"O anki bir doa kanunuymu gibi, her yzylda tm uluslararas sistemi

kendi deerlerine gre yeniden biimlendirecek kuvvet, irade ve entelektel ve

moral gce sahip olan bir lke ortaya kmaktadr. " Henry Kissinger Diplomasi
kitabnda byle ifade etmiti her ada ortaya kan deerler btnn ve bu
deerlerin oluturduu yeni uluslararas dzenin balangcn. Peki, bu deerler
nelere gre ekilleniyor? ekillenen bu dncelerin deiimi mmkn mdr,
mmkn ise nasl? Neden bu gnk Avrupa toplumu bireysellie nem verip
demokratik ynetimleri destekliyorken, Orta Dou toplumu toplumsalla nem
verip, merkezi ve gl ynetim biimlerini destekliyor? Btn bunlarn tarm
devrimi ile olan ilikisi nedir?

ncelikle gemie, tarm devriminin de ncesine gidip insanlarn hangi

blgelerde ne ekilde yaadklarna bakalm. nsanolu doada retici
konumuna gemeden nce Avclk ve Toplayclk yapyordu. Bu dnemde
kk gruplar halinde ve srekli hareketli biimde yaayan insanlar daha ok
hayatta kalma i gds ile hareket ettiler. Birbirleri ile kurduklar ilikiler
genellikle " Ortakl"na dayal oluyordu. Brokratik kurumlar eliyle bu gnn
inas Tarm Devrimi'nden sonra balad.

Tarm devrimi ncesinde insanlar dnemin koullarna gre yaanabilir olan

Orta Dou blgesinde yayorlard. nk bu blge hem toprak asndan
verimli hem de iklim bakmndan kuzeyden daha iyiydi, zira kuzey Avrupa
buzullarla kaplyd. Buzullar eriyip zamanla bat yaanabilir bir blge olamaya
balaynca medeniyet Orta Dou'dan Avrupa'ya yayld. Bu sebeple ilk
komnler, klanlar, gelimi yaplar Orta Douda ortaya kt. nk tarm
devrimi insanlarn sadece nasl beslendiini deil sosyal ilikilerini de dorudan
etkiledi.

nsanolu kurduu sosyal dzen ierisinde her zaman kendisini ifade etmek
istedi, ifade edi biimini neye sahip olduu ve ne istedii kadar sosyal dzenin
yaps da dorudan etkiledi. Devrimden nce tekdze bir sosyal iliki dzenine
sahip olan insanolu, devrimden sonra karmak bir sosyal dzen gelitirme
ans buldu, anstan daha nemlisi buna ihtiya dodu. Bu keif sayesinde ilk
olarak insanolu en temel ihtiyalarndan bir tanesini karlad, dzenli
beslenme, ve yine bu devrim insanla bir ans verdi, yerleik yaam.

Peki bunlar neyi deitirdi? nsanolunun dzenli beslenebiliyor olmas ve

konar ger olarak deil de belli bir yerde srekli olarak yaamas ona neyi
getirdi? Ve bunlarn en bata bahsedilen lke ile ne ilgisi var?
Yabani tohumlarn topraa ekildikten sonra yeniden rn verdiini fark ettikten
sonra insanlar besine ulamak iin ok fazla yer deitirmek zorunda
olmadklar iin belirli noktalarda daha uzun sreler konaklamaya baladlar. Bu
noktalardan nemlilerinden bir tanesi Orta Dou'ydu. nsanlar tarm yapmaya
baladktan sonra avc toplayc geleneklerinden vazgemediler. En balarda
elde ettikleri tarm rnlerini avladklar hayvanlar veya topladklar yabani
besinlere destek amacyla kullandlar. Fakat, "Bitkilerin evcilletirilmesi"
topraktan alnan verimi ok arttrd. Bu art tarihin akndaki pek ok eyi
deitirdi.

Baz insanlar gemite olduu gibi av peinde komaya devam etmek

istemedikleri iin yerleik yaplar oluturmaya baladlar. Aileler bir araya
gelerek bu gn bizim ky olarak tanmlayabileceimiz ilk yerleim birimlerini
ina ettiler. Bu kylerde insanolu tand, bildii insanlarla beraber yaamaya
balad. Tarm yapmaya balayan insanlar, bireysel olarak gemiten daha fazla
almaya vakit ayryor olsalar bile, verilen rn fazlas, birbirini tanyan bilen
ve beraber yaayan bu insanlar iin farkl ekillerde hizmet edebilecek olan yeni
bir snf ortaya kartt. rnein, gemite besine ulamak iin av faaliyetinde
dorudan bulunmas gereken insanlar, tarm sayesinde zanaatkr olup anak,
mlek yahut tarm aletleri yapabilir; bir tapnak inasnda grev alabilir..

Bu yeni snf dnyann pek ok noktasnda yakn tarihlerde ortaya kt ve

medeniyetin geliiminde byk etki sahibi oldu. Cilal Ta dnemi olarak
adlandrlan bu dnemde, tarmn keinden sonra, etinden, derisinden, stnden
veya yeteneklerinden faydalanabilmek iin hayvanlar evcilletirilmeye baland.
Evler kuruldu, sosyal ilikiler daha karmak bir hl almaya balad. Hayat daha
gvenli ve daha kolay hayatta kalnabilecek bir hl ald. Besin bolluu
neticesinde de zellikle Orta Dou'da nfus art balad. Artan nfus
sonucunda sosyal yapnn dzenli bir ekle gelmesi gerektiini dnen
insanolu brokratik kurumlarn temel talarn oluturdu.

Bunun yannda kalabalk nfus yeni ihtiyalar da dourdu. rnein, yaznn

icad. Medeniyet tarihi hakknda bu kadar nemli bir meselenin zerinde biraz
durmak gerekir. Aslnda kendimizi ifade edi yntemlerimizden bir tanesi olan
yaz bir topluluun bir anda icat edip herkesin onlardan kopya ettii bir olgu
deildir. Yaznn gemii Yontma Ta devrine kadar gider, insanlar o zaman da
hissettikleri duygularn, ihtiya veya isteklerini ifade etmeye gerek duydular. O
devirde bunlar en iyi ekilde ifade edebilmek iin talara resim izdi, zerlerini
oydu. Pratik deildi ama acelesi de yoktu, farkl yorumlanabilirdi, fakat bundan
doan bir sorumluluu yoktu.

Bu yntem yllarca kullanld. Herkes biraz daha pratik, ve grldnde herkes

tarafndan tek ekilde yorumlanabilecek hale getirmek iin bir eyler katt
zerine. Msrllar Hiyeroglif isimli bir metot katt, Smerliler ivi Yazsn
kulland, modern Alfabe sistemine gelene kadar binlerce yllk insanln ortak
bir almas. Peki neden ihtiya domutu? nk artan tarm rnleri
depolanmaya baladktan sonra artk kaytlarnn tutulmas gerekiyordu.
Bununla beraber yine rnlerin yksek miktarda depolanmas sayesinde insanlar
ticaret yntemleri gelitirerek bunlar da kayt altna almaya balad. Elbet
ihtiyalar sadece yaz ile snrl kalmad. Biraz nce bahsedildii gibi tapnaklar
ina edildi, ant mezarlar ina edildi. zellikle bu gnk Filistin blgesinde baz
noktalarda insanlar kendi yaadklar yerin evrelerine tatan surlar yaplp
evresine hendekler kazld. Bu ne anlama geliyor? nsanlk artk sosyal
dzenini belli bir lde oluturmu hatta i blmn salayp uzun sreler
alma gerektirecek yaplar ina edebilecek hale gelmi. Bu bir komn
bilincinin olutuunun ak bir gstergesi.

Btn bu ortak alma rnleri, tarm devrimi sonras sosyal dzen neden
nemli ve bu gnn Orta Dou siyaseti ile nasl bir ilgisi var?

Bu noktaya kadar insanl bir btn olarak ele alp tarm devrimini douran
koullar ve insanln tarm devrimine geiinin incelemesi yapld. Bu
noktadan sonra ise Orta Dou dnyas ile gnmz Bat dnyasn tarihi
koullarda karlatrarak neden bu kadar farkl olduklarn incelemeye
alacaz. Neden Bat ve Orta Dou'yu ele aldmz ise yle ifade edebiliriz;

Bu makalenin temel argman S. P. Huntington'un en nemli eserlerinden olan

Medeniyetler atmas'nda da bahsedildii gibi her blgenin kendine has bir
kltr vardr, ve ancak o kltrel yap sosyal evrim sreciyle deiim
gsterebilir. Tepeden inme veya dayatma olan her trl yenilik sorun
kartacaktr. Bu yzden "Baka bir kltre benzemeye" alan veya "Baka bir
kltre benzetilmeye" zorlanan herkes, her devlet, her topluluk kendi yaplarna
temelden farkl geldii iin alamayacak, mutsuzluk ortaya kartacaktr. Baka
bir deile, topraklar alm olduklar sosyal dzenden kolay kolay
vazgeemezler. Sadece zaman ierisinde kendiliinden uradklar farkllklar
ile deiim geirirler. Bu gn "demokratik" kurumlarn Orta Dou'da
iletilebilmesi iin Bat dnyas ne kadar abalarsa abalasn, iler her seferinde
daha fazla sarpa saracak ve daha fazla zorlaacaktr.

nk en basit ekliyle sylemek gerekirse, "Demokrasi" Bat dnyasnn

kltrnn bir parasdr ve bu kltrel e baka bir toplulua farkl
gelmektedir. Tarm devrimi sonrasnda insanlar yaadklar yerlerde binlerce yl
boyunca sosyal yapy ve politik ideolojileri uyguladklar tarm yntemleri
zerinden ina ettiler. na edilen ayr tipte sosyal ilikiler dnce farkllklarn
dourdu. rnein, batda ynetimler daha katlmc ve aktr, douda ise
merkezidir. Bat bilimsel ynteme daha yatkndr, dou inanca. Bat yenilikidir
dou olan korumaya meyillidir. Bu ve bunlar gibi sebepler "bu gn" bat daha
zengin olup, daha demokratik, daha liberal politikalar retirken dounun daha
fakir kalp, daha merkeziyeti ve muhafazakar politikalar retmesini salyor.

Neden "bu gn" ve bu fark nerden kt? ncelikle unutmamamz gereken bir
bilgi var. Bat dnyas Doudan sadece birka yz yldr daha ilerde. Btn bir
insanlk tarihinde Dou u son bir ka yz yl dnda iktisadi, entelektel, askeri
akla gelebilecek her anlamda Batdan daha ilerideydi. Nfus anlamnda ise
gemiten beri Dou, Batnn ok ok nnde olmutu. rnein; Paris'in nfusu
12. yzylda 200.000'lere ulaabilmiken Badat yaklak iki milyon kiiye ev
sahiplii yapyordu. Konumuz dalmadan devam edelim, bu fark nereden kt?
Jared Diamond "Tfek Mikrop elik" kitabnda bunun temel sebebi olarak
corafyay gsteriyor.

bn-i Haldun'un da dedii gibi demek ki; "Corafya kaderdir." Peki bu corafya
nasl oldu da Orta Dou'nun kaderine etki etti? Tam bu noktada Talhelm'in in
hakknda hazrlam olduu almalara yer vermek istiyorum. Talhelm in'in
kuzeyi ve gneyi arasndaki farklar ve bu farklarn sebebini kefedebilmek
amacyla yapt gzlemlerde kuzeydeki buday tarm yapan kiilerle
gneydeki pirin tarm yapan kiilerin ok derin farklar olduunu fark etti.
Elbette bu farklarn sebebi insanlarn hangi besini tkettikleri deil bu rnleri
alabilmek iin oluturduklar sosyal dzendi. yle ki;

Orta Douda, Gney in'de olduu gibi, byk nehirleri kontrol altnda tutmak,
tarlalara su getirebilmek iin kanallar amak, byk nfuslar besleyebilmek
amacyla byk arazilerin ortaklaa hasad ve ekimi, arazi zerinde bir ok
insann ayn anda dzen iinde almasn salayabilecek i blmnn
yaplmas, ina edilen yaplarn yl boyunca bakm gibi bir ok ura insanlarn
biraz daha toplumcu olmasna sebep oldu. lk ehirlerin, yaznn, hesabn,
devletlerin, dinlerin Orta Dou'dan kmas buralarda gereken sosyal dzeni
korumak ve devam ettirebilmek iindi.

Orta Dou bu kadar zengin, ehirlemi ve kalabalklamken Avrupa ise

neredeyse tam tersi ekildeydi. Avrupallar, gemite, zaten Roma
mparatorluu snrlar ierisinde yaad iin ehirleme ihtiyac duymadlar.
Bunun yerine daha hareketli ve ok byk olmayan gruplar eklinde yaadlar.
Bu sebeple ehirlemeye baladktan sonra da Orta Dou gibi byk ve
kalabalk ehirler yerine kk ve az nfuslu kontluklar, dklkler
oluturmulardr. Bu az nfuslu ve kk yaplar, orada yaayan insanlara
kendilerinin sorumlu olduu kiiler ve kendilerine kar sorumlu olan kiiler ile
iletiim kurmay mmkn hale getirdi. letiim kurmak derken bu insanlarn
halk ile dorudan birebir konumalar deil, birka yz veya birka bin insann
yaad bir kontlukta alan herkes kendisinin ne kadar nemli olduunu
dnecektir nk 2 milyon kiilik Badat'ta 1 kii ok fazla bir ey ifade
etmez iken 1000, 2000 kiilik beyliklerde, tarlada alan her bir kiinin kendi
emeinin farkna varma ans olmutu.

1215 ylnda Magna Carta gibi bir belgeyi hazrlayabilecek kadar merkeziyeti
tutumdan uzak olan bir toplumda 14. yzylda "Kara Veba" yznden Avrupa
nfusunun yarsndan fazlasnn hayatn kaybetmesi sebebiyle insanlar daha
fazla kendilerini dnmeye, bireyci olmaya baladlar. nk Orta Douya,
Mezopotamya'ya gre zaten az olan insan nfusu bu hastalk yznden iyice
krlmas, kalan tek bir kiinin emeinin bile ok deerli olmasna sebep oldu.
Kendi emeklerinin farknda olan ii gruplar zaman iinde liberalizmi
douracak fikirleri retti.

Liberalizm felsefi anlamda zgrln negatif tanmna sahip, bireyci,

hogrl, oulcu ve tarafsz eklinde tanmlanabilir. Bu yaznn amac bu
fikirlerin neden Batda ortada ktn ve Orta Douya neden uyumlu
olmayacan aklamak. Bu yzden kavramlarn sebeplerini "Avrupa'da ve ayn
dnemde Orta douda insanlar ne yapyorlard nasl dnyorlard" sorusu
eliinde incelememiz gerekir.

Bat'da insanlar bu dncelere belli sebepler yznden sahip oldular. ncelikle

zgrln negatif tanmna sahip denildi. Bu u anlama geliyor, insanlar
birbirlerine zarar vermedikleri srece her eyi yapabilmeli, yapmak istedikleri
eylemler herhangi bir otorite tarafndan yasaklanmamal. nsanlarn bir araya
gelerek oluturduklar ortak yaam alanlarnda, kendi iradeleri ile
zgrlklerinin bir ksmn vererek oluturduklar iktidar belli grevlere sahip
bir yapnn dnda bir ey deildi. ktidara grevlerini denetleyen ve bu
grevleri denetleyen, emeinin farknda olan, halk olduu iin iktidarlar yasak
koyucu deil, zgrlklerin koruyucusu olmak zorunda kald.

Orta Dou'da ise ok kalabalk nfuslu olan devletler tarmsal retimin durmas
halinde yaayacaklar sorunun bykln fark ettikleri iin oluturduklar
btn fikirler sosyal dzenin korunmas ve harmoninin devamn amalyordu.
Tek tanrl, mutlak teslimiyeti ve ne olursa olsun byne isyan etmemeyi
tleyen dinlerin bu blgede ortaya kmas bir tesadf eseri deil blgenin
ihtiyalarnn neler olduuna bir kanttr. zgrlklerin sorun kartma
ihtimaline kar bu blgede iktidarlar zgrlklerin koruyucusu deil, haklarn
datcs eklinde kurulmutur. Bu yzden bu blgede zgrln pozitif tanm
hakimdir.

Liberalizm bireyci olmay gerektirir. nsanlarn kendi emeklerinin farknda

olmad bir yerde bireycilikten bireyciliin olmad herhangi bir yerde
liberalizmden sz edilemez. ncelikle byk araziler zerinde tarm yaplan
Orta Dou topraklarnda tek bir birey kendi emeinin farkna varamad. Bunun
yerine kendi iini en iyi ekilde yaparak topluma daha faydal olmaya alt.
Topluma daha fazla fayda saladka daha iyi artlar altnda yaayacan
dnd. Sadece kendisi iin iyi bir ey istemeyi bencillik, bencillii ise kt bir
istek olarak kabul etti. Fakat, Bat'da topraklar zaten verimsiz, tarmla uraan
nfusun da az olmas sebebiyle insanlar ne kadar nemli olduklarn fark ettiler.
nemli olduklarn dnen insanlar kendi artlarnn iyiletirilmesi amacyla
srekli mcadele ettiler, bu ise bireyci dncenin nn at.

Liberal dnce farkl fikirlere, farkl yaam tarzlarna mdahale edilmemesi

gerektiini savunur. Sadece mdahale edilmemesi deil, bu zgrln otorite
tarafndan korunmas gerektii Batl filozoflar tarafndan defalarca
tekrarlanmtr. nk, tarmdan istedii verimi alamayan Bat, ticarete
ynelmi, ticaret sayesinde farkl toplumlar ile tanma frsat bulmutur. Yeni
insanlar, yeni topluluklar ile tanan Batllar grdkleri farkl ama daha iyi olan
her eyi topraklarna tadlar bu da yaptklar yanllar dzeltmelerini salad.
Yeni fikirlerin ortaya kabilmesi iin de "farkl olmak" serbest ve hatta
gerekliydi. Geliimi farkllamakta gren bat buna hogrl davrand. Bu
yzden bu gn Bat'da "deiim" ve "geliim" szcklerini yakn anlamlardadr.
Orta Douda ise deiimlerin uygulanabilmesi ve bu deiikliklere allabilmesi
ok uzun sreler gerekiyordu. Bu deiimin getirisinin veya gtrsnn ne
olacann bilinememesi sebebiyle insanlar deiime phe ile yaklatlar.
nsanlar iin yeni yntemler, yeni fikirler, veya herhangi bir yenilik uzun sreli
bir vakit bununla ilgili olarak da ciddi bir para kayb anlamna geliyordu. Bu
yzden Orta Dou'da insanlar yeni fikirleri denemektense, eskiden beri bilinen
yaplan gvenli fikirleri uygulamaya devam edecek ekilde muhafazakarlatlar.

Liberal felsefe insanlarn oulcu ve tarafsz olmasn gerektirir. Bat'da bireyler

hem kendilerini dierlerinden ayr olarak grdkleri hem de farkl insanlarn var
olduklarndan haberdar olduklar iin oulcu fikirlere sahip oldular. Tarm
yntemleri sebebiyle bencilleen bireylere evresindeki kiilerin bir anlam ifade
etmemesi sayesinde Batllar tarafsz bir dnce yapsna sahip oldular. Orta
douda ise insanlar ncelikle oulcu deil ounluku ekilde hareket edilmesi
gerektiini dndler. nk nfus sebebi ile herkesin fikrini almak zaten
imkansz hale gelmiti. Bunun yannda ounluk olan aznlklara gre her
anlamda daha gl olduu iin doal olarak o uygulanyordu. Bunun yannda,
yine bu blgede, insanlar rnein tarlada kalabalk ekilde genelde kendi
aileleriyle almalar sebebiyle ilikileri her zaman gl kald. Bu sebeple
kendi akrabalarn, tandklarn bir para daha fazla koruma igdsne
sahiptirler. Bu da tarafsz olmalarn engeller.

Liberalizm felsefesi iin gereken fikirlerin ortaya kn oluturan artlar Orta

Dou'da var olmad iin Liberalizm Batda ortaya kt. Bat stn olduu iin
deil kendine uygun enstrman doru ekilde kulland iin Dounun nne
geti. Bu gn kendine ait olmayan bir kltre zorla boyun edirilmeye allan
Orta Dou'nun temel problemi budur. Byk devlet adam Machievelli'nin de
"Hkmdar" isimli kitabnda ifade ettii gibi topraklar alm oluyor
demokrasiye veya merkeziyetilie. Merkeziyetilie alm bir toplulua
demokrasi gtrp o demokrasinin salkl ilemesi iin bekilik yapacan
syleyen Bat bu yzden boa krek ekmektedir. Bir deiim olacaksa bile bu
bakasnn sylemesiyle deil blge halklarnn kendi iradesi ile olacaktr.
Sayglarmla...

Soner Atakan Ertrk