Quan H Gia Nho Gio V Pht Gio Vit Nam

Tc gi: Minh Chi

I. PHT-GIO, NHO-GIO V LO-GIO TRUNG HOA VO U

CNG NGUYN
1. Nhng c im chung ca Pht-gio, Nho-gio v Lo-gio Trung Hoa
u cng nguyn.

Nho-gio l mt h thng chnh tr tn gio ng u l nh vua, con Tri

(thin t), nhn mnh ca Tri (thin mnh) cai tr nhn dn v hnh phc
ca nhn dn. Chng no m vua lm trn thin mnh, nhn dn di quyn
cai tr ca vua c hng ha bnh v hnh phc th l vua hin, con
ngi vua l thing ling v bt kh xm phm. Tri li, nu l mt ng
vua c, m s cai tr lm cho nhn dn iu ng kh s, th tc l ng vua
c nh mt mnh tri v nhn dn c quyn chnh ng ni dy, lt
ng vua c v c ngi khc ln thay. Thay bc i ngi cng l do
mnh tri. Nu cuc khi ngha thnh cng, mt ng vua khc ln thay, th
cng l do mnh tri. Nu khng phi l mnh tri, th cuc khi ngha t
tht bi. y, khng c chuyn bu bn g ht. Tnh tn gio ca h thng
Nho-gio chnh l ch ny.

ph t vua lm trn trch mnh tri, Nho-gio to ra mt b my quan

liu gm nhng Nho-s c tuyn la qua thi c. Cc thi c chn
trong cc sch kinh in ca Nho-gio (T Th, Ng Kinh), dy o lm
ngi, lm vua, lm ti, lm cha, lm con v.v... S n nh v hi ha ca x
hi c bo m nu mi ngi trong x hi, t vua quan cho n ngi
dn thng u lm trn chc phn ca mnh (Khng T ni: qun qun,
thn thn, ph ph, t t. Ngha l vua cho ra vua, ti cho ra ti, cha cho ra
cha, con cho ra con...)

Di i nh Hn, vo u cng nguyn, h thng chnh tr tn gio ca

Nho-gio c thu ht thm mt vi yu t Lo-gio v cc h tn ngng
ngoi lai. Ni chung li, di thi Hn, h thng chnh tr tn gio Nho-gio
bao gm nhng tn iu sau y:

1) Tin rng, Tri hay l mt v Thn ti cao thng xuyn xem xt mi hnh
vi o c hay phi o c ca con ngi (k c vua v cc quan cai tr ph
t vua).
2) Tin rng con ngi l loi sinh vt cao qu nht, c tri t to ra, v
c tri u i, ph h.

3) Tin lut nhn qu lm thin c qu lnh, lm c chu qu d.

4) Tin rng c mi lin h qua li gia Tri v ngi. Ty theo hnh vi o

c hay phi o c ca con ngi m Tri c th bo im lnh hay im
d.

5) Tin thut chim tinh, c th on bit ca Tri qua cc im lnh hay

d.

Nhng t tng trn ca Khng-gio thi Hn, tuy tr thnh chnh thng
do c vua quan trong triu ng h, nhng khng phi c ton th lp
Nho s thi by gi chp nhn.

Trn thc t, chng ta khng gp c Khng-gio thun ty, m l mt

Khng-gio pha tp nhng yu t khng phi l ca Khng-gio. Nh trong
trng hp t cui i Hu hn v sau, th l mt tng hp Khng-gio
v cc bin php ca Php gia (bt ngun t Hn Phi T v L T i Tn
Thy Hong), v nhng yu t m tn d oan, bt ngun t Lo-gio v tn
ngng dn gian. S pha tp chng t s bt lc ca Khng-gio trong
s nghip duy tr n nh v trt t chnh tr do vua ng u.

l l do su xa v sao, t cui i Hu Hn tr i, ng o s phu tr

thc v nhn dn Trung Quc quay lng vi Khng-gio v tm ti Lo-gio
v Pht-gio.

l khi nguyn ca nhng t tro Lo-gio nh thanh m, o kim thut

tm ra thuc trng sinh bt t, tm ra hn luyn vng, mt ch n
ung c bit (tch cc), php luyn th v.v... Nhng so vi Lo-gio, th
Pht-gio thnh cng hn nhiu. S thnh cng ny bt u trc ht
cc dn tc phi Hn trong thi i m s Trung Hoa gi l Ng H. Chc
chn l v y, cc b tc phi Hn khng xem Pht-gio l mt tn gio
ngoi lai, cng khng c mc cm dn tc ln nhi Hn.

Nhng iu cn tm hiu l s bnh trng ca o Pht cc vng min

Nam trong cc thi k Ng i v Ty ng, ti nhng vng ton l ngi
Hn.
Phi chng, sau khi nh Ty Tn b nc Diu Tn phi Hn tiu dit, lp s
phu tri thc Trung Quc di c xung pha Nam thnh lp ra nh ng Tn,
ng Nam Kinh, khng cn my tin tng vo Khng-gio. Ni chung,
cc vua thi Ng i u ng h Pht-gio, c bit l vua Lng V
nh Lng.

S hp dn ca Pht-gio i vi lp s phu tri thc Trung Hoa thi by gi

c th c gii thch bng nhng yu t khng tm thy c trong Khng-
gio v Lo-gio:

1) Mt h thng o c v trit hc cao cp hn, siu vit hn. Ngi

Trung Quc c th thc tin hn, nhng v mt t bin trit hc theo chiu
su Trung quc v phng Ty kh theo kp ngi n .

2) Mt lot nhng t tng mi, khch l nhng hng t duy mi, sng to,
nh thi gian v tn, khng gian v bin vi nhiu ci sng khc nhau, dng
sng khc nhau. Kh nng thot khi cnh lun hi sanh t, t ti cnh bt
t. Nhng tim nng siu vit trong con ngi, m Thin nh c th khai
thc v pht huy v.v...

3) Mt nn vn chng phong ph v a dng.

4) Nhng nghi l giu gi tr biu trng, hp dn.

5) Mt nn ngh thut giu gi tr thm m.

6) Mt cuc sng xut gia, gip siu thot ra khi cuc sng th tc hn lon
v bt trc thi by gi.

7) Mt gio on c t chc cht ch, sinh hot theo ch lc ha tt p

v.v...

c th l nhng l do khin cho o Pht, n t n , chinh phc

c tri tim v khi c ca nhn dn Trung Quc, k c tng lp s phu tr
thc, vn nng u c i Hn.

Nho-gio chng o Pht v l do o Pht khng phi ch l mt h t

tng v tn ngng ngoi lai, m ch yu Pht-gio l mt li sng, tun
theo nhng gii lut cht ch, c tin l thun li cho s nghip gii thot
khi sanh t lun hi, v li sng c thc hin trong khung mt t
chc gio on, c tn gi l Tng gi (Sangha).

Nho-gio phn i mt t chc nh vy, nh l c hi cho s thng nht

quc gia, ng u l Thin t, l nh vua, lnh mnh tri cai tr thin h.

Nn ch l thit ch gio on Tng gi tn ti rt lu i n ni

m ngay cc vng cng nh l cc tu s (khng ring g tu s Pht-
gio), ngay c i vi nhng tu s xut thn t ng cp h tin. Cn
Trung Hoa, mi quyn lc u tp trung trong tay nh vua, con Tri, mi ti
sn cng c xem nh l ti sn ca vua, mi ngi u l thn dn ca
vua, tht kh m chp nhn c mt t chc Tng gi ngoi x hi, thot ly
sn xut, khng ng thu, khng i lnh...

Tng gi Pht-gio khng cung cp lnh, khng ng thu, khng cy rung,

khng sinh con ci... b xem nh l mt t chc phi x hi hay l phn x
hi.

Trung Hoa i Hu Hn c kinh nghim v cuc khi ngha to bo ca gic

Khn Vng (Hong Cn), mt t chc chnh tr tn gio c v trang, di
quyn lnh o ca o s Trng Gic, nm 184 lm chn ng n tn
gc quc nh Hn. Cuc bo lon gic Khn Vng khin cho cc chnh tr
gia nghi ng mi t chc tn gio, d l o gio hay l o Pht.

Mc d nhng ngi lnh o Khn Vng c nhng t chc t thin (ngha

x), c thc hnh nhng nghi l tng nim, cu nguyn, sm hi, nhng
trc ht h l nhng nh hot ng qun s v chnh tr, hn l nhng nh
hot ng tn gio n thun. Hnh nh, cc gio phi Cao i v Ha Ho,
trong thi gian khng chin chng Php cng l nhng t chc bn qun s,
bn chnh tr v tn gio. V khi Ng nh Dim ln cm quyn, ng khng
th khng trit h cc gio phi .

Tng lp s phu tr thc lc ban u chng i Pht-gio kch lit, v l

tng o Pht khc bit vi nhng gi tr truyn thng lu i ca Nho-
gio. Pht-gio cng thu thp c nhiu tn , th t tro chng gio on
Pht-gio hnh nh cng mnh ln trong tng lp s phu tr thc Trung Hoa.

Mu thun v xung t ko di gia Tng gi Pht-gio vi tng lp s phu

tr thc, vi b my chnh quyn quan liu l mt thc t khng th chi ci.
2. V nhng l l ca lp s phu tr thc Trung Hoa chng i Tng gi
Pht-gio.

C bn l l :

1. L l chnh tr v kinh t: Hot ng ca Tng gi Pht-gio, trn nhiu

mt c hi cho chnh quyn v cho s thnh vng kinh t ca t nc.

2. L l thc dng hay thc li: T chc Tng gi Pht-gio, khng em li

li ch c th g cho i ny, hot ng ca n l v ch v phi sn xut.

3. L l ca dn tc i Hn: Pht-gio l mt tn gio ngoi lai, n t

nhng dn tc d man, v hc. N thch hp vi nhng dn tc d man ,
khng thch hp vi ngi Trung Quc vn c mt truyn thng vn ha lu
i. Thnh Hin i xa khng bit n tn gio v khng cn n n.

4. L l o c v x hi: Cuc sng xut gia l phn t nhin, i nghch

vi nhng quy tc thing ling ca x hi, do , n l phn x hi v phn
o c.

3. Tng gi Pht-gio Trung Hoa phn bc nhng l l chng i ca lp

s phu tr thc Trung Hoa nh th no?

1) Tng gi Pht-gio khng bao gi t ra khng trung thnh i vi chnh

quyn, tuy rng n khng l thuc trc tip vo chnh quyn. N tht s gip
m bo nn ha bnh v thnh vng lu di cho t nc. Hn na, nu c
c nhn mt Tng s hay l mt s Tng s phm ti, th cng khng th
buc ti c Tng on c.

2) Cuc sng xut gia khng phi l v ch, nhng ch li ca n khng thy
r i ny m thi.

3) Pht-gio tuy l mt tn gio ngoi lai, nhng Trung Quc tng hc

hi rt c li nhng thnh tu vn minh v vn ha ca nc ngoi.

4) Khng c sai bit g c bn gia o c Pht-gio v o c ca

Khng-gio v Lo-gio. o c Pht-gio ch l s hon thin ca o
c Khng-gio v Lo-gio m thi.
II. QUAN H C TH GIA NHO-GIO V PHT-GIO VIT
NAM.
1. Quan h c th gia Nho-gio v Pht-gio Vit Nam.

Nho-gio n Vit Nam vo thi Bc thuc, tt nhin n ng vai tr h t

tng thng tr v c tc dng cng c quyn thng tr ca ngi Hn
Giao Chu thi by gi. Do v tr gn gi, ni lin ni, sng lin sng ca
Vit Nam, nm st cnh pha Nam Trung Quc, cho nn nh hng ca
Nho-gio, Lo-gio (ch yu l Nho-gio) cng mnh.

Sc mnh v qun s, mt ch thng tr chnh tr ko di hng nghn

nm, cng vi mt nn vn ha Nho, Lo c truyn thng lu i khin cho
dn tc Vit thi by gi c nguy c b ng ha v Hn ha, nh mt s b
tc ngi Vit Qung ng v Qung Ty b Hn ha vy.

Ti xin nhc li, l Nho-gio trn thc t khng phi ch l T Th v Ng

Kinh m l mt h t tng chnh tr - tn gio ng u l vua Trung Quc
cai tr thin h theo mnh Tri. Khi nim thin h y bao qut c ngi
Hn v ngi phi Hn, m sch Trung Quc thng gi thi by gi l Di
ch, l man di mi r. Pht-gio n Trung Quc theo con ng t la
Trung , c th l khong cng mt thi vi Pht-gio du nhp vo Vit
Nam theo ng bin. Ti dng t c th v khong bi l khng c s liu
ghi chp r rng v vn ny. Tuy nhin c mt s tnh hnh c s liu
ca Trung Hoa v Vit Nam u xc nhn l c cn c:

1) Nm 247 Ty lch, Tng s Khng Tng Hi t Bc Vit Nam (Giao

Chu) sang Kin Nghip (Nam Kinh by gi) truyn gio vo thi Trung
Quc chia thnh ba quc gia: Nh Ngy pha Bc, nh Thc pha Ty v
ng Ng pha Nam (tc l vo gia th k th ba Ty lch). Tng Hi
n kinh Kin Nghip ca ng Ng v c vua ng Ng l Tn
Quyn tip i rt hu, v lc by gi Giang Nam, ni Tn Quyn tr v
Pht-gio cha c, trong khi Giao Chu c trung tm Pht-gio Luy Lu
phn thnh vi 20 cha, dch kinh Pht 15 cun v c 500 Tng s (xem
Thin Uyn Tp Anh - truyn Thng Bin). Trong khi th Trung Quc
do s chng i ca vn ha bn a Nho, Lo nn mi ti th k th t sau
Cng nguyn Pht-gio mi bt u c ch ng vng vng Trung Hoa v
sau pht trin.

2) Pht-gio n t xa n Vit Nam hoc bng ng b ngang qua

nhiu nc nh Min in, Thi Lan, Campuchia, Lo, hoc bng ng
bin sng bo y bt trc. Nhng s xm nhp ca n vo Vit Nam c tnh
cht ha bnh v c n mng nh mt lc i trng, i din vi Nho-
gio ni ring v i vi th lc bnh trng ca ngi Hn xung pha
Nam ni chung.

Lc i trng ny tuy n t xa nhng rt mnh li c th:

a) Lc i trng mnh ch n xut pht t n nh l mt trung tm

vn ha hng u ca th gii c i, c lin h trc tip vi trung tm vn
ha c i Hy Lp-La M, Lng H (Mesopotami) v Ai Cp.

b) Lc i trng mnh ch Pht-gio l mt tn gio, mt h trit hc c

tm c th gii t th k III trc Cng nguyn, sau khi Hong Asoka
(triu i Maurya-Khng Tc) gi nhiu phi on truyn gio n cc
nc ngoi (k c mt phi on n vng hin nay l bn o ng Dng,
v lc by gi gi l Suvannabhumi t x ca Vng). Trong khi , Nho-
gio ch yu ch l h t tng-tn gio ca dn tc i Hn.

c) Lc i trng mnh ch t th k IV n u th k IX Pht-gio trn

thc t tr thnh mt tn gio, mt h t tng ng tr khp vng ng ,
hu nh c chu , ngoi tr Xi-b-ri v Trung Cn ng. Hng lot Tng s
ng n n cu php, hoc theo con ng bin, hoc theo con
ng b xuyn Trung . S liu thng k gia nhng th k th IV v th
IX c ti 200 Tng s, ch yu l ngi Trung Hoa, n n theo
nhiu t. Trong s Tng s trn, c c ngi Triu Tin (5 ngi) v ngi
Vit Nam (trong c si Thng ng, ngi Thanh Ha).

Tuy nhin, l mt lc i trng rt c th, v khc vi Nho-gio thng

hp hi, c chp, Pht-gio khng bao gi c t tng c tn, i vi cc
tn gio khc v h t tng khc, Pht-gio bao gi cng t thi knh
trng, hp tc, on kt, tuy l khng bao gi hnh x tri ngc vi tinh
thn gii thot v h x ca o.

2. Thi bao dung ca Pht-gio Vit Nam

Vit Nam, thi bao dung ca o Pht thy r:

1) Trong cc s kin nh i nh L, cc ng vua sng o Pht nh L

Thnh Tng, cho thnh lp Vn Miu, tc tng Chu Cng v Khng T
th, m cc khoa thi tam gio tuyn chn nhn ti.
2) Cc triu i Pht-gio i L v Trn u trng dng Nho s, nh cc
ng T Hin Thnh, L Vn Thnh, Chu Vn An, Mc nh Chi.

Tuy nhin, nh nhn mnh trn y, tuy Pht-gio Vit Nam ngay di
cc triu i Pht-gio nh L-Trn tn trng o Nho v trng dng Nho s,
th nhng ng li tr nc, an dn, bo v c lp dn tc v bn sc vn
ha dn tc th li thm m tinh thn Pht-gio: bnh ng, dn ch, t bi,
h x v.v... Sau y l mt vi chng c ni bt:

3. Nhng c im ni bt ca Pht-gio Vit Nam

1) S Vn Hnh tng phc v cc triu inh, Tin L, nhng khng ngi

ch trng th nh Tin L, lp ra nh L. Bi v, trc ha xm lng ca
nh Tng m mt cnh qun xm lc vo Lng Sn, ng nhn thy triu
i Tin L khng cn thch hp na, cho nn s cng vi o Cam Mc
ph L Cng Un ln ngi, lp ra triu i Pht-gio nh L (khng phi
ngu trung).

2) L Cng Un mi ln ngi, cho m ca cc nh t, th cc ti nhn,

ng thi cho t b hnh c.

3) Nh L cng nh nh Trn c th m bo khng chin thng li

chng mi cuc xm lng lin tip ca phng Bc, trit v nht qun
p dng chnh sch on kt dn tc v on kt ton dn (chng c: Bi th
Vn nc ca Thin s Php Thun, chnh sch khoan dung ca nh
L i vi h Nng Vit Nam, cc hi ngh Din Hng v Bnh Than i
Trn, vic vua Trn g chu gi Huyn Trn cho vua Chim v.v...)

4) Tuy Pht-gio Vit Nam chu nh hng ca Pht-gio n , th nhng

Pht-gio Vit Nam khng mt thi gi vo ci t t bin siu hnh v mng
m nh Pht-gio n (c bit l t th k IV tr i). [Nm 1190, mt
ton 200 k binh c cng ca Hi-gio t Ty n di s ch huy ca
tng Mahmud m mt cuc tn cng chp nhong to bo vo th
Bihar ca triu i Semas x Bengan, sau t ph v san bng trng
i-hc Pht-gio Nalanda, chm git Tng-s v dn chng nhiu khng k
xit.]

V dn tc Vit Nam khng th mng m trc ha xm lng thng trc

ca phong kin Trung Quc. Pht-gio Vit Nam c u c thc tin, v
gip cho cc ng vua Pht t i L v i Trn c u c thc tin , th
mi c th thng xuyn cnh gic phng b, bo v c nn c lp chnh
tr ca T quc.

5) Tuy Pht-gio Vit Nam cng chu nh hng su m ca Pht-gio

Trung Hoa v nn vn ha Nho-gio ca Trung Hoa, th nhng Pht-gio
khng tn thnh quan im thin mnh, v cho rng vua cai tr dn l theo
dn (ly mun ca dn lm mun ca mnh : Trn Thi Tng trong cun
Thin Tng Ch Nam ), ng thi nh vua cng v lnh o phi
thc hnh o c v ng v.v...

6) Phn ng chng Nho-gio trong cun L Hoc Lun

Phn ng mnh nht chng Nho-gio l cun L Hoc Lun m tc gi Mu

T [Mu T l ngi Thng Ng (tc l Qung Ty hin nay) sinh vo cc
nm 165-170 Ty lch ] li l mt ngi Hn Giao Chu. C th ni l
mt ngi Hn Vit ha, mt Nho s chnh thng v uyn bc, nhng v
sau li theo o Pht, iu ny cho thy nh hng su m ca Pht-gio
i vi tr thc Trung Quc vo cui i Hn, khi m nh Hn bt u suy
tn, km theo l s mt uy tn ca vn ha truyn thng Trung Quc vn l
ch da ca chnh quyn thng tr v mt t tng h.

Trong 37 cu vn nn v tr li l ni dung cun L Hoc Lun, ch c 5 cu

u ni v Pht v Pht-gio, 7 cu sau cng v Lo T v Lo-gio, 25 cu
cn li l nhng cu Nho gia vn nn Pht-gio v Mu T tr li. Kt cu
cun L Hoc Lun cho thy thi by gi Pht-gio l i tng cng kch
chnh ca Nho gia; nhng Nho gia cng l i tng phn bc chnh ca
Pht-gio.

Ni chung, ci sai trong thi ph phn ca Nho gia i vi Pht-gio l

bao gi cng ly Nho gia lm chun mc ca chn l, tuy rng Pht-gio
khng cng nhn chun mc , cho nn Mu T khi tr li v Pht-gio
nh mt tri gia tra, Nho-gio nh uc sng, Pht-gio nh phng
hong, nh ni Thi Sn, nh sng Trng Giang, cn Nho-gio th nh
chim s, nh g ng, nh ngi lch v.v...

C th ni ton b li ph phn ca Nho gia trong cun L Hoc

Lun u phm sai lm ch quan y, ci sai lm m l-gc hc Pht-gio
hay Nhn minh hc Pht-gio gi l S y bt thnh ngha l ch da lp
lun l khng vng, bt thnh. l loi cu cht vn nh Nho-gio trng
kim c, v sao o Pht li cao s b th (iu 17), Nho gia xem nh
khng c con ni di tng ng l i bt hiu, sao Tng s li khng c
v. Nho gia khng bn chuyn cht v qu thn nhng o Pht li bn n
chuyn cht v qu thn. Thm ch, ngay khi Nho gia dn chng Giao
Chu thi by gi c Tng s ru ch, c v con, mua r bn t, lm
chuyn di tr, sao gi o Pht l coi trng gii lut c v sng o c?
Tuy trong li ph phn ny, ch da ca Nho gia l thc t c tht nhng
vn l thc t no, nu ch l thc t c bit, s t, khng phi l tiu
biu th da vo thc t mt vi ngi m ph phn chung c mt o cng
l mt sai tri v bin lun l-gc.

7) Mt phn ng mnh m khc chng Nho-gio l ca Khng Tng Hi,

mt Tng s Trung nhng sinh ra v ln ln v tu hc Pht php, thnh t
Giao Chu (200-280). Nm 247, Tng Hi n Kin Nghip, thuc ng
Ng, di triu i ca Ng Tn Quyn, ng dch nhiu kinh Pht v bin
son cun sch nhan Lc Tp Kinh phn nh thi ph
phn Nho-gio v bnh vc cao Pht-gio.

Hc gi L Mnh Tht trong cun Lch s Pht-gio Vit Nam tp I

chng 5 v Khng Tng Hi trch n cc cu ca Tng Hi vit trong
Lc Tp Kinh nh: Ti i lu thy Nho gia khng bng Pht
t (trang 341).

Pht-gio cp n nhiu vn m Nho-gio khng ni ti. Nho-gio

l mt h t tng cha hon chnh, cha y , cn nhiu mc mu. Ch
c Pht-gio l hon chnh v y , gii p c ht mc mu ca mi
ngi (sch dn cng trang).

4. Thi ca tr thc Vit Nam i vi Khng-gio cch tn i Tng

Hin nay, c mt s ngi mun cao h Trnh, h Chu i Tng trong

vic khi xng phong tro Khng-gio cch tn, em li s n nh cho x
hi Trung Hoa trong hng nhiu th k, trc khi phong tro b sp v
cc cuc xm lc lin tip ca qun Anh, qun Php v Lin qun ng
Minh.

Ch yu v ch mnh ca thit ch Khng-gio cch tn cng l mt. Cu

kt vi chnh quyn, n to ra s c tn ca Khng-gio, mt s nht tr
hnh thc v gi to v t tng h. Mun thi ra lm quan, c chc c
phn th phi lm bi thi theo nhn thc khun mu ca h Chu, h Trnh,
nu khng b nh hng. Khng c chc, c phn th ni g n nh hng
ti t nc, ti quc gia?

c tn Nho-gio dn ti lm cho Nho-gio thoi ha, mt sc sng v sng

to, ch cn l mt bc thang ca danh v li m thi. n nh l sc mnh,
nhng cng iu s n nh thnh ra tr tr; th li l ch yu. Thng nht
vn l ch mnh, nhng cng iu s thng nht thnh ra khun so, hnh
thc, khng cn sng to na, mt nhy bn vi cuc sng th li l ch yu.
Tt c nhng t hi ny ca Khng-gio cch tn v c tn b phong tro
Ng T kch kch lit, khng cn bn thm na. y th m by gi vn
c ngi mun cao Khng-gio cch tn nh l ngn ngun ca cc con
rng Chu th cng tht l k.

Chng ta t cu hi, Khng-gio cch tn, chm n vo cui i ng v

cc thnh vo i Tng vi hai h Chu, Trnh c trch nhim g khng trong
s kin hai ln c nc Trung Quc b nhng dn tc phi Hn l nh
Nguyn v nh Thanh h, thng tr... nhng dn tc phi Hn m tng
cng li, dn s ch bng khong 1/24 ca dn s ngi Hn?

III. KHNG-GIO CCH TN NC TA

Ngi Vit chng ta cng hc Tng nho, cng hc Khng-gio cch tn,
nhng may sao ch hc mt na. Cho nn, Nguyn Mng, lt nh Tng
thng tr Trung Quc v 1/2 th gii m c ba ln nh ta u b qun dn
nh Trn nh cho i bi. Mn Thanh lt nh Minh, thng tr Trung
Quc ri em 20 vn binh sang nh ta cng b Nguyn Hu nh cho kinh
hn tn m, mt s ln phi nhy xung sng Nh m cht ui.

Nhng ch mi l chin thng qun s, m cng l nh hn thing sng

ni, kt tinh li trong nhng anh hng nh Trn Hng o v Nguyn Hu,
bit pht huy cao tinh thn t cng dn tc, lng yu nc nng nn
ca nhn dn ta. Nhng cn v mt vn ha?

S xm lc v qun s b chn ng v y li, nhng s xm lc v vn

ha vn tip tc, lng l m kin tr, ci mi ng s. Trong mt th gii
v x hi si ng, vi nhng pht minh khoa hc c tnh cch mng lm
o ln bit bao khi nim truyn thng tng chng bt di dch nh ni
Thi Sn th m Khng-gio cch tn li cung cp cho chng ta m hnh
mt nn vn ha tnh, i phc hi nhng gi tr o c thi Lng Hn,
cao tam cng, ng thng nh l mt thit ch c nh, hp vi thin
mnh... ti ni ci cht, ci nguy hi ca Khng gio cch tn chnh l ch
.

Gic n ngoi ng m trong nh nh l khng hay, tng lp h Nho thi ua

ngm vnh, tn tng Nghiu Thun v Khng T, ri li mong ch thin
binh ca Thin triu qua gip nh ui bn bch qu i. Francis Garnier
vi 175 qun h d dng thnh H Ni, trong khi 70 vn qun Nguyn
phi b tay trc s khng c ngoan cng ca Trn Hng o v qun dn
nh Trn. Cng l ngi Vit c , sao m khc nhau n th. Ti ngh: Di
hi ca Tng Nho thc ng s l vy.

Sau ny c Phan Chu Trinh, kt n ch khoa c v Hn hc, Hn t

khng phi l khng c l do. Thm ch ng vit bi Bt ph Hn t, bt
tc d cu Nam quc , ngha l khng b ch Hn, s khng cu
nc Nam. Tt nhin, c Phan khng ght g Hn t, th nhng ci hc khoa
c, tm chng trch c, nhi nt vo u ch ngha ca thnh hin, rp
khun theo Tng Nho th tht l t hi.

C Phan khng thch th Tng Nho nhng li cao o Pht. C vit:

Nay b con th xt, i Trn sao dn tc ta hng dng nh vy Qun
Nguyn thng c v u, nut trn Trung Hoa m qua n nc ta th bi
tu. No b cp gio Chng Dng , no b bt tri Bch ng, nh
vy chng phi nh o Pht ta thi rt thnh ? (ng kinh ngha
thc - Nguyn Hin L, L Bi, 1974-chuyn dn t Vit Nam Pht-gio S
Lun, quyn III).

C Phan Khi bnh lun v tnh hnh chnh tr so snh bn Trung Quc v
bn ta, cng ng nh c Phan Chu Trinh:

Xa nay, bn Tu, quc th c hai ln hn yu nht, b l mi r phng

Bc vo u: ln trc vo thi k Tn Lc Triu, l kt qu ca s sng
thng Lo Trang, ln sau vo thi k Tng, Minh th l kt qu ca cuc
vn ng L hc. Cn Pht-gio th theo lch s chng khi no gy ra s hn
yu c.

nc ta cng vy, vo thi nh L, nh Trn, o Pht trn ngp c nc,

cha chin khp ni, nhng nc nh cha h c ci v tch nhc nh hi
L trung hng hay Nguyn thng nht l ci thi o Nho hc thnh hnh.
Tri li, nh L, nh Trn mnh lm, dn kh cn hng lm, my phen gic
Tu sang chng ta ui i nh ui vt. Lch s l ci chng mnh lm.
Khng ai ci c. N lm bng chng cho Pht-gio: khng phi l mt
th thuc phin lm mn yu con ngi . (Bo Ting Chung
Sm s 9, ngy 12-10-1935- chuyn dn t Vit Nam Pht-gio S
Lun , tp III, trang 29).

Ti ngh nhng trch dn trn y cho chng ta thm tha tt c ci t hi

ca li hc khoa c m phi Tng Nho v phong tro Khng-gio cch tn
truyn sang cho ta. Hc gi o Duy Anh c nhn nh rt xc ng v di
hi ca Tng Nho i vi tng lp gi l s phu nc ta nh sau:

Ch khoa c th y th phi sinh ra phng php gio dc th kia l

l tt nhin. Hc nh vy th hc tr ch chm hc thuc lng mt s t sch
k trn (o Duy Anh mun ni T Th, Ng Kinh v Bc S tc l s
Trung Hoa, khng phi s Vit Nam-MC), v chm la li cho kho, gt
cu cho chnh, vit ch cho t t, mt t c th in ra nm, by cch min
l li vn cho bng by m t d l cn b ca Tng Nho cng khng cn
g. Ci thi trng t chng, a h vn tr thnh mt thin tnh ca dn
tc ta. Vi cch gio dc y, th d ngi thin t li lc cng phi nht i,
hung g nhng ngi t cht tm thng. Thc l mt th gio dc git
cht nhn cch vy . (o Duy Anh Ch Nm. NXB Khoa hc X
hi, 1975, tr. 260, chuyn t cun Vit Nam v Nht Bn trong th gii
ng , Vnh Sinh, tr. 159).

Tc hi ca phong tro Khng-gio cch tn ti Vit Nam, dn ti s tr

tr yu km ca triu Nguyn, v cng l mt nguyn nhn chnh
phng Ty h. Nu n li Pht-gio i L Trn v nhng ph phn
kch lit v Tng Nho ca c Phan Chu Trinh v o Duy Anh, chng ta s
thy r lun im ni trn.

Minh Chi

T LIU THAM KHO CH YU:

1.The Buddhist Tradition-Buddhism in China, trg 224-225. The Modern

Library.

2.ng Kinh Ngha Thc Nguyn Hin L, L Bi 1974 chuyn dn

t Vit Nam Pht-gio S Lun , quyn III.
3.Bo Ting Chung Sm, s 9 ngy 12/10/1935 chuyn dn t Vit
Nam Pht-gio S Lun .

4.o Duy Anh Ch Nm . NXB khoa hc X Hi, 9175, trg

260. Chuyn dn t cun Vit Nam V Nht Bn Trong Th Gii ng
, Vnh Sinh, trg 159.

5.Lch S Pht-gio Vit Nam (Minh Chi, H Vn Tn, Nguyn Ti

Th, Vin Trit thuc y Ban Khoa Hc X Hi xut bn .

6.Lch S Pht-gio Vit Nam ca L Mnh Tht, tp 1 v 2. NXB

Thnh Ph H Ch Minh.

7.Buddhism in Chin G. Kenneth.

8.East Asia The great tradition, Reischauer, trng i hc Havard.

9.The Indianization of Chin ca H Thch.

10.Nghin C Mu T L Mnh Tht. Ban Tu Th Vn Hnh

nm 1986.