Univerzitet u Zenici

Mainski fakultet u Zenici

Odsjek: Menadment proizvodnim tehnologijama
Predmet: Mjerna tehnika

SEMINARSKI RAD
Sonde CMM, vrste, karakteristike, uticaji i nain rada

Predmetni profesor: Student:

R.prof.dr.sc. Nermina Zaimovi-Uzunovi Rami Amina
6423/12
 Sonde CMM, vrste, karakteristike, uticaji i nain rada

SADRAJ:

1. UVOD .................................................................................................................................... 3
2. SISTEM SONDI .................................................................................................................... 4
2.1. Zadatak sistema sondi ..................................................................................................... 4
2.2. Vrste CMM sondi ............................................................................................................ 7
2.3. Uticaji na mjerni proces .................................................................................................. 9
2.4. Principi rada sondi ......................................................................................................... 10
2.4.1. Otporno-kinematske sonde ..................................................................................... 10
2.4.2. Piezo sonde ............................................................................................................. 11
2.4.3. Sonde sa mjernim trakama ..................................................................................... 11
2.4.4. Skenirajue sonde ................................................................................................... 12
2.4.5. Optike sonde ......................................................................................................... 13
3. ZAKLJUAK ...................................................................................................................... 16

Rami Amina 6423/12 1

 Sonde CMM, vrste, karakteristike, uticaji i nain rada

REZIME :
U uvodnom dijelu je definirana maina pomou koje se odreuje prostorna koordinata mjerne
povrine, to jeste CMM maina (Coordinate Measuring Machine). U nastavku je dat poseban
osvrt na sonde kojima ta maina vri odreivanje koordinata. Opisat emo date vrste,
karakteristike i principe rada mjernih sondi za mjerenja na CMM.

KLJUNE RIJEI :
CMM (Coordinate Measuring Machine), sonde.

Rami Amina 6423/12 2

 Sonde CMM, vrste, karakteristike, uticaji i nain rada

1. UVOD
Generalno, koordinatnim mjernim mainama se nazivaju mjerni sistemi koji istovremeno
mjere u tri koordinate. Definicija koordinate mjerne maine data u ISO standardu glasi :
Mjerni sistem sposoban za mjerenje prostornih koordinata i sa sredstvom za pokretanje
sistema sonde pri odreivanju koordinata taaka na povrini radnog komada.
U terminologiji se esto upotrebljava engleska skraenica CMM Coordinate Measuring
Machines. Koordinatne mjerne maine mogu biti izraene u vie razliitih rjeenja. Najei
je dizajn sa tri ortogonalne ose, sa vodilicama u pravcima x, y i z. Na svakoj od osa postoje
mjerne skale koje omoguavaju digitalno mjerenje visoke rezolucije u odgovarajuim
pozicijama mjernog radnog komada. Na jednoj od osa, najee z ili y je montiran senzor,
koji predstavlja sondu, a sonda moe da radi na taktilnom (kontaktnom) ili optikom
(bezkontaktnom) principu. Sutina rada sonde je detekcija povrine mjernog objekta. Nakn
detekcije povrine alju se signali mjernom sistemu maine za registraciju jedne po jedne
take na mjernom objektu.

Slika 1. Struktura koordinatne mjerne maine [1]

Rami Amina 6423/12 3

 Sonde CMM, vrste, karakteristike, uticaji i nain rada

2. SISTEM SONDI
Osnovni izvrni dio, bez kog ne moe da rade CMM su mjerne sonde. U ovom poglavlju e
biti date vrste, karakteristike i principi rada mjernih sondi za mjerenja na CMM.

2.1. Zadatak sistema sondi

Za svaki zadatak u koordinatnoj metrologiji neophodno detektovati mjernu veliinu. Zato se
u CMM mainama koriste sonde. Definicija zadatka sistema sonde bi mogla da glasi :
Detekcija udaljenosti povrine mjernog objekta (ili jedne take na povrini) od zadate
referentne take u odreenom mjernom opsegu.

Slika 2. Zadatak sistema sondi [2]

Osnovna podjela sondi je na :

kontaktne i
bezkontaktne
Veina sistema CMM sondi, sastoji se od tri komponente, a to su :
glava sonde,
sonda,
mjerni pipak (jedan ili vie)
Glave sondi mogu biti :
fiksne i
artikulacione koje se mogu prilagoditi

Rami Amina 6423/12 4

 Sonde CMM, vrste, karakteristike, uticaji i nain rada

Slika 3. Osnovni dijelovi sistema sonde [2]

Sonda ukljuuje senzor pomou kojeg se detektuje kontakt sa povrinom mjernog objekta i
alje signal kontakta u sluaju dodirno prekidnih sondi ili informaciju o pomjeranju
mjernog pipka u sluaju skenirajue sonde.
Veza izmeu sonde i mjerne povrine je mjerni pipak ( u sluaju kontaktnih sondi) sa
kontaktnim tijelom obino u obliku kugle. Postoje razliiti mjerni pipci.
Vrh mjernog pipka je u obliku kugle, obino izraen od rubina ( aluminijum oksid ), jednog
od najtvre poznatih materijala. Prilikom skeniranja alumijuma i lijevanog eljeza koriste
silicijum nitrid ili cirkonijum (keramiki materijal). Stablo mjernog pipka je od nehrajueg
elika, volfram karbida, keramike ili karbonskih vlakana. Glavne karakteristike za stablo
mjernog pipka su gustina i krutost.
Mjerni pipci mogu biti :
Pravi mjerni pipci,
Zvjezdasti mjerni pipci predstavljaju vie ravnih pipaka
povezanih u jedan sklop.
Disk mjerni pipci se koriste za mjerenje usjeka i ljebova
Cilindrini mjerni pipci se koriste za mjerenje otvora u
limu, razliitih vrsta navoja i lociranje centara otvora.
iljasti mjerni pipci se koriste za mjerenja navoja,
specifinih taaka i usjenih linija.
Mjerni pipci sa upljom keramikom kuglom se koriste
za mjerenje dubokih karakteristika u otvorima u x, y i z
pravcu.

Rami Amina 6423/12 5

 Sonde CMM, vrste, karakteristike, uticaji i nain rada

Slika 4. Mjerni pipci [1]

Slika 5. Automatska izmjena mjernih pipaka [2]

Rami Amina 6423/12 6

 Sonde CMM, vrste, karakteristike, uticaji i nain rada

2.2. Vrste CMM sondi

Glavne vrste sondi su:
dodirno prekidne,
skenirajue,
optike sonde i
sonde sa vie senzora
Dodirno prekidne sonde
Dodirno prekidne sonde (engl. touch trigger) su namijenjene za mjerenje pojedinanih
taaka. Nakon kontakta sa povrinom mjernog objekta salju signal koordinatnoj mjernoj
maini. Uobiajeno kontaktno tijelo je mjerni pipak sa vrhom u obliku sfere. Signal je znak
za mainu da izvri oitavanje svog poziciong sistema (x,y, i z ose) i izvri kalkulaciju
pozicije jedne take. Ovo znai da je upotrebom dodirno-prekidnih sondi mogue locirati
mali broj taaka na povrini mjernog objekta.

Slika 6. Mjerenje sa dodirno-prekidnim sondama [2]

Za provoenje postupaka potrebna je prethodna kalibracija sistema sonde. Kalibracija je

postupak pri kojem se vri mjerenje objekta sa poznatim dimenzijama (artifakt), tako da se
svi prethodno navedeni uticaji mogu brojano okarakterisati i uzeti u obzir u procesu
mjerenja. Kalibraciona procedura je data od strane proizvoaa koordinatnih mjernih maina
i sistema sondi i njihove upute treba slijediti.
Dodirno-prekidne sonde prolaze kroz dva stanja u toku svog radnog ciklusa :
Stacionarno stanje (engl. seated), kada mjerni pipak
nije u kontaktu sa mjernim objektom i u
ravnotenom stanju.
Nestacionarno stanje (engl. unseated), mjerni pipak u
dodiru sa povrinom i izbaen iz ravnotenog stanja.

Rami Amina 6423/12 7

 Sonde CMM, vrste, karakteristike, uticaji i nain rada

Skenirajui sistem sondi

Ovi sistemi sondi sadravaju senzore za konstantno mjerenje pomjeranja mjernog pipka u sva
tri pravca. Koriste se za mjerenja nazvana skeniranje. Za vrijeme mjerenja mjerni pipak je u
stalnom kontaktu sa radnim komadom, te se oitanje njihovog mjernog sistema o pomjeranju
mjernog pipka kombinuje sa oitavanjem pozicionog sistema koordinatne mjerne maine radi
konstantnog mjerenja pozicije povrinskih taaka.
Skeniranjem je mogue veoma brzo sakupiti mnogo podataka o povrini uz koje je mogue
vriti mnogo detaljnije kontrole forme, oblika i tolernacija mjernog objekta nego dodirno-
prekidnim sondama. Zbog veeg broja izmjerenih taaka mjerna nesigurnost je manja.
Takoer skeniranje je podesno za inspekciju dijelova sloenih povrina kao to su : zupanici,
propeleri, rotori ija kontrola bi bila teko izvodljiva sa dodirno-prekidnim sondama.
Nedostatak je pojava trenja izmeu pipka i radnog komada. Bezkontaktne sonde su bolje
rjeenje.
Postoje dvije vrste skeniranja :
Skeniranje sa otvorenom petljom (open loop) i sa
zatvorenom petljom (closed loop).

Slika 7. Skeniranje [2]

Bezkontaktni sistem sondi

Njihov rad je najee zasnovan na nekom optikom principu. Prednosti optikih sondi u
odnosu na kontaktne lee u samoj osnovi rada bezkontaktnih sndi, tj. nema fizikog kontakta
sa radnim komadom te se samim tim izbjegavaju i mogunosti njegovog oteenja. Kod
optikih sondi se kontaktnim tijelom moe smatrati laserska ili svjetlosna zraka ije
dimenzije omoguavaju mjerenja karakteristika koje ne bi bile mogue sa kontaktnim
sondama usljed problema sa dimenzijama kontaktnog tijela (mjerni pipak).

Rami Amina 6423/12 8

 Sonde CMM, vrste, karakteristike, uticaji i nain rada

2.3. Uticaji na mjerni proces

Mnogi faktori utiu na proces mjerenja sistemima sondi i ti faktori zavise od vrste sonde i
same tehnike mjerenja.
Geometrijske greke su rezultat nesavrenosti proizvodnog i
montanog procesa. Greke u izradi se oitavaju u
odstupanju od sfernog oblika vrha sonde (ili nekog drugog) i
odstupanje od ravnosti razliizih klizaa, vodilica i senzora.
Deformacije se jaljaju uz odvijanje procedure mjerenja jer je
potrebno ostvarivanje odreene kontaktne sile i neke
komponente mjernog kruga e neizbjeno biti izloene
deformaciji. Treba koristiti najkrai mogui mjerni pipak
koristiti najvei mogui dijametar kugle mjernog pipka
(povlai i najvei mogui dijametar stabla mjernog pipka) te
izbjei sve nepotrebne dijelove (kao spojke ili viestruke
kombinacije mjerih pipaka)
Termike greke termika stabilnost i tanost sonde moe
biti pod uticajem unutranjih faktora i uticaja sredine. Npr.
pri i promjeni temperature od 3 C promjena duine e
iznositi :
12x10-61003=0,0036 mm
Mjerna strategija osim izbora konfiguracije mjernih pipaka
ima uticaj i pristupni pravac mjerne sonde povrini mjernog
objekta prilikom mjerenja.
Poetna udaljenost mjerne sonde od povrine mjernog objekta
koja utie na stabilnost i izbjegavanje prije mjerenja s ciljem
utvrivanja optimalne strategije za njihov zadatak.
Brzina kretanja sonde pri mjerenju, jer vee brzine mjerenja
izazivaju vee sile i udare.
Dinamika pri mjerenju jer je proces mjerenja dinamiki proces
i uticaji te dinamika mogu izazvati neke greke.
Radni komad i istoa pa je neophodno odravati istou
mjernog objekta.

Rami Amina 6423/12 9

 Sonde CMM, vrste, karakteristike, uticaji i nain rada

2.4. Principi rada sondi

2.4.1. Otporno-kinematske sonde

Otporno-kinematske sonde (engl. kinematic resistive) predstavljaju jednostavan mehanizam
ija su osnova tri kontakta ukljuena u strujni krug drana u ponovljivoj poziciji pomu
opruge.

Slika 8. Otporno-kinematske sonde [2]

Princip njihovog rada je jednostavan : Dok je u slobodnom prostoru i sonda se kree prema
radnom komadu, tj. dok nije ostvaren kontakt sa radnim komadom mjerni pipak je preko tri
kontakta i opruge fiksiran u stalnoj poziciji.

Slika 9. Sile pri procesu mjerenja otporno-kinematskim sondama [2]

Rami Amina 6423/12 10

 Sonde CMM, vrste, karakteristike, uticaji i nain rada

2.4.2. Piezo sonde

Piezo sonde koriste piezo elemente za detekciju kontakta sa radnim komadom. Njihov rad se
zasniva na piezo efektu. Piezo elementi su jako osjetljivi, te je njihovom upotrebom mogue
detektovati akustine vibracije usljed sudara mjernog pipka sa radnim komadom, prenoene
preko mjernog pipka do piezo senzora u svrhu detekcije kontakta. Signal putuje brzinom
zvuka kroz metal i keramiku mjernog pipka i sonde, to znai da ove sonde na kontakt sa
povrinom mogu reagovati bre nego ostale.

Slika 10. Piezo signal [3]

2.4.3. Sonde sa mjernim trakama

Unutar ove sonde su tri silikonske mjerne trake koje registruju kontaktnu silu u tri pravca.
Izlazi ove tri trake se obrauju i sabiraju pomou elektronike unutra sonde, te se rauna
ukupni vektor sile. Kada vektor sile dostigne neku zadatu graninu vrijednost, generie se
signal kontakta.Mjerne trake su pozicionirane tako da direktno registruju silu u sluaju bilo
kojeg pravca kontakta mjernog pipka. One su montirane na tankim mreama na strukturi
sonde to im omoguava da registruju napon. Vrlo su osjetljive i mogu reagirati pri silama
koje ak i ne uzrokuju pomjeranje mjernog pipka u kontaktima to znai da se generacija
signala dogaa pri mnogo manjim silama nego kod kinematsko-otpornih sondi.
Sonde sa mjernim trakama imaju dug radni vijek jer ne podlijeu nikakvom habanju i
troenju sa vie od 10 miliona okidanja.
Rami Amina 6423/12 11
 Sonde CMM, vrste, karakteristike, uticaji i nain rada

Slika 11. Sonde sa mjernim trakama [2]

2.4.4. Skenirajue sonde

Aktivno skeniranje
Unutar ssonde kombinirana su 3 LVDT (Linear Variable Differential Transormer) senzora
koja registruju pomjeranja u tri pravca kontaktnog tijela.
LVDT senzor se sastoji od primarne i dvije sekundarne zavojnice te pomine jezgre. U
principu LVDT senzor predstavlja transormator, primarna zavojnica je spojena na izvor
naizmjenine struje stalnog napona dok se u sekundarnim zavojnicama inducira promjenljivi
napon. Vrijednost induciranog napona u sekundarnim zavojnicama je ovisna o poloaju
jezgre koja je povezana sa pomjeranjem ija vrijednost se eli mjeriti. Mjerenjem razlike
napona izmeu sekundarnih zavojnica moe se izraunati pomjeranje jezgre.

Rami Amina 6423/12 12

 Sonde CMM, vrste, karakteristike, uticaji i nain rada

Slika 12. Skenirajue sonde [2]

2.4.5. Optike sonde

Optiki senzori i CCD kamere sa kojima formiraju sliku objekta se sve vie koriste zato to se
tako smanjuje vrijeme mjerenja.
Optike skale se koriste i u robotici i to su linearne skale mainskih alata i koordinatnih
mjernih maina. Izrauju se od elika, stakla i kombinacije stakla i keramike (zerodur).
Mjerna nesigurnost optikih skala je mala, a takoer i rezolucija.
Optika skala se sastoji od izvora svjetlosti koja obasja kolimaciona soiva, nakon ega
dolazi do index-referentne reetke sa vrlo sitnom podjelom. Nakon prelaska kroz reetku
svjetlost pada na mjerni komad, odbija se od njega, skree pomou viestrane prizme, ponovo
prolazi kroz referentnu reetku a zatim na detektore.

Rami Amina 6423/12 13

 Sonde CMM, vrste, karakteristike, uticaji i nain rada

Slika 13. Optike skale [3]

Laser trokutni senzor

Senzor iji se rad zasniva na laserskom trokutnom principu slue za mjerenje rastojanja.
Princip trokuta je relativno star princip ali se dosta razvio nakon razvoja poluprovodnika.
Razvoj laserskih dioda, detektora, analognog i digitalnog procesiranja signala omoguio je
izradu brzog i na razliite smetnje slabo osjetljivog senzora. Princip trokuta (lat. triangulum
trokut) je mjerni princip koji se zasniva na odreivanju jedne starnice trokuta i dva ugla. Ako
je poznata stranica AB,stranicu trokuta CD mogue je odrediti kada se odrede dva ugla i .

Slika 14. Metoda trokuta [3]

Rami Amina 6423/12 14
 Sonde CMM, vrste, karakteristike, uticaji i nain rada

Slika 15. Triangulacija [3]

Video sonde
U ovim sistemima koristi se CCD kamera za prikupljanje informacija o mjernom objektu.
Njihov rad se zasniva na dva osnovna principa, detekcija ivica i autofokusiranje. Koordinate
ciljane take u odnosu na koordinatni sistem sonde se odreuje u x-y ravni putem detekcije
ivica, a poziciju u z osi putem autofokusiranja. Detekcija ivica se obavlja na osnovu kontrasta
izmeu piksela slike dobivenog video signala smjetenog u video memoriji.

Slika 16. Video sonda [2]

Rami Amina 6423/12 15

 Sonde CMM, vrste, karakteristike, uticaji i nain rada

Tabela 1. Poreenje glavnih vrsta sondi [2]

3. ZAKLJUAK
Koordinatni mjerni instrument slui za mjerenje sloenih tijela. Osnovni princip rada se
sastoji u identificiranju koordinata poloaja taaka, crta i povrina. Preko izmjerenih
koordinata, raunarskim putem stvara se numerika slika povrina koje formiraju objekat. Za
mjerenje se koriste mjerne sonde, i one su u biti jedan od najvanijih dijelova koordinatnih
mjernih maina. Za vrijeme mjerenja mjerni pipak je u stalnom kontaktu sa radnim
komadom, te se oitanje njihovog mjernog sistema o pomjeranju mjernog pipka kombinuje sa
oitavanjem pozicionog sistema koordinatne mjerne maine radi konstantnog mjerenja
povrinskih taaka.

Rami Amina 6423/12 16

 Sonde CMM, vrste, karakteristike, uticaji i nain rada

4. Literatura

[1] Zaimovi-Uzunovi N., Leme S., Denjo D., Softi A., Proizvodna mjerenja, Mainski
fakultet Univerziteta u Zenici, Zenica, 2009.

[2] https://www.scribd.com/doc/293093364/Sonde-pdf

[3] www.am.unze.ba/mik/.../Ma.pptx

Rami Amina 6423/12 17