Вы находитесь на странице: 1из 89
seriales 4.3.1, Construcciones Alvarez. (2000) afirma que el caso mas notorio de las construcciones cosubordinadas es el de ios Ilamados verbos seriales. Como se mencioné en la seccién dedicada a las subordinadas sustantivas, los verbos seriales son un tipo de construccién compuesta por multiples verbos finitos que generalmente comparten un mismo sujeto, aunque no siempre todos los argumentos (Whaley 1997}. La presencia de estas construcciones en el baniva y otras las lenguas arahuacas del grupo Rio Negro contrasta asi con la ausencia de tales construcciones en otras ramas de la misma familia (por ejemplo: guajiro, lokono, paraujano, etc.). En el caso del baniva, la cita anterior nos permite pensar que los autores parecen considerar que todas las secuencias de verbos finitos son instancias de un mismo fenémeno. Afirmaciones de un tenor semejante se formulan para el extinto yavitero en Mosonyi (1987): Entendemos por subordinacion sustantiva aquella modalidad de la subordinacién en la que una frase verbal entera se ubica en un lugar que podria corresponder a un sustantivo, ya sea en posicién de sujeto o de complemento verbal. En yavitero agrupamos bajo esta denominacion en general las estructuras, que surgen a partir de los procesos de concatenacién de verbos, muy frecuentes y caracteristicos en este idioma. La concatenacién se presenta como una simple yuxtaposicién de formas verbales personales, aunque estructuralmente se percibe cierta prioridad de las primeras sobre las subsiguientes. (Mosonyi 1987:92) Alvarez (2004) en su trabajo sobre La Intransitividad Escindida y Verbos Seriales en el Baniva del Guania examina una serie de elementos para la caracterizacin de las construcciones seriales en esta lengua y presenta el En tiempos recientes se han venido examinando las siguiente ané propiedades de las construcciones seriales, esto es, las caracteristicas que las diferencian de simples secuencias de predicados. Si contaramos con una lista de tales propiedades, ella nos permitiria en principio distinguir entre construcciones seriales verdaderas y otro tipo de construcciones, tales como las causativas sintacticas y las clausulas completivas de objeto. Sin embargo, no es facil esta tarea de distinguir las construcciones seriales verdaderas de aquellas que no lo son, basicamente debido a que no parece haber un acuerdo general acerca de las propiedades que integrarian dicha lista. Por ejemplo, segiin Givon (1991), las construcciones seriales presentan las caracteristicas clasicas de: expresién de evento unico, sujeto comin, contigdidad, uniformidad de tiempo/modo/aspecto, unidad entonativa, etc. (sin establecer qué peso asignar a estas distintas propiedades). Por otra parte, para Lehman (1995:34), hay serializacién cuando dos 0 més verbos estan yuxtapuestos asindéticamente, expresan una situacién compleja pero unitaria, y comparten al menos un argumento. Esto quiere decir que tal argumento comin no tiene que ser necesariamente el sujeto (tal como lo plantea Givon), Por otra parte, la propiedad de la contigiiidad tampoco parece ser una exigencia para todos los autores, ya que Schachter (1974) ofrece como ejemplos de serializacion de verbos oraciones en las que el objeto separa ambos verbos (Mede aburoww migu msum tyo:tomar maiz yo:echar agua:en} Yo echo maiz en el agua’). Por otra parte, mientras que en algunas lenguas basta con una sola marca para el sujeto comun, otras lenguas especifican redundantemente el sujeto en ambos verbos (el caso del baniva) Podria ser el caso que todas las concatenaciones mencionadas en Mosonyi & Mosonyi (2000) sean construcciones seriales 0 que s6lo un subconjunto de ellas lo sea, dependiendo del grupo de propiedades que usemos como definitorias. Si se siguen los criterios de Givén, en baniva existen en efecto construcciones de verbos contiguos que comparten un mismo sujeto (especificado redundantemente), expresan un evento Unico y codifican diversas distinciones seménticas (tiempo, aspecto, direccién, modalidad, etc.), tal como se ilustra seguidamente. Para la expresion del aspecto (durativo, incoativo, perfectivo, resultativo, etc.) se usan verbos de movimiento como ir y llegar, de posicién como pararse y quedarse, de fase como comenzar y terminar: [236] Yusra yuyanta pat sayane. yu-sra yu-yanta pa-tsaya -ne 139 35F-ir 3SF-agarrar 4 -vestido-Pos Ella fue a buscar su vestido. [237] Wasra waawa tanéewaba epi Katsiimanali. wa-sra wa-awa —tanee -wa “ba i ~api Kats{imanali 1P-ir 1P-baflarse puerto-UBI-MOV 3SM-con Katsiimanali ‘Vamos a bafamos al puerto con el diablo (238) Nidabana nima peya panisri. ni -dabana ni -ma peya __pana-sri 2\3P-comenzar 2|3P-hacer uno.MISC casa~ABS Ellos comenzaron a hacer una casa. [239] Yunapa yukiulua wéne yu -napa yu -kuulua weeni terminar 35F-beber aqua Ella terminé de beber agua. [240] Nisria nida yuyusrana. ni -sria ni -eda yu ~yusrana 2|3P-quedar 2|3P-ver 35F-hablar Ellos se quedaron escuchandola. La expresion de la modalidad se realiza con verbos modales tales como querer, deber, poder, saber, entre otros. [241] [nay waweya wasrawa —_panéwaba peda. Waya wa-weya wa-sra-wa TAF-pane-wa -ba Pédv. PRO:1P 1P-querer 1P-ir -DTR 3SM~casa-UBI-MOV Pedro Nosotros queremos ir a la casa de Pedro. (242) Ya nibépia née maukuli. ya ni -be -pia ni -a — muukuli NEG 2|3P-poder-NEG 2|3P-comer laulau No deben comer laulau. 140 (243) Ya nibepia natsetatsimawa ya nu-be pia un-atseta tsi -ma -wa NEG 1S~poder-NEG 1S-aprender-CONT-IRR-DTR No pude seguir aprendiendo. [244] Piyuélu piydtsitsia pide paayalu pi-yuelu pi-yatsitsia pi-eda-i paayalu 2s-deber 2S-pasear —_-28-ver-3SM todo ‘Ta tienes que pasear y ver todo. En la colexicalizacion, dos verbos estan en relacién de causa-efecto, meta-benefactivo, secuencia, entre otros: [245] [va punopa —nédapi wa nu-nupa nu-eda-pi hay 1S8-venir 18-ver-28 Aqui vengo a verte. [246] Nunipé nuwasruata anaba tsemana. nu-nupa nu-wasruata anaba tsemana ls-venir 15-descansar dos semana (247) Nduruami yérata sritua tawaape. nu-uruami TAF-yeruta TAF-sritua tawaape 1S-padre 3SM-tumbar 3SM-tumbar monte Papa tumba y tala el monte. [248] Nutsiyata napini nuwéndepani Marawaba. nu-tsiyata nu-api -ni__nu-wende -pa -ni__ Maruwa-ba 1S-recoger 18-llevar-2|3P 1S-vender-FIN-2|3P Maroa -MOV Los recojo y los levo para venderlos en Maroa. Existe una expresion de ambiente cuando uno de los verbos caracteriza 0 especifica el ot (248) Ndutapa nutsinatani sritsilu minasri Katsiimanali. nu-tapa nu-tsinata -ni srutsi~lu TAF-minasri Katsiimanali 1S-pasar 1S-aconsejar-2/3P grande-ADV 3SM-sobre Katsiimanali 141 Paso a darles muchos consejos sobre el diablo. [249] Nuguadzata nulé. pu-guadzata un-le 1S-fingir 15-leer Yo finjo leer. (250) Nutstmete nuydlua weeniewe nu-tsumeta un-yulua weeni-ewe 1s-ser.casi 18-caer rio -MOV Yo estuve a punto de caer en el rio. Segin Alvarez (2002) las oraciones [236-250] ciertamente puede ser consideradas como construcciones seriales ya que exhiben las propiedades givonianas, al estar conformadas por verbos finitos contiguos que comparten un mismo sujeto, expresan un evento tinico y codifican diversas distinciones semanticas. Pero en baniva también’ son muy abundantes las concatenaciones de verbos que no satisfacen uno 0 varios de estos criterios para que sean considerados construcciones seriales. En [251-257] damos ejemplos de concatenaciones de verbos que no cumplen con una o mas de estas condiciones, debido a que: (a) expresan distintos eventos, (b) tienen distintos sujetos, 0 (c) son discontinuos al haber una frase nominal que separa los dos verbos finitos. En muchos de esos casos, tales oraciones serian entonces analizables, por ejemplo, en términos de subordinacion: [251] Nousruruami yuweyé ——nupdtata. nu-usruruami yu -Weya nu-patata is-madre _3SF-querer 1S-trabajar Mi madre quiere que yo trabaje. [252] Ya nuwéyapia piyilétawa. ya nu-weya -pia pi-yuleta-wa NEG 1S-querer-NEG 2S-volver-DIR Yo no quiero que tii vengas. 142 253] Mariiri atséta (na) nuyétaka kanate. mariiri TAF-atseta -ne nu-yaraka kanatu brujo 38M-ensefar-1S 15-tejer guapa El brujo me ensefa a tejer guapa. [254] Yatséta wildbélipe niyanata yu ~atseta wilubelu-pe ni -yanata 35F-ensefiar nino -PL 2|3P-escribir Ella ensefia los nifios a escribir. [255] wanidtawi wanélima wayotsiapalu — kuésri. TAF-waniuta-wi wa-nelima wa-yutsia-palu kuesri 38M-ordenar-1P 1P-cuhado 1P-matar FINAL p&jaro Nos llamé nuestro cufiado para que nosotros mataramos pajaros. [256] Nupuliuté nuwéyé nusrawa —-Kar@kawaba puliuta nu-weya nu-sra-wa Karaka -wa -ba 1S-pensar 1S-querer 1S-ir -DTR Caracas-UBI-MOV etapawa nuwéyapalu patataliwa. nucatseta -pa -wa nu-weya -palu patata li -wa 1s-ensefiar-FIN-DTR 15-querer-FINAL trabajar-REL-UBI Yo pienso ir a Caracas a aprender y buscar trabajo. (257) Awalapabina néda yupataté—_-yutawinana. awalapebi-na nu-eda yu -patata yu -tawina-na lastimar -18 1S-ver 3SF-trabajar 3SF-criar -18 Me daba lastima verla trabajando para criarme. El autor también propone comenzar a pensar sobre la propiedad de unidad entonativa. Ella es particularmente interesante porque usualmente se asume que la misma indica la unidad semantica del evento. Tal actitud ha sido asumida recientemente por Givén al sostener que “The only structural device serializing languages use consistently to indicate clause integration is the most universal and iconic one ~ intonation. The multi-verb — indeed multi-VP- serial clause is placed under a unified intonation contour, with neither pause nor subordinator*, (2001:11.86) 143 Sin embargo, es obvio que la unidad de entonacin tampoco puede ser automaticamente un indicador de serializacién. Por ejemplo, las dos oraciones en [258] y [259] fueron chequeadas cuidadosamente para detectar si existia en ellas una unidad de entonacién. El hecho es que ambas se comportaron entonacionalmente de la misma manera, esto es, como una unidad. No obstante, en [258] hay cuatro predicados que comparten un mismo sujeto, mientras que en [259] estamos ante una causativa sintdctica con obvio y necesario cambio de sujeto en el cuarto verbo: [258] youwenawi nimi tawa nibitsika — niyolutawa youwe -nawi ni -mita -wa ni -bitsika ni -yuluta-wa piapoco-COLEC 2|3P-volar-DTR 2/3P-salir 2|3P-volver-DTR 2|3P-quedar~ DTR Los piapocos volaron, salieron, volvieron y se quedaron. [259] Nuwéyé nuyléta nuwaniata yuydléta yupatatatsi. nu-weya nu-yuleta nu-waniuta yu -yuleta yu -patata -tsi 1S-querer 15-volver 15-ordenar 3SF-volver 3SF-trabajar-CONT ‘Yo quiero volver a mandar que ella vuelva a trabajar. Si la unidad de entonacién es mas crucial que el hecho de compartir un mismo sujeto, entonces ambas oraciones exhiben construcciones seriales. Pero sila comunidad de sujeto es mas crucial que la unidad de entonacién, entonces s6lo la primera es una construccién serial 4.3.2. Construcciones causativas sintacticas La causativa sintactica puede formarse con verbos intransitivos y transitivos, utilizando los verbos we “dejar”, wamuta “ordenar y ma “hacer”. En [259a}, [259b] y [259c] se ilustran algunas causativas sintacticas. 144 [259] a, Conel verbo: we “dejar. AV [VOA} Nuwe kulua weni wilubelu. nu-we kulua weni wilubelu 1S-dejar beber agua nino Yo dejo que el nino beba agua. b. Con el verbo: wanuta ‘ordenar’. AV [AVO} Nuwanuta wilubelu yapa panisri. nu-wafuta wilubelu yu -pa — pana-sri 1S-ordenar muchacha 3SF-barrer casa~ABS Yo ordeno que la muchacha barra la casa. c. Con el verbo: ma *hacer”. AV [VS] Eta cenami ma pasrina. eta eenamima pasri ona este hombre hacer avergonzar-1S Ese hombre hizo que me avergonzara. En los casos [259a], [259b] y [259c] se observa que si el verbo es transitivo, existen dos posibilidades en el orden de la causativa sintactica: AV[VOA] y AV[AVO}, y si el verbo es intransitivo el sujeto del predicado causado estara después del verbo AVIVS}. En los casos [259a], [259b] y [259c] se observa que si el verbo es transitivo, existen dos posibilidades en el orden de la causativa sintactica: AVIVOA] y AV[AVO], y si el verbo es intransitive el sujeto del predicado causado estara después del verbo AVIVS]. 4.3.2.1, Diferencias entre las construcciones seriales y la causativa sintactica Las construcciones seriales pueden estar tanto en el predicado de causa como en el predicado causado. Sin embargo, existen diferencias entre las causativas sintécticas y las construcciones seriales: a) no tienen el mismo sujeto obligatoriamente, b) ambos verbos pueden recibir independientemente marcas de aspecto y c) otro constituyente no puede intervenir entre el verbo de 14s la causalidad y el segundo verbo, exceptuando los pronombres cliticos. En [260a} y [260b] se ejemplifican respectivamente estas diferencias entre las causativas sintacticas y las construcciones de verbos seriales. [260] a. wemini nisriawa srianipe TAF-we-mia —-ni ni -sria -wa sriani ~pe 3SM ~dejar-PERF-2|3P 2/3P-quedar-DTR nifio PLU 5] dejé que los nifos se quedaran. b. wasra wama mili wawalutapa aré kuyatsiru, palatana, wa-sra wa-ma miuuli wa-waluta -palu are kuyatsiru palatana iP-ir 1P-hacer conuco 1P-sembrar-FIN asi cafia platano tsi wiyama wilui kumana tsiyd mawiru, matséru,’makan tsiyu mawiru matseru makanatsi wiyama wilui kumana mapuey pila cambur maiz auyama lairén caraota Sasri wamapalu matsOka kaka. aasri wa-ma -palu_ matsuka kaka yuce 1P-hacer-FINAL mafioco casabe Fuimos a hacer conuco para sembrar cafa, platanos, mapuey, pila, cambur, maiz, auyama, lairén, frijol, yuca para hacer mafioco y casabe. En [260a] observamos que ambas construcciones no tienen el mismo sujeto, se evidencia como ambos verbos tienen independientemente marcas de aspecto y se muestra como entre el verbo de la causativa y el segundo verbo no intervienen otros constituyentes. Con estas afirmaciones finales se termina la descripcién morfolégica y sintactica de la lengua baniva y se remite a los lectores a la seccion Anexos donde se ilustran textos narrativos y la lista de morfemnas. 146 CONCLUSION En este trabajo se han descrito los principales elementos de la morfologia y la sintaxis de la lengua baniva, Para realizar esta descripcién se utilizé un corpus formado por oraciones extraidas de textos publicados en esta lengua, asi como datos obtenidos mediante el trabajo con una hablante nativa de la lengua. Estos datos fueron procesados para crear una base computarizada que permitié la investigacion sistematica de los distintos aspectos abordados. Una vez pasada revista a la situacion de las lenguas indigenas venezolanas, se expusieron las caracteristicas fonético-fonolégicas de la lengua (segmentos y acento tonal), para luego pasar a discutir y describir las diferentes clases de palabra existentes en esta lengua. En baniva, al igual que en la mayoria de las lenguas arahuacas, se distinguen dos clases de nombres de acuerdo con la posesién. Un primer grupo de nombres denominados inalienables (también llamados_—_dependientes, _relativos, obligatoriamente poseidos) tiene por caracteristica el poder expresar el poseedor mediante un prefijo personal sin ningiin otro aditamento. Estos nombres pueden también estar acompahados por un sufijo generalizador 0 absolutivizador -sri, que muestra la forma no poseida o generalizada de los nombres que generalmente son poseidos (partes de cuerpo y términos de parentesco). Tanto los inalienables como los alienables expresan el poscedor mediante prefijos de persona-nimero. Pero los alienables necesitan ademas diversos sufijos de posesion, cuya distribucion es problematica en la mayoria de estas lenguas. Entre los resultados resaltan: (a) obligatoriedad de -te con nombres de seres animados; (b) ausencia de condicionamiento fonolégico para la eleccion del sufijo; (c) existencia de una restriccién que impide que nombres terminados en C,V tomen sufijos posesivos -Cie con consonantes iniciales idénticas. Esta restriccion puede considerarse como una. variedad del fenémeno de haplologia morfologica. Sin embargo, al contrario de los casos Clasicos de haplologia, donde se impide la aparicién contigua de dos morfemas homofonos suprimiendo uno, en baniva no existe un tinico morfema exponente de la posesién, sino cinco. Si alguno de ellos es bloqueado, entonces cualquiera de los restantes puede servir como exponencia de la posesion. 147 Asi mismo, parece innecesario defender la existencia de la categoria adjetivo y se propone para el baniva realizar una distincién basica entre verbos activos y verbos estativos, tal como ha sido planteado en la descripcién de otras lenguas arahuacas. En esta lengua existen dos tipos de verbos: estativos y activos. Los verbos estativos son aquellos que indican estado y se caracterizan por no tener prefijo, por Por consiguiente este tipo de verbo s6lo puede utilizarse en la conjugacién analit otra parte, los verbos activos expresan una accién, éstos se caracterizan por tener siempre un prefijo y pueden conjugarse tanto en la analitica como en Ia sintética. Asi mismo, sintacticamente puede afirmarse que todos los verbos estativos son intransitivos y los activos pueden ser tanto intransitivos como transitivos. Se distinguen dos conjuntos de verbos intransitivos, dependiendo de como se marque morfolégicamente el argumento unico del verbo, esto es, el sujcto intransitivo (S). Un grupo de tales verbos utiliza los mismos prefijos que el sujeto de los verbos transitivos (A), por Io cual es comtin denominarlos Sa; mientras que otro grupo utiliza los mismos sufijos que el objeto de los verbos transitivos (0), por lo cual es usual llamarlos So. Se examinaron los posibles mecanismos para determinar el comportamiento de los sufijos tematicos en baniva: (a) verbos denominales, (b) _ préstamos lingitisticos, (c) fenémeno de reduplicacién y (d) la presencia de un segundo acento tonal. La exploracién de estos procesos morfologicos permite postular la hipotesis preliminar de la existencia de los sufijos tematicos como parte del tema verbal pero como morfema distinto a la raiz; tal como se observa en otras lenguas arahuacas. Al analizar una lista de verbos banivas se observa que la mayoria de éstos termina en ta, -ka, -na, -wa y se evidencia que el mas productivo es el las siguientes silabas: sufijo -ta que puede presentarse desempefando la funcién de causative y verbalizador. A diferencia de otras lenguas arahuacas, el baniva presenta un patron de sufijos tematicos menos complejo o mas restringido que el guajiro. En baniva la conjugacién verbal presenta basicamente un solo tiempo morfol6gico, cuyo significado seria el presente. Entonces, se evidencia que no existe una oposicién 0 marca morfolégica entre el pasado, el presente y el futuro; el tiempo de la accién verbal se deducira de acuerdo con el significado del contexto 148 general y con la presencia de adverbios de tiempo que ayudaran a definir el tiempo fen que se ejecuta la accion. También se presentaron los diferentes marcadores de tiempo, aspecto y modo que modifican la raiz verbal, se analizaron los procesos de cambio de valencia donde se le prestd especial atencion a la causacién, tanto tactica puede formarse tanto con sintactica como morfolégica. La causativa verbos intransitivos como transitivos, utilizando los verbos we “dejar, wanuta “ordenar y ma “hacer”. Si el verbo es transitivo, existen dos posibilidades en el orden de Ia causativa sintactica: AV[VOA] y AV[AVO], y si el verbo es intransitivo el sujeto del predicado causado estar después del verbo AV[VS]. La causativa morfologica se construye agregandole el sufijo invariable -ta al tema verbal y luego se le afladen las marcas de tiempo y aspecto. Este sufijo no puede agregarsele a verbos transitivos, porque es un sufijo transitivizador s6lo utilizable con verbos intransitivos. Se pas6 revista a los principales procesos de derivacion y la composicion haciendo especial énfasis en la derivacién deverbal, denominal y composicion nominal. En relacién con la sintaxis, se presenté la estructura de la frase, de las clausulas y de las oraciones. La frase nominal en baniva esté_constituida por uno 0 mas niicleos que pueden estar acompafiados por otros modificadores 0 cuantificadores. El modificador de la cabeza puede aparecer antes 0 después de ésta, siempre y cuando este modificador indique una cualidad o caracteristica del mucleo. La frase posposicional esta formada por un grupo de palabras cuyo niicleo 0 cabeza es una preposicién y una serie de modificadores. Estas construcciones en baniva pueden ir delante o después del verbo. Las clausulas se dividen en transitivas, intransitivas y arrematicas. Uno de los aspectos mas resaltantes es que la lengua baniva presenta intransitividad escindida, es decir, que se distingue dos conjuntos de verbos intransitivos, que determinaran dos tipos de cléusulas intransitivas: Sa y So. En otra seccién se examiné el orden de los constituyentes: VOS - SVO y puede afirmarse que el orden basico en baniva no es rigido 0 predeterminado, porque ambos érdenes pueden presentarse segiin la preferencia del hablante. mn negativa en baniva se forma anteponiendo al niicleo del ia, Otro aspecto La construct predicado la particula ya_y ‘posponiéndole un sufijo 1 149 importante en a construccién negativa es que la particula ya toma algunos morfemas de tiempo y aspecto, asi como el sufijo de relativo. En lo relativo a la combinacién de clausulas, de destaca el papel central que tiene en esta lengua la concatenacién de verbos. Los verbos seriales, denominados en la literatura como “cosubordinacién”, expresan Io que en otras lenguas frecuentemente se manifiesta a través de la subordinacién. Pero, la subordinacion adjetiva no se expresa por cosubordinacion, sino por subordinacion mediante la nominalizacién del verbo a través del sufijo ~t. Finalmente, se presenta una coleccin de textos interlineales que complementa la exposicién de la morfologia y sintaxis de esta lengua, al proporcionar ejemplos donde se puede apreciar la interaccién de los distintos aspectos revisados en este trabajo. 150 BIBLIOGRAFIA Aikhenvald, Alexandra. 1998. Warekena. En Vol. 4. Derbyshire, Desmond & Geoffrey Pullum (eds.). Berlin: Mouton de Gruyter. Alarcos Llorach, Emilio. 1999. Gramatica de la Lengua Espanola. Madrid: Real ‘Academia Espafiola y Espasa Calpe. Alvarez, José. 1994. Estudios de Lingaistica Guajira. Coleccion Wayuunaiki, Secretaria de Cultura del Estado Zulia, Maracaibo, Venezuela, Alvarez, José. 2000. Syllable reduction and mora preservation in Kari’na, Cariban. Ponencia presentada en Annual Meeting of the Society for the Study of the Indigenous Languages of the Americas, 7 al 8 de enero de 2000, Chicago, Mlinois, USA. Alvarez, José. 2002. Patrones de asociacién de tonos flotantes en el baniva del Guainfa. XXI ENDIL, Universidad Bicentenaria de Aragua, San Joaquin de Turmero. Alvarez, José. 2004. Intransitividad Escindida y Verbos Seriales en el Baniva del Guainia. Cuadernos de Lengua y Habla 3:51-85, Universidad de los Andes (Venezuela). Alvarez, José. 2005. Oraciones condicionales en baniva y yavitero. Ponencia presentada en el Congreso de Idiomas Indigenas de Latinoamérica. University of Texas. Austin del 27 al 29 de octubre de 2005. Alvarez & Socorro. 2002. Restricciones semanticas y fonolégicas en los sufijos de posesién del baniva, Revista Opcién. N° 37. Alvarez, José & Marlene Socorro. 2005. Roots and stem suffixes in the verbal morphology of Baniva. WAIL 2005, UCSB, 21-23 de abril 2005. Burzio, Luigi. 1981. Intransitive verbs and Nalian auxiliaries. Tesis doctoral inédita. ‘Cambridge (Mass.): MIT. Carstairs, Andrew. 1990. Phonologically Conditioned Suppletion. En Dressler, W., H. Luschiitzky, O. Pfeiffer, & R. Rennison (comps). Contemporary Morphology 35- 40. Mouton de Gruyter, Berlin. Comrie, B. Language universals and linguistic typology. Oxford, Basil. Blackwell Pub. Limited, 1981 Dixon, R. M. W. 1994. Ergativity. Cambridge (UK): Cambridge University Press. Dixon y Alexandra Aikhenvald. 1998. The Amazonian Languages. Camiridge (UK): ‘Cambridge University Press. Givon, Talmy. 2001. Syntax. An Introduction. Volimenes | y II. Amsterdam: John Benjamins Publishing Company Gonzalez. Nafhez, Omar (ed.). 1996a. Gramatica Baniva. Caracas: Unicef-Venezuela. Gonzalez Nafiez, Omar (ed.). 1996b. Léxico Baniva. Caracas: Unicef-Venezuela. Gonzalez Nafiez, Omar (ed.). 1996c. Manual intercultural Bilingite. Caracas: Unicef- Venezuela. Gonzalez Nafiez, Omar. 2000. Warekena. Tesis inédita presentada para optar al Titulo de Doctor en Ciencias Sociales. Univeridad Central de Venezuela. Caracas-Venezuela. Gonzalez Nafiez, Omar. 2000a. Relaciones sintacticas entre lenguas arawakas del noroeste amazénico. En Alberta Zucchi y Silvia Vidal (eds.|. Historia y etnicidad en el noroeste amazénico. 39-59. ULA. Consejo de Publicaciones. 1st 2000. Greenberg, J.H. 1966. Some universals os grammar with particular reference to the order of meaningful elements. In: J. H. Greenberg (ed) Universals of Language. Cambridge, Mass. Jakobson, Roman. 1958. Typological studies and their contribution to historical comparative linguistics, in proceedings of the Eighth Internacional Congress of Linguists. Oslo University. Keenan, Edward y Bernad Comrie. 1977. ‘Noun Phrase Accessibility and Universal Grammar’. Linguistic Inquiry 8:63-99. Lehmann, W.P 1978. Syntactic typology. Austin, University of Texas. Press. Merlan, Francesca. 1985. Split intransitivity: Functional oppositions in intransitive inflection. En Nichols, Johanna & Anthony Woodbury (eds.). Grammar inside and outside the clause. 324-362. Cambridge (UK): Cambridge University Press. Mester, Rolf-Armin. 1994. The Quantitative Trochee in Latin. Natural Language and Linguistic Theory 12:1-62. Mithun, Marianne. 1991. Active/Agentive Case Marking and its Motivations, Language 67(3}:510-546. Mosonyi, Esteban Emilio & Hernan Camico, 1996. Introduccién al andlisis del idioma baniva, En Gonzalez Nafiez (ed.) Mosonyi, Esteban Emilio & Jorge Mosonyi. 2000. Manual de Lenguas Indigenas de Venezuela, Caracas: Fundacion Bigott. Mosonyi, Esteban Emilio. 2000. Baniva. En Mosonyi & Mosonyi. 2000. p. 184-223. Mosonyi, Esteban (Coord). 1999. Diagnéstico de las Lenguas Indigenas de Venezuela. Caracas: Instituto de Patrimonio Cultural. Mosonyi, Jorge. 1987. El Idioma Yavitero. Ensayo de Gramdtica y Diccionario. Tesis Doctoral para optar al Titulo de Doctor en Ciencias Sociales, Caracas: Universidad Central de Venezuela. Payne, David. 1991. A Classification of Maipuran (Arawakan). Languages Based on Shared Lexical Retentions. In Derbyshire & Pullum, eds Handbook of Amazonian Languages. Vol. 3. Berlin/New York:Mouton-De Gruyter. Payne, Thomas. 1997. Describing morphosyntax: A guide for field linguists. Cambridge (UK): Cambridge University Press. Patte, Marie-France. 1989. Estudio Descriptivo de la Lengua Aniin (o “Paraujano”) San Cristobal: Universidad Cat6lica del Tachira. Perlmutter (1978). Impersonal passives and the unaccusative hypothesis. Proceedings of the Annual Meeting of the Berkeley Linguistics Society 4:157-89. Reynoso Galindo, Andres; Teodoro Curvelo y Jorge Luis Gonzalez. 1994. Diccionario Piapoco ~ Espanol. Santafé de Bogota: Asociacion de Maestros Indigenas -PUAKALI - Coordinacién de Educacién Contratada del Guainia - Fundacion ETNOLLANO. Rosen, Carol. 1984. The interface between semantic roles and initial grammatical relations. In: Perlmutter, David & Carol Rosen (eds.) Studies in Relational Grammar 2. 38-77. Chicago: University of Chicago Press. Socorro, Marlene & José Alvarez. 2002. La negacién en baniva y otras lenguas arahuacas. SSILA 2001-02 Winter Meeting, San Francisco, CA. Spencer, Andrew. 1993. Morphological Theory. Cambridge University Press, Great Britain, 182 ‘Stemberger, Joseph. 1981, Morphological Haplology. Language 57:79 1-817, Taylor, Gerald. 1991. Introducdo a Lingua Béniwa do igana. Editora Da Universidade Estadual De Campinas UNICAMP. Brasil van Baarle. 1995. Word classes and predication in Lokono Arawak. Opcién 18:5-28 18. Van Valin, Robert D. Jr. 1990. Semantic parameters of split intransitivity. Language 66(2}:221-260. Whaley, Lindsay J. 1997. introduction to typology. The unity and diversity of languages. Londres: SAGE. Yip, Moira. 1998. Identity Avoidance in Phonology and Morphology. En Morphology and its Relation to Phonology and Syntax 216-246. Lapointe, Stephen; Diane K. Brentari, & Patrick M. Farrell (comps.) 1998. CSLI Publications, Stanford. Zucchi, Alberta. 2000. Una tipologia tentativa de sitios arqueolégicos relacionados con ‘ocupaciones maipures: regién Alto Orinoco- Alto Negro, Venezuela, En Alberta Zucchi y Silvia Vidal (eds.). Historia y etnicidad en el noroeste amazénico. 25- 37.ULA. Consejo de Publicaciones. 2000. 153 Anexos Anexo 1: Textos Interlineales Texto #1 *Cuento del cerro Curimacare en el Casiquiare". En Apéndice IV de: Léxico Baniva. Aparentemente el autor es Hernan Camico. Director de edicién: Omar Gonzalez Nafiez. Direccién de Asuntos Indigenas del Ministerio de Educacién - UNICEF. Caracas, 1996. \re \tx \am \gm \te \re \tx \am \an \tx \am \gm \tx \an \gm \te \re \tx \an \gm \tx \an \gm \te \re \tx \am \om \tx \am \gm \te \re BY-LEX-B :UNIDAD 1 Yiwalena yépa kulimakale déka katsikiali. yuwalena yapa kulimakale deka katsikiali historia lapa curimacare ATRI Casiquiare Cuentos del Cerro Curimacare en el Casiquiare. BY-LEX-B :UNIDAD 2 Aremale yéalé ipunata dabanawamale are-male yaale ipunata dabana -wa -male asi-CITA PASADO cuando comenzar-DTR-CITA pépusri itawapamale yaale patsia pépusri i -tawapa-male yaale patsia mundo 3SM-andar ~CITA PASADO uno. ANIM niamali yapi_payalia. niamali yu api pa-yalia gente 3SF-con 4 ~hermana Asi era cuando comenzé -era el mundo andaba- era una persona con su hermana BT-LEX-B :UNIDAD 3 Epamialu yawa wéeni niatsiawa piatu epamialu yawa weeni ni ~atsia -wa piatu entonces llover agua 2/3P-levantar-DTR antes mana yéapa éesrinali Kulimakale. mana yaapa i -srina -li Kulimakale junto montafia MAS-nombre-REL Curimacare Entonces cayé agua se pararon delante junto el cerro que se llama Kurimakare. BT-LEX-B :UNIDAD 4 Epamialu piliuta kapaisriali epamialu puliuta kapaisriali entonces pensar sexo yundnasrita —_payalia. yu -minasritta pa-yalia 3SF-sobre +D3 4 -hermana Entonces pensé en el sexo hacia su hermana. 156 \tx Nan \gn \te \re \tx \dm \gm \te \re \tx \an \gm \tx \am \on \tx \am \gm \tx \an \om \te Epdbamialumale yaramina yudék ta payalie epabamialu-male yaramina yu -dekanatta pa-yalia luego CITA excitar 3SF-cosa D3 4 -hermana Enseguida se le excit6 el pene sobre ella su hermana. BI-LEX-B :UNIDAD 6 Epamialumale yautayu. epamialu-male TAF-yauta —-yu entonces-CITA 35M-disfrutar-3SF Enseguida la disfruto. BI-LEX-B :UNIDAD 7 Epalubine = wé-—snisriawa —Napirdli epalu -bune we ni_~sriawa Napiruli entonces-? dejar 2/3P-ir —_creador niénanami ipa‘ titeini pépusri ni -enana ~mi ipa tutsini pépusri 2|3P-imagen-? piedra arriba mundo nidapitsi niamali yapa —nimapia ni ~eeda-pi-tsi niamali ya -pa ni -ma are -pia are 2|3P-ver ~25-CONT gente NEG-FIN 2|3P-hacer-NEG asi népi _—pasrabine ibdne udzubali ni -api pasrabine ibune udzuba-1i 213P-con amigo porque malo -REL Por eso los dejé a ellos el Creador su imagen de piedra en este mundo para que los vean la gente para que no hagan asi con sus familiares porque es malo. 157 Texto #2 “Fiesta de San Gabriel Patron de Maroa’. En Apéndice IV de: Léxico Baniva, Aparentemente el autor es Hernan Camico. Director de edicion: Omar Gonzalez Nafiez. Direccién de Asuntos Indigenas del Ministerio de Educacién - UNICEF, Caracas, 1996. \re BI-LEX-C: UNIDAD 1 \tx Piétane Ts Gabriel yakumaiwane tsiwapana. \am TAF-pieta -ne sa Gabriel TAF-yakumaiwa-ne tsiwapana \om 3SM-fiesta~POS San Gabriel 3sM-patrén POS Maroa \te Fiesta de San Gabriel Patron de Maroa. \re BT-LEX-C: UNIDAD 2 \tx NuyOwaleta isrema nitapata pleta \dm nu-yuwaleta isrema ni -tapata pieta \om 1S-contar como 2|3P-pasar fiesta \tx nigmall Baniwa Mardwé. \am niamali Baniwa Marowé \gm gente Baniwa Maroa \te Les voy a contar cémo ellos pasan las fiestas, la gente Baniva de Maroa \re BT-LEX-C: UNIDAD 3 \tx Yuwilu amdsriami nine nisriawa \dm yuwilu amusriami ni -we ni ~sriawa \an cada afo 2|3P-dejar 2|3P-ir \tx minaliana piéta, tuwanaba \dm minaliana pieta tuwanaba \gm patrén fiesta dos. LARGO \tx atsiatenasri atapi, tiwanaba \dm atsiatena-sri atapi tuwanaba \gm persona -ABS Arbol dos. LARGO \tx yalituatalini, nuéwe mirdumit \dn TAF-yalituata-1i -ni nuewe murdumu \om 3SM-ayudar -REL-2|3P nueve mordomos \tx @enapemi; nuéwelu —néeyépe, —_tiwanaba \dm eenami-pe nuewe-lu neeyawa-pe tuwanaba \om hombre-PL nueve-ADIC mujer -PL dos. LARGO \tx Gruniena — auni panana tamélesri, \dm urunia -na_ auni TAF-pana-ne tamali-sri \gm cuidar -REF habitacién 3SM-casa~PoS fiesta~ABS 158 \ex \am \on \tx \an \am \te tuwanaba néeyépe walénasri, _ terétsi tuwanaba neeyawa-pe walena ~sri teretsi dos.LARGO mujer -PL cocinero-ABS tres tukénasri—pulésri. tukena-sripulesri tocador-ABS msica Cada afio (verano) nombra a los duchos de Ia fiesta; dos personas que paran el mastro, dos yuises; dos ayudantes; nueve mordomos hombres; y también nueve mujeres dos que cuidan el salon de la casa del baile, dos mujeres cocineras; tres personas que tocan misica. \re \tx \am \gm \te \re \tx \am \qm \tx \an \gm \tx \am \am \tx \am \gm \tx \an \on \tx \am \gm \tx \am \am \te BI-LEX-C: UNIDAD 5 Anipalu wanidt@li minasri pieta nanini. ani~palu waniuta-li TAF-minasri pieta nanini esos-FINAL ordenar-REL 3SM-sobre fiesta éstos Esos son los que mandan en la fiesta. BT-LEX-C: UNIDAD 6 Sta dabanawa peta atsiatenasri eta dabana -wa pieta atsiatena~sri aquel comenzar-DTR fiesta parador ABS tapi tsiyatatanita piamali atapi TAF-tsiyatata-ni ta niamali Arbol 3SM-reunir -2/3P+D3 gente papanewaba srapa téruka népi atapi Pa-pana-wa -ba sra-pa teruka ni -api atapi 4 ~casa-UBI-MOV ir -FIN cortar 2/3P-con Arbol dékana matru wata numawa ténepuné dekana matru wata TAF-numawa tenepu-ne cuando mastro alla 3SM-por —_ camino-POs mulupalé —yatsipe terétsi yue mulupa -le yatsipe teretsi TAF-yue curiara-POs tierra tres 3SM-para yawalima ninupé epi minanaba atapi yawalima ni -nupa epi tuwanaba atapi tarde 2|3P-venir con dos.LARGO érbol panapulivaba pieta. pana -puli-wa -ba pieta puerta-ojo -UBI-MOV fiesta Son cuando comienza la fiesta los paradores de mastro él retne a la gente, 159 para su casa para ir a cortar con ellos el palo del mastro alla en el camino de “carro” de tierra a las tres de la tarde Ilegan con dos palos en las puertas de la fiesta. \re BI-LEX-C: UNIDAD 8 \tx Epamialu nialita minasri —danatsilu \dm epamialu ni -alita TAF-minasri danatsilu \gm entonces 2/3P-amarrar 3SM-sobre variedad \tx Atebu, imabalu yawalima \dm atebu| imabalu yawalima \gm fruto temprano tarde \tx nibitsikateta tsantu yakumaiwane \dm ni -bitsika-ta -i +ta tsantu yakumaiwa-ne \gnm 2/3P-salir -CAU-35M'D3 santo patrén -POS \tx Mardwa ésrinali tsan Gabriel \am maruwa esrina-li tsan Gabriel \gm Maroa llamar-REL San Gabriel \tx platséwaba — edapalu—niatsiatanita atapi \dm platse-wa -ba eeda-palu ni -atsiata-ni tte atapi \gm plaza -UBI-MOV ver -FINAL 2/3P-parar -2/3P+D3 arbol \te _Entonces amarran encima de toda clase de frutas en las tardecitas sacan afuera el Santo El Patrono de Maroa que se llama San Gabriel hacia la plaza para que él vea que paran el palo. \re BITLEX-C: UNIDAD \tx Epamialu dletsa —paale yawarutawa \dm epamialu TAF-aletsa paale TAF-yawaruta-wa \om entonces 3SM-rezar padre 3SM-girar -DTR \tx népi niulupétsi. \dm ni -api ni -ulupetsi \gm 213P-con 2|3P-alrededor \te Entonces reza el padre, él da vueltas con ellos (Airededor del mastro). \re BT-LEX-C: UNTDAD 10 \tx Bta nibémia, epamialu nisra \dm eta ni -be mia epamialu ni -sra \gm aquellos 2/3P-poder-PERF entonces 2|3P-ir \tx nitawateta tsantu wita panéwaba. \dm ni -tawa -ta -i +ta tsantu wita pana-wa ba \om 2/3P-Llevar-CAU-3sM+D3 santo alla casa-UBI-MOV \te Cuando terminan, entonces se van llevar el santo hacia su casa. \re BI-LEX-C: UNIDAD 11 \tx Weniapa nisrawa nipanéwaba nisra ne \dm weniapa ni -sra-wa ni -pana-wa -ba ni -sra mi -a \am después 2/3P-ir -DTR 21/3P-casa-UBI-MOV 2/3P-ir 2|3P-comer \tx patsimeni dékana nisra nitama \dn pa-tsumeni dekana ni -sra ni -tama \om 4 -vivir luego 2/3e-ir 2)3P-bailar \tx yasraputalu. \am yasrapua-lu \gm noche -ADV \te Entonces se van hacia su casa van a comer para vivir y luego van a bailar toda la noche. \re BI-LEX-C: UNIDAD 12 \tx aliwa itsiva — wiya la die yue \am aliwa itsiva — wiya la die TAF-yue \gm amanecer siguiente aproximadamente 1a diez 3SM-para \tx yawayaperi nitrega matruta \dm yawaya-peri trega oo matru +ta \om mafiana-INTENS 2|3P-entregar mastro+D3 \tx atsiatenasri niyueta yawi deka \dm atsiatena-sri ni -yue +ta yuwi deka \gm parador -ABS 2|3P-para+D3 yuises ATRI \tx pleta urdniali péasria sriawa datsi \dm pieta urunia-li pasria TAF-sriawa datsi \gm fiesta cuidar-REL FUTURO 3SM-quedar hasta \tx pieta. \am wa pieta \gm 35M-terminar-DIR fiesta \te Al dia siguiente como a las diez de la mafana ellos entregan el mastro los paradores a los yuises de la fiesta los que cuidarén hasta que termine la fiesta. \re BT-LEX-C: UNIDAD 13 \tx Epamialu ydwilu yawalima \dm epamialu yuwilu yawalima \gm entonces cada tarde \tx tsiyatatani pamurdamalé —srapa \dm TAF-tsiyatata-ni pa-murdumu -le sra-pa \gm 38M-reunir -2/3P 4 -mordomos-Pos ir -FIN \tx tawatani iletsiewaba Aletsapa népi 161 \an \gn \tx \an \on \te que \re \tx \am \om \tx \am \am \tx \dn \gr \tx \an \gm \tx \an \gn \tx \dn \om \tx \dm \on \te TAF-tawa -ta -ni_ iletsie-wa -ba aletsa-pa ni -api 35M-llevar-CAU-2/3P iglesia-UBI-MOV rezar -FIN 2|3P-con paale. paale padre Entonces cada tarde los reine sus mordomos para Ilevarlos a la iglesia para recen con el padre. BI-LEX-C: UNIDAD 14 Nibitsika wawené anépilu pananéwaba ni -bitsika wawene anépilu pana-ne -wa -ba 213P-salir de.ahi directamente casa-POS-UBI-NOV pieta nisra nitama népi—payalu pieta ni -sra ni -tama ni -api payalu fiesta 2|3P-ir 2|3P-bailar 2|3P-con toda niamali uminani nuéwe pepdsri yuwilu niamali uminani nuewe pepusri yuwilu gente durante nueve dia cada yawalima tsiyatatani pamirdimane; yawalima TAF-tsiyata-ta ni pa-murdumu -ne tarde 3SM-reunir -CAU-2|3P 4 -mordomos-POS @ta yawi yapi-—-yitsa dnipalu eta yuwi yu ~api yuitsa anipalu aquel yuises 3SF-con yuisa aquellos tannitalini © murddmanawi yap tananitali-ni murdumu -nawi ya -pa 2 -2|3P mordomos~COLEC NEG-FIN nibiyadapia —nisra_—_nitsima nisriwa ni -biyada~pia ni -sra ni -tsima ni -sriwa 2\3P-fugar -NEG 2|3P-ir 2|3P-dormir 2/3P-mas.que De alli salen de donde van directo a la casa de la fiesta van a bailar con toda la gente durante nueve dias todas las tardes el retine sus mordomos el yuis con la ‘yuisa; ellos son los que guardan (cuidar- vigilar) a los mordomos para que no se fuguen y vayan a dormir mas que ellos. \re \tx \m \gn BT-LEX-C: UNIDAD 15 Biyadalibena patsia murddma fsriwa TAF-biyada-1i -bena patsia _ murdumu isriwa 3SM-fugar ~REL-CUANDO uno.ANIM mordomo desde 162 \tx epamia wanidteta payalitudpana \dm epamialu waniuta-ta pa-yalitua- pana \gn entonces ordenar-D3 4 ~ayudante- ? \tx srapa yanté tréga yue yowi alitapa \dm sra-pa yanta-iTAF-trega = TAF-yue ui alita -pa \om ir -FIN buscar-3SM 3sM-entregar 3SN-para yuises amarrar-FIN \tx sriwa vlupétsi — wandera wéyalibena \dm sriwa ulupetsi wandera weya -1i ~bena \gm desde tronco bandera querer-REL-CUANDO \tx basrétawa yuélu awénta —tyu paminia \dm basrata-wa yuelu i -wenta iyu paminia \gm soltar -DTR deber 3SM-pagar con un \tx buted burétsi. \an butea buretsi \gm botella burechi \te Cuando se fugan los mordomos de él entonces él lo manda al ayudante para ir a buscarlos y los entrega al yuis, para amarrarlos en el tronco de la bandera si el quiere que los suelten tiene que pagar con una botella de burechi \re BI-LEX-C: UNIDAD 16 \tx yalibena awéntapia _—pebiine ya \dm ya -li -bena i -wenta-pia pebune ya \gm NEG-REL-CUANDO 3SM-pagar-NEG por.el NEG \tx nibasrétapié; — nibasrateta ‘ombemia \dm ni -basrata-pia ni -basrata-ta umbemia \gm 2/3P-soltar -NEG 2/3P-soltar -CAU terminar \tx tamali. \am tamali \gm baile \te Sino paga por él no lo sueltan; lo sueltan cuando ya termina el baile, \re BT-LEX-C :UNIDAD 17 \tx Arelu nima nepita néeyepe \dm arelu ni -ma ni -apitta neeye-pe \gm asi 2/3P-hacer 2|3P-con+D3 mujer-PL \tx niwéyalibena nisrawa niydelu \dm ni -weya -li -bena ni -sra-wa ni -yuelu \gm 2|3P-querer-REL-CUANDO 2|3P-ir -DTR 2|3P-deber \tx nitsinana nutsépalu niweyapalu \dm ni -tsina -na nu-tse -palu ni -weya -palu 163 \gm 2/3P-avisar-15 1S-saber-FINAL 2|3P-querer-FINAL \tx papéya srialiwa niwéniapa. \dm papeya sria -li -wa ni -weniapa \gm otro quedar-RFL-D7R 2|3P-despues \te Asi mismo hacen con las mujeres cuando ellos quieren irse tienen que avisarme para yo saber para que busquen otros que se queden después de ellos. \ve BT-LEX-C: UNIDAD 18 \tx Eta umbémia tamali élu srali \dm eta umbemia tamali elu sra. \gm cuando terminar baile ? ir \tx tawatani — pamurddmane —_nipanéwaba. \am tawata-ni pa-murdumu-ne ni -pana-wa ~ba \gm llevar-2/3P 4 -mordomo-P0S 2|3P-casa-UBI-MOV \te Cuando se termina el baile el mismo va a llevar a sus mordomos a su casa. \ve BI-LEX-C: UNIDAD 19 \tx Payalunita murdama, niyué barita \dm payalu-anita © murdumu ni -yue barita \gm todos -aquellos mordomo 2/3P-tener varita \tx patsépa péda dali yaniamale pleta \dm pa-tse -pa pa-eeda dali ya-niamali pieta \gn 4 -saber-FIN 4 -ver quién ? -gente fiesta \te Todos los mordomos cargan sus varitas para saber quienes son la gente de la fiesta, \re : UNIDAD 20 \tx ta nindpalibena niamali \dm eta ni -nupali-bena__ niamali \gm cuando 213P-venir -CUANDO gente \tx pamalewenebuli nitama népi—smurdama \dm pamale-wene-puli ni -tama ni ~api murdumu \on 2 -ELAT-INTENS 2/3P-bailar 2/3P-con mordomo \tx nialitani niyuélu — niawenta \dm ni -alita -ni ni -yuelu ni -wenta \gm 2) 3P-amarrar-2|3P 2|3P-deber 2|3P-pagar \tx nibasrétapant. \dm ni -basrata-pa -ni \om 2/3P-soltar ~FIN-2|3P \te Cuando si llegan gente de otras partes a bailar con los mordomas ellos los 164 multan ellos tienen que para que los suelten. \re \tx \dm \gn \tx \an \gn \te \re \tx \gn \om \tx \am \gn \te \re \tx \am \gn \tx \an \gn \tx \am \gm \ex \dn \gm \te BT-LEX-C: UNIDAD 21 tpuna pénali nibemia nitama népi ipuna penali ni -be mia ni -tama ni -api cuando verdad 2|3P-poder-PERF 2|3P-bailar 2/3P-con payalu murdoma. payalu murdumu toda mordomo Entonces si pueden bailar con todas las mordomas. BI-LEX-C: UNIDAD 22 Yuwilu yasrapua nibitsika tuwanaba yuwilu yasrapua ni -bitsika tuwanaba cada noche = -2/3P-salir dos. LARGO murdima 4ni alu minéliana pieta. murduma ani palu minaliana pieta mordomo este FINAL patron fiesta Toda la noche salen dos mordomas esos son los responsables de la fiesta. BT-LEX-C: UNIDAD 23 Minasrita yasrapua sriyatali yalaki minasritta yasrapua sriya -ta -li yalaki sobre +D3 noche — brindar-CAU-REL aguardiente niyueta niamali niyalituatapani ni -yue +ta niamali ni -yalitua -ta -pa -ni 2|3P-para+D3 gente —2/3P-acompafar-CAU-FIN-2|3P minasrita niydsrapuale arepalu minasritta ni -yasrapua-le are-palu sobre 4D3 2/3P-noche -POS asi-FINAL nibitsika — payalu murddma ni -bitsika payalu murdumy 2\3P-salir todos mordomos Cada noche brindan aguardiente para la gente para que los acompafien en la noche asi es que salen todos los mordonos. \re \tx \an \am \tx \an \gn BT-LEX-C: UNIDAD 24 Sta nimituletalibena atébule matru eta ni ~mituleta-li -bena atebule matru cuando 2/3P-robar -REL-CUANDO frutos mastro niamali; épamiald tsiyataténawa niamali epamialu tsiyatata-enawa gente entonces reunir -REFLE 165 mordomos el yt \tx \an \am \te népi pamirdumane yawi_ pananewaba ni -api pa-murdumu-ne yuwi pana-ne ~wa -ba 213P-con 4 ~mordomo-POS yuises casa~POS-UBI-MOV pieta. pieta Fiesta Cuando roban los frutos del mastro la gente; entonces se reunen con sus en la casa de la fiesta. BT-LEX-C: UNIDAD 25 Epamialu iyeta ayantenani anita epamialu i -yeta ayantena-ni__ anita entonces 3SM-mandar buscar -2/3P aquellos mitvletali alitapa nisriawa minasri mituleta-li alita -pa ni -sria -wa minasri robar -REL amarrar-FIN 2|3P-quedar-DTR sobre matru nikébulani murdima yu yalaki matru ni -kabula-ni murdumu iyu yalal mastro 2|3P-hartar-2|3P mordomos con aguardiente walu nitsima, éta_—niéputamiawa ipuna walu ni -tsima eta ni -eputa © ~mia -wa ipuna aqui 2|3P-dormir cuando 2|3P-despertar-PERF-DTR cuando nibasrata —_nisrawa. ni -basrata ni -sra-wa 213P-soltar 2/3P-ir -DTR Entonces él manda a buscar aquellos que robaron para amarrarlos para dejarlos encima del mastro cuando hartan los mordomos con ron ahi se duermen, cuando se despiertan entonces los sueltan ellos se van. \re \tx \am \gm \tx \dn \gm \te \re \tx BY-LEX-C: UNIDAD 26 Arépalu niparentatani anita bénili are-palu ni -parentata-ni anita beni li asi-~FINAL 2|3P-castigar -2|3P aquellos gustar-REL mitdleta atébulé matru. mituleta atebu-le matru robar — fruto-POS mastro Asi es que castigan a aquellos que gustan robar frutos del mastro, BT-LEX-C: UNIDAD 27 pamialu tsiyataténawa yowi népi 166 \an \gn \ex \gn \tx \an \om \te len: \re \tx \an \om \tx \an \am \tx \an \on \tx \am \gm \tx \an \gn \tx \am \gm \tx \an \on \tx \dn \on \te epamialu teiyatata-nawa yuwi ni -api entonces reunir -REFL yuises 2/3P-con niamali papanéwaba srapayanta nepi niamali pa-pana-wa -ba sra-pa yanta ni api gente 4 ~casa-UBI-MOV ir -FIN agarrar 2|32-con asritsi. asritsi lena Entonces los retine el yuis con la gente en su casa para ir a sacar con ellos BT-LEX-C: UNIDAD 28 Weniapa ninupa epi asritsi epamia weniapa ni -nupa epi asritsi epamialu después 2/3P-venir con lena entonces nisra nibayata terétsi bujate ni ~sra ni -bayata teretsi bujute 2\3P-ir 2|3P-repartir tres bojote yiwaba yOwi terétsilu © yuyue—yuwitsa yuwaba yuwi teretsi-lu yu ~yue yuitsa donde yuises tres -ADIC 3SF-para yuisa terétsilu — niyueta nialituapana teretsi-lu ni -yue tta ni -yalituata-pana tres -ADIC 2/3P-para+D3 2|3P-ayudar niwalabule ayasri —@ta_—pepiisrile ni -wala -bule aya -sri eta pepusri-le 213P-cocinar-NR:OBL comida-ABS aquel dia -POS pleta; anita wanimi niapi pieta anita wanimi ni -api fiesta aquellos ? 213P-Llevar platséwaba niatsiata nisrawa platse-wa -ba ni -atsiata ni -sra-wa plaza -UBI-MOV 2|3P-parar 2|3P-ir -DTR iririmanama dekana ugéra. TAF-iririmanama dekana ugera 3sM-en.hilera luego hoguera Después legan con la lefia entonces van a repartir tres bojotes donde el yuis y tres a la yuisa y tres para los ayudantes para cocinar comida el dia de la fiesta; el 167 resto (de la lefia) lo evan a a plaza lo paran van en hilera para la hoguera. \ve BI-LEX-C: UNIDAD 29 \tx Minasrilu awiparane nibitsikata \dm minasri-lu awipara-ne ni -bitsikatta \gm sobre -ADIC vispera-POS 2|3P-salir +D3 \tx yakimaiwané mardwa nisrapa nineta \dm yakumaiwa-ne maruwa ni -sra-pa ni -neta \gm patrén -POS Maroa 2|3P-ir FIN 2|3P-pedir \tx @pi limuné yuwSlu panisri nita yue \dm epi limuna yuwilu pana-sri ni -ta TAF-yue \gm con limosna cada casa~ABS 2|3P-dar 3SM-para \tx kaka, matsdka palatana, tsiya, wela \dm kaka matsuka palatana tsiyu wela \gm casabe mafioco platano mapuey vela \tx dékanape ayasri. \dm dekana-pe aya -sri \om 2 comida~ABS \te En la misma vispera sacan el patrono de Maroa él va a pedir con él limosnas en cada casa le dan a él casabe, mafoco, platano, mapuey, velas para echarle a la comida. \re BI-LEX-C: UNIDAD 30 \tx Eta pepusrilé pieta nimalu enanami \dm eta pepusri-le pieta ni -ma -lu _ enana -mi \gm aquel dia POS fiesta 2/3P-hacer-ADIC imagen-? \tx gaénau ésrinali bawi nibitsikatapeta \am ganau esrina-1i buwi ni -bitsika-ta -pa +ta \gm ganado nombre-REL bai 2/3P-salir -CAU-FIN+D3 \tx yasrapuale yawi étaliwa — minasri \dm yasrapua-le yuwi etali -wa minasri \gm noche POS yuises quemar-DTR sobre \tx ugera paniwa yasrapua nikanita \dm ugera paniwa yasrapua ni -kanita \gm hoguera central noche 2! 3P-cantar \tx nitama nisrawa epi buwa sri epamia \am ni -tama ni -sra-wa epi buwa asri epamialu \gm 21 3P-bailar 2/3P-ir -DTR con alrededor fuego entonces \tx éta Gmbemia tama bawa asri niapi \dm eta © umbemia tama buwa asri ni ~api 168 \gm cuando terminar bailar alrededor fuego 2|3P-con \tx tama pananewaba pleta nita kalua \dm tama pana-ne -wa -ba pieta ni -ta kulua \gm bailar casa-POS-UBI-MOV fiesta 2/3P-dar beber \tx yalaki asripapalu tama @ta —umbémia \am yalaki asripa-palu tama eta —_umbemia \om aguardiente 4nimo -FINAL bailar cuando terminar \tx tama srawa papanéwaba anita niamali \dm tama srawa pa~pana-wa -ba anita niamal \om bailar ir 4 ~casa-UBI-MOV aquellos gente \tx nisria nitama weniapa \dm ni -sria ni -tama TAF-weniapa \gm 2)3P-quedar 2/3P-bailar 3sM-después \te El dia de la fiesta también hacen imitacién de ganado que llaman bai para sacarlo la noche del yuis cuando se quema en el momento la hoguera a media noche cantan, bailan, van con él alrededor de la candela, entonces cuando termina de bailar alrededor de la candela lo llevan a bailar a la casa de la fiesta le dan de beber ron para bailar con animo cuando termina el bailar se va para su casa aquella gente ‘se queda bailando después de él. \re BI-LEX-C: UNIDAD 31 \tx Arélu 4liwanita pépusritalu. \dm arelu aliwa -ni_ +ta pepusri-palu \gm asi amanecer-2/3P+D3 dia -todo \te Hasta que amanecen todo el dia. \re BI-LEX-C: UNIDAD 32 \tx miya meririabalu — wemia ayasrita \dn wiya meruria -palu TAF-we -mia ayasrita \gm aproximadamente medio dia-FINAL 3SM-dejar-PERF banquete \tx yOwi niyuébuli payalu niamali. \am yuwi ni -yue ~-puli payalu niamali \gm yuises 2/3P-para -INTENS toda gente \te Aproximadamente hacia el mediodia pone el banquete el yuis para toda la gente. \re BT-LEX-C: UNIDAD 33 \tx imabalu yawalima tsiyatatenawa — népi \dm ima-balu yawalima tsiyatata~enawa ni -api \om con-? tarde reuniz REFLEX 2|3P-con \tx pamardimane -ywi-nisrituapanita \am pa-murdumu-ne yuwi ni. -srituapa-ni +ta 169 \gm 4 -mordomo-P0S yuises 2|3P-tumbar -2/3P+D3 \tx matru. \dm matru \gm astro \te En la tardecita se retine con sus mordomos el yuis para tumbar los mastros. \ve BI-LEX-C: UNIDAD 34 \tx Eta pémia srituanita matru \dm eta TAF-be ~mia_ TAF-sritua-ni +ta matru \gm cuando 3SM-poder-PERF 3SM-tumbar-2|3P+D3 mastro yulétatsi yapawa népi payalu yuleta-tsi yapawa ni -api payalu volver-CONT entrar 2|3P-con todos \tx pamirdimane pananewa = pieta _wéyapalu \dm pa-murdumu-ne pana-ne -wa pieta TAF-weya -palu \gm 4 -mordomo-POS casa-POS-UBI fiesta 3SM-querer-FINAL \tx patsia yOwi wéniapAli dékana peya \dm patsia yuwi weniapali dekana peya \gm uno.ANIM yuises nuevo luego uno. MISC pieta. \dm pieta \gm fiesta \te Cuando terminan de tumbar los mastros regresa a entrar con todos los mordomos a la casa de la fiesta a buscar otro yuis nuevo para la proxima fiesta. \re BT-LEX-c: UNIDAD 37 \tx Minasrilu yasrapua tréga —panana \am minasri-lu yasrapua trega —_pana-ne \gm sobre -ADIC noche — entregar casa~POs \tx pfeta yOwi bénamitsibuli yue yowi \am pieta yuwi benamitsi-puli TAF-yue yuwi \gm fiesta yuises antes -INTENS 3SM-para yuises \tx weniapali. \am weniapali \gm nuevo \te En la misma noche entrega la casa de la fiesta al yuis anterior para el yuis nuevo. \re BI-LEX-C: UNIDAD 38 \tx Aliwa itsiwa nibitsika makara \am aliwa itsiwa ni ~bitsika makara \gm amanecer siguiente 2|3P-salir mascara 170 \tx nitama pépusritalu ydwilu panisri- \gm ni ~tama pepusri-palu yuwilu pana~sri \gm 2|3e-bailar dia -todo cada casa-ABS \te Aldia siguiente sacan las mascaras y bailan todo el dia en cada casa. \re BT-LEX-c: UNIDAD 39 \tx Arélu niapa ap@nasri, népanatali \gn arelu ni -apa © apena “sri napanata-li \gm también 2/3P-barrer barredor-ABS regalar ~®i \tx iyué yalaki, kaka, matsOka. \gm ni. -yue yalaki kaka’ matsuka \gm 213e-para aguardiente casabe mafioco \se También barren, los barredores le regalan a ellos ron, casabe mafioco. \re BT-LEX-c: UNTDAD 40 \tx mabalu yéwalima unbéni- \gm imabalu yawalima unbe -ni \gm temprano tarde — terminar-2|3P \te En la tarde terminan. \re BP-LEX-c: UNIDAD 41 \tx epamialu nisra— niawa ne patsdmeni \gm epamialu ni —sra ni -ava ni -a —_pa-teumeni \gm entonces 2/3P-ir 2|3P-bafiar 2/3P-comer 4 —vivir \tx nisrapa nialibitatsi nftama imate \gm ni -sra-pa nialibuta-tsi ni tama ni -ma +ta \gm 213e-ir ~PIN otra.vez ~CONT 2|3P-bailar 2/3P-con+03 \tx wéniapali pieteru. \am weniapali pieteru \gm nuevo fiestero \te Entonces va a bafarse, comen para vivir para ir de nuevo a bailar con los nuevos fiesteros. \re BT-LEX-C: UNIDAD 42 \tx Wamalu inapawa. Nem wamals i -napa-wa \gm hasta-aqui MAS-terminar-DTR \te Hasta aqui termina, Nee \am Nom \tx \dm \gn \te BI-LEX-C: UNIDAD 43 Arepalu yuwalena pieta déka tsén are-palu yuwalena pieta deka tean asi-FINAL historia fiesta ATRI San Gabriel yakumatwane mardwa Gabriel yakumaiwa-ne maruxa Gabriel patron POS Maroa Asi es la historia de la fiesta de San Gabriel, el Patrono de Maroa. im Texto #3 “Frases de uso diario". Apéndice Ill de: Léxico Baniva. Aparentemente el autor es Hernan Camico. Director de edicion: Omar Gonzlez Nahez. Direccién de Asuntos Indigenas del Ministerio de Educaci6n - UNICEF. Caracas, 1996. \ve BI-LEX-A: UNIDAD 1 \tx baba pisrawa? \am “daba —pi-srawa \gn a.donde 28-ir \te ¢A donde vas? \re BI-LEX-A: UNIDAD 2 \tx W& nundpa nédapi. \dm wa nu-nupa nu-eda-pi \gn UBI is-venir 18-ver-28 \te Aqui vengo a verte. \re BICLEX-A: UNIDAD 3 \tx zDawene — pinupa? \dm “dawene —pi-nupa \gm de donde 28-venir \te ¢De donde vienes? \re BI-LEX-A: UNIDAD 4 \tx Nundpé waweneta yawawene. \dm nu-nupa waweneta yawa -wene \gm 1s-venir de.alla lejos-ELAT \te Vengo de alla lejos. \re BI-LEX-A: UNIDAD 5 \tx zPisruruuami wayuta panisriwe \dm “pi-sruruami wayuta pani-sri-we \gm 28-madre alli casa~ABS-10C \te gTd madre esta en casa? \re BI-LEX-A: UNIDAD 6 \tx waliyuta. \dm waliyuta \gm alla.esta \te Alla esta. BI-LEX-A: UNIDAD 7 a¥a yaméta yupana_ Maria? ya yame +ta yu ~pana Maria NEG lejos+D3 3SF-casa Maria \te ela casa de Maria esta lejos? 172 \re \tx \an \om \te \re \ex \an \on \te \re \tx \am \am \te Nan \qm \te \re \tx \gn \gm \tx \an \gm \te \re \tx \dn \om \te \re \tx \am \on \tx \am \om BI-LEX-A: UNIDAD 8 Waiya piimawéné; waweneni va pédapie. waiya pumawene wawe -neni ya pa-eeda-pia ani frente desde-DEM.1 NEG 4 -ver -NEG Ahi enfrente esta; desde aqui no se ve. BI-LEX-A: UNIDAD 9 24 payali anétuani wani? ya payalu anetuani wani NEG todos bueno aqui Aqui todos estan buenos? BT-LEX-A: UNIDAD 10 Mai 4sraba bida; — piapi nayue nutsapewane. mai asraba pi-eeda pi-api nu-yue nu-tsapewa -ne venir aca 2S-ver 2S-llevar 1S-para 18~sombrero-Pos Ven aca mira; trae mi sombrero. BI-LEX-A: UNIDAD 11 ebabeta pitsapewane? dabeta pi-tsapewa — donde 25-sombrero-Pos Donde esta tu sombrero? BY-LEX-A: UNIDAD 12 Waita — duniwe nopana; walu nowe wa-ita auni we nu-pana walu nu-we AP-abrir habitacién-LOC 1S-casa aqui 1S-dejar yawaya peri wélisréweta. yawaya peri walisrewaeta mafiana INTENS allé.estaré Esta en mi habitacién; esta mafiana alla le puse, alla estara. BT-LEX-A: UNIDAD 13 ~Daba waweyé—wAsrawa = waya? daba wa-weya wa-sra-wa waya a.donde 1P-querer 1P-ir -DTR PRO:1P 2A donde queréis ir vosotros? BY-LEX-A: UNIDAD 14 Waya wawéyé wasrawa — panéwaba peda; waya wa-weya wa-sra-wa TAF-pane-wa ~ba Pédil PRO:1P 1P-querer 1P-ir -DTR 3SM-casa-UBI-MOV Pedro wapala pienawa wéruami. wapalu TAF-piena — -wa wa-ruami alla 38M-encontrar-DTR 1P-padre 173 \te \re \tx \an \an \te \re \tx \am \am \tx \dn \gn \te Nosotros queremos ir a la casa de Pedro; nuestro padre esta alla. BT-LEX-A: UNIDAD 15 Anétua nisranunawa. anetua ni ~srawa-na -wa bueno 2/3P-ir | -IRR-DTR Bueno, esta bien, vayan. BT-LEX-A: UNIDAD NGruuami bénamia srépuiteta sréwa nu-ruuami bena -mia TAF-sra puteta —srewa \S-padre CUANDO-PERF 3SM-ir pescar POSIB napa ibdne ma nayué yamaya pasria minipa. pupa ibune TAF-ma nu-yue yamaya pasria nu-nupa venir porque 3SM-decir 1$-para manana FUTURO 15-venir Mi padre fue antesdeayer a pescar, tal vez venga manana, él me dijo que mafiana venia. \re \tx \dn \gm \tx \an \gn \te \re \tx \an \on \tx \am \gn \te \re \tx \am \gn \te \re BT-LEX-A: UNIDAD 17 Yasria Udzubald pépusri akona yaasria udzubalu pépusri kuna ayer malo tiempo mucho sriblnapi yali anétua pépusri aktna yaréwa. sribunapi yali snetua pépusri akuna yarewa oscuro ahora bueno tiempo mucho claro ‘Ayer hubo mal dia, hizo mal tiempo, hoy hace buen tiempo. BY-LEX-A: UNIDAD 18 Anétualibéna yarewa yawaya nusra anetua-li -bena_yarewa yawaya nu-sra bueno -REL-CUANDO Claro mafiana 1S-ir pasria nuyémarawa. pasria nu-yamara~wa FUTURO 1S-cazar -DTR Si mafana hace buen dia, yo iré a cazar. BY-LEX-A: UNIDAD 19 zYumeré pasria napa? yunere pasria nupa Cuando FUTURO venir Cuando vendras? BT-LEX-A: UNIDAD 20 174 \tx Yawayalu merdria yalibena \an yawaya-lu meruria yalibena \gm manana-ADV medio.dia sino \tx bénastsims — sréwata. \an benastsima —srewata \gm pasado.mafana quizas \te Mafiana mismo al mediodia 0 pasado mariana quizas. \re BI-LEK-A: UNIDAD 21 \tx Nusramiawa pifrunia kalebumatui. \dm nu-sra-mia -wa pi-urunia kalebumatui \gn 15-ir -PERF-DTR 25-esperar rapido \te Yo ya me marcho. \re BY-LEX~A: UNIDAD 22 \tx Wasrayalu wa weniapé pasria \dm wa-srawa-lu wa-a ——weniapa pasria \gm 1P-ir -ADIC 1P-comer después FUTURO \tx pisrawa. \dn pi-srawa \ga 28 \ce Bspera un poco, ahora vamos a comer, después te marcharas. \ee BT-LEX-A: UNIDAD 23 \tx Antu piwe — piyueya ibune akona ma amasri. \dn Antu pi-we — pi-yueya ibune akuna TAF-ma — amusri \gm Antonio 28-dejar 2S- ? porque mucho 38M-hacer sol \te Antonio ponte el sombrero porque hace mucho sol. \re BI-LEX-A: UNIDAD 24 \tx Mai yawaya yawayapériz — yawaya \dn mai yawaya yawaya-peri yawaya \gm venir mafiana mafiana-INTENS maftana \tx yawayapéri —y8 nubépia nunupa ywalima sréwa. \dn yawaya-peri ya nu-be -pia nu-nupa yawalima stewa \gn mafiana-INTENS NEG 1S-poder-NEG 1S-venir tarde POSIB \te Ven mafana por la mafiana. Por la mafana no puedo venir, yo vendré quizas a la tarde, \re BI-LEX-A: UNIDAD 25 \tx Pimai néni. \an pi-ma -1i_ neni \gn 25-hacer-REL DEM.1 \te Haz esto asi. 17s \tx \gm \te \re \tx \an BI-LEX-A: UNIDAD 26 gIsrerema piweyé numai? isrerema pi-weya nu-ma li como 28-querer 1S-hacer-REL eCémo ti quieres que yo lo haga? BT-LEX-A: UNIDAD 27 Arélu aré néni arelu are neni asi asi DEM.1 Asi, asi mismo. BT-LEX-A: UNIDAD 28 Areya aré pimai Udeubélu yé arépia pamai. aretya are pi-ma -1i udzubalu ya are-pia pa-ma -li asi+D2 asi 2S-hacer-REL malo NEG asi-NEG 4 -hacer-REL Asi tu lo haces mal, asi no se hace. BI-LEX-A :UNTDAD 29 Bida mai 4sraba natsetapapi_ibine pi-eeda mai asraba nu-atsetapa-pi ibune 28-ver venir aca 1S-ensefar -28 porque ya pitsépia. ya pi-tse -pia NEG 28-saber-NEG Mira ven aca, yo te ensefaré, tii no sabes. BI-LEX-A: UNIDAD 30 Gyubalu —dyubalu arépalu anétuateta. uyubalu —uyubalu are-palu anetua-teta poco poco asi~FINAL bueno -DEM.3 Poco a poco, asi esta bien. BI-LEX-A: UNIDAD 31 zPénali pénaltlu? penali penali-lu verdad verdad-ADV eDe veras, es verdad? BY-LEX-A: UNIDAD 32 Anétua aréna pasria numai. anetua are-na pasria nu-ma~1i bueno asi-1S FUTURO 1S-hacer-REL Bueno asi lo haré. BT-LEX-A: UNIDAD 33 gipere wéniapa yéya? ipere weniapa yeya 176 \om \te \re \tx \dn \on \te \re \tx Nam \gm \tx Xan on te \e Xan \Sn \ee \re \tx \an \gn \tx \am \gm \te \re \tx \am \gm \te \re \tx \gn \gm \tx \gn \gn cuanto vale DEM.2 eCuanto vale eso? BT-LEX-A: UNIDAD 34 Ya akna piyue kaka? ya akuna pi-yue kaka NEG mucho 28-tener casabe Tienes mucho pan o casabe? BT-LEX-A: UNIDAD 38 Ya akénapia noyue kaka, nuyuélu ya akuna-pia nu-yue kaka nu-yue li NEG mucho-NEG 1S-tener casabe 1S-tener-REL arétuini aretui-eni poco -DEM.1 Mucho pan, casabe yo no tengo un poco, esto solamente tengo. BT-LEX-A: UNIDAD 36 Ya ak0na pipatata? ya akuna pi-patata NEG mucho 25-trabajar Td has trabajado mucho? BT-LEX-A: UNIDAD 37 Piya pipatata © arétuini noya piya pi-patata aretuini nuya PRO:25 25-trabajar poco PRO:1S nédatsipi piya mébinidalomi. nu-eeda-tsi -pi piya mebinidalumi 1S-ver -CONT-28 PRO:2S flojo ‘Ta has trabajado poco, yo te he visto, ti eres un flojo. BY-LEX-A: UNTDAD 38 Anti patatatsima pisriwa. Antu TAF-patata -tsima pi-sriwa Antonio 3SM-trabajar-COMPA 25-desde Antonio ha trabajado mas que tu. BI-LEX-A: UNIDAD 39 Penalilu ibune éya Anti penali-lu ibune eya Antu verdad-ADV porque ese Antonio etenélutsima ndsriwa etenelu-tsima nu-sriwa anciano-COMPA 15-desde 7 \te \re \tx \an \on \te \re \tx \an \an \te \re \tx \gn \te \re \tx \da \on \te \re \tx \am \om \te \re \tx \on \tx \am \gm \te \re \tx \am \gm \te \re Es verdad pero Antonio es mayor que yo. BI-LEX-A: UNIDAD 40 Nuyue 10 amisriami, Anto —yue 13 amisriami. pu-yue 10 amusriami| Antu TAF-yue 13 amusriami 1s-tener 10 aflo Antonio 3sM-tener 13 aflo Yo tengo 10 afios; Antonio tiene 13. BI-LEX-A: UNIDAD 41 Nupana anetuatsima isriwa pipana nu-pana anetuatsima i -sriwa pi-pana 1s-casa mejor MAS-desde 28-casa Mi casa es mejor que tu casa. BI-LEX-A: UNIDAD 42 Eni tsinu dreta aré nudéka. eni tsinu areta are nu-deka este perro como asi 1S-ATRT Este perro es como el mio. BY-LEX-A: UNIDAD 43 Eya tsapéwa areluta — aré nudéka. eya tsapewa arelu -ta are nu-deka ese sombrero también-? asi 15-ATRI Ese sombrero es igual que mi sombrero. BI-LEX-A: UNIDAD 44 Yali wéduanalitsima pépusri isriwa yasria. yali weduanalitsima pépusri isriwa yaasria ahora mejor dia desde ayer Hoy hace mejor dia, mejor tiempo, que ayer. BI-LEX-A: UNIDAD 45 vali ydwalima akina yawa, yawaya yali yawalima akuna yawa’ yawaya ahora tarde mucho lejos maflana pasria sréwa anétua mi pépusri. pasria srewa anetua TAF-ma — pépusri FUTURO POSTB bueno 3SM-hacer tiempo Esta tarde ha llovido mucho; mafana quiz haré buen tiempo. BI-LEX-A: UNIDAD 46 z¥a pidapia edn? ya pi-eeda-pia Pédi NEG 28-ver -NEG Pedro éNo has visto a Pedro? BT-LEX-A: UNIDAD 47 178 \tx \an \an \tx \an \gn \te \re \tx \an \om \te \re \tx \dn \gn \te \re \tx Ada \on \te \re \tx \am \gm \tx \am \am \tx \an \on \te \re \tx \an \gm \tx \am \gm Nuya yanédapiés gdabe sréwe, daba nuya ya -nu-eeda-pia dabe srewa daba PRO:1S NEG-1S-ver -NEG dénde POSIB a.dénde srewa TAF-srawe POSIB 3SM-ir Yo no lo he visto. eDénde estaré él, dénde habra ido? BT-LEX-A: UNIDAD 48 Yanutsépia. ya -nu-tse -pia NEG-15-saber-NEG Yo no sé. BI-LEX-A: UNIDAD 49 Pitsélu pitsina nye. pi-tse -li pi-tsina nu-yue 28-saber-REL 2$-avisar 1S-para ‘Ta sabes, di la verdad . BT-LEX-A: UNIDAD 50 Cbaliya nupali? dali +ya nupa -1i quiéntD2 venir-REL eQuién es ese que viene? BT-LEX-A: UNIDAD 51 Péda sréwa; binamatsi yawayaperi Pédd srewa binama -tsi yawaya~peri Pedro POSIB hace.rato-CONT mafiana~INTENS sré puteta; m4 noyué —yawalima TAF-sra puteta TAF-ma na-yue yawalima 3SM-ir pescar 3SM-decir 1S-para tarde pasria nundpa asraba. pasria nu-nupa asraba FUTURO 1S-venir aca Pedro, quizas. Esta mafana fue a pescar y me dijo: A la tarde vendré por aqui, BT-LEX-A: UNIDAD 52 Piya guadz4pi ibune pima —_nayue piya guadza-pi ibune pi-ma nu-yue PRO:2S mentir-2S porque 28-decir 18-para yanutsépia néda dabeta Pedi; éta ya -nu-tse -pia nu-eda dabeta Pédd eta NEG-15-saber-NEG 15-ver donde Pedro aquel 179 \tx \an \on \tx \am \gm \te \re \tx Nam \om \tx \dn \om \tx \am \gm \te dame \re \tx \am \am \tx \dm \gn \te \re \tx \am \am \tx \am \gm \te \re \tx pialibutatsi ma pima_—pénalilu pi-alibuta-tsi_ ma pi-ma_—penali-lu 28-volver -CONT decir 2S-decir verdad-ADV dapiguadzatapi ya ~pi-guadzata-pia NEG-28-fingir -NEG TU eres mentiroso, t1 me dijiste yo no sé donde esté Pedro; otra vez di ta verdad, no digas mentiras. BY-LEX-A: UNIDAD 53 Pita nayué @yasri; wi nyue maw pi-ta nu-yue aya “sri awi nu-yue mawali 25-dar 1S-tener comida-ABS doler 1S-tener hambre pitalu niyue ween; éni ayasri pi-ta -Iumu-yue weeni eni aya -sri 28-dar-ADIC 15-tener agua este comida~ABS arétuini pitatsi —— nuyue. aretuini pi-ta -tsi_ nu-yue poco 28-dar-CONT 1S-para Dame comida, yo tengo hambre, dame también agua; esta comida es poquita, mas. BI-LEX-A: UNIDAD 54 Piya yuwllu pépusri pe belu awi piya yuwilu pepusri pi-a be -lu_awi PRO:25 siempre dia _25-comer poder-ADIC doler piyué — mawAli. pi-yue — mawali 28-tener hambre ‘Ta siempre estas comiendo, siempre tienes hambre. BI-LEX-A: UNIDAD 55 Naya akna nupatata—arelit ak 218 mus asrapina asrapi-na sudar -18 una nu-patata arelu cho 18-trabajar también mucho akine niyué © mawali 4relu malena. akuna nu-yue mawali arelu malena mucho 1S-tener hambre también sed Yo he trabajado mucho, he sudado mucho y tengo mucha hambre y sed. BI-LEX~A: eDawene UNIDAD 56 piapiya wéeni? napi 180 \dm dawene pi-api_ +ya weeni nu-api \gm de.dénde 28-traer +D2 agua 15-traer \tx weniawene — wéduanali weeni; wata \dm weeni-we -ne weduanali weeni wata \gm rio -LOC-? bueno agua alla \tx mana nupana payalu wéens \dm mana nu-pana payalu weeni \gm junto 1S-casa toda agua \tx masrinidalimi; wéeni winimali wéeni \dm masrinidalumi weeni winima-li weeni \om mala agua salado-REL agua \tx sréreéli. \an srere-1i \gm negro-REL \te ¢De donde has traido esa agua? Del rio la traje; buena agua; alla junto a mi casa toda el agua es mala; agua salada, agua turbia, negra. \re BI-LEX~A: UNIDAD $7 \tx 2¥@ anetua nitsima? \dn “ya anetua ni -tsima \ga NEG bueno 2/3P-dornir \te ¢Han dormido bien? \re BI-LEX-A: UNIDAD 58 \tx Anétua watsimas yali yasrapua \an anetua wa-tsima yali yasrapua \gn bueno 1P-dormir ahora noche \tx yabédapia manebdli; ¢¥4 yabédapia \dm ya -beda -pia manebuli ya ya -beda -pia \gm NEG-haber -NEG mosquito NEG NEG-haber-NEG \tx maneboli? minasrita peya —-yasrapua \dn manebuli minasritta peya __yasrapua \gm mosquito sobre +D3 uno.MISC noche \tx yanubépia nutsima ibune aktna \dn ya -nu-be -pia nu-tsima ibune akuna \gn NEG-1S-poder-NEG 15-dormir porque mucho \tx manébuli. \am manebuli \gm mosquito 181 \te Bien hemos dormido; esta noche no habia mosquitos. ¢No habia mosquitos? La otra noche yo no pude dormir porque habia muchos mosquitos. \re BI-LEX-A: UNIDAD 59 \tx Waya wama — asri, iyu asri nisrawa \dm waya wa-ma © asri iyu asri ni -srawa \gm PRO:1P 1P-hacer fuego con fuego 2|3P-ir \tx payéluta manebali. \dm payalutta manebuli \gm todo +D3 mosquito \te Nosotros hicimos fuego, con el fuego todos los mosquitos se fueron. \re BI-LEX-A: UNIDAD 60 \tx pana Pédi. \dm pana Pedi \gm casa Pedro \te La casa de Pedro \ve BT-LEX-A: UNIDAD 61 \tx Minasri titsi métsa. \dm minasri tutsi metsa \gn sobre arriba mesa \te Sobre la mesa. \re IDAD 62 \tx iwe panisri. \am iwe — pana-sri \gm dentro casa-ABS \te Dentro de la casa. \re BT-LEX-A: UNIDAD 63 \tx NuQsruruami panisriweyu. \dm nu-usruruami pani-sri-we -yu \gm 1S-madre _ casa~ABS-LOC-FEM \te Mi madre esta en casa. \re BI-LEX-A: UNIDAD 64 \tx Nuya nawa weeniéwe \dm nuya nu-awa —weeni-we \gm PRO:1S 18-bafiar rio -LOC \te Yo me bené en el rio. \re BI-LEX-A: UNIDAD 65 \tx fya panisri mapitsi peda. \dm eya pana-sri TAF-ma -pitsi Pedi \gm ese casa~ABS 3SM-hacer-NR:0B Pedro \te Bsa casa fue hecha por Pedro. 182 \re \tx \am \on \te \re \tx \an \on \te \re \tx \am \on \te \re \tx Nan \on \te \re \tx \am \am \te \re \tx \gn \te \re \tx \an \gm \te \re \tx \dn \om \te \re BT-LEX-A: UNIDAD 66 Eni pépusri NapirGli Dabandtali- eni pépusri Napiruli dabana -ta -li este mundo Napiruli comenzar-CAU-REL El mundo fue hecho (creado) por Napiruli. BT-LEX-A: UNIDAD 67 Noya nutérukénawa — tyuyd matséta. nuya nu-teruka-enawa iyutya matseta PRO:1$ 1S-cortar-REFLE contb2 machete Yo me corté con el machete. BI-LEX-A: UNIDAD 68 Juan mé paminia waasri iyu mukéwa. Juan TAF-ma paminia waasri iyu mukawa Juan 38M-matar un tigre con escopeta Juan maté un tigre con la escopeta. BI-LEX-A: UNTDAD 69 Tsapewane duan. TAF-tsapewa -ne Juan 35M-sombrero-POS Juan El sombrero de Juan. BI-LEX-A: UNIDAD 70 Enana Napirdli. enana Napiruli imagen creador La imagen del creador. BT-LEX-A: UNIDAD 71 isrurduami Antu. i -usruruuami Antu 3sM-madre Antonio La madre de Antonio. BY-LEX-A: UNIDAD 72 Paperane Pedi. TAF-papera -ne Pédd 38M-cuaderno-POS Pedro El libro de Pedro. BI-LEX-A: UNIDAD 73 Eni tsapéwa déka Juan. eni tsapewa deka Juan este sombrero ATRI Juan Este sombrero (es) de Juan. BI-LEX-A: UNIDAD 74 183 \tx \dn \gm \te \re \tx \an \om \te \re \ex \am \gm \te \re \tx \an \gm \te \re \tx \an \on \te \re \tx \an \an \te \re \tx \am \gn \te \re \tx \an \qm \tx \an \on fya wilubélu yudéka Klett. eya wilubelu yudeka Kletu ese nifo — ATRIB_ Cleto Ese nifio (es) Cleto. BI-LEX-A: UNIDAD 75 Eni tsapéwa tsapewané Juan. eni tsapewa TAF-tsapewa -ne Juan este sombrero 3SM-sombrero-POS Juan Ese sombrero (es) el sombrero de Juan BI-LEX-A: UNIDAD 76 Bya wildbélu yuwi1ubelute. eya wilubelu yu -wilubelu-te ese nino 3SF-nio POS Ese nifo (es) el nifto de ella. BT-LEX-A: UNIDAD 77 Noya nunbpa —nupanéwené. nuya nu-nupa nu-pani-wa -ne PRO:1$ 1S-venir 1S-casa-UBI-POS Yo vengo de mi casa. BI-LEK-A: UNIDAD 78 {Dawene piapiy8 ——weéni? dawene pi-api_ tya weeni de.donde 25-traer+D2 agua eDe donde trajiste esa agua? BI-LEX-A: UNTDAD 79 Noya naps weeniéwene. nuya nu-api weeni-we ~ne PRO:1S 1S-traer rio -LOC-? Yo la traje del rio. BT-LEX-A: UNIDAD 80 yawaya lune marte. yawaya lune marte mafiana lunes martes Majiana lunes o el martes. BI-LEX-A: UNIDAD 81 Niya niydelu nisrawa noma niya oni -yue -li ni ~sra-wa nu-ma PRO:2P 2/3P-tener-REL 2/3P-ir -DTR 1S-con tsinaweniwaba wayuélu wasrawa tsinaweni -wa-ba wa~yuelu wa-sra-wa San-Miguel-UBI-MOV 1P-deber 1P-ir -DTR 184 \tx imabalu yéwayaperi. \dm imabalu yawaya~peri \gm temprano mafiana~INTENS \te Ustedes tienen que ir conmigo a San Miguel; tenemos que ir muy temprano \ve BT-LEX-A: UNIDAD 82 \tx Ninopa Smabalu yawayaperi —niapi \dn ni -nupa imabalu yawaya~peri ni -api \gm 2/3P-venir temprano mafiana-INTENS 2|3P-traer \tx nibitsale nitsimapa wan. \dn ni -bitsa -le ni -tsima -pa_wani \gn 213P-chinchorro-P0S 213P-dormir-FIN aqui \te Vengan muy temprano, traigan los chinchorros para dormir aqui. \re BI-LEX-A: UNIDAD 83 \tx Anétua waya paasria wabitsalé \dm anetua waya pasria wa~bitsa wle \gm bueno PRO:1P FUTURO 1P-chinchorro-Pos \tx watsimapalu paasria anétualu wand \dm wa-tsima -palu pasria anetua-lu wani \gm 1P-dormir-FINAL FUTURO bueno ~ADV aqui \te Bueno nosotros traeremos los chinchorros, asi dormiremos bien aqui. \re BT-LEX-A: UNIDAD 64 \tx Wamiawini anétué yéli nivpita \dm wa-mia -wini anetua yali ni -yapite \om 1P-PERF-aqui bueno ahora 2/3P-colgar \tx nibitsale ndya pasria numdtani \dm ni -bitsa -le nuya pasria nu-muta -ni \gm 2|3P-chinchorro-Pos PRO:1S FUTURO 1$~llamar-2|3P \te Ya estamos aqui. Bueno, ahora cuelguen el chinchorro y duerman. Yo los, lamaré. \re BI-LEX-A: UNIDAD 85 \tx NOruuami ¢isrimia sréwa enané \dm nu-ruuami isri-mia srewa enana \gm 1S-padre que -PERF POSIB imagen \tx pépusri Pitsima yayalu —-yéretapia \dm pepusri Pi-tsima ya -yalu yereta-pia \om dia 28-dormir NEG-IMPER llegar-NEG \tx enana dapiwayatapia mantlupi. \dm enana ya -pi-wayata-pia manulu-pi 185 \gom \te \re \te \re \tx \an \gn \te \re \tx \an \gm \te \re \tx \am \gm \te imagen NEG-2S-hablar-NEG callar-25 Padre, Qué hora es? Duerme, todavia no es la hora, no hables, caillate. BT-LEX-A: UNIDAD 86 Yéretamia enané pépusri pidmutawa yereta-mia enana pepusri pi-amuta -wa kalebutawa Megar-PERF imagen dia 25-levantar-DTR pronto Ya es hora, levantate pronto kalebutawa BY-LEX-A: UNIDAD 87 baba Juan? daba Juan. a.dénde Juan Donde esta Juan? BY-LEX-A: UNIDAD 88 Juan tsimayalu Juan TAF-tsima -yalu Juan 3SM-dormir-IMPER Juan esta durmiendo todavia. BI-LEX-A: UNIDAD 89 . Payamia nidmutawa piya yayalu paya-mia ni -amuta -wa piya yayalu un -PERF 2|3P-levantar-DTR PRO:2S todavia pitsimaya piyé mebinidalumi pi-tsima -yalu piya mebinidalumi 28-dormir-mismo PRO:2S flojo Ya todos se han levantado y tii todavia estas durmiendo, ti eres un flojo. BT-LEX-A: UNIDAD 90 Pialutéya mulupa piwe — pamakalé. pi-aluteya mulupa pi-we — pamakale 28-achicar curiara 2S-dejar carroza Achica la curiara. BI-LEX-A: UNIDAD 91 Pamakalé. pamakale Pon la carroza. BI-LEX~A: UNIDAD 92 é¥4 pimamia pamakali? ya pi-ma -mia_pamakale NEG 28-hacer-PERF carroza ¢Has hecho la carroza? 186 \re \tx \dn \gn \te \re \tx \am \gm \te \re \tx \am \om \te \re \tx \am Nan \te \re \tx \am \am \tx \an \gm \te \re \tx \am \om \tx \gn \gn \te \re BT-LEX-A: UNIDAD 93 Numami 1S-hacer-PERF Ya lo hice. BT-LEX-A: UNIDAD 94 Piaplya apalonasri; piapi pi-api +ya apaluna-sri pi-api 28-llevar+D2 sébana -ABS 2S-llevar mulupewabeya patawa éyé palawa mulupa -wa -ba tya patuwa a -i tya palawa curiara-UBI-MOV+D2 bail AT-MAS#D2 paraguas Leva esta cobija; lleva a la curiara ese batil y ese paraguas. BY-LEX-A: UNIDAD 95 Pipatéya eéli wapiyuape —niimawa tenepu pi-pateya eeli wa-piyua-pe TAF-numawa tenepu 28-coger tabaco 1P-fumar-FIN 3SM-por camino Coge ese tabaco para fumar por el camino. BI-LEX-A: UNIDAD 96 Kalebitawa yawamia kalebutawa yawa -mia Pronto tarde-PERF Pronto, ligero, ya es tarde. BY-LEX-A: UNIDAD 97 @Dabasrawa Antu? sra yainawa wamie daba TAF-sra-wa Antu TAF-sra yainawa wamie a.d6nde 3SM-ir -DTR Antonio 3sN-ir necesidad ? paasrieya. paasrieya ahora cA donde fue Antonio? Fue a hacer una necesidad, ya viene. UNIDAD 98 Antu maipeta kalebdtawa waya payalu Antu mai ~pe-ta kalebutawa waya payalu Antonio venir-? -? pronto PRO:1P todos aruniapi. urunia -pi esperar-25 Antonio ven pronto, todos nosotros te estamos esperando. BT-LEX-A :UNIDAD 99 187 \tx \am \am \te \re Vex \am \gm \te \re Vex \an \gm \te vali payalu anétuani. yali payalu anetuani ahora todos bueno Ahora todos estan buenos BT-LEX-A: UNIDAD 100 Ya awenidpapié yéya népanata piyue. ya a-weniapa-pia yeya na-panata pi-yue NEG ?-valer -NEG DEN.2 1S-regalar 2S-para Eso no vale nada, te lo regalo. BI-LEX-A: UNIDAD 101 Niya akina nupatata. nuya akuna nu-patata PRO:1$ mucho 1S-trabajar Yo he trabajado mucho. Texto #4 Texto "Edaatali" 0 “Ceremonia de Iniciacién” Manual Intercultural Bilingtie. Baniva (arawak) - Espanol. Director de edicién: Omar Gonzalez Nafez. Direccion de Asuntos Indigenas del Mi isterio de Educacién UNICEF. Caracas, 1996. \re BT-MAN-B: UNIDAD 1 \tx \am \am \te de iniciacién . \re BT-MAN-B: UNIDAD 2 \tx Nuyduwaleta fisreréma iitsiata \dm nu-yuuwaleta iisrerema i -tsiuta \gm 1S-narrar — cémo 3sM-nostrar \tx niidd Katsiimanali mariri wilubélipe. \dm ni -eeda Katsiimanali mariri wilubelu-pe \gm 2|3P-ver Katsiimanali brujo nino — -PL \te Yo voy a narrar como el brujo ensefa a los nifios a ver a Katsiimanali (el diablo) \re BI-MAN-B: UNIDAD 3 \tx Nidgbana nitsiyataténawa péayalu \am ni -dabana ni -tsiyatata~enawa paayalu \gm 2|3P-comenzar 2|3P-reunir -REFLEX todo \tx niiwanapeta wildbélipe niwaayatapa \dm ni -iwanapeta wilubelu-pe ni -waayata-pa \om 2|3P-padres = nifo |= =PL 2/3P-hablar -FIN \tx éepi mariri iibduné bémalu —béeli edaata. \dm i -api mariri iibuune bema-lu be li eeda-ta \gm MAS-con brujo porque sélo~ADV poder-REL ver ~CAU \te Comienzan por reunirse todos los padres de los muchachos para hablar con el brujo, porque solo él puede hacer la ceremonia. \re BT-MAN-B: UNIDAD 5 \tx fpamialu nima yu Waweyama \dm epamialu ni -ma © TAF-yue wa-weya -ma \gm entonces 2/3P-decir 3SM-para 1P-querer-COND \tx niidata wasridnipe. \dn ni -eedatta wa-sriani -pe \gm 2/3P-ver +D3 1P-pequeno-PL \te Entonces le dicen: quisiéramos que ensefaras a nuestros hijos. 189 \re \tx \an \gn Ate \re \tx \am \gm \tx \am \gn \te \re \tx \an \om \te \re \tx \am \on \tx \an Nam \tx \am \gn \te entu \re \tx \on \te \re Vex \dn \gn \te BT-MAN-B: UNIDAD € Anetua ma niyue anetua TAP-ma ni ~yue bueno 3SM-decir 2/3P-para Estd bien les dice. BI-MAN-B: UNIDAD 7 Niyuélu nina yalaki wakouluapitsi ni -yuelu ni -ma yalaki wa-kuulua-p 2|3P-deber 2/3P-hacer yalaki 1P-beber -NR:OB pésria éepi Kat siimanali. pasria i -api Katsiimanali FUTURO 3SM-con diablo Ustedes tienen que hacer aguardiente para que tomemos con el diablo. BT-MAN-B: UNIDAD 8 Anétua -nima yue. anetua ni -ma — TAF-yue bueno 2/3P-hacer 3SM-para Esta bien -les dice. BT-MAN-B: UNIDAD 9 Bena pasria wanupa néepi paayalu bena pasria wa-nupa ni -api paayalu CUANDO FUTURO 1P-venir 2|3P-con todo wéesruna wasrianipe wa-sruna wa-sriani -pe 1P-mujer 1P-pequefio-PL. watsiyatatapaluwa pindawalewe. wa-tsiyata-ta -pa -lu -wa pi-naawale-we 1P-recoger-CAU-FIN-ADIC-DTR 2S-sitio =LOC Pasado mariana vendremos con todas nuestras mujeres ¢ hijos para reunirnos sitio. BI-MAN-B: UNIDAD 10 Anétua -md niyué. anetua TAF-ma ni ~yue bueno 3SM-hacer 2|3P-para Esta bien -les dice. BT-MAN-B: UNIDAD 11 Fpamialu nidalibuutatsi ninpa youwaba. epamialu ni yaalibuuta-tsi ni -nupa TAF-yuuwaba entonces 2|3P-volver -CONT 2|3P-venir 3SM-hacia Luego regresan de nuevo a donde él vive. \re \tx \am \on \te \re \tx \am \gn \te \tx \am \om \tx \am \on \tx \am \om \te BT-MAN-B: UNIDAD 12 Animié wasrianipe —- nima yue ani -mia wasriani -pe ni -ma—TAF-yue aqui -PERF 1P-pequefo-PL_2|3Pdecir 3sM-para ‘Aqui estan nuestros hijos -le dicen. BT-MAN-B: UNIDAD 13 Anétua mi anetua TAF-ma bueno 3SM-decir Esta bien. BI-MAN-B: UNIDAD 14 Epamialu yéapatali kiwe peeya epamialu i -yaapatali_ i -we peeya entonces 3SM-meter -REL MAS-LOC uno panisri, tirika nisriawa apa pana-sri i -rika ni -sriawa ya -pa casa~ABS 3SM-cerrar 2/3P-morar NEG-FIN niidapiani néeyépe, ni ~eeda-pia-ni__ neeyawa-pe 2\3P-ver -NEG-2/3P mujer -PL Entonces él los mete dentro de una casa y los encierra para que vivan y no los vean las mujeres. \re \tx \am Nam \tx \an \gn \te \re \tx \an \om \tx \am \gm \tx BT-MAN-B: UNIDAD 15 gpamialu tsiyatatani @enapeminawi epamialu i -tsiyata-ta -ni eenami-pe-nawi entonces 3SM-recoger-CAU-2|3P hombre-PL-COLEC ma niyue. TAP-ma ni ~yue 3sM-decir 2/3P-para Entonces retine a los hombres y les dice. : UNIDAD 16 niipuliata waplyawa ni -sra ni -puliata wa-piyawa 2\3P-ir 2|3P-enlazar 1P-cria Katsiimanali aré yapa, waasri, Katsiimanali are yapa waasri diablo asi lapa tigre dzdalinapa, yaapimali, méepa, 191 \dn dzaalinapa yaapimali meepa \on cigarrén grulla —ardilla \tx umaata, yOuwe mAawa, méepuliawa, \dm umaata yuuwe maawa meepuliawa \gm pato piapoco sapo meepuliawa waaliawa, wéetsidtapitsi niida waaliawa’ wa-tsiuta -pitsi ni -eeda waaliawa 1P-mostrar-NR:0B 2|3P-ver wilubélipe. wilubelu-pe nifo | -PL \te Vayan a enlazar para nuestra cria a Katsiimanali como lapa, tigre, cigarron, grulla, ardilla, pato, tucan, sapo, méepuliawa, waaliawa, para ensenarsclo a los nifos, \re BI-MAN-B: UNIDAD 18 \tx Nima miituli srdpélu wéepetabtwleni \an ni -ma miituli srupe-lu wa-peta ~buule-ni \gm 2|/3P-decir 1atigo mucho-ADV 1P-pegar-INST -2/3P \tx pasria, nduruniani walu néni \dm pasria nu-urunia -ni_ walu neni \om FUTURO 1S-esperar-2|3P aqui. DEM.1 \tx nduratapa nimiinawa fiyu —erdawi pié \dm un-urata -pa ni -miinawa i -iyu eraawi i -pie \gm 1S-pintar-FIN 2|3P-cuerpo MAS-con chica MAS-antes.de \tx Katsiimanali. \dm Katsiimanali \gm diablo \te Hagan latigos bastantes para azotarlos, yo ‘les espero aqui mismo para pintarles el cuerpo con chica, antes de que venga Katsiimanali. \re BT-MAN-B: UNIDAD 19 \tx fpamialu nisrawa tawaapetsiwaja \dm epamialu ni -sra-wa tawaape-tsi -wa ~ja \gm entonces 2|3P-ir -DTR monte -CONT-UBI-PAU \tx niipuliatapa Katsiimanali. \dm ni -puliata-pa Katsiimanali \om 2|3P-enlazar-FIN diablo \te Entonces se van a la selva para enlazar a Katsiimanali. 192 \re \tx \am \gn \tx \dn \gn \tx \am \gm \tx \an \gn \te BT-MAN-B: UNIDAD 20 Niguyalu —yaalu, mana, upéeli, ni ~uuyalu yaalu mana upeeli 2\3P-subir seje manaca seje.fino kudlidi, purdama, dzdkuru, waus kudlidi puraama dzukuru wav kudiidi manaca sabanera dzukuru.guaco nitsiyatalu umdali, you, dénatsilu ni -tsiya -ta-lu umaali yuu danatsiilu 2|3P-recoger-CAU-ADIC yuri yuco cosa datebo. aatebu fruto ibanera, dzdkuru, ‘n suben seje (grande], manaca, seje (fino), manaca s Tam! guaco; también recogen yuri, yuco y toda clase de frutos. \re \tx \an \gn \tx \am \gm \tx \an \qn \te \re \tx \am \om \tx \dn \gn \tx \dm \on \tx \am BT-MAN-B: UNIDAD 21 timabalu yaawalima niduleta i -ima-palu yaawalima ni ~yuleta 3SM-con-FINAL tarde 2|3P-volver panisriwaja eepimia Katsiimanali pani-sri-wa ~ja i “epi-mia Katsiimana casa~ABS-UBI-PAU MAS-con-PERF diablo waayata ndja. waayata nu-ja hablar 1S-PAU En la tardecita regresan a la casa, ya con el diablo que viene cantando. UNIDAD 22 Sta ambumia dékana niéereta eta amuumia dekana ni -yereta aquel cerca cuando 2|3P-llegar panisriwaba niyuélu —nimiitsiitawa pani-sri-wa -ba ni -yuelu ni -miitsiuta-wa casa-ABS-UBI-MOV 2/3P-tener 2|3P-ocultar -DTR paaélu néeyépe —wilubélipe iipuune payalu neeyawa-pe wilubelu-pe iibuune toda mujer -PL nifo -PL porque yaibépia niida patsiatsi. ya -ibe -pia ni -eeda-i_patsiatsi 193 \gm \te NEG-poder-NEG 2|3P-ver-MAS Diablo Cuando Ilegan cerca de la casa, tienen que esconderse todas las mujeres y niflos porque no deben verlo (al diablo). \re \tx \an \gn \tx \am Nam \tx \dn \on \tx \an \om \te BT-MAN-B: UNIDAD 23 Epamialu nindps nianta kandatu, epamialu ni -nupa ni -yanta kanaatu entonces 2|3P-venir 2|3P-agarrar guapa nidapi naapiyawaba —panisri ni ~aapi naapiya-wa -ba pana-sri 2\3P-llevar fuera UBI-MOV casa~ABS nibuusruéle — sriawa lu, upéeli, ni -buusruele TAF-sriawa yaalu upeeli 213P-echar 3sM-ir seje seje.fino danatsilu datebu. danatsiilu aatebu cosa fruto Bntonces llegan a sacar guapas, y las llevan fuera de la casa para echar el seje y toda clase de frutos. \tx \am \gm \ex \am \om \tx \am \gn \te \re \tx \an \gm \te \re \tx \dn \on BT-MAN-B: UNIDAD 24 Epamialu bitsikatani wilabélipe epamialu bitsika-ta -ni wilubelu-pe entonces salir -CAU-2/3P nifo -PL. mariri naapituabalu datsiata mariri ni-aapitua-palu aatsiata brujo 2/3P-parar FINAL fila nisrawa irfiriminena. ni ~sra-wa iriiriminena 2\3P-ir ~DTR en.hilera Luego el brujo saca fuera a los muchachos y los hace pararse en fila. BT-MAN-B: UNIDAD 25 Spamialu mi niyue. epamialu TAF-ma ni -yue entonces 3SM-decir 2|3P-para Entonces les dice BI-MAN-B: UNIDAD 26 Niirika nipouli ngyalu—pasria ni -irika ni puuli nu-yalu pasria 2|3P-cerrar 2|3P-ojo 18-mismo FUTURO 194 \tx naniduta niaite — 6ta nigadzakamiawa \dm nuweniuuta ni-aita a-i-ta ni ~aadzaka-mia -wa \gm 18- mandar 2|3P-abrir AT-MAS-D3 2|3P-acercar-PERF-DTR \tx Katsiimanalinawi niminasrl \dn katsiimanali-nawi -minasri, \gm diablo -COLEC 2] 3P-sobre \te Cierren los ojos, yo mismo les mandaré que los abran cuando se acerquen los diablos hacia ustedes. \re BT-MAN-B: UNIDAD 27 \tx Epamialu niwaayéta —nisrawa \dn epamialu ni -waayata ni -sra-wa \gm entonces 2/3P-hablar 2|3P-ir -DTR \tx niminasriwaba. \dm ni -minasri-wa -ba \gm 213P-sobre -UBI-MOV \te Entonces cantan los diablos y van hacia ellos. \re BI-MAN-B: UNIDAD 28 \tx Tipunata nindpamia niduwaba mé \dm iipunata ni -nupa -mia ni -uu-wa -ba TAF-ma \gm cuando 2/3P-venir-PERF 2/3P-? -UBI-MOV 3sM-decir \tx niyueé — mariri. \dn ni -yue mariri \gn 213P-para brujo \te Cuando llegan donde ellos, el brujo les dice. \re BT-MAN-B: UNIDAD 29 \tx Niaita nipwuli. \dn ni -aita ni -puuli \gn 213P-abrir 213P-oj0 \te Abran los ojos. \re BT-MAN-B: UNIDAD 30 \tx Bpamialu niaita — papiuli. \dm epamialu ni -aita pa-puuli \gm entonces 2/3P-abrir 4 -ojo \te Y entonces los abren. \re BI-MAN-B: UNIDAD 31 \tx Wawené ma niyua. \dm wawene TAF-ma ni -yue \gm después 3sM-decir 213P-para \te Después les dice. los \re \tx \am \te \re \tx \te diablos, y les cierra la puerta. \re \tx \an \gm \tx \am \on \tx \an Nom \tx \am \gn \te BI-MAN-B: UNIDAD 32 Spalu éesrinali Katsiimanali néni epalu i esrina -1i__ katsiimanali neni entonces 3SM-nombrar-REL diablo DEM. 1 Este es el que se llama Katsiimanali. BT-MAN-B: UNIDAD 33 Epamialu {ipetani diyd miituli, epamialu i -ipeta -ni iiyu miituli entonces 38M-pegar -2/3P con latigo weniapa youlétatsi yaapatani weniapa i yuuleta -tsi_ i -yaapata-ni después 38M-regresar-CONT 3SMmeter -2|3P panisiwaba néepimia Katsiimanali pani-sri-wa -ba ni -epi-mia katsiimanali casa-ABS-UBI-MOV 2|3P-con-PERF diablo jirika nipguta. i ccrika ni -puuta 3sM-cerrar 2|3P-puerta Luego les pega con el latico, y después vuelve a meterlos en la casa, ya con los BT-MAN-B: UNIDAD 34 Epamialu niipeténamiawata éenapemi, epanialu ni -ipeta-pa -mia -wa +ta eenami-pe entonces 2|3P-pegar-FIN-PERF-DTR+D3 _hombre-PL. weniapa nimbutanita néeyépe weniapa ni -muuta ni tta neeyawa-pe después 2/3P-llamar-2/3P+D3. mujer -PL niipetapani nibépalu nianta yaalu ni ipetapa-ni_ ni -be -palu ni -yanta yaalu 2\3P-pegar -2|3P 2|3P-poder-FINAL 2|3P-agarrar seje upéeli. upeeli seje. fino Entonces se dan latigazos los hombres entre si, luego llaman a las mujeres y les pegan para que puedan sacar el seje. \re \tx BT-MAN-B :UNIDAD 35 wéniapa nima kalibeta néeyépe —_nibé, 196 \an \gn \tx \am \gn \tx \am \gn \tx \dm \gn \te todos \re \tx \an \on \tx \am \on \tx \gn \om \tx \am \om \te weniapa ni -ma —-kalibeta neeyawa-pe ni -be después 2|3P-hacer yucuta mujer -PL 2|3P-poder épamialu nidapi naapiyuaba epamialu ni -aapi_ naapiyua-ba entonces 2|3P-llevar afuera -MOV nikduluapali néepi—paayalu ni -kuulua-pa -1i ni -api paayalu 2|3P-beber -FIN-REL 2|3P-con todo pasrabinenawi. pasrabine-nawi amigo ~COL! Después las mujeres hacen la yucuta y la llevan afuera para tomarla con los amigos. BT-MAN-B: UNIDAD 36 Weniapa ta umiinatsimia yue weniapa a -i +ta umiina-tsi -mia TAF-yue después AT-MAS+D3 tarde -CONT-PERF 3SM-para yéasrapua, wéanitta nidapawa mariri yaasrapua i -waaniuta ni -yapawe mariri noche 3sM-mandar 2/3P-entrar — brujo paayalu néeyépe néepi__—wiltibélipe paayalu neeyawa-pe ni ~api wilubelu-pe todo mujer -PL 2/3P-con nifo panisiwaba, ma niyue. pani-sri-wa -ba TAF-ma ni -yue casa-ABS-UBI-MOV 3SM-decir 2/3P-para Luego cuando ya es tarde, en la noche, manda el brujo que entren todas las mujeres con los muchachos en la casa, y les dice. \re \tx \am \om \tx \am \gm \tx \an BT-MAN-B: UNIDAD 37 Niirika panisripull anétualu ni -irika panisri-puli anetua-lu 2|3P-cerrar puerta -ojo bueno ~ADV Aibuune bébalu pasria wasra waawa iibuune be-palu — pasria wa-sra wa-awa Porque poder-FINAL FUTURO 1P-ir 1P-bafiarse tanéewaba epi Katsiimanali, tanee -wa -ba i-api katsiimanali 197 \an \tx \gn \om \tx \am \gm \te puerto-UBI-MOV MAS-con diablo paayalu néepi wildbélipe néutsidtali paayalu ni-api wilubelu-pe nu-utsiute-li todo 2/3P-con nifio -PL 18-mostrar-REL eda Katsiimanali. eda katsiimanali ver diablo Cierren bien la puerta porque dentro de poco vamos a bafiarnos al puerto con el diablo y con todos los muchachos a quienes les ensené a ver al diablo. \re \tx \am \am \tx \an \om \tx \am \om \tx \am Nom \te BT-MAN-B: UNIDAD 38 Epamialu nisrawa tanéewaba nidawa epamialu ni. -sra-wa tanee -wa -ba ni -aawa entonces 2|3P-ir -DTR puerto-UBI-MOV 2|3P-bafar niiuulétatsi nigamutawa panisriwaba ni yuuleta -tsi ni -aamuta-wa pani-sri-wa -ba 2|3P-regresarCONT 2|3P-parar -DTR casa~ABS-UBI-MOV iw waayata Katsiimanali iwe TAF-waayata katsiimanali dentro 38M-hablar diablo yaasraputalu. yaasrapua-1u noche ~ADV Entonces van al Puerto a bafarse, regresan se paran en la casa y dejan hablar al diablo toda la noche. \re \tx \dm \am \tx \dm \gm \tx \an \om \tx \an Nam BI-MAN-B: UNIDAD 39 fpamialu Sipetatsinita wildbélipe epamialu i -ipeta -tsi -ni_ +ta wilubelu-pe entonces 3SM-golpear-CONT-2/3P+D3 nino -PL we niatsiawa yéasraputalu yawepia TAF-we ni -atsia -wa yaasrapua-lu ya -we -pia 3SM-dejar 2|3P-levantar-DTR noche ~ADV NEG-dejar-NEG nitslimé wé nituné —buunaba ni -tsiima we ni -tuuna buunaba 213P-dormir dejar 2/3P-ayunar dos. MISC pepusri. pepusri dia 198 \te — Luego (el brujo} vuelve a pegar a los nifios, los deja parados toda la noche sin dejarlos dormir, y los hace ayunar durante dos dias, \re BT-MAN-B :UNIDAD 40 \tx fté éaliwamia niaapini \dm eta aaliwamia ni ~aapi -ni \gm aquel amanecer 2/3P-llevar-2/3P \tx tawaapetsiwaba niduwapalu yaalu \dm tawaape-tsi -wa -ba ni -uwa -palu yaalu \om monte ~-CONT-UBI-MOV 2|3P-subir-FINAL seje \tx nitsiyatapalu danatsilu aatebd \am ni -tsiyata-palu danatsiilu aatebu \gm 2|3P-recoger-FINAL cosa fruto \tx niantalu pudapua, datsétapani \dm ni -antalu puaapua TAF-aatseta-pa -ni \gn 2|3P-secar tirite 3SM-ensefar-FIN-2|3P \tx mariri nima igi kandatu, youpita, \dm mariri ni -ma ria kanaatu. yuupita \gm brujo 2/3P-hacer sebucaén guapa manare \tx baudaka. \am buudaka \gm cesta \te Cuando amanece, los llevan (a los nifios) a la selva para que suban seje, y también para. que ~—srecojan_—toda_— clase. = de_—frutos.—sy sequen tirite; para que les enseiie el brujo a hacer sebucan, guapa, manare y cesta. \re BT-MAN-B: UNIDAD 41 \tx Epamialu ydulétatsiwa panisriwaba \dm epamialu yuuleta -tsi -wa pani-sri-wa -ba \gm entonces regresar-CONT-DTR casa~ABS-UBI-MOV \tx Limabalu yaawalima, aré sriawa \am i -ima-palu yaawalima are TAF-sriawa \gm MAS-con-FINAL tarde asi 3SM-morar \tx néepi. \dm ni ~api \gn 213P-con \te Regresan nuevamente a la casa por la tarde, y asi se quedan con ellos. \re BT-MAN-B: UNIDAD 42 \tx Piaata yaa nee yéawita aliiyama 19 \an \te gente. \re \tx \an \om \tx \on Nam \tx \dn \gn \tx \om Nam \tx \dn \om \te piaatu ? oni -a i -yaawita aliiyama antes ? 213P-comer 3SM-soplar caldo koulua yalaki néepi— paayalu TAF-kuulua yaleki ni -api paayalu 3SM-beber aguardiente 2/3P-con todo niamali gente Antes de darles de comer, sopla el caldo y toma aguardiente junto con toda su BT-MAN-B: UNIDAD 43 Naawayaperi bitsikatatsinita yaawaya~peri bitsika-ta -tsi -ni_ +ta maflana ~INTENS salir ~CAU-CONT-2|3P+D3 wiltbélipe néapituaba datsiata wilubelu-pe ni -apituaba aatsiata nifio PL 2(3P-parar fila nisrawa niiriminema — muutanita ni ~sra-wa ni -iriminema TAF-muuta -ni +ta 213P-ir DIR 2/3P-en.hilera 3SM-Llamar~2|3P+D3 niiwanape niitapa ydusrana iisreréma ni -iwanape ni -itapa yuusrana iisrerema 2\3P-padre-PL 2|3P-pasar escuchar como tsiinatanita nisrianipe. TaF-tsiinata -ni_ tta ni -sriani -pe 38M-aconsejar-2|3P+3D 2/3P-pequefilo-PL En la mafiana saca de nuevo a los nifos afuera, los para en fila y lama a los. padres para que escuchen los consejos que les da a sus hijos. \re \tx \an \om \te \re \tx \an \om \te BI-MAN-B: UNIDAD 44 EBpamialu ma niyuata éenatapule epamialu TAF-ma ni -yue tta eenatapule entonces 3SM-decir 2|3P-para+D3 discipulos Les dice a sus discipulos. BT-MAN-B: UNIDAD 45 ava niidalu dwini mawali? ya ni -eeda-1i awini mawali NEG 2|3P-ver -REL dolor hanbre cUstedes ven lo que es el hambre? 200 BT-MAN-B: UNIDAD 46 \re \tx fpalu bauné ya méepipia papataténi \am epalu buune ya meepi-pia pa-patata -eni \gm entonces motivo NEG flojo-NEG 4 -trabajar-DEM \tx mifuli iibouné bemalu {iy wasriawa \dm miuuli iibuune bema-lu iiyu wa-sriawa \gm conuco porque sélo-ADV con 1P-norar \tx wani talitsi pépusri, ya \dm wani tulitsi pepusri ya \gm aqui sobre mundo NEG \tx pamiituletapia nimliyule pasrabine \dm pa-miituleta-pia ni -miiyu-le _pasrabine \gm 4-robar NEG 2/3P-conuco-POS amigo \tx fibduné dulizubalu \dm iibuune wulizubalu \gm porque malo \te Por eso no deben ser flojos para trabajar el conuco, porque solamente con eso vivimos aqui sobre este mundo, no se debe robar los conucos de los vecinos porque es malo. \re BI-MAN-B: UNIDAD 47 \tx Arélu ya paydawaputapia péewanape, \dm arelu ya pa-yaawaputa-pia peewana-pe \on asi NEG 4 -contestar-NEG padre -PL \tx tsikumawata — niwéaniutawa ‘ibdune \dm tsikuma -watta ni -waaniuta-wa i -buune \gm obedecer-1P+D3 213P-mandar -DTR MAS-motivo \tx dnipalu paréntali_—tawinawi pabépa \dm ani-palu parenta -1i tawina-wi pa-bepa \on DEM-FINAL pariente-REL criar -1P 4 -poder \tx wéedeni pépursi wasriali minasri. \am wa-eeda-ni pepursi wa -sria -1iminasri \gm 1P-ver -2/3P mundo DTR-quedar-REL sobre \te Asimismo no se debe replicar a los padres, debemos obedecer cuando nos mandan, porque ellos. pasan__—trabajo = para. criamos oy para que podamos ver este mundo donde vivimos. \re \tx \am \gn BT-MAN-B: UNIDAD 48 Ya pamapia nigamali, ya ya pa-ma -pia niamali ya NEG 4 -matar-NEG gente NEG 201 \tx patdinapiawa néepi_pasrabine, ya \dm pa-taina -pia-wa ni -api pasrabine ya \gm 4 ~pelear-NEG-DTR 2|3P-con amigo NEG \tx patdumuatapia niisruna —_papeya \dm pa-tuumuata-pia ni -isruna papeya \gn 4 -enamorar-NEG 2/3P-mujer otro \tx nidamali ibduné Gudzubali paweyé \dm niamali iibuune uudzubali pa-weya \gm gente porque malo 4 ~querer \tx péesrumiawa, épalu — buuné srupé \dm pa-srumiawa e -palu buune srupe \gn 4 -esposa MAS-FINAL motivo mucho. \tx néeyépe — yali—amiipia. \dm neeyawa-pe ya -li amii -pia \gm mujer -PL NEG-REL marido-NEG \te No se debe matar gente, no se debe pelear con el projimo, no se debe enamorar a las mujeres. de otra’ persona proque es malo; debemos buscarlas, por eso hay muchas mujeres que no tienen marido. \re BI-MAN-B: UNIDAD 49 \tx Arélu pamé — payué —kanéatu, rid, \dm arelu pa~ma pa~yue_—kanaatu ria \gm asi 4 -hacer 4 -tener guapa — sebucan \tx ydupita, yapa —-ydutanapapia \dm yuupita ya -pa yu ~utanapa-pia \gm manare NEG-FIN 3SF-pedir -NEG \tx yumiiyapa pésrumiawa niima — papéya \dm yu -miiyapa pa-srumiawa ni -ima papeya \gm 38F-prestar 4 -esposa — 2|3P-con otro \tx nidamali iibiné paasriwé. \dm niamali paasriwai \gm gente — porque apenarse-3SM \te Igualmente debemos hacer guapas, sebucdn y manare, para que no anden pidiendo prestado nuestras mujeres a otras personas, porque eso da pena. \re BT-MAN-B: UNIDAD 50 \tx Yaali ndutapa nutsinatani srutsilu \am yaali nu-tapa nu-tsinata -ni_ srutsi-lu \gm ahora 1S-pasar 15-aconsejar-2|3P grande-ADV 202 \tx minasri Katsiimanal \dm TAE-minasri katsiimanali \gm 38M-sobre diablo \te Ahora paso a darles muchos consejos sobre el diablo. \re BT-MAN-B: UNIDAD 51 \tx Eni Katsiimanali nuutsivtali — niida, \dm ni katsiimanali nu-utsiuta-li ni -eeda \gm este diablo 1S-mostrar-REL 2|3P-ver \tx wanéeta niidé —-Napirdli fitpunata \dm wa-neeta ni -eeda Napiruli i -itpunata \om 1P-prohibir 2/3P-ver Napiruli 3SM-crear \tx débanata ——_pepusri. \am dabana-ta_—_pepusri \gm comenzar-CAU mundo \te _ Este diablo que les ensené a ver, prohibimos que lo vean las mujeres, porque asimismo lo prohibié ver Napirali cuando cre6 el mundo. \re BI-MAN-B: UNIDAD 52 \tx Epalu bauné ya patsiinapia iisria. \dm epalu buune ya pa-tsiina -pia i -srina \om entonces motivo NEG 4 -revelar-NEG MAS-nombre \te Por eso no debemos revelar su nombre, \re BI-MAN-B: UNIDAD 93 \tx Nitstinali ena fisrina @elu pasria \dm ni -tsiina -li bena i -isrina arelu pasria \gn 2|3P-revelar-REL CUANDO MAS-nombre asi FUTURO \tx maalini. \dm i -maa -1i -ni \gm 3sM-matar-REL-2/3P \te Si ustedes revelan su nombre, él mismo los va a matar. \re BT-MAN-B: UNIDAD 54 \tx Yaali niyuélu nituund — paaya \dm yaali ni -yue -lu ni -tuuna paaya \gm ahora 2|3P-tener-ADIC 2/3P-ayunar todo \tx améusriami. \dm amuusriami \om afc \te Ahora deben ayunar durante un afto. \re BT-MAN-B: UNIDAD 55 203 \tx \an \on \tx \dn Nam \tx \an \gn \tx \am \om \te Ya pasria néepia abiida, tsudara, ya pasriani -a -pia abiida tsuaara NEG FUTURO 2|3P-comer-NEG baquiro chécharo ema, péayAlu kuéesri atéanapidalu; eema’ paayalu kuesri ataanapida-lu danto todo pajaro_ igual ADV arélu ya nibepia née maukuli, arelu yani -be -pia ni -a — muukuli también NEG 2|3P-poder-NEG 2|3P-comer lau-lau sriina, uriiri, danatsilu. sriinauriiri danatsilu bocachico bagre variedad. No deberan comer baquiro, chacharo, danto, ni tampoco animales que tienen alas; igualmente no deben comer lau-lau, bocachico, bagre rayado ni otros. \re \tx \an \on \tx Nam \gm \tx \an \om \tx \am \gm \te BI-MAN-B: UNIDAD 56 Bémalu pasria nibéeli néni bema-lu pasria ni -be li neni S610-ADV FUTURO 2|3P-poder-REL DEM.1 nuydawitali — niyue aré buna, nu-yaawite-li ni -yue are uuna 1S-soplar -REL 2/3P-para asi vieja-cafera puléetalu, aayu, yaumépi, matsapi, puletalu ayu yuumepi matsaapi vieja.franelera vieja.lora guabina bagre tsaapa, yanaapali. tsapa yanaapali pavon mataguaro Solamente podran comer lo que yo les sople a ustedes, como viejita, vieja franelera, vieja verde, guabina, bagre, pavon y mataguaro. \re \tx \am \om Vex \an \am \tx BT-MAN-B: UNIDAD 57 tibuuné neeli bend yéanalewa ibuune ni -a -1i_bena_—_yaanalewa porque 213P-comer-REL CUANDO kuéesri, yali nuyaawitapia niyue kuesri ya li mu-yaawita-pia ni -yue pajaro NEG-REL 1S-soplar -NEG 2|3P-para @relu pasria maalini fiyo = wiita, 204 \an \gn \tx \am \gm \te arelu pasria i -ma-li -ni_ i ~iyu TAF-wiitu también FUTURO 3SM-matar-REL-2|3P MAS-con 3SM-pelo iibaune epalu — éesrinali wiyduwali. iibuune epalu i ~srina -li wiyuuwali porque entonces MAS-nombre-REL daio Porque si comen animales prohibidos, los que no les he soplado a ustedes, él mismo los matara a ustedes con su pelo, porque _—éste es el que se llama "kamajai" (dano). \re \tx \am \gm \tx \an \gn \tx \am Nom \te luego \re \tx \am \gm \te \re \tx \am Nan \tx \an \gn \te \re \tx \dn \om \tx BT-MAN-B: UNIDAD 58 Weniapa {ipunata iinapamia weniapa iipunata i -napa después cuando 3sM-te siinatani taal nipauté alliyama, i tsinate -ni_ i -ta ni -puuta alilyama MAS-aconsejar2|3P 39M-dar 2|3P-lamer caldo eniapa tipetani. weniapa i -peta -ni después 3sM-pegar-2/3P Después, cuando ha terminado de aconsejarlos, les da a lamer el caldo, y les da latigazos. BT-MAN-B: UNIDAD 59 Epamialu ma niyuata niiwanape. epamialu TAF-ma ni -yue tta ni ~iwana-pe entonces 3SM-decir 2|3P-para+D3 2/3P-padre-Pl. Entonces le dice a los padres. BT-MAN-B: UNIDAD 60 Animia nisridnipeni, ndutsittamia a-ni mia ni ~sriani -pe-ni _nu-utsiuta-mia AT-2|3P-PERF 2|3Ppequefio-PL-2/3P 1S-mostrar-PERF niida Katsiimanali. ni -eeda katsiimanali 213P-ver diablo Aqui estan sus hijos, ya los ensené a ver al diablo. BT-MAN-B: UNIDAD 61 Minasri pasria paayé ambusriami TAF-minasri pasria paaya amuusriami 38M-sobre FUTURO todo afio nigalibuutatsi nidapini nuyduwaba 205 \an \gn \tx \am \on \tx \dn Nam \te ni-yaalibuuta-tsi ni -aapi -ni _nu-yuuwava 2|3P-volver-CONT 2|3P-llevar-2|3P 1S-hacia nuydawitapalu — pasria née kuéesri nu-yaawita-palu pasria ni -a kuesri 1S-soplar -FINAL FUTURO 2|3P-comer pajaro sritsibali. srutsibali grande Dentro de un afo traiganlos de nuevo donde yo estoy, para que yo les sople de nuevo y puedan comer animales grandes. \re \tx \am \gm \tx BT-MAN-B: UNIDAD 62 Arepélu iitsiita Katsiimanali are-palu i -tsiuta katsiimanali asi-FINAL 3sM-mostrar diablo mariri niyue niaamali bantiwa. mariri ni -yue niamali baniiwa brujo 2/3P-para gente baniva \anali el brujo al pueblo baniva. Asi ensena a Katsi 206 Texto #5 ‘Texto "Didlogo de Hernan con Ugolina Clarin, una maroefia vecina de Caracas’. Léxico Baniva. Director de edicion: Omar Gonzalez. Nanez. Direccién de Asuntos Indigenas del Ministerio de Educacién UNICEF. Caracas, 1996. \re BI-LEX-D: UNIDAD 1 \tx H+ fsrerema pédapi Ogu? \dm H isrerema pi-eeda-pi Ugu \om B como 25-ver -25 Ugulina \te ¢Céomo estas Ugulina? \ve BT-LEX-D: UNIDAD 2 \tx U-Anétualu — piya nawi, Arélu. \dm Uanetua-lu piya nawi arelu \gm U bueno -ADIC PRO:2S COLEC también Bien y ta, Yo también (Camico) \re BI-LEX-D: UNIDAD 3 \tx H-Yumerémia yaalé pinipa wani? \an H “yumere-mia yaale pi-nupa wan. \gn H Cudndo=PERF PASADO 25-venir aqu \te gHace cuanto tiempo llegaste aqui? BT-LEX-D: UNIDAD 4 \tx U-Bénamitsimia. \am U benamitsi-mia \gm U antes -PERF \te Hace mucho tiempo. \re BT-LEX-D: UNIDAD 5 \tx Hegisrl pintpali pianté asraba? \dm H isri pi-nupa -1i pi-anta asraba \gm H qué 2S-venir-REL 25-buscar acd \te Qué viniste a buscar aca? \re BI-LEX-D: UNIDAD 6 \tx U-Nalu nuntpa —nédayu nutani amili \am U maalu nu-nupa nu-eeda-yu nu-tani amii -li \gm U PROGR 1S-venir 1S-ver -3SF 1S-hijo marido-REL \tx ani. \dm wani \om aqui \te Sera vine a ver mi hija que se cas6 aqui. \re BI-LEX-D: UNIDAD 7 207 \tx An \gm \te \re \tx Nam \gn \te \re \tx \te \te \re \tx \an \gn \te \re \tx \am \gm \te \re \tx \am \gn \te H-gIsrerema pipieyo? H “isrerema pi-pie nyu H como 28-encontrar-3SF Como la encontraste? BT-LEX-D: UNIDAD 8 U-aAnétualu nupiéyu. Uanetua-lu nu-pie -yu U bueno -ADV 15-encontrar-33F Bien la encontré. BP-LEX-D: UNIDAD 9 H-2Yamerémia yéalé yunupa —asraba? Hyumere-mia yaale yu -nupa asraba H Cuando-PERF PASADO 3S¥-venir acé Cuando fue que ella lego aca? BI-LEX-D: UNIDAD 10 U-Benamitsimia. U benamitsi-mia Uantes -PERF Hace tiempo. BY-LEX-D: UNIDAD 11 H-giperémia — yusrianipe? H ipere -mia yu -sriani -pe H cuanto-PERF 3SF-pequefio-PL. eCuantos hijos tiene ella? BY-LEX-D: UNIDAD 12 U-Yatuiyalu ——patsiapi. U ya -tui-yalu patsia -pia U NEG-? -IMPER uno.ANIM-NEG ‘Todavia ninguno. BY-LEX-D: UNIDAD 13 H-gfsrerema pipiénawa wani karake? HW “isrerema pi-pie ~enawa wani karaké H como 25-encontrar-REFLE aqui Caracas Como te encuentras aqui en Caracas? BT-LEX-D: UNIDAD 14 U-Anétualu nupiénawa. Uanetua-lu nu-piena — -wa U bueno ~ADV 18-encontrar-DTR Bien me encuentro. 208 \re BT-LEX-D: UNIDAD 15 \tx H-gIsri péasria pipdliuteli — pimanani? \dn H isri pasria pi-puliute-li pi-ma — -nani \gm H qué FUTURO 2S-pensar -REL 2S-hacer-? \te Qué piensas ta hacer aqui? \re BI-LEX-D: UNIDAD 16 \tx U-Yayalu —nutsépia. \am U ya -yalu nu-tse -pia \gm U NEG-IMPERF 1S~saber-NEG \te Todavia no lo sé. \re BI-LEX-D: UNIDAD 17 \tx H-g¥apipuliuta piweya patataliwa \dn H ya -pi-puliuta pi-weya patata -li -wa \om H INTER-2S-pensar 2S-querer trabajar-REL-DTR \tx wani? Nam wani \gm aqui \te ¢Piensas buscar trabajo aqui? \re BI-LPX-D: UNIDAD 18 \tx U-Enje, nupiliuta sréwa nuweya \dm Uenje nu-puliuta srewa nu-weya \gm U si 18-pensar POSIB 18-querer \tx patataliwa. \dm patata -li -wa \on trabajar-REL-DTR \te Si, pienso sera buscar trabajo. \re BT-LEX-D: UNIDAD 19 \tx HegEnawita yalibéna pipiepia isri \dm H ena-wita ya -li -bena pi-pie -pia isri \gm H 2? -alla NEG-REL-CUANDO 2S-encontrar-NEG qué \tx paasria pimanani? \dn pasria pi-ma -nani \gn FUTURO 2S-hacer-? \te ¢Cuando ya no encuentres que haras? \ve BI-LEX-D: UNIDAD 20 \tx U-Yanutsépia nusriayaluwa pasria \dm U ya -nu-tse -pia nu-sria -yalu -wa pasria \gm UNEG-1S-saber-NEG 1S~ quedar-IMPERF-DTR FUTURO \tx \am \gm \te \re \tx \am \on \te \re \tx \te amaba asrita yoma nutani. amaba asrita yu -ma nu-tani dos luna 3SF-con 18-hijo Yo no sé me quedaré todavia dos meses con ella mi hija, BY-LEX-D: UNIDAD 21 H-gYa pibeni_—pisriawa wani karake? H ya pi-beni. pi-sria -wa wani karaké H INTER 25-qustar 2S-quedar-DTR aqui Caracas ete gustaria vivir aqui en Caracas? BT-LEX-D: UNIDAD 22 U-Enje nubeni ibuné wéduanali —akuna Uenje nu-beni tbunS weduana-1i akuna U si 1S-gustar porque bonito -REL mucho yue panisri srutsibali. TAF-yue pana~sri srutsibali 3sM-tener casa~ABS grande Si, me gusta porque es bonito muchas casas grandes. BT-LEX-D: UNIDAD 23 H- zYa pi tsitsiamia pida—karaka Hoya pi-atsitsia-mia pi-ceda karaka H INTER 2S-pasear -PERF 2S-ver Caracas payalu? payalu toda eYa paseaste viste a Caracas toda? BT-LEX-D: UNIDAD 24 U-Enje natsitsiamiawa arétuini ya U enje nu-atsitsia-mia -wa aretuini ya Usi 1S-pasear -PERF-DTR poco NEG. ndnapapia néde ibuné akina sritsi nu-napa —-pia nu-eda~li_ ibune akuna srutsi 1S-terminar-NEG 18-ver-REL porque mucho grande akiné numakutawa. akune nu-makutawa temer 1S-perder Si, yo ya pasee un poquito, no terminé de verla porque (es) muy grande tengo miedo de perderme. 210 \re BT-LEX-D: UNIDAD 25 \tx H-Piyvélu piatsitsia pide payalu \am H pi-yuelu pi-atsitsia pi-eda-li payalu \gm H 2S-deber 25-pasear 2S-ver-REL todo \tx pilletapé pitsina niyuete wasrabine \dm pi-yuleta-pa pi-tsina ni -yue +ta wa-srabine \gm 28-volver-FIN 2S-avisar 2|3P-para+D3 1P-familia \tx isrerema péda —_karake. \dm isrerema pi-eeda karaka \gm como 2S-ver Caracas \te Tu tienes que pasear y ver todo, cuando regreses ti cuentas a aquellos familiares c6mo se ve Caracas. \re BT-LEX-D: UNIDAD 26 \tx U-Enje aréna paasria. \dm U enje are-na pasria \gn Usi asi-? FUTURO \te Si, asi sera. \re BT-LEX-D: UNIDAD 27 \tx H-z¥é pisrémia — pida_— ita \dm H ya pi-sra-mia pi-eeda wita \gm H INTER 2S-ir -PERF 2S-ver all \tx srdwapul iwaba? Nan sruwapuli-wa -ba \gn mar -UBI-MoV \te ¢Ya fuiste a bafarte alla al mar? \re BT-LEX-D: UNIDAD 28 \tx U-Yayalu — nupdliuta nusrawa —-yawaya \dm U yayalu nu-puliuta nu-sra-wa yawaya \gm U todavia 18-pensar 1S~ir -DTR mafana \tx napa piritu srimé nawapa are \dm nu-a -pa_ piritu srime nu-awa -pa are \gm 1S-comer-FIN frito pescado 1S-bafiar-FIN asi \tx nawabina mardwé — ibuné wan nawa \dm nu-awa -bena Maroa-we ibune wani nu-awa \gm 18-baflar-CUANDO Maroa-LOC porque aqui 15-baflar \tx tsuldlutabu \dm tsululutabu au \on \te como \re \tx \am \gm \ex \an \gn \tx \an \om \tx \dn \on \tx \gn \om \ex \an \tx \am \am \ex \an \om \tx \an \gn \te tiene agua regadera Todavia, yo pienso ir mafana voy a comer frito de pescado para bafiarme me bafiaba en Maroa porque aqui me bafo con regadera. BI-LEX-D: UNIDAD 29 WPiyuélu paasria pisra pide ibune H pi-yuelu pasria pi-sra pi-eda-li ibune H 2S-deber FUTURO 2S-ir 2S-ver-REL porque éta ésrinali srdwapuli weduanali eta esrina~li sruwapuli weduana-li aquel nombre-REL mar bonito -REL gisré wéene akinena yué madaka gusre weeni akune-na TAF-yue madaka azul agua temer-1S 3SM-tener marejada yapayeretapia pédeta_— puma. Iwapii ya ~payereta-pia pi-eedatta puma iwapi NEG-alcanzar-NEG 2S-ver +D3 otra orill arélu winima wéene yapabépia arelu winima weeni ya -pa-be -pia también salado agua NEG-4 -poder-NEG pakilué wéduanali yue yatsing pa-kulua weduana-li TAF-yue yatsina 4 -beber bonito -REL 3sM-tener playa iwapiwa arélu akunénatsima pede iwapiwa arelu akune-na-tsi -ma _ pa-eeda orilla también temer-15-CONT-COND 4 -ver ibune akuna yué srime ruapemi ibune akuna TAF-yue srime ruapemi porque mucho 38M-tener pescado grande asrénili. asrenili bravo 70 tienes ir a conocer porque el llamado mar es muy bonito azul el agua muchas marejadas no se alcanza a ver la otra orilla también (es) salada el no se puede tomar, bonita tiene playa por la orilla también bastante peligroso verlo porque mucho tiene peces grandes bravos. 212 \re \tx \am \am \tx \an \gm \tx \am \gm \tx \am \gm \tx \am \om \te BT-LEX-D: UNIDAD 30 U-Nuyuélu paasria nusra narereta Unu-yue -1i pasria nu-sra nu-arereta U 1s-tener-REL FUTURO 18-ir 1S-sacrificar nédé ibuné wéduanali nawi pédé nu-eeda ibune weduana-li nawi pa-eeda 1S-ver porque bonito -REL COLEC 4 -ver nuyalétapalu paasria nutsina ida nu-yuleta-palu pasria nu-tsina ni -eeda 1S-volver-FINAL FUTURO 1S-avisar 2/3P-ver yuwalenata nusrabine wita yuwalenatta nu-srabine wita historiatD3 1S-familia alla martwawaba. maruwa-wa —ba Maroa -UBI-MOv Yo tengo que ir sacrificio para verlo porque es bonito verlo de mi regreso contaré(ver) la historia a mis familiares alla en Maroa, 213 Texto #6 Texto "Esta conversacin se hizo en Maroa entre Serafin y Laureano". Léxico Baniva. Director de edicin: Omar Gonzalez Nafez. Direccion de Asuntos Indigenas del Ministerio de Educacién UNICEF. Caracas, 1996. \re \ex \an \gn \tx \an \on \te \re \tx \am \om \te \re \tx \am Nan \tx \dn \om \te \re \tx \am \om \te \re \tx \am \om \te \re \tx \am \am BT-LEX-F: UNIDAD 1 Eni wayanisri mawa Mariwé épi Sara eni wayani-sri ma -wa Marua-we epi Sara este lengua-ABS hacer-DTR Maroa~LOC con Serafin Laurea. Laurea Laureano Esta conversacion se hizo en Maroa entre Serafin y Laureano. BT-LEX-F: UNIDAD 2 L-Aliwamawi Sra. L aliwamawi Sara Lamanecer Serafin Buenos dias Sara, BT-LEX-P: UNIDAD 3 S-Aliwamawi Laurea, pidpawa S aliwamawi Laurea pi-apawa S amanecer Laureano 2S-pasar pisriapetawa, zyimere pinipa? pi-sriapetawa yunere pi-nupa 2S-sentarse Cuando 25-venir Buenos dias Laureano. Pase adelante y siéntese. ¢Cuando llegaste? BT-LEX-F: UNIDAD 4 L-Yésria nunupa Tsan Pédu Ayari. L yasria nu-nupa tsan Pedy Ayari Layer 1S-venir San Pedro Ayari Ayer legué de San Pedro de Ayari. BY-LEX-F: UNIDAD 5 S-glsri pindpali — pianta_—4sraba? S isri pi-nupa -li pi-anta asraba S qué 28-venir-REL 28-buscar aca Qué viniste a buscar aqui? BY-LEX-F: UNIDAD 6 L-Nunupa néda ya pibé _pitiwaleta L nu-nupa_nu-eda ya pi-be — pi-yuwaleta L 1S-venir 1S-ver INTER 2S-poder 25-contar 214 \tx \dn \gm \te \re \tx \am \gn \ex \an \am \te \re \tx \am \gm “\tx \an \om \te \re \tx Nan \gn \tx \am \om \te \re \tx \am \gn \te \re \tx \am \om \te nuyve isréma nisriawa — wani. nu-yue isrema ni ~sriawa wani AS-para como 2|3P-morar aqui Vine a ver si puede contarme cémo viven aqui. BI-LEX-F: UNIDAD 7 S-¢Kana piweya pitsé = ida isréma S kana pi-weyapi-tse pi-eda isrema S Por qué 2S-querer 25-saber 25-ver cémo wa-sriawa wani APp-morar aqui éPor qué quieres saber...cmo vivimos aqui? BT-LEX-F: UNIDAD & L-tbuné nuwéyé — nuyanata—minasri Erppung mosey ravanste Mnasy L porque 1S-querer 18-escribir sobre isreéma nisriawa wani. como 213P-morar aqui Porque quiero escribir sobre como viven aca. BT-LEX-F: UNIDAD 9 S-Pidaébananuma piatana minasr S pi-dabana -numa pi-atana —minasri 5 28-comenzar- 28-preguntar sobre piweyali pitse. pi-weya -li pi-tse 28-querer-REL 25-saber Comienza a preguntar sobre lo que quieras saber. BI-LEX-F: UNIDAD 10 S-inje. S enje 8 si Si, BT-LEX-F: UNIDAD 11 L-gtperémia _pisrianipe? L ipere -mia pi-sriani -pe L_ cuanto-PERF 2S-pequefio-PL. eCuantos hijos tienes? 21s \re \tx \an \gn \te \re \tx \dn \om \te \re \tx \tx Nan \gn \te BI-LEX-F: UNIDAD 12 S-Tiwanabalu. S tuwanaba -lu S dos.LARGO-ADV Dos. BI-LEX-F: UNIDAD 13 L-gtsreréma pitéwina pisridnipe? L isrerema pi-tawina pi-sriani -pe L como 2S-crecer 25-pequefio-PL. Como crias a tus hijos? BT-LEX-F: UNIDAD 14 S-Nuya nutawind nusriénipe yu S nuya nu-tawina nu-sriani -pe iyu S PRO:1S 1S-crecer 1S-pequefo-PL con kaka, dulésri, natsér, tsiyu, kaka dulesri natser tsiyu casabe caceria cambur mapuey palatana, bemalu, wayueli wani ibuné palatana bema-lu wa-yue -li wani ibune plétano s6lo-ADV 1P-tener-REL aqui porque awalapé wasriawa Asraba yé wayuépia awalape wa-sriawa asraba ya wa-yue -pia pobre 1P-morar aca NEG 1P-tener-NEG ganau epélununé yé watéwinapia ganau epalunune ya wa-tawina-pia ganado por.eso NEG 1P-crecer-NEG wasrianipé iyu iyapanatsini, ya wa-sriani -pe iyu iyapana-tsini ya L con caldo -teta NEG 1P-pequeno- parénsriapia nitawina nisrianipe parensria-pia ni -tawina ni ~sriani -pe dificil -NEG 2|3P-crecer 2|3P-pequefio-PL niyue danatsiln. ni -yue danatsilu 2|3e-tener cosa Yo crio a mis hijos con casabe, caceria, cambur, mapuey, platano eso es lo que tenemos aqui por eso pobre vivimos acd. no tenemos ganado por eso 216 no criamos a nuestros hijos con caldo de teta (leche materna}. Ustedes no es dificil criar sus hijos porque tiene de todo. \re BT-LEX-F: UNIDAD 15 \tx L-¥ali nuweya pitsina nédd_— isrerema \dm L yali nu-weya pi-tsina nu-eda isrerema \om L ahora 1S-querer 2S-avisar 18-ver como \tx pip tata miuuli. \dm pi-patata miuuli \gm 28-trabajar conuco \te Ahora quiero saber como trabajas el conuco. \re BI-LEX-F: UNIDAD 16 \tx $+ Nuyé nudabana —nuyéruta tawape \dm S nuya nu-dabana nu-yeruta tawape \gm S$ PRO:1S 1S-comenzar 15-tumbar Arboles \tx dabanapile amisriami nusritué, nuwe \dm dabana pile amusriami nu-sritue mu-we \gm comenzar~? verano 18+? 1s-dejar \tx sriawa payé asrita sresrétapawa péna \dm TAF-sriawa paya asrita sresretapa-wa bena \gm 38M-morar un luna secar “DIR ? \tx weniapa nate epabamialu nalia date \dm weniapa nu-ate epabamialu nu-alia aati, \gm despu,s 1S-quemar luego iS-quebrar yuca \tx nupane; nuwaluta —yué matséru, \an 2 nu-waluta TAF-yue matseru \gm ? 1S-sembrar 3SM-tener canbur \tx palatana, kuyatsir, tsitsi wilui, \dm palatana kuyatsir tsitsi wilui \om platano cana aji lairen \tx makanatei, wépi, tsiyu, upiru, \am makanatei wepi tsiyu upiru \gm maiz pijiguao mapuey tupiro \tx mawiru, ape, kukora, kawiyabali, \dn mawiru ape kukura kawiyabali \on pifla aguacate cucura guama.grande \tx milésri, danatsilu —Atebu: weniapata 217 \dn milesri danatsiilu atebu weniapa-ta \gm gquama.pequenia cosa fruto después~ \tx nitawamiawa nutsiyaté napini \dm ni. -tawamiawa nu-tsiyata nu-api -ni \gn 2/3P-madurar 1S-recoger 15-llevar-2|3P \tx nuwéndepani mardwawaba niyue \dm nu-wende -pa -ni__ maruwa-wa -ba ni -yue \gm 18-vender-FIN-2|3P Maroa -UBI-MOV 2/3P-para \tx yalanawi nuwénitapa isri ayali \dm yala -nawi nu-wenita -pa isri aya li \gm criollo-COLEC 1S-comprar-FIN qué comida-REL \tx noyue. \am nu-yue \gm 18-para \te Yo comienzo talando los arboles cuando comienza el verano yo los tumbo, lo dejo...un mes para secars¢ la hoja después los quemo, enseguida quiebro la planta de yuca y la siembro; yo siembro cambur, platano, cana, aji lairén, maiz, pijiguao, mapuey, tupiro, pina, aguacate, guama grande, guama pequena de todas clases de frutos cuando ya estan maduros los recojo los llevo para venderlos en Maroa a los criollos para comprar lo que me hace falta a mi. \re BI-LEX-F: UNIDAD 17 \tx Lvgisrerema yupatata = miguli \dn L isrerema yu -patata miuuli \gm L como 3sF-trabajar conuco \tx pisrumiawa? \dm pi-srumiawa \gm 28-esposa \te ¢Cémo trabaja el conuco tu mujer? \re BI-LEX-F :UNIDAD 21 \tx S-NOsrumiawa yusrawa — miu@liwaba \dm S nu-srumiawa yu ~sra-wa miuuli-wa -ba \gm $ 1S-esposa 3SF-ir -DTR conuco-UBI-Mov \tx yutsdnua asi yapi panisriwaba \am yu -tsunua aasri yu -api—pani-sri-wa -ba \gm 3sF-arrancar yuca 3SF-llevar casa~ABS-UBI-MOV \tx yuyareté —yusrate yariate; yakuka \dm yu -yareta yu ~sruta yu -rial yu -akuka 218 \on \tx \an \gm \ex \an \on \tx \am \gn \te 38F-sacar 3SF-rallar 38F-sebucan-P0s 35! matsOka yupiwata kaka wawéndépitsi matsuka yu ~puwata kaka wa-wende -pitsi mafioce 3SF-tender casabe 1P-vender-NR:08 wabépa wawénita wawenita wadékawa wa-be -pa_ wa-wenita wa-wenita wa-dekawa 1P-poder-FIN 1P-comprar 1P-comprar 1P-ropa népi wasrianipe. ni -api wa-sriani -pe 2|3P-con 1P-pequeno-PL Mi mujer va al conuco a arrancar yuca la lleva a la casa le saca la concha, la ralla, la sebucanera; tuesta el mafoco, tiendo el casabe para venderlo para poder comprar nuestra ropa para nuestros hijos. \re \tx \am Nan \te \re \dn \gn \tx \dm \gm \tx \an \gn \te BY-LEX-F: UNIDAD 22 L-gisri kuésri pitawinali ani? L isri kuesri pi-tawina-1i wani L qué pajaro 2S-crecer-REL aqui eCuales animales crias aqui? BI-LEX-F: UNIDAD 23 S- Nut@winali wani, kudmé, kdtsi, S nu-tawina-li wani| kuame kutsi S 1S-crecer-REL aqui gallina cochino tsinu, bémalu, ibuné ya nuyuépia tsinu bema-lu ibune ya nu-yue -pia perro s01o-ADV porque NEG 1S-tener-NEG papéya kuésri nubélima nutawina. papeya kuesri mu-be -1i -ma__nu-tawina otro pajaro 1S-poder-REL-IRR 18-crecer Yo crio aqui gallina, cochino, perro, eso es todo porque no tengo otros animales que yo pudiera criar. \re \tx \am \gm \te \re BT-LEX-F: UNIDAD 24 L-gtsri iyu ayasri pitawina?. L isri iyu aya -sri pi-tawina L_ qué con comida-ABS 25-crecer Con cual alimento los crias? BI-LEX-F: UNIDAD 25 219 \tx \am \gn \tx \am \gn \te \re \tx \an Nam \te \re \tx \an \om \tx \am \om \tx \am \gm \tx \am \gm \tx \am \om \tx \am \gm \tx \am \om \tx \am \on S-Nutawind iyu kaka, matsdka, S nu-tawina iyu kaka matsuke S 1S-crecer con casabe mafoco dulésri. dulesri caceria Los crio con casabe, maftoco y caceria. BT-LEX-F: UNIDAD 26 L-etsri pidfletali — wani? L isri pi-duletali wani L qué 28-cazar aqui eQue cazas aqui? BI-LEX-F: UNIDAD 27 S-Nuya nuddletali wani éema, abida, S nuya nu-duletali wani eema abida S PRO:1S 1S-cazar aqui danto baquiro tsuéra, yapa, yobulu, waydlu, tsuara yapa yubulu— wayulu chacharo lapa chigire picure atsili, malayu, tsidli, wétsi, atsili malayu tsiuli wetsi picurito venado oso.palmero cachicamo kapisri, yapimali, kulakulumali, kapisri yapimali kulukulumali zorro.guache grulla corecoro matsi, itsiri, witsili, damiku, matsi itsiri witsili damuku pava pauji.piedrero — pauji-rabo.rojo pauji.rabo-blanco mami, topulu, yduwe, kadawa, mani tupulu yuuwe — kaduwa gallineta perdiz piapoco cotia aranjuli, — kultkua, puatsi, wlisra, aranjuli kulikua puatsi wiisra garza.morena loro mono.machin mono mawalu, mépa, dénatsilu. mawalu mepa danatsilu. mono.viudita ardita cosa 220 \te Yo cazo aqui danto, baquiro, chacharo, lapa, chigiire, picure, picurito, venado, oso palmero, cachicamo, zorro guache, grulla, corocoro, wkira, pauji piedrero, pauji rabo’ amarillo, pauji culo blanco, gallineta, perdiz, piapoco, cotta, garza, morena, loro, mono machin, mono chaparro, mono viudita, ardita, etc. \re \tx \an \gm \te \re \tx \an \on \tx \dm \gm \tx \am \om \tx \dn \gm \tx \am \on \tx \dn \gm \te BT-LEX-F: UNIDAD 28 L-gisri, srimé pipOtetali asraba? L isri. srime pi-puteta~li asraba L qué pescado 25-pescar-REL acé eQué peces tit pescas aca? BI-LEX-F: UNIDAD 29 S- Nupatetali 4sraba mOkuli, uriri, S nu-puteta-li asraba mukuli uriri S 1S-pescar-REL aca lau. lau bagre.rayado pukuli, asriyapa, tsapa, ayu, pukuli asriyapa tsapa ayu anchoa palometa pavén vieja.lora pulétala, anétsi, srima, dame, puletalu anetsi srima dume vieja.franelera bagre.liso bocachico bocachico.pintado wana, kala, yumepi, wana kula yumepi bocachico.franela chancleta guabina yanapali, wasra, awanili, yanapali wasra awanili mataguaro.pintao machete.negro machete.pico.largo amibu, azari, pardma, danatsilu srimé. amibu dzuri paruma danatsiilu srime bagre.zapato bagre.cierra caribe cosa pescado Yo pesco aca lau-lau, rayao, anchoa, palometa, pavén, vieja lora, vieja franelera, bagre liso, bocachico, bocachico cafiero, bocachico pintao, chancleta, guabina,’ mataguaro pintao, pez machete negro, machete pico largo, bagre Zapato, bagre sierra, caribe, de todas clases de peces. \re \tx \am \gn BT-LEX-F: UNIDAD 30 L-gYali piuwaleta isri pipatatali? L yali pi-yuwaleta isri pi-patata -1i L ahora 2S-contar qué —-2S-trabajar-REL 221 \te ¢Ahora cuéntame a mi qué trabajas? \re BI-LEX-F: UNIDAD 31 \tx $+ Wal nupatatali malama ibuné \dm S wani nu-patata -1i malama ibune \gm $ aqui 1S-trabajar-REL fibra porque \tx bemalu patataliwa wali asraba tyu \dm bema-lu patata -li -wa ? asraba iyu \gm s6lo-ADV trabajar-REL-DTR ? acé con \tx malu nuwenita ayali nuyne — aré \dm malu nu-wenita ue are \gm CONT 1S-comprar ? 1S-para asi \tx mukawa palitsi, puléte, — munitsia, \dm mukawa palitsi pulete — munitsiu \gm escopeta polvora fulminante municién \tx aboni, yukira, kutsiyu, matséta, \dm abuni yukira kutsiyu matseta \gm jabon sal cuchillo machete \tx tsdluna, tsiwa, mutdru gatsul. \gm tsaluna tsuwa’ muturu gatsulina \gm azadén hacha motor gasolina \te Aqui trabajo la fibra porque solamente para trabajar (hay) acd con eso compro lo que hace falta a mi tal como escopeta, pélvora fulminante, municiones, jabon sal, cuchillos, machete, azadén hacha, motor a gasolina. \re BI-LEX-F: UNIDAD 32 \tx L-Piwayata nuyué minasri _piéta. \dm L pi-wayata nu-yue TAF-minasri pieta \gm L 2S-hablar 1S-para 3SM-sobre fiesta \te Cuenta a mi algo sobre las fiestas patronales, \re BI-LEX-F: UNIDAD 33 \tx S-Wani wétapata piéta yuwilu \dm S wani wa-tapata pieta yuwilu \gm $ aqui 1P-pasar fiesta cada \tx amisriami watsiyataténawa — payalu \om amusriami wa-tsiyatata-enawa payalu \gm ano LP-venir -REFLE todos \tx waya minaliana pinasri wama yalaki 222 \gn Non \tx \am \gn \tx \am \om \te waya minaliana piinasri wa-ma —yalaki PRO:1P patron pueblo -1P-hacer aguardiente wakuluapitsi wasrurupeténa bulewa wa-kulua-pa -tsi wa-srurupetena bule -wa 1P-beber-FIN-CONT 1P-alegrar- ? NR:OBL~1P. watamapalu asripalu. wa-tama -palu asripa-lu 1P-bailar-FINAL animo -ADV Aqui pasamos la fiesta todos los afios nos venimos todos nosotros los duenos del pueblo hacemos ron, para nosotros beber para nosotros alegrarnos para bailar alegres (sabrosos) \re \tx \am \am \te \re \tx \am \gn \te \re \tx \am \gm \te \re \tx \am \om \tx \am \gn \tx \an \gn \ex BI-LEX-F: UNIDAD 34 L-gtperé pépusri uminani piéta? L ipere pepusri uminani pieta L cuanto dia durante fiesta Cuantos dias dura la fiesta? BT-LEX-F: UNIDAD 35 S-Uminani piéta nuewe pépusri S uminani pieta nuewe pépusri S durante fiesta nueve dia Dura la fiesta nueve dias. BI-LEX-F: UNIDAD 36 L+¢Isri nimanani weniapa piéta? Lisri ni. -ma -nani weniapa pieta L qu, 213P-hacer- después fiesta Qué hacen ustedes después de la fiesta? BI-LEX-F: UNIDAD 43 S-Wasrawa Akiwaba—wapStata —midiuli, Swa-sra-wa aki-wa -ba wa-patata miwuli S 1P-ir -DTR Aki-UBI-MOV 1P-trabajar conuco wayamarawa maniwaba, — wama wa-yamarawa mani-wa -ba wa-ma 1P-cazar —_cafio-UBI-MOV 1P-matar danastsilu dulésri wapits1 népi danastsilu dulesri wa-pitsi ni ~api toda.clase caceria 1P-NR:0B 2|3P-con wasrianipe. 23 \an wa-sriani -pe \gm 1P-pequefio-PL \te Nos vamos al cafio Aki a trabajar conuco, cazamos por el cafto Peraman, matamos de toda clase de caceria para comer con nuestros hijos. \re BY-LEX-F: UNIDAD 44 \tx L+Pitsing nlyué isrérema sriawa \dm L pi-tsina nu-yue isrerema sriawa \gm 1 28-avisar 1$-para como morar \tx népi—améwa. \dn ni -api amewa \gm 2{3P-con gobierno \te Cuéntame a mi cémo vive con ustedes el gobierno. \re BI-LEX-F: UNIDAD 45 \tx S-Asraba yé édapia waminasri, \dm $ asraba ya eeda-pia wa-minasri \gn S acé NEG ver -NEG 1P-sobre \tx minétawi epélu bine yawayuépia \dn mineta -wi epalu — bune ya -wa-yue -pia \gm olvidar-1P entonces 2 NEG-1P-tener-NEG \tx patataliwa, émata wé wayue pastsia \dn patata -1i -wa emata TAF-we wa-yue pastsia \gm trabajar-REL-1P CONDI 38M-dejar 1P-para otro \tx améwa, tali wayué—patataliwa, \dm amewa ta -1i wa-yue patata -li -wa \gn gobierno dar-REL 1P-para trabajar-REL-1P \tx ipunama y& wasrapiawa —isriwa \dn ipuna -ma ya wa-sra-pia-wa isriwa \gm cuando-? NEG iP-ir -NEG-DTR: desde \tx wapinasre — pamdlewaba, —meyénima \dm wapina -sri pamale-wa -ba_ meyenina \gn 1P-pueblo-ABS parte -UBI-MOV tranquilo \tx wasriwa wani wapinasréwe. \dn wa-sriwa wani wa-pina -sri-we \gm 1P-morar aqui 1P-pueblo-ABS-LOC \te Acd no nos encima nosotros nos olvida por eso no tenemos trabajo si fuera deja a nosotros otro gobierno el que diera a nosotros trabajo entonces no nos iriamos (abandonariamos) este nuestro pueblo a otra parte y muy tranquilos viviéramos aqui en nuestro pueblo. 204 Anexo 2: Lista de Afijos IRR= Irreal LOC= Locativo MAS= Masculino MOV= Movimiento 226 NEG= Negacion NR:OB~ Objeto como foco NR:OBL= Oblicuo como foco PASADO= Pasado Pat PERF= Perfectivo PL= Plural POS= Posesivo POSIB= Posible, quizés PROGR= Progresivo REFLEX= Reflexivo REI= Reiterativo Pausa REL= Relativizador UBI= Ubicacion 27 le, -ne, -te,-re, V>e sréwa maalu -enawa tsi Ai -wa

Вам также может понравиться