KOMMERSYA BANKLARININ VALYUTA MLYYATLARI

Plan:
1. Valyuta mliyyatlarnn iqtisadi saslar
2. Valyuta mliyyatlarnn tnzimlnmsi
3. Valyuta mliyyatlarnn tsnifat
4. Valyuta riski v onun tnzimlnmsimetodlar
5. Valyuta risklrinin sortalanmas

1. Valyuta mliyyatlarnn iqtisadi saslar

Valyuta mliyyatlar anlaynn qurulu v trkibini aqlamaq n bu mvzunun sas terminlrini
myyn etmk vacibdir. Bu terminlrdn ilk ncsi xarici valyutadr.
Xarici valyuta:
Pul vsaitinin iarlrinin, xzin vrqlrinin, sikklrin, pul vsaitlrinin dvriyysinin (onlar
qanuni dni vsaitlridir) trkib hisssidir;
Xarici dvltlrin pul vahidlrinin hesablarnda yerln vsait v beynlxalq pul v hesab vahidindn
ibartdir. Valyuta srvtlrin aadaklar aiddir:
Xarici valyuta;
Xarici valyutada qiymtli kazlar dni sndlri (eklr, veksellr, akkreditivlr v s.),
fond srvtlri (shmlr, istiqraz vrqlri) v xarici valyuta vasitsil icra olunan bir sra
hdliklr;
Qiymtli metallar qzl, gm, platin v onun nvlri, zrgrlik v digr mit bzk
yalarn xmaq rtil;
Tbii qiymtli dalar almaz, rubin, zmrd, sapfir, aleksandrit, mirvari v s.
AR-nn valyutasna is aadaklar daxildir:
Dvriyyd olan v dvriyydn xan ARMB-nn qpik v manatlar;
AR-nn kredit idarlri v banklarnn hesabnda yerln manat vsaiti;
AR-nn valyutasnn qiymtli kazlar buraya dni sndlri (eklr, veksellr,
akkreditivlr v s.) fond srvtlri (aksiyalar, istiqraz vrqlri) aid edilir.
Milli v xarici valyuta vasitsil mliyyatlar hyata keirn subyektlrin (xslrin) myyn
olunmas n valyuta tnzimlnmsi sisteminin sas anlay olan rezident v qeyri-rezident
anlaylarn aqlamaq lazmdr.
Rezident anlaynn trkibin vtnda v tkilatlarn aadak kateqoriyalar daxildir:
AR-da daimi yaay yerin malik xslr;
AR-nn qanunauyunluuna sasn hquqi xslrin yaay mn-tqsi;
Qeyri-hquqi mssis v tkilatlar;
AR srhdlrindn knarda yerln diplomatik v rsmi sfirliklr, nmayndliklr;
AR-nn srhdlrindn knarda yerln rezidentsiyann filiallar v nmayndliyi.
Qeyri-rezidentlr is aadaklar aiddir:
AR-da mvqqti yaayan v lkdn knarda daimi qeydiyyatda olan fiziki xslr;
AR-nn qanunauyunluu sasnda faliyyt gstrn hquqi xs-
lr;
Xarici lklrin qanunauyunluu sasnda yaradlan (tkil olunan) mssis v tkilatlar;
AR-nn razisind yerln xarici diplomatik v digr rsmi nmayndliklr, o cmldn d
beynlxalq tkilatlar;
Qeyri-rezidentlrin AR-nn razisind faliyyt gstrn filiallar v nmayndliklri.
Valyuta mliyyatlar dedikd aadak proseslr nzrd tutulmaldr;
Valyuta srvti kimi qbul olunan mlkiyyt hquqlar il sx bal mliyyatlar;
AR razisin v razisindn valyuta srvtlrinin gtirilmsi, o cmldn d danmas;
Beynlxalq pul vsaitinin krlmsi;
Lisenziyann alnmas n kommersiya banklar sifari verirlr. Bu kommersiya banklar 1 ildn artq
faliyyt gstrmli v illik rsmi hesabat hazrlamaldrlar.
Lisenziyann alnmas n bank nvbti sndlri tqdim etmlidir.
Bankn tsdiq olunmu nizamnamsinin surtini;
qtisadi mqsduyunluq v xarici valyuta vasitsil mliyyatlarn icrasna hazr olan
bankn sasnamsi;
Bankn qurulu trkibi haqqnda layih;
Bank rhbrlri v msuliyytli xslr barsind aray;
Mxbir svdlmsini imzalamaq haqqnda slahiyytli bankn razlq mktubu;
Banklardaxili nzartin tkili haqqnda aray;
mliyyat zr normativlr riayt olunmas barsind aray v bankn balans;
Sonuncu tarix dair glir v itkilr barsind hesabat;
lin sonunda illik maliyy hesabat;
Auditorlarn son qrar;
Lisenziya almaq mqsdil mracit edn banklara mxbir svdlmsinin qnatin
sasn xarici partnyorlar haqqnda aray.
Banklar n lisenziyann alnmas il bal Azrbaycan Respublikas Mrkzi Bank texniki v
ixtisasladrlm tlblr irli srrlr:
1) mtrilrin cari valyuta hesablar manat hesabndan he n il frqlnmir. Bu cr hesablarn
almas il valyuta nzarti nmayndsi mtrilrin mliyyatlarnn tkili vzifsini yerin
yetirmyi hdsin gtrr.
Cari valyuta hesablarnn almas n aadaklar zruridir:
tkilatn hesablama hesablarnn manat mislind almas rtlrinin yrnilmsi;
valyuta hesablarnn almas tlimatnn yrnilmsi;
mssislrin valyuta mdaxilinin bir hisssinin sat barsind normativ sndlrin v
qaydalarn yrnilmsi;
xarici banklarda mxbir valyuta hesabnn almas haqqnda razlq.
2) qeyri-ticart mliyyatlarnn xarici valyuta hesabna icras n lisenziyalarn alnmasna dair
Azrbaycan Respublikasnn Mrkzi Bank nvbti tlblri irli srr;
AR-nn razisi daxilind xarici valyutadan istifadni tnzimlyn qanunauyun v normativ
sndlrin yrnilmsi;
Tminatn yrnilmsi: buraya qeyri-ticart valyuta mliyyatlar, valyuta srvtlri il
kassa ii, xarici valyuta hesablarnn almas tminatlar daxildir;
Nad valyuta mliyyatlarn icra edn mkdalarn i tcrbsi;
Xarici valyutann dni sndlrinin mxtlifliyinin yrnilmsi;
Xarici valyutaya malik mxbir hesablarnn mvcudluu;
Srvtlrin qorunub saxlanlmasn tmin edn kassa avadanlnn ld olunmas;
Hesablama texnikas avadanl il tchizat;
Khn qeydiyyat, mhrn malik zruri vrqlrin (blanklarn) labdly;
3) lisenziya almaq n rtlrindn biri d xarici banklar il mxbir mnasibtlrinin mvcudluudur.
Bu laqlrin tkili n mrkzi bank aadak texniki v ixtisasladrlm tlblr irli srr;
bank v kommersiya mktublamasnn hyata keirilmsi mqsdil xarici dillr
yiylnmk;
masir beynlxalq iqtisadi mnasibtlrin sas nnlrinin, mxtlif banklarn iqtisadi v
maliyy vziyytlrinin qiymtlndirilmsinin iqtisadi thlilinin tdqiqi;
banklararas mxbir sazilrinin sas mqamlarnn yrnilmsi.
Azrbaycan Respublikas MB trfindn veriln lisenziyalar aadak nvlr blnr:
birdflik (bu xarici valyutaya malik konkret bank mliyyatlarnn keirilmsin imkan
verir);
daxili (xarici valyutaya malik mxbir hesablarn almasna imkan verir);
genilndirilmi (bu kommersiya banklarna xarici valyutaya malik mxbir hesablarnn
almasna v qeyri-rezidentlr xidmt gstrmy rait yaradr);
Bu Azrbaycan Respublikas razisind v razisindn knarda kommersiya banklar trfindn tam
rivli xarici valyutaya malik bank mliyyatlarnn keirilmsin zmant verir. Elc d bank
zruri mxbir hesablarnn lazmi miqdarda almasn tmin edir).
Xarici valyuta vasitsil mliyyatlar icra etmk n lisenziya alan bank tdricn slahiyytli banka
evrilir v valyuta nzarti nmayndsinin funksiyalarn yerin yetirir. Yni, bank xsi
mtrilrinin valyuta mliyyatlarna nzart edir.
Bellikl, lisenziya alan zaman banklar aadak mliyyatlar v svdlmlri hyata keir bilrlr.
 Depozit vsaitlri clb edrk razlq sasnda (mtri il kreditlrin verilmsi;
Mtrilrin taprqlarna sasn hesablamalarn aparlmas v kassa xidmti;
Mtrilr bank hesabnn almas;
Sahibkarlarn taprqlarna sasn kapital qoyuluunun maliyyldirilmsi;
dni sndlrinin v qiymtli kazlarn (eklr, akkreditivlr, veksellr, shmlr, istiqraz
vrqlri v s.) buraxl, alq-satqs qorunmas v onlar vasitsil mliyyatlarn tkili;
nc xslrin pul vsaiti dniin dair zmantin verilmsi;
mt-mal tdarkn dair tlbat hquqlarn qazanmaq, bu tlblri inkassasiya etmk
(forfeytinq), elc d mt-mallarnn driyysin lav nzart vasitsil mliyyatlarn
icras.
Azrbaycan Respublikas Mrkzi Banknn verilmi lisenziyas yalnz aadak hallarda geri alna bilr.
1. lisenziyann alnmas mqabilind banka tqdim olunan qeyri-hqiqi mlumatlarn akar
olunmas zaman;
2. bankn mrkzi banka tqdim etdiyi hesabatn shv malumatlardan tkili;
3. ksinhisar qanunauyunluunun tlblrin bank trfndn riayt olunmamas;
4. bankn dni qabiliyytli olmamas faktnn akarlanmas.

2.Valyuta mliyyatlarnn tnzimlnmsi

Valyuta mliyyatlarnn tnzimlnmsi valyuta srvtin dair svdlmlrin v valyuta
rtlrinin icras qaydalarnn v hesablamalarnn qanunladrlmasn tmin edn dvltin faliyyt
dairsidir. Dnyann bir sra lklri valyuta tnzimlnmsinin kmyi il valyuta mliyyatlarn,
valyutann gndrii v qbulunu, tdiyy balansnn tarazln v valyutann sabitliyini saxlamaq
mqsdil valyuta vsaitinin lknin srhdlrindn knara (xarici lklr) krlmsin, dvlt
trfindn nzart olunmasna alr.
qtisadi bhran drinldikc valyuta tnzimlnmsi prosesinin genilndirilmsi nnsi zn daha
ox bruz verir. Bir ox lklrd valyuta vsaitinin xarici dvltlr trlmsi il laqdar
myyn hdd tyin olunur. Xarici lklrin hququ xslrin kredit verilmsinin xsusi sistemi
formalamdr. Valyuta tnzimlnmsi normativ xassy malikdir. Yni sas etibaril VT-si
beynlxalq valyuta sazilrinin v normativ sndlrin nri il bal hyata keirilir. Bir ox lklrin
ekspertlri dnck vsaiti xarici valyutaya evirrk myyn banklarda depozit qoyma tlb
edir.
Valyuta tnzimlnmsinin zruriliyi valyuta riskinin minimallad-rlmas il baldr. Bel ki, 1996-c
ilin yanvar aynda bank nzarti zr Bazel Komitsi valyuta risklrinin myynldirilmsinin yeni
metodologiyasn hazrlamdr.
Valyuta mhdudiyyti (VM) diplomatik v qeyri-diplomatik xslrin valyuta mliyyatlarnn
qanunauyun v inzibati qadaas, miletlm (hdd qoyma) v nizamlanmasdr.
VM valyuta siyastinin formalarndan biridir. Valyuta mhdudiyytinin lknin valyuta
qanunauyunluunun vasitsil tsbiti, dvltlraras tnzimlm obyekti demkdir.
Valyuta mhdudiyytlri mxtlif mqsdlr xidmt edir.
 dni balansnn brabrliyi,
valyuta kursunun bynilmsi,
cari dvlt v strateji taprqlarn hlli n valyuta srvtlrinin tmrkzlmsi.
Valyuta mahdudiyytlrinin trkibi sas prinsiplr vasitsil myyn olunur.
mrkzi v slahiyytli banklarda valyuta mliyyatlarnn mrkzldirilmsi;
valyuta mliyyatlarnn lisenziyaladrlmas;
valyuta nzarti orqannn xarici valyutann ld olunmasna dair icazsi;
tcridolunma v mxtlif kateqoriyal valyuta hesablarnn lknin valyuta dvriyysin daxil
edilmsi;
valyutann konversiyalamasnn mhdudiyyti prinsiplridir.
Xarici valyuta v qiymtli kazlar mliyyatlar cari valyuta v valyuta mliyyatlarna blnr.
Sonuncular kapital vsaitinin dvriyysi il sx laqlidir.
Cari valyuta mliyyatlarna aadaklar aiddir:
mt-mallarnn, xidmtlrin idxal v ixracna dair borclarn bir mddtd dnilmsi, (180
gn rzind ixrac-idxal mliyyatlarnn kreditldirilmsin dair hesablamalar xarici
valyutann krlmsindn asldr);
180 gndn gec olmayaraq maliyy kreditlrinin alnmas v verilmsi;
AR-na v digr lklr faizlrin, dividentlrin, mantlr zr mdaxili, investisiyalarn,
kreditlrin maliyy kapitalnn dvriyysi il bal mliyyatlarn krlmsi;
AR-da v xarici lklrd qeyri-ticart xsusiyytli krmlr; mbllrin,m
haqqnn,tqadlrin, alimentlrin, mirasn v s. krlmsi.
Kapital vsaiti dvriyysi il bal valyuta mliyyatlar aadak-lardr:
Birbaa investisiyalar, mssisnin nizamnam kapitalna vsa-it qoyuluudur. Bu gliri ld
etmk v mssisnin idaretmsind itirak etmsi hquqlarm qazanmaq mqsdin
xidmt edir;
Portfel investisiyalar, qiymtli kazlarn alnmasdr;
Binann, tikilinin v digr mlkiyytin, torpaq sahlrinin, danmaz mlakn mlkiyytilik
hquqlarnn dniinin krlmsi qaydalar;
mt-mallarnn, xidmtlrin 180 gn rzind dni mddtinin uzadlmas;
180 gn rzind maliyy kreditlrinin verilmsi v alnmas;
digr cari olmayan valyuta mliyyatlar.
Valyuta qanunauyunluu rezidentlr cari mliyyatlar mhdu-diyytsiz hyata keirmy imkan
verir.
Bu mliyyatlar kapital vsaitinin dvriysi il sx laqli olduu n onlarn icrasna xsusi icaz
olmaldr.
Qeyri-rezidentlr z nvbsind aadak hquqlara malikdirlr.
xsusi slahiyytli banklarda xarici valyuta hesabna amaq hquqlarna;
gmrk qaydalarna riayt etmkl valyuta srvtlrinin gtirilmsi v krlmsi;
mrkzi bankn myyn etdiyi qiymtlrl xarici valyutann alq-satqs hquqlarna.
Valyuta nzarti orqanlar trfindn valyuta mliyyatlarnn icras zaman valyuta
qanunauyunluuna riayt edilmsini tmin edn mqsdlr n crgddir.
Valyuta nzartinin sas chtlri aadaklardr.
faliyytd olan qanunauyunluq il valyuta mliyyatlar arasnda brabrlik, zruri
lisenziyalar v icazlrin mvcudluu;
dvlt qarsnda xarici valyutaya dair hdliklrin rezidentlr trfindn icrasna nzart
(buraya AR-nn daxili valyuta bazarnda xarici valyutann sat da daxildir);
xarici valyuta zr dnilrin sasl surtd yoxlanlmas;
valyuta mliyyatlarna dair uotun obyektivliyinin yoxlanlmas, buraya elc d AR-nn
valyutas zr qeyri-rezidentlrin hyata keirdiklri mliyyatlar da aiddir.
Azrbaycan Respublikasnda valyuta nzartinin sas orqan lknin Mrkzi Bankdr.
Mrkzi Bank:
AR-da xarici valyuta v qiymtli kazlarn dvriyysi qaydalarn tyin edir;
Rezident v qeyri-rezident trfindn mtlq surtd icra olunacaq normativ sndlri
drc edir;
Valyuta mliyyatlarnn hr bir nvndn istifadni tkil edir;
Rezident v qeyri-rezidentlr vasitsil AR-nn valyutas, xarici valyuta v qiymtli kazlara
dair mliyyatlarn keirilmsi qaydalarn myyn edir;
Banklara, digr kredit idarlrin valyuta mliyyatlarnn hayata keirilmsi mqabilind
lisenziya verilmsinin mumi qaydalarnn tyin edir;
Qeydiyyatn, hesabatn, sndldirmnin v valyuta mliy-yatlarnn statistik
mlumatlarnn vahid formasnn myyn olunmasn tmin edir;
Digr funksiyalarn yerin yetirir.

3. Valyuta mliyyatlarnn tsnifat

Btn xarici valyuta v qiymtli kazlar vasitsil icra olunan mliyyatlar aadak nvlr ayrlr;

cari valyuta mliyyatlar

kapitalnn dvriyysi il sx bal olan valyuta mliyyatlar

Hal-hazrda cari V-r geni ttbiq olunur. Bu zaman dniin mddti minimal surtd uzadlr. V-
nn mhdud rivsi, maliyy kapitalnn dvriyysi il sx bal olaraq, mrkkb trtibata saslanr.
Qeyd etmk lazmdr ki, valyuta mliyyatlar sx laqlidirlr. Ona gr d, xarici valyutaya malik
mliyyatlar tsnif etmk ox tindir. Bel ki, bu mliyyatlar valyuta mliyyatlarnn bir ne sas
nvlrin aiddir.

1. Mtdrilrin valyuta hesablarnn almas

Bu mliyyat aadak nvlrdn ibartdir;
 hquqi (rezidentlr v qeyri-rezidentlr) v fziki xslr n valyuta hesabnn almas;
hesabn qal sasnda faizlrin lav edilmsi;
overdraftlarn verilmsi (bank rhbrliyinin qrar il xsusi mtrilr);
mliyyatn icras zaman xar vrqsinin verilmsi;
arxiv hesabn myyn mddt rzind tsdiqi;
ixracat idxalat mliyyatlarna nzart.
2. Kommersiya banklarnn qeyri-ticart maliyyatlar.
Qeyri-ticart mliyyatlarnda (QT) mtrilr xidmt, (eksport idxal mt mallarnn v
xidmtlrinin hesablamalar il bal olmayan), v maliyy kapitalnn dvriyysi il bal mtrilr
xidmt mliyyatlar daxildir.
Slahiyytli banklar qeyri-ticart xassli nvbti mliyyatlar icra ed bilrlr:
nad xarici valyutann v bu vsait malik dni sndlrinin alq-satqs;
xarici valyuta v bu vsait malik dni sndlrinin inkassasiyas;
bank mtrilrinin plastik vrqlrinin buraxl v bu vrqlr zr xidmt;
xarici banklarn yol-nqliyyat eklrinin alqs v dnii;
pul vsaiti akkreditivlrinin dnilmsi v oxar akkreditivlrin nmayi etdirilmsi.
3. Xarici banklar il mxbir mnasibtlrin tkili.
Bu mliyyat nv bank trfindn beynlxalq hesablamalarn aparlmas n zruri rtlrdn
biridir. Xarici banklar il mxbir mnasibtlrin yaradlmas qrar mtrilrin daimi ixrac-idxal
mliyyatlarna xidmt gstrilmsinin real ehtiyacna saslanb.
Bank beynlxalq hesablamalarn icras n xarici banklarda mxbir hesablar olan Nostro v
loro arlar. Nostro cari hesab olub mxbir bank trfindn kommersiya banklar n alr.
Loro cari hesab olub, kommersiya banklar trfindn mxbir bank n alr.

4. Konversiya mliyyatlar.
Konversiya mliyyatlar qeyri-nad xarici valyutalarn alq-satq svdlmsidir. O, AR-nn nad v
qeyri-nad manatna qar ks mnasibtddir.
Hesabat gn rzind dvriyy mliyyatlar zr xarici valyutann alq-satqs dedikd alq-satq
prosesinin mumi miqyas nzrd tutulur.
Mddtli tdark sazii (nad sazi cash) bu valyutaladrlm konversiya mliyyatdr. Bel ki,
TODAY nvl sazi mqavil imzaland andan valyutaladrlm konversiya mliyyat kimi qbul
olunur.
TOMORROW nvl sazi nvbti gn n valyutaladrlm konversiya saziidir.
SPOT nvl sazi dedikd iki gn rzind imzalanm valyuta-ladrlm konversiya sazii nzrd
tutulur.
Mddtli sazi (forward oufriqht) uzun mddt imzalanm valyutaladrlm konversiya
saziidir. Mddtli birja mliyyatlar (fyuers, opsion, svop v s.) konversiya mliyyatlar deyil.
Svop sazii (SWAP) bu sazi eyni gnd imzalanm, ikili ksisti-qamtli konversiya mliyyatlarnn
eyni mblili bank mqavilsidir. Bu mliyyatlardan biri mddtli, digri is txirsiz tdark
mqavillridir.
Kommersiya mliyyatlarn bankn valyuta mvqeyinin thlkli mqamlarn (trflrini) nzr
almayaraq icra etmk olmaz.
Valyuta mvqeyi xarici valyutann vsait qal olub, aktiv v passivlri tkil edir. Bu elc d
valyuta kursunun dvriyysinin dyiikliyi zaman lav glir v msrflrin alnmas thlksini
yaradr.
Aq valyuta mvqeyi xarici valyutalarn vsait qalqlarnn frqli trflridir. Onlar kmiyytc
uyunlamayan aktiv v passivlri tkil edir.
Aq qsa valyuta mvqeyi ayr-ayr xarici valyutaya malik aq valyuta mvqeyidir. Buraya
passivlr v balansdanknar hdliklr d aiddir v aq valyuta mvqeyi aktivlri stlyir. Aq-
uzun valyuta mvqeyi bu xarici valyutaya malik aq valyuta mvqeyidir ki, o da passivlri stlyir.
Qapal valyuta mvqeyi bu xarici valyutaya malik ayr-ayr valyuta mvqelri, aktivlr v
passivlrdir. Onlarn kmiyyti tam brabrdir.

Mal v xidmtlrin ixrac-idxal mliyyatlar il bal beynlxalq hesablama mdliyyatlar.

Xarici ticart zr hesablamalarn rsmi akkreditiv, inkasso v bank krmsi kimi nvlri ttbiq
olunur.
Rsmi akkreditiv bankn hdliklrindn biridir, mtrinin xahiin sasn akkreditivlr buraxr,
ixracatnn xeyrin akkreditivlrd gstrilmi sndlr qar dnilrini icra edir.
xracat zr hesablamalarda rsmi akkreditivlr qismind xarici bankda ixracat-bankn gstriin
sasn alr v bunun haqqnda banka akkreditiv mktub gndrilir. Bu mktubda akkreditivin nv
v onun dni qaydalar z ksini tapr. Hr bir aakreditiv n xsusi dosye (snd) trtib olunur.
Rsmi inkasso qismind hesablamalar zaman bank-emitent t-davly etibar edn xs
trfindn tqdim olunmu sndlri pul vsaiti almaq mqsdi il trlmsi n hdliklri
qbul edir.
Hesablamalar zr bank krmsinin ttbiqi zaman valyuta m-daxili slahiyytli banklarn tranzit
hesablarna daxil edilir. Bu prosesin icrasndan sonra cari hesabda yerln pul vsaitinin tam v ya
qismn krlmsi haqqnda gstri daxili valyuta bazarnda ixrac mdaxilinin bir hisssini satna
da zruri likvidlik qaydalarna sasn amil edilir.
Valyuta vsaitlrinin bank vasitsil clb edilmsi v yerldirilmsi mliyyatlar
Bu mliyyatlar nvbti nvlrdn ibartdir:

depozitlrin clb edilmsi

fziki xslrin;
 hquqi xslrin, o cmldn d banklararas depozitlrin;
kreditlrin verilmsi;
fiziki xslr;
hquqi xslr;
kreditlrin banklararas bazarda yerldirilmsi.

Bu mliyyatlar Azrbaycan Respublikasnn kommersiya banklarnn glir imkanlar v mtrilr

gstriln xidmtlr bksi zr sas hmiyyt malikdir.
Valyuta riski v onun tnzimlnmsimetodlar
Valyuta riski v ya valyuta kursunun itkilri bank mliyyatlar bazarnn beynlmilldirilmsi,
mtrk (transmilli) mssislrin v bank idarlrinin tkili v onlarn faliyyt dairsinin nizama
(diversifikasiya) salnmas il sx laqlidir. Valyuta kursunun enib-qalxmas pul vsaiti itkilrin sbb
ola bilr.
Beynlxalq bank-faliyyti aadaklardan ibartdir:
valyuta mliyyatlar;
xarici lklrin kreditldirm tcrbsi;
investisiya faliyyti;
beynlxalq dnilr;
beynlxalq hesablamalar;
xarici ticartin maliyyldirilmsi;
valyuta v kredit thlksindn sorta;
beynlxalq zmant.
lklr aras maliyy mliyyatlarna xidmt gstrilmsi n valyuta bazarlar tkil olunur.
Valyuta bazarlarnn itiraklar market-maykerlr, banklar, snaye-sorta kompaniyalar, investisiya
fondlar, frdi mtrilr, mrkzi banklar v brokerlrdir.
Market-mayker bazarn digr itiraklar n valyuta kursunun qiymtini tyin edirlr.
Valyuta bazar, ninki banklararas, elc d mtrilr arasnda mnasibtlr mcmudur. VB-nn
sas xarakterik chti onun pul vahidlrinin qardurmasdr.
Valyuta bazar banklararas bazar kimi faliyt gstrir.
Bel ki, mhz banklararas mliyyatlarn icras zaman valyuta kursu myynlir. mliyyatlar
mxtlif rabit v kommunikasiya vasitlrinin yardmna saslanr.
Valyuta bazarnn funksiyalar:
mt v mallarn, xidmtlrin v maliyy kapitallarnn beynlxalq dvriyysi;
tlb v tklifin tsiri nticsind valyuta kursunun myynldirilmsi;
 valyuta riskinin mdafi mexanizmi v bazar kapitalnn srf edilmsi;
pul-kredit v iqtisadi siyast mqsdlrin xidmt edn dvltin vasitlri.
VB-nn gstriln xidmti sasnda valyuta kursu anlay meydana xr. Onun daha dqiq ifadsi
n vasitli v vasitsiz qiymtlndirilmsi ttbiq edilir.
Vasitli qiymdtlndirm Mrkzi pul vahidinin dyikn rqmi xarici valyutann dyrini ifad
edir.
Msln; sver 100 DEM = 85,20 JHF oufriqht
1 USD = 1,4750 JHF
Vasitsiz qiymtlndirm xarici valyutann pul vahidlri rqminin dyiknliyi milli valyutann
dyrini ifad edir:
Msln; ngiltr: 1 GBR = 1,4900USD
1 GBR = 2,5600 DEM
Bu zaman valyuta saziinin imzalanmasnn obyekti kimi xarici valyuta, qiymt etalonu kimi is
lknin valyutas x edir.
Ticart-snaye mtrilri n valyutann qiymtlndirilmsi milli valyutaya qar kross-kurs
vasitsil saslandrlr.
Kross-kurs nc valyutaya qar digr iki valyuta arasndak qarlql mnasibtlri mcmusudur.
(sasn AB dollar)
Kross-kursun vasitli qiymtlndirilmsi zaman aadak formu-ladan istifad edilir;
Kross-kurs Bid (Al) = kurs Bid qiymt valyutas zr
Offer svdhm valyutas.
Kross-kurs Offer (Likvidlik) = kurs Offer qiymt valyutas zr / kurs Bid svdlm valyutas.
Kross-kursun vasitsiz qiymtlndirilmsi zaman is digr formu-ladan istifad olunur;
Kross-kurs Bid (Al) = kurs Bid qiymt valyutas
iizr X kurs Bid svdlm valyutas.
Kross-kurs Offer (likvidlik) = kurs Offer qiymt
valyutas zr X kurs Offer svdhm valyutas.
Valyuta riskinin idar edilmsi n XX srin 70-ci illrin vvllrind zn kurslar dvriyyy daxil
olduu zaman ilk chdlr hyata keirilmidir.
Valyuta riski aadak trzd qurulu trkibin malikdir;
kommersiyal,
konversiyal,
-translyasiyal (dyikn), v s.
Kommersiya riski borclu xsin hdliklrini icra edrk myyn vsaiti dmk vzifsindn
imtina etmsidir.
Konversiya riski konkret mliyyatlar zr valyuta itkilri thlksidir. Bu thlklr ilk nvbd:
iqtisadi,
krlm,
sazi-svdlm thlksin ayrlr.
qtisadi risk zaman firmalarn aktiv v passivlrinin dyri dyiilir v buna valyuta kursunun glck
dyiikliklri sbb olur.
Xarici lklrin aktivlrind investlm bank n milli valyuta il ifad olunmu dnidn asldr.
Bundan baqa, kreditlrin dondurulmas n dnilrin ls, miqdar yalnz kredit valyutasnn
dyrinin milli valyutann dyr qiymtin uyun gldiyi tqdird dyiikliy mruz qalr.
Krm riski xarici valyutann aktiv v passivlrinin qeydiyyatnda mxtliflik il sx laqlidir.
Valyuta kursunun aa dmsi zaman aktivlrin d dyr qiymti aa dr: aktivlrin miqdarnn
azalmas il firma v ya banklarn shmdar kapitalnn dyr qiymti d azalr. qtisadi nqteyi-
nzrindn svdlm riski daha hmiyytlidir. O, firmann glck mdaxilin tsir gstrir.
Svdlm riski milli valyuta sistemind valyuta svdlmsinin qeyri-myynliyi nticsind
meydana xr. Firmann mnftinin dy-iknliyi onun kredit dm qabiliyytind d dyiikliy
sbb olur.
Valyuta mqavilsinin imzalanmas zaman nvbti amillr nzr alnmaldr:
mqavilnin imzalanmas v dni vziflrinin icras zaman valyuta kursunun dyiknlik
nnlri barsind mlumat;
satlm mt-mallarnn v gstriln xidmtin xsusiyytlri;
mt bazarnn nnlri;
ticartin tkili sulu (birdflik sazi, uzunmddtli mqavil, dvltlr aras svdlm).
Konversiya valyuta riski shv tkil olunmu mdafi nticsind azalr.
Mdafi sazii hr iki trfin razl sasnda dvltlraras iqtisadi svdlmnin, mqavilnin
ilkin rtlrinin v icras prosesinin dyiilmsidir.
Qzl sazii. Birinci dnya mharibsindn sonra qzl yalar haqqnda standartn lvi byk
hmiyyt ksb etdi. Mxtlif lklrin valyutas qzl yalar il mqayisd qiymtlndirilirdi.
Valyuta sazii. Bu kredit v ya kommersiya mqavilsi bir sra rtlrin lav edilmsidir. Buna uyun
olaraq mqavil rtlrinin dni mbli mt qiymti valyuta kursu v sabit valyuta arasnda
mvcud olan dyiikliklrdn asldr. Mqavilnin trkibind mxtlif valyuta qiymtinin v dniin
myyn olunmas faktiki surtd yanl valyutann n sad nvlrindn biridir. Burada qiymt
valyutas kimi daha sabit valyuta seilir. dnilmsi adi yanl valyutann mbli valyuta qiymtin
qar yanl valyuta kursunun dyimsindn asldr. dni mblinin dyiknliyi yanl valyuta
kursunun dyimsindn asldr. Msln; mqavil zr mt malnn qiymti 1 milyon frankdr.
Yaln valyuta kimi AB dollar x edir. Frank n dollarn kursu mqavilnin imzaland andan
1000 frankdr. Bu zaman dni mbli d 10% artmaldr. Bazar kursu bazas sasnda valyuta
valyuta bazarnda cari qiymt zr valyutalar arasndak qarlql mnasibti yrnir. Satc v alcnn
valyuta kursu arasndak frq marja adlanr.
Marja bank n mnft mnbyi olub mqavil msrflrini dyir v myyn drcd valyuta
riskinin sortasna xidmt edir.
Valyuta riskinin n geni yaylm sullarla sortas aadaklardr.
kompensasiya hr bir thlkli svdlm n kompensasiya valyuta mvqeyinin tkili. Baqa
szl desk, buraya valyuta riskinin mdaxil v itkilrin kompensasiyas daxildir.
Valyuta ym iki nv ayrlr:
Birinci nv paralel kreditlrin tsdiqidir. Buraya mxtlif valyutalarda ifad olunan hr 2 trfin, eyni
mddt v sullar vasitsil tqdim etdiyi kreditlr daxildir.
kinci nv is sadc olaraq valyutann alq-satqsna dair iki bank arasndak razlqdr. Paralel
kreditlrdn frqli olaraq, valyuta ym faiz dniin malik deyil.
Aktiv v passivlr zr thlklrin qarlql qeydiyyat. Buna metqinq deyirlr. Bel ki, daxil olmu
valyutann mbli, dyr qiymti bankn digr pul vsaitlrinin dvriyysin tsir gstrir.
Mtrk banklar metqinq metodundan istifad edir. Bu valyuta svdlmlrinin maksimal
drcd ixtisar demkdir. Bunun n bank idarsinin ayr-ayr blrinin faliyytinin uyunluu
yksk sviyyd olmaldr.
Vsaitlrin kompensasiyas xarici valyutaya malik qarlql tlblrin v hdliklrin tkilini nzrd
tutur. Vsaitlrin kompensasiyasnn geni istifad olunan nvlrindn biri mddtli valyuta
sazilrinin imzalanmasdr. Msln: ngiltrnin ticart firmas 6 ay rzind AB dollarnn
gndrilmsini gzlyir v vsaitlrin kompensasiyasn qbul olunmu valyutan dvriyyy
buraxmaq il tmin edir. Dollarn kursunun aa dmsi zaman ticart mqavilsi zr itkilr
mddtli valyuta svdlmsinin mnfti hesabna kompensasiya edilir.
Valyuta thlksinin azaldlmas n nvbti sas sullardan istifadni tvsiyy etmk olar.
Birinci sul;
Milli valyuta kursunun aa dmsi gzlnilir. Bu zaman bank n n zruri hallar aadaklardr:
Milli valyutann sat v sazi obyekti kimi digr valyutann seilmsi;
Milli valyutaya aid qiymtli kazlar vasitsil mliyyatlarn miqyasnn, o cmldn d nad
hesablarn da ixtisar;
Debitor borclarn dniinin srtlndirilmsi;
Xarici valyuta zr debitor borclarn toplanmas;
Milli valyuta zr kredit borclar dni mddtinin uzadlmas;
Milli valyuta krmlrinin srtlndirilmsi;
Mhsullarn idxalnn artm v srtlndirilmsi;
mk haqqnn, dividentlrin xarici lklrin shmdarlarna, kreditorlara dniinin
srtlndirilmsi;
dxalatlara milli valyuta, ixracatlara is xarici valyuta vasitsil hesablarn gndrilmsi.
kinci sul;
Milli valyuta kursunun ykslii gzlnilir. Bank bu zaman birinci sulun btn faliyyt nvlrinin
ksi olaraq, proseslri icra edir.
Valyuta bazarnda Beynlxalq Hesablama Banknn thlkli mqamlar il mbarizsi nvbti
strategiyalara saslanr;
Ayr-ayr banklarda valyuta hesablamalar zr potensial thlky nzartin tkili;
Banklar trfindn valyuta risklrinin oxtrfli sullarn yardm il azaldlmas;
Milli dni sisteminin mrkzi banklar trfindn tkmilldirilmsi v yerli bank
idarlrini valyuta thlksin nzarti gclndirmy mcbur edn tdbirlrin keirilmsi.

5. Valyuta risklrinin sortalanmas

Valyuta risklrin sortas metodlar. Bu valyuta kursunun gzlniln dyiikliyi nticsind meydana
xan itki thlksindn onu tam v ya qismn uzaqladran maliyy mliyyatdr.
Valyuta thlksinin sortas metodlarna aadaklar aid etmk
olar:
Struktur balanslama (aktiv v passivlrin, kreditor v debitor borclarn);
dni mddtinin dyidirilmsi;
Forvard sazilri;
toplanma nvl mliyyatlar;
maliyy fyuerslri;
xarici valyuta vasitsil kreditldirm v investldirm;
valyuta borclarnn strukturladrlmas;
paralel kreditlr;
lizinq;
xarici valyuta vasitsil tlblrin sasnda diskontladrma, yni veksellrin uotu;
valyuta portfellri;
filiallar trfindn pul vsaiti dnilrinin tminat;
znsorta.
Qeyd etmk lazmdr ki, forvard sazilri, dni mddtinin dyidirilmsi, toplanma nvl
mliyyatlar, maliyy fyuerslri va xarici valyuta vasitsil tlblr sasnda diskont (yni veksellrin
uotu qsamddtli kompensasiya n digrlri: yni xarici valyuta vasitsil kreditldirm v
investldirm, valyuta borclarnn strukturladrlmas, paralel kreditlr; artan valyuta zr filiallar
trfindn dniin hyata keirilmsi; znsortalama qaydasnda uzunmddtli sorta n
istifad olunur.
Struktur balanslama (aktiv v passivlrin, kreditor v debitor borclarn) v valyuta portfellri
metodlar hr zaman ttbiq edilir. Qeyd etmk zruridir ki, paralel kreditlr v artan valyutalar
zr filiallar trfindn dniin hyata keirilmsi yalnz v yalnz konpaniya, banklar n daha
lverilidir.
Bu kompaniya v banklarn xarici lklrd filiallar faliyyt g-strir.
Struktur balanslama aktiv v passivlrin qurulu trkibini qoruyub saxlamaa imkan verir. Bu da
valyuta kursunun dyiknliyi nticsind ml gln itkilrin mdaxilin kmyi il aradan
gtrlmsin imkan yaradr. Bu cr taktika valyuta thlksini minimalladraraq, maksimal
miqdarda qapal mvqelrin mvcudluunu tmin edir. Bel ki, struktur balanslamann
tlblrin hr zaman hazr olmaq lazmdr.
Balanslamann n sad sullarndan biri d valyuta axnn umumi mxrc gtirilmsidir ki, bu da z
nvbsind mdaxil v msrflri ifad edir. Mssis v ya bank mqavil imzalad zaman valyuta
seimind diqqtli olmaldr. Dzgn seim aq valyuta mvqelrini tam v ya qismn balamaa
geni imkanlar yaradr.
dni mddtinin dyidirilmsi Lindz end liqz valyuta qiymtlri kursunun dyiiklri v valyuta
dniinin hesablamalarnn manikulyasiyasdr. Buraya:
mt mallarn v gstriln xidmtlrin vaxtndan vvl dnii. mdaxillrin qaytarlmasnn
tezldirilmsi;
kreditin sas mblinin dnilmsi v faizlr il dividentlrin hiss-hiss dnii;
valyuta vsaitlrinin milli valyuta mdaxilinin alnmas rtlrinin dyidirilmsini tnzimlmk kimi
sullar daxildir.
Banklar sasn valyuta thlksinin tnzimlnmsinin yeni sulla-rndan istifad edirlr. Bu mqsd
il sas nv yaradlmdr:
toplanclar,
maliyy vasitlri zr mddtli sazilr (forvard v fyuers),
opsionlar.
Valyuta riskinin sortal zr forfard mliyyatlar.
Bu mliyyatlardan xarici valyutann alq-satqs mliyyatlarn thlkdn yayndrmaq mqsdil
istifad olunur. Forvard valyuta sazii dvriyy kursu zr myyn olunmu miqdarda xarici
valyutann bank v mtri arasnda alq-satqsn tmin edn zruri sazidir. Burada dqiq tarix
gstrilmlidir.
Mddtli svdlmlrin xsusiyytlri aadaklardr.
saziin imzalanmas v icras mddti arasndak zaman interval;
valyutann kursu saziin imzaland tqdird myyn olunur.
Birja qiymt blletenlrind sazilr n valyutann kursu drc olunur. Forvard sazii zr
valyutann qiymti yksldiyi snada toplanm mkafatlandrma vsaitinin d qiymt mbli
myyn olunur. Gzt v ya diskont bu prosesin tam ksi demkdir. Mkafat v ya gzti nzr
alan mddtli valyuta kursu autrayt adlanr.
Verilm mddtin sasn mkafatlandrma valyutas, gzt zr nad kursdan daha dyrlidir.
Mkafat v diskant n autrayt kursu hesablanr.
Bellikl, diskont/mkafatn myynldirilmsi n aadaklar bilmk zruridir:
toplama kursu;
beynlxalq bazarda faiz tarifi;
Formul zr (sasnda) frqlndirm aparlr:
Toplama kursu x faiz tarifinin frqi x gnlr
(360100)+(valyuta sazii zr tarifi x gnlr)
Qti edilmi forvard ayutrayt valyuta sazii.
Bu saziin rtlrin konkret tarix zr glckd ml olunmaldr. Msln: qti myyn edilmi
iki aylq forvard sazii sentyabrn 1-i tarixind imzalanrsa, onun rtlrin 1 noyabr tarixind real
surtd icra edilmlidir.
Mtri seimin dair opsion forvard sazii yalnz aadak hallarda icra edilmlidir.
Mqavilnin imzaland tarixdn icras tarixin kimi;
Hr an;
Yalnz v yalnz konkret tarixlr arasndak mddt rzind.
Opsion sazii forvard valyuta mqavilsinin yenidn imzalanmasnn v trtibinin qarsn alr.
Mtri il bank arasndak forvard opsion mqavilsinin imzalanmas alq-satq kursunu
myynldirmy rait yaradr. Opsion dvr rzind bank daha lverili kursun qiymtini tyin
etmlidir.
Bu byk hmiyyt malikdir. nki bu zaman opsion mddti rzind mtri saziin rtlrin
ml olunmasn tlb ed bilr. Bank bu zaman mtrinin digr bankn hesabna daha lverili kurs
olmayacana min olmaldr.
Opsionlar il sazilrin mxtlifliyi valyuta kursunun enib-qalxmas hesablarnn spekulyativ
svdlmlrini hyata keirn mvqqti opsiondur. Mtriy tklif olunan bu cr opsion
valyutann nmayii zaman mqavilnin rtlrin sasn myyn olunmu mddt rzind
hyata kemlidir. Bu mliyyat zr mkafat tdavls vvlcdn myyn edilmi kursa
sasn mqavilnin rtlrinin icrasn tlb etmk hququna malikdir. Bellikl, bu svdlmnin
itiraks valyuta dyrinin n lverili cari kursunu semk hququndadr. Saziin icrasndan imtina
etmk olmaz. Saziin icras zaman kimin alc, kimins satc kimi faliyyt gstrmsini
kontrogentlr dqiqldirirlr. Daha sonra trflrdn biri mkafat verir, digri is valyutann alq-
satqs il mul olur.
Beblikl, valyuta opsionu forvard valyuta opsionu sazilrindn sasl surtd frqlnir. Forvard
valyuta saziindn frqli olaraq, opsiona mddtli surtd ml olunmamaldr. Valyuta opsionunun
icras tarixind onun sahibi opsionun icrasn ya realiz ed, ya da opsiondan btnlkl imtina ed
bilr.
Toplama SWAP sazii iki hissy blnr:
Kassa svdlmsi (vsaitlrin mddtli tdark il);
Mddtli svdlm.
Klassik SWAP valyuta sazii.
Toplama SWAP sazii + forvard valyuta mliyyatlar olub nad pul vsaiti hesabna valyutann
alq-satqs demkdir. Hmin valyutann forvard kursu zr alq-satqs valyuta kursunun
dvriysindn asl olaraq mkafatn v ya diskontun qeydiyyat il tsbih edilir.
Beblikl, SWAP v forvard svdlmlri:
eyni kontrogent trfindn bir zamanda icra edilir;
hr iki svdlm eyni valyuta vsaitin malikdir;
hr iki svdlm zr valyuta vsaitinin mbli eynidir.
Mvqqti opsion sazilri valyuta thlksindn tam mdafi sistemidir. Lakin, SWAP
mliyyatlar qismn sorta demkdir. m-liyyatlarn keirilmsi zaman valyuta riski ml glir.
Bu thlk diskont v mkafatn saziin imzaland andan valyutann tdark anna kimi yaranan
dyiikliklrin nticsidir.
Faiz drclri il svop maliyyatlar.
Valyutann myyn mbli zr sazilr faizlrin hr iki trfin razl sasnda dnmsidir.
Msln; bir trf qar trf banklararas LBOR AXICI tarifi zr faizlri dyir v bunun
mqabilind qti myyn edilmi tarif zr faizlri ttbiq edir.
Svop mliyyat valyuta qti myyn olunmu mblinin dv-riyysi haqqnda razlama
demkdir. ki mliyyat birlrk valyuta vsaitin malik faiz tarifli toplama mliyyat adlanr.
Burada bir taraf LBOR alc tarifi zr valyuta vsaitinin v faizlrin sas borc mblini dyir v
bunun mqabilind digr valyuta vasitsil buna uyun mbl v faizlri qti myyn edilmi tarif
zr qbul edir.
Kredit zr faiz tarifinin sasn Avropa bazarnda yeni tkil olunmu bankn v ya LBORun faiz
tarifi tkil edir.
LBOR Zarinq depozit malik London banklararas bazarnda yerldiriln tarifdir. Banklararas
London bazarnn iri banklar n sas faiz tarif hr gn yerli vaxt il 1100 radlrind 2 fhl
qvvsinin mk haqqnn dnii n elan olunur. LBOR tariflri ngiltr bank sahiblrinin
assosasiyas trfindn qeydiyyatdan keirilir. Bu qeydiyyat beynlxalq sviyyli 16 bankn tyin
etdiyi qiymtlr saslanr. Buraya marja lav olunur. Bu da z nvbsind borclu xsin maliyy
vziyytindn, bazar mnasibtlrindn v kreditin dnmsi mddtindn asldr.
LBD Londonun banklararas bazarnn depozitlrinin clb edilmsi tarifidir. LBD depozitlr zr
n balca faiz tarifi saylr. LBD zr tariflr qeydiyyatdan kemir. Bel ki, onlar LBOR tarifindn
l,8% azdr.
Svop toplama svdlmsind likvidlik vsaitlrinin investlmsi valyuta thlksini aradan
qaldrr.
Xarici valyutann satn toplama saziinin rtlrin sasn forvard mqavilsinin rtlrindn
asl olaraq aln tmin edrk report adlanr. Xarici valyutann al eyni zamanda forvard v
toplama svdlmlrinin rtlrin uyun olaraq hyata keirilirs bu deport adlanr.
Bzn svop mliyyat qzl yalar vasitsil keirilir. Onlar mlkiyytilik hquqlarnn qorunub
saxlanmasna v myyn mddt kimi xarici ticart niannn ld olunmas mqsdin xidmt edir.
Valyuta thlksinin sortas n valyuta fyuerslri ttbiq olunur.
Valyuta kursuna dair fyerslr.
Bu myyn miqdarda valyutann glckd alq-satq saziidir. O, bu mnada forvard valyuta
mqavillrin daha ox oxardr.
Lakin onlarn frqli chtlri aadaklardr:
ox sad yolla lv oluna bilr;
Myyn olunmu valyuta mbli vasitsil imzalanr;
Rsmi birjalarda satlr;
Fyers satn tkil edn tacirlr pul marjasn birjann dillerlrin dmlidirlr.
(vvlcdn pul dnii) Bu fyers hdliklrinin yerin yetirilmsin zmant verir.
Fyers satclarn LIFFE valyuta kursu zr diler adlandrrlar. Onlar iri pul mblini dvriyyy
buxaxr v valyuta thlksindn uzaqlamaq sullarn axtarb taprlar.
Sonda, yeni maliyy vsaitlrinin nzrdn keirilmsi (buraya: forvard sazilri, toplamalar, onsiyon
v fyerslr daxildir) 80-c illrin vvllrind bazarlarn qeyri-sabitliyi nticsind irli srln
tlblr cavab verir. Bu ilk nvbd valyuta thlksindn mdafi olunmaa, kiik itkilr vasitsil
xsi faliyytini maliyyldirmy, myyn ehtiyatlara malik olmaa rait yaradr. V n nhayt
buraya spekulyasiya vsaitlri d daxildir. Bundan baqa, maliyy vsaitlri mumdnya maliyy
inteqrasiyasnn (birliyinin) n sas v zngin amillrindn biridir. Onlar mxtlif lklrin beynlxalq
v daxili bazarlar arasnda mnasibtlrin yaradlmasn tmin edir. nteqrasiya bir sra stnlklr
malik olsa da, thlkdn d uzaq deyil. nkiaf etmi qabaqcl snaye lklrinin hakim dairlri v
valyuta orqanlar beynlxalq bazarlarn, l d valyuta mhlksinin myyn drcd
tnzimlnmsini tmin edir.