Góp Phần Tìm Hiểu Khổng Giáo ở Việt Nam - Nguyễn Quốc Tuấn

Nghin cu Tn gio.
S 11 2014 3
NGUYN QUC TUN*
GP PHN TM HIU KHNG GIO

VIT NAM
Tm tt: Khng gio, cn gi l Nho gio, o Nho, hay o

Khng - Mnh c nhiu ng gp i vi vn ha truyn thng
Vit Nam. Tuy nhin, t trc n nay, Vit Nam, Khng gio
thng c tip cn vi t cch l mt hc thuyt chnh tr - x
hi. Th nhng, trong qu trnh tn ti, Khng gio c mt h
thng quan nim, nghi l v thc hnh i km vi nguyn l t
tng v v tr v nhn sinh to c s n c nhn nhn nh
mt tn gio. Bi vit lm sng t phng din tn gio ca Khng
gio v Khng gio Vit Nam.
T kha: Khng gio, Nho gio, Khng T, tn gio nh nc, tn
gio chnh thc.
1. Li m u
t lu, Khng gio quen thuc vi ngi Vit Nam. Nhng chng
ta cng nn t hi n quen thuc vi t cch l hc thuyt chnh tr - x
hi hay l tn gio? Cu hi u hu nh t c s nht tr ca a s
nh nghin cu. Cn cu hi sau c th coi l cn hi l. Bi v, Khng
gio thng c m x v phn tch ch yu kha cnh hc thuyt
chnh tr - x hi.
Th nhng, trong qu trnh tn ti, Khng gio li c mt h thng
quan nim v nghi l to c s ngy nay n c nhn nhn nh mt
tn gio. nc ta, t cch v tnh cht tn gio ca Khng gio cha
c ch ng mc nh phi c, khi i din vi tn gio ny, trong
mt thi gian di.
Bi vit ny c gng lm sng t phng din tn gio ca Khng
gio. Nh vy, ni dung cn xem xt y khng th l/ v ch yu v
mt hc thuyt, d cn vin dn kinh bn, m ngoi th, minh xc cc
yu t gip cho vic nhn nhn Khng gio nh mt tn gio. Xc nh
*
TS., Vin Nghin cu Tn gio, Vin Hn lm Khoa hc x hi Vit Nam.
4 Nghin cu Tn gio. S 11 - 2014
Khng gio l tn gio s a chng ta n ch ct ngha nhiu hin

tng thuc v nhn sinh quan, php ng x, phong tc, o c c nhn
cng nh cng ng, c i sng tm linh Vit, trong x hi Vit Nam
xa v nay.
Cn thit nhc li mt s thut ng lin quan n Khng gio thng
c s dng, l Nho gio, o Nho, o Khng - Mnh. Nhng thut
ng ny dng ch ton b hc thuyt do Khng Khu (thng gi l
Khng T) c mt san nh vn c trc thi ng, c nhng phn do ng
xut xng, cng s tn ti, lan truyn v thing ha ca hc thuyt ny.
C ngi ni, u c Nho gio, c nh nho v ngc li. Nho
gio c v nh l mt thut ng phi thi gian v phi khng gian. Nhng
thi im hin nay, vi thi gian v s phn tch, ngi ta khng cho l
nh vy. V mt thi gian, c Nho gio trc Khng T, Nho gio
Khng T v cc dng Nho gio thi sau, thng c gn vi nhng
triu i tn ti kh lu Trung Quc nh Hn, ng, Tng, Minh,
Thanh. Khng gian ca Nho gio cng khc nhau ngay trong nc Trung
Hoa rng ln nh, li cn khc nhau nhng quc gia m n lan ti
nh Vit Nam, Nht Bn, Triu Tin hnh thnh nn ci gi l Nho
gio Vit Nam, Nho gio Nht Bn, Nho gio Triu Tin.
V tng th, t Hn nho v sau, phng din tn gio ca Nho gio
ngy mt l r. Sau bao bin c, c bit sau s kin phn th khanh
nho (t sch chn nho) thi nh Tn, th vi nh Hn, Nho gio ly li
c thanh th, c tn vinh cn hn c nhng thi k trc, k c sinh
thi ca Khng Khu. Bt u t nh Hn, Nho gio c coi l thc
h chnh thng ca nh nc/ tn gio quc gia. Cng t nh Hn, Nho
gio c th gi l Khng gio. Xin mn cch din t ca mt hc gi
nu tm tt t cch tn gio ca Khng gio trn ba phng din
chnh: Th nht, sch ca Khng T v i mn c coi l kinh in
thing ling. Th hai, ni dung hc thuyt c thn ha, thing ha.
Th ba, cc nh t tng Khng gio c thn ha, sp xp thnh o
thng, c th phng trong ni th ring l vn miu. Bn thn Khng
T cng vi nhng i mn danh ting c tn th theo nghi l quc
gia. Nh th, Khng T hi cc yu t tr thnh gio ch sng
lp tn gio theo ngha y nht.
Mt khc, theo nguyn l ca Khng gio, hong l s kt hp
mang tnh i din gia Tri v Ngi, gia Thn v Ngi, nn khng
Nguyn Quc Tun. Gp phn tm hiu Khng gio 5
th khng ch n kha cnh tn gio ngay c vic phong thn ca

hong . Tnh cch ca hong nhc nh n s hp nht thn
quyn v th quyn ca cc ng vua Chu u thi Trung i. Nhng c
iu khc l, bn cnh cc ng vua Trung Quc hp nht khng c
mt tng lp tng l chuyn nghip nh cc ng vua Chu u. S lin h
gia ng vua Trung Quc vi Thng khng qua trung gian tng l.
ng l i din ti cao v ton quyn ca v Thng trn trn gian, l
hin thn trc tip ca v Thng nhn cch ha.
Nh vy, t nh Hn v sau, Nho gio hay Khng gio, va c vai tr
mt hc thuyt chnh thng, va l mt tn gio chnh thc, m nh
ni, do nhiu l do, cc nghin cu trc y t khai thc mt tn gio.
Tu trung li, gia ba thut ng Nho gio, Khng gio, o Khng -
Mnh, theo cch hiu ca chng ti, khng c s sai bit qu xa, mc du
khng cn l mt th hon ton ng nht. Mt khc, ba thut ng ny
to ra thi quen nhn nhn Khng gio nh mt hc thuyt chnh tr - x
hi, cho nn cng lm ph lp i ni dung ht sc quan trng l nhng
nghi l v thc hnh i km vi nguyn l t tng v v tr v nhn
sinh m cng khng thiu g trong ci chng ta quen gi l hc thuyt y.
V vy, t y tr i, khi nim Khng gio c ngha tng t nh Pht
gio, Cng gio, o gio, v.v...
Song cng phi ni n tnh cht nh nc ha ca Khng gio khi v
cn bn, nhng nghi l v thc hnh quan trng nht u do nh nc
qun ch ch tr. Nh nc y cn quy nh c nhng s th t chnh
thc trong x hi dn s. Do vy, c th gi Khng gio l tn gio chnh
thc/ tn gio chnh thng m khng s sai. Di y, chng ta hy theo
di mt cch khi qut c s hc thuyt ca Khng T v mn hnh
thnh tn gio nh nc m chng ta gi l Khng gio.
2. Khng gio: tn gio nh nc/tn gio chnh thc
Hc thuyt ca Khng T th hin trong cc trc tc ca ng, ri sau
c b sung khng ngng, thm ch ngay c nhng t tng sinh thi
ng khng xut. xem xt Khng gio khng th khng nhc li
nhng nt ch yu v lch s, hc thuyt ca Khng T v i mn
ca ng qua cc thi.
Khng T (thy h Khng) tn tht l Khng Khu, t l Trng Ni;
sinh nm 551 trc Cng nguyn (nm th hai mi mt i Chu Linh
Vng) ti lng Xng Bnh, huyn Khc Ph, tnh Sn ng ngy nay
ca Trung Quc. Tng truyn, trc khi ng sinh, c con k ln nh t
ngc th dng ch Thy tinh chi t, k suy Chu vi t vng (ng l con
ca Thy Tinh, ni tip nh Chu lm vua khng ngai). Khi ng sinh, con
k ln bin mt, song c hai con rng v nm v sao hin thn thnh nm
ng lo quy quanh nh1. Khng T sinh ra v trng thnh trong bi cnh
x hi thi Hu Chu y bin ng, ht Xun Thu n Chin Quc.
Nhng cng l lc vn minh Trung Hoa t c nhng thnh tu
ln lao, khin Trung Quc tr thnh mt trong nhng tm im ca th
gii thi C i, nh hng n vn mnh cc tc ngi trong khu vc
v trong chng mc no c phn th gii c lin quan. Trc v sau
khi Khng T xut hin l lc Phng ng rng ln chuyn mnh, cc
tn gio ln ln lt ra i: Pht gio n , Khng gio v o gio
Trung Quc, Kit gio Trung Cn ng, mt qu trnh din ra trong
vng nm trm nm song c nh hng su sc n din trnh lch s ca
th gii hai thin nin k sau.
S bin ng cui thi nh Chu, do cc nc ch hu, vn chia ct t
ai Trung Quc to ra i n kt cc mi. l s thng li dn n
s thng nht v lnh th v chnh tr ca nh Tn (mt ch hu nm
pha nam tnh Sn Ty ca Trung Quc ngy nay), m sau , nh Hn
k tha trn nhng thnh qu chnh. Nh Tn thn tnh ht nc ny n
nc khc, v vo nm 221 trc Cng nguyn, di triu i ca Tn
Thy Hong, Trung Quc c thng nht. ng lp ra ba mi su qun
trn lnh th cc nc ch hu c, qun l bng m hnh ct c quan li
trng coi cc qun. y l nguyn mu ca b my cng chc quan li
trong hn hai nghn nm sau.
Tn Thy Hong l mt ng vua cc quyn. Triu nh ca ng c
xy dng theo ch thuyt chnh tr - trit hc ca Php gia, mt hc phi
ln vo thi Chin Quc. Nhng ngi theo hc phi ny ch trng cai
tr mt cch thc t, khng chp nhn bt k thc h no khc, t b s
tn knh cc thnh vng (Nghiu, Thun,...) v cc v thn linh trong
qu kh. S kin t sch chn nho vo nm 213 trc Cng nguyn
nm trong bi cnh : Kinh Thi, Kinh Th v sch v ca bch gia ch
t, tc l ton b vn sch c trong qu kh b t. Ngn la cn t c
cc loi sch v nng tang, y s, th t, v.v...
S phn nh Tn tuy ngn ngi (221 - 206 trc Cng nguyn), song
thnh qu thng nht do n thc hin li c mt kt qu lu di. c
c mt lnh th nh ngy nay, Trung Quc cng phi mt hn hai
nghn nm.
Nm 206 trc Cng nguyn, nh Hn ra i. Ring nh Hn li c
chia thnh hai thi k ln: Tin Hn (t 206 trc Cng nguyn n nm
th 9 sau Cng nguyn) v Hu Hn (t nm 25 n nm 220), ko di
trn bn trm nm trc v sau Cng nguyn.
Nh Hn cai tr trn phn t nh Tn thng nht. Ginh c
chnh quyn bng cuc chin tranh chng nh Tn mang ting l phn
truyn thng, nh Hn c mt s nhng b vi nhng truyn thng c
xa, chng hn ti lp cc lnh a cho cc cng thn v ph thn ca
h. Song khng phi cc t phn phong l c lp, nhng ngi c
phn phong khng phi c ton quyn trn lnh th ca mnh nh cc
ch hu nh Chu trc y. Gi y, nhng ngi c phong phi np
cc khon cng thu v hoa li trn phn t ca mnh, b sc p phi
tun th cc ch d hay khuyn co ca hong v triu nh, b d xt
v thc mch ngay c cuc sng c nhn v nhng hot ng khc. Khp
ni b kim sot, nhng ngi c khc vi hong u b bt v
th hnh. C th gi l tng lp phong kin khng c c quyn.
Ngi thc thi quyn lc thc t trong x hi nh Hn, mt x hi
theo m hnh thng nht v trung ng tp quyn, l tng lp nho s -
quan li. y l lp ngi tn dng trit nht s thng nht. H tr
thnh mt giai cp va c tri thc, va ng v va l ngi cai tr, vi
tt c tnh cht tch cc v tiu cc ca tnh trng mi. Ni cho ng, h
l hu du ca tng lp k li - nho s ca cc ch hu c, phn ln xut
thn t tng lp di v ngho song c hc ca lp qu tc nh v thc
t khng th tr thnh k i ch tim nng ca lp qu tc cao. Tuy
vy, bng vn tri thc v thc t qun l, h l nhng ngi khng th b
b qua trong b my triu nh. Tng lp nho s - quan li l xng sng
ca b my cng chc, l lp ngi ri s bo v trong hn hai nghn
nm v tr cai tr ca mnh, bt chp triu i thay i, khng hong kinh
t v x hi, nn ngoi tc. Khng gio hay tn gio chnh thc v c bn
l tn gio ca b my quan liu nho s - quan li cng chc.
Ngn la nh Tn khng lm qun i cc t tng ca bch gia
ch t v truyn thng c. Nhng hc phi vn sng st ngay bui u nh
Hn, trong bu khng kh trn ln cc tn tng tha hng t cc tn gio

c, thuyt thn b v ma thut. Cng c n lc tm kim mt hc thuyt
chnh tr - tn gio thch ng c vi thi i mi, to nn mt s ri rm
gia hai dng tn gio ln vn khc nhau, m theo thi quen, sau ny
ngi ta phn loi di tn o gio (xa hn na l t tng v thc hnh
sng ca Lo T, cn gi l Lo - Trang) v Nho gio.
i din cho dng th nht l cc o s, tc nhng ngi luyn an.
H l nhng chuyn gia v phng php v k thut t hay nhiu thn b,
nhm ti vic khun nh cuc sng c nhn v lp ngi thng lu,
to ra mt triu nh tt theo tng ca mi hc phi trong qu kh. H
cn l cc nh ma thut hoc thc hnh nhng k nng thn b k tha t
in k thn linh, thy ng v ph thy (nam v n) xa xa. Trong h,
c ngi chn gi tt no y, gn ra mt cch h thng cc im triu,
s khc li quan tm n v tr lun theo mt quan nim v th gii v
con ngi rt huyn b.
Dng th hai, ri s c mt tng lai vinh quang trong trt t ca x
hi, tn gio v chnh tr, bao gm ngi chuyn v l nghi, o c v
chnh tr, t tuyn b theo gio ha ca Khng T v hc thuyt ca ng.
Cc li dy v ch gii kinh sch ca Khng T v cc mn c tp
hp trong cc cun kinh sch ca Khng gio, quen gi l Ng Kinh, T
Th l nhng vn sch b cm gay gt di thi Tn Thy Hong. V
mt no , c th gi nho s l cc nh gi kim thut. Vi h, triu i
thnh tr trn ht l thi i ca o c. H ngi ca o l cao siu ca
x hi Nghiu, Thun, H V, cho l s ha hp y vi trt t v
tr xoay quanh o, bo m nn thi bnh thnh tr ca ngi dn.
Khng gio thnh mt hc thuyt ca nho s, to thun li cung cp
mt quan nim tng qut v th gii, v L (tng ng vi ci ngy
nay gi l tn gio), v cuc sng x hi v nh nc, ph hp vi cung
cch h thng ha hu l t thch ng vi x hi mi d hn.
Ngay bui u nh Hn, cc nho s cao s c tn tr v ca
Thin T, thm vo tnh cht thing ling mang tnh tn gio i vi
quyn lc ca ring hong nh Hn, coi ngi ny c ngun gc qu
tc c.
Khong t chc nm u nh Tin Hn, s khc nhau gia cc o s
theo thuyt huyn b v cc nho s cha thy r. Trong thc t, ton b
mn ca cc hc phi hp thnh b my cng chc ca triu nh.
H chu nh hng ca nhau mt cch thng xuyn. Trong s cc o s

thy c nh hng ca o c Khng gio. ng thi, trong s cc nho
s li thy nhng ngi lu hnh xem im triu, bi qu, tin thn in,
tm cch iu ha c th... vn l ca i sng o s, cng thy c nhng
khi nim huyn b v v tr ca o gia trong h. Mt khc, Kinh Dch,
loi kinh sch siu hnh, c c nho s ln o s nh gi ht mc. Cho
nn, d hiu l Kinh Dch ng u trong Ng Kinh, T Th. S hi ha
tip xc gia hai tn gio, cng l hai trit hc, to ra tn gio chnh
thc, trong c nhin Khng gio c v tr tri bt.
Cng t nh Hn, qu trnh tm kim li cc sch v ca bch gia ch
t mi c thc hin; c s gn lc u l sch ca Khng T v u l
sch ca mn . Lc ny, cc mu tn mc trong cc gia nh c pht
hin v chng c dng li thnh Lc Kinh (sau ch cn Ng Kinh)
dnh cho nho s. Thc ra, y l cc cun c chuyn ng v ti chuyn
ng, c tu chnh v tng b t nhng bn vn c tn mt. Do , cc
cun sch ny l tp hp biu hin mt tinh thn mi, coi Khng T v
hc thuyt ca ng l hc thuyt chnh thc ng thi.
Cn ch cc bn vn c c gi l c th phn bit vi nhng
bn san nh tng b vo u nh Hn l kim th. Cc on vn c ni
dung tn gio v nghi l, bt u c t nh Hn v sau l cc triu i
tip ni b sung, l c s cho chng ta bit ni dung ca tn gio
chnh thc.
Thi k xy dng tn gio chnh thc ny, t th k II trc Cng
nguyn v cc th k tip sau, c nhng bn vn khc m ngy nay
chng ta thy, c gn cho Khng T, coi nh s b sung ca cc cun
kinh, l ngy th. Bit c l ngy th bi chng nm phn tn trong
nhng tc phm khc nhau. D b cc nh nho chnh thng ln n, ngy
th li c mt nh hng rt ln trong gii nho s ni chung. Chng cha
v s cc on vn lin quan n cc s kin tn gio.
Trong lc cc o s (trong s ny c v s thy lang vn) v nho s
i ch nhau trong vic ginh ly s sng i ca nh vua v triu nh,
th ng Trng Th, mt nh nho ni ting, son cun Xun Thu phn
l lm mt cuc tng hp gia mt s c im trng yu ca thuyt
huyn b vi cc nghi l, o c v gii thch theo quan im duy l ca
cc mn Khng gio. Nn tng ca cun sch ny l khi nim tng
d. Tng d gia th gii vn vt vi th gii o c. nim ny coi
im triu l li khuyn co s tha mn hay tc gin ca Tri/ Thin,

mt ng c coi l ti thng v c nhn tnh. ng Trng Th a
vo Khng gio khi nim m Dng v Ng Hnh. Cc khi nim ny
c ngun gc rt c, c tp hp thnh v tr lun, vo khong t th
k IV n th k III trc Cng nguyn. Ngi thc hin cng vic ny
l Tru Din. Cc khi nim ny rt hay c cc o s s dng.
ng Trng Th, qua vic tng hp nh ni, thc s tr thnh
ngi sng lp hc thuyt ca nho s, ca Khng gio nh nc, m trong
tng lai, cc yu t tn gio v nghi l c dng thnh tn gio chnh
thc. Chng ta c th gi ng Trng Th l nh kin to Khng gio,
cng nh Khang Hu Vi, mt mn ca Khng T, l nh kin trc
hin i ha ca Trung Quc vo cui th k XIX (1893). Vi ng
Trng Th, Nho gio tr thnh Khng gio. V mt hc thuyt, c th
gi Khng gio thi Hn l tn Nho gio.
Nghin cu k hn kinh sch qua cc thi, ngi ta thy c nhiu mu
thun trong cng mt bn vn v li ch gii ca cc bc s (ngi
chuyn ch v mt kinh hay mt s kinh) thuc Thi Hc, mt c quan
do Hn V lp ra t nm 124 trc Cng nguyn, chuyn san nh v
ch gii kinh sch.
n th k II sau Cng nguyn, hai i minh kinh bc hc l M
Dung v ngi hc tr ca ng l Trnh Huyn tng hp li cc bn
ch gii ca ton b kinh sch (nn ch l cho n nm 156, mi v bc
s ch chuyn ch vo mt kinh v chuyn dy kinh ny). T cc bn ny,
hai ng tuyn chn nhng ch gii no c coi l ph hp vi kinh sch
hay nhng ch gii ph hp vi l gii ca h. Hai ng gi li trit
nhng c trng c bn ca Khng gio c t thi ng Trng Th l
Thng c nhn tnh, thuyt Thin - Nhn tng d, thuyt Ng
Hnh... Vi s n lc, hai ng thnh cng trong vic to lp hc
thuyt c kt. nh hng ca hai ng l rt ln, c bit l Trnh Huyn.
Nho s thi Lc Triu (222 - 580) nh gi Trnh Huyn rt cao.
Nm 175 (nin hiu Hy Bnh th 4, Hn Hiu Linh ), cc nho s
chnh thng ang lao tm tn tr cho vic truyn b Khng gio, c
tha mn qua s kin hong lc chun y tu ngh cho khc ni
dung kinh sch vo cc tm bng bng . Ngi ta truyn li rng c ti
bn mi su bng v t ngay cnh nh Thi Hc Lc Dng, kinh
ca cc triu Hu Hn. S kin ny c tm quan trng bc nht trong
lch s Khng gio Trung Hoa. Ngi ta thut li rng, ngy ngy c
nhiu ngi k vng n trc cc tm bng c v sao chp kinh.
Cng vic sao chp rt d dng do mt vin quan thi gim ch ra
c giy (m trc tin lm giy bo n) t nm 105 (nin hiu
Nguyn Hng, Hn Hiu Ha ). Giy thay th cho la lc y gi
qu t vit cng nh li hnh nh.
Tuy nhin, nhng ngi nh M Dung, Trnh Huyn khng phi
khng c ngi phn bc. Th k III, cc bn ch gii mi v kinh sch
xut hin. Tc gi ch gii mi nh Vng Sung, Vng Bt, H Yn
ch trch Trnh Huyn l qu theo ng Trng Th m lm sai li dy
ca Khng T. Vi nhng ngi ny, v d v Thng ca h gn
nh ng khng c nhn tnh. kha cnh no , h gn vi thuyt siu
hnh ca o gia: c ba ngi u ch gii o c kinh ca Lo T. H
a ra cc mu khc nhau trong mt s phn kinh sch, nht l Kinh Th.
H son ngay c cc sch b xem l ngy th, da vo quan nim ca
ring mnh.
Thi k Nam - Bc Triu (304 - 581), pha Bc Trung Quc l cc
triu i c ngun gc tin Tuyc v tin Mngn tranh ginh nhau
cai tr Hoa Bc. Nhng nhng triu i ngoi tc nh vy li ua nhau
Hoa ha. Uy lc ca vn minh Trung Hoa c sc mnh kh cng. Lc
ny, Pht gio ginh c nhng thnh cng to ln, song Khng gio
vn l nn tng c bn ca vn minh Trung Hoa: cc nghi l chnh, cc
nho s - quan li vn cn . y l nhng yu t lm cho x hi vn n
nh d nm di ch ngoi tc. nhng nh nc Bc Triu, cc bn
ch gii kinh ca Trnh Huyn c coi l nn tng ca quan nim chnh
thng. Cn cc nh nc Nam Triu (m s gia i sau mi coi l
nhng nh nc hp php, chnh thng v l ngi Hoa), Khng gio
phi cnh tranh vi Pht gio, o gio, phi nhn nhng hu nho c
phn ch trch. D vy, hc thuyt ca nho s v cc nguyn tc lun
c duy tr.
T nm 581 n nm 589, nh Ty thng nht c Trung Quc. S
thng nht ny c nui dng trong hn nm trm nm khng b ph
v (tr cui nh ng n u nh Bc Tng (907 - 959). Hoa Bc v
c bn do nh Kim chim c, t Hoa Trung tr xung li do cc triu i
ngi Hoa k nhau cai tr m s gia i sau gi l thi Ng i. T nh
Ty v nh ng, Pht gio rt thnh vng. Mt s vua nh ng
thm ch th ch ha Pht gio v chnh thc ha tn gio ny trong

cu trc nh nc. Nhng d vy, Khng gio vn l hc thuyt chnh
ca nh nc.
ng Thi Tng nhn thy tnh trng cc nho s b phn r v pha
Bc theo thuyt ca Trnh Huyn, pha Nam theo thuyt ca Vng Tc
(nh Ngy), D (nh Ty Tn), bn sai Khng Dnh t, chu xa i
ca Khng T, cng vi cc nho s khc chit chung c hai loi thuyt
Nam Bc lm ra Ng Kinh chnh ngha, bin thnh tiu chun cho k
thc gi. Mt ln na, Khng gio li c ti h thng ha, song vn
cn cha .
nh hng ca Pht gio i vi thc x hi khng ngng tng,
nht l sau khi Trung Quc ti thng nht chnh tr t nh ng v sau.
Mt khc, Kinh Dch, cun kinh chuyn bn v hnh nhi thng hc (siu
hnh) ca c nho s v o s, tr thnh mn hc bt buc t ngay thi
cho n th k X, lc nh Tng bt u.
Vo thi nh Tng, Khng gio mi c to dng mt cch y .
V sau, ngi ta gi thi nh Tng l thi Tam gio ng nguyn, c
ngha lc y Khng gio v Pht gio gp nhau. Sau nhng tin trin
ring r lu di, c hai u cm nhn cn cng nhau l gii nguyn y ca
v tr, tri t, vn vt, con ngi bng trit l thm m tnh ph qut.
Tuy nhin, l vn m o gio ng chm t lu, khi m mn
ca Khng gio cn t quan tm. T y v sau, Khng gio trnh ra
nhng khi nim nh V cc hay Thi h nh l nguyn l u tin,
nguyn l tuyt i, c ng ha vi o qua nguyn tc L ch ra
l do ca quy lut hng thng nm bn trong ca vn vt, v tr. Khng
c L th mi vt khng tn ti.
i din hon b cho nn Khng gio mi l Chu Hy (hu Nho gi l
Chu T). ng b sc nhng nm u tin hc hi Pht gio v o gio.
Tc phm ca ng thc s t nh cao ca tn Khng gio. Theo ng, L l
vnh hng v tn ti trc ht, trc c tri t. Chnh L lm cho Kh nh
v nng L. T Kh m sn sinh ra m Dng, m ln xung di l
t, Dng dng cao l Tri. m Dng va i li va hp trong khong
khng v tr v trong v hn m to ra vn vt mun loi.
Thc ra, tnh siu hnh trn y cp n thuc v lch s hn l
thuc v trit hc. Song cch t bin v siu hnh m ra con ng
phn nh tn gio. Hn na, cc k thi tuyn chnh to c s cho vic l
gii T Th, Ng Kinh, c bit l T Th gm Lun Ng, Mnh T,

Trung Dung, i Hc, trong , hai cun sau c bit nhn mnh v L
(L K) qua nhng on ghi chp v s dng cng v cc nghi tit th t
c bn. Chng c nu rt r rng cc nho s nh, khng nhng th
cn mang theo tnh cm tn gio mt cch su sc. y l nhng khi
nim v quan nim tn gio mt cch c bn nht.
By gi, chng ta hy tr li xem xt cc quan nim v nghi l ca
Khng gio, cn gi l tn gio chnh thc, mt b phn ti quan trng
xc nh t cch hin tng nh tn gio, phn no phn bit vi
tn gio dn chng bt u t thi nh Hn.
Theo li tin nghim, mt tn gio chnh thc s phi gm cc nim
tin v nghi l mang tnh chnh thc ca nh nc. Cc thc hnh tn gio
do hong v cc i thn khm sai, quan chc ng u a phng
thc thi. Nhng cng c im chung gia tn gio chnh thc v tn gio
dn chng, l s th cng t tin. y khng cn l c quyn ca
mt tng lp x hi no, l quyn v trch nhim ca nhng ngi ch
gia nh v dng h m theo quy nh v tp qun l ngi n ng. Mt
khc, c th xem l mt trong nhng yu t quan trng gip cho vic
xc nh Khng gio vi t cch l tn gio.
3. Cc khi nim v quan nim c bn ca tn gio chnh thc
Thin - Nhn tng d: nim v s tng thuc gia v tr v
nng hot ca n vi hnh vi ca con ngi l trung tm ca tn gio
chnh thc. nim ny pht trin t trc th k II trc Cng nguyn,
l vn quan trng nht trong nhng trc tc ca Khng T.
tng din gii mi tng thuc gia Thin - Nhn l nim c
bn ca Khng gio. y l mi quan h gia t nhin v o l. N
c thu gn vo trong quan nim Tam Ti, trong Thin che ph v
sn sinh, a cu mang v nui dng, cn Nhn l sinh vt duy nht,
trong vn vt m Tri sinh, t dng, c ph bm kh nng suy t v
thc. Trong thuyt ny, Nhn khng phi l con ngi c nhn, m l
con ngi ni chung, con ngi nh mt tp th, c i din v th
hin thng qua vai tr ca Hong - Thin T, c nht, l nhng nin
hiu v quc hiu ca cc triu i.
Thin T dng L m cai tr, ngi ng L l ngi c c Nhn,
c Ngha. Nhn, Ngha l nhng c c bn. Khng T khng tic li
ca tng Nhn, Ngha. Nhn l u ca cc iu thin (vi Thin o l

Nguyn, Hanh, Li, Trinh; vi Nhn o l Nhn, Ngha, L, Tr), ch
cho s sinh tri t. Bng Nhn, Ngha, hong c s giao ha vi
Tri, v giao ha li l kt qu ca trt t tt p gia t nhin v hnh
ng ca con ngi. Nhn, Ngha ti cao l nn tng v hng xuyn trong
mi ng x ca hong . y l iu bt buc v n nh tnh cht tn
gio mnh m i vi Thin T, thng qua th cng t tin (L Co
Miu), cc nghi l theo ma, c bit quan trng trong mt quc gia ly
nng nghip lm chnh. Bng hai c Nhn, Ngha ny, hong tr
thnh ngi c kh nng lm trung gian gia H gii v Thin gii. Hai
c ca hong lm cho hnh nh ca ng tht s sng ngi trong
con mt ngi dn. Do , hai c ny l ca Tri ban theo cch huyn
diu t nhin, dn dt o c ca ngi dn cho hi ha vi Tri, a
n nn thi bnh thnh tr. Khng T ni: Qun t chi c phong, tiu
nhn chi c tho, tho thng chi phong tt yn (Ci c ca ngi
qun t nh gi, ci c ca k tiu nhn nh c, gi thi trn c th c
phi lt xung m theo)2.
Tr v bng c Nhn, Ngha, hong c th lm cho ma thun gi
ha, ma mng ti tt, d dn c bt mn cng khng ni ln. Bng
khng, s c im bo nh hn hn, lt li, ma mng tht bt, nhn dn
lm than. Kt cc dn khng tun phc, ni ln ph b ngai vng. Nh
th, hong l ct tr ca t nhin v nh mnh ca con ngi.
Thin Mnh: Gia quan nim Thin - Nhn tng d v quan nim
Thin Mnh c mi lin h r rng. Hong , d ln ngi bng chin
tranh, bng nhng ngi hay truyn ngi cng vy, theo Mnh Tri, phi
c trch nhim cao c l thit lp mt trt t tt p gia t nhin v con
ngi qua chnh o c ca mnh. Vi Thin Mnh, hong c mt
quyn lc v bin, ngi v siu nhin v tn gio c bit. Tuy nhin,
cc khuynh hng tn gio trong t tng Trung Hoa cng c kha cnh
duy l. Thin Mnh khng phi l thng trc, m cng b mn i nh
nhng c khc ca con ngi theo dng thi gian. Nhng ngi k v
thng phi phc dng o c vn b xi mn ngi trc. Trc
nhng du hiu bo trc s sp ngi, s u tranh triu chnh, ngi
thng cuc s c bo nhng im tt, c Tri tha nhn, chin
thng ca ngi y l do Tri nh ot trc, nh ngi Trung Hoa
thng ni. Nhng hin tng t nhin bt thng l du hiu Tri ni
gin, l s rt li Mnh Tri. l bo hiu s kt thc ca triu i

ang tr v, nhng li ban cho ngi sng lp triu i mi m u cho
thi k thi bnh thnh tr mi, ha hp vi Tri. Rt nhiu ln trong lch
s, nhiu v vua t trch s thiu c ca mnh, gy cho nc nh v
ngi dn au kh, kinh s, v h ngh l do Tri ni gin ging ha.
Nhng cng din ra hin tng cc triu i v quan li - nho s mun
c quyn trong vic gii thch nhng bt thng ca tri t theo li ch
ring v trng tr nhng gii thch khng c php, ghp vo ti hnh.
Bi tnh tm thi, ngc li, Thin Mnh cn dn n bin h tnh
hp php cho s ni ln ca ngi dn chng li triu nh sa st o
c. Mnh T ni: Tc nhn gi, v chi tc, tc ngha gi, v chi tn. Tn
tc chi nhn v chi nht phu. Vn tru nht phu Tr h, v vn th qun d
(Ngi lm hi dn gi l tc (gic), ngi lm hi ngha gi l tn,
ngi tn tc l ngi khng ra g. Nghe ni git mt thng Tr, cha
nghe ni l git vua vy)3. y l ln duy nht Trung Quc c s
bin h cho cuc ni dy ca ngi dn, cho n thi Cng ha Nhn
dn Trung Hoa.
Tnh tm thi ca Thin Mnh bin h cho tnh hp php ca ngi
sng lp triu i mi k t nh Hn, d ngi c ngun gc qu tc
hay khng. Ngi no c Thin Mnh, tc c Tri trao, ngi s
ln ngi hong . Ngi dn lun chp nhn quan nim Thin Mnh.
Quan nim ny th hin nn tng bt bin ca tn gio nh nc vi quan
nim Thin - Nhn tng d.
Thin, a, Nhn: Thin, Hong Thin Thng , trong mt ngi
Trung Hoa l v thn ti cao, lin quan n quan nim Thin - Nhn
tng d v Thin Mnh. Thin ng u trong Tam Ti. Ch c nh vua
mi c t Tri. Thin c tng tng nh c hnh dng ca ngi.
Tuy nhin, Thin c cc nho s c khuynh hng din t nh mt lc
lng ti cao phi nhn cch ha. Nho s khng th hin bng hnh nh,
m dng bi v khc cc tn gi tn knh ca Thin mi khi dng cng.
Song cch th hin tru tng ny khng h l du hiu ni ln thc
khng coi Thin l v thn ti cao. Ngay vi t tin ca nh vua cng
vy. Cc v c th bng nhng bi v du hiu v c nhn nhn l
ni chn linh thing ca m hn hong gia (rng hn l gia nh quan li,
dn chng), c xc nh mt cch c bit. Tinh thn Trung Hoa t da
vo vic nh ngha cc phm tr v chuyn bit. Thin l thut ng c
th dng ch t nhin cng nh thn linh tr v t nhin. Khi nhn

mnh ngha ny hay ngha kia ca thut ng Thin, cn lm sao cho gn
vi cch hiu ca ngi Trung Hoa.
n nh Thanh (1644 - 1911), Thin lun biu tng cho bu tri bao
la iu ha v tr; xc nh ng i ca tinh t, thi tit, bn ma, nh
mnh con ngi theo mt trt t ni ti, loi tr cch sp xp khc. Khi
nh vua t n Nam Giao (nm pha Nam ca Kinh thnh), phn l
nhc chnh l dng cho ng To Ha, ca tng sc mnh thn linh ca
Ngi. C n mi tm ln trong Lun Ng, t Thin c dng ch
cho ch, hnh vi hay tnh cm. Khi mn Vn Chng hi Mnh T
rng, vua Thun c c thin h l do ai? Mnh T tr li y l do
Thin, Thin khng ni, song c nhn hnh vi v s nghip th bit l
do Thin lm. Nh vy, tt c u do Thin nh ot.
a ng hng th hai trong Tam Ti, l chn cu mang v nui
dng. Thi C i, Th Thn (gi l X) l v thn a phng, hoc l
v thn ca t tng gia nh, tng h tc, tng lng hay mt phn ca
lng. Th a v sau vn cn nh vy, tn ti cho n nay. Th a trong
thi C i c sp t trn di cho n bc cao nht th cng ti
p ca ch hu v Thin T. C c Cc Thn (gi l Tc) m theo truyn
thuyt th c Hu Tc (vua ca loi k, loi cy trng chnh pha Bc
Trung Quc thi C i) l v hin thn gip vic nng cho vua Thun
(c ngi li cho ca vua Nghiu).
X Tc c th gp li l v thn ca t ai v ma mng, nhng cng
c th tch thnh Th Thn v Cc Thn. T Thn X cc cp khc
nhau to thun li cho s c kt t ai do bn lai ca thn. T Thn X
c th din ra vo nm 197 trc Cng nguyn, lc Hn Cao T khai
sng nh Hn xung chiu cho cc qun, ph dng t bng l ring. u
i ng Thi Tng lp li nh Hn Cao T, nht nh bt dn
chng t Thn X ca cc lng, nhng ng khng cho cc vin chc
ng nhim tham gia. V vy, mi c vic th cng ca dn chng trong
khun kh ca tn gio chnh thc.
Vic phong cho cc ch hu bt u bng vic treo mt hn t ly
n X ca Thin T. n X c hnh kim t thp cao trn nn hnh
vung. Ngc vi quan nim Tri trn, a c hnh dung l vung.
Bn mt n mang mu ca bn phng: mu xanh pha ng, mu
pha Nam, mu trng pha Ty v mu en pha Bc. Hn t
phong cho ch hu mi c mu tng ng vi v tr ca nc so vi

kinh nh Chu. Hn t y thng c cho nhp vo vi n X ca
mi vua ch hu. Nh Hn vn gi l ny i vi h hng thn thuc v
cc cng thn. Tp qun ny ko n th k VII.
Nm 113 trc Cng nguyn, Hn V , ngi c vai tr ra lnh u
tin, cng l v hong u tin cm nhn c gi tr to ln ca Khng
gio i vi quyn lc triu nh, quyt nh th ch ha t Hu Th
(vua ca t ai). T nh Chu n thi ca Hn V , cc nghi l th
cng t, d nm trong khun kh ca cng x nng thn nh hay din ra
triu nh ca cc vua ch hu, dng nh l dng cho Thn X nam
gii, cho thy quan h ph thuc ca ngi n ng gia trng vi t
ai. T Hn V tr i, Thn t mang yu t n (m) i vi
Tri mang yu t nam (dng). Hn V cng quyt theo cch phn
chia m Dng - t Tri kiu ny.
Nm 31 trc Cng nguyn, theo ch d, n th thn Th a c
thit lp pha Bc ca Hong thnh. T i Thanh, n th bt u c
mi che, nm pha Bc, ngoi thnh Bc Kinh. n Nam Giao t Tri
nm pha Nam, ging nh s i xng m dng. t v Tri trong
trng hp ny th hin r s i nhau trong nh v. Th Th Thn gn
rt cht vi th t tin. Cc sn phm u ma rung vn ca gia nh
thng c dng cng t tin, l th lc c coi s bo m cho phong
ng ha cc, chng c thin tai. y l mt trong nhng l do m n
thn Hu Th v Thi Miu cng c mt trong Cm Thnh Bc Kinh
(i mt vi nhau). iu ch ra mi ph thuc cht ch gia hai loi
th cng ny v nhc li ngun gc chung ca chng trong thi tin s
ca x hi nng nghip Trung Hoa. Gn vi th t l th Thn Nng, v
thn chuyn vic nng tang ca con ngi.
Nhn ng hng th ba trong Tam Ti, nh trnh by, khng phi l
con ngi c th. Con ngi c nhn khng tn ti trong tn gio chnh
thc, ch c con ngi tp th m thi, con ngi y l ton th, tru
tng, th hin ra bng chnh con ngi ca v hong . Ngoi hong ,
cn c nhng ngi c i din khng phi bi ngun gc gia nh, m
bng s khn ngoan, tri thc v thi ca h. Nhng ngi ny cng
tham d quyn lc thing, iu lm cho h ng trn x hi. y l tp
on quan li - Nho s. Tp on ny lm thnh ci m kinh sch gi l
Dn, theo cch gii thch ca Nho s. Lp Dn ny nh b so vi ton b
qun chng (ngn t c gi l Chng, tc qung i x hi) trong ch,

lp Dn ny thng tr ton b b my triu nh. Song cng chnh lp Dn
ny c c quyn o c ni dy, hay t nht, da vo cuc ni dy, mt
cch t nhiu b mt chng li hn qun, k nh mt c ca v tin
khai/ tin triu. m Chng khng l khng c mt phn no tham gia vo
b my nh nc v tn gio chnh thc. Cc nghi l do hong hoc
khm sai i thn thc hin. m Chng ch l nhng ngi tham gia mt
cch b ng vo nghi l vn c mc ch t c t sc mnh siu nhin
nn thi bnh thnh tr, phong ng ha cc.
Mt s quan nim khc: Ngoi hai nguyn l c bn ca tn gio
chnh thc l Thin - Nhn tng d v Thin Mnh, cn c mt s quan
nim l thnh phn.
o (ngha en l con ng) c mt tm quan trng tht s trong
ton b t tng tn gio v trit hc ca ngi Trung Hoa. u tin,
o c th dng ch ng i ca Mt Tri, Mt Trng v tinh t
c ngi nguyn thy quan st v nh ra. Ni nh H. Maspro, o
c th c coi l hin hu siu nhin ti thng, l tuyt i, c trc
c vnh vin, nguyn y tn ti ca mi hnh thc. o l nguyn l u
tin ca vn vt, huyn b v v cc, khng th gi tn. Nhng t tng
ny va th hin mt tng nn ca thc Trung Hoa v c trnh by
u tin bi cc o s, c mt nh hng su sc n Khng gio.
Trong , o tr thnh chuyn ng ca v tr v sng to. Khc vi
trnh by ca Lo T v Thin, c thuc th gii trn cao, Khng T v
mn li gn o trc ht vi mt gi tr o c. Vi t cch l o
ca nhn qun (Nhn o), th hin ra nh l con ng m hong v
triu nh cn dn dt dn chng i n s ha hp vi o ca tri t
thit lp. o l tinh cht v ton th i vi trt t v tr (Thin
o). Trt t ca quc gia phi hi ha vi trt t ca v tr. Xut hin
nh t cht l o ca c (thng ghp l o c), cng c ngha
o th hin ngay trong thc t trn gian. c l ci biu hin ca o,
nhng c tng trng bng cc hnh vi ca hong , ngi thc hin
o vi t cch con ngi ton th. Cc hnh vi c xc nh v
nh hng bng cc nghi l m thiu chng th s ha hp vi o
khng th thc hin c.
o, nguyn l t n, c trc s tn ti ca mi vt, ca Thin, a,
l tng s ca yu t v tr hay hai th m v Dng, m th ny k tip
th kia trong mt chuyn dch v cng v tn, khng bao gi ln ln. C

k mt m ri li mt Dng, l o (nht m nht dng chi v
o). m l ci, ti, lnh, co rt, mm, ngh ngi, cng l tiu cc.
Dng l c, sng, nng, gin n, khn kho, cng, hot nng, cng l
tch cc. t l m, Tri l Dng. Nguyn thy, m c dng theo
ngha ch sn ni che ph rm mt, Dng ch sn ni c Mt
Tri chiu sng. Cng nh quan nim v o, chc chn s quan st ca
nng dn Trung Quc thi C i l ngun gc hnh thnh hai quan nim
m v Dng.
Mi yu t t tng, o c, thin nhin v con ngi, mi th mi
vt u da vo s tn ti song song vnh cu ca m v Dng. Ngi
con trai da vo cha mnh l m, ngi cha c o c cao hn l
Dng, chng hn nh vy. C nhin, ngi con trai ch l m i
vi cha mnh. Cng vy, hong l Dng, ch t thin h, song li l
m i vi tin v Tri.
S lun phin m, Dng ch m khng tng tin, to thnh chuyn
ng chu k bn ma v thi nng tang. T tit ng Ch, Dng bt u
ln gim dn vo tit H Ch, m ngy cng dng cho n kt thc, lc
cc vic ng ng ngng hn, t c ngh ngi bi nhng cm k. Ma
nng nhn l ma ca cng vic ph n, dt vi,... trong nh. Lc ny,
vic tang l, ci hi b cm. Ma Xun v ma H l Dng, thi ca con
ngi yu thng v nh hn, thi la mu ny mm v sinh sn cho n
khi gt hi, cng l thi tham d chin trn theo binh th. Ma Thu v ma
ng l m. Ma Thu, theo in l c, Thin T qun lnh chnh trang
v kh chng ni lon, cng l ma xt x ti nhn. Trong cc phin xt x
n trng ti thng din ra trc tit ng Ch, hong thng mc o
tang, ta v gia cc i thn trong triu, duyt c cc bn n ca k mc
trng ti, ri ngh xt gi nguyn n hay gim n cc hnh quan ghi
chp v xc nh ln cui thi hn thi hnh n.
D quan nim m, Dng c ngun gc hay thi i th no chng
na th t th k V trc Cng nguyn, mi hc phi u chp nhn. n
nay, quan nim ny vn l i din ca cc phm tr c bn ca t tng
trit hc v tn gio Trung Hoa.
Nu thuyt m - Dng v o nhm n gii thch chuyn ng v
tr th thuyt Ng Hnh, dn n Ng c, gii thch tnh ng ca v
tr mt cch phong ph chi tit hn. Hnh nguyn ngha l bc chn i,
hay bc lun phin bng hai chn. Do vy, Ng Hnh c th din t nh

l nm bc tun t ln trc, tng trng cho chu k vnh hng n v
v qua nm thi. Cc Hnh t tn khng ngng, k tip ln lt trong
mt chu k khng c im dng.
Ng Hnh thy c trong thin Hng phm ca Kinh Th. Ng
Hnh gm Mc (g), Ha (la), Th (t), Kim (kim loi), Thy (nc).
Chng tng sinh theo theo th t va nu. Ng Hnh ng trong khng
gian, thi gian nh sau: Mc l pha ng v ma Xun, Ha l pha
Nam v ma H, Th nm gia v l trung tm ca khng gian - thi
gian, Kim l pha Ty v ma Thu, Thy l pha Bc v ma ng. y
cng l th t ca thi gian. Ng Hnh cn c gn vi Ng Sc gm
xanh, , vng, trng, en; Ng m trong m nhc; Ng Thng (vua
ti, cha con, chng v, anh em, bn b) trong x hi; Ng c (Nhn,
Ngha, L, Tr, Tn); Ng L ti gia, v.v... Cc s vt gn vi con s nm
cn c lit k nhiu hn. Cui cng trong s cn phi k n Ng
tr v trn Thin Gii.
Nu th hin Ng Hnh thnh ch thp th im giao gia l Th v
bn im cc ca hng l bn phng tri. Nu li chia tip im gia
ca bn phng, chng ta c mt biu hng gi v tm cc, cng vi
tm, thnh chn. Cc con s 1, 2, 5 v 9 l nhng con s c bit ch
tun hon s hc v o c ca Trung Hoa thi C i. Chng l nhng
con s thing. Tru Din cn p dng Ng Hnh vo lch s t thu v tr
hn mang, tri t cha tch nhau cho n thi i mnh v cc thi i
tng lai. Bng h thng , ng ngh rng, c th hiu c cc thay i
trong lch s, m u v kt thc mt triu i. Du hiu ca Tri tng
ng vi Ng c ca mi triu. Thi cai tr ca Hong (mt v vua
thn thoi) thuc hnh Th v c im ng xut hin v s t mi
hng v d di bo hiu hnh Th ang ln. Nh H thuc hnh Mc, nh
n - Thng thuc hnh Kim, nh Chu thuc hnh Ha. Tn Thy Hong
thuc hnh Thy. Tuy nhin, Ng Hnh c tng sinh th cng c tng
khc: Mc khc Kim, Kim khc Ha, Ha khc Thy, Thy khc Th, Th
khc Mc, c sinh song c ch ng, Kinh Th ni nh vy.
Ng Hnh cng nh m, Dng, l nhng thnh t hi nhp v
thng xuyn trong s phn nh tn gio ca ngi Trung Hoa.
Bc hin nhn c lng tin khng lay chuyn vo Thin v Mnh.
Nhiu on trong kinh sch Khng gio chng thc iu . Mt hm
Khng T cng hc tr tp l di mt gc cy thuc nc Tng ch

hu, quan T m nc Tng l Hon i mun hi Khng T, sai ngi
cht cy. Hc tr s cho Khng T. Khng T ni: Tri sinh c cho ta,
Hon i c th lm g ta. Khng T gp nguy t Khung, ni rng:
Nu Tri mun thuyt (ca cc thnh vng) mt i, lm sao ta c th
bit sau Vn Vng mt i? V Tri cha mun mt, vy ngi Khung
c th lm g c ta. C th tm thy nhiu on na trong kinh sch
Khng gio th hin nim c bn ca tn gio v s ph thuc ca con
ngi i vi lc lng siu phm nh trc nh mnh ca con ngi
y, cng c ngha nu gp iu xu th kh g khi nhng tai ha ging
xung, lc lng siu phm tin nh thnh cng hay tht bi. Cm v
Thin Mnh v nh Mnh lun c trong Khng gio. Ngay c vi
nhng ngi hoi nghi thn linh, th Thin Mnh v nh Mnh c
Tri xc nh vn c dng gii thch cc s kin lch s v i sng
con ngi.
Nh ni, Kinh Dch c c o gio ln Khng gio nh gi rt
cao. Ngay Khng T cng t thn mnh c qu t thi gian chuyn ch
Kinh Dch, c mong Tri cho thm vi nm hiu ht cun kinh ny.
Kinh Dch ng u trong Ng Kinh, T Th ca Khng gio.
T thi nh Chu, mt mt Kinh Dch nh l mt loi sch chuyn v
l lun siu hnh, mt khc li l cm nang v bi tng s. V c bn,
hai mt khng nhng khng mu thun vi nhau, m cn b sung cho
nhau. Kinh Dch gm trong cch gii thch ca tm qu n hay qu
ba vch, tc ly cc vch lin hay vch t lp thnh cc Ho (Bt Qui),
tc Tin Thin Bt Qui, hay nh sch Chu L gi l Kinh Qui, v su
mi t qu kp (gm hai qu n chng ln nhau). Qu n v qu kp
th hin v tr v tt c nhng g tn ti. Chu Hy, trong li bn v Dch
tng ni: Thi cc (mt tn khc ca o) sinh Lng Nghi; Lng
Nghi sinh T Tng; T Tng sinh Bt Qui; Bt Qui sinh thin c,
ct hung. Bt Qui v vy l hnh ca v tr v nh mnh ca con
ngi, th hin vic ct hung (lnh d, tt xu). Bt Qui khng ch th
hin thc t di dng qu, m cn l thc ti theo quan im ca ngi
Trung Hoa.
Bt Qui, thc ti ca mi hin tn, sinh t V Cc (trng thi v hn)
l cc vch ngang, m mi qu gm ba vch lin hoc ba vch t. Vch
lin l Dng, vch t l m. Cc vch ni ln s thay i gia tin v
thoi, gia n v co mc chuyn dch thp mt cch tru tng ln

mc cao hn ca v tr, vn vt. Bt u ca Bt Qui l qu Kin,
ri qu Khn, qu Chn, qu Tn, qu Khm, qu Ly, qu Cn, qu oi.
Nu em cc qu n chng ln nhau th c su mi t qu kp. Tm
qu n v su mi t qu kp c xem l do Phc Hy, mt v vua
thn thoi, bt chc vn lng con long m hin ra Sng H ch ra.
V sau, vua Vn Vng nh Chu nhn m lm thnh Kinh Dch4.
Cng nh m, Dng v Ng Hnh, cc qu th hin mun h
thng ha t tng v th gii siu nhn v nh mnh con ngi do
Thin Mnh xc quyt. Ging nh li ch gio ca thn linh v Tri, cc
qu ny c dng nh nhng s kin ngu nhin quyt nh hnh
ng sao cho ph hp vi Mnh Tri. Ni dung 21 b chnh s ca
Trung Quc cung cp nhiu v d dng cc qu xem xt chnh s.
Cc li sm v c lu truyn thng biu hin thnh cc qu. im
triu cng vy. D on trc s kin v cc du hiu bo cho bit tri t
mun g lun c b my nh nc qun ch Trung Hoa ch . Kinh
sch Khng gio cng cp n s kt thc triu i c bng mt triu
i mi qua nhng im triu c gii m l vui hay bun, tt hay xu.
Nhng g va trnh by, tuy cha ton din, song c th thy phn no
nhng quan nim v nim ca tn gio chnh thc c mt nh hng
lu di, cho n tn ngy nay.
4. L nghi
Ton b hnh vi tn gio, trong hong bt buc phi nh mt
trung gian gia Thin v Nhn, Thin Mnh, th cng t tin, t l, im
triu sm v, u c ct cht vo l nghi.
L nghi tot ra t o v di dng ca L th n l o c, c
thc hin trong th gii con ngi. Thc hin L chu o l cn thit
hi ha vi Tri. Cn hiu ch L y gm c L, cc t t, tc hnh
vi th cng c th. L nghi xut hin t thi thng c ca Trung Quc
v c coi l phm cht quan trng ca thnh nhn. L v nghi thc
nhm vo vic chun mc ha tt c cc phng din v thi trong i
sng chung cng nh ring ca ngi qu tc v ngi qun t. L l
mt c ln, i lp vi hnh lut l loi ch dnh cho m Chng, loi
ngi b xem nh khng bit n L (L khng xung n th dn).
Trong trng hp , L c thing ha v l c quyn ca gii
thng lu ca x hi. Sau ny, nhiu cuc tranh lun gia cc nho s v
l nghi, c bit l phn lin quan n tri t, t tin.
S tht th l nghi, nu ng nh trn, khng to nhng tnh cm xut
thn nh khi hnh l trong o gio, Pht gio v tn gio dn chng. L
nghi khng tha nhn s gn b tinh thn i vi cc thc th siu nhin.
Khng T ni: V dn chi ngha. Knh qu thn nhi vin chi (Chm
cho ci ngha ca dn. Knh qu thn nhng knh t xa), tc l cn tn
knh qu thn, song khng tm n s hp nht huyn b vi qu thn.
Kinh Th cng c mt s lu nh vy khi cho rng, sau khi vua Thun
sai Tng Thn v Li Thn cht t ng ln Tri th thn linh ngng
i li v khng cn mt t na. T , Thin Gii v H Gii c ranh
gii r rng. S gh s chung ln gia hai th gii trong kinh sch Khng
gio cng ging nh s gh s gia cuc l c n b tham d vy.
C ngi ni rng, tn gio chnh thc ch l ch ngha l nghi hnh
thc m khng phi l tinh thn thc s tn gio. Khng phi khng c
hnh thc ch ngha trong l ngha Khng gio, nhng nu nh vy th
nguy c l ca mi khuynh hng tn gio. Nhn tht k, l nghi
Khng gio khng loi tr tnh cm sng knh thc s. iu ny th hin
rt r trong s th cng t tin.
Tm li, gio hun ca Khng T, mn v danh nho to thnh ci
m chng ta gi l tn gio chnh thc hay tn gio nh nc c ht nhn
trung tm l Thin ti cao tuyt i v nguyn l o c hng thng
ca mi quan h Thin - Nhn. c th xem nh l mt s quay li vi
tn iu ca thi thng c, mt dng ca ch ngha phn khng vi s
tha ha ca hin thc x hi, do cng c th dng thut ng tin lnh/
tin mng, thut ng c dng nh mt phm tr lch s ph qut ca
cc tn gio (trong Tin Lnh gio/ Protestantism pht trin t th k
XVI Chu u ch l mt trng hp c bit) ni v tn gio chnh
thc hay Khng gio.
Khng gio c cch phn nh duy l vo thi Khng T th v sau li
l mt th bt kh tri lun thun khit v n gin. Sau nhiu ln so snh
cc bn Lun Ng cn li, c t th k II trc Cng nguyn n nm
1917, nhiu hc gi nc ngoi nh ra rng, cc ch gii kinh ngha
theo li bt kh tri lun ch c t thi nh Tng, tc phi hn mt nghn
nm sau khi Khng T mt. Bt kh tri lun khng tn ti trong hc
thuyt chnh thng ca Khng T.
Di y xin im mt s loi l nghi chnh trong h thng l thc

ca Khng gio.
Cng t ca hong v triu nh: Theo quan nim ca ngi
Trung Hoa, hong l trung tm ca th gii con ngi, do sao cc tinh
chiu m theo Khng gio th sao y bt ng trong khi cc sao khc
chuyn ng quanh n. Th hin nh ngi trung gian gia Thin v
Nhn trong trt t v tr, hong chu trch nhim t co tri t, thn
linh Thng Gii. T cch hon ton ha nhp vi vai tr chnh tr
ca ng. C mt s thc l cc triu i Trung Quc khng phn bit c
bn gia t tng trit hc v ci m chng ta gi l thn hc, khng c
s khc bit gia mt no l tn gio v mt kia l hin thc do li ch
nh nc p t.
V vy, cc hnh vi tn gio quan trng nht nh l t Thin, a, X
Tc sau k ng Ch dnh cho hong . V vy, ng ta c quyn thnh
lp v ban b lch, c quyn phong tng thn linh nh mt ng ch t ti
cao. Sau y l mt s nghi l chnh.
T ng Ch: Ngy ng Ch c coi l ngy kh Dng bt u ln
li v bo hiu cho ma Xun. Hong t Ho Thin Thng bng
l nghi cc ln. T ny cn gi l T Giao. T Giao c ghi trong L K
v Trung Dung nh mt s tip ni ca tn gio Trung Quc thi C i.
T ny ko di sut thi k qun ch Trung Quc cho n thi k Cng
ha Nhn dn Trung Hoa.
T ngy ng Ch l T Giao, cng l T Nam Giao, bi l ln ny
c tin hnh ti pha Nam ca Bc Kinh ( y ch ni n cc thi
Minh v Thanh). Phng Nam l phng ca kh Dng. Khu t lp n
t l khu t thing, nm gc ca vng Thnh Ngoi v cnh pha ng
ca ng thin l Bc Nam, con ng chia Kinh thnh lm hai na.
Mt bng ca khu t hnh ch nht c bao tng, chu vi khong
chng su n by cy s. Cnh pha Bc ca khu t c hnh vng cung
nh. Trong khun vin bao tng , cc loi cy nh bch, tng, thng,
cc loi cy rng, bi c chn cc vt hin sinh t l chim hu ht din
tch cho n st tn n Vin Khu (ngha en l g t trn), phn ch
yu ca Nam Giao. Nhn ton th, n Nam Giao gm cc kin trc nm
thng hng t Nam n Bc theo th t n Vin Khu, Trai Cung, l ni
thng xuyn t bi v th Tri y, cui cng l Thin Miu, kin
trc chuyn dng cu o.
n Vin Khu hnh trn bi quan nim Tri trn, cao bn mt, chia
lm ba tng p cm thch theo kiu xp chng vin git cp. Tng
di cng c ng knh khong by mi mt, cn tng trn cng c
ng knh khong ba mi mt. Ton b ba tng ny ta lc trn mt
mt hnh vung, hnh tng trng cho t.
Hong v cc i thn d t phi trai gii. Cc i thn ch lm
vic khi c vic khn cp, khng c nghe nhc, khng gn n b,
khng thm ving m tang. Nu gia nh c tang, h khng c d t,
d trai gii. Bui sng trc ngy t, hong ngi kiu rng do ba
mi su ngi khing i t Cm Cung n Nam Giao. Xung quanh kiu
l i ng gi n mc lng ly va ngi nga va i b, tip l i nh
nhc gm ca v v nhc thiu vi trang phc m cng, cng vi cc thy
php va i va lm ng tc xua ui t ma dc ng i. H i trc
mi hai con voi. Cn cc hong t, quan li Lc B, i thn qu lm
hng ro. Sau khi kim tra vic chun b t, hong lui v Trai Cung.
m hm y, n khc th by ca canh nm, trc khi Mt Tri mc,
hong ra n Vin Khu.
Trc , cc quan t trn tng cao nht ca n Vin Khu bi v
ca Ho Thin Thng , mt bi v quay v hng Nam, hng hon
ton Dng, bn tri v bn phi (hng Chiu, hng Mc) bi v Thin l
bi v cc tin , tin hu t tin chng gim v bo m cho li khn
lt n Tri. tng gia, t bi v ca Nht Tinh (thn Mt Tri), tinh
t pha ng, bi v Nguyt Tinh (thn Mt Trng), cc bi v ca thn
Vn, V, Phong, in (my, ma, gi, sm) pha Ty. ngha ca bi
v ch khc tn v thy hiu ca thn hay ngi qu c tc l ni ng
ca thn v m hn. Cng c ngha bi v ang sng.
Hong mc o cn, i t di ln, ln lt ba tng n. Trong
khi , v bi t chm la t ci, theo lnh xng ca cc quan bi t.
Hong dng hng trc bi v chnh, bi v ph bng cc ng tc
qu ly theo hiu xng. y c ngha l li miThng , m hn t
tin, thn linh phi hng. Nhc thiu c hnh tng ca cng lc vi
hong khn vi. y l nhng bi nh nhc do B L son chuyn
dng cho t t. Li vn t vit bng mc trn giy xanh da tri, ging
xng ngn nga cao vang, hong qu nghe. C Thi Lao cng
nhiu mn khc, ru t c t trc bi v Thng v t tin.
Ru v tht gi y tr thnh thing v mang sc mnh ca thn.
Sau cng, ging nh lc khn mi, kt thc cuc t, hong khn

tin cc v thn linh tr v. Cc vt hin sinh, s tu, la v t
c thiu.
T Nam Giao l loi t cao nht v n tng nht ca tn gio chnh
thc. Ton b in l, ngi t, nghi thc bao gi cng l cao nht.
T H Ch: Ngy H Ch t thn Hu Th, lc m bt u ln. T
ny cn gi l T Bc Giao, bi n din ra pha Bc ca Kinh thnh,
pha Bc l pha hon ton m. Khu t lm n Hu Th c bao
tng hnh ch nht gn vung vi chu vi khong hn hai cy s. Mt g
t cao dng trn nn vung v t c quan nim nh hnh vung, do
c tn gi l n Phng Trch. Trn n t bi v thn Hu Th,
Sn Thn l nhng ni linh thing, H B, Long Vng l nhng v thn
ng sau thn Hu Th. Ngoi ra cn c thm bi v cc thn ni c lng
tm ca tin , d cc v thn ny khng c in l k tn, mt mt
chng minh mi quan h hin ti gia thn Hu Th v cc v thn khc,
gia thn Hu Th vi t tin. Theo ngha , t tin lun c coi l
ngi to ra mu m ca t ai mi ni.
Chi tit ca T Bc Giao tng t nh T Nam Giao. T Bc Giao ch
khc T Nam Giao ch, ton b vt t khng b thiu, m c em
chn vo mt h vi ngha t c dng cho thn mt cch trc tip.
Tuy nhin, ngay trong Cm thnh cng lp mt n th thn Hu Th,
ngay trc mt nh Thi Miu (th linh v cc tin , tin hu).
L Tch in: Gn vi khu n Nam Giao, nhng l pha Ty ca
ng chnh o hng Bc Nam ca Kinh thnh, l ni th Thn Nng,
cng gi l thn Tin Nng (v thn sng to ra ngh nng). Theo thn
thoi Trung Hoa thi C i, v thn ny ng hng th hai trong Tam
Hong (Phc Hy, Thn Nng, Chuyn Hc). Tam Hong l cc v thn
thu khai thin lp a, m u cho lch s thn thoi. Thn Nng
sng ch ra ci cy v dy dn ngh nng, do vy v thn ny c quan h
rt thn thuc vi Thn X, Thn Tc.
Ni th Thn Nng nh hn khu n Vin Khu, c bao bng
tng c chu vi trn bn cy s. Chn ngy tt u ma Xun, thng
sau mng mt tt m lch, vo ngy mng nm n mi tm thng
Ging, hong t Tin Nng, sau l Co Miu t tin. ng bt u mt
ma v bng nghi l c l cy rung Tch in gm vi ng cy do hai
b ko. Ba ng cy tin li ba ng cy lui trn rung tch in. Ba

hong t con u, quan Lc B v cc i thn cng theo sau hong
trong ting nh nhc ni ln. Sau khi hong cy xong n lt cc
hong t cy mi ngi ba ng, quan i thn mi ngi cy mt
ng. Cui cng l cc n bc cy ht rung tch in. Tip , cc vin
quan gieo k rung mi cy. Cc loi ng cc mc trn tch in sau
khi thu hoch s c dng cng Thi Miu.
T Phong v T Sn: D t ng Ch, t H Ch huy hong rc r,
T Phong (gi nhng tng trng cho Tri), T Sn (ni) vn c th c
tin hnh trong tn gio chnh thc. T M Thin dnh hn mt chng
trong S K, v cc sch khc na, m t T Phong v T Sn.
D c gn cho thi thng c, song t ny ch thc s xut hin
vo thi nh Hn. T Phong v T Sn rt t c thc hin. Ln th
nht, Hn V tin hnh vo nm 110 trc Cng nguyn v lp li
bn ln na cho n nm 93 trc Cng nguyn. Mt th k ri sau,
vo nm 56 sau Cng nguyn, Hn Quang V thi Hu Hn c hnh mt
ln. n nm 666, tc hn su th k, ng Cao Tng c hnh mt ln,
nm 725, ng Hong Tng lp li. Ln cui cng T Phong v T Sn
l di triu Tng Thn Tng, nm 1008.
T Phong v T Sn phi do ch thn hong tin hnh ln lt. T
Phong ti n th trn nh ni Thi Sn, T Sn n th hnh lc gic5
nm trn i ngay di chn ni Thi Sn.
Ni Thi Sn (cao 1.545m) nm gia tnh Sn ng hin nay. Vi
ngi Trung Hoa, ni ny l ni thing pha ng t nc, l pha
Mt Tri mc v c coi l ni bt u ln ca kh dng. T Phong v
T Sn nhm knh co tri t v nn thi bnh thnh tr ca t nc,
thc hin mnh Tri ban. Do vy, T Phong v T Sn ch c hnh vo
lc t nc phn thnh m thi. Nm 595, Ty Vn nh t,
nhng vo lc xy ra hn hn, nn phi hy b T Sn. Ty Vn
nh T Phong chn ni v b hu nho ch l mt c.
L Tin Lch: in l quy nh bt buc hong lp v ban b lch
biu hng nm. Mi nm, hong lp ra mt hi ng cc quan Khm
Thin Gim trong triu thc hin phn s. S chuyn ng ca tri
t, bn ma, s mu m ca t ai, s sinh si ca vt nui, ca con
ngi c c dn nng nghip Trung Hoa thi C i ghi nhn v tn
th. V vy, quan nim Thin - a - Nhn tng d v chuyn dch hng
nm mang mt tnh cht thn linh.
Tng truyn, Hong , mt trong Ng , tr thnh bt t bi l
ngi lp ra lch biu hon thin u tin. Theo Kinh Th, vua Nghiu
ban lnh tnh k ng qu o ca tinh t, bo cho mi ngi bit da
vo thi biu lm nhng cng vic khc nhau. Thin Nguyt Lnh
trong L K nh ra l Thin T c n thng th ba ca ma ng tnh
theo m lch phi xc nh lch biu ca nm sau. Lch cung cp thi gian
biu cho cc ma, cc ngy quan trng i vi vic nng tang, i vi
cc ngy t l, cc ngy tt xu. Loi lch ny tnh theo chu k Mt Trng
cho ph hp vi chu k Mt Tri, gm mi hai thng, mi thng c hai
mi tm ngy. mt s nm, ngi ta tnh ngy thm vo mt thng
gi l thng nhun trng vi nm tnh theo Mt Tri. T th k II
trc Cng nguyn, lch c nhp vi Ng Hnh, Ng Sc, Ng
m... V vy, sau cuc ci tin lch ln vo i Hn V nm 104
trc Cng nguyn, sau mt cuc tranh ci gia cc Nho s, th Hnh Th
v mu vng c coi l tng ng vi nh Hn (bi nh Tn thuc
Hnh Thy, mu en). Nm mi bt u c tnh t ngy ng Ch.
Tuy nhin, loi lch ny cha phi c tnh hon ton chnh xc, nhng
n vn c s dng trong sut cc triu i v sau, c lc thm, c lc
bt, n nm 1911.
Cc nghi l t t khc: Ngoi nhng loi l do hong v nh nc
tin hnh, tn gio chnh thc cn c cc loi l do cc quan chu, qun,
ph tin hnh, c nhin l thay mt cho Thin T.
Trc ht l t Thn X, Thn Tc ca tng a phng vo ma
Xun, ma Thu. Hong th lm L Tch in, cn cc quan ng u
a phng ri sau l cc v trng lng c thng bo mt s s
kin v thi tit, kh hu, xc nh ngy tt bt u vic nng tang.
Cc v u a phng ny gi cc bn sao n mi lng mt t lch biu.
Cc quan ng u a phng cn phi chu trch nhim t l cc v
thn gn vi Tri nh Nht Tinh, Nguyt Tinh, cc tinh t, Ma, Gi,
Sm, Sn Thn, Thy Thn... Ngoi ra, h cn phi cng t Khng T v
cc v tin nho. Nm 195 trc Cng nguyn, Hn Cao T n ving
m Khng T v t l. y l cuc hnh hng u tin trong cc triu
i Trung Quc. Nhng phi n nm 442, miu th Khng T u tin
mi xut hin. Sau , l s mi chu, qun, ph cng lp mt miu
th ring, tn l Vn Miu nu kinh , Hc Miu nu l s. Vn

Miu v Hc Miu c v tr trang trng trong cc trng hc a phng.
Cc quan ng u a phng khi n trn nhm bt buc phi n l
Hc Miu. Ngi ta cn thy hin tng Khng T bin thnh thn trong
cc sch nho khng chnh thng.
Hong thay mt v tha mnh Tri cn c quyn ban sc phong
cho cc v thn a phng. S chnh thc ha c ghi vo in l
triu nh. C th thy, y l s nhng b i vi tn gio dn chng,
th hin s c kt thng qua tn gio trong mt nc thng nht v c
mt vai tr x hi, chnh tr to ln. Chnh s phong thn ny cho php
nh nc can thip vo hot ng tn gio nm bn ngoi tn gio chnh
thc, ng thi thu hp hnh vi tn gio ngoi l vn nhiu v k ca tn
gio dn chng trong mc cho php.
Do c sc phong, nn cng c th ni rng, cc v thn c phong
(gm nhiu dng) l mt phn ca tn gio chnh thc. Cc ngy l
chung th cc v thn u c th hng. Mt no , vic c
phong tng cng l mt iu kin cho thn tn ti. C nhiu anh hng
lch s hay huyn thoi, hin nhn, quan thanh lim, cc lit n trung
trinh hiu tit l nhng c ln c c nho s v ngi bnh dn xng
tng. Bn cnh , nhng s k d phi thng c gn cho s linh ng
u l i tng phong tng. Trng hp ca Quan V l mt v d. ng
l mt nhn vt thi Tam Quc c lng trung thnh tuyt i vi nh
Thc. Hnh tng ca ng sng ng qua nhiu th k. ng c th
nh v thn c nhiu dng kh, trung vi li th, rt hin linh, hn th l
mi khip s i vi qu c trong con mt ngi Trung Hoa.
V d khc l v phong Thnh hong. y l thn gip vic trn Thin
nh, chuyn qun hnh lut cho Ngc Hong Thng . Nhng thn
ny cng c coi l v thn trng nom v s an lnh v ban m, cao
hn l ca s thnh vng, o c, ph h dn chng chng li c ha.
Thn c nhiu vin chc gip vic. Mi nm mi, thn ny trnh ln
Ngc Hong nhng vic chi tit trong s dn dt o c ca ngi dn
vng thn cai qun. Thn cng kim sot vic H Gii v c di mt
t. Mi chu ph u c mt v Thnh hong. Hm phm ca Thnh
hong, tng t nh Th Thn ng vi hm phm ca hng ho thn
qu, dp li hm phm ca b my triu nh. T thi nh ng v nh
Tng v sau, Thnh hong c chnh thc ha, c mt v tr quan trng
trong cc cuc t l. By gi mi ni c mt miu th Thnh hong

ring. Cc quan a phng khi v nhm chc thng phi ng m u
tin miu. Tng truyn, nhng li bo mng ca thn trong m y s
gii trc cc nghi n, hay a ra c nhng li ngh n chnh xc. Qua
trng hp thn Thnh hong, ngi Trung Hoa khng c cch no khc
hn hnh dung v th gii siu vit khi hnh dung ra kha cnh ng
cp ca cc thn ging nh mt loi vin chc.
(K sau ng tip)
CH THCH:
1 Cu chuyn mang tnh giai thoi huyn k ny cho thy, hu th thing ha
cc v nhn. Ngay Khng T, d c xc nh nh mt nhn vt c tht, cng
khng trnh khi. C th lin h huyn thoi ny vi cu chuyn v s ra i ca
Pht T. Khng T c coi l ngi siu phm trong hng chc th k sau,
c tn vinh tt nh, vic cho thy tnh cch gio ch ca ng.
2 Thin Nhan Uyn, sch Lun Ng.
3 Thin Lng Hu Vng h, sch Mnh T.
4 C th ni n s kin Sng H hin , Sng Lc hin Th, ri thnh nhn bt
chc lm ra H , Lc Th. l vn lng con long m, cn Th l cc vch
trn mu con ra.
5 S 6 cng nh tt c cc s chn l s m, tt c s l u l Dng.
TI LIU THAM KHO:

1. Phan Huy Ch (1992), Lch triu hin chng loi ch, tp 2, Nxb. Khoa hc x
hi, H Ni.
2. Quang m (1994), Nho gio xa v nay, Nxb. Vn ha, H Ni.
3. L Qu n (1962), Vn i loi ng, tp 1, Nxb. Vn ha, H Ni.
4. Marcel Granet (1968), La Civilisation Chinoise, dition Albin Michel, Paris.
5. Trn nh Hu (1994), Nho gio vi t cch l mt tn gio, trong Nhng
vn tn gio hin nay, Nxb. Khoa hc x hi, H Ni.
6. Trn Trng Kim (1929), Nho gio, Nh in Tn Vit, Si Gn.
7. Hong Th K, Trng Thin Vn (1999), Chu Dch Dch Ch, Nxb. Khoa hc
x hi, H Ni.
8. Ng S Lin (1971), i Vit s k ton th, tp 1, Nxb. Khoa hc x hi, H
Ni.
Ni.
Ni.
Ni.
12. Henri Maspero (2000), o gio v cc tn gio Trung Quc, Nxb. Khoa hc x
hi, H Ni.
13. Ni cc triu Nguyn (1993), Khm nh i Nam hi in s l, tp 6, 7, 8,
Nxb. Thun Ha, Hu.
14. Henri Charles Puech ch bin (1976), Histoire des religions, tome III,
Encyclopdie de la Plide, dition Gallimard, Paris.
15. Quc s qun triu Nguyn (1992), i Nam nht thng ch, tp 3, Nxb. Thun
Ha, Hu.
16. Ng c Th ch bin (1993), Cc nh khoa bng Vit Nam, Nxb. Vn hc, H
Ni.
17. Ng Tt T (1991), Kinh Dch, Nxb. Thnh ph H Ch Minh.
18. Nguyn Quc Tun (1993), Th cng Thnh hong lng Vit Bc B: nhn
thc ngun gc, trong: Vn ha v con ngi, Nxb. Vn ha v Tp ch Vn
ha Ngh thut, H Ni.
19. Vin Nghin cu Hn Nm (1991), Di tch lch s vn ha Vit Nam, Nxb. Khoa
hc x hi, H Ni.
20. Vin Nghin cu Hn Nm (1981), Tn lng x Vit Nam u th k XIX, Nxb.
Khoa hc x hi, H Ni.
21. Vin Trit hc (1994), Nho gio ti Vit Nam, Nxb. Khoa hc x hi, H Ni.
Abstract
CONTRIBUTION TO RESEARCH ON CONFUCIANISM

IN VIETNAM
Confucianism or religion of Confucius - Mencius had many
contributions towards Vietnamese traditional culture. In general,
Confucianism was studied as a social- political doctrine. However, on the
process of existing, Confucianism had a system of conception, rite and
practice along with the principles of thought on cosmology and human
life which created a base for recognizing it as a religion. This text
clarifies the religious aspect of Confucianism and Confucianism in
Vietnam.
Keywords: Confucianism, Confucius, dominant religion, legitimate
religion.
NGUYN QUC TUN*
GP PHN TM HIU KHNG GIO

VIT NAM
(Phn cui)
Tm tt: Khng gio, cn gi l Nho gio, o Nho, hay o

Khng - Mnh c nhiu ng gp i vi vn ha truyn thng
Vit Nam. Tuy nhin, t trc n nay, Vit Nam, Khng gio
thng c tip cn vi t cch l mt hc thuyt chnh tr - x
hi. Th nhng, trong qu trnh tn ti, Khng gio c mt h
thng quan nim, nghi l v thc hnh i km vi nguyn l t
tng v v tr v nhn sinh to c s n c nhn nhn nh
mt tn gio. Bi vit lm sng t phng din tn gio ca Khng
gio v Khng gio Vit Nam.
T kha: Khng gio, Nho gio, Khng T, tn gio nh nc, tn
gio chnh thc.
5. Th cng t tin
Th cng t tin l c s u tin ca tn gio Trung Hoa ni chung,
by t lng hiu knh cc k to ln, mt trong nhng c quan trng
nht ca Khng gio: c Hiu. Th cng c ngha l ko di thm cuc
sng ca t tin Thng gii. Tc th cng ny dng nh c chng
minh vo thi thng c. C l v Thng u tin thi n - Thng
c bn l v t tin u tin c thn ha. Ngi Trung Quc ngy nay
t ni, h c o knh Thin t T l bt ngun t mt truyn thng rt
lu i.
Trong khi cc loi t l chnh thc do hong v i thn tin hnh,
th th cng t tin c c ngi bnh dn. Nhng ngi ch gia nh v
dng h l nam gii ch tr loi th cng ny. Nh vy, th cng t tin
va cp nh nc, va cp dn chng. Th cng ca vua cha
v dn chng theo l t nhin l cng huyt thng vi ngi cng v pha
nam gii. Do , v sau, y l loi l bt buc i vi mi ngi, t
hng cao qu n hng dn en.
*
TS., Vin Nghin cu Tn gio, Vin Hn lm Khoa hc x hi Vit Nam.
cc gia nh kh gi, bi v khc thy hiu t tin t trn mt trang

th mt gian ring bit. Nhng nh ngho t trang th trong hc
tng, gc nh, ni hai v chng ng m. Bi v t cnh o quan khi
chn ct c coi l ni sng ca ngi cht. V vy, t tin l mt phn
cuc sng ca cc con chu.
Ma xun v ma thu, con chu lm l t t tin trng th, dng cc
mn n, hng hoa v m ngi cht dng th gii bn kia. Ngy
mng mt, ngy rm cng vy. Dng n l nghi thc c bit quan
trng, bi l m bo cuc sng ca Thn (bi v cn gi l Thn
ch), mt khi nim m h ln ln quan nim ca Pht gio v s lun
hi chuyn kip c ngi Trung Hoa chp nhn v cc quan nim ca
o gio v Hn (Thn ca tinh thn) v Phch (Thn ca c th v suy
ngh) cng tn ti trong mt con ngi. Phch vn cn gn vi xc khi
chn sng m cho n m b tiu hy, xc theo phn x ca Thp
in Dim Vng m hoc xung a Ngc, hoc ln Thng gii.
Ngi Trung Hoa tin chc t tin rt quan tm n s ph nhiu ca
t ai v s phn ca con chu. V th cn phi gi gn cho c lng
nhn t v ph h ca t tin bng cch dng l c bit v nghim
chnh t tin khng cm thy tht vng v ni gin. Th cng t tin
s khng cn khi ngi n ng c tha k cui cng ca gia nh
mt i. V vy, mi ngi n ng phi c con ni di. y l iu bt
buc c tnh nguyn tc thing ling (trong ba ti bt hiu, khng c
con trai l ti bt hiu ln nht, hay quan nim c mi con gi khng
bng c mt con trai).
C dn ca mt lng thng c h vi nhau. Trong trng hp ny,
nhng nh kh gi trong dng h xy dng mt t ng ring, t bi v
ca cc v t. Mt t ng c th c hng trm, thm ch hng nghn bi
v. Bi v c t theo li hng chiu (bn tri) hng mc (bn phi),
lng quay v hng Bc, mt quay v hng Nam. Thng thng, ngi
ta t bi v trong vng nm i (cc thn ch di hng t nm i
thng t theo hng chiu v hng mc). Bi v trn i th nm, ty
theo c cng hay khng, c em ct khi by qu nhiu. T tin
trn hng th nm gi y ch phi hng m khng trc tip cung
hng dng cng.
Th cng t tin ch bt u khi chn ct ngi qua i, sau mt s
nghi thc chnh nh bn mi chn ngy, mt trm ngy, v.v...
Nh vy, th cng t tin l im quan trng cui cng ca Khng

gio vi t cch tn gio. Khng gio, cn gi l tn gio chnh thc,
tn gio nh nc, c qu trnh lch s lu di Trung Quc. Nhng
ni dung quan trng xc nh tnh cch tn gio ca Khng gio m
lu nay cha c nhn nhn tht s i vi ngi Vit Nam. Tuy
nhin, cn thy s khc bit gia Khng gio vi Pht gio, o gio,
Islam gio, Cng gio. S khc bit th hin trn nhiu phng din,
cc b phn cu thnh tn gio m Khng gio c cu trc ring r
nh trnh by. Khng gio khng hon ton l mt tn gio c th
thy ngay. Song l tn gio, n li khng hon ton khc vi nhng
tn gio ln cng thi.
6. Khng gio Vit Nam v H Ni
Vit Nam l mt quc gia a tc ngi, trong ngi Vit (hay
ngi Kinh) l tc ngi ch th. Khi ni Khng gio Vit Nam l ni
n Khng gio ngi Vit, din bin ch yu nht cng ngi Vit,
bi cn tnh n b phn ngi Hoa thiu s Vit Nam.
Do vy, khi ni n Khng gio Vit Nam cn hiu tn gio ny
khng chim ton b khng gian quc gia, d trong lch s, cc nh nc
qun ch i Vit c gng m rng khng gian ra ton b lnh th.
Mt khc, cn thy ngay ngi Vit, Khng gio khng phi tr thnh
c tn ngay t u, cng khng phi thm m nh nhau mi nhm
ngi, mi giai tng v mi gii tnh. Ch t th k XV n u th k
XX, Khng gio mi chim a v u tin do nh nc ch trng.
Nhng trong thc t, n li phi chia s vai tr x hi v tinh thn vi
nhng tn gio khc, nht l Pht gio, o gio v Cng gio. c bit
hn, cng ging nh Trung Quc, nh ni trn, Khng gio Vit
Nam cn nhng b vi c cc nim tin tn gio v thc hnh tn gio
ca dn chng hoc c ngun gc bn a, hoc pht sinh t nhng tn
gio ln.
Khng gio Vit Nam c th chia thnh nhiu thi k khc nhau,
mi chng ng y li c ni dung v hon cnh lch s khc nhau. Tuy
c khc bit nh vy, song vn c th cp mt Khng gio Vit Nam
gm Khng gio Vit Nam v Khng gio Vit Nam, nu chng ta
mn li nh danh ca mt hc gi ln ca Trung Quc hin i khi ni
v Pht gio Trung Quc. Di y l nhng nt chnh s tn ti kh di
ca Khng gio Vit Nam.
6.1. Thi k Bc thuc

T khong th k II trc Cng nguyn, Vit Nam hay chnh xc hn
l vng Bc Vit Nam ngy nay tr thnh min t b Trung Quc h.
M u cho s h l nh Triu, d sau ny, chnh s Vit Nam vn
xp nh Triu l triu i chnh thng ca Vit Nam. Nhng s thc phi
n th k I, Vit Nam mi chnh thc b xm lc v cai tr theo ng
ngha. Lnh th Vit Nam b chia thnh nhng n v hnh chnh kiu
Trung Quc l chu, qun, huyn,... theo ch nh Tn v cc triu i
sau Trung Quc. Ch v c bn nhm xa b cc nh ch c
s x hi c truyn ca ngi Vit m hai c trng c bn l s tn ti
ca nhiu cng x nng thn (sau ny l cc lng) v s lin kt mang
tnh vng vi cc th lnh a phng. Tuy nhin, mong mun v thc t
l hai vic khc nhau. Trong thc t vn tn ti cc c trng x hi
truyn thng ca ngi Vit v mt nn vn ha ring ca ngi Vit,
du h tr thnh k b cai tr. y l bi cnh x hi ni v Khng
gio thi k Bc thuc ko di trn di mt nghn nm.
thi k ny din ra qu trnh ng ha v qu trnh chng ng ha
v nhn chng v vn ha. Hai qu trnh ny va mang tnh i khng,
va mang tnh chuyn ha. Tng c kin cho rng, nu khng c s
h ca Trung Quc v chu nh hng ca vn minh Trung Hoa th
khng c ngi Vit. Ni cho ng hn l, ngi Vit mt mt chng cai
tr Trung Quc, mt khc tip thu nhng thnh qu vn minh Trung Quc
trng thnh, ging nh lch s ca nhiu dn tc trn th gii. S
trng thnh ca ngi Vit dn n kt qu tt yu l ra i nh nc
dn tc v ch t ch nm 905 thi k Khc Ho, ri thc c lp vo
nm 938, khi Ng Quyn nh bi qun xm lc, m u cho thi k t
ch v c lp dn tc sut hn mt nghn nm sau.
Trong bi cnh , Khng gio thi k Bc thuc c nhng c th so
vi c lch s tn ti ca n Vit Nam. Trc ht, v c bn, y l th
Khng gio thnh hnh nh mt tn gio, v do i cng vi k xm
lc, c bn n thuc v ngi cai tr v lu dn Trung Quc. Khng
gian tn ti ca n chc chn l nhng ni hin din ngi Trung Quc,
tc ch yu quanh l s ca k h. Trong khi , bin ngi Vit vn
cn nm trong truyn thng bn a c. l ni nhng th k u.
Cng v sau, cng vi thi gian, cng vi s hn huyt, cng vi s
tip thu ca ngi Vit, Khng gio dn len vo i sng tinh thn
ca ngi Vit, hnh thnh dng Khng gio dn tc, c nhng ngi
Vit khng nhng tip thu vng vng gio l c bn kinh sch, trit l v
l nghi ti Vit Nam, m cn c th thi th v gia nhp b my quan li
ti Trung Quc.
Chnh s Vit Nam tng nu cc nhn vt ngi Trung Quc cai tr
Vit Nam c ng gp vo vic hnh thnh mt nn Khng hc v Khng
gio Vit Nam, trong c ba nhn vt ni ting l Tch Quang, Nhm
Din v S Nhip. Ngi sau cng l Thi th Giao Ch trong bn mi
nm (187 - 226).
S Nhip l ngi gc nc L, t tin ca ng chy sang Giao Ch
sau lon Vng Mng thi Ty Hn (9 - 24), n ng l i th su. ng
l ngi chuyn c v ch gii sch T Th Xun Thu (sch ch gii
Kinh Xun Thu ca T Khu Minh i Ty Tn) v Kinh Th. C th ni,
Khng gio Vit Nam c hc gi vi trng hp S Nhip. Khng
phi v c nho Vit sau ny tn ng l Nam Giao Hc T (ng t Nho
hc nc Nam). Ngoi ra, S Nhip cng l ngi theo o gio (gii
php nhip dng, mt dng ni an). Chnh ng l ngi u cho
Pht gio khi tn gio ny mi xm nhp Vit Nam, qua s kin ni ng
ng tr s l Luy Lu tn ti mt Pht vin ni ting, thu ht nhiu nh
s n, Hoa v Vit trn con ng truyn gio. Chnh s Vit Nam nh
gi sut thi k ng cai tr c nhiu thnh qu trn cc lnh vc hnh
chnh, hc thut, tn gio.
Nu ch thng qua S Nhip, c th ni n s ha hp tn gio ln
gc n v Trung Hoa Vit Nam, trong Khng gio vn l tn
gio ch o, bi l n c chnh k cm quyn tn sng v xng.
Nhn tng li, c th thy, Khng gio, ging nh cc tn gio ln khc
trn th gii, l mt trong nhng khi ngun ca vn ha dn tc Vit,
nu tnh n vic tn gio ny em n cho ngi Vit t ch khoa
c, ch hnh chnh, c s lun l v o c, vn t, l nghi n t
tng v nhn sinh v v tr.
nh hng ca Khng gio Vit Nam va vi t cch trit hc, va
vi t cch tn gio l r rng. Ton b nhng khi nim v quan nim
c bn ca Khng gio vi t cch tn gio khng cn xa l vi tng lp
qu tc th lnh ngi Vit. l iu kin cn thit h nhanh chng
thot ra khi mi trng ca k b tr, vn dn n a v ca ngi lnh
o dn tc trong tng lai khng xa. V mt to thn, c s nhng b
gia cch to thn v ng cp thn linh Trung Hoa vi nhng thn linh
bn a, ni bt nht c th ni n l thn Long , thn T Lch c
cc vin quan cai tr tn th. Bn cht ca Khng gio nh nc thc s
khng qu xa c s tn gio bn a m ni bt l Hn linh gio v a
thn gio, Trung Quc cng vy, m Vit Nam cng vy. Bi v,
Khng gio l th tn gio ca c dn nng nghip, trong c ngi
Hoa, ngi Vit.
Tm li, tnh n nm 938, thi k Bc thuc chim trn di mt
nghn nm to ra Vit Nam mt thc t l Khng gio thm nhp
su vo ngi Vit, nh hng ln trn nhiu mt ca x hi ngi Vit.
T y, ngi Vit t mnh lm ch, gii phng sc mnh tim n sut
thi k h. Nhng sn phm h v th khng phi b bi tr ng
lot, m ngi Vit bit tip thu mt s trong , ng nhin Khng
gio l mt. Gi y, vi s trng thnh dn tc, ngi Vit xy dng
v thc y x hi ca mnh tin ln pha trc.
6.2. Thi k c lp t ch i Vit
Bt u v kt thc ca thi k ny rt di nu tnh t nm 938 n
nm 1945. Cc nh nc v chnh quyn dn tc thay th nhau ng u
v qun l t nc gm: Ng, inh, Tin L, L, Trn, Hu L, Mc,
Ty Sn, Nguyn. Thi k ny li c th chia thnh nhng giai on nh.
Khng gio lc ny c th c gi l Khng gio Vit Nam, tin trin
theo nhng nhp iu v c im ring.
Cc thi Ng, inh, Tin L
T nh Ng n nh Tin L, s thay i lin tc cc triu i chng
t cha c mt chnh quyn trung ng mnh duy tr trng thi n
nh v thng nht. l nhng iu kin cn thit Khng gio bn
r. Chnh s c th cung cp vi thng tin v mt s phng din, mt s
s kin, v vy, gi y hu th khng th ni g nhiu hn. Thnh tu
kho c hc nhng thp k trc v nht l mt s nm gn y, c bit
l vic khai qut c Hoa L, h m mt s iu v hai triu i inh
v Tin L. C th ni, c im ni bt l cc tn gio ng thi c mt
kinh ca cc vua inh v Tin L. Cc su tp khai qut dng nh
chng thc iu m chnh s ghi chp l vic c Khng gio, Pht gio
v o gio cng c tn vinh thi by gi.
Nh vy, c th ni, giai on ny, Khng gio cha th tr thnh tn
gio ch o. Mt bng chng khc v vic Khng gio cn cha
thm vo x hi v chnh quyn l nhng li bnh ca s gia thi L,

Trn ph phn cc vua inh, Tin L lp nhiu hong hu khng theo
ng l, hay vic ly hiu vua khi mi qua i thnh hiu vua chnh thc
(L i Hnh chng hn).
Nhng v d va dn l s t trong nhng iu ph phn ca s gia
thm nhun o l thnh hin cc triu i sau. Le li mt s thng tin
khc trong chnh s v cc s kin tn gio nh vic phong chc cho
tng s v o s, miu th sn thn, s kin rc ma trn u s thi nh
inh, bt mt thy tng ngi Thin Trc, nh ngy vua sinh lm ngy
ua thuyn thnh l. c bit l thng tin vua L i Hnh ln u tin
cy rung tch in, loi nghi l dnh cho hong , Ni i (Long
i, nm 1007), vic xin Kinh i Tng ca Trung Quc.
Trong thi inh, Tin L, cng theo chnh s, xut hin cc loi sm
k d bo tin triu i mi. Nhng thng tin ch cho hu th
tin rng, cc nghi l Khng gio cha thnh h thng, cn ln ln gia
Hn linh gio, Khng gio, Pht gio, o gio nh trn nhc. Hn
na, nhng thng tin cn cho thy, cc sinh hot hc thut t tng
vng bng gn nh hon ton, bo hiu mt thc hnh tn gio ni bt
hn mt hc hnh v nghin cu kinh sch.
Cng thi inh, Tin L, vai tr ca nho s - quan li, nhng mn
chnh thng ca Khng gio khng ni bt nh tng s v o s,
nhng ngi tham gia vo chnh tr, ngoi giao nh Vn Hnh, Php
Thun, v.v... C th ni, sau nghn nm di h, mi bc vo thi k
t ch c lp, Khng gio lc cha th gi l Khng gio Vit Nam.
Mun nh vy, Khng gio Vit Nam cn cn mt thi gian di na,
phi hng trm nm sau.
Cc thi L, Trn, H
Tt nhin, s tht bi ca cng cuc tr nc vo hai triu inh, Tin
L khng c ngha Khng gio khng c vai tr. l trng thi nht
thi khi tng lp lnh o dn tc cn cn ch i thi gian thy r
vai tr ca Khng gio. n nh L, Khng gio bc l nhng u
im khng th bc b trong vic xy dng v qun l x hi, gp phn
to ra mt chnh quyn trung ng mnh thng nht quc gia v m
rng cng gii, mt nn vn minh rc r vo hng nht nh trong khu
vc ng v ng Nam . l vn minh i Vit thi trung i
Vit Nam.
T nm 1009 n na u th k XX l thi k t ch v c lp ca
Vit Nam. y l thi k qun ch chuyn ch trung ng tp quyn di
nht v cng l duy nht trong lch s Vit Nam. a s cc nh s hc
gi y l thi k ca ch phong kin.
Trong thi k hn chn trm nm ny, c hai ln nn c lp b ngt
qung do xm lc ca ngoi bang. Ln th nht l cuc xm lc ca
nh Minh (1407 - 1427) m v phng din vn hin cn thm khc hn
c nghn nm Bc thuc. Ln th hai l cuc xm lc ca ch ngha
thc dn Phng Ty v pht xt Nht, trong ch yu l ch ngha
thc dn Php (1858 - 1945), Vit Nam b bin thnh mt x hi thuc
a, trong khi vn duy tr trn danh ngha mt nh nc qun ch. y l
nt ch o ca lch s Vit Nam c nh hng su sc n mi phng
din ca x hi, trong c Khng gio ang xem xt.
M u cho cc thi k qun ch thc s Vit Nam l triu i nh
L. Nh L tn ti hn hai trm nm (1010 - 1225). S m u ca nh
L ng thi vi s kin nh ti Thng Long, vn l thnh i La do
Cao Bin chn lm th ph h thi nh ng xm lc nc ta. L
do chuyn t Hoa L, vn l kinh di hai triu inh, Tin L,
c nu r trong chnh s di danh ngha l mt cuc hi kin ca v
vua sng lp nh L l L Cng Un i vi cc quan ng u thi ,
nay quen gi l Thin chiu. L Cng Un nhc li tm gng thi
Tam i bn Trung Quc tm ln chuyn , tip ng s dng mt
trong nhng khi nim c bn ca Khng gio l Thin Mnh bin h
cho vic chuyn l trn tun theo Mnh Tri, di l thun vi lng
dn chn vng thnh i La, trung tm ca t nc, lm ni
hi, truyn cho con chu mun i. i La l ni p ng c nhu cu
m mang v pht trin t nc, trnh c sai lm ca hai nh inh,
Tin L ng Hoa L l ni qu qun lm cho th i ngn, trm
h hao tn, mun vt khng nn, tc l l Mnh Tri. Biu tng ca
kinh mi l rng vng hin, bay ln trc thuyn vua, do tn gi
ca kinh mi l Thng Long.
S kin lp kinh mi c mt tm quan trng ln lao i vi s pht
trin ca ngi Vit tr thnh mt dn tc thng nht, nh du s
trng thnh ca thc dn tc c lp, t ch, m mang t ai lnh
th, pht trin ging ni, xy dng t nc giu mnh. ng thi, s
kin chuyn cng bo hiu Khng gio s c mt vai tr to ln quyt
nh hn na trong x hi v nh nc, khi khun mu nh nc v ch

ca Trung Quc c chnh ngi ng u triu i noi theo.
K t y, bt u hnh thnh nn Khng gio Vit Nam, v n tr
thnh tn gio chnh thc ca nh nc qun ch chuyn ch trung ng
tp quyn Vit Nam. Tuy nhin, t c v tr tn vinh bc nht trong
triu i ny, Khng gio vn cn cn phi lin kt vi Pht gio v o
gio, thng gi l Tam gio, trong Pht gio gi vai tr quan trng,
nht l khi tn gio ny tham gia vo vic to lp triu i.
Cn im li mt s biu hin quan trng ca Khng gio cng tnh
cht v c im ca n thi nh L. Bi v, trong thc t, nh L
nh ra khun mu cho c nh Trn v nh H v sau.
Trc ht l v nghin cu kinh sch v o to nho s. Cc thng tin
t chnh s khng cho bit nh L s dng kinh sch c th v chi tit
nh th no. Thng tin gin tip, cng trong chnh s, ch cho bit qua l
lc Kinh Thi, Kinh Th c hc tp v thi c. M h hn na, v d
trong phn thi c nh Trn c ni n thi kinh nghi (gii nhng ch
nghi ng trong kinh), kinh ngha (gii ngha trong kinh). Trong khi li
cho bit cc vua nh L thnh kinh tng ca Pht gio, qua s kin xin
i Tng Kinh ca Trung Quc. Nhng thng tin t cc b t s khc
khng cho bit g nhiu hn chnh s. C th on rng, hnh nh nh
L, s lng kinh sch cha c hc tp v din gii y .
Tuy nhin, nm 1070, di triu L Thnh Tng, ng vua th ba ca
triu nh L, Vn Miu c lp ra Thng Long. Song nu ch thi
im to lp ny th thy r phi su mi nm sau ngy khai sng triu
i, Khng T mi thc s c v tr trong h thng th cng ca triu
nh. S chp: Ma Thu, thng 8, p tng Khng T, Chu Cng v t
phi, v tng tht thp nh hin, bn ma cng t. Hong Thi t n
y hc. y c th xem l mt t hp n, miu v trng hc. Khng
bit quy m Vn Miu lc mi dng nh th no. Cuc khai qut kho c
hc nm 1999 do Vin Kho c hc tin hnh chng minh r rng
Vn Miu hin nay l lin tc t thi nh L.
Kt hp vi thng tin t phn H Ni tnh ch trong i Nam nht
thng ch, b sch ni r rng nht trong s cc b s ca Vit Nam, th
Vn Miu ... thn Minh Gim, huyn Th Xng v pha ty nam tnh
thnh (Kinh thnh Thng Long), dng t i L Thnh Tng, t tng
Khng T cng t phi, v tng thp trit v tht thp nh hin th.
ng sau miu (Khng T) t nh Quc T Gim lm ni s t hc

tp. n i Trn, L (Hu L) cng theo nh th. Hai bn t hu dng
bia tn tin s cc triu....
S tht l, Khng gio vo thi cha sc vn ti a v u tri.
N vn phi ha trn v song hnh vi cc tn gio khc. iu th
hin r trong s thi c tuyn dng. Nhn chung, hai triu L, Trn lun
thy cc b s chp c loi hnh thi Tam gio. C nhin, mt s thng tin
cho bit c loi nho s t cao, chng t rng vic hc v thi kinh sch
Khng gio l cng vic ring r.
C th thy, nm 1075 l nm m u cho truyn thng thi c sut
mi th k sau, ch thc s b bi b vo nm 1919. Nu tnh c mi
th k ny c tng cng 183 k thi trng nguyn v tng ng, vi
2.898 ngi t hc v cao nht. Trng nguyn khai khoa l L Vn
Thnh nh L. Song con s ngi theo ui kinh s v thi c phi chc
chn ng hn th nhiu.
Tuy nhin, cn nhn thy mt c im xuyn sut c mi th k tn
ti ca h thng o to Khng gio l s vng bng hon ton nhng t
tng gia Vit, trit gia Vit thun Khng gio. Rt t tc phm ch gii
v trit hc cn tn ti cho n nay nu khng mun ni l khng c (?).
C l s tn ph ca con ngi v kh hu lm nn hin trng ny.
iu cng c th cho hu th nhn nh hnh nh Khng gio Vit
Nam nghing v hng thc hnh nghi l nhiu hn l hc thut t
tng, nghim sinh nhiu hn l truy tm siu hnh hc, khun mu nhiu
hn l sng to, quan im s quan quy nh ng x nhiu hn l lun
bin gii. Ly v d thi nh Trn, trong Lch triu hin chng loi ch,
duy nht v kinh sch bin son ch thy ni n T Th thuyt c do
Chu Vn An son ( mt), tuyt nhin khng thy nhc n quyn no
na (?). Nu c k n cun sch cng l mt dng gin lc cc b
sch trong T Th m thi.
V nghi l, nhiu thng tin t cc b s cho bit, nghi l t nh L n
nh Trn v nh H kh s si, thiu chnh xc khi so vi in l c ca
Trung Quc. iu ny b hu nho ph bnh khng bit bao nhiu ln trong
cc b s. im li mt s nghi l c th thy: l t tri t (t Nam Giao,
t Bc Giao), l th cng Tn Miu, l sinh nht v k nht, l quc tang,
l ln ngi v ni nghip, l tng sn lng, l tn phong thi thng hong,
l tn phong hong thi hu, l sch lp hong hu, t n X Tc (ph t

cc thn Gi, My, Sm, Ma v thn Cao Mi), l minh th.
Trn mi loi l lit k, cng vi l th t Khng T cng cc
thnh trong Vn Miu, cng vi s kin L Thi T tha nhn v thnh
hong c phong tng t thi nh ng h l thn T Lch, cho thy
nghi l cc nh L, Trn v H cn thiu rt nhiu. Khng nhng th,
trong s nghi l ny, nghi l lp hong hu l b ch trch nhiu nht. Hn
th, l minh th hon ton khng c trong in l c ca Trung Quc.
Mt khc, ngay trong s cc nghi l trn y, t tri t c coi l l
trng nht, song thng tin ca cc b s cho thy, ch c tin hnh duy
nht vo thi nh L, cn nh Trn v nh H khng thy tin hnh thm
(?). S lum thum trong vic tun th nghi thc b hu nho ph bnh
quyt lit. Trang phc t l khng h c ghi chp y khin s quan
v sau than vn khng kho cu vo u c.
Vic th cng t tin ca hong gia cng l mt i tng ph phn
ca hu nho, nht l vic phong tng t tin ca nh vua: vua th xng ,
cn t ca vua th phong vng. L vt cng t th no cng l mt thng
tin khuyt. C th cn lit k nhiu s kin minh chng cho s thiu
ht ca h thng l nghi ca ba triu i ny.
iu ny khng nh thm, Khng gio Vit Nam thi nh L, nh
Trn v nh H cha kt thnh mt h thng hon chnh nh triu nh
Hu L. iu s c bit hn nu chng ta so snh vi cc triu i
cng thi bn Trung Quc nh Tng, Minh l nhng triu i m Khng
gio t n nh cao.
Ngc li, phi thy r cc vua ca ba triu i ny c tun th
in l, d cn thiu nh ni. iu ny cho thy, Khng gio dn to
nn xng sng ca b my nh nc l tng lp nho s - quan li, nhng
tn thun thnh ca n. Kt qu s thng tin l, vo gia triu Trn,
nho s tn cng vo Pht gio, n nh H, hu nh Khng gio v
nho s chim u th hon ton.
Nn ch tnh trng khng c s thng nht trong nh gi vai tr ca
nghi l gia nh vua v nho s. Bng chng l mt ng vua thi Trn
tng ph phn quyt lit hc tr mt trng dm em nghi l Phng
Bc (Trung Quc) thay nghi l c ca tin nhn t ra. S ph phn
ny cho thy, Khng gio Vit Nam r rng c nhng khc bit vi
Khng gio Trung Quc, tc khng phi c em in l c ca Trung

Quc p dng vo mi ni v mi trng hp l c chp nhn. iu
ny c th hiu c bi khng kh x hi ca Vit Nam vo thi nh L
v nh Trn c nhng nt khc vi Trung Quc. Cng khng nn qun
cc ng vua L v Trn rt hm m v sng knh Pht gio v o gio.
Cc nghi l tn gio lit k trn y tin hnh ch yu ti Thng Long.
T cch th r rng nht l T Giao ca nh vua. Khng nghi ng g
na, bng l t ny, mt nh nc c lp c mt th theo ng ngha.
thc dn tc r rng l sn phm ca s trng thnh trong thc t ca
nh nc v nn vn minh nng nghip Vit. T y, s tn ti ca quc
gia i Vit c s bo h v ph tr ca mt Thng ti thng theo
ng vi Thin Mnh. Hn nhin, iu rt c ngha trong bc pht
trin tip theo ca ngi Vit.
C s th t ca nghi l tn gio hu nh vng bng trong cc b s
c son tho ng thi. Tuy nhin, vi mt s l nghi k trn, c th
bit l n Nam Giao, n Bc Giao, n th cc thn my, ma, gi,
sm, ri c th thy miu th t tin ca vua (Thi Miu), c xy dng
Thng Long.
Thng tin t i Nam nht thng ch cn cho bit, n Nam Giao nh
L a phn huyn Th Xng, pha nam Kinh thnh, tri qua thi Hu
L, Nguyn vn , thuc t lng Thnh Yn (nay thuc a bn
phng L i Hnh, qun Hai B Trng, H Ni). n X Tc nh L
pha ty nam Kinh thnh, thuc a phn thn Thnh Ho, huyn Vnh
Thun thi nh Hu L (nay l phng Thnh Ho, qun ng a, H
Ni) p t nm L Thin Cm Thnh V th 5 (1048). C l phn ln
cc n c p bng t , xem chng cn kh n gin (?). Cc
thng tin v kt cu kin trc hu nh khng c, kt qu kho c hc gn
y cng cha cho bit iu g hn.
Cc thi Hu L, Mc, Ty Sn, Nguyn
Trong bn triu i ny, quan trng nht l hai triu i Hu L (1418
- 1789) v Nguyn (1802 - 1945).
Nn c lp ca i Vit b e da vo cui thi nh H. Cuc xm
lc ca nh Minh i vi Vit Nam l mt trong nhng thm ha ln
nht trong lch s dn tc, bi s tn ph khng ch v phng din c
s vt cht v con ngi, m cn v phng din tinh thn v cc di sn
vn ha. C ngi so snh s khc lit v hy dit ca nh Minh

trong hai mi nm xm lc bng c nghn nm Bc thuc cng li.
Cch so snh ny c phn cng iu, nhng cng cho thy mt s
thc l nh Minh c gng n mc ti a vic tn ph c s tinh thn
ca ngi i Vit.
Nn c lp c khi phc ng thi vi vic ra i mt triu i di
nht trong lch s dn tc l nh Hu L, vi ng vua khai sng l L Li.
Nh Hu L l thi im Khng gio Vit Nam pht trin n nh cao,
c tn sng ht mc, nht l th k XV. Khng gio cc triu i ny
c tnh tn gio r rt nht, c th so snh vi Khng gio Trung Quc
m khng s nhm.
T cui th k XV, Khng gio tr thnh thc h chnh thng, c
tn, c bit vo thi vua L Thnh Tng. Trn c bn, Khng gio nh
Hu L l khun mu cho cc triu i sau. Nhng thnh qu m n em
li ln hn bt c thi no khc, din ra trn nhiu mt ca x hi Vit
Nam. Khng gio triu Hu L ng ngha vi nn vn minh i Vit
m tnh qun ch trung ng tp quyn, ng ngha vi s t chc quc
gia v chnh tr, qun s, t tng v ngh thut, ng ngha vi s m
mang b ci quc gia, n nh Nguyn hon tt c bn qu trnh m
rng cng gii1.
Mt khc, Khng gio Vit Nam thi k ny, nht l triu Hu L
v triu Nguyn, cng m cht Trung Quc nht, s cng nht, khun
so nht v bo th nht. Mi nghi l u phi quy chiu cht ch vi
in l Trung Quc, tn sut thng xuyn ca cc nghi l cng bc l
mnh m, cc khi nim v quan nim ca Khng gio c qung b
su rng trong x hi. Tt c u nhm mc ch duy tr ch qun ch
lu di, khng ch bng c s hin thc x hi, m cn bng c tinh thn
v tnh cht bin h siu nhin. Song vo lc kt thc ch qun ch,
Khng gio Vit Nam t ra mi mt, thiu sc sng v b y vo bng
ti, ch cn tn ti vi tnh cch l tn d.
iu ny cho thy, nhng mu thun nm ngay trong s pht trin ca
x hi Vit Nam v ngay trong Khng gio. t nc trong cuc vn
mnh v chnh tr, kinh t, lnh th, ng thi cha ng mm mng ca
s phn lit, ct c, in hnh l cc cuc ni chin L - Mc, Trnh -
Nguyn. S ko di ca ni chin lm cho s pht trin kinh t, x hi c
thi c vt ln li bin thnh s pht trin khng u v khng .
B my quan liu, tham nhng khin nh nc lun ri vo khng

hong chu k. Khi ngha nng dn, thay th triu i v nh vua xy ra
kh thng xuyn sau thi L Thnh Tng. Nho s - quan li, c s ca
Khng gio, b phn ha, k ra lm quan, thm ch cho c pha i lp,
ngi i n vui th in vin, k bo th hc thuyt v nghi l, ngi
quay sang tm ch da trong cc hc thuyt Pht gio v o gio. Mt
no , Khng gio Vit Nam va l ch da tinh thn, va l mm
mng gy ha bi cch n tc ng vo x hi.
D nh vy, Khng gio vn l thc h v tn gio kh th trong s
pht trin ca quc gia. Hy im li mt s thnh qu c bn ca Khng
gio Vit Nam thi k di ny.
V quan nim v t tng, nhn li di sn sch v, thong qua cng
thy, t triu Hu L v sau, cc quan nim c bn ca Khng gio c
nghin cu v thm nhun mc kh su. Kinh sch ca Khng T
v cc mn c nghin ngm, thi c, p dng thng xuyn trong
vic tr nc v hnh l. Xut hin cc nhn vt ln chuyn dch thut v
ch gii li kinh sch Khng gio theo tinh thn rt gn, tiu biu l L
Qu n, vi cc tn sch nh: Ch Dch quc m gii ngha, Dch Kinh
phu thuyt, Th Kinh din ngha, Qun th kho bin, Sch hc cng
ch, Tnh L ton yu, T Th Ng Kinh ton yu, Xun Thu qun kin,
Ch hun ton yu, v.v...
Tuy nhin, nu ch vi nhng cun sch rt gn nh vy, chc l cn
thiu, lm sao s nghin cu kinh sch Khng gio li c th pht trin
n mc thm thy? Cng c ngha, cc quan nim c bn t gi tr
hc thut v t tng nh cao? Thng tin t chnh s cng m m hn
khi cp n ni dung thi c, thng thy ni n phn thi gii ngha
kinh, lun, co, ch, chiu, biu..., c ngha thc hnh l ch yu.
Thay vo cc trc tc t bin siu hnh l v s thi phm chuyn ti
quan nim c bn ca Khng gio. Mt khc, s lng cc b s xut
hin vo thi k ny cng rt ng ch . Phn ln quan nim c bn ca
Khng gio c phn nh gin tip qua nhng s kin nh tuyn co,
thi c, l li iu hnh cai tr, quan im chp s..., m nu tin l s
tht th thy r s l thuc hon ton vo ngun sch v Trung Quc
din t t tng Khng gio Vit Nam.
Nhng nh nhiu hc gi chng minh, c im ln nht ca
Khng gio Vit Nam l nhn mnh vo c Ngha m mu duy tnh
nu so snh vi Khng gio Trung Quc, Nht Bn v Triu Tin. Tuy

vy, bao trm tt c vn l quan nim Thin - Nhn tng d, Thin v
Thin Mnh, m - Dng v o, L v Kh, Thi cc, Ng hnh tng
sinh v tng khc, l vai tr tuyt i ca Hong / Thin T, ngi
thay mt Tri chn dt con dn (th Thin hnh o), tc l nhng
quan nim ct ty lm nn gio l Khng gio.
V nghi l, t nh Hu L v sau, h thng nghi l ca Khng gio
Vit Nam hon thin, n nh Nguyn tr thnh mt h thng in l
s v phc tp. Cng vi h thng nghi l l h thng c s vt cht
ng o cha tng c. Ngoi nhng thng tin t cc b s, gn y, cc
su tp khai qut kho c hc b sung thm nhng thng tin quan trng
v c s vt cht ca cc triu i t Hu L v sau. Nhng g cn tn ti
v kin trc, ngh thut tiu tng, iu khc, hi ha, gm s, th t
bng ng, g,... cng cung cp c th cc th thc nghi l c tin
hnh.
Hai triu Hu L v Nguyn ghi chp k nht v h thng nghi l, tp
hp trong hai b sch l Lch triu hin chng loi ch v Khm nh
i Nam hi in s l, c th:
Vi triu Hu L:
Cc nghi l dnh cho vua cha Cc nghi l
v hong gia t thn
- L t tri t (Nam Giao,
- Quy ch v o m ca vua/ cha.
Bc Giao).
- Xe kiu v nghi v ca vua/ cha. - T n X Tc.
- L th cng Tn Miu. - T n cc thn my,
gi, ma, sm v thn Cao
- L Khnh h ca triu nh: truyn ngi, Mi.
i nin hiu, ban chiu th, mng sinh - T n thn Tin
nht vua/ cha, t bo thn, mng th vua/ Nng.
cha, tt nguyn n, thng triu, dng - T bch thn.
lch, mng xun, dng tru xun. - T m hn.
- L quc tang v vic tang: l tang v l - T c.
tr, ln ngi ni nghip, tng vo lng, lm - T k an.
thn ch trong Thi Miu. - L tin t.
- L i t.
- L tn tn v sch phong: tn tn thi - L nht thc, nguyt
thng hong, sch phong hong thi hu thc.
v hong hu. - L minh th.
Vi triu Nguyn2:
Cc nghi l dnh cho vua cha Cc nghi l
v hong gia t thn
- T t phn lm ba bc.
- Nghi tit triu hi.
- T ln I: n Nam
- L ng quang. Giao, rc tin phi
- L tn tn. hng vo n Nam Giao.
- T ln II: hng t cc
- Sch phong: hong hu, hong thi t, miu in.
cung giai, hong t, hong thn, cng cha, - T ln III: thng ph,
v.v... sch n knh dng tn
- Nghi v: l b i gi. hiu.
- T ln IV: n X Tc,
- Ban lch, ban chnh sc, l tin xun cng thn c tng t.
- Cy rung tch in. - T cc n miu I: V
Miu, miu vua cc nc
- Nui tm. Chim Thnh v Chn
- Truy t: miu lch i vng, miu L Lp, t m hn, cu ma
Thnh Tn, Vn Miu, n Khi Thnh, cu nng.
n Tin Nng, v t vic nui tm. - T cc n miu II:
miu Tin Y, qun Linh
- Lng tm.
Thn, n Quan Cng,
v.v...
- T cc n miu III:
miu Thn Ma, miu
Thn Gi, miu Nam Hi,
miu H B, miu Ha
Thn, v.v...
- T cc n miu.
C th thy, nh Nguyn, h thng nghi l Khng gio y
nht, nu cn c b sch nu, so vi nhng triu i trc. Rt ng
lu l, vi nh Nguyn, ln u tin nc ta c mt ghi chp in l
r rng v y nhng g phi thc hin ca Khng gio: ngoi nhng
l nghi chnh phn no kit k bng trn, cn c c m nhc, l
phc, c quan ng ra chun b v thc hin, gip v hong tin hnh
nghi l, v.v...
S n nh v thng nht quc gia lun l iu kin cn cho Khng
gio tn ti v quy c. Mt khc, cn thy r khuynh hng h thng
nghi l hai triu ny rp nguyn vn Minh l v Thanh l. Thm ch,
vua Minh Mng cn yu cu B L truy nguyn xa hn v cc triu Chu,
Hn, ng, Tng... b sung sao cho ng l nghi. c th coi l

im khc nhau gia Khng gio thi Hu L v Khng gio thi
Nguyn. Tnh bo th trong nghi l thi Nguyn tr thnh mt ro cn
triu i ny t i mi nhm chng chi c hiu qu vi ln sng thc
dn Phng Ty vo gia th k XIX. iu khc xa vi mt s quc
gia Chu t mnh ci cch t cng.
Tuy nhin, trong vng xp x nm trm nm t nh Hu L, nh Mc,
nh Ty Sn n nh Nguyn, mt bin i ln xy ra xung quanh vn
th . l s kin t nh Ty Sn v sau, kinh chuyn t Thng
Long - ng vo Ph Xun - Hu. y l s c trong chui pht trin
lin tc ca Thng Long - ng - H Ni. Vic chuyn kinh c
ngha l kinh n thi Minh Mng mang tn H Ni tr thnh mt trn
thnh (nh Ty Sn gi l Bc thnh, i Gia Long gi Bc thnh tng
trn), mt tnh thnh (Minh Mng nm th 12 v sau) trc thuc trung
ng nm trong Hu.
iu ny cng c ngha, nghi l v c s vt cht b xung cp theo.
T nh Ty Sn n nh Nguyn, nhng nghi l chnh thc do nh vua
tin hnh, cng vi vic o to nho s bc cao khng cn tn ti H
Ni. Nhng d v nhng l do chnh tr khc nhau m hai triu i
chuyn kinh , th Thng Long - ng - H Ni vo cui th k
XVIII v c th k XIX vn l th tinh thn, th biu tng v th
tn gio ca t nc.
Nu xt c qung thi gian t nh Hu L n nh Nguyn, bt chp
thng trm, s hin hu ca Khng gio cn th hin trn mt c s vt
cht, nu nh chng ta tnh n cc in, miu, n c xy dng
phc v cho mc ch tn gio. Cc t liu khai qut kho c hc t nm
1998 n nay ti khu vc Thnh H Ni, c bit nu tnh c h thng
cc miu, in, lng tm C Hu cn li, ni c UNESCO xp
hng Di sn Vn ha Th gii, minh chng cho iu ny.
T nh Hu L v sau, s quy c ca h thng tn gio chnh thc
trn c s nh nc c hon thin theo m hnh Trung Quc cung cp
cho chng ta l l coi Khng gio l mt tn gio Vit Nam.
Nu ch ni ring v ng - H Ni, t nh Hu L n nh
Nguyn, nhn vo h thng c s vt cht, cng l nhn vo cc nghi l v
cc v thn c phong, c th thy quy m to ln ca Khng gio. Tuy
nhin, khng th khng ni li mt cht v a phn ca H Ni vo thi
nh Nguyn. Mt cch tng qut, H Ni vo lc ny c a gii rt rng,

gm c t ai v dn c ca cc tnh H Ty, H Nam, Hng Yn ngy
nay. Trong phn ny, chng ti khng lit k cc c s vt cht theo a
gii H Ni thi nh Nguyn, ch lit k trong phm vi ca H Ni hin
ti. Song cho thy tnh din bin lin tc t nh L c cc triu i
sau k tha, chng ti lit k ra y c nhng phn thuc v trc nh
Hu L v nh Nguyn. Nu tnh nh vy, c th im li c s vt cht
ca H Ni, qua i Nam nht thng ch, nh sau:
n Nam Giao nh L (nay thuc t qun Hai B Trng), n X
Tc nh L (nay thuc t qun ng a), n Tin Nng (xy t i L
Thnh Tng, nay thuc t qun Hai B Trng), nh Qung Vn (c t
nh L, nay thuc t qun Hon Kim, khu vc ch Ca Nam), n
Cung Hong (th Chu Vn An, nay thuc t huyn Thanh Tr), n X
Tc nh Nguyn (xy t i Minh Mng nm th 20, pha ty thnh H
Ni, nay thuc t qun Ba nh), n Tin Nng (xy t i Minh
Mng nm th 20, pha ty nam thnh H Ni, nay thuc t qun Ba
nh), n Sn Xuyn (xy t i T c nm th 6, pha ty nam
ngoi Thnh H Ni), Vn Miu t nh L v sau v n Khi Thnh th
cha Khng T (nay thuc t qun ng a), miu Hi ng (xy t i
Thiu Tr nm th 1, nay thuc t qun Ba nh), n Phng Hng (nay
thuc t qun ng a), n L ng Trng hay Khang Hy (nay thuc
t huyn T Lim), n Sc Thin Vng (nay thuc t huyn T
Lim), n Uy Linh (nay thuc t qun Ty H), n ng C (nay
thuc t qun Ty H), n Chiu ng (nay thuc t qun Hon
Kim), n Linh Lang (nay thuc t qun Ba nh), n Bch M (nay
thuc t qun Hon Kim), n Cao Sn (nay thuc t qun ng a),
n Qu Minh (nay thuc t qun Hon Kim), n Phm Thi y (nay
thuc t qun ng a), n Trung Lit (th Quan Cng, xy t i L
Chnh Ha, nay thuc t qun Hon Kim), n Ngc Sn (o gio,
nay thuc t qun Hon Kim), n Ha Thn (nay thuc t qun Hon
Kim), n Hin Khnh (nay thuc t huyn Thanh Tr), n Trng N
Vng (nay thuc t qun Hai B Trng), miu Thc An Dng Vng
v thnh C Loa (nay thuc t huyn ng Anh), miu Triu V
(nay thuc t huyn Gia Lm), n L Nam (nay thuc t huyn
Gia Lm), miu L Thnh Tng (nay thuc t huyn Gia Lm), n
ng Xung Thin Thn Vng (nay thuc t huyn Gia Lm v huyn
Sc Sn), n Hoi o Vng Nguyn Nn (nay thuc t huyn Gia
Lm), n N hc s (nay thuc t huyn Sc Sn). Ngoi ra, tuy khng

c i Nam nht thng ch chp, nhng cn phi k vo y hng
trm ngi nh th thn thnh hong cc lng v hng chc ngi n
khng c ghi chp. Nh vy, c th ni, t ni c mt c s vt cht
ca Khng gio dy c nh Thng Long - ng - H Ni. y ch
ni v Khng gio, cn nu lit k ton b cc tn gio ln nh c mt
H Ni th nhn nh va ni cng c c s.
Ni n Khng gio Vit Nam khng th b qua hin tng kh ring
bit trong vic phong thnh hong cho cc lng khc so vi Trung Quc.
y l s cng nhn v b sung vo in thn ca tn gio chnh thc
ca nh nc vi ba bc thn chia thnh Thng ng thn, Trung ng
thn v H ng thn. Nu Trung Quc, thnh hong ch yu l thn
thnh th, v y l loi hnh kin trc ch yu ca nh nc qun ch, th
Vit Nam, s tn ti ca nh nc qun ch li da vo cc lng (ngn
t hnh chnh l thn, x). Nu Trung Quc mt thnh coi nh mt t,
cng c ngha l mt nc, th Vit Nam li khng nh vy: mt nc
nhng cn lng, c lng l c nc, hiu theo c ngha rng v ngha hp.
Trng hp b Thng Long thi nh Trn l v d in hnh cho nhn
nh ny. Do vy, ring v cc thn lng, khng nhng khng b nh
nc loi b, m thc t cn ngc li. Cc thn lng Vit c ngun
gc rt khc nhau, t nhng hin tng t nhin, nhn vt lch s, cho
n cc hin tng huyn b linh d. Tuy nhin, dng v ca thn m
chng ta thy ngy nay a phn l nhn thn, c lch s ha (t Kinh
Dng Vng cho n cc triu i sau, ngay c nhng nhn vt vn l
quan cai tr ngi Trung Hoa) v a phng ha (rt nhiu cc bin th
ca mt v thn, hay ngc li, rt nhiu v thn c gp vo mt v
thn ty theo cch m ngi a phng s ti hnh dung) rt r. Nhng
v thn ny c thn tch, c l nghi phng th v cng v sau cng p
dng nghi l ca nh nc, theo quy nh ca nh nc. Ni cho ng
hn l nh nc buc phi cng nhn cc v thn c tnh a phng, c
gng tp hp vo mt mi, qua nm ly vn mnh ca cc lng. Do
vy, tnh cht a thn ca Khng gio Vit Nam l r rng. Mt khc,
tnh truyn k truyn ming tri hn tnh c nh vn bn, do vy m tnh
m h li cng th hin r: kh c th a ra mt thn in n nh ca
Khng gio Vit Nam, bi trong n tch hp rt nhiu yu t ca nhiu
tn gio ngoi sinh v ni sinh.
Thy r s khc bit ny ca Khng gio Vit Nam so vi Khng gio

Trung Quc khng c ngha Khng gio Vit Nam l mt tn gio hon
ton mi, cha tng c u. S khc bit ch l cu trc tm linh
chung ca ngi Vit Nam so vi ngi Trung Quc, cn tnh h thng
th vn nh nhau, thm ch xt v thi gian, tnh h thng ca Khng gio
Vit Nam cn bo th v chm thay i hn so vi chnh quc.
Cuc xm lc ca thc dn Phng Ty vo nm 1858 l mt bin c
lch s ln ca Vit Nam. Khng gio Vit Nam b th thch v dn mt i
vai tr ch o ca n trong i sng tn gio v cui cng i n ch gii
th. T sau cc hip c bt bnh ng ca nh Nguyn k vi thc dn
Php vo hai thp nin cui th k XIX, dn n mt nc, thc cht
Khng gio vi tnh cht chnh thc v nh nc b ph nh, du vn
c s c gng duy tr t chnh quyn qun ch Nguyn. S c gng ca
nh Nguyn khng th cng li vic mt trong nhng ngun cung cp c
bn nui dng Khng gio b xa b vo nm 1919 l vic thi c bng
ch Hn v vn sch ch Hn. iu ny c ngha, t y tr i, s khng
cn tng lp nho s - quan li theo kiu qun ch tn ti; cng c ngha c
s ch ngha hnh thc ca Khng gio tn ti khng cn.
Tuy nhin, nu nhn nhn tht k, Khng gio Vit Nam cha b mt
hn, bi cc lng, n vn tn ti di dng o c, thit ch gia nh
v nghi l cng t. S v t bn trn khng ng ngha ngha vi s
v trong x hi m a s ngi dn tm mnh trong khng kh ca
Khng gio trong nhiu trm nm. Mt ln na, c th thy, ngi lng
thc t ca ngi Vit l c s cc k quan trng cho s tn vong khng
ch i vi vn mnh ca quc gia v chnh tr, m cn c v nhng sn
phm ngoi chnh tr v siu chnh tr, trong c Khng gio. V vy,
y l iu cn lu trong khi xy dng mt np sng mi cho lng Vit
trong thi on hin nay.
S chm dt ca Khng gio vi t cch mt tn gio vo nhng nm
u ca th k XX, s sng st c tnh cht tn d ca Khng gio cng
ng thi vi vic x hi Vit Nam chuyn qua hnh thi x hi mi, du
on u ca hnh thi x hi mi ny cha ng ni thng kh ca ngi
dn b mt nc. n nm 1945, vi cuc Cch mng thng Tm, hnh thi
x hi mi c khng nh vi hai giai on dn ch nhn dn v x
hi ch ngha. Lc ny, Khng gio ch cn l nhng v thanh cui cng
ca bn hp ca Khng gio Vit Nam qua sut nghn nm lch s.
7. Kt lun
Thng Long - ng - H Ni ng mt vai tr to ln i vi
Khng gio Vit Nam. L th thc s trong tm th k v th tinh
thn hn mt th k (giai on 1802 - 1945), H Ni c truyn thng
Khng gio su m nht, hng hu nht. Ton b nhng b phn cu
thnh nn Khng gio v H Ni c mi quan h khng kht, thm ch H
Ni cn l ni quyt nh vn mnh ca Khng gio Vit Nam trong
vng mi th k. V l ni ng tr ca hong , con ngi c thn
ha, con ngi c coi l con ca Tri, i din cho quan h Tri - t
- Ngi, H Ni lun lun l biu tng thing ling nht ca T quc
Vit Nam t bui u thnh lp.
Khng gio v H Ni cng nhau i sut mi th k, khng th ph
nhn nhiu yu t ca Khng gio thm su vo o c, ng x ca
ngi H Ni. D th no, H Ni vn l hin thn y , tiu biu nht
ca Khng gio Vit Nam./.
CH THCH:
1 n thi nh Nguyn, Vit Nam cha c c hnh th nh ngy nay.
2 y ch lit k mt s nghi l, bi v nh Nguyn ghi chp in l v vic thi
hnh rt chi tit. Xin xem: Ni cc triu Nguyn (bn dch ca Vin S hc,
1993), Khm nh i Nam hi in s l, Nxb. Thun Ha, Hu, cc tp c lin
quan n Lc B.
TI LIU THAM KHO:
1. Phan Huy Ch (1992), Lch triu hin chng loi ch, tp 2, Nxb. Khoa hc x
hi, H Ni.
2. Quang m (1994), Nho gio xa v nay, Nxb. Vn ha, H Ni.
3. L Qu n (1962), Vn i loi ng, tp 1, Nxb. Vn ha, H Ni.
4. Marcel Granet (1968), La Civilisation Chinoise, dition Albin Michel, Paris.
5. Trn nh Hu (1994), Nho gio vi t cch l mt tn gio, trong Nhng
vn tn gio hin nay, Nxb. Khoa hc x hi, H Ni.
6. Trn Trng Kim (1929), Nho gio, Nh in Tn Vit, Si Gn.
7. Hong Th K, Trng Thin Vn (1999), Chu Dch Dch Ch, Nxb. Khoa hc
x hi, H Ni.
8. Ng S Lin (1971), i Vit s k ton th, tp 1, Nxb. Khoa hc x hi, H Ni.
12. Henri Maspero (2000), o gio v cc tn gio Trung Quc, Nxb. Khoa hc x
hi, H Ni.
13. Ni cc triu Nguyn (1993), Khm nh i Nam hi in s l, tp 6, 7, 8,

Nxb. Thun Ha, Hu.
14. Henri Charles Puech ch bin (1976), Histoire des religions, tome III,
Encyclopdie de la Plide, dition Gallimard, Paris.
15. Quc s qun triu Nguyn (1992), i Nam nht thng ch, tp 3, Nxb. Thun
Ha, Hu.
16. Ng c Th ch bin (1993), Cc nh khoa bng Vit Nam, Nxb. Vn hc, H
Ni.
17. Ng Tt T (1991), Kinh Dch, Nxb. Thnh ph H Ch Minh.
18. Nguyn Quc Tun (1993), Th cng Thnh hong lng Vit Bc B: nhn
thc ngun gc, trong: Vn ha v con ngi, Nxb. Vn ha v Tp ch Vn ha
Ngh thut, H Ni.
19. Vin Nghin cu Hn Nm (1991), Di tch lch s vn ha Vit Nam, Nxb. Khoa
hc x hi, H Ni.
20. Vin Nghin cu Hn Nm (1981), Tn lng x Vit Nam u th k XIX, Nxb.
Khoa hc x hi, H Ni.
21. Vin Trit hc (1994), Nho gio ti Vit Nam, Nxb. Khoa hc x hi, H Ni.
Abstract
CONTRIBUTION TO RESEARCH ON CONFUCIANISM

IN VIETNAM
Confucianism or religion of Confucius - Mencius had many
contributions towards Vietnamese traditional culture. In general,
Confucianism was studied as a social- political doctrine. However, on the
process of existing, Confucianism had a system of conception, rite and
practice along with the principles of thought on cosmology and human
life which created a base for recognizing it as a religion. This text
clarifies the religious aspect of Confucianism and Confucianism in
Vietnam.
Keywords: Confucianism, Confucius, dominant religion, legitimate
religion.

Góp Phần Tìm Hiểu Khổng Giáo ở Việt Nam - Nguyễn Quốc Tuấn

Загружено:

Сведения о документе

Авторское право

Поделиться этим документом

Поделиться или встроить документ

Параметры публикации

Этот документ был вам полезен?

Это неприемлемый материал?

Авторское право:

Góp Phần Tìm Hiểu Khổng Giáo ở Việt Nam - Nguyễn Quốc Tuấn

Загружено:

Авторское право:

Nghin cu Tn gio.

NGUYN QUC TUN*

GP PHN TM HIU KHNG GIO

Tm tt: Khng gio, cn gi l Nho gio, o Nho, hay o

Khng gio l tn gio s a chng ta n ch ct ngha nhiu hin

th khng ch n kha cnh tn gio ngay c vic phong thn ca

Hn, trong bu khng kh trn ln cc tn tng tha hng t cc tn gio

H chu nh hng ca nhau mt cch thng xuyn. Trong s cc o s

im triu l li khuyn co s tha mn hay tc gin ca Tri/ Thin,

thm ch th ch ha Pht gio v chnh thc ha tn gio ny trong

gii T Th, Ng Kinh, c bit l T Th gm Lun Ng, Mnh T,

ca tng Nhn, Ngha. Nhn l u ca cc iu thin (vi Thin o l

gin, l s rt li Mnh Tri. l bo hiu s kt thc ca triu i

th dng ch t nhin cng nh thn linh tr v t nhin. Khi nhn

phong cho ch hu mi c mu tng ng vi v tr ca nc so vi

qun chng (ngn t c gi l Chng, tc qung i x hi) trong ch,

th kia trong mt chuyn dch v cng v tn, khng bao gi ln ln. C

hay bc lun phin bng hai chn. Do vy, Ng Hnh c th din t nh

Khng T cng hc tr tp l di mt gc cy thuc nc Tng ch

thoi, gia n v co mc chuyn dch thp mt cch tru tng ln

Di y xin im mt s loi l nghi chnh trong h thng l thc

Sau cng, ging nh lc khn mi, kt thc cuc t, hong khn

b ko. Ba ng cy tin li ba ng cy lui trn rung tch in. Ba

th ring, tn l Vn Miu nu kinh , Hc Miu nu l s. Vn

trong cc cuc t l. By gi mi ni c mt miu th Thnh hong

TI LIU THAM KHO:

CONTRIBUTION TO RESEARCH ON CONFUCIANISM

NGUYN QUC TUN*

GP PHN TM HIU KHNG GIO

Tm tt: Khng gio, cn gi l Nho gio, o Nho, hay o

cc gia nh kh gi, bi v khc thy hiu t tin t trn mt trang

Nh vy, th cng t tin l im quan trng cui cng ca Khng

6.1. Thi k Bc thuc

thm vo x hi v chnh quyn l nhng li bnh ca s gia thi L,

nh hn na trong x hi v nh nc, khi khun mu nh nc v ch

ng sau miu (Khng T) t nh Quc T Gim lm ni s t hc

l tn phong hong thi hu, l sch lp hong hu, t n X Tc (ph t

Khng gio Trung Quc, tc khng phi c em in l c ca Trung

vn ha. C ngi so snh s khc lit v hy dit ca nh Minh

B my quan liu, tham nhng khin nh nc lun ri vo khng

nu so snh vi Khng gio Trung Quc, Nht Bn v Triu Tin. Tuy

Hn, ng, Tng... b sung sao cho ng l nghi. c th coi l

nh Nguyn. Mt cch tng qut, H Ni vo lc ny c a gii rt rng,

Lm), n N hc s (nay thuc t huyn Sc Sn). Ngoi ra, tuy khng

Thy r s khc bit ny ca Khng gio Vit Nam so vi Khng gio

13. Ni cc triu Nguyn (1993), Khm nh i Nam hi in s l, tp 6, 7, 8,

CONTRIBUTION TO RESEARCH ON CONFUCIANISM

Вам также может понравиться