Вы находитесь на странице: 1из 7

28/7/2015 Imprimer:Atelevisoeo11deSetembro:algunsefeitosdoimaginrio

PatrickCharaudeauLivres,articles, http://www.patrickcharaudeau.com/Atelevisaoeo11
publications deSetembro.html

Atelevisoeo11deSetembro:algunsefeitosdoimaginrio
inLOGOS24:cinema,imagenseimaginrio,Ano13,1semestre

Nadamaisdifcildoqueanalisarasmdias,porquenaarticulaodeseusdiferentescomponentes
quenasceosentido.Deummesmogolpe,istoobrigaarecorreradiferentesdisciplinas.Sesequer
estudaroqueaparecenateladateleviso,napginadojornalounasondasdordio,devese
apelarstcnicasdeanlisedasemiologia,dascinciasdalinguagemoudahistriasesequerem
estudarasprticaseintenesdosfabricantesdeinformao,deveseapelarstcnicasdeenquete
sociolgicaouaquelasdapsicologiaexperimentalfinalmente,sesevaitentarinterpretarosentido
dasinformaesemtermosdeimaginrio,sernecessriorecorrerantropologia.Semcontarque,
emsetratandodainformaoedaopinio,elasnoseconstroemsomenteatravsdateleviso.H
outrasmdias(rdio,imprensaescrita),outrosespaospblicos(manifestaes,lugares
profissionais,bares)eprivados(famlia,crculodeamizades)nosquaiscirculaapalavrasocial,e
todos,noseuconjunto,contribuemparafabricarestaalquimiaqueaopiniopblica.Longedeser
homognea,elafragmentada.Enfim,seaindafaltavaacrescentardificuldadeanlisedasmdias,
ressaltamosqueessasnopodemsercompreendidaseinterpretadasanosernoquadrodecada
contextocultural,observandoquealgumasdesuasestratgiasedosefeitosqueelasproduzemse
encontramemcontextosculturaisdiferentes.

Euvouanalisaresteacontecimentodopontodevistadequemobservaodiscursosobsuasformas
verbaiseicnicas[1]edequemsabequeosentidosocialresultadodeumainteraoentreos
parceirosdeumatroca(aquiainstnciamiditicaeainstnciapblica),cujainteraodependedo
dispositivoqueaestruturaenfim,dopontodevistadaquelequeseinterrogasobreosefeitosde
sentidoproduzidospelosatosdeenunciaodiscursiva,sabendoquenohnecessariamente
simetriaentreosefeitosvisadospelainstnciamiditicaeosefeitosefetivamenteproduzidossobre
ainstnciapblica.

Muitascoisasforamditassobreo11desetembro,aindaquenosepossajamaisdizer,enquanto
pesquisador,quetudojfoidito.Eupartireideumahipteseamplamentepartilhadapelos
investigadoresemcinciashumanasesociais:oacontecimentonoexisteemsi,elesempre
construdo.Noquesenegueaexistnciadeumarealidadenointeriordaqualsurjam
fenmenos.Masissossecolocanoquedizrespeitosuasignificao.Oacontecimentosempre
resultadodeumaleitura,eessaleituraqueoconstri.

Nestecaso,naocorrnciadoacontecimentomiditico,estsefrenteaumaduplaconstruo:
aqueladeumamiseenscne,apartirdasuatransmisso,equerevelaoolharealeiturada
instnciamiditicaeaqueladoleitorouvintetelespectadorquearecebeeainterpreta.Partindo
dessahiptese,seconduzidoaanalisarascaractersticasdessaencenaoparatentardescobriros
efeitosdesentido.Examinarei,portanto,inicialmenteaencenaodatelevisofrancesasobreo
acontecimentoquenosocupaaquieumeinterrogareisobreosefeitosdaimagem.Observarei
como,nodispositivotelevisual,osrelatosecomentriosjornalsticosinfluenciamosentidodessas
imagens,paraconcluircomumaproposiodehiptesesinterpretativasquesepodefazerem
termosdeimaginriossociais.

Encenaotelevisual

Emsetratandodosacontecimentosde11desetembro,nohnadanelesdemuitobanal.Vsea
oentrecruzamentodedoistiposdecenrios:oscenriosdefilmescatstrofeseoscenriosde
reportagensquelembramosconflitos,asguerraseascatstrofesnaturais.

Ocenriofilme(tipoInfernonatorre)organizadomaneiradocontopopular:(1)umasituao
departida,naqualsevempessoassereunirem(ouviverem)emumlugar(ofuturolugarda
catstrofe)prepararemseparaumacerimniafestiva(ouocuparemselivrementecomsuas
tarefascotidianas),emumestadodealegriaerealfelicidade,amenosquenosejadetranqila
despreocupaooumesmodeconflitospsicolgicos(2)osurgimentodacatstrofenocursoda
qualnosmostrada,emparalelo,aenormidadedaexplosodestrutivaeasreaesdaspessoas(os
quetmmedoegritam,osquetmmedoeseatiramnumcanto,osquebuscamsairdeuma
maneiraegosta,osqueenfimenfrentamasituaoetentamorganizarasadadosoutros(3)e,
depois,evidentemente,comoessesherisdointeriornososuficientes,aparecemosherisvindos

http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=259 1/7
28/7/2015 Imprimer:Atelevisoeo11deSetembro:algunsefeitosdoimaginrio

doexterior(osbombeiros,apolcia,oexrcito,asautoridadeslocaisenacionais,segundooscasos),
osquais,aofinaldedurasprovas,acabaroporvenceroperigoeporsalvaromaiornmerode
pessoas.

Ocenrioreportagemcaracterizasepelo:(a)annciododesencadeamentodeumconflito(b)
exibiodasimagensdedepoisdoacontecimentoconflituoso(porqueraramenteacmerapodese
encontrarpresentenomomentododrama),imagensquesedetmsobreosresultadosdos
desgastesmateriais,e,sobretudo,sobreasvtimasaodossocorros(CruzVermelha,
ambulncias,hospitais,mdicos,bombeiros,associaeshumanitrias).

Essesdoistiposdecenrios(cenriofilmeecenrioreportagem)tm,entretanto,umponto
comum:elescolocamsempreemcenatrstiposdeatores:asvtimas,osresponsveiseos
salvadores[2].Elesfocalizam,segundoocaso,asvtimas,paraproduzirumefeitodecompaixo
oagressor,fontedomal,paraproduzirumefeitodeantipatiaosalvadorreparador,paraproduzir
umefeitodesimpatia[3].

Osacontecimentosdo11desetembroforamrelacionadosaessesdoistiposdecenrioscom
algumaspeculiaridades.Asituaoinicial,feitadetranqilidade,anteriordesordemdomundo,
estausente.Dopontodevistadasmdias,pressupeseaexistnciadeumaordemnomundo
antesquesurjaadesordemsobreaqualelastmalgoadizer.Osurgimentodosfatos(oimpacto
dosaviessobreastorreseassuasimploses),comonoscenriosdosfilmes(raramentenessesde
reportagenstelevisivas),foifilmadoemdiretodevidocasualidadedehaverinicialmentecmerasde
amadores,e,depois,pelapresenadecmerasjornalsticas.Ofatodeostelespectadores
identificaremounoessasimagensdiferenciadasnoalteraemnadaosefeitosderealidadee
autenticidadequeelascomportavam(essavezatelevisonotevenecessidadedeacrescentar
efeitosdeautenticidade).Esseefeito,sejamquaisforemossentimentosqueanimavamos
telespectadores,spoderiadeixlosperplexos,semvoz.Asvtimassotratadascomasimagens
habituaisdasreportagens:exibiodosferidosecontabilidadeabstratadonmerodevtimas,oque
produzaomesmotempoumefeitodeanonimatoedehorror[4].Ressaltase,entretanto,queno
seviramvtimasmortas,nemcadveresequepoucofoimostradodoscorpostransportadosde
urgncia.Muitoscomentriosforamfeitosaesserespeito:muitalgrimaepoucosangue[5].
Almdisso,sabesequeaCNNdeclarounoterdesejadotraumatizaropovoamericanoenoter
queridoexibirprovasdemaugosto.Essadeclaraocuriosa,vindadapartedeumrgode
informaoque,portodososcantos,exibiuimagensdepalestinosalegresemNaplouseeque,nas
reportagenssobreoutrosconflitos(BsniaeKosovo),pegapesadoaotratardoestadodas
vtimas[6].Emcontrapartida,foramapresentadasentrevistascomnumerosastestemunhas,todas
contandoasmesmascoisas,comidnticaspalavrassobreoqueviram,escutaramouviveram.
Trataseaqui,namaioriadoscasos,detestemunhasqueestavamnastorresouprximasdelase
que,portanto,escaparamdamorte:otestemunhodeumsobreviventeproduzsempreumefeito
defascinao,porqueelenosenviaaosacasosdonossoprpriodestino:porque,emumamesma
situaodeperigo,algunsmorremeoutrosficamvivos?Maisainda,essastestemunhasse
apresentamcomovtimasinocentes,porqueelasnopedemnadaaningum,elasestavam
somente(ouiam)noseutrabalhocotidiano,comotodobomcidadooucidad:senhorese
senhoras,todomundoquepoderiatersidonsmesmos.Quantoaossalvadores,bem,essesforam
mostradosexausto,particularmenteaintervenoeasentrevistasdosbombeirosdequemfoi
destacadooherosmo,assimcomoapresenanolocaldepersonalidadespolticas,particularmenteo
prefeitodeNovaYork,grandefiguracarismtica,declaradomaistardeoheridodia.
Posteriormente,apareceusobreacenamiditicaograndesalvadordefatoograndereparador,
porqueomaljhaviasidofeitocomumgrandediscurso,tentandopreservar,simbolicamente,a
identidadedopovoamericano,aintegridadeepoderdaAmrica,depoissobafiguradovingador,
chamadocruzadaeguerracontraoterrorismo.

Imagemsintoma

Oqueumaimagemsintoma?umaimagemjvista.umaimagemquereenviaaoutras
imagens,sejaporanalogiaformal(umaimagemdetorrequecaireenviaaoutrasimagensdetorres
queimplodem),sejapelodiscursoverbalinterposto(umaimagemdecatstrofeareareenviaa
todososrelatosouvidossobreascatstrofesareas).Todaaimagemtemumpoderdeevocao
varivel,quedependedaquelequearecebe,umavezqueelaseinterpretaemrelaosoutras
imagenserelatosquecadaummobiliza.Assim,ovalorditoreferencialdaimagem,seu"valorpara"
arealidadeemprica,aparecedesdeoseunascimentocomoenviesado,pelofatodeseruma
construoquedependedeumjogodeintertextualidade,oquallheconfereumasignificao
plural,jamaisunvoca.Aimagemdastorresqueimplodemno11desetembrode2001notem
umasemesmasignificao.Umaimagemsintomatambmumaimagemdotadadeumaforte
cargasemntica.Todasasimagenstmsentido,masnemtodastmnecessariamenteefeito

http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=259 2/7
28/7/2015 Imprimer:Atelevisoeo11deSetembro:algunsefeitosdoimaginrio

sintoma.precisoqueelassejamcheiasdaquiloquemaisatingeosindivduos:osdramas,as
alegrias,ossofrimentosouasimplesnostalgiadeumpassadoperdido.Aimagemdevereenviara
imaginriosprofundosdavidadeveserigualmenteumaimagemsimples,reduzidaaalguns
traosdominantes,comoosabemfazeroscaricaturistas,poisacomplexidadeperturbaamemriae
impedeaescolhadeseuefeitosimblico.Enfim,aimagemdeveaparecerrecorrentemente,tanto
nahistria,comonopresente,paraqueelapossasefixarnasmemriaseparaqueelaacabeporse
instantaneizar.Aimagememmovimento,forademuitarepetio,acabaporsefixaremuma
espciedeparadaetornasefotogrficaagentesabebemqueafotografiaquefixamelhor,na
memria,osdramasdavida(suficientelembrarsedofotodapequenavietnamitaquecorre,nua,
nomeiodepessoasparafugirdoshorroresdaguerra).

Assim,carregadassemanticamente,simplificadasefortementereiteradas,asimagensacabampor
tomarlugarnasmemriascoletivas,comosintomasdeacontecimentosdramticos.Pensemosna
estrelaamareladosjudeus,nasdentaduras,noscorposdescarnadosenoscrniosraspadosdos
camposdeconcentrao,nodesfilardepopulaescaminhandolentamente,ocorpocurvadosobo
pesodesuamochila,fugindodamisriaouperseguio.

Damesmaforma,porocasiodosacontecimentosde11desetembro,soessencialmenteas
imagensdessesaviesquenocessamdepenetrarnastorres,dessastorresquenocessamde
cair,queficaramnasrepresentaessobaformadeduastorresaindaperfiladas,cercadasdeuma
nuvemdefumaa,tendoaoseuladoumavioqueparecemuitopequeno,comomostramuitobem
acaricaturaanexada.Eessasimagensdetorresqueseinflamamedepoistombamnosdoao
mesmotempoumaimpressojvista:dojvistoemfilmesdecatstrofes(Oinfernonatorre,
Armagedon),dojvistoemreportagensquemostramadestruioporimplosesdeimveisde
cidadesoperrias.Maselastambmdoumaimpresso,maisprofundamente,dojsentido.
algumacoisaque,surgindodonada,nosfascinatanto,porque,emnossosimaginrios,supomos
quesetratadodiabooudodestino.oferimentoeadegradaodocoraodequalquercoisaque
podeserpercebidademaneiradiferente,masque,emtodososcasos,representaavida,oqueh
devitalnopovo.Etalvezaquelesdeumatecnologia(odesafio,depoisdascatedrais,deelevar
sempremaisaltoumaconstruocontraasleisdoequilbrioedagravidade)essesdeuma
identidadecoletiva(confiantedepodersereconheceremummonumentosimblicosuficiente
pensarnoquerepresentariaparaosfrancesessesetratassedaTorreEiffel).Mastambmo
ferimentoeadegradaodetudooque,emnossasvidas,poderuiroudesaparecer:ambies,
realizaespessoais,seresquenossoqueridos.Tratasedeumaanalogiamaisabstrata,masao
mesmotempopregnante,quereforadapelofatodequeessasimagensapareceramsemsom[7],
comoemumfilmemudoqueconferesimagensumacertaatemporalidade,produzindoumefeito
deespelho.Epodeselevantarahiptesedequeaconjunoentrecenrioflmico(quenosenvia
fico),ocenriodereportagem(quenosremeterealidade)eimagemsintomadedesabamento,
nosremetaparaooutroladodoespelhoonde,talvez,turetornarsap.Evidentemente,nada
dissoaconteceunamediatizaodaGuerradoGolfo,impregnadadafriezadeumjogode
videogame.

Dispositivoecomentrios

Aquiseacrescentaumdadocomunicacional.Estasimagenssintomasseimpemansdemaneira
inflexvelenosabalamapontodespermitirquevejamosnelassuaforasimblica.Entretanto,
elasnovmdenenhumaparteenochegamporumaoperaodoEspritoSanto.Nsas
recebemosatravsdeumdispositivo,nocaso,odispositivotelevisual,elquecomeamos
problemasdainformaoeasinterrogaessobreadeontologiadainformao.

Odispositivotelevisualdainformaoatribuideantemoumlugaraotelespectador,aquelede
cidadoquedeveseinformardosacontecimentosdomundo.Pelamesmaocasio,elerevelaolugar
dainstnciadainformao:relacionarosacontecimentosdomundonasuaautenticidade,etentar
expliclos.Como,aomesmotempo,sabesequeestedispositivofeitoparatentartocaromaior
nmerodetelespectadores,dadaalgicacomercialqualprecisoobedecer,instnciade
informaoetelespectadoresseencontramemumaduplarelaoqueimplicaafeto(asemoes)e
razo(acompreenso),semquesepossadistinguilos.Desdeentoseinstauraummalentendido
entreessasduasinstncias,pois,porcontrato,otelespectadorconsideraaimagemnasuafuno
mimtica,isto,comodandocontadarealidadedomundo,enquantoelaencarregadadeefeitos
emocionaisquesotrazidosnoapenaspeloseuvalorsintoma,masigualmentepelasdescries,
pelosrelatosepeloscomentriosquelhesofeitos.

Aqui,doconjuntodosrelatosecomentriosproduzidospelateleviso,destacamseduas
caractersticas:(i)oacontecimentoinexplicvel(ii)osatoreseascausasso"essencializadas".
O"inexplicvel"oque,nofinaldascontas,ultrapassaoentendimento,nopodendo,portanto,
remontaraumacausaprofunda,ltima.Comoemumrelatofantstico,istoalimentaosuspense
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=259 3/7
28/7/2015 Imprimer:Atelevisoeo11deSetembro:algunsefeitosdoimaginrio

denosesaberqualacausadosacontecimentosnemaorigemescondidaemseufundamento.
Paracompensaressaausnciadeexplicao,ascausaseosatoresso"essencializados",isto,as
causassoapresentadasdemaneiraglobaleosatores,comoentidadesabstratas,comosese
tratassedaessnciadascoisasqueexistemnanatureza.

Porexemplo,aqui,afontedomalapresentadainicialmentedemaneiraglobal,como"ato
terrorista".Depois,osatoressoidentificadossobadenominaodeumacategoriadeindivduos
annimos,os"kamikazes",oquefeitopelovisdaanalogiacomPearlHarbor.Emseguida,eles
socaracterizadoscomo"artesos"porteremutilizadofaca,masaomesmotempode"malandros
modernos"porquesepercebeque,comoquandosepreparauma"caa"commeiosperfeitos,eles
recorreramameiosdecomunicaosofisticados.Masspoderiatratarsealideatoresexecutantes
enodecomandantes,osverdadeirosagressores.Falaseentodedenominaesglobalizantesde
etnia(Talibs)oudelugares(Afeganisto),oudenomesparadesignaroverdadeiroculpado,Bin
Laden,acusadodetercomandadoepreparadooatentadodelongadata.MasesseBinLaden,ento
umafiguradesconhecidadopblico,beneficiadopelamesmaessencializaoqueosoutroscomo
"agressordomundoocidental".Tratase,nessecaso,dedenominaesquetmporefeito
deslancharumainterrogaosemfim:afinalquemestportrsdetudoisso?oagressor
indeterminadoquepodeseencontraraomesmotempoportodaenenhumaparte.oefeito
paranicoasseguradopelaidiadeumcomploudaexistnciadeumacabeaescondida,grande
organizadoradadesordemdomundo.

Paratentarexplicarocomoissopossvel?Apontase,inicialmente,umapequenacausa:a
fraquezadosserviosdecontraespionagemdepoisuma"verdadeira"causa,globalizante:o
ataquedeumacivilizao,adomundolivre(oocidente),porumaoutracivilizao(ooriente)euma
outrareligio(aislmica),lugardeumobscurantismofantico[8].estacausa,essencializada,
que,associadapartilhadosofrimentoqueendureceossobreviventeseseusprximos,produzuma
outraessencializao,adasolidariedadequepodemexperimentarosindivduosquepertencema
cadaumadessascivilizaes:deumlado,umasolidariedadedo"nssomostodosamericanos"de
J.M.Colombanie,noeditorialdojornalLeMonde,(impossvelapartirdaGuerradoGolfo,poisse
tratavadeumaguerrademuitosEstadoscontraumEstado,todosbemdeterminados)deoutro,
umasolidariedadedospasesrabes,mesmoseelafosseprudenteemidiaticamenterepresentada
pelasimagensdeNaplouse.Umpoucomaistardefoidestacadaa"arrognciaamericana"(sobretudo
pelaimprensa)porcomparaoentreosmortosdoWorldTradeCentereaquelesdeoutrasguerras
ougenocdios(Iraque,Ruanda,Intifada,etc.),permitidosoususcitadosnaAmrica,apartirda
anlisedesuapolticainternacional,deseuintervencionismonomundo,julgadocomoumjusto
retornodascoisas.Poislondehumduploamericanismo,htambmumaantiamericanismo
queprecisosatisfazer.

Enfim,aessencializaodareparaopossveldecorrentedaconstruodevriasfiguras
absolutas.Ado"vingador",braodavontadedivina,doDeusquecastiga,aqueledabbliados
protestantesdequeseinvesteG.W.Bushemsuasdeclaraescontra"oimpriodomal":"um
combatemonumentalentreobemeomal".Ado"grandecowboyjusticeiro"("Procurado.Ben
Laden")comoretornosorigensdafundaodaAmricaatravsdoimaginriodoOeste.Ado
"cavaleiro",daIdadeMdia,semmedoesemcensuraquerecorre"cruzadacontraosislmicos
quedeclaramguerraaoocidente".

Mdiaseimaginrios

Oquemeinteressaaquinosotantoasestratgiasqueutilizamasmdiasparadarcontados
acontecimentos(queentretantodevemseranalisadas),masosentidosocial,osimaginrioseos
efeitosdequeelessoportadores.Noconjuntodosacontecimentosdo11desetembro,por
exemplo,produzseumafusodeefeitosdeemooedeefeitosderazo:fusoentreoato
terrorista(emocional),seuporqueaarrognciaamericana(opinio),omalvadorabeislmico
BenLaden(emocional)eosalvadordaidentidadeamericana,G.W.Bush(emocional),comose
apresentouseupaiporocasiodaguerradoGolfo.Mastambmsevaaencenaodeuma
variaoemtornodoimaginriodopoderqueresumeacaricaturadePlantu:(a)ograndedesafio
aopoderdopoderoso,relatorecorrentedepoisdopecadooriginal,depoisdarevoltadeCaim,
passandoporDavifrenteGolias(b)odebochesobreopodertecnolgicopelotriunfodamosobre
amquinaquecolocaemxequeoqueohumanotemdemaisautntico:seucorpoaironiado
destinocomojustocastigodeDeusquerecorreaopoderosoparasecrerinvulnervel,eacabapor
"virar"omundocontrasi(d)aameaadomalsupremo,tornadopoderosopelasuaessncia
annima,representadapelasfigurasabstratasouindeterminadas(BenLaden,osTalibs)que
sugeremaexistnciadeumgrupocomvontadedeagir,atordeumgrandecomplcontrao
mundo[9](e)atentativadecontrapoderpelaimagem,comohavamosdito,dovingadorG.W.
Bush,mastambmpelasdeclaraesemovimentosdesolidariedadeemrelaosvtimas

http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=259 4/7
28/7/2015 Imprimer:Atelevisoeo11deSetembro:algunsefeitosdoimaginrio

sofredoras,comosetodosnsestivssemosligadosporumaculpabilidadecomum(eisoimaginrio
do"humanitrio").

Emvistadosimaginriosquesurgemnotratamentoqueasmdiasfazemdosacontecimentos,
podesecompreenderque,emumasociedadedeabundnciaemqueviveomundoocidental,sem
noentantoresolverosproblemasedramasdocotidianodecadaum,otelespectadorcidadose
refugianoespetculodosofrimentodosoutros.Esepoderestabelecerumparaleloentreaquilo
queproduzumtaltratamentodainformaoeoqueproduzemasemissesdotipoBigBrother(ou
LoftStory)quepermitemaalgunsdeserefugiarnoespetculoda"mediocridade"(nosentido
etimolgico)paraselivrardasua.Tambmsepoderestabelecerumparaleloentredeterminadas
emissesdedivertimentoqueconvidamhomensemulherespolticasparafalarsobresuavida
privadaealgumasvezescoloclosemridculo[10],possibilitandoquenosrefugiemosnodiscurso
sobreo"descrditodaclassepoltica"parajustificarnossoapolitismo(ausnciadepoltica).

Defato,formamostodosumaimensa"dispora"detelespectadores,pararetomarumacategoria
propostaporDanielDayan[11].umadisporadecircunstnciaqueseassemelhaaomomentodo
surgimentodeumacontecimentotornadopblicomundialmentepelateleviso,tratado,construdo,
edramatizadoporela,umadisporadetelespectadoresreunidosnomesmodesejodevoyeurismoe
compaixo.

Televiso,instrumentodedominao?

Apareceaquiumadasquestesquenocessadeserdiscutidapelospesquisadores,pensadorese
filsofos,apsosanos70:asmdiassouminstrumentodedominaoideolgica,oudespolitizao
davidasocial,emproveitodeumalgicacomercial?Nessedebate,todifcilderesolver,podemse
fazertrsobservaes.

Aprimeiraconcerneindependnciadasmdias,nocaso,ateleviso.PorocasiodaGuerrado
Golfo,atelevisofoicompletamenteinstrumentalizadaporumaparelhodeEstado(quetinhaacara
doPentgono).Esteterminouporimporsmdiasaideologiadasforasdominantes(osaliados),
queseoutorgaramodireitointervenoarmadacontraumagressor,consideradoumaameaa
soberaniadeumpovoe,aomesmotempo,aumapartedobemcomumdomundoocidental(o
petrleo)o"direitoasedirigircontraumagentedesat",napessoadeSaddamHusseinbem
satanizadadeumaguerraprpriaecirrgica[12]quecelebravaaomesmotempootriunfoea
excelnciadatecnologiamoderna.EmrelaoguerradaCrociaedaBsnia,emcontrapartida,a
televisoprovouautonomiaemrelaoaosaparelhosdeEstado.oquesepodeobservarna
mudanarelativamenterpidadatomadadeposioemfavordavtimasbsnias,nainterpelao
constantedasautoridadesegovernosocidentais,naprudnciacomaqualfoitratadooassuntodos
campos.Podesefalaraquideuma"independncia"dateleviso,precisandoquesetratadeuma
independnciaexternaemrelaoaosaparelhosdeEstado,maspontualprpriamquina
miditicaquetemsuasexignciasdeagenda,decredibilidadeesobretudodecaptao.

Issonosenviaasegundaobservaoqueserefereaomododetratamentodainformaoemque
parecedominaressaideologiadadramatizaodequehavamosfalado.umaideologiacadavez
maisimpregnadapelapressodosjogoseconmicosnosquaisseencontratodaateleviso,sejaela
pblicaouprivada.Oaspectoquantitativodonossoestudomostrouaimportnciaconferidas
cenasdasvtimasedoconflitoarmado,escenasmarcadasporumafrancesamentodoconflito
(ogeneralMorilloneMittrand,emSarajevo),aoladodecenassuscetveisdeprovocaremoes.O
estudoquantitativocolocouemevidnciaafluidezdosimaginriosquetocamoafeto(osofrimento,
ainjustia)ouointelecto(aincompreensodasmdias,onopoderdosgrandes).Issoconfirmaa
ideologiadadramatizaodequehavamosreferido,queparecesubstituirqualquertomadade
posio.

Aterceiraobservaodizrespeitoquestodamanipulaodaopiniopblicapelateleviso.O
fenmenodeoscilaodatomadadeposiodasmdiasemfavordasvtimasbsnias,muitasvezes
pornosdestacada,interessantedereconsiderarsobongulodeumimaginrioaoqualasmdias
somuitosensveis,queoda"legitimidade".Lembremosque,noinciodoconflito,asemissoras
apresentavamfatosquemostravamoscroatasresponsveisporumatodesecesso,apontodesua
foraarmadaserqualificadade"milcia".Vse,poressesexemplos,atendnciadatelevisode
tratarosconflitosemtermosdelegitimidade,comose,diantedaconstataodeumadesordem
social(que,deresto,elavaiprocurarequeelaimpe),fossenecessrioimediatamenteencontraro
responsvel,oculpadodoatoilegtimo.ParaaGuerradoGolfoissofoifcil:aordemsocialera
representadapelatranqilidade(tranqilidadequerdizerqueasmdiasnofalamdela)dosEstados
nointeriordesuasfronteiras,adesordempelatransposiodeumafronteiraeainvasodeum
Estadovizinho.ParaaguerradaexIugoslvia,acoisaeramenosclara,poissetratavadeuma
desordemproduzidanointeriordeumEstado.Issonoimpedequeoculpadodoatoilegtimofosse
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=259 5/7
28/7/2015 Imprimer:Atelevisoeo11deSetembro:algunsefeitosdoimaginrio

imediatamenteassinalado.Foraminicialmenteoscroatas,peloseuatoderetirada,isto,somente
porqueelestiveramainiciativadadivisonointeriordeumEstadofederallegtimoedeuma
armadafederalapresentadacomotal.Maistarde,porm,quandoatelevisomostrouasvtimas
bsnias,elaprpriasecolocounaarmadilhademudardepontodevistaquantolegitimidadedas
partesempresena.Foilhenecessrioporissomudarseudiscursoejustificarumareivindicao
identitriaemnomedoimaginriomoraldodireitodeexistnciadospovos.Tudosepassacomosea
televisosedeixasselevarporduasconstantescontraditriasdoseudiscursoquandofoipreciso
falardeumconflitonoestrangeiro:alegitimidadeestdoladododireito/alegitimidadeestdo
ladodasvtimasquereivindicamseudireitodeexistir.

Eisoquesechamaumtratamentodainformaoahistrica,cujapreocupaoessencialcolaros
imaginriossociaisqueparecemdominantesaomomentodado,emumasociedadedada.Isso
porque,paraateleviso,oessencialsobretudonoseenganaremrelaoaosimaginrios
dominantes,etrazerumaexplicaohistriasbia.Istoparaela(pelomenosoqueelapensa)a
garantiadestamaioridadedeopinioqueelaprocuraatingir,agarantiadasuaaudincia,quandona
realidadeessesimaginriosresultamdeumainteraocomplexaentreaquelesqueconstroemas
mdiaseaquelesquecirculamnasociedade.Encontraseestefenmenode"construodoespelho
social"dequehavamosfaladoemoutraobra[13].ofenmenodeinteraonoenquadramento
daopiniopelasmdiasesuas"reaes"asquaismuitasvezesultrapassamoenquadramento.
verdade,contudo,queessaopiniopublicafreqentementecolocadaemposiodeterde
"apreciar"maisdoquede"opinar"[14],poisamaiorpartedessesimaginriossoconstrudossobre
umabasedeafetocoletivo.

Emconseqncianosedeveatribuirsmdiasetelevisoumpoderexageradodemanipulao.
Certamenteelasimpemumaagendadeacontecimentos(semesquecerqueelasofazemem
relaoaomundodapoltica),certamenteelasimpemumaformadepensar,certamentelhes
acontecedetocarasensibilidadedostelespectadores,masmaisrazovelconsiderarqueem
funodeumainteraoentreoquesepassanosdiferentescamposedomniosdasprticassociais
nasquaisosatoresreagemqueseconstriaagendadeacontecimentosdomundosocial[15].

Talvez,naorigemdessesnovosconflitos,recomponhamsenovosespaospblicoscomoaapario
deumpoderesquecido(HanaArendt).Talvezessesnovosespaospblicossejamefmerosou
transitriosemrelaoaoutrasrecomposiescomunitrias.Doquese"tornaacontecimento"nos
espaospblicos,talvezatelevisospossafalardosurgimento,dasdesconstrues,dasdesordens,
sem,entretanto,forneceroseusentidohistrico.Diantedoquefoiexposto,deseconcluirque
talvezatelevisonotenhaoutropodersenoode"alertar",oquenotomau.

[1]necessrionoconfundirdiscursoeproduoverbaloulingstica.Odiscursoaorganizao
dasignificaosobformasdiversas(lingstica,icnica,audiovisual,gestual,etc.),resultantedeum
jogosutilentreoquedito(oexplcito)eoquenodito(oimplcito).

[2]Ver,sobnossadireo,Atelevisoeaguerra:deformaoouconstruodarealidade.Oconflito
naBsnia(19901994),InaDeBoeck:Bruxelas,2001.

[3]Essestermosrecobremcategoriasdescritaspornscomotpicosdiscursivosdaemoo,emLa
pathmisationlatlvisioncommestratgiedauthenticit,In:Lesmotionsdansles
interactions,Lyon:PressesUniversitairesdeLyon,2000.

[4]Noinciodacatstrofe,circulavamasestimativasmaisfantsticas.

[5]LeMonde,19set.2001.

[6]Defato,tratavasedeumdiscursoedeumadecisopolticaqueevocaapocadosanos
sessentanaqualJeanPaulSartredeclarounoprecisosedesesperarBillancourt.

[7]Ouumsomfraco,estranho,quenotemnadaavercomoqueseentendehabitualmentenas
reportagenstelevisuais,nemcomsuaalturaexageradaquenosenviadanassalasdecinema.Ser
oefeitodeumfilmeamador?

[8]precisoobservarquenoincioostermos"integrismo"e"fundamentalismo",mais
determinantes,sopoucoempregados.

[9]Lembresedeque,naFrana,olderdaextremadireita,JeanMarieLePen,usaessaestratgia
decompl,eaosconspiradoressoosoutros.

[10]NaFrana,Toutlemondeenparle(France2),VivementDimanche(France2),Onnepeut
plairetoutlemonde(FR3),Levraijournal(Canal+).

http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=259 6/7
28/7/2015 Imprimer:Atelevisoeo11deSetembro:algunsefeitosdoimaginrio

[11]DayanD.,(2000),"Tlvision:lepresquepublic",inCommuniquerlredesrseaux,Revue
Rseauxn100,vol.18,hermsScience,Paris,

[12]VerFLEURYVILLATEB.LesmdiasetlaguerreduGolfe.PressesUniversitariesdeNancy:
Nancy,1992.

[13]Lediscoursdinformationmdiatique,op.cit.

[14]Paraadiferenaentre"apreciao"e"opinio",verLediscoursdinformationmdiatique,op.
cit.,p.95eseg.

[15]Sobreissover:QUEREL.,"vnementettempsdelhistoire"in:Lvnementen
perspective,raisonspratiques,EHESS,Paris,1991.

EnvisitantnotresiteInternet,vouspourreztlchargercesdocuments:
,(PDF0octets)

http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=259 7/7

Вам также может понравиться