ENDSTRYEL GAZ TEMZLENMES VE HAVA

KRLLNN KONTROL*
Osman F. GENCELI

1966 ylnda .T.. Makina Fakltesi'nden mezun oldu. Ayn niversite'de, 1973'de
doktora, 1980'de doent, 1988'de ise profesr unvanlarn ald. 1977-79 arasnda A.B.D.
Michigan niversitesi'nde Misafir retim yesi olarak bulundu. Is Teknii ve Optik
lmeler konusunda eitli makale ve kitaplar bulunan Osman F. GENCEL, halen I.T..
Makina Fakltesi, Termodinamik ve Is Teknii Anabilim Dal retim yesidir.

ZET

zellikle son yllarda youn sanayilemenin olduu blgelerde ortaya kan hava
kirliliinin insan saln ve evre dengesinin bozulmasn tehdit etmesi, ulusal ve
uluslararas dzeyde eitli nlemlerin alnmasn gerekli klmtr.

Bu bildiride ncelikle hava kirliliine neden olan kirleticilerin fiziksel ve kimyasal zellikleri
aklanacak, tanmlar ve snflanmas verilecektir. Hava kirlilii konusundaki eitli
lkelere ait ynetmelik ve kanunlar ksaca deerlendirilecektir. Daha sonra hava
kirlenmesinde nemli bir rol stlenen deiik prensiplere gre alan

Mekanik toz tutucular

Elektrostatik toz tutucular

Kuru ve slak filtreler

ile ilgili teorik ve pratik bilgiler verilerek, havadaki ve atk gazlarda bulunabilen kirletici
taneciklerin zellikleri, kaynaklar, boyut ve dalmlar yan sra, toz toplama
sistemlerinin her birinin kullanlma aral, toz toplama verimi, bunlarn tasarmlarna ait
zellikler ve eitli endstri kollar iin en uygun gaz temizleme yntemleri aklanmaya
allacaktr.

1. GR

evre kirlilii, gnmzn en nemli sorunlarndan birisidir. Doada karlalan deiik

kirlenme cinsleri arasnda hava kirlilii, insan en ok rahatsz eden kirliliktir. Tarihsel
adan insanolunun ilk karlat kirlilik, hava kirlilii olup, bu hususta alnan ilk
nlemler, yasaklamalar, kanun ve ynetmelikler hava kirlilii konusunda yaplmtr.
Endstrinin hzl geliimi, hava kirliliinin giderek nem kazanmasna neden olmutur.
Balangta blgesel olarak grlen birok hava kirlilii problemi, ozon tabakas, asit
yamurlar, sera olay gibi olaylarn ortaya kmas ile uluslararas sorun haline gelmitir.
zellikle son yllarda youn sanayilemenin olduu blgelerde ortaya kan hava
kirliliinin insan saln ve evre dengesinin bozulmasn tehdit etmesi nedeniyle, ulusal
ve uluslararas dzeyde eitli nlemlerin alnmasn gerekli klmtr.

Tanm olarak hava kirlilii, havada kat, sv ve gaz eklindeki yabanc maddelerin insan
salna, canl hayatna ve ekolojik dengeye zararl olabilecek deriildik ve srede
bulunmas olarak verilir (Olcay, 1991). Hava kirliliinin insanlar, hayvanlar, bitkiler ve
cansz yaplar zerine etki ekli farkl derecelerde olabilmektedir. Ayrca bu etki ya ve
cinsiyete gre de deiebilmektedir. Etki asndan canllarn ve canszlarn hava kirliliine
maruz kalma sresi nemli olup, baz kirleticilerin etkisi uzun zaman sonra ortaya
kabilirken, baz kirleticilerin etkisi ise ksa srede nemli hasarlara neden
olabilmektedir.
Hava kirliliinin oluumu ve zm ok sayda mhendislik daln yakndan
ilgilendirmektedir. Hava kirliliinin daha balangta oluumu ve giderilmesi, zellikle
makina ve tesisat mhendislii asndan nem kazanmaktadr. Pratik adan
bakldnda, hava kirlilii konusunda alan makina ve tesisat mhendisleri esas olarak;

Endstriyel bir ilem iin hava kirlilii ynetmelik ve kanunlarnn ngrd koullar
gerekletirmek,

Tozlarn evrede bulunan canllar, cihazlar, tesisatlar ve yaplar zerine yapt olumsuz
etkileri azaltmak,

eitli ilemler iin gerekli olan temiz gaz veya havann hazrlanmasn salamak,

Yararl madde, s veya enerji geri kazanmak,

Yangn, patlama veya dier tehlikeleri azaltmak,

fonksiyonlarndan bir veya birka iin endstriyel gaz temizleme tesisatlar ile ilgilenirler.

Bu bildiride ncelikle hava kirlilii konusundaki eitli lkelere ait ynetmelik ve kanunlar
ile lkemizdeki durum deerlendirilecektir. Daha sonra, havadaki ve atk gazlarda
bulunabilen kirletici taneciklerin zellikleri, kaynaklar, boyut ve dalmlar, deiik
prensiplere gre alan toz toplama sistemleri ile ilgili teorik ve pratik bilgiler verilerek,
herbirinin kullanlma aral, toz toplama verimi bunlarn tasarmlarna ait zellikler ve
eitli endstri kollar iin en uygun gaz temizleme yntemleri aklanmaya allacaktr.

2. HAVADA BULUNAN KRLETC MADDELER

Hava bileiminde birok gaz bulunmaktadr. Deniz seviyesindeki kuru ve temiz havann
gaz bileenleri yaklak olarak %21 oksijen, %78 azot, %1 argon ve %0.03
karbondioksittir. Bunlarn dnda ayrca hava iinde ok az oranlarda hidrojen, neon,
kripton, helium, ozon ve ksenon gazlar ile deiken miktarlarda su buhar ve srekli
atmosferik kirletici maddeler ad verilen mikroskopik veya daha kk kat maddeler
bulunur. Havann bileimi deiik yollarla doal veya yapay olarak deitirilebilir. Normal
havada deiik miktarlarda yabanc maddeler (srekli atmosferik kirletici maddeler),
rzgarn neden olduu erozyon, deniz suyunun buharlamas veya volkanik patlama gibi
doal olaylar sonucu meydana gelebildii gibi, insanlarn eitli faaliyetleri sonucu da
oluabilir. Doal olarak oluan kirletici maddelerin deriiklikleri blgeden blgeye
deiken olmakla beraber, genellikle insanlarn faaliyetleri nedeniyle ortaya kan
kirlenmenin meydana getirdii deriildik seviyelerinden ok daha dktr.

nsanlarn deiik faaliyetleri sonucu ortaya kan kirletici maddeler ok ve eitlidir.

Elektrik retilen termik santraller, eitli ulam yntemleri, endstriyel ilemler, maden
ocaklar, maden ergitme ilemleri, inaat ve ziraat ile ilgili eitli faaliyetler ok miktarda
kirletici madde retimine neden olur. Kapal hacimlerdeki havann kirlilii asndan ise
problem oluturan birok madde arasnda sigara duman, radon gaz ve formaldehit de
saylabilir.

Havada bulunan kirletici maddeler, deiik kaynaklarda deiik ekillerde

gruplandrlabilir.

Tanecik veya gaz

Organik veya inorganik

Grlebilir veya grlemez

 Mikroskobik alt, mikroskobik veya makroskopik

Zehirli veya zehirsiz

Kararl veya kararsz.

Havadaki kirleticilerin bulunduklar kat, sv veya gaz gibi faza ve oluum yntemlerine
gre snflamas ise u ekilde yaplabilir.

Tozlar, metal buhar dumanlar ve kat maddelerden oluan dumanlar (duman iinde
genellikle sv tanecikler bulunur)

Buular, sisler ve sv maddelerden oluan dumanlar,

Buharlar ve gazlar.

Tozlar, Metal Buhar Dumanlar ve Dumanlar

Tozlar, rzgarlar, volkanik patlamalar ve depremler gibi doal kuvvetler veya insanlarn
endstriyel faaliyetler srasnda yapt krma, tme, ykma, patlama, delme, kazma,
eleme ve sprme gibi mekanik ilemler ile atmosfere yaylan kat taneciklerdir. Bu
ilemlerdeki kuvvetlerin bir ksm byk kat ktleleri kltrken tozlar ortay karr,
kuvvetlerin dier ksm ise zaten kk olan tanecikleri etrafa saarlar. Genel olarak
aplar 100 mm deerinden kk taneciklere toz ad verilir. Tozlar, kaya, metal veya kil
gibi madensel; hububat, un, aa, pamuk veya polen gibi bitkisel; yn, kl, ipek, ty veya
ksele gibi hayvansal esasl olabilir. Metal buhar dumanlan, kat madde buharlarnn
youmas sonucu meydana gelen kat taneciklerdir. ok kk tanecikler hzla
reaksiyona girebildiklerinden, ergimi metallerden kan metal buhar dumanlar
ounlukla oksit eklindedirler. Metal buhar dumanlar, ayrca sblimasyon, distilasyon
ve kimyasal reaksiyonlar sonucunda da oluabilir. Bu cins ilemler sonucu havada oluan
taneciklerin ap 1 mm deerinden daha kktr. Ancak nemlenmesine msaade edilen
metal buhar dumanlar birleerek daha byk paracklar oluturabilir. Dumanlar ise,
odun, kmr, ya ve dier karbon esasl maddelerin tam yanmamalar halinde oluan
kk kat ve/veya sv taneciklerden oluur. Genel olarak, kat, sv ve gaz karmlarna
duman ad verilir. Ancak teknik yaynlarda is veya karbon tanecikleri, kl, cruf, katranl
tanecikler, yanmam gazlar ve gaz yanma rnleri olarak da tanmlanabilir. Duman
taneciklerinin ap deiken olmakla beraber, en knn ap 1 mm deerinden ok
daha azdr. ounlukla ortalama aplar 0.1 ila 0.3mm arasndadr.

Buu ve Sis

Normal scaklkta ve basnta havada bulunan sv damlacklarna buu ad verilir. Bunlar

atomizasyon, sprey ilemi, kartrma, iddetli kimyasal reaksiyonlar, gazlarn svlardan
kmalar veya basncn dmesi ile beraber gazn aa kmas srasnda oluurlar.
Haprma srasnda dar atlan veya atomize olan kk damlacklar da mikroorganizma
ierdiklerinden, havay kirleten cinsten bir buudur.

Sis ise genellikle buharn youmas ile oluan, havada bulunan kk sv damlacklarna
denir. Normal sprey cihazlarndan kan buuya gre, sis llelerinden daha kk
damlacklar oluabilmesi nedeniyle bu ad verilmektedir. Sis ve bulut iindeki birok
damlack mikroskobik veya daha kk boyutlarda olup, daha byk boyutlu buu ve
buhara geii salarlar.

Svlarn buharlama zellikleri dolaysyla, havada bulunan sv damlacklarnn boyutlar

klerek, hava svya doyana kadar srasyla buudan sis boyutuna ve buradan da doal
olarak buhar fazna geerler. Eer sv damlacklar iinde erimi veya asl halde kat
maddeler var ise, bunlar havay kirleten maddeler olarak kalrlar. rnek olarak deniz
suyundan oluan sprey, ok hzl bir ekilde buharlaarak, atmosferde asl halde kalan,
birok sayda kk tuz tanecikleri oluturur.

Genel olarak hava kirlilii ile beraber anlan sisli duman (smog); rahatsz edici veya
zararl olmasnn yan sra, grmeyi de zorlatrr. Sisli duman birleiminde duman
tanecikleri, buu ve sis damlacklar bulunmaktadr. Birleim zamana ve blgeye gre
deiir. Bu tanmlama otomobil egzozlarndan kan maddelerin gne ile
fotokimyasal reaksiyonu sonucu oluan puslu hava iin de kullanlr. ou zaman sisli
duman, kirletici maddelerin atmosferde normal yaylmn, engelleyen ters scaklk
dalm (scaklk inversiyonu) ile birlikte anlr.

Buhar ve Gazlar

Bir maddenin genel halini belirlemek iin sk sk gaz veya buhar terimleri kullanlr.
Atmosferik havann dnda, normal atmosferik artlarda gaz faznda bulunan herhangi bir
karma gaz ad verilir. Gaz tanmna rnek olarak oksijen, helium ve azot saylabilir.
Buhar ise normal atmosferik artlarda, sv veya kat halde de bulunabilen, gaz fazndaki
maddeleri tanmlama iin kullanlr. Buhara rnek olarak benzin, benzen, karbon
tetraklorr ve su verilebilir.

2.1 HAVADA BULUNAN KRLETC MADDELERN ZELLKLER

Havada bulunabilen kat ve sv maddelerin boyut ve zellikleri ek. 2.1 'de

grlmektedir. 0.1mm apndan daha kk tanecikler, aynen bir gaz molekl gibi
Brovvnien hareketler ile yer deitirirler ve bunlarn llebilir bir kelme hzlar yoktur.
0.1 ila 1 mm arasndaki aplarda ki taneciklerin hesaplanabilir bir kelme hzlar vardr.
Ancak bu hz ok kk olduundan genellikle ihmal edilir ve zaten normal hava akmlar
da bu aptaki taneciklerin kelmelerine engel olur. Tipik bir atmosfer havasnda bulunan
taneciklerin adet olarak %99 kadar aplar 1 mm deerinden daha kktr. 1 ila 10 mm
arasndaki aplarda olan tanecikler, durgun havada sabit ve belirli bir hzla kelirler.
Ancak, normal hava akmlar bu aptaki tanecikleri, ihmal edilemeyecek bir sre havada
asl olarak tutarlar. Endstriyel hijyen ile uraan aratrmaclar, insan cierlerinde
tutulabilirle olasl fazla olan 2 mm apndan daha kk tanecikler ile ilgilenirler
(Morrow 1964). 8 ila 10 mm apndan daha byk tanecikler st solunum yollar
tarafndan ayrlr ve tutulurlar. Ara boyutlar akcierin hava kanallar zerine kerek,
buradan hzlca temizlenerek yutulur veya ksrkle dar atlr. Nefes alnan havadaki
taneciklerin %50 veya daha az solunum yollarnda kelir. 10 mm apndan byk
tanecikler olduka hzl bir ekilde kerler ve sadece ktklar kaynak yaknn da ve
kuvvetli rzgar altnda havada asl kalabilirler. stisna olarak, byk apl olmalarna
ramen, baz ayrk otu tohumlarnn paralar gibi hafif elyaf maddeleri ve uuntular
havada daha uzun sre kalabilirler. 10 mm apndan byk taneciklerin ou uygun
aydnlatma ve kontrast olmas halinde plak gz ile grlebilirler. Daha kk tanecikler
ancak yksek deriiklikte olmalar halinde plak gzle grlebilirler. Buna en ok
karlalan iki rnek olarak, sigara duman (ortalama tanecik ap 0.5 mm deerinden
kk) ve bulutlar verilebilir. Bir egzozun veya yanma gazlarnn kt bir bacann
yaknnda veya kuvvetli bir hava kirliliinin olduu yerlerde ok daha byk tanecik
aplar grlr. Sis, metal buhar dumanlar, buu gibi daha kk tanecikler havada
daha uzun sre asl kalrlar. Bu boyut aralnda, meteorolojik artlar ve blgenin
topografk yaps, taneciklerin fiziksel zelliklerinden daha nemlidir. kelme hzlar
kk olduklarndan, atmosferin bu tanecikleri databilmeleri, byk oranda yerel hava
durumuna baldr.

Boyut karlatrlmasnda, endstriyel tozlarn ve granl maddelerin snflandrlmasnda

kullanlan elek llerinden faydalanlr. Deiik lkelerde kullanlan standart elek lleri
ile mikrometre olarak tanecik aplar arasndaki bant Tablo 2. 1 'de verilmitir. 40 mm
apndan daha byk tanecikler, elek lleri boyutunda, 40 mm apndan daha kk
tanecikler ise elek alt veya mikroskobik boyuttadr.

Tanecik Boyut Dalm

Herhangi bir numunedeki tanecik boyutu dalm, verilen bir boyuttan daha kk olan
taneciklerin yzdesi olarak tanmlanabilir. ekil 2.2'de verilen en stteki eri (adet
erisi), tipik bir atmosferdeki kirlilik iin izilmitir (Whitby ve ark. 1955, 1957). Ortadaki
eride (alan erisi) ise verilen bir boyuttan daha kk olan taneciklerin toplam
projeksiyon alanlarnn yzdesi grlmektedir. En alttaki eride (ktle erisi) ise verilen
bir boyuttan daha kk olan taneciklerin toplum ktlelerinin yzdeleri gsterilmitir.
Bu eri ile verilen deerler arasndaki farka dikkat etmek gerekir. rnek olarak 0.1 mm
veya daha kk aptaki tanecikler (elektron mikroskobunun lebildii en kk ap olan
0.005 mm deerinin zerinde olmakla beraber) atmosferde bulunan taneciklerin sayca %80
kadarn kapsamakta, fakat ktlesel olarak sadece %1 deerini almaktadr. Ayn zamanda 1
mm apndan daha byk tanecikler sayca ancak %0.1 iken, toplam ktlenin %70 kadarn
oluturmaktadr. Bu ise kresel bir taneciin ktlesinin, apnn kb ile artmasnn bir
sonucudur. Kirliliin %80 kadar, aplar 5 mm deerinden daha kk taneciklerden
meydana gelmektedir. En ok leke brakclar ise 1 mm apndan daha kk taneciklerdir.
Kent iindeki havada bulunan taneciklerin ap, genellikle 1 mm (birim younluktaki bir
kreye eit olarak tanmlanan) deerinden daha kktr ve yaklak olarak log-normal bir
dalm gsterir.

Havadaki Taneciklerin llmesi

Havadaki tozun miktar, tanecik adeti veya toplam ktle ile belirlenebilir. Dolayl bir yntem
ise taneciklerin projeksiyon alanna dayal optik younluk lmektir. Toz tanecikleri standart
bir mikroskop kullanlarak derecelendirilmi skalalar veya optik karlatrma yntemi ile
boyutlandrlabilir. Kullancnn grme kabiliyetine, tozun rengine ve mevcut kontrasta bal
olarak, aydnlk bir tanabilir mikroskop ile llebilecek boyut alt snr 0.9 mm
deerindedir. Ya iine daldrma teknikleri kullanlarak, bu snr 0.4 mm deerine kadar
indirilebilir. Karanlk tanabilir mikroskop teknikleri ile 0.1 mm apna kadar tanecikler
grlebilir. Bu tip mikroskoplarn lemedii daha kk apl tozlar bir elektron mikroskobu
ile llerek, karlatrlabilir. Dier lme tekniklerinde kalibrasyonlu, cihazlarda numune
alma hzn ve laboratuar cihazlarndaki gerek kelme lmlerini dikkate alabilir. Elektron
mikroskobu ve kaskat arptrc gibi dier eitli numune alma cihazlar sis ve buu dahil
taneciklerin lmnde baarl olmu tekniklerdir. Havadaki kirleticilerin srekli olarak
saylp, boyutlandrlmas iin cihazlar gelitirilmi ve eitli test yntemleri tasarlanmtr.
Bu cihazlar n salmas prensibinden faydalanarak, cihaz modeline bal olarak 0.3 mm
apna kadar tanecikleri tespit edebilirler. Laser k kayna kullanan yntemler ise 0.1 mm
apndaki tanecikleri tespit edebilirler (ASTM 1983). Bir youma ekirdei sayc ise 0.01
mm apma kadar mikron alt tanecikleri sayabilir. Bu cins taneciklerden atmosferde bol
miktarda bulunur ve su buharnn youmas iin ekirdek grevi yaparlar (Scala 1963).
Tanecik boyut dalmn len bu deiik yntemlerin her biri ile llen deerler arasnda
farkllklar grlebilir, nk her yntemde llen zellikler gerekte farkldr. rnek olarak
mikroskop ile en uzun boyut llrken, arptrc ile yaplan lmlerde aerodinamik
davran nemlidir (ACGIH 1987).

2.2 ENDSTRYEL HAVA KRLETCLER VE STANDARTLAR

Endstriyel birok ilem sonunda toz, duman, metal buhar, buu, buhar ve gaz eklinde hava
kirleticiler kar. Bu kirleticilerin hem fabrika iinde yaylmn nlemek ve hem de zehirli
deriiklik seviyelerinin artmasna engel olmak iin, bu kirleticiler kaynaklarnda kontrol altna
alnmaldrlar.

Btn kirleticilerin deriikliklerinin sfr olmasn salamak, ekonomik adan uygun deildir.
Btn kirleticilerin tamamen kontrol da mmkn deildir ve bir zarar olumadan iyerinde
alanlar, az miktarda zehirli maddeleri zmseyebilirler. Endstriyel hijyen ile uraan ilim,
havada bulunan kirleticilerin belirli bir sre iin maksimum msaade edilebilir snrlarn
zerinde olmas halinde zehirli madde (toksit) olmas kavram zerine kurulmutur.

Endstriyel hava kirletici tipleri ok geni bir spektrumu iermektedir. Bu nedenle birok
kirleticinin olutuu durumlarda bunlarn artlma ilemi ok g olabilmektedir. Bu konudaki
almalar retim teknolojilerinin daha az kirlenme oluturacak ekilde younlamtr.
Endstriyel hava kirlilii kontrol asndan Avrupa Topluluu'nun yaklam budur.
Kirleticilerin ncelikle kaynakta kontroln salayacak retim teknolojileri gelitirilmesidir.

A.B.D.'de hava kirlilii asndan uyulmas gerekli standartlar, Mesleki Emniyet ve Salk
daresi (OSHA) tarafndan yrrle konulan, nceleri Federal Register tarafndan ve daha
sonralar her yl yeniden gzden geirilrek Code of Federal Regulations (29 CFR 1910.1000)
tarafndan yaynlanmaktadr. OSHA tarafndan yrrle konan standartlarn ou, daha nce
American Conference of Govermental Industrial Hygienists (ACGIH) ve American Industrial
Hygiene Association tarafndan nerilir. Bu standartlarn esasn oluturan salk koullar, bu
kurulularn yaynlarnda bulunabilir (ACGIH 1987). National Institute of Occupational
Safety and Health (NIOSH) tarafndan nerilen, OSHA standartlarnn gzden geirilmi
halleri bir seri zel durum belgesi olarak yaynlanmaktadr. ASHRAE Standart 62-1989'a
gre, endstride almayp, ofislerde alan baz hassas insanlarn korunabilmesi iin, i
mekanlardaki kirlilik deriiklikleri ACGIH snr deerlerinin altnda tutulmaldr.

lkemizdeki hava kirlilii ile ilgili uygulama, 2 Kasm 1986 tarihinde yaynlanan ynetmelik
ile salanmaktadr (Hava Kalitesinin Korunmas Ynetmelii, 1986). Bu ynetmelikte
endstri tesisleri iin (1) kirletici vasf yksek tesisler, (2) izne tabi tesisler ve (3) izne tabi
olmayan tesisler olmak zere, kaynak grubu tanmlanmtr. zne tabi olan ve olmayan
tesisler iin emisyon kstlamas bakmndan bir fark yoktur. Kirletici vasf yksek tesisler iin
genel kstlamalar getirilmitir.

Yeryznde deiik blgelerde havay kirleten maddelerin deriiklik seviyeleri ok

deikendir. eitli istatistik bilgilerden deiik kent merkezlerindeki veya endstriyel
sahalardaki hava kirletici maddelerinin yllk ortalama deerlerini elde etmek mmkndr.
Birok lke baz kirleticiler iin ncelikli standartlar karmlardr. Dier taraftan, insanlarn
bulunduu mahallerde kokulu gazlar da istenmez. Tasarm yapan mhendis, mevcut hava
kirliliini dikkate alarak, cihaz seimini yapmal ve bu tasarma uygun yeterli bir kontrol
sistemini de gerekletirmelidir. Endstriyel hava kirletici maddeler sz konusu olduunda,
mhendis iyi uygulamann gereksimi ve mevcut standart ve ynetmeliklere uygun hem
faydal malzemelerin emilip atlmasn minimum deere indirirken, hem de atmosfere atlan
maddeleri toplayarak, minimum deere getiren, yerel egzoz sistemlerinin tasarmn da
yapmaldr.
3. TEORK ESASLAR

ekil 2.2'de eitli aptaki ve zellikteki taneciklere yerekimi kuvvetinin etkisi altndaki kelme hzlar da
verilmitir. Bu kelme hz Stokes kanunu yardm ile aadaki ekilde bulunabilir. ekil 3. 1'de yerekimi
ivmesinin etkili olduu kk bir kresel paraca etki eden d kuvvetler grlmektedir. D apnda, m
ktlesindeki bu parack iin Newton'un hareket kanunu uygulanr ise;

yazlabilir. Burada Ppar paracn, Pak paracn iinde hareket ettii akkann younluklarn, g yerekimi
ivmesini, denklemin sol tarafndaki ma terimi paracn dey dorultudaki ivmelenmesini gsterirken, sa
tarafndaki terim srasyla paraca etki eden yerekimi, kaldrma ve diren kuvvetlerini gstermektedir. Bu
paraca ait kelme hznn bulunuunda, ivmelenmenin sfr olduu gz nne alndnda d kuvvet

eklindedir. D kuvvet ile kelme hz arasndaki iliki, Stokes'un almalarndan

Fd = 3DV (3.3) olarak verilebildiinden, kelme hz iin

elde edilir. Bu eitlikteki akkann dinamik viskozitesini gstermektedir. Bu bant yardm

ile hava iinde eitli ap ve younluktaki paracklarn kelme hzlar hesaplanm olup,
Tablo 3.1 'de verilmitir
4. TOZ TUTCU TPLER

Toz tutucular, eitli kaynaklarda deiik ekillerde snflanabilmektedir. En uygun bir snflama;

(1) Cidar tipi toz toplayc cihazlar

a) Arlk etkili (kelme odalar)

b) Santrifj etkili (siklonlar)

c) Elektrostatik

(2) Filtre edici cihazlar

a) Yzeysel

b) Hacimsel

(3) Ykayc tip cihazlar

olarak verilebilir (Noel de Nevers 1995). Birinci grup iindeki cihazlar genel olarak, tanecii bir cidar zerinde
yerekimi ivmesi, santrifj ve elektrostatik gibi bir d kuvvet yardm ile tutarlar. kinci grup cihazlar yzeysel
bez filtre veya hacimsel olarak da dolgu tabakal ve nc grup cihazlar ise filtre edilecek gazn bir sv
damlacklar veya ktlesi iinden geirildii ykayc tipten toz tutucular ierir.

Pratikteki eitli uygulamalarda, toz filtre edici bu cihazlarn eitli tipleri ile karlalr. Tablo 4.1'de
karakteristik baz toz tutucu cihazlarn performans deerleri, Tablo 4.2'de ise eitli endstriyel alanlarda
kullanlan cihazlar verilmitir. Bu tablolardaki deerler bir tasarm yapmaktan ok bu cihazlarn seim kriterlerini
vermesi asndan nemlidir.
5. CDAR TP TOZ TOPLAYICI CHAZLAR

5.1 AIRLIK ETKL CHAZLAR (KELME ODALARI)

Bu filtrelerde paracklardan temizlenmek istenen gaz, nispeten yava bir hzla uzun kapal bir kelme hacmi
ierisinden geirilir. Gazlarn bu kapal kelme hacmi geii esnasnda, iindeki taneciklerin tabana kelmesine
imkan verecek kadar bir zaman dilimine msaade edilir. Eski bir yntem olup, konstrksiyonu ok basittir ve
bakm kolaydr. zellikle maden ergitme frnlan ve baz metalurjik ilemlerde olduu gibi ok kirletici gazlarn
aa kt durumlarda uygulama alan bulur.

Arlk etkili toz filtrelerin prensip emas ekil 5.1'de grlmektedir. Bu tip cihazlarn toz tutma kapasitesi ve
etkenliklerin teorik analizi iin genel olarak karmam ak ve karm ak olarak adlandrlabilen iki basit
yntem kullanlr. Pratikteki gzlemler bu iki yntemin arasnda sonular vermektedir. Her iki yntemde de
gazn kapal hacim iindeki ortalama yatay hz

eklinde tanmlanr. Burada Q akkann hacimsel debisini, W ve H ise kelme hacminin enini ve yksekliini
gstermektedir.

Karmam ak modelinde

1) Dikdrtgen bir kesit iinde yatay gaz hznn gerekte

olmasna karlk, her noktada Vort olduu,

2) Gaz iindeki toz paracklarn yatay hznn her zaman Vort hzna eit olduu,

3) Toz paracklarn dey hznn yerekimi ivmesi nedeniyle oluan V kelme hzna eit olduu,
4) Toz paracklar hacmin tabannda bir kere keldikten sonra, tekrar aka karamad kabul edilir. Bu
kabullere gre karmam ak modelinde, gazlarn kelme hacmini gei sresi

ve bu gei sresinde toz paracklarn kelme hz nedeniyle bu toz paracklarnn kat ettikleri dey yol

ekillerinde verilir. Toz paracnn kelme hacmine girite tabandan olan ykseklii bu dey yoldan az ise,
bu parack kelme hacminin sonuna gelmeden tabana kelecektir. Karmam ak modeli iin gz nne
alnan kelme hacminin

verimi

eitliinden bulunabilir. Stokes kanuna gre Denk. (3.4) ile verilen ve Pak akkan younluunun paracn
younluu yannda ihmal edilmesi halinde, elde edilen keltme hznn bu eitlie tanmas ile

elde edilir.

Karm ak modelinde ise gazn z dorultusunda tamamen kart fakat x dorultusunda karmad kabul
edilir. Toz paracklar, dx kalnlndaki hacim elemann

zamannda geer. Bu kalnlkta toplanan parack oran

yazlabilir. Bu ksmda deriiklik azalmas ise

eklinde ifade edilebilir. Bu eitlikten de

elde edilir. Bu denklem gazn keltme hacmine giri k arasnda, x=0 ile x=L arasnda integre edilir ise
karm ak modeli iin

bulunabilir. Burada c1, ve c2 srasyla, giri ve ktaki deriiklikler anlamlarndadr. Bu durumda etkenlik

balants ile verilebilir. Gazn younluunun parack younluu yannda ihmal edilmesi durumunda Stokes
kanunu yardm ile bu bantdaki keltme hz konulur ise

elde edilir.

keltme odalarnn etkenliklerini artrmak ve kapladklar hacimleri kltmek iin, ekil 5.2'de gsterildii gibi
pratikte artmal ve pancurlu tip odalara da rastlanlabilmektedir. Bu tip odalarda basn kayb biraz daha
fazladr.
5.2 SANTRFJ ETKL TOZ FLTRELER (SKLONLAR)

ekil 5.3te gsterildii gibi, r yarapnda Vs evresel hz ile dairesel olarak hareket eden m ktlesindeki bir
paraca etki eden santrifj kuvvet

balantsndan bulunabilir. Bu bantda = Vs/r eklinde, ifial hz gstermektedir. Stokes

kanununda kelmeye etki eden g yerekimi ivmesi yerine, V2c/r veya 2r deerleri
konularak, santrifj kuvvetin etkisi ile olan Vs kelme hz

olarak bulunabilir. Yaklak 0.3 m yarapnda, 20 m/s evresel hznda hareket eden bir
paraca etki eden santrifj kuvvet, yerekiminin teki ettii kuvvetin 100 katndan daha
fazladr. Bu nedenle santrifj etkili filtrasyon sistemlerindeki pratik uygulamalarda,
yerekiminden olan kelme hz, santrifj kuvvetten olan kelme hz yannda ihmal
edilebilir. Bu zellikten yararlanlarak santrifj etkili toz filtreleri gelitirilmitir. Siklon
ayrclar ad da verilen bu filtrelere ait bir ema ek. 5.4'te grlmektedir. Bu sistem iinde
tozlu gazn ak i ie ayn merkezli iki helis boyunda olur. Gazn dtaki helis boyunca
hareketi esnasnda iindeki tanecikleri brkr, temizlenmi gaz ise iteki helis boyunca yukar
doru hareket eder. Dtaki helis prensip olarak arlk etkili toz filtrelerine benzer. Denk.
(5.6) ve (5.13)'te arlk etkili toz filtrelerinde karmam ve karm ak modelleri
hallerindeki verim bantlarnda, L ak yolu yerine NDo, H filtre ykseklii yerine Wi
deerleri alndnda, santrifj etkili toz filtrelerin verimleri iin

bantlar elde edilebilir. Bu balantlarda, N siklon iinde d helisteki dnme saysn, Wi ise ek. 5.4'te
grld gibi giri kesiti enini gstermektedir.
Kritik ap, toz filtrelerini karakterize eden ve ok kullanlan bir byklktr. Bu byklk, toz filtrede tutulan ve
filtreden geen paracklarn lsn verir. Uluslararas literatrde ve evre kirliliinde, ilk defa Rosin-Rammler
(1932) tarafndan verilen bir filtrede tutulan tozlarn kritik ap tanm, bu filtrede verimin %50 deerine kar
gelen toz parac ap olarak gz nne alnr. Denk. (5.6), (5.13), (5.16) ve (5.17) eitlikleri kullanldnda,
kritik parack aplar ve bu aplara gre tanmlanm verim ifadeleri tablo 5.1'de, bu ifadelerin D/Dkr oranna
gre deiimleri ek. 5.5te grlmektedir. Ayrca ek. 5.5te pratik olarak kullanlabilen ve deneyler ile uym
iindeki

deneysel bants da izilmitir.

Birok aratrmac, siklon tasarm iin deiik boyutlar vermilerdir. Bu tasarm nerilerine ait baz karakteristik
boyutlar Tablo 5.2'de grlmektedir. Genel amal veya yksek verimli siklon tasarmlar bu tablodan
yararlanlarak yaplabilir.

Pratikte ska karlalabilecek bir siklon iin, Wi= 0.2 m, Vs= 20 m/s, N= 5, PPar= 2000
kg/m3 ve havann dinamik viskozitesi = 1.8 x 10-5 kg/m.s deerleri gz nne alndnda,
Tablo 5.1 yardm ile kritik toz ap hesaplanr ise

elde edilir. Bu deere gre genel amal bir siklon ile pratik olarak filtre edilebilecek kritik toz
ap 5 m mertebelerindedir. Daha kk apl tozlarn siklon tipi filtrelerde tutulmas
istendiinde, Tablo 5.1'deki kritik ap bantsndan grlecei gibi, ya Wi boyutu
kltlmeli ya da Vs hz artrlmaldr. Hzn artmas siklondaki yk kaybn artrdndan,
genellikle tercih edilen yntem, Wi boyutunun kltlmesidir. Bu da ek. 5.6'da grld
gibi, multisiklon ad verilen ok sayda kk siklonlarn paralel olarak birarada yaplmas ile
gerekleir. Bu tip siklonlarda Wi boyutunun 0.2 m deeri yerine 0.05 m alnmas durumunda
kritik toz ap iin 2.5 m bulunabilir. ek. 5.7'de grld gibi, pratikteki baz santrifj toz
tutucular dinamik olarak alrlar. Bu durumda sistemdeki fan ile toz tutma ksm tekbir
birim halinde gerekletirilmitir. Fann kanatlar tozlar ayracak biimde ve ayrlan bu
tozlarn salyangozdaki bir yarktan toz toplama ksmna gnderecek ekilde tasarm
yaplmtr. Bu sistem ile 5 m apndan kk toz tanecikleri tutulamaz, sistemin en byk
stnl kompakt olmasdr.
Basn Dm

Genel olarak herhangi bir ak bozucu elemandaki basn dm iin, K boyutsuz bir katsay olmak zere

eitlii yazlabilmektedir. Siklonlarn da birer ak bozucu eleman olduu gz nne alnrsa, bu durumda Denk.
(5.19)'da verilen K katsays, birok santrifj siklon iin yaklak 8 deerindedir.

Toz filtresinde oluan bu basn kayb, bir flan ile karlanmaldr. Sisteme byle bir fan, toz filtresinden nce
veya sonra konulabilir. Fann filtreden nce konulmasnn en byk sakncas, fann tozlu ortamda almas
nedeniyle kanatlarnda toplanabilecek tozlarn sistemin balansn bozabilmesidir. Fann filtreden sonra
konulmasnn sakncas ise, filtrenin vakum altnda kalmas nedeniyle contalarndaki szdrmazln iyi olmamas
durumunda ortamdan hava ve toz emebilmesidir. Bu tip cihazlar uan kln, plastik ve aa endstrisindeki
tozlarn tutulmasnda yaygn bir uygulama alan bulabilmektedir.
5.3 ELEKTROSTATK TOZ FLTRELER

Bu tip toz filtrelerinde, gaz iindeki toz tanecikleri bir elektrik alannn etkisi ile ktrlrler.
Arlk etkili ve siklon tipi filtrelerde, toza etki eden d kuvvetin daha fazla arttrlamamas
nedeniyle yaklak 5 m apndaki tanecikler tutulabilmektedir. Elektrostatik toz filtreleri de
prensip olarak arlk ve siklontipi toz filtrelerine benzer. Fakat bunlardaki d kuvvetin ok
daha byk olmas nedeniyle, olduka kk apl tozlar keltilebilir. ekil 5.8'de iki levha
arasna yerletirilmi tellerden oluan bir tel-levha tipi elektrostatik filtrenin prensip emas grlmektedir.
inde toz tanecikleri bulunan gaz ktlesi, elektrik gerilimleri sfr olan topraklanm iki levha arasndan geirilir.
Levhalar arasnda, gerilimi -40.000 volt olan tel sras yerletirilir. Tellerin bu gerilimle yklenmesi ve levhalarn
topraklanmas, gaz iindeki serbest elektrontlarn yklenmesine neden olur ve bunlarn levhalara doru bir
kuvvet ile ekilmelerini salar. Gaz temizlenmi olarak levhalar arasndan karken, tozlar levha zerinde
birikerek, bir kek oluturur. Zaman zaman elektrik akm kesilerek bu kekin levhadan uzaklatrlmas salanr.

Byle bir elektrik alannda bulunan toz paracna etki den q elektrik yk

bants ile verilebilmektedir. Bu balantda, toz taneciin dielektrik sabitini, o= 8.85 x

10-12 C/V.m serbest uzayn permitivity deerini, D toz paracnn apn, E (V/m) ise yerel
elektrik alann gstermektedir. Tipik kat toz paracklar iin z dielektrik sabiti 4 ila 8
arasnda deiir, q elektrik ykne sahip toz paracna etki

eklinde yazlabilir (de Nevers 1995). bu paraca etki eden ivme

olur. Denk (3.4)te verilen kelme hz bantsnda g yerekimi ivmesi yerine Denk. (5.22)'deki ivmesi ve Ppar
>>Ppak olduu gz nne alnr ise, elektrik alanndaki tozlarn kelme hz olarak

Bulunur. rnek olarak D = 1 Mm apnda, dielektrik sabiti = 6 olan bir taneciin E=400
kV/m elektrik alannda = 1.8 x 10-5 kg/m.s dinamik viskoziteye sahip hava iindeki
kelme hz olarak

elde edilebilir. Dikkat edilirse arlk etkili (kelme odalar) veya santrifj etkili filtrelerin
aksine, elektrostatik filtrelerde kelme hz, dier filtrelerdeki gibi birden azalmaz. Bu
nedenle elektrostatik filtrelerde 0.01 m apndan daha kk tanecikler kolayca tutulabilir.
Deiik toz cinsleri iin pratik olarak bir elektrostatik filtredeki kelme hzlar Tablo 5.3'te
verilmitir.
ekil 5.8'de gsterilen elektrostatik filtrenin toz toplama levhalarndan birinin alan A=L h, bu filtreden akan
hacimsel debi Q=H h Vort eklinde alndnda, bu deerlerin Denk (5.6) ile Denk (5.13)'e tanmas ile

karmam ak modeli iin

karm ak modeli iin

elde edilebilir. Bir nceki rnekteki toz iin A/Q = 30 s/m olmas halinde elektrofiltrenin karm ak modeli iin
verimi

=1-exp (-0.057 x 30) = 0.82 bulunur. Deiik toz aplar iin bu rnekteki elektrofiltredeki kelme hzlar
ve bu aplardaki karm ak modeline ait verim deerleri Tablo 5.4'te verilmitir.

(6.1)
6. FLTRE EDC CHAZLAR

inde toz tanecikleri bulunan gazlar, geirgenlii uygun olan bir ortamdan geirildii takdirde ilerindeki
tanecikler bu ortamlar tarafndan tutulabilir. Bu tip cihazlar yzeysel olarak bez filtreler ile gaz
temizleyebildikleri gibi, gazn dolgu tabakalar iinden geirilmesi ile hacimsel olarak da gaz filtre edebilirler.
Prensip olarak bez filtrelerde toz tutma ilemi, filtrenin kirli akkann bulunduu yzeyde biriken ve kek ad
verilen toz tabakas olurken; hacimsel filtrelerde toz, liflerden yaplm bir hacim ierisinde tutulur. Bez
filtrelerin periyodik olarak temizlenmelerine karlk, hacimsel filtreler kirlendiklerinde yenisi ile deitirilirler.

Genel olarak btn filtre malzemelerinden;

Verimlerinin yksek olmas

Byk filtrasyon hzlarnda, kk basn kayplarna sahip olmas

Mekanik kuvvetlere, fazla scakla, kimyasal maddelere ve korozyona kar dayankl olmas.

gibi zellikler istenir. Filtreleme ilemlerinde, deiik zelliklere sahip, doal ve yapay olmak zere ok eitli
elyaflar kullanlabilmektedir.

6.1 YZEYSEL FLTRELER

Doal veya yapay elyaflardan dokuma yoluyla elde edilen yzeysel filtrelerde, esas toz tutma ilemi ek. 6.1 'de
gsterilen filtre yzeyine zamanla biriken ve kek ad verilen toz tabakas yardm ile olur. Burada filtre ortamnn
esas grevi kek oluumunu salamaktr. Gnmzde kullanlan eitli dokuma yzeysel filtrelere ait rnekler ve
bunlarn baz karakterisikleri Tablo 6.1'de verilmitir.

Hem kek tabakasnn hem de filtre malzemesinin gzenekli ortam olmalar nedeniyle, laminer ak halinde
bunlarda oluan toplam basn kayb

eklinde yazlabilir. Bu balantda gazn dinamik viskozitesini, k kek ve filtrenin

geirgenliini (permeability), x kek ve filtrenin kalnlklarn, Q gazn hacimsel debisini, A
ise filtre yzeyini gstermektedir. Kekin ve filtrenin geirgenlii k katsays, krelerden
oluan baz basit sistemler iin akkanlar mekanii prensiplerinden hareket ederek
hesaplanabilir. Pratikteki karmak durumlar genellikle deneysel olarak bulunur. ounlukla
kek ksmnda oluan basn kaybnn filtreden ok fazla olmas nedeniyle, ou zaman
filtredeki basn kayb ihmal edilebilir. Baz kaynaklarda filtredeki toplam basn kayb
Ptop=KViW=KWQ/A (6.2) eklinde de ifade edilir (ASHRAE 1966). Bu bantda K (Pa/m/s) (g/m2))
birim gaz hznda, kek ktlesinin birim alanndaki zgl basn dmn; Vi (m/s) gaz hzn, W (g/m2) birim
alandaki kek ktlesini gstermektedir.
Kek kalnlnn zamanla artmas nedeniyle, basn kayb arttndan, belirli periyotlarda bu filtrenin
temizlenmesi gerekir. ek. 6.2'de gsterildii gibi, sistem periyodik olarak alr. Yzeysel toz filtreleri
yaplarna (torba veya dz gibi) ve temizlenme ekillerine gre gruplandrlr. Pratikten seilmi baz rnekler
ek. 6.3'te grlmektedir.

rnek 1: aplar 0.2 m, boylar 6.5 m, aktif alanlar 4 m2 olan 112 adet torba filtreden yaplm 6 blml
endstriyel bir toz temizleme tesisinde, 40 m3/s debisindeki gazn temizlenmesi istenmektedir. (Ensor 1976).
Temizlenecek gaz iinde 30 g/m3 toz bulunmakta, sistemin temizleme verimi %99, oluan kekin younluu
1000 kg/m3, kekin geirgenlii k= 7.5 x 10-13 m2 ve tesisteki alt blmden birisi daima temizleme
periyodundadr. Gazn kinematik viskozitesi 2 x 10-5 m2/s, younluu 1 kg/m3 olduuna gre, bir saatte birim
yzeyde biriken kek miktarn ve filtredeki basn kaybnn ihmal edilmesi durumunda bu kekteki basn kaybn
bulunuz.

zm: Filtredeki ortalama Vi hz

Bu kek kalnl iin basn kayb, Denk. (6.1) yardmyla

6.2 HACMSEL FLTRELER

Bu tip filtrelerde tutulacak toz taneciklerinin ap ile filtre edici cihaz oluturan ortamn elyaf apna bal
olarak, filtrasyon mekanizmasna ek. 6.4'te grld gibi; elek, atalet, yakalama ve difzyon etkileri rol
oynar (zkaynak 1994). Tanecik apnn byk olmas durumunda; elek, atalet ve yakalama etkileri nem
kazanrken, difzyon etkisi azalr. Buna karlk tanecik ap kldnde de difzyon etkisi n plandadr. Belirli
bir filtre yaps ve belirli bir gaz hz iin, ek. 6.5'te gsterildii gibi, bu gaz iindeki taneciklerin apna bal
olarak bu drt etkinin sonucunda oluan toplam filtre verimi bir minimumdan geecek ekilde deiebilmektedir.

Elek etkisi, en basit filtrasyon mekanizmas olup, iki elyaf iplikii arasndaki aklktan daha byk apl
taneciklerin tutulmas olaydr (ek. 6.4a). Bu mekanizmada aplar, filtre eleman olarak kullanlan iki elyaf
arasndaki aklktan daha byk toz tanecikleri tutulur.

Atalet etkisi, ak iinde srklenen taneciklerin cereyan izgilerini takip edemeyip, atalet kuvvetlerinin etkisi ile
elyaf yzeyine yapmasdr (ek. 6.4b). Genel olarak bu tip bir ak halinde gazn hz, toz taneciklerinin
hzlarndan daha byk olduundan Denk. (3.3) yardm ile tanecie etki eden diren kuvveti

eklinde yazlabilir. Atalet kuvveti ise

olduundan, y-dorultusundaki ivme iin

elde edilebilir. Bu denklemin integrasyonu

eitliini verir. Lif ap Dlif alndnda, bu lif etrafndan tozun geme sresi t= Dlif /V
olduundan, bu son eitlik

ekline gelir. Bu konudaki kaynaklarda, N ay. boyutsuz bykl, ayrlma says veya atalet says olarak
adlandrlr, (de Nevers 1995). Nay. saysna gre, silindir, kre ve erit eklindeki lif elemanlarnda atalet etkisi
ile tutulmalarndaki verim deiimleri ek. 6.6'da verilmitir. (Langmuir 1946).
Yakalama etkisi, tanecik ap ok kk ise tanecik gaz ile beraber elyaf iplikii etrafnda bir yrnge takip
edebilir. Ancak bu yrnge, elyafa tanecik yarapndan daha yakn bir yerden geiyor ise, tanecik elyaf
tarafndan yakalanr. (ek. 6.4c). Difzyon etkisi ise, tanecik aplarnn 1 mm deerinden kk olmas
durumunda, Brownien hareketleri sonucunda bu taneciklerin elyafa yapmas mekanizmasdr (ek. 6.4d).
Yaplan teorik modeller ile bu iki etki halindeki verim eitlikleri, birok kaynakta
eitlii ile verilmektedir (de Nevers 1995). Bu eitlikteki birinci terim difzyon etkisini, ikinci
terim ise yakalanma etkisini gstermektedir, terimi ise toz taneciklerinin yaylmn
gstermekte olup, bir gaz iinde asl kresel tozlar iin, ek.2.1'den veya gazlarn kinetik
teorisinden hareket edilerek

eitliinden bulunabilir. Bu eitlikte k= 1.38 x 10-23 kg.m2/s2.K eklinde Boltzman

katsaysn, C=1.16 Cunningam dzeltme katsaysn, T (K) mutlak scakl, (kg/m.s) gazn
dinamik viskozitesini gstermektedir. baknz: 62
rnek 2: Liflerin eksenleri arasnda 50 m mesafe bulunan, Dlif=10 m apndaki silindirik
liflerden yaplm bir filtrede 1, 0.5 ve 0.1 m aplarndaki tozlar tutulmak isteniyor. Gaz
hznn1 m/s, gaz dinamik viskozitesinin = 1.8 x 10-5 kg/m.s, gaz kinematik viskozitesinin
v= 1.49 x 10-5 kg/m.s, toz younluunun p= 2000 kg/m3, filtre kalnlnn 5, 25 ve 50 mm
olmas durumlarnda her toz ap iin filtre verimlerini hesaplaynz. D= 1 m apndaki toz
ve 5 mm kalnlndaki filtre ortam iin hesaplar yapldnda; Ayrlma katsays

olduundan, ek. 6.6'dan at = 0.47 bulunabilir. ek.2.1'den bu aptaki toza ait difzyon
katsays = 2.8 x 10-11 m2/s olduundan, Denk. (6.8)'deki deerler yerine konulursa

elde edilir. Atalet, difzyon ve yakalanma verimleri toplam

= at + D+Y = 0.47 + 0.026 = 0.496 olur. Lif eksenleri arasnda 50 m mesafe olduundan
iki lif arasndaki net toz tutma alan 10/50 = 0.2 alnabilecektir. Bu durumda bir lif sras iin
toz toplama verimi 1 sra = 0.2 = 0.099 bulunur. Arka arkaya liflerin toz toplama verimleri ise
toplam = 1- (1- 1 sra) bants yardm ile bulunabilir. 5 mm kalnlndaki bir lifli ortamda, arka
arkaya n= 5000/50 = 100 lif olduundan

toplam = 1- (1- 0.099)100 = 0.9999 = %99.99 sonucuna ulalabilir.

Benzer hesaplar, farkl kalnlklardaki lifli ortamlar ve farkl aplardaki tozlar iin yaplrsa Tablo 6.2'deki sonular
elde edilebilir.
7. ISLAK FLTRELER

Bir gaz iinde bulunan tozlarn slatlarak bu gazdan uzaklatrma ilemi uzun yllardan beri uygulanan bir
yntemdir. Bu tip filtrelerde temizleme ilemi prensip olarak arlk etkisiyle oluur. Basit bir siklon ile 5 mm
apndan daha kk taneciklerin tutulmas ok gtr. Daha kk paracklarn bulunduu gaz ortam, bir
ykama svs iinden geirilirse, bu paracklarn ktleleri artacandan arlk etkisi ile kolayca tutulabilir.
Pratikte ykama svs olarak genellikle su kullanlr. Bu prensibe gre alan bir sistemin emas ek. 7.1'de
grlmektedir.

Islak filtrelerde toz tutma verimine etki eden belli bal hususlar

Sv damlacklar ile toz tanelerinin birbirine gre hzlar

Tozlarn biimi, bykl, gaz iindeki deriiklii ve svy emebilme zellii

Sv damlacklarnn byklkleri dalmlar eklinde sralanabilir.

7.1 ISLAK FLTRELERDE TEORK ESASLAR

Bu ksmda slak filtrelerin deiik dzenleme ekillerindeki toz tutma mekanizmasna ait teorik bilgiler
verilmeye allacaktr. lk olarak yamurlama sistemi ile durgun bir gaz hacmi iindeki tozlarn deriikliinin
azaltlma prensibi aklanacak, daha sonra gaz ile sv damlacklarnn apraz, ters ve paralel aklar halindeki
durumlar incelenecektir.

Yamurlama Sistemi ile Filtrasyon

ek. 7.2'de grld gibi, x, y ve z boyutlarndaki durgun bir gaz hacmi iinde c (gr/m3)
deriikliinde toz paracklar bulunsun. Bu hacim iinde Dd apndaki bir sv damlac
dey dorultuda aa doru dsn. Bu damlacn derken sprd hacim

olacaktr. Bu hacim bir lif gibi dnldnde, Ksm 6.2'deki esaslar gz nne alnr ise, bu sv damlacnn
tuttuu toz ktlesi

eitliinden bulunabilir. x, y, z boyutlarndaki hacim iinde birim zamandaki damlack

says ND ise, bu saydaki damlacklar ile temasa gelen gazn iindeki toz deriikliinin
zamana bal deiimi iin
yazlabilir. Qs (m3/s) birim zamandaki sv damlacklarnn hacmi olarak alnr ise, Denk (7.3)'n yeniden
dzenlenmesi ile

elde edilebilir Bu eitlikte A = x, y yatay alan gstermektedir. Denk (7.4)'n integrali ile
belirli bir t zaman sonunda bu hacimdeki deriiklik deeri iin

bulunabilir (de Nerves 1995).

arpraz akml Islak Filtre

ekil 7.3a'da grld gibi, QG hacimsel debisindeki gaz xyz hacmi iindeki gaz, sv
damlacklarna arpraz olarak aksn. Gazn bu hacmi sprme zaman

olduundan, bu deer Denk (7.5)'te yerine konulur ise apraz akml slak filtre kndaki deriiklik deeri

bulunur.

Ters ve Ayn Ynl Akml Islak Filtreler

ek. 7.3b ve 7.3c'de grlen ters ve ayn akml slak filtreler iin, Noel de Nevers (1995) tarafndan yaplan
benzer teorik analizler sonucunda, filtre kndaki toz deriiklikleri iin Ters akm iin

Ayn ynl akm iin

balantlarn vermitir. Bu bantlarda VG toz kelme hzn, Vs gazn hzn, VR ise gazn sv gre izafi hzn
gstermektedir.

7.2 ISLAK FLTRE TPLER

Pratikte basit ykayc, girdapl ve ventri etkili olmak zere ok deiik slak filtre tasarmlar ile karlalabilir.
Bunlarda elektrofltrelerdeki toz tutma verimlerine ulalabilir. Bu filtrelerde toz tutma ileminden baka, uygun
pskrtme svlar kullanlarak kirletici gazlarn da tutulmas salanabildii gibi, gazlarn soutulmas da
gerekletirilebilir. lk yatrm maliyetleri az olmasna karlk, ykama svsnn devri nedeniyle, slak filtrelerin
iletme masraflar dier filtrelerden daha fazladr. Islak filtrelere ait baz konstrksiyonlar ek. 7.4'te verilmitir.

Basit ykayclarda sv damlacklar ile toz tanecikleri arasndaki hz fark kk olduundan, teorik analizlere
gre yksek dereceden toz tutma verimi salanamaz. Girdapl ykayclarda deiken hzlar elde edilebildiinden
verim bir miktar artabilir fakat bu durumda da basn dm ve enerji sarfiyat artar. Ventri etkili slak
filtrelerde byk hz farklar nedeniyle olduka yksek toz tutma verimi elde edebilir.
8. SONU

eitli endstri kollarnn yaratm olduu hava kirlilii problemi, gnmzde ulusal ve uluslararas dzeyde,
eitli kanun ve ynetmelikler ile kontrol altnda tutulmaya allmaktadr. Bu konuda mhendislere den en
nemli grev, evreyi kirletmeyecek retim tekniinin seilmesi ve retim esnasnda kan kirleticilerin
tutulmasdr. Toz filtre seiminde de genelde Tablo 4.1 ve 4.2'deki hususlara ilave olarak aadaki noktalar da
gznnde tutulmaldr.

1) Zift gibi yapkan taneciklerin filtrasyonunda, slak filtreler veya yzeyleri srekli ykanan siklon ve
elektrofiltreler kullanlmaldr.

2) Kat cidarlar iyi ekmeyen fakat birbirlerini iyi eken tozlar halinde, teflon kapl lifli fltlereler kullanlmaldr.

3) 5 m apndan daha byk yapkan olmayan tozlar iin en uygun filtre siklon filtreleridir.

4) 5 m apndan daha kk tozlar iin elektrostatik ve slak filtreler uygundur.

5) Islak filtrelerin pompalama masraflar hesaplanmaldr.

6) Tozlarn ve gazlarn korozif etkisi ve i noktas scakl dnlmelidir.

KAYNAKLAR

(1) CGIH 1987. Air sampling instruments, 6th ed. American Conferance of Govermental Industrial Hygienists,
Cincinnati, OH.

(2) Avc, A. 1996. Siklon ayrclarnda verim ve verime etkiyen baz parametrelerin incelenmesi, Is Bilimi ve
Teknii Dergisi, Cilt 18, say:2.

(3) ASHRAE 1989. Ventilation for acceptable indoor air quality. ASHRAE Standard 62-1989.

(4) ASHRAE Handbook-Systems and Equipment 1996, Blm 25. 1791 Tullie Circle, N.E., Atlanta, G A 30329.

(5) ASHRAE Handbook-Fundamentals 1993, Blm 11. 1791 Tullie Circle, N.E., Atlanta, GA 30329., Trkesi: T.
zkaynak, ASHRAE Temel El Kitab, Blm 11, Ed. O.F. Genceli, TMD, Yayn No:2, 1997.

(6) ASTM. 1983. Practice for continuous sizing and counting of airborne particles in dust-controlled areas using
Instruments based upon light-scattering principles ASTM Standard F50-83.

(7) de Nevers, N. 1995. Air Pollution Control Engineering. McGraw Hill, Inc.

(8) Ensor, D.S., R. Hooper, R.W. Scheck, R.C. Carr, 1976. Perpormance and Engineering Evaluation of the
Nucla Baghouse, in Symposium on Particulate Control in Energy Process, U.S. Environmental Protection Agency
Report EPA-600/7-76-010, U.S. Govermental Printing Office Washington, DC.

(9) Hava Kalitesinin Korunmas Ynetmelii, T.C. Resmi Gazete, 2 Kasm 1986.

(10) T 1. Hava Kirlenmesi ve Kontrol Sempozyumu'93. Tebli Kitab, T, evre Mhendislii Blm,
stanbul.

(11) Kane, J.M., J.L. Alden, 1967. Desing of industrial exchawst systems 4"1 ed. Industrial Press, New York.

(12) Cavaseno, V. 1980. industrial Air Pollution Engineering, Chemical Enginering Publications Co., New York.

(13) Lapple, C.E. 1967V Air Pollution Engr. Manual (J.A. Danielson, ed.), U.S. Dept. of Health, Education &
Welfare, Public Health Service Pub., No 999-AP-40,p.95

(14) Langmuir, L, K.B. Blodgett, 1946. A Mathemetical Investigtion of Water Droplet Trojectories, U.S. Army
Air Forces Technical Report No:5418.

(15) Morrovv, P.E. 1964. Evaluation of inhalation hazards based upon the respirable dust concept and the
philosophy and applicayion of selective sampling. AIHA Journal 25:213.

(16) Olcay, T., N. pekolu, 1991. Hava Kirlilii'nin Tanm ve Temel Kavramlar, Hava Kirlilii Kontrol ve
Denetimi, TMMOB Kimya Mh. Odas stanbul ubesi, stanbul.

(17) Olcay T. 1993. Hava Kirlenmesi Kontrol ve Standartlar, TBTAK, Hava Kirlilii Kaynaklar ve Kontrol, s.
79.
(18) zkaynak T. 1994. Temiz Oda Tasarm ve Klima Sistemleri, Tetisan A.. Teknik Yaynlar.

(19) Perry, H.R. 1984. Perry's Chemical Engineers' Handbook, Sixth Ed. McGraw Hill Book Co. New York.

(20) Petersen, C.M., K.T. Whitby, 1965. ASHRAE J., Vol. 7, No.5, p.42.

(21) Rosin, P., E. Rammler, W. Intelmann, 1932. Grundlage und Grenzen der Zyklonentstrubung. VDI Vol. 76,
pp. 433-437.

(22) Scala, G.F. 1963. A new instrument for the continuous measurement of condensation nuclei. Analitical
Chemistry 35(5):702.

(23) Stairmand, C.J. 1951. Trans. Inst. Chem. Engr. Vol. 29, p. 356.

(24) Svvift, P. 1969. Steam Heating Engr. Vol. 38, p. 453.

(25) TBTAK, 1993. Hava Kirlilii Kaynaklar ve Kontrol, Der. M. Trs, E. Kalafatolu, H. Okutan, Marmara Ar.
M. Kimya Mh. Ar. Bl., Gebze.

(26) Whitby, K.T., A.B. Algren and R.C. Jordan. 1955. Size distribution and concentration of airborne dust.
Heating, Piping and Air Conditioning 27:121.

(27) Whitby, K.T., A.B. Algren and R.C. Jordan. 1957. The ASHRAE airborne dust survey. Heating. Piping and
Air Conditioning 29 (11):185.

*Bu makale III. Ulusal Tesisat Mhendislii Kongresi ve Sergisi, zmir Kitabndan alnmtr.