Horst Blanck - Antikçağda Kitap PDF

DOST
yaam & kltr
Bu dizi Zehra Aksu Ylmazer'in ynetiminde

hazrlanmaktadr.
Antikada Kitap
Horst Blanck
Horst Blanck Kln niversitesi'nde klasik arkeoloji,

eskia tarihi, klasik floloji ve ilka tarihi
r~nimi grd. Bugn Roma'daki Alman Arkeoloji
Enstits Ktphanesi'nin badanman
olarak grev yapyor.
D
yaam & kltr
1) ZEYTN, ZM VE NCR, Viktor Hehn, Hazir.;, 1998
2) SEYAHATN KLTR TARH, Winfried Lschburg, Austos 1998
3) IPLf.KLIK VE UTAN, Hans Peter Duerr, Mays 1999 -
4) AYIN KLTR TARH, Stephan Reirnertz, Temmuz 1999
5) ANTK YUNAN'IN KLTR TARH, Egon Friedell, Aralk 1999
Blanck, Horst
Antikada Kitap
ISBN 975-8457-21-7 1 Trkesi, Zehro Aksu Ylmazer / Dost Kifabevi Yaynlar
Mays 2000, Ankara, 276 sayfa.
Tarih-Kltr Tarihi-Arkeoloii-Kaynaka-Dizin
ANTKAODA KiTAP
Horst Blanck
ISBN 975-8457-21-7
Das Buch in der Antike

HORST BLANCK
C. H. Beck'sche Verlagsbuchhandlung, 1992
Bu kitabn Trke yayn haklan

ONK Ltd. ti. aracl~yla
Dost Kitabevi Yaynlan'na aittir.
Birinci Bask, Mays 2000, Ankara
Almancadan eviren, Zelra Aksu Ylnazer
Yayna Hazrlayan, Filiz Ding - Zehra Aksu Ylnazer

Teknik Hazrlk, Mehmet Dirican - Dost TB
Bask ve Cil, Pelin Ofset
Dost Kiabevi Yaynlan

Karanfil Sokak, 29/4, Kzlay 06650, Ankara
Tel: (0312) 418 87 72 Fax: (0312) 419 93 97
raulnan@domi.ne.r
indekiler
nsz 9
I Yunan ve Latin Harfleri 13
1. Yunan alfabesi 13
2. Etrskalfabesi 19
3. Latin alfabesi 22
4. Rakam imieri 25
2 Okuma ve Yazma Bilgisi 28
1. Yunanllar 28
2. Romallar 37
3. Okul ve ders 39
3 Ai-ttik Yaz Malzemeleri 48
1. Anorganik yaz malzemeleri 49
2. Organik yaz malzemeleri 54
a. A~ap, keten, vb. 54
b.Papirs 64
c. Deri ve parmen 72
4 Nasl Okunur, Nasl Yazlrd? 74
1. Yazma 74-
2.0kuma 82
5 Antik Kitabn Balca Biimleri: Rulo ve Kodeks 86
1. RulO kitap 86
2. Kodeks 97_
3. Rulo kitap ve kodeks arasndaki rekabet 108
6 Resimli Kitaplar 114
7 Kitap Datm ve Kitaplk 126

1. Roma dnemi ncesi Yunanistan'da kitap sat ve datm
Kitap/ann kitaplar dndaki datm 126
2. Roma dneminde kitaplk 134
3. Kitap armaan/an, kitap hrszhklan, kitap kymlan 144
8 Ktphaneler 148
1. Ktplune ve arivlerin tamm . 148
2. Eski Yunanistan'daki ktiipluneler 149
3. Romallann zel ktpluneleri 169
4. Roma'dakikamuktpluneleri 178
5. Roma mparatorluu'nun ktphaneleri 186
9 Ktphane/erin ve D Mimarisi 199
1O Ktphaneterin letimi ve daresi 236

Notlar 245
Ksaltnalar 264
Resim Kaynakas 265
Dizin 269
Onsz
Elinizdeki bu kitap, antikada Yunan ve Roma kltrndeki kitap

ve ktphaneleri ele alan yeni tarihli ilk Almanca eser olma zelli-
ini tayor.
"Kitap, insanln kltr hayatndaki en nemli olgulardan biri-
dir... Sosyolojik adan bakldnda, kitap tm toplumlarn (ya da
en azndan ounun) gerekliin kaplarn tam anlamyla aralama-
larn salayan bir aratr. Kitap, dnyann tm grntlerinin yaz
ve resirole simgesel bir biimde canla ndrlnasn. mmkn klar.
Kitap, kiisel varoluu geni bir alana yayar: Bir insaiun girmesinin
imkansz olduu tm mekan ve alanlardan bilgi aktanr. Ayn zaman-
da da tarihin derinliklerine dalarak, tarihsel ve kltrel olgularn
hatlarn izer ve okuyucuya, tarihsel gereklii yorumlama ya da
sorumluluk stlenme imkann sunar." Brockhaus Ansiklopedisi'nden
alnm bu cmlelerden daha basit ama en az onlar kadat isabetli
bir ifade kullanlrd ortaada: "Libri culina gloriae, vitae piper",
kitaplar hretin mutfa, hayatn biberidir.
10 ANTiKAGDA KiTAP
Ortaa ve yeniada olduu gibi antikada da birok insan,

ister okur isterse de yazar olarak, kitaplada ok zel ve yakn bir
iliki kurmutU. Cicero (Ad. fam. 9, 1) insanla trd kitaplarn,
hesap vermek zorunda olduu eski dostlan gibi grr. Ge antika,
da yaam olan hatip Libanios (Orat. 1, 53) Nikomedeia kentinde
geirdii yllan mutlulukla anmsar, nk oradayken bir dostu ona
bir araba dolusu kitap getirmitir; onun dledii zenginlik ite bu,
dur. Ayn Libanios (Orat. 1, 148, 150), sahip olduu en gzde kitab,
tarihi Thukydides'in kitab alndnda derin bir kedere kaplm
ve "baka Thukydides" okuyamayacak kadar keyfi kamt; kitap
yeniden eline getiinde ise sevinten ldracak gibi olmutu. B,
yk skender'in yastnn altnda hep iki ey dururdu: Bir haner
ve Homeros'un, bizzat Aristoteles tarafndan gzden geirilen lya,
da'y* (Plutarkhos, Aleksandros 8). nsann kendisinin yazd bir
kitap kiiyi (bugn olduu gibi o dnemde de) gurur ve minnettar,
lkla doldurur. Nitekim filozof Herakleitos Doa stne adl eserini
Ephesos'taki tapnakta Tanra Artemis'e sunmutU (Diogenes
Laertios 9, 1.6). Bambaka bir zihniyete sahip olan Vergilius ise
lmek zereyken Aeneis'i yakmaya kalkmt, nk henz yete,
rince olgunlamadn dnd9 eserinin bakalarnn eline ge,
mesinden ekiniyordu. Ancak, sonraki kuaklann ansna, dostu
Lucius Varius Rufus onun bu son arzusunu yerine getirmedi ve Ro,
mallarn en byk destan olan bu eseri yaymlad (Suetonius, V1ta
\krg. 39 vd.). mparatorun emri zerine eserleri Roma halk ktp,
hanelerine alnan yazar hekim Sideli Marcellus (Anthol. Gr. 7, 158)
ile bir vg yazsnda "tp yaznnn Homeros'u" diye nitelenen hekim
Rhodiapolisli Herakleitos (TAM 2, 1944, 10) rneklerinde olduu
gibi, yazarlar o dnemde de hayli nl olabiliyordu. Fakat insan,
yazlanyla hayatma da kastedebilirdi: Vakanvis Aulus Cremutius
Cordus, Brutus ve Cassius hakknda "son Romallar" diye yaznca,
mparator Tiberius fkeden Jcudurmu ve vakanvisi katiettirip ki,
taplarn kent meydannda yaktrmt (Suetonius, Tiberius 61, 3).
Bir kitap, Verginius Rufus rneinde olduu gibi, lmle sonulanan
bir kazaya bile yol aabilirdi: Yal konsl imparatora hitaben bir
* Dorusu Uas olmasna ramen, Trkeye lyada adyla evrildii iin metinde, lias
Ambrosiana gibi zel bir nsha olmad srece, lyada diye geecektir. (.n.)
NSZ 11
vg konumas yapacaktr. Tam o srada konuma metninin yer

ald rulolardan biri yere der, Rufus ruloyu yerden almak iin
eildiinde dp kalasn krar, ksa sre sonra da lr (Plinius,
Epist. 2, 1). Kitaplarn dncenin taycs olabileceine hi inan-
mayan adamlar da vard ama: Epikurosu Oinoandal Diogenes
kapsaml felsefi metinlerini bir papirs rulosuna emanet etmek ye-
rine, doduu kentteki bir binann duvarlarna kaztnay tercih
etmiti.
Yunanl ve Romallarn kitaplar neye benzerdi, bu kitaplar nasl
retilir, datmlar nasl yaplrd, kitaplarm koleksiyonu ve korun-
mas iin ktphaneler ne zaman ve nasl kuruldu, kimler okur,
kimler yazard - izleyen sayfalarda bu konular ele alacaz.
Roma, Eylll991 Horst Blanck

1
Yunan ve Latin Harfleri
Bugn szgelimi Roma' daki Forum Roman um' u ziyaret eden bir turist,
bin dokuz yl nce ina edilmi olsa da, Titus taknn zerine byk
harflerle kaznm olan Latince onur yaztm (Resim 1) rahatlkla
okuyup anlayabilir. Bunun nedeni ok basittir: Biz bugnk yazmzda
hala "eski Romallarn" byk harflerini kullanyoruz. Fakat klasik
ve ortaa kkenli el yazmalarnda gelitirilmi olan kk harfler
de en nihayetinde Latince byk harfiere dayanr. Romallar ve
talya halklar, ncelikle de Etrskler alfabeyi Yunanllardan almlar,
Yunanllar ise Fenike alfabesini uyarlamlardr. Antikada kitap
konusunun peine dmeden nce; eskian klasik halklarnda alfa-
benin kabul edilmesi ve yaygnlamas srecinin, etkileri gnmze
dek sregelen bu olayn en nemli evrelerini ele almak istiyoruz.
1. Yunan alfabesi
Yunanllar kltrlerinin en byk baarl~rn mitik bir kla sok;

14 ANTiKAGDAKiTAP
l. Titus tak, Roma. Yazt.
mu, tanrlarnn ya da kahramanlarnn baanlar olarak tasvir et-

milerdir. Dnceleri sabitlemenin, zaman ve mekann tesine ilet-
menin arac olan yaz basit bir insann buluU olamazd elbette.
Burada daha ok tanr Hermes, efsanevi mucitler Prometheus ve
Palamedes, Musa'lar ve daha bakalan akla geliyordu (Aiskhylos,
Prometheus 460; Diodoros 5, 74.1; Tacitus, Ann. 11, 14). zellikle
de alfabe 1 konusunda -burada Girit-Miken kltrnn LinearA
ve Linear B denen alfabesi ve Kbrs hece sistemini gz ard ediyoruz-
ilk kez Yunanl tarihi Herodotos (5, 58) tarafndan aktanlan bir
efsane tarihsel geree alacak kadar yakndr. Fenike kral Kadmos,
Zeus tarafndan kanlan kzkardei Europa'y vefal adamlaryla
birlikte ararken Yunanistan'a da gelir. Herodotos der ki: "Kadmos'la
birlikteYunanistan'a gelen bu Fenikeliler ... Yunanllar birok bilim
ve sanada tantrdlar; bunlar arasnda, Yunanllarn, sanyorum o
zamana kadar bilmedikleri yaz da vard. nceleri Kadmeiallar
dier Fenikelilerin kulland harfleri kullanyorlard. Fakat bir za-
man sonra dilleriyle birlikte harflerin biimlerini de deitirdiler.
O dnemde birok blgedeki komular onyallard. Bunlar Fenike-
lilerden rendikleri alfabeyi aldlar, biraz deitirdiler ve buna Feni-
ke harfleri dediler, ki dorusu da buydu, nk alfabeyi Yunanistan'a
YUNAN VE lATiN HARFLERi 15
Fenikeliler getirmiti... Ben kendim Kadmos dneminden kalma

harfleri Boiotia' daki Thebai kentinde bulunan Apollon smenios
tapnanda grdm ... " Bugn yaztbilim sayesinde, Suriye ve Filis-
tin'in Sami dil blgesinde, yani ticaret merkezi Ugarit'te (Kbrs'n
dou sahilinin karsndaki Ras amra) 2. binylda bir alfabe
gelitirildiini ve daha esh hece sistemlerinden farkl olarak bu
alfabedeki her imin, yani harfin bir sese tekabl ettiini biliyoruz.
Biimlerinin kkeni Mezopotamya ivi yazsna dek uzanan Ugarit
harfleri, Ugarit mpatarorluu'nun sona ermesinden sonra ( 1200
civar) ayn corafi mekanda Fenikeliler tarafndan biimsel olaral
deitirildiyseler de, ses deerlerini korudular. Fenike alfabesi 22
harften oluurdu, ancak bunlarn hepsi de nszd; nller yazya
dklmyordu. 2
Yunanllar Fenike alfabesini aldktan sonra -onlarn bu alfabeyi
ald hem en eski Yunan yaztlarndaki harflerin hemen hemen
ayn olan biimleri hem de bize ulaan rnek alfabelerdeki sra
lamann rtmesi nedeniyle kuku gtrmez bir gerektir- Yu-
nancada mevcut olmayan nsz deerlere sahip be Fenike harfini
( alef, he, yd, ayin, waw ) a, e, i, o, nllerine dntrerek Feni-
ke alfabesini kendi dillerine uyarladlar. nl sesinin imi alfa-
benin sonuna konurken, w se_ini belirten digamma (F) altnc sra
da yer ald. Fenike alfabesi drt farkl "slkl" nsze (sibilantes)
sahiptir:zayin, samek, sade, sin; oysa Yunanllarn yalnzca z (ya da
dz) ve s seslerine ihtiyalar vard. Yunanllar, zeta adn verdikleriz
sesi iin hemen her yerde Fenike alfabesindeki zayin imini (I), s
sesi iin de, baz blgelerde (rnein, Girit, Thera ve kolonisi Kyrene,
Melos, Argos, Korinthas ve kolonileri, Sikyon, Akhaia, Phokis)
Yunancacia muhtemelen san denen sdde imini (M), dier blgelerde
ise (Kk Asya' daki onya ve adalar, Euboia ve kolonileri, Lakonia,
Messenia, Elis, Arkadia) Yunancacia sigma ad verilen szn imini
(2:, s) kullandlar. Yunan dilinde tane nefesli nsz vardr:
Diierin arasndan karlan (dental) th, grtlaktan karlan (guttural)
kh ve dudaktan sylenen (labial) ph. Bu seslerin karlklar iin u
zmlere bavurulmutur: th (t4eta) Fenikecedeki tet imiyle ( @),
kh (khi) ve ph (phi) ise, tenues denen basit ince sessizlerin (yani k
ve p'nin) Fenikecedeki het nsz (B) ile birletirilmesiyle ifade
edilmitir; batdaki Yunanllar iin het h'nin (bu ses iin daha sonra
16 ANTiKAGDA KiTAP
spiritus asper denen bir nefes iareti kullanld), doudakiler iin

de uzun e'nin (eta) ses deerine sahipti. Buna gre KB (ya da 9B)'in
ses deeri kh, rB'inki ise ph idi. Yunanllar ks ve ps seslerini de
nce iki ayr harfle ifade ediyorlard, yle ki, ks K:L (ya da KM) ve
de 9:L (ya da 9M) eklinde yazlyordu. Fakat ok gemeden bu
harf kombinasyonlarnn yerine ek imler denen ve srf bu i iin
icat edilmi olan imler geti; bu imler alfabede sesinin rr ya da V)
ardndan sralandlar. Artk her yerde ph sesi iin q> (phi) kullanl~
maya baland. Dou Yunan alfabesi denen alfabe grubunda (Kk
' '
Asya'nn bat kys, Ege adalarnn hemen hemen tu., Korinthos,

Argos, Megara) bu q> dnda, kh sesi iin X (khi), ps sesi iin de '+'
(psi) harfleri kullanld. Fakat Atina ve Dou Yunan alfabesini kul~
lanan Aigina ve Sikyon, ps sesi iin q>S kombinasyonunu, ks sesi
iin de Xs kombinasyonunu kullanmaya devam etti. "Saf' Dou
Yunan alfabeleri ks sesi iin Fenike alfabesindeki s:mek harfini (I,
daha sonra :::, ksi) setiler. Buna karn, Bat Yunan alfabesi grubu
(Yunan anakarasnn geri kalan, Euboia ve kolonileri) X harfi ile
ks sesini, 'f ile de kh sesini ifade etti; burada ps sesini ifade edecek
bir harf yoktu ve tpk Atina'da olduu gibi q>S kombinasyonu (ender
olarak da r:L) kullanld.
Eski Yunan alfabelerini Dou Yu;.an ve Bat Yunan grubu diye
ikiye ayran kii Alman filolog Adolf Kirchhofftur. Kirchhoffun
Studien zur Geschichte des griechischen Alphabets [Yunan Alfabesinin
Tarihi zerine Aratrmalar] (1863, 4. bask 1887) adl eserinde,
Dou Yunan alfabes'ini kullanan blgelerin mavi, Bat Yunan alfabe,
sini kullanan blgelerin de krmz renkle gsterildii bir dalm
haritas yer ald i:in uzmanlar basite m'iVi ya da krmz alfabeden
bahseder oldular. Dou Yunanistan'da yerleik olan ve e sesi iin
iki farkl im (ksa e iin E = epsilon, uzunu iin de Bya da H = eta)
kullanan onyallar, ksa omikron'un (O) yan sra uzatlm omega'y
(Q) -Yunan alfabesinin son imi olarak- yrrle soktular. Bu
nedenle, Tanr'nn ncil'deki ifadesi (Vahiy, 1, 8 Vulgata) anlalr
bir ifadedir: Ego sum A et Q, principium et finis; Luther'in evirisiyle:
"Ben alpha ve omega'ym, balang ve son um." Yerigelmiken syle~
meliyim ki, harflerin tmnn sralamasn anlatan "alfabe" szc
nispeten ge dnemde, ilk kez S 200 ylnda, erken Hristiyanlk
dnemi yazarlanndan Papa Zephyrinus (Pseudo-T ertullianus, Adversus
Omnes Haereses 5, 22. 1) tarafndan ortaya atlmtr. Buna karn,

harflerin Yunanca isimleri ok eski olsa gerek, ne de olsa bunlarn
da mitik bir mucidi vard: Herakles'in retmeni Linos (Diodoros,
3, 67.1). Nitekim alfabe Yunanca konuulan blgelere (eski bir
hece sisteminin hayatta kalmaya devam ettii Kbrs hari) arkaik
dnemde yerleti. Bu arada, yalnzca Bat ve Dou Yunanistan'da
byk dil gruplar gelini.ekle kalmad, bunlardan ok sayda yerel
alfa be de ortaya kt, 3 nk her kent devleti ve her blge harflerin
biimleri iin belirli varyasyonlar bulmutu.
Yunanllarn alfabeyi Fenikelilerden ald kuku gtrmez bir
gerekse de, bilim bu olayn nerede ve ne zaman gerekletiini tart
maya devam etmektedir. Yunan yazsnn yer ald en eski buluntular
8. yzyln ikinci yarsna aittir: Atina'da bulunan ve zerinde
heksametreyle yazlm bir msra yer alan bir mlek (Resim 2), 4 sahi-
binin adn tayan bir Rodos 5 mlei ve bir Euboia kolonisi olan
skhia' daki6 Pithekusai' den bir seramik (Resim 3). .
Ancak bunlar yalnzca birer "terminus ante quem"dir, dolay1syla
ncesi hakknda bilgi verir.* u andaki genel eilim, alfabenin ka-
buln 9. yzyla tarihlendirmektir; 7 bunun bir nedeni de, Home-
ros'un lyada'smda yazdan sz edilmesidir: Bellerophontes yksnde
2. Dipylon'da bulunan bir mlek. zerindeki yaz:

hos viiv 6pxmT6~ rravTV CXTOATaTa rraie T TOE KaA.nv
"Bu (kap), tm danslar arasnda en zarif dans edenin olsun." Atina, Ulusal Mze.
* Teminus ante quem (nceki nokta) ve teminus post quem (sonraki nokta) terimleri
tarihiemelerde srasyla balang ve son olabilecek noktalar iin kullanlr; nk, antika
ara trmaclar ou zaman tarihlendirmelerde iki sabit nokta arasndaki sreyle yerinmek
aorundadrlar. Dolaysyla yazar, burada kulland terimle, Yunan alfabesinin ilk ortaya
k konusunda Yunanca yazl en eski buluntularn tarihinin ( 8. yzyln ikinci
yars) bir snr (teminus) oluturduunu ve bu konudaki tarihiernenin en azndan bu
tarihin ncesine (ante quem) yaplmas gerektiini anlatmaktadr. (ED.)
18 ANTiKAGDA KiTAP
3. Pithekusai'de (skhia) bulunan seramik.

zerindeki yaz: .
NeoTopo: .[e]v: evTToT[ov]: TToTepov.
hos o'av TOE TTlEOl: TTOTep[[o],: miT[Ka KEVOV
hi.epo hapeoe: KaA!..oTe[qav]o: 'Aqpoo[Te
"Nestor'un kupasndan imek iyidir, ama bu kupadan ien herkes, gzel tal
Aphrodite'nin arzusuyla yanp tutuur." Lacco Ameno Mzesi.
(lyada 6, 155 vd.), getiren kiinin ldrlmesini emreden bir mek-

tup nemli bir rol oynar. Alfabenin ne zaman ve nerede alnd
sorusuna yant aranrken, ancak Fenikeliler ile Yunanllarn sk
ilikiler iinde olduu bir blge sz konusu. edilebilir, bu nedenle
de genellikle Yunanllarn Fenike kylarndaki denizar kolonileri
ya da Kbrs ve Girit akla gelir.
Yunan alfabesinin bundan sonraki geliimi "yerel alfabe"lerin
birletirilmesi eklinde oldu. Bu geliim, yalnzca harflerin biimle-
rinden d~il, F (digamma), M (san), (( (koppa), H (h sesi iin) gibi
kullanmdan kalkm imierin atlmasndan da bellidir. Bu bakmdan
en nemli olay, 403/2 ylnda Atina arkhon'u Eukleides'in halk
oylamas sonucunda Miletos kentinin alfabesini kabul etmesidir.
Bu reform Atinallara drt harf daha kazandrmtr: H (eta), X
(khi), ~ (psi) ve n
(omega). Er ya da ge btn Yunan polis ve
blgeleri "Eukleides Alfabesi" denen bu alfabeyi kabul etti. te bu
alfabe, bildiimiz Yunan alfabesi oldu ve bugne dek de yle kald:
AB r 11 E I H e 1K AM N::: O nP :LT Y <1> X 'f n

8. yzyln son eyreine tarihlerren ve Yunan yazsnn en
eski belgeleri saylan Pithekusai buluntularndan daha nce de z
etmitik. Euboial Yunanllar Pithekusai'de, yani Napoli Krfe-
zi'ndeki skhia adasnda bir ticaret kolonisi kurduktan sonra yakn

daki anakaraya geerek orada da Kyme (Cumae) kolanisini kur-
mulard.8 Pithekusai kaynakl eski yaztlar, oraya yerleen halkn
ve tccarlarn yerel alfabelerini memleketleri Euboia' dan getirdikle-
rini aka gzler nne serer. 9 Bunlar arasnda en ilgin olan,
Rodos adasndan ithal edilmi olan ve yaz yazmay bilen birinin,
belki de bir iki alemi sonrasnda, zerine bir cmle kazd bir
kupadr; bu cmlenin ikinci ve nc dizesi heksametreyle yazl
mtr: "Nestor'un kupasndan imek iyidir, ama bu kupadm ien
herkes, gzel tal Aphrodite'nin arzusuyla yanp tutuur" (Resim 3).
Demek ki, bu kupann elden ele dolat zamanlarda Homeros
yalnzca bilinmekle kalmyor, kupann zerine bu dizeleri yazan onun
vezninde yazmay bile biliyordu. Fakat bizim iin burada kullanlan
harfler daha nemli, nk Pithekusai' de kullanlan Euboia alfabesi
hemen hemen bir kuak sonra Etrskler tarafndan da kabul edildi.
2. Etrsk alfabesi
Bilinen en eski Etrsk yazlar 10 700 civarnda kil kaplarn zerine

kaznm yazlardr; bu kaplar Tarquinia, Caere (Cerveteri) ve Vulci '
kentlerinde bulunmutur. Yaznn ilk olarak zellikle de bu Gney
Etrsk merkezlerinde kullanlm olmas, o dnemin kltrel man-
zarasna fazlasyla uymaktadr. n Asya ve Yunan dnyasyla sre~
giden ticaret ilikileri buradaki arklama evresinde nemli bir refaha
yol amt. lk byk kentlerde maddi nimetierin yan sra ark ve
Yu nan yaam tarzn da bilinli olarak benimseyen ve zenginlik
zerine kurulmu olan bir aristokrasi ortaya kmt. Bu yaam
tarzna okuyup yazmak da dahildi. Gney Tescana'nn gneyindeki
Maremma'da yer alan ve Gney Etruria ile sk ilikiler iinde
olan Marsiliana d'Albegna'daki zengin "kral mezarnda" bulunup
670 ylna tarihlerren deerli mezar hediyeleri arasnda, Resim
4'te grlen fildii yaz tahtas da vard. Sivri bir ubukla yazlarn
kaznd bir balmumu tabakasnn denebilmesi iin i yzeyi biraz
daha derin olan bu yaz tahtasnn st kenarna, yazcya rnek
olsun diye, 26 harften oluan bir alfabe kaznmtr. Hemen hemen
ayn dnemden kalma benzer bir rnek alfabeye 11 Caere'deki zengin
20 ANTiKAGDAKiTAP
4. Marsiliana d'Albegna'da bulunan rnek alfabeli yaz tahtas.

Flor:msa, Arkeoloji Mzesi.
5. Tomba Regolini-Galassi'd~ (Caere) bulunan rnek alfabeli

ve hece kombinasyonlu "calamaio". Vatikan Mzesi.
YUNIW VE lATiN Hfl.RFLERi 2 1
T omba Regolini-Galassi kkenli zarif bucchero kabnda rastlyoruz

(Resim 5, 6). Hakl olarak calamaio (mrekkep kab) denen bu
kabn geni ksmna ise bir nl ile nszn akla gelebilecek hemen
hemen tm kombin;syonlar ( yani ki, ka, ku, ke, vi, va, vu, ve, zi, za,
zu, ze, vs.) kaznmtr.
Bu heceler yazyaznada henz acemi olan birine yardmc oluyor-
du. Fakat normal yaztlarda da grkbilecei gibi,Etrskler bu rnek
alfabelerdeki 26 harfin tmn kullanmyorlard. Fenike alfabesini
alan Yunanllar gibi,. Etrskler de Euboiallardan aldklar alfabeyi
6. Tomba Regolini-Galassi' de (Caere) bulunan alfabeli ve heceli "calamaio".
kendi dillerine zg sesiere uyarlamak zorundaydlar. Etrskede o,

b, d ve g sesleriolmad iin O (omikron), B (beta) ve /:i (delta)
harfleri alfabeden karld, gamma (C yazlr) ise e ve i nllerinin
nndeki k sesi iin kullanld. Fakat nl harf a' dan nceki k sesi
kappa ile (KA), nl harf u' dan nceki k sesi de koppa ile veriliyordu
(C( V). Titreimsiz (labiodental, yani dudaklarn ve dilerin arasndan
karlan) f se;i digamma (F) ve eta'dan (8) oluan -tek bana oldu-
unda Etrskede h sesini temsil ediy~rdu- F Bkombinasyonu ile,
daha sonra da basitletirilerek sadece F ile veriliyordu; ancak 6. yz-
ylda f sesi iin yeni bir im olan 8 icat edildi.
22 ANTiKAGDAKiTAP
Yunancadan farkl olarak Etrske iki farkl s sesine sahipti,

bunlar farkl harflerle ifade ediliyordu: Titreimsiz s iin (Gney
Etrskede) san (M), yumu ak s iin de sigma () kullanlrd. Byle-
ce, Etrsklerin "ilk alfabesi" tamamlanm oldu. Gney ve Kuzey
Etrsk~nin iki ayr alfabe halinde birbirinden ayrlmas (en nemli
zellikleri M ve 'y tersine kl1llanmalanyd) ve s~rl yerel trevleri-
nin olumasyla sonulanan geliimleri burada daha fazla inceleme-
yeceiz. Fakat birbirinden son derece farkl diller konuan tm
Orta ve Kuzey talya halklannn alfabelerini Etrskletden aldklarn
ve onlara model olan alfabenin zamann ak iinde sk stk dei tiril-
diini belirtmekte yarar var.U Yaznn ynne gelince: Ksa sre
sonra Etrsklerde sadan sola doru yazmak neredeyse genel bir
kural haline geldi.
3. Latin alfabesi
Latin alfabesinin13 kkeni hakknda bilgi veren arkeolajik veriler

Etrsk alfabesinde olduundan daha tartmaldr; zellikle de
Praeneste'de (Palestrina) bulunan altn bir elbise tokasnn (jibula)
zerinde yer alan ve imdiye dek 7. yzyla tarihlerren yaznn,
bir grup modern aratrmacnn onun sahteliinden kukulanmas
nedeniyle, 14 bunun aksi kantlanana dek incelemelerimiz d nda
tutulmas gerekir. Gnmze ula an en eski ve biraz daha uzun Roma
y;zlar ancak 6. yzyldan kalmadr. Bunlarn en tannmlar
unlardr: Esquiliae 15 kkenli bir kabn zerine kaznm bir kutsama16
olan "Duenos yazt" ve bir krala dayanarak dini bir talimat ieren
ve Forum Romanum'da yer alan Lapis Niger. Aa yukar 700
ylna tarihlerren ve Caere'deki bir mezarda bulunan Latiim rn
bir kabn zerinde ise, kabn bir kadna ait olduunu belirten bir yaz
(eco uma tita vendias .... , ben Tita Vendia'nn kabym) yer alr, bu
kap oraya gelin giden bir Latin kadna aitti belki de (Resim 7) Y
Latinlerin, Roma kentinin sakinleri dahil, yazy komU blgedeki
byk merkezlerdeki Etrsklerle ayn dnemde kabul ettikleri ar-
keolojik bulgularla kantlanmtr. Burada Etrskler byk bir olas
lkla arac rol oynamlardr; zira bu iki halkn kulland harfler
ayndr. Latin alfabesinde f sesi iin, tpk Etrsk alfabesinde de
7. Tita Vendia'mn kabnn zerindeki yaz. Roma, Villa Giulia Mzesi.
olduu gibi, F (digamma) kullanlr (Yunancada F w sesi iin kulla-

nlr). Her iki alfabede de C ile yazlan gamma mevcuttur; ancak
bu harf Etrskede yalnzca k sesini verirken (Etrskede g sesi
yoktu), Latincede hem g hem de k sesini ifade ediyordu. Etrskler
gibi Latinler de grtlaktan karlan dier iki patlayc sesin*, K
(kappa) ve 9 (koppa), inilerini biliyor ve ayn ekilde kullanyorlard:
K'y a nlsnden, <('y ise u ve o nllerinden nce (ancak Etrske-
de, sylennedii iin o ile kombinasyonu yoktur). Eil (th sesi), ep (ph
sesi), 'f (kh sesi) ve M (Gney Etrskede titreimsiz ssesi) Latin-
cede gereksizdir. X imi ks sesini verir. Ayrca, Latin alfabesinde
bandan beri b sesi iin B, d sesi iin de D harfi vard. Bu iki im
normal Etrsk alfabesinde mevcut deilse de, Marsiliana d' Albegna
yaz tahtas gibi eski rnek alfabelerde yer alr. Eskiden m sesi Etrsk-
ede de olduu gibi (N diye yazlrd, ge dnemde bu adetten geriye
kalan, Manlius adnn M' diye ksaltlmasdr (M = Marcus'tan
farkl olarak). Bylece, ilk Latin alfabesi 21 harften oluuyordu:
A B C D E F I H 1 K L (N N O P 9 R s T V X.
En eski rneklerde Latincenin yazl yn hep ayn deildir,
ancak 6. yzyln sonundan itibaren soldan saa doru giden bir
* Patlayc ses: p, t, k, b, d, g gibi nsz harfler (.n.)

24 ANTiKAGDAKiTAP
yazl ynne daha sk rastlanmaktadr, nitekim daha sonra yalnzca

soldan saa doru yazlmtr. "l masklarn" ,_yani imparatorluk
dnemi ncesinden kalma yazlarn yer ald Corpus Inscriptionum
Latinarum'un resimli cildini incelediinizde, yzyllar iinde harflerin
nasl giderek bizim bildiimiz biime brndklerini izlersiniz.
Latin alfabesi zamanla kk deiimlere urad: Appius
Claudius Caecus censor* olarak grev yapt dnemde ( 3 12)
kendi adn verdii Via Appia'y** yaptrmakla kalmad, ada ve
doru bir yazm oluturma abalarnn yan sra, kullanmdan
kalkm I (zeta) harfini resmi alfabeden kard; kendisi bu harften
"nefret ediyordu", nk bu sesi karrken bir cesedin di yapsn
taklit etmek gerekiyordu (Martianus Capella 3, 261). Alfabede
bo kalan yer, 3. yzyln ortasnda Spurius Carvilius'un -gra-
merci ve Roma'da ilk paral okulun kurucusu-gsesi iin bulduu
yeni bir harfle, yani G ile dalduruldu (Plutarkhos, Quaest. Rom. 54
ve 59). C artk yalnzca k sesini karlyordu; K ise ancak kalendae,
Kaeso gibi birka kelimede kalmt; <;> artk yalnzca u ile birlikte,
kw sesini vernede kullanlyordu. Yunanca kkenli baz yabanc
szckleri sese uygun yazahilrnek iin (rnein, zythum = bira),
Yunan alfabesinden Y (ypsilon) alnd ve Z (zeta) yine kullanlmaya
baland. Bu "yabanc harfler" alfabenin sonuna koyuldu. 18 Bylece
alfabenin gnmzdeki kapsam ve sralamasna ulalm oldu (J
ve W alfabeyeantikadan sonra eklenmitir). Fakat S 1. yzylda
alim mparatar Claudius harf daha icat etti, hatta bunun zerine
bir de kitap yazd: nsz .v sesi iin "digamma inversum" (ters
digamma) [yani .:IVLGVS = VVLGUS (vulgus)], ps sesi iin
antisigma ), nc olarak da, i ve u arasndaki bir nl deeri
iin 1- imi (Suetonius, Claudius 41, 8; Tacitus, Annales ll, 13). 19
Gnmze ulaim yazlara baklrsa, bu yeni bulua imparatorun
iktidarda olduu dnemde bile yz verilmemi, ok gemeden de
unutulmutur.
Yunanllar harflerinin auna ho isimler vermilerdir -alpha,
beta, gamma, delta, ei (epsilan ortaada bulundu), zeta, eta, theta,
* Censor: Roma Cumhuriyeti'nde ve eski imparatorluk dn~minde be ylda bir seilen
ve vatandalarn
servetlerinin saymn yapan yksek memur. (.n.)
** Via Appia:
Roma'nn en nemli yolu. Alba dalarndan geerek, Beneventum ve
Tarentum (Taranto) zerinden Brundisium'a (Brindisi) dek uzanyordu. (.n.)
iota, kappa, labda, my, ny, ksei, au (omikron ortaada bulundu),

pei, rho, sigma, tau, y ( diye okuiur; ypsilon ortaada bulundu),
phei, khei, psei, o (omega ortaada bulundu) 20- oysa Romallar da
tpk bizim gibi harfleri temsil ettikleri basit sesle ifade ediyorlar (a,
e, i, o, u), daha iyi telaffuz edebilmek iin nsz harflerin nne ya
da arkasna bir nl harf ekliyorlard (be, ce, de, ef, ha, ka, vs.): 21
Buradaki tek istisna "gerek Romal" olmayan ve Latin alfabesine
sonradan eklenen z ve y harfleridir. Bu harflerin Yunanca isimleri
ypsilon (ortaadan itibaren) ve zet (zeta'dan) korunmutur.
Ge antikada Latin alfabesinden abecedarium, yani ABC diye .
sz edilir olmu, hatta pek de zarif olmayan abecedarius sfat bile
oluturulmutur. Nitekim, S 5. yzylda yaayan mitografFulgentius'tan
(3. 10) rendiimize gre, okul eitiminin ilk basamana ars
abe~edaria deniyordu. Fulgentius alfabeye zel bir ilgi duymu olsa .
gerek: Baka eserlerin yan sra bir dnya tarihi de yazan Fulgehtius,
bu eserini alfabenin harfleri uyarnca 23 blme ayrmt; ilgili harfin
blmnde o harfe bir kez bile rastlanmyordu. Fakat ondan iki
asr nce Lararidal Nestor lyada'y anlatan ve 24 ciltten oluan
eserinde ayn baary kaydetmiti. nsan byle bir zahmete de gire-
bilir elbette. . .
4. Rakam imleri
Alfabenin oluumunu incelediimiz bu blmlerden sonra imdi

de eitli rakam sistemlerini22 ele almak istiyoruz. .
Yunanllar iki sistem biliyorlard: Akrofonik sistem ya da Attika
sistemi ve alfabetik sistem ya da Miletos sistemi. Akrofonik sistemde
1-4 arasi nicelikler buna tekabl eden dikey izgilerle belirtilir,
yani 1 = 1, 2 = ll, vs.; 5 r diye, 10 !J., 100 H, 1000 X, 10 000 de M
diye yazlr. Bunlar rakamlarn adlarnn (TIEVTE, OEKa, heKaT6v,
!lVptot) ba harfleridir (bu sisteme akrofonik denmesinin nedeni
de budur: xpov = balang ve <j>wvf = ses). Ayrca, be'in (f)
on'un slerinden (!J., H, X, M) oluan kombinasyonlaryla da saylar
retilir: F = 50; 1" = 500; F = 5000; F = 50 000. Bylece, ilgili
imler art arda c:izilerek herhangi bir rakam elde edilebilir, rnein
1991 XI"HHHHF!J.!J.!J.!J.I eklinde yazlr. Akrofonik sistem 6.
26 ANTiKAGDA KiTAP
yzyln banda Attika'da ortaya kt ve orada 1. yzyla kadar

yrurlkte kald.
Alfabetik sistem, Miletos kentinin 26 harften oluan_eski alfa-
besiyle iler, bu sistemin sonuna bir de Fenike imi T (sampi) ek-
lenmitir. Her harf bir rakam anlamna gelir: A = , B = 2, r= 3,
ll = 4, E = 5, F = 6, I = 7, H = 8, 8 = 9, = o, K= 20, A = 30,
M = 40' N = 50, = -
= 60 ' O = 70 ' n = 80'Tn = 90 ' R = 100' :L = 200
. '
T = 300, Y = 400, <D = 500, X = 600, 'f = 700, O = 800, T = 900.
Buna gre, 752 rakam YNB eklinde yazlr. Daha yksek rakam-
lar yle yazlr: ooo = 'A, 2000 = 'B, 3000 = T, vs., o 000 =rOl,.
20 000 = ri, 30 000 =M (M burada vpo, yani o OOO'i ifade eder).
Buna gre, 99 rakam yleyazlrd: 'AT>A.
Miletos'ta ok erken bir dnemde ortaya km olan bu alfabetik
rakam sistemi Hellenistik dnemde ok tutuldu, nk Attika sis-
teminden daha basitti; nitekim ksa sure sonra Attika sisteminin
pabucunu dama att; Yunanistan'da bugn bile zaman zaman kul-
lanlmaktadr. Antikada .kitabn tarihi bakmndan M iletas sistemi
daha nemlidir, nk papiruslerde, rnein yaz stunlarnn nu-
maralandrlmasnda bu sistem kullanlmtr.
Roma rakamlarn hepimiz biliriz. Ancak, ayn sistemin tpk
alfabe gibi, Etruria'da da kullanld pek bilinmez. Gerek Etrskede
gerekse Latincede = , o = X'tir. 5 rakam X'in ortadan ikiye
blunmesiyle elde edilmiti, fakat Etruskler alt yarda (A) Latinler
ise st yarda (V) karar klmlard. Etrskler oo rakamn )K ya da
)j( ideogramyla belirtiyorlard, daha sonra da tpk Romallar gibi
C ile; C, )j( ideagramnn basitletirilmi hali olsa gerek. 50 rakam
da )K ideagramnn ikiye blnmesiyle elde edilmi, burada da Et-
rskler alt yary (h..) Romallar ise st yary ('V) semilerdi. Roma-
llarnki daha sonra ..L diye yazld ve nihayet bildiimiz L biimini
ald. (i) hem Etrsklerde hem de Romallarda ooo anlamna geli-
yordu, fakat ok gemeden Romallar bu sayy oo diye yazar-oldular.
Roma rakam D, (i) iminin ikiye blnmu halidir. Bunu Etrsklerin
de kullanp kullanmadn, belge yokluundan tr henz bil-
miyoruz. 000 iin kullanldn bildiimiz M imi ancak ge an-
tikada ortaya kmtr. Romallar daha yksek rakamlar dairenin
ya da emberin ikilemesiyle ya da aatlmasyla belirtiyorlard,
rnein, 10 000 =@ya da@, 5000 =).Roma rakam sisteminin
hem~top lamal (daha yksek deere sahip rakam imleri daha dk

olanlarn nne-yazlyor, rnein XVI = 16) hem de karmal
(dk deerli bir rakam imi, kendisinden sonra gelen daha yksek
bir rakamdan karlr, rnein XIV = 4) olma zellii ayn ekilde
Etcrsklerde de mevcuttur. 44 rakam eski Roma rakamlanyla
(l).::o<'VIV (MCXLIV), Etrsklerde de /\IAX%(1) diye yazlrd (Et-
rsklerin soldan saa yazma adeti elbette rakamlar iin de geer-
liydi).
Yunan, Etrsk ve Latin alfabesinin oluumu ve geliimine dair
sunduumuz bu zette yararlandmz eski yazlarn hemen hemen
tm el yazsyd ve bunlar da ounlukla kaplarn zerine ka-
znmt. Zaten byk bir ihtimall~, balangta bu halklarn yazy
kullanmas eitli mallara iyelik bildiren kaytlar dmek, kut-
samalar ve yukarda grdmz gibi, i~rsel notlar yazmak ve eli-
mizde bunlar kadar eski rnekler olmasa da, ticaret hayatnda ya
da baka alanlarda hesap kitap yapmak ve kayt tutmak eklinde
tezahr etmitir. Kamuya hitaben ta ya da maden zerine kazlan
antsal yazdar bu geliimin ancak ikinci evresini oluturuyordu.
Bu ilk el yazmalarnda harfler art arda geliigzel sralanmtr, insan
sk sk yazcnn nnde rnek alfabe olduu izlenimine kaplr.
Harflerin daha hzl ve akc yazmak amacyla yuvarlaklarnas, i
ie gemesi ve birbirine balanmas, yani italik yaz henz bilinmez.
Kitap. yazsn da etkileyen bu yaz karakterini daha sonra ele ala-
caz.
2
.Okuma ve Yazma Bilgisi
1. Yunanllar
Fenike yazs 9. yzylda, yaplan baz deiikliklerden sonra

, Yunanllar tarafndan da kullanlmaya balandnda, bu yeni kaza;
nm bir sre boyunca halkn ok dar bir kesiminin tekelinde kald
elbette. Etruria'da ve alfabeyi yaklak yz yl sonra kabul eden
komu blge Latium'da yaplan arkeolajik kazlardan ve en eski
tarihli yazlar ieren nesnelerin trnden, yaznn "mlkiyetinin''
balangta zengin ve aristokrat tabakayla snrl olduu aka an-
lalmaktadr. En eski Attika yazt olan ve Atina'daki Dipylon'da
bulunan vazonun zerinde heksainetre vezniyle yer alan yaz da,
dans ve iki lenlerini aniatmasyla (bkz. Resim 2) st tabakann
yaan biimini tasvir eder. Ayn ey Pithekusai kabndaki kutsama
yazs (bkz. Resim 3) iin de sylenebilir. Yunan adas Thera'da
bulunan ApoUan Karneios tapnann civarndaki kaya yaztlan
olanc imalarla doludur ve orada tanrnn onuruna oyunlar d-
zenleyen gen aristokratlar konu edinir (IG XII 3, 536-60 ; 4 O-
493). . .
OKUMA VE YAZMA BiLGiSi 29
Gnmze ula an ve kamuya ynelik olan ilk Yunan yazdan 7.

yzyldan kalmadr. Balangta bunlar kanun metinleri ve mezar
kitabeleriydi -sonradan saylar binleri amt- ve bunlarn olabildi-
ince ok insan tarafndan okunup anlalmas gerekiyordu. Daha
7. yzyla ait vazolarcia bile ressamn figrlerin yanna yazd akla
malara ya da sanatnn imzasna rastlanr, Atina agorasnda yaplan
, kazlarda, 7. yzyla ve sonraki dneme ait olup zederi yazl ok
sayda seramik paras ve alelade "kk mektuplar" bulunmutur.
rnein, bunlardan birinde, dn alnan testerenin kapnn altna
konarak iade edilmesi rica edilir (Resim 8). 1 591 ylnda Msr
kral: II. Psammetik'in Etiyopyallara kar yrtt bir sefere katlan
bir grup Yunanl paral asker de II. Ramses'in Abu Simbel'deki antsal
heykeline isimlerini kazyarak kendilerini ebediletirmilerdir. 2
, Kolayca oaltlabilecek bu birka rnek bile, yaznn kullanm
alannn 7. yzyldan itibaren genilediini, okuma ve yazmann
artk bir zmre yada mevkiyle snrl olmadn aka gstermekte-
Resim 8: Agorada bulunan ve zerinde U yaz yer alan os rakon *:

[8al..lVE]V: Ka8e: hvro Tl hooo Ta 8upa T KcllTO: rp(ov(a)
"Thamneus, testereyi kapnn eiinin altna koy."
Atina, Agora Mzesi.
dir. 3 Bizim burada verdiimiz .rneklerin Yunanca konuulan dn-

yann u blgelerini de kapsamasndan yola karak, o dnemde
okuma yazma retmeye ynelik bir yntem olduu sonucuna vara-
biliriz.4 Fakat Yunanistan'da 7. ve 6. yzyllarda bile okuma yazma-
* ostrakon: Oy pusulas olarak kullamlan anak mlek paras. (.n.)

30 ANTiKAGDA KiTAP
nn retildii okullar olup olmadn bilmiyoruz. Belki de zel

retmenler tutuluyordu ya da ocuk okuma ve yazmay ebeveynle-
rinden reniyordu. Bir "ilkkul"un varlna dair ilk gvenilir kay-
da Herodotos'ta (6, 27) rastlarz: onyallarn Lade deniz sava nce-
sindeki isyan ( 494) srasnda Khios adasnda bir okul binasnn
ats km, alfabeyi renmekte olan 119 ocuk hayatn kaybet-
miti. Elbette Herodotos iin srad ve anlatmaya deer olan bir
okulun varl deil, kt bir iaret olarak yorumlad felaketti. S
2. yzylda bir Yunanistan sanat rehberi yazan Pausanias, Olimpiyat.
oyunlarnda galibiyeti kabul edilmeyen;boksr Kleomenes'in kk
bir Sporad adas olan memleketi Astypalaia' da fkesinden didaska-
leion'un, yani okul binasnn bir stununu yktm ve binann k-
mesi nedeniyle 60 ocuun lmne yol atn anlatr( 6, 9 .6-7).
Yine Herodotos (4, 78), Tuna azndaki Miletos kolonisi stros
kentinden olan ve skit kralyla evlendirilen bir Yunanl kadnn
Gney Rusya'nn barbar dnyasnda oluna Yunanca okuyup yazmay
rettiini nakleder. Bu bilgi, 6. yzyln sonunda ve 5. yz-
yln banda Yunan dnyasnn kysnda yaayan bu kadnn okuma
yazma bildiini ve olunun anadilinde okuyup yazmasnn onun
iin son derece doal bir gereklilik olduunu gsterir.
Okul hayat temasn ileyen ilk vazo resimleri de 5. yzyln ban
dan kalmadr. Bu trn en bilinen rnei, Berlin' deki Duris vazsudur
(Resim 9). Vazonun zerine, Platon'a gre (Protagoras 325c-326b;
Yasalar 7, 809-810) paideia'da, yani eitimde mutlaka yer almas gere-
ken dersin de resmedilmitir: grammata [edebiyat], yani okuma
yazma, neS'ir ve iirlerin incelenmesi ve ezberlenmesi dersi; mzik ve
dans dersi musil<i ve son olarak da gymnastike, yani spor. Kabn i
yzeyi spora ayrlmtr, d yzeyinde ise musike ve grammata tasvirlerini
grrz: Elinde bir lir tutan sakall bir retmen sandalyede otur-
maktadr, karsnda yine bir lirin tellerine dokunan bir olan vardr.
Bir baka grupta ise, elindeki ifte flt bir erkek ocua alan gen
bir adam tasvir edilmitir. Yine sakall bir retmen bir sandalyede
oturnu, vazo ressamnn bir msra yazd ak bir rulo kitab tut-
maktadr (vazoya bakan yazy okuyabilsin diye ruloyu enine tutmak-
tadr elbette). Onun kar s nda, belli ki ezberledii eyleri syleyen
bir ocuk durmaktadr. Yaz tahtal ve t kalemli gen bir adam ise
dier rencinin yazdklarn kontrol etmektedir.
9. Ders sahnelerinin yer ald Duris vazosu. Berlin, Devlet Mzeleri.
Duris kab ve 5. yzyldan kalma benzer tasvirler o dnenide

Atina'da okullarda ders verildiini kantlamaz elbette. Ancak bu
tasvirler, tpk yaz tahtal ve rulo kitapl insan tasvirlerinin imdi
de gzde olmas gibi, gen Atina demokrasisinde okuyup yazmann
vatandalar iin nemli olduunu gstermektedirler. O dnemin
edebiyat da yanstr bunu. rnein Aiskhylos'ta (Fragm. 530, 21,
Mette) adalet tanras Dike Zeus'un yaz tahtasna insanlarn ile-
dii sular kaydeder. Sophokles'in bir fragnannda (144 Radt)
Troya seferi ncesinde bir Akha kral elindeki metne bakarak, her-
kesin yeminini tutup saflarda yerini alp almadn kontrol eder.
Trakhisli Kadnlar' da (4 7; 157) Herakles Deianeira'ya bir vasiyetname
32 ANTiKAGDAKiTAP
brakr. Euripides mektubu dramann etkili bir arac haline getirir.

(Hippolytos 856 vd.; phigeneia Tauris'te 584 vd.; phigeneia Aulis'te
98 vd.; 111 vd.; 314 vd.). Euripides Theseus'unda okuma yazma
bilmeyen birini sahneye kartr (Fragm. 382 Nauckl): Cahil bir
oban kagelir ve bir isimdeki harflerin biimlerini betimler: nce
pergelle izilmi gibi bir daire ve onun ortasnda bir im daha. kinci
harf, ortadaki izgi tarafndan ayrlan iki izgiden ibaret. nc
harf ular ie dnk bir kvrm gibi. Drdnc harf dikey bir izgiye
yaslanan yatay izgi. Beinci harfi tarif etmek zor: Bir destek
oluturan iki eri izgi. Son harf nc harfin ayns. Bylece,
betimlenen ismin Theseus (8HC EYC) olduunu herkes anlar.
Benzer bir sahneye Attikal iki tragedya yazarnda, Agathon ve
Theodektes'te de rastlarz (Athenaios 10, 454 d-e). Eer okuma
yazma bilmeyen kii (agrammatos) herkesin alayla glmsedii istis-
nai bir tipierne olmasayd, tragedyadaki bu komik sahnelerin seyirci-
nin ilgisini ekecei dnlmezdi.
Okuma ve yazmann "toplumun mal" haline geldiine dair iaret-
ler yalnzca byk tragedya yazarlarnda deil, eski komedyada da
grlr. Birka rnek verelim: Aristophanes'inAtllar'nda (997 vd.)
kehanet yazlarn okuyabilen bir sucuk satcsile Kk Asya'daki
Paphlagonia'dan gelen bir adam vardr. Ar tehizatl askerler olan
hoplit'lerin okuma yazma bildiklerini KUlar'dan (488 vd.) anlarz:
Bir seterden sonra evlerine gnderilen askerlere, sada solda asl
ilanlara dikkat etmeleri uyarsnda bulunulur. Bar'ta (1 179) savaa
gidecek olan vatandalarn adlarnn kent meydanna aslm liste-
lerle duyurulduunu ve bundan haberi olmayan taral bir adamn
listede kendi adn okuduunu reniriz. Kular'da (971 vd., 1024
vd.) falc Khresmologos sahneye bir rulo kitapla (byblos) kar ve
yazlan yksek sesle okur. KUrbaalar'da "Herkesin bir eyler ren
dii bir kitab vardr," ( 1ll 4) denir. Kallias, Gramma~ike Tragodia
adn ta yan ve koronun sahneye harf klnda kt bir. komedya
bile yazmt (Athenaios 7, 276 a; 10, 448 b; 453 c). 5. yzylda
Atina'da kitapln canl bir sektr olduu komedyalarla da ka-
ntlanr. Nikophon'un Kheirogastores (Kazandn Yiyenler) adl ko-
medyasnda bibliopolai'yi (kitaplar) manavlar, balklar, kmr-
cler, pastaclar vs. ile ayn kaba koymas (Athenaios 3, 126 e-f),
kitaplarn da tpk dier satclar gibi pazar meydannda sat yapt-
OKUMA VE YAZMABiLGiSi 33
n varsaymamza yol aar. Nitekim Eupolis (Fragm. 304 K) bir frag-

mannda, pazarda kitaplarn sata sunulduu yere iaret eder.
Aristophanes Kular' da, sabah erkenden kitaplar dolama mo-
dasyla da alay eder. Birinin bir toplulua yksek sesle kitap oku-
nayp kitab tek bana kendisi iin okumasna da ilk kez Aristopha-
nes'te rastlarz. Ancak bu kii -ne elencelidir ki- bir lml deil,
gemide giderken Euripides'in Andromeda'sn "kendi kendine oku-
duunu" syleyen Tanr Dionysos'tur (Kurbaalar 52 vd.). Eserin bu
ksm, elbette ncelikle sahneye koymak amacyla yazlan tiyatro
eserlerinin okunduunu da gsteren nemli bir veridir; zaten air-
lerin birbirlerine srekli gnderme yapmalar ve birbirlerini inele
meleri ancak bu ekilde aklanabilir.
Attika vazo ressamlar bu kendi-kendine-okuma temasn 5.
yzyln seksenli yllarndan itibaren ilemeye balamlardr (Resim
10); bu durum, antik bir yazarn bir konuya ilk kez el atmasnn
dnemin bir yeniliinden bahsettii anlamna gelmediini bir kez
daha gzler nne serer. Bu vazo resimlerihde rulo kitabn bir
toplulukta yksek sesle okunmasn ya da mzik eliinde okun-
masn tasvir eden resimlere de sk sk rastlanr (Resim 1 1). Eer
resimdekiler, sk sk olduu gibi, gen kz ya da kadnlarsa, bunlar
bazen Musa'lardr bazen de, musike ve grammatike'ye kar erkekler-
den daha az ilgili olmayan, "iyi ailelere mensup" Atinal gen hanm
lardr.5
Hkmdarlk soyu Peisistratosoullar'nn iktidarna son verilme-
sinden sonra gen Atina demokrasisi ostrakismos denen "anak-
mlek mahkemesini" kurdu; bu mahkemenin amac, devlet iin
tehlikeli olabilecek kiilerin fazla glennesini engellemekti. Ostra-
kismos karar alndnda, tm vatandalar agorada toplanrd. Her-
kes bir mlek kr (ostrakon) olan "oy pusulasna" oyunu yazmak,
yani iktidar ktye kullandndan kukuland siyasetinin adn
mlein zerine kazmak zorundayd (Resim 12). Oylamaya
6000'den fazla vatanda katld takdirde, oy pusulalarnda ismine
en ok rastlanan siyasetinin Atina'y on yllha terk etmesi gere-
kiyordu. Ostrakismos'un 487'de ilk kurban Peisistratosoullan
soyundan Hipparkhos'tu.
Ostrakismos'ta kullanlan anak mlek paralar -10 000 adet-
ten fazla ostrakon bulunmutur6- :celendiinde, baz isimleri hep
10. Cartellino ressamnn vazo resmi. Neuchatel, zel koleksiyon.
11. Onesimos'un vazo resmi. Berlin Devlet Mzeleri.

ayn kiinin kazd anlalmtr. Muhtemelen bunun nedeni ya

siyasi mcadelede kamuoyunu kaba yntemlerle etkileme abasyd
ya da yazma bilmeyerrlerin oylarnn bilenler tarafndan yazlmasyd.
Bununla ilgili bir de anekdot vardr: Okuma yazma bilmeyen bir
vatanda yanndaki adamdan, onun Aristeides'in ta kendisi oldu-
undan bihaber, mlek parasnn zerine Aristeides'in adn yaz-
masn rica eder. Okuma yazma bilmeyenlere dair bu rneklere kar-
n, Attika vatandalarnn byk ounluu isimlerini okuyup yaza-
masaydlar, ostrakismos kurumunun bir anlam olmazd. Nitekim,
bize bu anekclotu aktaran Plutarkhos (Aristeides 7) da en bata
Unu vurgular: "Herkes bir mlek paras alr ve srgne yollamak
istedii adamn ismini yazard." Bundan baka, Sicilya'daki Yunan
12. Agorada bulunan ostrakon'lar, bazlarnn zerinde Themistokles yazar.

Atina, Agora Mzesi.
kenti Syrakusai'de de ostrakismos benzeri bir kurum vard; burada

isimler zeytinaacnn yapraklarna (petalon = yaprak) yazld iin
uygulamaya petalismos deniyordu (Diodoros ll, 87. 1).
Says oaltlabilecek bu rnekler, insanlarn Atina ve dier
merkezlerde 5. yzyln balarndan itibaren okuma yazma bildiini
36 ANTiKAGDAKiTAP
ve agramrnatos'un* aznlkta olduunu aka gsterirler. zellikle

de Byk skender'le balayan Yunan hakimiyeti daha sonra da
Roma hakimiyeti altndaki Msr'daki okuma yazma oran konu-
sunda, orada bulunan papirsler nedeniyle daha kesin bilgiler edini-
lebilnitir. O blgedeki agrammatoi says hayli yksek olnu ve
Roma dneminin sonuna doru daha da artn olsa da, kendi dille-
rinde gayet iyi okuyup yazabilen Msrllarn hemYunanllarn hem
de Romallarn gznde agramrnatoi olduunu unutmamak gerek.
Ancak orada, yazyla gndelik bir iliki iinde olmayp zar zor okuyup
yazabilenleri ifade eden bradeos graphontes'in oran da yksekti. 7
Msr'daki ky muhtarlarnn 'bile, tpk S 2. yzyln sonunda
Fayyum'daki Ptolemais Hermu'da komogramrnateus [ky katibil ola-
rak resmi bir greve getirilen Petaus gibi, zar zor okuyup yazmas
bize hayli garip geliyor. Petaus'un tuttuu ky arivinin bir blm
gnmze ularitr; Petaus papirslerden birinin zerine epidedoka
(sundum) ulamasyla birlikte arka arkaya on iki kez resmi imzasn
-Petaus komogr(amrnateus)- atma altrmas yapntr (Resim 13).'
Ayn imzaya bu arivdeki resmi yazlarn altnda da rastlarz, ancak
metinler yazya daha hakim birileri tarafndan yazlntr. Konu
bir kyn komogramrnateus'u agramrnatos olmakla, yani bu grevi
ifa edecek kapasitede olmamakla sulanp da Petaus durumu ince-
lemekle grevlendirilince, Petaus meslektann kesinlikle yetkin
olduunu, zira belgelerin altna imzasn atabildiini bildirnitir.
Yani adamn durumu Petaus'inkinden farkl deildir. 8 Fakat bu tr
insanlardan yalnzca Msr'da deil, Roma mparatorluu'nun her
blgesinde bol miktarda olsa gerekti.9 Nitekim baz ostrakon'lardaki
karalamalara baklrsa, klasik dnemde Atina'daki vatandalar ara-
snda bradeos graphontes'in -bu tip insanlar gnmz toplumlarna
da yabanc deiller- oran hayli yksekti. Tiyatro sahnesinde bir
agrammatos canlandrldnda, en ykses sesle glen anlard belki
de. Ayrca, okuma yazma bilmeyenler, "zar zor yazanlar" ve yazya
mkemmelen hakim olanlar arasndaki snrlar kesin olarak belli
deildir. Fakat kesin olan bir ey varsa, o da bradeos graphontes'in
eline asla bir kitap almad ve yazn kltrne hibir katkda bulun-
maddr.
* agramrnatos: Okuma yazma bilmeyen kii-(oulu agramrnatoi): .n.

OKUMA VE YAZMA BiLGiSi 3 7
13. Bir imza altrmas. P. Petaus 121 (S 2. yzyl).

Kln niversitesi.
2. Romallar
Antik dnyann Latince konuan blgelerine gelince: 10 Duvarlara

karalanm grafitiler, 11 anak mleklerdeki yazlar 12 ve saysz ka-
musal ve zel yaztlar, cumhuriyet ve imparatorluk dneminde en
azndan Roma' da ve dier merkezlerde okuma yazmann ounluk
iin son derece normal bir beceri olduunu kantlamaya yeterlidir.
Bu duvar yazlarnn ounun airlerden yaplm alntlar olmas,
yaznla i ie olunciuu anlamna gelmiyordu elbette. 13 Baz kiiler,
"Trimalchio'nun Ziyafeti"ndeki (Petro ni us 58, 7) azat edilmi kle
Hermeros misali iyi hesap yapabilmekle ve yazdan okuyabilmekle
vnm, ama iiri kmsemi bile olabilirler. Ama Petronius'un
bu eserindeki mizah ve ironinin byk bir ksm sonrad~n grme
evrelerin edebiyatla_ ilgili hrslar uzerine kuruludur zaten.
ok basit insanlarn bile okuyabildiini gsteren bir dier rnek,
efendisinin bizzat onun iin yazd sr bakm klavuzunu her gn
okuyan sr oban Varro' dur (Varro, Rust. 2, 5.1 8).
Erken dnemin koullarn anlatan kaynaklar, antlar ve yaznsal
notlar Yunanistan'a gre ok daha azdr. Plutarkhos'a gre (Romulus
38 ANTiKAGDAKiTAP
6), Romulus ve Remus okuma ve yazma renmeleri iin Gabii'ye

gnderilmilerdir. Fakat bilim bu bilginin doru olduunu kabul
etmez. Gerekten de burada bir anakronizm vardr, zira 8. yz-
ylda Orta talya'da yaz henz bilinmiyordu. Fakat son kazlar (Osteria
dell'Osa nekropolleri) Gabii'nin daha o dnemde bile nemli bir
yerleim yeri olduunu ortaya koymutur; 600 ylna tarihlenen
ve zerinde imdiye dek bulunmu olan en eski yaztlardan biri yer
alan bir mlek Gabii kkenlidir. 14
Livius (3, 44.6) gzel Virginia'nn Appius Claudius tarafndan
izlennesini -5. yzyln ortasnda- anlatrken, forumdaki bir kzlar
okulundan (!) da sz eder. 4. yzylda Falerii kentinde Yunan usu-
lne gre reten, yani birka ailenin ocuuna ayn anda ders
veren temel eitim retmenleri vard (Livius 5, 27.1; Plutarkhos,
Camillus 10; Dionysios Hall. 13, 1.1). O dnemde Tusculum'da da
okullar vard. Bu nedenle, Plutarkhos'un (Quaest. Rom. 59) konsl
Spurius Carvilius Ruga'nn ( 234) azatls Spurius Carvilius'un
Roma' da ilk paral okulu atna dair verdii bilgi, Spurius'un Ro-
ma'daki ilk okulu at biiminde deil, farkl bir cret sistemini
gelitirdii biiminde yorumlanmaldr, Livius'tan (9, 36.3) rendi
imiz bir baka ey de, o dnemde Yunan edebiyatma nem veren
Romallarn eskiden -Plutarkhos bunu 3 lO' daki olaylara istina-
den syler- oullarna Etrsk edebiyat eitimi aldrdklar ve onlar
yksek renim iin Caere'ye gnderdikleridir. Etrsklerin ne denli
yksek bir kltre sahip olduklar dnldnde, bu bilgi hi
artc gelmiyor. Geri Etrsk eitim sistemi hakknda yazl kaynak-
lara sahip deiliz ama Etruria'da Clusium (Chiusi) kral Porsenna'nn
scriba's, yani sekreteri, Romal Mucius Scaevola tarafndan kraln
kendisi zannedilebilecek kadar saygnd (Livi us 2, 12.7; Dionysos
Hall. 5, 28.2). Nitekim Chiusi'de bulunan arkaik bir rlyefte yaz
yazan bir sekreter yksek mevki sahibi beylerle birlikte grlr. 15
Etrsk sanatnda yaz yazan tanrsal varlklar da vardr; bunlar o-
unlukla, lnn adn yazdklar bir rulo ya da diptykhon [ikiye
katlanabilen levha] tutan lm daimonlardr. 16 ok sayda Etrsk
lahti ve kl kavanozunun zerinde yer alan figrler bir yaz tahtas
ya da rulo kitapla tasvir edilmitir. Genellikle lnn ad ve/veya
ya da belirtilmitir; Tarquinial Laris Pulenas'n rulosuncia (Resim
14) ksa bir yaam yks bile yer alr. Mezar kltrnde elbette
14. Laris Pulenas'n lahti (lahtin kapandaki figr). Tarquinia, Ulusal Mze.
belli bir i levi olan bu ikonografik emann ardnda, yaz ve edebiyada

uraan bir insann imgesi de vardr.
Yunan dnyasn Hellenistik dnem boyunca yava yava ege-
menlii altna alan Romallar, yani st tabaka, malup Yunanllarn
maddi zenginliklerinin yan sra edebiyat, bilim ve kltrlerini de
giderek daha fazla benimsediler. Yunanca eserler Latinceye evrildi;
3. yzyln ikinci yarsnda Odysseia'y Latinceye eviren Livius
Andronicus'un ilk evirmen olduu kabul edilir. Plautus ve Teren-
tius'un komedyalarndan da anlald gibi, Yunan eserlerinin sk
sk taklit edildii de oldu. Eitimli insan iin iki dilli olmak doal
, bir hale geldi; Cicero'nun (devler 1, 1) dedii gibi: par in utriusque
orationis facultate [her iki dile de ayn derecede hakim olmak].
3. Okul ve ders
Bylesi bir eitim seviyesine ulaabilmek, hatta srf okuyup yazmak

iin bile ders almak gerekiyordu. Elbette burada antikadaki eitim
sisteminin tm yapsn anlatamayz, biz burada yalnzca okuma ve
yazma ile ilgili yntem ve dersleri ele alacaz.
ocuk alt ya da yedi yana geldiinde ilkokula - Yunanllarda
didaskaleion, Romallarda ludus litterarum- balard (Aristoteles, Poli-
tika 7, 1336b; Pseudo-Platon, Aksiokhos 361d). Yazma derslerine
40 ANTiKAGDAKiTAP
balamadan nce kk renci harflerin isimlerini ve alfabeyi ba-

tan sona, sondan baa ezberlemek zorundayd. Bunu yapmakta zorluk
ekenler de vard, rnein Herodes Attikos'un olu. Herodes Arti-
kos zamannn (S 2. yzyl) en zengin adamlarndan biri olduu
iin, oluna onunla yat olan ve her biri alfabenin bir harfine gre
arlan 24 kle ocuk verebilmiti. Olan bu kle ocuklara emirler
yadryor, bylece alfabeyi reniyordu (Philostratos, \tltae Sophist.
558). Bu kadar varlkl olmayan anne babalar ocuklarna ahap ya
da fildiinden yontulmu harfler veriyor, ocuklar bu harflerle hem
oynuyor hem de reniyorlard (Quintilianus, Inst. Or. 1, , 26;
Hieronymus, Epist. o7, 4.2). Ondan sonra da kk renciler bu
harfleri yazmay reniyorlard. Yaz malzemesi olarak papirs yapra
nadiren kullanlyordu; ounlukla zeri balmumu tabakasyla kapl
ah ap bir yaz tahtas ve t kalemle yazlyordu. Daha, yoksul ocuk-
lar krk anak mlek paralaryla yerinmek zorundaydlar. Fakat
Atina'da rencilerin kulland ta yaz tahtalar da bulunmuturY
Birinci aamada ilkokul retmeni, grammatistes, ocuun elin-
den tutarak harfleri onunla birlikte yazyordu. Fakat yle bir yntem
de vard: retmen, balmumuyla kapl olmayan bir ahap yaz tah-
tasna harfleri kazyor, renci de doru biim iin bir duygu ge-
litirene dek t kalemiyle bu izgilerin zerinden geiyordu
(Seneca, Epist. 94, 5; Quintilianus, Inst. Or. , , 27). Ondan sonra
da olas tm heceleri kurmaya geiliyordu. ocuklar btn bir sz-
ck ya da ismi ancak bu aamadan sonra yazmaya balyorlard,
nce basit sonra daha zor szckleri. Bu yntem rencilerin yaz
altrmalarnn yer ald ok sayda zgn belge 18 ve belli ki ret
men iin dnlm dev defterlerinin 19 yan sra antik yazarlarn
aktardklaryla da belgelenmitir. zellikle de, S 1. yzylda
Quintilianus'un yazd hitabet sanat el kitab Institutio Oratoria'da
(, vd.) ocuun ilk renimi ayrntlaryla ele alnr.
Bundan sonraki aama, retmenin genellikle ahlaki ierikli ve
metrik vezinli rnek cmleler yazmas, rencinin de bunlar kopya
etmesinden ibaretti. Platon'un Protagoras'a sylettii bir meselde
(Prot. 326c-e), retmenin rencilerin yaz tahtasna izgiler ekti-
ini, ocuklarn da orantl ve gzel yazmay renebilmeleri iin
bu izgilerin dna kmadan yazmalar gerektiini reniyoruz.
retmenin, en st ksmna zenle bir deyi yazd ve rencinin
OKUMA VE YAZMABiLGiSi 41
15. Yazma egzersizinin yapld bir yaz tahtas. Londra, British Museum.
bu deyii daha alt ksmda iki kez iyi kt kopya ettii bir izgili
yaz tahtas (Resim 15) gnmze ulaabilmitir. S 2. yzyldan
kalma bu yaz tahtas,
ilk retim yntemlerinin ve okuldaki al
trmalarn aradan geen tfzyllar boyunca pek de deimediini
gsterir. 20
Okuma ve yazma birbirinden ayr tutulamazd elbette, zira biri
dierini gerektirir. Nitekim okuma derslerinde de ayn yntem izleni-
yordu: Tek tek harflerden sonra heceler, ardndan da telaffuzun
giderek zorlat szckler renilirdi, bunlarn bir ksm tekerierne
gibiydi; Quintilianus bu szcklerin hzl ve ak seik bir biimde
telaffuz edilmesine zel bir nem verirdi (Inst. Or. 1, 1.37). Fiil ve
sfat ekiminin de eksiksiz yaplmas gerekiyordu. Son olarak, yaz-
mak -bazen de dikte ediliyordu-, okumak ve ezberlemek iin daha
kapsaml metinler, ksa ykler ya da nl air ve yazarlarn eserlerin-
den seilmi metinler ele alnyordu: nce Homeros, sonra Euripides
ve Menandros, klasik Attika hatipleri Demosthenes, Hypereides
ve sokrates'in eserlerU 1 Yunan ve Latin ilkokullarnda uygulanan
yntem arasnda bir fark yoktu -orijinalleri bulunan Yunan okul
altrmalar Romal Quintilianus'un ngrdnden farkl deildir
ama Romallar S 3. yzyldan itibaren, Yunan zdeyileri yerine
42 ANTiKAGDAKiTAP
Latince zdeyileri (bunlarn nl Cato'nun

tercih eder oldular
zdeyileri olduu yanlgsna dlr); klasik air ise par excellence,
yani mkemmel Vergilius idi.ZZ Elbette temel matematik de reten
ilkokullarn grevi burada bitiyor, renciler de genellikle on bir-
on iki yana gelmi oluyorlard. steyen ve imkan olan, ocuunu
grammatikos ya da grammaticus denen retmenierin ders verdii
daha yksek okullara gnderiyordu (Suetonius, Nero 7; Probus,
Vita A Persii) .
Hellenistik dnemde, Byk skender'in n Asya'da Msr dn
da dzenledii seferler sonucunda geni blgeler siyasi ve kltrel
olarak Yunan blgeleri haline geldiinde, kentlerde gymnasion'lar
[Lat. gymnasium] kuruldu. 23 Bu eitim kurumlar ncelikle genliin
fiziksel geliimi iin dnlmt, fakat yksek dzeyde bir tinsel
eitimin verildii mekanlara da sahiptiler. Grammatikos burada ders
veriyordu. Derslerde genellikle byk air ve yazarlarn eserleri ile
niyordu, ama dersler basit bir dzeyde deildi elbette. renciler
eserleri etkin bir biimde incelemek ve iyice zmsemek zorun-
daydlar. Bununla ilgili bir dizi tipik dev vard; gnmze ulaan
zgn renci devleri bunlar hakknda bir fikir verir. renciler
iin ilk retimin artk geride kald, yaz malzemesinden de belli-
dir: Ahap yaz tahtas yerine artk genellikle papirs kullanlyordu,
ancak bunlar yeni rulolar deil, eski metinlerin arkalaryd. 24
Gymnasion rencilerinin bir grevi de, metin aklamasyd. Bu-
rada, rnein Homeros'tan alnan bir metin parasnn yanndaki
stuna yazarn kulland szcklerin anlamnn yazlmas gere-
kiyordu. O dnemde bile gridelik dilde artk kullanlmayan sz-
ckleri aklayan bu szlkler bizlere metinleri yorumlamada ok
yardmc olmutur. Sonra bir de arolama dersi vard, yani byk
bir edebi eserde geen. bir yk anlatlrd.. Ya da retmenin belir-
ledii konularda kompozisyonlar yazlrd. Ezberlenmesi gereken air-
lerle ilgili soru ve yantlar kateizmi* andran bir biimde derlenirdi.
Vezne uygun bir biimde okuyabilmek iin szckler vezne gre
hecelere ya da blmlere ayrlr ve vurgulanrd. Ayrca metinlerdeki
szcklerin vurgularnn belirtilmesi gerekiyordu ki, bu o zam~nki
* Kateizm: Hristiyanlarda dini kurallar ve ahlak anlayn soru-cevap eklinde

aklayan eitim kitab. (.n.)
kitap yazsnda yaplmayan bir eydi. ok ezberleniyordu ve ren

cileri tevik etmek iin, tpk baka derslerde, rnein gzel yaz
dersinde de olduu gibi, ezber yarnalar bile yaplyordu.
Tm bunlarn temeli ve ilkesi sekin "klasikler" idi, hepsinin
zerinde de daima Homeros vard, sonra tragedyaclar,. zellikle de
Euripides, komedya airleri Aristophanes ve tercihen Menandros,
Attika hatibi Demosthenes ile eski lirik airler Alkman, Sappho ve
Pindaros. Dier yazarlar ve airler, zellikle de daha yeni olanlar
da gz ard edilmez, ama asla o "sabit ekirdek" kadar nemsenmez-
di. Zamanla derslerde klasik yazarlarn da belli eserleri tercih edilir
oldu, rnein Homeros'un lyada's ya da Aiskhylos ve Sophokles'in
yedier tragedyas. Yeri gelniken, bugn bu iki tragedya airinden
kalan ve bizim elimize ortaadan kalma el yazmalar halinde ulaan
eserler ite bu yedier eserdir ve okullarda edinilen yazn zevki sonu-
. cunda baz eserlerin dierlerine daha ok tercih edilmesinin metin
aktarrnma da yansdnn bir iaretidir.
Gymnasion'larn bir de ktphanesi olurdu. Bunlarn bazlar ha-
yrsever kiiler, ou da bizzat renciler tarafndan kurulurdu.
Aleksis'in Linos adl komedyasnda bile ( 4. yzyl) Herakles'in
retmeni olan bakahraman rencisine ktphaneyi gsterir ve
bir kitap semesini syler. Herakles'in Homeros'u, tragedya airle
rinden birini, Hesiodos'u, Khoirilos ya da Epikharmos'u semeyip
bir yemek kitabnda karar klmas tam da bu kas ynndan beklene-
cek eydir (Athenaios 4, 164b-d). Okul ktphanelerine sonra yine
dneceiz.
Roma'da daha yksek bir eitime 3. ila 2. yzyl arasnda
balanmtr, zira ilk Latin edebiyat retmeni daha nce de anlan
ve memleketi Aa talya'daki bir Yunan kenti olan Tarentumlu
Livius Andronicus idi. Yeni memleketinde Yunan efsanesinin terna-
larna gre yazd ok sayda dramann yan sra, Homeros'un
Odysseia'sn Romallarn Saturnius vezniyle son derece sadk bir
biimde Latinceye evirniti. Onun bu "Odusia"s Livius Andro-
nicus'u edebiyat derslerinin odak noktas haline getirdi. 2. yzyln
ikinci yarsnda yine Aa talya kkenli Ennius retmenlik yapt;
Ennius ok sayda drama ve satura'nn yan sra, heksametreyle ilk
Latin ulusal destann yazd: Konularn Roma tarihinden alan Annales.
Livius Andronicus gibi hem grammaticus latinus hem de grammaticus
44 ANTiKAGDAKiTAP
graecus olarak ders veren Ennius (Suetonius, Gramm. 1), derslerde

kendi eserlerini iliyordu.
Fakat Latin gramercilerin dersi (Resim 16) kesin hatlarna ancak
Augustus dnertinde kavutU. Yntemler Yunari yksek okullarn
daki yntemin aynsyd ve yle de kalacakt, buradaki tek fark,
Yunan edebiyatnn deil, Latin edebiyatnn ileniyor olmasyd.
air ve yazariara gelince: Suetonius (Gramm. 16, 2) Cicero'nun
dostu Atticus'un azatls Quintus Caecilius Epirota'nn 26 ylndan
hemen sonra Vergilius ve dier "modern" airleri ders mfredatna
soktuunu nakleder. Bunlardan biri de Horatius idi. Vergilius o
srada hayattayd ve Aeneis'i henz okuyucuya ulamamt. Aeneis
o ldkten sonra oaltlnca bu destan derhal mfredata alnd,
ondan sonra da birincil nemini asla yitirmedi. Fakat derslerde dne-
min airlerinden Ovidius, Lucanus ve Statius da ileniyordu. 25 S
1. yzyln sonuna doru bir deiim yaand ve dnemin airlerine
duyulan ilgi azalrken Ennius'a ve komedyalaryla Terentius'a daha
fazla ilgi gsterilmeye baland. Okuldaki en nemli nesir yazarlar
Cicero ve vakanvis Sallustius idi.
Eitimli evreler, en azndan Cicero zamanndan beri iki dilli oldu-
u iin hem grammaticus latinus'tan hem de grammaticus graecus'tan
(Resim 17) ders alyordu.
Roma'da ve Imperium Romanuro'un Latince konuulan kentle-
rinde Yunanca reten grammatici genellikle Yunan kkenli azat
edilmi klelerdi. st tabakann adetlerinden biri de, sekreterlik,
okuyuculuk ya da ktphanecilik yaptrdklar eitimli klelere
sahip almakt. Bu bilgilere sahip olmayan kleler -ya da ounlukla
onlarn ocuklar- zel derslerle eitiliyorlard.
Buna karn, Yunan egemenlii altndaki dou blgesi Latinceyi
renmeye deer bulmuyordu. Bu durum ancak 3. yzyln sonunda,
mparator Diocletianus Latinceyi resmi dil olarak o blgelerde de
kabul ettirmeye altnda deiti. Nitekim bu dnemden kalma
Msr papirsleri arasnda, yabanc dil Latincenin renilmesine
ilikin rehber kitaplar da bulunmutur: Alfabetik olarak ya da ko-
nulara gre dzenlenmi szck listeleri, iki dilde yazlm basit
ykler, Yunanca-Latince konuma metinleri (tpk bizim gezi reh-
berlerindekiler gibi), Yunanca szlkl Latince metinler ve hatta
Vergilius ya da C ice ro gibi klasik eserlerin iki dilli nshalar. 26
16. Bir ders sahnesini tasvir eden Neumagen rlyefi. Trier, Eyaler Mzesi.
Grammatikos'un verdii dersin bir st aamas yksek okul eiti

miydi. Bu renim, hukuk ya da tp gibi bir uzmanlk dalnda da
yaplabilirdi. Buna karn, yksek okul eitiminin kukusuz en
nemli dal olan hatip okullar uzmanlam saylamayacak bir eitim
veriyorlard. Hitabet sanatna 5. yzyldan itibaren -nl hatip
Gorgias'n saygnln dunn- ve tm Yunan-Roma antika
boyunca ok byk bir nem verilmitir. Bir siyasetinin olduu
kadar bir avukat ya da komutann da kariyer yapabilmesi iin ak
seik ve ikna edici, hatta srkleyici bir biimde konuabilmesi'
artt. Ayn ltler yazarlar, rnein tarihiler iin de geerliydi.
Toplumda nemli bir rol oynamak isteyenin mutlaka hitabet eitimi
almas gerekiyordu. Aristoteles ve Cicero gibi nl adainlar hitabet
sanatna dair ok sayda eser ve rehber kitap yazmlardr. Bunlardan
biri de Quintilianus'un Institutio Oratoria'sdr. Bu eserin ilk renim
den balayarak okullardaki eitim yntemleri konusunda verdii
deerli bilgilerden daha nce e yararlandk, zira Quintilianus hita-
bet eitiminin ocuk yata balamas gerektiini savunur.
Hitabet eitimi n esir, zellikle de, bir ksm -rnein, Gorgias,
Antiphon ya da sokrates- kendi sanatlarndaders de vermi olan
nl hatiplerin yazya aktarlm eserleri zerine kuruluydu. Hangi
hatiplerin rnek alnaca zevkten zevke deiiyordu. Hitabet eiti
minde en nemli akm, her trl barak laf ebeliinden kaarak
4. yzyln Anikah byk hatipleri Demosthenes, Lysias, Aiskhines
ve zellikle de sokrates'i rnek alan Attikaclard. Bu nedenle,
46 ANTiKAGDA KiTAP
17. Grammaticus Graecus [Yunanl gramercil Marcus Mettius Epaphroditus'un

heykelcii (S 3. yzyl). Roma, Palazzo Altieri.
Attika hatiplerinin papirs zerine yazlm ok sayda eserinin gn-

mze ulan olmasna amamak gerekir, zira bunlarn azmsanama
yacak kadar byk bir ksm rencilerin elinden kma kopyalardr.
Pratik altrma iin rencilere bir konuma hazrlayp sunacaklar
konular -rnein, uydurulmu tarihi olaylar- veriliyordu. Papirse
yazlm olan bu devler gnmze de ulamtr ve daha kk
fragnanlar deneyimli papirs uzmanlarn bile yanltm, kurgusal
olaylar tarihi gerekler sanmlardrP
Bu blmn birincil amac, okuma ve yazmann Yunan-Roma

antikanda en azndan S 3. yzyln sonuna dek herkese ak
olduunu ortaya koymakt. Temelde herkesin gidebilecei okullar
vard; bu olanaktan yararlanmak ya da yararlanabilmek (rnein,
maddi nedenlerden tr) herkesin kendine kalm bir eydi. Her
halkarda okumak ve yazmak eski ark ve Msr'da olduu gibi
belli zmre ya da mesleklerle (rahip, katip) snrl bir "irek sanat"
deildi. 28 Yunanl ve Romallarn okullarnda genlik eitli aana
lardan geerek iir, tiyatro oyunu ve nesirle har neir oluyor, "kla-
sik" okulliteratrnn belirli bir ksm genel edebiyat zevkini youn
bir biimde etkiliyordu. 29 Bu durum Yunanca ve Latince metinlerin
aktarrnma da yansd iin gnmz de etkilemitir.
3
Antik Yaz Malzemeleri
Biz bugn kitap, mektup ve belgeleri hemen hemen yalnzca kada

yazar ya da basarz. Oysa kadn henz bilinmedii eskiada ok
sayda farkl yaz malzemesi 1 kullanlyordu. Bu nedenle, Roma impa-
ratorluk dneminin byk hukukusu Ulpianus (Dig. 3 7, ll) ayrntl
bir aklama yapma gerei duymutu: "Vasiyetnamelerde her tr
malzemeyi geerli saymamz gerekir; ister ahap ya da baka bir
malzeme, ister papirs, paqmen ya da herhangi bir hayvan derisi
zerine yazlm olsun, bunlarn hepsi yasal belgedi:"
imdi antikada en yaygn yaz malzemelerine bir gz atacaz,
ancak kalc ve antsal yazdar konumuzun dnda kald iin onlar
zerinde durmayacaz. Yine de, uzun edebi metinlerin zaman zaman
yazt biiminde ebediletirilmi olduunu belirtmek isteriz. Burada
mparator Augustus'un faaliyetlerini anlatan metnin tek olmasa da
en nl versiyonu olan ve Ankara'daki tapnan duvarlarna iki dil-
de -Yunanca ve Latince- kaznm olan Monumentum Ancyranum
isimli byk yazt dnmek gerekir. Hatta 2. yzylda Kk
ANTiKYAZI MALZEMELERi 49
Asya'daki Oinoanda kentinde bir filozof, Diogenes, hemerilerine

Epikurosu retiyi ilan etmek amacyla yazd kapsaml metinleri
bir galerinin duvarna kaztmtr. Yaklak 40 metre uzunluundaki
yaztn byk bir ksm korunmu ve ieriiTeubner'den* kan btn
bir cildi doldurmutut. .
Antikada kullanlan eitli yaz malzemelerini belirli bir dzen
iinde incelemek iin bunlar anorganik ve organik diye ikiye ayr
makta yarar var.
1. Anorganik yaz malzemeleri
Son derece basit bir yaz malzemesi, krk anak mlek paralaryd;
her yerde bolca bulunan bedava bir malzeme. Bu ostrahm'lardan {Yun.
krk mlek paras) 2 zellikle de Msr'da oka bulunmutur. zer-
Ieri kaznm ya da siyah mrekkeple yazlm (Resim 18) bu mlek
paralan vergi faturalar, raporlar, mektuphtr ve zellikle de okul
d,evleridir. Bu anak mlek paralarnn zerine istenmeyen
siyasetilerin isimlerinin yazld ostrakismos denen Atina'ya zg
oylamadan daha nce sz etmitik. mlek paralarndan handiyse
daha ilkel olan bir dier yaz malzemesi ise yass talardr; yine Msr' da,
siyah mrekkeple yazlm olan ve ostrakon'lardaki ksa metinlere
benzeyen yazlada bezeli ok sayda kireta bulunmutur.
Yaz yazmak iin evin i ve d duvarlarndan da bolca yararlanl
mtr. Bir ailenin "ev kitab"nda olduu gibi, ruhsal ve edebi patla-
malara varncaya kadar insann i dnyasn:: tm boyutlarn yans
tan bu duvar yazlar3 zellikle de, Vezv'n lavlarnn altnda kalan
Roma kentlerinde koronabilmitir elbette. Duvarlara yaz yazma
alkanl Pompeii'de bir Romal'nn -elbette yine bir duvara- u
elenceli distikhon'u (beyit) (Resim 19) yazmasna neden olmutu:
Admiror te paries non cecidisse ruinis
qui tat scriptorum taedia sustineas
(Ana ana bunca yazyla, sen tut viran olup yklma,
ey duvar, ayorum sana.)
* Teubner: 1811 'de B. G. Teubner tarafndan kurulan yaynevi. Bibliotheca Scriptorum

Graecorum et Romanorum, Thesaurus Linguae Latinaegibi bilimsel kitaplar yaymlad. (.n.)
50 ANTiKAGDA KiTAP
18. Ostrakon. Bir tahl sat pusulas.

Toledo, The Royal Onrario Museum.
f
A bf/\111\ OR.J P/\ 1\4,[ NUN<ftCIDfft~
rJ:! j !foO T< f( il. li'TMtVM14[PlA' fVJ1iNt.tj .
19. Pompeii'de bir duvar yazs.
Yaz malzemeleri arasnda nemli bir grup da madenlerdir. Yazdar

iin en bata bronz kullanlyordu ama bu el yazmalar iin sz konusu
deildi, nk bakr-kalay alam bronz, t kalem iin fazla sertti.
Yazmak iin daha yumuak madenlerden, zellikle de kurundan
yararlanlyordu. Bana bir felaket gelmesi istenen kiilerin isimle-
rini, genellikle de lanetleyici szlerle birlikte ince kurun tabietiere
. yazmak eskiada ok yaygn bir adetti. Bu kurun tabietler (Resim
20) ya topraa gmlr ya da yeralt glerine teslim etmek amacyla
mezarlara braklrd. 4 Kehanet merkezlerine, rnein Epeiros blge-
sinde bulunan Dodona' daki Zeus kehanet merkezine iletilen sorular
da genellikle kurun tabietiere yazlrd. 5 Kurun tabietler mektup
yazmakta da kullanlyordu. Bylesi bir molybdine epistole'den [kur-
un mektup], tutsak.Polykrite mitinde de olduu gibi, yalnzca gizli
bir mesaj bir ekmein iine saklayarak ulatrmak (Parthenios 9,5)
iin deil, gndelik haberlemede de yararlanlyordu. Bir dizi zgn
20. Morgantina'da (Sicilya) bulunan kurun lanet tabieti ( 2./1. yzyl).
kurun tablet bulunmutur. En eski paralardan biri olan ve Gney

Rusya' daki Krm kysndaki Berezan adasnda bulunan mektubun
zerindeki Yunanca yazlar on lehesiyle yazlmtr ve 6. yzyla
tarihlennektedir (Resim 2 ); bu kuqun tablet en eski Yunan papirs-
lerinden bile daha eskidir. 6 Bu mektup bulunduunda kk bir
ruloyu andryordu. Benzer bir mektup spanya' da bir Yunan ticaret
kolonisi olan Emporion'da gn tna karld. 7 Fakat daha kapsaml
metinler de kuruna yazlyordu. 2. yzylda Periegetes* Pausanias'a
(9, 3 .4) Boiotia' daki Helikon danda, zamann arklarnn ypratm
* Periegetes: Periegesis (seyahatname). yazar. Hellenistik dnemde baz yazariara bu ad
verilirdi. (.n.)
52 ANTiKAGDAKiTAP
olduu bir kurun tabler gsterilmiti; tabietin zerinde Hesiodos'un

epik iiri ler ve Gnler ( 700 ci van) yer alyordu. MaalesefPausa-
nias bu kuqunun biimine, rulo mu yoksa tabler mi olduuna dair
bilgi vermez. Plinius'un dediine gre (Nat. His. 13, 69), Roma'nn
ilk dneminde, papirsn orada henz kullanlmad zamanlarda
resmi yazlar kurun rulolara yazlyordu. Kolayca ypranveren bu
plumbea volumina [kur un rulolar] sk sk sarlp almaya gelmedii .
iin arivleme iin dnlm olsa gerek.
21. Berezan adasnda (Krm) bulunan kurun mektup. St. Petersburg, Ermitaj Mzesi.
ANTiK YAZI MALZEMELERi 53
22. Magliano'da (Toscana). bulunan ve zerinde Etrske bir yazt yer alan kurun disk.
Floransa, Arkeoloji Mzesi.
Orta talya'da kurunun gerekten de yaz malzemesi olarak kul-

lanld,her iki tarafnda da uzun bir Etrske metin (tanr isimleri
ve kurban sunular) yer alan bir diskten de bellidir. Tascana'daki
Magliano'da bulunan bu disk 5. ve 4. yzyllara tarihlenir (Resim
22).
Yine yumuak bir maden olankalay da yazyazmaya elverili bir
malzemeydi. Nitekim kalaydan yaplm lanet tabietleri de vardr
(bkz~ Hippiatr. Paris. 440 p. 63 Oder-Hoppe) .8 Hatta Pausanias kalay
yaz rulolarndan sz eder (4, 26.8): Thebaili komutan Epameinondas
369 ylnda Messenia'y Spartallarn elinden kurtardnda, eski
ulusal kahraman Aristomenos'un Byk Tanralar'n len ritelini
yazd kalay rulolar orada bronz bir kabn iinde bulunmu gibi
yaplmt. Eski yerel gelenekleri salamlatrmak amacn tayan
bu siyasi sahtekarlk, gya yazlarn ne kadar eski olduunu kant-
54 ANTiKAGDA KiTAP
lamak iin silindirden geirilip bir kitap gibi alm olan bu incecik
madenle inandrc klnacakt.
Bir Yahudi kei topluluuna ait olan ve l Deniz'deki Kumran
illaaralarmda bulunan bir dizi kutsal metnin arasnda ok sayda
deri ve papirs rulosuna ve iki bakr ruloya da rastlanmtr. Toplam
uzunluu yaklak 2,5 metre olan bu iki ruloda, gizli hazinelerin
sraland bir metin yer almaktadr; 1. yzyl branicesiyle yazl
m olan metnin bir ksm zlmtr. Ancak yaz t kalemle kazn
mam, kabartma usulyle yazlmtr. 9
Deerli madenler gm ve altn sradan bir yaz malzemesi de-
ildi elbette. Yi:fe de, birka tane gm lanet tableti bulunmutur.
Altnla ilgili rnekler verirken, mezarlarda bulunan Orphik tablerler
ve ok eitli muskalarn yan sra Etrsklerin Caere'sinin liman ve
tapnak kenti olan Pyrgi' de bulunan tabletlere (Resim 23) de
iaret etmek istiyoruz. Etrske ve Fenik:ece olarak: iki dilde yazlm
olan ve Uni (Iuno)-Astarte onuruna yaplan bir kutsamadan sz
eden Pyrgi tabietleri ( 500), Etrskoloji iin sava sonras d-
nemin en nemli buluntutarndan saylr. 10 Plutarkhos'ta (Quaest.
Conviv. 5, 2.10), bu olay dnda tannmayan Erythraili kadn air
Aristomakhe'nin, sthmos enliklerinde iir yarmasn kazandktan
sonra Sikyonlularn Delphoi'deki hazine dairesine altn bir kitap
emanet ettiini reniyoruz. Daha baka "maden kitaplarn" da
olduunu bildiimiz iin bu szleri yorumlamamz ve burada altn
yazl ya da sslemeli bir-papirus kitabn kastedildiini dnmemiz
gerekmez. Aristomakhes'in altn kitab belki de bir ruJo biimindey-
di; bu rulo elbette yalnzca malzemesi nedeniyle deil, bir adak
kitab olmas nedeniyle de nadiren alp okunuyordu.
2. Organik yaz malzemeleri
a. Ahap, keten, vb.
Bitki kkenli organik yaz malzemeleri iinde, eskia boyunca daha

ok ksa metinleri yazmakta kullanlan ahap en bata gelir.
En basit yntem, tahtanin zerine dorudan mrekkeple yazmak-
t. Yaz daha kolay okunabilsin diye bu tahtalar kire ya da alyla
ANTiK YAZI MALZEMElERi SS
23. Pyrgi\!e bulunan ve Etrske ve Fenikece yaztarla kapl tabletler.

Roma, Villa Giulia Mzesi.
beyazlatlrd. En zengin buluntular Msr kkenlidir, zira oradaki

kuru iklim sayesinde organik yaz malzemeleri daha iyi korllna-
bilmitir. Mumyalar nakledilirken zerlerine yaptrlan ve mumya-
larn isim, ya ve gidecei yeri belirten mumya etiketlerinin dnda
bunlarn ou mektup, fatura ya da pusulayd ama bu tahtacklara
edebi metinler de yazlyordu, zira tpk bizim yaz tahtalarmz gibi
okuldaki derslerde de kullanlyorlard 11 (Resim 24). Bazen bu
tahtalarm bir yannn de;linip sicimlerle birbirine tutturulduunu,
Msr'daki Dakhla vadisine yakn smet-el-Ghareb'te bulunan iki
"ahap kitap" rneinde grdk. 1988 baharnda uluslararas basnda
byk heyecan uyandran bu "ahap kitaplar", 25 cm yksekliinde,
56 ANTiKAGDA KiTAP
24. Ahap okul tahtas. Londra, British Museum.
1Ocm geniliinde ve 3 cm kalnlnda 8-9 ahap tablettten oluuyor.

Bunlarn birinde eitli hesap kaytlar, dierinde (Resim 25) ise
tpk bir kodekste olduu gibi skk bir yazyla arkal nl yazlm
edebi bir metin yer alr. Bata Aristoteles'in bir eserinin bulunduu
sanlm -basnn heyecannn nedeni buydu- fakat ok gemeden
metnin "yalnzca" Attikal hatip sokrates'in bir konumas olduu
anlalmt. sokrates'in eserleri ge antikaa dek hitabet derslerin-
de oka ilenmiti, dolaysyla S 4. ya da 5. yzylda yaam bir
hitabet rencisinin eski hatibin metnini okuyup ezberlemek ama-
cyla "ahaba dkm" olmas muhtemeldir. 12
. Yetmili yllarda Roma mparatorluu'nun en kuzeydeki blgesin
de, yani Britanya'daki Vindolanda askeri kampnda, ahap yaz
. malzemesine. dair bilgilerimize nemli katklar salayan buluntular
ele geirildi. 13 Buradaki atk ukurlarnda ksmen minik boyutlarda
kaynaac ve kzlaa paralar bulundu. zederi yazl bu tahta-
larn S lOO'de orada kamp kurmu olan Roma ordusunun belgeleri
olduu ksa sre sonra anlald. Bunlar restorasyonlar yapldktan
sonra biimlerine gre ayr gruba ayrld: Tahtann dokusu uzunla-
masna olan, dikdrtgen biiminde (16-20 x 6-9 cm), ince (3-1 mm,
bazen de 0,25 mm kalnlnda) ahap tabietler mektup yazmak
iin kulanlmt. Metin ahap tabletlerin bir yzne mrekkep ve
ty kalemle iki stun halinde yazlyordu (Resim 26). Sonra ahap
plakann ortasna bir bakla izgi ekiliyor (ahabn dokusuna
dikey olarak) ve ikiye katlanyor, dna da adres yazlyordu.
Britanya, Dakya (Dacia) ve svire'de bulunan benzer ahap
bulgularn dikkate alnmas bu Vindolanda mektuplar sayesinde
ANTiK YAZI MAUEMELERi 57
25. Dakhla'da (Msr) bulunan ve zerinde sokrates'in

bir konunas yer alan "ahap kitap".
58 ANTiKAGDA KiTAP
26. Vindolanda'da bulunan ahap rabler. Londra, British Museum.
Ties: g_ to Q
Ties:]! to ;_ !; to~
.!! to~ ~ to!(?)
O
~
.
.
. .
o f
.o.
2 7. Vindolanda' da bulunan:ahap "not defterleri" (konstrksiyon).

28. Pompeii'deki Murecine'de bulunan tabula cerata.

Pompeii, Eski Antlar Mstearl.
oldu; bylece, o dnemde en azndan papirse nadiren ulalabilen

blgelerde yaygn mektuplama biiminin bu olduu anlald.
Vindolanda bulgularnn ikinci grubu, yine ilk burada grlen "not
defterleri"dir. Bunlar, ortadan ikiye katlanm ince ahap tabietierin
birbirine tutturulmasyla elde edilmiti. Bu "defterlere" tek bir stun
halinde batan sona dek yazlrd; burada yaz, sradan mektuplarn
tersine, tahtann dokusunun tersi ynndeydi (Resim 27). zerle-
rine yazldktan sonra kadanan ince tahta tabietlerden antik litera-
trde de sz edilir; rrparator Commodus'un holanmad insanlarn
isimlerini bu tabietiere yazd, geceleyin de bu kiileri ldrtt
anlatlr (Herodianos , 7.1).
Vindolanda buluntutarnn nc grubu daha nce de incele-
nen tabulae ceratae [balmumuyla svanm levhalar], yani yaz tahta-
lardr.14 Bir yz dz, br yznn kenarlar daha yksek olan
yaz tahtalarnn iinde bir balmumu tabakas oluyordu. Bu balmumu
tabakasnn iine bir t kalemle yazlar kaznyordu (Resim 28).
60 ANTiKAGDA KiTAP
29. Bir rencinin ahap polyptyk/on'u (S 6:yzyl). Paris, Louvre.
Ak renkteki tahtann stnde daha rahat grlsn diye balmumu

genellikle koyu renkteydi ya da krmzyd. Genellikle bu tr tahtalar
balmumuyla kapl yzeyleri st ste gelecek ekilde sicim ya da
menteelerle tutturulur, bylece bir diptykhon elde edilirdi (aslnda
diptykhon deltion olan bu Yunanca szck ikiye katlanm tahta demek~
tir). ya da daha fazla paradan oluan trleri de vard (triptykhon,
polyptykhon); tek~ik nedenlerden tr tahtalarn says istendii
kadar artrlamyordu elbette. Bu tr polyptykha'nn [ten fazla
kanad olan levhalar] -Romallar bunlara codex (kodeks) derlerdi-
i yzeyi balmumuyla \<ap l olurdu (Resim 29).
Tabulae [yaz tahtalar], ister tek ister birka paradan olusun,
en eski dnemlerden beri Yunanllar, Etrskler ve Romallar tarafn~
dan yaygn olarak kullanlyordu: Mektup ve not defterleri (Romal
larda pugillares [yaz tabletleri]) olarak, edebi taslak ve notlar iin,
okuldaki derslerde yaz tahtas olarak 15 ve Roma blgesinde zellikle
de yasal belgeler iin. 1875 ylnda Pompeiili banker Caecilius lucun-
dus'un evinde bulunan 153 tabulae ceratae bunlarn en tannm
rnekleridir. 16 Roma hukuk ve ekonomisinin bu birincil kaynaklarrn~
dan daha nemli olan tek buluntu, liman kenti Puteolili bir banker
ailesine ait olan ve1959 ylnda Pompeii dndaki bir viilada bulunan
ariv olsa gerekP
Bu diptykhon'lar genellikle ahaptand ama fildiinden yaplm

olanlar da vard -Martialis (14, 5) yolculara bunlarn armaan
edilmesini tavsiye eder- ve ge antikada greve yeni balayan
yksek memurlarn, zellikle de konsllerin deerli oymalada ssl
fildii diptykhon'lar armaan etmeleri adettehdL Gnmze ok say
da rnek ulamasnn nedeni, antik diptykhon'larn ortaada gzel
birer kitap kapa olarak kullanlm olmalardr. 18
Plinius'a gre (13, 69), erken dnemlerde Romallar palmiye
yapraklarndan ya da aa kabuklarnn kitabiye tabakasndan yapl
m kitaplar da kullanyorlard. Bu bilginin doruluunu kantlayan
buluntular ya da Yunan-Roma dnyasndan kalma resimler yoktur.
Fakat Hindistan ve D~u Asya'da palmiye yapraklar ve aa kabuu
yakn dnemlere kadar yaz malzemesi olarak kullanlyordu. Palmiye
yaprandan ince uzun eritler kesiliyor ve zerlerine keskin bir
metal kalemle harfler kaznyordu. Daha uzun metinlerde ok sayda
yaprak .st ste konuyor, deliniyar ve bir iple tutturuluyordu. Asya
kkenli bu palmiye yapra kitaplar (Resim 30) 19 Plinius'un neyi
kastettiini anla.inamza yarayabilir belki. Aa kabuklarnn ger-
ekten de kitap yazmak iin kullanld, Yunanca ve Larincede
"kitap" anlamna gelen byblos [=biblos] ya da liber szcnn
"aa kabuu" anlmna gelmesinden de bellidir. Sumatra'daki Ba-
tak'larda, aa kabuunun bir akordeon gibi katland ritel kitap-
lar20 vard (Resim 3 1); Vindolanda'nn ahap mektuplar ve zellikle
de eski talya'ya zg keten kitaplar da bunlara benzerler.
Antik literatrde libri lintei [keten kitaplar] oka anlsa da, bu
yalnzca talya balamndadr. Livius'un anlattna gre (10, 38.6),
Samnit savalar srasnda ( 293) bir Samnit rahibi eski bir keten
kitabn ngrd biimde bir kurban adam, yine Livius'a gre
(4, 7.12; 4, 20.8), Romal vakanvis Licinius Macer, Capitolium'daki
luno Maneta tapnanda muhafaza edilen ve eski Roma rruigistra-
tus'larnn [st dzeydeki kamu grevlileri] kaytlarn ieren keten
kitaplara bavurmutur. mparator Marcus Aurelius genliinde eski
Latin kasabas Anagnia'da yalnzca tapnak deil, ok sayda libri
lintei de grmtr (Fronto, Ad M. Caes. 4,4 p.66 N). Ge dnem
kaynaklarna gre (Symmachus, Epist. 4, 34; Claudianus, Bell. Get.
230) Sibylla'nn kehanetlerinin yer ald kitaplar da ketendendi;
oysa Varro'ya (Servius, Aen. 3, 444) ve Plinius'a (Nat. Hist. 13,69)
62 ANTiKAGDAKiTAP
, ' 6iltiD11
30. Seylan palmiye yapra kitab. Berlin, Hint Sanat Mzesi.
gre, bu kehanetler palmiye yapraklarna yazlmt. yle ya da by-

le, eski talya'da keten kitaplarda kutsal metinler ve resmi kaytlar
yer alm olsa gerek.
Devletin st dzey yneticilerinin geldii eski Roma ailelerinin
zel arivleri ve kronikleri vard (bkz. Oionysios HalL 1, 74.5); 21
ayn ey Etrsk ynetici aristokrasisi iin de geerlidir. Bu "aile
kitaplar" da muhtemelen libri lintei idi, zira Plinius (Nat. Hist. 13,
69) eski dnemde zel belgelerin keten zerine yazldna iaret
eder. Nitekim 4. yzyldan kalma bir Caere lahtinin kapanda
merhumun bann yannda yass bir paket halinde zenle katlanm
bir bez grlr (Resim 32) ve Chiusi'de bulunan bir kl kavanozun-
daki tasvirde, cier ve yldrmlada kehanette bulunan Etrsk
rahipleri haruspices'in tipik bal da benzer bir paketin zerinde
durur. Buna gre, Chiusi lahit kapandaki ritel kitab haruspex'e
ait olsa gerek. 22
Gnmze bir Etrsk liber linteus'u bile ulamtr. Zagreb Mze-
si'nde Msrl bir kzn m umyas korunmaktadr. 23 Bu kz adet olduu
zere keten eritlere sarlmtr ama ne ilgintir ki, bu eritlerin
zerinde imdiye dek bulunmu en uzun Etrske metin yer alr.
3 1. Barak'larn (Sumatra) aa kabuu kitab. Mainz, Gutenberg Mzesi.
32. Caere'de bulunan Etrsk lahit kapa, ay~nt: liber linteus. Vatikan Mzesi.
64 ANTiKAGDA KiTAP
Korunmu olan toplam be erit, yazlada dolu tek para bir bezden
elde edilmitir. Bu bez 3,40 m uzunluunda ve yaklak40 cm genili-
indeydi. Etrsk adetine gre sadan sola uzanan yaz siyah mrek-
keple, belli ki deneyimli bir yazc tarafndan zenle yazlmt (Re-
sim 33). Toplam 12 stunun her biri 24 cm geniliindeydi ve krmz
bir ereve iindeydi. Kuman en sonunda, yani solunda krmz
ereveli bo bir "sayfa" braklmt. Yazl bezin byk olaslkla
tamam, her stun bir "sayfa" oluturacak biimde katlanm, bezin
yazl olmayan iki ucu bu "paketin" etrafna sarlmt. Harflerin
biimine baklrsa, kitap 100 ylnda Perusia-Cortona-Trasimenus
gl blgesinde yazlm ve Etrsk bir gmen tarafndan Msr'a
getirilmiti; bu bez kitap daha sonra mumyaclarn eline gemi
olsagerek. Yaklak 1200 szckten oluan metin "akc" bir biimde
okunamasa da, ierii genel hatlaryla anlalmaktadr. Rakamlara,
ay isimlerine, tannlara ve mlek tasvirlerine, klt ifadelerine rast-
lanmas, burada len takvimi tarznda yazlm bir ritel kitabyla
kar karya olduumuzu dndrtyor. yleyse, liber linteus
Zagrabiensis, antik yazarlarn tasvir ettii gibi, Etrsklerin tanrlarnn
retilerini ve kat klt kurallarn yazdklar o libri rituales'ten biri. 24
Libri lintei, ge Roma imparatorluk dnemine istinaden bir kez
daha anlr: Historia Augusta'nn yazar, Aurelianus'un (S 270-275)
hayatn yazd eserinde, imparator tarafndan libri lintei olarak ha-
zrlatlan ve Roma' daki Bibliotheca Ulpia' da muhafaza edilen gn-
lklerinden yararlanr (Aurel. 1. 7). Aurelianus zamannda papirs
ktl yaanm olabilecei varsaylsa bile, burada eski talya ta~
znda keten kitaplarn yeniden ortaya km olmas bana pek olas
gzkmyor, zira Palmyra kraliesi Zenobia Nil blgesini de geici
olarak egemenlii altna alrit. Belki de Aurelianus'un libri lintei'si
keten cildi papirs ya da parmen kodekslerdi. Aurelianus'un halefi
Tacitus'un yine Historia Augusta' daki biyografisinde sz edilen ve
senato kararlarint ieren libri elephantini (Tacitus 8, 1) de fildii
cildi kitaplar olsa gerek. .
b. Papirs
Fakat burada sz edilen yaz malzemelerinin hibiri papirs bit-

kisinden elde edilen papirs25 kadar nemli olamamtr. Papyros
33. Etrske yazlarn yer ald mumya bezi (ayrnt). Zagreb, Arkeoloji Mzesi.
szc, hakl olarak bizim Papier [Aln. kat] szcmzde yaa-

maya devam eder, oysa Yunanllar bitkiden elde edilen yaz malze-
mesine, yani papirse genellikle khartes derlerdi (Lat. charta); bizim
Karte [Aln. harita, oyun kad, bilet] szc de oradan gelir.
Yunancacia papirs rulosu iin kullanlan byblos szc zamanla
"kitap" anlamn ald; biz bu szc Bibliothek [Aln. ktphane],
Bibliographie [Aln. kaynaka], bibliophil [Aln. kitapsever] gibi bileik
yabanc szcklerimizde hala kullanrz. Bibel [Aln. ncil] szc
nn kkeni de byblos'tur.
Papirsgillerden olan papirs bitkisi (Cyperus papyrus) nemli ve
scak ortamlar seven o ts u bir bitkidir (Resim 34). Papirs eskiada
en ok da Nil vadisinde yetiiyordu. Aa Msr'da, zellikle de
Nil deltasnda ve bir zc:manlar balca papirs retim merkezlerinin
geliip serpildii Arsinoitis'te artk soyu tkenmitir. Bugn papirs
ancak Nil'in st ksmlarnda, Habeistan ve Uganda'da yetimekte-
dir. Aristoteles'in rencisi Theophrastos -papirs bitkisinin ilk ay-
rntl tasvirini Theophrastos'a borluyuz- papirsn Suriye'de de
yelitiini yazar (Hist. Plant. 4, 8 vd.); Plinius'a gre (Nat. Hist. 13,
73) Mezopotamya'da da yetiir. Sicilya' da Ciane nehri ve Syrakusai' de
yetien papirsleri 10. yzylda Araplarn m getirdii yoksa bitkinin
66 ANTiKAGDAKiTAP
34. Papirs bitkisi
orada eskiden beri mi yetitii konusundaki eski tartma.hala ak~,

la kavuamamtr.Z 6 Papirs bitkisi srngen kaln otuklu, gen
biimindeki tepesi emsiye gibi yapraklada kapl plak sapl otsu
bir bitkidir ve boyu elverili koullarda 5 metreye ular.
Msr' da en eski firavun dnemlerinden beri papirs bitkisinden
ok eitli rnler elde ediliyordu. Theophrastos, daha nce de
anlan metninde, papirsn kullanm alanlar konusunda, baka
kaynaklada (rn. Plinius, Nat. Hist. 13, 72) da uzatlabilecek bir
liste verir. Papirsn niasta ieren saplar ucuz ama lezzetli bir besin
maddesiydi. Liflerinden sepet, mat, halat, lamba fitili, basit giysile~
sandalet, hatta kayk yaplyordu. Kkleri alet yapmnda ve yaka-
cak olarak kullanlyordu. ieklerinden elenk, kllerinden ila
yaplyordu.
Burada bizi ilgilendiren rn, yani yaz malzemesi, papirs sapnn
alt ksmndaki zden elde ediyordu. Antikada papirs retimine
dair en ayrntl bilgiyi, ancak modern aratrmalarla akla kavu-
turulan baz ayrntlarn eksikliine ramen, Plinius'un Naturalis
Historia'sna (13, 74 vd.) borluyuz. Modern aratrmalar arasnda
zellikle de, Syrakusai'deki Museo del Papiro'nun mdr Corrado
Basile'nin abalar annaya deerdirY Kabaca anlatacak olui\ak
papirs yle elde ediliyordu: Saplar henz tazeyken paralara bl-
np soyuluyor, bylece z ortaya kyordu. Bu da ince ama olabildi-
ANTiKYAZI MALZEMELERi 6 7
35. Bir papirs yaprann retim emas.
ince enli paralar halinde kesiliyordu ve suyla s la tlm bir tahtann

zerine kenarlar azck st ste gelecek ekilde yan yana diziliyordu.
Bu tabakann zerine ters ynde olacak ekilde ikinci bir z tabakas
diziliyordu (Resim 3 5). Ardndan bu yzey yas s, geni bir tala dv-
lyor, niasta ieren zn yapkanl sayesinde iki tabaka birbirine
yapyordu. Bu ekilde elde edilen yaprak (Yun. kollema) gnete
kururulduktan sonra ponza tayla, bazen de midye ya da fildii bir
ubukla dzleniyordu. Bundan sonra bir yaptrc (un ve sirke)
yardmyla ok sayda yaprak -genellikle 20, bazen de 50- bir rulo
halinde yaptrlyordu, ancak rulonun bir yzndeki bitki liflerinin
hep ayn ynde olmas gerekiyordu; rulonun dnda dikey, iinde
ise yatay idiler. Papirs hep bylesi rulolar halinde piyasaya srld.
Daha ksa metinler, rnein mektup yazmak iin bu rulodan gerek-
tii kadar kesiliyordu.
Bu ekilde retilen papirs ak tondayd, rengi beje alyordu
ve sk sk alp sarlcy: antik rulo kitapta olmas gereken belli bir
esneklie sahip kaygan yzeyli bir yaz malzemesi oluturuyordu.
Antik papirslerin renginin imdi genellikle kahverengimsi olma-
snn nedeni, yzyllarca saklanmalarndan kaynaklanr. Elbette
piyasada ok eitli kalitede papirs vard; kalite yalnzca kullanlan
malzemeyle deil, rulolarn geniliiyle de llrd. Plinius daha
nce belirtilen yerde, farkl kalitelerdeki papirsleri o dnemdeki
isimleriyle birlikte sralar: En kaliteli papirs 13 parmaklk ( = 24,3
cm) rulolar halindeydi ve ad charta hieratica idi; adndan da anlala
ca zere, zellikle de klt yazlar yazmakta kullanlyordu. Birinci
kalitedeki bu papirse daha sonra mparator Augustus'un, ikinci
kalite papirse de kars Livia'nn ad verildi. Hieratica ismi de
.68 ANTiKAGDAKiTAP
parmaklk ( = 20,3 cm) nc kalite papirslere devredildi. mpa

rator Claudius dneminde, alt tabakas liviana'dan, st tabakasise
augusta'dan retilen farkl kalitede bir papirs daha piyasaya srld:
charta claudia. Bu papirs augusta'dan daha dayankli olduu iin
daha ok tercih edilir hale geldi. Hieratica'dan sonra, skenderiye
amfiteatr yaknndaki retim yerinin ad verilen ve Roma'da
Fannius isimli bir ahs tarafndan gzelletirme ilemine tabi
tuttulduu iin fanniana da denen charta amphitheatrica geliyordu;
bu rulolar 9 parmak ( = 6,6 cm) enindeydi. Nil deltasndaki retim
yeri Sai:s'in ad verilen saitica ise 7-8 parmak (=2, 95-4,8 cm)
enindeydi ve ekile dzlendii iin daha dk kaliteydi. Bunlarn
ardndan skenderiye civarndaki Taertea'nn adyla anlan charta
taeneotica ve nihayet emporitica gelir; ancak bu sonuncusu o kadar
dk kaliteydi ki, yaz yazmaktan ziyade, paket kad olarak
kullanlyordu. Gnmze ulaan papirslere bakarak, papirsn
kalitesinin, yani yzeyin kayganlmn ve lifleriri dzenliliinin,
firavunlarn zamannda 2. yzyln sonuna doru doruk noktasna
ulatm syleyebiliriz. Ptolemaios dneminin papirsleri -ki bizim
asl ilgimiz bunlarla balar- ok iyi kalite olsalar da biraz daha
kalndrlar. Papirsler Roma imparatorluk dneminde e kalite
dzeyini korurlar ama 3. yzyldan itibaren giderek kalitesizleirler.
Ancak Msr'daki papirs retimine o. yzyln sonu 1. yzyln
banda son verildii tahmin edilmektedir. Papa kanlaryasmn
gelenekiere bal kalarak belge dzeniernekte kullanmaya devam
ettii papirs Sicilya'daki bir imalathanede retilmi. olsa gerek.
Antik dnyada papirs kullann ve talebi, zellikle de vzr
vzr ileyen idari kurumlarn bulunduu byk kentlerde hayli
fazlayd ve buna bal olarak da youn bir ticareti gerektiriyordu.
Atina'daki idarenin dah:: 5. yzylda papirs kullandm, belge
sureti karmak amacyla satn alnan chartai giderlerini, Atina
akropolndeki Erekhteion'un inaatmm gider faturalarnda (IG F
374, stun IX, 279-28) belirtilmesinden anlyoruz. Atinal air
Hermippos'un, 408/7 ylndan kalma bu yazttan belki de bir
kuak daha eski olan bir ko medyasnn fragnannda (Athenaios ,
27e vd.) bir dizi ithal mal menei ile birlikte sralanmtr ve bu
ithal mallar arasnda Msr' dan getirilen yelken bez i ve papirs
rulolar (bybloi) da vardr. Bizzat Ptolemaios'un idari kurumlarmdaki
papirs tketiminin ne kadar yksek olduunu, 258/7 ylna ait

bir papirs akla kavuturmutur; buna gre, "babakan"
Apollonios'a bal kurumlarn tek bir birimindeki memurlar 33
gnde en az 434 rulo tketiyorlard. 28
Ptolemaios ve Roma'nn egemenlii 29 altndaki Msr'daki papirs
retiminin genel koullar hakknda zet olarak unlar sylenebilir:
Papirs bitkisinin doal olarak yetitii ya da plantasyonlarda
yetitirildii bataklk blgeler nce kralln, sonra da imparatorluun
mlkyd ve zel kiilere kiraya veriliyordu. Bitkilerin yetitirilmesi,
papirsn retimi ve hazr rnn satlmas zel sektrn elindeydi.
Balangta bunlarn ou kk iletmelerdi ve tarm blgesinde
yaayan zgr iileri altryorlard. imparatorluk dneminde bu
imalathaneler daha byk yerlere tanma benziyor: Ptolemaios
dneminde reticiler birinci kalite papirs rulolarn, bunlar
memurlarna kullandrtan devlete vermekle ykmlydler, ancak
rnn geri kalann serbeste satabiliyorlard. Roma imparatorluk
dneminde nce bir retim lisans vergisi koyuldu, ardindan da yine
hazr rnn bir Ksmnn ya da para karlnn devlete verilmesini
ngren anabolicum chartae [kat vergisi] karld.
Antik papirslerin o_u, 30 bu yaz malzemesinin retildii lkede,
yani Msr' da bulunmutur ve bulunmaya devam etmektedir; ancak
bu papirsler, bir zamanlar papirs bitkisinin yetitii yerlerde, yani
Nil deltasnn nemli blgelerinde ve Nil kylarnda deil, kuru l
blgelerinde bulunmutl!-r En nemli buluntu yerleri bugn artk
kumlar altnda kalm vaha yerleimleri, zellikle de Fayyum
blgesindeki kentlerdir (Arsinoe, Karanis, Soknopaiu Nesos,
Philadelphia vs.). Zengin buluntularn gn na karld dier
yerler, rnein Herakleopolis, Tebtynis, Oksyrhynkhos, Hermopolis,
Koptos, Elephantine'dir (bkz. Resim 36'daki harita). Msr dnda
ok sayda papirs bulunan yer, Frat nehrinin orta batsndaki Dura-
Europos'tur. Daha sonra Roma garnizonu olan bu kentin Msr' dakine
benzer kuru iklim sayesinde, parmen veYanan papirsleri dnda
Roma askeri idaresinin Latince papirsleri de korunabilmitir. Papi-
rsler Filistin'de de uzun mrl olabilmitir. En tannm rnekler,
l Deniz' deki maaralarda bulunan deri ve papirs rulolardr. 18.
y'zylda, Herculaneum' da "Papirs Villas" denen villada kmr-
lemi bir durumda bulunan 1800 rulonun bunca sre korunmasnn
70 ANTiKAGDAKiTAP
APHROD!TOPOI.!S
__...c.--,-ARSINOE
( Medinet-el-Fayylm)
BUS!RIS (Ahusir-el-Malaq)
Hawara
EH.ahun
Guroh(Kom MedinN Ghurab)
HERACLEOPOLIS MAGNA
(lhn.sya-<'1-M~na)
ANCYRONON POI.!S (El Hiha)
OXYRHYNCHUS (el-Bahnasa)
(Tihna)
HERMOUPOI.!S (el-Ashmunei)
36a. Msr'da papirsn bulunduu balca yerler.

(Akmim)
KIIF.NOBOSKION
eKOPTOS (Qus) t
at'a
~''' rarnt'
W.>di Fawakhir
OASIS MAIOR (ri Kargh)

ihis
APOLI.ONOS ANO,
APOLUNOPOUS MAGNA
(Edfu Teli)
Places where papyri were found:-

ancient names SYENE
modern names Aswan
othtr ancient names Ptolcmais. De/ta
o 50 IOOMiles
=:;:=;:=F=;=:!;=!::::::::!::::::r==~
o so 100 ISOKim
36b. Msr'da papirsn bulunduu balca yerler.

72 ANTiKAGDA KiTAP
nedeni 79 ylnda Vezv'n patlamas sonucu oluan zel koullar

dr. Bir Attika mezarnda bulunan papirs fragnan ok gemeden
toza dnrken, 31 1963 ylnda Selanik'e yakn Derveni'de gn
na karlan kmrlemi bir papirs rulosu paras -lnn
yaklmasndan sonra artakalan para- gnmze dek korunabil-
mitir; 4. yzylda yazilan felsefi bir metin ieren bu rulo, bugne
dek bulunan en eski edebi Yunanca eserdir.
c. Deri ve parmen
Kitap yazmakta kullanlan yaz malzemeleri arasnda papirsn en

byk "rakibi" hayvan derisiydi.32 retim yntemine bal olarak
iki eit rn elde ediliyordu: Deri ve parmen. Deri, tyleri alnm
hayvan pstekisinin maz asiti ieren bitkisel maddelerle tabaklan-
masyla elde edilirken, parmen retiminde hayvan derisi tabak-
lanmaz, kirele ilemden geirildihen sonra gerilerek kurutulur,
ondan sonra da incecik kazmarak dzlenir.
Hayvan derisine yaz yazldndan antik literatrde s~k sk sz
edilir. Diphthera ve membrana terimleri hi ayrm yaplmadan hem
deri hem de parmen iin kullanldndan, bu rnlerin hangisinin
kastedildiine kara; vermek genellikle zordur. Herodotos'un
yazdna gre (5, 58), eski dnemlerdeki onyal Yunanllar papirs
kullanmaya balamadan nce kei ve koyunlarn derilerine yaz
yazyorlard. Burada akla gelmesi gereken deridir herhalde, Perslerin
devlet kronikleri (Diodoros, 2, 32) iin de geerlidir bu, zira Msr'da
bir Pers satrabnn . 5 yzylda deri zerine yazd yazlar bulun-
mutur.33 l Deniz'deki Kumran'da bulunan ve bir Yahudi cemaati-
nin metinlerini ieren nl yaz rulolarnn da ou dikilerek birbi-
rine eklenmi derilerden oluur.34 Burada ender grlen bir acayiplik
olarak, zerine altn mrekkeple lyada ve Odysseia'nn yazld
ylan derisini anmak istiyoruz; bu aheser Konstantinopolis'teki im-
paratorluk mabeyincisi hadm Lausos'un sanat koleksiyonunun bir
parasyd (Kedrenos 1, p. 616). Fakat Suetonius (sidoros 'ta, Orig.
6, 11.2) Roma'daki membranae'nin nce matem renginde, yani safran
sars, daha sonra da genellikle beyaz olduunu sylerken ancak
parmenleri kastediyor olabilir. Yahudi barahip Eleazar'n Msr
kral II. Ptolemaios Philadelphos'a ( 285-246) hediye ettii kanun
ANTKYAZI MAlZEMElERi 73
rulolar da parmendendi mutlaka, zira kral derinin inceliine hay-

ran kalmt (osephos, Ant. ud. 12, 2. ).
Parmen iin kullanlan "pergamena" szcyle nispeten ge
karla:rz; szce ilk kez mparator Diocletianus'un 30 ylnda
fiyatlarla ilgili olarak kard fermancia (VII, 38) rastlarz. "Perga-
mena" szcnn kkeni Pergamon (bugnk Bergama) kentidir;
dolaysyla, Plinius'un (Nat. Hist. 13, 70) Romal alim Varro'dan
aktard U bilginin zel bir nemi vardr: ki kral, Ptolemaios ile
Eumenes, birbirlerinin ktphanelerini kskanmaktadrlar, bu ne-
denle Ptolemaios papirs ihracatn yasaklar. Bunun zerine Perga-
mon'da parmen kefedilir ya da icat edilir (membranas Pergami
repertas). Bu krallar, Pergamon ktphanesinin kurucusu II. Eumenes
( 97- 159) ile Msr kral Ptolemaios VI. Philometor ( 80-
145) olsa gerek. Eskiden, Varro'nun verdii bu bilgi nedeniyle, par-
menin ilk olarak Pergamon'da icat edildii dnlyordu. Fakat
Dura-Europos'takine benzer buluntularn da gsterdii gibi, daha
eski dnemlerde de parmen bilindiinden, U aklama daha
doru olsa gerek: i 70-168 yllarnda, Suriye kral Antiokhos
Epiphanes Msr'a saldrdncia ve skenderiye istila edildiinde
papirs ihracat kesintiye urad. Bunun zerine, ktphaneyi
geniletmeyi srdrebilmek. iin, eskiden beri bilinen paqmenden
yararlanmaya baland. 35 Ancak ok sonra yeni kitap formu kodeks
bulunduunda, parmen yava ya va papirsn yerini ald.
4
Nasl Okunur, Nasl Yazlrd?
1. Yazma
eitli yaz malzemelerini incelediimiz blmden sonra, imdi de

nasl yaz yazldna deinmek istiyoruz.
Yaz hangi gerelerle1 yazlyordul Bu sorunun cevab kullanlan
yaz malzemesinin trne ve yapsna baldr. Daha nce de grd-
mz gibi, gerek Yunanca gerekse Latince konuulan blgelerde
bulunan en eski yaz rnekleri toprak anak mleklere kaznm
harflerdir. Eskiada ostrdkon zerine, duvarlara ya da az ok sert
bir zemine kaznan yazlar yazmak iin sivri bir gere ya da metal
kalem yeterliydi ve bunun iin mutlaka zel bir stilus (t kalem)
kullanlmas gerekmiyordu. Ancak ii balmumuyla kapl yaz tahta-
larna yazmak, daha dorusu yazy bu ince tabakaya kazmak iin
byle bir t kaleme gerek vard. T kalemin (Yun. graphis, Lat.
stilus) yazy kazmakta kullanlan ucu sivriydi, biryazm han.s yaplnca
balmumunu dzlemekte kullanlan st ksm ise spatulay andrr
biimde yassyd. Bu nedenle, "t kalemi evirmek" anlamna gelen
stilum vertere ifadesi "silmek" ile ~anlaml hale geldi.
NASIL OKU NUR, NASIL YAZIURDI? 75
Basit.bir yaz tahtasna ya da bir diptykhon'a yazan insanlar tasvir

eden resimlerde, rnein daha nce anlan ve zerinde bir okul
sahnesi yer alan Duris vazosunda {bkz. Resim 9), bu tr t kalemler
grlr, ayrca ok sayda zgn t kalem bulunmutur (Resim
3 7). ou bronzdan, bir ksm da kemik ve fildiindendir, ancak
deerli madenierden yaplan t kalemler de vardr (bkz. Anthol.
Graeca XVI, 324). Olaanst gzellikte bronz bir t kalem Orvieto
civarndaki bir Etrsk ~ezarnda bulunmutur.Z 6. yzyln so-
nundan kalina bu t kalemin (Resim 38) st ksmnda elinde bir
yaz tahtas ve stilus tutan plak bir delikanl vardr; delikanlnn
kafasnn zerindeki palamut benzeri kht, balmumunun dzle-
nmesine yaryordu. Bylesi bir t kalemin zaman zaman amad,
rnein bir haner olarak kullanld da oluyordu; nitekim Iulius
Caesar kendini can havliyle savunurken, elindeki stilus'la katillerih-
den birinin kolunu delmiti {Suetonius, Caesar 82). Balmumu t
kalemin geni ucuyla dzleniyordu ama yaz tahtasna taze balmumu
demek ya da tm yzeyi dzlemek iin zel bir spatula kulla-
nlyordu. Aralarnda altn kakmal bir rnein de bulunduu baz
spatulalar3 (Resim 39) gnmze ulaabilmitir.
Genellikle yaz tahtasna, oturur pozisyonda iken, tahta dizlerin
zerine yerletirilm~k suretiyle yazlyordu. Fakat yaz tahtalar sert
olduundan, bunlara -baz tasvirlerde grld gibi (Resim 40)-
ayakta da yazlyordu. Yeri gelmiken belirtelim: Balmumuyla kapl
ahap yaz tahtalar eskiadan ok sonra da, yer yer geen yzyla
kadar kullanld. 4
Buna karn, papirse, parmene ve beyazlatlm ya da bal-
mumuyla kaplanmam tahtaya mrekkep ve yaz kalemiyle yaz
lyordu; yalnzca Msrllar5 ucunu incecik olana_,dek kemirdikleri
saz saplar kullanyorlard. Yunanllar ve Romallar yaz kalemlerini
genellikle kamtan elde ediyorlard. Yunancas kalamos olan ve hem
yaz kalemine adn veren hem de Romallar tarafndan calamus bii-
minde dillerine uyarlanan kamn ucu kk bir bakla {Yun. smile,
Lat. scalprum librarium) eri olarak kesiliyor, ucu sivriltiliyo: ve bylece
modern elik kaleminkine benzer bir biim elde ediliyordu. Plinius'a
gre (Nat. Hist. 16, 157), zellikle de Knidos ve Ermeni diyarndaki
Anaetis gl {Lat. Anaeticus lacus) civarndaki kamlar ok gzdeydi
ama Msr kam da beeniliyordu (Martialis 14, 38). Doal kamtan
76 ANTiKAGDAKiTAP
,1
3 7. Bronzdan t ve ry kalemle : Trier, Eyaler Mzesi.
38. Errsk t kalemi. Berlin, Antika Mzesi.
39. Bedburg-Buchholz kkenli balmumu

sparulalar. Bonn, Ren Eyaler Mzesi.
NASIL OKUNUR, NASIL YAZIURDI? 77
yaplan yaz kalemleriniri yan sra bronz kalemler de vard (bkz. Resim
37); en eski ve en nl rneklerden biri 5. yzyldan kalma bir
Attika mezarnda bir papirs rulosunun yannda (!) bulundu. 6 Ku
tylerinden nispeten ge bir dnemde yararlanlma benziyor, zira
ty-kalemlerden s~ eden ilk metin (Anonymus Valesianus 14, 79) S
6. yzyla tarihlenk
Doal kamtan yaplan kalemler kolay andklar iin bir ak
ya da ponza tayla sk sk sivriltilmeleri gerekir. Bu nedenle, bir
kutuda birka kalem hazr tutuluyordu. Mrekkep (Yun. melan,
Lat. atramentum) elde etmek iin genellikle kurum.ve su kartr
lyor ve bu svya Arap zamk ekleniyordu. Demir tannat ve maz
. 1
asitinden elde edilen mrekkeple yazlm en eski belge IS 1 ll
ylna tarihlenir. 7 Krmz mrekkep slenden elde ediliyordu. 8
Daha nce sz edilen Zagreb mumyasnn liber linteus'unda da kr
mz mrekkep kullanlmtr, ancak bu mrekkep zincifre (HgS)
ierir. 9
Eskiada gizli mrekkep de bilinirdi. Bununla ilgili olarak Ro-
mal air Ovidius Ak Sanat adl eserinde (3, 62 7 vd.) iki tyo
verir:
"Gvenli ve grnnezdir yaz daha biraz nce salan stle yazlmsa;

bunu okuyan ncekmr tozu serper zerine.
Ketenin sapyla da, henz nemli iken, aldatabilirsiniz.
Bakirdir sayfa, yine de gizli yaz vardr zerinde."
Sihirli papirslerde sihirbazlk gcne sahip mrekkep tarifeleri

bile verilir. Drt drakhme'lik Troglodytai* mr, Karya inciri, yedi
hurma ekirdei, yedi kurutulmuiam fst kozala, yedi adet
pelinotu z, kara leylein yedi ty; btn bunlar kmrleene
dek kavrulup suyla kpiirtlr (Papyri Graecae Magicae 244-246).
Mrekkep hakka benzeri kaplarda saklanyordu. Resim 41 'de grlen
mrekkep hokkas Sicilya'daki Morgantina'da bulunmutur ve
3. yzyla tarihlenir. Kase biiminde olan hakkann geni ayanda
u yaztyer alr: ANTA/\1\0Y TO ME/\ANOBA<DON (Antallou
. to melanobaphon: Antallos'un mrekkep hokkas). 10 Ancak Yunan-
* Troglodyai: (Yun.) Buzul anda maaralarda yaayan bir Etiyopya kabilesi. (.n.)
78 ANTiKAGDA KiTAP
40. Yazc figrlerinin yer ald Neumagen rlyefi. Trier, Eyaler Mzesi.
41. Morgantina'da (Sicilya) bulunan Hellenistik mrekkep hokkas.
llar mrekkep hakkasna daha ok melanodokheior diyorlard; La-

tince ad ise atramentarium idi. zellikle de Roma dnemine ait
ok sayda atramentaria bulunmutur, genellikle stnde bir delik
olan silindir kutulara benzeyen bu hakkalarn bir ksm ifter ifter
-biri krmz, dieri de siyah mrekkep iin- bulunmutur (Resim
42). Bu tr yaz gerelerini tasvir eden re.sim ve buluntularn da
kandad gibi, mrekkep hakkasnn yaz kalemleriyle birlikte bir
klfa konduuna da sk sk rastlanr. 11
NASIL OKUNUR, NASIL YAZILIRDI? 79
4 2. Instrumentum scriptorium [yaz ara gereci], kitap ve capsa [papirs tomarlarnn

konduu tahta kutu] tasvirleriyle bit Pompeii duvar resmi.
Napoli, Ulusal M ze.
Sert yaz tahtalarnn aksine ok da dayankl olmayan esnek

papirs yaprana sert bir zemin zerinde yazmak gerekiyordu. Eski
Msrl yazclar bu sorunu "Trk oturuu" ile, yani yere bada ku~
rup oturarak zdler. O zaman eteklerinin baldrlar arasnda ge~
rilen kuma zerinde rahata yazyorlard. ok sayda yazc hey~
kelinde grlen bu oturuun yan sra yaygn bir baka duru daha
vard: Sol bacak bklerek yere oturuluyor, sol kol bu bacaa da~
yanyordu. Sol kolun zerinde duran papirse sa elle yazlyordu.
Bylece, rulo halindeki papirse nispeten sert bir zemin salanyordu
ama yaz bu pozisyonda ancak dar stunlar halinde yazlabiliyordu
elbette. 12
Yunanllar ve Romallar Msrllardan saz kalemi almadklar gibi,
yaz pozisyonlarn 13 da taklit etmemie benziyorlar. Fakat bu konu~
daki tasvirler, yani yalnzca papirs rulo deil, kalarrws da kullanan
kiilerin tasvirleri ancak Roma imparatorluk dneminden kalmadr.
Ayrca bunlarn saylar pek kstldr ve uzun bir metnin mi yazld
yoksa mevcut bir metni!l mi dzeltildii ya da sadece imza m atld
ok belli .deildir. Her halkarda yazc hep bir sandalye ya da
80 ANTiKAGDA KiTAP
43. Roma mezar rlyefi: Bir papirs rulosuna yaz yazlmas.

Strazburg, Arkeoloji Mzesi.
koltukta oturur. Resim 43'te, Strazburg'da bulunup S 200 ylna

tarihlenen Roma mezar rlyefinde koltukta oturan bir adam gr-
lr.14 Adam yazl ksm sol elinde rulo halinde duran bir ruloya
yazar, kucana koyduu rulonun br ucu ise dizinden aa sarkar.
Sa elinde, rulonun ortasna yerlqtirdii bir kalamos tutar.
Baka tasvirlerde yazclarn bacak bacak stne atarak oturduk-
lar ya da bir haca biraz daha kaldrp ruloyu baldrn ya da dizin
zerine koyduklar grlr. Aslnda Yunanl ve Romallarn abuk
ypranveren papirse hi uygunolmayan bu rahatsz yazma pazis-
yanlarna amamak elde deil. S 3. yzylda bir lyada metninin
zerine birka dize yazan birinin metninin azndan, "Beni kalamos
yazd, sa el ve de diz," diye dt not o dnemden kalma tas-
videre pek uygun dorusu.
Ancak o dnemde yazmak iin bir masaya ya da sraya oturmak
pek yaygn deilmie benziyor. 15 Ostia kkenli kk bir rlyefte
NASIL OKUNUR, NASIL YAZIURDI? 81
44. Yaz yazanlar gsteren rlyef. Osria Mzesi.
(Resim 44), bir plat{ormunzerinde duran ve belli ki bir konuma

yapan bir adam grlmektedir; adamn iki yannda masada. oturan
ve konumay polyptykhon'a yazan ya da not tutan iki sekreter vardr,
arkapjandaki adamlar heyecanl el kol hareketleriyle konumakta-
drlar. Ostia civarndaki Porrus'ta bulunan bir baka rlyefte 16 ise
yaz masasna oturmu bir gzcnn, bir geminin yk boaltlrken
yine bir polyptkhon'a birtakm notlar aldn grrz.
ncil yazar drt havariyi tasvir ederken yaz yazan kii figrn
sk sk kullanan kitap ressamlarnn repertuvarna bir masa ya da
srada yaz yazmak ancak Karolenj dneminde girmitir. Bu tr aziz
tasvirlerinde ikonografinin az ok tut.ucu yaklamn hesaba katmak
gerekir elbette; pratik yaamda ise diz stnde rahatsz bir durumda
yazmak yerine, bu i iin masa bana geilmi olmas daha muhte-
meldir. Yine de, Paulus'un mektuplarn ieren yaklak 850 tarihli
bir el yazmasnda azizi bankta oturur gsteren bir tasvir yer almak-
tadr.17 Paulus'un kucandaki tahtann zerinde bir kalamos, bir
mrekkep hokkas, kk bir bak ve bir papir~ rulosu vardr,
82 ANTiKAGDAKiTAP
rulonun bir ucu kucandan aaya sarkmtr. Ancak 9. yzylda

papirs artk kullanlmad iin, bu tasvir daha eski bir rnee
gre yaplm olsa gerek. Yine de bu tasvir, papirs rulolarna tah-
tadan bir destek zerinde de yazldnn bir kantdr.
2.0kuma
Bugn bir kitab, gazete ya da baka bir metni bir bakasna deil
de kendi kendimize okurken, iimizden, yani sessiz okuruz. Fakat
eskiada bunun tam tersi geerliydi: En ~zndan edebi ve iirsel
metinler kendi kendine okunurken bile sesli sesli okunurdu ve bu
adetten bir sapma dikkat eker, zellikle belirtilirciL Nitekim Augus-
tinus Aziz Ambrosius'un kitab sessiz okuduunu belirtir (vox autem
et lingua quiescebant [ama sesi kmyor, dudaklar kprdamyordu]).
Augustinus bu allmadk tacite legere [sessiz okuma] iin bir ak
lama bulmaya alm ve belki de Ambrosius'un tesadfen orada
bulunan kiilere metindeki zor ksmlar aklamak zorunda kalma-
mak ya da hassas grtlan korumak iin iinden okuduunu ileri
srmtr (Augustinus, tiraflar 6,3). Demek ki edebiyat yksek
sesle okunilrken akustik olarak da deerlendiriliyordu ve ite bu
nedenle antikada sanatsal metinlerin kulaa da hitap etmesine
zen gsteriliyordu: rnein, ritmik cmleler kuruluyor, hiatus'lar-
dan, yani szck diziliiide nllerin st ste gelmesinden vb. ka-
nlyordu. Ayrca zengin evrelerde iir ve nesideri evdeki klelere
akutmak adettendi. Fakat daha da ileri gidip antika insannn
iinden okuyamadn dnmemek gerekir. Ne de olsa belge ve
mektuplarn sessizce okunduuna dair ok sayda kant vardr. 18
Hem en azndan Roma dneminde yaygn olan halk ktphanelerin-
de herkesin yksek sesle okuduunu tasavvur etmek.zor dorusu.
te yandan, Hellenlerin ambar benzeri kitap depolarnn olduu
eski tip l,ctphanelerde, stunlu geni galerilerde ve avlularda
"sesli" okuduklar daha akla yakndr.
Kitap okuyan insan Yunan sanatnda ilk kez 5. yzylda tasvir
edildi19 ve bu tema ge antikadan sonra da sevilen bir tema olmaya
devam etti. Elinde bir rulo kitap tutan insanlar zaman zaman ayakta
da tasvir edilmilerse de, okurken insanlar daha bir rahatlarna
NASIL OKUNUR, NASIL YAZILIRDI? 83
45. Q. Sulpicius Maximus'un mezar ant. Roma, Capitalini Mzesi (Museo Nuovo).
84 ANTiKAGDAKiTAP
bakyorlard: Tasvirlere baklrsa, genellikle bir sandalyede oturuyor-

lard.Bir dizi Etrsk lahti ve kl kavanozunun zerinde sedire uzan-
m olan ve ellerinde bir rulo tutan figrler grlr, bunlarn iinde
en etkileyici olan Tarquinial Laris Pulenas'n figrdr (Resim
14). Okuma esnasnda rulo ounlukla elde tutulurdu, fakat Mosel
- vadisindeki Neumagen rlyefindeki (Resim 16) gibi, rulonun bir
okuma tahtasnn zerinde durduu ender de olsa grlr. air
Martialis ( 14, 84) bu tr bir tahtaya manuale der ve papirs rulosunun
hassas kenarlarnn okuyucunun giysisine srtnerek ypranmasn
nlemek iin okurken manuale kullanmay tavsiye eder (Ne toga
barbatos faciat vel paenula libros, haec abies chartis tempora longa dabit
[Bu rulo kutusu, elbise ve mantonun kitaplar ypratinasn nleyerek
yapraklar uzun sre koruyacak]) .20
Theodor. Birt, henz bu yzyln banda, o gne dek bilinen
zengin grsel malzemeyi bir kitapta toplamtr. 21 Bu tasvirlerde oku-
mann eitli evreleri grlebilir: Henz tmyle sarlm rulo; ruloyu
okumaya balayan kiinin okuduu ksmlar sol eliyle sarmas, sa
elinde de henz okunmam hacimli ksm tutmas; rulonun ortasnn
okunnas ve nihayet rulonun okunmasnn bitmesine az kala ha-
cimli ksmn artk sol elde tutulmas. Okumann yarda kesilmesi
de tasvir edilir: Elde tutulan rulonun ortas, sarlm haldeki okun-
mu ve okunmam ksimlar arasnda geveke sarkar. Resim 45 bu
~n yanstr. Bu mezarta yaztnda, heykelde tasvir edilen ocuun
S 94 ylnda mparator Domitianus tarafndan Capitolium' da dzen-
lenen yarmalara Yunan heksametresiyle yazlm krk dizeden
oluan iiriyle katld ve galip geldii anlatlr. Zeus'un, Helios\m
Phaeton'a gne arabasn vermesine duyduu fkeyi dile getiren
bu iirin tamam mezartann zerine kazmmtr. Dier epigram-
larda, gece gndz Musa'larla megul olduu iin gten dp
hasralanan ve sonunda da len delikanlnn airlik yeteneine met-
hiyeler dzlr. Quintus Sulpicius Maximus adndaki bu dahi ocuk
yalnzca on bir yl, be ay ve on iki gn yaamtr. 22 Mitik retmen
Linos'un rulosunu yanl sardn -sk sk yaanyor olsa gerek-
gsteren bir vazo resmi (Resim 46) 23 ise trajik deil, aksine mizah
doludur. Tahmin edilebilecei gibi, elinde bir rulo kitap -ge antik-
ada rulonun yerini modern kitap biimi kodeks ald- tutan insan
ksa zamanda air, yazar, alim, filozof, hekim, ksacas enielektel
NASIL OKUNUR, NASIL YAZIURDP 85
adamlann24 tasvirinde sevilen bir tema haline geldi ve antikadan

sonra Hristiyan ikonografisinde de bol bol kullanld.
46. Eretria ressamnn vazo resmi. Paris, Louvre.

5
Antik Kitabn Ba~lca Biimleri:
Rulo ve Kodeks
Yaygn yazmalzemelerinin anlatld blmde baz kitap biimlerini

grmtk: Madenden, ahaptan, yapraklardan ve aa kabukla-
rndan "kitap"lar, taliklerin ve Romallarn keten kitaplar. Bu b-
lmde Yunan-Roma antikanda 1 iki nemli kitap biimi olan rulo
ve kodeksi daha yakndan inceleyeceiz:
1. Rulo kitap
Kodeksten ok daha eskiye dayanan rulo kitap asrlar boyunca

bilinen tek kitap biimidir. Rulo kitabn memleketi Msr'dan Yuna-
nistan'a ne zaman geldii, gvenilir kaynak eksiklii nedeniyle tam
olarak bilinmiyor. Yine de, en eski resimli vazolardaki tasvirler bir
terminus ante quem oluturuyor. Attikal ressam Onesimos'un
490 civarnda yapt vazo resmi (Resim 11) konuyla ilgili en eski
rneklerden biridir: Bir taburenin zerinde hafife ne eilmi bir
ANTiK KiTABlN BAUCA BiiMLERi 87
delikanl oturur ve elinde tuttuu ruloyu, arkasnda duran arkada-

yla birlikte okur. Daha nce anlan ve zerinde bir okul sahnesi
yer alan Duris vazosu bu resimden daha eski saylmaz. Bu tasvirler
rulo kitaplarn hangi malzemeden yapldna dair bir ipucu verme-
seler de, rulolar muhtemelen papirstendir, zira papirsn yaz malze-
mesi olarak kullanldn belirten Atina <kenli yazl belgeler, vazo
resimleriyle ayn dneme rastlar.
Daha nce de belirtildii gibi, papirs: piyasada genellikle yirmi,
bazende daha fazla sayda yaprain (kollema) birbirine yaptrlma
. srrdan oluan rulolar halinde satlyordu. Eserler bu rulolara yazlyor,
metin rulodan ksaysa rulonun ucu kesiliyor, uzunsa rulonun ucuna
bir para daha ekleniyordu.
Papirs rulosunun yaz yazmakta tercih edilen ksm n yzyd
(recto), nk burada liflerin dokusu yatayd ve yaz daha kolay
yazlyordu. Bir rulo kitabn yalnzca birinci sayfasnn i ksmndaki
lif dokusu dikeydi; bu ilk sayfa (protokollon) yaz iin ktllanlmyor,
tm rulonun koruyucu klf grevini gryordu!t Rulonun i ksm
sol taraftaki protokollan'dan balayarak tek tek stunlar (Yun. selis,
Lat. pagina) halinde yazlrd, rulonun toplam uzunluuna dikey
den bu stunlar dikdrtgen olurdu (Resim 4 7/48) .2 Satr uzunlu-
u, yani stunun genilii yapran geniliine gre ayarianmad
iin, yapraklarn yaptrld yerlerin zerine de yazlrd ama bu
durum yaznn kalitesini etkilemezdi, nk yapraklarn bititii
yer, zellikle de kaliteli papirslerde hemen hemen hi belli olmazd.
Satr uzunluu iin standart bir l yoktu; ama satr uzunluunu
edebiyat trne gre dzenlemek gibi bir eilim vard kesinlikle.
Nitekim hatiplerin metinleri genellikle dar stunlar halindeydi
(Resim 49), felsefi eserler geni stunlar, tarihi metinler ve bilimsel
erhler vs. ise daha da geni stunlar halinde yazlyordu. Eski pa-
pirslerde iirlerin msra uzunluu dikkate alnmaz, bir sonraki satr
da devam edilirdi; ancak 3. yzyln ortasndan itibaren metrik
birlik, blok halindeki stunlara tercih edilir oldu. Bir rulo kitabn ka-
litesini, iki yaz stunu arasnda yeterince mesafe olmas ve yaznn
rulonun kenarlarna ok yakn olmamas belirliyordu. Yaz satr -ou
Yunan yaztncia olduu gibi- hi kesintisiz devam eder, szckler
arasnda boluk ya da ayrma imi yoktur. Bu durum antika okuru
iin bir sorun deildi besbelli. Ancak Latince papirslerde, zellikle
88 ANTiKAGDAKiTAP
4 7. Yazl bir papirs rulosunun emas.
48. Okumak zere alm bir papirs rulosu. Berlin, Msr Mzesi.
ANTiK KiTABlN BA UCA BiiMLERi 89
49. Demosthenes, DeFalsa Legatione' (S 1./2. yzyl). Kahire, Mze.
* Yazarn Latincesini verdii bu eserin zgn ad Peri tes Parapresbeias'tr [Ktye

Kullanlan Elilik zerine]. (F.D.)
90 ANTiKAGDA KiTAP
50. Homeros, lyada II ( 2. yzyl). Oxford, Bodleian Ktphanesi.
51. Homeros, lyada V ( 3. yzyl). Oxford, Bodleian Ktphanesi.

ANTiK KiTABlN BALlCA BiiMLERi 91
"'er~<
"t ""' 8f er~'N"t- ct
52. Poseidippos, Epigramlar ( 2. yzyl). Paris, Louvre.
de daha eski olanlarda, szckler arasna konmu ayrma noktala-

rna sk sk rastlanr.
Papiroloji uzman olmayanlar bile bir papirse baktnda, bunun
bir edebi metin mi yoksa bir mektup, bir hesap pusulas, resmi bir
belge mi olduunu anlayabilir, zira bu tr zel ve resmi metinler italik
yaz karakterli bir yazyla yazlmlardr. 3 talik yaz karakterinin zellii,
harflerin yuvarlak olmas ve harflerin, hatta szcklerin bitiik yazlma
s, yani yaz yazarken kalemin mmkn olduunca az kqld:rlmasdr;
bu nedenle bu tr papirsler ok zor okunur ve mutlaka deneyimli
bir gz gerektirir. Oysa edebi bir metin yazlrken bunun tam tersini
yapmaya zen gsterilirdi: Her harf olabildiince ak ve seik bir
biimde ayr ayr yazlmalyd. Bu nedenle, en gzel edebi metinlerin
yer ald papirsler adeta antsal bir yazt havasndadr.
Son derece kaHgrafik bir zellii olan edebi metinlerin -rnein,
S 2. yzyla tarihlerren Havvara kkenli lyada papirs4 (Resim 50)-
92 ANTiKAGDAKiTAP
yan sra daha ge dnemde yazlm Oksyrhynkhos kkenli lyada'nn

. 5. kitab5 (Resim 5 1) gibi son derece batan savma ve geliigzel
yazlm olanlar da vardr; yine baka papirsler, aa yukar 160
ylna tarihlerren ve Hellen airi Poseidippos'un6 epigramlarn ieren
Sakkara kkenli bir papirsn yazs (Resim 52) rnein, hayli tecr-
beli bir elden kmtr. Fakat italik karakterin, S 3. yzylda Aristop-
hanes'in Akhamaililer'i hakkndaki bir Oksyrhynkhos papirsnde 7
yer alan bir yorumda olduu gibi, zaman zaman edebi eserlerde de
kullanld grlr (Resim 53). Papirolojik ve zellikle de paleografik
el kitaplar ve seki koleksiyonlar bu konuda ayrntl bilgi verirler. 8
Latin kitap yazsna9 gelince:' Latince edebi metinlerde Yunanca edebi
metinlere gre (elbette Yunanca metinlerle ilgili aratrmalarda ok
daha zengin papirs kaynaklarndan yararlanma imkan olmutur)
. daha fazla italik karakter kullanlma benziyor. Nitekim papirs ze-
rine yazlm en eski tarihli Cicero metni (S 1. yzyl) -Verres'e 10
kar ikinci konumann fragman- "gzel bir italik yazyla" (Bischoff)
yazlmtr (Resim 54). Msr deil de Herculaneum kkenli olan ve
Actium deniz savan 11 anlatan bir iirin kk bir fragnannda ise
Vezv kentlerindeki duvar yaztlarna hayli benzeyen bir "capitalis"
grlr (Resim 55). 4. yzyla ait olup Oksyrhynkhos'taiz bulunan bir
Livius fragnanndaki yaz ise italik yaznn stilize edilmesi sonucu
gelien ve ge antikada 13 zellikle de ncil metinlerinde yaygn
olarak kullanlan "unziale"ye bir rnektir (Resim 56).
Daha ge dnemden kall\la edebi Yunan papirsl~rinde -gramer-
cilerin byk Hellen ktphaneleri zerinde etkili olmaya balama-
larndan sonra- metni daha anlalr klmak amacyla kullanlan
belirli imlere (iki nokta st ste, satr zerinde kk izgiler vs.)
daha sk rastlanr. Vurgu imleri gibi okumaya yardmc iaretler de
kar ortaya. Fakat bu konuya daha fazla girersek, papiroloun 14 ala-
nna girmi oluruz. Her halkarda, bu tr imlerin yan sra, gnmz-
deki el yazlarnda da olduu gibi dnemin moda ve gelimelerini
yanstan yaz karakterleri uzmanlarn papirsled tarihlendirmesine
katkda bulunmutur.
Antikada yaz malzemesi idareli kullanlrd. Bu nedenle, "arka
sayfas", yani lif dokusunun dikey olduu verso [arka} yz de kulla-
nlm olan ok sayda papirs vardr. Bunlar daha ok ticari ve resmi
yazlardr. Bu tr belgelere genellikle tarih dldnden, recto [n}
ANTiK KiTABlN BAllCA BiiMLERi 93
5 3. Aristophanes' e hypomnemata [erhler, Lat. commentarii], Akhamaililer

(S 3. yzyl). Brksel, Kraliyet Mzesi.
94 ANTiKAGDA KiTAP
54. Cicero, In Verrem II (S 1. yzyl). Giessen niversitesi.
55. Herculaneum'da bulunan De Beilo Actiaco, (S 1. yzyl).

Napoli, Ulusal Ktphane.
yzdeki edebi metin iin de en azndan bir tenninus ante quem saptamak
mmkndr. Yazlp bitirilmi bir papirs rulosunun verso yzne
yazlan edebi metinler de -az da olsa- vardr elbette. Nitekim
Oksyrhynkhos'ta bulunan bir papirs fragnan rneinde, eitli
hesaplada dolu byk bir rulonun ucunun kesildii ve verso yzne
bir ak elegeia's yazld grlmtr. Bu iirin acemi bir elden kt
56. Livius fragnan (S 4. yzyl). Oxford, Bodleian Ktphanesi.

96 ANTiKAGDAKiTAP
belli olan italik yaz karakterinden, metnin bir kitapdan satn

alnmad, birinin zel kopyas olduu anlalmaktadr. 15
Papirs kuru bir yerde muhafaza edildii takdirde son derece
dayankl bir malzemedir. S. 2. yzylda Yunanl hekim Galenos,
asrlk rulolar kullandndan sz eder (In Hipp. De Med. Off.
XVIII, 2, p. 630 Khn). Papirsn ok uzun mrl olduunu bu-
luntular da kantlar. rnein, S 1. yzyldan kalma bir Pindaros
metni yrtk yerlerine papirs yamalar yap trlarak tamir edilmi tir
ki, yamalarda 4. yzyla tarihlerren yazlar yer alr. 16 Yazarkeri yaplan.
hatalar bir sngerle silinebiliyordu, ama tmyle silinmi ve yeniden
yazlm papirslere nadiren rastlanr; buna karn parmende
palimpseston (silip yeniden yazma) yntemine daha sk bavuru-
luyordu.17
Rulonun tamam yazyla dolunca, ince bir ubuk (Yun. omphalos,
Lat. umbilicus) son kollema'nn sa kenarna yaptrlyor ve rulo bu
ubua sarlyordu. Genellikle rulonun dna kitabn adnn yazl
olduu kk bit parmen etiket (Yun. sillybos) ilitirilirdi (Resim
4 2) .18 Ruloya sillybos taklp taklnamas sahibine kalmt -Cicero
(Ad Atticum 4,4a. 1) dostu Atticus'tan, kitaplarna bu etiketlerden
takmalar iin kendisine iki ktphane yardmcs salamasn, rica
eder- ama eserin ismi rulonun banda ya da genellikle sonunda,
bazen de rulonun dnda yazl olurdu zaten. 19
Antik rulo kitaplarn formatna, yani boyutlarna gelince: Kitabn
format kullanlan papirsn yksekliine balyd. Gnmze ula-
an ve zgn boyutlarn korumu olan papirslere baklrsa, normal
bir papirs boyutu 19. ila 25 cm arasnda deiiyordu; antik tasvir-
lerdeki insan figr ve kitap arasndaki orant da bu lye tekabl
eder. 20 Elbette daha yksek rulolar da vard, rnein Euripides'in
Hypsipyle'sinin yer ald papirsn ykseklii 3 7 cm' dir; fakat bu
metin hesaplada dolu bir papirsn recto yznde kalmtr. 21 Daha
kiik rulolar, belli ki tercih edilen bir boyut olan 12 ila 15 cm'lik
bir grupta toplamak mmkn. Yukarda anlan ak elegeia'snn yer
ald Oksyrhynkhos rulosu daha da kktr: Ykseklii yalnzca
8 cm' dir. Fakat bu papirs de yeniden kullanlm olan bir papirstr.
Ayn ey, edebi bir metnin -erotik epigramlar- yer ald en kk
rulo iin de geerlidir. W Schubart bu rulo hakknda unlar syle-
miti: "Kibar bir hanmefendi bu eseri okurken yakalanmak iste-
ANTiK KiTABlN BAUCA BiiMLERi 97
mezse, minicik kitab kimseye belli etmeden giysisinin kvnmlan

arasna saklayabilirdi. "22
Teorik olarak bir rulo sonsuz uzunlukta olabilir, zira istendii
kadar ok sayda kollemata'y birbirine yaptrmak mmkndr. Fa-
kat pratikte fazla uzun, yani fazla kaln bir rulo pek kullanl deildir.
Elimize geen edebi rulo kitaplarn hibiri zgn uzunluunda
deildir maalesef. Ancak mevcut rulolara bakarak bir tespitte bulu-
nacak olursak, rulo u;mnluunun 10 metreyi gemedii sylenebilir.
6 metre uzunluunda olup smsk sarlm olan bir rulonun kalnl
5-6 cm'dir, bir okuyucu bu kalnlktab bir ruloyu.elinde rahata
tutabilir. Platon'un Symposion'i rnein, normal bi~ biimde yazl
dnda, yaklak 7 cm kalnlndaki bir ruloya sar.
Kapsaml antik eserlerin modern basmlardaki gibi tek tek "cilt"ler
halinde yazlmas eski rulo kitaplarn uzunluuna baldr, Temelde,
bir "cilt" bir papirs rulosuna tekabl eder. Ancak, daha eski eser-
lerde, rnein 5. yzyln eserlerinde bugnk kurallara uygun
bir blmlemenin antik yazara hitp etmeyeceini gz nnde bu-
lundurmak gereklr. Thukydides'in balangta 21 "cilt" (= rulo)
olan tarih eseri, bizim bildiimiz 8 ciltlik haline, skenderiye ktp-
hanesinin bu eseri gramerci Samoslu Aristarkhas ynetimi altnda
yeniden yayma hazrlamassonucunda kaVUffiUtuY Fakat Helle-
nistik dnemden itibaren metinlerin gerekten de yazann istedii
biimde, belirli bir sayda "kitaba" blmlendirilmi olduu var-.
saylabilir. Livius'un 142 ciltlik byk tarih eseri Ab Urbe Condita
-bunlarn ancak 35'i tmyle salam bir biimde gnmze ulaabil-
mitir- gerekten de 142 rulodan oluuyordu: Neredeyse kk
bir ktuphane. Bir kitab ierik asndan bir btn olarak tek bir
ruloya sdrma abas 5. yzylda, yani nispeten ge bir dnemde
yaanl Hristiyan yazar Orosius'ta bile ifadesini bulur, Orosius adeta
zr diler gibi yle der: "Konum o kadar zengin ki, tek bir kitaba
snyor. Onun iin bu rulo burada sona ersin, bir sonrakinde devam
edec:im," (Adv. Paganos 2, 19,16).
2. Kodeks
Latince codex - Yunancas somation- szcyle, ge antik dnem-

98 ANTiKAGDAKiTAP
deki dil kullanmna uygun olarak, bugn halen geerli olan kitap
biimini kastederiz. Bu.kitap biiminin henz bilinmedii eski a~
larda codex ad altnda, blok halinde birletirilen birka ahap yaz
tahtas anlalyordu. 24
Kodekslerin25 "yap" itibaryla iki ayr tipi vardr (Resim 57). Te~
mel biim A, bizim okul defterlerinin prensibine benzer: ok sayda
papirs kat tabakas ortadan katlanr, tekrar alarak st ste
konur ve bu tomarn ortas ine iplikle dikilir. S 300 ylna tarihlenen
ve Menandros'un Dyskalas [Huysuz] koffiedyasnn yan sra Samia
[Samoslu Kadn] ve Aspis'in [Kalkan] byk blmlerini de ieren
nl Bodmer Kodeksi buna bir rnek te kil eder. Bu kodekste 27,5
cm yksekliinde, 25 cm eninde 16 papirs tabakas st ste kon~
mu, bylece 13 cm geniliinde, 2 7 cm yksekliinde 64 kitap
sayfas ya da 32 yaprak elde edilmitir. 26 Bylesi bir kodeksin teknik
dezavantajlar vardr elbette. st ste konulan papirs tabakalarnn
says oaldka kitabn kapanmas zorlar ve srtn yrtlmas ya
da dikilerin i teki tabakalar yrtmas tehlikesi artar. Bu nedenle
iteki kat yerine parmenden ya da deriden bir koruyucu erit
yaptrlmtr. Kodeks yapmnda ayn genilikteki tabakalar kul~
la;nldnda, tabakalar ikiye katland zama,n sayfalarn genilii
da doru giderek azalr. Bu gzellik kusuru, kitabn kenarnn
kesilmesiyl~ giderilir ya da "Pierpont Morgan lyada's"nda olduu
gibi, henz kodeksi hazrlama aamasnda giderek daralan tabaka~
57. Bir kodeksin emas (solda A tipi, sada B tipi).

lar kullanlr. 27 Kodeksin A tipiyle imdiye dek yalnzca papirs ko-

dekslerde kar la m olsa k da, 28 B tipi hem papirs hem de par-
men kodeksierde grlr.
A tipi kodeksin dezavantajlarndan ders alnm, B tipinde artk
i ie konmu tabakalardan oluan tek bir tomar yerine, daha az
saydaki tabakalardan oluan formalar kullanlmtr. Tek tek for-
malarn ortas tutturulduktan sonra st ste konur ve srtlar birbi-
rine dikilir - tpk modern kitaplarda da olduu gibi. Antika
kodekslerindeki"formalar genellikle 8 yaprak ve 16 sayfalk drt
tabakadan oluur. Drt tabakadan oluan formalarn (quatemiones)
yan sra tek tabakal (uniones), tabakal (temiones), be tabakal
(quiniones) hatta dokuz tabakal (noniones) formalar da vardr. For-
malar farkl farkl olan kodeksiere de rastlanmtr.
Kodeksierin boyutlarna gelince: 2. ve 3. yzyla tarihlerren en
eski kodeksler dikdrtgen biiminde olup 300 sayfann altndadr.
Papirs nshalarn yan sta parmen kodeksierin de -buluntular
elbette Msr kkenlidir- giderek oald( 4. yzylda formatn
daha ok kare olduu grlr. Bilinen en kaln papirs kodeksi
olan bir Kpti mezmurlar kodeksi (4./5. yzyl) 638 sayfadan oluu-
yordu;29 ncil'in tamamn ieren paqmen kodeks Codex Vaticanus
(4. yzyl) 1600 sayfa, hatta yine bir ncil olan Codex Aleksandrinus
(5. yzyl) balangta en az 1640 sayfayd. 3 Codex Alexandrinus'un
sayfalar 26,4 x 31,6 cm, Codex Sinaiticus'unkiler ise 35 x 40 cm
boyutlarndayd. Fakat mini formatlar da vard. Bilinen en kk
paqmen kodeks Kln niversitesi koleksiyonuna ait Mani-
Kodex'tir. 192 sayfadan oluan bu kodeksin ykseklii 45 mm, eni
ise 38 mm'dir; yaz stunlarnn boyutlar 35 x 24 nn'dir (Resim
58). Yaz slubuna baklarak 4.-6. yzyllar arasna tarihlerren bu
minik kitap din kurucusu Mani'nin hayatn anlatr. 31 40 x 26 mm
boyutlarna sahip daha da minik bir papirs "kodeks" ikiye kat-
lanm tek bir yapraktan oluur ve en yaygn Hristiyan duasn
("Paternoster") ierir. 32 Bu tr mini kitaplar muska olarak kulla-
nlyor olsa gerek; gelmi gemi en byk kilise vaizi lahannes
Khrysostomos (Patr. Gr. 58, 669) Hristiyanlarn nc metinlerinin
yazl olduu muskalar taktklarn syler.
D korunaksz rulo kitaptan farkl olarak kodeksin sert bir cildi
vardr. Antik kodeks cildi konusundaki mtevaz bilgilerimiz, 1945/
100 ANTiKAGDAKiTAP
58. Mani-Kodex. Kln niversitesi.
46 ylnd~ M~r'd~ki Nag Hammadi'de 4. yzyldan kalma gnostik

yazlada dolu on Kpti papirs kodeksinin bulunmasyla hayli
zenginleti. A tipi olan bu kodeksierin (Resim 59) cildi olaanst
iyi durumdadr. 33 Bu kodeksierin birbirine ok benzeyen cilderi yle
yaplyordu: Kei ya da koyun derisinin d yz cildin dn olutU-
ruyordu. Bu deri parasnn st, alt ve sa taraf cildenecek kitap
bloundan daha geni kesiliyordu, sol tarafnn (yani daha sonra
kitabn kapa olacak taraf) ucu gen bir pat"a biiminde uzan
yordu. st ste yaptrlm papirs yapraklarndan oluan bir mu-
kavva derinin i yzne yap tnldktan sonra derinin artan kenarlar
kvrlyor ve mukavvann zerine yaptrlyordu. Sonra kitabn srt
jle kapak arasndaki kat yerine bir deri paras (iraze) konuyor ve
ince deri iplerle birbirine tutturabilmek iin deliniyordu. Daha sonra
deri cildin srt da deliniyor, kitap blou cildin iine yerletiriliyor, .
formalarn ipleri cildin srtndaki deliklerden geiriliyor, cilt srtnn
d ksmnda skca dmleniyordu. Bu ekilde cildenen kitap
kapatldnda, st kapan deri ipli gen ksm bir kapak gibi
kullanlabiliyor ve bylece kodeksin her taraf skca kapatlabili
yordu. Burada grlen Nag Harnnadi kkenli Kodex II'nin (Resim
60, 61) ayrca st kenarnda da kk bir kapakk (mkleb) vardr;
Ylne 4. yzyldan kalma bir papirs kodeksi olan ve Said lehesiyle
(bir Kpti' lehesi) yazlm ncil metinleri ieren Bodmer Kodeksi
XXIII, ok formal kodekslere, yani B tipin,e bir rnektir; bu kodeksin
cildi de iyi durumdadr. 34 Tpk Nag Harnnadi kodekslerinde olduu
gibi bu cildin (Resim 62) de kitab kapatmaya yarayan bir mklebi
ANTiK KiTABlN BAllCA BiiMLERi 1 01
59. Nag fiammadi'de bulunan Kodex II. Kahire Mzesi.
vard. Ancak onlardan farkl olarak, Bodmer Kodeksi'nde cilt derisi-

ne yaptrlan papirs mukavva kitabn srtna da yapk deildi.
Mukavva tm formalarn nceden birbirine dikildii kitabn ilk'
yapra ve son yaprana yaptrlmtl. Ayrca, arka kapan derisi-
nin artan kenarlar kvrlp son yapran zerine, n kapan kat
yerindeki ince deri eritlerin zerine de ilk yaprak yaptrlmt.
Yani kitabn kendisicilde yapk deildi ve bu nedenle alp kapan-
mas daha kolayd.
Bu tr portfy benzeri, mklebli cilderin yan sra srt oluturan
bir deri eridine yaptirlan iki ince dikdrtgen tahtadan ibaret
cilder de vard. Bunun eski bir rnei, 3. yzyldan kald sanlan
ve Resim 63 'te grlen ah ap kapaktr; Du blin' deki Chester Beatty
Ktphanesi'nde muhafaza edilenbu kapak, bugnlere ulaamam
bir Kpt1 kitabnn kapadr. 35 Kapan sa tarafnda, deri eridin
konduu derin bir yiv grlmektedir. Kapan zeri deerli fildii
102 ANTiKAGDA KiTAP
r
-
60. Nag Hammadi'de bulunan Kodex II. Cildin i ksm. Kahire Mzesi.
61. Nag Hammadi'de bulunanKodex II. Cildin d ksm. Kahire Mzesi.

,,,,-:--------
'
:
'!
'' i
'~
~
\ ! 1
k-,-,-- ---r
1
1 i
'
(,., :
!
' .
.
i\ '
i
. :.
'------\j~L ---------- ::~

' ....... ____ i!,.~t-- ...... / .~
62. Bodmer Kodeksi XXIII'n cildi. Cenevre, Bodmer Ktphanesi.
kakmalarla sslyd, maalesef bunlardan geriye pek bir ey kalma-

mtr. Kitap blou kapan srtna iple dikiliyordu; bu cildeme ynte-
minin kkeni, iki tahtann birbirine tutturulduu diptykhon'lara ka-
dar uzanr. nsan fildii kakmal bir Kpd kitabna baktnda, muh-
teem kodeksierin Msr'n kumlarnda ya da manastr ve mzelerde
korunamam, zamann arklarnda un ufak olmadan zgn cildiyle
gnmze ulaamam olmasna bir kat daha zlyor.
Kodeks genellikle ciltlenmeden nce yazlyordu. Bir rulo kitabn
soldan balayarak stun stun yazlmasndan farkl olarak, kodekse
yazan birinin, 36 yazmaya balamadan nce metninin kapsamn iyice
hesaplamas ve yaz malzemesini, ister papirs olsun ister parmen,
nce forma haline getirmesi gerekiyordu. Her formann ka taba-
kadan oluaca da nceden hesaplanyordu, nk bir kez yazmaya
balandktan sonra formann sayfas deitirilemiyordu. Ayrca, ya-
zarken sayfalarn ve formalarn sralamasna ok dikkat etmek gere-
kiyordu. Bunun en kolay yntemi, sayfalar numaralandrmakt. Ni-
tekim ou kodekste sayfalar numaralandrlmtr. Numaralar ge-
nellikle sayfann st ortasna konur, bazen formalar da numaraland
rlrd. Fakat daha yakndan incelendiinde, sayfa numarasnn an-
cak kodeks cildendihen sonra konduu grlmtr. Bu da sayfalar
numaralandrmann amacnn yazcya deil, istedii yeri daha kolay
ve daha hzl bulsun diye okuyucuya kolaylk salamak olduunu
1 04 ANTiKAGDA KiTAP
63. Cilt kapa, ahap ve fildii (S 3. yzyl). Dublin, Chester Beatty Ktphan~si.
ANTiK KiTABlN BALlCA BiiMLERi 1 05
dndrtyor. Baz papirs rulolarnda stunlarn da numaraland

rld grlr, bunun rulocia belli bir yerin kolayca bulunmasndan
baka bir amac olamaz. Sayfalarn numalandrlmasnn esin kayna
idari ve ticari uygulamalar olsa gerek, zira farkl ieriklere sahip
. papirs belgeleri tek bir rulo halinde birbirine yaptrmak ve her
bir blm numaralandrmak adettendi.
Parmen kodeksiere yazmadan n_ce yapraklara sivri bir t ka-
lemle izgi ekilirdi. Her sayfann yaz alan ve kenarlar eit byk-
lkte olsun diye, izgi ekmeden nce st ste konmu tm formala-
rn drt kenar delinir, yaz yazlacak alan iaretlenirdi.
Giinmze ulaan kodeksierin ounda tek bir yaz alan bulunur
ama her sayfada iki stunun olduu rnekler de vardr; iki stunlu
sayfalar papirs kodeksierden ziyade parmen kodeksierde grlr.
Papirs rulolarnda ksa satrlar bir kalite iareti olduu iin, bunun
iki stunlu kodeksler iin de geerli olduu varsaylabilir, zira bylesi
kodeksierde kaHgrafik eilimler vardr. Bunun dnda, 2. yzyln
sonuna ve 3. yzyla tarihlerren en eski papirs kodeksler, edebi
papirs rulolarnn standartyla karlatrldnda birer kaligrafi
rnei olmaktan ok uzaktr. Bu kodeksler, kitabn biimsel zellik-
lerinden ziyade ieriiyle ilgilenen birinin hzl ve zensiz yazsn
sergilerler. 3. yzyldan fragnanlar halinde gnmze ulaan yirmi-
den az fazla parmen kodeksin iinde yaz kalitesi ortalamann
zerine kan ok az rnek vardr. Elbette burada da dikkate aln
mas gereken bir nokta, buluntularn tmnn Msr kkenli olduu
ve eer Yunan-Roma dnyasnn merkezlerinden buluntularla kar
karya olsaydk, eski kodeksiere dair pek de olumlu olmayan izle-
nimimizin belki de daha farkl olacadr. Historia Augusta'ya (Maxi-
minus 30, 4) gre, mparator Trakyal Maximinus'un (S 235-2.}8)
olu Yunanca retmenine teslim edildiinde bir akrabasrrdan
muhteem bir hediye almt: Homeros'un, erguvan rengi parrnene
altn yaldzla yazlm eserleri. Eer bu bilgi doruysa, henz 3. yz-
yln balarnda lks parmen kodeksler vard; erguvan renginde
papirs rulolardan sz edildiine imdiye dek hi rastlanmamtr.
Fakat deerli kodeksierin a muhtemelen ancak 4. yzylda
balar; o yzyln sonuna doru kilise babas Hieronymus (Epist. 22,
32) aristokratik evrelerde kutsal yaznn, yani ncil'in lks nsha-
larnda grlen yzeysel arlklardan yaknmakta gecikmez: "Par-
106 ANTiKAGDAKiTAP
men erguvan rengine boyanyor, harfler altn yaldzla yazlyor, cilt

kapaklar deerli talarla ssleniyor, oysa sa kapnzn nnde rlp
lak can veriyor." Fakat lks kitaplar ncil metinleriyle snrl kalmaz.
Hristiyanlar iin bandan beri kutsal kitaplarna uygun tek ki-
tap biimi olan kodeks (Resim 64), klasik pagan eserlerin yazld
papirse kar galip gelmeye balar; Roma mparatorluu'nun dou-
64. Bir kitap dolabnda drt ncil'in kodeksleri.

Galla Placidia Mozolesi'ndeki mozaik, Ravenna (S 5. yzyln ilk yars}.
ANTiK KiTABlN BAllCA BiiMLERi 1 07
65. Vergilius Romanus (fo!. 14), Vergilius'un resmi. Yarikan Ktphanesi.
sundaki ve batsndaki aristokratik evreler ve de mparator II.

Constantinus'un egemenlii altndaki Konstantinopolis'teki gibi b-
yk ktphaneler klasik metinlerin papirs rulolardan parmen
kodeksiere aktarlmasna nayak olurlar. Ge antikan son dem-
lerine ait lks kodeksler arasnda az ok korunarak gnmze ula-
an nshalarn says hi de az deildir: 4. ve 5. yzyllara tarihlenen
iki Vergilius kodeksi Vergilius Vaticanus 37 ve Vergilius Ramanus 38 (Resim
65); Milana'daki Bibliotheca Ambrosiana'daki* 5. yzyla ait lias
Ambrasiana; 39 ithaf yazs nedeniyle 512/13'e tarihlenen ve
Viyana'daki Avusturya Ulusal Ktphanesi'nde muhafaza edilen
Dioskurides Herbarium'u** 40 (Resim 66); Londra'da British Library'deki
5. yzyla aitKatan Genesis; 41 ayrca 6. yzyla ait Viyana Genesis'i, 42
Rossano Evangearium'u*** 43 (Rossano, Biblioteca Arcivescovile) ve
* 1603-1609 yllar arasnda Kardirral Federico Borromeo tarafndan kurulan deerli el

yazmalaryla nl Ambrosius ktphanesi. (ED.)
** Kurutulmu bitki koleksiyonu. (F.D.)
*** ncil'den paralar ieren ayin kitab. (F.D.)
108 ANTiKAGDA KiTAP
66. Dioskurides Herbarium'u. Viyana, Ulu~al Mze.
6. yzyldan' kalma Sinop Evangeliarium'u (Paris, Bibliotheque

. Nationale) .44 En tannm kodeksler bunlardr ve bu kadar nl olma-
larnn en nemli nedeni zengin illstrasyonlarla ssl olmalardr.
Bunlarn yan sra ok sayda resimsiz kodeks de vardr elbette. 45
Fakat bu muhteem kodeksler -G. Cavallo bunlara isabetli bir
biimde "codici oggetto"46 der- metin aktannndaki titizlik konu-
sunda ayn lde muhteem deillerdir her zaman. rnein, 4.
yzyla ait Terentius kodeksi, yani Vatikan'n Codex Bembinus'u,
estetik yaz karakterine 47 ramen, metinde ok fazla imla hatas
olmas nedeniyle bir dilbilimeiyi mest etmekten ziyade hayal k
rklna uratr. 4. yzyla tarihlerren ve krmz ve siyah mrekkeple
yazlm olan Vergilius metinleri ieren ender bir papirs kodeks,
d zene bezene hazrlanm olsa da, metnin kalitesi konusunda
yayncsndan olumsuz not almtr; 48 ayn: ey Vergilius Romanus'un
metni iin de geerlidir - hem de resimlerine ve zenli capitalis
yazsna ramen: "ab hamine barbara descriptus videtur" [yabanc biri
kopya etmi gibidir] .49
3. Rulo kitap ve kodeks arasndaki rekabet
Kodeksin ortaya kmas50 ve yzyllardr kullanlan rulonun pabucu-

nu dama atmas, Johannes Gutenberg'in matbaacl bulmas ve
baslm kitabn el yazmalarna galip gelmesi kadar nemli sonular

douran bir olaydr. nemli sonulardan bir dieri de antik literat-
rn eskian son dnemlerine, ortaaa ve nihayet bizim dne-
mimize aktarmdr. Zira ge antikada hem zel hem de kamusal
ktphanelerdeki eserler papirs rulolardan parmen kodeksiere
aktarlmaya balandnda, dnemin edebi zevkine ve eski eseriere
atfedilen deerlere gre belirlenen bir seim yapld. Bu ekilde,
rnein Aristophanes'in 44 komedyasnn ancak ll 'i korund u; es-
kiden o kadar sevilen, ancak metinlerin kodeksiere aktanld d-
nemde gzden dm olan Menandros'tan yalnzca birka trans-
hipsiyon yapld, ancak bunlarn tm de iz brakmadan yok olmu-
tur., Bu nedenle, elimizdeki Menandros metinleri, birka zdeyi
hari, Msr'da bulunan papirs rulolada snrldr. 51
Ahap diptykha ve polyptykha'nn -bunlara yaygn olarak pugillares
ya da codices de deniyordu-yan sra papirs ve parmenden yapl
m "note-book"lar da nispeten erken bir dnemde ortaya km
olabilir, ama bunlardan S 1. yzyldan nce sz edilmez. Kodeks
biimindeki bir -edebi esere ilikin ilk ve balangta tek veriye
Romal epigram airi Martialis'in ilk iki kitabnn (1.2) ikinci nsha-
sna yazd bir giri iirinde ve Saturnalia enliklerinde armaan
olarak verilmeye msait olan eylerin sraland Apophoreta'snn
baz dizelerinde rastlarz; bu iirlerin zellii beyiderden olumasdr
(Kitap 14). Filologlar bu iirleri S 84-86 ylrta tarihlendirir. Giri
epigram yledir:
Eer istersen iirlerimin hep yanbanda durmasn,

ve uzun yollarda sana elik etmesini,
o zaman satn al onlar! Parmeni minicik yapraklar halindedir;
bykleri varsn sandkta dursun, ancak benimkiler el kadardr.
Fakat nerede sa tldn bil de, ehirde ki her yeri arama diye
bulmak iin beni, gzelce tarif edeceim sana yerimi.
Minerva'nn pazar yerinden ve Pax'n tapnandan hemen sonra,
sor alim Lucensis'in azatls Secundus'a.
Burada airin satn ~lnmasn tavsiye ettii ey, iirlerinin kk

yapraklardan (brevibus tabellis) oluari parmene (membrana) yazl-
110 ANTiKAGDAKiTAP
m nshasdr ve bununla ancak bir kodeksi kastediyor olabilir.

Kk formatl olmas nedeniyle insan bu kitab seyahatlerde yanna
alabilir; ayrca bu nshann satld kitapnn ad da verilir.
Apophoreta' da baka eylerin yan sra kitap armaanlar da anlr.
Bunlarn bazlarnn parmen kodeks olduu, yalnzca iirlerin ieri~
inden deil, zgn balklarndan da anlalr:
14, 184: Parmen yapraklarda Homerus

lias ve Priamus krallnn dman Ulixes,
ok katl bu salam deriye gizlenmi yaarlar birlikte.
14, 186: Pafmen zerine Vergilius

Ne denli kk bir parmen koskoca Mara'yu iine alan!
Grnr onun ehresi daha ilk sayfadan.
14, 188: Parmen zerine Cicero

Bu parmen yolda olduunda sana,
dn Cicero'yla koyulduunu uzun yollara.
14, 190: Parmen zerine Titus Livius

Kk derilere sdrlr kocaman Livius,
tamamn benim kitaplm bile qlmazken.
14, 192: Parmen zerine Ovidius'un Metamorphoses'i

Bir yn ok katl yaprak st ste kanarak hazrlanm bu eser,
sanaNaso'nun on be trksn baheder.
Kodeks biiminde bir kitabn gerekten de yepyeni bir ey olduu,

Martialis'in tekrar tekrar vurgulad zelliklerden de bellidir: Eski
rulolara kyasla kodekse ok daha fazla yaznn sdrlabilmesi (el~
bette bu ok nemlidir). Apophoreta'da eskiden beri bilinerrlerin
yan sra dier armaanlar da betimlenir. rnein, yeni bir ey olmasa
da, kk fndkfaresinin btn k boyunca uyuduu ve semirdii
sylenir (13, 59). Bence asl nemli olan, Martialis'ten nce hibir
yazarn -zellikle de, Naturalis Historia'snda baka yaz malzeme~
lerini ve kitaplar ayrntlaryla anlatan Plinius'un bile- kodeks bii~
mindeki kitaplar anmamas. Tarihi bakmdan nemli bir sonraki
ANTiK KiTABlN BAUCA BiiMLERi l ll
belge, Msr'da bulunup Martialis'ten ancak on ya da yirmi yl sonra-

ya tarihlerren ve Latince bir tarih metnini (Romallarn Makedonya-
hiara kar sava?) ieren parmen bir kodeksin kk bir fragna
ndr (Resim 67) .52 Fakat bu fragnann bir benzeri daha bulunama-
1
mtr ve edebi kodeksierden ancak. S 200 ylnda yeniden bahse-

dilmeye balanr: Hukuku Ulpianus, miras meselelerinde tartma
lara neden olan bir konuyu -kodeksin de rulo gibi bir "kitap" tr
saylp saylamayacan-' inceler ve yle olduuna karar verir
(Digest. XXXII, 52 praef.).
2. yzyln sonuyla 3. yzyln bana ait baz kodeksler gnmze
ulamtr ve bunlarn says 3. ve 4. yzyllarda giderek artar. Bu
nedenle, ilk dnemde Martialis gibi airlerin ve onun kitaps
Secundus'un yeni kitap biimini Roma'da lanse etmeye altn
ve bu abann yalnzca kendi kitaplaryla snrl olmayp Homeros,
Cicero, Vergilius, Ovidius ve Livius gibi klasikleri de kapsacln
syleyebiliriz. Bunlar, yazarn portresine bile yer veren Vergilius
67. Bir parmen kodeks fragman (I. yzyln sonu}. Londra, British Museum.
Kodeksi gibi yksek kaliteli kodeksler olsa gerek. Latince bir tarih
metninin yer ald ve iyi bir yazcnn rutinletni yazsnn grl-
d eski bit parmen kodeksi de bu. kapsama so kabiliriz elbette.
Fakat bu tr abalar pek de baarl olmama benzer. Bunun nedeni,
sosyal konumu yksek muhafazakar okuyucu evrelerinin yeni kitap
biimi kodeksi gndelik ve geici eylerin yazld "not defteri"yle
fazlaca ilintilendirmesi ve kodeksi iddial klasik eseriere layk gr-
memesi olabilir. G. Cavallo 2. yzyln sonuyla 3. yzyln bandan
kalma on iki pagan kodeksin yalnzca nn klasik eseriere (Pinda-
ros, Ksenophon, Platon) yer verdiini, geri kalanlarn ise o dnemde
dk kalite acidedilen metinler (kehanet dizeleri, okulda ilenen
Homeros zdeyileri, teknik ve tbbi metinler, ayrca sanat deeri
olmayan romanlar) ierdiini birka yl nce gzler nne serdi.
te yandan Hristiyanlarn ncil metinlerinin yazm ve datm
iin eskiden beri neredeyse yalnzca kodeksi tercih ettiklerini tespit
etmek mmkn.
Kodeksin yaygnlk kazanmasnda Hristiyanlara ok nemli bir
rol birnek isteyen C. H. Roberts ve T. C. Skeat'in aksine Cavallo
burada 4aha genel bir toplumsal grng bulur. 53 Ona gre, sekin
ve eitimli evreler kodekse burun kvrrken, alt tabaka kodekse
sahip kmtr, ki bu durum eski kodekslerdeki ou metnin edebi
dzeyinin pek yksek olmamasndan da bellidir. Kendilerini dne-
min sekin evrelerinden bilinli olarak ayr tutan eski Hristiyanlar,
elbette halkn benimsedii kitap biimini kullanmay tercih et-
milerdir. Cavallo'ya gre, ge antikada kodeksin ruloya galip
gelmesinin nedeni, tarihi neminin bilincine varn olan ve kitap
ve yazy toplumsal zguriemesinin ifadesi olarak gren bir snfn
alttan yukarya doru uygulad bir itme hareketidir (una spinta
dal basso). Elbette bu yorumda akla kavumam nokta, yksek
tabakann kodekse kar taknd olumsuz tavr halkn neden pay-
lamam olduudur. Burada ancak faydac nedenler bir rol oynam
olabilir. Gerekten de kodeks rulodan ok daha avantajldr. Bu
avantajlardan biri Martialis tarafndan da vurgulanmt: Sayfalar
arkal nl kullanlan kodekse, yalnzca bir yz yazlan rulodan
ok daha fazla yaz sar. Zaten rulonun uzunluu, fazla kaln bir
rulo rahata okunamayaca iin snrlyd, oysa bir kodekse birok
rulonun metni sabiliyordu. rnein Vergilius'un on iki kitaptan,
yani on iki rulodan oluan Aeneis'i tek bir kodekse rahata syordu~
Antik kaynaklara gre, bir papirs rulosunun ve yazlnn ortalama
fiyat ayni metin kapsamna sahip bir (papirs) kodekse gre % 26
daha fazlayd. 54 Elbette burada bir kodekste ek bir maliyet olan cilt
masraf hesaba katlmamtr. Fakat rulolar zaman zaman parmen
klflarda muhafaza edilirdi ki bu durumda kodeksin cilt maliyeti
yine dengelenmi olur - zellikle de eser birden fazla rulodan olu-
Uyorsa.
. Kodeksin bir baka avantaj da, kitap blounun ve cildinin daha
dedi toplu olmas nedeniyle kolay kolay zarar grmemesiydi. Fakat
en byk avantaj daha kullanl olmasdr, zira rulo gibi her oku-
madan sonra geri sarlmas gereknedii gibi, metindeki bir yer, gere-
inde bir ayracn da yardmyla abucak bulunabilir.
Ancak, klasik antikada ok uzun bir sre kitap biiminin rulo
olduunu ve kodeksin -aklmza yatan bir sr avantaja sahip olma-
sna ramen- geleneksel kitap biimini zorlukla yendiini unutma-
mak gerekir. Bu rekabet kodeksin lehine sonulannca, kodeks eski
klasik kltr halkranndan balayarak tm dnyada kendini kabul
ettirdi; bugn bile, icat edilmesinin zerinden 1900 yldan fazla
zaman getii halde, kitaplarmzn tek biimi kodekstir.
6
. Resimli Kitaplar
Antik kitap illstrasyonu 1 deyince genellikle akla ge antikan

deerli kodekslerinde. yer alan resimler gelir. Fakat bu etkileyici
resimler, asrlar boyunca gelien antik kitap illstrasyonunun yalnz
ca son aamas, bir anlamda da doruk noktasdr.
Ge antikan kodekslerindeki resimler genellikle doal ya da
mimari bir ortamdaki ok figrl sahnelerden ibarettir. Bu rengarenk
illstrasyonlarn tam sayfa resim olarak tasarlanm olduu, etrafla-
rna ekilen bir ereveyle de vurgulanr (Resim 68). Tam sayfa
resim kitaplara byk bir olaslkla, kodeks yerle ik kitap biimi
haline geldikten sonra girmitir ancak; zira okuma ya da inceleme
srasnda elde tutulan rulonun aksine, ancak bir kodeksin dz, ak
sayfas kitap resmine uygun bir zemin oluturabilir. Zaten rulolarda
bu boyutlarda resimlere imdiye dek rastlanmamttr. Ayrca, par-
menin yzeyi resim ve izim yapmaya pek elverilidir ve bu nedenle
a'ntik ressamlar tarafndan en az 5. yzyldan beri kullanlyordu.
nl ressam Parrhasios 'un paqmen zerine resim yapt nakledilir
RESiMLi KiTAP!AR 1 1 5
68. Vergilius Vaticanus, kurban sahnesi. Yarikan Ktphanesi.
(Plinius, N at. Hist."35, 68); bunlarn arasnda, kular bile yanltacak

kadar gereki resmedilmi bir ylan da vardr (Plinius, Nat. Hist.
35, 121). Ayrca mparator Domitianus'un dneminde bir de dnya
haritas izilmitir (S.uetonius, Domitianus 10, 3). Yine de, tam sayfa
resmin kitap illstrasyonculuuna parmen sayesinde girdii iddia
edilemez, zira S 500 ylna tarihlerren Antinoe kkenli bir papirs
kodekste yer alan ve sanatsal ve teknik bakmdan, parmen zerine
yaplm en iyi resimlerden hibir ekilde geri kalmayan bir grup
arabaemn renkli dsviri (Resim 69)2 bu iddiay rtr. ncil metin-
lerindeki resimler klasik-antik metinlerdeki resimlerle karlatrl
dnda, ikisi arasnda temel bir slup fark grlmese de, bunlar
belli resim okuHanna ve yaz trlerine gre ayrldnda uzmanlar
iin zengin bir ineeleine konusu oluturur.
Dediimiz gibi, tam sayfa resimler ieren eski lks kodeksler
resimli antik kitaplar temsil etmezler; Yunan papirsleri ve antik
literatr bize ok daha eski dnemlere uzanan baka illstrasyon
biimlerinin de olduunu gstermitir.
Yunan sanat arkaik dnemden itibaren mitolojik sahne ve olay-
lar resmetmitir. Bu nedenle, ok eskiden beri, rnein Homeros'un
metinlerini ieren kitaplar ilk ortaya ktndan beri illstrasyonlu
116 ANTiKAGDA KiTAP
69. Arabaclar. Antine'de bulunan bir papirs kdeksin fragman.

Londra, Msr Aratrmalar Topluluu.
kitaplarn olduu dnlebilir. Fakat bu trd~n zgn bir kitap

ne gnmze ulaabilmitir ne de antik literatrde sz edilir.
Matematik-teknik ve doabilimsel eserlerde durum daha fark-
ldr. Daha 5. yzyln matematikileri-rnein Khioslu Hippok-
rates- geometri sorunlar zerine incelemelerini izimlerle destek-
lemi olsa gerek; bu durum antik yazarlarda rastlanan alnt ve bil-
gilerle de aka teyit edilir. 3 Muhtemelen bu izimler, daha eski
tarihli baz papirslerde4 rastlanan geometri sorunlarndan daha
karmak deildi. 1. yzyla tarihlerren ve Viyana'da muhafaza
edilen bir rulo (Resim 70) bu tr bilimsel eserlerin en eskisi olsa
gerek. zel tehk gereler olmakszn yaplan bu geometrik izimler
belli ki yazarn kendisi tarafndan metindeki ilgili stunlara ilave
RESiMLj KiTAPlAR 11 7
edilmitir. izim ieren en eski papirs 2. yzyln bana tarih-

lenir, yazlarn arasna bur iaretleri ve gkcismi izimieri serpitiril-
mi olan bu astronomi eserindeki basit izimler (Resim? ) renklidir.
Samoslu ressam Agatharkhos 5. yzyln sonunda sahne de-
koru ressaml zerine bir yaz yazm, doabilimci filozoflar Demok-
rites ile Anaksagoras Samoslu Agatharkhos'un perspektif inceleme-
lerini amlamlardr (Vitruvius 7, prooem. ); bu metinlerin ak
layc ve rnekleyici birtakm izimler ierdiini varsaymamz yanl
olmaz. Ayn ey, mekanik sorunlarn ele alan yazlar iin de geer-
lidir. Hellenistik gelenee bal matematiki ve mhendis skende
riyeli Heran'un Mekanik adl incelemesinin Arapa evirisi gn-
mze ulamtr; 13. yzyldankalma bu el yazmas cihaz ve aletlerin
zgn Yunanca metinde de yer alm olmas gereken izimlerini
ierir. 5
Zooloji ve botanik dallarnda da resimli uzman kitaplar vard. 6
rnein, Aristoteles Historia Animalium'unda mrekkepbalnn
yavrulamas konusunda (V, 8, 550a), "Yumurta Aile, gzler B ve
r ile, mrekkepbal yavrusu ise b. ile gsterilmitir," derken elbette
bu iaretlerin olduu bir izimi kastediyordu. 7
Pergamon kral III. Attalos'un ( 138-133) saraynda Kolophonlu
Nikandros denen biri eitime ynelik zoolojik iirler yazyor, bunlar
kendi yapt illstrasyonlarla sslyordu; nitekim Hristiyan yazar
Tertullianus akrep trlerini ve eitli renk ve zehirlerini anlatt
eserinde, "Bunlar betimleyen ve izen Nikandros'tur," der (Scorpiace,
cap. ). Plinius'tan (Nat. Hist. 25, 8) rendiimize gre, Yunanl
Krateuas, Dionysios ve Metrodoros ifal bitkilerin resimli listelerini
yaymlamlard. Fakat Plinius bu "resimli kitaplara" kukuyla yaklar:
"Bunlar dnda Yunanl yazarlar da ifa sanat hakknda yazdlar ... ,
rnein, Krateuas, Dionysios ve Metrodoros; yazlar geri pek hotu
ama konunun ne kadar zor olduundan baka bir ey renilemiyordu.
nk bitkilerin resimlerini yapp resimlerin altna etkilerini yazdlar;
bu kadar ok renk kullanldnda ve zellikle de doa aynen: taklit
edilmeye alldnda resimler bizi sk sk yanltr; stelik yazclarn
farkl yetenekte olduunu ve biimlerin arptldn da belirtmek
gerekir."
S 4. yzyla tarihlerren Tebtynis kkenli bir papirs rulosunun
fragmanlar, bitkilerin resimlerine ksa bir aklamann elik ettii
118 ANTiKAGDA KiTAP
70. Geometri sorunlar ( l. yzyl). Viyana Ulusal Ktphane.
71. Bur izimlerinin de yer ald astronomi eseri ( 2. yzyl). Paris, Louvre.
RESiMLi KiTAPlAR 1 1 9
bu tr herbarium'lara mkemmel bir rnektir (Resim 72, 73).8 Kk

Asya' da yer alan Anazarbos kkenli bir askeri hekim olan Dioskuri-
des'in S 1. yzylda Yunanca yazd farmakoloji eseri De Materia
Medica'nn (orijinali: rrep' VATJ iaTpKfi) metni daha iddialdr;
Anazarboslu Dioskurides bu eseri Pantas kral VI. Mithridates'in bota-
nikisi olan Krateuas'tan esinlenerek yazm olsa gerek. Diosku-
rides'in ders kitap byk bir baarya ulat ve ok sayda nsha,
eclisyon ve Arapa ve Latince evirilerinden grld gibi tm orta-
a boyunca bu baary korudu. Bu el yazmalarnn en eskisi ve en
ahanesi 512 ylnn hemen ncesinde Bizans prensesi Anicia Iuliana
iin hazrlanml olan nl Viyana Dioskuridesi' dir. Bu kodeksteki son
derece kaliteli bitki tasvirleri (Resim 66) zerine modem bilimsel
literatrde sk sk tartld; 9 grne baklrsa, bu resimlerin bazlar
Krateuas'n eserinden alnmtr. Viyana Dioskuridesi botanik ve zooloji
alannda daha baka doabilimsel eserler de ierir, bu eserlerdeki
illstrasyonlar da daha eski resimlere dayanr. Ortaaa ait el yazma-
larnda, yalnzca farmakolojik metinlerin deil, tbbn baka alanlarna
ait metinlerin de resimli olduu grlr, rnein 10. yzyldan kalma
bir Floransa kodeksinde yer alan ve sarglar anlatan yaz 10 ya da
Brksel'de bulunan bir Karolenj kopyasndaki jinekolojik yaz da re-
simlerle desteklenmitir. 11
39'da Romal evrensel bilgin Varro tarafndan 15 cilthalinde
yaymlanan ve 700 nl Yunanl ve Romalnn her biri bir epigram
ve ksa bir biyografiyle btnlenen portrelerini ieren seki bir ede-
biyat eserinden ziyade, nller ansiklopedisi anlamnda bir bavuru
kitabyd. Portreli kitabn Varro'nun gzel bir buluU olduunu sy-
leyen Plinius (Nat. Hist. 35, Il), eseriri tm dnyada yaygn oldu-
unu vurgular - o dnemin kitap retiminin, zellikle de bu tr
"resimli kitaplarn'' mthi baarsnn bir kantdr bu.
Varro'nun portre koleksiyonu biim asndan Krateuas ve mes-
lektalahnn bitki kitaplaryla karlatrlabilir, zira bu iki eser tr
de ksa aklayc metinlerin elik ettii resimlerle doludur. Baz
iddial nshalarda eserin bana konan yazar portrelerinde durum
farklyd ama. air Martialis'in (14, 186) armaan olarak tavsiye
ettii Vergilius'un tm eserlerinin parmen n~shasnn -demek ki
kodeks biimindeydi- ilk sayfasna konan yazar portresi buna iyi
bir rnektir.. Yalnzca kodeksierde deil, papirs rulosu halindeki
72. Herbarium. Antinoe.kkenli papirs kodeks fragman. Londra, Wellcome

Institute for the History of Medicine.
73. Herbarium. Antinoe kkenli papirs kodeks fragman. Londra, Wellcome

Institute for the History of Medicine.
edebi eserlerde de yazar portresinin yer alm olabilecei varsaym

imdiye dek zgn bir buluntuyla desteklenememi olsa da (ancak
burada, rulolarn ilk yaprann gnmze hemen heirren hi ulaa'
mam olduunu gz nnde bulundurmak gerekir), Seneca'nn
+
(Dial. 9, 9. 7) yazar portreligzel nshalarn koleksiyonculuunu
yapmann anlamszlna dair alayc ifadelerinden yola karak byle
bir .varsaymda bulunabiliriz.
Daha nce de anlan ve Vatikan Ktphanesi'nde muhafaza
edilen deerli Vergilius kodeksi Vergilius Romanus, ok sayda tam
sayfa tekstil illstrasyonun yan sra yazarn portresini de ierir.
RESiMLi KiTAPlAR 1 21
74. Terentius Vaticanus, yazar portresi. Vatikan Ktphanesi.
Vergilius oturur pozisyonda tasvir edilmitir, elinde bir kodeks tutar,

bir tarafnda bir okuma krss, dier tarafnda da silindir biiminde
bir rulo kab (scrinium) durur (Resim 65). Portrelerin de ayn
emaya sahiptir, yalnzca krs ve rulo kabnn yerleri deiir. Bu
. portreler tam sayfadr; kodekste birinci ve ikinci, nc ve dr-
dnc, beinci ve altnc edoga'nn* [iir] arasnda yer alrlar.
Bir baka Vatikan el yazmasnda, Terentius'un komedyalarnn
bir nshasnda, 12 yazar portresi kodeksin, bandadr. air antikada
ki portre emasna uygun bir biimde, yani imago clipeata denen
ereveli madalyon ierisinde tasvir edilmitir. Resmin etkisi, yuvar-
lak madalyonun iki oyunev tarafndan tutulan kare biiminde bir
alana oturtulmasyla daha da artmtr (Resim 74). Bu Codex Vaticanus
Latinus 3868 Karolenj dneminden kalma olsa da, muhtemelen S
*Seme iirler anlamna gelen Eclogae Vergilius'un on iirlikBuco!ica (oban Trkleri)
adl yaptnn
bir dier addr. (F.D)
122 ANTiKAGDAKiTAP
4. yzyla tarihlenen eski bir Terentius nshasndaki illstrasyonlarn

slup zellik-lerine hayli sadk kalnntr. Bu yalnzca yazar portresi
iin deil, metindeki illstrasyonlar iin de geerlidir. Her korued-
yann ilk sayfasnda oyuncu maskeleri stunlu bir rafl dolapta
sergilenir. Sonra oyunlarda sahne deitiinde ya da yeni karakterler
ortaya ktnda ilgili oyuncular maskeleri ve kostmleriyle bir
eylem annda, bazen de aksesuvarlarla birlikte tasvir edilir (Resim
75, 76). Ancak herhangi bir arkaplan ya da sahne dekoru yoktur
ve figrler ge antikadaki Homeros ve Vergilius illstrasyonla-
rndan bildiimiz korupozisyonlara sahip deildir.
Terentius kodeksinin -daha ge dnemden ok sayda baka el
yazmas da ayn enadan yararlanr 13- gerekten de ok eski, kitap
rulolarnn zamannda yaygn olan bir oyuncu metni illstrasyon
enas olduunu, Menandros'un koruedyas Hadmlar'dan bir metin
ve resim olduu ksa sre nce saptanan ve 1./2. yzyla tarih-
lenen kk bir papirs rulosu fragnan gsterir. 14 Fakat metni blen
basit ve kk resimler yalnzca oyun metinlerinde grlmez. S
1./2. yzyla tarihlenen ve Paris'te muhafaza edilen bir papirs rulosu
fragnannda -bu bir roman fragmandr- korunabilni drt metin
stununun basite resmedilni kk, renkli bir figr grubu
tarafndan blnr (Resim 77). Londra'da muhafaza edilen bir papi-
rste (muhtemelen S 3. yzyl) yer alan daha sade, kalemle izilni
minik resimlere Herakles'in ilerini anlatan bir iir elik eder (Resim
'78) .15 Oysa Bir Floransa pa:pirsnde grlen Eros ve Psykhe tasviri
kk bir sanat eseridir gerekten de. Muhtemelen S 2. yzyla
ait olan bu karakalem alnas, salt boyutlarndan tr (25 x 15
cm) bir kitap resminden ziyade, bir ilistrasyon rnei olarak
tasarlann olsa gerek (Resim 79). Yine de genel olarak, edebi
metinlerin yer ald mevcut papirslerin iinde illstrasyonlu
nshalarnn yok denecek kadar az olduunu sylemek gerekir;
"modas hi gemeyen bestseller'lar" olan Homeros ve Euripides'in
resimli bir papirs imdiye dek bulunamantr. Demek ki, edebi
eserlerin illstrasyonlu nshalar daha ok birer istisnayd; ortaan
muhteen kodeksieri de bu istisna iinde yer alrlar. Edebiyat eserleri
okuyucunun imgelem gcne hitap ediyordu, oysa doabilimsel,
matematik ya da teknik metinler, aynen bugn de olduu gibi,
konu itibaryla ou zaman illstrasyonu gerekli klyorlard.
RESiMLi KiTAPlAR 1 23
75. Terentius Vaticanus, Eunuchus (Hadm) koroedyasndan bir sahne.

Vatikan Ktphanesi.
124 ANTiKAGDAKiTAP
76. Terentius Vaticanus, Heauton Timormenos (Kendini Cezalandran Adam)

komedyasndan bir sahne.
Vatikan Ktphanesi.
RESiMLi KiTAPLAR 1 25
77. llstrasyonlu.roman (S 2. yzyl). Paris, Ulusal Mze.
78. Herakles'in ilerini anlatan ir (S 3. yzyl). Oxford, Ashmolean Mzesi.
79. Eros ve Psykhe. Papirs zerine karakalem almas, Floransa, Arkeoloji Mzesi.
7
Kitap Datm ve Kitaplk
1. Roma dnemi ncesi Yunanistan' da kitap sat ve datm.

Kitaplarn kitaplar dndaki datm.
Kitabn Yunan dnyasna ne zaman ve nerede girdii antik kay~

naklarda gemez. Yine de, eskia filologlarnn ou, Homeros'un
destanlar lyada ve Odysse'nn bile yazya dkldn ve arklar
gzel sesleriyle okuyarak yayan rhapsod'larn, yani gezgin ozanlarn
knlarnda mutlaka metnin bir nshasn da tadklarn varsayma
eilimindedirler. 1 NitekimHesiodos'un eserleri, Homeros'un ilahileri
ve 7. yzyln airlerinin eserleri geni blgelere ancak yaz yoluyla,
yani kitap biiminde yaylm olabilirler. 2 Antik yazarlar (Pseudo~
Platon, Hipparkhas 228 B; Diogenes Laertios 1, 57), ya Salon'un ya
da Tiran Peisistratos'un olu ve halefi Hipparkhos'un hkm sr~
d dnemde, yani her halkarda 6. yzylda, Athena onuruna
dzenlenen Panathenaia enliklerinde Homeros'un destanlarnn
okunduunu naklederler. enliklerde her ozann eserin bir bl~
nn okumas ve bir nceki azann kald yerden devam etmesi
ngrlyordu. Bunun iin bir metin tespit edilmesi gerektiinden,
bu giriim ancak yazl malzemeyle, yani kitapla mmkn olabilirdi.
KiTAP DAGITIMI VE KiTAPIUK 1 27
Athenaios (1,3a) Samoslu tiran Polykrates'in yan sra Peisistratos'u

.kapsaml ktphaneleri nedeniyle de tannan ahsiyetler arasnda
sayar. Bu kitap koleksiyonlar, Hellenistik dnemdeki ktphane-
terin yannda ok kk kalsa da -zira o dnemde byk Yunan
edebiyat "retimi" henz balamamt- bylesi bir bilgiden kuku
duymay gerektirecek bir neden yoktur. Polykrates'in Msr kral
Amasis'le dost olduu gz nnde bulundurulduunda, ktphane-
sinin papirs rulolarndan olUtUU bile dnlebilir. te yandan
Herodotos (5, 58) onya Yunanllarnn (ki Samoslular da bunlardan
. saylrd) henz papirsle tanmadklar eski dnemlerde kei ve
koyunlarn derilerine yaz yazdklarm, bu nedenle de ok sonraki
dnemlerde bile kitap iin diphtherai (deriler) szcn kullandk
larn nakleder. Eski onya filozoflarnn, rnein Miletoslu Anaksi-
mandros'un eserlerini bu tr deriler zerine yazd dnlebilir.
Yeterli kaynak olmamas nedeniyle, o dnemde ilkel bir kitaplk
sektr3 var myd bilemiyoruz. Olmamas iin bir neden yok aslnda.
Yine de, Yunan kitaplnn bu ilk dneminde kitaplar elde etme-
nin en yaygn yolunun onlar kopya etmek olduu varsaylabilir.
Antik Yunanistan'da kitaplarn varlna ve kullanmna dair
en eski veriler, 6. yzyln sonu 5. yzyln banda insan ve kitap
rulosu temasn ileyen Attika vazo resimleridir. O ada okuma ve
yazmann ne lde bilindii konusunda bir fikir edinmeye al
rken, 5. yzylda yaayan Atinal bir vatanda iin kitaplarn son
derece bildik bir nesne olduunu Attikal yazar ve airlerden, zel-
likle de Eski Komedya'nn temsilcilerinden ve tragedyaclarndan
rendik, hatta kitaplardan bile bahsedildiini grdk. imdiye
dek sylenenlere ek olarak, filozof Anaksagoras'n kitaplarnnAtina
agerasndaki orkhestra'da bir drakhme'ye satn alnabildiini syleyen
Sokrates'e de (Platon, Apologia 26 D) iaret etmek istiyoruz. Karla
trma iin: O dnemde bir koyunun fiyat 12 ila 17 drakhme arasnda
deiiyordu. 4 Fakat kitapln 5. yzyln sonunda Atina snrlarn
atn ve Yunan dnyasnn kenar blgelerine bile ulatn
Ksenophon'dan (Anabasis 7,5.14) reniriz: Bu Attikal komutan
ve yazar on bin paral Yunan askeriyle kt seferde Kk Asya' daki
Salmydessos zerinden Karadeniz'in Trakya kylarna vardnda,
baz gemiler karaya oturur; kyya vuran mobilya, sandk ve benzeri
eylerin yan sra "bol yazl kitaplar" da vardr. Batya gelince: S 5.
128 ANTiKAGDA KiTAP
yzylda bir ataszleri derlernesi yazan Zenobios'a gre (5, 6; ayrca

bkz. Cicero, Ad Atticum 13, 2 la), Platon'un rencisi Hermodoros
hocasnn eserlerini ondan izin almadan kopya edip Sicilya'daki
Yunanllara satmtr. Kitaplk ve kitap datrnma ilikin bilgilere
4. yzyldan itibareri daha sk rastlanmaya balar. Halikarnassoslu
Dionysios (sokrates 8) Aristoteles'e dayanarak, o dnemdeki kitap-
larn hatip sokrates'in mahkeme hitabetlerinden oluan koca bir
paketi sudarna vurup etrafta sat yaptklarn ve Artikal hatip
iin eserlerinin Sparta'da da okunmasnn gayet doal olduunu .
(sokrates, Panathen. 250 vd.) syler.
En nemli antik filozoflardan birinin hayatna bit kitapya yapt
ziyaretin yn verdiini, Zenon'un yaamn anlatan Diogenes
Laertios'ta (7 ,31) okuruz: Zenon'un babas Mnaseas Kbrsl zengin
bir tccard ve Atina'ya yapt i seyahatlerinden dndnde deli-
. kanllk andaki oluna oradaki filozoflarn yazlarn getirirdi.
Daha sonra kendisi de tccar olan Zenon'un gemisi Atina'ya gider-
ken batar; hereyini kaybeden Zenon bir kitapya gider ve kitap
nn Ksenophon'un ikinci kitab olan Sokrates'ten Anlar' okuduunu
-kitap, eskiada adet olduu zere yksek sesle okuyardur
elbette- duyar. Duyduu szler gen adam o kadar etkiler ki, baba
mesleini brakr ve kendini felsefeye adar; bylece Zenon Stoacl
n kurucusu olur.
zellikle de, o dnemde artk sk sk sz edilen zel ktp-
hanelerin kurulmas ancak doru dzgn ileyen bir kitaplkla
mmkn oldu. zel ktphaneler zerinde daha sonra duracaz,
yine de baz kiilerin ender kitaplara astronomik rakamlar de-
mekten kanmadn burada belirtmek isteriz. Platon'un filozof
Philolaos'ut eserlerini oo mna (Lat. mina) ( = o000 drakhme) kar
lnda satn ald (Diogenes Laertios 3, 9; Gellius 3, 7.3) ve Aristo-
teles'in, Speusippos'un lmnden sonra filozofun kitaplarna 3 talanton
( = 8 000 drakhme) gibi . yksek bir mebla dedii nakledilir
(Diogenes La~rtios 4, 5; Gellius 3, 7.3). Uyurken yastnn altnda
hep iki ey -bir haner ve Aristoteles'in gzden geirdii bir lyada
nshas- tutan Byk skender, Asya'nn ilerine dzenledii sefe~
rinde bile kk kitap koleksiyonundan mahrum kalmak isteme-
miti. "Bu nedenle., Harpalos'u ona baz kitaplar gndermekle grev-
lendirdi ve Harpalos ona Philistos'un eserlerini, Euripides, Sophokles
KiTAP DAGITIMIIiE KiTAPIUK 1 29
ve Aiskhylos'un ok sayda tragedyas ve Telestes ile Philoksenos'un

dithyrambos'larn gnderdi," (Plutarkhos, Aleksandros 8).
4. yzyln son eyrei, antik kitap ve kitapla dair bilgileri-
mizin dnm noktasdr. Konuyla ilgili notlar ve belgeler ne kadar
aydmlatc olursa olsun, bunlarn tm de ikinci el kaynaklard.
lgi alanmzn asl nesnesi, yani antik kitabn kendisi bizim iin ,
henz soyut bir nesneydi. Ama artk Yunan edebiyatma ait zgn
buluntulara sahibiz. Makedonya'daki Derverii5 civarndaki bir me-
zarda bulunan ve kozmoloji zerine bir eserle ilgili yorumlar ieren l
bir papirs rulosunun paralan imdiye dek bulunmu en eski Yunan

kitabnn fragmanlardr. Bu papirs nemli bir iklimde korunahilmi
olmasn, mezar eyas arasnda yer almasna ve lnn yaklnasi
srasnda kmrlemesine borludur (Resim 80). Derveni buluntu-
sundan daha yeni olmayan bir baka rulo, 1902 ylnda Alman Msr
uzman L. Borchardt'n Abusir'de ahap bir lahitteki mumyann ya-
nnda bulduu Timotheos papirsdr; 6 'bi rulonun sonu ve ortas
eksiktir ama mumyann yanna zaten bu eksik haliyle konmutur.
Papirsn elimize geen ksmnda (uzunluu 1,11 m) Euripides'in
ada Timotheos'un mzik eliinde sylennesi iin yazd "Pers-
ler" adl iirinin ancak te birini ieren son blm yer alr. zgn
antik kitaplarn eskian sonuna dek uzanan uzun zincirinin ilk
halkas ite bu Timotheos rulosudur; Msr'n kuru iklimi sayesinde
korunabilmi bu kitaplar elbette az ok fragman halindedir. O dne-
min kitap dnyas hakknda resimlerde ve zellikle de antik yazar-
larn eserlerinde ifade edilenlerin tmn, Byk skender'in fetih-
leri sayesinde Yunan dnyasna kysndan bile olsa dahil olan bu
corafi blgede bulunan ilk elden kaynaklada dorulayacak bir
konuma gelebildik.
Gnmze ulaan Homeros metninin tarihi asndan nemli
bir rnek de Udur: Eski dnemlerde lyada ve Odysseia' daki arklar
rhapsod'lar tarafndan sylenirdi, bunlarn metinlerle ilikisi hem
kaygszca hem de virtzce olduu, te yandan o dnemde telif
haklar gibi bir ey bilinmedii, stelik de yaynlarda metne her
zaman sadk kahnmad (zaten bu mmkn deildi) iin Home-
ros'un eserleri ilk halini koruyamam ve mecburen yozlamft. Daha
6. yzylda Panathenaia enliklerinde okunacak Homeros met-
ninin nceden saptandm, Byk skender'in lyada nshasnn
130 ANTiKAGDA KiTAP
80. Derveni'de bulunan papirs fragnan ( 4. yzyln ikinci yars).

Selanik, Arkeoloji Mzesi.
bizzat Aristoteles tarafndan gzden geirildiini yukarda okumu~

tuk. 3. yzyldan kalma en eski Homeros papirsleri incelendi~
inde, bu metin yozlamasna tank olunur. Gnmzdeki Homeros
basklaryla kyaslandnda, eski papirslerde pasajlarn yerlerinin
kayd, baz dizeletin karld, metinlerin birbirini tutmad,
hatta yeni dizelerin bile eklendii grlr; stne stlk bu sapmalar
papirsten papirse hayli deiir. Eklenen dizelerin ieriinin, des~
tanlardaki olaylar rgsne aslnda hibir katkda bulurimad
grlr; bunlar aslnda y~lnzca birer ssleme niteliindedir ve bu
yzden daha sonra eklendiklerinden kukulanlmtr. 2. yzyiln
ortasna doru Homeros papirslerinin manzaras tamamen deii':
Artk daha birrnektirler ve dizelerin says ve sralamas, gnmz~
deki metinle byk lde rtr. "Vulgata" denen bu sonraki
metinler, olabildiince zgn bir Homeros metni olu turmaya alan
Yunan filologlarnn abalar sonucu ortaya kmtr. Bu kltr hiz~
metinde bulunan bilginler -Ephesoslu Zenodotos; Byzantionlu
Aristophanes ve en nemlisi Samothrakeli Aristarkhos- ske;:.deriye
Museion ktphanesinin yneticisiydiler. Daha sonra ayrntl bir
biimde ele alacamz, antikan en byk kitap koleksiyonuna
KiTAPDAGITIMIVEKiTAPIUK 131
sahip olan bu zengin ktphane, eitli Homeros versiyonlarnn

birbiriyle karlatrtlmasn ve zgn olmayan ya da olmadndan
kukulanlan ksmlarn saprannasn mmkn klabilmitir. Ksaca
s, Homeros papirsleri filologlarn yapt bu almay etkileyici
bir biimde yanstr. 7 Fakat basit metinden ziyade, uzman okuyucu-
lara ynelik olan ve metnin kenarnda ya da satrlar arasnda ak
lama, derkenar (skholion), hatta erh (hypomnemata} ieren nshalar
e tkileyicidir. .
Fakat biz yine kitapla ve kitap datrnma dnelim. Bir kitaba
sahip olmann tek yolu kitapya gitmek deildi, zira tm antika
boyunca, hatta kitaplarn ok yaygn olduu dnemlerde bile,
insanlar istedikleri kitab genellikle kendileri retiyorlard. Bir eser
kitaplarda bulunmuyarsa -bu zellikle de, daha kk bir okuyucu
grubuna hitap eden bilimsel ve felsefi yazlar iin geerliydi8-, kifap-
larda kitaplarn kalitesine gvenilmiyorsa, kitap maddi ya da baka
nedenlerden tr satn alnamyorsa, o dnemde hi bilinmeyen
kavramlar olan telif ya da yayn haklar da olmadndan, istenen
eserin dn alnp zel bir kopya kartlmasna hibir engel yoktu.
Eseri okumak isteyen kiinin metni kendisinin mikopya edecei,
yoksa bu ii y~tenekli, hatta deneyimli bir kleye mi yaptraca ya
da metni para karlnda bir scriptorium'a, yani bir ygz atlyesine
mi yazdraca kiisel eilim ve imkanlara balyd.
Antik kaynaklar, kitaplk kurumu dnda retilen kitaplar
konusunda bir dizi rnek verir. Kaynaklara gre, Demosthenes tarih-
i Thukydides'in tm eserlerini kendi eliyle sekiz kere kopya etmi-
tir {Lukianos, Adversus Indoctum 4); byk Atinal hatip bu yazma
iini kariyerinin banda, henz mtevaz koullarda yaad d-
nemlerde stlenmi olsa gerek, zira btn bu nshalar kendisi iin
yazm olamaz. Hatta bir kral hakknda bile benzer bir anekdot anla-
tlr: Byk skender'in tm halef ve akrabalarn ldren vicdansz
zorba Makedonyal Kassandros,, ayn zamanda da ok kltrl bi-
riydi; lyada ve Odysseia'nn byk bir blmn ezberlemekle kal-
mam, bu iki destann tamamn kendisi kopya etmiti {Athenaios
14, 620b).Kendisinden sonra Makedonya tahtna oturanlardan biri
olan Antigonos Gonatas, filozof Zenon'a hediye olarak birka kle
gndermiti, bu kleler eis bibliographian, yani kitaplar kopya et-
mekte uzmand (Diogenes Laertios 7, 36) - bizim bugn kulland-
132 ANTiKAGDAKiTAP
mz "bibliyografya", yani kaynaka szc Yunanca bibliographia

[kitaplar elle kopya etme, istinsah] szcnn anlam deiimine
uram bir trevidir.
zel kopyalar hazrlamak yalnzca Yunan dili ve kltrnn ha-
kim olduu blgelerle' snrl deildi elbette. Cicero dostu Atticus'a
yazd bir mektupta yle der: "Kitaplar Vibius'tan aldm; bu adam
zevksiz bir air ve karacahil de olsa ie ya.ryor. Kitaplar kopya ettik-
ten sonra geri gndereceim," (Ad Atticum 2, 20.6). Cicero'nun
olu renim amacyla Atina'da bulunduu srada erhleri kendi
eliyle kopya etmek ve bu ie ok fazla zaman ayrmak zorunda kaln
ca, Cicero'nun sekreteri Tim'dan kendisine mmkn mertebe Yu-
nanl bir librarius [kitaplar kopya eden ki i, mstensih] -Yunanca
bibliographos'un Latince karl- gndermesini rica etmiti (Cicei:o,
Ad Fam. 6, 21.8). Gen Marcus Autelius'un hocalarndan biri olan
Fronto, imparatorluun bu gen aday iin bir hitabet yazm, o da
bu konumay kendisi kopya ederek mparator Antoninus Pius'a
sunmutU. Fronto da soylu rencisine sevin dolu bir mektup yaz-
m, kitaplarnn bizzat nl gramerciler ve filologlar tarafndan
mkemmel birer kopyasnn kartlmas ansna sahip olan bir dizi
Romal air, yazar ve edebiyat alannda da ura veren politikacnn
adn anmt (Fronto, Ad Marcum Caes. , 7.4 p. 7 N);
Ge antikada kitapYarn datmnda zel kopyalardan yararla-
nlmasnn nemi daha da artma benzer. Her halkarda; o dnemin
Hristiyan alimve yazarlan arasnda kitaplar birbirine dn vermek
ve bunlar kopya etmek ok yaygnd. 9 Ancak bu adamlarn ilgi-
lendii kitaplar genellikle hayli zel teolojik eserlerdi ve geni bir
okuyucu kitlesinin ilgisini. ekmeyecekleri iin de kitaplarda bu-
lunmuyordu. Bu tr rneklere zellikle de kilise Fabas Hieronymus'un
yazlarnda sk sk rastlanr. Hieronymus'un 375-377 yllar arasnda,
Kuds'teki zengin rahip Florentinus'a yazd bir mektubu aada
aynen veriyoruz. Hieronymus o srada Suriye lnde bir kei ce-
maatinde yaasa da bir ktphaneye sahipti:
" .. :Bana yazdna gre, Birader Rufinus [Hieronymus'un genlik
arkada ve sonraki teolojik rakibi] henz gelmemi. Gelmi olsa
bile, duyduum hasret azalmazd nk zaten yzn bile gremei-
dim. Bizi ayran mesafe o kadar byk ki, buraya gelemez ... Bu
nedenle senden isteim, Autun piskoposu Reticius'un Peygamber
Sleyman'n ilahisini sekin bir dille aklad yorumu kopya etmek

iin sana dn vermesini ondan benim adma rica etmen. Ayrca,
Birader Rufinus'un hemerisi olan ihtiyar Paul us, Birader Rufinus'un
Tertullianus kodeksini hala geri vermediini yazd. Kodeksinin aci-
len geri gnderilmesini rica ediyor. Senden bir baka ricam, bende
olmayan ve iliikteki listeye [maalesefkaybolmutur] yazdm kitap-
. lar bir kitap yazcsna kopya ettirmen. Sana zahmet olacak ama
Davud'un mezmurlarnn aklamasn ve Aziz Hilarius'un, Trier'de
bizzat kendi elimle onun iin kopya etmi olduum, sinod'larna
dair kapsaml eseri de gnderiver... Ricalarm yerine getirirsen,
bana ok ey bahetmi olursun. Tanr'nn inayeriyle ok sayda
kodeksin bulunduu kutsal bir ktphaneye sahibiz, gndermemi
istediin kitaplar bana yaz. Zahmet vereceini dnerek ekinme
sakn. Burada kendilerini kitap kopya etme sanatna adam olan
rencilerim var. stelik benim bu nerimsenden istediklerimi kar-
lamaya yetmez. Birader Heliodorus'tan rendiime gre, Kitab
Mukaddes hakknda birok eser aryor, ama bulamyormusun. Hep-
sini edinmi olsarl. bile, sevginden tr -daha fazlasn istemeye
hakkn var... " (Epist. 5, 2).
F~kat eski paganizme sadk kalm entelekteller de ayn yn,tem-
leri izliyorlard. Hieronymus'tan bir kuak daha yal olan ve zellikle
de Orantes [Asi rma] kysndaki byk kent Antiokheia'da [An-
takya] etkili olan Yunan hatibi Libanios'un ifadeleri buna nemli
bir rnektir. 10 Libanios'tan, yazarlarn kendi eserlerini dostlarna
ve ilgilenenlere dn verdiklerini ve bunlarn kopyalarnn kar
tldn reniriz. Eserleri kitaplar dnda edinmenin, stelik
de yazarn denetiminde'oaltmann bir yolu da buydu. Bylesi bir
denetimin arzu edilmesi anlalr bir eydi, hele hele bu metinler,
Libanios'un verdii rneklerde olduu gibi, gncel politikalar ele-
tiren metinlerse. 11 Ancak bu yntem ge antikada bulunmu bir
yntem deildi ve eserin kimlerin eline geecei her zaman kontrol
edilemiyordu; eseri dn alan kii ya da eserinarmaan edildii
kii kendisine olan gveni ktye kullanabilir ve ok sayda kopya
karp bakalarna da verebilirdi. Bir eserin evdeki librarius'larn
biri tarafndangizlice kopya edildii ve yazarn istemi dnda kamu-
oyuna sunulduu da oluyordu. Nitekim Cicero Atticus'a yazd
bir mektupta (3, 12.2) hitabetletinden birinin kendi istei ve bilgisi
134 ANTiKAGDA KiTAP
dnda oaltldndan yaknr. Siyasi adanhuzursuz ve tehlikeli

dnemlerde, rnein Roma mparatorluu'nun son on yirmi ylnda,
iktidardakilere yaznsal saldrlarda bulunmak konusunda dikkatli
olunmas gerektii, Caesar hakkndaki bir yergi yazsndan tr
imparator tarafndan srgn edilen Aulus Caecina rneinde de
grlr; Sicilya'ya srgn edilen Caecina dostu Cicero'ya bir yaz
daha gnderir ama ondan yazy ya hemen geri gndermesini ya da
kendisini zor duruma drecek pasajlar deitirmesini rica, eder
(Cicero, Ad Fam. 6,8; 6,9).
2. Roma dneminde kitaplk
Elbette her yaz insann yalnzca en yakn evr~sine _gstermek iste-

yecei kadar eletirel deildi; tam tersine, genellikle yazarlar eserle-
rinin olabildiince geni bir kitleye ulamasn ister, bunun iin ki-
taplar devreye sokulurdu. Antikada kitaplk hakknda henz
5. yzyla ait kaynaklarnda bilgi verilmesine ramen, bir eserin
yazlmasndan kitapda satilmasma dek giden evreleri tek tek izle-
yebileceimiz kadar somut verilere ilkin Cicero'da rastlarz.
Antik yazarn eserini yazya nasl ve ne ekilde dkt, bugn
de olduu gibi, yazarn alma tarzna, zellikle de eserin tr ve
kapsamna balyd. iirsel metinler, zellikle de iir, genellikle yaza-
rn kendisi tarafndan yazya dklyordu. Yoksa Horatius'un air
Lucilius'un saatte en az iki yz dize. "dktrdgne" ve bunlar tek
ayak stnde durarak dikte ettirdiine dair alayc szleri (Sat. 1,
4.9vd.) pek de anlalr gelmezdi bize. ansn air olarak da zorlad
bilinen mparator Nero'nun baz el yazmalar biyograf Suetonius'un
(Nero 52) eline gemitir. Dier edebiyat trlerinde ise yazarn ese-
rini bir bakasna dikte etmesi daha yaygn bir yntem olsa gerek.
Yukarda ad sk sk geen Naturalia Historia'nn yan sra ksmen
daha kapsaml baka eserler de yazan Yal Plinius, kendisine kitap
okutmadzamanlar, stenografna dncelerini dikte ediyordu.
Stenograf, hizmetini souk havalarda da aksatmasn diye, kn
eldiven takmak zorundayd (Plinius, Epist. 3, 5). Kendisinden day
snn alma biimini rendiimiz yeen Gen Plinius da dnce-
lerini bir notarius'a [yazman] dikte ederdi (9, 36); bunlar, bir avukat
KiTAP DAGITIMI VE KiTAPIUK 135
olarak yapt ve daha sonra kitap olarak da yaymlanan konumalar

olsa gerek. Grne baklrsa, Plinius hitabet hacas Quintilianus'un
tavsiyelerine kulak asmamt. Quintilianu~ dncelerin kada
"bizzat ki inin kendisi tarafndan dklmesini terih ederdi (Inst.
Orat.l0,3.19 vd.), zira ona gre, eer stenograffazla yavasa dnce-
ler kesintiye urar, fazla hzlysa insan strese sokard. Quintilianus'un
dikteye kar karken bu kadar ayrntya girmesi bile, o dnemde
hayli yaygn olan bir alma biimini reddettiini gsterir. Bir dizi
imparator biyografisi ieren Historia Augusta'nn anonim yazar bir
yerde (Tyr. Trig. 33, 8) kendisinin yazmadn, dikte ettii'ni syler.
"nanlmaz derecede retken" (A. Dihle) bir tealog olan Origenes'in
(S 185-253) her iki cinsiyetten de stenograf ve kaligrafn alt
bir brosu olduunu ve kapsaml edebi "retiminin" bunlarsz asla
mmkn oamayacan reniriz (Eusebios, Hist. Ecd. 6, 23.1).1 2
Dikte edenin metninin yazya dklmesini amalad dikteden
farkl olarak, bir konferansn ya dahitabetin yazya dklmesi, duy-
duunu yazmak isteyen dinleyici tarafndan gerekletirilir. Bu tr
yazlar, okuyucuya daha sonra kitap araclyla ulaacak eserlerin
bir tasla mahiyetindeydi elbette. Buna bir rnek de filozof Epik-
tetos'un hitabetleridir: Romal devlet adam ve (Yunanca yazan)
yazar Arrianos genliinde {yakl. 117 -120) Stoac Epiktetos'un
Nikopolis'teki okuluna devam etmi ve filozofun hitabetlerini sz~
c szcne yazmtr; Arrianos Epiktetos'un lmnden sonra
ders defterlerini yayma hazrlam (Epiktetos, Diss. p. 5 Schenkl),
filozofun retileri srf bu sayede yazl olarak elimize ulaabilmitir.
Yazar eserinin -dilini son bir rtutan geirdikten sonra- yaym
lanmaya hazr olduuna karar verince, eseri yayncsna veriyor, ya-
yncs da satabileceini dnd oranda eseri az ya da ok sayda
kopya ettir;!rek oaltyordu. Eer bir yaynevinin kitapsysa, eseri
okuyucuya ya da dier kitaplara kendisi satyordu. .
Antikada bugnkinden kesinlikle farkl olmayan nemli bir
husus da uydu: Kitaplar srf isimleri nedeniyle iyi satacak yazarlar
vard. Yaynclar bu yazarlarn kitaplaryla kolayca para kazanacak-
larn dnyorlard. Buna karn, 'pek tannmayan yazarlarn bir
yaync bulmas hi de kolay deildi. Bu nedenle kimi yazarlar yayn
clarn dikkatini ekmek ya da tannm kiilerin desteini elde
etmek amacyla kitaplarn saygn birine ithaf ediyorlard. Romal
136 ANTiKAGDA KiTAP
air Statius r klliyat Silvae'nin ikinci kitabn Atedius Melior

adndaki velinimetine ithaf ederek ondan Uricada bulunur: "Sev-
gili Melio; dizeleri beenirsen, okuyuculara ulamasn sala, been
mezsen geri gnder," (2, praef.).
Bir baka. yol daha vard: air ya da yazar bir okuma gnnde
henz yaynlanmam eserini tantr, bu ekilde yaynclarn ilgisini
ekmeye alrd. Roma'da ilk kamu ktphanesini kuran (muhte-
melen 39) Asinius Pollio'nun bu ktphaneye davet ettii kiile-
re yeni yaynlar tantt sylenir (Seneca, Controv. 4, praef.). impa-
ratorluk dneminde recitationes [okuma gnleri] ok modayd, ilgi-
siz izleyiciler can skntsndan patlarken ve srf grgszlk etmemek
iin -kalkp gitmezken, kimi kltr budalalarna pek hitap ederdi.
Gen Plinius (Epist. 1, 13) bu okuma gnlerinin ho bir tablosunu
izer: "Bu yl zengin bir air hasad o19.u; btn Nisan ay boyunca
neredeyse tek bir gn gemedi ki, biri kitabn okumam olsun.
almalarn sonu vermesi, yeni yetenekierin ortaya kp retme-
leri beni sevindiriyor ama ou kii okuma gnlerine istemeye iste-
meye gidiyor. Eser okunurken genellikle tavernacia oturuyor ve geyik
muhabbeti yaparak vakit ldryorlar, zaman zaman grnp oku-
mann ya da al konumasnn bitip bitmediini, yazarn el yazma-
snn ounu okuyup okuroacln soruyorlar, sonra istemeye isteme-
ye geliyor, ama sonuna kadar dayanarnayp okuma bitmeden sv-
yorlar; bazlar gizli gizli, bazlan da aka, hem de hi utanmadan.
Bizim ana-babamzn zamannda byle deildi ama. O yllarda m
parator Claudius Palatium'da dolarken birtakm grltler duymu
ve nedenini sormu, kendisine Nonianus'un kitabndan blmler
okuduu sylendiinde, hi beklenmedik ve umulmadk bir ey
yaparak yazara destek vermeye gitmi. Bugn zellikle de bol vakti
olanlar ve defalarca davet edilmekle kalmayp stelik bu davet
kendilerine ikide bir hatrlatlm olan kiifer ya hi gelmiyorlar,
geliderse de gnn boa getiinden yaknY,orlar... " .
Yaync bir eseri yaymlamaya karar verdiinde, ilk olarak yaza-
rn el yazmas oaltlyor, yani kitapda satlacak nshalar hazrlan
yordu. Eskia uzmanlan arasnda yaynclarn ok sayda yazc
kleye sahip olduu gr yaygnd bir sre. Bir kii okurken, dier
lerinin de yazd, kitapla:rda satlacak ok sayda nshann ksa
zamanda ancak bu ekilde hazrlanaca dnlyordu. Fakat bu
KiTAP DAGJTIMI VE KiTAPIUK 137
gre kar kanlar da vard, zira antik el yazmalarnda sk sk

grlen fonetik hatalarn -dikte metodunu savunanlarn temel ar-
gmanlarndan bid buydu- yazy kopya eden ki inin metne bakarak
yazmasyla da aklanabileceini savunuyorlard. Antikada kendi
kehdine okurken bile kitab yksek sesle okumak adettendi. Bu
yazclar iin de geerli olsa gerek; bu durumda yazclar kendi
kendilerine dikte ediyorlard. Uzun incelemelerden 13 sonra herAki
yntemin- de uyguland, yani hem dikte edildii hem de metne
bakarak yazld kesin olarak te~pit edilmitir. Ancak metne baka-
rak kopya ynteminin -daha yaygn olduu, ok saydaki edebi papi-
rste yer alan stikhometron [satr ls] iaretlerinden de bellidir.
stikhometrik iaretler, yazlan satrlar sayldktan sonra, sayfann
kenarna her 100 satrda bir konulan rakamlard. Eserin sonuna
toplam satr says da yazlyordu (Resim 81). Bu stikhometrik iaret-
lerin, 14 yani satr saymnn asl anlam yazcya ne kadar cr~t verile-
ceini belirlemekti, zira yazc satr saysna gre cret alyordu.
Bunu yalnzca elimize geen papirs faturalardan deil, mparator
Diocletianus'un ~kard cret fermanndan da biliyoruz; fermana
gre, bir yazcya en iyi kalitedeki yaz iin 100 satr bana 25
denarius, ikinci kalitedeki bir yaz iin de en fazla 20 denarius cret
denecekti (cret .ferman VII, 39-40). Demek ki, bir el yazmasnda
yer alan stikhometrik iaretler, ister bir kitap iin isterse de zel
bir sipari zerine yazlm olsun, metnin profesyonel bir yazc tara-
fndan para karlnda yazld anlamna gelir.
Kopyalar hazrlandnda, tashih okumas yaplrd. Bu ise
diorthotes'in ya da corrector'un (dzeltmen) greviydi. Bir kitabn
kalitesi nemli lde bu kiilerin yetkinlik ve titizliine ballyd
elbette. Mevcut el yazmal:ir, tam bir savsaklamadan mthi bir
titizlie kadar uzanan bir yelpazeye sahiptirler. Augustus dneminde
yaam cotafyac yazar Strabon, zellikle de Roma ve skende
riye'deki kitabevlerinde tashihi bile yaplmam kitaplar satldn
dan yaknr ( 13, 609). Gellius (5, 4) bir ki tabevine yapt ziyareti
anlatr: Bu kitabevinde eski Romal tarihi Fabius Pictor'un bir eseri
satlmaktadr, kitap eserin hatasz olduuna garanti verir, hatta
kitapta hata: bulana para vereceini syler. Bu iddia zerine arlan
bir gramerci maalesef bir hata bulur: Metinde bir yerde duodevicesimo
[onsekizinci] yerine duoetvicesimo [yirmiikinci] yazlmtr.
138 ANTiKAGDA KiTAP
81. Homeros Kodeksi. lyada II' nin sonunda yer alan stikhometron bilgisi (topl~m satr
says: 491; bu sayfadaki satr says{: 36). Londra, British Museum.
KiTAP DAGITIMI VE KiTAPIUK 1 39
Yazar ile yayncnn aras ok iyiyse ve ikisi de vicdan sahibi

kiilerse, oaltlm ve datm iin kitapya gnderilmi bir eserin,
bir hatann dzeltilmesi iin piyasadan geri ekildii bile olurdu.
Nitekim Cicero, dostu ve yayncs Atticus'tan (Ad Att. 12, 6.23) 15
Orator'unun ulaabildii nshalarnda, Attikal komedya airi
Eupolis'in adnn Aristophanes olarak deitirilmesini rica eder. Ger-
ekten de mevcut Cicero el yazmalarnda sylenen yerde (Orator
29) "Aristophanes" yazar. Bir baka sefer de (Ad Att. 13, 44.3) Cicero
Atticus'tan Pro Ligario adl hitabetindeki L. Corfidius adn silmesini
ister. Ancak bu dzeltinin yaplmasnda ge kalnm olsa gerek,
zira mevcut nshalarda silinmesi istenen isim yer alr (Pro Ligario
ll, 33). Buna karn, Cicero Atticus'tan Academica'da yaplan bir
dzeltinin (Ad Att. 13, 21.3) iptal edilmesini istediinde bu ricas
yerine getirilmitir (Acad. 2, 94: irihibebo diye dzelttii sustinebo
szc yeniden yazlmtr).
Kopyalan karlan ve kitaplar araclyla datlan eserler yal-
nzca yeni edebi rnler deildi elbette. Homeros, Vergilius, Attika
tragedyaclar ve komedya airleri, ayrca bir diii hatibin eseri okul-
larda ders kitab olmalar ve bu sayede edinilen bir okuma zevki
nedeniyle mdas asla gemeyen kitaplard; Bu papirsler de -zel-
likle de eitimin ve edebiyat okuduunun doruk noktasna ulat
S 2. yzylda- geni bir yelpazeye sahiptir: zensiz kopyalardan
tutun da uzmanlara: ve beklentisi yksek amatr okuyuculara ynelik
erhli nshalara kadar. 16
Fakat bir papirsn kitapdan satn alnan bir nsha m yoksa
zel bir kopya m olduunu anlamak pek mmkn deildir. Ancak
metin yazl bir rulonun verso yznde yer alyorsa ve deneyimli bir
el tarafndan yazlmad belliyse, eserin zel bir kopya olduu syle-
nebilir. Yine de, bir papirsn yeniden kullanlm olmas zel bir
kopya iin yeterli bir lt deildir, nk bunlar kitabevlerinde
satlan ucuz nshalar da olabilir. Edebi metin papirsn recto'sunda,
yani n yzndeyse ve el yazs profesyonel bir rutinlie sahipse, bir
kitap nshas olma olasl daha yksektir. Fakat bu durumlarda
bile zel bir kopyayla kar karya olabiliriz; belki de kitabn kopya
edilmesini sipari eden kii hibir masraftan katham, iyi bir yaz
malzemesi satn alm ve profesyonel bir yazc tutmutur. Dolaysyla,
stikhometrik iaretler bile bir eseri kitabevi nshas olarak snflan-
140 ANTiKAGDA KiTAP
]A r-r o>.xc A.c~f[ Ano.Uo&fiq[ov
1 AeHNAI OY[ 'Afh,valov
J fAU.V.). T i 1< .[ reapfMir<[oii
J 2 k IHMAl"[ Z.qn]t=[a
rrAM.A:'AT f ~[ y~ap!far".'[ ci
J . . ~ 1(.""T. :i[ [e]l~ r[~v] ~

J!:HC. ~ . IAA-:r Tij '/(.t]ifb(O
J- cwcyoY C
A..~ J/
~ooo--
y-"l "'>
82. Sosius'un (kitap) imzasn tayan papirs. Milano, niversite.
drmaya yetmez. Bu balamda, Msr'da bulunanbir papirs fragna

nn zel bir yeri vardr. Bu fragman bir rulonun son k4smdr ve
eserin baln tar: Gramer Sorunlar; lyada'nn 4. kitabn ele
alan Atinal Apollodoros diye bir gramerci tarafndan yazlmtr.
Fakat bu bala bir de ulama yaplmtr: CWCYOY (Resim 82),
byk bir ihtimalle bu rulo Roma' da faaliyet gsteren yaynclardan
olan Sosius kardelerin 17 bir rndr; bizim onlar biliyor almamzn
nedeni, Horatius'un mektuplarn da.(bkz. Epist. , 20.2; 2, 3.345)
yaymlam olmalardr. Maalesef yalnzca baln bulunduu bu
papirs parasndaki el-yazs son derece kendine zgdr. Sosius'larn
ticaret balantlar Msr'a kadar uzanyor muydu, yoksa bu papirs
Nil lkesine talya'dan m getirilmiti bilinemez elbette.
Latince kaynaklardan Roma kentindeki baka yaync ve yayn
evi kitaplarnn .:...bazlarnn perakende sat yapt da grlr-
isimlerini de reniriz. Seneca'nn dediine gre (De Benef 7, 6),
Dorus adnda biri Livius'un byk tarih eserini yaymlayp satmt,
bu iadam Cicero'nun eserlerinin rnek nshasn Atticus'tan satn
almay da baarmtl. Bu tr "ilk nshalar" daha sonraki nshalar
asndan oli deerliydiler elbette. Quintilianus, kapsaml hitabet
. el kitabn, bu eseri yaymlamay defalarca. teklif eden Tryphon'a
. yaymlatmt; bu durum, yayncnn yazar ikna etmesine bir rnek-
tir (Inst. Orat praef.). Tryphon'un yaynevi Sosius kardelerinki gibi
hayli geni bir yelpazeye sahip olsa gerek, zira Martialis'in iirleri
de bu yaynevinden kmt. Tryphon air tarafndan bybliopola,
yani kitapdiye anlr; d_emek ki Tryphon da bir yaynevi kitap

syd. Salt kitap olan kiiler Atrectus ve Secundus'tu herhalde.
Martialis (, 117.10 vd.) Atrectus'un Argiletum'da [Roma'da kitap
lar ve ayakkab tamircHeriyle nl bir semt] (Caesar forumunun
kaqsnda) zengin bir kitabevi ilettiini syler, burada airin eserleri
5 denarius'a satlyordu. Azat edilmi bir kle olan Secundus, Pax
tapnann ve Nerva forumunun arkasndaki tabema'snda, yani dk~
kannda "Martialis"i kullanl yeni bir papirs kodeks halinde sat
yordu (Martialis 1, 2). Ad geen bir nc kitap (belki o da
yayncyd) Quintus Pollius Valerianus'tur (, 13). S 2. yzylda
Gellius Roma'daki kitabevlerinden sk sk sz eder ama sahiplerinin
adn belirtmez. Buna karlk ki tabevlerinin yerlerini tarif eder. Nite-.
kim, bir de kamu ktphanesi olan Pax tapnana yakn Vlcus Sanda-
liarius'un [sandaletiler mahallesi] en fazla kitabevinin bulunduu
semt olduunu ondanreniriz (Gellius 8, 4.1), bu bilgiyi baka yazarlar
da (rnein, Galenos, De Libr. Pr. XIX, p. 8 Kuehn) onaylar. Fakat
yeri tam olarak bilinmeyen Sigillaria [heykelcik ve mhr satclar]
semtinde de ok saydakitabevi vard (Gellius 2, 3.5; 5, 4.1).
Gellius'tan rendiimize gre, kitabevleri ounlukla entelek-
tellerin bul u ma yeriydi. Baz air ve yazarlarn eserlerinin her yere,
hatta imparatorluun snr blgelerine bile ulatn ve her yerde .
okunduunu ister g~rurla (Horatius, Carm. 2, 20. q vd.; Martialis
7, 88; ll, 3) isterse de byle olmasn dlediklerinden (Ovidius,
Trist. 4, 9.15 vd.) vurgulamalar, kitabevlerinin hayli yaygn oldu-
unu gsterir. Varro'nun in omnes terras, yani tm dnyaya ulaan
(Plinius, Nat. Hist. 35, ) resimli edebiyatlar ansiklopedisini hatr
lyoruz; bu noktada, hatip ve avukat Marcus Aqlili:s Regulus'un
olu lnce talya'da ve tni eyalerlerde datlan bin adet anma
yazsndan da sz edebiliriz (Plinius, Epist. 4, 7.2). Kitaplk zellikle
de, Lyon (Plinius, Epist. 9, 1.2), Brundisium ve ge antikada bir
dizi Hristiyan eserin ok iyi sarld Trier, Kartaca, skenderiye,
Konstantinopolis ve Suriye'deki Antiokheia balamnda anlr. 18
Gellius (9, 4) Brundisium ile ilgili olarak, oradaki liman blgesinde
elverisiz ardarda depolannalan ve ok eski olmalar nedeniyle
kt durumda olan Yunanca kitaplarn desteler halinde sata su-
nulduunu anlatr. Gelli:s bu kitaplar arasnda aranp da buJunama-
yan bir sr eski ve deerli kitap tespit eder ve ounu hi tereddt
142 ANTiKAGDAKiTAP
etmeden ok dk bir fiyata satn alr. Roma'da uzun sre alc

bulamayan ya da kitapda fazla evrilip evrildikleri iin ypranan
nshalann eyaletlerdeki sahaflara satlarak elden kanlmas yaygn
bir uygulama olsa gerek (Horatius, Epist. , 20).
Ucuzcu sahaflann yan sra, lks sahaflar da vard; buradaki
eski kitaplar, eer kaliteli nshalarsa, ok aranan, pahal kitaplard
(Fronto, Ad Marcum Caes. , 7.4). Gellius'a gre (2, 3), gramerci
Fidus Optatus Aeneis'in ikinci cildinin ok eski bir nshasna sahipti,
gya bir zamanlar Vergilius'a ait olan bu kitab Fidus Optatus Sigil-
laria'daki bir kitapdan 20 altn (aurei) karlmda satn almt.
Kitaplann az bulunan deerli eski kitaplan ksa sreliine kira-
ladklan da oluyordu; yine Gellius'tan rendiimize gre (S, 5),
hatip Antonius Iulianus air Ennius'un gramerci Gaius Octavius
Lampadio tarafndan temin edilen bir nshasm inceleme imkanma
ancak byle sahip olabilmiti. Lampadio 2. yzylda yaadma
gre, dn alman bu eser ne de olsa 250 yllk bir gemie sahipti.
Bu zanaatte sahtekarlk da geliip serpildi elbette. Yunanl hatip
Oion Khrysostomos rnein, S 1. yzyln sonuna doru baz kitap-
lan afie eder: "ok daha kaliteli ve dayankl bir papirse yazlan
eski kitaplarn hayli revata olduunu gayet iyi biliyorlar. Bu yzde!).
bizim dnemimizin kalitesiz nshalann una yatryorlar kl, eski ki-
taplarn rengini alsnlar; bu ekilde kitaplara daha ok zarar veriyor,
stne stlk eski kitap diye satyorlar," (2, 12). Eski kitaplaryal-
nzca sabit fiyatlarla satlmyordu, kitap mzayedeleri 19 de yaygmd.
Bir papirs belgede, 20 mallarn Msr'da tarada satan gezgin bir
satcdan sz edilir; bu zanaat icra eden bakalan da vard elbette.
imparatorluk dnemi Romas'nda bir kitabevini yle dnmek
gerekir: Tabemae, yani dkkanlar bazen sokaa, bazen de okkatl
bir binann zemin katmda olup avluya bakyordu; hayli etkileyici
olan.bu okkatl evler zellikle de Ostia'da korunmutur. Taberna'da
kitaplar armaria'da, yani dolaplarda (Sidonius Apoll. Epist. 2, 9.4)
ya da nidi' de, yani raflarda (Resim 90) duruyordu (Martialis , ll 7,
5), bir de vitrin tezgah vard (Pseudo~Acron, Horatius'ta, Epist.
, 20.2). Dkkann d kapsnn kirilerinde birtakm yaz ya da
kitap balklannn yer ald listelerle reklam yaplyordu (Martialis
, ll 7 . o vd.); fakat ou zaman dkkanda zaten sokakta da
bulunmayan bir ey yoktu (Seneca, Epist. 33, 3).
Bugnbir yayn~nn yazara demek zorunda olduu telif creti

antikada bilinmiyordu. Fakat antik yazarlarn ounun maddi
durumu iyiydi. Yunan filozoflar Platon, Aristoteles ya da Theophras-
tos rnein, akademik okullar ynetiyorlard ya da hkmdarla-ra
hocalk ediyorlard. Cicero, Plinius'lar ya da Tacitus gibi adamlar
byk bir servete sahiptiler. Bu adamlar iin pasif ya da aktif olarak
yazula uramak yaamlarnn bir parasyd. Oysa "garibanlar"n
bir vetinimete ihtiyac vard. Yazdklar eseri zengin, nfuz sahibi
birine ithaf etmeleri, bir vesileyle iir"Yazmalar ya da -evet, bu da
oluyordu- kendisi yazm gibi hava atmak isteyen birine devretmeleri
onlar iin nakit para ve hatta toplumsal statlerinin ykselmesi
anlamna gelebiliyordu. Martialis de bunlardan biriydi: Bir sosyete
airi olarak Flavius soyuna cohlu vgler dzm, Titus ve
Domitianus tarafndan ocuk hakkyla [ius trium liberorum]* ve
hatta atl (eques) rtbesiyle** dllendirilmiti (2, 91; 3, 95; 9, 9'7).
Eserlerinin ki tabevleri araclyla yaygnlamas, dolaysyla baarl
bir yazar imaj izmeleri bu edebiyatlar iin nemliydi elbetteY
Kitap ithatlarmlY tek nedeni birtakm karlar elde etmek deildi.
Daha .yksek statdeki birine duyulan minnettarln bir ifadesi
de olabilirdi. Nitekim Vitruvius mimarlk zerine yazd eserini
yalanp emekliye ayrldktan sonra -yaam boyunca elde ettii
ltuflara bir karlk olarak- mparator Augustus'a ithaf etmitir.
Bu ksm, S 2. yzyla ait bir Oksyrhynkhos papirsyle 22 bitirmek
istiyoruz; sz konusu papirste okunmak istenen kitaplardan sz
edilir. Okumak istedii kitaplarn listesini yazan adam, Oksyrhynk-
hos'ta yaayan entelektel camiadan olsa gerek; bu kiiler muhte-
melen zengin insaniard ve skenderiye'deki Museion'la sk ilikiler
iindeydiler. Hatta papirste ad geen iki kiinin -Harpokration
ve Polion- tannm edebiyatlar olduu anlalr. Harpokration
gnmze de ulam olan bir hatip szlnn yazardr, Palian ise
* Augustus'un evlilii desteklemek amacyla kard bir yasayla, en az ocuklu

babalar baz vergilerden muaf turulmaya balamlard. mparator Titus (79-81), evli olmayan
Martialis'e de bu ayrcalktan yararlanma hakk verdi. (F.D.)
- ** Martialis, mparator Domitianus'un (81-96) verdii bu rtbeyle en az drt yz bin
sestertius'luk serveti,olanlarn girebildii ve Roma'nn en saygn snflarndan biri olan atl
snfna dahil edilmi oluyordu. (ED.)
144 ANTiKAGDA KiTAP
Suidas (Sudas) 'ta* ad geen gramer ci Va leri us Pollio' dur. Papirsn

bizi ilgilendiren ksm, tamam korunamam olan bir mektubun ekidir:
"Hypsikrates'in Komedya Temalan'nn VI. ve VII. kitaplarn temin
edip bana gnder. Harpokration, Polion'un kitaplar arasnda bu eser-
lerin de olduunu sylyor. Fakat bu kitaplar bakalarnda da olabilir.
Onda Thersagoras'n Tragedyann Mitleri adl kitabnn baz ksm
larnn kopyalan da var." Sonra farkl bir el yazsyla: "Harpokration'un
dediine gre, bunlar (kitaplar) kitap Demetdos'ta var. Apollonios'a
benim kitaplarnn bazlarn gndermesini syledim, daha sonra
Seleukos sana bu kitaplardan sz edecek. Bende olmayan baka ki~
taplar da bulursan, kopyalarn kar ve bana gnder. Diodoros'un
arkadalarnda da bende olmayan kitaplar var."
3. Kitap amaanlar, kitap hrszlklar, kitap kymlar
Eskiada, en azndan Romallarda, kitaplar bugn de olduu gibi

sevilen armaanlard. Martialis Saturnalia enliklerinde verilebile:
cek armaanlar anlatt eserinde, herkesi mutlu edeceinden emin
olduu armaanlar sralar: Homeros, Kurbaalarla Farelerin Sava,
Vergilius, Cicero, Menandros'un Thais'i, Propertius, Livius,
Sallustius, Ovidius'un Dnmler'i, Tibullus, Lucanus ve Catullus .
. Homeros ve Menandros dnda bunlarn tm Latin air ve yazar-
Iard ve Martialis'inApophoreta's (1 4. Kitap) yaymlandnda hibiri
hayatta deildi: Bu yazarlar daha o zamandan klasik saylyor,. kitap-
larda sata sunuluyordu. Martialis zellikle de Lucanus'la ilgili
olarak kitapl ima eder (14, 194). Suetonius (De -Grammaticis
17) kitap armaanlarnn pedagojik bir ara olarak kullanldn
anlatr: mparator Augustus'un torunlarna ders veren nl gramerci.
Marcus Verrius Flaccus rnein, gzel ya da naclide bir eski kitap
bulan dllendirerek rencilerini motive etmeye alyordu.
Fakat antik yazarlar kitap hrszlndan da sz ederler. Bir yazarn
bana gelebilecek en byk felaket, henz yaymlanmam eserinin
* 10. yzylda Bizansltiann eski Akdeniz dnyas zerine hazrladklar, zellikle

Yunan filolojisi, grameri ve edebiyat tarihi stne klasik dnemden kendi dnemine
kadar ok deerli bilgiler ieren ansiklopedik szlk. Tahminlere gre, Konstantinopolis'te
yaanu Suida ya da Suda adl biri tarafndan yazlmtr. (ED.)
alnmas olsa gerek. rnein, Varro ve Cicero'nun hacas olan gra~

merci Lucius Aelius'un henz yaymlanmam bir eseri damad Servius
Clodius tarafndan alnmt. Lucius Aelius buna o .kadar kzmt
ki, damadn reddetmi, damad ise utancndan Roma'y terk etmiti
(Suetonius, De Grammaticis 3). Cicero'nun klelerinden biri efendisi~
nin ktphanesindeki kitaplar alm ve kitaplada birlikte Dalma~
ya'ya kamlt (Cicero, Ad Fam. 13, 77.3). Daha nce de anlan hatip
Libanios "Hayatmdaki anslar ve ansszlklar" ( 148) adl birinci
hitabetinde bir hrszlktan sz eder: "Thukydides'in bir eserine sahip~
tim, gzel, kk bir yaz karakteriyle yazlmt ve o kadar rahat
tanyordu ki, yanmda bir kle olsa bile bu kitab ben tardm ve bu
yk bir zevkti benim iin... Bu deerli eseri ok saydakiinin yannda
sk sk vdm ve Polykrates'in yzn sevdiinden daha ok
sevdiim iin hrszlar ektim ama bunlar hemen yakalyordum; yal~
nzca son gelen hrsz yakalanmamak iin bir ate tututurdu. Bu
nedenle aramaya son vermek zorunda kaldm ama benim zntm
bir trl dinmedi. Thukydides'in o kadar yararl olabilecek eserle~
rinden de pek fayda1anamadm, nk baka kitaplarn ancak zor~
lukla okuyordum. Fakat Tykhe zamanla bu acy da saaltt. Yine
de, derdimi btn arkadalanma zntyleyazyor, kitabn llerini
veriyor, iini dn tarif ediyor ve soruyordum: 'imdi nerede, acaba
kimin ellerinde?' Sonra ders almak iin bir renci geldi, bu nshay
o satn almt. Yardmc oretmen haykrd: 'te orada!', eseri zel~
liklerinden tanmt ve emin olmak iin g.elip bana sordu. Ben kitab
elime aldm ve ona, uzun sre ortadan kaybolmu olan ve gnn
birinde kp gelen bir ocua davranr gibi .davrandm ve oradan
sevin iinde ayrldm."
Kitap datmnn tam aksi, yani ilk nshalarn gizlenmesi ya da
yok edilmesi yoluyla datrnn engellenmesi Yunan~Roma eskia~
nda da biliniyordu. 23 Bu tip olaylara genellikle tek bir kiinin sap~
lants neden oluyordu. S 2. yzylda Lukianos'un Abonuteikhoslu
(bugnk nebolu) sahtekar Aleksandros'u aalad yazs
(Aleksandros 4 7) bu vakalara bir rnektir. Epikuras'un retisine
dman olan Abonuteikhoslu Aleksandros filozofun bir eserini bulur
ve kitab pazar meydannda incir odununda yaktktan sonra kl~
lerini denize savurup yle haykrr: "Emrediyorum, yansn yal k~
rn yazlar."
146 ANTiKAGDA KiTAP
Ancak kitap kyn genellikle devlet kurumlar tarafndan ger-

ekletiriliyordu ki, bugn buna sansr denir. Gerek neden ya da
bahane, baz eserlerin rf ve adetleri ve geleneksel toplum dzenini
tehdit etmesiydi. Bylece, Spartallar Arkhilokhos'un gerekten
de pek mstehcen iirlerini yasaklam (Valerius Maximus 6, 3,
ext.. ), Atinallar ise filozof Protagoras'n eserlerini kentte bir tellal
dolatrp toplattktan sonra agorada yakmlard (Cicero, N at. Deor.
1, 63; Diogenes .Laertios 9, 52). Seleukos kral IV. Antiokhos,
Kuds' bir Yunan ehri yapma hrs iinde Yahudilerin kutsal yazla
rn yakm ve branice bir kitapla grlen herkesi katlettirniti
(1. Macc. , 56 vd.).
Roma'da da devlet nceleri gizli retilere, sihirbazla ve de
yabanc dini adedere ilikin kitaplara sansr uygulamt. Bunun
en bilinen rnei, 186 tarihinde Bacchus kltne kar alnan
-elbette uzun vadede baarszla urayan- nlemlerdi, bu nlemler
ilgili ritel kitaplarnn yaklmasn ciakapsyordu (Livius 39, 6.8).
Daha sonra, imparatora ya da imparatorluk ailesinin bir ferdine
kar bir su ilemi olan ya da iledii iddia edilen kiiler de ceza-
landrlm, kitaplar yok edilmiti. Byk bir olaslkla, Augustus'un
kz Iulia'ya olmayacak bir ey yapt iin Karadeniz'deki Tomi'ye
srlen ve iirlerinin kamu ktphanelerine alnmasna izin ve-
rilmeyen Ovidius da bu talihsiz kiilerden biriydi (Trist. 3, 1.59 vd.).
Bu konuda ok kat olan Tiberius hakknda Unlar syler Suetonius
(Tiberius 61, 3): "Bir air yazd bir tragedyada Kral Agamemnon'a
kfretmekle suland; ayn ekilde bir vakanvis Brutus ve Cassiu'a
son Romallar dedii iin sulu bulundu. Bu kiilere hemen dava
ald ve toplum tarafndan yllardan beri alklandklar ve eserleri
mparator Augustus'un huzurunda bile okunduu ha.lde, kitaplar
yok edildi." Buradaki vakanvis Aulus Cremutius Cordus'tur*.
Tiberius'un yerine geen Caligula'nn dneminde Annales'in zerin-
deki yasak kalkt. yi ki Cremutius'un kz baz kopyalan kurtarmt
da eserin yeni bir nshas hazrlanabildi (Suetonius, Caligula 16, ;
Seneca, Dial. 6, .3; Quintilianus, Inst. Or. 10, 1.104). Domitianus
dneminde de imparatora hakaret gerekesiyle birok yazar eserle-
* Tiberius'un Anna!es'i halkn nnde yaktrmas zerine Cremutius Cordus kendini

a brakarak intihar etmitir. (ED.)
riyle birlikte ortadan kaldrld; Thrasea Paetus ve Helvidius

Priscus'un kitaplar forumda halkn nnde yakld (Tacitus, Agricola
2,1 vd.). 2. yzyln kanun yoluyla atanan imparatorlar genel olarak
daha hogrlyd. Hristiyan avcl srasnda Diocletianus dne~
minden itibaren yeni inancn kutsal yazlarna da el kondu ve eserler
imha edildi (Eusebios, Hist. Eccl. 8, 2.1); daha sonra Hristiyanlar
buna ksasa ksas uygulayarak karlk verdiler.
8
Ktphaneler
1. Ktphane ve arivlerin tanm
O dnemde "ktphane" kavramndan ne anlaldn, S 2. yzyl

da Romal gramerci Festus'un De Verborum Significatu [Kelimelerin
Anlamlar zerine] adl byk szlnde yer alan U tanmda gre-
biliriz: "Bibliothecae et apud Graecos et apud nos tam librorum magnus
per se numerus, quam locus ipse, in quo libri collati sunt, appellar{.tur."
(Yunanllarda olduu gibi bizde de ok sayda kitaba ve bu kitaplarn
muhafaza edildii y~re ktphane denir). Demek ki henz bu ta-
nmda bile hem ok sayda kitab hem de bunlarn konulduu me-
kan ifade eden ve bugn de kullanl:;m bir szck vardr. Romal
larn Yunanllardan ald bybliotheke szcnn etimolojisine gre,
szcn ilk anlam tabii ki "kitap kutusu" idi.
Ktphaneler, 1 yani edebi eser koleksiyonu -buna e idi dallara
ait uzman literatr de dahil- ve bunlarn muhafaza edildii mekan-
lar ile devletin, idari ve ticari kurumlarn, yazl belgelerinin muha-
faza edildii arivler arasnda bir ayrm yapmak gerekir. Eskiada
arivler de biliniyordu. 2 Devlete ya da kente ait belgeler tapnaklarda
KTPHANELER 149
-bylece tanrnn korumas altndaydlar- ya da kuruma ait bina~

larda muhafaza edilirdi. rnein, Atina' da tanrlar anas tapna
Metroon'da devlet aqivi korunurdu. Arivin Yunanca karl
arkheion'dur, arive grammatopylakion ya da khartophylakion da denir;
Romallar arive genellikle tabularium derlerdi. Fakat zaman zaman,
zellikle de geli mi bir brohasiye sahip Msr' da ynetim arivine
de bybliotheke denirdi. 3 Dolaysyla, nadiren de olsa, arkheion ile
bizim bildiimiz anlamda bir ktphane de kastedilmi olabilir. 3.
yzylda yaam Hristiyan bir yazar olan Sextus ulius Africanus
rnein, Aelia Capitalina (Kuds) ve Kk Asya'daki Nysa'daki
arkheia'dan sz eder ki, bunlar aslnda birer ktphanedir; Sextus
Iulius Africanus bunlara Roma kentindeki bir ktphaneyi de ekle-
yerek, Homeros'un eserinin zel bir versiyonunun ancak bu yerde
muhafaza edildiini syler (P. Oxy. 412).
2. Eski Yunanistan'daki ktphaneler
Antik kaynaklara gre (balca kaynak: Gellius 7, 17), bir kamu

ktphanesini kuran ilk kii Atina tiran Peisistratos'tur. Daha sonra
Atinallar tarafndaq. geniletilen bu ktphane, kent 480ylnda
Pers kral Kserkses tarafndan igal edildiinde karlm, ancak
300 yl civarnda Kral Seleukos Nikanor kitaplar geri vermitir.
Byk kitap koleksiyoncularn sralad yazsnda Athenaios (1,
3a) Peisistratos'un yan sra bir baka. tirandan, Samoslu Polykra-
tes'ten de sz eder. Bu eski kitap koleksiyonlarnn dkm daha
sonraki Hellenistik ktphanelerle karlatrldnda ok :ntevaz
olsa gerek, ama var olup olmadklarndan kukulanmak iin bir
neden yok aslnda. 4 Yine de bu koleksiyonlar, Homeros'unkilerden ,
baka Hesiodos'un eserlerini, eski onya filozoflannn yazlarn, zel-
likle de o dnemde gelien lirik eserleri kapsami olabilir. Polykra-
tes'in grkemli sarayna yalnzca hekim Demokedes deil, Anakreon
ve bykos gibi "'modern" airler de gelirdi. Peisistratos'un olu
Hipparkhas -Aristoteles (Athen. Pal. 18, 1) ona philomousos, Musa
dostu, der- Lasos, Simanides ve Anakreon gibi lirik airleri Atina'ya
getirtmiti (bkz. Platon, Hipparkhas 228 C). Bu adamlarn eserlerini
hkmdarlara itha( etmi olabileceklerini neden varsaymayalm?
150 ANTiKAGDAKiTAP
iir ve destann yalnzca dinlenmedii, kitaplardan da okunduu

hemen hemen ayn dneme ait vazo resimlerinde de grlr. 5 Tiran
ailesi kentten srldkten sonra Peisistratos'un ktphanesinin
~asl geniletildii konusunda, halk enliklerinde sylenen arklarn
ve oynanan dramalarn tutanaklarn akla getirmek gerekir. 6 Ati-
na'daki bu ktphaneye gerekten de her isteyen vatandan gire-
bilmesi, tersi kantlanamam olsa da, pek olas deil. Fakat ktp-
hanenin Persler tarafndan karlmasnn ve Seleukos tarafndan
geri verilmesinin antik kaynaklarda baka paralelleri de vardr: Sa-
nat eserlerinin (heykeltra Antenor'un Harmodios ile Aristogeiton'u
tasvir ettii tiran katilleri heykel grubu) alnd arkeolajik olarak
da kantlanmtr.
Daha nce de saptadmz gibi, kitaplk, en azndan Atina'da
5. yzylda yerleik bir kurumdu. Kitaplk kurumunun olmas,
kitaplarn satn alnd anlamna gelir elbette. Dolaysyla, Atina'da-
ki baz evlerde kk bir kitap koleksiyonu olduu rahatlkla varsa-
ylabilir; hatta baz kiilerin koleksiyon lgnl daha ileri boyutlarda
olduundan, zel ktphane ifadesini hak edecek birtakm koleksi-
yonlar da vard mutlaka. Burada Sokrates'in rencisi Euthydemos
akla gelir; hacas ona sorar: "Sylesene Euthydemos, bilge saylan
btn adamlarn eserlerini toplacim m gerekten de?" Euthydemos
yle yant verir: "Zeus adna, evet, Sokrates; mmkn olabildiince
ok esere sahip olabilmek iin daha da toplamaya devam edeceim."
(Ksenophon, Sokrates'ten Anlar 4, 2.8). 403/2'de Atina'ya on
alfabesini sokan -muhtemelen arkhan olan- Atinal Eukleides'in
byk bir kitap koleksiyonuna sahip olduu sylenir. Athenaios'un
daha nce de ad geen metninde (1, 3a) Eukleides'in yan sra,
Aristophanes tarafndan, komedyalar fazla malumatfuru diye alaya
alnan Euripides'in ad da geer (Kurbaalar 943). Athenaios'un
Platon'u da anmamas artcdr, zira filozofun ok kapsaml bir
ktphaneye sahip olduu, onun nadir ve ok zor bulunan kitaplar,
gerekirse yksek paralar deyerek editmeye alt ok sayda
kaynakta belirtilir. Platon'un, Pythagoras Philolaos'un tm eserle-
rini satn aldn daha nce de okumutuk; rencisi Herakleides
araclyla on kenti Kolophon' dan Antimakhos'un iirlerini temin
etmi (Proclus, in Platonis Timaeum comm. A 28 C) ve mim karak-
terlerini incelemek amacyla, Atina'da o zamana kadar kale aln- .
KTPHANELER 151
mayan Sophron'un tiyatro oyunlarn Sicilya'dan getirtmiti. Platon

Sophron'un bu mimlerine o kadar deer verirdi ki, bu kitaplar lm
deinde bile yastnn altnda tuttuu sylenir (Diogenes Laertios
3, 18; Quintilianus 1, 10.1 7) ..
Aristoteles'in kapsaml bir ktphaneye sahip olduu, bunu teyit
eden antik kaynaklar olmasayd ~ile kesindir, zira alma biimi
ve bilimsel retimi, zellikle de Lykeion'da kurduu okulda uygu-
lad eitim ve a,ratrma yntemleri zengin bir ktphaneyi gerekli
klyordu. Nitekim Athenaios'un daha nce de sk sk alnulanan
. eserinde Aristoteies'in byk bir kitap koleksiyoncusu olduu sy-
lenir, Theophrastos ve Neleus da onunla birlikte anlr - bunun
nedenini birazdan reneceiz. Aristoteles'in ktphanesi ve bu
ktphanenin romanlara ta kartacak kadar ilgin yazgsna dair
en ayrntl bilgiye corafyac Strabon'da (13, 1.54-55) rastlarz.
iogenes Laertios (5, 52) ve Plutarkhos'un (Sulla 26, 1-2) da onayla-
d ve tamamlad bilgilere gre Aristoteles'in ktphanesinin
yks yledir: 7 Aristoteles'in lmnden sonra ( 322) rencisi
Theophrastos Lykeion'un bana geti ve ktphanenin de varisi
oldu. Theophrastos bir vasiyetname hazrlayarak, lmnden sonra
okul binasnn ve bahesinin, aralarnda Lampsakoslu Straton ve
Skepsisli Neleus'un ~a bulundugu bir grup renciye miras kala-
can, ancak Aristoteles'in ktphanesinin -bu arada ktphaneye
daha baka kitaplar ve Theophrastos'un eserleri de eklenmiti-
Neleus'a verileceini belirtti. Okulun bana geme midinin boa
ktn gren Neleus -baa Straton getirilmiti- kendisine miras
kalan ktphaneyle birlikte Kk Asya'daki Troas'a g etti. By-
lece, Atina'daki Lykeion almalar iin onca nemli olan kaynaklar-
dan ve de Aristoteles'in zgn eserlerinden mahrum kald. Neleus'un
lmnden sonra ktphane Skepsis'teki varisierine kald; varisler
entelektel ilgileri olmayan basit insanlard, kitaplar kilit altnda
tuttular, o kadar. Fakat Pergamon krallarnn -yani efendilerinin-
kendilerine bir ktphane kurmak amacyla her yerde kitap arad
gn duyunca, rulolar bir yeralt dehlizine sakladlar. Ktphane
orada uzun sre gizli kaldktan sonra, bir sonraki varis kua, Aristo-
teles ve Theophrastos'un, nem ve gveler yznden hayli ypranm
olan ktphanesini yksek bir fiyat karlnda Teoslu Apellikoh'a
sattlar. Strabon'un dediine gre, philosophos [bilgiye dkn] ol-
152 ANTiKAGDAKiTAP
mahm ziyade bibliophilos [kitaba dkn] olan Apellikon kitaplar

Atina'ya geri gtrd. Atina'da kitaplarm kopyalarn kartt ama
zgn rulolarn hasar gren yerlerini tamamlarken biraz fazla keyfi
davrand. Geri Aristoteles'in sonraki rencileri olan Peripatosular
ustalarnn pek az metninden yararlanabilmilerdi ve ite daha son-
raki renciler Apellikon sayesinde "Aritoteles'lerinin" yine tm
eserlerini inceleme imkanna kavuffiUlard ama eserler ilk biim-
lerinden ok farklyd. Apellikon'un lmnden ksa bir sre sonra
-Apellikon'a kitap dostu da denemezdi, o tam bir kitap manyayd,
zira Atina' daki Metroon arivinden halk kararlarnn eski zgn el
yazmalarn almt (Athenaios 5, 214d-e)- Romal devlet adam
ve komutan SullaAtina'y fethetti. imdi 86 ylna gelmi bulunu-
yoruz. Sulla'nn sava ganimetierinden biri de Apellikon'un ktpha-
nesiydi, bylece Aristoteles'in kitaplar Roma'ya getirildi. Burada k-
tphane ok gemeden gramerci Tyrannion'un eline geti; Strabon'un
retmeni olan ve Cicero, Atticus ve Caesar gibi adamlarla dostluk
eden bu zat, Sulla'nn ktphanecisini kandrmay baarmt.
Plutarkhos'tan (Sulla 26, 1) rendiimize gre, Tyrannion Peripatos-
ulardan Rodoslu Andronikos'a eserlerin dzeltilmi kopyalarn ver-
mi, Aristoteles'in eserlerinin envanteri bunlardan kartlmtr.
Strabon'un verdii bu bilgiler, Athenaios'un (1, 3a) verdii
bilgiyle, yani Neleus'tan Aristoteles'in ve Theophrastos'un kitap-
larn Msr kral IL Ptolemaios Philadelphos'un satn alp skende
riye'ye getirmesiyle eliir. Ancak Neleus'un hayli zor bir durumda
olduu dnldnde, bu elikiyeyle bir aklama bulunabilir:
Neleus bir yandan Aristoteles'in eserlerinden ayrlmak istemezken,
bir yandan da gl Msr kralnn kendisine gnderdii elileri
redderneye cesaret edemiyordu; dolaysyla, ''Aristoteles'in kitaplar
nn'' tmn ya da en azndan byk bir ksmn Ptolt~maios'a sat-
maktan baka aresi yoktu. Ancak Neleus ''Aristoteles'in kitap-
.larn" satmsa da, Aristoteles'in kendi eserlerini deil, Aristo-
teles'in ktphanesine ait olan kitaplar satmtr: Neleus ift an-
laml ''Aristoteles'in kitaplar" kavramndan yola karak zekice bir
oyun oynamtr. 8
Her halkard~ antik literatr, Aristoteles'in bizzat kendisinin
yaymlad( ilk eserlerinin son derece tannm ve saygn olduunu,
fakat Aristoteles ve rencileri tarafndan Lykeion'daki almalar
KTPHANELER 153
iin yazlan ve piyasada datm yaplmayan eserlerin ancak Cicero

dneminden itibaren deedendirilip alntlandn, yani ancak
Tyrannion nshasndan ve Andronikos'un yapt almalardan son-
ra okuyucuya ulatn ortaya koyar.
Neleus'un Aristoteles ve Theophrastos'un ktphanesiyle birlikte
ekip gitmesinden sonra Lykeion kitapsz kalmad. Straton'un oku-
lun ynetimini eline almasndan ksa sre sonra yeni bir ktphane
kuruldu. Bu ktphane Straton'dan sonra baa geen Lykon'a kald;
ancak Straton'un vasiyetnamesini aktaran Diogenes Laertios'tan
(5, 62) rendiimize gre, bu miras kitaplarn tmn iermiyordu:
"Ona (Lykon'a) benim yazdm eserler hari, tm kitaplanmiras
brakyorum." Diogenes Laertios'un kaleme ald ok sayda filozof
biyografisinde kelimesi kelimesine alnulad bu tr vasiyetnameler
antikadaki kitaplk ve ktphanecilik hakknda nemli bir kay-
nak oluturur. Nitekim, evinin nl bahesinde -kepos- Platon'un
Akademia's ve Aristoteles'in Lykeion'uyla rekabet eden bir okul
kuran Epikuros'un dostu ve okul ynetiminde halefi Hermarkhos'a
miras brakt bir ktphanesi olduunu da bu sayede reniriz
(Diogenes Laertios 10, 21). Yeri gelmiken, Diogenes Laertios Epi-
kuros hakknda yle der (10, 26): "Birinci snf bir 'okyazar'dr,
kitaplarnn saysyla herkesi glgede brakr, zira saylar yze
varan rulo kitaba sahiptir."
Atina'daki bu okullarn ktphaneleri elbette srf bu renim
kurumlannn hizmetinde olup bilgiye olan susaml dindiren ve
kamusal bir karaktere sahip olmayan kitap koleksiyonlaryd. Nite-
. kim ne Akademia, ne Lykeion ne de Epikuros'un "bahesi" devlet
kurumlaryd. Bu kurumlarn yeleri zel kiilerdi ve okulun yne-
ticisi hem mlkn hem de ktphanenin sahibiydi (tek is~isna: Bir
metoikos, yani Atina' da ya ayan bir yabanc olan Aristotel~s Atina' da
mlk edinme hakkna sahip deildi). Dersler ve burada giderek
daha fazla nem atfedilen bilimsel sohbetler bahede, gezinti yolla-
rnda ya da stunlu avlularda gerekletiriliyordu. Dolaysyla, k-
tphaneler depo grevi gren ve gereken eserin. gidilip alnd
odalardan ibaretti. Fakat okul yneticilerinin vasiyeamelerinde,
Theophrastos'un vasiyetnamesinde de (Diogenes Laertios 5, 51 vd.)
Olduu gibi, binalardan sz edilse bile, ktphane odalarndan asla
sz edilmez.
154 ANTiKAGDA KiTAP
imdi bu noktada, I. Ptolemaios Soter tarafndan skenderiye'de

kurulan ve Yunan eskiann en nemli ktphanesine sahip olan
bilim yuvas Museion'a9 gememhin nedeni, Msr tahtndaki ilk
Yunanlnn kltr danmannn Aristoteles ve Theophrastos'un ~
rencisi ve dostu olmasdr. Bu kii, Makedonya kral Kassandros'un
sa kolu olarak Atina'nn devlet ilerini on yl boyunca yneten ve
siyaset rzgarlarnn yn deitirmesi sonucu oradan srlerek
Thebai zerinden skenderiye'ye gelen Phaleronlu Demetdos idi.
Demetdos skenderiye'ye gelince, yalnzca edebiyat merakls deil,
bir yazar da olan Ptolemaios'u, Museion'un tm tasarmndan da
aka belli olduu zere, Peripatos Okulu'nun fikirleriyle tantrd.
Aratrma enstits Museion'.da zamann tm bilim dallar mevcuttu:~
Matematik ve doabilim (zooloji v:e botanik), astronomi, fizik, tp,
zellikle de filoloji, ki bu nedenle daha sonra Strabon ( 7, 1.8)
Museion yelerine toptan philologoi andres, yani edebiyat uzman
adamlar diyebilmitir. Museion ad bile Atina kkenlidir, zira gerek
Platori'un Akademia'snn gerekse Aristoteles'in Peripatos okulu
Lykeion'un odak noktasnda Musa kl t yer alyordu. 25/24 yln~
da bir Msr ziyareti esnasnda skenderiye'yi de ziyaret eden Strabon'a
gre ( 7, 1.8), krallk saraynn bulunduu blgede yer alan
Museion'da, Lykeion'un rencilerine de adn veren peripatos ben~
zeri bir gezinti yolu vard, ayrca alimierin tartmak ve fikir alve~
riinde bulunmak iin bulutuu bir exedra'ya, yani taraf stun~
larlakapl ak bir salona (bkz. Vitruvius 5, 11.2), bir de yelerin
yemek yedii byk bir salona (oikos) sahipti. Museian'un yeleri
ilk balarda kral tarafndan belirlenirken, daha sonra Roma impara~
tarlar tarafndan seilmeye baland. Atina'daki zgr filozof okulla~
rndan farkl olarak, Hellen honarilerinde hkm sren dnem
ruhu kendini burada belli eder. Byle bir kurumun yesi olmann,
mkemmel koullar altnda bilimsel almalarda bulunabilme im~
kannn yan sra, hi de azmsanmayacak maddi avantajlar da
vard: Vergi muafiyeti, konut ve beslenme, stne stlk de sabit
bir maa. 10 Alimierin bu kadar i ie yaamas arada srada baz
srtmelere de yol ayordu elbette; nitekim alayc air Timon
(Athenaios'ta , 22d) bir kafeste tutulan ve nlerine yem atldnda
birbirleriyle kran krana dven kulara bemettii bu kiilere
"kitap insanlar" der. Bilginler cemiyetinin banda, yine kral tarafn~
KTPHANElER 1 SS
dan atanan ve Musa'lar kltunn rahipliini de yapan epistates vard,

bir tamias Museion'un btesini tutup muhasebeciliini yapyordu.
Daha sonra greceimiz gibi, ktphanecinin makam ok nemli
bir makamd.
Baz antik yazarlar, Museian ktphanesinin Ptolemaios soyundan
gelen ikinci kral Ptolemaios Philadelphos zamannda kurulduunu
sylerler. Oysa Museion'u kuran kii hi kukusuz Ptolemaios
Philadelphos'un babas Ptolemaios Soter'dir (Plutarkhos, Non posse
suaviter vivi 13), dolaysyla Ms: siyaseti ve krallk propangandasnda
sk sk gzlemlenen bir durumla, yani bir kraln selefinin yapt
ileri kendisi yapm gibi gstermesiyle kar karyayz burada. Yine
de, ikinci Ptolemaios ktphanenin geniletilmesine gerekten de
ok nem vermitir. Ama, tm dnemlerin ve tm halklarn eserle-
rini bir araya toplamak ve yabanc dildeki eserleri Yunancaya evir-
mekti. Bu eviri faaliyetlerinin bir rnei, branice Eski Ahit'in
Yunanca evirisi Septuaginti'dr. Aristeas'n Mektubu'na gre,
Ptolemaios Philadelphos bu eviri projesinde 72 kiilik bir ekip al
trmtr.
Ktphane envanterinin oaltlmasna ilikin abalarn bir ka-

nt da, daha nce de belirtildii gibi, Neleus'tan satn alnan ''Aristo-
teles kitaplar"dr. ~ncak bugn bize ok sert gelen bir baka yn~
tem daha uygulamyord u: skenderiye limanna demir atan gemiler
sistematik bir kitap taramasndan geiriliyorlard. Bulunan kitaplar
yeterince ilgi ekiciyse, bu kitaplani annda el konuyor ve kitabn
sahibi hzlca hazrlanm bir kopyayla teselli ediliyordu (Galenos,
Comm. in Hipp. Epidem. III. CMG V, 10.2.1 p. 78 vd.). Bu ekilde
ktphanelere ulaari kitaplara ayrlan zel bir blm vard: "Gemi-
lerden". Atina' da 4. yzyln 30'lu yllarnda, hatip ve devlet adam
Lykurgos eserlerin zgn metinlerini korumak amacyla Aiskhylos,
Sophokles ve Euripides'in tragedyalannn resmi kopyalarn kart
trmt. Galenos'un anlattna gre, Ptolemaios Philadelphos (ya
da olu Ptolemaios Euergetes) bu devlet nshalarn, kopyalarn
kartmak amacyla 15 talanton'luk bir kapara karlnda Atina'dan
dn alr. Ancak kitaplar skenderiye'ye ulatnda, dedii yk-
sek kaporay yakar ve Atina'ya zgn kitaplar yerine en iyi papirse
yazlm ok gzel kopyalar gnderir. Bu yk gerek midir, yoksa
rakip Pergamon ktphanesindeki haset dillerin uydurduu bir hi-
1 56 ANTiK'\GDA KiTAP
kaye midir bilinmez ama skenderiyelilerin neredeyse biraz abartt

koleksiyon lgnlnn bir kantdr; stelik skenderiyeliler iin
bir kitabn salt ierdii metin deil, nl bir kkene sahip olmas
da nemliydi. Sahtekarlarn bu durumu kullanmamalar dn
lemez tabii; hatta Galenos (Comm. in Hipp. De Nat. Homin. l, 44)
kitap sahtekarlnn buradan ktn syler: "Zira sk~nderiye ve
Pergamon' daki krallar eski kitaplara sahip olmak konusunda bir
rekabete girmeden nce, bir kitapta asla sahte bir yazar is mine rast-
lanmazd."
Eski Hellen kaynaklarndan beslenen Bizansl alim Tzetzes'ten,
Ptolemaios Philadelphos zamannda Museion ktphanesinde ka
kitap rulosu olduunu da reniriz (Prolegomena De Comoedia, yay.
haz. Koster p. 32): Ktphanede 400 000 bibloi symmigeis ve 90 000
bibloi amigeis, yani toplam 490 000 kitap rulosu vard. Ancak burada
kullanlan Yunanca ifadeler, imdiye dek en iyi L Canfora tarafndan
aklanmtr. 11 Buna gre, biblos amiges bal bana bir eser olan bir
kitap rulosuydu, bibloi symmigeis ise her biri byk bir eserin bir
kitabn, yani bir cildini ol,turan rulolard. Yani, Herodotos'un
tarih kitabnn dokuz kitab, dokuz bibloi symnlgeis idi. Bu oyun daha
da ileri gtrlebilir ve skenderiye ktphanesindeki 490 000
rulonun modern kitaplarda neye tekabl ettii hesaplanabilir. Hero-
dotos'un 9 kitab ( = 9 rulo) bugn iki Teubner cildine tekabl
eder. Bu oran ktphanedeki 490 000 ruloya uygulandnda, ortaya
109 000 cilt kar. Fakat iir nilolar genellikle nesirden daha ksa
olduu iin 12 -lyada'nn 24 arks tek bir Teubner cildine sar
kurgusal rakammz daha da der ve 80 000 cilt gibi bir rakam
ortaya kar. (Karlatrma iin: Mnih'teki Bavyera Devlet Ktp-
hanesi'nde 5 400 OOO'in zei-inde kitap vardr).
Museion ktphanesinde yer alan 490 000 rulo kitap o dnem
iin rekor bir saydr elbette. Maalesef bu bilgiden ka ayr eser
olduu kmyor, zira "kitaplarn'' ( = rulohrn) says eserden esere
ok farkl olabiliyordu. Nitekim, Herodotos'un tarih eseri dokuz
rulo kitaptan oluuyor, Polybios'un tarih eseri ise tam krk rulo kitab
kapsyordu. Ayrca, skenderiye ktphanesinde ok sayda kopya
olduunu da hesaba katmak gerek. (Elbette bu kopyalar modern
anlamda kopyalar deildi, zira ayn eserin el yazmalar birbirini
tutmuyordu). Ama, o zamana kadar retilen tm yazn skende-
KTPHANELER 157
riye'de bir araya toplamak olsa da, byle bir idealin, bugn olduu
gibi o dnemde de gereklemesi olanakszd.- Ktphane kurulun-
eaya kadar baz eserlerin izi bile kalmam, bazen de kopyalan
bulunamam olsa gerek. Athenaios, bir baka gvenilir kaynaa
bavurarak Aleksis'in koroedyas Asotodidaskalos'tan (Ahlakszlk ,
stad) bir alnt yapar ama Orta Komedya'nn tam 800 (!) eserini
okuyup inceledii halde, bu dramaya hi rastlamadn syler. Bu
eserin adna ne Kallimakhos'un ve Aristophanes'in listelerinde -bun-
lar skenderiye ktphanesini referans alr- ne de Pergamon ktp-
hanesinin envanterinde rastlanmtr (8, 336d).
Bu kadar ok eserin darya da ak olabilmesi iin herhangi
bir biimde kataloglanmas gerekiyordu. Maalesef kataloglama ve
ktphanenin ynetimi hakknda ok az bilgiye sahibiz. Ktpha-
neye ilk geldiklerinde kitaplara meneini belirten bir not ilitirilir-
. di, 13 burada eitli kategqriler vard. Bunlardan biri olan "Gemiler-
den" kategorisini Galenos'tan rendik. Dier bir kategori de yer
idi (rulolarn satn alnd yer?, rulolarn yazld yer?). Bu ayrm,
rnein antik Ho~eros erhlerinde de grlr, zira ayn eserin farkl
el yazmalar bulunduklar yerlere gre adlandrlr (Khios el yazmasi,
Argos ya da Marsilya el yazmas vs.). Bir dier kategori, belirli bir
metnin sahibine ya ,da gzden geiren kiiye gre yaplrd. Eserler
yazarn adna ve kkenine gre kataloglandnda ise, birok (farkl)
nsha olmas durumunda rulolarn menei de belirtilirdi. Yine
Galenos'tan.(Comm. in Hipp. Epidem. III. CMG V, 10.L1, 78 vd.)
rendiimize gre, yeni gelen kitaplar kayt ilemleri bitenekadar
depolarda tutulur, daha sonra ktphanedeki yerlerini alrlard.
Yeni kitaplarn kaydnn yaplp katalogland blmlerin dnda
ktphanede kopyalarn yazldi bir scriptorium, bir de restorasyon
atlyesi vard mutlaka.
Ktphane mdr -bu makamdaki kiinin prensiere hocalk
ettii sk sk grlr- bu tr rutin ileri bizzat kendisi yapmyordu
elbette. Bizans'n Suidas Szl ve bir papirs rulosu (Pap. Oxy.
1241) sayesinde ktphanede epistates [bakan] ya da prostates [y-
netici] olarak grev yapan adamlar biliyoruz: nce Zenodotos (yakl.
285-270), sonra Apollonios Rhodios (yakl. 270-245), Eratosthenes
(245-204/1), Bizansl Aristophanes (204/1-189/186), Apollonios
Eidographos (yakl. 189/186-1 75), Aristarkhas (yakl. 75- 45). n-
158 ANTiKAGDA KiTAP
eeleri yalnzca saygn bilgin, yazar ve airler kiitphane mdr

olurken, Aristarkhos'un halefi "mzraklardan'' Kydas diye biridir.
Kral Il. Ptolemaios Euergetes'in Yunan dman nlemler almas
zerine Aristarkhas ve baka alimler skenderiye'yi terk etmi, ktp-
hanenin bana ad san duyulmam bir subay getirilmiti. Papirste,
120-80 ylna dek grev yapan bir dizi gramereinin ad da anlr.
Ancak bunlarn ktphane mdr olarak grev yapt belirtilmez.
Nihayet, Delos adasnda bulunan bir yazrta Onesandros adnda
bir ktphaneciden sz edilir. 14 Bunun dnda hi tannmayan bu.
adama byle bir unv;m verilmesinin nedeni, Msr'dan srlen Kral
IL Ptolemaios Soter'in bir sre hkmdarlk ettii Kbrs'taki
Paphos'un idarecisi ve krallk kltnn rahibi olmasyd belki de.
Ktphane mdrlerinin adlarnn sraland papirs listede adnn
gememesi byle aklanabilir en azndan. Her halkarda, Aris-:
tarkhos'un skenderiye'yi terk etmesinden sonra ktphane mdr-
lerinin seviyesinde bir d olduu ok aktr.
Museion ktphanesinin grevi mmkn mertebe tm eserleri
toplamaktan ibaret deildi. Ktphane, bir yazn tarihi oluturmak
amacyla tm eserleri snflandrmay hedeflemiti, dolaysiyla
papirs rulolarndan oluan dev ynlarn yalnzca kkenine gre
snflandrlmas yeterli deildi. Ktphane mdrnn ve dier
alirolerin grevi ite bu noktada balyordu. Yazarlarn yazn
kategorilerine gre ayrlmas, yazarn ve eserin adnin alfabetik
olarak snflandrlmas,. eserlerin kopya edilmesi ve daha dedi toplu
pratik kitaplara (=tek tek rulolara) blmleurnesi gerekiyordu. Bu
almalarda Zenodotos epik iirle, Aleksandros Aitoleus tragedya
ve satir dramlaryla,* Lykophron komedyalarla ilgileniyordu.
"Berenike'nin Llesi" gibi iirleriyle bugn bile bizi cezbeden
Kallimakhos, bu almalara dayanarak yazd 120 rulodan oluan
dev eseri Pinakes'inde** [Tablolar] (tam evirisi: levhalar, panolar),
tm Yunan yaznn kapsayan bir tablo hazrlamt. Pinakes'in bir
ksm kaybolmu olsa da, daha sonraki yazarlarn yapt alntlar
* Hicivlerle kartrlmamaldr. Adn koroyu olu turan Satirierden (Satyroi), konusunu

ise Dionysos efsanesinden alan satir dram hem tragedyann hem de komedyann baz
zelliklerini tamaktayd. (F.D.)
** skenderiye ktphanesindeki eserleri snflandrp aklayan bibliyografik
ansiklopedi. (ED.)
KTPHANELER 1 59
bu eser hakknda bir fikir edinmemizi salar. 15 nce tm eserler

destan, iir, hitabet, drama vs. gibi kategorilere ayrlmt. Bu gruplar
yazarlarn isimlerine gre alfabetik olarak sralanyordu. Her yazarn
ksa bir biyografisine yer veriliyordu. Daha sonra, muhtemelen yine
alfabeye gre dzenlenmi eserler art -arda sralanyor, eserin ad,
balang szckleri ve satr says kaydediliyordu. Byle bir alma
iin hem eser hem de yazar hakknda kesin kronolojik bilgilere
sahip olmak ok nemliydi. Burada, Atina'daki dramalann resmi
gsterim listeleri olan didaskaliai* ve Olympia, sthmos ve Pythia
oyunlarnda galip gelenlerin listeleri temel alnyordu. Bu listeler,
rnein dl alm iirlerin tarihlendirilmesinde kullanlyordu,
bilindii gibi -burada Pindaros'u anmsayalm- bu iirler genellikle
spordaki galibiyerler vesilesiyle yazlyordu. Yalnzca corafyac ve
matematiki sandmz Eratosthenes yeni bir Olympia galipleri
listesi karmt. Aristophanes'in dzelti ve yazlada byk katk
larda bulunduu Kallimakhos'un Pinak.es'i skenderiye ktphane-
sinde yer alan kitaplarn kolayca bulunmasn salamaya ynelik
bir katalog deil," tm Yunanca eserleri kapsamas ngrlen topye-
kn bir bibliyografyayd.
Bundan sonraki adm bir sonraki kuan alimleri attlar. nceki
dnemlerde edebi ,metinleri~ kopyasnn kartlmas ve aktann
srasnda metne tam sadk kalnmad, hatta baz eklemeler ve
karmalar da yapld iin ayn eserin farkl versiyonlar vard.
Daha sonraki dnemde ise yazarn zgn metnine geri dnme abas
ierisine girildi. Metinler birbiriyle karlatrld, klasik eserlerin
yeni nshalarnn yan sra, uzman okuyucuya ynelik erhli nshalar
da hazrland. Bunu, kitap datmn anlattmz ksmda Home-
ros'un eserlerinin rneinde grm, 2. yzyldan sonraki papi-
rslerde yer alan Homeros metinlerinin birbiriyle rttn sapta-
mann mmkn olduunu l:elirtmitik; bunun nedeni skenderiye
ktphanesindeki filolojik almalar olsa gerek. Roma impara-
torluk dnemine kadar antik filolojinin balca ii gramer sorunlarn
ele almak ve hypomnemata, yani erh yazmakt; Msr'da bulunan
papirsler bu konuda da ilk elden belgeler niteliindedir.
* Oyunlarn adlarn, yazarlarn, tarihlerini ve dllerini bildiren listeler. (ED.)

160 ANTiKAGDA KiTAP
Baka hibir antik ktphane skenderiye'deki Museion kadar

bylemez bizi. Antik yaznn hemen tm eserlerini ieren bu deva~
sa, muhteem koleksiyon antikan en nemli ahsiyetlerinden
biri olan Iulius Caesar yznden kan bir yangna kurban gitmitir.
Ancak bu 'tr antik bilgileri titiz bir incelemeye tabi tutan L. Canfora,
Iulius Caesar' aklayan bir baka sonuca varmtr. 16 Canfora'nm vur,
gulad gibi, 48/7 knda skenderiye'deki atnia esnasnda
alev alev yanan binalar liman blgesindeki depolai-d ve bu depo,
larda tahln yan sra, muhtemelen ihra edilmeyi bekleyen 40 000
papirs rulosu da vard. Krallk saray gibi Museion -ayn blgede
yer alyorlard- ve byk ktphanesi de yangndan zarar grme,
miti. Strabon skenderiye savandan sonra Msr'a seyahat etmi,
Museion'u da ksaca tasvir etmitir. Bu tesisin herhangi bir zarar
grdnden sz etmez. Ancak tasvirde ktphanenin adnn hi
anlmamas, binann tasvir etmeyi gerektirmeyecek kadar sade ol,
masndan kaynaklanyor olabilir. Strabon'un Msr'n corafyasna
dair. verdii alnt ve bilgileri (1 7, 1.5) Museion ktphanesindeki
kitaplardan edindii dnlebilir belki. ok bilgili bir adam olan
Roma imparatoru Claudius, baka eserlerin yan sra yirmi ciltlik
bir Etrsk tarihi ve sekiz ciltlik bir Kartaca tarihi de yazmt. "Bu
nedenle onun onuruna skl'!nderiye'deki eski Museion'un yanma
yenisi yaplm, binaya Claudius'un ad verilmiti. Ayrca, her yln
belirli gnlerinde onun Etrsk tarihinin ve Kartaca tarihinin, birbir,
lerinin kald yerden devam eden okuyuculada dolu bir konferans
salonunda yksek sesle .okunmas ngrlmt,". (Suetoniu;,
Claudius 42). Eski Ptolemaios Musekm'unun belli ki ek binas olan
bu Claudius Museion'u hakknda baka bir ey renemeyiz. Fakat
Suetonius'un verdii bu bilgiden, Museion'un imparatorluk dne,
minde bile hkmdarm eserlerinin muhafaza edilip okunduu ok
saygn bir yer olduu anlalr. Ktphanenin ad Caesar dnemin,
den sonra hibir yerde gemese de, Museion ve yeleri antik kaynak,
larda, papirs ve yaztlarda sk sk anlr. mparator l{adrianus r,
nein, hacas Lucius Iulius Vestinus'u hem skenderiye Museian'unun
hem de Roma'daki Yunanca ve Latince ktphanelerinin bana
getirmiti (IG XIV 1085) .. Canfora'ya gre, mpa:rator Aurelianus
. (270,275) ile Palmyra kraliesi Zenobia arasndaki sava srasnda
skenderiye'de eski krallk saraynn da bulunduu Brukheion sem,
KTPHANELER 161,
tinin yklnas ktphanenin felaketi oldu (Ammianus Mareellinus

22, 6.5). Ancak Museion bu tahribatn da stesinden gelmitir.
Suidas'ta ad geen son Museion yesi, 4 5 ylnda kentin Hristiyan
ayaktakm tarafndan katledilen kadn filozof Hypatia'nn babas
olan nl matematiki skenderiyeli Theon'dur.
Asl Museion ktphanesinin mparator Aurelianus'ut hkm
srd dnemde tahrip olmasndan sonra skenderiyeli alimler
zellikle de Serapeion'un, yani Serapis tapnann 17 ktphane-
sinden yararianm olsa gerek. Tzetzes'ip dierinden farkl olarak
"saray dnda" dedii bu ktphanenin Il. mi yoksa III. Ptolemaios
dneminde mi kurulduu akla kavuamam tr.. Eskiden Serapis
tapnann bulunduu yerde bu tanrya ait kk bir tapnma yeri
olsa da, yaplan kazlarda tapnan ancak III. Ptolemaios Euergetes
dneminde ina edildii anlalmtr. Buradaki kk adal, stmi
benzeri yaplarn -hakl olarak- ktphane olduu dnlmtr.
Fakat Roma dneminde bu stoalarn yerine baka amalara hizmet
eden binalar yaplm, ktphane ise asl tapnaa tanmtr.
4. yzyln sonunda yaam bir hatip olan Aphthonios (Progymn.
2. Rabe, Rhet. Gr. X, p. 40) tapnak stunlarnn yanndaki kk
odalarn tameia, yani kitaplarn konduu depolar ol~uunu ve bura-
larn philoponousin p~ilosophein, yani felsefe almay sevenlere ak
olduunu syler. Bu ifadeden yola karak, Museion'un ktphane-
sinden farkl olarak Serapeion'unkinin halka ak olduu sonucuna
varlmtr. Fakat Aphthonios'un yazd dnemde Museion ve k-
tphanesi oktan yanp kl olmutur.
Byk Museion ktphanesinin yalnzca yelere ak olmas diye
bir kural olsa da, bu kuraln Strabon ya da baka bilginler, hatta
Sideli hekim Mnemon (Galenos 1 Comm. in Hipp. Epidem. III. CMG
V, o.t. , p. 78) oradaki kitaplar inceleyebilsinler diye zaman zaman
inendii oluyordu. Tzetzes'e gre, Serapeion'un ktphanesinde
42 800 kitap rulosu vard, yani Museion'un ktphanesiyle kar
latrldnda hayli mtevaz saylrd ve kitaplar muhtemelen
Museion ktphanesindeki kitaplarn kopyalanndan ya da skarta
ya karlan kitaplardan oluuyordu. Ge dneme ait bir kaynaa
gre (Epiphanios, De Mens. et Pond. 1. PG 43, col. 255), bu k-
tphaneye asl ktphanenin "kz" da deniyordu. skenderiye'deki
ikinci ktphane hakknda bildiklerimiz bu kadardr ite. 39 ' de
162 ANTiKAGDA KiTAP
piskopos Theophilos nderliindeki fanatik gruh, Ptolemaios sla-

lesinden beri lkedeki Msrl ve Yunanllar kltnde birle~tirmi
olan zenginlik tanrs Serapis'in tapnana saldrp yerle bir ettiinde,
ktphane de yok olmutur. Edward Gibbon History of the Decline
and Fall of the Roman Empire 18 [Roma mparatorluunun Gerileyi
ve k Tarihi] adl nl eserinde bu ac olay etkileyici bir dille
anlatr..
Bylece "kz" "ana"sndan 120 yl daha uzun mrl olmutur.
Ge dnemde bu ktphanelerin envanterinden geriye ne kalmt
ve ne kadar kullanlabilir haldeydi acaba? Ne de olsa kurulularnn
zerinden be yz yldan fazla zaman gemiti. Antik literatrde
zaman zaman ok eski kitap rulolarndan sz edilse de, bu ktp-
hanelerde yeralan baz eserler, eer sistematik olarak yeni kopyalan
kartlmamsa, zamann arklarnda yok olup gitmtlerdi.
skenderiye'deki Museion ktphanesi Ptolemaioslara yle say-
gnlk kazandrmt ki, kimi Hellen hkmdarlarn da tevik et-
miti. Birazdan ele alacamz Pergamon ktphanesi de Museion
ktphanesini rnek almt. Seleukos imparatorluunun bakenti
Antiokheia'da da bir ktphane kuruldu, hatta Suidas Szl'ne
gre bu ktphane halk~ akt (demosia). Kral Byk Antiokhos
( 223-187) Klalkisli air Euphorion'u bu ktphanenin bana
getirmiti. Ancp.k ktphaneyi Antiokhos'un mu kurduu, yoksa
bu hizmeti selefinin mi gerekletirdii kaynakta belirtilmez.
Baka Hellen ktphanelerinin olduunu da biliyoruz: Romal
kumandan Aemilius Paullus 168 ylnda Makedonya kral
Perseus'u yendiinde, Perseus'un ktphanesini sava ganimeti ola-
rak Roma'ya getirmi ve edebiyat merakls oullarna hediye etmiti.
Bu bilgiyi veren Plutarkhos (Aemilius 28), "kraln kitaplarndan"
sz eder, dolaysyla bu kitap koleksiyonu belki de Perseus'un zel
ktphanesiydi. Modern literatrde bu ktphanenin kkenierinin
Kral Antigonos Gonatas'a ( 276-239) kadar uzandn -ger-
ekten de bu hkmdar sarayna air ve bilginlerden oluan bir
grup toplamtl- okusak da, bu birvarsaymdan teye gitmez.
Romal Lucullus, zorba olduu kadar da kltrl olan Kral VI.
Mithridates'e kar dzenledii Pontos seferinden Roma'ya ePontica
praeda [Pontos talanndan] ganimet olarak ald bir ktphane
getirmiti (Isidorus, Etymol. 6, 5.1). Kstl kaynaklarmz, bu kitap-
KTPHANELER 163
larn kraln zel koleksiyonu mu olduu, yoksa Pantas kentlerinden

mi talan edildii konusunda bir bilgi vermezler. Fakat kesin olan
bir ey varsa, o da Pompeius'un sava galibi olarak el koyduu hatta
Larineeye eyirttii tbbi eserlerin bulunduu rulo kabnn Mithri-
dates' e ait olduudur (Plinius, N at. Hist. 25, 3. 6-7).
Antik literatrde anlan bu ktphanelerden baka "krallk"
ktphaneleri de vard mutlaka. Byle bir varsaymda bulunmakta
haklyz, zita Hellen dnyasnn en uzak blgelerinden biri olan Ai
Khanoum'daki -Afganistan'n kuzeydousundaki Yunan kolonisi-
krallk saraynda yaplan kazlarda, bu sarayn bir de ktphanesi
olduu tespit edilmitir. Binann bu ksmnn 2. yzyilda Yunanl
Baktriane kral Eukratides dneminde ina edildii, ancak ksa
sre sonra tahrip edildii sanlmaktadr. Ykmn gerekletii kat-
manda bulunan papirs ve parmen rulo paralar zemine o kadar
iyi yapmlardr ki, bu sayede bunlarn bir ksmn deifre etmek
mmkn olabilmitir. 19 Bu rulo lar, harflerinin slubu 3.-2. yzyla
ait olup Msr' da bulunan papirslere ok benzeyen bir tiyatro oyunu-
nun fragnanlarndan ve Yunan filozoflann~n diyaloglanndan ibaret-
tir. Romal mimar-yazar Vitruvius (6, 7. 1-5) Yunan evinde ktpha-
nenin de yer almasn ngrr. Ancak bundan ksa sre .nce de
tespit edildii gibi/ 0 Vitruvius'un tasarlad bu. evin mimari ve kap-
sam itibaryla sradan bir Yunanl vatandan evi olamayaca orta~
dadr, nitekim evin plannda Hellen dneminin krallk saraylar
temel alnmtr; demek ki bu tr malikanelerde ktphanelere de
yer veriliyordu.
skenderiye ktphanesinden sonraki en nemli Hellen ktpha-
nesi hi kukusuz Pergamon ktphanesidir. lk diadokh'lar [sken
der'in halefleri] kuann iktidar kavgalannda akllca manevra-
larda bulunan, ama zellikle de Kral Lysimakhos'un 9000 talanton'luk
( = 180 000 kg) gmten oluan devlet hazinesine el koyan Per-
gamon'un ilk hkmdan Philetairos ( 281-263) krallnn serve-
tinin temelini bu sayede atmt. Bylece, Philetairos ve halefleri,
tek rakipleri ayn oranda zengin Msrl Ptolemaioslar olan canl bir
kltr politikas yrtme imkanna sahip oldular. Attaloslann 21 kl-
tr politikas hkmdarlk blgelerinin iinde ve dnda kapsaml
bir inaat programyla -burada byk Zeus sunan ya da Atina'daki
Attalos stoasn anmak yeterli- ifadesini bulmakla kalmad, sanat
164 ANTiKAGDA KiTAP
koleksiyonlanyla ve ktphanenin kurulmasyla da kendini gs-

terdi.
Antik kaynaklar, tpk skenderiye ktphanesinde olduu gibi,
Pergamon ktphanesini kimin kurduundan sz etmezler. Ancak
ktphane binas, Kral II. Eumenes'in ( 197- 59) Tanra Athena
Polias adna yaptrd kutsal alann bir parasyd. Fakat kitap kolek-
siyonuna babas ve selefi I. Attalos ( 24 - 97) zamannda balann
olabilir. Genel bir ifade kullanarak kurucularn Attalos krallar ol-
duunu syleyen antik kaynaklar, ktphanenin tek bir kiinin de-
il, birok hkmdarn eseri olmas bakmndan hakldrlar. Nitekim
Vitruvius (7, prooem. 4) yle der: "Yaznn o byk cazibesine ka-
plan Attalos krallar herkesin kullanmna ak olan muhteem
Pergamon ktphanesini kurdular." Sonda yer alan ad communem
delectationem [ortak zevk iin] ifadesini szc szcne alrsak,
skenderiye ktphanesinin aksine, Pergamon ktphanesinden
geni bir bilim ve edebiyat evresinin yararlanmas ngrlnt
diyebiliriz. Gerekten de, Pergamon'daki alimlerin Museion benzeri
zel bir kuruma bal olarak yaayp altklarna dairherhangi bir
veri yoktur. Ancak ktphanenin de yer ald Athena klt alan,
tpk skenderiye'de de olduu gibi, Pergamon krallarnn kaledeki
saraynn hemen yanrtdadr.
Pergamon hkmdarlarnn ktuphanenin stounu geniletmek
konusundaki gayreti ve hrs Msrl "rakipleri"nden geri kalm
yordu. Pergamon ve skenderiye arasnda gerekten de etin bir
rekabet yaand, antik literatrde sk sk belirtilnitir. Galenos'a
gre (Comm. in Hipp. Epidem. III), sahte kitap retilmesinin ve
Msr'n Pergamon'a papirs satmamasnn nedeni bu rekabettir; ger-
ekte bu sonuncusunun daha baka, Msr'n i siyasetiyle ilgili
nedenleri olsa da, Varro (bkz. Plinius, Nat. Hist. 13, 70) da Perga-
mon'un papirsten mahrum braklnasn Il. Eumenes ile VI. Ptole-
maios arasnda yaanan ktphane rekabetiyle aklar. Bu iki krallk
slalesinin ktphanelerine Aristoteles 'in kitaplarn katmaya
ynelik abalarn daha nce anlatntk. Fakat Pergamon ktpha-
nesinin envanteri skenderiye'ninkini asla geemenie benziyor. Ay-
rca, Pergamon III. Attalos'un (138-133) lmnden sonra Roma
mparatorluu'na kalnca, ktphaneye ayn zen gsterilmeni ~la
bilir. Plutarkhos (Antonius 58, 5) Caesar'n dostu C. Calvisius
KTPHANELER 165
Sabinus'un sada solda Marcus Antonius aleyhinde anlatt baz

yklere iaret eder. Buna gre, Marcus Antonius Roma mparator
luu'nun dousunda savat srada Kralie Kleq'patra'ya Pergamon
ktphanesinden ald 20CYOOO rulo kitap hediye etmi. Fakat
Plutarkhos bile Calvisius'un kt niyetli bir dedikoducu olduunu
sylyorsa, en iyisi bu hikayeyi aslsz bir rivayet gibi grmek ve
belirtilen rakam da dikkate almamak.
skenderiye'de olduu gibi, Pergamon'da da ktphane ynetici-
leri vard. Ancak bize nakledilen tek bir isim vardr: Athenodoros.
Diogenes Laertios (7, 34) "ak" temas zerine yazm olan adam-
lardan sz ettikten sonra yle devam eder: "Bu trden eylere hem
Cassius'ta hem de Pergamonlu hatip sodoros'ta rastlanr. sodoros,
Stoaclarn ktphanede yer alan eserlerindeki uygunsuz blmlerin
Stoac ktphane yneticisi Athenodoros tarafndan 'kesilip ka
rldn, ama Athenodoros'un sust yakalanp mahkemeye veril-
mesi zerine bu ksmlarn tekrar yerlerine konduunu da syler."
ffet dkn ktphaneci daha sonra, 70'te, Gen Cato'nun
daveti zerine Roma'ya gitmitir.
Zengin kitap hazinesi Pergamon' da da hummal bir filolojik al
ma iine girilmesine yol at. Kallimakhos'un skenderiye'de yapt
gibi, Pergamon ktphanesinin de Pinakes tarznda ayrntl bir bib~
liyografyas oluturuldu. Pergamon Pinakes'inin yap ve biim itiba-
ryla Kallimakhos'unkine benzedii varsaylabilir. Bu filolojik al
malar yrten .yazarlarn adlarn, antik kaynaklarda hep anonim
olduklar iin maalesefkesin olarak bilmiyoruz.ZZ Ayrca Pergamon'da
sahte eserler ayklanmaya ve klasik edip ve hatiplerin zgn "btn
eserleri" bir araya getirilmeye allyor, metin eletirisi de yap
lyordu. skenderiyeli filologlar Aristoteles'in dnce sistemine da-
yal rasyonalist bir yntem uyguladklar iin, yazarn eserlerinde
analojisi olmayan ya. da ethos'una uygun olmadn dndkleri
yerleri ve szckleri sahte olarak nitelemeye yatkndlar; Stoac bir
dnce yapsna sahip olan Pergamorilu filologlar ise zellikle de
karanlk ve srad pasajlarda gizli, alegorik bir anlam aryor ve
bunlarn sa,hici olduuna karar veriyorlard. skenderiye ve Perga-
mon arasnda bir filoloji polemii yaanmas kanlmazd elbette;
antik derkenarlarda ve erhlerde bu polemiin iddetini grmek
bugn bile mmkndr.
166 ANTiKAGDA KiTAP
Pergamon ve ktphanesi tinsel bir merkez haline geldi ve ok

sayda alime kendini gelitirebilecei ve gsterebilecei zengin bir
ortam sundu. Birka rnek vermek gerekirse: IL Attalos'un Roma'ya
eli olarak gnderdii Malloslu Krates Homeros uzman olarak b-
yk n kazand; Karystoslu Antigonos filozof ve sanat biyografileri
yazd; lionlu Polemon lke tasvirleriyle nplana kt; Pergeli
Apollonios nemli bir matematiki ve astronomdu; Biton sava tek-
nikleri konusunda uzman bir yazard. Athenaios'un sylediine gre
(2, 55e; 5, 694a), Kassandreial Arternon adnda biri ktpha-
necilik ve kitap koleksiyonculuu zerine bir kitap yazd; trnn
muhtemelen ilk rnei olan bu eser maalesef gnmze ulaama-
mtr. Bu Arternon hakl olarak, Pergamonlu bir baka Arternon'la
zdeletirilmitir. 23 Byk Pergamon ktphanesinin -Roma impa-
ratorluk dneminde Asklepieion'un [Asklepios tapna] bulunduu
blgede yer alan bir binada daha kk bir ktphane kurulmutu-
530'da mparator Iustinianos dneminden itibaren pagan kltrne
ynelik saldrlar esnasnda m yok edildii, yoksa tm envanterinin
II. Constantinus'un Konstantinopolis'te kurduu ktphaneye mi
tand akla kavuamamtr.
Hellen hkmdarlarnn saraylarnn bulunduu alana kurduklar
bu byk ktphanelerden sonra, bir baka kategoriyi tekil eden
gymnasion ktphanelerini ele alacaz. 4. yzylda yaan olan
komedya airi Aleksis'in (Athenaios, 4,64b-d) bir fragnannda bir
eitim ya da okul ktphanesinden sz edilse de, gymnasion ktpha-
neleri, devlete bal eitim kurumlar olan gymnasion'lar gibi ancak
Hellenistik dnemde ortaya km kurumlardr. 24
Bu gymnasion'lardan biri de, Cicero (De Finibus 5, 1.1) ve zellikle
de Pausanias (, 7..2) tarafndaq. belgelenmi olan Atina' daki Ptole-
maion'dur. Pausanias'n yazdklarna baklrsa, Ptolemaion Msr kral
nn bir bayd ve bu nedenle buraya VI. Ptolemaios Philometor'un
(S - 45) adinn verilmesi nerilmiti. 2.- 1. yzyldan kalma
saksayda yazt (IG IF o09; 1029; 030; 040-43) da Ptolemaion
ve ktphanesinden sz eder. Bu yaztlardan, halkn ald karar
uyarnca ephebos'larn, yani delikanllk ana giren ocuklarn
mezun olurken okula oo rulo kitap balamak zorunda olduklarn
reniriz. Bu fragnanlarda zar zor okunan bir yazya baklrsa, ktp-
han~ye bu ekilde giren kitaplar arasnda Euripides'in oyunlar ve
KTPHANELER 16 7
Homeros'un lyada's da vard. Akrepolis'in kuzeyinde yer ald

varsaylan 25 Ptolemaion'la zdeletirilebilecek bir kalrrt buluna-
mamtr.
Atina'nn liman kenti olan Piraeus'ta lOO'e ait olan bir kitap
katalouna ilikin bir yazt paras bulunmutur (IG IP 2362). Elbette
burada sz. konusu olan, modern anlamda bir kitap kataloundan
ziyade, ktphane binasnn zerinde yer ald varsaylan bir ba
yaztdr. Atina'daki Ptolemaion gibi bu Piraeus yazt da bir
gymnasion'a ait olabilir. Yaztta Homeros'un, Attika tragedyaclarnn,
komedya airi Amphis'in, Nikomakhos, Diphilos ve Menandros'un
eserlerinin yan sra, filozof ve hatiplerin eserleri de belirtilir. Piraeus
yaztnin Atina'daki Ptolemaion ktphanesine ait olduu zaman
zaman savunulsa da, bu iddiann hibir temeli yoktur.
Yazt fragnanlar halinde elimize geen benzer bir kitap katalou
da Rodos adasnda bulunmutur. 2. yzyla tarihlerren bu liste
bir baka yazt parasyla balantldr. Bu fragnanda ktphaneye
ba yaplmasma ilikin bir halk karar yer alr. Balar teslim
alan ve kaydn tutan kiiler gymnasiarkhos'lar, yani okul yneticileri
olduu iin, bu yazt gymnasion ktphanesine ait bir belgedir. 26
Rodos'un komu adas Kos'ta ise 2. yzyla tarihlerren ve bir
ktphanenin kurulmasndan sz eden bir yazt bulunmutur:
Diokles adnda biri olu Apollodoros 1la birlikte 100 kitap ve bir
ktph:me odas balam, yaztta isimleri anlan dier kiiler de
para ve kitap banda bulunmulardr. 27 Balanan eserlerin ad
yaztta maalesef belirtilmemitir ve ktphanenin kamuya ait mi,
yoks:; bir gymnasion ktphanesi mi olduu belli deildir.
Yunanistan'n batsndaki Sicilya'da yer alan Tauromenion'da,
yani bugnk Taormina'da bulunan bir bakayazt kendi trnn
esiz bir rneidir. 28 Bu y'a'Zt stunlu bir galerinin duvarna krmz
boyayla yazlmtt (Resim 83). Elimizdeki paralarda bir dizi Yunan
vakanvisinin ad, eserleri ve ksa. biyografileri yer almaktadr. Bu
isimler arasnda -ki bu, yazt bulunduunda byk bir srpriz ya-
anmasna neden olmutur- eski Romal tarihi Quintus Fabius
Pic~r'un (Kointos Phabios ho piktorinos diye yazlmtr) ve Roma'nn
ilk tarihini anlatan eserinin adna da rastlanr. 130 civarna
tarihlerren bu yaztn yer ald sttirrlu galeri muhtemelen, epigrafik
olarak da kantlanm olan Tamomenion gymnasion'una aitti (IG
168 ANTiKAGDAKiTAP
83. Tauromenion (Taormina) gymnasion'unun bibliyografyas.

Syrakusai, Eski Eserler Mstearl.
XIV 422; 430) ve kitap koleksiyonundan yararlanmak isteyenler

bu yazt okuduklarnda, en nemli yazar ve eserler hakknda abu,
cak bilgi edinebiliyorlard.
Sicilya'da ok zel bir yapya sahip bir ktphane daha vard.
Athenaios'un (5, 206e vd.) Moskhion'dan yapt uzun bir alnt saye,
sinde, Syrakusai kral Hieron'un ( 269, 215) ina ettirdii ola,
anst bir geminin ayrntl tasvirine sahibiz. Antik koullara gre
dev bir yk gemisi olan "Syrakosia"nn yolculara ayrlm st gvertesi
ok lks bir biimde denmiti. K:abinlerin yan sra, gerek bitkilerin
glgeledii bir gezinti yeri, bir gymnasion, bir Aphrodite tapna, hatta
bir skholasterion, yaniiinde birktphanesi olan ve kitaplarn keyifle
okunup ilham perilerinin kovaland byk bir salon vard. Fakat
Bat Akdeniz blgesindeki hibir liman bu kadar byk bir gemiyi
alamayaca iin Hieron gemiyi Kral III. Ptolemaios Euergetes' e bir
armaan olarak Msr'a gnderdi. "Syrakosia"ya binebilecek kadar
maddi gce sahip "sosyetenin" seyahatte okuyaca kitab, Brun,
disium' da bir sahafa giden Gellius (9, 4) gibi bir limah sahafndan
satn almas gerekmiyordu.
KTPHANELER 169
Burada bir ksmn ele aldmz antik kaynak ve yazdar ne de

olsa tesadfen elimize geen belgelerdir ama yine de, Hellenistik
dnem Yunanistan' nn hem dousundaki hem de batsndaki byk
kentlerin ounda ktphane vard. Bu ktphaneler genellikle
. ephebos gymnasion'larnn bnyesinde yer alm olsa gerek. Nysal
Aristodemos gibi bir adamn iki krsye birden -sabahlar hitabet,
ikindi vakti gramer retiyordu- sahip olduu Rodos gibi "niversite
kentleri" nde (Strabon, 14, 1.48) baz gymnasion ktphaneleri, aka-
demik taleplere cevap verecek kadar zengindi. Nitekim Rodos bibli-
yografyasnda, klasik ephebos eitim repertuvarnn tesinde olan
eserlerin de bulunduu grlr. Ancak Hellenistik dnemde baz
kentlerde bu okul ktphanelerinin yan sra, alimiere ve edebiyada
ilgilenen geni evrelere de ak olan ktphaneler -belki de
Strabon'un (1 4, 1.3 7) and Smyrna ktphanesi byle bir ktpha-
neydi- kurulmu olsa gerek, aksi takdirde tarihi Polybios'un 2.
yzylda yazd U cmleler bir anlam ifade etmezdi: "Kitaplarla
beslenen kiinin byk zahmetlere girmesine, kendini tehlikeye
atmasna gerek yktur. ok sayda eserinbulunduu ya da bir ktp-
. hanenin yer ald bir kent semek yeterlidir. Sonra orada rahata
oturup renmek istediimiz eyleri kitaplara sorabilir, bizden nce-
kilerin hatalarn sakin
. sakin tespit edebiliriz."
.
3. Romallarn zel ktphaneleri
Roma' da yaznsal retime Yunanistan' dan asrlarca sonra baland.

Byle bir tespitte bulunurken, klte ilikin talimat ve kurallarla
ilgili metinler ya da devletin ve baz soylu ailelerin nemli olaylar
gelecek kuaklara aktarmak amacyla tuttuu kaytlar bir yana bra
klmtr elbette. Fakat 3. yzyln sonuna doru gerek bir Latin-
ce yazn ortaya ktnda, kimileri bu eserlerin kopyaiarn edinmiti
mutlaka. zellikle de Yunanl yazarlar rnek alan, hatta onlar
Latinceye eviren air ve yazarlarda -rnein, Odusia'syla Livius
Andronicus ya da Naevius- bu eserlerin Yunanca kopyalan vard
mutlaka, dolaysyla bu yazn adamlarnn ok mtevaz da olsa zel
ktphanelere 29 sahip olduunu varsayabiliriz. Roma'nn Yunarih-
la_rla, nce Sicilya ve Aa talya'da - 21 l'de Syrakusai, 209'da
170 ANTiKAGDAKiTAP
Tarerttum fethedilir- daha sonra anakarada ve Kk Asya'da yrt-

t savalar, askeri adan ou zaman daha zayf olan hasmla
dnsel bir etkileim iine girmesine neden oldu. Roma'ya getirilen
sava esirleri arasnda, Yunan kltrnn birer elisi olarak sanat
eserlerinden daha deersiz olmayan ok kltrl adamlar da vard.
Yal Cato gibi adamlar bunun eski treler asndan tehlikeli oldu-
unu dnse de, belli aristokratik evreler yeni fikirlerden itahla
beslenmi, bunlar Romallkla badatrmay bilmilerdir. Roma' da
esir olarak yaayan Polybios'la dostluk kuran Scipio Aemilianus'un
Yunan eserlerinden oluan bir ktphanesi olsa gerek, zira bizzat
Polybios'un (31, 23.4) dediine gre, Scipio ile dostluu kitaplar
birlikte okumalaryla balamtr.
168 ylnda Perseus'u yenen Aemilius Paullus'un Makedonya
kralnn ktphanesine sava ganimeti olarak el koyduunu ve ede-
biyat merakls oullarna hediye ettiini okumutuk. Scipio'nun
kafasndan olan bu gen adamlar bu sayede o dnemde Roma' da
ei benzeri bulunmayan bir zel ktphaneye sahip olmulard.
lsidorus'un (Etyrrwl. 6, 5.1) aradan asrlar getikten sonra bile vur-
guladna gre, bu ktphane Romallarn eline geen ilk zel
ktphaneydi.
Yirmi iki yl sonra, 146'da Kartaca fethedildiinde de ayn ey
yaand. Bu Pn metropolnde, son kertede bir Yunan-Hellen fikri
olan byk bir ktphane kurma dncesi aslnda hayli nemli bir
olgudur. Bu ktphanenin yazgs Makedonya kralnn kitaplarnn
bana gelenlerden ok farkldr: Ktphanedeki eserler arasindan
yalnzca 28 kitap -Mago diye birinin tarm zerine yazd kapsaml
eserler- seilmi, Roma'ya getirilmi ve senatonun ald karar uyarn
ca Kartaca dilinden Latinceye evrilmitir. Maalesef kaynaklarmz
(Columella 1, 1.13; Plinius, Nat. Hist. 18, 22) Romallar iin bunca
nemli olan bu eserin nerede muhafaza edildiini belirtmezle: Bunun
dnda Kartaca ktphanesirlin tamam paralara ayrlm ve Af-
rika'daki mttefik kk krallklara hediye edilmiti. Belli ki bu ki-
taplar Romallar iin bir deer tamyordu, nk Kartaca dilini
bilen ok azd ve bunlar evinmek ok pahalya patlard.
Antik kaynaklar Aemilius Paullus'un evindeki ktphanenin
akbetinin ne olduu .konusunda tek laf etmeseler de, Sulla ve
Lucullus'un sava ganimeti olarak Roma'ya getirdikleri ktphane-
KTPHANELER 1 71
lerin daha sonra iyice zenginletiklerini reniriz. Sulla Atina'da

Apellikon'un ktphanesine el koymutu; bu ktphanenin bu
kadar d-eerli olmasnn nedeni, Aristoteles'in ve Theophrastos'un
eserlerini de iermesiydi. Sulla'nn Napali Krfezi'nin kuzeyindeki
Cumae'de bir villas vard ve kitaplar muhtemelen oraya karmt.
Diktatrn olu Faustus Sulla'ya babasnn tm mlkyle birlikte
bu villa da miras kald, ktphanenin o srada viilada olduu
kesindir. Faustus kskanlk edip kitap hazinesini gzlerden uzak
tutmamtr; zira Cicero Cumae kentinin ok yaknndaki villas
Cumanum'dan Faustus'u ziyarete gittiinde, ktphaneyi de rahat-
lkla inceleme frsat bulmutur. 55'te dostu Atticus'a, "Burada
Faustus'un ktphanesinin tadn karyorum," diye yazar (Ad Att.
4,1 O). Hatta, byk bir is raf iinde ya ayan Faustus daha sonra
kitaplafn ak artrnayla satmak zorunda kaldnda, Cicero bu
ktphanedeki kimi naclide kitaplara sahip olur (Cicero, Sulla 54;
Plutarkhos, Cicero 2 7, 3).
Lucullus da Pontos kral Mithridates'e kaq yrtt savata
ganimet olarak el koyduu kitaplada villalarndan birinde bir k- .
tphane kurmutur.. Roma'nn en zengin adamlarndan biri olan
Lucullus yalnzca damak zevkine dkn deildi; "eski Roma" gele-
neklerine uymaya zorlayan Roma'nn kemekeinden uzaktaki tara
malikanelerinde Yunan ideallerinin damgasn vurduu bir hayat
tarz gerekletirm~ye alan, maddi ve siyasi adan st tabakaya
mensup grand seigneur tipiernesini Faustus Sulla'dan ok daha fazla
temsil ediyordu. Bu beyler, bakentteki devletilerinden frsat bul-
dtka, palaestra's [spor salonu], porticus'u [revak], bahesi ve sanat
koleksiyanlarna ayrlm -odalar olan villalarnda en miniature
Hellen hkmdarlar gibi keyif atyorlard. Gnn nemli bir ks-
. nnda yaznla megul oluyorlar, ya kitap okuyarlar ya da bir servus
litteratus'a [eitimli kle] okutuyorlar, iir ya da yaz yazyorlar ve
konuklarla entelektel sohbetlerde bulunuyorlard. Dolaysyla, k-
tphane bu villalarn ayrlmaz bir parasyd. Lucullus'un zengin
ktphanesini Alba dalarnda, bugnk Frascati'nin yaknndaki
Tusculum'da yer alan villasna kurduunu, komu villann sahibi
Cicero'dan reniriz. Plutarkhos'un Lucullus'un hayat zerine yaz-
d eserde (42) unlar okuruz: "Buna karn, kitap toplamak konu-
sundaki abalar takdire ayandr. Gzel yazl nshalarn koleksi-
- 1 72 ANTiKAGDA KiTAP
yoncusuydu ve bunlardan nasl yararland, bunlar nasi elde etti-

inden bile daha fazla saygy hak eder, zira ktphanesi herkese
akt; ktphaneyi evreleyen st'unlu galerilere ve oturma mekan-
larna Yunanllar-rahata girip kabiliyorfard, adeta Musa'lara ko~
nuk olunan bu viilada toplanyor, dier ilerden kam olmaktan
memnun, btn gn birlikte geiriyorlard. Lucullus da sk sk
stunlu galerilere gelerek alimierin tartmalarna katlyordu." Bu-
rada akla hemen skenderiye'deki Museion gelir, bildiimiz gibi
orada da krallar alimierin tartma ve konumalarm izliyorlard.
Cicero, iyinin ve ktnn ltlerini ele ald De Finibus
Bonorum et Malorum [yilik ve Ktln Snrlar stne] adl
. felsefi eserinin nc cildinde (7 vd.), Lucullus'un lmnden
sonra byk ktphanesiyle birlikte oluna kalan Tusculum'daki
villasna yaplan kurgusal bir ziyared anlatr: Cicero Lucullus'un
villasnn ktphanesinde tesadfen nl censor'un torununun tom-
nu Marcus Cato Uticensis'le karlar, Marcus Cato ok sayda
felsefi yazy incelemektedir. Cato ziyaretinin nedenini sorduunda
Cicero, birka kitap dn almak istediini ve gen Lucullus'un
yeni ktphanesiyle ili dl olma frsat bulduunu mit ettiini
syler. "Senin zaten o kadar ok kitabn var ki," der Cato, "burada
hangi kitab aryorsun?" Bunun zerine Cicero yle cevap verir:'
''Aristoteles'in, burada olduunu bildiim baz eserlerini almaya gel-
dim. Tatil yapmaya pek frsatm olmuyor ve hazr t;:tildeyken bunlar
okumak istedim." Bu konumadan sonra Stoac felsefenin temel
ilkelerinin ele alnduzun bir diyalog balar. Demek ki, Lucullus'un
zel ktphanesi dostlarna ak olmakla kalmyor, buradan kitap
da dn alnabiliyordu. Yunan felsefesi konusundaki zengin kay-
naklar, Cicero ve Cato gibi uzmanlarn taleplerini bile karlyordu.
Cicero'nun hayattaki en nemli derdi ktphaneleriydi. 30 zel-
likle de Atticus'a yazd mektuplarda ktphanelerinden sk sk
sz ettii iin bu konuda hayli bilgi sahibiyiz. Elbette Cicero'nun
zenginlii bir Sullayada Lucullus'unkiyle boy lemezdi ve zengin
bir ktphanenin temellerini bu adamlar gibi sava ganimetieriyle
de atmamt. Kitap koleksiyonunu kendi imkanlaryla oluturmak
zorundayd ki, bu zaman zaman maddi fedakarlklarda bulunmasn
gerektiriyordu. Yine de, Cicero'iun Roma'daki Palatium'daki
evinden baka yedi villas (Arpinum'da, Antium'da, Cumae,
KTPHANELER 173
Formiae, Pompeii, Puteoli ve Tusculum'da) daha vard31 ve tm

kitaplarn bu villalara datmt. 68'de Tusculanum'unu
[Tusculum'daki villas] satn aldnda, yllardan beri Atina'da yaa-
yan Atticus'tan bu villay demek iin kendisi adna oradan sanat
eserleri satn almasn rica etmi (Ad Att. , 3.2; , 8.2; , 0.3),
Atticus'un ona bir ktphane oluturacana dair verdii sz ken-
disine hatrlatmt (Ad Att. , 7). Belli ki, Atticus bu konuda abu-
cak baarl olmu, Yunanca eserlerden oluan bir kitap hazinesi
saptamt. Ancak eserlerin toplam fiyat ok yksekti ve Cicero
bu paray hemen deyememiti; Cicero arkadana, bu kitaplarn
bakasnn eline gemesine izin vermemesi iin defalarca yalvarm,
bir yandan da tm nakit parasn bir araya getirmeye almt
(Ad. Att. , 4.3; , 0.4; , .3). 60 ylndq., Cicero'nun bir
dostu ve hayran olan Lucius Papirius Paetus, edebiyat alannda
faaliyet gsteren mteveffa vey kardei Servius Claudius'un ktp-
hanesini Cicero'ya hediye ederek, onun ktphanesine hem maddi
hem de inanevi adan deerli bir katkda bulunmu oldu. Yunanca
ve Latince eserlerden oluan bu kitaplar miras ilemleri srasnda
Atina'dayd; Cicero Atticus'tan, "tek bir yapran bile kaybol- .
mamas" iin bunlara gz gibi bak,rriasn rica eder (Ad Att. ,
20.7; 2, 1.12).
Cicero 60 ylnn Aralk aynda Antiuro'daki villasnda kalr
ken, Aristoteles'in rencisi Dikaiarkhos'un Yunan kentleri zerine
yazd eseri inceler ve Atticus'a Unlar yazar: "Elimde Pellene tz-
n tutuyorum, ayaklarmn dibinde Dikaiarkhos'un kitaplarndan
oluim koca bir yn duruyor." Ama Korinthas ve Atina tzklerinin
muhtemelen Roma'da olduunu szlerine ekler (Ad Att. 2, 2.2).
Bu pasaj, Cicero'nun Dikaiarkhos'un eserlerine sahip olduunu gs-
termesinin yan sra, kitaplar villalarna datrken konular birbi-
riyle ilgili olan kitaplar ayn yerde tutmaya zen gstermesi bak-
. nndan da ilgintir.
58'de halk tribunus'u* seilen Clodius Pulcher Cicero'nun
srgn edilmesini saladnda; Cicero'nut mal mlk silahl bir
halk, gruhunun ykc fkesine kurban gitti. Cicero ancak bir yl
* Tribunus: Patricii (toprak sahibi soylular) memurlan n keyfi davranlarna kar plebes'in
(halkn) karlarn gzetmesi iin seilen grevli. (ED.)
174 ANTiKAGDAKiTAP
sonra Roma'ya dnebilmi, hatta senato kendisine tazminat demiti.

Cicero da bu paray her eyi yeniden kurmak iin kullanm, dostu
Atticus yine bu konuda da imdadna yetimiti: Bu alanda uzman
iki klesini Cicero'nun hizmetine vermiti. simlerinden -Dionysios
ve Menophilos- de anlalaca zere bu iki kle hemen hemen
tm servi litterati gibi Yunanlyd. Cicero Atticus'a yazd biro~
nektupta (4, 4a,1; 4, 5.4; 4, 8.2) bu yardmclarn kitaplklklar
(pegmata) kurma ve rulolar etiketlendirme (sillyboi) konusundaki
maha:retlerini verek minnettarln dile getirir. Cicero zellikle
de bir katalog ve dizin oluturmak iin, Aristoteles'i yayma hazrla~
dn daha nce belirtmi olduumuz gramerci Tyrannion'un yar~
dmlarndan faydalanmt. Cicero'nun ktphane ilerini devrettii
Dionysios adnda bir klesi vard. Fakat bu Dionysios efendisinin
gvenini ktye kullanm, bir sr deerli eseri alarak kamt.
Sonunda, kendini Cicero'nun azatls olarak tantt Dalmaya'da
ortaya kmt (Cicero, Ad Fam. 13, 77.3; 5, 10a.1).
Atticus gibi yksek kltrl, ayrca yaync olarak da faaliyet
gsteren bir adamn zengin bir ktphaneye sahip olduunu varsaya~
biliriz. Quirinus tepesindeki evinde yazn konusunda bilgili, kitap~
lkta deneyimli bir sr klesi vard; evinde verdii her ziyafet sra~
snda mutlaka kitap okuttuu sylenir (Cornelius Nepos, Att. 13,
3; 14, 1). Atticus'un kitap hazinesinden ya yerinde inceleyerek (Ad
Att. 4, 14,1) ya da dn alarak (Ad. Att. 13, 3 1.2; 13, 32.2) Cicero
da yararlanyordu elbette.
Cicero'nun kardei Quintus;la olan mektuplamasndan kar~
deinin de bir ktphanesi olduunu reniriz. Quintus aabe ~
yinin de yardmyla, Yunanca kitap koleksiyonunu dei~toku yo~
luyla oaltmak, Latince eserleri ise satn almak ister. Cicero '(yran~
nion'la birlikte kendisine yardm edebileceini syler ama .istenen
eserleri elde etmenin zorluuna da dikkat eker (Ad Q. fr. 3,4.5;
3,5.6).
O dnemin Roma'snn her konuda bilgili.alimi Varro da, yine
Cicero'nun sksk konuk olduu (Ad Fam. 9, 4) byk bir ktpha~
neye sahipti elbette. Varro 43'te lme mahkum edilenler liste~
sine alnnca, ktphanesi talan edildi (Gellius 3, 10.1 7).
imparatorluk dneminin srd yzyllar boyunca, edebiyat ve
bilimle ilgilenen ve yeterli maddi gce sahip herkes kentteki evinde
KTPHANELER 175
ya da taradaki villasnda zel ktphanesini kurdu. airler Ver-

gilius (Donatus, Vita Verg. p. 66 Reiff.), Persius (Probus, Vita A.
Persii), Sili us Italicus (Plinius, Epist. 3, 7.8), 3. yzylda ya arn
olan ve ad bakaca anlmayan air Sammonicus (Script. Hist. Aug.,
Gordiaius 18, 2), Martialis'in dostu ve velinimeti Iulius Martialis
(Martialis 7, 7) ve Stertinius Avitus (9 prooem.), Gen Plinius
(Epist. 2, 17 .8), onun alim ada Herennius Severus (Plinius, Epist.
4, 28) ve Athenaios'un ziyafet sofrasnn konuklarndan plan Publius
Livius Larensis (Athenaios , 3a) antik literatrde ktphane sahibi
olarak zikredilen kiilerden bazlardr. Bizim iin, aslnda yalnzca
tesadf .tSeri rendiimiz bu bilgilerden ok daha nemli bir veri,
mparator Augustus dneminde faaliyet gstermi olan mimar ve
yazar Vitruvius'un, lks bir Roma evi tasarlarken (6, 4.; bkz. ,
2. 7) mutlaka ktphaneyi de gz nnde bulundurmasdr.
Kimi zenginin, srf entelektel olduu izlenimini uyandrmak
iin evine hatr saylr bir ktphane kurmas, ama bu kitaplarn
bir tanesini bile eline almam olmas, yazarlar iin zengin bir alay
malzemesi oluturfnutur. Petronius'un romannda (Sat. 48) sonradan
grme Trimalchio, biri Yunanca, dieri Latince eserlerden oluan
ktphaneleriyle hava atar. Hatta Lukianos "Bol miktarda kitap
satn alan grgs~ zerine" diye bir yaz yazmtr. Evet, filozof
Seneca (Dial. 9, 9 .4-7) bile kitaplarn ieriinden ziyade deerli
rulo kitaplarn, sedir aac ve fildiinden kitaplklarn grntsyle
zevklenen adalarn sivri bir dille eletirmekten geri durmaz.
Yunanca ve Latince eserleri bibliotheca graeca ve bibliotheca latina
diye iki ayr ktphanede tutmak adettendi ve bu sistem Roma'daki
kamu ktphanelerinde de uygubnyordu; ge antikada, yeni
inanc kabul etmi olan ama eski kltr de korumaya alan kimi
zengin ve kltrl kiiler bu iki geleneksel ktphane dnda bib-
liotheca christiana diye bir nc ktphaneye daha sahipti
(Sidonius Apollinaris 4, 1.6).
Bir ktphane, kltrl grand seigneur'ler iin bile taradaki viila-
larnn ayrlmaz bir parasysa, Romal imparatorlarn byk malika-
:eleri iin kimbilir daha ne kadar nemliydi. Somut veriler yine
tesadfen elimize geen bilgilerdir elbette .. mparatorun Antium' daki
villasndaki klelerin grev alan a bibliotheca olarak yazyla sabit-
lenmiti (CIL X 6638); daha sonra greceimiz gibi, Tivoli'deki
176 ANTiKAGDAKiTAP
[esk. Tibur] Hadrianus villasndaki bir odann mimarisinden bura~

nn ktphane olarak kullanld anlalmaktadr.
Antik kaynaklar Romallarn zel ktpharielerindeki kitap say~
sna ilikin rakam verirler: S 62'de 28 yanda len air Persius
ardnda 700 rulo kitap brakmt (Probus, Vita A. Persii). Suidas'a
gre (bkz. Epaphroditos), filolog Marcus Mettius Epaphroditus -ayn
isimli grammaticus Graecus [Yunanl gramercil onun atasyd muh~
'temelen (Resim 17)- 30 000 ruloya sahipti, air Sererrus Sam~
monicus, babasndan miras kalan 62 000 ruloluk bir ktphaneyi
mparator IL Gordianus'a brakmt (Script. Hist. Aug., Gordianus
18, 2). Birbirinden ok farkl bu rakamlara bakarak genel bir sonuca
varmak mmkn deil elbette. Herculaneum'daki Villa dei Papiri'de
bulunan ktphane de bu konuda bize yardmc olmaz, zira bu k~
tphane kendi trnn esiz bir rnei, bir istisnadr.
Antik Herculaneum'un hemen dnda yer alan ve lav ve ta
ynlarnn altnda kalan bu villa ( 1. yzyl), 750'lerde yeraltri~
da alan dehlizler sayesinde yaplabilen ok zor bir kazyla incelen~
miti. Bu kazlarda villada ok sayda sanat eseri ve yaklak 800
papirs (eitli boyutlarda rulo ve fragman) bulunmu, ayrca villa~
nn temelinin hayli gvenilir birplan izilebilmiti. 32 Kime ait olduu
U ana kadar .saptarramayan villann Caesar'n kaynpederi Lucius
Calpurnius Piso'ya ait olduu zaman zaman ne srise de, bu bir
varsaymdan teye gemez. Binann planna gre- (Resim 84), uzun
bir bahe peristylium'u, yari stunlada evrelenmi n avlu ve etra~
fnda yaam ve hizmet birimlerinin (mutfak, amarhane, ahr, kiler,
vb.) yer ald stunlu bir i avlu bir exedra'yla birbirine balanr.
Baz papirsler bahe peristylium'u ve exedra civarnda, ou papirs
"ise villann hizmet birimlerinin olduu alanda yaklak 3 x 3 m
boyutlarnda kk bir odada bulunmutur. Kaz esnasnda burada
nasl bir manzarayla karaldn, Johann Joachim Winckel~
mann'dan reniriz: "Duvarlar, arivlerde grlen trden adam boyu
dolaplarla epeevre kaplyd ve odann ortasnda, etrafnda rahata
dolanlabilen bir baka raf daha duruyordu." 3.3 Kmrlemi olan ve
dokunulduunda krlveren rulolar ap okuma denemeleri oun~
lukla baarszla uramt, sonunda 969'da Marcello Gigante
nderliindeNapoli'de kurulan "Centro lnternazionale per lo
Studio dei Papiri Ercolanensi" adl aratrma merkezi yeni yntemler
KTPHANELER 177
______)
84. Herculaneum. Papirs villasnn plan. B = Ktphane.
(rnein, papirslerin taze papirs suyuyla ilemden geirilmesi)

kullanarak sorunu zd. 34 Bu ekilde, yazlarn edisyonunda gide,
rekdaha fazla ilerleme kaydedilmektedir. 35 Tm buluntu kompleksini
papirolojik ve paleografik bir adan inceleyen balca kii Guglielmo
Cavallo'dur.36
Kk depo odasnda bulunan papirsleriri tm Epikurosu
felsefi eserlerdir, bunlar iki gruba ayrlr: Epikuros'un ve rencileri,
nin 3. ve 2. yzyldan kalma rulolar zerine yazd eserler ve Gada,
ral Philodemos'un ok sayda yazs. 1. yzylda yaam Epikurosu
bir filozof olan ve Campania'da yaad bilinen Philodemop'un ya,
zlar arasnda izimler, taslaklar, ayrca tamamlanmam eserler
olduu iin, Cavallo bu zel ktphanenin Philodemos'un al'
malarn srdrd yer olduunu kabul etme eilimindedir. Philode,
mos, Epikuros'un ve rencilerinin daha eski eserlerini belki de
Atina' da toptan satn alm ve sonra da kendisini konuk eden kiinin
Vezv'n eteklerindeki villasna getirmi olabilir. Villann dier b,
lmlerirtde bulunan papirsler arasnda Philodemos'tan sonraki d,
neme ait Yunanca eserler ve az sayda Latince rulo bulunmutur;
bu rulolardan birinde 31'de Marcus Antonius ile Octavianus
arasnda Actium'da cereyan eden "Actium deniz sava"n anlatan
bir de iir yer alr (Pap. Here. 817). Dolaysyla, papirs villasnda
178 ANTiKAGDA KiTAP
dnemin adetlerine uygun olarak, bibliotheca graeca'dan ayr bir de

bibliotheca latina olmas olasl ok yksektir. Philodemos'un alma
ktphanesinin dnda, tematik adan daha zengin bir de bibliotheca
graeca vard mutlaka- belki de bu ktphane hala vardr. Ne olursa
olsun, villada kazlara devam edilmesi ok heyecan verici olurdu.
zel ktphanesinde bir dzen isteyen kiiler katalog ha-
zrlatyordu. Byle bir kataloa Latince index deniyordu. Seneca,
ca.hil kitap koleksiyoncularn yerdii yazsnda (Dial. 9, 9.4), kimi
zenginin kitaplar brakn, byk ktphanesinin indices'ini, yani
kataloglarn bile hayatnda bir kez olsun okumadn syler. Bu
kataloglar muhtemelen Hellenistik dnemdeki ktphanelerin
Pinakes'ine benziyordu, yani basit bir alfabetik yazar dizini deil,
yazn trlerine gre hazrlanm bir katalogdu. Antik kaynaklarda,
rnein tragedyaclarn (Cicero, Phil. frg. V 48 M) ya da filozoflarn
(Seneca, Epist. 39, 2) indices'inden sz edildiini okuruz. Genellikle,
bir yazarn eserlerinin kronolojik bir sralamas yaplyor olsa gerek.
Gen Plinius daysnn eserleriyle ilgili bir soruya, bir index roln
stlenip eserleri tarih sralamasna gre belirtecei yantn verir
(Epist. 3, 5). Bunun yan sra, yine indices olarak nitelenen ksa
yazar biyografileri de vard; Gellius (3, 3.1) rnein, komedya airi
Plautus'un eitli filologlar tarafndan hazrlanan eser dizinine de
index der.
4. Roma'daki kamu ktphaneleri

Aemilius Paullus'un malup Makedonya kral Perseus'un ktpha-
nesini sava ganimeti olarak Roma'ya getirip oullarna hediye
etmesinden 120 yl sonra lulius Caesar Roma'da ilk kamu ktpha-
nesini kurma planlar yapmaya balad. zel ktphanelerde olduu
gibi bu ktphane de bibliotheca graeca ve bibliotheca latina blm-
lerini ierecek, olabildiince kapsaml olacakt (Suetonius, Caesar
44: Bibliothecas Graecas Latinasque quas maximas passet publicare
[halka ak olacak en byk Yunan ve Latin ktphaneleri]). Bu
ktphanenin skenderiye'deki Museion ktphanesi gibi yalnzca
dar bir alim evresine deil, halka da ak olmasnn tasarland,
Suetonius'un kulland publicare [halka amak] szcnden ak
a bellidir. Caesar'n herkese, yani gerekten ilgili kiilere ak
KTPHANELER 1 79
ktphane fikrini Hellenistik Yunanistan'daki baz rneklerden yola

karak m gelitirdii -Suidas Szl'ne gre, Antiokheia'daki kral-
lk ktphanesi halka akt- yoksa ok sayda Romal ktphane
sahibinin kitap hazinesini arkadalaryla paylamasndaki cmertlik-
ten mi esinlendii bilinemez elbette. Diktatr ktphane envan-
terini oluturmak ve dzene saknakla bir Yunan filolounu ya da
yazn adamn deil, byk Romal alim Marcus Terentius Varro'yu
grevlendirdi (Suetonius, l.c.); Vano'nun ktphaneler zerine
yazd ciltlik incelemesi De Bibliothecis maalesef gnmze ula-
amamtr. Caesar'n bu grevi doctissimus Romanorum [en bilge
Romal] Varro'ya vermesi, Caesar'n Latin yaznma Yunan yazn
kadar nem verdiinin bir kant olarak grlmtr. Ancak dikta-
tr ldrlnce bu byk plan uygulanamam, Varro ise triumviri'nin
[ynetimin bandaki kii]* balatt kymlar yznden byk
bir tehlikeye maruz kalmtr.
Roma'da ilk kamu ktphanesini kuran kii olarak tarihe geen
adam Gaius Asinius Pollio'dur (Plinius, Nat. Hist. 7, 115; Isidorus,
Etym. 6, 5.2). Polli~ ( 76- S 4) siyasi kariyerini Caesar'n yakn
evresinden olmasna borluydu. 40 ylnda konslle yksel-
mesinden bir yl sonra Makedonya' da sava an Pollio Parthlarn llyria
kabilesini malup etti ve zaferini Roma'da byk bir lenle kutlad.
Kaynaklani gre, sava ganimetinden elde ettii parayla 39'dan
hemen sonra bu ktphaneyi yaptrd. Ktphane, Pollio'nun gr-
kemli .bir biimde restore ettirip genilettii Traianus forumunun
yaknndaki bir kamu kompleksi olan Atrium Libertatis'te yer al
yordu. Bunun dnda, Roma'nn bu ilk kamu ktphanesi hakknda
bildiimiz tek ey, nl yazarlarn bsderiyle sslenmi olduu; he-
nz hayatta olan Varro hari bu yazarlarn tm gemiin parlak
ahsiyetleriydi. ~.
Roma'da kurulan ikinci kamu ktphanesi, im'parator Augus-
tus'un Palatium'da gerekletirdii byk bir inaat projesinin bir
parasyd. Palatium tepesine, Augustus'un daha ok gosteri amal
alanlar ve zel mekanlardan oluan evinden baka, 28'de alan
grkemli Apollo Palatinus tapna ve bir de porticus ina edilmiti. 37
* Burada sz edilen kiiler, . . 43'te 2. Triumvir'lii ( kiilik siyasi birlik) kurml

olan Antonius, Octavianus ve Lepidus'tur. (ED,)
180 ANTiKAGDA KiTAP
Bu porticus'un dousunda ktphanenin iki salonu yer alyordu,

zira bu ktphane de biri Latince, dieri Yunanca eseriere ayrlm
iki blmden oluuyordu (Suetonius,Augustus 29, 3). Ktphanenin
bir tapnaa ve irnparatorun ikarnetgahna bu kadar yakn olmas,
skenderiye'deki Museion'dan ziyade Pergarnon'u akla getirir, ancak
buradaki koruyucu tanr Athena deil, Augustus'un ok sevdii
Apollon'dur. Augustus bu ktphanenin donann iin imparatorluk
idaresinde eyalet temsilcisi olan Cn. Pornpeius Macer adnda Yunan
kkenli bir airi grevlendirmiti (ve ona byk Caesar'n baz gen~
lik eserlerini karnuya duyurmasn yasaklarnt: Suetohius, Caesar
56). Daha sonra Palatium ktphanesinin [Bibliotheca Palatina l y~
netimi irnparatorun bir azatls olan filolog Gaius Iulius Hyginus'a
devredilrniti (Suetonius, De Gramm. 20). Suetonius'un bize anlatt~
na gre, Hyginus byle bir makarncia olmasna ramen, ok sayda
renciye ders vermi, hayat boyunca bir dostu tarafndan maddi
olarak destektenmi ve yoksulluk iinde lmtr. Bu nedenle, im~
paratorluk ktphane mdrnn yksek bir geliri olmad varsa~
ylabilir. Ktphanedeki daha basit ileri irnparatorun kleleri yap~
yordu. Baz mezar yaztlarnda yalnzca bu klelerin deil, Palatiurn
ktphanesinin, daha dorusu ifte ktphanenin resmi ad da
yer alr: Bybliotheca latina (templi) Apollinis ve bybliotheca graeca
(templi) Apollinis (CIL VI 5188; 5189; 5191). Dernek ki, bu iki bl~
m n personeli de ayryd. Bibliotheca latina'nn younlat uzmanlk
alan hukuk literatrydu (Schol. Iuv. 1, 128). ada edebiyat da
eksik deildi elbette (Honitius, Epist. 2, 1.214~218). Gzden den
Ovidius ktphane "bekisinin" -bununla Hyginus'u mu kastedi~
yordu?- eserlerini ktphaneye koymamasndan yaknrken (Trist.
3, 1.59 vd.), Horatius'un eserlerinin ktphanede yer aldn re~
niriz (Horatius,., Epist. 2, 1.214~218).
Ktphaneye gelenler arasnda, bakalarnn eserlerini sanki
kendileri yazm gibi caka satmak amacyla kopya edenler de vard
(Horatius, Epist. 1, 3.15 vd.). Asinius Pollio'nun ktphanesi gibi
nl yazar ve hatiplerin portreleriyle ssl olan, ayrca bir de Apollon
heykeli yer alan Pal'atiurn ktphanesi, senatonun konferans salonu
olarak da hizmet veriyordu (Suetonius, Augustus 29; Tacitus, Ann.
2, 37).38 Tm porticus alanyla birlikte ktphane de Nero ya da
Titus zamannda byk bir yangna kurban gitti ve rnparator
KTPHANELER 1 81
Domitianus tarafndan yeniden kuruldu. Domitianus ktphaneye

yeni kitaplar salamak iin kitap kopya etmekle grevlendirdii
adamlar Msr'a gnderdi (Suetonius, Domitianus 20). 9 ylnda
Commodus dneminde yine bir yangnda zarar gren ktphane
(Galenos,De Comp. Med. I, .XIII, p. 362 Kehn), S 363 'te Apolion
tapna yandnda. alevler altnda kalm ve bu kez tamamen yok
olmutur (Ammianus Mareellinus 23, 3.3).
Augustus dneminde Porticus Octaviae'de bir ktphane daha
kuruldu. luno Regina ve luppiter Stator'un tapnaklarnn yan sra
nl sanat eserlerini barndran kare binaya imparatorun kzkarde
inin ad verildi. 39 Octavia, Dalmaya seferinden elde edilen gani-
met paralaryla kurulan (Cassius Dio 49, 43.8) bu ktphaneyi
23'te len olu Marcellus'un ansna at (Plutarkhos, Marcellus
30). mparator "kurulu mdrlne" ~nl Maecenas'n bir azatls
ve srda olan gramerci Gaius Melissus'u atad (Suetonius, De
Gramm, 2). Ktphanenin klelerden oluan personeline ait baz
mezar yazdanndan anlald zere, yine bu ktphane de Yunanca
ve Latince diye iki blme ayrlmt (CIL VI 2347; 2349;4431;
4433; 4435; 592). S SO' de Titus dneminde kan byk yangnda
bina ve kitaplar yand (Cassius Dio 66, 24), ktphane Domitianus
dneminde onarmdan geti. Bugn Porticus Octaviae'den arta
kalanlar Septimius Severus ve Caracalla (S 203) dneminde yaplm
ek binann paralardr. Ancak ktphanenin iki salonundan geriye
hibir ey kalmamtr.
Roma'da kurulan bir ktphane de mparator Caracalla'mn ese-
ridir. Bina, mparator Tiberius'un tanrsallatrLm A4gustus onu-
runa yaptrd tapnaa yakn olduu iin kaynaklarda bibliotheca
templi Augusti (Plinius, Nat. Hist. 34, 43) ya da bibliotheca templi
novi (Suetonius, Tiberius 74) diye geer. Ancak Caligula tarafndan
alan bu tapnak (Suetonius, Caligula 2 ) Basilica -ulia'nn kuze-
yindeki Forum Romanuro'un henz kaz yaplmayan bir blgesinde
yer alyordu; tapnak S 79'da yand (Pliniu~, Nat. Hist. 12, 94),
Domitianus dneminde yeniden kuruldu. Bu onarmdan sz eden
air Martialis (4, 53; 2, 3), iirsel bir dille ktphaneyi de tasvir
eder. Augustus tapnann dousunda yer alan ve erken ortaada
Santa Maria Antiqua kilisesine dntrlen binann ktphane
olabilecei-'Sylenmise de,: 0 kaz sonular bu varsayn dorulamaz.
182 ANTiKAGDA KiTAP
Adnn Bibliotheca domus Tiberianae olmas nedeniyle Tiberius'un

Palatium' daki saraynn yaknnda yer alm olmas gereken ktpha~
nenin Tiberius tarafndan kurulup kurulmad belli deildir, zira
bu ktphaneden ancak ge imparatorluk dneminde Gellius (13,
20) sz eder. Gellius dostlaryla ktphanede otururken, ona Marcus
Cato Nepos diye bir yazarn kitab getirilir, bunun zerine nl censor
Cato'nun torunu olan kii~in aslnda kim olduu hakknda bir tar-
tma balar (hem de okuma salonunda!). Ge antikada Historia
Augusta'y yazan ki i de (Probus 2, 1) burada baz belgeleri incele-.
diini iddia eder. Roma'nn ilk kamu ktphanelerine alnan kitap-
larn seiminde imparatorun kiisel yazn zevkinin de belirleyici
olabilecei, Suetonius'un Tiberius'un hayat zerine yazdi eserden
(70) anlalr: "O (Tiberius) Yunanca iirler de yazard, rnek ald
airler Euphorion, Rhianos ve Parthenios'tu. Bu airleri ok been
dii iin bunlarn eser ve portrelerini kamu ktphanelerinin eski
klasik yazarlar blmne koydurdu. Bu nedenle, ok sayda alim
bu airler hakknda erh yazmak ve bu erhleri Tiberius'a ithaf etmek
iin birbiriyle yarrd."
Flaviuslar imparatorluk hanedannn ilk hkmdan Vespasianus
Templum Pacis'i [Pax tapna] S 75'te halka at. Faustina tapna
ve Basilica Aemilia'nn dousunda yer alan stunlada evrili byk
meydann gney taraf, bar tanrasnn klt yerine ve kamu k-
tphanesinin iki salonuna bakyordu. Sk sk ktphaneye giden
Gellius'a (5, 21.9; 16, 8:2) gre, orada eski gramercilerin ender
eserleri de bulunuyordu. 191 ylnda Templum Pacis ve ktphanede
kan bir yangnda Galenos'un tp kitaplar yand (Galenos, De
Comp. Med. I, 1. XIII, p. 362 Kuehn). Ktphane Septimius Severus
dneminde yeniden kuruldu. 4. yzylda tarihi Ammianus Mar-
eellinus (16, 10.14) Templum Pacis'i Roma'nn en .grkemli yaps
olarak gklere karr ve hemen hemen ayn dnemde yazlm
Historia Augusta'da zellikle de oradaki ktphaneden sz edilir
(Tyranni Trig. 31, 10). Bildiimiz gibi, Templum Pacis'in etrafndaki
sokak ve caddelerde ok sayda kitap vard, dolaysyla ktpha-
nede inceledii bir eseri edinmeye karar veren kii hemen kitap-
lara gidebilir ve bir kopyasn satn alabilirdi.
mparator Traianus byk Traianus forumunda Roma'nn en
nemli ktphanelerinden birini kurdu; bu ktphane onun saray
KTPHANELER 183
mimar Damaskoslu Apollodoros'un bir aheseriydi. Traianus forumu

gibi byk bir projeyi gerekletirebilmek iin Capitolium ile
Quirinus tepesini birbirine balayan bir tmsein dzlenmesi gereki-
yordu. Bu almalar srasnda, kentin Asinius Pollio tarafndan kuru-
lan ilk ktphanesinin bulunduu Atrium Libertatis de tahrip oldu.
Roma'nn mermer ehir plan Forma Urbis'te de grld gibi,
forum meydannn kuzeyinde yer alan Basilica Ulpia'nn dou apsi-
sinin resmi ad "(Atrium) Libertatis" idi. Demek ki, Traianus mahke-
me ve ticaret binas olarak hizmet veren bazilikann bu ksmn,
eskiden Atrium Libertatis'te yaplan ilere, rnein klelerin azat
edilmesiyle ilgili ilere ayrmt. Dolaysyla, Asinius Pollio'nun
yklan ktphanesindeki kitaplarn Traianus'un yen:i ktphane-
sinin temelini oluturduu dnlebilir. Eski Atrium Libertatis'in
ykm ve Traianus ktphanesinin inas arasnda geen sre zarfn
da kitaplarn bir yerde depolanmas gerekiyordu elbette. Traianus
ktphanesi iin, forumun kuzey tarafndaki byk Basilica
Ulpia'nn arkasnda iki dikdrtgen salon ina edilmiti, bu ikisinin
arasnda da, imp;ratorun Dakya savan tasvir eden rlyeflerle
bezeli Traianus stunu ykseliyordu. Bu iki salonun birbirinden
ayr olmas, burada da bir bibliotheca graeca ve bibliotheca !atina ayrm
yapldn gsterir. Bi kukusuz Traianus forumunun inaat projesi
iinde yer alan ifte ktphanenin "anahtar teslimi" muhtemelen
ancak Hadrianus dneminde yaplabildi, zira binann iinde S 23
tarihli bir damgas olan bir tula bulunmuturY Ktphanenin resmi
ad "Bibliothecae Divi Traiani" idi - Tanrsal Traianus'un ktpha-
neleri; bu bilgiyi procurator bibliothecarum Divi Traiani unvanna sahip
ktphane yneticisi [procurator] Annius Posturo'un (CIL XIV, 5352)
onuruna yazlm olan ve Ostia'da bulunan yazta borluyuz.
Gellius yine bu ktphanenin de daimi ziyaretilerindendi; orada
baka eserler ararken, praetoria, yani eski dnemlere ait yasa tzk-
leri bulmutU (9, 7. ). Hadrianus ktuphanenin ve stunun hemen
arkasna tanrsal Traianus'un tapnan yaptrm olduu iin,
Gellius bu ktphaneye bibliotheca templi Traiani der. Historia
Augusta'nn ge antikadaki yazar, Traianus'un soyadndan ve
Basilica Ulpia'dan yola karak ktphaneye bibliotheca Ulpia der; 42
yazar burada 3. yzylda yaam imparatorlara dair kaynaklar, rne-
in Aurelianus'un libri lintei'si (Aur. , 7; , o; 8, ) ve Tacitus'un
184 ANTiKAGDA KiTAP
libri elephantini'sini incelemitir (Tae. 8, ); hatta bir kitabn bulun-

duu dalabm numarasn bile belirtir (Tae. 8, ). Ktphanede
. mparator Numerianus'un (283-284) hatip zelliini vurgulayan
bir heykelin bulunduunu da ondan reniriz (N um. , 3). Historia
Augusta'nn yazar Bibliotheca Ulpia'y ziyaret ettiinde, ktphane
geici olarak Diocletianus kaplcalarna tanmt (Probus 2, );
SidoniusApollinaris (Epist. 9, 6.3) ktphanenin 5. yzylda yine
eski yerine tandn ve oraya kendisinin bir heykelinin dikildiini
syler. ,
Kilise babas Hieronymus, Capitolium'da bulunan ve mparator
Commodus zamannda bir yangnda tahrip olan bir ktphaneden
sz eder (Chron. a Abr. 2204). Pantheon yaknlarnda da bir ktp-
hane vard, Hristiyan yazar Sextus Iulius Africanus'un 'sylediine
gre (Pap. Oxy. 42), bu ktphaneyi mparator Alexander Severus
(222-235) iin bizzat kendisi kurmutu.
Roma'daki kamu ktphanelerinin says antik kaynaklardaki bilgi-
lere gre tahmin edilenden daha fazlayd elbette. Kentiri Constantinis
dneminden kalma bir tasvirinde (Reg. Urb. p. 37 Richter 2, 90)
tam 28 ktphane saylr. Muhtemelen bu ktphanelerin bir ksm
kaplca ktphanesiydi; ktphane mimarisini ele alacamz b-
lmde bunlar daha yakndan inceleyeceiz.
4. yzyln sonunda vakanvis Ammianus Mareellinus trelerin
ve kltrn yozlamasn adal bir dille eletirir. "Eskiden ciddi
bilim yuvalar olarak n yapm yerlerde imdi skc bir eylemsiz-
likten kaynaklanan aklabanlklar yaplyor, salonlarda arklar ve
telli alglarn yavan tngrtlar yanklanyor. Alim yerine arkc,
hatip yerine maskara anlyor hocalk etsin diye. Ktphaneler
tpk mezarlar gibi ebeciiyen kapatlm; insanlar sahne gsterileri
iin su orglar, araba byklnde dev lider ya da devasa alglar
yaptryorlar," (4, 6.8).
Ammianus'un bu pasaj antik ktphanecilii ele alan ou eser-
de, o dnemde Roma'daki ktphanelerin bir daha hi almamak
zere kapatldklarna kant gsterilir. Fakat bu gr doru deildir.
ncelikle, Ammianus kamu ktphanelerinden deil, zengin se-
natrlerin evlerin'deki zel ktphanelerden sz eder, stelik izdii
tablo abartl bir biimde karanlktr, zin;. yksek tabakaya mensup
baz kiiler eski kltr bilinli bir biimde korumay srdryordu;
KTPHANELER 185
burada Quintus Aurelius Symmachus gibi bir adam ve yandalarn

anmsamakta yarar var. Giderek Hristiyanlaan halkla pek iletiimi
kalmayan bu sekin evrelerde pagan kltr yeniden iek a
yordu. Eski klasikierin korunmas abas; elimize ulaan baz muhte-
em kodekslerde, rnein Homeres ve Vergilius'unkilerde bugn
bile aka belli olur. Roma'daki kamu ktphanelerinin en azndan
bir tanesinin -belki daha bakalar da vard- Traianus foromundaki
ktphanenin 5. yzylda bile iletildii kesindir; zira 450 civarnda,
oradaki yazar portrelerinin arasna Sidonius Apollinaris'in (Epist.
9, 16, 3.25-28) bir heykeli dikilmitir. Fakat o tarihten ksa bir sre
sonr'a Roma kentinin her alanda yoksullamas eski kamu ktpha-
nelerinin de sonunu hazrlam olmal. ~
Roma'daki eski imparatorluk' ktphaneleri 5. yzyla kadar kul-
lanlm olsa da, o tarihten sonra yeni ktphaneler kurulmad.
Ge dnemde ktphaneler iin yalnzca kilisenin maddi ve manevi
olanaklar vard. Hristiyan ktphaneterindeki kitaplar elbette yeni
din tarafndan belirleniyordu. Henz fazla eserden olumayan ve
genellikle ncil metinleriyle snrl olan kitap koleksiyonlar, Nalal
Paulii:ms'un Campania'daki piskoposluk kilisesi Felix bazilikasnda
kurduu ktphane gibi dorudan kiliselerde muhafaza ediliyor
olsa gerek. Fakat e,ski bir papalk biyografisi olan Liber Pontificalis'e
gre, Papa Hilarus'un (461-468) Laterano bazilikasndaki vaftizhane-
nin yanna ina etti:dii ktphane ok farklyd. Hatta bu kaynakta
iki ktphaneden sz edilir (jecit autem et bibliothecas II in eodem
loco) [ayn yerde iki ktphane kurdu], dolaysyla bu ktphane
kentteki eski imparatorluk ktphaneleri geleneine gre Latince
ve Yunanca blmlerden oluan bir ifte ktphane olsa gerek.
6. yzylda bugnk Saneta Sanetarum kapellasnn altnda yeni
bir ktphane kurulmutu; yaplan kazlarda baz kalrrtlarn yan
sra kitap okuyan Aziz Augustinus'un tasvir edildii bir fresk paras
da aa karld (Resim 85). Ge antikada ve ortaada pa-
palarn resmi makamlar ve malikaneleri Laterano blgesinde yer
alyordu; bu nedenle, Hilarus ktphanesi ve Saneta Sanctorum'un
altndaki ktphane sonraki Bibliotheca Vaticana'nn temelinin
atld yerler olsa gerek. Bir dier byk ktphane Papa Agapetus
dneminde (535-536) SS. Giovanni e Paolo kilisesinin yanndaki
Caelius'ta ku.ruldu. Bu binann da kalntlar m~vcuttur. 43
186 ANTiKAGDA KiTAP
85. Kitap okuyan Augustinus tasviri. Roma'daki Laterano'da yer alan

Saneta Sanetarum kapellasnn altndaki ktphanenin duvar freski.
5. Roma mparatorluu'nun ktphaneleri
imparatorluk dneminde kamu ktphanelerinin kurulduu tek

yer Roma deildi.44 talya'da rnein, Tibur'daki Hereules Victor
tapnanda bir ktphane vard. Bu tapnak Cumhuriyet dne-
minde ina edilmi olsa da, ktphane ok sonralar kurulmutur.
Ktphanenin varln, buray tarihi Quintus Claudius Quadri-
garius'un bir eserini incelemek amacyla ziyaret eden Gellius'tan
KTPHANELER 187
reniriz (9, 4.3); Gellius'ta bir baka blmde de (9, 5.4) ktp-
haneden Aristoteles'in bir eserinin dn alndn okuruz.
Gen Plinius doduu kent Comum'a henz Domitianus dne-
minde bir ka:mu ktphanesi balam ve ktphanenin alnda
vatandalara hitaben bir konuma yapmtr (Epist. , 8). Plinius onu-
runa yazlan biryazma (CIL V 5262) Plinius'un ktphanenin ileti-
mine sunduu parann miktar bile yer alr: Tam 100 000 sestertius;
binann inas ve iinin denmesi iin harcanan para ise milyon
sestertius'tur.45 Bu yksek rakamlara baklrsa hayli grkemli olmu
olmas_ gereken binadan geriye tek bir ta kalmamtr.
zel kiilerin cpert balar sayesinde daha kk yerlerde
bile ktphanelerin ald, Volsinii'den (bugnk Bolsena civa-
rnda) kan bir yazda -yaztta binadan baka, zellikle de kitaplar
ve heykel sslemeleri zerinde durulur (CIL XI 2704b)- da belge-
lenmitir. Dertona, yani bugnk Piemonte'deki Tartona daha
22 ylnda bir ktphaneye sahipti (CIL V 7376); SuessaAurunca'daki
Bibliotheca Matidiana'nn (CIL X4760) adna baklrsa, bu ktp-
hane muhtemelen mparator Traianus'un kzkardei Matidia'nn
bir bayd. Yaztti okuduumuza gre, ktphane salonunda bele-
diye kurulu da toplanyordu.
Bize para para ve tesadfen ulam olan bu epigrafik ve antik
bilgiler talya'nn kentlerindeki kamu ktphanelerinin gerek say-
lar hakknda pek fikir vermez elbette.
Roma mparatorluu'nun Latince konuulan bat blgelerindeki
ktphanelere dair yazl kaynaklarn says daha da azdr. Yine de,
yksek bir kltr dzeyine sahip zengin Galya ve Kuzey Afrika eyalet-
lerindeki byk kentlerde bir ktphane olduunu kesinlikle varsaya-
biliriz. Roma' dan sonra Latince konuulan en byk keni olan Karta-
ca'daki bir ktphanenin varl Altn Eek'in yazar olan, Numidia'nn
Madaura kentinden Apuleius tarafindan belgelenmitir (Apuleius,
Flor. 8. 85) .46 Tripolitana'daki Sabrata mahkemesinde byclkle
sulanan bu yazar savunma konumasnda byclkle ilgili kitaplar
bulduu bir bybliothecae publicae'den sz ettiine gre, ziyaret ettii
bu kamu ktphanelerinin bir ksmnn Kuzey Afrika'da olduuna
kesin gzyle bakabiliriz (Apuleius, Apol.90). Antik Thamugadi'deki
(bugnk Cezayir' deki Timgad kenti) Thamugadi'deki bir ktpha-
nenin varlna dair yazdar bulunmasnn -Marcus Iulius Quintianus
188 ANTiKAGDAKiTAP
Flavius Rogatianus adnda bir vatanda memleketinde bir ktphane

binas yaplmas iin 400 000 sestertius balamtr- yan sra, yaplan
kazlarda ktphane binasnn da ayrntlaryla incelenebilmesi byk
anstrY Bu ktphanenin mimarisini daha sonra ele alacaz. Buna
karn, Bulla Regia'da -b'ugnk Tunus- ktphane olduu syle-
nen48 bir yapnn gerekten de bu amaca hizmet edip etmedii anla~
lamamtr. Elbette daha m teyaz da olsa, gymnasion'larn da ktpha-
nesi vard; bunlarn hayrsever vatandalar tarafndan baland,
aralarnda Kuzey Afrika kkenli olanlarn da bulunduu imparatorluk
yaztlarnda sk sk grlr. 49
Pax Romana [Roma bar]* yoksulluk ve sefaler dneminin artk
Roma mparatorluu'na kesin dahil olan Yunanistan'n dousunda
da sona ermesini salad. mparatorluun bu blgeleri 3. yzylda
yeniden ekonomik ve askeri bir krizin kucana dene dek impara-
tor ve zengin yurttalar yaam kalitesini kltrel alanda da artrmak
iin birbirleriyle yartlar. 50 imparatorluk dneminde tiyatro,
gymnasion ve daha yksek eitim kurumlarnn yan sra bir dizi
yeni ktphane de kuruldu.
Deerli kutsal armaanlar ve bir ktphaneyi barndran mpa
ratorAugustus tapnann yer ald kutsal bir alan olan skenderiye.
Sebasteion'unu (Philon, Leg. ad Gaium 131) bir yana brakrsak,
erken imparatorluk dneminde Yunan blgesinde ktphanelerin
kurulduuna bir k~rit da Kos adasnda bulunan bir yazttr. Buna
gre, ktphaneyi Gaius Stertinius Ksei:ophon adnda biri bala
mtr. Bu adam mpatator Claudius'un zel hekimiyd1 ve bir rivayete
gre, imparatorun ldrlmesinde onun da parma vard. Nero
dneminde, nl Asklepios tapnann yer ald memleketi Kos
adasna dnd. Burada ifa tanrsntn rahibi ~e hayrsever olarak
"imparatorlara ve halka kendi imkanlaryla bir ktphane" ba
lad.51 Ancak yaplan kazlarda binann kalntlarla rastlanamad.
Ayn ey, L. Flavius Aemilianus'un 170 000 sestertius balartu
olduu Dyrrhakhion -bugnk. Arnavutluk'taki Durazzo- ktp-
hanesi iin de geerlidir (CIL III 607). mparator Traianus'un bir
subay olan bu hayrsever kiinin "Musa tapna" dedii ktphane-
* Augustus'un balatt ve imparatorluun k iki yzylnda Akdeniz dnyasnda

sren bar dnemi. (ED.)
KTPHANELER 1 89
nin inaatnn bitmesini zellikle de gladyatr dvleriyle kutlam

olmasn bugn biraz yersiz buluruz.
Traianus dneminde kurulan bir baka ktphane hatip Dion
Khi:ysostomos'un Bithynia'daki memleketi Prusa'da -bugnk
Bursa- kurduu ktphanedir. Bu ktphanenin varln, Gen
Plinius\n (Epist. 10, 81) Kk Asya'daki bu eyaletin valiliini
yapt dnemde mparator Traianus'a yazd bir mektupta reniriz.
Zira Dion'un, mparator T~aianus'un bir heykelinin de bulunduu
ktphanenin stunlu avlusuna kars ve olu iin bir mezar yazt
koydurmas fazla cretkar bulunmu ve hakknda bir dava alma
sna neden olmutU. Eyalet valisi olan Plinius ihtilafl mekanda
bizzat incelemelerde bulunmu, durumu imparatora rapor etmiti.
Arelareli Favorinus'un bir hitabetinden rendiimize gre,
nemli bir Yunan kenti olan Korinthos'ta da bir ktphane ku-
rulmutur, ancak bu ktphanenin kurulu tarihi bilinmemektedir.
Dion Khrysostomos'un bir rencisi olan Favorinus'un hatiplii
Hadrianus dnemine rastlar. Favorinus kenti ziyaret ettiinde
Korinthoslular ktphanelerine hatibin bir bstn koyarak ona olan
sayglarn dile getirmilerdi; ancak Favorinus kenti on yl sonra yeni-
den ziyaret ettiinde ktphanedeki bstrrn kaldrldn zlerek
fark etmi, onur pg.yelerinin gelip geiciliinden yaknmt (Dion
Khrysostomos 37). Korinthos'taki bu ktphanenin-kentteki tek
ktphane bu olmasa gerek- bir gymnasion'un bnyesinde yer ald
varsaylr, zira Favorinus bstrrn genleri kendisi gibi almalarda
bulunmaya tevik ettiini iddia eder. Hatip, bstrrn ktphanenin
prohedria'snda durduunu bile belirtir. Antik tiyatrolarda prohedria
zel yurttalk hakkna sahip kiilere, yani pr~tokole ayrlm olan ilk
sradr. Demek ki Korinthas ktphanesinde konferans salonlarndaki
gibi oturma basamaklar vard. Mimariyi ele alan blmde, oturma
basamaklarnn hala saptanabildii iki ktphaneyi inceleyeceiz.
Amerikallarn Atina' da agora civarnda yapt kazlarda ortaya
karlan bir ktphane ise kesinlikle Traianus dneminden kalma-
dr. Attalos stoasnn gneyinde yer alan ve ge antikada ina
edilmi olan kale surunda yeniden kullanlan bir eik yazt bulun-
mutur. Yaztta, kendisini Musa rahibi olarak niteleyen Titus Flavius
Pantainos adndaki birinin kz ve oluyla birlikte Athena Polias'a,
mparator Traianus'a ve Atina kentine ''peristylium'un dndaki s-
190 ANTiKAGDA KiTAP
tunlu galerileri, kitaplar ve i donanmyla birlikte ktphaneyi"

balad belirtilir. 52 mparatorun adndan, ktphanenin 102'den
nce kutulmu olmas gerektii anlalmaktadr. Ktphanenin yer
ald alanda ilgin bir yazt bulunmutur; ktphanenin mimarisine
ve yazta daha sonra deineceiz. Antik "gezi rehberi" Pausanias
Atina'y inceden ineeye tasvir ettii ha~de, *bu Pantainos ktphane-
sinden tek sz etmez, zaten yukarda anlan yazdar olmasayd, bina-
nn mtevaz kalntlarndan ne binas olduu pek anlalmazd.
Antik ktphaneler hakknda sahip olduumuz bilgilerin ne kadar
tesadfi olduunu gsteren bir rnek daha.
Pausanias boyutlar idbaryla ok da dikkat ekici olmayan Pan-
tainos ktphanesini tasvir etmemise de, Roma imparatorluk tahtn
da oturan gelmi gemi en byk Hellen hayran olan Hadrianus'un
antsal ktphanesini zel bir nemle vurgular (1, 18.9). Kalntlar
nemli lde korunmu olan bu ktphane, Olympieion, Hadria-
nus kaps, Zeus ve Hera tapnaklar ve Panhellion'un yan sra
kentin Hadrianus'a borlu olduu en byk yaplardan biridir. 53
Akropolis'in kuzeyinde yer alan ktphane imparatorun Atina'da
bulunduu 132 ylnda kurulmu olsa gerek:'Bina mnfert bir bina
deildir, birbirine bitiik konferans salonlar ve exedra'l, stunlu _
galerili byk bir avluyla birlikte, "niversite" olduu tahmin edilen
bir bina kompleksine aittir. Hadrianus ktphanesinin zengin kitap
stou, Aelius Aristides'in kenti vd bir hitabetinde (Panath.
13, 188 Dinndorf) U szleri sylemesine neden olmutur: "Orada
baka hibir yerde gremeyeceiniz ktphaneler vardr ve bunlar
Atina'nn en gzel sslerindendir."
Fakat Yunan anakarasnda baka ktphaneterin de olduuna
dair belgeler vardr. Gellius liman kenti Patrai'deki (Patras) bir k-
tphaneyi ziyaret etmi ve orada eski Latin airi Livius Andronicus'un
Odusia'snn eski bir kopyasn bulmutU (18, 9.5). Eski Roma yaz
nnn byle deerli bir hazinesinin Patrai' de bulunabilmi olmas,
Patrai'nin Akhaia eyalerinden sorumlu Roma valisinin ikametgah
ve Roma vatandalarnn bir kolonisi olduu dnlrse pek ar
tc gehneyebilir. Yunanistan'n kuzeyindeki Philippi de bir Roma
* Perihegesis tes Hellados [Yunanistan' n Tasvi~i] adl on kitaplk bir gezi rehberi yazmtr.
(F.D.)
KTPHANELER 191
kolonisiydi. 2. yzyldan kalma bir yazta gre, hayrsever biri kente

opus bybliothecae, yani bir ktphane binas balamt- bu binann
kalntlar halen mevcuttur. 54
2. yzylda kentlerin yan sra byk Yunan tapnaklar da yeni
biraltn dnem yaadlar. O dnemde yeniden entelektel dnyann
buluma yeri haline gelen Delphoi'cle55 muhtemelengymrasion civa-
rnda bir ktphane kuruldu (Syll. 3 Nr. 823 B). Rufus adndaki
birinin ba sayesinde Epidauros'taki nl Asklepion tapna da
bir ktphaneye sahip olabildi (IG IV F 456). Epidauros ve Kos
adasndakinin dnda, 2. yzylda bir ktphanesi olan bir Asklepios
tapna daha vard: Pergamon Asklepios tapna. Bu ktphaneyi
Flavia Melitine adnda zengin ve cmert bir kadn balamt
(Resim 86); Pergamon kentinin meclisi ve halk minnettarln
gstermek amacyla Flavia Melitine'nin bir heykelini dikmiti (A.
v. P. VIII.3 s. 84 vd.). Almanlarn yapt kazlar sonucu ineelene-
bilen ktphane salonunda, yine Flavia Melitine'~in armaan ettii
bir "Tanr Hadrianus" heykeli ykseliyordu. Asklepios tapnaklarnda
tp eitimi veren/ yksek okullar kurulmu olsa da -hatta yksek
imparatorluk dneminde Pergamon'da canl bir entelektel yaam
hkm sryordu56- gnmzdeki saqatoryumlarla kaflatrlabile
cek bu yerler nceJikle hastalarn ya da hastalk hastalarnn ifa
arad yerlerdi. Asklepios tapnaklarnn ktphanelerindeki ki-
ta,plar. tbbi ya da bilimsel literatrden ziyade kr ziyaretilerine
hitap edecek "tatil kitaplar"yd muhtemelen.
Ephesos'ta bulunan ve en iyi korunmu antik ktphanelerden
biri saylan Celsus ktphanesi, Roma'nn Asya eyaletinin bakenti
Ephesos 2. yzylda parlak dnemini yaarken zel bir ba sonucu
kurulmutu. Bir dizi yazt, 57 zellikle de zengin sslemelerle bezeli
grkemli cephenin orta aritravndaki byk bina yazt ve cephe-
deki heykel nilerinden birinin ze;indeki ayrntl yazt (Resim
87) sayesinde "Celsus ktphanesinin tm ssleme, sunu ve kitap-
larn kendi imkanlaryla finanse eden kiinin" Tiberius Iulius Aquila
Polemaeanus olduunu ve bu ktphaneyi babas Tiberius Iulius
Celsus Polemaeanus'un ansna yaptrdn reniriz. Belli ki, ktp-
hane tamamlanmadan vefat eden Aquila, varisierine -yaztta bu
bilgi de yer alr- faize yarnlmasn vasiyet ettii 25 000 denarius
brakmtr. Bu parayla kitaplar satn alnacak, ktphane persone-
192 ANTiKAGDA KiTAP
86. Ktphaneyi balayan Peygamonlu Flavia Melitine onuruna dikilen yazt.

Bergama Mzesi.
/
linin cretleri denecek ve belirli bayramlarda, herhalde eelsus'un

doum gnnde, eelsus'un ve dier aile yelerinin ktphanede
yer alan heykellerine elenk taklacakt. Yaztn son ksm maalesef
zarar grd iin ktphane personeline denecek cretin miktar
bilinmemektedir.
eelsus ve ailesi, Roma vatandalk haklarna sahip olan ve impa~
ratorluk aristokrasisinin tepesine kadar ykselmeyi baaran Yunan~
llard: eelsus S 92'de konsl olarak grev yapm, o6 ya da 07'de
Asya eyaletinin valisi olmu ve muhtemelen 4'te, lmt. Olu
Aquila 1 O' da konslle ykselini tL Bu yzyln banda kazlmaya
balanan ve 970'li yllarda zgn kalntlaryla yeniden kurulan
ktphanede (Resim 88) eelsus'un erdemlerini simgeleyen drt
KTPHANELER 193
87. Ephesos'taki Celsus ktphanesinin ba yazt.
kadn heykeli bulunmutur: Akl (sophia), erdem (arete), bilim

(episteme) ve kavray (ennoia). Bu heykeller cephedeki nilerde
duruyordu, bugn ayn yerde kopyalan durur. Ayrca, merdivenin
iki yannda Celsus'u at zerinde gsteren heykeller vard.
Ktpharenin iinde, arka duvarl altfndaki mezar odasnda
Celsus'un byk lahti yer alr. Bu koca kutu boyutlar nedeniyle
inaatn henz banda buraya konmu olsa gerek. Demek ki ktp-
hane bandan beri Celsus'un antmezar olarak tasarlanmt, fakat
olaand bir antmezard bu, zira kentin meskun mahalline sradan
lmllerin defnedilmesi yas akt. Yine de, benzer durumlar yaan-
mt: Dion Khrysostomos'un kars ve olu Prusa'daki ktphanenin
88. Ephesos'taki Celsus ktphanesinin yeniden kurulan cephesi.
avlusuna gmlmt -bildiimiz gibi, Dion bu yzden mahkemelik

olmutu- ve Roma'da ktphanesinin iki binas arasndaki stunun
kaidesine gmlen kii Traianus'tan bakas deildi. Celsus ktp-
hanesinin kaqsnda, ktphaneyle birlikte bir "kltr merkezi"
oluturan bir auditorium, yani bir konferans salonu yer alyordu.
Korinthas ve Delphoi'deki ktphanelerin birer gymnasion k-
tphanesi olduu tahmin edilir. Bu tahmin Kk Asya'daki Karya
blgesindeki Halikarnassos kentindeki ktphane (ya da ktpha-
neler) iin de geerlidir. 127 ylnda kentin ileri gelenleri, bugn
elbette tannmayan biri olan air Gaius lulius Longinianus'u58 c-
merte onu;landrmlard, "zira renkli iiriyle yallar ihya etmi,
genlere ok faydal olmutu". Halikarnassos'un vatandalk hak-
kna ve yasann rand en bykonurlara sahip olan Longinianus'un
kentin en nemli yerlerine, Musa'larn klt alanna ve ephebos
gymnasion'una, yal Homeros'un heykelinin yanna bronz heykel-
lerinin dikilmesi ngrlmt. Ayrca, "genlik eski klasik yazar-
larn eserleriyle olduu gibi onun eserleriyle de eitilsin diye" kitap-
larnn ktphanelerde halka sergilenmesine karar verilmiti.
KTPHANELER 195
Hayvanlarn, bitkilerin ve minerallerin ifal etkileri zerine 42

kitaplk bir eser yazan air ve hekim Sideli Marcellus daha fazla
onurlandrld: mparator Hadrianus ve mparator Antonius Pius
bu eserin Roma kentindeki ktphanelerde sergilenmesini emretti
(Anthol. Gr. 7, 158). te yandan, Marcellus'un zengin bir ada
ve meslekta olan ve bir onur yaztnda 59 "tp yaznnn Homeros'u"
diye anlan Rhodiapolisli [Likya'da] Herakleitos, yalnzca memle-
ketine deil, skenderiye, Rodos ve Atina'ya da kendi eserlerinin
kopyalarn armaan etmi, bu kitaplar aralardaki kamu ktphane-
lerine konmutu.
Hellenistik dnemdeki ktphaneleri ele aldmz ksmda,
Rodos gibi "niversite kentleri"ndeki gymnasion'larn niversitelerin
taleplerine cevap verecek kadar iyi olduundan sz etmitik. Roma
imparatorluk dneminde geleneksel merkezlerin yan ra, rnein
Kilikya'daki Tarsus gramer, hitabet ve felsefe, 60 Beyrut -antik
Berytos- hukuk bilimi61 alanlarnda eitim veren niversiteleriyle
nlyd. Aka ifade edilmemi olsa bile, buralarda zengin ktp-
haneterin olduunu varsaymak zorundayz. Lidya'daki Nysa da bir
yksek renim merkeziydi. Burada renim grm olan Strabon,
kenti tasvir ederken (1 4, 649) bir ktphane binasndan sz etmese
de, Nysa daha sonra, bir ktphaneye sahip olmutur, zira binann
kalntlar bugn bile etkileyicidir. 62 Muhtemelen bu ktphane,
Sextus Iulius Africanus'un szn ettii (Pap. Oxy. 412) Homeros
metnininender bir nshasna sahip olan Arkheion'du. 63
Caesarea Marittima' da ok zel bir ktphane vard.64 Dneminin
en nemli Hristiyan teolou olan Origenes, uzun yllar memleketi
skenderiye'de faaliyet gstermi, daha,sonra oradaki piskoposla
yaad gr ayrlklar nedeniyle, Filistin'in entelektel merkezi
olarak da tannan liman kenti Caesarea'ya 23 1'de g etmek zorunda
kalmt. Caesatea' da ncil'i eski pagan felsefesinin yntemiyle yo-
rumlayarak canl bir teolojik faaliyet gstermi, aralarnda paganln
temsilcilerinin de bulunduu renciler dnyann drt bir yanndan
akn akn kendisine gelmiti. Dersinin temelinde, onun son derece
zengin eserleri ve skenderiye' de rendii kl krk ya ran bir titiz-
likle yapt ncil yorumlar yer alyordu. Origenes'in en byk hiz-
metlerinden biri, branice metinden ve be nemli paralel eviriden
olUan alt stunlu bir ncil olanHexapla'dr. Zengin yazl kaynaklara
196 ANTiKAGDA KiTAP
dayal byle bir eitim faaliyetinde stenograf, kaligraf ve redaktr-

lerden oluan bir scriptorium artt elbette. Origenes mparator
Decius dneminde maruz kald bir ikence sonucu 253 ylnda
lene dek genellikle kendi almalarna dayal zengin bir ktpha-
ne oluturmutu. Uzun sren duraklama yllarndan sonra Caesarea
okulu ve zellikle de ktphanesi yzyl dnmnde nce Presbi-
teryen Pamphilos, daha sonra da rencisi ve nl Kilise Tarihi'nin
yazar Eusebios zamannda yeniden canland. Eusebios, iyi ilikiler
iinde olduu Byk Constantinus tarafndan Caesarea scripto-
. rium'unda Konstantinopolis'teki kiliseler iin elli ncil hazrlamakla
grevlendirildi. Eusebios, Pamphilos dneminde ei az 30 000 kitaba
sahip olan ktphanenin (lsidorus, Orig. 6, 6.1), geleneksel Pinakes
baln tayan bir katalounu kard. 4. yzyln sonuna doru
piskopos Euzoios ktphanedeki eski papirslerin modern kitap bii-
mine, yani parmen kodeksiere aktarlmasn salad. Roma' daki
ve imparatorluun dier kentlerindeki kamu ktphanelerinden
farkl olarak, Origenes'in Caesarea'da kurduu ktphane bu tealo-
jik okulun bir paras olmay srdrd. Az ok "camiadan" olan
kiilerin girebildii bu ktphane bu haliyle skenderiye'deki eski
Museion'a benziyordu.
Ge antikada zellikle de imparatorluun dousunda geliip
serpilen kei cemaatlerinin ounun ktphanesi vard; dostlara ve
din kardelerine kopya etmeleri iin kitap dn verilse de, bunlar
ncelikle bu cemaatlerin taleplerini karlyordu~ Kitap datmnn
ele alnd blmde bu konuda bilgi edinmitik. Daha. byk kili-
selerin bnyesindeki ktphaneler mutlaka halka da akt.
Campania'daki Nola civarndaki Felix bazilikasnda byle bir ktp-
hane vard rnein. Nalal Paulinus bu kiliseyi 5. yzyln banda
piskoposken yaptrm, kendisi ayn zamanda yetenekli bir air olduu
iin kiliseyi dizelerle (Epist. 32) tasvir etmiti. Kilisede ibadetle ilgili
ara gerecin bulunduu odann yanndaki apsisin bitiiindeki k-
tphane odasnn giriinde u epigramn yer ald bir yazt aslyd:
"Si quem saneta tenet meditandi in lege voluntas,

Hic poterit residens sacris intendere libris."
(Yasa -Tanr'nn szleri- zerinde dnmek gibi kutsal bir arzusu

KTPHANELER 197
olan kii burada oturup dikkatini kutsal kitaplara verebilecek.)

Demek ki, kiliseyi ziyaret eden herkes dini yazlar, zellikle de
ncil metinlerini okuma olanana sahipti.
mparator Byk Constantinus stanbul Boaz'i"daki Yunan kenti
Byzantion'a Konstantinopolis adn vererek kenti Dou Roma mpa
ratorluu'nun bakenti yaptmda, bu "yeni Roma"nn bir siyaset ve
kltr merkezi olarak eski Roma'nn bir ei olmakla kalmayp Roma'y
glgede brakmasn hedeflemiti. Yine de, Konstantinopolis 'e ilk kez
Byk Constantinus'un olu ve halefi Il. Constantius zamanmda b-
yk bir ktphane kurulabildi. Hatip Themistios (Or. 4, 59b-61d)
imparatorun konsllk grevini stlerrmesi vesilesiyle 1 Ocak 357'de
yapt uzun bir vg hitabetinde, Constantius'un kaligraflarn al
tmld bir scriptorium'u devletin imkanlaryla donattm, bu kaligraf-
larn zel ktphanelerde dank bir biimde yer alan Yunan air,
filozof ve gramercilerin eserlerini toplayp kopyalarn karacaklani:.,
bylece eserlerin yok olmasnn engelleneceini syler. Gerekten
de, byle bir giriimin amac ancak bir ktphane kurmak olabilir. 65
Hatibin szlerinden, bu ktphaneden zellikle de Konstantinopolis
niversitesinin yaradanmasnn dnld anlam kar. 361/2 yln
da yeni bakentte yaayan ve ok kltrl bir adam olan pagan mpa
rator Iulianus ktphaneye kitap armaan etmekle kalmam, yeni
. bir ktphane binas da balamt. 372 ylmda mparator Valens
Yunanca kaligraflannn saysn drde, Latince kaligraflanmnkini e
kard, bu kiilerin ayrca yardmclan da vard. Ktphanede ahan
bu klelerin grevi e~erleri kopya etmekti; bunun,, eski papirs rulolar-
daki ese~lerin parmen kodeksiere aktanlmas anlamna geldii ke-
sindir. Konstantinopolis'teki imparatorluk ktphanesi 473 ylnda
bir yangna kurban gitti, o srada ktphanede tam 120 000 kitap
vard (Zonaras, Epit. Hist. 14,2). ok gemeden yeni bir ktphane
kuryldu, ancak aralannda artk teolojikeserlerin de bulunduu kitap-
larn says 36 500' gemiyordu (Michael Glycas, Ann. 4 p. 281).
726'da sauriah Leon dneminde (71 7-74 1) yok olan bu ktphane
Konstantinopolis'in ilk, antikan -skenderiye'deki eski Museioh
ktphanesi gibi tm yazn mirasm toplamak ve korumak amacn
gden- son ktphanesiydi.
mparator Iulianus'un tek hizmeti bykKonstantinopolis ktp-
hanesi deildi. 361 ylmda skenderiye piskoposu Georgios ldrl-
198 ANTiKAGDAKiTAP
dnde, bu kltrl adamn zengin kitap koleksiyonunun talan

edilmesi tehlikesi ba gsterdi. Cokulu bir kitap koleksiyoncusu
olan Iulianus bunu ne pahasna olursa olsun engellemek istiyordu.
Bu abasn, Ms~ valisine yazd mektubundan anlarz (Epist. 107;
bkz. ayrca Epist. 106): "... Bu nedenle benim senden zel ricam,
Georgios'un tm kitaplarn bulman. Georgios ok sayda felsefe ve
hitabet eserinin yan sra tanrsz Galilelilerin* retisi hakkndaki
kitaplara da sahipti. Bu son kitaplarn yok olmasn tercih ederdim
ama onlarla birlikte dier eserlerin de ziyan olmasn nlemek iin
tm kitaplarn byk bir titizlikle peine dmek gerek. Bu ara~
trmalar Georgios'un sekreterinin yrtmesini sala. Eer aratr~
may gvenilir ve drst bir biimde yrtrse, Unu bilsin ki, ken~
disine dl olarak zgrl verilecek. Fakat tek bir hile yaparsa,
ikenceler altnda hesap verecek. Bana gelince, Georgios'un kitapla~
rnn hepsini olmasa bile ounu biliyorum; nk ben Kapadok~
ya' dayken kitaplarnn bir ksmn kopya etmem iin bana vermi,
ben bunlar daha sonra kendisine iade etmitim." Iulianus An~ .
tiokheia'daki Traianus tapnandaki ktphaneyi ite bu kitaplada
kurdu. Ancak Iulianus'un, Hristiyan bir imparator olan halefi Iovia~
n us dneminde Antiokheia' daki ayaktakmnn kard yangnda
tapnakla birlikte ktphane de yok oldu (Suidas, "obianos").
* Eskiden Musevilerin Hristiyanlara verdikleri ad. (F.D.)

9
Ktphanelerin ve D~ Mimarisi
~>
Bir ktphaneden mimari bir yap 1 olarak sz etmenin ancak kap-

saml bir kitap stouna zel bir bina ayrldnda ya da baka ama-
lara da hizmet eden bir binada, s~gelimi bir evde zel bir oda ayrld
nda bir anlam vardr.
Yalnzca birka kitab olan biri bunlar herhangi bir yere koyabi-
lirdi, rnein askeri bir hekim eve bir papirs mektup yollayarak
rulo kitaplarn vr zvrn durduu keden kaldrlp baka bir yere
konmasn rica etmiti. 2 Biraz daha titiz kiiler rulolarn bir kitap
kutusunda (Yunanca kibotos ya da kibotion, Latince scrinium ya da
capsa) muhafaza ederdi. Byk Pompeius eskiden Kral Mithridates'e
ait olan ve iinde tp kitaplar bulunan bylesi bir scrinium edinmiti
(Plinius, Nat. Hist. 25, 3.6-7). 5. yzyldan kalma Onesimos va-
zosunda (Resim ll) tasvir edilen rulo kitap okuyan delikanlnn
nnde sandk biiminde bir kutunun durduunu grmtk. Bu
kibotion'larn kitap kutusu olduu, kutunun zerinde duran bir
ruloyla vurgulanr. zerindeki "Khironeia" bal rulonun bir ders
200 ANTiKAGDA KiTAP
kitab olduunu gsteri~, zira Khiron (Kheiron) * eitli kahraman-

larn hocasyd.
Kitap kutular Roma dneminde daha ok silindir biiminde
olduu iin bugnk literatrde de genellikle capsa [silindirik ku-
tu] szcyle nitelenirler. Capsa'lar yalnzca kitaplarn muhafaza
edilmesine deil, bir yerderi bir yere tanmasna da yaryordu; rnein
air Catullus (68, 36) Verona'ya giderken yanna k.itap dolu bir capsa
almt. Bu capsa'larn ve de basit rulo kitaplarn, zellikle de hatip,
filozof gibi kiilerin heykellerinde sevilen birer aksesuvar olmas an-
lalr bir ey. Bizim rneimizde (Resim 89) kutunun kilidi ve kutu-
yu tamaya yarayan saplar aka grlr; kutunun zerinde drt
tane de rulo durur. Rulolarn ve capsa'nn zerindeki "constitutiones
corporis monumenta" (imparatorl~k kararnameleri heyetin [teminat]
belgeleri[dir]) yazs~ togatus'un, yani Romal vatandan imparator-
luk gzetiminde bulunan bir heyetin temsilcisi ya da avukat olduu
anlamna gelir. 3
Daha kapsaml kitap koleksiyonlar evlerde bile zel bir ktp-
hane odasn gerektiriyordu. Bu durum; klasik ve Hellenistik d-
nemdeki kitap koleksiyoncular iin de geerliydi elbette, ancak
zel ktphanelere ilikin verilere ancak Roma Cumhuriyet dne-
mine ait kaynaklarda rastlarz.
Cicero'nun kendi villalar ve dostlarnnkiler hakknda syledik-
lerini biliyoruz. Ne ilgintir ki, Cicero kitaplardan baka bir de
insanlarn dncelere dald ya da tartt salonlardan ve
.stunlu galerilerden sz eder. Kitaplarn bulunduu esas ktuphane
odalar onu ilgilendirmiyor gibidir. Yalnzca bir yerde, srgnden
Antiuro'daki villasna dndnde ve ktphanesini Atticus'un
iki klesinin yardmyla yeniden dzenlediinde, kitap dolaplarnn
ve isim etiketleriyle kitaplarn artk ne kadar gzel grndn
dostuna memnUn memnun anlatr (Ad Att. 4, 4a.l; 4, 5.4; 4, 8.2).
Cicero'nun kulland pegmata [bir yere tutturulmu kitap raflar]
ve structio [kurma] ifadelerine baklrsa, bu kitap dolaplarnn ak
raf biiminde olmu olmas gerekir. Bunun dnda baka bir
zellikleri belirtilmez, zaten her ey kulaa pek mtevaz gelir. Byle
Bir Kentauros (at adam) olan Kheiron Akhilleus, Asklepios, ason ve hatta Apollon'u
avclk ve hekimlik konusunda yetitirmiti. (ED.)
KTPHANELERi N i VE DI MiMARiSi 201
89. Togal ve capsa'l heykel. Roma, kaplca mzesi (Museo Nazionale Romano).
202 ANTiKAGDAKiTAP
90. Kitap raflar. Mosel'deki Neumagen'da bulunan rlyef (kaybolmutur).
bir raftaki kitaplar ve etiketler hakknda Mosel'daki Neumagen'da

bulunan ve Cicero'dan 200 yl sonrasna tarihlerren bir rlyef fikir
verir (Resim 90). Bir ktphaneden ziyade bir kitapy tasvir eden
bu rlyefte raflar hem enlemesine hem de boylamasna blmlere
ayrlmtr. Bunlar, air Martialis'in (, 7. 5; 7, 7 .5) szn ettii
nidi, yani kitap "yuvalar" olsa gerek
Arkeolojinin Cicero ve snfdalarnn villalarndaki ktphane-
ler hakknda somut bir bilgi verememesinin nedeni, ge Cumhuriyet
dnemine ait az saydaki viilada yaplan kazlarda ktphane olduu
kesinlikle belli olan bir mekana rastlanamam olmasdr; bu binalar-
daki ktphaneterin dier odalardan ayrlmalarn salayan zellikleri
yoktu belli ki. Bildiimiz gibi, Herculaneurn.'daki papirs villasnda
yaplan kazlarda, villann hizmet birimlerine ayrlm bir blmnde,
raflada dolu bir odada Epikuros'un eserleri bulunmutu. Yine de,
Philodemos'un alma odas olan bu yerin zengin villann asl ktp-
hanesi olmad, asl ktphanenin bahe peristylium'unun nndeki
exedra'nn yaknlarnda bir yerde olduuna dair baz veriler vardr.
Vitruvius zengin Roma evini tasvir ederken ktphane hakkn
da da birka cmle sarf eder; bu, yksek tabakaya mensup birinin
evinde mutlaka bir ktphane olmas gerektiini gsterir. Mimar
ncelikle ktphanenin konumu hakknda baz tavsiyelerde bulu-
nur; ona gre ktphanenin douya bakmas gerekir, bylece hem
k alr hem de kitaplar nemden korunmu olur (1, 2.7; 6, 4.).
Vitruvius yksek tabakaya mensup kiilerin ve yksek memurlarn

evlerinde "onlarn konumuna uygun geni bir atrium [sofa] ve
peristylium'lar, byk bahe ve geni gezinti yollar, ayrca ktpha-
neler, resim galerileri ve bazilika benzeri toplant salonlar ... " olmas
gerektiini zellikle vurgular (6, 5.2). Pompeii'deki evlerde yaplan
kazlarda ortaya karlan ana mekanlar dnda kk odalarn
ne amala kullanld belirlenememitir, zira bu odalarda mobilya
kalnttiarna da rastlanamamtr. Bu nedenle, Pompeii'deki ok
sayda zel ktphane gzmzden kayar olsa gerek. Ancak, zen-
gin birinin evi olan Casa del Menandro'da bir ktphanenin izlerine
rastlarz. 4 Byk bir peristylium'un* (Resim 91) gney tarafndaki
stunlu galerilere bakan bir dizi exedra'da Nero dnemine ait iki
air freski vardr; bunlardan biri rulo kitap okuyan Menandros'tur
-freskin altnda ismi yazar- (Resim 92), maalesef daha fazla zarar
grm olan dier freskte muhtemelen Euripides tasvir edilmitir.
Freskte glen ve alayan maskelerin yan sra, Dionysos olduu
tahmin edilen biri daha vardr. Bu freskin temas bir okuma salonuna
iyi giderdi dorusu, ayrca bir peristylium'a bakyor olmas, Cicero'nun
ve dostlarnn ktphaneleri balamnda anlan exedrae'ye [kon-
ferans salonlar] ya da scholae'ye [okullar] de uyard. Casa del Me-
nandro'da exedra rasna bitiik bir oda vardr; nce yatak odas
yaplan bu odann daha sonra raflada donatlm olduu, duvar-
lardaki deliklerden bellidir. Bu odann "Menandros exedra'sna" ok
yakn olmas, odann evin ktphanesi olduunu tahmin eden A.
Maiuri'nin hakl olduu ihtimalini ktivvetlendirir.
Eer bu oda dndmz gibi gerekten de bir ktphane idiy-
se, evsahibinin yeni modaya ayak uyduramad ortadadr. Zira Seneca
(Dial. 9, 9.4-7) ktphanelerinin grkemli dekoruyla, fildii ve sedir
aacndan kitap dolaplaryla insanlar etkilerneye alan q.dalarn
sivri bir dille yerer. O dnemin kamu ktphanelerinde kapakl
kitap dolaplar5 (armaria) (Resim 64) vard; zel ktphanelerde de
bunlar rnek alnm olabilir. unu da belirtmek gerekir ki, Roma
imparatorluk dneminde hukuk alimleri miras meselelerinde kitaplar
gibi kitap dolaplarnn da tanr mal m, yoksa tanma:z mal, yani
* Etraf revaklarla {porticii) evrili ve' atrium'dan daha geni olan bu stunlu avlu
resimde bahe eklinde dzenlenmi olduu iin viridarium (bahe) diye belirtilmi. (ED.)
204 ANTiKAGDA KiTAP
s
o
<N
VIRIDARIVM.
12
9 l. Pompeii'deki Casa del M enanciro'nun plan (No. 21 = Ktphane).
evin demirbalarndan m saylacan defalarca tartmtlardr. 6 Fakat

ktphane odasnn dekorasyonuna giderek daha fazla nem verildii
Seneca'nn szlerinden de anlalr; bir zamanlar ok sade bir oda
olan kitap deposu, prestij odas haline gelmitir. Ktphanesinin deko-
92. Kitap okuyan Menandros. Casa del'Menandro'daki duvar freski, Pompeii.
rasyonuna nem verenler, aday air ve yazarlar:n portreleriyle ssl-

yordu. Herennius Severus rnein, Gen Plinius'tan, ktphanesi
iin biyograf Cornelius Nepos'un ve (filozof?) Titus Catius'un bir portre-
sini edinmesini rica eder, Plinius ise bu ricay sanat konularnda ok
gvendii dostu Vibius Severus'a ileterek, portrelerin gereki olma-
sna mutlaka dikkat etmesini syler (Plinius, Epist. 4, 28). air ve
yazarlarn tasvirleri ktphane odalarn sslemekle kalmyor, tm
ktphane alann, yani insaniann okuyup tartt exedra ve stunlu
koridorlan da -hem de imparatorluk dneminden beri- sslyordu.
zel olmayan, yani geni bir okuyucu kitlesine ynelik eski Yunan
ktphanelerinin i donann hakknda somut ve~ilere sahip deiliz ..
Ge klasik ada ve erken Hellenistik dnemde faaliyet gsteren
filozof okullarnn derslere nemli bir malzeme salayan zengin k-
206 ANTiKAGDA KiTAP
tphandere sahip olduunu biliyoruz. Antik kaynaklar bu okullar-

daki stunlu galerileri, avlu ve baheleri anlatsalar da, kitaplarn
muhafaza edildii bir mekandan sz etmezler, bu nedenle kitaplarn
kayda deer bir zellii bulunmayan kk depolarda muhafaza
edildiini ve okunacak kitabn gereinde gidip buradan alndn
dnebiliriz. .
skenderiye'deki byk Museion ktphanesi bile bu ilkeye bal
kalma benziyor, zira Strabon pek ksa tuttuu bir tasvirde (17,
1.8) bir peripatos [gezinti yeri], bir exedra ve Museion yelerinin
yemek yedii bir salondan (oikos) sz eder de, ktphane binasn
hi anmaz. Muhtemelen buradaki kitaplar da mimari adan son
derece mtevaz depolarda muhafaza ediliyordu ve bunlarn yannda
ktphanenin idari birimleri, scriptoria, atlye ve papirs depolar
vard.
Arkeolajik incelemeye tabi turulmayan Museion'dan farkl ola-
rak, Pergamon'daki Attalos ktphanesinde yaplan kazlarda baz
kalntlara rastlanmtr. 7 Burad~, Kral Il. Eumenes ( 197-159)
dneminde son ekline kavuan Athena Polias klt alannn kuzeyin-
deki bir stoann st katnn arkasndaki kale yamac~da bir dizi
salon bulunmutur (Resim 93). Dou utaki en byk salona -bu
salon da dierleri gibi yaklak 13,5 metre geniliinde, 16 metre
yksekliindeydi- stoa tarafndan girilebiliyordu (Resim 94). Salo-
nun yan duvarlar ve giriin karsndaki duvar boyunca, duvardan
50 cm akta bir podium, yani ykseke ve aralksz devam eden bir
kaide uzanyordu, podyumun giriin tam karsna gelen orta ksm
biraz daha geniti. Buradaki heykel kaidesinin zerinde, Pheidias'n
nl Athena Parthenos'unun rnek alnd insanst boyutlarda
bir Athena heykeli ykseliyordu; salonun nndeki stoada bulunan
bu mermer heykel hayli iyi korunmu tur (Resim 95). Uzun podyu-
mun zerine air ve yazar heykelleri yerletirilmi olsa gerek, zira
podyumun yaknnda Alkaios, Herodatas ve Miletoslu Timotheos
gibi isirolerin yer ald yazt paralar bulunmutur. Duvarlardaki
delikler buralara rlyef ve tablolarn tutturulmu olduunu gsterir.
Podyumun zerine kitap raflarnn ya da dolaplarnn konmu ol-
masna teknik nedenlerden tr ihtimal verilmez. Demek ki bu
byk salon, tpk Museion'daki oikos gibi bir kutlama ve toplant
salon uydu.
L
o
!
,.

zo
r
93. Pergamon'daki Attalos ktphanesinin plan.
Pergamon ktphanesinin dier mekanlar, kitap deposu olarak

kullanlan ve ktphanecilerin ihtiyalarna cevap veren, belli ki
son derece sade, farkl byklklerde odalard. Muhtemelen kitap-
lar, souun ve rzgarn elverdii lde kn bile stoann st
katnda inceleniyordu. Kim bilir, belki de ok souk gnlerde oku-
ma salonu olarak bykoikos kullanlyordu. Pergamon ktphane-
sinin dousunda krallk saraylar uzanyor, ktphanenin batsnda
ise bugn bizim mzelerimiz gibi sanat koleksiyonlarnn muhafaza
edildii bir bina yer alyordu. Ktphane ve sanat galerisinden olu-
an bu kltr merkezinin hkmdarlk saniyiarna bu kadar yakn
olmas yine skenderiye'deki Museion'u akla getirir.
Hellen gymnasion'larnda imdiye dek yaplan arkeolajik aratr
malarda U ya da bu zelliklerden tr ktthane diye tanmlana
bilecek bir mekana rastlanmad iin bu kurumlardaki kitap sto-
unun yine basit depolarda tutulduunu varsaymak durumundayz. 8
Yunan-Baktriane kral Eukratides'in 2. yzylda Ai Khanoum'da
yaptrd sarayndaki ktphane de Hellenistik ktphanelerin
emasna tpatp uyar. 9 Saraydaki geniperistylium'un bir yz bir avluya
bakar. Bu avluya depo grevi gren bir dizi kk oda alr, Fran-
sz arkeologlar eitli lks mallarn da muhafaza edilmi olduu bu
odalara "tresorerie", yani hazine odas derler. Peristylium ile tresorerie'yi
208 ANTiKAGDAKiTAP
94. Pergamon'daki Attalos ktphanesinin plan ve kesiti

(kitap raflar yok saylmaldr).
95. Pergamon ktphanesine ait Athena heykeli. Berlin, Pergamon Mzesi.

birbirine balayan kk bir oda uzun, byk bir salona (18,40 x

4,55 m) alr; buras papirs ve parmen kitaplarn depoland
yerdir (Resim 96). Bu odada toprak kap paralarna da rastlandi
iin, rulo kitaplarn bunlarn iinde muhafaza edildii dnlm-
tr, zira ark'ta kitaplarn bu ekilde korunduu sk sk grlmtr.
Bu hkmdarlk saraynn ktphanesi -unu da belirtmek gerekir
ki, bu ktphane yaplan kazlar sonucunda, iinde zgn kitaplar
bulunan tek Hellenistik ktphanedir-byk bir peristylium'un he~
men yannda yer alan basit bir depodan. ibare tti.
Cumhuriyet dnemindeki Romal beyler, ilk kez Atina'daki fel-
sefe okullarnda grdmz -exedra ve peristylium'a bitiik mtevaz
bir kitap deposundan oluan- Yunana zg bu ktpha~e tipini
kendi villalarna uyarladlar. Roma'nn bulduu bir baka mimari
zm imparatorluun eyalerlerinde yaygnlk kazanmaya balam
olsa da, baz Yunan blgelerinde geleneksel ktphane mimarisine
sadk kalnmaya devam edildi. Atina'da, S 100 civarnda balanan
Pantainos ktphanesinde (Resim 97} -1970'li yllarda yaplan kaz
larda binann mimarisine ilikin baka bilgiler de edinilmitir 10-
kare denebilecek m ermer zeminli bir salon (oikos) ve iki kk
oda stunlu bir i avluya alr. Binann Panathenaia sakana bakan
bat ve kuzey tarafnda, ba yaztncia "d stoalar" denen stunlu
galeriler uzanr. Ktphanenin ana girii stoann ortasnda yer alr
ve Panathenaia sakana bakar, yan giri muhtemelen binann kuzey
tarafndadr, stunlu galerilerin arkasndaki odalarla -muhtemelen
dkkanlar- ktphane arasnda bir balant yoktur. Kuzey Yunanis-
tan'n Philippi kentindeki biraz daha yeni ktphane 11 bile bir stoann
zemin katnda yer alan drt bitiik salondan oluuyordu. Ayn b-
yklkte olan bu mekanlarn birinde muhtemelen salonu epeevre
saran bir podyum vard ve bu mekan, ti.pk Pergamon ktphane-
sinde olduu gibi, bir kutlama salonu grevi gryordu.
Caesar Roma'da bir ktphane kurmay planlarken iki eyi dik-
kate almt: Ktphane kapsaml bir Yunan yaznnn yan sra La-
tince yazn da iermeli ve halka ak olmalyd. Bu plan, yalnzca
(ya da ou zaman) Yunan yaznyla ilgilenen, kstl bir okuyucu
kitlesine ynelik mevcut Hellenistik Yunan ktphanelerini aan
bir pland. skenderiye'deki Museionyalnzca kentin "akademisyenle-
rine" akt, felsefe okullar ve gymnasion'lardaki ktphanelerden ise
114
90
o 10 20
96. Ai Khanoum saray, peristylium ve "tresorerie" ile birlikte ktphanenin plan

(No. 107).
retmen ve renciler yararlanabiliyorlard. Ancak istisnai durum-

lar olarak grlebilecek baz ktphaneler, rnein Antiokheia'daki
krallk ktphanesi halka akt belki; Caesar'n bu tr ktpha-
nelerden etkilenip etkilenmediini bilemeyiz elbette. Fakat Roma'nn
ilk kamu ktphanesi Caesar tarafndan deil, 39 ylnda Asinius
Pollio tarafndan Atrium Libertatis'te kurulmutur. Henz eskiada
$TO A

OF AT T.LQ$
...
~
-..
-.
o
wBDt~I"'C>O~ .11.tl~ll
97. Atina'daki Pantainos ktphanesinin temeli.
byk Traianus forumuna.yer amak iin yklan binann mimarisi

hakknda bilgi sahibi almadmz iin, bu ktphanenin bildik Hel~
lenistik ktphaneterin emasndan farkl olup olmadn hi re~
nemeyeceiz.
mparator Augustus dneminde Roma'da kurulan kamu ktpha~
neleri, daha nce de anlan yaztlarn da belgeledii gibi, bybliotheca
graeca ve bybliotheca latina diye ,iki blme ayrlmt. Porticus
Octaviae'deki ktphanede henz arkeolajik aratrmalar yaplma~
mtr ama Bibliotheca Apollinis Palatini' de baz kalnnlara rastlan~
mtr. 12 Ancak bu kalntlar, Nero ve Titus dneniinde yanan ilk
Augustus binasna deil, Domitianus dneminde yenilenen binaya
aittirler. Bu bina Augustus ktphanesinin plann tekrarlyor gibi~
dir.U Bu bina kalntlar ve Severus dneminden kalma mermer bir
Roma plan olan Forma Urbis Romae'nin (artk kaybolmu olan)
KTPHANELERi N i VE DI MiMARiSi 21 3
bir fragnan sayesinde (Resim 98) Palatium ktphanesi hakknda

nispeten ak seik bir fikre sahip oluruz: Bu ktphane, birbirine
bitiik ayn boyutta iki byk salondan oluuyordu (Resim 99).
Aa yukar 25 m uzunluunda, 20. m geniliinde olan bu salonlar
Apolion tapnana bakan bir porticus'a alyordu ve giriin tam
karsna gelen apsis benzeri duvarn ortasnda dikdrtgen bir ni
vard. Duvarlar -giriin bulunduu duvarn ve cephenin zellikleri
bilinmemektedir- dzenli aralkl~rla kk (y~kl. 3,80 m _yksek,
liinde, 1,80 m geniliinde, 0,60 m derinliinde nilere blnm,
t. Bu nilerin nnde, duvarlarlar boydan boya k eden bir podyum
ve podyuma kan bir de merdiven vard. Mermer plana gre, her
bir salonda belli ki podyumun nnde stunlar yer alyordu ve
ortadaki byk niin n ksmnda fazladan iki stunun ereveledii
birer aedicula* vard. Bu kadar ok stun, bunlarn zerinde bir
galeri olduunu varsaymamza neden olur. Duvarlardaki nilerde
kitap dolaplarnn olduunu, aedicula olarak dzenlenmi olan orta,
daki byk nite ise bir tanr heykelinin durduunu hayal etmek
gerekir- tpk Pergamon'daki Hellenistikktphanede de olduu
gibi. Gerekten de, salonlardan birinde, yz hatlar Augustus'u and,
ran bir Apollon heykeli bulunmutur. Palatium ktphanesindeki
apsis benzeri duvar, ,tm dikkatleri ktphanenin koruyucu tanrs
zerinde topluyordu.
Duvar nilerindeki dolaplarn raf deil, gmme dolap olduunu
Gen Plinius'un bir mektubundan (Epist. 2, 17) reniriz; Plinius
bu mektupta Lauren tum' daki villasn tasvir eder ve "tpk bir ktp,
hanedeki gibi gmme dolab olan" (pareti eius in bybliothecae speciem
armarium insertum est) apsisli bir odadan sz eder. Ge antikada
da olsa, Historia Augusta'nn yazar Bibliotheca Ulpia'daki kitap do,
laplarndan ve numaralarndan zellikle sz eder (Tacitus 8, 1).
Vitruvius'un (7, prooem, 4 vd.) anlatt anekdotlardan da rendi,
imiz kadaryla, skenderiye'deki byk ktphanede gramerci
Aedes [tapnak] kelimesinin kltme eki almasyla oluan aedicula "kk tapnak"
anlamna gelerek ou zaman bir evin kutsal blmn ifade eder. Birok anlamnn yari
sra, iine tanr heykeli ya da uma (l kllerinin konduu kap) konmaya yarayan ni
anla~na da gelir. Roma mimarisinde genellikle kk olan bu ni, alnln altnda,
saakl tayan iki stunun arasnda bulunur. (F.D.)
214 ANTiKAGDA KiTAP
,
Cl
,.

98. Forma Urbis Romae'nin Palatium ktphanesini gsteren

bir fragnan (kaybolmutur).
99. Pa[atium ktphanesi, binann plannn rekonstrksiyonu.

Aristophanes zamannda da kitap dolaplar vard ama bunlar muh-

temelen kitap depolarna konan basit raflard. Duvar nilerinin iin-
deki gmme dolaplar Roma' daki yeni kamu ktphanelerinin bir
zellii olarak grmek gerekir; bunlarn tasarm ilk kez Palatium
ktphanesinde gzler nne serilmitir. 14
Hellenistik ktphanelerde kitap depolarnn ayr, toplant ve
kutlama salonu olarak kullanlan oikos'un ayr bir ilevi varken,
Roma kamu ktphanesinde grkemli bir salon bu iki grevi de
yerine getirir.
Palatium ktphanesinin ok amal bir yap olduu, senatonun
toplantlarn burada yapmasndan da bellidir; bu adet kolonilerdeki
kurumlarda da uygulanyor olsa gerek, zira Suessa Amunca'nn
belediye meclisi kentteki Bibliotheca Matidiana'da toplanrd (CIL
X 4 760). Palatium ktphanesini Apollon heykelinden baka -Asi-
nius Pollio'nun ktphanesinde de olduu gibi- nl air ve ha-
tiplerin portreleri sslyordu. Mteveffa Germanicus iin S 19/20
ylnda yaplan bir onur payesi bavurusundan sonra onun ve babas
Drusus'un portrelerinin Apollon heykelinin durduu aedicula'ya ait
saakln* altnda yer alan aritravn** zerinde, dier byk dn
adamlarnn portreleri arasnda yerlerini almasna (inter imagines
virorum inlustris ing~ni) karar verilmiti. 15 Germanicus Latince de
yazan bir yazar olarak nlendii iin, bu bav~ru ktphanenin
Latince blmyle ilgili olmal; ktphanenin Latince blmnde
Apollon'un heykeli ykselirken, Yunanca blmnde Apollon'un
Yunanca karl, belki de Athena, yer alyordu. Portreler aqitravn
zerine konduuna gre, bunlar imagines elipeatae (madalyon iin-
deki tasvirler) denen figrler olsa gerek. Plinius'a gre (Nat. Hist.
35, 2. 9-1 O), "bu mekanlarda ruhunun ifadesini bulanlarn" portreleri
ktphane odalarnn tipik dekorasyonu haline geldi, zira Plinius'un
da dedii gibi, "herkesin birinin yzn hep grmek istemesinden
daha byk bir mutluluk yoktur". Ktphanelerde sandalye vb.
eya da vard mutlaka. Ancak masa olmasa gerek gerek, zira rulo
* Stunlarn zerinde yer alan saaklk, aadan yukarya doru aritrav, friz ve
korniten oluur. (F.D.)
** Saakln stun balklarnn hemen zerine oturan alt ksm, stunlar birbirine
balamaya yarar. (ED.)
216 ANTiKAGDA KiTAP
kitap okunurken elde tutulurdu. Okuyucu sandalyelerinden, k-

tphanede toplanan serratrler de yararlanrd elbette.
Palatium ktphanesinin iki blm birbirine bitiikti ama yine
Yunan ve Latin diye iki blmden oluan Templum'Pacis'teki ktp-
hanede farkl bir mimari tarz izlenmiti. Templum Pacis 16 gney tara-
fnda bir dizi binann yer ald stunlu bir aland (Resim 100). Bu
::;:
::
c:
o
-
cl)
z
<(
c::
-
100. Templum Pacis'teki ktphane salonlar, plan rekonstrksiyonu.

binalarn ortasnda Pax tapnak odas yer alyordu, odann sanda

ve solunda ikier salon uzanyordu. Fakat Pax tapnak odasnn
ancak batsndaki salonlarn kalntlarna rastlanabilmi, bu salonlar
Forma Urbis Romae'nin fragmanlaryla da belgelenebilmitir. Yine
de, Templum Pacis'in mimarisinin simetrik olmas bakmndan tap
nak ~adasnn dou tarafnda da iki salon olduunu varsaymamz
gerekir. Batdaki salonlardan sol tarafta olannn duvarnda mer-
merden byk bir kent plan, yani daha nce. s.z edilen. Forma
Urbis aslyd, 6. yzylda Papa IV. Felix'in SS. Cosna e Damino
kilisesini kurduu sadaki salon ise ktphaneydi. Bir zamanlar
gmme kitap dolaplarnn yer ald duvarlardakiniler bunu aka
kantlar. Ancak Templum Pacis S 9'de yand iin, mevcut kaln
ttlar Vespasian.us dneminin binasna deil, Severus dneminde
yaplan yeni binaya aittir.
Bu yangndan sz eden antik kaynaklar arasnda zellikle de
Galenos (De Comp. Med. , 1) bize nemli bilgiler verir. Hekiin,
daha nce yaymlanan tbbi bir incelemenin iki cildini neden yeniden
yazdm aklamak durumunda hisseder kendini. Bu kitaplarn Via
Sacra zerindeki Teplum Pacis'teki ktphanede olduunu ve buras
bir yangna kurban gittiinde, ok sayda eserle birlikte bu kitaplarn
da yanp kl olduunu, ancak dostlarnda kitaplarn kopyalan bulun-
mad iin (belli ki onda da yoktur) bunlar yeniden yazmak duru-
munda kaldn syler. Galenos'un bu szlerinden, hayli uzmanlk
gerektiren spesifik bir konuda yazlm eserinin kitaplarda bulun-
madn, sadece Templum Pacis'in Via Sacra zerindeki, yani daha
sonra kiliseye evrilen batdaki ktphane salonundaki bibliotheca
graeca'da -zira Galenos Yunanca yazyordu- muhafaza edildiini
karrz. Buna gre, Pax tapnak odasnn dousundaki salonun da
bibliotheca latina olmas gereKir. Demek ki, Vespasianus'un Templum
Pacis'inin ktphanesi farkl bir mimari anlay nedeniyle hem bitiik
hem de birbirinden bamsz iki salondan oluuyordu.
Bu prensip Basilica Ulpia'nn kuzey.,tarafndaki Traianus ktp-
hanesinde de grlrY Burada, bir zamanlar stunlada evrili k-
k bir meydann tam ortasnda, Traianus forumundan geriye kalan
tek ey olan kbik kaideli -imparatorun mezar odas- Traianus
stunu ykselir. Bu stunlu meydani: batsnda ve dousunda tama-
men simetrik bir biimde, 27 m uzunluunda, 7 m geniliinde
218 ANTiKAGDA KiTAP
dikdrtgen iki salon yer alyordu (Resim 10 ). Bu iki salonun k-

tphaneye ait olduu, 920'li ve 30'lu yllarda yaplan kazlardan
sonra kesinlemitir. Duvarlarda bir zamanlar gmme dolaplarn bu-
lunduu niler grlr ve Palatium ktphanesinde de olduu gibi,
ortadaki uzun podyuma nilerin nndeki kk merdivenle klr.
Podyumun zerinde, kalntlara baklrsa, iki katl olmas gereken
bir stun sras ykselir. Giriin karsndaki duvarn nndeki stun
aralnn artmasndan ve stun saysnn iki katna kmasndan
burada bir heykel aed(cula's olduu soncuna varn; bu mimari
unsura Palatium ktphanesinde de rastlamtk. Ktphane salon-
larnn duvarlar -en uzun duvar kalnts bat tarafndaki salonun
kuzey duvardr- yaklak 2 metre ykseklie kadar korunmutur
(Resim O2), dolaysyla gmme dolaplarn ykseklii tam olarak
bilinmemektedir. Dolaplarn ,40 m geniliinde olduu gz nnde
bulundurulursa, ykseklikleri yaklak 3, o m olmu olabilir. Dik-
drtgen mekann uzun duvarlarnn her birinde yedier ni, ksa
duvarlarda (kalntlar yoktur) ise drder ni vard. Demek ki, k-
tphane salonlarnn zemin katnda s gmme dolap vard. Mermer
ereve paralar nedeniyle st katta da olduklar dnlen duvar
nilerinde gmme dolaplarn olup olmad kesin deildir, zira stun
srasyla duvar arasndaki mesafe 60 cm'dir ve bu kadar dar bir
galeri kullanm iin yeterince rahat deildir. st kattaki duvar
ni leri ya bo tU ya da resimlerle sslyd, 18 nitekim salonun dekoras-
yonunda bir ksm renkli eit eit mermer kullanlmtr. Gn
nn, stunlarm zerindeki galeri duvarndaki pencerelerden girdii
varsaylr (Resim 03).
Bir Roma ktphanesinin en nemli unsurlar, duvar nilerindeki
gmme kitap dolaplar, bunlarn nndeki merdivenlerle klan
bir podyum, ayrca giriin karsndaki duvarn ortasnda yer alan
bir heykel aedicula'sdr. Bu unsurlardan yola karak, Roma kent-
lerindeki baz kaplcalarn belirli odalarnn ktphane olarak kulla-
nld kesin olarak saptanabilir. imparatorluk dneminde byk
halk kaplcalar artk yalnzca hamam grevi grmyor, buralarda
spor ve oyun palaestra'larnn yan sra -son kertede Yunan
gymnasion'larndan rnek alnan- entelektel sohbet ve eitim iin
ayrlan mekanlar da yer alyordu. Bu mekanlar arasnda ktphane
de vard. 19 Bizim inceleme imkanna sahip olduumuz en eski rnek,
101. Traianus ktphanesi, plan rekonstrksiyonu.
102. Traianus ktphanesi, bat salonunun bugnk durumu.
S 109 ylnda alan Traianus kaplcalardr. 20 Etrafndaki duvarn

gneyinde, yani hamam ksmndan uzakta, dou ve bat tarafnda
yarm daire eklinde uzanan simetrik birer exedra yer alr. Bu.
exedra'lardan batda olannn tula duvarlar byk lde ayakta
kalabildii iin duvardaki ni ler aka grlr (Resim 104): ki
katl binada ortadaki byk nilerin sanda ve solunda daha kk
beer ni sralanr. Birk~ yl nce yaplan kazlarda, alt kattaki
220 ANTiKAGDAKiTAP
r;:::::r;::-,~
~-!JL_tj
103. Traianus ktphanesi, bat salonu ve Traianus stunu, kesit.
104. Traianus kaplcalannn bat tarafndaki ktphane salonunun bugnk durumu.
nilerin nnde 0,60 m yksekliinde ve 1,40 m geniliinde bir

podyum uzand saptanmtr. Bu podyuma hasarnakl geni bir
merdivenle klyordu (Resim 105). Yine iki katl bir stun mima-
risinin uygulanm olduu, podyumdaki kaide izlerinden ve nilerin
zerindeki deliklerden bellidir. Stunlarn zerindeki galerinin kul-
lanldn sanmyorum, zaten st kattaki nilerden birindeki kap
henz inaat aamasnda duvarla rlmtr.
K"fPHANELERN VE DI MMARS 2 21
105. Traianus kaplcalannn bat tarafndaki ktphane salonunun plan.
106. Traianus kaplcalannn dou tarafndaki ktphane salonunun 18. yzyldaki

durumu (E Smugliewicz'in bir gravr).
222 ANTiKAGDAKiTAP .
18. yzyln sonunda yklm olan dou tarafndaki exedra'nn

bat tarafndakinin iklzi olduu eski gravrlerde de grlr (Resim
06). Podyuma kan m gentliindeki merdiven basamaklar muh-
temelen oturma sralar olarak da kullanlyordu. Dolaysyla bu iki
salon iir gnleri ve benzeri kltrel etkinliklerde bir auditorium
grevi de gryordu mutlaka, nitekim antik kaynaklar bu tr kl-
trel faaliyetlerin kaplcalarda da gerekletirdiini bildirirler.z Ya-
rm daire eklindeki bu salonlara mimari tipoloji asndan bakld
nda, bu mekanlarn hem ktphane grevi gren hem de oturmak
iin kullanlan antsal birer exedra olduu sylenebilir. Stunlarn
ve duvarlarn deerli mermerlerle kapl olmas, Traianus kaplcala
nndaki bu ktphane salonlarn grkemli birer'mekana dnt-
ryordu.
Caracalla kaplcalarnda da iki ktphane salonu vard. 22 Bu
salonlar, mparator Alexander Severus (222-235) dneminde ta-
mamlanabilen gney evre duvarna bitiiktirler. Traianus kaplca
larnda da olduu gibi, bibliothecagraeca ve bibliotheca !atina blmleri
birbirinden hayli uzaktadr. FakatCaracalla kaplcalanndaki ktp-
hane binalar yarm daire biiminde exedra'lar deil, 36,30 x 2,90 m
boyutlarnda dikdrtgen salonlardr (Resim 07). Buradaki duvar
107. Caracalla kaplcalannn bat tarafndaki ktphane

salonunun bugnk durumu.
nileri de iki katta sralanmt. Zemin kattaki nilerin -yan duvar-

larda beer ni, orta apsisin yanlannda er ni- nnde, yine her
kitap dolabnn nndeki bir merdivenle ulalan geleneksel podyum
uzanyordu. Hibir antik yazann anmad bu ~alanlarn bykl
Traianus ~rumundaki ktphaneyi glgede brakr.
Diocletianus kaplcalannda da bir ktphane olduunu Historia
Augusta'nn yazarndan renmitik (Probus 2, 1), yazar Bibliotheca
Ulpia'dan bu ktphaneye getirilen kitaplar grmt. Byk bir
exedra'nn (bugnk Piazza della Republica) iki yanndaki dikdrt-
gen mekanlar ktphane salonlaryd belki de, 23 ama kaplcalarn
bu blm tam olarak incelenme~itir. 24
Roma'daki eitli rneklerde grdmz, hep ayn temel emay
tekrarlayan kamu ktphanelerinin mimarfsi, mparator Hadrianus'un
. bizzat tasariayp Tibur'da. (Tivoli) ina ettirdii Villa Adriana'daki
zel bir kiltphaneye de model oluturmutu. Daha eski bir tarihte
yaplan, ancak Hadrianus dneminde tamamen deitirilen bir bina
kompleksi olan Villa Republic'ana'da neredeyse kare denebilecek
bir salon bir porticus'a alr (Resim 108, 109). Toplam sekiz niin
nnde ykselen bir podyuma, heykel koymakta kullanlan orta
duvar apsisine ve tek katl da olsa bir stun srasna sahip olan bu
salon bir ktpha:t;_lenin tm zelliklerine sahiptir ve hakl olarak
yle nitelenmi tir. 25 Yaplan kazlarda elde edilen bilgiler nda,
Roma'daki Museo della Civilta Romana'da Resim 110 ve lll'de
grlen model rekonstrksiyonu yaplmtr.
zellikle de imparatorluk dnemi eyaletlerinde, Roma'daki
ktphanelerin rnek alnd birok ktphane ina edildi. Fakat
bakentteki gibi bibliotheca graeca ve bibliotheca !atina blmlerine
sahip ifte ktphaneler tarznda olmayan qu ktphaneler iki yazn
da ayn at altnda toplamlard.
Ancak bu kural bozan bir istisna vard: 44 ylnda Roma kolonisi
statsnde olan Yunan kenti Korinthos'ta yaplan yeni mimari dzen-
lemeler esnasnda, agorann gneyinde, bir forum ilevine sahip uzun
bir meydan ina edildi. Bu meydan, dousundaki porticus boyunca
uzanan ve "Southeast-Building" denen bir binayla son buluyordu. 26
1. yzyln son eyreinde ina edilen bu bina iki radikal deiime
urad. Resim 112'de grlen plan, binann ilk evresinden kalma
temel duvarlarna gel-e izilmitir; lk bakta da grlebildii gibi,
224 ANTiKAGDAKiTAP
108. Tivoli'deki Villa Adriana, ktphanenin temeli (C).
109. Tivoli'deki Villa Adriana'nn ktphanesinin bugnk durumu. Sol duvardaki

niler, podyum ve stun temelleri.
o. Tivoli'deki Villa Adriana'nn ktphanesi, rekonstrksiyon denemesi.

: lekli model. Roma, Museo della Civilta Romana.
226 ANTiKAGDAKiTAP
lll. Tivoli'deki Villa Adriana'nn ktphanesi, rekonstrksiyon denemesi.

1:1 lekli model. Roma, Museo d ella Civilta Romana.
"Southeast-Building" simetrik bir yapyd ve birer kare salondan ve

ikier dikdrtgen odadan oluuyordu. Bina ifte ktphane ol~rak
yorumland takdirde, bu garip plan akla kavumU olur. kinci
inaat evresine ait olsa da, zerinde [SCR]IPTA yazan ve birtakm
yazlar (kitaplar?) kasteden bir fragman paras bu varsaym
DDUDD

~--,
: _,. :
i, ; ' ; ' i; ;.) , ') i, '; ; ' ,-,!:---
~ ~r
r ,
112. Korinthos'taki "Southeast-Building"in plan.
destekler. Korinthos'ta bir ifte ktphanenin olmas pek de artc

deildir, zira Ro!1la vatandalarhn yaad bir kolani olan bu kentte
Yunancann yan sira Larineeye de zel bir nem veriliyordu. Ktp-
hane, bir oikos'un yannda iki kitap deposundan ibaret olsayd, eski
Hellen geleneine bal kalnm olurdu.
Mimari yaps h~la saptarrabilen dier Roma imparatorluu k-
tphaneleri, yksek imparatorluk dneminde, yani S 2. ve 3. yzyl
larda ina edilmitir. Bu dneme ait en etkileyici 6rnek -zellikle
de bugn yeniden kurulmu olan grkemli cephesi ok etkileyi-
cidir- Traianus dneminde Ephesos'ta ina edilmi olan Celsus k-
tphanesidirYKtphane salonu, 6, 72 x 0,92 m boyutlarnda dik-
drtgen bir mekandr ve ortadaki duvarda iki yannda ikier ni
bulunan byk bir heykel apsisi vardr. Yan duvarlarda kitap dalap-
lar (1 x 2,80 m) iin er ni yer alr. Salona giri kapsnn bulun-
duu duvar hari teki duvarlarn nnde yaklak m yksek-
liinde, ,20 m geniliinde bir podyum uzanr. Podyumun zerinde,
duvarlardaki nilerden anlald zere en az iki katl olan bir stun
sras yer alyordu. Salonun rekonstrksiyon iziminde de grld
gibi, st katn nilerinde de gmme dolaplar vard; stunlada duvar
arasndaki mesafe ok az olduu iin (yakl. 50 cm), Traianus foru-
munun ktphanesinde olduu gibi buradaki galeri de kullanma
elverili deildir, hatta dolaplarn kapakl olduunu dnrsek
228 ANTiKAGDAKiTAP
imkanszdr. st kata kan bir merdivenin izlerine de rastlanma-

mtr. Binann planna (Resim 1 13) baktmzda, Celsus ktp-
. hanesinin ift duvarl olduunu grrz. ki duvar arasndaki bo-
luun duvarlarn kuru kalmasna, bylece kitaplarn nemden ko-
runmasna yarad dnlyordu. Ancak bu boluun binay nem-
den korumaktan ziyade, ktphanenin ve komu binalarn at-
. sndan akan yamur suyunun boald dar bir kanal olduu ortay~
kt.
Celsus ktphanesi, binann iinden ziyade d grnmne
nem verildii izlenimini uyandrr; sanki bu bina pratik bir amaca .
hizmet etsin diye deil, binay balayan zengin ailenin gururunu
okasn diye tasarlanmtr. Zaten bina 3. yzylda bir yangnda tahrip
olduunda yeniden ina edilmemitir. Bunun yerine, byk d mer-
divenin nne bir eme yaplm, eski ktphanenin cephesi gr-
kemli bir fona dntrlmtr. Ktphane salonundaki heykel
apsisinin altnda eelsus'un byk lahtinin durduu bir yeralt bl-
mesi (crypta) olduunu biliyoruz.
113. Ephesos'taki Celsus ktphanesinin plan.

Celsus ktphanesi kendine zg bir binayd, imdi ele alacamz

iki binadan farkl olarak belirli bir mimari tarz temsil etmiyordu.
Pergamon'un yksek tabakasna mensup Flavia Melitine'nin ba
lad Pergamon Asklepieion'unun ktphanesirres ele alalm nce.
Pergamon kentinin eteklerinde kurulan ifa merkezi Asklepieion'un
taraf stunlada evriliydi, dou tarafnda eitli amalara hiz-
met eden yaplar ve klt binalar sralanyordu. Bu binalarn en
kuzeyinde yer alan ktphane binasna hem kuzey salonundan hem
de binann nndeki meydandan girilebiliyordu. 6,5 m genili-
inde, s,5 m uzunluunda olan salonun uzun duvarlarnda altar
ni, giriin tam karsndaki duvarn ortasnda yarm daire biiminde
bir apsis ve drt ni vardr (Resim ll 4, 5) .Duvar nilerinin st
ksm, imdiye dek incelediimiz ktphanelerdeki gibi dz deil,
kemer biimindedir ve niler yerden , 75 m yukarda balar. Duvar-
daki kitap nilerine ulalmasn salayan ta bir podyum kalnts
olmad iin, buradaki podyumun ahap olduunu varsaymak duru-
mundayz.29 Eskiden mozaikle ssl olan orta apsiste sanat ve bilimi
temsil eden Olympos tanrlarndan biri deil, geliip serpilen kltr
hayatnn garantr Hadrianus'un heykeli duruyordu (Resim 6).
Almanlarn yapt kazlarda bulunan heykel, kaidesindeki yazda
grldgibi yine Flavia Melitine'nin bir bayd; 30 yazda impara-
tor Theos Hadriaros, yani Tanr Hadrianus diye nitelenir. Hadrianus'un
bu ktphanede bir sava olarak idealize edilip kl km, sava
zrhyla plak tasvir edilmesi bize biraz garip gelebilir. Duvarlar ve
zemini renkli mermerlerle son derece lks bir biimde denmi
olan ktphane salonu, duvar nilerinin zerinde yer alan bir dizi
pencereden k alyordu.
Atina'daki Hadrianus ktphanesi31 Melitine ktphanesinden
daha kapsaml bir mimariye sahipti. Bu yap iki taraf exedra'larla
evriliolan ve ortasnda bir bahe bulunan devasa boyutlarda (yakl.
99 x 75,5 m) bir peristylium' dan olu ur (Resim 7,. S). Peristylium'un
bat tarafna bir propylon'dan [antsal giri] girilir, dou tarafnda
ise simetrik bir bina kompleksi yer alr. Bu binann ortasnda enleme-
sine uzanan byk bir ktphane salonu vardr. Salonun sanda
ve solunda kare biiminde iki salon, bunlarn iki yannda oturma ba-
samaklaryla klan konferans salonlar bulunur. Bu bina kompleksi,
ktphanesi, konferans salonlar ve byk peristylium'uyla bir antik
230 ANTiKAGDAKiTAP
PROPVLONHOF
114. Pergamon f\sklepieion ktphanesinin plan.
115. Pergamon Asklepieion ktpharesinin bugnk durumu.

KTPHANELERi N i VE DI MiMARiSi. 231
6c Pergamon Asklepieion ktphanesinde bulunan

mparator Hadrianus heykeli. Bergama Mzesi.
"niversite" havasndadr. mparator Hadrianus tarafndan yaptr

lan binalar sayp dken Pausanias (1, 18.9) yle der: "En grkemli
taraf da Frigya merrnerinden yaplm yz stundur ve stunlu gale-
riler gibi duvarlar da bu mermerdendir. Kitaplarn muhafaza edildii
bina beyaz mermerdendir ve ats altnla kapldr, binann ii heykel
ve resimlerle ssldr." Pausanias'n Hadrianus tarafndan balan
dn syleyerek vd bu yapnn -yz stun peristylium'un stun
232 ANTiKAGDAKiTAP
n

1
1
lJ
117. Atina' daki Hadrianus k.tphanesinin plan.
lardr- yukarda anlatlan bina kompleksinin ta kendisi olduu

ksa sre nce bir kez daha belgelenmitir. 32 Boyutlar (23,2 1 x 15,7 4
m) ve konumu nedeniyle tm bina kompleksine hakim olan ktp-
hanenin, yan duvarlarnda altar ni, cephe duvarnda byk bir
orta niten baka sekiz ni daha yer alan katl bir salon olarak
rekonstrksiyonu yaplmtr. Devam eden kazlarn baz ayrntlara
k tutmas beklenebilir. Hadrianus'un "yz stur:lu yksek okulu"
tpk Roma'daki Templum Pacis gibi plan itibaryla Yunan
gymnasion'larnn geleneini srdrr. Ancak burada gymnasion'lar-
daki ephebeum [Yun. ephebeion], yani ephebos'larn toplant salonu
yerini grkemli ktphaneye brakmtr.
118. Atina'daki Hadrianus ktphanesinin modeli.

Roma, Museo della Civilta Romana.
Son olarak, 3. yzylda Iulius Quintinianus Flavius Rogatianus

diye biri tarafndan balanarak Cezayir'deki antik Thamugadi -bu-
gnk Timgad- kentinde kurulan ktphaneden sz etmek isti-
yoruz.33 Kenarlar yakl. 23,50 m uzunluunda olan kare yap komp~
leksi (Resim 119, 120), taraf stunlada evrili dikdrtgen bir
avludan, esas ktphane salonundan ve ikier tanesi avlunun iki
yannda, birer tane de ktphanenin sanda ve solunda bulunan
alt yan odadan oluuyordu. Arka tarafnda yarm daire biiminde
bir yapnn yer ald ince bir dikdrtgen biiminde olan ktphane
salonunun duvarlarnda yine niler vardr: Sekiz ni ve tanr ya da
imparator heykelinin konduu bir orta aedicula. Dolap nilerinin
nnde yine bir podyum ve podyuma kan basamaklar vardr. Bina-
nn nispeten kk olmas nedeniyle stun sras da tek katlyd
herhalde. _Muhtemelen salonun n taraf bir beik tonozla, arka
ksm ie bir yarm kubbeyle rtlyd; salon beik tonazun altndaki
bir pencereden k alyordu. Bu ktphane salonu estetik neden-
234 ANTiKAGDA KiTAP
9. Timgad ktphanesinin modeli. Roma, Museo d ella Civilta Roma na.
120. Timgad ktphanesi, re konstrksiyon izimi.
lerden tr m daire biimindeydi, yoksa bunun pratik bir nedeni

mi -rnein cephedeki pencereden giren n mekann her tarafn
aydnlatmas- vard, bilinmez,
Bu blmde, ktphanelerden sz eden birincil kaynaklara (ya-
ztlar, antik yazarlarn eserleri) ve/veya kaz sonularyla belgelenmi
rneklere yer verdik. 34 imparatorluk dneminde kamu ktphanesi
fikri gelitiinde, bir ksm mtevaz kitap depolarndan, bir ksm
da hem toplant hem de okuma salonu olan oikos'tan ibaret

Hellenistik Yunan ktphanesinin yerini farkl bir mimariye brakt-
. n grdk. Byk bir salon, duvar nilerindeki gmme kitap dalap-
lar sayesinde artk iki ileve birden sahip olmutU. Mimari unsurlarn
grkemi -Atina'daki Hadrianus ktphanesinin altn kapl ats
bu grkemin en u noktas olsa gerek- imparator ya da zengin va-
tandalarn balarnn nemini vurguluyordu. Ktphanenin sabit
unsurlarndan biri olan orta nie konan t;;nr ya da imparator heykeli
binaya kutsal bir zellik katyordu. Tm bulgular, daha sonra impara-
torluun her yednde yaygnlaan bu ktphane tipinin bakent
Roma'da gelitirildiine iaret eder.
Bina kalntlarndan elde edilen bilgiler bu kadardr. Ahaptan
ya da kalc olmayan bir baka malzemeden yaplm ktphane
mobilyalarnn nasl bir grnme sahip oldu,u akla kavuana
mtr. Bu noktada antik kaynaklar da yar yolda brakr bizi. Bu
nedenle, ktphanelerde sandalye olduunu varsaysak da, bunlar
hakknda somut bir bilgiye sahip deiliz. Antik bir kamu ktphane-
sinin ne youphikta kullanldn bilmediimiz iin, salonlardaki
sandalye saysn tahmin edemeyiz. Duvar nilerindeki dlaplar niin
tamamn m kaplyordu, yoksa nilerin st ksm sslemelere mi
ayrlmt bilmiyoruz. Fakat Celsus ktphanesinde 2,80 m, Palatium
ktphanesinde ise neredeyse 3,80 m yksekliinde olan nilerin
tamam gmme dolap idiyse, podyumun zerinden st raflara ula-
lamazd.35 Ktphanelerde merdiven kullanldndan sz edilmez,
zira bunun olaand bir taraf yoktur. Belki de okunmu kitaplarn
konduu tezgahlar ya da raflar vard. Ksacas, bugn antikadaki
bir ktphaneyi aynen kurmaya kalksak, mimarisinde pek zorlan-
mazdk ama iindeki mobilyalar iin hayal gcmz altrmamz
gerekirdi.
lO
Ktphanelerin letimi ve daresi
Antikadaki kamu ktphanelerinin bizi elbette en ok ilgilendi-

ren taraf, bu yerlerin nasl iletilip idare edildiidir. Ama zellikle
de bu konuda ok az somut veri vardr ve tek tek bilgileri genelletir-
mek sakncal olabilir. Ancak antikadaki ktphanelerin kitap
dn vermediini, kitaplarn ktphanede, 1 yani Roma dneminde
o byk salonlarda okunduunu kesin olarak syleyebiliriz. Zaten
kamu ktphanelerinde okuyucuya dn kitap verilmesi gibi dz-
enli ve kurumsal bir hizmet ancak 19. yzylda gereklemitir. Ati-
na' daki Pantainos ktphanesinin Traianus dneminden kalma
yaztndaki iki paragraf ktphane idaresiyle ilgilidir (Resim 12 1).
Yaztta yle denir: "Hibir kitap darya verilmeyecektir, zira buna
yemin ettik. Ktphane birinci saatten altnc saate kadar ak
olacaktr." Ktphane personeli darya kitap vermeyeceine dair
yemin etmek zorunda kalmsa, bunun bir nedeni vard mutlaka:
Belli ki bu genel kural zaman zaman ineniyordu. Daha sonra
imparator olan Marcus Aurelius'un delikanllk anda hocas
KTPHANELERiN iLETiMi VE iDARESi 237
12 I. Atina'daki Pantainos ktphanesinin yazt. Atina, Agora MzesL
Fronto'ya yazdbir mektup (Fronto, Ad M. Caes. 4,5 p. 68 N) bu

kuraln nasl inen,diikonusunda bir fikir verir: Roma'nn dnda
bir yerde geirdii tatilde gnnn nasl getiini anlatan gen
Marcus, o gn leden sonra Cato'nun iki hitabetini okuduunu
syler. Fronto'nun bu hitabetleri okumadn bilen Marcus, konudan
bihaber grnmek istemeyen hocasnn bu duruma nasl bir tepki
gstereceini tahmin eder: "Sen imdi hemen kleni arp olabil-
diince hzl bir biimde Apollon ktphanesine koUP bu kitaplan
getirmesini isteyeceksindir." Ondan sonra da oh ekerek devam
eder: ''Ama onu oraya bouna yo1luyorsun, zira bana bu kitaplar
oradan gddi zaten. Onun iin Tiberius ktphanesinin ktphane-
cisini kandrman ve eline bir eyler sktrman gerekiyor, ben kente
dndmde, senden ald paray onunla krrZ artk."
Kitap dn almak isteyen kii imparator ailesindense eer, Pala-
tium ktphanesinde kurallarn gz ard edilmesinde artc bir
taraf yok. Fakat belli ki, saray hocas olarak tannan ve saygn bir
ahsiyet olan Fronto'nun gnderdii kleye bile kitap veriliyordu
(eer Marcus ondan nce davranmamsa tabii).
238 ANTiKAGDAKiTAP
Tiberius ktphanesinde -burada Gellius'un (13, 20) and bib~

liotheca domus tiberianae [Tiberius saray ktphanesi] kastedilmek-
tedir-bu i o kadar da kolay olmasa gerek, zira Tiberius ktphane~
sindeki grevlinin ufak bir bahile kandrlmas gerekiyordu. Belki
de orada amacna ula mas iin. ne yapmas gerektiini rencisine
bizzat Fronto anlatmt. Bir kamu ktphanesinden kitap dn
alndna dair bir dier rnee -bu kez olay Roma' da deil, Tibur' da
geer- tank olan kii yine Gellius'tur. Gellius bize U anekclotu
anlatr (19, 5.1-5): Scak bir. yaz gn Gellius birka dostuyla birlik-
te, Tibur civarnda yaayan zengin bir adama konuk olur. Seriniemek
iin bol bol kar suyu iilir. Peripatos okulunun yandalarndan olan
akll uslu bir adam, Aristoteles ve tannm hekimlerin kar suyunun
insari salna zararl olduunu sylediklerini belirterek Gellius
ve dostlarn uyarr. Ancak kimsenin kendisine kulak asmadn
ve kar suyu imeye devam ettiini grnce, o dnemde Hereules
tapnanda yer alan ve hayli kapsaml olan ktphaneye gidip Aris-
toteles'in kitabn getirir; kitab Gellius ve arkadalarnn nne
koyar ve "Bana inanmyorsanz, gelmi gemi en bilge adamn sz-
lerine inann da, salnz mahvetmeyi brakn," der. Adamlar
ancak ondan sonra ikna olur. Maalesef Gellius bu kaygl Peripatos~
unun kim olduunu sylemez. Adamn ktphaneden kitab dn
alabilmek iin zengin evsahibini mi referans verdiini yoksa oralarda
kitab dn alacak kadar tannm m olduunu bilemeyiz. yle
ya da byle, adam Tibur'daki ktphanede Aristoteles'in bu eserinin
-sz konusu kitap Problemata Physika'dr- bulunduunu bilmese, o
kavurucu scakta ktphaneye gitmeyi gze almazd.
Gellius adamn ktphaneye gnn hangi saatinde gittiini de
sylemez. Bir ktphanenin ak olduu saatleri bildiren tek belge
Pantainos ktphanesinin yaztdr: Birinci saatten altnc saate dek,
yani gn doumundan sonraki alt saat boyunca. Ktphanenin
sabahn krnde almas bugn bize tuhaf gelebilir ama eskiada
gn ndan olabildiince yararlanmak gerekiyordu ve insanlar
genellikle her ie erken balyorlard, bu nedenle ktphaneler de
erkenden alyor olsa gerek.
Bizim ismen tandmz ktphane ziyaretileri yazar olarak da
faaliyet gsteren adamlatd: Gellius ve dostlar, gramerci Sulpicius
Apollinaris, Fronto, Galenos, Historia Augusta'nn yazar, gen
KTPHANELERi N iLETiMi VE iDARESi 2 39
Marcus Aurelius, Tibur'daki Peripatosu; Horatius'un (Epist. 1, 3.15

vd.) Palatium ktphanesinde oturup bakalarnn eserlerini kopya
ettiini, sonra da bunlar kendisi yazm gibi etrafta caka sattn
syledii Celsus'u bile bu evreden sayabiliriz. Fakat ktphaneye
kitap okumak amacyla giden kiilerin -yaznsal retimde bulunan
adamlar hari- saysn ve de bunlarn arasndaki kadnlarn orann
bilmiyoruz. Asklepieia' daki, yani ifa kaplcalanndaki ktphane'ere
gidenlerin genellikle hoa vakit geirmek isteyen okuyucular oldu-
unu tahmin ediyoruz. Byk kentlerde, zellikle de Roma'daki
imparatorluk ktphanelerinde kamuya ak olma prensibinin ne
olduu, ktphanenin gerekten de "sokaktaki her insana" ak
olup olmad, zaman zaman kamu kaplcalarnda da olduu gibi,
acaba bir giri creti mi alnd gibi sorular da yantlamak mmkn
deil. Belki de halkn alt tabakasnn yazma kar ilgisiz olmas ya
da entelektellerin "kutsal salonlarna" girmekten ekinmesi, kamu
ktphanelerinin fazla dolmasnn ya da amacndan saptrlp bu-
luma yeri haline gelmesinin nndeki doal engellerdi. Antik kay-
naklarmz bu konuda da bilgi vermezler.
Ktphaneye gelenlerin aradklar kitabn orada olup olmadn
renmek amacyla kullandklar. kataloglar vard mutlaka, zira iyi
idare edilen zel ktphanelerde bile mutlaka bir katalog bulunur-
du. Bu indices muhtemelen yazn trne gre dzenlenmiti, rnein,
epik airler, fil6zoflar, tarihiler, hatipler vs; temelde Kallimakhos'un
Pinakes'ine benzeyen bu kataloglar elbette daha ksa tutulmutu
ve kitabn ve yazarn adyla snrlyd. Bu kataloglarn yine Pinakes
gibi tablet biiminde olduunu varsayarz. Bir kodlama sistemi de
vard mutlaka ve bunun iin kitap dolaplarnn da numaraland
rlmas gerekiyordu - Historia Augusta'nn yazar (Tacitus 8, 1)
Bibliotheca Ulpia'daki 6 no'lu bir dolaptan sz eder. Kitap kodlar,
rulolarn ucundan sarkan sillyboi zerinde yazyordu muhtemelen.
Ktphaneye gelenlerin dolaplar ap istedikleri kitab alama-
dklar, istenen kitab ktphanecinin okuyucuya verdii Gellius'un
iki ifadesinden aka bellidir bence: "Bir gn Traianus tapnann
ktphanesinde otururken (sedentibus) baka bir eser istediim
halde (quaerentibus), bana eski praetor'larn beyannameleri (edicta)*
* Edieta Praetorum, adli ve hukuki ilere bakan praetor'larn grevlerine balarlarken
hukukta dayanacaklar esaslar bildirdikleri resmi duyurular. (ED.)
240 ANTiKAGDA KiTAP
getirildi," (ll, 17.1). Bir baka yerde yle der: "Ben, Apollinaris
Sulpicius ve baz arkadalanmz Domus Tiberiana ktphanesinde
oturuyorduk (sederemus) ki, tesadfen Marcus Cato Nepos balkl
bir kitap getirildi," (13, 20.1). Demek ki insanlar ktphanede
oturuyor, istenen kitabn getirilmesini bekliyorlard. Gellius'un an-
latt bu anekdotlarcia ktphane grevlisi belli ki yanllkla (ya
da ona verilen kod numaras yanlt) baka bir kitap getirmiti;
bylece Gellius, kendisine getirilen kitap istedii kitap olmasa da,
inedeyince ilgin bulduu eserlerle karlamt. Ktphane grev-
lisi okunan rulolan yine dalaba kaldrm olsa gerek; muhtemelen
papirsleri geri sarmak da onun greviydi. Gellius (13, 20.2 vd.)
szlerine devam eder ve dostlaryla birlikte bu Cato Nepos'un aslnda
kim olduunu tart tklarn anlatr. Demek ki okuma salonunda
sessiz olunmas gibi bir kural yoktu. Ama ktphanede herkesin
nndeki kitab, antikada adet olduu zere yksek sesle okudu-
unu dnmek de zor dorusu.
Kamu ktphanelerinin stoklarn nasl byttkleri konusunda
da yine tahmin yrtmek durumundayz. Baz yazarlar kitaplarn
ktphaneye armaan ediyorlar olsa gerek. mparatorun gznden
den Ovidius eserlerini Roma ktphanelerine armaan etmeyi
ne ok isterdi (Trist. 3, 1.59 vd.); Rhodiapolisli Herakleitos'un k-
tphaneye yapt ba (TAMA 2,3, 1944,910) biliyoruz. Kitabev-
leri, ktphanelerin ender ya da spesifik eserlere ilikin taleplerini
karlayacak kadar zengin bir donamma sahip olmad iin (bkz.
Galenos,, De Comp; Med. I,l, XIII, p. 362 Khn) zel ktphane-
lerde ya da dier kamu ktphanelerinde bulunan eserleri kopya
etmek iin scriptorium'lardan yararlanlm olsa gerek. mparator
Domitianus Roma'daki yangndan zarar gren ktphaneleri yeni-
lettiinde, oradaki kitaplar kopya etmeleri iin skenderiye'ye bir
heyet yollad (Suetonius, Domitianus 20). Zaten Roma'daki ki~
tabevleri bu kadar byk bir talebe cevap veremezlerdi. Daha nce
de sz edildii gibi, baz ktphanelere yeni kitaplar zel balar
sayesinde giriyordu, rnein Gen Plinius Comum'da, Celsus ailesi
Ephesos'ta balarda bulunmulard. Bunun dnda ktphane bir
kamu iletmesiydi. 2
Scriptorium, kataloglarn hazrlanp kaytlarn yapld bro ve
papi;s depolannn ktphane binasnn hangi blmnde yer ald
sorusu da yantsz kalmtr, zira imparatorluun ktphane binala-

rnda bu ilere ayrlm odalar yoktur. Kimbilir, belki de bu iler iin
dardaki baz tabemae, yani dkkanlar kullanlyordu.
Ktphane personeline3 dair bilgilerimiz de son derece yetersizdir.
Ephesos'taki Celsus ktphanesinin uzun yaztncia personelden
prosmenontes, yani "gzetmenler" diye sz edilir. Bunlarn kle mi
yoksa zgr kiiler mi olduunu, onlara maa m (zgr kiilere olduu
gibi) yoksa hayatlarn idame etmeye yetecek kadar bir para m
(klelere olduu gibi) dendiini de bilmiyoruz. Roma' daki Palatium
ktphanesinde ve Porticus Octaviae ktphanesinin bibliotheca
graeca ve bibliotheca latina blmlerinde alan klelerin mezar
. yazdanndan sz etmitik. Burada bir baka yazta (CIL VI 8679)
daha deinmek istiyoruz; bu yaztta Onesimus adnda birinden
vilic(us) thennar(um) bybliothec(ae) Gra[ec(ae)], kaplca ktphane-
sinin Yunanca blmnn baklesi diye sz edilir. Bu kaplcann
ad belirtilmemitir ama byk bir ihtimalle Traianus kaplcalar
kastedilmitir. Bu kleler basit ve rutin ileri yrtm olsalar da,
belli konularda bilgi sahibi olmak zorundaydlar, zellikle de dil
bilmeleri gerekiyordu. Bu nedenle, klelerin duruma gre, Latince
ya da Yunanca blmne verilmeleri anh:il' bir eydir.
Roma'nn kamu ~tphanelerinde alan kle says ok yksek
olsa gerek. Tiberius Claudius adndaki bir imparatorluk azatlsnn
resmi grevinin belirtildii bir yazman (CIL VI 8907) anlald
kadaryla, bu klelerin salndan medicus a bybliothecis [ktpha-
neler hekimi] sorumluydu. Klelerin ve muhtemelen dier persone-
lin de st, herhalde ancak 2. yzyldan itibaren bibliothecarius diye
nitelenen ktphane mdryd; bu szckle ilk Marcus Aurelius'un
yukarda okuduumuz mektubunda karlarz (Fronto, Ad M. Caes.
4,5 p. 68 N). Palatium ktphanesinde bu g~evi yapanlardan biri
de, Augustus'un azatls olan ve zengin almalarndan gnmze
ok sayda fragman tJlaan gramerci Gaius Iulius Hyginus'tur. 4
Suetonius'un szn ettii dier iki kii -Gnaeus Pompeius Macer
(Caes. 56) ve Gaius Melissus (De Gramm. 21) 5- Palatium ve Porticus
Octaviae ktphanesi ilk kurulduunda buray ksa bir sre iin
ynetmiler, muhtemelen ktphanenin yalnzca ilk stounu olu-
turmakla grevlendirilmilerdi. Bildiimiz gibi, Caesar plann ger-
ekletirememi olsa da, Varro'yu ktphanesini kurmakla grev-
242 ANTiKAGDA KiTAP
lendirmiti. 3. yzylda Sextus Iulius Africanus mparator Alexan-

der Severus'un Pantheon yaknndaki ktphanesini bu ekilde kur-
mu olsa gerek (P. Oxy. 412). ,
Antik kaynaklarda ismen belirtilen bir baka ktphane md-
rne rastlamayz. Ktphane mdrnden baka bir makam sahibi
daha vardr: procurator bibliothecarum [ktphaneler yneticisi] ya
da a bybliothecis [ktphanelerden sorumlu kii]. Procurator'lar im-
paratorluk dneminde belirli alanlardan sorumlu ve genellikle soylu
yneticilerdi. Ktphane procurator'lar imparatorluun tm ktp-
hanelerinden sorumluydu.6 Bu makamda bulunmu bir dizi kiinin
adm bilmemizi yaztlara borluyuz; rnein biyograf Suetonius,
Traianus dneminde a bybliothecis olmutu. Memleketi Hippo
Regius'ta (bugnk Cezayir'deki Bone) 1950'li yllarn banda bir
yazt bulunana kadar Suetonius'un ktphane procurator'u oldu-
unu bilmiyorduk. 7 Suetonius kariyeri sresince iki procurator'luk
daha elde etmiti; Traianus dneminde a studiis [edebi almalar
dan], Hadrianus dneminde ise ab epistulis [yazmalardan] sorumlu
olmutu, yani imparatorun yazma ve hitabetlerinin slubunu de-
netliyordu. Halefierinden biri olan Lucius Iulius Ves.tinus da srayla
ayn procurator'luklarda bulunmu, ondan nce de skenderiye'deki
Museion'un yneticiliini yapmt (IG XIV 1085). Suidas Szl
Vestinus'uri saphistes (hatip anlamnda) olduunu ve Thukydides,
Demosthenes ve sokrates'in baz kopyalarn yazdm syler.
Belli ki ancak imparatorluk dneminin ortasnda meydana kan
ktphane procurator'luu makamnn ncsnn, supr(a)
bybliothecas omnes Augustorum ab Ti. Caesare usque ad Ti. Claudium
Caesarem, yani Tiberius [Iulius] Caesar'dan Claudius Caesar'a kadar
tm imparatorluk ktphanelerinin "en byk yneticisi" unvamna
sahip Yunan kkenli Roma vatanda Tiberius Iulius Pappus oldu-
unu kendi mezar yaztndan reniriz (AE 1960, 26). 8 Yalnzca
tek bir kaynakta, Tanrsal Traianus'un ktphanesinden sorumlu
bir procurator'un ad anlr; Traianus forumundaki bu ifte ktp-
haneyi (ksa sreliine?) yneten kiinin ad Annius Postunius'tur
(CIL VIII 20684; XIV 5352).
imparatorlarn kamu ktphanelerine ne kadar byk bir nem
verdikleri, procurator'larn ald maatan da bellidir. Baz procu~
rrtor'lar, rnein ylda 200 000 sestertius gibi yksek bir maa alan
Dakya eyalerinin procurator'u kadar ok para kazanyorlard. Yalnz

ca Traianus ktphanesinden sorumlu procurator Annius Postumus
elbette yalnzca 60 000 sestertius kazanyordu ama Trakya eyalerinin
procurator'unun maa da o kadard. 3. yzyln ortalarndan itibaren
ktphane procurator'laryla ilgili bir yaz ta rastlamamamz, bu maka-
mn ortadan kalkt anlamna gelmez. O dnemdeki Latince yazda
rm saysnda genel bir azalma grlr, ayrca yazdar gnmze ulaa-
mam da olabilir. Her halkarda, imparatorun kamu ktphanelerine
olan ilgisinin o dnemde de devam ettii, Roma'da yeni ktphane
almasndan da bellidir: Caracalla kaplcalanndaki ktphane,
Alexander Severus'un Pantheon yaknndaki ktphanesi ve Diocletia-
nus kaplcalanndaki ktphane. Fakat ge antikadaki ktphane-
terin ynetim mekanizmas hakknda bir bilgimiz yok. 9
Yalnzca kamu ktphaneleri deil, eer ktphane sahibi belirli
bir dzene ve koleksiyonunu bytmeye nem veriyorsa, zel ktp-
haneler bile personel gerektiriyordu. Bu nedenle, kitaplada har
neir olmak iin gereken eitime sahip baz klelere ktphanecilik
retiliyordu. Hellenistik dnemde Makedonya kral Antigonos
Gonatas'n filozof Zenon'a eis bibliographian, yani kitaplar kopya
eden kleler armaan ettiini biliyoruz (Diogenes Laertios 7, 36).
Romal zenginlerin ,evlerinde ve villarndaki servi litterati'nin, yani
edebiyat bilen kltrl klelerin says hayli yksek olabiliyordu,
yle ki baz klelerin zel grev alanlar vard. Promus librorum'un
grevi ktphaneye gidip istenen kitaplar getirmekti. Bu esprili
ifadeye Apuleius'ta (Apol. 53) rastlarz, zira promus aslnda kiler-
ciba demektir. Libraii kitaplar kopya etmekle (rn. Cicero, Ad
Att. 13, 23.2; Cornelius Nepos, Att. 13, 3), glutinatores [ciltiler] ise
rulo kitaplar yaptrmakla (Cicero, Ad Att. 4, 4a. 1) grevliydi.
Daha geni anlamda anagnostai, yani okuyucu kleler de ktpha-
neye dahil edilebilir, bunlar efendilerine hanyoda (Plinius, Epist.
3,5.14), hatta uykuya dalnadan nce (Suetonius, Augustus 78) bile,
ama zellikle de bir ziyafet verildiinde (Plinius, Epist. 3, 5.11; 9,
36.4; Cornelius Nepos, Att. 14, 1) kitap okurlard. Piacenza'da [antik
Placentia] bulunan mezar yaztnda (CIL XI 1236), ldnde yirmi
yanda olmasna ramen, ok iyi Yunanca ve Latince bildii ve
ezberinde yz eserden blmler olduu sylenen Atticus da bun-
lardan. biriydi.
244 ANTiKAGDA KiTAP
Ktphanecilii ele alan Yunanca ve Latince eserlerden bir

tanesi bile gn,mze ulaabilmi olsayd, antikadaki ktpha-
necilik hakknda ok daha fazla bilgiye sahip olurduk. 10 Bu yalnzca
kitap seimi srasnda izlenen ltler iin geerli deildir; bu l-
. tleri ilk kez 2. yzylda Pergamonlu alim Arternon "Kitap Ko-
leksiyonculuu zerine" (Peri synagoges biblion) ve "Kitaplardan
Yararlanma zerine" (Peri biblion khreseos) adl yazlarnda ele alm
(Athenaios 12, 515e; 15, 694a-c), S 2. yzylda Bybloslu Herennios
Philon bu konuyu "Kitap Seimi ve Alm zerine~' (Peri kteseos kai
ekloges biblion) adl byk eserinde ayrntlaryla ilemitir. Bu
eserlerden bir tanesi bile elimizde olsayd, ktphaneterin tm yap
sn bilirdik. Caesar tarafndan Roma'nn ilk kamu ktphanesini
kurmakla grevlendirilen Varro, kaybolan eseri De Bibliothecis'te
ktphanelerle ilgili baka baz konularn yan sra bunlar da ele
alnt mutlaka.
Notlar
I. Yunan ve Latin Harfleri
YunanllarnYunan harflerini kabul etmeleri ve gelitirmeleri btn epigrafik

el kitaplarnda ilenir. Bu konuda zellikle de: M. Guarducci, L' epigrafia
greca dalle origini al tardo impero, Roma, 98 7, Ovd. (ok sayda kaynak
verir). Ayrca bkz. A. Heubeck, Schrift (Archaeologia Homerica III, X),
Gttingen, 979. Btn alfabeler hakknda bilgi: M. G. Amadasi Guzzo,
Scritture alfabetiche, Roma, 987; Yunan alfabesi 35 vd. (kaynaka s. 221
vd.). ,
2 Ugarit ve Fenike alfabesi iin: Amadasi Guzzo, a.g.e. 27 vd.
3 L. H. Jeffery, The Local Seripts of Archaic Greece, 20xford, 990.
4 Guarducci, a.g.e. 42. .
5 Guarducci, a.g.e. 74 vd.
6 Guarducd, a.g.e. 365 vd.; E Cordano, ruso della scrittura in Italia meridionale
e Sicilia nei secoli VIIIe VIIa. C. Opus 3. 984, 28 vd.
7 Guarducci, a.g.e. 19 vd.; Heubeck, a.g.e. 80 vd.
8 Bkz. D. Ridgway, IAlba della Magna Grecia, Mllano, 1987.
9 M. Burzachechi, "Gli Eubei e l'introduzione dell'alfabeto greco in ceiden te.
Gli Eubei in Occidente", (18. Convegno di stidi sulla Magna Grecia, Taranto,
1978), Taranto, 1984, 209 vd.
10 En eski Etrsk yazsna dair zengin kaynaklar: M. Cristofani, Sull'origine e la
diffusione dell'alfabeto etrusco; Aufstieg und Niedergang der rmischen Welt, I,
246 ANTiKAGDAKiTAP
2. Berlin, 1972,466 vd.; a.g.y., "La scrittura nell'ltalia antica", Archeo Dossier
3 7, 1988; H. Rix, "La serittura e la lingua", Gli Etruschi, una nuova immagine,
Firenze, 1984, 210 vd.; "La Scrittura nell'Etruria antica. Relazionie
comunicazioni nel convegno dell985", Annali della Fordazione per il Mmeo
Claudio Faina 4, 1990.
ll rnek alfabelere dair: M. Pandolfini ve A. L. Prosdocimi, Alfabetari e
insegnamento deUa SC1ittura in Etruria e nell'Italia antica, Firenze, 990.
2 Bkz. not 1.
13 Latinlerin (Romallann) yazy kabul etmelerine dair: B. L. Ullman, "The
Etruscan Origin of the Roman Alphabet and the Names of the Letters",
Class. Philology 22, 92 7, 3 72 vd.; A. E. Gordon, "On the Origin: of the Latin
Alphabet, Modern Views", Univ. of Califomia Studies in Class. Antiquity 2,
969, 57 vd.; E. Meyer, Einfhrung in die lateinische Epigraphik, Darmstadt,
973, 23 vd.; Amadasi Guzzo, a.g.e., 173 vd.; mlekler zerindeki arkaik
yazlar iin bkz. G. Colonna, Lapis Satricanus, s'Gravenhage, 1980, 53 vd.;
ayrca bkz. M. Cristofani, "La scrittura e i documenti", La Grande Roma dei
Tarquini (1990 Roma sergisinin katalou), Roma, 1990, 16 vd.
14M.Guarducci, Memorie Accad. Uncei, ser. 8,24, 1980, 412vd.; 28, 1984,
127 vd.; Rend. Accad. Uncei, ser. 9, Il, 2, 1991, 139vd.;fibula'nmsahteyada
gerek olduuna dair: H. Lehmann, RM 96, 1989, 7 vd.
15 A. E. Gordon, "Notes on the Duenos-Yase Inscription in Berlin", Califomia
Studies in Class. Ant. 9, 1975,53 vd.; G Colonna, "Duenos", St. Etr. 47, 1979,
163 vd.; A. L. Prosdocimi, "Studi sul Latino arcaico", St. Etr. 47,1979, 173 vd.
16 E Coarelli, Il Foro Romaid, I. Roma, 1983, 178 vd.
17 Tita Vendia vazosu ve ayn dneme ait bir baka yazt iin bkz. G Colonna,
"Graeco more bibere. ~iscrizione della tomba 115 dell'Osteria dell'Osa",
Archeologia Laziale 3, 1980, 51 vd.
18 G. Perl, "Einfhrung der griechischen Buchstaben 'y' und 'z' in das lateinische
Alphabet", Philologus 115, 1971, 96 vd.
9 R. Papke, "Des Kaisers neue Buchstaben", Wrzburger ]ahrbcher 12, 1986,
183 vd. '
20 Bkz. Athenaios X, 553d'de komedya airi Kallias'tai: fragman.
21 A. E. Gordon, The Letter Names of the Latin Alphabet, Berkeley, Los Ange-
les, Londra, 1973.
22 Rakamlar iin bkz. Handbcher der Epigraphik. Etrsk-Roma rakam sistemi
iin bkz. H. Rix, "Buchstabe, Zahlwort und Ziffer im alten Mittelitalien",
Studi linguistici in onore di Vittore Pisani, Brescia, 1969, 845 vd.; P. Keyser,
"The Origin of the Latin Numerals 1 to 1000", AJA 92, 1988, 529 vd.
2. Okma ve Yazma Bilgisi
M. L. Lang, Graffiti and Dipinti (The Athenian Agora. 21), Princeton, 1976;
sz konusu mektupiin bkz. s. 6, Nr. B 1.
NOTlAR 247
2 A. Bemard, O. Masson, "Les inscriptions grecques d'Abou Simbel", Revue

des Etudes Grecques 70, 1957, 1 vd.
3 Burada grleri ok sayda kanda desteklenen kiiyi temel alyoruz: G.
Nieddu, '~lfabetismo e diffusione sociale della scrittura nella Grecia arcaica
e classica: pregiudizi recenti e realta documentaria", Scrittura e Civilti 6,
1982, 233 vd.; ayrca bkz. E. Phlmann, "Mndlichkeit und Schriftlichkeit
gestem und heute", Wrzburger ]ahrbcher 14, 1988, 7 vd.; S. Soddart, J.
Whitley, ''The Social Context of Literacy in Archaic Greece and Etruria",
Antiquity 62, 1988, 761 vd.; W. V. Harris, Ancient Literacy, Cambridge Mass.,
Londra, 1989 monografisi burada deerlendirilemedi.
4 Antikadaki eitim ve ders konusunda temel bir monografi: H. I. Marrou,
Histoire de l'education dans l'antiquite, Paris, 1948; Almancas: Geschichte der
Erziehung im klassischen Altertum, Mnih, 1977. Dier nemli kaynaklar: E.
Ziebarth,Aus demgriechischenSchulwesen, 2Leipzig, 1914; M. A. Man'acorda,
"Scuola e insegnanti", Oraliti, scrittura, spettacolo, Torino, 1983, 187 vd.
(kaynakas da var). Roma okuHanna dair: S. E Bonner, Education in An-
cient Rame, Londra, 1977; Kaynaka derlemesi: G. Garuti, Latinade pueris
instituendis testimonia usque ad Caesaris aetatem, I:Aquila, 1984; ayrca bkz.
P. Schmitter, "Compulsory Schooling at Athens and Rome?", A]P 96, 1975,
276vd.
5 Listeler iin bkz.Nieddu, a.g.e., 257, not 87; 258, not 88; ayrca bkz. H. R.
Immerwahr, "Book Rolls on Attic Vases", Classical, Mediaeval, and Renais-
sance Studies in Honor of Berthold Louis Ullman I, Roma, 1964, 17 vd.; a.g.y.,
"More Book Rolls on Attic Vases", Antike Kunst 16, 1973 1 143 vd.Kadmlann
eitimi konusunda biraz daha ekinceli: S. Guettel Cole, "Could Greek
Women Read and Write?", Refiections on Women in Antiquity, New York,
1981, 219 vd.
6 M. L. Lang, Ostraka. (The Athenian Agora. 25), Princeton, 1990.
7 R. Calderini, "Gli ayp:I.ll.lOTOI nell'Egitto greco-romano", Aegyptus 30,
1950, 14 vd.; C. H. Youtie," 'Ayp:I.ll.lOTO') An Aspect ofGreek Society in
Egypt", Harvard Studies in Class. Phil. 75, 1971, 161 vd.; a.g.y., "Bpa8ew;
yp:qwv: Between Literacy and Illiteracy", Greek, Roman and Byzantine
Studies 12, 1971, 239 vd.; E. G. Tumer, The Papyrologist at Work, Durham,
1973,32 vd.
8 C. H. Youtie, "Petaus, fils de Petaus, ou le seribe qui ne savait pas ecrire",
Chronique d'Egypte 41, 1966, 127 vd.
9 W. V. Harris, 'Tanalfabetismo e le funzioni della parola scritta nel mondo
roma-no", Quademi di storia 27, 1988, 5 vd.
10 Romallardaki koullar iin ayrca bkz. G. Cavallo, "Alfabetismo e
circolazione dellibro", Oraliti, scrittura, spettacolo, Torino, 1983, 166 vd.
11 Pompeii duvar yazlarnn derlendii eser: CIL IV.
12 CIL XV; E. Rodriguez Almeida, Il Monte Testaccio, Roma, 1984.
13 Vgl. M. Gigante, Civilti delle forme letterarie nell'antica Pompei, Napoli, 1979;
248 ANTKAGDAKTAP
zellikle Vergilius iin bkz. S. Ferraro, La presenza di Virgilio nei graffiti

pompeiani, Napoli, 1982.
14 G. Colonna, ArcheologiaLaziale 3, 1980,51 vd.
15 G. Colonna, "Scriba cum rege sedens", Lltalie preromaine et la Rame repub-
licaine, Melanges J. Heurgon, Paris, 1976, 187 vd.
16 E Messerschmitt, "Die schreibenden Oortheiten in der etruskischen Reli-
gion", Arehiv f. Religionswissenschaft 29, 1931, 60 vd.
17 AJA 63, 1959, 279 vd.
18 Bu tr rencidevleriiin bkz. E. Ziebarth, Aus der gntiken Schule, Bonn,
1913; G. Zalateo, "Papiri scolastici", Aegyptus 41, 1961, 160 vd.; H. Harrauer,
P. J. Sijpesteijn, Neue Texte aus dem antiken Unterricht, Viyana, 1985; ay:ca
bkz. H. Maehler, "Die griechische Schule im ptolemaischen Agypten",
Studia Hellenistica 27, 1983, 191 vd.; J. Debut, "Les documents scolaires",
ZPE 63, 1986,251 vd.
19 O. Gueraud, P. Jouguet, Un livre d'ecolier du III' siecle avant}.-C, Le Caire, 1938.
20 E. G. Tumer, ''Athenians Leam to Write: Plato, Protagoras 326d", BICS z,
1965,67 vd.
21 Bkz. O. Montevecchi, La papirologia, Torino, 1973, 395 vd.
22 Marrou, a.g.e. (Almanca) 490 vd.; Bonner, a.g.e., 163 vd.
23 Gymnasion'lar iin bkz. J. Delorme, Gymnasion, Paris, 1960.
24 Bir papirsn renci devi olduunun tespitine dair: E. G. Tumer, Greek
Papyri. An Introduction, Oxford, 1980, 88 vd.
25 Marrou, a.g.e. (Almanca), 510 vd.
26 V. Reichmann, "Rmische Lite ra tur in griechischer bersetzung", Philologus,
ek 34, 3, 1943; H. Gerstinger, "Ein neuer lateirischer Papyrus aus der
Sarnnlung 'Papyrus Erzherzog Rainer"', Wiener Studien 55, 1937, 95 vd.; H.
Harrauer, "Ein neues bilingues CiceroFragment auf Papyrus (P. Vindob. L
127)", Wiener Studien N. E 16, 1982, 212 vd.; bkz. ayrca Marrou, a.g.e.
(Almanca), 485 vd.; Montevecchi, a.g.e., 237 vd .
. 27 E. G. Tumer, Greek Papyri, 66 vd.; hitabet eitimi iin bkz. Marrou, a.g.e.
(Almanca), 115 vd.; 369 vd.; 521 vd., Romallardaki hitabet eitimi iin
bkz. Bonner, a.g.e., 240 vd.
28 Msr' daki koullar iin bkz. A. Schlott, Schrift und Schreiber imAlten Agypten,
Mnih, 1989, zellikle de 118 vd.
29 Mevcut papirslerdeki yazn zevkini yanstmas bakmndan bkz. W H.
Willis, ''A Census of the Literary Papyri from Egypt", Greek, Roman and
Byzantine Studies 19, 1968,205 vd.; Oksyrhynkhos kkenlipapirslerJ. Krger
tarafndan incelenmitir: Oxyrhynchos in der Kaiserzeit. Studien zur Topographie
und Literaturrezeption, Frankfurt, Bem, 1990.
3. Antik Yaz Malzemeleri
1 Eski klavuz kitaplarda yaZ malzemelerine dair blmler: V. Gardthausen,

NOTlAR 249
Griechische Palaeographie, cilt 1. "Das Buchwesen im Altertum und im

byzantinischen Mittelalter", Leipzig, 1911 (yeni basks: Leipzig, 1978), 24
vd. ve T. Birt, "Kritik und Hermeneutik nebst Abriss des antiken
Buc:hwesens", Mnih, 1913 (Handbuch der Altertumswissenschaft I, 3), 247
vd. zellikle de antik kaynaklardan yaptklar ok sayda alnt nedeniyle
het zaman nemli olmaya devam ederler. ark kltrlerinin de ele alnd
zengin bir kaynak: D. Diringer, The Hand-Produced Book, Londra, 1953.
2 Enciclopedia dell'arte antica V, 797 vd. (zengin birkaynakas var).
3 Enciclopedia dell'arte antica III, 995 vd. (zengin bir kaynakas var); Pompeii
duvar yazlar sekisi: W. Krenkel, Pompejanische Inschriften, Leipzig, 1963;
ayrca bkz. CIL IV ve ekleri.
4 Lanet tabietleri iin bkz. A. Audollent, Defixiorum tabellae. Luteciae
Parisiorum, 1904; M. Guarducci, f.epigrafia greca dal/e origini al tardo impero,
Roma 1987, 313 vd. (kaynakal).
5 Guarducci, a.g.e., 293 vd.
6 J. G. Vinogradov, Vjestnik drevrej istoiii, 1971, 4, 74 vd.; B. Bravo, "Unelettre
sur plomb de Berezan", Dialogues d'histoire ancienne 1, 197 4, lll vd.
7 E. Sanmarti u. R. A. Santiago, "Une lettre grecque sur plomb trouvee a
Emporion", ZPE 68, 1987, 119 vd.; a.g.y., ZPE 72, 19881 100 vd.; Santiago,
ZPE 80, 1990, 79 vd.
8 Audollent, a.g.~. 159,Nr. 106.
9 J. T. Milik, bkz. M. Baillet, J. T. Milik u. R. De Vaux, Les Petites Grottes' de
Qumran, Oxford, 1962, 199 vd.
10 Muskalar iin bkz. R. Kotansky, "Incantations and Prayers for Salvation on
Inscribed Greek Amulets", Magika Hiera. Ancient Greek Magic and Religion,
-yay. haz. Chr. A. Faraone, D. Obbink, New York, Oxford, 1991, 107 vd.;
Pyrgi tabietleri iin bkz. M. Palottino, Etruscologia, 7Milano, 1984, 170
(kaynakal), Almanca basks: Etruskologie, Basel, l988, 159 vd.
ll W Schubart, Das Buch bei den Griechen und Rmem, 2Berlin, Leipzig, 1921,
23 vd.
12 M. Coccia, "I libri del deserto", Archeo 42, Austos, 1988, 18 vd.
13 A. K. Bowman, The Roman Writing Tablets from Vindolanda,,Londra, 1983;
A. K. Bowman ve J. D. Thomas, Vindolanda: The Latin Writing Tablets,
Londra, 1983 (Britannia, Monograph Series 4).
14 Tabulae cemtae'ye ilikin bkz. Schubart, Le.; R. Pintaudi, "Tavolette lignee e
cerate della Biblioteca Vaticana", Les debuts du Codex. Actes joumee d'etude,
Paris, 1985, yay. haz. A. Blanchard, Turnhout, 1989 (Bibliologia 9), 61 vd.
15 P. Cauderlier, "Quatre cahiers scolaires (Musee du Louvre)", Les debuts du
Codex, 43 vd.
16 J. Andreau, Les aifaires de Monsieur ]ucundus, Roma, 1974.
17 L. Bove, Documeiti di operazioni finanziarie dal!' archivio dei Sulpici. Tabulae
Pompeianae di Murecine, Napoli, 1984.
18 Fildii diptykha: H. Delbrck, Die Consular-Diptychen, Berlin, 1926.
250 ANTiKAGDA KiTAP
9 H. Bechert, "Singhalesische Handschriften", Wiesbaden, 969 (Verzeiclmis

der orientalischen Handschriften 22).
20 Schrift, Druck, Buch. Im Gutenberg-Museum, Mainz, 985, 9, Nr. z.
z 'Ayrca bkz. E. Gabba, "Un documento censorio in Dionigi d'Alicarnasso ,
74.5", Synteleia Vincenzo Arganio-Ruiz, Napoli, 964, 486 vd.
22 Bu tasvir zerine:. E Roncalli, "Osservazioni sui libri lintei etruschi", Rend.
Pont. Accad. 5/52, 978/80, 3 vd.
23 Zagreb'deki mumya bezi zerine: E Roncalli, "Carbasinis voluminibus
implicati libri", Osservazionl sulliber linteus di Zagabria, Jdl 95, 980, 227 vd.;
Scrivere etrusco, sergi katalou, Perugia, 985, Milano 985; A. Rendie
Miocevic et al., Vjestnik Arheoloskog Muzeja u Zagrebu 3, Ser., 9, 986.
24 Pallottino, a.g.e., 347 vd.; Almanca baskda: 327 vd.
25 Not 1'de anlan eserler dnda, papiroloji hakkndaki hemen hemen tm
rehber kitaplar bu bitkiden elde edilen yaz malzemesinden de sz ederler;
rnein, E. G. Turner, Greek Papyri. An Introduction, Oxford, 1980, l vd.; I.
Gallo, Avviamento alla papirologia greco-latina, Napoli, 1983, 23 vd.; O.
Montevecchi, La papirologia, 2Milano 988, ll vd. "Grundlegende
Monographie ber das 'Material' Papyrus": N. Lewis, Papyrus in Classical
Antiquity, Oxford, 974.
26 Sicilya.pairsne dair: L. Malerba, Storia del papiro in Sicilia, Bologna, 1968.
27 C. Basile, "Metodo usato dagli antichi Egizi per la fabbricazione della carta-
papiro", Aegyptus 57, 1977, 90 vd.
28 Turner, a.g.e., 5 vd.
29 Lewis, a.g.e., 15 vd.
30 Papirslerin bulunduu yerlere dair: Turner, a.g.e., 17 vd.; Montevecchi,
a.g.e., 24
3 BCH 106, 1982,533.
32 Deri ve parhlen hakknda: R. Reed, Ancient Skins, Parchments and Leath-
ers, Londra, 1972; R. R. Johnson, The Role of Parchment in Greco-Roman
Antiquity, tez, Los Angeles, Ann Arbor, 988.
33 Turner, a.g.e., 8.
34 D. Barthelemy, J. T. Miliket al., Discoveries in the]udean Desert, Oxford, 1955
vd.; J. C. Trever, Seralls from Qumran Cavel, Kuds, 1972.
35 Bkz. R. R. Johnson, Califomia Studies in Class. Antiquity 3. 1970, 5 vd.
4. Nasl Okunur, Nasl Yazlrd?
Antik yaz malzemeleri hakknda ayrntl bir eser: V. Gardthausen,

Griechische Palaeographie, cilt , Berlin, 1911, 182 vd.; ayrca bkz. British
Museum'daki orijinallerin resimleri: A Guide to the Exhibition Illustrating
Greek and Roman fe, Londra, 1908, 184 vd.
2 Berlin Devlet Mzeleri, Preuss. Kulturbesitz, Antikenmuseum; ayrca bkz. J.
Szilagyi, "Un style etrusque en bronze", BuU. Musee Budapest 54, 1980, 3 vd.
NOTLAR 251
3 W Gaitzsch, "Der Wachsauftrag antiker Schreibtafeln", Bonner ]ahrb. 184,

1984, 189vd.
4 R. Bll, Vom Wachs, Hoechst'n katks: "Kenntnis der Wachse 1", 9. Frank-
furt-Hoechst, 1968.
5 Msr'daki yazma alkanlklarna dair: A. Schlott, Schrift und Schreiber im
Al.ten Agyptei, Mnih, 1989, 53 vd.
6 BCH 106, 1982, 533; BICS 30, 1983, 150.
7 BICS 30, 1983, 150.
8 Mrekkep retimine dair: Gardthausen, a.g.e., 202 vd.
9 Scrivere etrusco, Perugia'daki serginin katalou, 1985, Milano, 1985, 22.
10 E. Sjqvist, Morgantina: "Hellenistic Inkstands", A]A 63, 1959, 275f. Porticella
gemi enkaznda ele geen mrekkep kaplar daha cla eskidir: C. j. Eiseman, B.
Sis~ondo Ridgway, "The Porticello Shipwreck", College Station, 1987, 60 vd.
ll D. von Boeselager, "Funde und Darstellungen rmischer Schreib-
zeugfutterale", Klner ]ahrb. f. Vor- und Frhgesch. 22, 1989, 221 vd.
12 Schlott, a.g.e., zellikle de 146 vd.
13 Yunan ve Romal yazclara dair: G. M. Parassoglu, ".t.ea xelp Kat y6vv",
Scrittura e Civilti 3, 1979,5 vd.; a.g.y., ''A Rol! upon his Knees", Yale Class. St.
28, 1985, 273 vd.
14 J.- J. Hatt, Strasbourg, Musee Archeologique. Sculptures antU]ues regiorales.
Paris 1964. Nr. SO.
15 B. M. Metzger, "When Did Seribes Begin to Use Writing Desks?", Histarical
and Litterary Studies, Leiden, 1963, 123 vd.
16 R. Meiggs, Roman Ostia, Oxford, 1973, Tabi. 26a.
17 Dsseldorf, Landesbibliothek; Metzger, a.g.e., Tabi. 18.
18 Bkz. B. M. W Knox, "Silent Reading in Antiquity", Greek, Roman and Byz.
St. 9, 1968, 421 vd.
19 Bkz. IL Blm, not 5.
20 W Binsfeld, "Lesepulte aufNeumagener Reliefs", Bonner ]ahrb. 173, 1973,
201 vd.
21 Th. Birt, Die Buchrolle in der Kunst. Archiiologisch-antU]uarische Untersuchungen
zum antiken Buchwesen, Leipzig, 1907 (yeni basks: Hildesheim, 1976).
22 Roma, Museo Nuovo Capitolino: Helbig, Fhrer durch die ffentlichen
Sammlungen klassischer Altertmer in Rom, cilt 2, 4Tbingen, 1966, N. 1734.
23 Paris, Louvre G 457.
24 Bu konudaki aratrnalar: H.-J. Marrou, MoVOIKO') avfp. Etude sur !es scenes de
la vie intellectuelle figurant sur !es monuments funeraires romains, Grenoble, 1938
(yeni basks: Roma, 1964); G. S. Dontas, EiKoves Ka6r.evwv nvev.aTKwv
av8pwrwv eis Tfv apxaiav EAAT]V!K'}v TEXVTJV, Atina, 1960.
5. Antik Kitap/ann Balca Biimleri
1 Bu konuda en iyi Almanca eser hala: W Schubart, Das Buch bei den Griechen
252 ANTiKAGDAKiTAP
und Rmem, Berlin, Leipzig, 1921 (bu basksndan yararlanlmal). Rulo kitaba
dair nemli bir yaz: E. G. Tumer, "The Terms Recto and Verso. The Anatamy
of the Papyrus Roll", Actes XV Cangres Intem. Papyrologie I., Brksel, 1978.
Herculaneum dndaki papirsler iin de nemli: G. Cavallo, Libri, scritture,
seribi a Ercolano, Napoli, 1983 (1. ek, Cronache Ercolanensi 13, 1983).
2 Papirs zerinde yazma dair: E. G. Tumer, Greek Manuscripts of the Ancient
World, ikinci basky yay. haz. P. ]. Parsons, Londra, 1987 (BICS ek. 46),
zengin bir kaynaas var.
3 R. Seider, Paliiographie der griechischen Papyri, cilt I-III, 1. Stuttgart, 1967-90.
4 . Oxford, Bodleian Library, Tumer, a.g.e., 38, Nr. 13.
5 P. Oxy. II 223.
6 Paris, Louvre, Tumer, a.g.e., 82, Nr. 45.
7 Brksel, Musees Royaux. Tumer, a.g.e., 22, Nr. 73.
8 Tumer, a.g.e. ve Cavallo, a.g.e. dnda bkz. C. H. Roberts, Greek Literary
Hands. 350 B. C. - A. D. 400, Oxford, 1956.
9 R. Seider, Paliiographie der lateinischen Papyri, cil tl-II, 2. Stuttgart 1972-81. B.
Bischoff, Paliiographie des rrnischen Altertums und des abendliindischen Mit-
telalters, 2Berlin 1986 (zengin kaynaka s. 314 vd.).
10 Giessen niversitesi ktphanesi, Bischoff, a.g.e., 78.
ll Napoli, Biblioteca Naz., Bischoff, a.g.e., 80.
12 Oxford, Bodleian Library. Seider, a.g.e., II, 1, N: 36.
13 Ge antikadaki kitap yazlarna dair: G. Cavallo ve H. Maehler, Greek
Bookhands of the Early Byzantine Period: A. D. 300-800, Londra 1987 (BICS
ek 47).
14 Tumer, a.g.e., 8 vd.
15 P. P. Parsons, Museum Helv. 45, 1988,65 vd.
16 ok uzun sre kullanlan papirs rulolarna dair: N. Lewis, Papyrus in Cias-
sical Antil]uity, Oxford, 97 4, 60 vd.
7 Papirslerin zerindeki yaznn ykanarak ve silinerek kartlmasna dair:
E. G. Tumer, Greek Papyri. An Introduction, Oxford, 1980, 6; 199.
18 T. Dorandi, "Sillyboi", Scrittura e Civiltii 8, 984, 85 vd.
9 Tumer, Greek Manuscripts of the Ancient World, 13 vd.
20 Rulolarn ortalama boyuna dair: Cavallo, Ubri, scritture, seribi a Ercolano, 47
vd.
21 Tumer, a.g.e. 62, Nr. 31.
22 $chubart, a.g.e., 58.
23 B. Hemmerdinger, Revue des etudes grecques 6, 1948, 1044 vd.
24 Codex szcnn anlam zerine: Thesaurus linguae Latinae, bkz. "codex";
ayrca bkz. L. Holtz, "Les mots latins designant le livre au temps d'Augustin",
Les debuts du odex. Actes de lajoumee d'etude, Paris 1985, Tumhout 1989
(Bibliologia 9), 105 vd.
25 Temel bir eser: E. G. Tumer, The Typology of the Early Codex, Univ. of
Pennsylvania Press, 1977.
NOTlAR 253

27 Turner, a.g.e., 57 vd.
28 Fakat ayrca bkz. Turner, a.g.e., 69, not 10.
30 C. H. Roberts ve. T. C. Skeat, The Birth of the Codex, Londra, 1983, 48.
31 L Koenen ve C. Rmer, Der Klner Mani-Kodex, Bonn, 1985.
32 Turner, a.g.e., 22, mini kodeksiere dair baka rnekler de var.
33 Bu kodeks ve cilderi zerine: The Facsimile Edition of the Nag Hammadi
Codices, 12 cilt, Leiden, 1972-84.
34 R. Kasser, Papyrus Bodmer XXIII, Kln, Cenevre, 1965.
35 Bu tr cildere dair: B. van Regemorter, "Le cdex relie depuis son origine
jusqu'au Haut Moyen-Age", Le Moyen Age 61, 1955, I vd.; a.g.y. "Some
Early Bindings from Egypt in the Chester Beatty Library", Dublin, 1958
(Chester Beatty Monographs 7).
36 Ayrntl kodeks tasvirleri iin: Turner, a.g.e., 73 vd.
37 Vergilius Vaticanus. Codex Vat. lat. 3225. Tpkbasm, Graz, 1980 (Codices
selecti LXXI), ayrca erh: D. H. Wright, Graz, 1984.
38 Vergilius Romanus: Pictura omamenta complura scripturae specimina Codicis
Vat. 3867 qui Codex Vergiiii Romanus audit, Roma, 1902 (Codices e Vaticanis
selecti 2).
39 Ilias Ambrosiana. Cod. F 205 P, Inf. Bibliothecae Ambrosianae Mediolanensis,
tpkbasm, Bem, Olten, 1953 (Fontes Ambrosiani XXVIII).
40 Dioskurides. Codex Vindobonensis med. gr. 1 der sterr. Nationalbibliothek,
tpkbasm, Graz, 1965 (Codices selecti XII), ayrca erh: H. Gerstinger,
Graz,l970.
41 K. Weitzmann ve H. L. Kessler, The Cotton Genesis, British Library Codex
Cotton Otho B VI, Princeton, New York, 1986.
42 O. Mazal, Kommentar zur Wiener Genesis. Faksimile-Ausgabe des Codex theol.
gr. 31 der sterr. Nationalbibliothek in Wien, Frankfurt, 1980.
43 Codex Purpureus Rossaniensis, tpkbasm ve erh; yay. G. Cavallo, J. Gribomont
ve W C. Loerke, Roma, Graz, 1987 (Codices selecti, LXXXI, LXXXI+).
44 A. Grabar, Les peintures de l'Evangeliaire de Sinope (Bibl. nat. Suppl. gr. 1286),
Paris, 1948.
45 Derleyen ve anlatan E. A. Lowe, Codices Latini antiquiores, ll cilt ve ekler,
Oxford, 1934-71.
46 G. Cavallo'nun ge antikada kitap retimi zerine yazd mkemmel
yaz: "Libro e pubblico alla fine del mondo antico", Libri, editari e pubblico nel
manda antico, yay. G. Cavallo, Roma, Bari, 1984, 81 vd.
47 Tpkbasm: S. Prete, II Cadice di Terenzio Vaticano 3226, Vatikan,l970.
Ayrca bkz. J. N. Grant, Studies in the Textual Tradition of Terence, Toronto,
1986,4 vd.
48 C. H. Roberts, The Antinoopolis Papyri I, Londra, 1950, Nr. 29.
49 E A. Hirzel, P Vergiiii Maronis Opera, Oxford, 1956, III.
254 ANTiKAGDAKiTAP
50 Bu olguya dair: C. H. Roberts veT. C. Skeat, The Birth of the Codex, Londra,
983. Bu konuda eitli yazlar iin bkz. Les debuts du codex. Actes joumee
d'etude Paris 1985, yay. haz. A. Blanchard, Turnhout, 1989 (Bibliologia 9).
51 Metin aktarrnndaki sorunlara dair: G. Cavallo, "Conservazione e perdita
dei testi greci: fattari materiali, sociali, culturali", Tradizione dei classici,
trasfomazione della cultura, a cura di A. Giardina, Roma, Bari, 1986, 83 vd.;
A. Blanchard, "Choix antiques et codex", Les debuts du codex, 181 vd.
52 Londra, British Library. P. O.xy. 30, J. Mallon, Ernerita 17, 1949, 1 vd.
53 G. Cavallo, Roberts ve Skeat, The Birth of the Codex'in eletirisi, Studi ital.di
filol. class. 78, 985, 118 vd.
54 T. C. Skeat, "The Length of the Standard Papyrus Roll and the Cost-Advan-
tage of the Codex", ZPE 45, 1982, 68 vd.
6. Resimli Kitaplar
Antikadaki kitap illstrasyonuyla ilgilenenler ve bu konu zerinde alanlar

iin en nemli temel kitaplar: K. Weitzmann, Ancient Book IUumiratian, Cam-
bridge Mass., 1959 ve IUustrations in RoU and Codex, Princeton, 1970; yazarn
konuya iyi bir gir salayan resimli kitab: Spiitantike wd frlchristlicle Buchmalerei,
Mnih, 1977 (Diegrossen Handschriften der Welt). Ayrca bkz. N. Horsfall, "The
Origirs of the Illustrated Book"; Aegyptus 63, 1983, 199 vd. ve zellikle de A.
Geyer, Die Genese narrativer BuchiUustration, Frankfurt a. Main, 1989.
2 Londra, The Egypt Exploration Society. E. G. Turner, "The Charioteers from
Antinoe",JHS 93, 973, 192 vd.; renkli resimler: Weitzmann, Spiitantike und
frhchristliche Buchmalerei, Nr. 6.
3 Bkz. Weitzmann, Ancient. Book Illumination, 5; a.g. y., Illustrations in Rol! and
Codex, .4 7 vd.
4 Elimize ulaan resimli papirslerin listesi: Enciclopedia dell'arte antica V, 946.
5 Leiden niversitesi, Cad. or. 5; Weitzmann, Ancient Book Illumination, 8.
6 Bkz. z. Kadar, ''Anfange der zoologischen Buchillustration", Das Altertum
19, 1973, 88 vd.
7 Bkz. Z. Kadar, "Sur les problemes des illustrations des ouvrages zoologiques
d'Aristote et leurposterite", Acta Classica Univ. Scient. Debr. 5, 969, s. 55 vd.
8 Londra, Wellcome Institute for the History of Medicine; C. Singer, "The
HerbalinAntiquity and its Transmission to Later Ages",JHS 47, 927, vd.,
zellikle de s. 3 vd. .
9 Genel olarak \1yana Dioskurides'i ve Dioskurides aktarrnma dair: Enciclopedia
dell'arte antica III, 127 vd. (C. Bertelli). Kodeksin tpkbasm: Gr~z, 1965,
erh eden: H. Gerstinger, Graz, 1970.
10 Floransa, Bibl. Laurent., Cad. Plut. LXXIV, 7. Weitzmann, Ancient Book
Illumination, 19; a.g.y., Illustrations in Rol! and Codex, 73 vd.; 108.
Brksel, Bibl. Royale, Cod. 3 714: Weitzmann, Ancient Book Illumination, 19;
a.g.y., Illustrations in Rol! and Codex, 136 vd.
NOTlAR 255
12 Tpkbasm: Codices e Vaticanis selecti Bd CVIII, Leipzig, 1929.

13 Ayrca bkz. J. N. Grant, Studies in the Textual Tradition of Terence, Toronto,
1986. f
14 C. Dedoussi, Fr 246 (PSI 847): "An Illustrated Fragment of Menander's
EYNOYXO:L", BICS 27, 1980,97 vd.
15 Londra, The Egypt Exploration Society, P. Ox:y. 2331.
7. Kitap Datm ve Kitap/k
1 zellikle de bkz. E G. Kenyon, Books and Readers in Ancient Greece and

Rome, 20X.ford 1951, 10 vd.; Homeros sorununa iyi bir zet: A. Heubeck,
Die homerische Frage, 2Darmstadt, 1988, yazyadkmekonusunda zellikle
de 228 vd.; ayrca bkz. R. Bellamy, "Bellerophon's Tablet'', Class. ]ournal84,
1989, 289vd.
2 Bkz. Kenyon, a.g.e.
3 yi bir genel bak: T. Kleberg, Buchlandel und Verlagswesen in der Antike,
Darmstadt, 1967; P. Fedeli, "Autore, comrnitente, pubblico in Roma1 ', Oraliti,
scrittura, spettacolo, Torino, 1983, 77 vd. Antik kaynaklar nedeniyle hala
yararl: L. Haenny, Schriftsteller und Buchhiindler imalten Rom, Leipzig, 1885.
4 Hesperia 4, 1935, 21.
5 E. G. Turner, Greek Manuscripts of the Ancient World, 2Londra 1987 (BICS
ek. 46), Nr. 51.
6 Tpkbasm: U. v. Wilamowitz-Mllendorf, Der Timotheos-Papyrus, serigrafi,
Leipzig, 1903.
7 H. Erbse, "ber Aristarchs Iliasausgaben", Hermes 87, 1959, 275 vd.; A.
Heubeck, a.g.e., kaynakal.
8 Ay~ca bkz. G. Cavallo, Scrittura e Civilti 8, 1984, 22.
9 Bkz. T. Birt,Das antike Buchwesen, Berlin, 1882, 109 vd.; ge antikadaki
"kitaplk" konusunda ayrntl bilgi: R. Schipke, Untersuchungen zur
HersteUung und Verbreitung des Buches im lateinischen Westen zwischen dem 4.
und 6. ]ahrhundert, tez, Berlin (Dou), 1976.
10 A. E Norman, "The Book Trade inFourth-Century Antioch",JHS 80, 1960,
122 vd.
ll Bkz. P. Petit, "Recherches sur la publication et la diffusion des discours de
Libanius", Historia 5, 1956, 479 vd.
12 Antik yazarlarn el yazmalarn bizzat kendilerinin yazmamas zerine: T.
Dorandi, "Den Autoren ber die Schulter geschaut. Arbeitsweise und
Autographie bei den antiken Schriftstellern", ZPE 87, 1991, ll vd.;
stenografiye dair: H. Boge, Griechische Tachygraphie und Tironische Noten,
Hildesheim, 197 4; a.g.y., Die berlieferung der griechischen Tachygraphie. Studia
Codicologica, yay. K. Treu, Berlin, 1977, 103.
13 T. C. Skeat, "The Use ofDictation in Ancient Book-Production", Proceed-
ings of the BritishAcad. 42, 1956, 179 vd.
1
256 ANTiKAGDAKiTAP
14 K. Ohly, "Stichometrische Untersuchungen", Zentralblatt fr Bibliothek-

swesen, ek 6, 1928.
15 R. Fehrle, Das Bibliothekswesen im alten Rom, Wiesbaden, 1986, 36 vd.
Atticus'un kelimenin tam anlamyla bir yaync, yani kitaplarn datmn
da yapan bir iadam olduu konusunda kukuludur. Fakat Atticus'un bu
tr "dk" seviyeli ticaret ilerini azatllar adna yapt dnlebilir.
16 Bkz. E. G. Tumer, Greek Papyri, Oxford, 1980, 92 vd.
17 Tumer, a.g.e., 51; CIL VI 9218 Dionysius adnda bir kitapdan sz eder.
18 Bkz. Kleberg, a.g.e. 45 vd.
9 T. Kleberg, "Book Auctions in Ancient Rome?",Libri 22, 1973, 1 vd.; R.].
Starr, "The Used-Book Trade in the Roman World", Ploenix 44, 1990, 148
vd.
20 P. Petaus 30; ayrca bkz. J. van Haelst, "Les origines du codex", LeS debutsdu
codex. Actesjoumeed'etude Paris 1985, yay. A. Blanchard, Tumhout, 1989,13
vd., zellikle de 21 vd.
21 B. K. Gold, Literary Patronage in GreeceandRome, Chapel Hill, Londra, 1987.
22 P. Oxy. 292; E. G. Tumer, "Journal ofEgypt", Archaeol. 38, 1952, 91 vd.
23 Sansr ve kitap kymzerine: W Speyer, Bchervemichtung und Zensur des
Geistes bei Heiden, ]uden und Christen, Stuttgart, 1981.
8. Ktphaneler
Antik ktphanelere dair temel bir kaynak: C. Wendel ve W Grber, "Das

griechisch-rmische Altertum", Handbuch der Bibliothekswissenschaft III, 1.
2 Wiesbaden, 1955, s. I vd. (kaynakal); zellikle de bkz. makale derlemesi:
Le biblioteche nel manda antico e medievale, yay. haz. G. Cavallo. Roma, Bari,
1989.
2 E. Posner, Archives in the Ancient World, Cambridge, Mass., 972; P. Culham,
"Archives and Altematives in Republican Rame", Class. Philology 84, 1989,
IOOvd.
3 E Burkhalter, ''Archives locales et archives centrales en Egypte romaine" !/
Chiron20, 1990, 19 vd.
4 Yunan ktphaneleri konusunda ;ot 'de anlan eserlerin d nda ok yararl.
bir kaynaka derlemesi: J. Platthy, Sources on the Earliest Greek Libraries with
the Testimonia, 'Amsterdam, 968; ayrca bkz. M. Burzachechi, "Ricerche
epigrafiche sulle antiche biblioteche del mondo greco", Rend. Acc. Line. 18,
1963, 75 vd.; 39, 1984,307 vd.
5 J. Beazley, "Hymn to Hermes", A]A 52, l948, 336 vd.
6 Tiranlar dneminde Atina'daki kltrel durum iin bkz. H. A. Shapiro, Art
and Cult under the Tyrants in Athens, Mainz, 989.
7 Aristoteles'in ktphanesinin yazgin iin bkz. P. Moraux, Der Aristotelismus
bei den Griechen, cilt , Berlin, 973, 3 vd.
8 Ayrca bkz. L. Canfora, La biblioteca scomparsa, Palermo, 988, 18 vd.
NOTLAR 257
9 skenderiye'deki Museion ve ktphanesine dair: RE, bkz. "Museion"

(Mller-Graupa); E. A. Pearsons, The Alexandrinian Ubrary, Glory of the
Hel/enistic World, Amsterdam, 1952; P. M. Fraser, Ptolemaic Alexandria, I,
Oxford, 1972, 305 vd.; L. Canfora, La biblioteca scomparsa, Palermo, 1988.
10 Belgeler: RE, bkz. "Museion".
ll L Canfora, "Le biblioteche ellenistiche", Le biblioteche nel mondo antico e
medievale, 3 vd., zellikle de 10 vd.
12 airlerin eserlerini yeniden yayma hazrlayan skenderiyeli filologlar, 3-4
ksa metni tek bir ruloya yazyorlard.
13 Bkz. Fraser, a.g.e., 325 vd.
14 BSA 56, 1961,40, Nr. 110.
15 E Schmidt, Die Pinakes des KaUimachos, Berlin, 1922; R. Pfeiffer, A History
of Classical Scholarship, I., Oxford, 1968, 12 7 vd. E. G. Tumer, Greek Papyri,
Oxford, 1980, 102 vd.
16 L. Canfora, La biblioteca scomparsa, 74 vd.; 130 vd., 139 vd.
17 Serapeion'un ina edilmesine dair: A. Row e, Discovering of the Famous Temple
and Enclosure of Serapis at Alexandria, Le Caire, 1946; ayrca bkz. S. Handler,
A]A 75, 1971, 64 vd. Ktphane zerine: Fraser, Ptolemaic Alexandria, I.,
323 vd.
18 1776-88, Bl. XXVIII. Ancak antik kaynaklar Serapeion'un yklnas konu-
sunda farkl grler ileri srerler: A. Baldini, "Problemi della traduzione sulla
"distruzione" del Serapea di Alessandria", Riv. di Storia Ant. 15, 1985, 97 vd.
19 C. Rapin, "Les textes litteraires grecs de la tresorerie d'Ai Khanoum'', BCH
lll, 1987,225vd.
20 ]. Raeder, Gymnasiurh 95, 1988,316 vd.
21 H. J. Schalles, "Untersuchungen zur Kulturpolitik der pergamenischen
Herrscher im dritten Jahrhundert v; Chr." (Istanbuler Forschungen 36, 1985);
ayrca bkz. E. V. Hansen, The Attalids ofPergamon, 2lthaca, Londra, 1971.
22 E Schmidt, a.g.e. 28; 104 vd.
23 G. Kaibel'nAthenaios basks.
24 Gymnasion'lara dair: J. Delorme, Gymnasion, Paris, 1960. R. Nicolai, "Le
biblioteche dei ginnasi", Nuovi Annali della Scuola Speciale per Archivisti e
Bibliotecari 1, 198 7, 17 vd. ktphanelerin epigrafik belgeleriyle gymnasion 'lar
arasnda balant kurulmasn gereinden fazla eletiriyor.
25 Ptolemaion'un nerede yer ald, Auglaurion'un yenilerde saptanan konumu
dorultusunda yaplabilir, bzk. G. S. Dontas, Hesperia 52, 1983, 40 vd.
26 M. Segre, Catalogo di libri da Rodi. Riv. di Filol. N. S. 13, 1935, 214 vd.; yeni
biryazra dair: G. Kh. Papakhristodoulou," Nea crToxeia ya (3(3A:o6fjKES
aTfvApxaia Pooo. Enypapf oxeTKa -e Tf (3(3Ao6fKTJ To
Apxaiov rv-vacriov", Dodekanesiaka Khronika ll, 1986, 265 vd., a.g.y.,
"Das hellenistische Gymnasion von Rhodos. Neues zu seiner Bibliothek",
Akten des XIII. lnternat. Kongresses fr Klass. Archiiologie, Berlin, 1988,
Mainz, 1990, 500 vd.
258 ANTiKAGDA KiTAP
27 L. Robert, BCH 59, 935, 42 vd.

28 M. Manganaro, "Una biblioteca storica nel Ginnasio di Tamomenion e il P.
Oxy 124", La Paroladel Passata 29, 974, 388 vd.; a.g.y., A. Alfldi, "Una
biblioteca storica nel Ginnasio di Tamomenion nel II see. a. C.", Rmisehe
Frhgesehichte, Heidelberg, 976, 83 vd.
29 Roma ktphaneleri : R. Fehrle, Das Bibliothekswesen im alten Rom,
Wiesbaden, 986.; bunun d nda not 'de anlan es erler. Roma ktphaneleri
iin ayrca bkz. Chr. Neumeister, Das antike Rom, ein literariseher Stadtfhrer,
Mnih, 99, 106 vd.
30 Malzeme derlernesi olarak hala yararl: P. E Ptz, De M, Tulli Cieeronis
Bibliotheea, tez, Mnster, 925.
3 O. E. Schmidt, "Ciceros Villen", Neue ]ahrb. fr das klass. Altertum 2, 899,
328 vd.; 466 vd.
32 Papirslerin Villa dei Papiri'de bulunmasna dair: D. Comparetti, G. De
Petra, La Villa Ereolanese dei Pisoni, Torino, 883, 284 vd.; C. Gallavotti, "La
custodiadei papiri n ella Villa suburbana Ercolanese", Boll. dell'lst. di patologia
dellibro 2, 940, 53 vd.; a.g.y., "La libreria di una villa romana ercolanese
(nella casa dei papiri)", Boll. dell'Ist. di patologia dellibro 3, 94 , 29 vd.; M.
R. Wojcik, "La 'VilladeiPapiri'. Alcune riflessioni", 2. ek, CronacheErcolanesi
13, 983, 29 vd.
33 Herculaneum kaz raporu. Almancas: 792, 63.
34 Yazlarn zlmesi zerine: M. Capasso, Storia fotografiea dell'offieina dei
papiri, Napoli, 983.
35 M. Gigante, Catalogo dei papiri ereolanesi, Napoli, 979. Yaymlanan metinler
iin zellikle de bkz. Cronache Ereolanesi , 97 vd.
36 G. Cavallo, "Libri, scritture, seribi a Ercolano", 1. ek, Cronache Ereolanesi ,
983; a.g.y., "I rotoli di Ereolana come prodotti sctitti. Quattro riflessioni",
~ Serittura e Civiltd 8, 984, 5 vd.
3 7 G. Carettoni, Das Haus des Augustus auf dem Palatin, Mainz, 983, 7 vd.
38 Ktphanenin dekorasyonu zerine: Th. Sengelin, Apollo Palatinus, tez,
Viyana, 983, zellikle de 89 vd.
39 Porticus Octaviae'ye dair: E Coarelli, Guida areheologiea di Roma, Milano
974, 246 vd.
40 Chr. Hlsen, RM 7, 902, 74 vd.; konuyu yeniden ele alan: F. Coarelli,
Roma, Guida archeol., Laterza, Roma, Bari 980, 74.
4 Bkz. J. C. Anderson, "The Histarical Topography of the Imperial Fora",
(Coll. Latomus 82). Brksel, 984, 52 vd.
42 Anderson, a.g.e., 74 vd. Traianus (ya da Hadrianus) ktphanesinden
ayrlan ve sonra Historia Augusta'nn yazarnn and Bibliotheca Ulpia'y
olu turan Asinius Pollio ktphanesinin Basilica Ulpia'nn iindeki Atrium
Libertatis iine kurulup kurulmadn tartr.
43 Roma imparatorluk ktphanelerinin kapanmas zerine: G. W. Houston,
"A Revisionary Note on Ammianus Mareellinus 4.6.8: When did the
NOTLAR 259
Public Libraries of Ancient Rome Close?", Library Quarterly 58, 1988, 258
vd.; Roma'daki ilk Hristiyan ktphanelerine dair: G. Scalia, "Gli 'archiva'
di papa Damaso e le biblioteche di papa Ilaro", Studi medievali 18, 1977, 39
vd.; C. Callmer, "Die al testen christlichen Bibliotheken in Rom", Erarws 83,
1985,48 vd.
44 imparatorluk dnemindeki ktphaneler zerine: R. Cagnat, "Les
Bibliotheques municipales dans l'Empire Romain", Memoires de 1'Institut
National de France 38, 1909, l vd.
45 Th. Mommsen, Gesammelte Schriften, IV, Berlin 1906, 433 vd.
46 Kartaca'daki ktphaneterin durumu zerine: Byrsa II. P. Gros, Rapport sur
les campagnes de fouilles de 1977 a 1980: la basilique orientale et ses abords,
Roma, 1985,27 vd.
4 7 Cagnat, a.g.e., 10 vd.
48 A. Beschaouch, R. Hanoune, Y. Thebert, Les Ruines de Bulla Regia, Roma,
1977, ekill05; E. M. Ruprechtsberger, Antike \%lt 16, 1985, l3 vd., zellikle
de 24 (burada ktphane olarak ele alnd).
49 Bkz. H. Jouffroy, La Construction publique en Italie et dans l'Afriqueromaine,
Strazburg, 1986; G. Wesch-Klein, Liberalitas in rem publicam. Private
Aufwendungen zugunsten von Gemeinden im rmischen Afrika bis 284 n. Chr.,
Bonn, 1990.
50 Bu konudaki yen( yazlar: The Greek Renaissance in the Roman Empire.
Papers from the tenth British Museum Class, kolokyun, yay. haz. S. Walker ve
A. Caneron, Londra, 1990 (BICS ek 55).
51 AA 1903, 193 vd. C. Stertinius Ksenophon'a dair.: RE, bkz. "Stertinius", Nr.
3 (Kind).
52 J. Travlos, Bildlexikon zur Topographie des antiken Athen, Tbingen, 1971, 43 2
vd. (daha eski kaynakal). Ktphaneyi balayan kii zerine: J. Oliver,
"Flavius Pantaenus, Priest of the Philosophical Muses", Harvard Theological-
Review 72, 1979, 157 vd. Ktphanenin yaps zerine bkz. IX. Blm, not
10.
53 D. Willers, Hadrians panhellenisches Programm, Basel, 1990 (Antike \%lt. ek
16), Hadrianus ktphanesine dair: 14 vd.
54 P. Collart, "In.scriptions de Philippes", BCH 57, 1933,316 vd.
55 H. Bouvier, "Homnes de lettres dans les inscriptions delphiques", ZPE,
1985, 119 vd.
56 Bkz. Chr. Habicht, "Die Inschriften des Asklepi~ions" (Altertmer von
Pergamon VIII, 3). Berlin, 1969,15 vd.
57 Celsus ktphanesinin yaztlanna dair: J. Keil, Forschungen in Ephesos V, "1:
Die Bibliothek", 2Wien 1953; M. Strocka, Gymnasium 88, 1981, 322 vd.
58 Mi:mumentaAsiaeMinoris antiqua8, 1962, Nr. 418.; E. L. Bowie, "Poetryand
Poets in Asia and Achaia", The Greek Renaissance in the Roman Empire, 198
vd.
59 TituliAsiaeMirpris 2,3, 1944, Nr. 910.
260 ANTiKAGDA KiTAP
'60 W M. Ramsay, The Cities of St. Paul, Londra, 1907, 228 vd.
61 P. Collinet, Histoire de l'ecole de droit de Beyrouth, Paris, 1925.
62 W von Diest, Nysa ad Maeandrum, Berlin, 1913 Odl Erg.-Heft 10), 49 vd.
63 L. Robert, Hellenika 1, 1940, 144 vd.
64 G. Cavallo, "Scuola, scriptorium, biblioteca a Cesarea", Le biblioteche nel
mondo antico e medievale, 65 vd.; ayrca bkz. L. J. Levine, Caesarea under
Roman Rule, Leiden, 1975, zellikle de 119 vd.
65 Konstantinopolis ktphanesine dair: C. Wendel, "Die erste kaiserliche
Bibliothek in Konstantinopel", Zertralblatt f Bibliotheksweser 59, 1942, 193
vd. ( = C. Wen-del, Kleine Schriften zum antiken Buch- und Bibliotheksweser,
yay. W Krieg. Kln, 1974, 46 vd.). '
9. Ktphanelerin ve D~ Mimarisi
Bu konuya girmek iin en uygun eser: V. M. Strocka, "Rmische

Bibliotheken", Gymnasium 88, 1981, 298 vd. Daha nceki kaynaklardan bir
seki: Chr. Callmer, "Antike Bibliotheken", Opuscula Archaeologica 3, 1944,
145 vd.; C. Wendel, "Die bauliche Entwicklung der antiken Bibliothek",
Zentralblatt fr Bibliothekswesen 63, 1949, 407 vd. (= C. Wendel, Kleine
Schriften zum anti.ken Buch- und Bibliotheksweser, yay. W Krieg, Kln, 1974,
144 vd.); J. T121nsberg, Offertlige biblioteker i Romerriget i det 2. arhundrede e
Chr, Kopenhag, 1976; E. Makowiecka, The Origin and Evalutian of Architec-
tural Form of Roman Library, VarOVa, 1978; L. L. Johnson, The Hdlenistic
and Roman Library: Studies Pertaining to Their Architectural Form, tez, Wash-
ington, 1978 (Ann Arbor 1984).
2 E. G. Turner, Greek Papyri, Oxford, 1980, 79.
3 Kaplica m zesindeki togal vatanda resmi: Helbig, Fhrer durch die ffentlicher
Sammlunger klassischer Altertamer in Rom, cilt III, 4Tbingen 1969, Nr. 2374.
Heykel destei olarak capsae ya da rulo demetleri iin bkz. T. Birt, Die Buchrolle
in der Kunst, Leipzig, 1907 (son bask: Hildesheim, 1976), 248 vd.
4 Casa del Menandro' daki ktphaneye dair: A. Maiuri, La Casa del Menand ro
e il suo tesoro di argenteria, Roma, 1933, 84 vd.; Strocka, a.g.e., 300 vd.
5 C. Wendel, "Der antike Bcherschrank", Nachrichten v. d. Akad. d.
Wissersch., Gttingen, 1943, 267 vd. (= C. Wendel, Kleine Schrifter zum
antiken Buch- und Bibliothekswesen, 64 vd.).
6 Bkz. Wendel, a:g.e.
7 A. Conze, "Die pergamenische Bibliothek", Sitzungsber. Berliner Akad. d.
Wis-sersch. 53, 1884, 1257 vd.; R. Bohn, Altertmer von Pergamon Il, Berlin,
1885,56 vd.; W Radt, Pergamon, Kln, 1988, 187 vd.; Strocka, a.g.e., 302 vd.
8 Gymnasion'lara dair: J. Delorne, Gymnasion. Paris 1960.
9 C. Rapin, "La tresorerie hellenistique d'Ai Khanoum", Revue Archeol. 1987,
41 vd.; a.g.y., "Les textes litteraires grecs de la tresorerie d'Ai Khanoum",
BCH, lll, 1987, 225 vd.
NOTlAR 261
10 Pantainos ktphanesinin inaat zerine: T. L. Shear, Jr., Hesperia 42, 1973,

145 vd.; 385 vd.; J. M. Camp, Die Agora von Athen, Mainz, 1989, 211 vd.
ll P. Collard, Philippes, Ville de Macedoine, Paris, 1937, 338 vd.
12 E Castagnoli, "Sulla biblioteca del tempio di Apollo Palatino", Rend. Acc.
Lincei Ser. 8, 4, 1949, 380 vd.; Strocka, a.g.e., 307 vd.
13 Bu mekanda yaptm bir inceleme esnasnda, Augustus dneminden kalma
baz tf temel kalntlarnn ktphanelerin nndeki meydann seviyesine
kadar kt izlerrimi edindim. Domitianus dneminde bunlar tula
desteklerle glendirmekle yetinilmiti. Ksacas, Augustus dnemine ait
ktphane salonlar Domitianus dnemindeki yeni yapyla ayn seviyedeydi.
Ayrca, Severus'un mermer kent planndaki ktphanelerin plan, Tabula
Hebana'da stun sras ve heykel aedicula'sna dair bilgilerle rtmektedir.
14 Hellenistik dnemdeki evlerde (Delos) ve erken Roma dnemine ait
kaplcalarda nesnelerin konduu duvar nilerinin mimari ayrnts iin bkz. G.
Hombostel-Httne; Studien zur rmisclen Nisclenarchitektur, Leiden, 1979.
15 Palatium ktphanesi erevesinde Germanicus'un (Tabula Hebana)
onurlandrlmas iin yaplan bavuruya dair: T. Sengelin, Apollo Palatinus,
tez, Viyana, 1983, 189 vd.
16 Teroplum Pacis zerine: J. C. Anderson, The Histarical Topography of the
Imperial Fora (Coll. Latomus 182), Brksel, 1984, 101 vd.
17 Traianus ktphanesinin mimarisi zerine: C. N. Amici, Foro di Traiano:
Basilica Ulpia e biblioteche, Roma, 1982; "Foro Traiano. Contributi per una
ricostruzione storica e 'architettonica", Archeologia Classica 41, 1989, Z8vd.,
zellikle de: G. Piazzesi, Le due biblioteche, 180 vd.
18 Bkz. Amici, a.g.e., O.
19 Vgl. I. Nielsen, Thermae et balnea, Aarhus, 1990, 163 vd.
20 K. De Fine Licht, "Untersuchungen an den Trajansthermen zu Rom",
Analecta Romana 7, 1974, ekler; 19, 1990, ekler.
21 Nielsen, a.g.e., 144.
22 Strocka, a.g.e., 315 ..
23 E Coarelli, Guida archeologica di Roma, Milano, 1974, 231.
24 Gvitavecchia'daki kaplcalarda da ("Terme Taurine") duvar nili ve podyumlu
bir ktphane salonu vardr. Ancak M. Torelli bu kaplcalarn Traianus'un bir
villasna ait olduunu syler: M. Torelli, Etruria, Roma, Bari 1980, 115 vd.
25 E Coarelli, Lazio, Roma, Bari, 1982, 56; ayrca bkz. Catalogo Museo della
Civilti Romana, Roma, 1958, 557, Nr. 15.
26 S. L. Weinberg, "The Southeast Building, the Twin Basilicas, the Mosaic
House", (Corinth I, V), Princeton, 1960, 5 vd.
27 Celsus ktphanesine dair: W Wildberg, M. Theurer, E Eichler, J. Keil, Die
Bibliothek, (Forschungen in Ephesos V, I), 2Viyana, 1953; E Hueber, V. M.
Strocka, "Die Bibliothek des Celsus", Antike ~lt 6, 1975, 4, 3 vd.; Strocka,
Rmische Bibliotheken, 322 vd.
28 O. Deubner, Das Asklepieion von Pergamon. Kurze vorlaufige Beschreibung,
Berlin, 1938; 40 vd.; Radt, Pergamon, 263.
262 ANTiKAGDA KiTAP
29 Bkz. Callmer, a.g.e., 175 vd.; Strocka, a.g.e., 320 vd.; Radt, a.g.e., 262 vd. Ancak
Th. Wiegand'n ok ksa aklanalannda, bkz. Abh. der preuss. Akadenie der
Wissensch. 1932, 5, 10 vd., L. L. Johnson'un, a.g.e. 79 vd. hakl olarak iaret ettii
baz sorunlarla karlarz: Duvar nilerinin iinin mennede kaplanml olmas,
bu nilerin gmme dolap olmas olasln hayli azaltr. N ilerin yerden-ykseklii
1, 75 metredir,. dolaysyla nilere u}amak iin bir podyum olmu olmas gerekir.
Ancak ahap bir podyum olduu varsaym, bu kadar lks denmi bir salona
pek uygun dmemektedir. Bu nedenle Johnson kitap dolaplannn nilerin
iinde deil, nilerin altnda kalan duvarlara dayal olduunu dnr.
30 A. v. P. VIII, 3, 29, Nr. 6.
31 M. A. Sisson, "The Stoa ofHadrian at Athens", Papers of the British Schpol
at Rome ll, 1929, 50 vd.; J. Travlos, Bildlexikon zur Topographie des antiken
Athen, 244 (kaynakal); D. Willers, "Hadrians panhellenisches Programn"
(Antike Kunst, Beih. 16). Basel, 1990, 14 vd.
32 Willers, a.g.e.
33 H. E Pfeiffer, "The Roman Library at Timgad. Memoirs of the American
Acad.", In Rome 9, 1931, 157 vd.; Strocka, a.g.e. 316 vd.
34 Kk Asya'da yer alan Nysa'daki ktphane binas olaanst derecede
iyi korunmutur ve zemin kat henz topran altndadr (W. von Diest, "Nysa
ad Maeandrum",Jdi Erg.-Heft lO, 1913,49 vd.). Yine Kk Asya'da yer alan
Side (A. M. Mansel, Die Ruinen von Side, Berlin 1963, 118 vd.) ve Kremna Q. .
nan, 1970 "Kremna Kazs Raporu", Trk ArkeolojiDergisi 19, 1970, 2, 51 vd.)
kentlerinde birer salonun ktphane olduuna iaret edilmitir. Fakat Stroc-
ka'nn (a.g.e., 308, not 27; 309, not 28) hakl olarak vurguladgibi, Augustus'un
Palatium'daki evindeki iki byk odann ve Nero'nun Domus Aurea'sndaki
bir mekann ktphane olmad kesindir. Tivoli'deki Villa Adriana'nn Sala.
dei Filosofi denen salonu da, sk sk iddia edilenin aksine ktphane deildir.
Bu byk salonun yarm daire apsisinin iinde ayn byklkte yedi duvar
nii yer alr. Ancak, ktphaneterin sabit emasnda hi eksik olmayan ortadaki
heykel nii burada yoktur. Yaklak 80 cm derinliindeki duvar nileri yerden
yaklak l, 75 m yksekliindedir. Nilerde gmme kitap dolaplan olduunu
dnrsek, ayn ykseklikte bir de podyumun yer almasgerekir. Fakat bir
podyuma dair herhangi bir belirti yoktur, zira Callmer, a.g.e., 176, baz kalntlan
bu ekilde yorumlasa da, bunlar binann ilk planna ait deildir. Tam tersine,
duvarn alt ksmndaki al dekorasyon paralan burada bir zamanlar bir
podyum olduu ihtimalini ortadan kaldrr. Muhtemelen Sala dei Filosofi'nin
duvar nilerinde heykeller yer alyordu.
35 Kitap raflannn ykseklii meselesi iin bkz. Johnson, a.g.e., 182 vd.
10. Ktphane/erin letimi ve daresi
Antik ktphanelerde darya kitap dn verilmemesi kuralna ve baz

NOTLAR 263
istisnaiara dair: P. Fedeli, "Sul prestito librario nell' antichita e sull' arte disedurre
i bibliotecari", Quademi Urbinati 45, 984, 165 vd.; L. Piacente, "Utenti
eprestito di libri nelle biblioteche dell'antica Roma", Studi latini e italiani 2,
1988,49 vd.
2 Roma imparatorluk ktphaneleri imparator tarafndan finanse edilmi olsa
gerek.
3 Ktphane grevlileri hakknda ayrntl bilgi: R. Fehrle, Das Bibliothekswesen
imalten Rom, Wiesbaden 1986, 7l vd._
4 Hyginus zerine: J. Christes, Sklaven und Freigelassene als Grammatiker und
Philologen im antiken Rom, Wiesbaden, 1979, 72 vd.
5 Melissus zerine: Christes, a.g.e., 86 vd.
6 mparatorlukprocurator'lan zerine: H. G. Pflaum, Les procurateurs equestres
sous le Haute-Empire Romain, Paris, 950;-a.g.y., Les carrieres procuratorienre
sequestres sous le Haut-Empire Rom(.lin, Paris, 1960-61; ktphane
procurator'lan zerine: L. D. Bruce, "The Procurator bibliothecarum at
Rome",]ournal ofLibrary History 18, 983, 43 vd.
7 AE 1953, 73; G. B. To~end, The Hippo lnscription and the Career of
Suetonius", Historia 10, 196, 99 vd.
8 S. Panciera, "Tiberius Iulius Zoili filius Fabia Pappus", Epigraplica 3 , 969,
112 vd.
9 Bu sorunlar iin bkz. G. W. Houston, ~ Revisionary Note on Ammianus
Mareellinus, 4.6. 8: When did the Public Libraries of Ancient Rome Close?",
The Library Quarterly 58, 988, 258 vd.
10 Ktphaneleri ele alan uzman literatre dair: C. Wendel, "Bibliothek",
Reallexikon {r Antike und Christentum cilt 2, 2 72 vd. ( = C. Wendel, Kleine
Schriften zum antiken Buch- und Bibliothekswesen, yay. W. Krieg, Kln 974,
198.).
Ksaltnalar
AE Annee epigraphique
ATA American Journal of Archaeology
AJP American Journal of Philology
A. v. P. Altertmer von Pergamon, Berlin, 1885-
BCH Bulletin de correspondance hellenique
BICS Bulletin. Institute of Classical Studies. University of London
BSA Annual of the British School at Athens
CIL Corpus Incriptionum Latinarum. Berlin 1862 -
IG Inscriptiones Graecae. Berlin 1873-
]di ]ahrbuch des Deutschen Archiiologischen Instituts
]HS Journal of Hell.nic Studies
P.Oxy. The Oxyrhynchus Papyri. Londra 1898-
RE Paulys Realencyclopiidie der classisehen Altertumswissenschaft. Yeni basks.
1893-
RM Mitteilungen des Deutschen Archiiologischen Instituts, Rmische Abteilung
St. Etr. Studi Etruschi
TAM Tituli Asiae Minoris. Viyana 1901-
ZPE Zeitschrift [r Papyrologie und Epigraphik
Resim Kaynakas
1 lnst. Neg. 79.2307.

2 Guarducci, Epigrafia greca daUe origini al tardo impero, Resim 13.
3 A.g.e., Resim ll 4.
4 Rasenna, storia e civilti degli Etruschi, Resim 239.
5 Mze fotoraf.
6 Archeo 37, Mart 1988, dosya, s. 14.
7 Mze fotoraf.
8 Graffiti in the Athenian Agora, Resim 18.
9 Furtwangler-Reichhold, Griech. Vasenmalerei; Tab!. 136.
10 Drig, Art antique. Collections privees de la Suisse Romande, Nr. 214.
ll Micali, Storia dei popali ... , Tab!. 103.
12 Guarducci, Epigrafia greca dalle orgini al tardo impero, Tah!. VI.
13 Turner, The Papyrologist at Work, Tab!. 6b.
14 Mze fotoraf.
15 BICS, ek 46, Nr. 4.
16 Mze fotoraf.
17 lnst. Neg. 55.102.
18 Bagnail v. Samuel, Ostraka in the Royal Ontario Museum II, Nr. 206.
266 ANTiKAGDAKiTAP
9CILIV 487.
20 A]A 963, Tabl. 35.
2 Fotoraf]. Vinogradoy.
22 Cristofani, Gli Etrnschi in Maremma, Resim 79.
23 Mze fotoraf.
24]HS 909, Tabl. VI.
25 Archeo 42, Austos, 988, s. 29.
26 Britannia Monogr. 4, Tabl. IV 1.
27 A.g.e. Resim 7.
28 Rend. Acc. Archeol., Napoli 970, Tabl. XVII.
29 Papyrologica Florentina XVIII, Tabl. LXI.
30 Bechart, Singlalesische Handschriften, Tabi. l.
3 Schrift, Druck, Buch im Gutenberg-Museum, Nr. 12.
32 Scrivere etrnsco, s. 23.
33 Scrivere etrnsco 53.
34 Perrot-Chipiez, Histoire de !'art dans 1'antiquite, Resim 353.
~ 35 A. Duro, Vocabolario della lingua italiana, "papiro".
36 Tumer, Greek Papyri, ekill a, b.
3 7 Mze fotoraf.
38 Mze fotoraf.
39 Bonner ]ahrbcher 984, S. 192.
40 Mze fotoraf.
41AJA 1959, Tabi. 71.
42 Museo Borbonico I, Tabi. XII.
43 Esperandieu, Recueil general des Bas-Reliefs de la Gaule Romaine, Nr. 5503.
44 Mze fotoraf.
45 lnst. Neg. 71.1964.
46 Mze fotoraf.
47 Tumer, Typology of Ancient Codex, Resim 1.
48 Schubart, Das Buch bei den Griechen und Rmem, Resim 14.
49 BICS, ek 46, Nr. 67.
50 A.g.e., Nr. 13.
51 Roberts, Greek Literary Hands, Nr. 21 a.
52 BICS ek 46, Nr. 45.
53 BICS, Nr. 73.
54 Mallon, Paleographie, Tabl. IV, 1.
55 Seider, Paliiographie der !at. Papyri II, 1, Tabl. III, 4.
56 A.g.e., Tabl. XX, 36.
57 Schubart, Das Buch bei den Griechen und Rmem, Resim 27.
5B Koenen-Rmer, Der Klner Mani-Kodex, s. 25.
59 The Facsimile Edition of the Nag Hammadi Codices, Codex II, s. 3.
60 A.g.e. s. 8.
61 A.g.e. s. 7.
RESiM KAYNAKASI 26 7
62 Kasser, Papyrus Bodmer XXIII, s. 10.

63 Regemorter, Same Early Bindings from Egypt in the Chester Beatty Ubrary,
Tabl. 5.
64 Iist. Neg. 57.1947.
65 Codices e Vaticanis selecti II.
66 Fotoraf: K. Anger, tpkbasm.
67 Seider, Paliiographie der !at. Papyri II, 1, Tabl. X, 14.
68 Tpkbasfu, Graz, 1984. ~
69 ]HS 1973, Tabl. IV:
70 Weitzmann, Ancient Book Illumination, Resim 1.
71 Weitzmann, IUustrations in Rol! and Codex, Tabl. XIII, 37.
72JHS 1927, Tabl. I.
73 A.g.e. Tabl. II.
74 Codices e Vaticanis selecti CVIII.
75 A.g.e.
76 A.g.e.
77 Weitzmann, Ancient Book Illumination, Resim 107.
78 P. Oxy. XXII, Tabl. XL
79 Quademi dell'Accademiadelle Arti del Disegno 1, 1988, s. 32.
80 Seider, Paliiographie der griech. Papyri II, Tabl. Ik.
81 BICS, ek 46, Nr. 14.
82 Papiri della R. Universiti di Milana I, Nr. 19.
83 Manganaro, Alfldi, Rmische Frhgeschichte, Tabl. 3.
84 Wojcik, La Villa dei papiri ad Ercolano, Tabl. III.
85 Sulu boya, Wilpert, Die rmischen Masaiken und Malereien der kirchlichen
Bautenvom4. bisl3.]ahrhundert IV: Tabl. 140.
86 A. v. P. VIII, 3, Tabi. 13, Nr. 38.
87 Fotoraf: V: M. Strocka.
88 Fotoraf: A. Effenberger.
89 Inst. Neg. 77.525.
90 Bonner ]ahrbcher 1973, S. 204.
91 A. Maiuri, Casa del Menandro, Tabl. I.
92Jnst. Neg. 1938, 20. .
93 A. v. P. II, Tabl. III.
94 ]di 1937, s. 230.
95 A. v. P. VII, Tabl. VIII.
96 Revue archeologique, 1987, s. 45.
97 Camp, Die Agora vonAthen, Resim 157.
98 Foma Urbis Romae, Tabl. III.
99 Accademie e biblioteche d'Italia ll, 1937, s. 13.
100 Anderson, The Histarical Topography of the Imperial Fora, Tabl. I.
101 Archeologia Classica 1989, S. 256a, Resim 9 (modifike). .
102 Inst. Neg. 1934, 189.
268 ANTiKAGDA KiTAP
103 Amici, Foro di Traiano, Basilica Ulpia e biblioteche, Resim 126.

104 Fotoraf: M. Monti.
105 De Fine, Ucht, Untersuchungen an den Trajansthemen zu Rom, Tab!. I, 4.
106 Carietti u. Mirri, Le antiche camere delle terme di Tito e le loro pitture, Tab!. 2.
107 Inst. Neg. 80.1863.
108 Winnefeld, Die Villa des Hadnan bei Tivoli, Tab!. VIII (kesit).
109 Fotoraf: Yazar.
110 Inst. Neg. 72.2613.
lll A.g.e. 72.2616.
112 Corinth V, I, s. 5.
113 Forschungen in Ephesos V, Resim 3.
114 A. v. P. XI, 2, Tabl. 84 (kesit).
115 Fotoraf: Pergamon kazs.
116 Deubner, Das Asklepieion von Pergamon, Resim 32.
117 Wllers, "Hadrians panhellenisches Programn", Antike Kunst, ek 16, Resim 1.
118 Inst. Neg. 73.1128.
119 Inst. Neg. 73.1127.
120 Memoirs of the American Academy in Rame 9, 1931, Tabl. 16.
121 Fotoraf: Agora Mzesi, Atina.
Dizin
Abu Simbel 29. Anakreon 149.

Abusir 129. Anaksagoras 117, 12 7.
Aelius Stilo, Lucius 145, 190. Anaksimandros 127.
Aemilius, Paullus 162, 177, 185, 195. Andronikos, Rodoslu 152-153.
Agapetus (papa) 185. Ankara 48.
Agatharkhos, S amos lu ll 7. Annius Postumus 242-243.
Ai Khanoum 163, 207, 21 1. AntigonosGonatas 131,162,243.
Aigina 16: Antigonos, Karystoslu 166.
Aiskhines 45. Antimakhas (air) 150.
Aiskhylos 14, 31, 43, 129, 155. Antiokheia 133, 141, 162, 179, 198, 211.
Akademia 153-154. Antiokhos, Byk 162.
Akhaia 15,190. Antiokhos Epiphanes 73.
Aleksandros, Abonuteikhoslu 145. Antiokhos, IV: 146.
Aleksandros Aitoleus 158. Antium 173,175,200.
AlexanderSeverus 184,222,243-244. Antonius lulianus 142.
Alkman 43. Apellikon, Teoslu 151-152, 171.
Amasis (Msr kral)' 127. Aphthonios 161.
Ambrosius (Milanopiskoposu) 82,107,113. Apollodoros, Damaskoslu 140, 167, 183.
AmmianusMarcellinus 161,181-182,184. Apollonios (Msr'n "babakam") 69.
Anagnia (Anagni) 61. Apollonios Eidographos 157.
270 ANTiKAGDAKiTAP
. Apollonios, Pergeli 166. Brundisium (Brindisi) 24, 141, 168 .

Apollonios Rhodios 157.
Apuleius 187, 243. Caecilius Epirota, Quintus 44.
Aquilius Regulus, Marcus 14.1. Caecilius lucundus 60.
Argos 15-16, 157. Caecina, Au! us 134.
Aristarkhos, Samoslu 97. Caere (Cerveteri) 19-22, 38, 54, 62.
Aristarkhos, Samothrakeli 130. Caesar 75, 134, 152, 160,164, 178-180,210-
Aristeides 35. 211,241,242,244.
Aristodemos, Nysal 169. Caesarea Marittima 195.
Aristomakhe (kadn air) 54. Caligula 146, 181.
Aristomenos 53. Calpurnius Piso, Lucius 176.
Aristophanes 32-33, 43, 92-93, 109, 139, Calvisius Sabinus, Gaius 164.
150, 157, 159,215. Caracalla kaplcalar 222, 243.
Aristophanes, Byzantionlu 130. Carvilius Spurius 24, 38.
Aristoteles 10, 39, 45, 56, 65, ll7, 128, 130, Casa del Menandro 203-205.
143,149,151-155,164-165, 17l-174, Catius, Titus 205.
187,238. Cato Uticensis 172.
Arkadia 15. Catullus 144,200.
Arkhilokhos 146. Cicero 10, 39, 44-45, 92, 95-96, ll0-1ll,
Arsinoe 69. 128,132-134,139-140,143-146,152-
Artemon, Kassandreial 166. 153,166,171-174,200,202-203,243.
AsiniusPollio 136,179,183,211. Claudius (Roma imparatoru) 24, 68, 136,
Asinius Pollio'nun ktphanesi 180,215. 188.
Astypalaia 30. Claudius Caecus, Appius 24.
Athenodoros (ktphaneci) 165. Claudius Quadrigarius, Quintus 186.
Atina 16-18,28-29,31-33,35-36,40,49,68, Claudius Tiberius (ktphanelerden
127-128,132,149-155,159,163,166- sorumlu hekim) 241.
167,171,173,177,189-190,195,210, Clodius Thrasea Paetus 14 7.
212,229,232,235-237. Clusium (Chiusi) 38.
Atrectus (kitap) 141. Comum (COmo) 187, 240.
Atrium Libertatis 179, 183, 211. Constantinus, Byk 107, 166, 184, 196-
Attalos, II. 166. 197.
Attalos, III. 117, 164. Constantius, II. 197.
Attalos ktphanesi 206-208. Corfidius, Lucius 139.
Atticus, Pomponius 44, 96, 132, 133, 139, Cornelius Faustus Sulla 152, 170-172.
140,152,171,172,173,174,200,243. Cornelius Nepos 174, 205, 243.
Augustinus 82, 185, 186. . Cumae 19, 171, 173.
Augustus 44,48,67, 137,143-144,146,175,
179, 180-181, 188, 212-213,24 . Dakhla (Msr) 55, 57.
Augustus tapnandaki ktphane 181, Delphoi 54, 191, 194.
188. Demetrios (kitap) 144.
Aurelianus (Roma imparatoru) 64, 160- Demetrios, Phaleronlu 154.
161, 183. Demokedes '149.
Aurelius Syrnmachus, Quintus 185. Demokritos 117,
Demosthenes 41, 43, 45, 89,131,242.
Berezan (Krm) 51-52. Dertona (Tortona) 187.
Berytos (Beyrut) 195. Derveni 72, 129-130.
Biton 166. Diocletianus 44, 73, 137, 147.
DiZiN 271
Diocletianus kaplcalan 184, 223, 243. FlaVia Melitine'nin Asklepieion'daki ktp-

-Diogenes, Oinoandal ll, 49. hanesi 229.
Diogenes Laertios 10, 126, 128, 131, 146, Flavius Aemiliamis, Lucius 188.
151,153,165,243. Flavius Pantainos, Titus 189.
DionKhrysostomos 142,189,193. Fronto 61, 132,237-238,241.
Dionysios (Pomponius Atticus'un klesi) Fulgentius 25.
174.
Dionysios (ifal bitkiler yazan) ll 7. Gabii 38.
Dioskurides (hekim) 107, 119. Galenos 96, 14l, 155-157,161,164,182,217.
Dodona 50. Gellius 141-142, 178,182-183, 186-187, 190,
Domitianus 84, 115, 143, 146, 181, 187,212. 238-240.
Domus Tiberiana'daki ktphane 240. Georgios (skenderiye piskoposi) 197-198.
Dorus (yaync) 140. Germanicus 215.
Drusus 215. Girit 14-15, 18.
DuraEuropos 69; 73. Gordianus, II. (Roma imparatoru) 175-176.
Dyrrhakhion (Durazzo) 188. Gorgias 45.
Eleazar 72. Habeistan 65.

Elephantine 69. Hadrianus 160, 183, 189-191, 195, 223,229-
Elis 15. 232,242.
Emporion (spanya) 51. Hadrianus ktphanesi 190, 229, 232, 235.
Ennius 43,44, 142. Hadrianus villas 17 6.
Epameinondas 53. Halikarnassos (Bodrum) 194.
Ephesos (Efes) 10,191,193,195,227-228,241. Harpokration 143, 144.
Epidauros 191. Helikon 51.
Epiktetos 135. Helvidius Priscus 147.
Epikuros 145, 153, 177, 202. Herakleides 150.
Epikuros'un "bahesi" 153. Herakleitos, Rhodiapolisli 10, 195, 240.
Eratosthenes 157, 159. Herakleopolis 69.
Erekhteion 68. Herculaneum 69, 92, 95, 176-177, 202.
Erythrai (Lokris) 54. Herennios Philon 244.
Euboia 15-19. Herennius Severus 175,205.
Eukleides (Atina arkhon'u) 18, 150. Hennarkhos 153.
Eukratides 163, 207. Hermodoros 128.
Eumenes, II. 73, 164, 206. Hennapolis 69.
Euphorion 162, 182. Herodes Attikos 40.
Euripides 32-33,41,43,96, 122, 128-129, Heron, skenderiyeli 117.
150,155,166,203. Hesiodos 43, 52, 126, 149.
Eusebios 196. Hieron II., Syrakusaili 168.
Euthydemos (Sokrates'in rencisi) 150. Hieronynus 40, 105, 132-133, 184.
Hilarus (papa) 185.
Fabius Pictor, Quintus 137, 167. Hipparkhas (Atina tiran) 33, 126, 149.
-Falerli 38. Hippo Regius 242.
Favorinus, Arelateli 189. Hippokrates, Khioslu 116.
Fayyum 36, 69. Homeros 10, 17,19,41-43, 9Q, 105, 111-112,
Fidus Optatus 142. 115, 122, 126, 129-i31, 138-139,144,
Filistin 15, 69, 195. 149,157,159,166-167,185,194-195.
Flavia Melitine 191-192. Horatius 44, 134, 140-142, 180, 239.
272 ANTiKAGDA KiTAP
Hyginus ISO, 241. Laris Pulenas 3S-39, S4.

Hypereides 4 I. Lasos 149.
Laterano IS5-1S6.
Iulianus (imparator) 142, l97-l9S. Laurentum 213.
Iulius Africanus, Sexrus 149, IS4, 195, 242. Lausos (mabeyinci) 72.
Iulius Celsus Po lemaeanus, Tiberius 19 I. Libanios o, 133, 145:
Iulius Longinianus, Gaius 194. Licinius Macer 61.
Iulius Martialis 175. Linos 17, 43, S4.
Iulius Pappus, Tiberius 242. Livia 67.
Iulius Quintianus Flavius Rogatiarius, Livius 3S, 61, 92, 94, 97, lll, 140, 144, 146.
Marcus 1S7. Livius Andronicus 39, 43, 69, 190.
Iulius Vestinus, Ludus 160, 242. Livius Larensis, Publius 5.
!uno Moneta tapna 61. Lucanus 44, 144.
Lucilius 134.
bykos 149. Lucullus 162,171-172.
skender, Byk 10, 36, 42, l2S-129, 13 I. Lykeion I5-I54.
skenderiye 6S, 73, 137,141,143, 152, 154- Lykon 153.
156, 15S, 60-l62, 64-165,172, l7S, Lykophron l5S.
so, 195-197, 206, 2o, 213, 240,242. Lykurgos 155.
skenderiye ktphanesi bkz. Museion Lysias 45.
sokrates 41,45-56,57, 12S,242.
stros 30. Magliano (Toscana) 53.
Marcellus ISI, 195.
Kadmos 14, 15. Marcellus, Sideli 10, 95.
Kallimakhos 157-159, 65, 239. MarcusAntonius 165,177.
Karanis 69. Marcus Aurelius 61, 132,236,239,241.
Kartaca 141,160,170, 1S7. Marsiliana d'Albegna .19-20, 23.
Kassandros, Makedonyal 13 , 154. Martialis 61, 75,S4, l09-ll2, ll9, 140-144,
Khios 3. 175, s, 202.
Kbrs 14, s, l5S. Matidia 1S7.
Kleomenes (boksr) 30. Maximinus, Trakyal (Roma imparatoru) I 05.
Kleopatra 65. Megara 16.
Knidos (Data) 75. Melissus, Gaius ISI, 241.
Kolophon 150. Menandros 41, 43, 9S, 109, 122, 144, 167,
Konstantinopolis (stanbul) 72, o7, 41, 203,205.
144, 166, 196, 197. Messenia 15, 53.
Koptos 69. Metrodoros (ifal bitkiler yazar) ll 7.
Korinthos 15, 6, 173, S9, 194,223,227. Mettius Epaphroditus, Marcus 46, 176.
Kos 167, ISS, 191. Mezopotamya 5, 65.
Krates, Malloslu 166. Msr 29, 36, 42, 44, 47, 49, 55, 57, 64-66,
Krateuas ll7, ll9. 6S-73, 75, S6, 92, 99-100, 103, 105,
Ksenophon 2, 127-l2S, 150. 109, lll, ll6, 127, 129, 140; 142, 149,
Kserkses 149. 52, 154-155, 15S-160, 64, 66, 6S,
Kumran 54, n. 8, 198.
Kydas (ktphane mdr) l5S. Miletos 1S, 25-26, 30, 127.
Kyrene s: Mithridates VI., Pontoslu ll9, 162, 63,
71, 199.
Lakonia 15. Mnemon, Sideli 161.
.DiZiN 273
Morgantina 51, 77, 79. Philolaos 128, 150.

Museion ktphanesi (skenderiye) 130, Pindaros 43, 96, 112, 159.
143,154,159-162,164-167,170,178, Piraeus 167.
185,187,206,210,218,220,223,227. Pithekusai (skhia) 17-19, 28.
Platon 30, 39AO, 97, 112, 128, 143, 150.
Naevius 169. Plautus 39, 178:
NagHammadi 100-102. Plinius,Gen 134,136,175,178,187,189,
Neleus, Skepsisli 151-153, 155. 205,213,240.
Nero 134, 180, 188, 203, 212. Plinius, Yal 134, 143.
Nestor, Larandal 18-19,25. Polemon, liorilu 166.
Neumagen 45,78,84,202-203. Pollius Valerianus, Quintus 141.
Nikopolis 135. Polybios 156, 169, 170.
Nola 196. Polykrates, Samoslu 127, 145, 149.
Nysa 149, 195. Pompeii 49, 50, 59, 60, 78, 173, 203-205.
Pompeius 163.
Octavia 181. Pompeius Macer, Gnaeus 180, 241.
Octavius Lampadio, Gaius 142. Porsenna 38.
Oksyrhynkhos 69, 92, 94, 96, 143. Porticus Octaviae'deki ktphane 212.
Onesandros (ktphane mdr) 158. Praeneste (Palestr1na) 22.
Origenes 135, 195-196. Propertius 144.
Orosius 97. Prusa (Bursa) 189, 193.
Orvieto 75. Ptolemaion 166-167.
Ostia 80-81, 142, 183. / Ptolemaios, II. Philadelphos 72, 52, 158.
Ovidius 44, 77,110-111,141,144,146,180, Ptolemaios, I. Soter 154.
240. Ptolemaios, III. Euergetes 161, 168.
Ptolemaios, VI. Philometor 164, 166.
Palatium ktphanesi 180, 213216, 218, Ptolemaios VIII. Euergetes.. 155.
235,237,239,241. Ptolemai:s Hermu 36.
Palmyra 64, 160. Puteoli (Pozzuoli) 173.
Pamphilos 196. Pyrgi 54-55.
Pantainosktphanesi 190,210,212,236-
238. Quintianus 40-41,45,135,140,146,151.
Pantheon'daki ktphane 184, 242-243.
Papirius Paetus, Lucius 173. Rhianos 182.
Parrhasios 114. Rodos 17, 19, 152, 167, 169, 195.
Parthenios 50, 182. Roma 10,1J, 22, 26, 36, 43, 45,47-49,56,
Patrai (Patras) 190. 60-61,69,78-80,82,86,105,137,140,
Paulinus, Nalal 185, 196. 145,149,171,185-186,195,197,218.
Pausanias 30,51-53,166, 190,231.
Peisistratos 127, 149, 150. Sabrata 187.
Pergamon (Bergama) 73, 117, 151,156, 163- Sai:s 68.
166,180,191,206,213,229. Sallustius 44, 144.
Perseus, Makedonyal 162, 170, 178. Salmydessos 127.
Persius 175-176. Samn:onicus.175- 176.
Petaus (ky katibi) 36-37. Saneta Sanetarum 185-186.
Philadelphia 69. Sappho 43.
Philippi 190,210. Scipio Aemilianus 170.
Philoderrios, Gadaral 177-178, 202. Sebasteion 188.
274 ANTiKAGDAKiTAP
Secundus (kitap) 109, i ll, 14 l. Theon, skenderiyeli 16 l.

Seleukos Nikanor 149. Theophilos (skenderiye piskoposu) 62.
Seneca 40,20, 40,175, 178,203-204. Theophrastos 65-66,143,151-154,171.
Serapeion ktphanesi 16 l. Thera 15, 28.
Servius Claudius, 73. Thukydides 10, 97, 131, 145,242.
Sicilya 35, 51, 65, 68, 77, 79, 28, 134, 5, Tiberius 10, 146, 181-182.
67-68, 170. Tibullus 144.
Sikyon 15-16,54. Tibur (Tivoli) 176, 186, 223, 238-239.
Silius ltalicus 75. Tiro 132.
Simanides 149. Titus 13-14,143, 180-181,205,212.
Smyma (zmir) 169. Traianus 179, 182-183,_185, 187-189, 194,
Soknopaiu Nesos 69. 198,212,227,236,242.
Sokrates 127, 150. Traianus kaplcalan 219-222,24 l.
Salon 126. Traianus'un ktphanesi(Bibliotheca
Sophokles 31, 43, 28, 155. Ulpia) 64, 183-184, 213, 223,239.
Sophron 151. Trier 45, 76, 78, 133, r4 1.
Sosius (kitap) 140. Tryphon (yaync) 140-14 l.
Sparta 53, 128, 146. Tusculum 38, 171-173.
Statius 44, 136. Tyrannion 152-153, 174.
S tertinius Avi tu s 175. Tzetzes 156, 6l.
Stertinius Ksenophori, Gaius 188.
Strabon 137, 151-52, 154, 160-161, 169, Ugarit 15.
195,206. Ulpianus 48, lll.
Straton, Lampsakoslu 151, 153.
_Suessa Aurunca 187,215. Valens (Roma imparatoru) 197.
Suetonius 10, 44, 72, 144, 146, 160, 178, Valerius Pollio 144.
80, 182, 241-242. Varro 37, 61, 73,119, 141,145, 164, 174,
Sulpicius Apoilinaris 238. 179, 241, 244.
Sulpicius Maximus, Quintus 82, 84. Vergilius 10, 42, 44, 107' 108, ll 0- ll 2, 119-
Suriye 15, 73, 132. 122,139,142,144,175,185.
Syrakusai 35, 65-66, 168, 170. Verrius Flaccus, Marcus 144.
Vespasianus 182, 211.
Tacitus (Roma imparatoru) ~4. 24, 64, 143, Vindolanda (Britanya) 56,58-59, 61.
"183. Vitruvius ll7, 143,154,163-164,175,202-
Taenea 68. 203,213.
Tarquinia (Tarquinii) 19,38-39. Volsinii (Bolsena) 187.
Tarsus 195. Vulci 19.
Tauromenion (Taonnina) 167-168.
Tebtynis 69,117.
Templum Pacis'teki ktphane 182, 216- Zagreb 62, 65, 7i
217,232. Zenobia 64, 60.
Terentius 39,44, 108,121-124,179, Zenodaros J.i~oslu 130,157-158.
Thamugadi (Tingad) 187, 233. mon.12.Bri911, 243.
Thebai (Bai.bti,i} ;:5. .'M. 'leph-vrimis lparall 16.
ThemisHas n
ANTiKAGDA KiTAP
Horst Blanck
..............................................................
u "kitaplar kitab ", antikada rulo ve kodeksler. ktaplrk

ve ktphaneleri ele alan en nemli eserlerden bridr.
ok sayda resmle desteklenen bu eser hem antk kaynaklara
hem de en son veri ve bulgulara dayanr.
insanlar ortaa ve yeniada olduu gib antikada da kitap-

la yakn bir iliki kurdular. Horst Blanck 'f\rtikada Kitap"ta
Yunanl ve Romallarda kmlern okuyup yazdnr, yazn dun-
yasn, yaynclar. kitap datmn. o dnemde kitaplarn hangi
malzemelerden retildiini, papirsten parmene, rulo kitap-
tan kodekse nasl geildiini ayrntlaryla anlatyor. Ayrca, an-
tikada zel kitap koleksiyonlarn ve kamu ktphanelerini,
ktphanelerin mimari yaplarn ho bir dlle tasvir ediyor.
Horst Blanck sadk dostumuz kitabn zgemini nihayet

renmemizi salyor.
kltr rnl

Horst Blanck - Antikçağda Kitap PDF

Загружено:

Сведения о документе

Оригинальное название

Авторское право

Доступные форматы

Поделиться этим документом

Поделиться или встроить документ

Параметры публикации

Этот документ был вам полезен?

Это неприемлемый материал?

Авторское право:

Доступные форматы

Horst Blanck - Antikçağda Kitap PDF

Загружено:

Авторское право:

Доступные форматы

DOST

yaam & kltr

Bu dizi Zehra Aksu Ylmazer'in ynetiminde

Horst Blanck Kln niversitesi'nde klasik arkeoloji,

Das Buch in der Antike

C. H. Beck'sche Verlagsbuchhandlung, 1992

Bu kitabn Trke yayn haklan

Almancadan eviren, Zelra Aksu Ylnazer

Yayna Hazrlayan, Filiz Ding - Zehra Aksu Ylnazer

Dost Kiabevi Yaynlan

7 Kitap Datm ve Kitaplk 126

9 Ktphane/erin ve D Mimarisi 199

1O Ktphaneterin letimi ve daresi 236

Elinizdeki bu kitap, antikada Yunan ve Roma kltrndeki kitap

Ortaa ve yeniada olduu gibi antikada da birok insan,

vg konumas yapacaktr. Tam o srada konuma metninin yer

Roma, Eylll991 Horst Blanck

Yunanllar kltrlerinin en byk baarl~rn mitik bir kla sok;

l. Titus tak, Roma. Yazt.

mu, tanrlarnn ya da kahramanlarnn baanlar olarak tasvir et-

Fenikeliler getirmiti... Ben kendim Kadmos dneminden kalma

spiritus asper denen bir nefes iareti kullanld), doudakiler iin

Asya'nn bat kys, Ege adalarnn hemen hemen tu., Korinthos,

Omnes Haereses 5, 22. 1) tarafndan ortaya atlmtr. Buna karn,

2. Dipylon'da bulunan bir mlek. zerindeki yaz:

3. Pithekusai'de (skhia) bulunan seramik.

(lyada 6, 155 vd.), getiren kiinin ldrlmesini emreden bir mek-

AB r 11 E I H e 1K AM N::: O nP :LT Y <1> X 'f n

zi'ndeki skhia adasnda bir ticaret kolonisi kurduktan sonra yakn

Bilinen en eski Etrsk yazlar 10 700 civarnda kil kaplarn zerine

4. Marsiliana d'Albegna'da bulunan rnek alfabeli yaz tahtas.

5. Tomba Regolini-Galassi'd~ (Caere) bulunan rnek alfabeli

T omba Regolini-Galassi kkenli zarif bucchero kabnda rastlyoruz

6. Tomba Regolini-Galassi' de (Caere) bulunan alfabeli ve heceli "calamaio".

kendi dillerine zg sesiere uyarlamak zorundaydlar. Etrskede o,

Yunancadan farkl olarak Etrske iki farkl s sesine sahipti,

Latin alfabesinin13 kkeni hakknda bilgi veren arkeolajik veriler

7. Tita Vendia'mn kabnn zerindeki yaz. Roma, Villa Giulia Mzesi.

olduu gibi, F (digamma) kullanlr (Yunancada F w sesi iin kulla-

* Patlayc ses: p, t, k, b, d, g gibi nsz harfler (.n.)

yazl ynne daha sk rastlanmaktadr, nitekim daha sonra yalnzca

iota, kappa, labda, my, ny, ksei, au (omikron ortaada bulundu),

Alfabenin oluumunu incelediimiz bu blmlerden sonra imdi

yzyln banda Attika'da ortaya kt ve orada 1. yzyla kadar

hem~top lamal (daha yksek deere sahip rakam imleri daha dk

Fenike yazs 9. yzylda, yaplan baz deiikliklerden sonra

Gnmze ula an ve kamuya ynelik olan ilk Yunan yazdan 7.

Resim 8: Agorada bulunan ve zerinde U yaz yer alan os rakon *:

dir. 3 Bizim burada verdiimiz .rneklerin Yunanca konuulan dn-

* ostrakon: Oy pusulas olarak kullamlan anak mlek paras. (.n.)

nn retildii okullar olup olmadn bilmiyoruz. Belki de zel

9. Ders sahnelerinin yer ald Duris vazosu. Berlin, Devlet Mzeleri.

Duris kab ve 5. yzyldan kalma benzer tasvirler o dnenide

brakr. Euripides mektubu dramann etkili bir arac haline getirir.

n varsaymamza yol aar. Nitekim Eupolis (Fragm. 304 K) bir frag-

11. Onesimos'un vazo resmi. Berlin Devlet Mzeleri.

ayn kiinin kazd anlalmtr. Muhtemelen bunun nedeni ya

12. Agorada bulunan ostrakon'lar, bazlarnn zerinde Themistokles yazar.

kenti Syrakusai'de de ostrakismos benzeri bir kurum vard; burada

ve agramrnatos'un* aznlkta olduunu aka gsterirler. zellikle

* agramrnatos: Okuma yazma bilmeyen kii-(oulu agramrnatoi): .n.

13. Bir imza altrmas. P. Petaus 121 (S 2. yzyl).

Antik dnyann Latince konuan blgelerine gelince: 10 Duvarlara