UNIVERZITET U TUZLI

Mainski fakultet
Odsjek : Mehatronika

Predmet : Materijali II

Labolatorijska vjeba 1 :
Ispitivanje vrstoe materijala zatezanjem

Tuzla, 20.06.2017.g.
Student: Adis Ali
Br.indeksa : III-48/16

ASISTENTI:

__________________________
Dr. Sc. Fehmo Mrkaljevi

Dr. Sc. Ferid Mulahalilovi

Mr. Sc. Jasmin Halilovi

Mr. Sc. Demal Kovaevi

 1. UVOD
Poznavanje mehanikih svojstava materijala od kojih je izraen dio je neophodno, kako pri dejstvu
spoljnih sila ne bi dolo do neeljenih deformacija, a u nekim sluajevima i do lomova. Samim time,
mehanika svojstva materijala objanjavaju povezanost izmeu spoljnih sila i njima izazvanih
deformacija. Vana mehanika svojstva materijala su: vrstoa, tvrdoa, ilavost, zamor i puzanje.

Laboratorijskim ispitivanjima odreuju se mehanika svojstva materijala.

Faktori koji se moraju uzeti u obzir pri mehanikim ispitivanjima materijala, a koji direktno i
odreuju mehanike osobine pri razliitim uslovima eksploatacije su:

- vrsta naprezanja (zatezanje, pritisak, savijanje, smicanje, uvijanje uz mogunost njihovog

kombinovanja)

- nain dejstva sile (statiko ili dinamiko)

- temperatura ispitivanja (niske ili poviene).

Sve vei broj raznih materijala u primjeni i sve otriji zahtijevi u pogledu kvaliteta nametnuli su
potrebu da se izvri standardizacija i propiu osnovna svojstva raznih vrsta materijala, a samim tim i
standardizacija postupaka ispitivanja. Danas, nije mogue zamisliti ni jedno preduzee koje se bavi
preradom materijala bez sopstvene laboratorije sa opremom za razliite vrste ispitivanja.

Obzirom na date faktore mehanika optereenja moemo podijeliti:

- prema nainu dejstva sile na :

-statika (obavljaju se pri mirnom dejstvu sile tako da napon

postepeno raste, ne bre od 10MPa u sekundi)
-dinamika optereenja (sila djeluje udarom ili se uestalo mijenja po
odreenom zakonu, a broj promjena optereenja se kree
u granicama od 3 do 20000 u minuti).
- Prema vrsti naprezanja:

-ispitivanje zatezanjem
-ispitivanje pritiskom
-ispitivanje savijanjem
-ispitivanje uvijanjem
-ispitivanje smicanjem
-ispitivanje izvijanjem, uz mogunost njihovog kombinovanja.
Sva ova ispitivanja mogu se vriti pri statikom ili dinamikom dejstvu sile, najee na sobnoj
temperaturi, ali isto tako i na niskim, odnosno povienim temperaturama.
 2. ISPITIVANJE VRSTOE MATERIJALA ZATEZANJEM
Ispitivanje zatezanjem je najznaajniji nain ispitivanja materijala u cilju odreivanja mehanikih
svojstava materijala, kao to su svojstva vrstoe, odnosno napon teenja i zatezna vrstoa.
Istovremeno sa ispitivanjem vrstoe moemo dobiti i podatke o mogunosti deformisanja
materijala, tj. izduenje A i suenje Z.
U mehanikim laboratorijama najee se vre ispitivanja zatezne vrstoe i ilavosti materijala jer:
- daje najbolji opis ponaanja materijala pod optereenjem,
- dobijeni podaci o svojstvima materijala najvie se koriste za proraun i
dimenzionisanje elemenata maina i konstrukcija,
- dobijeni podaci omoguavaju jednostavnu kontrolu tehnolokih procesa raznih
proizvoda i svojstava novih materijala,
- iz svojstava otpornosti materijala mogu se priblino odrediti i druga vana svojstva
za praksu (kao tvrdoa, dinamika izdrljivost itd.),
- jednostavno se izvodi i lako se izraunavaju temeljna svojstava.

2.1.Epruvete

Za ispitivanje zatezanjem potrebno je izraditi epruvete. One mogu biti razliitih dimenzija i razliitih
poprenih presjeka: krunog, pravougaonog i kvadratnog presjeka.
Po pravilu, naroito za tanija ispitivanja, od materijala koji se ispituje, izrauju se epruvete
cilindrinog ili prizmatinog oblika. Srednji dio epruvete ima manju povrinu poprenog presjeka od
glava (krajeva) kako bi se osiguralo da prekid nastane u srednjem mjernom dijelu.

Sl.1. Epruvete za ispitivanje zatezanjem

Poetna mjerna duina ispitnog uzorka ili epruvete za kratke proporcionalne epruvete iznosi L0/d0 =
5, a za duge proporcionalne epruvete iznosi L0/d0 = 10, gdje je d0 promjer epruvete. Poetna mjerna
duina epruvete za neproporcionalne epruvete ne ovisi o promjeru d0. Epruvete za ice i tapove
promjera do 4 mm moraju imati poetnu mjernu duinu L0 = 200 2 mm ili L0 = 100 1 mm. Ispitni
uzorci za limove i trake debljine od 0,1 do 3 mm izrezuju se na irinu 12,5 odnosno 20 mm, s
poetnom mjernom duinom L0 od 50 do 80 mm i ispitnom duinom 75 odnosno 120 mm.
Epruvete sa glatkim cilindrinim glavama (sl.1.a) podesne su za ispitivanje ipki krunog presjeka.
Za precizna mjerenja preporuuju se epruvete sa navojima na glavama (sl.1.b) ili epruvete oblika kao
na slici 1.c gdje se glave oslanjaju na rasjeene dvodjelne prstene.
Epruvete sa konusnim glavama (sl.1.d) su podesne za ispitivanje materijala velike vrstoe.

Sl.2. Izgled epruvete

Epruvete pravougaonog ili kvadratnog presjeka se prvenstveno koriste za ispitivanje limova.

Cijevi, ipke, betonski elik, ica mogu se ispitivati u stanju u kome se nalaze. Svojstva deformacija
odreuju se na duinama koje odgovaraju onim kod obraenih epruveta. Ovakve epruvete nazivaju
se tehnike epruvete.
Pri ispitivanju sivog liva ne odreuje se izduenje, pa se epruveta izrauje bez cilindrinog srednjeg
dijela.

Sl.3. Maina za ispitivanje zatezanjem

Ispitivanje zatezanjem se izvodi na maini za ispitivanje zatezanja koja treba da obezbijedi
ravnomjerno prenoenje sile na epruvetu uglavljenu u eljust maine. Epruveta se u podunom
pravcu izlae zateznim silama do prekida, pri emu se na ureaju za registrovanje optereenja prati
tok promjene sile.

Kod statikih kratkotrajnih ispitivanja, ispitno tijelo, odnosno epruveta, izlae se u maini, kidalici,
postepenom porastu jednoosnog optereenja sve do njezinog loma, odnosno kidanja, pri tome
maina mora osigurati jednako prenoenje sile na epruvetu u uzdunom pravcu uz istovremenu
registraciju optereenja na skali manometra s klatnom, kao i crtanje dijagrama na bubnju.

2.2.Dijagram napon jedinino izduenje

Dijagram kidanja crta maina za vrijeme ispitivanja, a govori o ponaanju materijala prilikom
ispitivanja. Na ordinati se registruje sila F (N), a na apscisnoj osi trenutno izduenje L (mm) u
odgovarajuoj razmjeri.
Da bi se otklonio uticaj dimenzija probnog uzorka, na osnovu tog dijagrama se konstruie dijagram
napon jedinino izduenje.

Sl.4. Dijagram napon jedinino izduenje

Jedinino izduenje je izduenje s obzirom na poetnu duinu L o:

gdje je: L trenutno izduenje (mm), L0 poetna mjerna duina epruvete.

Izmjerena sila se koristi za proraun naprezanja , na osnovu formule:
gdje je: F sila koja djeluje upravno na popreni presjek i A prvobitni popreni presjek probnog
uzorka.
Metali legirani metalom ili nemetalom i termiki obraivani metali pokazuju velike razlike u
vrijednosti zatezne vrstoe, napona teenja i plastinosti.

Sl.5.
Karakteristini oblici dijagrama napon-jedinino izduenje

Na slici 5. su prikazani dijagrami napon jedinino izduenje za vei broj metala i legura.
Slika 1.a predstavlja dijagram napon jedinino skraenje za krt materijal, dok su b), c), d) za
razliito ilave materijale.
Stvarni napon i izduenje
Stvarni napon se definie kao odnos sile F i datom trenutku i stvarne najmanje povrine poprenog
presjeka epruvete S.
Relativno izduenje je izduenje s obzirom na poetnu duinu Lo. Poetno je naprezanje linearno.
U podruju linearnog istezanja (Hukov zakon) materijal je elastian i nakon prestanka djelovanja sile,
odnosno naprezanja, on se vraa u poetno stanje. Modul elastinosti je omjer naprezanja i
relativnog izduenja (u podruju elastinosti).

Tehnika granica elastinosti je naprezanje pri kojem osjetljiva mjerila osjete prvo primjetno trajno
izduenje materijala (pri jo nepromijenjenom presjeku Ao). Nakon te granice (obino na kraju
linearnog istezanja) materijal se istee plastino i nakon prestanka djelovanja sile ne vraa se vie na
poetnu duinu Lo.
Granica proporcionalnosti - P: do te take materijal se istee razmjerno optereenju. Za odreeni
porast sile F, proporcionalno e porasti izduenje L. Ispitni uzorak ili epruveta se rastee po
Hukovom zakonu. Sve deformacije materijala u ovom podruju su elastine.
Granica elastinosti - E: prekoraenjem ove take epruveta se vie ne vraa na poetnu duinu Lo,
ve ostaje za odreenu vrijednost dua, pa e epruveta trajno promjeniti oblik i dimenzije. Tu taku
je vrlo teko odrediti, zato se zadovoljavamo tehnikom granicom elastinosti, a to je naprezanje pri
kojemu nastaju trajne deformacije 0,01% do 0,05% u odnosu na prvobitnu duinu epruvete L o.
Gornja T i donja granica teenja T: iznad granice elastinosti izduenja i dalje rastu, ali vie nisu
razmjerna sili. Nastaje zona velikih deformacija koju nazivamo zonom teenja. Od take E do
take T dolazi do znatnog poveanja izduenja L, uz vrlo malo poveanje sile F.
Zatezna vrstoa materijala - M: iz take T nastaje zona ojaavanja materijala, tako da je porast sile
ponovo vidljiv, ali istezanje raste mnogo bre nego do tada. Najzad sila F dostie u taki M svoju
najveu vrijednost.
Lomna vrstoa - L: poslije take M dolazi do daljnjeg izduenja epruvete uz pad sile. Ta izduenja
imaju lokalni karakter i dogaaju se samo u zoni suenja, gdje je povrina presjeka najmanja sve dok
se materijal konano ne razdvoji.
Svojstva deformacije
Trenutno izduenje, svedeno na prvobitnu mjernu duinu, predstavlja jedinino izduenje i moe
biti elastino i plastino =l/ l. Trajno izduenje definie se kao procentualno izduenje poslije
l l
prekida: l K U 0 100% .
l0
2.3. Zadatak
Opisati postupak ispitivanja vrstoe materijala zatezanjem (ureaji,epruvete, rezultati za zadate
podatke iz tabele 1. Odrediti :

Young-ov modul elastinosti E [N/mm2]

Granicu proporcionalnosti p [N/mm2]; Granicu elastinosti e [N/mm2]; Gornju i donju granicu
teenja Tg i Td [N/mm2]; Zateznu vrstou materijala m [N/mm2]; Granicu kidanja k materijala
[N/mm2].
Procentualno izduenje prekida na svim navedenim takama.
Nacrtati dijagram zavisnosti napona i procentualnog izduenja materijala uzorka.

Granica Granica Gornja granica Donja granica Zatezna Granica kidanja Dimenzije epruvete
proporcionalnosti elastinosti teenja teenja vrstoa

Fp Lp Fe Le FTg LTg FTd LTd Fm Lm Fk Lk L0 d t b

4163 0,17 5550 0,61 6993 1,67 6771 2,71 8850 11,80 6638 20,90 110 4,37

Povrina poprenog presjeka epruverte

- ukoliko je zadana epruveta pravougaonog poprenog presjeka

d2
S0
4

Granica proporcionalnosti p

Gornja i donja granica teenja Tg, Td

Zatezna tvrstoa materijala m

Naprezanje pri kojem dolazi do kidanja materijala (taka K ):

Young-ov modul elastinosti

Sl.6. Hukov dijagram