.

(: .. (O.P.Jaggi), . )

1.

. ,
- , .
, .
. III . ..

. -.

, , : , ,
, , , .
. - ,
;
, , , .

.
, ,
. . ,
, (Radhakrishnan) :
, .

. , ,
.
(),
().
.
. ,
, , ,
, .
, .
, ,
, ,
. ,
,
,
.

,
; yuj, ,
, .
. ,
, , .

.
(Chandogya) .

(Brihadaranyaka) .

(Taittiriya)
(Katha) . , :

() ,
,
.
,
.
;
, .
,

,
.
, ,
,
,
.

, .
:

, ,
, ,
.

(Chandogya) -
,
:

.

, .

(Svetasvatra) ,
:
( ),
,

.
,
,
, ,
.
, , ,
, ,
,
, ,
.
, , , , ,
, , , -
,
.
,
, , , ,
, ,
, .
, , (, ,
).
, ,
-
, , .
,
.

- .

300 . ..
-.
, .
.
,
. ,
. ,
,
.
- ,
: , ,
.

-,
, . :
, , , ,
-. , - .
, -. ,
-. -
, , -
, .

- 194 , .
, -, 51 , . ,
-, 55
. , -, 55
,
. , -, 33
.

- ,
. ,
, ,
.
, , ,
. .
.
, ;
. , , .
, : , , ,
, , , ,
, .
: , , .
,
, ,
.

. : , , ,
, , , .
, , , , .
, , , .
, .
.

, ,
. ,
.
.

- .
, ,
, ,
.
,
().
.
, .

- .
, ,
. ,
, ,
.
, .
, ,
,
.

-, .
- . (Vachspati)
-, ( ).
- , .
(Vigyanabhiksu) (Yogavarttika),
- - (Yoga-sarasamgraha),
.

--.
 , -
. -
. , - -,
: , , . -
.
, ,
, , ,
. ,
, .

-, -;
. --
-. -,
-, --, --.
--
. , .

.
.
, .

. -
; , .

-. . -
. ,
. , , .
, . - :

. , ,
.

, ,
.

, ; , ,
".

-. . - ,
. ,
.
. - ,
.
. .

-. . , -
,
. - , -
. , , ,
, , .

- -, -, - -.

- bhaj, ,
, .
, ,
. .
, , ,
. .
, ,
.

- - ,
, -.
, ,
,
. ()
, , ,
,
, ,
.
.

- , .
, , ,
.

-. - -,
.
, . ,
, -, ,
. - ,
(), .
, .
,
, .

- -
-. , ..
.

-. - , ,
. , - .
, .
- : , , , , ,
, . - -.
-.

- - ,
 . -
. -
-.

() ,
. : ,
, , .
, , .
() , ,
, .

, ,
, , .
-
. , .
, -
. , ,
, .

, --
, .
, .
, , , , ,
, , , . , , ,
, , , , , ..
. ,
. , , ,
, , .

, : (),
( ) (). ,
, , . , , ,
, . , ,
.
, .
.
. , ,
. , .
, .

,
. :

.
2.

, : , , ,
.
, . ,
-.

,
.
, .
.
.

: , ; ;
; ;
. ;
.
, , .
, . , ,
, ,
. , ,
. ,
, , , .

: (), (),
(), ().
, , , .

()

. .
,
. : , , ,
, , .
.

--, ,
,
, .
, ,
, ().

, ,
.
: ( ),
( ), , ( )
; ( ), , ,
( ), .

( ).
: , ,
, , .
.
, .
. ,
. ,
. .
, .

.
- , .
.
. , 1
1,5 . .
, .

.

. -

. , ,
.

-.
, , ,
. -, ,
, - , .
, .

.
, ,
. , , ,
. ,
,
.
.
, ,
, , , , .
.
, ,
. , 2-3 ,
.

( ).
, .
. ,
, .
.

( ).
, 3 15
. , .
,
.
. , , , ,
, .
. .
. ,
- .
.

.
. ,
. ,
. :
, , ,
.
.

, , 60- ,
, .
. ,
.
. .
, ,
, .
. , ,
..

90 0,5 . ,
. ,
.

, .
, .
, . ,
, . ,
, , ,
.
.

, ,
, ,
. , , ,
.
.

.

( ).
, , ,
,
. , , .
,
.

( ).

.
.

.

.

,
.

. ,
, : , , .

.
"". .
,
. , .

,
,
, (
, ).

, .
 6 .
, .

.

.
, . ,
.
, .
, ,
. ()
, .
.

, , , ,
, , , ,
. ,
; , .

. .
, , - .
, .
.
.
.
.

, .

: ,
. ,
.
.

,
. ,
.

, .
3 4 .
. ,
 , .
.
,
, .

, ,
.
, .
( ), ,
.

,
.
.

, ,
.
.
, .
,
, .
.
,
. .
.

, ,
, ,
, .

, . ,
, .
, .
.

( )
-. , ,
.
, .
, .
.

10 15 ,
 . .
20 25-. ,
. .

,
, . ,
(). ,
, .
. --,
, , ,
.

. ,
, .
. ,
, , .

, 32 ; --
; ,
4.

, ,
:

1. ( );
2. ( );
3. ( );
4. ( );
5. ( );
6. ( );
7. ( );
8. ( );
9. ( );
10. ( );
11. ( );
12. ( );
13. ( );
14. ( );
15. ( );
16. ( );
17. ( );
18. ( );
19. ( );
20. ( );
21. ( );
22. ( );
23. ( );
24. ( );
25. ( );
26. ( );
27. ( );
28. ( );
29. ( );
30. ( );
31. ( );
32. ( ).

, : , ,
.
, . ,
,
. 15 ,
.

, .
, ,
.

. .
, ,
. ,
. , .
.
.

, , : ,
, , ,
.

( , ).

, , . ,
.
. ,
, . ,
-,
. .

,
: (1) (),
. ,
. (2) , ,
; , ,
. (
). -- : , ,
, ,
 . ,
, ,
. ,
. , .
,
. ,
, .

- .
, ().
.
, .
, : , -
-. --,
, .

.
.

. ,
,
.

, ,
, .
, , , ,
.
.
-.

-

.
, , .

, , ,
, .
,
, .

:
, .
,
. :

.
, , ,
.
, .
 15 20 , ()
, () .

, , 15 20
. ,
. .

.
, .
,
. .

, , .
, . .

15 20 , ,
. 2 3 ,
.

,
.

.
, ,
.
, , . : 4:8:8.
. 15 20 .

4 , 8 8 .
5:10:10 8:16:16.

8:16:16, 1:4:2.
, .
8:32:16 .
8 12 .

,
: ,
16 , 64 , 32 .
.

: (), ()
(), .
.
, , .

.
, .
, .
 .
.

. , ,
.
: , , , , ,
; . .

.
, ,
.
,
( ). .
). .
,
.

( , ).
, .
,
.

. ,
, (
() , ,
- . ..). ,
.

.
, .
, .
( )
-
. () ,
,
. .
. .
, - .

,
, . , ,
, .

.
.
.
.

. , ,
, ,
. ,
. ,
, . ,
 , ,
,
. . -
.
, , .

. , (),
, : ,
. ,
, .
,
, .

.
.
, .
, .

.
.
.
. 15 - 30 .

- , ,
, ,
, , .

.
,
.

.
, .
. ,
, .
.

.

. - . .

, .

.
, .
, ,
.

, ,
, -.
 , , . ,
, , -.

()

.
.
.

: 1 - , 2 -
, 3 - .

.

. , .
, .
, , .
, .
.

,
. -- :",
, , () ,
."

" ,
, ."

,
, .

.
.
, . -
.

.
, ,
. , ,
. ,
. - .
. .

.
.
.
,
.
, , .
, .
.
.

( ),
. , , ,
.

.
, ;
.
. , ,
. , .

. ,
, : , , ,
, .

.
" ,
()".
, , , .
, , ,
. , , ,
, - . ,
. ,
, . .

, .

.
, ,
. .

, ."
, , .
.
.
. ."

, , ,
( ), , ,
. , , .

( ),
.
 ,
, . ,
, , .
, .
, .

-- :"
, ,
, ,
, ,
."

-.
, -
- - ( ).
, , .
. ,
.

-.
, ,
.

.

,
.
.

, () ,
. ,
.

.
- .

.
-- : " () ,
, .
, ,
. ."
.

, , .
- -: " ,
, , ,
. ,
".
3.

, , , ,
, , -
. , , ,
.
, , , ,
. ,
. ,
.
,
.
.

" ", -
, .
, . ,
, , .

. : ",
,
- , , ".
, .

- ,
.-
.
, .
- ,
, , .

, , :
(, ), (,
), (, ) (-
, -).
" ". , .
().
- , (,
) " ", ,
. ,
, "" ""
.
"", , (" " "
"), . ,
, ,
.
( ..).
, ,
. - ,
"" .
, , ,
, .., .

(
). ,
, "", .

,

.
,
.
. ,
,
() . ,
.

, , , , .

.
, "" "" .
, ()
(). ,
. : , ,
, ,
,
, , , ,
.
, , " ()
"
. ", "
, ,
.

--
, ,
, . :"
, : , , .
, , , ,
, , .
, - ,
,
."

" ,
. , -,
, ( )
." " .
( ),
(). ( ).
 , , , , ."

" , -,
. -.
, ,
, ."

" , , , , .
, . ,
. ,
."

. ,
.
: ( ), (
), ( ), (
), ( ), (
), ( ) ().

.
. : ,
, .
.

,
, , -
. (1973) ,
, .
, , , ,
.

. - ,
.
- , () ,
. ;
.
.
, .
, .
, ,
. .

1837 , ,
: .
34 ,
. ,
.
, .

.
,
. ,
, , .
. , .

.
, .
.
. .
, , .
. (
). , ,
,
:" ?"

, , ,
, .
643,75
. . ,
, ,
. .
. .
, .
, , , .
12 14 , - 80 .
6 - 8 ,
.

"" ""

, . -
, . , ,
, . ,
,
. : , ,
, . ( , );
- ; ; ;
. : , , ,
. ;
; ; ;
.
,
. ,
, , . ,
, ; ,
, -
- , ; - ,
 , , .
,
.

().

, . "
, ;
". , :3.00.00017, 2.00.00018, 80.000
72.00019. : ,
, , , , , , ,
. , ,
, , , . ,
.

, ,
.
. ()
(), , .
, , .
.
, , ,
. , .

, , - .
, , -; , ,
. , -;
.

, ,
. ,
, .
, ,
.

. , , "
( ).
- .
, .

,
. -
, , ..
, , ,
.
. - , - , -
". (Apte,M.V. (1967), Nadis in Yoga, Yoga Mimamsa, 10,2,17.)

, ,
.
().

(),
.
,
. ,
. .

( ). -
. ( ).
(),
. - .
. - .
( , - ) ( )
. - .
( ). , , " ..,
(), ,
." .
, .
- . ( ). ",
, ,
"
, . -
.
( ). - .
.
. , .

. , ,
. (), .
,
. . , ,
, .
. ,
. .

, , , , ,
, .
, " ,
- , .
, ."
, - , , ,
. , : , ,
, , . ,
, , . ,
, ,
. .
, .

, . ,
.
,
-. :" ,
; , , .
" "
, ,
. "", "", ""

, .
,
,
.
;
, "". ,
,
. , ,
" " ( , ,
);
, ,
;
." ( . " -
").

, -
, ,
.
. ,
. ,
, .
, "".

,
, . () ,
.

, , .
,
.
. , ,
,
.
, ,
.

. - .
 , .
,
.
.
, , - .
- . ,
, .

, (
), . ,
,
, .
, .
, .
, ,
, .

.
: " ,
, .
- .
.
, ,
.
. , ,
, .
.

. ,
, ,
. ,
, . ,

, ."

"
, ,
.
.
, . ,
,
. ,
, , -
- , ,
(
)."

" ,
,
, . (
) - ,
.
 -
." (Vishnudevananda (1960), Yoga, pp233-34).

, , :
" ,
,
. ,
.
"

" , ,
,
.
; ,
. ,

. ,
, , "

"
, ,
, .
, .

. ,
, ,
.
, .
,
,
, , ,
, , . ,
- , , ,
."

" , ,
.
, .
, .
, ,
. , ,
,
. , , , ,
, , ."

" ,
, ,
. ,
- , , ,
, . .
, .
, , ,
, .
 , - ,
, , ,
,
, .
, , ,
, ,
,
."

" , ,
. , , .
, ,
. ,
, , , ,
. ,
, ,
. ,
. ,
. . ,
. .
. - ,
, , ." (Gopi Krishna (1967), Kundalini, the
Evolutionary Energy of Man)

4.

- .

, ,
, ,

.
.

- . ,
, . ,
, , .

.
.
, , , , 1967


- . ,

.
 ,
, .
,
. 1968 , ,
,
, . :
,
,
. ,

, . .
, ,
.

, ,
. . ,
,
,
,
: 115,
.

: (1) - 250
; (2) - 421,5 12
; (3) -
; (4) -
.
,
, .

, , ,
- .

. ,
. ,
,
.

,
. ,
, ,
.
, , .
1:2
. .
51,16 , 105,6. ,
.

, 20.
154 .
, ,
. 74,4 87,4,
13 .

1973 .
. ,
: (1) -
; (2) - ; (3) -
; (4) - , ; (5) -
.
.

. , ,
, .
, .

, ,
, , ;
, .
,
100 11 100 , .
, , 20 ,
56 59 .
.

.
, , .
, : ,
.
, , , ,
.
, .

, ,
,
.
, ,
, . ,
,
, , .

, ,

.
, 20 ,
12,3
.

1968 ,
.
211 , - 245 .
196 233
.
.
 . ,
,
. , ,
. , ,
, ..
.
, .


.

1973 1975 ,

. ,
,
.
17- .
.
.
, 17-
17- .

17- 17- . ,
, , -
.
.

,
.
,
. , ,
: (1) ,
, , ; (2)
, , ,
; (3) ,
.
: .
, ;
, , ;
- .
,
; , , ;
- .

. -
, . .
-

. ,
.

.
 ,
.
,
.
, ,

,
.
.
. "
" .
" ".
, 20
.
, .
: , , ,
, -, , , , -
, , , , , , ,
, .
,
. .
.

4,43 . .

,
2,83 .

, :

.

, , ,
.
44 .
90
.

. . ,
,
. ,
,
.

,
, 1975
(NDA). ,
:
NDA; NDA
; NDA
 . ,
.
. ,
, 54 106
1,98 2, 89 .
. , ,

.

.
, , ,
. ,
, .
" "
"
".
, , .
.
-, ,
, , -, , ,
, , , -, , ,
, .
. 45 .

,
" ".
,
.

, ,
.

,
.
. ,
, .
, ,
, , ,
() (), -
().

- 1961 .
, .
644 ,
 ,
. .
8 , 10 .
27+0,5.
, .
, .
.
.
.
.
. ,
.
; 4 , 7 .

,
, .
.
,
. 85
.
.

.
-, .
-, , .

,
,
.

1972 ,

.
. ,
70 ,
1,5 .
, .
. , ,
, 1,5
.
.

.
, , ,
.
.

,
: (
) 55 (50,5 ), 164/92
(140/88), 106 (98 ),
20 (16 ), 37,2 (34,8),
88 % (73,3%), 30% (66%), 5,8% (5,5%),
 9,8% (9,2%), 220% (300%), -
12,5 %(12,0 %), - 24% (29%).

. ,
, ( ).
250 .
, 515 ( 29
) .
,

. ,

.
, .
.
. ,
(142 ),
. -
, 98 .

,
. , ,
.

,
, . ,
. ,
.
, .
, .

. ,
. ,
,
.
.
,
. 1957 , ,

-

-.

,
. , ,
.

1961
,
. . ,
.
.
- ,
, . 10 20 .
.
, .
, . , ,
.
. ,
, ,
.
.
,
.
. ,
, ,

.
.

, , ,
, .

. 1957 ,
.
1961 ,
, - .
1961
.

. ,
-
, .
, . ,
, .
. 15
, . .
45 . ,
37,1 //,
- 29,67 //. 7,1 //. ,

.

.
.
.
,
().
0 300
,
50 .

.
. ,
.
, , .

8 13 (-). , ,
, .
, - . -
14 50 .
- 4 7 . -
, 3,5
1 2 3 . -
, - , -
, -
, .
,
.

, 1957
,
.
-,

. -
. 1961 ,
.
.
, ,
, .
, .
- .
-
.
-
-.
. ,
- .

.
4 45 55 ,
. ,
.
- .

, ,
- , .

- . - ()
, ,
. ,
,
. ,
, .
.
, 350 %. ,
,
.

1957 ,
56% .
,
, , ,
.

, ,
, , ,
, -
- .
, ,
.

.
"" "".
, (1000 1300 .)
.

.
. ,
; ;

.
"".
.
, , , ,
. ,
, ,
- , .
, .
(). ,
, .

, .
, . ,
,
. , ,
, .
, .
. ,
,
. ,
. , ,
,
. ,
,
 .

.
.
, ,
, .
.

. 1972
. . ,
.

. 1968 20%
-. 1960
,
.
.

. 1957
-
.
- .
1966 48
, . ,
- 50 .
- .
-
-.
: (1) -; (2) -; (3)
-; (4) - .

.

1969 , - -
.

- . 1968
- ()
.

,

. , -
, . ,

.

 . "" " ".

,
.

.
.
, ,
.

. 1970 ,
.
45 .. 20 %
. 1
.
.

, 1971 1972 ,
219 .. 187 ..
, .

, ,
.
( , )
, , (
) ( 1 ).

( ). ,
.
10,26 100
. , ,
, .
, ,
.
11,4 100 . , 8 ,
7,3 .

.

.

. 1970
,
. 5
15 .
, 10 ,
5 . ,
, -.
-.
- - .
- .
-
. , , .
1971 , .

,
,
30 . ,
-.
, -, - -
. ,
, .
-
.
-. - ,
, - , ,
.

, ,
, .

. ,
.

- . 1970
. ,
. 1971
60%.
.

,
:
, ,
,
.

.
. - .
, , , .
: , ,
, ?
,
,
. : (1)
,
,
; (2) ,
,
; (3)
, ,
; (4) ,
.

.
.
12 .
,
;
,
.

13%,
12%, 4,6
( ).
.

,
.

. ,
, ,
. .

.

,
.

. , 1936
, .
.
. ,
,
.
, ,
. "
". : (1) - ,
; (2)
,
; (3) ,
.

, ,
.
 ,
, .
, ,
, .

,
. , ,
, .
.

,

. -
,
, .
, ,
, .
.

,
,
. , ,
, -
, , .
, ,
.
. , ,
1924 . ,
, ,
.

.
.

, ,
,
. .

.
, ,
, .
 ,
,
,
.

, . ,
,
, .

, .
,
.

1975
.
86 , 68 18 22 64 .
160 270 ...,
90 145 ...
186/115 ... :
(1) 15 ,
; (2) 45 ,
;

. ,
; (3) 26 ,
, .

, ,
.
(1 )
(2 ).

.
,
.
. 30
. , ,
.
, .

, , ,
, ,
. .
.

. .
9 ,
6 . 134 ... 107
.., 27 ... ,
, ,
, , .
27 (60%); 18
. 10 ;
16 . , 86 46 (53%)
.

.
" ". ,

. ,
. ,
.
, ,
.

1973 . 20
11 9 39 78 .
.
, .
1 20 , 6-8 .
130 190 ... ( 160),
88 113 ... ( 102).
.
.

: ,
, , :
, , ,
, . , .
. ,
.
- ,
.
, .
. ,
,
, . ,
, , , .
:
.
, .
, . ,

,
.
.
, .
.
.
.
, .

. 33 - 60%.
,
.
160 134 ..., 102 86
... .

1975
" ". 20
, .

1974 ,
,
. 22 12
10 , 43,1 .
.
146,5 .., 94,6 ...
2-3
.
139,5 ..,
90,8 ... ,
.
, .

1976 ,
.
,
, ,
.
, ..
.
. ,

. , ,
.

.
,
.

. 1%
.
, , .
, .
, , ,
.
, .

, (
). ,
.
,
.

, , 1967
.
.
. ,
( ),
. ,
.

124 .14
- . 87 (76%) -

. 23 (20%)
,
. ,
.

. ,
, , .
-
. ,
, ,
- .

1975 .
235 , 203 30 ,
- .
,

.
20 . - 14 60
. ,
.

.- , : (1) -
, , -, -, .
,
- -;
(2) , ,
: ()
 ; ,
, ; ()
, ; ,
; , ,
; ,
; ()
; () - ,
, ,
; ;
, ; (3)
, , , ,
, , , , ,
;
, , ,
, ; (3) ,
; .

, ,
. : ,
, , , , .
,
, .

235 78,
. 157 :
16 (6,8%), 118 (50,2%),
23 (9,8%). :
, ,

. ,
.

.
, , ,
.
.

, .
.

. , ,
.
.
.

.
, ,
, .
 ?
, ,
.

.
1975 . 123
85 28 12 78 . ,
. , 54
, 40 . 75
5 , 24 10 .
57 150 %, 47 - 150 250
% 19 250 %. 29
, 15 40
70 , 97
.
, 11
. .
.

40 ,
, .
,
. , , , , ,
, 2800
290 . -
. :
, , , , ;
, - ;
, -;
: , , , , , ,
, , , , , -
, , , ; ,
.

, 40-70 ,
- . ,
40 ,
.

: (1)
- 110% (),
150 % (), 110 % (),
, ,
; (2) ,
, ,
, ,
, ; (3) -
,
, , ,
, , , , ,
; (4) ,

.

105 , ,
28 (26,66%), 39
(37,14%), 10 (9,5%)
22 (26,66%).
, , 64%
.

250 % 5-10 ,
, ,
.
150-300 % 10-15 ,
- .
, ,
.

,
40 40-70 20-30 ,
. ,
,
.
22 6 3, 5 . ,
,
-
.

2800 . ,
,
.

95-99%
, .
.

,
. 26
.
.
.
2200 . ,
. ,
, , , ;
.

.
, ,
, .
, . ,
, ,
 , .

. ,
1954-55 ,
: 84,65%,
15, 35%. 89,20%, 10,80%.
, , ,
, , , .
( ) ,
().

; 20
, :
, , ,
.

. 24 19
, , , , ,
. .
,
, . , ,
.

, ,
. 20
, 58 ,
, 12
. .

,
, , ,
.

,
.
, -, - .


( ).

, ,
, .

,
, .
5.

,
. ,
, .

:
; , ""
"".
, , ,
; , ""
""

: ,
, ,
, ,
.
.
;
;
.
; ,

, ,
:
() , , ,
.
, . ,
(). ,
.

. ,
. ,
. : ,
, ,
, ,
, , .
, , , .
, , : (1)
-, ,
; (2) -,
, , ,
, ; (3)
, , ; (4)
( " " ),
,
; (5) ,
, ,
 . ; (6)
, ,
. ; (7) -
, ,
, ; (8)
, ,

, . ,
, ,
.

. ,
, ,
: ,
(.., , )
- ( )
. , ,
; ;
; ,
. ,
, , , , ,
, ,
. ,
, , ,
, ( ) ,
( ) .
. ,
.

, , ,
.
- .

,
, .
,
, ( )
, ,
.
,
( ),
;
.

.
: (1) ,
; (2) , ; (3) ,
; (4) , ; (5) ,
; (6) ( ), ; (7)
, ; (8) , ; (9)
, ; (10) ,
.
 , : (1)
, ; (2) ,
; (3) ,
, , (); (4)
, ,
(); (5) , ; (6)
; , , ;
,
, .
, .

, ,
(..
) , ,
,
. ,
, , ;
. , ,
, ,
. , ,
, ,
.
,
. ,
, .
( ) , ,
,
.

,
,
. ,
;
, ,
(.. )

, , .
, ,
, .
, ,
, , , .
,
.

,
. ,

.

.
,
,
 , .

, , .
,
-, .

,
, -,
-, .
, ,
, , ,
, ,
.

"", " ", "

" ,
.

. ,
: ,
, , ,
, - ( )
, .
, ,
.
, . , ,
, . ,
.
.
(),
.

, ,
:
, , , ,
,
( )
. .
,
( ),
.
,
. -
,
, ,
, , .

;
.
.
, .

, , ,
 .., .

,
. ,
, , ,
.
, .

1.

,
, , .
. ,
, , ;
, , .
.

, .
, .
,
.

; , ()
, .
, (), .
, , .
;
. , , ; ,
, ; ,
, ,
.
() ().
, . ,
, .
-
.

() , ,
:
. ().
 , .
. ,

. , ,
() , .
, , , ( ). ,
, , ,
. .
(). .
.

, .
, , .
, ,
.
,
, .

.
. (), , ,
.
. ,
,
().
,
,
. ,
.
, .
. , , , (-
).
, ,
. . ,
. ,
, .
, ,
.
, () ().
.
. ,
.
() , ,
, .
. ,
, .
. ,
, ,
. , ,
.
. , , ,
, .
.
. , , ,
, . , .
. ,
. .
. ,
(): (), (), (), ()
(). , ,
, () .
(- -),
.
.
. ,
. , ,
. , ,
, ,
. , ,
, , ,
.
. , ,
. . ,
, .
, 108 , 55.
.
. ,
,
. , ,
. ,
, .
. ,
, .

. ,
.

: .
.
.
-. ,
, (), (),
(), ()
().
, .
, ;
. .

. : , ,
.
-
.
.

 () ,
.

- .
,
, . ,
.
,
, . ,
, :
, , ,
, . ,
,
. , ,
,
,
.
. , , :
, ,
,
. , , ,

.
,
- , : ,
, , ,
, ,
, - -
?
, ,
, ,
, ,
.
,
. :
, , . ,
: , ,
, , (..
) , .
, ,
. ,
, , .
. ,
.
, , ,
.
. , ,
.
, .
, , .
 , .
, ,
, ,
.
: ,
, .
.
,
, , .
, ,
, .
. ,
, , ,
, .
-
: ,
. V
. ,
. , ,
, .
,
, . , , ,
.
. ,
. ,

, . ,
, . ,
. ,
. , V , , .
, .
, , , , , V .
V , , . , V
, , :
V: ?
: , ,
.
V: ?
: .
V: ?
: .
V: , ?
: .
V: ?
: .
V: ?
: , ,
.
V: , ?
: () , .

. .
- , ,
 (),
.
V: ?
: , -.
V: - -
. ?
: , -.
V: ?
: , ,
, ,
- , - .
- V , .
. , , ,
, , , , , ..
. .
-.
. ,
. .
, .

, ;
: - ; - ;
- ; - .
-. ,
. -,
, , .
, . ,
. , - .
.
, ,
.
, , : , , ,
. .
.
,
, , .
, .
, , .

- .
. , ,
.
.
, , , ,
,
. , ,
.
. .
.
, .
 ,
. -
.
- (
).
, , , . ,
( ),
, , (), ..
, .

, ,
, .
, ,
, . ,
.
: , (), , , , , .
,
. ,
,
.
.
, -, ,
. , -,
,
.
. ,
: , , : ,
. , ,
, , , ,
, , , , ,
, , ..
.
,
, .
,
,
.
.
.
, .
, .. ,
( ). ,
, .
, -
.
, ,
,
. ()
, .

:
.
, .
 .
, , .
, .
,
.

, . ,
, , .
. ,
.

.
,
.
,
( ). , , ,
, ,
,
. ,
, ,
.
, - (, ).
, - , , ,
.
- , , ,
.
,
, , , .
,
. , ,
,
.
- ,
,
, .
, ,
. , ,
-, , , .
- , , 400 . .,
.
, - , ,
.
.
. ,
, .
.
, ,
. ,
 , , , ..
.
,
, .

. ,
. ,
,
. .
,
.

2.

,
.
.
.
- ,
,
.

. ,
. -
. , .
,
..
.
.
, .
:
; ;
, ; .
(
), ,
.
()
- , , ,
, (), , ,
, , , , ,
, ..
-. , ,
, ..,
, .. , .
.
, - , ..,
, ,

.
. .. -
, , ,
. ,

. . ,
-, , ,
.
.
;
;
.
, . ,
collyrium.
. ,
.
Sesbania aculeata, Ricinus communis, Zingiber officinalis, Solanum
nigrum. collurium ,
. ()
:
.
.
.
. (,
). .
, Berrelic murobalans, Clitoria
ternatea, Vitis quadrangularis ..
.
.
. (
, , ).
.
..
,
, , .
,
.
. ,
.
. - ,
.. ()
.
. .
, .
;
, ; ,
; ;
.
, , , ,
.
. .
.
..
, , ,
, . ,
, .
. ,
.. ,
. .
. .
.. ,
.
, , .
-. ..
: ,
, --
,
. ,
, ,
, ( ),
. -
.
. -,
.
- . ,

, , , , , ,
.
-. , ,
.
. .
. , .
: ,
, , ,
, , ,
,
, .
. ,
, .
. , ,
. , ,
. ,
,
. ,
.. ,
, ,
(
, ).
. , ,
. , ,
; , .
Jaggi O.P., Indian system of medicine,1972.
-. ,
.
-.
, ,
.
,
, , .
. ..
.
( ).
( ()). ,
, (), , ,
. , () .
, :
; ;
; ; ;
; ;
; ; .
, ,
, , , , ,
, , , .
(-) (-),
, ,
..
, ,
, . ,
, ,
225 . ,
..,
. :
, , ,
( ).
, .
, ,

.
.
-, - -, -

.
. -
, , ,
,
.
,
, , , ,
, , .

3.

,
.
, , ,
. , ,
,
,
.
,
,
.
.
 , ,
.
. , , ,
, .
- , , ,
.
.
.

. ,
.
. : ( )
, , .
, ,
, .
( ) ,
: .
() . .
,
.

, .
, , , .
, ,
. .
, .
, , ,
, .
, ,
. , .
, .
.
() .
, .
. .
,
, , .
,
.
( ) ,
: , , , , (
) ,
. ,
, . , ,
-.
. -
,
(). .
.
- , .
.
, , , --
, , - ,
 - .
, ,
. -.
, ,
.
,
, - .
, , ( )
. , ,
. , -
. , .
.
.
, ,
, ,
. ,
-, , .
, .
, , ,
.
.
(, ,
) . ,
. ,
,
. , ,
.
. , (..
), () . ,
, .

, ,
.
,
, , ,
.
, .
, , ,
-
.

4.

: , ,
. .
, ;
. , . , , , ,
.
 -- :
, .
. ,
. .
, .
. ,
.
-- ,
() .
.
, -- , ,
, , ,
. ,
- .
, ()
. .
. ,
. ,
- ( ).
, , ,
, . ,
, . , , .. ,
.
.
-- :
.
. ( )
.
, . , ,
,
.
; .
-:
() () ,
. (
), ( ).
- ,
.
. , ,
, , , ,
().
, .
:
. ,
, ().
,
.
1. . ,
,
. .
2. .
. ,
.
3. . ,
(Aloe indica), (Plumbago Zeylancia)
, . ,
.
.
4. . , , ..
,
.
5. . . , , ..
.
6. . .
.
7. . .
, , , ..
8. . , ,
, .
. , ,
, .. .
9. . -.
, .
10. . , .
, , ..
.
11. . ,
.
12. .
.
13. . ,
.
14. . ,
, , , , ,
.
15. . .
, .
16. . .
, , ..
.
17. .
, .
18. , ,
. ,
.
, ,

. (Aloe
indica) . ,
.
.
(Herpestis monniera),
(Heliotropium indicum ), (Habiscus vitifolius), (Guanandropsis
pentaphulla) , (Calotropis pentaphylla).
.
, .
 () (Calotropis
gigantea), (Ficus religiosa) (Nardostachys Jatamamsi).

. ,
.
.
.
,
. , ,
, .


. ( ),
( ), ( )
( ).
. , , :
, ,
, .
(Aloe indica), .
.
.
. -
: (..
) Euphorbia neriifolia; ,
.
. .
: , ( ),
, , , , ,
( ) ,
, ;
. ,
, .
.
.
(
, .. ).
:
()
.
,
, . ,
.
. .

. -

, .
- .
- ,
.
, , , ..
.
, , ,
. . ,
: , ,
, .
, ,
. - ,
, .
.
,
, , ,
, .
, ,
,
. .
.
, ,
. , -,
, ,
. , .


.
:
( ), .
. , (
), .
. ,
. , ,
, . ,
.
. , , ,
.
:
(Gloriosa superba) (Luffa cylindrica).
, .
, ,
. ,
. , ,
.
.
Calotrjpis gigantea
. ,
, , .
:
,
. ,
.
, .
, .
, .
,
.
: (
) .
 ( ) .
.
.
, .
, , .
, .
.
(Melia azadirachta) .
. ,
. , .
.
. ,
.
.

, ,
. ( ).
. , ,
, .
.
(Cardiosprmum) . ,

. :
( , Myristica fragrans), (,
Cinnamomum camphora), () (Piper cubeba) .
.
,
, , ,
. , .
.
. ,
. , .
, ,
.
. ,
.
.
.

: ,
. . ,
, .
, , ,
, . , .
,
.
.
 ,
.

-- ,
,
,
. ,
, , -
. ,
, ?
, - .
: ,
, , ,
. , ,
, - , ,
; , ,
. , ?
.
. ,

. , ,
, , .
, , ,
, .
: ,
.
,
. , ,
: , .
.
, ,
, . ,
.

, . - :
, , ,
. ,
, ,
.
, , ,
, , ,
, ,
. ?
, ?
, (), 150 200 , :
.
. , , ,
.
 : , ,
; ;
, ; , ,
,
, ,
, .

5.

-- , ,
,
. .
, ,
. ( ).
, .
-.
, : , !
. . , !
! ( ) ,
. .
, .
, ,
, ,
, ,
. , ,
.
.
, .
, , , ,
. , ,
, , , .
, .
, , ,
. (,
Ricinus communis) .
.
, , , , ,
, , .
, , ,
, .
, ,
, .
, .
, , ,
. ,
, . ,
, (Aloe Indica),
(), ,
.
. , ,
, ,
. , ,
(Vitex negundo) ,
, ,
 . , ( )
. (Boerhavia diffusa)
.
, , .
(Ricinus communis) ( ), ,
, .
. .
.
.
, -, : ,
.
. .
, ,
. ,
, .

6.

,
.
, .
. --
( ): , , ,
Euphorbia neriifolia
. , ,
, ,
.
, , :
(Costus speciosa),
. , ,
, ,
.
- , (aqua regia)
, ,
.
; .
,
. , , ,
.
:

, (Eclipta alba).
.
, .
,
(Achyranthes aspera).
.
, .
(Pandanus ordoratissimus), (Clitoria ternatea), (arpajita)
. (Calotropis gigantea),
(Gunandropsis pentaphulla), (Momordica charantia) (Poa
cynosuroides), , (tambula),
 .
. . ,
.
.
(Aloe indica) [ ,
, (Picrorhiza kurroa), (Asparagus racemorus),
(Teramnus labialis)] (Raphanus sativus).
.
.
. ,
.
, ,
, ,
. , ,
, ,
, .
, , ,
. ,
, ,
, ,
,
.
.
,
(Nerium odorum) (),
.
, (),
(), , ..,
.

. , , ,
( ),
Eupharbia neriifolia.
,
.

( ) ,
.
( ).
, ,
. : ,
(), (), (), (), ()
,
(Tectona grandis). ,
, . , ,
. ,
, , , orpiment,
, ,
(Celastrus paniculatus).
. ,
.
.
,
(). ,
,
.

,
. , ,
, . ,
, .
,
() ()
(),
, .
,
, ,
.

7.

, ,
, , .
. (.
) , Tamil Nadu.

. ,
.
. ,
, . ..
(1031 ..) ,
, ,
, , . ,
, , ,
.. , , ,
..
, -, -
. , ,
- , ,
, . , ,
. :
, ,
Ficus bengalenses. : ,
, , . : !
.
-- ,
. : -
( ) , .
, .
, , .
,

 . ,
, , .
, :
, , ?
, ,
, , .
, ?
, , .
,
. , ,
, .
. ,
, , ,
.
, , - : ;
, .
. ,
.
, : .
. ,

.
, .
, ,
, .
, .
, : , , ,
, , , , , , ,
, , , , , .
(, ). .
. ,
, .
. ,
, . , ,
, ,
, .
, ,
, ,
. , , , ..
,
.
. ,
. , ,
.. , ,
. ,
, , . ,
, ,
.
, , ,
, , , , .


, (
), , , ,
. .
, ,
. , ,
.
, ,
, , (-), .
..
, - .. ,
, ,
,
.
,
, : , , , , ,
() ()
.
96- , .
, , (, , ),
4:2:1
( ).
:
1 (), 2 ( ), 3 (), 4 (
), 5 (), 6 (), 7 (), 8 ().
- , ,
( ). ,
, ( ), (
) .

. ,
, : (, ),
( ) ( , ).
: , , .
, ,
.
.
,

. , ,
, .
(, ).

. ,
( ),
, ,
, , ,
. ,
. :
( ) ( )
 . , .
- ,
. , ,
,
. , ,
, , ,
, .
, , (,
) ,
.
.
, :

, , ,
, ,
,
.
, .
-.
, , ,
, . ,
.
, ,
.
.
(), ,
..; ,
.. ;
. ,
, . ,
,
.
. ,
, .. , , , .. ,
, ,
.
,
. ,
, , , , , -
- ; , - - ;
-, , -, -, -, ,
; - ;
, - ; ;
; ; .
.

8.

, , ,
() ().
, ,
.

: (), , ( ),
, (), , .
() , . ,
; ,
, .
.
.
, .
, ;
, Ricinus communis,
, , Musa sapientum,
, . ;
, . .
. -
. ,
Pongamia glabra,
, . , , ,
; -
. ; , , -
- : , myrobolans
chebulic, , , , semicarpus
anacardium .
, , ,
;
, ,
. , .
,
-.
: , , , , , ,

; , ,
.
. ( )
( ). () .
. ( );
,
Butea monosperma ,
. .
, .
(Collyriums) .
. .
. .
Barberis asiatica.
, , -, ,
, , , , .
; ;
; , ;
 ; - ;
; ,
.
.
(): , ( ),
(), (), ( ),
() (); , ,
.
,
. , : ,
. , , ,
, . ;
, .
, , :
, , . , ,
, ( , , ),
, . , .
,
. :
, ,
kulattha Atrocarpus lacoocha
.
; .
, (), (
), (), (), (), (), ().
.
, ,
( ). ,
, -
. :
Artocarpus lacoocha,
;
.
.
, , .
:
,
.
. .
- .
. , ,
,
, ; , , Abrus
precatorius, , ,
. , ,
, , . :
Calotropis
gigantea, Ficus bengalenses Tamarindus indica,
.
: .
,
Terminalia arjuna, Terminalia belerica, Achuranthes aspera
.
 , , - .
:
, , , ,
, , ,
, , ( ).

,
. , ,
. , , .
: -, -, -,
-, , , ,
.
: Rumex vesicarius,
, Oxalis corniculata, , Cicir arientinum,
Zizuphus jujuba, , Averhoa carmbola.
, .
,
, . ,
, ( ) 648 .
.. (. ).
, , , ,
.
, ,
. .
, ,
. - - - (860...) :
---.
---- (.. ), ,
, . []
(), ,
, . , -,
. , ,
(-- ), ,
. , , ,
, , , .
.
, , -
(.. ),
(), .., --
, .
,
: (: ), (
), , , (). :
, ) .
: , , ,
.
: , , Abdus precatorius,
, .
, .


-- :
,
. .
, -, -
. - , ,
; ,
, , ,
, , , , , ,
..
, ,
, ,
,
, .
(Barberia
cristata) ( )
. ,
.
, , , .
,
() () ,
,
.

,
; :

-. , ,
,
. , .
.

-. ,
. , ,
. ,
.

-. ,
, ,
, .

--. .
.
. .
.

-. ,
;
 , ,
. ,
, .
.

- ( ).
, ,
, ;
. , ,
, .
. ,
, .
, - ( ).

-. ,
-.

--. , -
, .
, .
. .
.

-. .
, .
, .

-.
, ,
, , ..
, , . .
.
.

: -, -, -,
-, -, -, -, -,-
, -, -, - .
. , , ,
, ,

. .

, ,
. , ,
: , ,
.
. , .
, .
, -, ,
22,5 . -
, -. , , -,
.
(-).
9.

,
.
, .
, , ,
,
. ,
.
-,
, .
, ,
, . ,
, ,
. , , , ,
, (
). , , ..,
. , , ,
, .

: ,
, ()
, . ,
,
.

.
, , , ,
,
.
,
()
() .
, ,
( ), .
-
,
, .
,
.
(2 . . .), ,
(400 . ..) , ,
, (566 . . .),
( ).

. , ,
,
, .

, ,
.

- .

, ,
. 4 . . .,
.
. ,
, ,
, ,
, ,
, .
, , ,
, ,
, , , .
, ,
, , .
( )
. ,
, ,
, .
, , .
17 .

, , ,
, chuma, ( ) chemi
, chemia, (
), .
5-6 .. , ,
.
,
, , .
,
.

(. ), 720-813 .. (1)
, .. , , (2) ,
, (3) ,
, . ,
, , , - , , , ,
, , .
, . ,

, , .
, ,
() . ,
,

. ,
. , , , ,
.
,
. ,
, .

,
.
.

,
(Grand Elixir).
, (866-925 ..),
. .

, , .
, () ,
, .

, ,
, .
.

.
,
.

, .
.
, ,
- ; ,
, ,
.
-
.
. , ,
,
, , ,
, . -

,
.
, , ,
, .