Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
2012 119
TRAO OI
Thang 8 AL (1861)
Pho Quan c Gia nh la Trng nh (ngi huyen Bnh Sn, tnh
Quang Ngai, con ten Lanh binh Trng Cam), chieu mo nhng thu dong,
co nhieu ngi i theo, thng cung quan Tay dng chong anh nhau ac
lc, Th Tuan phu la o Quang em viec tau len. Vua cat nhac cho lam
Quan c, roi lnh chc Pho Lanh binh. Khi ay o Quang chieu vo Trng
nh mo thanh 6 c, gan hn 6.000 ngi. Tri phu phu Phuc Tuy la Nguyen
Thanh Y, tuy phai la Phan Trung, moi ngi eu mo c 2 c, hp cong
4.000 ngi, lai ang tiep tuc mo, ke c ti hang van.(1)
en au the ky XX, thi Phap thuoc, Cao Xuan Duc chu bien tom tat
toan bo bo Thc luc 38 tap gon lai thanh mot tap vi ten goi Quoc trieu
chanh bien toat yeu (viet tat Quoc trieu), s kien tren van c ghi:
Thang 7 AL (1861)
Pho Quan c Gia nh la Trng nh (ngi huyen Bnh Sn, tnh
Quang Ngha, con quan Lanh binh Trng Cam), mo binh ong lam, thng
c anh quan ai Phap. Viec ay tau len, ngai cho thang Quan c, roi lai cho
lanh Pho Lanh binh.(2)
Nhng sau o, trc sc tan cong cua tau ong, ai bac cua oi quan
tinh nhue Tay phng, on Ch Hoa that thu, Trng nh rut quan ve Go
Cong. oan biet sau khi chiem Sai Gon, giac se ve anh chiem My Tho, Go
Cong, Trng nh cho cung co lai hang ngu dan quan, s dung sung ai bac
chien li pham at vao nhng ni hiem yeu, ap nhieu vat can tren song
rach e lam vat chng ngai ngan khong cho cac tau chien ln nho cua giac
len loi vao. at ban doanh tai Go Cong, cong cuoc khang chien cua Trng
nh luc au at c ket qua tot. Cuoc khang chien o khong nhng c
nong dan ng ngha i theo ong ao ma bat au c than hao, than s
mo ngha ung ho rat nhieu. Viec nay cung a c Quoc trieu ghi lai:
Thang 2 (1862)
Cho biet au nam 1862 Phap chiem Bien Hoa, khien Pho Lanh binh
Gia nh la Trng nh kiem lam au muc mo ngha. Trng nh ong
on tai Go Cong, thng la anh quan ai-Phap, than s theo nhieu.(3)
Cong cuoc khang chien a lam cho thc dan Phap au au, trong noi bo
ch a xuat hien y tng bo cuoc rut quan ve Phap. Nhng khong ng, cac
ai than nha Nguyen ng au la hai ai than Phan Thanh Gian va Lam
Duy Tiep, khong nam c thong tin o nen a ha but ky Hiep c Nham
Tuat (1862) vi Phap e co hoa bnh mien Nam, tap trung lc lng oi
pho vi thc dan tren at Bac. Thc hien ieu 11 cua Hiep c Nham Tuat
(1862), trieu nh giao cho Phan Thanh Gian thong du cho cac lc lng
vu trang Nam Ky ngng chien, rut Trng nh ra Phu Yen. Dan chung
phan oi hiep c, len an hai ong Phan Thanh Gian va Lam Duy Tiep (Dan
gian co cau: Phan Lam mai quoc, Trieu nh kh dan). Dan chung Bien Hoa,
Gia nh, nh Tng oan ket ton Trng nh len lam ai au muc tiep
122 Tp ch Nghin cu v Pht trin, s 1 (90) . 2012
tuc khang chien. V the Trng nh khong ra Phu Yen theo lenh cua trieu
Nguyen do Phan Thanh Gian thong du. Trng nh khong ra Phu Yen nen
b Phan Thanh Gian thay mat trieu nh cach het chc ham (tc chc Quan
c, Pho Lanh binh). S kien quan trong nay c Thc luc viet ro:
Thang 7 AL (1862)
T khi hoa c a thanh, thong du cho Nam Ky ngh quan, oi
Trng nh ve Phu Yen. Khi ay nhng nhan dan ng ngha Gia nh,
nh Tng, Bien Hoa, khong chu theo, tu hop oan ket, sau ton Trng
nh lam ngi ai au muc, tau bay xin ra anh giac. nh than cho rang
viec mien Bac ang khan ma viec mien Nam cha co c hoi. Lai sai Phan
Thanh Gian i hieu du. Trng nh lau khong en nhan chc, ben cach
chc ham.(4)
Ky hiep c th phai thi hanh. Trieu Nguyen a ky hiep c trong
the yeu, mang tnh chien thuat, nhng viec mu chuyen lay lai nc la
chuyen khong the khong tnh ti. Phan Thanh Gian thay mat trieu nh
ky hiep c th phai thi hanh hiep c, buoc Trng nh phai ngng
chien th pha Phap mi thi hanh hiep c tra lai thanh Vnh Long cho
nc ai Nam (Theo ieu 11). Phan Thanh Gian thong du Trng nh,
Trng nh khong thi hanh. Tng Phap chieu du Trng, Trng cung
t choi. Khong con cach nao hn, Phan Thanh Gian phai yeu cau trieu
nh xuong sac buoc Trng nh phai ngng chien. Thc luc phan anh
lai tnh hnh o:
Thang 10 AL (1862)
Phan Thanh Gian hang du Trng nh, nh the khong cung giac
cung song. Binh dan ng ngha 6 tnh thuoc vao trong bo ngu cua Trng
nh eu cung cam c chong lai giac Tay dng. Tng nc Phu (tc tng
Phap) chieu du nh, nh khong chu khuat, Thanh Gian lai xin (vua T
c) xuong sac e du nh.
Trc yeu cau cua Phan Thanh Gian nh the, vua T c khong giau
c chnh sach hai mat cua ong. Nc yeu nen phai ky hoa c hoa bnh
e i thi c mu lay lai nc, trong luc hoa bnh van phai chuan b lc
lng e chien au khi thi c en. Phan Thanh Gian khong hieu chnh
sach o nen a b vua T c phe phan mot cach nang ne rang:
Vua bao cac th than rang: Long ngi nh the, cung la mot s
giup cho cuoc mu tnh lay lai, ha le nao c ran du lat vat mai.(5)
Khong nhng khong buoc Trng nh ngng chien Nam Ky va rut
ra Phu Yen, ngc lai vua T c a b mat ngam giao cho Trng nh
trong trach khang chien quan trong hn. Chung ta co the biet c qua
nhng hoat ong ngam cua trieu Nguyen danh cho Trng nh trc va
sau khi ong hy sinh va ac biet qua vai tro cua ba Tran Th Sanh (em con
co ruot cua ba T Du, me vua T c) lam v nho cua Trng nh.
Tp ch Nghin cu v Pht trin, s 1 (90) . 2012 123
goa cua Trng nh la ba Le Th Thng, ta thay tnh cam chan that cua
vua T c danh cho Trng nh boc lo qua viec giup cho v goa cua
ong. Sach viet:
Thang 11 AL (1874)
Sai cap tien, gao cho v nguyen An Giang Lanh binh Trng nh a
chet (Th Thng).
(Trc ngi nc Phap anh chiem cac tnh Nam Ky, Trng nh
mo quan chong anh, sau thua b chet, con la Tue sau cung chet ve viec
quan, v nh la Le Th Thng khong cho nng nh, tr ve nguyen quan
xa T Cung, huyen Bnh Sn, tnh Quang Ngai, quan tnh ay thay nh
la ngi ngha khai ang khen (NX nhan manh), ma v vien ay co mot
than mot mnh, ngheo kho om au, tnh that ang thng, tau xin giup, c
Ch chuan cho cap moi thang 20 quan tien, 2 phng gao, het i th thoi).(7)
oan trch tren ghi chc cua Trng nh nguyen la An Giang Lanh
binh. Chc nay vua T c phong cho Trng nh khi nao? Trong Thc
luc cha he ghi Trng nh ve khang chien An Giang (pha tay cua tnh
nh Tng). Phai chang vua T c a phong b mat? Tuy khong cong bo
nhng trong thc te la co that. Ma trong thc te th Trng nh ch chien
au va hy sinh Go Cong thuoc tnh nh Tng sao lai c phong lam
Lanh binh An Giang? Phai chang can phai ghi sai a phng nh the e
oi pho vi thc dan Phap? Qua chi tiet nho nay ta thay trieu Nguyen phai
oi pho vi thc dan Phap khong nhng tren mat quan s ma con ca tren
mat ngoai giao kho khan en nh the nao.
Cap tien, cap lng thc cho v Trng nh xong, bon nam sau trieu
Nguyen lai cap ruong e i i th cung Trng nh:
Thang 4 AL (1878)
Cho ruong th cung Lanh binh a chet la Trng nh. Khi bay gi
Bo chanh tnh Quang Ngai la Tra Quy Bnh tau len noi, mot nha Trng
nh, cha con trung ngha, tren soi xet en biet a lau, xin cap cho ruong
th cung, e sung vao en hng.(8)
Roi ba nam sau na trieu Nguyen cho lam en e th Trng nh, cap
them cho v Trng nh moi thang 10 quan tien. Nh vay trieu Nguyen
a lam en th Trng nh, cap cho 5 mau ruong e th cung, cap cho ba
v goa moi thang 30 quan tien, 1 phng gao va lenh cho a phng cho
ngi thng xuyen en tham hoi, cham soc ba.
Thang 2 AL (1881)
Lam en th vien Lanh binh a chet tnh An Giang la Trng nh.
Vua thng nh la ngi trung, nam trc a cap cho 5 mau ruong th cung,
en nay lai sai lam en xa T Cung, tnh Quang Ngai e th. (V vien ay
la Le Th Thng, trc a c hang thang cap cho 20 quan tien, 1 phng
gao, nay lai cho moi thang them 10 quan, sai xa ay thi thng tham hoi.(9)
Tp ch Nghin cu v Pht trin, s 1 (90) . 2012 125
Tuat (1862) vi Phap. Ve mat cong khai trieu nh Hue khong con lien he
en cac lc lng chong Phap Go Cong na. Du chung ta cha khang nh
c s kien ba Tran Th Sanh co nhan c mat ch cua vua T c hay
khong, nhng viec ba Sanh nhan lam v nho cua Trng nh luc o co
gia tr nh ngi ai dien cho trieu Nguyen ben canh ngi anh hung
chong Phap Trng nh. Ba Sanh cung cap tien bac, lua gao, chieu mo
dan chung theo Trng nh khang chien. Ve pha Trng nh, co ba v
hoang gia uy the cua ngha quan cung c nang cao, thuan vi long dan
Nam Bo khi nao cung tng nh en cong n m coi cua cac chua Nguyen.
Trong s cua trieu Nguyen khong noi g ve moi lien he cua trieu Nguyen vi
Trng nh sau ngay ky Hoa c Nham Tuat, nhng trong tai lieu lu tr
cua Phap th c xac nhan ro rang. Xin trnh bay sau ay:
em 19 rang ngay 20/8/1862, sau khi triet ha c mat khu am La
Toi Tri, quan Phap lay c nhieu tai lieu co lien quan en cong cuoc khang
chien cua Trng nh. Trong cuon a ch tnh Go Cong (Mono-graphie
de la Province de Go Cong, 1936), ngi ng au tnh Grimald viet: Cac
giay t co ghi chep nhieu ieu ly thu, ten tuoi cua nhng ke tong pham va
nhat la s giao thiep mua ban lng thc cua mot nha buon Phan R, tnh
Bnh Thuan. Ro rang hn ca la co s tong pham cua trieu nh Hue
(NX nhan manh). Trieu nh Hue luc o la ai, tai lieu khong noi ro, chung
toi ngh khong ai khac hn la tay chan cua ba Tran Th Sanh.
Sau khi Trng nh t sat, giac keo xac ong ve phi gia trung tam
huyen l Tan Hoa (nay thuoc Phng 1, th xa Go Cong) e lam nan long
nhng ngi con tin tng vao ngha quan. Nhng ba Sanh khong nan, em
em ba cho chau len ra thap hng cho Trng nh roi ba cung vi ngi
em ke la Tran Van Toan t Tu Hoi (1824-1888) lam n van ong a xac
Trng nh ve tang ngay tren at ho Tran nha ba. Mo cua Trng cong
c lam bang ho o dc va tren bia a co khac may ch: ai Nam An Ha
Lanh binh kiem Bnh Tay ai Tng quan, Trng Cong huy nh chi mo.
Theo Hoang Ngoc Hung-thay giao, chuyen gia ve lch s Go Cong,
cho biet:
Tam bia ton tai c vai nam, bon Tay v phai dep mai quan ngha dong
quay roi Go Cong, chung cho la d ang cua Trng nh van con nen en
mo Trng nh tra xet dong ch tren bia neu tren. Bon Phap tc gian goi
ba Tran Th Sanh en trach rang at nay thuoc Phap, trieu nh c g phong
tc cho Trng cong. Tay phat ba Sanh 10.000 quan tien v toi khac bia trai
phep. Chung cho uc bo hang ch Bnh Tay ai tng quan khac tren bia
mo ong.
Tng nh the a xong, mi nam sau (1874), ba Sanh lai viet n gi
Chanh Tham bien hat Go Cong xin tu sa mo cho chong. La n lch s nay
con lu gi Trung tam Lu tr Quoc gia II (TP Ho Ch Minh) c sao lai
di ay:
Tp ch Nghin cu v Pht trin, s 1 (90) . 2012 127
Ngoi mo Trng nh
c xay mi bang a hoa
cng, co 3 bc hoanh phi
va 6 tru a ghi lai than
the va s nghiep cua ong.
Mot lan na, cac hoanh
phi va tru a lai b Phap
ra lenh uc bo... Sau khi
ba Sanh qua i (1882),
ngoi mo khong co ngi
cham soc tr nen hoang
phe. Tng nh cong n
ba ngoai, ba Huynh Th
ieu (tc ba Phu Hai,
chau ngoai ba Tran Th
Sanh) cho sa cha lai.
Trc Cach mang thang
8/1945, ngoi mo lai c
trung tu, tam bia c
khac lai co noi dung:
ai Nam Than Dong, ai
Tng Quan, truy tang
Ngu Quan, Ngu Quan
Cong, Trng Cong nh
chi mo, ke ben phai la
dong ch nho: Tot Giap
Ty, that nguyet thap bat
Hnh 3. T trnh cua Esmile Pirech, Tham bien Go Cong gi nhat (mat ngay 18 thang
Giam oc S Noi vu cua Phap Sai Gon, trnh bay ly
7 nam Giap Ty) va ke ben
do Tham bien Go Cong a chap thuan cho ba Tran
Th Sanh sa mo Trng nh.(12)
trai e Tran Th Sanh
lap thach.
Bia cuoi mo cung co mai che tren bia khac hai ch Trung ngha.
Trc mo co oi cau lien:
Sn ha thu chnh kh
Nhat nguyet chieu an tam
Co ngha:
Nui song thu chnh kh
Nhat nguyet choi long son
T nam 1972 en nam 1973 xay them en th. Lang mo va en th
Trng Cong nh tai ng Ly Thng Kiet, th xa Go Cong a c Bo
Van hoa-Thong tin cong nhan la Di tch lch s-van hoa quoc gia t ngay 6
thang 12 nam 1989.
Viec xay cat, trung tu, khac bia bien mo phan, vinh danh ngi anh
hung Trng nh le ra la trach nhiem cua trieu nh Hue. Nhng trieu
Tp ch Nghin cu v Pht trin, s 1 (90) . 2012 129