Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
Sosyoloji
Sosyoloji
Anthony Giddens
ISBN : 978-975-9169-41-X
Bask ve Cilt:
Acar Basm ve Cilt San. Tic. A..
Beysan Cad. No: 26 Acar Binas
34524 Haramidere - Beylikdz /stanbul
Tel: 0 212 422 18 34 Fax: 0 212 422 18 04
Krmz Yaynlar
Refik Saydam Cd. Akarca Sk. No: 41
Tepeba-Beyolu /stanbul
Tel: 0 212 253 53 25
www.kirmiziyayinlari.com
Yaym a H azrlayan
Cemal Gzel
Yayncnn notu:
Hseyin zel;
1, 2 , 5 , 6 , 1 8 , 1 9 . B l m le r ile S z l k k sm n
3 , 4 . B l m le ri Abdlkadir Snmez;
7 , 2 0 , 2 2 . B l m le ri Zeynep Mercan;
8 , 1 1 , 1 2 , 1 6 , 2 1 . B l m le ri smail Ylmaz;
9. B l m E ren Rzvanolu;
10. B l m Mehmet Ali San;
1 3 , 1 5 . B l m le ri ebnem Pala Gzel;
1 4 . B l m E ren Rzvanolu v e Mehmet Ali San;
17. B l m Muttalip zcan ev irm itir.
indekiler
1 Sosyoloji Nedir? 36
2 Kreselleme ve Deien Dnya 64
3 Sosyolojik Soru Sorma ve Cevaplama 106
4 Sosyolojide Kuramsal Dnme 136
5 Toplumsal Etkileim ve Gnlk Yaam 164
6 Toplumsallama, Yaam Ak ve Yalanma 198
7 Aileler ye Mahrem likiler 242
8 Salk, Hastalk ve Engellilik 292
9 Tabakalama ve Snf 336
10 Yoksulluk, Toplumsal Dlanma ve Refah 382
11 Kresel Eitsizlik 428
12 Cinsellik ve Toplumsal Cinsiyet 478
13 Irk, Etniklik ve G 528
14 Modern Toplumda Din 576
15 Medya 628
16 rgder ve Alar 680
17 Eitim 728
18 alma ve Ekonomik Yaam 788
19 Sapknlk ve Su 838
20 Siyasa, Hkmet ve Terrizm 888
21 ehirler ve Kentsel Alanlar 942
22 evre ve Risk 988
Kaynaka 1023
Szlk
ndeks 1081
Ayrntl indekiler
1 Sosyoloji Nedir? 36
Sosyolojik bak as 38
Sosyoloji uras 41
Sosyolojik dncenin geliimi 42
Kuramlar ve kuramsal yaklamlar 42
lk kuramclar 44
Modern kuramsal yaklamlar 55
Sosyolojide kuramsal dnce 59
zmleme dzeyleri: Mikrososyoloji ve Makrososyoloji 60
Sosyoloji yaammzda bize nasl yardmc olur 61
^et 63
Internet balantlar 63
11
3 Sosyolojik Soru Sorma ve Cevaplama 106
Sosyolojik sorular 109
Bilimsel yaklam 112
Aratrma sreci 113
Nedeni ve sonucu anlamak 116
Nedensellik ve birlikte deime 116
Aratrma yntemleri 120
Etnografya 120
Derleme 122
Deneyler 125
Yaam ykleri 125
Karlatrmal aratrma 126
Karlatrmal ve tarihsel aratrmay birletirmel27
Gerek dnyada aratrma: yntemler, sorunlar ve tuzaklar 127
nsan denekler ve ahlki sorunlar 128
Sosyoloji sadece aikar olann yeniden ifade edilmesi mi? 129
Sosyolojinin etkisi 130
%et 133
Dnme sorulan 134
E k kaynaklar 134
Internet balantlar 135
13
6 T oplum sallam a, Y aam Ak ve Y alan m a 198
Kltr, toplum ve ocuun toplumsallamas 201
ocuk geliimi kavramlar 201
Toplumsallama eyleyenleri 204
Toplumsal cinsiyetin toplumsallamas 208
Anne-baba ve yetikinlerin tepkileri 208
Toplumsal cinsiyetin renilmesi 209
yk kitaplar ve televizyon 210
Cinsiyet ayrm yapmadan ocuk yetitirmenin gl 211
Sosyolojik tartma 212
Yaam ak boyunca toplumsallama 215
ocukluk 215
Yeni yetme 216
Gen yetikinlik 217
Olgun yetikinlik 217
Yallk 218
Yalanma 218
Birleik Krallk toplumunun grilemesi 220
nsanlar nasl yalanr? 221
Yalanma: rakip sosyolojik aklamalar 224
Birleik Krallk'ta yalln zellikleri 226
Yalanmann siyaseti 233
Dnya nfusunun grilemesi 237
zet 240
Dnme sorulan 241
E k kaynaklar 241
Internet balantlar 241
14
Aile rntlerinde geliim ve eitlilik 254
Aile ii eitsizlik 257
Mahrem ilikide iddet 260
Evii iddet 261
Boanma ve ayrlk 263
Aile yaamyla ilgili deien tutumlar 269 .
Yeni eleikler ve vey aileler 271
Evliliin ve aile yaamnn geleneksel biimlerinin seenekleri 274
Aileye ve mahrem ilikilere kavramsal bakalan 279
levselcilik 279
Feminist yaklamlar 280
Yeni bakalan 281
Sonu: Aile deerleriyle ilgili tartma 286
^et 289
Dnme sorulan 290
E k kaynaklar 290
Internet balantlan 291
16
Yoksulluu aklamak 397
Yoksulluk ve toplumsal hareketlilik 399
Toplumsal dlanma 402
Toplumsal dlanma nedir? 402
Toplumsal dlanma rnekleri 405
Su ve toplumsal dlanma 409
Refah Devleti 411
Refah devleti kavramlar 411
Birleik Krallk'ta refah devleti 413
Sonu: deien dnyada yoksulluk ve refah 423
yet 425
Dnme Sorulan 426
E k kaynaklar 426
nternet balantlar 426
17
%et 476
Dnme sorulan A li
E k kaynaklar 477
Internet balantlar A li
18
Irkln sosyolojik yorumlar 542
Etnik btnleme ve atma 544
Etnik btnleme modelleri 544
Etnik atma 546
Birleik Krallk'ta g ve etnik farkllk 548
G 548
Etnik eitlilik 553
Etnik aznlklar ve emek pazan 555
skan 560
Ceza hukuku sistemi 563
Kta Avrupas'nda gmenlik ve etnik ilikiler 565
G ve Avrupa Birlii 566
Kresel G 568
G harekederi 569
Kreselleme ve g 570
Kresel diasporalar 571
Sonu 573
^et 574
Dnme sorulan 574
E k kaynaklar 575
Internet balantlar 575
19
Laiklemenin deerlendirilmesi 615
Kktendincilik 617
%et 626
Dnme sorulan 627
E k kaynaklar 627
Internet balantlan 627
15 M edya 629
Geleneksel ve yeni medya 632
Geleneksel medya 632
Yeni medya 638
Medya zerine kuramsal yaklamlar 644
levselcilik 644
atma kuramlar 645
Yeni kuramlar 647
nyarg ve medya: Glasgow niversitesi Aratrma Grubu 652
Televizyon Haberleri 652
zleyiciler ve medyann etkileri 654
izleyici aratrmalar 654
Medyann etkileri 656
Medyann Denetimi 659
Siyasi denetim 659
Kresel medya ve demokrasi 664
Kresel ada medya 665
Mzik 666
Sinema 668
Medyann sper irketleri 669
Medya emperyalizmi mi? 672
Direni ve kresel medyann alternatifleri 673
Sonu 676
Zet 677
Dnme sorulan 678
E k kaynaklar 678
nternet balantlan 678
20
16 rgder ve Alar 681
rgtler 683
Birer brokrasi olarak rgtler 685
rgtlerin fiziksel dzeni 693
Dnyay saran rgtler 697
Ekonomik rgtler 701
Broksarinin tesi mi? 711
rgtsel deiim: Japon modeli 711
Ynetimsel dnm 713
A almas 716
rgtler ve alar yaammz nasl etkilerler? 720
Toplumsal sermaye: birbirine balayan balar 720
Tek bana bowling oynamak: toplumsal sermayenin
kne rnek olabilir mi? 722
Sonu 724
%et 725
Dnme sorulan 121
E k kaynaklar 727
Internet balantlar T
17 Eitim 729
Eitimin nem 732
Birleik Krallkta Eitim 733
Kkenleri ve Geliimi 734
Ortaretim ve Siyaset 736
Yksekretim 744
Britanya eitim sistemine karlatrmal bir bak 749
Eitsizlik ve Eitim-retim Kuramlar 750
Ivan llich: gizli mfredat 752
Basil Bernstein: dil kodlar 756
Pierre Bourdieu: eitim ve kltrel yeniden-retim 758
almak iin okumak: Paul Willis'in kltrel yeniden-retim incelemesi 759
Eitime postmodern yaklamlar 762
Eitsizlik ve Eitim 762
Okullarda toplumsal cinsiyet ve baar 764
Eitim ve etniklik769
21
IQ ve Eitim 772
Eitim ve Yeni letiim Teknolojisi 778
Snfta teknoloji 778
E-niversitelerin douu mu? 781
Sonu: eitimin gelecei 783
%et 785
Dnme sorulan 786
E k kaynaklar 786
nternet balantlar 786
19 Sapknlk ve Su 839
Temel Kavramlar 842
Su ve sapknln aklamas: sosyoloji kuramlar 844
levselci kuramlar 844
Etkileimci kuramlar 848
atma kuramlar: "yeni kriminoloji" 851
22
Kontrol kuram 854
Kuramsal sonular 858
Birleik Krallk'ta su rntleri 859
Su ve su istatistikleri 861
Sulular ve kurbanlar 863
Toplumsal cinsiyet ve su 864
Genlik ve su 870
Beyaz yakal sular 872
rgtl su 875
Siber su 877 '
Hapishaneler: sua zm m? 879
Sonu: su, sapknlk ve toplumsal dzen 882
%et 885
Dnme sorulan 886
E k kaynaklar 887
Internet balantlar 887
23
Gelimekte olan lkelerde uluslar ve ulusuluk 925
Ulusuluk ve kreselleme 926
Ulus devlet, ulusal kimlik ve kreselleme 928
Terrizm 929
Terr ve terrizmin kkenleri 931
Eski ve yeni tarz terrizm 932
Terrizm ve sava 938
%et 939
Dnme sorulan 940
E k kaynaklar 940
Internet balantlan 941
24
22 evre ve Risk 989
Sosyolojik bif konu olarak evre 991
Ortak evremiz 992
Bymenin snrlar var mdr? 993
Srdrlebilir kalknma 994
Tketim, yoksulluk ve evre 995
Tehditin kaynaklar 997
Risk, teknoloji ve evre 1005
Kresel snma 1006
Genetik olarak deitirilmi besinler 1012
Kreselrisk toplumu 1017
leriye bakarken 1019
yet 1021
Dnme sorulan 1022
E k kaynaklar 1022
nternet balantlan 1022
Kaynaka 1023
Szlk 1051
ndeks 1081
25
Beinci baskya nsz
27
Teekkr
29
Bu kitap Hakknda
Bu kitap, sosyolojinin acl entelektel kltr iinde temel bir rol oynad, toplum
bilimleri iinde de merkezi bir yer tuttuu inancyla yazld. Bu beinci baskdaki
amacm, ncekilerde olduu gibi, bugn sosyologlar ilgilendiren btn temel
konularn bir zmlemesi ile bir lde orijinallii birletiren bir kitap yazmak oldu.
Kitap, ar derecede inceltilmi kavramlar ortaya atmaya almyor; yine de,
disiplinin geldii en son noktadan dnceler ve bulgular kitab yanstld. Bunun
partizan bir deerlendirme olmadn umarm; sosyolojideki nemli bak alarn
kapsamaya ve ada aratrmalarn nemli bulgularnn hepsine, tarafsz bir biimde
olmasa da, yer vermeye altm.
nemli Temalar
Kitap, hepsi de almaya ayrc bir nitelik vermeye yardmc olan bir dizi temel tema
halinde oluturuldu. Ana temalardan birisi, deiim iindeki dnya temasdr.
Sosyoloji, Batnn sanayileiyor olan toplumsal dzeninin, daha nceki toplumlann
yaam biimlerinden uzaklatran dnmlerden domutur. Bu deimeler
tarafndan yaratlan dnya, sosyolojik zmlemenin birincil ilgi alandr. Toplumsal
deimenin hz artmay srdrd; bugnlerde, en az onsekizinci ve ondokuzuncu
yzyllarda gerekleenler kadar nemli olacak dnmlerin eiinde duruyor
olmamz da olasdr. Gemite ortaya km olan dnmlerin haritasn karmak
ve bugnlerde gerekleiyor olan nemli gelime izleklerini anlayabilmek, sosyolojinin
birincil sorumluluudur.
Kitabn bir dier ana temas, toplum yaamnn kresellemesidir. Sosyolojiye ok
uzun bir sreden beri, toplumlann bamsz birimler olarak incelenebilecei gr
egemen olmutur. Ne ki, gemite bile, toplumlar hibir zaman yaltlm bir biimde
varolmadlar. Son zamanlarda, kresel btnleme srelerinde ak bir hzlanma
grebiliyoruz. Bu, rnein, dnya apndaki uluslararas ticaretin geliimine
bakldnda, aktr. Kreselleme zerine vurgu ayn zamanda, bugn sanayilemi
ve gelimekte olan dnyalarn birbirine bamllna verilen arlkla yakndan
ilikilidir. Kitabn 1989 ylnda yaplan ilk basks, o zamanlarda disiplinin ancak daha
teknik alanlarnda yeni yeni incelenmeye balayan kresellemenin etkisini tartarak
bir ilki yaratt. O zamandan beri, kreselleme tartmalar devasa boyutlara ulat;
kresellemenin kendisi de, onunla el ele giden bilgi teknolojilerindeki deiikliklerle
birlikte daha da ilerledi.
ncs, kitap gl bir karlatrmal bak benimsiyor. Sosyolojik alma,
yalnzca belirli bir toplumun kurumlann anlamak yoluyla retilemez. Daha ok
Birleik Kralla arlk veren bir tartma yrtm olsam da, bu tr tartmalar her
31
zaman teki kltrlerden alnan zengin bir malzeme eitlilii ile dengelenmitir.
Bunlar arasnda, teki Bat lkelerinde yrtlen aratrmalar da yer almaktadr; ancak
bugnlerde nemli deimeler yaayan Rusya ile Dou Avrupa toplumlarna da
oklukla gndermeler yaptm. Kitap ayn zamanda, gelimekte olan lkeler zerine,
imdiye kadar giri kitaplarnda rastlananlardan ok daha fazla malzemeyi
iermektedir. lgli alanlar byk lde akan sosyoloji ile antropoloji arasndaki
ilikiyi de gl bir biimde vurguladm. Bugn dnya zerinde toplumlar birbirine
balayan yakn balantlar ile geleneksel toplumsal sistemlerin neredeyse ortadan
kalkmas olgular dikkate alndnda, sosyoloji ile antropoloji giderek artan bir
biimde birbirinden ayrdedilmez hale gelmektedir.
Drdnc bir tema, sosyolojiye ilikin tarihsel bir yaklam benimsemenin gerekli
olduudur. Bu, yalnzca olaylarn gerekletikleri tarihsel balam doldurmaktan daha
fazla bir eydir. Son birka ylda sosyolojideki en nemli gelimelerden birisi, tarihsel
zmleme zerinde giderek artan bir vurgu olmutur. Bu yalnzca gemie
sosyolojik bir bak uygulamak biiminde deil, ayn zamanda da bugnn
kurumlarna ilikin anlaymza katk yapmann bir yolu diye anlalmaldr. Tarihsel
sosyoloji zerine yaplan son dnem almalar, kitabn btnnde tartlmakta ve
ou blmde nerilen yorumlar iin bir ereve salamaktadr.
Beinci olarak, metin boyunca, toplumsal cinsiyet sorunlarna zel bir dikkat
gsterilmektedir. Toplumsal cinsiyet almalar genellikle, bir btn olarak sosyoloji
iindeki zgl bir alan diye grlmektedir bu kitap zel olarak, da konu zerine
dnme ve aratrmay inceleyen bir blm (12. Blm) iermektedir. Ne ki,
toplumsal cinsiyet ilikileri hakkndaki sorular, sosyolojik zmleme iin ylesine
nemlidir ki, bunlar yalnzca bir alt blmlemeye indirgenemez. Bu yzden, pek ok
blm, toplumsal cinsiyet konularyla ilgilenen kesimler iermektedir.
Altna bir tema, mikro ve makro balantsdr. Kitabn pek ok yerinde, mikro
dzeydeki balamlardaki etkileimlerin daha byk toplumsal sreleri etkiledii ve
bu tr makro dzey srelerinin bizim gndelik yaamlarmz etkilediini
gsteriyorum. Okuyuculara, bir toplumsal durumun hem mikro hem de makro
dzeylerde zmlenmesi yoluyla daha iyi anlalabileceini vurguluyorum.
Son bir tema, toplumsal ile kiisel arasndaki iliki. Sosyolojik dnme, kiinin
kendisini anlamas iin esastr; bu da giderek toplumsal dnyann daha iyi bir anlay
zerinde odaklanmay getirir. Sosyolojiyle uramak, zgrletirici bir deneyim
olmaldr: alan, bizim sempatilerimizi ve dgcmz geniletir; kendi
davranmzn kaynaklar zerine yeni bak alarm nmze serer ve
kendimizinkinden farkl kltrel ortamlar hakkndaki farkndalmz artrr.
Sosyolojik dnceler domalara meydan okuduu, kltrel farkllklara deer
verilmesini rettii ve toplumsal kurumlarn ileyiine ilikin gr salad srece,
sosyoloji uygulamas, insan zgrl olanaklarm artrr.
32
Kitabn dzeni
Bu kitabn banda, temel sosyoloji kavramlarna ilikin soyut tartmalar pek fazla
deil. Kitabn sonundaki kapsaml szlk, kullanl bir referans noktas salamakta ve
daha nceki blmlerde kullanlan nemli sosyolojik terimleri bir araya getirmektedir.
Metin boyunca, szlkte bulunan terimler koyu harflerle yazlmtr. Somut rnekler
araclyla dnceleri, kavramlar ve kuramlar anlatmay denedim. Bunlar genel
olarak sosyolojik aratirmalardan alnm ise de, aklama amacyla, baka
kaynaklardan (gazeteler gibi) gelen malzemeleri de kullandm. Yazm stilinin yaln ve
olabildiince dorudan olmasna alrken, kitab canl ve srprizlerle dolu hale
getirmeye de uratm.
Blmler, sosyolojinin farkl alanlar zerinde giderek ilerleyen bir ustala erimeye
yardmc olmak zere tasarlanm bir diziyi izlemektedir; ancak kitabn esnek bir
biimde kullanlabilecei ve tekil derslerin gereklerine uyarlanmasnn kolay olmasn
salamaya da altm. Blmler, fazla kayp olmadan atlanabilir ya da farkl bir srada
ilenebilir. Her blm, gerekli durumlarda teki blmlere yaplan nemli
gndermelerle birlikte, olduka kendine yeterli birer birim olarak yazld.
Blmlerin sonunda, internetin insanlar ve sosyoloji hakknda salad bilgi
birikimini aratrmak iinbalang noktas olabilecek internet balantlar
verilmektedir. Kitap ayn zamanda, <http://www.Polity.co.uk/Giddens> adresinden
eriilen kendi web sayfasnda verilen byk miktardaki ek malzemeyle birlikte
kullanlmak zere tasarlanmtr. Hem reticiler hem de renciler, eletirel
dnceyi zendirmek ve kitapta kefedilen temalara ilikin daha fazla bilgiye erimek
byk miktarda kaynaa eriebileceklerdir. Bu, Sosyoloji, Beinci Bask'ya nemli bir
yeni boyut katmakta ve bu alandaki hem reticilere hem de alanlara yarar
salamay hedeflemektedir.
33
Sosyoloji
(Gzden geirilmi 5. Basm)
indekiler
Sosyolojik bak as
Sosyoloji uras
Sosyolojik dncenin geliimi
Kuramlar ve kuramsal yaklamlar
lk kuramclar
Modern kuramsal yaklamlar
Sosyolojide kuramsal dnce
zmleme dzeyleri: Mikrososyoloji ve
Makrososyoloji
Sosyoloji yaammzda bize nasl yardmc
olur
%et
Internet balantlar
oumuz dnyay, kendi yaam
mzn bildik zellikleri bakmndan
grrz. Sosyoloji, bizim neden oldu
umuz gibi olduumuz ve neden
davranyor olduumuz gibi davrand
mz hakknda, ok daha geni bir bak
asn benimsememiz gerektiini orta
ya koymaktadr. Bize, doal, kanl
maz, iyi ya da doru diye grdkleri
mizin byle olmayabileceklerini ve
yaammzn verilerinin tarihsel ve
Bugn yirmibirinci yzyln ban
toplumsal gler tarafndan byk
da gelecek hakknda youn kayg duyu
lde belirlendiklerini retir. Bireysel
lan, ancak yine de olaanst umutlarla
dolu bir dnyada yayoruz. Bu dnya, yaamlanmnz, toplumsal yaantlar
mzn balamlarn yanstt o ince,
deimenin egemen olduu, derin at
ancak karmak ve esasl yollan anla
malar, gerilimler ve toplumsal bln
mak, sosyolojik bak as iin temeldir.
melerle olduu kadar modern tekno
lojinin doal evre zerindeki ykc
saldrsyla da ayrt edilen bir dnya. Sosyolojik bak as
Yine de, kendi kaderimizi denetleye Sosyolojik olarak dnmeyi
bilme ve yaamlarmz daha iyiye gt renmek, baka deyile daha geni
rebilme olanaklarmz, daha nceki grnme bakmak imgelemin ilenme
kuaklarn hayal bile edemeyecei l sidir. Sosyolojiyle uramak, yalnzca
de bulunuyor. sradan bir bilgi edinme sreci olamaz.
Bu dnya nasl ortaya kt? Bizim Bir sosyolog, kiisel koullarn dolay
yaam koullarmz, anne babalarmz szlndan kurtulabilen ve eyleri daha
ile dedelerimizin yaam koullarndan geni bir balam ierisine yerletire-
neden bylesine farkl? Gelecekte bilen birisidir. Sosyoloji incelemesi,
deimenin alaca yn ne olacak? Bu Amerikan yazar C. Wright Mills'in nl
sorular, modern entelektel kltrde bir deyii olan sosyolojik imgeleme
ok temel yeri olan bir inceleme alan bamldr (Mills, 1970).
nn, sosyolojinin temel konulardr. Sosyolojik imgelem bizden, her
Sosyoloji, insann toplum yaam eyden nce, kendimizi gndelik
nn, insan gruplar ile toplumlarnn yaamlarmzn bildik sradanlndan,
bilimsel incelemesidir. Sosyoloji, sosyal yeni bir bakla uzaklararak dn
varlklar olarak bizim kendi kendi meyi gerektirir. Sradan bir eyi, bir
davranmz ele aldndan, badn- fincan kahve imeyi ele alalm. Hi de
drc ve zorlayc bir giriimdir. Sos ilgin grnmeyen bylesine bir
yolojik incelemenin kapsam son dere davran biimi hakknda, sosyolojik bir
ce, sokakta bireyler arasnda gerekle bak asyla syleyecek ne bulabiliriz?
en karlamalardan, slami kktendin- Pek ok ey.
cilik gibi kresel toplumsal srelere ncelikle, kahvenin yalnzca bir
yaylacak kadar, genitir. iecek olmadm syleyebiliriz. Kahve,
S o s y o lo ji N e d ir ?
Arkadalarla kahve iin biraraya gelmek toplumsal bir trenin bir parasdr.
39
S o s y c lo jl N e d ir ?
40
So syo lo ji N e d ir?
41
S o s y o lo ji N e d ir ?
42
S o s y o lo ji N e d ir?
Brueghel'in bu resminde, bir dizi genellikle tuhaf etkinlie girimi ok sayda insan var. lk bakta resim
pek anlam tamyor gibi. Ne ki, resmin bal, Hollanda Dilindeki Deyimler, resmin anlamn aklamaya
yardmc oluyor. Bu resim aslnda, yapld onaltnc yzylda yaygn olan yzden fazla deyimi gsteriyor.
Ayn biimde, sosyologlar da gzlemlerini anlaml klmaya yardmc olacak balamlar olarak kurama
gereksinim duyarlar
43
S o s y o lo ji N e d ir?
44
S o s y o lo ji N e d ir?
M*
refahn artrma olana verecekti.
Comte, toplumun, fiziksel dnyada
olduu gibi deimez yasalara boyun
ediini ileri sryordu.
Comte'un sosyoloji iin benimse
dii bak as, pozitif bir bilimin bak
asyd. O, sosyolojinin toplumun
incelenmesinde, fizik ya da kimyann
fiziksel dnyann incelenmesinde
kulland ayn kesin bilimsel yntem
leri kullanmas gerektiine inanyordu.
Pozitivizm, bilimin yalnzca dorudan
Auguste Comte (1798-1857) deney yoluyla bilinebilen, gzlenebilir
45
S o s y o lo ji N e d ir?
46
S o syo lo ji N e d ir ?
dayanmakla birlikte Durkheim, nceli lumun yalnca tek tek yelerinin eylem
nin birok grnn ok speklatif ve ve karlarndan daha fazla bir ey
mulak olduunu; ayrca Comte'un olduuna inanmaktayd. Durkheim'a
kendi programn sosyolojiyi bilimsel gre, toplumsal olgular, bireylere dsal
bir temele oturtmak baaryla yrte olan ve tek tek kiilerin yaamlar ile
mediini dnyordu. Durkheim alglamalar dnda kendi gereklik
sosyolojiyi, geleneksel felsefe sorunla lerine sahip olan davran, dnce ya
rn, deneyci bir yolla ele alarak akla da duygu biimleridir. Toplumsal
kavuturmada kullanlabilecek olan olgularn bir baka zellii, onlarn
yeni bir bilim diye gryordu. Kendin bireyler zerinde zorlayc bir iice sahip
den nceki Comte gibi Durkheim da, olmalardr. Ne ki toplumsal olgularn
toplum yaamn, doal dnyay snrlandrc zellikleri, genellikle
inceleyen bilginlerin sahip olduu ayn insanlar tarafndan zorlayc diye
nesnellikle incelememiz gerektiine grlmezler. Bunun nedeni insanlarn
inanyordu. Durkheim'n sosyolojinin genellikle toplumsal olgulara serbeste,
birincil ilkesi olan nl ilkesi, kendi seimlerine dayanarak davrandk
Toplumsal olgular eyler olarak larna inanarak boyun emelerinden
incele! idi. O, bununla, toplum yaam kaynaklanmaktadr. Aslnda, Durk
nn doadaki nesne ya da olaylar kadar heim'a gre, insanlar okluk yalnca
kesinlikle zmlenebileceini kaste kendi toplumlarnn genel kalplarn
diyordu.
izlemektedir. Toplumsal olgular insan
Durkheim'in pek ok konu eylemini, aka cezalandrmaktan
hakknda yazlar vardr. Ele ald ana (rnein bir suun varl durumunda),
temalardan , deneysel bir bilim toplumsal yadsmaya (kabul edilemez
olarak sosyolojinin nemi, bireyin bir davran durumunda), yaln yanl
ortaya k ile yeni bir toplumsal dze anlamalara (dilin yanl kullanm
nin Dimlenmesi ve toplumdaki ahlaki durumunda) kadar deien farkl
yetkenin kaynaklar ile niteliiydi. biimlerde snrlandrr.
Durkheim'in grleriyle, din, sapkn
Durkheim toplumsal olgularn
lk ile su ve alma ile ekonomik ya
incelenmesinin zor olduunu kabul
am konularn ele alrken yeniden
etmekteydi. Grnmez ve elle tutulur
karlaacaz.
olmadklar iin, toplumsal olgular
Durkheim'e kalrsa, sosyolojinin dorudan gzlenemez. Bunun yerine
esas entelektel ilgisi, toplumsal bu olgularn zellikleri dolayl olarak,
olcularn incelenmesidir. Ona gre etkilerinin zmlenmesi ya da onlarn
sosyologlar, sosyolojik yntemleri yasalar, dinsel metinler ya da yazl
bireylerin incelenmesine uygulamak davran kurallar gibi biimlerde dile
yerine, toplumsal olgular toplum getirilme abalarn dikkate alarak
yaamnn, ekonominin durumu ya da ortaya konabilir. Durkheim toplumsal
dinin etkisi gibi bireyler olarak bizim olgular incelerken nyarglar ile
eylemlerimizi biimlendiren ynleri ideolojinin terk edilmesinin nemini
incelemelidirler. Durkheim toplumla- vurgulamtr. Bilimsel bir tutum,
rn kendi yaamlar olduuna yani top duyularn ortaya koyduu kantlara ak
47
S o syo lo ji N e d ir ?
olup dardan gelen, nceden edinilmi biimlerine kar kan herkesi acma
dncelerden bamsz olan bir zihni szca cezalandrr. Bu yol bireysel kar
gerektirir. Durkheim bilimsel kavram olua pek az bir yer brakmaktadr.
larn, ancak bilimsel pratik araclyla Dolaysyla mekanik dayanma, oyda-
ortaya konabileceini savunuyordu. O maya ve inanlarn benzerliine dayanr.
sosyologlara, eylerin gerekte olduu Ne ki sanayileme ve kentlemenin
gibi incelenmesi ve toplumsal eylerin gc, bu dayanma biiminin zl
gerek doalarn yanstan yeni kavram mesine katkda bulunan bir iblm
larn oluturulmas devini brakmtr. artn yol amtr. Durkheim, gelimi
toplumlarda ilerdeki uzmanlama ile
Sosyolojinin teki kurucular gibi
Durkheim da kendi yaam boyunca artan toplumsal farkllamann organik
toplumu dntren deimelerle dayanmay ne karan yeni bir
uramt. zellikle toplumsal ve dzene yol aacan ileri srmtr.
ahlaki dayanmayla, baka deyile, top Organik dayanma ile nitelenen
lumu bir arada tutan ve kaosa dmesini toplumlar, hem insanlarn ekonomik
engelleyen eyin ne olduuyla ilgilen bakmdan birbirine baml olmalaryla
mitir. Dayanma, bireylerin baar bir hem de teki insanlarn katklarnn
biimde toplumsal gruplara ierildikleri nemli olduunun farknda olunma
ve bir paylalan deer ve gelenekler syla birarada tutulur. blm
kmesi tarafndan ynlendirildikleri geniledike, insanlar birbirlerine daha
zaman korunmaktadr. lk byk yapt ok baml hale gelirler nk her
olan The Division of Tabour in Society birey, teki mesleklerdeki insanlarn
(Toplumda blm, 1893), adl salayabilecei mal ve hizmetleri gerek
kitabnda Durkheim, sanayi ann sinmektedir. Toplumsal oydamann
ilerleyiinin yeni bir dayanma tipinin yaratlmasnda, ekonomik k a r l k l l k
douu anlamna geldiini ileri sren ile karlkl bamllk giderek payla
bir toplumsal deime zmlemesi lan inanlarn yerini alr.
sunmaktayd (Durkheim 1984 [1983]).
Yine de modern dnyadaki dei
Bu dnceyi ileri srerken Durkheim
im sreleri ylesine hzl ve youndur
iki tip dayanma biimini mekanik, ve
ki, bunlar nemli toplumsal sorunlar
organik -kars kaya koyuyor ve bunlar
ortaya karrlar. Bunlar geleneksel
iblm -farkl meslekler arasndaki
yaam biimleri, ahlaki ve dinsel
ayrlklarn bymesi- ile ilikilen-
inanlar ile gndelik kalplar zerinde,
diriyordu.
yeni ve ak deerleri sunmadan, ykc
Durkheim'a gre, dk bir ibl etkilerde bulunurlar. Durkheim bu alt
m dzeyine sahip olan geleneksel st edici koullar modern toplum
kltrler mekanik dayanma ile nite yaamnnn yol at amaszlk ya da
lenmektedirler. Toplumun yelerinin umutsuzluk duygusu olan anomiye
ounluu benzer mesleklerde yer balamtr. Eskiden dinin salad
aldndan, birbirlerine ortak yaant ve geleneksel ahlaki denedeme ve ller,
paylalan inanlar ile balanmlardr. acl toplumsal gelime tarafndan
Bu paylalan deerlerin gc baskc byk lde paralanmaktadr; bu da
niteliktedir topluluk geleneksel yaam modern toplumlarda yaayan birok
48
S o s y o lo ji N e d ir?
Birey ile toplum arasndaki ilikiyi inceleyen klasik A nom ik in tih ara, b ir to p lu m sa l d zen lem en in
sosyolojik almalardan birisi, Em ile Durkheim 'in intihar olm ad d u ru m lar yol aar. D u rk h e im bu
zmlemesidir (Durkheim 1953; ilk basl 1897). kavram la, in san larn to p lu m d ak i hzl d e im e ya da
nsanlar kendilerini zgr iradeye sahip olan ve seim istik rarszlk y z n d en 'n o rm su z ' kaldklar anomik
yapabilen bireyler olarak grseler de onlarn davranlar
to p lu m sal k ou llara g n d e r m e yapm aktadr.
genellikle toplumsal olarak biimlenmi ve kalplam
N o rm la r ve iste k le r iin sa b it b ir referan s
niteliktedir. Durkheim 'in almas, intihar gibi son derece
kiisel bir edimin bile toplumsal dnyadan etkilendiini n o k ta sn n o rta d a n k alkm as -e k o n o m ik kargaa ya
gstermektedir. da b o a n m a g ib i kiisel m cad ele ler srasn d a
old u u g ib i- kiin in k o u llan ile istek leri arasnd aki
Durkheim 'in almasndan nce, intihar zerine
d eng ey i bo zabilir.
aratrmalar yaplmt, ancak Durkheim , intiharn
sosyolojik bir aklamas zerinde duran ilk kiiydi. Daha ^gecil in tih ar, b ir birey in ar b t n le m e si
nceki almalar toplumsal etkenlerin intihar zerindeki d u ru m u n d a -to p lu m sal b a larn o k g l o ld u u -
etkilerini kabul etmekte, ancak bir bireyin intihara
v e to p lu m u k en d isin d en d ah a deerli tuttu un da
kalkma olaslm rk, iklim ya da zihinsel bozukluk gibi
g erek leir. B y le b ir d u ru m d a, in tih a r d aha yce
bileenlere bakmaktaydlar. N e ki Durkheim 'a gre,
b ir iyilik iin b ir fed akarlk halin e gelir. Ja p o n
intihar, yalnzca teki toplumsal olgular tarafndan
aklanabilecek olan bir toplumsal olgudur. ntihar yalnca k am ik aze p ilo tlar ya da sla m c 'in tih ar
bireysel edimlerin bir toplamndan daha fazla bir eydi - k o m an d o lar' z g e cil in tih ar rn ek lerin d en d ir.
kalplam zellikler gsteren bir olguydu. D u rk h e im bu n lar, m ek an ik d ayan m an n g eerli
old uu g elen ek se l to p lu m la rn nitelikleri olarak
Fransa'daki resmi intihar istatistiklerini inceleyen
Durkheim , belirli kategorilerdeki insanlarn intihara g rm t r.
tekilerden daha fazla eilim gsterdiini buldu. rnein,
S o n in tih ar t r , kaderci in tih ard r. D u rk h e im bu
kadnlara oranla erkeklerde, Katoliklere oranla
t r n ad a dnyada y erin in p ek o lm ad n
Protestanlarda, yoksullara oranla zenginlerde, evlilere
g rm o ls a da, b ir birey in y aam n n to p lu m
oranla bekarlarda intihar daha fazla grlmekteydi.
Durkheim ayrca, intihar oranlarnn sava dnemlerinde tarafn d an g ere in d en o k d zen len d i in d e ortay a
daha dk, ekonom ik deiim ya da istikrarszlk k aca n a in an m tr. B ire y in b ask altnd a
dnemlerinde daha yksek olduunu da grmt. tu tu lm as, k ad er ya da to p lu m k arsn d aki
g s zl k d uygusuna yol am ak tad r.
Bu bulgular Durkheim 'i, intihar oranlarn etkileyen,
bireylere dsal nitelikte olan toplumsal olgularn n tih a r oran lar to p lu m d an to p lu m a farkllk
bulunduu sonucuna gtrd. Durkheim kendi g s te rm e k te d ir an ca k z am an ierisin d e to p lu m lar
aklamasn, toplumsal dayanma dncesi ile toplum
iin d e d zenli kalplar ortay a koym aktad r.
ierisindeki iki tip ban -toplumsal btnleme ile toplumsal
D u rk h e im b u n u , in tih a r oran larn etk iley en tutarl
dzenleme- varlyla ilikilendirmekteydi. Durkheim
top lu m sal g lerin varln a k an t diye g rm t r.
toplumsal gruplarla gl bir biimde btnleen, istek ve
hedefleri toplumsal norm lar tarafndan dzenlenen n tih a r o ran larn n in ce le n m e s i, bireysel ey lem ler
insanlarn intihara kalkma olaslklarnn daha dk ierisin d e g e n e l to p lu m sal kalplarn nasl
olduuna inanyordu. Btnleme ile dzenlemenin b u lu n ab ile ce in i o rtay a koyacaktr.
grece var olmasna ya da olmamasna bal olarak, drt
ntihar (Su icid e) adl k ita b n n baslm asn d an b u
tr intihan tanmlamt:
yana, alm aya p ek o k eletiri y n eltilm itir;
Bfitil intiharlar toplumla dk biimde btnleme ile zellik le d e D u rk h e im 'in resm i istatistik leri
nitelenir ve bir birey yaltlm ya da bir grupla olan balar
kullanm b iim in e , in tih a r zerin d ek i top lu m sal
zayflam ya da kopmu olduunda gerekleir. rnein,
olm ay an etk ileri g zard e tm e sin e ve b t n in tih ar
Katolikler arasndaki dk intihar oranlan, onlarn gl
toplumsal cemaatleri ile aklanabilirken Protestanlarn trlerin i sn fla m a zerin d e ayak d irem esin e.
kiisel ve ahlaki zgrlkleri onlarn Tann karsnda tek B u n u n la b irlik te, b u alm a b u g n de b ir klasik
bana olduklan anlamna gelmektedir. Evlilik, bireyi olm ay s rd rm ek ted ir; D u rk h e im 'in tem el sav bu
istikrarl bir toplumsal ilikiyle btnletirerek intihara gn d e ayaktadr: G r n rd e tm yle k iisel b ir
kar korurken bekar insanlar toplum ierisinde daha fazla ed im o lan in tih a r so sy o lo jik b ir aklam ay
yaltlm olarak kalrlar. Sava dnemlerindeki dk g erek tirm e k ted ir.
intihar oranlan, Durkheim'a gre, artm bir toplumsal
btnlemenin bir gstergesi diye grlebilir.
49
S o s y a la jl N e d ir?
50
S o syo lo ji N e d ir?
51
S o syo lo ji N e d ir ?
52
Soyolo|! N e d ir?
53
S o s y o lo ji N e d ir?
54
So syo lo |l N e d ir?
M o d e r n k u ra m sa l y a k la m la r levselcilik
lk sosyologlar iinde yaadklar levselcilik, toplumun deiik
deien toplumlar anlaml klma paralarnn istikrar ve dayanma
abalarnda birleiyordu. Ne ki onlar, ortaya karmak zere birlikte
yalnzca dnemlerinin hzl olaylarn iledikleri karmak bir sistem olduu
bedmlemek ve yorumlamaktan daha grn benimsemektedir. Bu
fazla eyler yapmak istiyordu. Daha da yaklama gre, sosyoloji disiplini,
nemlisi, toplumsal dnyann incelen toplumun paralarnn birbirleriyle ve
mesinde, genel olarak toplumun ileyii bir btn olarak toplumla olan
ile toplumsal deimenin doasn ilikilerini incelemelidir. rnein, bir
aklayabilecek yollar aratrmlard. toplumdaki dinsel inan ve geleneklerin
Yine de daha nce grdmz gibi, zmlemesini, bunlarn toplumdaki
Durkheim, Marx ve Weber, toplumsal teki kurumlarla nasl ilikili olduunu
gstererek yapabiliriz, nk bir
dnya zerine yapt kendi inceleme
toplumun farkl paralar birbiriyle
lerinde ok farkl yaklamlar benim
yakn iliki ierisinde gelimektedir.
semilerdir. rnein, Durkheim ile
Marx bireye dsal olan glerin gc Bir toplumsal pratik ya da kuru
zerinde younlarlarken Weber kendi mun ilevinin incelenmesi, o pratik ya
k noktas olarak bireylerin d da kurumun toplumun varlnn
dnyadaki yaratc edimde bulunabilme srmesine yapt katknn zmlen
yeteneklerini almaktayd. Marx mesidir. Comte ve Durkheim da dahil
ekonomik sorunlarn nceliine iaret olmak zere ilevselciler, bir toplumun
ederken Weber nemli nitelikteki daha ileyiini canl bir organizmann
geni etkenler dizisini dikkate almak ileyiiyle karlatrmak iin okluk bir
tayd. Yaklamdaki bu farkllklar, organik benzeim kullanmlardr.
sosyolojinin tarihi boyunca varln levselciler toplumun paralarnn,
srdrmtr. Hatta, sosyologlar tpk insan bedeninin deiik parala
rnda olduu gibi, toplumun btn
zmleme konusu zerinde anlama
iin yararl olacak biimde birlikte
ya vardklarnda bile, okluk bu zm
altklarn ileri srmektedirler. Kalp
lemeyi farkl kuramsal bak alarndan
gibi bir beden organn incelemek iin,
yola karak gerekletirmektedirler.
o organn bedenin teki paralaryla
Aada incelenen daha yenilerdeki nasl ilikili olduunu gstermek
kuramsal bak asnn ilevselcilik, zorundayz. Kalp, bedenin her yanna
atma yaklam ve simgesel etkileim- kan pompalayarak, organizmann
cilik srasyla Durkheim, Marx ve yaamnn srmesinde hayati bir rol
Weber'le balantlar bulunmaktadr. oynamaktadr. Benzer olarak, bir
Bu kitap boyunca bu kuramsal yakla toplumsal bileenin ilevini zmle
mlar aklayan ve onlara dayanan mek de, onun toplumun varlnn ve
dnce ve savlarla karlaacaksnz. salnn srmesinde yklendii grevi
anlamak demeye gelir.
4. B l m d e, sosyolojideki nem li
kuram sal yaklam lar daha ayrntl levselcilik ahlaki oydamann
ele alacak ve sosyolojik dncedeki toplumdaki dzen ve istikrarn srd
d a h a y en i k u ra m s a l g e li m e le ri
rlmesindeki nemini vurgular.
inceleyeceiz.
55
S o syo lo ji N e d ir ?
56
S o s y o lo ji N e d ir?
57
Sosyoloji Nedir?
58
Sosyoloji Nedir?
59
Sosyoloji Nedir?
kap sam l ku ram lar dedii eye ancak durum byle deildir. Rakip
younlatrmalar gerektiini ileri kuramsal yaklam ve kuramlarn
srmektedir. Byk kuramsal izgeler ekimesi sosyolojik giriimin canll
(rnein Marx'n yapt gibi) yarat nn bir gstergesidir. Kuramsal
maya almak yerine daha alakgnll eitlilik, insanlar kendimizi incelerken
kuramlar gelitirmekle ilgilenmeliyiz. bizi dogmadan kurtarr. nsan davran
karmak ve ok ynldr ve tek bir
Orta kapsaml kuramlar, deneysel
kuramsal bak asnn onun btn
aratrmayla dorudan snanabilecek
ynlerini kapsayabilmesi de pek olas
kadar zgl, ancak bir dizi farkl
deildir. Kuramsal dncedeki farkl
grngy kapsayacak kadar da genel
lk, aratrma srasnda kullanlabilecek
niteliktedir. Buna bir rnek, greli
olan ve sosyolojinin ilerlemesinde
yoksunlama kuramdr. Bu kuram,
bylesine vazgeilmez olan imgelem
insanlarn kendi koullarn deerlen
yeteneklerini canlandran zengin bir
dirme biimlerinin kendilerini karla
dnce kayna salar.
trdklar insanlara bal olduunu ileri
srmektedir. Dolaysyla, yoksunlama
duygusu, kiilerin yaadklar maddi zmleme dzeyleri:
yoksulluk dzeyine dorudan uyma Mikrososyoloji ve makrososyoloji
maktadr. Yoksul ve herkesin az ok
Bu blmde tarttmz farkl
benzer koullarda yaadklar bir
kuramsal bak alar arasndaki nemli
blgedeki kk bir evde yaayan bir
bir ayrm, bu bak alarnn ynel
ailenin, ounluun yaad evlerin ok
dikleri zmleme dzeyiyle ilikilidir.
daha byk ve teki insanlarn da daha
Yz yze etkileim durumlarndaki
zengin olduu bir blgedeki benzer bir
gndelik davarn incelenmesine
evde yaayan bir aileye kyasla daha az
genellikle mikrososyoloji denir.
yoksunluk duygusu yaamas olasdr.
Makrososyoloji siyasal sistem ya da
Bir kuramn kapsamnn ne kadar ekonomik dzen gibi byk lekli
geni olursa o kuramn deneysel olarak toplumsal dzenlerin zmlenme
snanabilmesinin o kadar g olaca sidir. Makrososyoloji, sanayilemenin
aslnda dorudur. Yine de, sosyoloji geliimi gibi uzun dnemli deiim
deki kuramsal dncenin neden orta srelerinin zmlenmesini de ierir.
kapsaml kuramlarla snrl olmas lk bakta, mikro-zmleme ile
gerektiine ilikin ak bir gereke makro-zmlemenin birbirinden ayr
yoktur. olduu dnlebilir. Gerekte, bu ikisi
birbiriyle yakndan balantldr (Knorr
Sosyolojideki kuramlar ve zellikle
-Cetina ve Cicourel 1981; Giddens
kuramsal yaklamlar deerlendirmek
1984).
zorlayc ve korkutucu bir itir. Kuram
sal tartmalar tanm gerei, daha Makro-zmleme gndelik yaa
deneysel nitelikteki anlamazlklara mn kurumsal artalann anlayacaksak
bakarak daha soyuttur. Sosyolojinin tek vazgeilmezdir. nsanlarn gndelik
bir kuramsal yaklamn egemenlii yaamlarndaki yaama biimleri,
altnda olmamas olgusu, disiplinin ortaa dnemindeki gibi bir kltrn
zayflna bir iaret diye grnebilir gnlk eylem dngsn sanayilemi
60
Sosyoloji Nedir?
61
S o s y o lo ji N e d i?
6 2
S o syo lo ji N e d ir?
z et
S o s y o lo ji in san to p lu m larn n sistem atik b ir b i im d e , m o d e m , z o rd u r; s o sy o lo jid e d e kendi davranm z in ce le m e k on usu
sanayilem i d zen leri zellik le vurgulayarak in celen m esid ir. yapm aktan kaynaklanan k a rm a k so ru n la r yznd en z el
z o rlu k larla kar karyayz.
S o s y o lo ji p ratii, yaratc b ir b iim d e d n eb ilm ey i v e k iin in
ken disin i to p lu m yaam h akkndaki devraln m So sy o lo jid ek i te m e l kuram sal yaklam lar, ilev selcilik ,
d n celerd en ayr tu tm asn g erek tirir. a tm a c b a k alar ile sim g esel etkilem ciliktir. B u bak
alarn n arasn d a, k on u n u n ik in c i D n y a Sava son ra s
S o s y o lo ji g e m i iki ya da yzyl b o y u n ca insan
d n e m d e g sterd i i g eliim i b y k l d e etkileyen kim i
to p lu m la n n d a o rtay a kan kapsam l d e im eleri an lam a
tem el fa rk llk lar bulunm aktadr.
a b as so n u cu d o m u tu r. S zk o n u su d e im eler yaln zca
byk lek li d e im eler d e illerd ir; b u n la r ayn zam an d a S o s y o lo ji, n e m li pratik ie rm ele ri o lan b ir konudur,
in san lan n yaam larnn en z e l v e kiisel zellik lerin d e d e T o p lu m sa l eletiri ve p ratik toplum sal re fo r m a eid i
g erek le e n d e im eleri d e ierirler. yollardan katk d a bulunur. B a la n g o la ra k , v erilm i b ir
to p lu m durum lar k m esin in dah a iyi anlalm as g en ellik le
S o sy o lo jin in klasik kurucular arasnda aadaki d rd
bize bu d u ru m lar dah a iyi d e n e tle m e an s verir. Ayn
z ellik le nem lid ir: A u gu ste C o m te , K a ri M a rx , E m ile
za m a n d a , so sy o lo ji b iz im kltrel duyarlklanm z
D u rk h e im v e M ax W eber. O n d o k u z u n c u yzyl o rta la n n d a
a r rm a n n , farkl kltrel d e erlerin varlnn bilin cin d e
yazan C o m te v e M a rx , so sy o lo jin in kim i tem el kon ularn
b e lirle m ile r ve b u k on u lar daha son ra D u rk h e im v e W eb er o lan p o litikalar be lirle m e n in bir aracn salar. Pratik ad an ,
belirli p o litik a p ro g ra m la rn n b e n im se n m esin in son u larn
tarafn d an gelitirilm itir. B u k on u lar s o sy o lo jin in d o as ile
to p lu m sal d n yan n a cllam asn n getirdii d e im elerin in celeyebiliriz. S o n o larak da, belki d e en n e m lisi, so sy o lo ji,
g ru p la n n ve b irey lerin kendi yaam koullarn d e itirm e
etkilerini d ik k ate alm aktadr.
frsatlarn artrarak kendi kendilerini aydnlatm a olan a
S o s y o lo jid e b ir dzi farkl ku ram sal yaklam bu lu n m ak tad r. salar.
K u ram sal ayrlklarn doa bilim lerin d e bile z m len m e si
n t e r n e t B a la n t la r
Bu kitap hakknda daha fazla bilgi ve destek iin: Sosyoloji iin Sosyal Bilimler Bilgi Girii iin:
http://www.polity.co.uk/giddens5/ http://www.sosig.ac.uk/sociology/
Polity yaynlarndan yeni sosyoloji kitaplar iin: Britanya Sosyoloji Dernei iin:
http://www.polity.co.uk/sociology/ http://www.britsoc.co.uk/
63
indekiler
Toplum trleri
Kaybolan dnya: Modernlik ncesi
toplumlar ve kaderleri
Modern dnya: Sanayi toplumlar
Kresel gelime
Toplumsal deime
Toplumsal deime zerindeki etkiler
Modern dnemde deime
Kreselleme
Kresellemeye katkda bulunan etkenler
Kreselleme tartmas
Kresellemenin etkileri
Sonu: Kresel bir ynetim gereksinimi
Dnme sorulan
E k kaynaklar
Internet balantlan
ortaya kt zaman da 11:57 olurdu.
Modern toplumlarn geliimi ancak 11 'i
59 dakika 30 saniye geerken
balayacakt! Yine de bu insan gnnn
son 30 saniyesinde, belki de o ana kadar
geen btn zaman ierisinde gerekle
en kadar deime gereklemitir.
Modern dnemde de deimenin
hz, eer teknolojik geliim oranlarna
bakarsak ortaya kar. ktisat tarihisi
David Landes'in gzledii gibi,
nsanlar yaklak yarm milyon
M o d e r n te k n o lo ji y aln zca d aha o k ve
yldan beri dnya zerinde varlar. Sabit
d ah a ab u k r e tm e z ; dnn zenaat
yerleimlerin gerekli temeli olan tarm, y n tem leriy le h i b ir ekild e retilem e-
yalnzca oniki bin yanda. Uygarlklar y ecek o la n n e sn e le ri d e ortay a karr.
yaklak alt bin yl ncesinden daha Y erlilerin k ulland e n iyi el k r h ib ir
zam an , e irm e k atrn n retti i iplik
fazlasna gitmez. Eer insan varoluu
kadar gzel ve p r z s z o la m a z ;
nun btnne 24 saatlik bir gn diye o n se k iz in ci yzyl H ristiy an l n n b t n
baksaydk, tarmn ortaya kt zaman d k m h a n eleri, m o d e rn b ir elik fa b rik a
leden sonra 11:56, uygarlklarn sn n retti i g ib i b y k , d zg n ve
66
K re s e lle m e v e D e i e n D n y a
67
Kreselleme v e Deien Dnya
Tarih ncesi maara resimleri bize erken avc-toplayclarn yaamlarndan bireyler sunar.
68
K re s e lle m e v e D e i e n D n y a
Eitsizlik ok azdr.
Ak eitsizliklerle nitelenirler.
Geleneksel O.D.. 6000den 19. Yzyla kadar. Kimisi birka milyon nfusa sahip olacak kadar
toplumlar ya da Btn geleneksel uygarlklar ortadan (daha byk sanayi toplumlarna kyasla kk
uygarlklar kalkmlardr. olsalar da) ok byktrler.
* Artk pek ok tarihi, M . . ile M.S. yerine O.D. (Ortak Dnemden nce) ve O.D.S.
(Ortak Dnemden Sonra) terimlerini kullanyor.
69
K re s e lle m e v e D e i e n D n y a
70
K C re s e lle m e v e D e i e n D C nya
? - p
7 a ?a
T s
J \ _y \_s
71
K re s e lle m e v e D e i e n D n y a
K r ve tarm toplumlar
Yaklak yirmi bin yl nce, kimi
avc ve toplayc gruplar yasamlarn
srdrebilmek iin evcilletirilmi
hayvanlar yetitirmeye ve belli toprak
paralarn ekmeye baladlar. Kr
toplumlar. esas oiarak-evG hayvan
lara dayanrlarken tarm toplumlar
tahl yetitiren (tarm vapan) toplum-
lardr. Pek ok toplumda, krsal ve
tarmsal ekonomilerin bir karm
grlr.
Kr toplumlar, yaadklar evreye
bal olarak, sr, koyun, kei, deve ya
da at yetitirirler. Modern dnyada,
zellikle Afrika, Ortadou ve Orta
Tanzanya'daki bu Masai savalar, bugn dnyada kalan
Asya'daki blgelerde younlaan pek ok az saydaki krda yaayanlardan bir kadr.
ok kr toplumu bugn de varln w m r w n m ir a s 'ir ummmn w c - y p " w
7Z
Kreselleme ve Deien Dnya
Rvvanda 90
Uganda 82
Nepal 81
Etiyopya 80
Banglade 63
Japonya 5
Avustralya 5
Almanya 2.8
Kanada 3
A.B.D. 0.7
Birleik Krallk 1
K a yn a k : C IA W o rld F a c tb o o k (2 0 0 4 ).
73
K re s e lle m e v e D e i e n D n y a
74
Kreselleme ve Deien Dnya
75
Kreselleme ve Deien Dnya
76
K re s e lle m e v e D e i e n D n y a
77
K re s e lle m e v e D e i e n D n y a
Birinci Dnya 18. Yzyldan gnmze Sanayi retimi ve genellikle serbest giriime
Toplumlar dayanrlar.
nsanlarn ounluu kasaba ve kentlerde yaar;
pek az, krsal alanda tarmla urar.
Geleneksel devletlerden daha az olsa da, nemli
snfsal eitsizlikler.
Bat, Japonya, Avustralya ve Yeni Zelanda da
ilerinde olmak zere, ayr politik topluluklar ya
ulus-devletler.
kinci Dnya Yirminci yzyln bandan (1917 Rusya Sanayiye dayanrlar, ancak ekonomik sistem
Toplumlar Devriminin ardndan) 1990larn merkezi planlamayla ynetilir
bana.
Nfusun kk bir blm tarmda alr;
ounluk kent ya da kasabalarda yaar.
nemli snf eitsizlikleri varln srdrr.
Ayr politik topluluklar ya da ulus-devletler.
1989a kadar, Sovyetler Birlii ile Dou
Avrupadan olumaktayd, ancak toplumsal ve
politik deiimler bu lkeleri, Birinci Dnya
lkelerine dnecek biimde serbest giriime
dayal ekonomik sistemlere dntrmeye
balamtr.
Yeni Sanayileen 1970lerden gnmze imdi artk sanayi retimi ve genel olarak
lkeler serbest rekabete dayanan Eski gelimekte olan
toplumlar.
Nfus ounluu kasaba ve kentlerde yaarlar;
pek az tarmla urar.
Birinci Dnya lkelerine kyasla daha gze
arpan, nemli snf eitsizlikleri.
Kii bana gelir Birinci Dnya lkelerindeki
dzeyden olduka dktr.
Hong Kong, Gney Kore, Singapur, Tayvan,
Brezilya ve Meksikay ierir.
78
K re s e lle m e v e D e i e n D n y a
79
Kreselleme v e Deien Dnya
80
Kreselleme ve Deien Dnya
81
K re s e lle m e v e D e i e n D n y a
82
Kreselleme ve Deien Dnya
83
K re s e lle m e v e D e i e n D n y a
artan bir biimde tek bir dnya iinde ada toplumda kresellemenin
yaadmz, yle ki bireylerin, gruplarn ortaya kna katkda bulunan
ve uluslarn birbirine baml hale etkenlerlerin bir blmne iaret etmek
geldii olgusuna gndermede bulun de zor deil: bunlar arasnda, bilgi ve
maktadr. iletiim teknolojilerindeki gelimeler ile
Kreselleme okluk yalnzca bir ekonomik ve siyasal faktrler bulunur.
ekonomik olgu olarak betimlenmek
Bilgi ve iletiim teknolojilerindeki
tedir. Bu olgu, kresel rem sre
lerini ve uluslararas iblmn etki gelime
leyen devasa ilemleri, ulusal snrlarn Kresel iletiimdeki patlama,
tesine uzanan ulustesi irketlerin teknoloji ile dnyann telekomni
rolyle aklanmaktadr. Bakalar, kasyon altyapsndaki bir dizi nemli
kresel finansal piyasalarn elektronik ilerleme tarafndan kolaylatrlmtr,
btnlemesine ve kresel sermaye ikinci Dnya Savan izleyen dnem
fonlarnn ok byk hacmine iaret
de, telekomnikasyon akmlarnn
etmektedir. Baka kiiler de dnya
kapsam ve younluunda ciddi bir
ticaretinin, nceden rastlanmayacak
dnm gereklemitir. Mekanik
kadar ok eitte mal ve hizmeti ieren
aralarn yardmyla teller ve kablolar
ncekinden daha geni olan kapsam
zerinden gnderilen analog sinyallere
zerinde durmaktadrlar.
bal olan geleneksel telefon iletiimi
Ekonomik gler kresellemenin yerini, byk miktarlarda bilginin
aynlmaz bir paras olsa da, yalnzca sktrld ve saysal olarak iletildii
bunlarn kresellemeyi ortaya kar btnlemi sistemlere brakt. Kablo
dn ileri srmek yanl olacaktr. teknolojisi daha etkin daha az pahal
Kreselleme, siyasal, toplumsal, hale geldi; fiber optik kablolarn
kltrel ve ekonomik etkenlerin gelitirilmesi iletilebilen kanallarn
biraraya gelmesi ile ortaya kmtr. saysn arpc bir biimde ykseltti.
Kreselleme hereyden nce, dnya 1950'lerde denen ilk atlantik tesi
nn her tarafndaki insanlar arasndaki kablolar, 100'den daha az ses bandn
etkileimin hzn ve kapsamn artran tayabilirken, 1997'de tek bir okyanus
bilgi ve iletiim teknolojilerindeki ar kablo yaklak 600.000 ses bandn
gelime tarafndan ynlendirilmitir. iletebiliyordu (Held 1999). 1960'lardan
Bir rnek olarak, futboldaki son Dnya
balayarak, ileitim uydularnn
Kupasn dnn. Kresel televizyon
yaylmas da, uluslararas iletiimin
balantlar sayesinde kimi malar artk
artmasnda nemli rol oynamtr.
dnyann her yanndaki milyarlarca
Bugn 200'den fazla uydudan oluan
insan tarafndan seyrediliyor.
bir a, dnya apndaki bilgi aktarmn
Kresellemeye katkda bulunan kolaylatrmak iin hazrdr.
etkenler
Bu iletiim sistemlerinin etkisi
Kresellemenin ortaya k nasl birbirini destekleyecek biimde
aklanabilir? Grm olduumuz gibi, olmutur. ok gelimi telekomnikas
toplumsal deimenin btnn yon altyaps olan lkelerde, evler ve
aklamak karmak bir itir; ancak brolar artk d dnya ile, telefonlar
84
K re s e lle m e v e D e i e n D n y a
Yaygnlaan internet kafeler, evlerinde internet eriimi olmayan ya da evlerinden uzakta olan
insanlara internet eriimi sunmaktadr. _______________________________ _
85
K re s e lle m e v e D e i e n D n y a
Telefonlar
1000 kiiye den telefon anahatlar
Latin Amerika
v e Karayipler
Dou Asya ve Pasifik
Arap lkeleri
Gney Asya
0
1990 1999
\
2 0 0 0 sonlarnda 1 Byk lekli ilk sibrr-sava
4 0 0 milyondan fazla / Srbistan-Kosovajgatmas
10 srasnda / 10
X
300 /
/ 10
j 19 7 0 te 1 5 0 .0 0 0 Dolar tutan
200
10 veri aktarm maliyeti
/ Hotwired.com adresindeki
/ T ~ lk reklamlar
100 /
/ 10 / lk Internet alveri siteleri
/ 1995 sonlarnda / 1993 ortalarnda 2 0 0 den
2 0 milyondan az I q2j az w eb sitesi
0
1990 1996 1998 2000 1990 1996 1998 ~ 2000
86
K re s e lle m e v e D e i e n D n y a
Cep telefonu sahibi olmaklktaki dramatik art, zaman ve mekan daha nce hi olmad
kadar ksaltmtr.
87
K re s e lle m e v e D e i e n D n y a
geirdii bir zamanda gl bir geri artk durmayan, onlar aan alar
dn yayor. rnein Avrupa'da, yoluyla ilemektedir (Castells 1996).
Iskoya ve spanya'daki Bask blgesin Kreselleen koullarda rekabet
de yaayanlarn, kendilerini Britanyal gcne sahip olmak iin, i dnyas ve
ya da spanyol olmak yerine sko ya da irketler kendilerini, daha esnek ve daha
Bask ya da yalnca Avrupal diye tanm az hiyerarik bir yapya sahip olacak
lamalar olasl yksektir. Blgesel ya biimde yeniden yaplandrdlar.
da kresel dzeydeki siyasal kaymalar, retim pratikleri ve rgtsel kalplar
insanlarn iinde yaadklar devledere daha esnek oldu; teki firmalarla
ynelimini zayflatt lde, bir kimlik ortaklk dzenlemeleri yaygnlam ve
kayna olarak ulus-devlet pek ok dnya apndaki datm alarna
yerde etkisini yitirmektedir. katlmak, hzla deien bir kresel
piyasada i yapmak iin zorunlu hale
Ekonomik etkenler
gelmitir.
Kreselleme ayrca, dnya eko
Ulusam irketler
nomisinin btnlemesi ile de ynlen
dirilmektedir. Daha nceki dnemlere Kresellemeyi ynlendiren pek
kart olarak, kresel ekonominin ok ekonomik etken arasnda, ulusar
temeli artk birincil olarak tarm ya da irketlerin rol zellikle nemlidir.
sanayi deildir. Bunun yerine, kresel Ulusan irketler birden fazla lkede
ekonomide giderek arlksz ve somut mal reten ya da hizmet pazarlayan
olmayan etkinliklerin egemenlii irketlerdir. Bu irketler slendii lke
artmaktadr (Quah 1999). Bu arlksn dnda bir ya da iki fabrikas olan
ekonomi, bilgisayar yazlm, medya ve grece kk irketler olabilecei gibi,
elence rnleri ile internete dayal ilemleri btn dnyay kaplayan dev
hizmetler gibi rnlerin temellerini uluslararas giriimler niteliinde
bilgiden aldklar bir ekonomidir. Bu olabilir. En byk ulusar irketlerin
yeni ekonomik balam, aada 18. kimileri btn dnyaca bilinir: Coca
Blmde daha ayrntl inceleyeceimiz Cola, General Motors, Colgate-
gibi, sanayi sonras toplum, bilgi a ve Palmolive, Kodak, Mitsubishi ve daha
jen i ekonomi gibi bir dizi farkl terim pek ok bakalar. Ulusar irketlerin
kullanlarak betimlenmitir (s. 818 ulusal bir ss olduu durumda bile
822). Bilgi toplumunun ortaya k, bunlar kresel piyasalarn ve kresel
teknolojiden anlayan ve bilgi ilemdeki, karlarn peine derler.
elence sektrndeki ve telekomni
Ulusar irketler ekonomik kre
kasyondaki yeni gelimeleri kendi sellemenin kalbinde yer alrlar. Bu
gndelik yaamlaryla btnletirmeye
irketler btn dnyadaki ticaretin te
istekli geni bir tketici temelinin
ikisinden sorumludur; dnya zerinde
geliimi ile ilikilendirilmitir.
yeni teknoloijilerin yaylmasnda
Kresel ekonominin kendi ilem araclk ederler ve uluslararas finansal
leri, bilgi anda ortaya kan deime piyasalardaki byk oyunculardr. Bir
leri yanstmaktadr. Ekonominin gzlemcinin dikkat ektii gibi, bu
pekok yn bugn, ulusal snrlarda irketler ada dnya ekonomisinin
88
K re s e lle m e v e D e i e n D n y a
| * ' 'J
1
i mi
Deklerasyonu 2010'a kadar serbest ve
ak ticareti garantilemiti) ve Kuzey
u
'i f
T y
Amerika (Kuzey Amerika Serbest
Ticaret anlamas). 1990'larn bandan
['
p v < c in
bu yana, dnyann teki blgelerindeki
lkeler de yabanc yatrm zerindeki
kstlamalar serbestletirdiler. Yirminci
89
K re s e lle m e v e D e i e n D n y a
svire
Belika
sve
Trkiye
Norve
Polonya
Suudi Arabistan
Finlandiya
Gney Afrika
Hong Kong, in
Portekiz
rlanda
Wal Mart
Exxon Mobil
General Motors
Ford Motors
General Electric
Chevron Texaco
Conaco Philips
Citigroup
90
K re s e lle m e v e D e i e n D n y a
91
K re s e lle m e v e D e i e n D n y a
K resel mal zincirine bir rnek, tarihteki en karl -dnyann en byk lim anlarndan birisi- ve daha
oyuncak olan B arbie bebeklerinin retim inde sonra in'deki fabrikalara tanr. B itm i B arbie'ler ayn
bulunabilir. 40'l yalardaki B arbie b ebek , saniyede iki rotay izleyerek in'den ayrlrlar. H o n g K o n g ile
adet satlm akta ve reticisi olan, L o s A ngeles, A .B.D .'de gney in'deki oyuncak fabrikalar arasnda gnde
slenm i M attel irketinin yllk olarak bir m ilyar dolarn yaklak 2 3 .0 0 0 kam yon gidip gelir.
zerinde bir haslata sahip olm asn salamaktadr.
O halde B arbie gerek te nereli? iin d e B en im lk ay
B arbie esas olarak A .B.D ., Avrupa ve Japonya'da
Partim olan karton am balaj ile selofan zerinde in
satlyor olsa da, dnya 2 erindeki 140 lkede
M al yazsa da, grm olduum uz gibi, yapmnda
bulunabilir. B arbie gerekten de bir dnya vatandadr
kullanlan neredeyse hibir m alzem e, bu lkeden
(Tem pest 1996). B arbie yalnzca satlar bakm ndan
gelm em ektedir. A .B.D .'deki perakende sat fiyat olan
deil, ayn doum yeri bakm ndan da kresel
9 ,9 9 dolar'dan (yaklak 6 pound) in'in ald pay
niteliktedir. B arbie hibir zam an A .B.D .'de
yalnzca, daha o k iki fabrikada bebekleri birletiren
yaplm am tr; ilk bebek 1959'd a, kinci Dnya
1 1 .0 0 0 kyl kadna d enen cretler biim indeki, 35
Savann yaralarn sarmaya alan ve crederin dk
senttir. te yanda, A .B.D .'ye dndnde M attel
olduu Japonya'da yaplm a. Japonya'da creder
yaklak olarak 1 dolar kar elde eder.
arttnda, B arbie, Asyadaki teki dk cretli lkelere
tand. B arbie'n in oklu kkeni bugn de bize kresel B arbie 9,99 dolara satldnda elde edilen parann geri
mal zincirlerinin ileyii hakknda o k ey kalanna ne olur? B arbie'n in retim inde gerek duyulan
sylem ektedir. plastik, bez, naylon ve teki m alzem eler iin yalnzca
65 sen t gerekir. Parann byk blm m akine ve
Barbie, pazarlam a ve reklam stratejilerinin gelitirildii
ekipm an, okyanus aan gem i tamacl ve yurtii
ve karlarn byk blm nn elde edildii A .B.D .'de
tam aclk, reklam ve pazarlam a, perakende sat yeri
tasarlanmaktadr. A ncak B arbie'n in A m erikan m al
ve kukusuz, Toys 'R ' U s ile teki sat yerlerinin
olan tek fiziksel zellii, bebei sslem ek iin kullanlan
krlar dem elerine gider.
boyalar ve yalar ile kartondan paketidir.
92
K re s e lle m e v e D e i e n DD nya
93
K re s e lle m e v e D e i e n D n y a
Yeni olan ne? Kresel bir a Ticaret bloklar, eski dnem lere Tarihte ei grlmemi kresel
kyasla daha zayf toprak ynetimi. balanmlk dzeyleri.
Baskn zellikler Kresel kapitalizm Dnya 1 8 9 0 larda olduundan Kaln (youn ve kapsaml)
Kresel ynetiim daha az karlkl baml. kreselleme.
Kresel sivil toplum.
94
K re s e lle m e v e D e i e n D n y a
95
K re s e lle m e v e D e i e n D n y a
kesinlikle, etnik grup ve kltrlerin nin alan olarak bir kenara brakarak
birbirinin iine gemi bir biimde ve gvenle grmezden gelebilir miyiz?
yanyana yaad okkltrl kentierdir. Kesinlikle hayr. Sanayilemi ve
Dnmclere gre kreselleme, gelimekte olan toplumlar, birbiriyle
ok ynl bir biimde ileyen balan balantl bir biimde gelimilerdir;
tlar ile kltrel akmlarla nitelenen, bugn de eskisine kyasla ok daha fazla
merkezi olmayan ve kendine dnk bir ilikilidirler. Sanayilemi lkelerde
sretir. Kreselleme birbiri iine yaayanlarmz, yaammz srdrmek
gemi saysz kresel an rn oldu iin pek ok hammadde ve retilmi
undan, dnyann belirli bir blgesin rn bakmndan gelimekte olan
den ynlendiriliyor diye grlemez. lkelere bamlyz. Tersine, gelimekte
olan lkelerin byk blmnn eko
lkeler, dnmcler tarafndan,
nomileri, onlar sanayilemi lkelere
ar kresellemecilerin ileri srd
balayan ticaret alarna bamldr.
gibi egemenlii yitiriyor diye grlmek
Sanayilemi dzeni ancak, onlar
ten ok, toprak temeline dayanmayan
gelimekte olan dnya ile -aslnda,
yeni ekonomik ve toplumsal rgt
dnyann nfusunun ezici bir blm
biimlerine (rnein irketler, toplum
nn yaad yer- karlatrarak tmy
sal harekeder ve uluslararas organlar)
le anlayabilmek olanakldr.
yant olarak yeniden yaplanyor diye
grlmektedir. Dnmcler, bizim Bir dahaki sefere yerel bir markete
artk devlet merkezli bir dnyada ya da spermarkete gittiinizde sergi
yaamadmz, hkmetlerin, kresel lenen rnlerin srasna bir bakn.
lemenin karmak koullar altnda Burada Batda, onlar alabilecek kadar
ynetime daha etkin ve da dnk bir paras olanlarn sahip olmay elde bir
bak as benimsemeye zorlandklarn diye grd mal eitlilii, btn
ileri srmektedir (Rosenau 1997). dnyaya yalan artc derecedeki kar
mak ekonomik balantlara baml
Kimin gr geree daha yakn?
dr. Marketlerde satlan rnler, yz
Neredeyse kesinlikle dnmclerin.
kadar farkl lkede yaplyor ya da
Kukucular, dnyann yaad dei
bunlar yaplrken oralardan gelen
meyi kmsedikleri iin hataldr; r
paralar kullanlyor. Bu paralarn
nein dnya fnans piyasalar, daha
dnyann her tarafna dzenli olarak
nce hi olmad kadar kresel bir
tanmas gerekir; milyonlarca gnlk
dzeyde rgtienmitir. te yandan
ilemin koordinasyonu iin de srekli
ar kresellemeciler de, kreselle
bilgi ak gereklidir.
meyi fazlasyla ekonomik ve fazlasyla
tek ynl bir sre diye grmektedirler. Dnya hzla tek bir, birleik
ekonomiye doru ilerlerken, giderek
Kresellemenin etkileri
artan sayda irket ve insanlar, yeni
lk blmde, tarihsel olarak piyasalar ve ekonomik frsatlarn
sosyolojinin birincil odann sanayi peinde btn dnyay dolamaktadr.
lemi lkelerin incelenmesi olduunu Sonu olarak, dnyann kltrel haritas
grdk. O zaman sosyologlar olarak, deimektedir. nsan alar ulusal
gelimekte olan dnyaya antropoloji snrlarn hatta ktalarn tesine uzan-
96
K re s e lle m e v e D e i e n D n y a
P o p le r m zik h ak k n d a bilgili o la n k iiler b ir arky inan m ay a b alam t. Se lasiy e'n in ad larnd an b irisi,
d in led ik lerin d e, o k lu k o n u h an g i tarzd an P re n s R as T a fa r i idi; o n a tap m an B a n H in t
e tk ile n e re k b iim len d irild i in i ayrd edebilir. H e r b ir A d allar da k en d ilerin i R asta fa ry a n la r diye
m zik tarz,- e n in d e so n u n d a, ritm , m elo d i, uyum ve ad landryorlard. R a sta fa ry a n tarikat ksa zam an d a
s z lerin k en d in e zg b ir b iim d e biraraya B u rru la rla k aynat; R a sta fa ry a n m zik de B u rru
g etirilm esid ir. G ru n g e , hard ro c k , te c h n o ve h ip -h o p davul alm a tarzn , In cil'd ek i bask ve ku rtu lu
m zik arasnd ak i farklar an lam ak iin d ahi o lm a k tem alaryla birletird i. 1 9 5 0 'le rd e , B a t H in d i
g e re k m e z k e n , m zisy en ler arklarn b e ste le rk e n m zik iler R a sta fa ry a n ritm v e ark s zlerin i
o k lu k b ir dizi fark l tarz birletirir. B u A m e rik an ca z ve ritm and blues b ileen leriy le
b ileim le m le rin te k tek p aralarn b e lirle m e k z o r kartrm ay a balad. B u b ileim ler g id erek sk a
o lab ilir. A n c a k k lt r so sy o lo g lar iin bu o k lu k m ziini ortay a k ard ; so n ra , 19 6 0 'la rn so n larn d a
giriilm ey e d e er b ir ab ad r. F ark l m zik tarzlar, da, g r e c e yava davul ritm i o la n , b as n e k aran
farkl to p lu m sa l g ru p lard an k m a eilim i g s te rir; ve k en tsel y ok su llam a ile to p lu m sal b ilin cin
tarzlarn nasl b irletirild i i v e b irb irin e k artn g c n d en s z ed en y k lere sah ip reg g ae'y e
in ce le m e k , g ru p la r arasnd ak i tem aslar iz le m e n in iyi d n t . B o b M arley g ib i p e k o k reg g ae san ats,
b ir yoludur. ticari baar k azan d ; 1 9 7 0 'le re gelin d i in d e artk
d nyan n h e r y annd aki in san lar reg g ae m zii
K im i k lt r so sy o lo g lar ilgilerini reg g ae m zi in e
din liyordu . 1 9 8 0 'le r ile 1 9 9 0 'la rd a , reg g ae m zii
y n eltm ilerd ir, n k sosy al g ru p la r arasnd aki
h ip -h o p (ya d a rap) m zii ile kaynaarak, W u -T a n g
tem a sla rn yeni m zik b iim le rin in yaratld s recin
C lan ve F u g e e s g ib i g ru p larn alm alarn d a
iyi b ir rn e id ir. R e g g a e 'n in k k leri B a t A frik a'y a
rasd an an yeni tarzlar ortay a kard .
kad ar izlen eb ilir. O n y e d in ci yzylda, byk
saylardaki B a t A frik al, n g iliz s m rg eciler D o lay sy la re g g a e 'n in tarih i, farkl top lu m sal
ta ra fn d a n k leletirilerek B a n H in t ad alarnd aki g ru p la r ya da b u g ru p larn m zik leri yoluyla dile
ek e r kam tarlalarnd a a ltrm a k zere g em iy le g etird i i farkl an lam lar siyasal, tin sel v e kiisel
getirilm itir. n g iliz le r k lelerin g elen ek se l A frik a k arlam an n da tarihidir. K re s e lle m e , bu
m zi in i a lm a la rn , b u m ziin b ak ald rm ak iin k arlam alarn you nlu u nu artrm tr. A rtk ,
in san lar y n len d iren b ir a r o la b ilece i korku su yla rn e in skan d in avy a'd ak i g e n b ir m zik in in ,
yasaklam aya a lm larsa d a, k leler A frik a davul L o n d ra 'd a N o th in g H ill'in b o d ru m la rn d a yaplan
g ele n e in i, k im i z a m an k le sah ip lerin in e m p o z e m zii d in leyerek b y m esi ve ayn zam an d a,
ettii A v ru p a m zik tarzlaryla b t n letirerek canl rn e in M e x ic o C ity 'd en uydu araclyla yaplan
tutm ay b aarm lard r. Ja m a ik a 'd a , B u rru la r d en en can l b ir m ariach i k o n se rin d e n de b yk l d e
b ir g ru p k len in davul alm alarn a, k le sah ip leri e tk ilen m esi olasdr. E e r g ru p la r arasndaki
ta ra fn d a n a lm a te m p o su n u y k sek tutm aya k arlam alar m zik sel ev rim in n e m li b ir
y ard m c old u u iin h o g r g steriliy o rd u . b elirley iciyse, n m zd ek i yllarda k resellem e
S o n u n d a Ja m a ik a 'd a k lelik 1 8 3 4 ylnda kaldrld, s reci g elitik e yeni fazlarn g e r e k b ir bo llu u n u n
a n c a k B u rr u davul g elen e i, o k sayda B u rr u v aro laca n g r leb ilir.
y esin in krsal alanlard an K in g s to n 'u n k enar
m a h a llelerin e g m e s in e k arn s rd r ld .
97
K re s e lle m e v e D e i e n D n y a
98
K re s e lle m e v e D e i e n D n y a
99
f ,
Kreselleme v e Deien Dnya
1 000.000
100,000
10,000
1,000
100
10
. 1
Internet
<p
100
K re s e lle m e v e D e i e n D n y a
ile kadnlar arasndaki gnlk ilikiler rmz, kreselleme yznden ciddi bir
biimini benimsiyor olduu anlamna biimde deimektedir.
gelmemektedir. Yeni teknolojilerin
u anda, bireylerin kendi yaam
sonucu olarak eninde sonunda ortaya
larn biimlendirmek iin, bir zamanlar
kacak olan kltr, Amerikan kltr
sahip olduklarndan ok daha fazla
ile ayn deil, kesinlikle Kuveyt kltr
frsadar var. Bir zamanlar, gelenek ve
olacaktr.
tre, insanlarn yaam yollar zerinde
Bireyciliinykselii gl etkilerde bulunurdu. Toplumsal
snf, toplumsal cinsiyet, etnik durum
Kreselleme oklukla byk ve hatta dinsel balantlar, bireyler iin
sistemler dnya finansal piyasalar, belirli yollar kaparken bakalar iin bu
retim ve ticaret, telekomnikasyon yollar aard. rnein bir terzinin en
gibi iindeki deimelerle eletiriliyor byk olu olarak domu olmak
olsa da, kresellemeni etkisi ayn dere olaslkla, gen adamn babasnn
cede gl bir biimde kiisel alanda da mesleini renme ve yaam boyunca
hissedilmektedir. Kreselleme yalnz bu meslei yrtmesini garantile
ca uzakta olan, uzak bir gezegende yecekti. Gelenek, bir kadnn doal
ileyen ve kiisel ileri etkilemeyen bir ortamnn evin ii olduunu sylerdi;
ey deildir. Kreselleme burada kadnn yaam ve kimlii byk lde
olan ve bizim kiisel ve mahrem yaam kocasnn ya da babasnn kimlii tara
larmz pek ok deiik biimlerde fndan belirlenmekteydi. Gemi
etkileyen bir olgudur. Kanlmaz zamanlarda, bireylerin kiisel kimlikleri,
olarak, krselleen gler, kiisel iinde doduklar topluluk iinde
olmayan kaynaklarn -medya, internet biimleniyordu. Bu toplulukta geerli
ve popler kltr gibi- yansra baka olan deerler, yaam biimleri ve etik,
lke ve kltrlerden gelen bireylerle insanlarn yaamlarn onlara gre
girdiimiz kiisel temas yoluyla da ynlendirecei, grece sabit buyruklar
bizim yerel ortamlarmza, evlerimize sunmaktayd.
ve topluluklarmza girdike, bizim
kiisel yaamlarmz deimitir. Bununla birlikte, kreselleme
koullarnda, insanlarn kendi kimlikle
Kreselleme bizim gndelik rini etken bir biimde kendilerinin
deneyimlerimizin doasn kkten bir oluturduklar yeni bir bireycilik ynn
biimde deitirmektedir. Yaadmz de bir harekede kar karyayz. Yerel
toplumlar ciddi dnmler geirirken, topluluklar yeni bir kresel dzenle
bu toplumlarn altnda yatan yerleik etkileim iine girdike, gelenek ve
kurumlar da konumlarn yitirmitir. Bu yerleik deerlerin arl azalmaktadr.
bizi, aile, toplumsal cinsiyet rolleri, Daha nceleri insanlarn seimlerini ve
cinsellik, kiisel kimlik, teki insanlarla etkinliklerini yneten toplumsal kodlar,
ve iimizle olan ilikilerimiz gibi nemli lde zayfladlar. rnein
yaammzn kiisel ve mahrem ynle bugn, bir terzinin en byk olu,
rini yeniden tanmlamaya zorlamak kendi geleceini kurarken nndeki
tadr. Kendi hakkmzdaki dne birok yoldan birini seebilir; kadnlar
biimimiz ve teki insanlarla balantla artk ev ii alanla ksdanm deiller;
o
K re s e lle m e v e D e i e n D n y a
102
K re s e lle m e v e D e i e n D n y a
zet
1 M odernlik n cesi toplum un birka trn ayrdetmek ortaya k olan siyasal etkenleri etkiler (ve onlardan
olanakldr. Avc ve toplayn toplumlards. insanlar tahl etkilenir). K ltrel etkiler arasnda, bilim ve
yetitirm ek ve hayvan beslem ek yerine bitkileri toplam a teknolojinin bir baka etkisi bulunur: srekli olarak
ve havyvanlar avlama yoluyla yaamlarn srdrrler. gelenee ve kltrel alkanlklara kar kan m odern
Kr toplumlar evcilletirilm i hayvan yetitiriciliinin dncenin yeniliki ve eletirel nitelii.
nem li bir geim arac olduu toplumlardr. Tarm
7 K resellem e sk sk ekonom ik bir olgu gibi
toplumlar belli toprak paralarnn ekip biilm esine
gsterilir, ne ki bu gr fazlaca basitletirilmitir.
bamldr. D aha byk, daha gelimi nitelikteki kentsel
K resellem e siyasal, ekonom ik, kltrel ve sosya
toplum lar, geleneksel uygarlklar olutururlar.
etkenlerin biraraya gelmesiyle ortaya kmtr.
2 Sanayi toplum lannn geliim i ile Batnn genilem esi, K resellem e her eyden n ce, dnya zerindeki
dnyann pek o k blm nn ele geirilm esine yol insanlar arasndaki etkileim in hzm ve kapsamn
am tr; smrgeletirme sreci de, uzun zam andan beri artran bilgi ve iletiim teknolojileri tarafndan
varln srdren toplum sal dzen ve kltrlerin kkten ynlendirilir.
bir biim de deim esine yol amtr.
8 A rtan kresellem eye birka etken katkda
3 Sanayi toplum larnda, (tekniklerinin ayn zamanda bulunmutur. lkin, Souk Savan bitii, Sovyet-tipi
yiyecek retim inde de kullanld) sanayi retimi kom nizm in k ve uluslararas ve blgesel
ekonom inin ana temelidir. Sanayilemi lkeler arasnda, ynetim biim lerinin gelim esi dnyadaki lkeleri
Bat lkeleri, Japonya, Avustralya ve Y eni Zelanda birbirine yaknlatrmtr. kincisi, bilgi
bulunmaktadr. Dnya nfusunun byk bir blm nn teknolojisindeki yaylma, dnya apnda bilgi akn
yaad gelimekte olan diinjad aki lkelerin hem en hepsi kolalatrm ve insanlar daha kresel bir bak as
eskiden sm rge olan lkelerdir. B u lkelerdeki nfusun benim sem eye yneltmitir. ncs, dnyay saran ve
byk blm , bir blm dnya piyasalarna baml ekonom ik piyasalan birbirine balayan rerim ve
olan tarmsal retim de almaktadr. tketim alar oluturan ulusar irkederin
byklkleri ve etkileri artmtr.
4 Toplumsa! deime bir toplum un kurum lan ile
kltrnn zam an ierisinde dnm esi olarak 9 K resellem e, scak tartm alarn olduu bir konu
tanmlanabilir. M odern d nem , insanlk tarihinin haline gelmitir. Kukucular, kresellem e
yalnzca kk bir blm n oluturuyor olsa da, hzla dncesinin abartldn ve bugnk karlkl
ve nem li deim eler ortaya karm tr; deiim in hz bamllk dzeylerinin daha n ce de yaandn ileri
da giderek artmaktadr. srmektedir. B ir blm kukucu bunun yerine, byk
fnans ve ticaret gruplarnn ierisindeki etkinliin
5 Toplum sal rgt ve kurum larn, avc ve toplayc
younlamasna neden olan blgesellem e sreleri
toplum lardan tarmsal ve m od ern sanayi toplum lara dek
zerine odaklanmaktadr. An kresellem eciler tam
geliim i, tek bir etkene dayal bir toplum sal deime
kart bir bak asn benim serler ve ulusal
kuramn tarafndan aklanamayacak kadar eitlilik
hkmderin roln btn btn ortadan kaldrma
gsterir. E n azndan byk etki kategorisi
tehdidi yaratan gerek ve gl bir olgu olduunu ilen
ayrdedilebilir. Fiziksel evre, iklim ya da iletiim
srm ektedirler. nc bir grup, dnmcler,
yollannn (rmaklar, dalann arasndaki geider) varl
kresellem e, bugnk dnya dzeninin pek ok
gibi etkenleri ierir; bunlar, zellikle ilk ekonom ik
ynn ekonom ik, siyasal ve toplum sal ilikiler de
gelimeleri etkilediinden dikkate alnmalar gereken,
iinde dntrdne ancak eski kalplarn bugn de
ancak abartlm am as yerinde olan etkenlerdir. Siyasal
varln srdrdne inanmaktadr. B u gre gre,
rgtlenm e (zellikle askeri g), avc ve toplayc
kresellem e, kimi zaman birbirine kart ynde ileyen
topluluklar belki de darda braklmak zere, geleneksel
okynl akmlarn etkilerini ieren elikili bir sretir.
ya da m odern, btn toplum lar, etkiler. Kltrel
etkenler arasnda din (deimeyi engelleyebilir), iletiim 10 K resellem e ulusal snrlar aan ve varolan siyasal
sistem leri (yaznn bulunuu gibi) ve bireysel liderlik yer yaplarn denetim inden kaan zorluklar yaratmaktadr.
alr. T ek tek hkm etler bu ulustesi sorunlarla
baedebilecek donanm a sahip olmadklarndan, kresel
6 M odern toplum sal deime zerindeki en nem li
sorunlan kresel bir biim de ele alabilecek yeni kresel
ekonom ik etki, srekli yenilie ve retim teknolojisinin
ynetim biim lerine gereksinim vardr. Hzla deien
gzden geirilm esine bal olan ve bunlar yaratan sanayi
toplum sal dnya zerinde kendi irademizi yeniden
kapitalizmidir. Bilim ve teknoloji de, en nem lisi grece
duyurmak, yirm ibirinci yzyln en byk meydan
etkin ynetim biim lerine sahip olan m odern devlerin
okum as olabilir.
103
Kfle T P lrjrr ve Deien Dnya
Dnme soruar
1. Toplumsal deime srelerinde byk liderlerin rol ne kadar nemlidir?
2. Kreselleme ayn zamanda nasl yerel bir olgu olabilir?
3. Kreselleme ayn zamanda komnizmin kne yol at m?
4. Artan bireycilik duygusu szkonusuyken, bizler nasl bir kii olmak istediimizi seme
zgrlne sahip miyiz, yoksa seim konusunda marka m davranyoruz?
5. Ulusar irkeder gerekten de hkmeerden daha m gller?
6 Kreselleme kresel bir kltre yol aacak m?
Ek kaynaklar
Ulrich Beck, W hat is Globali^ation? (Cambridge: Polity, 1999).
R. Cohen ve P. Kennedy, GlobalS ociology (Londra: MacMillan, 2000).
PeterDicken, Global S hift:Transformingthe WorldEconomy (New York: Guilford Press, 1998).
JohnGray, FalseDa>n: TheDelusonsof GlobalCapitalism (Londra: GrantaBooks, 1998).
David Held ve Anthony McGrew (yay), The Globali^ation Reader, ikinci bask (Cambridge: Polity
2000).
FrankJ. Lechner ve John Boli (yay), The Global^ation Reader {Oxford: Blackwell, 2000).
Joseph Stigtz, Globali^aton and its Discontents (Londra: Ailen Lane, 2002).
J. Timmons Roberts ve Amy Hite (yay), From Moderni^aton to Globali^ation: Perspectives on
Development andSocial Change (Oxford: Blackwell, 1999).
Sarah Owen Vandersluis ve Paris Yeros (yay), Poverty in World Politics: Whose Global Era?
(Basingstoke: Macmillan, 1999).
104
K re s e lle m e v e D e i e n D n y a
nternet balantlar
Kreselleme kayna:
http://www.Polity.co.uk/global
Ticaretin izlenmesi
http://www.tradewatch.org
105
indekiler
Sosyolojik sorular
Bilimsel yaklam
Aratrma sreci
Nedeni ve sonucu anlamak
Nedensellik ve birlikte deime
Aratrma yntemleri
Etnografya
Derleme
Deneyler
Yaam tarihleri
Karlatrmal aratrma
Karlatrmal ve tarihsel aratrmay
birletirme
Gerek dnyada aratrma: yntemler,
sorunlar ve tuzaklar
insan denekler ve ahlki sorunlar
Sosyoloji sadece aikar olann yeniden
ifade edilmesi mi?
Sosyolojinin etkisi
^et
Dnme sorulan
E k kaynaklar
Internet balantlan
Sosyolojik Soru Sorma
ve Cevaplama
adamlar burada? stelik teki
tuvaletlerin bulunduu yer bu tuvaletin
yerinden daha msait. Bu adamlar
byle bir araya getiren tuvaletlerden
baka ortak bir ilgi mi var?
Bu adamlarn hi biri tuvaletleri
kendi resmi ina amalar iin
kullanmak zere ziyaret etmiyorlar:
onlar Birleik Krallkta 'samanlkta i
tutmak' diye bilinen 'p ak' cinsel
Bir i gnnn sonuna doru ilikide bulunmak iin oradalar. Birok
Amerika Birleik D evletleri'nin erkek -evli ve bekar, doru dzgn
Missouri eyaletinin St Louis kentindeki kimlikleri olan ve kendilerini gey olarak
bir parkta bulunan umumi tuvaletler gren- tanmadklar insanlarla cinsel
aniden beklenenden daha megul olur. iliki kurmann yolunu aramaktadr.
Bir adam zerinde gri bir takm elbise Onlar, cinsel heyecan yaamay um
ile; bir dieri banda basketbol apkas, makta fakat birine balanmaktan
ayanda spor ayakkabs, ortu ve kanmak istemekteler. Onlar, bu kamu
tirt ile, bir ncs btn gn mekan iindeki karlamalarn tesine
araba tamir ettii tamirhaneden kt geen bir vaat olmasn istememekteler.
i tulumu ile ieri girer. Ne yapyor bu
108
S o s y o lo jik S o r u S o r m a v e C e v a p la m a
109
Sosyolojik Soru Sorma ve Cevaplama
umuma ak bir tuvalet nasl kulla ada kadnlarn hayat nasl ele alnmal?
nldna bal olarak aslnda toplumsal Humphreys almasn yapt zaman
olarak ina edilmi bir mekandr. da feminist yaklam baat deildi, fakat
bugn bir feminist kadnlarn hayatnn
Modern kuramsal yaklamlarn
-belki birlikte yaadklar erkeklerin
unsurlarnn Humphreys'in almas
faaliyetleri hakknda hibir ey bilme
nn ele ald meseleleri anlamamza
yen kadnlarn- ay odalarndaki bu gizli
yardmc olacana dikkat edilmesi de
faaliyetten nasl etkilendiini sorabilir
nemlidir: Bir etkileimci unu
di. izleyen blmde bu kuramsal
sorabilirdi: etkileim sreciyle bu
yaklamlarn bazlarna geri dneceiz.
davran nasl gerekleiyor? Ne tr
etkileim meydana geliyor? Hump- ayodas Ticareti'nin ilk kez
hreys, ay odalarna gidenlerin oraya baslmasnn zerinden neredeyse 40 yl
giden dier kiilerden sessiz olmay geti ve aradan geen zamanda toplum
rendiklerini tespit etti. Bu, balanma gey kimliklerine ve cinsel ilikilerine
olmakszn mahremiyeti koruma daha hogrl hale geldi. Kitabnn
talebine bir cevaptr. Bir baka tespit basmndan sonra Humphreys bu
tuvalete giden ve balangtaki cinsel deimeyi mmkn klan siyasal
tekliflere cevap vermeyen erkeklere hareketin -gey haklar hareketinin- bir
artk daha fazla yaklaamayacadr. paras haline geldi. O, bulgularn,
Cinsel bir iliki durumunun olumas mahkemeleri ve polisi, gey cinsel
iin her bir taraf ibirlii yapmaldr. ilikisine giren erkekler hakkndaki
Ilevselci bir yaklam yle sorabilirdi: yasal kovuturmalar gizli cinsel
ay odas toplumun bir btn olarak faaliyetin olumsuz yan etkilerini
srp gitmesine ne katk salamak ortadan kaldracak ekilde yrtmeye
tadr? Cevap, ay odasnn cinsel bir ikna etmek iin kulland.
faaliyete k yolu salad ve gizli
Humphreys'in yapt gibi, olaan
olarak yapldnda bu faaliyete
hayatn yzeysel olarak anlalmasnn
katlanlar ve toplumun dier yelerini
tesine gitmek genelde sosyolojik
eylerin kabul edilmi dzenine meydan
aratrmann iidir. yi aratrma kendi
okumakszn gnlk hayatlarn
toplumsal hayatmz yeni bir bakla
'normal' insanlar olarak srdrmeye
anlamaya yardmc olmaldr. Sorduu
muktedir klddr. M arksist bir
sorularla ve ortaya koyduu bulgularla
yaklam yle sorabilirdi: Ekonomik
bizi artmaldr. Hem kuramsalla-
snf ilikileri hakkndaki dnce ay
trmada hem de aratrmada sosyolog
odalarnda da mevcut mu? Humphreys,
lar ilgilendiren konular ou halde
ay odalarndaki gayri-ahsi cinsel
bakalar hakknda kayg ekenleri
ilikinin demokratik bir vasf tadn
ilgilendiren konulara benzer. Fakat
tespit etti. Btn toplumsal snf ve
byle aratrmalarn sonular sk sk
rklardan erkekler cinsel temas iin bu
bizim saduyu yoluyla sahip olduu
mekanlarda bir araya gelmektedir. Son
muz inan ve kanaatlerimize kar bir
olarak, feminist bir yaklam yle
gidiat gsterir.
sorabilirdi: Hepsi erkeklerden oluan
bu inceleme grubu hakkndaki alm
110
S o s y o lo jik S o r u S o r m a v e C e v a p la m a
111
S o s y o lo jik S o r u S o r m a v e C e v a p la m a
mz gerekir. Birok sosyolog esas olarak mann ideal olarak nasl yaplmas
grgl sorular zerine almaktadr gerektii ile gerek-dnya aratrmala
fakat aratrmalarnda biraz olsun rnn nasl yapldklar arasnda sk sk
kuram bilgisi klavuzluk etmedii nemli farkllklar vardr.
mddete onlarn almalarnn aydn
latc olmas hayli zayf bir ihtimaldir
(baknz 3.1. Tablo)
Bilimsel yaklam
Durkheim, Marx ve dier kurucu
Ayn zamanda, sosyologlar kuram
lar sosyolojiyi bir bilim olarak
sal bilgiye kendisi iin ulama abasnda
dndler fakat gerekten insann
deillerdir. Bu konudaki standart gr,
toplumsal hayatn bilimsel olarak
deerlerin yanl sonular dourmasna
inceleyebilir miyiz? Laud Hump
izin vermeksizin toplumsal aratrma
hreys'in 'ay odas ticareti' zerine
larn gerek dnya sorunlaryla ilgili
gzlemleri gerekten bilimsel mi? Bu
olmas ynndedir. Bu blmde nesnel
soruyu cevaplamak iin nce kelimenin
bilgi retmenin mmkn olup olma
anlamn anlamalyz. Bilim nedir?
dna daha ayrntl bakacaz.
Sosyolojik aratrmann ana aamalarn Bilim, sistematik grg inceleme
incelemeden nce sosyolojinin bilimsel yntemleri kullanmak, veri zmle
doasn vurgulayarak balyoruz. mesi yapmak, kuramsal dnmek ve
Bundan sonra baz gerek aratrmalar savlar mantksal olarak deerlendir
incelerken en yaygn olarak kullanlan mek suretiyle belli bir konu hakknda
baz aratrma yntemlerini karlat bir bilgi bnyesi gelitirmektir. Bu
racaz. Greceimiz zere, bir aratr tanma gre sosyoloji bilimsel bir
Kuramsal soru Bu olgunun altnda yatan nedir? O kullarda kzlar neden daha
iyi bir perform ans
gsteriyorlar? Bu deim eyi
aklamak iin hangi etkenlere
bakmalyz?
11 z
S o s y o lo jik S o r u S o r m a v e C e v a p la m a
1 13
So sy o lo jik Soru So rm a v e C evap lam a
1 14
S o s y o lo jik S o r u S o r m a v e C e v a p la m a
115
S o s y o lo jik S o r u S o r m a v e C e v a p la m a
/
Btn bu tek tek aratrmalar sosyoloji
topluluu iinde devam eden aratrma
Neden ve sonucu anlama
faaliyederinin bir parasdr. Dier Aratrma ynteminde stesinden
bilginler Humphreys'in bulgular gelinmesi gereken sorunlardan biri
zerine yeni aratrmalar ina ettiler. nedenin ve sonucun zmlenmesidir.
ki olay ya da durum arasndaki bir
Gereklik kendini dayatr! nedensel iliki bir olay ya da durumun
Yukarda anlatlanlar fiili bir dierini retmesi eklindeki birlikte
aratrma srecinde olanlarn baside- liktir. Eer, yn tepe aa evrili bir
tirilmi bir biimidir (baknz 3.1 ekil). arabann el freni salverilirse, araba,
Gerek bir sosyolojik aratrma sre olaan olarak, eimden aa yuvarla-
cinde bu aamalar nadiren byle nacaktr. Freni salvermek bunu
dzenli ve derli toplu bir ekilde meydana getirdi ve bunun sebepleri
birbirini izler ve hemen her zaman ilgili fiziksel ilkelere atfla anlalabilir.
ilerin bir oranda karmakark olmas Doa bilimleri gibi sosyoloji de btn
sz konusudur. Bu ikisi arasndaki fark olaylarn sebepleri olduunu varsayar.
bir yemek kitabndaki tarif ile fiilen Toplumsal yaam hibir mant olmak
yemek hazrlamaya benzemektedir. szn, tesadfen meydana gelen olaylar
Deneyimli alar yemek kitabna dizisi deildir. Sosyolojik aratrmann
bakarak yemek piirmezler ve fakat yine -kuramsal dnme ile bir arada- ana
de bakarak piirenlerden daha iyi yemek grevlerinden birisi sebepleri ve
piirebilirler. Sabit bir tarifi izlemek sonular belirlemektir.
gereksiz derecede ksdayc olabilir; Nedensellik ve birlikte deime
byk sosyolojik aratrmalarn pek
ou kat bir biimde burada belirtilen Nedensellik dorudan doruya
aamalara sokulamazd, her ne kadar korelasyon ilikisinden karlamaz.
aamalarn ou aratrma iinde var Birlikte deime iki olay dizisi ya da
olsa bile. deiken arasnda dzenli bir ilikinin
var olmas demektir. Deiken,
bireylerin ya da kmelerin deime
gsterdikleri herhangi bir boyuttur.
I 16
S o s y o lo jik S o r u S o r m a v e C e v a p la m a
117
Sosyolojik Soru Sorma ve Cevaplam a
118
S o s y o lo jik S o r u S o r m a v e C e v a p la m a
119
S o s y o lo jik S o r u S o r m a v e C e v a p la m a
120
S o s y o lo jik S o r u S o r m a v e C e v a p la m a
Derlem eler ok sayda bireyden etkin bir Toplanan m alzem e yzeysel olabilir; soru
ekilde veri toplam ay m m kn kadnn ok standart old u u bir durum da
klar. cevaplayanlarn grleri arasndaki nem li
farllklar kaybedilebilir.
Belgesel aratrma ncelenen belgelerin trne bal Aratrmac yanl olabilecek m evcut
olarak, ok sayda vaka hakknda verilere bamldr.
veri yannda, d erinlii olan
m alzem e salar.
Uzunca bir sre, katlarak gzleme dklar iin aratrmac srekli sinirli
dayal aratrmalarn karlalan tehlike veya asabi olabilir; dorudan soru
veya sorunlardan bahsetmemeleri sormalar baz durumlarda memnu
olaand fakat daha yakn zamanlarda niyetle karlanrken baz durumlarda
alan aratrmaclarnn yaynlanm an da souk bir sessizlikle karlanabilir.
ve gncelerinde bu konuda daha ak Baz alan aratrmalar fiziksel bakm
davranlmaktadr. Sk sk yalnzlk dan bile tehlikeli olabilirler; rnein bir
duygusu ile baa kmak gerekir nk su etesini inceleyen bir aratrmac
gerekten ait olmadnz bir toplumsal polis muhbiri olarak grlebilir veya bir
balama ya da toplulua uymak kolay kast olmakszn rakip etelerle at
deildir. Grup yeleri kendileri hakkn maya karabilir.
da ak ve samimi olarak konuma
121
Sosyolojik Soru Sorma ve Cevaplam a
122
S o s y o lo jik S o r u S o r m a v e C e v a p la m a
123
S o s y o lo jik S o r u S o r m a v e C e v a p la m a
124
Sosyolojik Soru Sorma ve Cevaplam a
meyen kiilerle yeniden temas kurmak uygulanabilir. Bir rnek Philip Zimbar-
veya yedek kiilerle grmek iin aba do'nun zekice yapt yap-inan hapis
gsteriliyor olsa bile. Yoklamalara hanesi deneyidir: Deneyde ren
cevap vermeyen ya da kendisiyle cilerin bazlar gnll olarak gardiyan,
mlakat yaplmasn kabul etmeyen dierleri de gnll olarak mahkum
kiiler hakknda ok az ey bilinmek rol oynadlar (Zimbardo 1972). Onun
tedir, fakat yoklama almas ou kere amac bu fakl rolleri oynamann tutum
davetsiz misafir ve zaman alc olarak ve davranlarda ne tr deiikliklere yol
grlmektedir. atn grmekti. Sonular aratrma
clar sarst. Gardiyan roln oynayanlar
Deneyler
abucak otoriter bir tavr takndlar ve
Deney, bir aratrmac tarafndan mahkum roln oynayanlara kar
kurulmu olduka denetimli artlar gerekten husumet gstermeye, onlara
altnda bir varsaym snama giriimi emir yadrmaya, kt muamele
olarak tanmlanabilir. Dier aratrma yapmaya ve kabadaylk gstermeye
yordamlarnn sunduklarna kyasla baladlar. Mahkumlar ise, bunun
daha byk avantajlar saladklarndan aksine, kaytszlkla kark bir isyankar
deneyler doa bilimlerinde sk kullanl lk gsterdiler -gerek hapishanelerde
maktadr. Deneysel bir ortamda yatan mahkumlar arasnda ska
aratrmac incelenen durumlar doru karlalan bir tepki. Etkiler ylesine
dan denetler. Doa bilimleriyle kar belirgin ve gerilim dzeyi ylesine
latrldnda, sosyolojide deney yksekti ki, deney erken bir aamasnda
yaplabilecek saha hayli kstldr. Sadece iptal edildi. Ancak sonular nemliydi.
ok az sayda insandan oluan gruplar Zimbardo hapishanelerde davrann
laboratuvar ortamna getirilebilir ve burada bulunanlarn bireysel zellikle
byle deneylerde insanlar kendilerinin rinden ok hapishane ortamnn
incelendii bilirler ve doal davranma doasndan etkilendii sonucuna vard.
yabilirler. Denek davranndaki bu tr
deimelere 'Howthorne etkisi' denir.
1930'larda Western Elektrik irketi'nin Yaam ykleri
Chicago yaknndaki Howthorne Deneylerin aksine, yaam yk
fabrikasnda i verimlilii incelemesi
leri btnyle sosyoloji ve dier sosyal
yapan aratrmaclar deneysel ortam
bilimlere ait bir yntemdir: onlarn
dzenlenmesi her ne olursa olsun
doa bilimlerinde yeri yoktur. Yaam
(aydnlatma seviyesi, mola verme
tarihleri belli bireyler hakknda
rntleri, alma ekibinin bykl
derlenmi -ounlukla bireylerin kendi
gibi) iilerin verimliliinin kendilerinin
hatrladklarndan derledikleri- biyogra
de beklemedikleri bir ekilde yksel
fik malzemelerden oluur. Dier ara
meye devam ettiini tespit ettiler, iiler
trma yntemleri inanlarn ve tutumla
kendilerinin inceleme altnda oldukla
rn zaman iinde gelimesi hakknda,
rnn farkndaydlar ve kendi doal i
genellikle yaam-ykleri ynteminin
sratlerini hzlandrdlar.
rettii kadar malzeme retmezler.
Bununla birlikte, deneysel yntem Ancak, yaam tarihleri yntemi pek
sosyolojide bazen ie yarar bir ekilde nadiren sadece insanlarn hatralarna
125
S o s y o lo jik S o r u S a r m a v e C e v a p la m a
126
S o s y o lo jik S o r u S o r m a v e C e v a p la m a
127
S o s y o lo jik S o r u S o r m a v e C e v a p la m a
128
Sosyolojik Soru Sorma ve Cevaplam a
129
S o syo o |iK i o u M i m a v e c e v a p la m a
Sosyolojinin etkisi
Sosyolojik aratrma ok nadiren
sadece sosyologlarn entelektel
topluluunu ilgilendirir. Onun sonu
lar ou kere toplum iinde yaylmakta
dr. Vurgulanmas gerekir ki, sosyoloji
sadece modern toplumlarn incelen
mesi deil, bu toplumlarn devam eden
yaamlarndaki nemli bir unsurdur.
Birleik Krallkta evlilik, cinsellik ve
ailede meydana gelen deiiklikleri (7.
ve 12. blmlerde tartlmaktadr) ele
alalm. Sosyolojik aratrmann toplu
ma szlmesinin bir sonucu olarak
modern toplumda yaayan ok az insan
bu deimelerden habersizdir. Bizim
dnme biimimiz ve davranlarmz
karmak ve ou kere ince yollarla
sosyolojik bilgiden etkilenmekte, bu
surede bu bilgi sosyolojik incelemenin
alann yeniden ekillendirmektedir.
Sosyolojinin teknik kavramlarn
kullanarak bu olguyu tarif etmenin bir
yolu sosyolojinin davranlar incelenen
insanlarla dngsel bir iliki iinde
bulunduunu sylemektir. Dng-
sellik, 4. blmde greceimiz zere (s.
159-160), sosyolojik aratrma ile insan
130
Sosyolojik Soru Sorma v e Cevaplam a
9 1 0 0 ,0 0 0 y ay lm n n ya d a d alm n derecesin i
h e s a p la m a n n b ir y o lu d u r k i, b u ra d a sfrd a n
10 1 5 0 ,0 0 0
1 0 ,0 0 0 ,0 0 0 k a d a r u z a n m a k ta d r.
11 2 0 0 , 0 0 0
12 4 0 0 ,0 0 0 K o r e la s y o n k atsay lar ik i (vey a d a h a fazla)
d e i k e n in b irb irle rin e n e k a d a r b a la n m
13 10,000,000
o ld u k la rn ifa d e e tm e n in k u lla n l b ir y olud ur.
A ritm e tik o rta la m a , b u o n k iin in sah ip k i d e i k e n b t n y le b irlik te d e i tik le rin d e
o ld u u s e r v e tin m ik ta n n to p la y p s o n u c u 1 3 'e m k e m m e l b ir p o z it if k o r e la s y o n d a n s z ed e riz
b lm e k su re tiy le e ld e e d ile n d e e re k a r lk g elir. v e b u 1 .0 o la ra k ifa d e ed ilir. k i d e i k e n a ra sn d a
T o p la m 1 1 , 0 8 5 , 0 0 0 'd ir ; b u n u 1 3 'e b ld m z d e h i b ir ilik i te s p it e d ilm e d i in d e -y an i h i b ir
8 5 2 ,6 9 2 .3 1 e ld e ed e riz . S a la n a n b t n v e rile re ilik iy e sa h ip o lm a d k la rn d a - k atsay sfrd r. k i
d a y a n d i in b u e k ild e eld e e d ile n o r ta la m a o u d e i k e n b irb irle riy le b t n y le te rs iliki iin d e
k e re ie y arar b ir o rta la m a d r. A n c a k , b ir ya d a o ld u k la rn d a , m k e m m e l b ir n e g a t if k o re la s y o n
b ir k a v a k a n n o u n lu u n a ld n d a n o k fark l m e v c u ttu r v e b u 2 1 .0 'la ifa d e ed ilir. T o p lu m
d e e rle r a ld b ir d u ru m d a b u o r ta la m a b ilim le rin d e m k e m m e l k o re la s y o n la ra h i
a ld a tcd r. Y u k a rd a k i r n e k te , b ir v a k a n n ald ra s tla n m a z . s te r p o z itif, is te r n e g a t if o ls u n , 0 .6
d e e rin o k b y k o lu u n d a n d o lay , o r ta la m a vey a d a h a fa z la d e re c e d e k i b ir k o re la s y o n u n
u y g u n b ir m e rk e z i e ilim l s d e ild ir, re s m i in c e le n e n d e i k e n le r a ra s n d a g e n e llik le g l
a rp tm a k ta d r. O rta la m a y k u lla n a ra k b u v erileri b ir ilikiy i g s te r d i i d n l r. B u d zey d e b ir
z e d e m e k iste d i im iz d e in s a n la rd a n o u n u n k o r e la s y o n to p lu m s a l s n f k k e n i ile , d iy e lim , oy
g e r e k te sa h ip o ld u k la rn d a n o k d a h a fa z la v e r m e d a v ra n a ra s n d a b u lu n a b ilir.
s e r v e te sa h ip o ld u k la n iz le n im i e d in e b iliriz .
131
Sosyolojik Soru Sorma ve Cevaplam a
132
Sosyolojik Soru Sorma ve Cevaplam a
3.3. Tablo kamet eden her 1,000 kii bana den motorlu ara says:
seilmi lkelerin bir karlatrmas
1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002
1Avusturya 527 527 427 478 523 540 547 551 556 564 570 582 589
2 Belika 462 463 503 515 528 543 495 509 529 544 555 565 537
3 Kanada 432 442 441 454 464 487 494 482 490 500 511 517 520
4 Almanya 842 718 779 725 719 771 783 784 792 798 810 816 807
5 Yunanistan 443 433 453 441 439 428 448 458 474 486 493 516 533
6 Portekiz 600 619 627 595 569 565 565 564 580 566 569 572 581
7 Trkiye 310 370 407 439 438 501 533 569 610 654 698 711 756
8 Birleik Krallk 57 47 53 61 64 68 97 105 111 116 124 148 148
9 Birleik Devletler 248 246 257 271 283 298 313 328 351 378 406 428 450
Kaynak: OECD bactbook (2005)
133
Sosyolojik Soru Sorma ve Cevaplama
Dnme sorular
1 Eer ou aratrma projesi aratrma sorunlarndan balyorsa, sorunlarn neler
olduuna kim karar veriyor?
2 Desteklenebilecek ya da yanllanabilecek belli varsaymlar oluturulmas niin
ok nemlidir?
3 Aratrma srecinin seyri neden nadiren plana gre ilerler?
4 Aratrmac hata/yanllk ihtimalini nasl en aza indirebilir?
5 Baz aratrma yntemleri dierlerinden daha bilimsel midir?
6 Birlikte deime ile bir eye neden olmay birbirinden ayrt etmek niin ok
nemlidir?
Ek kaynaklar
Alan Bryman, SocialResearch Methods (Oxford, New York: Oxford University Press,
2001). Joel Best, Dammed Ues and Statistics: Untangling Numbers from the Media,
Politicians, andActivist (Berkeley: University of California Press, 2001).
Ruth Levitas ve Will Guy, lnterpreting Offcial Statistics (Londra: Routledge, 1996).
Martin Hammersley ve Paul Atkinson, Ethnography: Principles in Practice (Londra:
Routledge, 1995).
Lee Harvey, Morag MacDonald ve Anne Devany, Doing Sociology (Londra:
Macmillan, 1992).
Tim May, Social Research: Issues, Methods and Process, 3. Bask (Buckingham: Open
University Press, 2001).
134
S o s y o lo jik S o ru S o rm a v e C e v a p la m a
nternet balantlar
Market and Opinion Research International (MORI) (Uluslararas Pazar ve
Kamuoyu Aratrmalar)
http://www.mori.com
135
indekiler
138
S o s y o lo jid e K u r a m s a l D n c e
139
S o s y o lo jid e K u r a m s a l D n c e
alt. Zira, nceki alar ve kltr Ehli hizmet olarak bir memuriyette
lerdeki varlkllarn aksine, bu gruplar almadaki baary gsteren maddi
kendi servederini har vurup harman refah, bir kimsenin hakikaten
savurmadlar. Bunun yerine, biriktir seilmilerden olduunun esas iareti
dikleri serveti bakanln yaptklar haline geldi. Bylece, sz konusu
iletmelerin geliimini daha da fikirlerden etkilenmi olan gruplar
ilerletmek iin kullandlar. arasnda ekonomik baarya ynelik ok
byk bir gdlenme yaratld. Ancak
Weber'in kuramnn z, kapitaliz
bu gdlenmeye mminin gsterisiz
min ruhundaki tutumlarn dinden
ve tutumlu bir hayat yaama ihtiyac
devirildiidir. Byle bir grn
elik etti. Pritenler sefahatin er
gelimesinde Hristiyanln genelde
olduuna inanmaktaydlar, dolaysyla
ksmi bir rol oldu, gdlenmenin esas
servet biriktirme gds kasvetli ve
gc Protestanlk tarafndan saland
gsterisiz bir hayat tarz ile birleti.
-zellikle Protestanln bir eidi olan
Pritenizm. lk kapitalistierin ou lk dnem giriimciler kendile
Pritendiler ve birou Kalvinci rinin toplumda byk deiikliklerin
grleri benimsemilerdi. Weber, meydana geliine yardmc olduklarnn
birtakm Kalvinci dsturlarn kapitalist ok az farkndaydlar; onlar her eyin
ruhun dorudan kayna olduklarn stnde dinsel gdler tarafndan
ne srd. Bu dsturlardan birisi zorlanm kiilerdi. Pritenlerin
insann, Tanr'nn yeryzndeki vastas mnzevi -yani nefsinden feragat eden-
olduu ve insann ehli hikmet olarak bir hayat tarz sonunda ada medeniyetin
memuriyette -Tanr'ya daha byk esas bir paras haline geldi. Weber
hamd- sena olmas iin bir meslekte- yle yazd:
almasnn Kadiri Mudak tarafndan P rite n eh li h iz m e t o larak b ir m em u riy ette
gerekli grld fikriydi. alm ak isted i, b iz ise b y le yapm ak
zoru n d ay z. nk a sk etizm , m a n a str
Kalvinciliin ikinci nemli bir yn h cre le rin d e n k arlp g n l k hayatn
mukadderat fikriydi. Buna gre, sadece iin e ta n n ca v e d nyevi ahlak kendi
kaderleri yle takdir edilmi belli e g e m e n li i a ltn a alm ay a b a la y n c a ,
insanlar seilmiler -yani ahirette r o l n , ad a e k o n o m ik d z e n in
m u a z z a m e v re n in i yaratm ad a o y n ad .........
cennete girecekler- arasndayd. Kal-
A sk e tiz m , dnyay yen id en b iim le n d irm e
vin'in retisinin zgn biiminde ifade iin i y k len d i in d en v e k en d i lklerini
edildii haliyle, bir insann dnyada d ny ad a g e r e k le tirm e k isted i in d en ,
yapaca hibir ey onun seilmilerden m ad d i eyalar in sa n hayat zerin d e tarihin
biri olup olmamasn deitiremezdi; bu n ceki h i b ir d n e m in d e g r lm e m i
d ereced e g id e re k a r ta n ve so n u n d a
Tanr tarafndan nceden takdir ve
a m an sz h ale g e le n b ir g kazand . . . . B ir
tayin edilmiti. Ancak, bu inan k im se n in kend i m em u riy etin d ek i d evi
Kalvin'in izleyicileri arasnda ylesine fik ri, l d in sel in an larn hay aleti g ibi
bir bunalma sebep oldu ki, inananlarn, y aam larm z iin d e sin si sin si d o lam ak
seilmiliin alameti saylabilecek baz tadr. M em u riy etin y erin e g etirilm esi en
y k sek m an ev i ve k lt rel d eerlerle
iarederi tanmalarna imkan salamas
ilik ilen d irilem ez o ld u u n d a ya d a, dier
iin daha sonra biraz deitirildi. yanda, e k o n o m ik b ir z o ru n lu lu k olarak
h issed ilm esi g e rek m ed i in d e, birey on u
140
Sosyolojide Kuramsal Dnce
141
S o s y o lo jid e K u r a m s a l D O n c e
142
S o s y o lo jid e K u r a m s a l D n c e
143
S o s y o lo jid e K u ra m sa l D n c e
I J . +11-,*umr.m,-n r/tm .nun.'LiL'K m
144
S o s y o lo jid e K u ra m s a l D n c e
145
s o s y o lo jid e K u ra m s a l D n c e
146
S o s y o lo jid e K u r a m s a l D f l n c e
147
S o s y o lo jid e K u ra m s a ! D n c e
148
S o s y o lo jid e K u ra m s a l DG G nce
149
S o s y o lo jid e K u r a m s a l D n c e
150
S o s y o lo jid e K u r a m s a l D n c e
151
S o s y o lo jid e K u r a m s a l D n c e
Marksist, liberaller ve muhafazakarlar bir ekli olduu, yani tarihin 'bir yere
ise Weberci grleri benimserler. Yine gittii' ve ilerlemeye gtrd
de, bu ikilemin ilgilendii etkenler, dier dncesinden esinlendiklerini ve bu
ikilemlerin ilgilendiklerinden daha fazla fikrin imdi artk km olduunu ileri
olarak, dorudan deneysel doas olan srmektedirler. Artk bir anlam ifade
etkenlerdir. Modern ve daha az gelimi eden byk anlatlar ya da meta-
toplumlann evrimleme yollar zerine anlatlar -yani kapsayc tarih ve
olgusal incelemeler deime rntle- toplum kavraylar- yoktur (Lyotard
rinin bu grlerden hangisine daha 1985). Savunulabilecek genel bir ilerle
fazla uyduunu belirlememize yardmc me fikri olmad gibi tarih diye bir ey
olur. de yoktur. Postmodern dnyann
istikameti, Marx'n mit ettii gibi,
sosyalist olmak deildir. Aksine,
Yeni sosyoloji kuramlar postmodern dnya, zerinde medyann
Modern dnyann nasl ekillendi egemen olduu ve bizi gemiimizin
rilmi olduuna dair yukanda belirtilen 'dna karan' bir dnyadr. Post
ikilemler bugn de nemli olmakla modern dnya olduka oulcu ve
birlikte yeni kuramclar Marx'tan ve eitlidir. Saysz film, video, televizyon
W eber'den daha ileriye gitmeyi program ve web sitelerinde imajlar
denemilerdir. Dou Avrupa'da kom dnya leinde dolamaktadr. Pek
nizmin kyle birlikte modern ok fikir ve deer ile iliki kurmaktayz
dnyay anlamak bakmndan Marx'n fakat bunlarn bizim yaadmz
fikirleri bazlarnn bir zamanlar yerlerin tarihi ya da bizim kiisel
dndnden daha az geerli tarihlerimizle ok az ba vardr. Her
grnmektedir, her ne kadar birok ey hi durmakszn akkan grn
bilgin modern dnyann karsna kan mektedir. Bir grup yazar bu durumu
sosyolojik sorularla baa kmak iin yle dile getirmitir:
ana hatlaryla Marksist yaklamlar B iz i m d n y a m z y e n id e n y a p ly o r .
kullanmaya devam ediyor olsalar bile K id e s e l retim , k itlesel t k etici, b yk
(Gamble 1999). eh ir, b a b a d ev let, yaylm b a h e d e k i ev
v e u lu s-d ev let d te: esn ek lik , eitlilik ,
Bazlar eskiden Marksist olan fark llk , h arek etlilik , ile tiim v e ad em -i
dier sosyologlar Marx' btnyle m e rk e z ile m e y k selite. B u s re te b izim
k en d i k im lik lerim iz, z -b e n lik anlaym z,
hesaptan dmektedir. Onlar, Marx'n
kend i z n e lli im iz d n t -r lm e k te .
tarihin genel rntlerini bulmaya Y e n i b ir d n e m e g em e k te y iz . (H ail ve
kalkmasnn baarszla mahkum bir di. 1 9 8 8 )
giriim olduuna inanmaktalar. Post-
moderni^mle balanl bu dnrlere Postmodernliin nemli yazarla
gre, sosyologlar Marx ve Weber'in rndan biri Fransz yazar Jean Baudril-
gelitirmeye alt trden kuramlar lard'dr (onun almas 15. Blm,
-yani, toplumsal deimenin genel bir 'Medya', s. 648-9'da tartlmaktadr).
yorumu- gelitirmeyi artk brakmaldr. Baudrillard, elektronik medyann bizim
gemiimizle olan ilikimizi tahrip
ettiine ve karma kark, bo bir dnya
Postmodernizm
yarattna inanmaktadr. O, yaamnn
P ostm odernizm dncesini daha balarnda Marx'tan gl bir
savunanlar, klasik dnrlerin tarihin ekilde etkilenmi biriydi. Ancak, imdi,
152
S o s y o lo jid e K u r a m s a l D n c e
Jean Baudrillard
153
S o s y o lo jid e K u r a m s a l D n c e
154
S o s y o lo jid e K u r a m s a l D n c e
155
S o s y o lo jid e K u r a m s a l D O u n c e
156
S o s y o lo jid e K u r a m s a l D n c e
157
S o s y o lo jid e K u r a m s a l D n c e
158
S o s y o lo jid e K u r a m s a l D n c e
159
S o s y o lo jid e K u ra m s a l D n c e
160
S o s y o lo jid e K u r a m s a l D n c e
z et
1 . S o s y o lo jid e (v e d i e r to p lu m b ilim le rin d e ) d n d k le ri h e m d e n a sl d n d k le rin d e
k u ra m s a l y a k la m la rd a b ir e itlilik v ard r. B u n u n d e i ik lik le r m e y d a n a g e tir m i le rd ir.
n e d e n i a n la lm a z d e ild ir: k u ra m s a l ta rtm a la r
5. S o s y o lo jid e s r p g id e n d rd n c b ir ta rt m a
z m e k d o a b ilim le rin d e b ile z o r d u r v e k en d i
k o n u s u m o d e r n to p lu m s a l g e li m e n in
d a v ra n m z in c e le m e k o n u s u k lm a k ta y a a n a n
z m le m e s iy le ilgilidir. M o d e r n d n y ad ak i
k a r m a k s o ru n la rd a n t r s o s y o lo jid e z e l
d e i m e s re le ri e sa s o la ra k k a p ita list e k o n o m ik
g l k le r le yz y ze g e lm e k te y iz .
g e li m e ta ra fn d a n m e k ille n d ir ilm e k te d ir y o k sa
2 . S o s y o lo jid e g r a la rn n a t m a s e k o n o m i d e tk e n le r d e d a h il d i e r e tk e n le r c e
d ik k a tle r im iz i b ir o k te m e l k u ra m s a l ik ile m e m i e k ille n d ir ilm e k te d ir? B u ta rt m a d a a ln a n
e k e r. B u n la r n n e m li o la n la r n d a n b iri in s a n d u ru la r b ir o r a n d a fa rk l s o s y o lo g la rn sa h ip
e y le m in i to p lu m s a l y ap ile n a sl o ld u k la r siy asal in a n la r v e tu tu m la rd a n
ili k ile n d ire c e im iz h a k k n d a d r. T o p lu m u n e tk ile n m e k te d ir.
y a ra tcla r b iz le r m iy iz , y o k s a b iz i y a ra ta n to p lu m
6 . T o p lu m s a l g e li m e m e s e le le rin in s te s in d e n
m u ? B u s e e n e k le r a ra s n d a b ir te r c ih y a p m a k ilk
g e lm e d e y e n i d n e m s o s y o lo g la r M a r x v e
g r n d k a d a r z o r d e ild ir v e g e r e k s o r u n
W e b e r 'in t e s in e g e m e y i d e n e m i le rd ir.
t o p lu m y a a m n n b u iki y n n b irb iriy le n a s l
P o s t m o d e r n d n rle r ta rih v ey a to p lu m u n
ili k ile n d ire c e k o ld u u m u z d u r.
g e n e l k u ra m la rn g e li tir e b ile c e k o ld u u m u z u
3 . k in c i b ir ik ile m to p lu m la n n u y u m lu v e d z e n li b t n y le re d d e tm e k te d irle r.
o la ra k m r e s m e d ilm e s i g e re k ti i, y o k sa o n la n n
7 . D i e r k u r a m c la r p o s tm o d e r n iz m i
d ev a m l b ir a t m a ile d a m g a la n m o la ra k m
e le tir m e k te v e to p lu m s a l d n y a n n g e n e l
re s m e d ilm e s i g e re k ti i ile ilg ilid ir. Y in e , b u iki
k u ra m la rn y in e d e g e li tire b ile c e im iz i v e b u n u n
d n c e d e b t n y le b ir b ir le r in e k a r d e ild ir v e
to p lu m s a l d n y ay d a h a iyi y n d e d e i tirm e k
u z la m a ile a t m a n n b irb irle ri ile n a sl ilgili
i in b iz i m d a h a le e tm e y e m u k te d ir k la ca n
o ld u k la rn g s te r m e m iz g e re k ir.
n e s rm e k te d ir. K a m u s a l a la n k a v ra m ile
4 . n c b ir ik ile m to p lu m s a l c in s iy e tle v e H a b e r m a s ', risk to p lu m u k a v ra m ile B e c k ,
z e ld e to p lu m s a l c in s iy e ti s o s y o lo jik d n c e a to p lu m u k a v ra m ile C a s te lls v e g e li tird i i
i in d e g e n e l b ir k a te g o r i o la ra k in a ed ip to p lu m s a l d n g s e llik k a v ra m ile G id d e n s b u
e tm e m e m iz g e re k ti i ile ilgilidir. F e m in is t y a z a rla r k u r a m c la r d a n b a z la rd r.
h e m s o s y o lo g la rn to p lu m s a l c in s iy e t h a k k n d a n e
161
S o s y o lo jid e K u r a m s a l D n c e
Dnme sorular
1. Sosyolojide kuramsal dnme niin ok nemlidir?
2. Weber'in Protestan ahlak zerine almas tek bir kuram m olur yoksa bir dizi
ortaboy kuram m?
3. Dilin incelenmesi toplumun incelenmesi hakknda bize ne syler?
4. Toplumsal cinsiyet sorunu mevcut kuramsal bak alar iine gerekten dahil
edilebilir mi?
Ek kaynaklar
Ulrich Beck, WorldRisk Society, (Malden, MA: Polity, 1999).
Judith Buder, Gender Trouble: Feminism and the Supervision o f Identity, (Londra:
Routledge, 1999).
Judith Buder, UndoingGender, (Londra: Roudedge, 2004).
Alex Callinicos, yiganst Post-Modernism. A. Marksist Critique, (Cambridge: Polity,
1989).
162
S o s y o lo jid e K u r a m s a l D n c e
nternet balantlar
Michel Foucault
http://foucault.info/
Judith Butler
http://www.theory.org.uk/ctr-butl.htm
Jrgen Habermas
http://www.habermasonline.org/
Ulrich Beck
http://www.lse.ac.uk/collections/sociology/whoswho/beck.htm
Manuel Castells
http://sociology.berkeley.edu/faculty/castells/
Anthony Giddens
http://old.Ise.ac.uk/collections/meetthedirector/
163
iindekiler
nsanlarn spor salonlarndaki davranlar, uygar kaytszlk iin genellikle gzel rnekler sunmaktadr.
166
T o p l u m s a l E t k ile im v e G n l k Y a a m
IV i M w* U
M w V V.
A- k t
Yanma oturursan bana gelecek var: otobs yolcular olarak bizler kiisel uzammz korumak
iin elimizden geleni yaparz.
1 67
T o p lu m s a l E t k ile im v e G O n IC k Yaam
taraf da, ilgisini vc konumada yer saatte kalkm olmanz olasdr (tek
aldn gstermek iin, dzenli aralarla bana nemli bir rutin). Her gn
tekinin gzne bakar, ancak gzn yaptnz gibi, sabahleyin erken bir
dikerek bakmaz. Gzn ayrmadan saatte yaptnz yolculuk sonucu okula
bakmak, gvensizlik ya da en azndan giderek derse girmisinizdir. Belki de
tekinin ne sylediini anlamama le yemeini bir arkadanzla yemi,
iareti diye yorumlanabilir. Eer her iki leden sonra tekrar derse gitmi ya da
taraf da birbirlerinin gzne hi kendi banza almsnzdr. Daha
bakmyorlarsa, bunun kanmann, sonra, ayn yollardan eve dnm,
gvensizliin ya da bunlar deilse tuhaf akam da olaslkla arkadalarnz ile
davrann iaret diye dnlmesi darya kmsnzdr.
olasdr. Kukusuz, gnbegn izlediimiz
rutinler ayn olmayacaktr; genellikle
hafta sonlar izlediimiz etkinlik kalpla
Gndelik yaamn incelenmesi
rmz, hafta iinde izlediklerimizden
Toplumsal davrann bylesine farkldr. bulmak iin niversiteyi
nemsiz grnen ynleriyle neden ilgi brakmak gibi, yaammzda nemli bir
lenmeliyiz? Sokakta birisiyle karla deiiklik yaparsak, gnlk rutinleri
mak ya da bir arkadala birka sz mizde bir deimenin olmas genellikle
etmek nemsiz ve ilgin olmayan kanlmazdr; ancak daha sonra yeni ve
etkinlikler, bir gn boyunca saysz kez daha dzenli bir alkanlklar btn
zerinde dnmeden yaptmz eyler oluturabiliriz.
gibi grnebilir. Gerkte, bylesine ikinci olarak, gnlk yaamn ince
nemsiz grnen toplumsal etkile lenmesi bize, insanlarn gereklii
im biimlerinin incelenmesi, sosyolo deitirecek biimde yaratc eylemlere
jide byk nem tar -bu ilgin nasl girieceini gsterir. Toplumsal
olmamak bir yana, sosyolojik aratr davran bir lye kadar roller,
mann en kapsayc alanlardan birisidir. normlar ve paylalan beklentiler gibi
Bunun nedeni vardr. gler tarafndan ynlendirilir ise de,
lk olarak, bizim gndelik rutin- bireyler gereklii, geldikleri kkenlere,
erimiz, tekilerle neredeyse srekli karlara ve gdlere gre farkl farkl
Darak giritiimiz etkileimleri ile, alglamaktadr. Bireyler, yaratc
Dzim yaptklarmza yap ve biim eylemde bulunma yeteneine sahip
zandrr. Bunlar inceleyerek toplum- olduundan, aldklar kararlar ve
;al varlklar olarak kendimiz ve toplum giritikleri eylemlerle gereklii srekli
raamnn kendisi hakknda ok ey olarak biimlendirirler. Baka deyile,
irenebiliriz. Yaammz, her gn, her gereklik sabit ya da duraan deildir-
afta, her ay ve her yl benzer davran gereklik insanlarn birbirleriyle etkile
kalplarn yineleme yoluyla dzenlen- imi sonucu yaratlr. Bu, gerekliin
nektedir. rnein, dn ve ondan toplumsal olarak kurulmas anlayp, 1.
inceki gn neler yaptnz bir d Blmde deinilen simgesel etkileimci
ln. Eer bu gnler hafta iindeyse, bak asnn merkezinde yer almakta
incelikle, her gn hemen hemen ayn dr ve ilerde daha fazla tartlacaktr (s.
190-92).
168
T o p l u m s a l E t k ile im v e G n l k Y a a m
1
T o p l u m s a l E tk ile im v e G n l k Y a a m
fg k
Paul Ekman'n ektii Yeni Gine'de yaltk bir kabilenin yelerinden birisinin yz ifadelerini gsteren bu
fotoraflar, duygularn temel dile getirilmi biimlerinin btn insanlarda ayn olduu dncesinin
snanmasna yardmc oldu. Buradaki fotoraflar u yklerdeki biriys_eniz yznzn nasl grneceini
gsterir. A) Arkadanz geldi ve mutlusunuz; B) ocuunuz ld; C) kzgnsnz ve kavga etmek zeresiniz;
D) uzun sre nce lm bir domuz grdnz.
170
T o p l u m s a l E t k ile im v e G n l k Y a a m
171
T o p l u m s a l E t k i le im v e G n l k Y a a m
172
T o p lu m s a l E t k i le im v e C n l k Y a a m
173
T o p lu m s a l E tk ile im v e G n l k Y a am
sorunun bekledii yant trn, baka dii trden ok kapsaml bir "aratrma
eylerin yannda Maria'y, onun Tom ile ilemi" gelirdi ve etkileim yaln bir
olaan olarak ne eit etkinliklerde biimde sona ererdi. lk bakta nem
bulunduunu ve Tom'un haftann belir siz bir konuma uzlam olarak gr
li bir gnnde genellikle neler yaptn nen ey, dolaysyla, toplum yaamnn
bilerek anlayabiliriz. kendi rgs iin temel duruma gel
mektedir; zaten bu yzden bu uzlam-
Garfinkelin deneyleri larn bozulmas bylesine ciddi so
nular yaratr.
Olaan karlkl konumalar
dzenlemekte kullandmz "artalan Gnlk yaamda insanlarn, zaman
beklentileri", Harold Garfinkel'in zaman dile getirilmeyen bilgiyi dikkate
gnll rencilerle yrtt kimi almam gibi yaptklarna dikkat
deneyler ile vurgulanmaktadr (1963). edilmelidir. Bunun nedeni, tekileri
rencilerden bir arkada ya da tersleme, utandrma ya da sylenenlerin
akrabalar ile konuma yapmalar ve bu ikili anlamna dikkat ekme olabilir.
konumalardaki sradan aklamalar ya rnein, bir baba ile ocuu arasndaki
da genel yorumlarn anlamlarnn u klasik konumaya bakalm:
aka belirlenmesi konusunda srarl B : N erey e gidiyorsun ?
olmalar istenmitir. Eer birisi, "iyi
: D a r.
gnler" derse, renci "tam olarak hagi
anlamda iyi?", "gnn hangi blmn B : N e y ap acak sn?
174
T o p l u m s a l E t k i le im v e G n l k Y a a m
175
T o p lu m s a l E tk ile im v e G n l k Yaam
176
T o p l u m s a l E t k ile im v e C n l k Y a a m
177
T o p lu m s a l E t k ile im v e G n l k Y a a m
178
T o p lu m s a l E t k i le im v e G n l k Y a a m
Sokak Uyan
TTTasTrt a iK a y S n cnr CTKinnc, y2L7a.n o
Sokakta yrrken, arkanzdaki birisi ya da kardan gelen
grnmnn nasl ve ne kadar abuk boa
birisi tarafndan kendinizi tehdit altnda hissederek yolun
karlacan da etkilemektedir. E er bir yabanc
teki tarafna hi getiniz mi? B u trden yaln etkileimleri denedemeden geem ez ve gvenilir diye
anlamaya alan sosyologlardan biri de, Elijah
grlmezse, bir avc grnts ortaya kabilir
Anderson'dur. A nderson, birbirine komu iki mahallenin
ve sokaktaki yayalar yabancyla, bu grntyle
sokaklarnda gerekleen toplumsal etkileim trlerini
tutarl bir uzakl korumaya alrlar.
betimleyerek ie balamaktadr. Anderson, kitab Sokak
uyan: Bir Kent Topluluundaki Irk, Snf ve Deime Anderson, denetlemeyi gem e olaslklar en yksek
(Streetwise: Race, Class olanlarn, yaygn nyargya
and Change in an Urban gre tehlikeli olduu
Community -1 990)'da, dnlen insanlar
gndelik yaamn kategorisine girmeyenler
incelenmesinin, toplum olduunu gstermitir:
dzeninin sonsuz saydaki "ocuklar hemen, beyaz
mikro dzey kadn ve erkekler daha
etkileimlerinin yava, srasyla siyah
oluturduu kurucu kadnlar, siyah erkekler ve
paralar tarafndan nasl siyah gen erkekler
yaratldna k hepsinden yava
tutabilecei sonucuna denedemeyi geebilirler".
varmaktadr. Anderson Etkileimdeki gerilimlerin
zellikle, taraflardan en az rk, snf ve toplumsal
birisinin tehdit edici cinsiyet gibi dsal
nitelikte grld statlerden kaynaklandn
durumlardaki etkinlikle ilgilenmektedir. Anderson gsterm ek iin, Anderson mikro etkileimlerin kendisine
sokaklardaki pek ok siyah ile beyazn birbiriyle giritii bakarak durumun tam bir anlayna ulaamayacamz
pek ok etkileim biiminin, kendisi de topluman gstermektedir. Bu, Anderson'un mikro etkileimler ile
ekonom ik yapsyla balanal olan rksal nyarglarla makro sreler arasndaki balanty kurma biimidir.
yakndan ilikili olduunu gstermitir. Bu yolla o, mikro Anderson insanlarn iddet ile sua kar hissettikleri
etkileimlerle, toplumun daha byk makro yaplar duyarllkla baedebilmek iin "kanma sanat" gibi
arasndaki ba gstermitir. becerileri gelitirdiklerinde "sokak uyan" olduklarn
Anderson, Erving G offm an'n, toplumsal roller ve ileri srmektedir. Anderson'a gre, sokak bilgini olmayan
statlerin zgl balam ya da yerler iinde nasl ortaya beyazlar, farkl eitten siyah erkekler (rnein, orta snf
ktklar hakkndaki betimlemesini anmsatarak ie genlerine kar ete yeleri) arasndaki farkllklar
balamaktadr. G offm an (1959) yle yazar: ayrdetmemektedir. Bu insanlar ayrca, "kukulu"
insanlarn arkasnda yrdklerinde yrme hzlarn
Bir birey bakalarnn olduu bir yere girdiinde,
nasl deitireceklerini ya da gnn deiik zamanlarnda
tekiler yaygn olarak bu gelen birey hakknda
"kt mahalleler"in etrafndan dolamay da
bilgi edinmeye ya da elde bulunan bilgiyi
bilemeyebilir.
kullanmaya alrlar... Birey hakkndaki bilgi,
durumu tanmlamaya, tekilerin nceden gelenin Anderson ile Carol Brooks Gardner'inki (s.l73'de) gibi
onlardan ne isteyecei ve kendilerinin ondan ne almalar, mikrososyolojinin, m akrososyolojinin ieriini
isteyebileceklerini bilmeye yardmc olur. oluturan geni kurumsal kalplar aydnlatmakta ne
Anderson, G offm an'n verdii ipucunu izleyerek, kamu kadar yararl olduunu ortaya koymaktadr. Yzyze
etkileimlerinin szln hangi davransal gsterge ya etkileimlerin, ne kadar byk lekli olursa olsun btn
da iaretlerin oluturduunu sormaktadr. Vard sonu toplumsal rgtlenme biimlerinin temelinde yer ald
udur: aktr. Toplumumuzdaki toplumsal cinsiyet ve rk
sorunlarnn tam bir incelemesini yalnzca bu
insanlarn derilerinin rengi, toplumsal cinsiyetleri,
almalardan elde edemeyiz; yine de, onlar yoluyla bu
yalar, yanndakiler, giyinileri, mcevherleri ve
sorunlarn daha iyi anlalmasna nemli katklar
tadklar nesneler onlar tanmlamaya yardmc
salayabiliriz. D aha sonraki blmlerde, mikro-
olur; bylece varsaymlar oluturulur ve iletiim
balamlardaki etkileimlerin daha byk toplumsal
gerekleir. Devinim ler (abuk ya da yava, yanl
sreleri nasl etkilediini, m akro-sistemlerin de sonuta
ya da iten, anlalabilir ya da anlalamaz) bu
toplum yaamnn daha snrl ortamlarn nasl
kamusal iletiimin daha da inceltilmesini salar.
etkilediini greceiz.
Gnn hangi zaman olduu ya da kiinin orada
17 9
T o p l u m s a l E t k ile im v e G n l k Y a a m
180
T o p l u m s a l E t k i le im v e G n l k Y a a m
181
T o p l u m s a l E t k ile im v e G n l k Y a a m
I8Z
T o p lu m s a l E tk ile im v e G n l k Yaam
183
T o p lu m s a l E tk ile im v e G n l k Yaam
184
T o p lu m s a l E tk ile im v e G n l k Yaam
A m erikal sosyolog Spencer C ahili alveri merkeplerinde, rn e in yukarda verilen konum a, B ile C yalnzca
kampiislerde, lokanta ve barlardaki genel tuvaletlerde (ya da A 'nn daha n ceki eylem lerinin kltc
banyolardaki) toplumsal etkileim i inceleyen bir ierm elerinin etkisini hafifletm ekle kalmyorlar; B,
aratrm anlar takm nn ban ekmiti. Burada, Cahili'in ayn zam anda, toplu perform an slar sahnelem e
almasnda, Goffman'n n ve arka blge betimlemelerini konusunda A'y da eitiyor. E er, B'ye g re A takm n
nasl kullandn ele alyorup. Cahili, Goffman'n (1959) teki yelerinin ynlendirici iaretlerine biraz daha
dikkat etseydi, bu utan verici durum dan
adlandrmasyla btn bir performans takm nn ortak
kurtulabilirdi.
bir performans iyi gitmeyince, utancn gizlem ek iin kam u
tuvaletlerine geri ekildiini bulmutur. T oplu bir p erfo rm an sn baarszl sonucunda kamu
tuvalederine geri ekilm en in yansra, p erform an s
A adaki, g en kadm arasnda geen konum a, bir
takmlar ayn zam anda, bu tr durum lar engelleyecek
niversite kam psnn renci m erkezinin tuvaletinde
nlem leri almak iin de tuvaletlere ekiliyor. B urada
kaydedilmitrir. B u konum aya yol aan olay bilinm iyor
takm , anlam a sinyallerini kararlatrabilir; planlanm
olsa da, bu trden can skc bir durum la sonulanm
perform anslarn prova edebilir ve stratejik bilgiyi
olm as ak grnyor.
dei toku edebilir. rn e in barlardaki tuvaletlerde,
A : B u o k utan vericiydi! B unu n olduuna yelerinin erotik ham le konusundaki planlanm
inanam yorum . [H erkes gler] hedeflerini, kendilerine gelen ham leleri, bu tr
ham lelerin kaynaklann ve olas tepkileri birlikte
B : O o cu k bizim hepim izin ie yaramaz kiiler
tartabilir. B ir birey, kukusuz, p erfo rm an s takm nn
olduum uzu dnm olm al.
teki yelerine bu tr stratejik bilgiyi salamakla,
A: H erkesin duyaca kadar yksek sesle lk tekilerin kendi kiisel projesine karm asn
attm a inanam yorum . engelleyebilir ya da hatta onlar da h edefe ulamak
C: O kadar da yksek deildi. E m in im o cu k seni iin yardm etm eye ynlendirebilir.
duymad. D ah as, kimi zam an, genel tuvaletlerde gerekleen
B : ______ , ilk anda onu g rm ed ik; sana sylem eye sahne-arkas tartm alar en azndan ksm en, takm
altm , ancak konum akla o kadar m eguldun ki, yelerinden birisinin ya da btn takm n m oraliyle
b e n de.... ilgilenebilir. rn e in , g en kadn arasndaki
yukarda tartlan konum ada, B ve C , A 'nn bozulan
A: B u nu n olduuna inanam yorum . K end im i ok m oralini, n ceki eylem lerinin kltc etkisini
kt hissediyorum .
azaltm ak ve onu ovu srdrm eye cesaretlendirm ek
B : Canm skm a. E n azndan artk senin kim yoluyla dzeltm eye alyorlar.
olduunu biliyor. H azr m sn?
Kaynak: Cahili ve dierleri (1985)
C: o k utanyorum . Ya hala oradaysa?
185
T o p lu m s a l E tk ile im v e G n l k Yaam
186
T o p lu m s a l E tk ile im v e G n l k Y a am
187
T o p lu m s a l E tk ile im v e G n l k Yaam
188
T o p lu m s a l E tk ile im v e G n l k Yaam
gelen srclerin dikkatini datacaktr. Y ol kurallar tandk bir eyler yem enin rahatlndan holanrlar.
bizim iim ize ylesine ilem itir ki, bu kurallarn E g zo tik ve tandk olan istem e biim indeki eliki,
dzenli biim de ihlal edilm esini tuhaf, aykr ve egzotik turist baknn tem elinde yer alr.
buluruz. Y in e de, turisder olarak, bu tuhaflktan keyif
T urist bak, turisder ile yerliler arasndaki yzyze
alrz. B u , bir anlam da, bizim g rm ek iin para dem i
etkileim leri gerginletirebilir. T urizm sektrnn bir
olduum uz bir eydir -E m p ire State binas ya da E y fel
paras olan yerliler, turisderin ziyaret ettikleri yerlere
K ulesiyle birlikte. Farkl b ir lkeye gittiiniz halde, sizin
getirdikleri ek on om ik yararlar yznden onlardan
bydnzn ayns bir kent ya da kasabayla
holanyor olabilir. tek i yerliler turistlerin yukardan
karlatnzda duyacanz dkrkln bir dnn.
bakan tavrlarndan ya da gzd e turist uraklarnda
Y in e de turisderin ou , deneyim lerinin gereindenfa%la oklu k olduu gibi, ar gelim ed en rahatsz olabilir.
egzotik olm asn istem ezler. rn e in , Paris'te, zellikle Turisder yerlileri, gndelik yaam larnn, yiyecek, i ve
A m erikadan gelen g en turistler arasnda yaygn olan dinlenm e alkanlklar gibi ynleri hakknda sorguya
b ir urak yeri, bir M acD on ald 's restorandr. K im ileri, ekebilirler; bunu ya baka kltrleri daha iyi
Q u e n tin T aran tino'n un film i Pulp Fiction'da g een , anlayabilm ek iin ya da kendilerinden farkl olanlar
Franszlar m etrik sistem i kullandklar iin, n e g atif olarak deerlendirebilm ek iin yapabilirler.
A m erika'daki ad peynirli eyrek pound olan
K resellem en in yry ile birlikte turizm
ham burgerin adnn peynirle R oyales olduu
ilerledike, sosyologlar turistler ve yerliler arasndaki
biim indeki repliin doruyu syleyip sylem ediini
baskn etkileim kalplarnn ne olduunu anlam ak ve,
(bu arada, dorudur da) m erak ettikleri iin gider.
baka eylerin yansra, bu etkileim lerin arkadaa m
Yurtdna giden Britanyallar okluk, Britanya ve
yoksa d m anca m olduunu belirleyebilm ek iin
rlanda tarz publarda yiyip im ekten kendilerini
daha, dikkatli bakm ak zorunda kalacaklar.
alkoyamazlar. B u tr sapm alar bazan m eraktan
kaynaklanr, ancak okluk insanlar, tandk ortam larda
189
T o p lu m s a l E tk ile im v e G n l k Yaam
190
T o p lu m s a l E tk ile im v e G n l k Y a a m
191
T o p lu m s a l E tk ile im v e G n l k Yaam
192
T o p lu m s a l E tk ile im v e G n l k Y aam
A adakipara, internetin ilk gnlerindeyaylan bir alan bir n ro p sik olog olduunu, sarho bir
makaleden alnmtr; ancak bugn de geerli olan sorunlar srcnn kulland bir araba kazasnda ciddi bir
yanstmakta ve nemli sorular ortaya pkarm aktadr. b iim de sakatlandn rendim . K aza, erkek
arkadan ldrm t. Jo a n 'n kendisi bir yl
Jo a n ile 1983' n bahar sonlarnda, kiisel bilgisayarm
hastanede yatm, hem konum asn, hem de yrm e
ilk kez b ir m od em e balayarak intern et iletiim inin
yeteneini etkilem i olan beyin hasar iin tedavi
tu h af yeni dnyasna girdikten hem en sonra tantm .
grm t. Sessiz, bir tekerlekli sandalyeye akl
... O n u n kullanc ad , K on u an Bayan idi. Y en i
kalm ve sk sk youn srt ve bacak ars ek en Jo a n
aracn uzlam larna g re, insanlar o k kullancnn
ilk olarak engelli durum u hakknda o kadar
olduu ak kanallarda yer aldklarnda bir kod adna
um utsuzdu ki, yaam ak istem iyordu.
(genellikle yanltc olan) sahipti; ancak iki insan zel
konum a m odunu setiklerinde, genellikle kendileri So nra, hocas, Jo h n s H opkins niversitesinden eski
hakkndaki g erek bilgileri dei toku ediyorlard. K sa b ir p ro fes r , on a u anda yapt eyi -in ternet
bir zam an sonra, g erek adnn Jo a n Sue G reen e, zerinden arkadalk yapm a- yapabilm esi iin bir
olduunu, yirm ili yalarnn sonlarnda, N ex Y o rk 'ta bilgisayar, bir m od em ve C om p u Serve'e [gerek
193
T o p lu m s a l E tk ile im v e G n l k Yaam
zam anda ch at sunan ilk in tern et hizm eti] b ir yllk inanm tk; A lex'in deneyi hepim ize, teknolojin in
abonelik hediye etti. lk bata, kod ad, aldatlmaya kar b ir kalkan olam adn kantlam t.
konuam am asna atfen Sessiz B ayan idi. A ncak Jo a n M asum iyetim izi, inancm z olm asa da, yitirm itik.
klavyeyi kullanabiliyordu eninde sonunda, kiinin
A lex'in, g erek yaam da, Jo u n tarafndan ona
bilgisayarda konum asn salayan ey ve fiziksel
tantrlan ve bylece A lex ile bir iliki yaamaya
zelliklerin n em tam ad b ir ortam d a parlayan canl,
balayan b ir kadn da ilerinde olm ak zere,
parlak, c m e rt bir kiilie sahipti. Jo a n o k tannr oldu;
kurbanlarndan bir blm iin, bu deney, en s a f ve
yeni kod ad K on u an B ayan onun yeni kendilik
yaln biim iyle, b ir zihinsel tecavz idi. (B irk a kii
duygusunun bir yansm as idi. k i yol boyunca, hem
g erekte, Alex aleyhine, byle bir durum en yumuak
teki engelli kadnlar destekleyen hem de engelli
ifadesiyle daha n ce yaanm asa bile, b ir psikiyatrist
olm ayanlar iin klieleri ykan ilham verici bir kiilik
olarak dava am a olasln da aratrm t.) tek i
olarak in tern ette varlk gsterdi. Pek ou n youn
kurbanlara gre, A lex bir sahtekar deil, aratrm as
arkadalk ilikisi (ve kimi durum larda) in tern et aklar
kon trolden kan b ir aratrc idi (bunlarn birka
yoluyla, d zinelerce kadnn yaam n deitirdi.
A lex ile arkadal srdrm eye alt bir kadnn
B u yzden bu yln banda, bir dizi karm ak olayn dedii gibi, ruhla ilikili olm ak, kiinin cinsiyeti ile
sonucunda, Jo a n 'n engelli olm ad ortaya ktnda, deil. Ruh, eskisiyle ayn.) H e r iki durum da da bu, en
byk b ir ok yaand. D ah as, Jo a n g erek te kadn da yeni teknolojileri, toplum sal cinsiyet rolleri hakkndaki
deildi. G erek te, adna A lex diyeceim iz bir erkekti en eski varsaymlar snam ak iin kullanan bir adam
ellili yalarnn banda olan ve kadn olm ann ve kadn hakkndaki zgl olarak acl b ir yk.
arkadalnn m ahrem iyetinin nasl olaca konusunda
Kaynak: Gelder (1996)
tuhaf, zorlayc bir deneye katlan, N ew York'un
ndegelen psikiyatristlerinden birisiydi.
Sorular
1. Y z yze karlamalara kyasla, siberuzaydaki
Jo a n 'u o k az bilen kiiler bile, A lex'in aldatm as
karsnda kendilerini kltlm ve bir lde ihan ete toplum sal etkileim lerde nem li farkllklar var m?
uram hissettiler. n tern ettek i pek oum uz, 2. Y z yze karlam alara kyasla, internet
gelecein topyac topluluu iinde olduum uza etkileim inin avantajlar ve dezavantajlar neler?
u andaki en byk ve en eski (Eyll 1995'te baladld) B u num ara, kiinin eB ay piyasasndaki nnn bir
kiiden kiiye m zayede evi, eBay'dir. 2 0 0 5 'e kadar, ls. K aytl kullanclar, alveri iinde olduklar
eBay, dnya apnda eB ay w ebsiteleri zerinden mal kullanclar hakknda pozitif, n e g atif ve yansz
alp satan 1 0 0 m ilyondan fazla kiinin oluturduu bir yorum larda bulunuyor. H er p o z itif yorum + 1 , her
sistem di. arpc olan, eBay'in m zayedeye konan n e g atif yorum -1 n o tu alyor; yansz yorum lar da
mallarn hibirisi iin bir garanti sunm am asdr eBay'in kullancnn puann etkilem iyor. B elirli dzeylerde,
yalnz bir hizm et ajans olarak etkinlikte bulunduu piyasa katlm clar ayrca, elde ettikleri net p o z itif
sistem de, alc ve satclar ilem lerin btn risklerini yorum larn saysn g steren renkli bir yldz ile
yklenm ektedir. Piyasann byk lekli sahtekarlk ve dllendiriliyor.
aldatm aca iin yeterince olgunlam olduu
K ii ile, adnn zeri tklanarak, e-p osta yoluyla
dnlebilir, ancak eBay yoluyla g erekleen
iletiim kuruluyor; kii adn izleyen num ara zerine
alveriin yaratt sorunlar dikkat ek ecek lde az.
tklandnda, on u n geribildirim profilinin tm ne
H em eB ay hem de piyasada yer alan kanlm clar,
eriilebiliyor. B u profild e, btn yorum lar, e-p osta
baarl alverilerin yksek oranda olm asn, sitede
balantlar ve d eerlendirm e yapan herkes iin
kurum laan -G eribildirim Foru m u diye bilinen- bir n
sralama num aralar da yer alyor (dolaysyla, hem
sistem ine balyor.
deerlendirenin hem de deerlendirilenin nn
H er satcnn ya da fiyat artran kiinin adnn bilm ek olanakl). T ip ik bir p o z itif yorum yle: iyi
arkasnda, parantez iindeki bir num ara yer alyor. paketlenm i, hzl teslim . Y k sek d erecede tavsiye
Satc iin sergilenen bilgi yle: edilir. B ir + ... .
Satc ad (2 6 5 *)
194
T o p lu m s a l E tk ile im v e G n l k Yaam
195
T o p lu m s a l E tk ile im v e G n l k Y aam
zet
1. G n d elik d avranm zn g r n rd e n em siz B irb irin d e n ayr karlam alara ya da etk ileim dilim lerin e
nitelik tek i p ek o k yn, yaknd an bak ld k ta ayrlabilen odaklanm etkileim , iki ya da d aha o k bireyin
toplumsal etkileim n h e m k arm ak h e m de d o ru d an tek i ya da tek ile rin syled ikleri ya da
n e m li y n leri o larak ortay a kar. B u bak n yaptklarna katld d u ru m lard a o rtay a kar.
b ir rn e i, in san n g z n bak asn a d ikm esidir.
6. T o p lu m sa l etk ileim o k lu k la, d aram atu rjik m o d el
E tk ile im le rin o u n d a, g z le rin k arlam as
-to p lu m sa l etk ileim i, iin d e y er alanlar sanki b ir seti ve
o ld u k a g eicid ir. B ir b ak asn a g z n d ik m ek ,
d ek o ru o lan b ir sah n ed ek i o y u n cu larm g ibi d n erek
b ir d m an lk ya da, kim i d u ru m lard a ak
in ce le m e k - kullanlarak aydnlatc b ir b iim d e
be lirtisi diye g r leb ilir. T o p lu m sal etk ileim in
in celen eb ilir. T p k b ir tiyatrodaki g ib i, to p lu m y aam nn
in ce le n m e si so sy o lo jid e, to p lu m yaam nn pek
d eiik ba lam larnd a d a, n blgeler (sah n en in kendisi) ile,
o k y n n e k tu tan tem el b ir alandr.
oy u n cu larn kend ilerini g steriy e hazrladklar ve
2. F ark l farkl ifad eler in san yz ile aktarlr. g s te rin in ard n dan g eved ik leri arka blgeler arasnda ak
D u y g u la rn yz ile dile g etirilm esin in tem el ayrm lar vardr.
y n lerin in d o u tan geldii yaygn o larak kabul
7. B t n to p lu m sal etk ileim ler, zam an ve u zam d a
ed ilm ek ted ir. K lt rleraras nitelikteki
yerleiktir. G n l k y aam m zn zam an ve u zam n iin d e
alm alar, farkl k lt rlerd en g elen lerin h em
nasl "d ilim lere ayrld"ru, etk in lik lerin belirli
yz ifad elerin d e, h e m de in san yznde dile
d n em lerd e, uzam sal d ev in im i d e ieriy o r olarak nasl
g etirilen duygularn y o ru m larn d a o k yakn
g erek letik lerin e b ak arak in celey eb iliriz.
b e n z e rlik le r ortaya koym aktadr.
8. K im i to p lu m sal etk ileim m ek an izm alar, ev ren sel
3. Srad an k o n u m a ve karlkl k o n u m an n
olab ilir; an cak p ek o u b y le deildir. rn e in G n e y
in ce le n m e si, ilk kez H arold G a rfn k e l tarafn d an
A frik ad ak i IK ung'lar, z e l alann o k az old uu, b u
kullanlan b ir terim o la n etnometodoloji olarak
yzd en de n v e arka b lg e leri y aratm a o lan ak larn n az
ad landrlm aktadr. E tn o m e to d o lo ji, g en ellik le
old uu, k k harek etli g ru p lar iin d e yaarlar.
eld e b ir diye g r e c e k b iim d e g erek lese de
ba k alarn n syled ikleri ya da yaptklar eylere 9. M o d e rn top lu m lar b yk l d e, ayn and a orad a
etk in b ir b iim d e b ir anlam v e rm e y ollarn n b u lu n m an n s zk o n u su olm ad dolayl k iileraras dei
z m len m e sid ir. to k u (ban kad a hesap a trm a k gibi) ile ayrdedilirler. B u ,
yakm ln orlamas olarak adlandrlan, olan ak l old uu h e r
4 T e p k i haykrlar ( n lem ler) inceley erek,
d u ru m d a kiin in kend isiyle biraraya g elin m e eilim in e yol
k o n u m a n n d o as h ak k n d a p ek o k ey
aar, n k bu b e lk i de tek ile rin ne d nd v e n e
ren eb iliriz.
h isseti in e ilikin bilg in in to p lan m asn ve izlenim ynetimini
5. Odaklanmam etkileim, kalabalk g erek letirm ey i kolaylatrm aktad r.
b irlik telik lerd e b u lu n an b ireylerin karlkl
olarak , birb irleriy le d o ru d an k on u m ad k lar
z a m a n , b irb irlerin in fark n d a olm alardr.
196
T o p lu m s a l E tk ile im v e G n l k Y a am
Dnme sorular
1 Toplum yaam, bir toplumun yeleri arasndaki paylalan artalan varsaymlar olmadan
olanakl mdr?
2 Bir turist sizin kendi kasabanz ya da kentinizi sizden ne kadar farkl grebilir?
3 Snf iinde etkileimsel ykcl yrtmek ne kadar kolaydr?
4 Nasl kendine gvenli grnrsnz?
5 Bar ya da kafelerde tek bana oturan kadnlar yalnz braklmak istediklerini gstermek iin
ne gibi stratejiler kullanrlar?
6 Elektronik iletiim yz yze etkileimin yerini alabilir mi?
Ek kaynaklar
Peter Berger ve Thomas Luckmann, The Social Construction o f Reality:A Treatise in the Sociology of
Knowledge (Garden City, N.Y.: Doubleday, 1966).
Stanley Cohen ve Laurie Taylor, Escape Attempts: The Theory and Practice o f Kesistance to Everyday
Life (2. Bask, Londra: Routiedge, 1995).
ErvingGoffman, Behaviourin PublicPlaces(New York: Free Press, 1963).
ErvingGoffman, ThePresentation o f Self in Everyday U fe (Harmondsworth: Penguin,
1969).
Phil Manning, Erving Goffman andModern Sociology (Cambridge: Polity Press, 1992).
nternet balantlar
Szel Olmayan letiim Sayfalar
http://www.natcom.org/ ctronlin e/noverb.htm
197
indekiler
Kltr, toplum ve ocuun toplumsallamas
ocuk geliimi kavramlar
Toplumsallama eyleyenleri
Toplumsal cinsiyetin toplumsallamas
Anne-baba ve yetikinlerin tepkileri
Toplumsal cinsiyetin renilmesi
yk kitaplar ve televizyon
Cinsiyet ayrm yapmadan ocuk yetitirmenin
gl
Sosyolojik tartma
Yaam ak boyunca toplumsallama
ocukluk
Yeni yetme
Gen yetikinlik
Olgun yetikinlik
Yallk
Yalanma
Birleik Krallk toplumunun grilemesi
insanlar nasl yalanr?
Yalanma: rakip sosyolojik aklamalar
Birleik Krallk'ta yalln zellikleri
Yalanmann siyaseti
Dnya nfusunun grilemesi
zet
Dnme sorulan
E k kaynaklar
Internet balantlan
Toplumsallama, Yaam
Ak ve Yalanma
yrmeden ve konumadan nce nl
yapmak yeter. Anmsayamayaca bir
ey iin nl yapmak. Hazr olduunda
bu n elde edebilecei zamana kadar
btn bunlardan uzakta bymesinin
onun iin daha iyi olacan gremiyor
musun? (Rowling 1998)
Herbiri Harry'nin tek bir okul ylm
anlatan Harry Potter romanlar, by
mekten daha byk bir servenin
J. K. Rowling'in ilk Harry Potter olmad ilkesine dayanmaktadr. Harry,
serveni, Harry Potter ve Felsefe Tap Hogwarts Byclk ve Sihir Okuluna
(Harry Potter and the Philosopher's devam ediyor olsa da, buras yalnzca
Stone) kitabnn banda, gl byc bir okul, nk herkes, snrsz bir gce
Albus Dumbledore, yeni ksz kalan sahip gen bir byc bile, bir deerler
bebek Harry'yi, byc olmayan (ya da kmesini olutururken yardma gerek
Bulank) amcas ile yengesinin evleri duyar. Hepimiz nemli yaam aamala
nin kapsna brakr. Harry zaten, kendi rndan geeriz: ocukluktan ergenlie,
sinde esiz gler olduunu gster sonra da yetikinlie. Dolaysyla, rne
miti, ancak Dumbledore, eer byc in, Harry Potter romanlar ilerledike,
dnyasna braklrsa Harry'nin salkl Harry cinsel isteklerin uyann hisse
bir biimde byyemeyeceini dn decek ve buna btnyle bildik bir
yordu. Her ocuun ban dndr tuhaflkta tepki gsterecektir. Pek ok
mek iin diyordu Dumbledore, onu ocuk iin spor, arkadalk ve hrs
200
T o p lu m s a lla m a , Y a am A k v e Y a la n m a
renmek iin nemli bir alan olduu yaamlarn deitirir -bunlarn kendile
iin Harry de byc oyunu Quidditch ri de yeni renme deneyimlerini yaar
oynayacaktr. Rowling, gnlk yaamn lar. Anne babalk, genellikle yetikinle
esaslarnn gerisindeki byleyici kar rin etkinliklerini ocuklara balar ve bu
maklar grmemize yardmc olmak her iki tarafn yaamlarnn geri kalan
iin normal tesini kullanmaya bayl blmnde srer. Kukusuz, yal
yor. Rowling'in evreninde, baykular insanlar byk anne - byk baba ol
hi yanlmadan mektup getirmektedir; duklarnda da anne baba olmay srd
bu gerekten de posta sistemi ya da e- rrler; bu da farkl kuaklar birbirine
postadan daha m tuhaftr? ster bir balayan bir baka ilikiler kmesi
masal iinde, isterse de bizim kendi ortaya karr. Kltrel renme sreci
dnyamzda ya da -Harry Potter bebeklik ve ocuklukta, sonrasna
romanlarnn getirdii yenilik gibi- her kyasla ok daha youn olsa da, ren
ikisinde birden gesin, btn klasik me ve uyumlanma btn bir yaam
ocuk yklerinin ilevi, byme sre evrimi boyunca srer.
cinin daha anlalr olmasn sala
Aadaki kesimlerde, sosyoloji
maktr.
deki yaygn bir tartma olan doadan
Toplumsallama, yardma gerek m yoksa yetitirilmeden mi temasn
sinimi olan bebein, yava yava ele alacaz. lk olarak, ocuklarn nasl
ierisinde doduu kltr iin geerli ve neden gelitiklerine ilikin farkl
olan becerileri edinerek kendi bilin yazarlarn ortaya att, toplumsal
cinde olan, bilgili bir kii haline gelmesi cinsiyet kimliklerimizi nasl gelitirdii
srecidir. Genler arasndaki toplum mizi aklayan kuramlar da ilerinde
sallama, daha genel bir olgu olan olmak zere, deiik kuramsal yorum
yeniden retime -toplumlarn zaman lar ele alacaz. Daha sonra, bireylerin
ierisinde yapsal sreklilie sahip olma ocukluktan ileri yalara kadar yaam
sreleri- olanak salamaktadr. lar boyunca yer aldklar toplumsal
Toplumsallama srasnda, zellikle lamay etkileyen toplumsal balamlar
yaamn ilk yllarnda, ocuklar yallar ile ana gruplar tartacaz. En sonun
nn davran biimlerini renirler; bu da da, yallk konusunu evreleyen en
yolla da onlarn deerlerini, normlarn nemli sosyolojik sorunlarn en nem
ve toplumsal pratiklerini srdrrler. lilerine bakacaz.
Btn toplumlar, uzun zaman dilimleri
boyunca, yeleri lm ve doum yoluy Kltr, toplum ve ocuun
la deise bile varln srdren zellik
toplumsallamas
lere sahiptir. rnein Britanya toplu
mu, kuaklar boyunca kalc olan pek ocuk geliimi kuramlar
ok ayrdedici zellie sahiptir -rne-
in, ngilizce, konuulan esas dildir. teki hayvanlara bakarak insanla
rn en ayrdedici zelliklerinden birisi,
Bu blmde greceimiz gibi, insanlarn kendilik bilincine sahip
toplumsallama farkl kuaklar birbi olmalardr. Bir kendilik duygusunun
rine balar. Bir ocuun douu, onun -bireyin teki insanlardan farkl bir
yetimesinden sorumlu olanlarn kim-liinin olduunun farkna varmas-
201
T o p lu m s a lla m a , Yaam A k v e Y a la n m a
202
T o p lu m s a lla m a , Y a am A k v e Y a la n m a
203
T o p lu m s a lla m a , Y aam A k v e Y a la n m a
204
T o p lu m s a lla m a , Y a a m A k v e Y a la n m a
205
T o p lu m s a lla m a . Y aam A k v e Y a la n m a
206
T o p lu m s a lla m a , Y a am A k v e Y a la n m a
207
T o p lu m s a lla m a , Y aam A k v e Y a la n m a
208
T o p lu m s a lla m a , Y a am A k v e Y a la n m a
209
T o p lu m s a lla m a , Yaam A k v e Y a la n m a
210
T o p lu m s a lla m a , Y a am A k v e Y a la n m a
21 I
T o p lu m s a lla n m a , Y a am A k v e Y a la n m a
212
T o p lu m s a lla m a , Y a am A k v e Y a la n m a
213
T o p lu m s a lla m a , Y a am A k v e Y a la rm a
214
T o p lu m s a lla m a , Y a a m A k v e Y a la n m a
215
T o p lu m s a lla m a . Y a am A k v e Y a la n m a
216
T o p lu m s a lla m a , Y a am A k v e Y a la n m a
217
T o p lu m s a lla m a , Yaam A k v e Y a la n m a
218
T o p lu m s a lla m a , Y a am A k v e Y a la n m a
19DI *
1931
219
T o p lu m s a lla m a , Y aam A k v e Y a la n m a
Projeksiyonlar
Kctdn
o ------------------------------------------------------------------------:---------------
1901 1921 1941 1961 1981 2001 2021
220
T o p lu m s a lla m a . Y a am A k v e Y a la n m a
ten 84,0' bir yana varmadan Yirminci yzyln ilk eyreinde doan
lyordu; 2002'ye gelindiinde bu oran Britanyallar iin, bulunabilen ilerin
canl doan her 1.000 bebek iin 4,8'e byk blm iin orta retim bile
inm iti (H M SO 2 0 0 4 ). 2 0 0 3 'e fazla saylyordu; ou insan da ellili
gelindiinde, ortalama yaam beklentisi yllarnn tesinde yaayacaklarn
80,5'e kmt (HMSO 2005). Bu beklemiyordu -beklese de ancak bir dizi
eilimler, Britanya toplumunun gelece engellilikten ekerek yaayacaklarn
i bakmndan ok byk bir nem bekliyordu. Bugn, ayn insanlar
tamaktadr. kendilerini yetmili ve seksenli yala
rnda buldular; pek ou greli olarak
nsanlar nasl yalanr? salkl, iten ve toplumsal yaamdan
kopmaya istekli deiller; daha nce
Yalln doasn incelerken, ya
yeterli olduunu dleyemeyecekleri
lanmann toplumsal ynlerini incele
kadar okula gereksinim duyuyorlar.
mekle uraan toplumsal gerontoloji
almalarna bakacaz. Yalanmay Yalanmak ne demektir? Yalan
incelemek biraz, hareketli bir hedefi ma sosyolojik olarak, insanlar yalan
incelemeye benzer, insanlar yalan dka etkileyen biyolojik, ruhsal ve
dka, hem toplumun kendisi hem de toplumsal srelerin birleimi olarak
yal olmann anlam ayn zamanda tanmlanabilir (Abeles ve Riley 1987;
deiir (Riley ve dierleri 1988). Atchley 2000). Bu sreler farkl,
ancak birbiriyle ilikili, geliim
saatlerinin varln dndrmek
tedir: (1) fiziksel bedene gndermede
bulunan biyolojik bir saat; (2) zihin ve
zihinsel yeteneklere gndermede
bulunan ruhsal bir saat; ve (3) yala
ilikili olan kltrel normlar, deerler ve
rol beklentilerine gndermede bulunan
bir toplumsal saat. Bu srelerin de,
aada gsterildii gibi, ok fazla
deiiklikler gstermektedir. Yan
anlamna ilikin kavraymz, hem son
zamanlardaki aratrmalar yalanmayla
ilgili pek ok miti geersiz kld iin
hem de beslenme ve salktaki gelime
ler pek ok insann daha nceye kyasla
daha uzun, daha salkl yaamalarna
olanak verdii iin hzla deimektedir.
Biyolojikyalanma
Yalanmann iyi bilinen biyolojik
Eninde sonunda, biyolojik yalanmann etkisi etkileri vardr; bunlarn tam olarak
kanlmazdr. hangi kronolojik yata ortaya ktklar,
221
T o p lu m s a lla m a . Y a am A k v e Y a la n m a
ZZZ
T o p lu m s a lla m a , Yaam A k v e Y a la n m a
223
T o p lu m s a lla m a , Y aam A k v e Y a la n m a
224
T o p lu m s a lla n m a . Y a am A k v e Y a d la n m a
225
T o p lu m s a lla m a . Yaam A k v e Y a la n m a
2Z6
T o p lu m s a lla m a . Y a am A k v e Y a la n m a
karya kald bir baka nemli gei, heteroseksel olanlar kadar gay ve
ein yitirilmesidir. Dulluk, krk ya da elli lezbiyen olanlar da vardr. Dahas,
yllk bir ortan, birlikteliin ve Britanya'daki teki insanlar gibi,
destein esas kayna olan kiinin salklar arasnda da farklar vardr. Bu
kaybn temsil eder. Hollywood filmi farkllklar yal insanlarn kendi
Schmidt H akknda (About Schmidt - zerklikleri ile refahlarn koruyabilme
2002), barolnde oynayan Jack yeteneklerini de etkilemektedir.
Nicholson'un kendi yaamyla yzle
Yal insanlarn yukarda deinilen
mek zorunda kalan birisini anlat
farkllklarnn yansra, artk ge ya
maktadr.
imdi geni ve giderek artan bir ya
Yal nfus, Birleik Krallk grubunu kapsamaktadr. Genellikle
toplumunun bu kitap boyunca tartlan yaamn nc ve drdnc alar
eitliliini yanstmaktadr. Yal arasnda bir ayrm yaplmaktadr.
insanlar zengindir; yoksuldur; ve nc a, insanlarn etken, bamsz
aradadr; onlar her etnik gruptan bir yaam srdrdkleri, giderek artan
gelirler; yalnz ve deiik biimlerdeki bir biimde anne babala ve igc
aileleriyle yaarlar; siyasal deer ve piyasasna ilikin sorumluluklarndan
tercihleri bakmndan farkldrlar; kurtulduklar, elli ile yetmi drt ya
rlanda | _ -----
------------
r _] Yoksulluk oran
----------
Yunanistan i c "III
------------
Portekiz -------
Danimarka
Avusturya ______
-----------
Belika ----------- ----------- ------------ .... 1
:-----------
Birleik Krallk ----------- ------------
Fransa ______ :______
--------- -- =
Finlandiya *--------- = rz^ ==m m ______ 1
______
spanya T 1 1" 1---------- ~ --------
w 1
,c -
talya
------------
Almanya -----------
------------ - ------- ------------
sve
r ~ ------------
Lksemburg
------------ >
Hollanda fa
m
AB ortalamas
--------- ------------ ------------ ------------ ------------
10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
227
T o p lu m s a lla m a , Y a am A k v e Y a la n m a
Kimileri iin yallk arpc bir yoksulluk, kt salk, depresyon ve yalnzlk zamandr.
228
T o p lu m s a lla m a , Y a am A k v e Y a la n m a
ngiltere ve Galler
Her 100 erkek bana kadn says
6 . 4 . ek il Y al in s a n la r a ra sn d a k i c in s iy e t o ra n la r: y a a g r e , 1 9 5 1 - 2 0 0 1
* Yl o rta s n fu s ta h m in le rin e d a y a n m a k ta d r.
Kaynak: Social Trends 3 4 (2004), s. 7.
229
T o p lu m s a lla n m a . Yaam A k v e Y a la n m a
Evlilik Durumu
Evli/birlikte yaayan 74 28 94 34 37
Bekar 52 61 65 70 108
Dul 70 56 61 46 75
Boanm/ayrlm 57 36 78 48 62
Sosyo-ekonomik durum
Profesyonel/ynetici 90 64 172 95 55
Ara kategori 60 51 84 43 51
Rutin ve kol iisi 62 34 50 28 56
Hepsi 71 43 83 44 53
230
T o p lu m s a lla m a , Y a am A k v e Y a la n m a
231
T o p lu m s a lla m a , Yaam A k v e Y a la n m a
232
Toplumsallama. Yaam Ak v e Yalanma
yalanmayla elele giden hastalklara areler yks bylelikle, insanlarn bedenin snrlamalarna
bulunduunda ve tekleyen ve almayan beden nasl ayak uydurduklaryla deil, bilim kurgunun nasl
paralarnn yerine yeneileri konabildiinde, yalanma gerek olduunu anlatacak. Beden bir makinadr;
insann gndem inden kaybolacak. yalanmann anlam da, bir kayg kayna olmaktan
kabilir.
nsanlar iin yalanma srecini altetmenin bir yolu,
siborglara dnm ek ya da ksmen biyolojik, ksmen de Kaynak: H epw orth (2 0 0 0 ), s. 124-5.
teknolojik varlklarn insan-sonras bedenlerine sahip
S o ru la r
olm aktr (Featherstone 1995). [Drew Leder'in varln
ar, hastalk ve alm am a olarak duyuran kaybolan 1. Ebedi genlik istei, ya ayrmcs bir toplumun
beden (1 9 9 0 ) dncesinin tersine], gelecein bu sonucu mudur?
gr, kaybolan bedenin kelimesi kelimesine
2. Yalanmann etkilerini ortadan kaldrrsak,
kaybolduu bir gr. sel bedenin yaamn ilerleyen
yalanmaktan szetm ek artk anlaml olacak mdr?
blmnde sorun yaratan herhangi bir paras,
ayrlacak ve yerine genetik olarak retilmi ya da hasat 3. K im i sosyologlann, yasz bir gelecee doru
edilmi bir p ara ile deitirilecektir. Yalanan bedenin bakabiliriz savyla ayn dncede misiniz?
Z33
T o p lu m s a lla m a , Y a am A k v e Y a la n m a
234
T o p lu m s a lla m a . Y a am A k v e Y a la n m a
235
T o p lu m s a lla m a , Y a am A k v e Y a la n m a
236
T o p lu m s a lla m a , Y a am A k v e Y a la n m a
237
T o p lu m s a lla m a , Y a a m A k v e Y a la n m a
stne kacaktr; 1990'a kyasla nere sonra da emekli olmadan nce alt
deyse kat art (6.8. ekile baknz). irkette almasn okluk destekle
Tbbi ve hizmet gereksinimleri en fazla mektedir. Japonya'daki bir dizi ulusal
olan ok yallarn (seksen bein zerin yasa, yal iilerin istihdam ve eitimini
dekiler) Kuzey Amerika'daki says desteklemektedir; zel irketler de
yzde elli orannda artarken in'de iki yeniden eitimi destekliyorlar.
katna kacak, Bat Afrika'da ise
Grileme ve kresellemeni birlei
neredeyse bir buuk kat artacaktr
mi, dnyadaki yal insanlarn yaam
(Sokolovsky 1 990).(Yalanan bir
larn bu yzyl boyunca biimlendire
nfusun in iin yarataca sorunlar s.
cektir. Aileye dayal ekonomiler yerleri
'da tartlmaktadr.) Bu art, zaten
ni, iftliklerdeki igcne ve kresel i
kendi nfuslarn yeterince besleyeme-
aleminin fabrikalarna braktka,
yecek kadar yoksul olan pek ok
geleneksel aile bakm kalplar zorlukla
lkenin kaynaklar zerinde artan
karlaacaktr (Batda aile kalplar, 7.
ykler getirecektir.
Blmde, s. 274'deki srk aile
Bu patiamann sosyal politika bak tartmasnda grdmz gibi, zaten
mndan iermeleri olduka byktr. deimektedir). Yirminci yzyln
u anda 150'den fazla lke, yal ya da bandaki sanayi lkeleri gibi, btn
engelli olan kiiler ldklerinde arka toplumlar yalanan vatandalar iin
larnda braktklar iin kamu yardm yeni roller bulma zorluuyla kar
salamaktadr. Yal insanlar zellikle karyadr. Bu zorluklar arasnda,
maliyetli salk hizmetlerini gereksinir. okluk hkmet programlaryla finanse
Bu kiilerin saysnn hzla artmas, yal edilen ekonomik destein yeni biim
insanlara salk hizmeti vermenin lerinin belirlenmesi de yer alacaktr.
maliyetinin hkmet btelerini ok Zorluklar ayn zamanda yal insanlar
zorlamasnn olas olduu pek ok yaltmak yerine, onlarn sahip olduu
sanayilemi lkenin salk sistemleri deneyim ve yetenek birikimlerinine
zerinde bask tehdidi yaratmaktadr. dayanarak iermenin yollarnn bulun
masn da gerektirmektedir.
lkelerin, yal insanlarn saysn
daki arla baetmek iin yaptklar
eyler byk farkllklar gstermekte
30
dir. Birleik Krallk yal insanlarn ,-r 0 2000
25 9------------------------------------------------------------------------------- 2050
fnansal ve salk gereksinimlerini
20
karlayacak bir gvenlik a yaratmak
15
H JJJj -
iin birincil olarak devlet fonlarna ve
10
Ulusal Salk Sistemine dayanmaktadr.
5
teki sanayilemi lkeler, ok daha
0
geni bir hizmetler dizisi salamaktadr.
rnein Japonya'da, erkekler ve kadn
lar ileri yalara kadar etken olmay
srdrmektedir nk Japon kltr 6 .8 ekil. 6 5 y a v e st nfusun b lg elere
bu etkinlii desteklemekte; i dnya g re oran, 2 0 0 0 v e 2 0 5 0 (projeksiyon)
Kaynak: UNFPA (2004). ______________
snn politikalar da kiinin emeklilikten
238
T o p lu m s a lla m a . Y a am A k v e Y a la n m a
K aynak: B B C (1 E y l l 2 0 0 0 )
ln t
239
T o p lu m s a lla m a , Y a am A k v e Y a la n m a
z et
1. Toplumsallama, te k i in san larla b a lan t yoluyla 9. D k l m v e d o u rg an lk o ra n la n y z n d en ,
yard m a m u h ta b e b e in yava yava k en d i k en d in in B a t top lu m lar h zla g rile m e k te ya da
fa rk n a vard , bilgili b ir in san a d n t , verili yalanm aktad r. Y al n fu s, e k o n o m ik , to p lu m sal
k lt r v e ev rey e uygun b e ce rile ri k azand s retir. ve siyasal o larak so n d e re ce farkllaan b yk ve
h zla artan b ir k ateg o riy i olu tu rm ak tad r. B u n u n la
2. G . H . M e a d 'e g r e , o c u k ayr b ir eyleyen old u u
b irlik te "g e n -y a l" v e "y al-y al" diye n c v e
kavrayna, k en d isin e kar d zen li d avranlar olan
d rd n c b l m le m e y ap m ak da olanakld r.
ba k a la rn g re re k eriir. o c u k d ah a so n ra k i b ir
aam ad a, o rg a n iz e oyu nlara g irerek oy u nu n kurallarn 10. Y alan m aya ilikin ilev selci ku ram lar
r e n m e yoluyla, genellemi te k in g e n e l d e e rler ile b alan g ta yal in san larn to p lu m d an
k ltrel kurallar anlam aya balar. u zak latrlm alarn n iste n ir old uunu ileri
s ryord u. U faklatrm a kuram , yallarn
3. J e a n P ia g et, o cu u n dnyay an lam lan d rab ilm e
g elen ek se l to p lu m sal ro llerin d en uzaklatrlp
y e ten e in d ek i g elim ed e b irk a an a aam ay
y erlerin in g e n le r ta rafn d an d old u ru lm as
ay rd etm ek ted ir. H e r aam a yeni b ilisel b e ce rile rin
g erek ti in i ileri s rm ek tey d i. te y and an etk in lik
e d in ilm esin i i e rir v e b ir n c e k i a am an n baaryla
k u ram , o k g e m e d e n b ir y aam kayna olara
g e ilm e sin i g erek tirir. P iag et'y e g re , b ilisel g eliim in
i e rilm e n in v e m eg u l o lm a n n n e m in i
b u aam alar, to p lu m sa lla m a n n ev re n se l
vu rgulam aya balad . Y a la n m a n n atm a
zelliklerid ir.
k u ram lar, to p lu m sal k u ru m larn ru tin ilem lerin in
4. Toplumsallama eyleyenleri n em li top lu m sallam a yal in san lar arasn d a nasl deiik eitsizlik
s re lerin in g erek leti i yaplam g ru p la r ya da b iim leri yaratt zerin d e d urm aktad r. E n yeni
balam lardr. B t n k ltrlerde, aile, o cu u n k u ram lar yal in san lar k en d i yaam larn k o n tro l
b e b e k li i srasn d aki b irin cil to p lu m sallam a etm e v e siy aset ile e k o n o m id e etk in b ir ro l
eyleyenidir. te k i etk iler arasnd a ak ran g ru p lar, oy n ay abilm e y eten e in e sah ip ler diye g rm ek ted ir.
o k u lla r ve kitle iletiim aralar y er alr.
11. Y al in san larn , tek i g ru p lara kyasla m add i
5. K itle ile tiim in d ek i g elim eler, to p lu m sa lla m a b ak m d an d aha d ezav an tajl o lm a olaslklar
ey ley en lerin in k ap sam n g en iletm itir. B a sl k id e yksektir. Y al k ad n larn da erk ek ed e erlerin e
iletiim a ralarn n yaylm asna d aha so n ra elek tro n ik kyasla y ok su llu a d ah a fazla uram alar o lasd r;
iletiim elik etm itir. H e r g n , b t n y ataki in san lara etn ik azn lklarn yal yeleri de yoksu llu ktan ,
e rie n telev iz y o n zellik le g l b ir etk id e bu lu n u r beyaz ed e erlerin e g r e d ah a fazla ek erler. Y al
k ad n larn says, yal erk ek lerin saysndan o k
6. Toplumsal cinsiyetin toplumsallamas, b e b e k d o a r
d aha fazlad r; h e r n e kad ar b u d en g esizlik b ir
d o m a z balam ak tad r. o cu k la rn eit olarak
l d e azaly or o lsa da.
d e e rlen d ird ik lerin e in a n a n a n n e b a b a la r b ile erk ek
o cu k la r ile kz o cu k la rn a fark l tep k iler 12. N fu su n g rilem esi, d ah a byk b ir ba m llk
g ste rm e k te d irle r. B u farkllklar b a k a p e k o k o ra n y aratm tr. B u , yal in san lara su nu lan
k lt rel e tk i ta rafn d an d aha da artrlm ak tad r. h iz m e tle rin fin a n se ed ilm esi k o n u su n d a yeni
tartm alara yol am tr.
7. T o p lu m sa lla m a y aam d n g s b o y u n ca srer.
Y a a m n ayr h e r aam asn d a, y aplm as g ere k e n 13. K re s e lle m e , p ek o k to p lu m d a yal
g e ile r ya da stesin d en g elin m e si g e re k e n k rizler in san larn g e le n e k se l ro llerin i te h d it etm ek ted ir.
bulunur. B u , fizik sel varln so n a e rm e si o larak D n y a zerin d ek i yal in san larn ro lleri, h zl b ir
l m le y zlem ey i d e ierir. d eiim s reci iin d ed ir.
240
T o p lu m s a lla m a , Y a am A k v e Y a la n m a
Dnme sorular
1Toplumsallama alama ya da beyin ykamadan hangi bakmlardan farkllk gsterir?
2 Kendilik kimlii ile bizim toplumsal kimliklerimiz arasndaki ilikiler nelerdir?
3 Karmak ve hzla deien toplumlarda, birincil toplumsallama ne kadar nemlidir?
\ Bir kiinin yalanmas toplumsal etkenler tarafndan nasl biimlendirilir?
5 Fiziksel zellikler bir yana, olanlar ile kzlar doal olarak farkl mdrlar?
5 Bir kresel yalanma krizi var m?
7 Kendi gnlk yaamlarnzda hi ya ayrmclna tank oldunuz mu?
Ek kaynaklar
Simon Biggs, UnderstandingAgeing (Buckhingham: Open University Press, 1993).
R. Blackburn,BankingonDeath, orlnvestinginUfe(Londra: Verso,2002).
11Bytheway,^4gf>w(Buckhinghap: Open University Press, 1999).
Chris Gilleard ve Paul Higgs, Contexts o f Ageing Class, Cohort and Community (Cambridge: Polity,
2005).
Phil Mullan, The Imaginary Time Bomb: Why an Ageing Population is Not a SocialProblem (Londra: A.
H. Taurus, 2000).
P. Laslett, The ThirdAge (Londra: Weidenfeld & Nicholson, 1989).
Peter G. Peterson, Gray Dawn: Hou>the CorningAge Wavi wll Transform America and the World (New
York: RandomHouse, 1999).
)ohn Vincent, OldAge (Londra: Roudedge, 2003).
Internet balantlar
Yalanma Polidkas Merkezi:
lttp://www.cpa.org.uk/ageinfo/ageinfo.html
C)ECD Yalanma zerine uluslararas alma
lttp://www.oecd.org/ tohic/0,2686,en_2649_37435_l_l_l_l_37457,00.html
Birlemi Milleder Yallk Program
http://www.un.org/ esa/socdev/ageing/
Dnya Salk rgt Yalanma ve Yaam ak
http://www.who.int/ageing/en/
241
indekiler
Temel kavramlar
Tarihte aile
Aile yaamnn geliimi
Hi olmadmz biim: geleneksel aileyle ilgili
sylenler
Dnya apnda aile rntlerindeki
deiimler
Birleik Krallkta aileler ve m ahrem ilikiler
Topluca ralayclar
Aile rntlerinde geliim ve eitlilik
Aile ii eitsizlik
M ahrem ilikide iddet
Evii iddet
Boanma ve ayrlk
Aile yaamyla ilgili deien tutumlar
Yeni eleikler ve vey aileler
Evliliin ve aile yaamnn geleneksel
biimlerinin seenekleri
Aileye ve m ahrem ilikilere kavramsal bakalar
levselcilik
Feminist yaklamlar
Yeni bakalar
Sonu: Aile deerleriyle ilgili
tartm a
&t
Dnme sorulan
E k kaynaklar
Internet balantlar
A ileler ve Mahrem
likiler
A ile le r v e M a h r e m li k ile r
244
A ile le r v e M a h r e m li k ile r
245
A ile le r v e M a h r e m li k ile r
Jane Austen'n Gurur ve nyarg adl romannn BBC yapm, romantik akn talihsizlie
kar savam vermesiyle ilgili klasik bir vk anlatr.
mez. Son olarak, iyi bir iliki keyfi g bir eyler bilirsek olanakldr. Bu
ten, zorlamadan ya da iddetten zgr nedenle bu blmde evliliin ve ailenin
olandr (Giddens 1993). tarihsel geliimine bakyoruz. Bunun
ardndan, bugn Britanya'daki aileleri
Bu kitabn pek ok yerinde izlek
ve mahrem ilikileri inceliyoruz. Bl
toplumsal deiim oldu. Bugn biz
mn son ksmnda aileyi ve mahrem
alkantl, g ve tandk olmayan bir
ilikileri aklama giriiminde bulunan
dnyada yayoruz. Houmuza gitsin
kuramsal bakalarndan kimilerine
gitmesin, tmmz onun sunduu
bakyor ve 'aile deerleriyle' ilgili imdi
frsat ve tehlike karmyla uzlamal
ki tartmaya dnerek sonuca var
yz. Romantik akla ilgili yukardaki
yoruz.
tartma, bu gzlemin hibir yerde
kiisel ve duygusal yaam alannda
olduundan daha doru olmadn Temel kavramlar
gsterir.
Her eyden nce, kimi temel
Bu deiimlerin doasn ve onlarn kavramlar, zellikle aile, hsmlk ve
yaamlarmz zerindeki etkisini nasl evlilik kavramlarn tanmlamamz
anlamaya balarz? Bugn mahrem gerekiyor. Aile akraba balantlaryla
ilikilerimizde ve toplumsal bir kurum dorudan doruya balanan, yetikin
olarak ailede nelerin srp gittiini yelerin ocuklara bakma sorumlulu
anlamak, ancak gemite insanlarn unu stlendii bir insanlar topluluu
nasl yaadyla ve baka toplumlarda dur. Akrabalk balar bireyler arasnda
imdi insanlarn nasl yaadyla ilgili evlilik yoluyla ya da kan balarn
246
A ile le r v e M a h re m likiler
Utahl okeli Tom Green'i be karsyla ve yirmi dokuz ocuundan kimileriyle gsteren
olaand bir aile fotoraf.
247
A ile le r v e M a h r e m li k ile r
248
A ile le r v e M a h re m likiler
249
A ile le r v e M a h r e m li k ile r
250
A ile le r v e M a h r e m li k ile r
ettii zere, gemiin bir altn ayla En ksa zaman nceki anmz bizi
ilgili grmlerde olduu gibi, eylerin ideal ailenin zaman olarak 1950'lere
gerekten nasl olduunu grmek iin gtrr. Bu, kadnlarn yalnzca evde
nceki zamanlara dnp baktmzda alrken, erkeklerin ailenin geimini
'geleneksel ailenin' zerine dklen gl salamaktan sorumlu olduu bir
renkli k yok olur. dnemdi. Ancak, ok sayda kadn
aslnda salt evsel bir role geri ekilmeyi
Pek oklar, Victoria dnemi
istemiyor ve bunun iinde kendini mut
ailesinin grnrdeki skdzenine ve
suz ve kstrlm hissediyordu. kinci
istikrarna hayranlk duyar. Bununla
Dnya Sava srasnda pek ok kadn
birlikte, o zamandaki aileler zellikle
sava abasnn bir paras olarak cretli
yksek lm oranlarna kadand iin
ilerde almt. Erkekler yuvaya
evliliklerin ortalama uzunluu on iki
dnnce, onlar bu ileri yitirdiler.
yldan azd ve tm ocuklarn yarsn
Dahas, erkekler yine duygusal olarak
dan fazlas, yirmi bir yana gelmeden
karlarndan uzaktlar ve kendileri iin
en azndan bir anababann lmne
cinsel servenler ararken karlarna kat
tank oluyordu. Victoria dnemi
kurallar koyarak sklkla gl bir cinsel
ailesinin hayranlk duyulan skdzeni-
ifte standart gzetiyorlard.
nin kk, anababalarn ocuklar
zerindeki kat yetkesindeydi. Bu Amerikal yazar Betty Friedan, ilk kez
yetkenin uygulanma biimi bugnn 1963'te km olmakla birlikte ara
standartlarna gre ar lde sert trmas 1950'lere gnderme yapan Diil
saylrd. Gi^em (The Feminine Mystique) adnda
ok satan bir kitap yazd. Friedan, 'ad
1850'lerin Victoria dnemi ailesini
dnecek olursak, ideal aile yine olmayan sorundan' sz ettiinde,
binlerce kadnn yreklerinde bir teli
bizden kaar. Bu dnemde kadnlar, az
titretmi oldu: ocuk bakmyla, yorucu
ok zorla, yuvayla snrlandrlmt.
ev ileriyle ve yalnzca arada srada boy
Victoria ahlakna gre kadnlarn kat
gsteren ve kendisiyle pek az duygusal
bir biimde erdemli olmas beklenirken,
iletiimin olanakl olduu bir kocayla
erkekler cinsel olarak uaryd: Pek
kuatlm olan bir ev yaamnn
oklar fahieleri ziyaret ediyor ve
bunaltc doas. Pek ok kadnn
genelevlere dzenli ziyarederde bulu
katland bunaltc yuva yaamndan
nuyordu. Aslnda, yalnzca ocuklar
bile daha ciddi olarak, toplumun bu
araclyla iletiim kurduklarndan,
meselelerle yzlemeye tam olarak
sklkla karlarla kocalarn birbirleriyle
hazr olmad bir zamanda pek ok
yapacaklar pek az ey bulunuyordu.
ailenin ierisinde katlanlan alkol
Dahas, evsellik bu dnemin daha yok
bamll ve iddet vard.
sul topluluklar iin bir seenek bile
deildi. Fabrikalarda ve atlyelerde
aileler yuva yaam iin pek az zamanlar
Dnya apnda aile
kalacak biimde uzun saader boyunca
rntlerindeki deiimler
alyorlard. Bu topluluklarda ocuk Bugn dnyann her yanndaki
iilii de ok yaygnd. farkl toplumlarda aile biimlerinde bir
eidenme vardr. Asya'nn, Afrika'nn
251
A ile le r v e M a h re m li k ile r
252
A ile le r v e M a h re m lik iler
253
A ile le r v e M a h r e m li k ile r
254
A ile le r v e M a h re m li k ile r
255
A ile le r v e M a h re m likiler
256
A ile le r v e M a h r e m li k ile r
- H a n e d e g n d e r m e y a p la n k i in in e t n i k t o p l u l u u
KAynak: S o c ia l T r e n d s 3 4 ( 2 0 0 4 ) , s . 2 8
257
A ile le r v e M a h re m li k ile r
258
A ile le r v e M a h r e m li k ile r
girii de iinde olmak zere devrimsel 'ilk vardiya' srasnda ve sonra yine 'ikinci
deiimler olduysa da, bir i alan ok vardiya' srasnda. Bu bamllk modeli
geride kalmor: Ev ii. igcnde evli ev iinin toplumsal cinsiyetle ilgili
kadnlann saysndaki arttan ve bunun yanlanna degin anlaymza katkda
sonucunda onlarn durumundaki dei bulunmakla birlikte, kadnn kocasndan
imden tr, erkeklerin ev iine daha daha fazla kazand durumlara
fazla katkda bulunaca sanlyordu. Her uygulandnda ker. rnein,
ey gz nnde bulundurulduunda, Hochschild'n inceledii karlarndan
durum byle olmamtr. Her ne denli daha az kazanan kocalardan hibiri ev
imdi erkekler otuz yl nce yaptkla iini paylamyordu.
rndan daha fazla ev ii yapyorlarsa da ve
kadnlar birazck daha az yapyorlarsa da, Kimi sosyologlar, ev iinin
denge yine de eit deildir. Birleik yaplmasnn ya da yaplmamasnn
Krallk'ta son yoklamalar, erkeklerin 2 toplum tarafndan yaratlan toplumsal
saat 17 dakikasna karlk bu etkinliklere cinsiyet rolleriyle nasl ilikili olduunu
gnde ortalama 4 saat 3 dakika harcayan sorarak, soruna simgesel etkileimci bir
kadnlann yine ev iinin ve ocuk bakasndan yaklarlar. rnein,
bakmnn ounu yapan bulmutur grmeler ve katlml gzlemler
(HMSO 2005). Kimi sosyologlar, araclyla Hochschild ev ilerinin
kadnlann credi sektrde zaten alyor datmnn aka toplumsal cinsiyede
olduu durumlarda bu fazladan iin, ilgili dorultular izlediini buldu. Koca
zce, 'ikinci vardiyaya' denk olduunu lar imleri bime ya da ev onarmlarn
ileri srmlerdir (Hochschild 1989; yapma gibi daha seyrek yaplan grevleri
Shelton 1992). 1980'lerin sonlannda stlenme eilimindeyken, kadnlar
bunun gibi bulgular Arlie Hochschild'n, yemek piirme ve dzenli temizlik gibi
kadnlarla erkeklerin arasndaki ilikilerin gndelik ilerin ounu yapar. Bu iki
durumunu bir 'ertelenmi devrim' grev tipinin arasndaki en nemli fark,
dsahipadlandrmasna yol at. Neden ev bireyin ii ne zaman yaptnn
ii kadnlann ii olarak kalmaktadr? Bu zerindeki denetiminin miktandr. Evde
soru son yllarda ok sayda aratrmann kadnlar tarafndan yaplan iler onlar
oda olmutur. saptank bir izelgeye bal klma
eilimindeyken, erkeklerin ev grevleri
Kimi sosyologlar bu olgunun daha az dzenli olarak yaplmaktadr ve
ekonomik glerin bir sonucu olarak daha seimseldir.
aklanmasnn en iyi aklama olduunu
ne srmlerdir: Ev ii, ekonomik Aileyi Beslemek (Feeding the Family
destekle deitoku edilir. Erkeklerden -1991) balkl kitabnda Sosyolog
daha az kazandklanndan, kadnlann Marjorie Devault bir hane ierisindeki
ekonomik olarak kocalanna baml bakm etkinliklerinin nasl toplumsal
kalmalan ve bundan tr ev iinin olarak kadn ii olarak yaplandnldna
byk blmn yapmalar daha bakyordu. O, ev iinin byk blmn
olasdr. Kazan uurumu daraltlana kadnlarn yaptn, nk ailenin,
dek, kadnlann baml konumunda 'bakm etkinlii ile kadnn hane iindeki
kalmalan olasdr. Hochschild, kadn- konumu arasnda gl ve grece kalc
lann bylelikle erkekler tarafndan iki kat bir iliiklendirimi ierdiini' ileri srer.
bunaltldklann ne srmtr: Bir kez Yemek piirmeyle ilgili sorumluluk
blmn gzlemleyen Devault,
259
A ile le r v e M a h fe m li k ile r
260
A ile le r v e M a h r e m li k ile r
261
A ile le r v e M a h r e m li k ile r
262
A ile le r v e M a h r e m li k ile r
bilir. Baka kadnlarn davranndaki yapmasndan iki kat daha olas olduunu
ayrkslklara kar hogrl olan bir buldu.
adam, kars bir akam yemei
Boanma ve ayrlk
toplantsnda ok fazla konuunca ya da
onun gizli tutmay istedii mahremiyeti Boanmannykselii
ortaya dklnce fkelenebilir.
Bat'da yzyllar boyunca, evlilie
ikinci bir etki, aile ierisinde bol neredeyse zlemez gzyle bakld.
miktarda iddetin aslnda hogrlmesi, Boanmalara yalnzca, evliliin cinsel
ve hatta onaylanmas olgusudur. Her ne ilikiyle tamamlanmay gibi ok snrl
denli toplumsal olarak onaylanan aile ii durumlarda izin veriliyordu. Endst
iddet doas bakmndan grece snr rilemi lkelerden bir ikisi bugn de
lysa da, saldmnn daha sert biimlerine boanmay tanmamaktadr. ou lke,
kolayca dnebilir. Britanya'da pek ok hzla, boanmay daha kolayca gerek
ocua, yalnzca nemsiz bir biimde de letirilebilir klmaya ynelmektedir.
olsa, anababalanndan biri tarafndan Eskiden, kartlk dizgesi olarak bilinen
zamann birinde tokat atlm ya da dizge endstrilemi lkelerin neredeyse
vurulmutur. Byle eylemler bakalar tmnn ralaycsyd. Bir boanmaya
tarafndan olduka sklkla genel onayla izin verilmesi iin, elerden birinin
karlanr, ve byk olaslkla 'iddet' tekine kar sulamalar (rnein, ac
olarak dnlmez bile -bununla maszlk, terk etme ya da aldatma) getir
birlikte, Birleik Krallk'n, ocuklann mesi bekleniyordu. 'Kusurun olmad'
fiziksel olarak cezalandrlmasn yasad ilk boanma yasalan kimi lkelerde
klan yasalar olan teki pek ok Avrupa 1960'larn ortalarnda karld. O
lkesinin izinden gitmesi iin kimi zamandan bu yana, her ne denli ayrn
topluluklar gitgide artan biimde bask tlar eitlilik gsterse de, Bat'da pek ok
yapmaktadr. devlet buna uymutur. Birleik Krallk'ta,
iftlerin boanmasn kolaylatran ve
Toplumsalsmf
'kusurun olmadna' degin koullar
Hibir toplumsal snf ein ktye ieren Boanmann Yeniden Biimlend-
kullanmna bak olmamakla birlikte, rilmesi Yasas 1969'da geirildi ve
birka inceleme dk gelirli ifderin 1971'de yrrle girdi. 'Kusurun
arasnda buna daha sk rastlandn olmamas' ilkesi 1996'da geirilen yeni
iaret eder (Cherlin 1999). Otuz yldan bir yasa tasarsyla daha da salam
uzun bir sre nce, William Goode latrld.
(1971), kanlarn denetlemek iin daha
1960 ile 1970 arasnda Britan
yksek bir gelir ya da eitim dzeyi gibi
ya'da boanma oran her yl istikrarl
baka pek az aralan olduundan, dk
biimde yzde 9'luk art gstererek o
gelirli erkeklerin iddete daha yatkn
onyln ierisinde iki katna ulat.
olabildiini ne srd. Buna ek olarak,
1972'ye gelindiinde, birpara, uzun
yoksulluun ve isizliin neden olduu
zamandr l olan evliliklerin iindeki
yksek gerginlik dzeyleri ailelerin
pek ok kimsenin boanmasn
ierisinde daha fazla iddete yol aabilir.
kolaylatran 1969 Yasas'nn bir sonucu
Bu iddialara destek olarak, Gelles ve
olarak, bir kez daha ikiye katlanmt.
Cornell (1990), isiz erkeklerin kanlanna
1980'den bu yana boanma oran bir
saldrmalannn ii olan erkeklerin bunu
dereceye dek istikrar kazanmtr ama
263
A ile le r v e M a h r e m li k ile r
264
A ile le r v e M a h r e m li k ile r
D i a n e V a u g h a n d a n i f t b a n k o p a r m a z e r i n e : a y r l m a d e n e y i m i
Y k s e k b o a n m a d zey lerin in to p lu m sal 'b lg e' yaratr. B u n d a n b ir s re n c e , b alatc,
a v an tajlarn n v e b ed ellerin in b ir d en g esin i eleiini d e itirm ey e, o n u n d a h a kabul edilir
k a rm a k ar l d e g t r. D a h a h o g r l b iim lerd e d a v ran m asn sa lam ay a, paylalan
tu tu m la r, iftle rin , d llen d irici o lm ay an b ir ilikiyi k arlar b eslem ey e v.b. alp b aarsz o lm u
to p lu m sa l d lam acl a u ram ak szn olabilir. B ir n o k ta d a , b alatc, giriim in
so n lan d rab ilm esi an lam n a gelir. te y an d an , b ir b aarszla uradn v e ilikinin te m e ld e k usurlu
evliliin p a ra la n m a s n e re d e y se h e r z a m a n g e re k o ld u u n u h issed er. O z a m a n d a n b alayarak,
ift iin g e re k se o cu k la r iin d uygusal o larak ilikinin ya d a eleiin k usu rlu o ld u u k on u larla
gerginlik d o lu d u r v e ta ra fla rd a n biri ya d a h e r ikisi u ram ay a balar. V au g h an b u n u n , b ir bireyin
iin p a ra sa l g l k ler yaratabilir. (A a d a s. 2 7 0 - tek in in ek ici zellik lerin e o d ak lan arak d ah a az
2 7 1 'd e k i k u tu d a , C a r o l S m a rt'la B r e n N eale'in kabul edilir o lab ilecek olan larn yo k sayd b ir
b o a n m a d a n s o n ra b ir aile o lu tu rm a d eneyim iyle s re o la n 'ak o lm a ' s recin in k art old u u n u
ilgili a lm a la rn a b ak y o ru z.) n e srer.
ift Bam Koparma: M ahrem likilerde Dnm A yrl cid d i o la ra k d n m e k te o lan b alatclar,
N oktalan (U n co u p lin g : T h e T u rn in g P o in ts in d ik kate d e e r b iim d e , ilikilerini b akalaryla
Intdm ate R e la tio n sh ip - 1 9 9 0 ) balkl k itab n d a g en ile m e sin e tarta ra k 'an d rlan k arlatrrlar'.
D ia n e V a u g h a n ayrlm an n ya d a b o a n m a n n ak B u n u y ap m ak la, ay rlm an n bedellerin i ve
srasn d a eleiklerin arasn d ak i ilikileri y ararlarn tartarlar. T ek b a m a sa kalabilir
z m le m itir. V a u g h a n , birlikte y aam ad an ayr m iy im ? A rk a d a la r v e a n a b a b a la r nasl tepk i
y aam ay a g e ii izelg elem ek iin , ksa z a m a n n c e v e re c e k ? o c u k la r ac e k e ce k m i? P arasal o larak
ayrlm ya d a b o a n m o la n (b alca o larak o r ta b o r s u z o la c a k m y m ? B u n larla v e b ak a
snftan) y z d e n fazla kiiyle b ir dizi g r m e so ru n la rla ilgili o larak d n d k te n s o n ra , kim ileri
g e re k le tird i. ift ban k o p a rm a k av ram , u zu n ilikiyi y r tm e k iin y en id en d e n e m e y e k arar
sreli b ir itenlikli ilikinin p a ra la n m a sn a v erirler. B ir ayrla g irien ler iin b u t r
g n d e r m e yapar. V a u g h a n , rn e k le rin p ek o u n d a , h esa p la m a la r v e s o ru tu r m a la r o n larn d o ru eyi
fiziksel ay rlm ad an n c e b ir to p lu m sal ayrlm an n y ap tk larn a d eg in g v e n y ap lan d rarak ayrl
o lm u o ld u u n u b u ld u -eleik lerd en en az biri d ah a az rk t c klm aya y ard m eder.
yeni araylarla ilgilen m eye b alayarak v e tek in in B alatclarn o u , kendi z-g eliim leriy le ilgili b ir
iin d e b u lu n m ad b a lam lard a yeni ark ad alar so ru m lu lu u n , te k in e ad an m ln k arsnd a
ed in erek yeni b ir y a a m r n t s gelitirdi. B u n celi in in b u lu n d u u n a in an m ay a balar.
o u k ez te k in d e n srlar sak lam ak an lam n a geld i
E lb e tte , ift b an k o p a rm a y a h e r z a m a n
zellikle, e lb e tte , b ir sevgiliyle b ir iliki s z k on u su
b t n y le b ir tek b irey ta ra fn d a n n d erlik
old u u n d a.
e d ilm ez. te k i eleik d e ilikinin
V au g h an 'n a ra trm a sn a g re , ift ban k o p a rm a , k u rtarlam ay aca n a k a ra r v e rm i olabilir. K im i
b a la n g ta sklkla, n iy ed en ilm ek sizin g erek leir. d u ru m la rd a , rollerin ap an sz b ir tersin e d n
B ir b irey ki o, b u n a b alatc d e r ilikiden tek in e g erek leir. D a h a n c e ilikiyi k u rtarm ay istiy o r
g re d a h a az d o y u m b u lm ay a b a la r v e ifd n o lan kii o n u b itirm e y e kararl o lu rk en , ilk b alatc
birlikte u rat etk in lik lerd en b a m sz o lan b ir ilikiyi s rd rm e y i diler.
265
A ile le r v e M a h r e m li k ile r
yzde 4'ten, 2003'te yzde 12'ye kt birlikte, eleik lmeden nce bir sre
(7.2. Tabloya baknz). Tek anababaln hastanede kaldysa kii pratik bakmdan
ok daha byk lde diil bir ulam tek bana yaam olabilir. Bununla
olduuna dikkat ekmek nemlidir. birlikte, bugn tek anababal hanelerin
Ortalama olarak, onlar ada toplum yaklak olarak yzde 60' ayrlmayla ya
daki en yoksul topluluklarn arasndadr. da boanmayla ortaya kmtr.
Tek anababalann pek ou, ister hi
Birleik Krallk'taki tek anababal
evlenmemi isterse evlenmi olsunlar,
ailelerin arasnda en hzl byyen ulam
ekonomik gvenliksizliin yan sra
bekar, hi evlenmemi annelerinkidir.
toplumsal onaylamazlkla kar karya
1990'lann sonlanna gelindiinde bunlar
gelmektedir. Bununla birlikte, 'terk
anababaya baml ocuklar olan
edilmi kadnlar', 'babasz aileler' ve
ailelerin toplam saysnn yzde 9'unu
'paralanm yuvalar' gibi daha eski ve
oluturuyorlard (7.3. Tabloya baknz).
daha yarglayc terimler ortadan yitme
Bunlarn arasndan kann tek bana
eilimindedir.
ocuk yetitirmeyi bile bile setiini
Tek anababal hane ulam isel bilmek gtr. ou insan tek anababa
olarak eitli bir ulamdr. rnein, dul olmay dilemez. Bu yzyln ilk birka
annelerin yarsndan fazlas oturduu ylnda domu olan ocuklann yaam
evin sahibidir, ama hi evlenmemi tek larn izleyen ve bugn de srmekte olan
annelerin byk ounluu kirada Binyl Alttopluluk incelemesi, daha gen
oturmaktadr. Tek anababalk deimek kadnlann tek anne olmalannn daha
te olan bir durum olma eilimindedir, olas olduunu ve kadn ne denli eitimli
snrlan da olduka bulanktr: Tek olursa onun evlilik-ii bir bebeinin
anababala giden ve ondan kan oklu olmasnn o denli olas olduunu
yollar vardr. Ei len bir insann duru bulmutur. Aratrma, birarada yaayan
munda, ayrlk elbette kesindir -bununla iftlerin yzde 52'sine ve evli kadnlann
7 . 2 . T a b lo B ir l e i k K r a llk t a h a n e l e r : h a n e v e a il e n in t i p i n e g r e ,
1 9 7 1 - 2 0 0 3 (% )
1971 1981 1991 200 r 2003
* Baharda. Bu kestirimler m evsimlere uyarlanm deildir ve 2001 nfus saymnn sonularn dikkate alacak
biimde uyarlanmamtr
b Anababaya baml olmayan ocuklar da iine alabilir
c 1 9 7 1 'den 1991 e dek olan veriler nfus saymna g re sralanmtr. 2001 v e 2 0 0 2 ile ilgili veriler yl ortas kestirimleridir
Kaynak: SodaI Trends 3 4 ( 2 0 0 4 ) , s. 31
266
A ile le r v e M a h re m li k ile r
yzde 18'ine karlk, tek annelerin yzde unda kadnlar cretli igcnde
85'inin gebeliklerinin tasarlanmam deillerdi ve ocuklara bakmak iin evde
olduunu da ortaya karmtr. Evli kalyorlard. Baba, ekmek kazanan
olmayan ya da hi evlenmemi annelerin balca kiiydi ve bunun sonucunda
ounluu iin, evlilik-d doumlarn btn gn darda, iteydi; ocuklarn
oran ile yoksulluk ve toplumsal yalnzca akamlan ve hafta sonlamda
yoksunluk gstergelerinin arasnda gryordu.
yksek bir iliki de vardr. Daha nce
grdmz zere, Birleik Krallk'taki Son yllarda ykselen boanma
Bat Hintli artalan olan ailelerin arasnda oranlanyla ve tek anababal hanelerin
tek anababal hanelerin yksek oranda artan saysyla birlikte, olmayan baba
olmasnn aklanmasnda bu etkiler ok izlei farkl bir anlama gelir oldu.
nemlidir. Bununla birlikte, kadnlarn Ayrlmann ya da boanmann bir
artmakta olan bir aznl imdi bir ein sonucu olarak ocuklaryla yalnzca
ya da eleiin destei olmakszn ocuk ender olarak temas olan ya da onlarla
ya da ocuklar yapmay semektedir. temas hepten yitiren babalara gn
'Kendi seimiyle bekar anne olanlar', derme yapmaya balad. Dnyada
olaan olarak, tek-anababal bir haneyi boanma oranlannn en yksek olduu
tatminkar biimde ynetmek iin yeterli lkeler arasnda olan Birleik Krallk'ta
kaynaklara sahip olan kimi tek ana- ve Birleik Devletler'de bu durum youn
babalann yerinde bir tanmdr. tartmalara yol amtr. Kimileri
'babann lmn' duyurmutur.
Crow ve Hardey (1992), tek
anababal ailelere giden ve onlardan Kart bakalarndan yazan sos
kan 'yollarn' byk eitliliinin, tek yologlar ve yorumcular, ykselen su
anababalann bir btn olarak tekbiimli oranlarndan, ocuk destei iin refah
ya da bal bir topluluk olmad bedellerinin hzla artmasna dek toplum
anlamna geldiini ileri srer. Her ne sal sorunlann btn bir eitliliinin
denli tek anababal aileler ortak olan aks olarak, babasz ailelerin gitgide
belirli kimi maddi ve toplumsal artan ounluuna tutunmulardr.
dezavantajlar paylasalar da, bunlarn Kimilen, yakn evrelerindeki erikin
pek az toplu kimlii vardr. Yollarn lerin arasndaki zm grmelerinin,
oulluu, toplumsal siyasann amalan ibirliinin ve uzlamn srekli rnek
bakmndan, tek anababa olmann leriyle karlamadka, ocuklarn hibir
snrlannn tanmlanmasnn ve gereksi zaman bir toplumsal topluluun etkili
nimlerinin hedef alnmasnn g yeleri olamayacan savlamtr
olduu anlamna gelir. (Dennis ve Erdos 1992). Byle savlara
gre, babasz byyen olanlar, kendileri
'Olmayan baba' baarl birer baba olmak iin savam
vereceklerdir.
1930'lann sonlanndan 1970'lere dek
olan zaman kimi kez 'olmayan baba' Tartmada gze arpan biimde
dnemi dsahipadlandnlr. kinci Dnya boy gstermi olan Amerikal yazarlann,
Sava srasnda pek ok baba, sava meselenin Birleik Krallk'taki tartma
hizmeti nedeniyle, ocuklarn ender lar zerinde byk etkisi olmutur.
olarak gryordu. Sava izleyen Babas^ Amerika (Fatherless America -
dnemde, ailelerin byk bir ounlu 1995) balkl kitabnda David Blanken-
267
A lle le v e M a h r e m li k ile r
268
A ile le r v e M a h r e m li k ile r
Bunun gibi gze arpan gsteriler, ailede, mahkemelerde ve hkmet politikalarnda babalarn izgid
braklmtk hislerine dikkat ekmektedir
269
A ile le r v e M a h r e m li k ile r
270
A ileler v e M ahrem likiler
271
A ile le r v e M a h r e m li k ile r
Prens Charles'm Camilla Parker-Bovvles'la evlilii, Birleik Krallk toplumunda evliliin kalc
neminin kantdr. Onlar bugn Britanya'daki belki de en nl vey anababalardr.
272
A ile le r v e M a h r e m li k ile r
273
A ile le r v e M a h re m li k ile r
Srk a ilele r
Ju lia B r a n n e n ( 2 0 0 3 ) im d i B ir le ik K r a llk 'ta b iz le rin 'srk d t k e v e in s a n la r d a h a a z o c u k y a p tk a , k u a k la n n
a ile 1 a n d a y a a m a k ta o ld u u m u z u sav u n u r. B r a n n e n , a ra s n d a k i 'y atay ' b a la n tla r z a y fla m a k ta d r. D o la y s y la ,
h a n e h a lk n n , g itg id e a rta n b i im d e b ir k a k u a k ta n B r a n n e n a d a a ile le ri u z u n v e in c e 's n k g ib i
o lu a n a k ra b a ili k ile ri a n n y a ln z c a b ir p a r a s o ld u u n u y a p la n m la r' d iy e n ite le r (7 .2 . e k le b a k n z ).
ileri s rer. B u n u n n e d e n i b y k l d e , in s a n la r n d a h a
B r a n n e n , b y k a n a b a b a la rn g itg id e a rta n b i im d e
u z u n y a a m a sd r. B r a n n e n , B ir le ik K r a llk n fu s u n u n
k u a k la ra ra s h iz m e d e r , z e llik le to ru n la r i in re s m i
b e te n n elli y a n d a y k e n h l a n a b a b a la rn d a n e n az
o lm a y a n o c u k b a k m sa la d k la rn b u ld u . K u a k la ra r a s
b ir in in s a o ld u u n a v e te b ir in d e n b ir a z fa z la s n n
d e s te e o la n is te m , d a h a y al k u a k la rn g e r e k s in im
b y k a n a b a b a la r o ld u u n a d ik k a t e k e r. D r t k u a k l
z a m a n la rn d a , r n e in b o a n m a s ra s n d a , d u y g u sa l
a ile le rin b y k b y k to r u n la r i in e a la n aile le rin
d e s te k d e sa la y a b ild i i te k a n a b a b a l a ilele rin a ra s n d a
sa y sn d a d a b ir a rt v ard r.
z e llik le y k sek tir. B u n u n k a r l n d a , e s k i v e y en i
A ile n in k u a k la n m n a ra sn d a k i 'd ik ey ' b a la n tla r g itg id e k u a k la n n a ra s n d a s a n d v i o la n 'e k s e n k u a k '
a rta n y a a m b e k le n tis i ta r a fn d a n g le n d ir m e k le b ir lik te , (y a la n d k a ) sk lk la k e n d i a n a b a b a la rn n , o c u k la n m n
b o a n m a o ra n la r y k s e ld ik e , d o u rg a n lk o r a n la n v e h a tta b e lk i d e to r u n la n n n b a k c s o la c a k la rd r.
274
A ile le r v e M a h r e m li k ile r
ayp gzyle baklyordu. Britanya'daki tadr ve gitgide daha fazla ift, evlilie
hane rntleriyle ilgili balca veri bir seenek olarak bunu semektedir.
kayna olan Genel Hanehalk Yokla Gen insanlar sklkla, hesaplanm
mas, birarada yaamayla ilgili bir soru tasarlamadan ok, bunun iine srk
yu ancak 1979'da iine ald. Bununla lenmek yoluyla kendilerini birlikte
birlikte, Britanya'da ve Avrupa'nn yaarken bulmaktadr. oktandr cinsel
baka yerlerinde gen insanlarn bir ilikileri olan bir ift, birlikte gitgide
birarada yaamaya ilikin tutumlar daha fazla zaman geirerek, sonunda
deimektedir. 'Bir ifdn evlenmeye kendi evlerinden birinden ya da te
niyetlenmeksizin birlikte yaamas kinden vazgemektedir. Birarada yaa
uygundur' tmcesine imdi on sekizle yan gen insanlar neredeyse her zaman,
yirmi drt yalan arasndaki insanlarn bir gn evlenmeyi ummaktadr ama
yzde 88'i katlrken, altmbe ya ve bunun imdiki eleikleriyle olmas
zerindekilerin yalnzca yzde 40' zorunlu deildir. Byle iftlerin yalnz
katlyordu (HMSO 2004). Getiimiz ca ok az paralarn ortaklaa kullan
yirmi otuz ylda bir haneyi paylaan evli maktadr.
olmayan erkeklerle kadnlarn says
1999'da Nottingham niversite-
keskin biimde ykselmitir. 1920'lerde
si'nde aratrmaclar tarafndan gerek
domu olan kadnlarn yalnzca yzde
letirilen bir incelemede, sosyologlar,
4', 1940'l yllarda domu olanlarnsa
onbir yanda ya da daha kk
yzde 19'u birarada yayordu. Ama
ocuklar olan evli ve birlikte yaayan
1960'larda domu olan kadnlarn ara
iftlerin bir rnekleminin yan sra,
snda bu yzde neredeyse yar yaryadr.
onlarn hl evli olan anababalarnn bir
2001 /2002'ye gelindiinde, altm yan
rneklemiyle grtler. Daha yal evli
altndaki birarada yaayan evli olmayan
insanlarla daha gen kuaktan ifderin
kadnlarn oran yzde 28'di; erkekler
arasndaki adanmlk bakmndan
iinse bu rakam yzde 25'ti (HMSO
farkllklarla ilgileniyorlard. Aratrma
2004). Birlikte yaamann yaygnl,
clar, daha gen evli ve birarada yaayan
yirmibe ile yirmidokuz yalar
iflerin birbirleriyle ortak noktalarnn,
arasndaki kadnlar ve otuz ile otuz drt
anababalaryla olan ortak noktalarndan
yalan arasndaki erkekler iin en yk
daha fazla olduunu buldular. Daha
sekti ( 7.3. ekle baknz). Her ne denli
yal kuak, evlilii ykmllklerle ve
birlikte yaama gitgide popler duruma
devlerle ilgisinde grrken, daha gen
gelmise de, aratrmalar evliliin yine
kuak zgrce adanmlklar vurgulu
de daha istikrarl olduunu ne srer.
yordu. Daha gen yantlarn arasn
Birlikte yaayan evli olmayan ifderin
daki balca fark, bunlardan kimilerinin,
ayrlmas, evli olanlarnkinden ya da
adanmlklarn evlilik yoluyla topluma
drt kat daha olasdr.
kabul ettirmeyi yelemesiydi (Dyer
yle grnyor ki, bugn Britan 1999).
ya'da birlikte yaama ounlukla
evlilikten nceki deneysel bir aamadr; Gay ve le^btyen eleiklikler
bununla birlikte, evlilikten nce birlikte Pek ok ecinsel erkek ve kadn
yaamann uzunluu gitgide artmak
275
A ile le r v e M a h r e m li k ile r
16-19 2 0 -2 4 2 5 -2 9 3 0 -3 4 3 5 -3 9 4 0 -4 4 4 5 -4 9 5 0 -5 4 5 5 -5 9
7.3. ekil Birarada yaayan evli olmayan insanlar: Byk Britanya, cinse ve yaa gre, 2001/2002* (%)
' 16-59 yalar arasndaki erkekler ve kadnlar. Kendilerini ayrlm diye tanmlayan yamtlar iine alr
Kaynak: S oda! Trends 3 4 ( 2 0 0 4 ] , s . 3 3
276
A ile le r v e M a h re m li k ile r
277
A ile le r v e M a h re m li k ile r
278
A ile le r v e M a h r e m li k ile r
279
A ile le r v e M a h r e m li k ile r
280
A ile le r v e M a h r e m li k ile r
geerliliini soru tur mu-lardr. bir zaman boyunca bakmaya dek eitli
Bulgular, daha nce hi olmad denli sreleri iine alan geni bir alemdir.
ok kadnn yuvann darsnda cretli Kimi zaman, bakm, yalnca baka
ilerde alyor olmasna karn birinin psikolojik olarak iyi oluuna
kadnlarn evdeki grevlerin balca gre ayarlanma anlamna gelir -birka
sorumluluunu tamay srdrdk feminist yazar, ilikilerin ierisindeki
lerini ve erkeklerden daha az bo 'duygu iiyle' ilgilenmitir. Kadnlar,
zamanlarnn olduunu gstermitir temizlik ve ocuk bakm gibi somut
(Hochschild 1989; Gershuny 1994; grevleri omuzlama eiliminde olmakla
Sullivan 1997). Bununla ilikili bir izlei kalmayp kiisel ilikilerin korunmasna
srdren kimi sosyologlar, kadnlarn byk miktarlarda duygusal emek
cretsiz olarak yapt ev iinin genel yatrmnda bulunurlar (Duncombe ve
olarak ekonomiye katksnn zerine Marsden 1993). Bakm etkinlikleri
odaklanarak, cretli ve cretsiz ilerin sevgiye ve derin duygulara dayandrl
kart alemlerini incelem ilerdir makla birlikte, bunlar ayrca, dinleme,
(Oakley 1974). Bakalar, kaynaklarn alglama, zm grmeleri yapma ve
aile yeleri arasnda datl biimini ve yaratc biimde eyleme becerisi isteyen
hane gelirine eriimin ve onlar zerinde birer i biimidir.
denetimin rntlerini soruturmutur
(Pahl 1989). Yeni bakalar
ikinci olarak, feministler pek ok Son yirmi otuz yl iinde feminist
ailenin ierisinde var olan eit olmayang bir bakasndan yrtlm olan
ilikilerine dikkat ekmilerdir. Bunun kuramsal ve deneysel incelemeler,
bir sonucu olarak gitgide artan biimde gerek yksekretimcilerin gerekse
gze arpan bir konu, evii iddet genel nfusun arasnda, aileye ve
grngsdr. Feministlerin, aile mahrem ilikilere ynelik artan bir ilgi
yaamnn iddet ieren ve ktye
yaratmlardr. 'kinci vardiya' -kadnla
kullanmla ilgili yanlarnn gerek
rn iteki ve yuvadaki ikili rollerine
yksekretimsel balamlarda gerekse
gnderme yapar- gibi terimler gndelik
yasa ve politika evrelerinde uzun
szck daarcmza girmitir. Ama
zamandr yok saylm olduuna ilikin
iddialarnn bir sonucu olarak, karsn sklkla ev ierisindeki zgl meseleler
hrpalama, evlilik ii tecavz, ensest ve zerine odaklandklarndan, aileyle ilgili
ocuklarn cinsel istismar halkn daha feminist incelemeler yuvann darsn
fazla dikkatini ekmitir (s. 260-3'e da gereklemekte olan daha byk
baknz). Feminist sosyologlar, ailenin, eilimleri ve etkileri her zaman
toplumsal cinsiyet bunaltmnn ve yanstmyordu.
hatta fiziksel istismarn bir arenas
Getiimiz onylda aileyle ilgili
olarak nasl hizmet ettiini anlamaya
sosyolojik literatr varlnda, femi
almlardr.
nist bakalarndan yararlanan, ama
Feministlerin nemli katklarda kat biimde onlardan esinlenmi
bulunmu olduklar nc bir alan, olmayan nemli bir derleme ortaya
bakm etkinliklerinin incelenmesidir. Bu, kmtr. Aile biimlerinde gerekle
hasta olan bir aile yesiyle ilgilen mekte olan daha byk dnmler
mekten, yaa byk bir akrabaya uzun ailelerin ve hanelerin oluumu ve
281
A ile le r v e M a h r e m li k ile r
28Z
A ile le r v e M a h r e m li k ile r
283
A ile le r v e M a h r e m li k ile r
284
A ile le r v e M a h re m li k ile r
piman olma ve yeniden denemenin makta olan dnyamzda, o, yeni bir inan
bitimsiz bir dngsne girerler. Bir kayna durumuna gelmitir. Eletir
yandan, erkeklerle kadnlarn arasndaki menler, cinslerin arasndaki savan
gerilimler yksek olmakla birlikte, 'zamanmzn merkezi tiyatro oyunu'
hakiki ak ve doygunluu bulmann olduunu savunan Beck ve Beck-
olanakllna ilikin derin bir umut ve Gernsheim'n dlayc biimde kar-
inan varln srdrmektedir. cinsellik zerine odaklanmasna sal
drmlardr ve bunun ecinsel ilikileri
'Akn', imdiki amzn kar
izgid braktn ileri srmlerdir
maklklarna verilen fazlaca yalnlat
(SmartveNeale 1999).
rc bir yant olduunu dnebilirsiniz.
Ama Beck ve Beck-Gernsheim, bunun Zygmunt Banman: Akkan Sevgi
nedeninin tam tamna, dnyamzn,
akn gitgide artan biimde nemli A kkan Sevgi (Liquid Love -2003)
olmaya balayaca denli ezici, balkl kitabnda sosyolog Zygmunt
kiisellik-tanmaz, soyut ve hzla dei Bauman bugnlerde ilikilerin 'kentin
mekte olmas olduunu savunurlar. en gncel konuma konusu olduunu
Yazarlara gre, ak, insanlarn kendile ve kt n olan tehlikelerine karn
rini hakiki biimde bulabildikleri ve grnte oynamaya deer tek oyun
bakalaryla balant kurabildikleri tek olduunu' savunur. Onun kitab, 'insan
yerdir. Yazdklarna gre, bizim belir balarnn dayankszlyla', bu daya
sizlik ve tehlikeli dnyamzda, ak nkszln neden olduu gvenliksizlik
gerektir: hissiyle ve bizim buna verdiimiz
karlklarla ilgilidir.
A k , bir kendini araytr, benim le ve
se n in le g e re k te n te m a sa gem eye Bauman, kitabnn kahramannn
duyulan bir arzudur, bedenleri paylam a,
(rnein, aile, snf, din ya da evlilikle
d n ce le ri p a y la m a d r, d iz g in le n e n
h i b ir ey o lm a k s z n b ir b iriy le
ilgili) 'balar olmayan adam' ya da en
k arlam ad r, itiraflard a b u lu n m a ve azndan saptank, koparlamaz balar
balanm adr, olm u ve o lm ak ta olan olmayan adam olduunu yazar.
an lam a, d o ru lam a ve d estek lem ed ir, Bauman'n kahramannn sahipolduu
m o d e rn yaam n yaratt kukular ve
balar, koullar deiirse pek az
endieleri etkisizletirm ek iin b ir yuvaya
ve gven e duyulan bir zlem dir. E e r
gecikmeyle yeniden salverilebilecekleri
h i b ir ey k e s in ya da g v e n li biimde geveke rlmtr. Bau-
g r n m y o rsa , eer k ir le tilm i b ir man'a gre, koullar sklkla deiecek
dnyada soluk alm ak bile tehlikeliyse, o tir o, srekli deiimle ve kalc bala
zam an in s a n la r ak a ilik in y an la
rn yokluuyla ralandn dnd
srkleyici ryalarn peine derler, ta ki
o n lar anszn karabasanlara d n en e dek.
modern toplumu betimlemek iin
( 1 9 9 5 :1 7 5 - 1 7 6 ) 'akkan' eretilemesini kullanr.
Onlar, akn ayn anda hem Bauman bir aha kalkm 'bireysel
umutsuz hem de yattrc olduunu leme' dnyasnda, ilikilerin kark bir
savlarlar. O, 'kendi kurallarna uyan ve kutsama olduunu savunur; onlar, kiiyi
iletilerini insanlarn beklentilerine, farkl ynlere eken, atan arzularla
endielerine ve davran rntlerine doludurlar. Bir yanda, zgrle, ka
kazyan gl bir kuvvettir'. Dalgalan may seersek kaabileceimiz gevek
285
A ile le r v e M a h r e m li k ile r
286
A ile le r v e M a h r e m ll k jle r
287
A ileler v e M a h r e m li k ile r
Hangi yan hakldr? Olaslkla, her zamanda kimi insanlar iin derin
iki gre de elerel yaklamamz iyi endieler yarattndan kuku duyula
olur. Geleneksel aileye dn, bir ola maz.
nak deildir. Bunun nedeni yalnzca, Aile biimlerinde bugn var olan
yukarda grdmz zere (s. 250- byk eitliliini, bizi gemiin
251), ou kez dnld biimiyle snrlamalarndan ve ac ekmelerinden
geleneksel ailenin hibir zaman var zgrletirdii iin ho karlanmasnn
olmam olmas ya da gemite ailele gerektiini savunanlar elbette bir miktar
rin, bugn iin bir model olamaya hakldrlar. Erkekler ve kadnlar, bir
caklar denli ok sayda bunaltc zamanlar bekar ya da hatta kzku-rusu
yanlarnn olmas deildir. Bunun olmaktan gelen toplumsal onay-
nedeni ayrca, evliliin ve ailenin daha lamazlkla kar karya kalmak zorunda
nceki biimlerini dntrm olan olmakszn, dilerlerse bekar kalabilirler.
toplumsal deimelerin ounlukla Birlikte yaama ilikileri iindeki iftler
tersine evrilemez olmasdr. Kadnlar, artk daha 'saygdeer' evli arkadala
ac verici biimde iinden kurtulmay rnn toplumsal reddediiyle kar
baarm olduklar evde kideler halinde karya gelmemektedir. Gay iftler,
dnmeyeceklerdir. Bugn cinsel gemite kar karya gelecekleri ayn
eleikkler ve evlilik, iyi gnde ve kt dmanlk dzeyiyle kar karya
gnde, eskiden olduklar gibi olamazlar. gelmeksizin birlikte ev kurabilir ve
Duygusal iletiim -daha tam olarak ocuklar yetitirebilirler.
sylendikte, ilikilerin etkin biimde
Bunlar sylendikten sonra, bir yol
yaratm ve korunmas- kiisel alanda ve
ayrmnda durduumuz sonucuna di
aile alannda yaamlarmzda merkezi
renmek gtr. Gelecek, uzun sreli
duruma gelmitir.
evliliklerde ya da eleikliklerde daha
Sonu ne olacaktr? Boanma oran fazla rme mi ortaya karacakr?
nceki keskin artndan daha dz bir Gitgide artan biimde, acln ve idde
izgiye gemi olabilir ama dmemek tin yara izlerini tayan bir duygusal ve
tedir. Boanmayla ilgili tm ller bir cinsel alanda m barnacaz? Kimse
lde kestirimlerdir ama gemi kesin olarak syleyemez. Ama evlilie
eilimlere dayanarak, imdi yaplan tm ve aileye ilikin az nce sonuca ba
evlilik szlemelerinin yaklak olarak lam olduumuz gibi bir sosyolojik
yzde 60'nn on yl ierisinde boan zmleme, sorunlarmz gemie bak
mayla sona erebileceini kestirebiliriz. mak yoluyla zme ulatrmayaca
Grm olduumuz zere, boan mz gl biimde antrr. Kiisel
ma her zaman mutsuzluun bir yan yaamlarmzda oumuzun deer
smas deildir. Eski zamanlarda mut vermeye balam olduumuz bireysel
suz evliliklerde kalmak zorunda oldu zgrlkleri, baka insanlarla istikrarl
unu hissetmi olabilen insanlar taze bir ve kalc ilikiler oluturma gereksini
balang yapabilirler. Ama cinsellii, miyle uzlatrmaya almalyz.
evlilii ve aileyi etkileyen eilimlerin,
bakalar iin yeni doyum ve z-
doygunluk olanaklar yaratrken, ayn
288
A ile le r v e M a h re m li k ile r
zet
1 A krabalk, aile ve evlilik, sosyolojik ve insanbilim 7 Y en id en evlilik oran lar old u ka yksektir.
iin kilit n em i olan , birbiriyle yakndan ilikili Yen id en evlilik, b ir yeniden kurulmu ailenin
terim lerdir. A krabalk, ya genetik b alard an ya da erikinlerden en az birinin n cek i bir evlilikten ya
evlilikle balatlm balardan oluur. A ile, ocu klarn d a ilikiden o cu klarnn old u u bir aile
yetitirilm esiyle ilgili soru m lu lu u olan bir akraba olu u m u na yol aabilir. 'O lm ayan b ab a1 terim i,
topluluudur. Evlilik, top lu m sal olarak onaylanan bir bir ayrln ya d a b oan m an n ardndan
cinsel iliki iin de birlikte yaayan iki insann ocuklaryla en d er olarak tem as olan (ya da hi
arasndaki b ir badr. tem as olm ayan) b abalara g n d e rm e yapar.
2 ekirdek aile, evli b ir iftin (ya da bekar bir 8 Evlilik, artk iki insann arasndaki bir
an abab am n ) kendi ocuklaryla ya da edinilmi birleim in tanm layc tem eli deildir, birlikte
ocuklaryla birlikte yaad bir hanedir. E v li bir yaama (bir iftin evlilik dnda cinsel bir iliki
iftte n ve o cu k lard an b aka akrabalarn ayn h an ed e iinde birlikte yaam as) endstri lkelerinin pek
yaad ya d a yakn ve srekli ilikilerin p aras o u n d a d aha yaygn d u ru m a gelm itir. G ay
olduklar yerd e, b ir geni ailenin varlndan sz erkekler ve lezbiyenler, ecinsellikle ilgili tutum lar
ederiz. g ev em ey e baladndan, iftler o larak birlikte
yaam ay gitgide artan b iim d e b aarab ilm ek te-
3 B at top lum larn da evlilik, ve dolaysyla aile,
lerdir. K im i rn ek lerd e, ecinsel iftler b ir aile
tekelilikle (bir kadnla bir erkein arasnda, kltrel
olarak tanm lanm aya yasal hak elde etm ilerdir.
olarak onaylanan cinsel b ir iliki) iliiklendirilir. tek i
kltrlerin pek o u , bir bireyin ayn zam an d a iki ya 9 Aile yaam h ib ir ekilde h er zam an bir uyum
da d aha fazla ele evli olabildii okelilie h o g r ve mutluluk resm i deildir; kimi zam an onu n
g ste rir ya d a o n u yreklendirir. ierisinde cinsel istism ar ve evii iddet
gerekleir. o cu k larn cinsel istism arnn ve evii
4 Y irm in ci yzylda, endstrilem i top lum larn
iddetin o u erkekler tarafndan gerekletirilir
o u n d a geleneksel ekirdek ailenin yaygnl
ve yle g r n y o r ki, b un lar kimi erkeklerin
istikrarl b iim d e anm tr. im di, aile b iim lerinde
ilikili olduklar iddet ieren baka davran
byk bir eitlilik vardr.
tipleriyle balantldr.
5 E tn ik aznlk topluluklarnn arasnda aile
10 Evlilik, h er iki cins iin de, dzenli cinsel
biim lerinde dikkate d eer eitlilik vardr.
deneyim in koulu olm ak tan km tr; o artk
Britan ya'd a, G n ey A sya ve A frik a-K aray ip kkenli
ek on o m ik etkinliin tem eli de deildir. yle
aileler b aat aile tiplerinde farkllk gsterirler.
g r n y o r ki, top lum sal ve cinsel ilikilerin eitli
6 S ava-son ras yllarda b o a n m a oranlar ykselm i biim lerinin d aha da geliip byyecei kesindir.
ve ilk evliliklerin says azalm tr. B u n u n b ir son u cu Evlilik ve aile sk skya yerlem i k urum lar
olarak, n fusun gitgide artm ak ta olan b ir o ran tek olarak kalm akta, an cak n em li gerginlikler ve
anababal hanelerd e yaam aktadr. gerilim ler yaam aktadr.
289
A ile le r v e M a h re m l k jle r
Dnme Sorular
1 ada toplumlarda tm aile biimleri eit lde kabul edilebilir midir?
2 Ykselmekte olan boanma oranlan, evlilik ilikisinin daha az deil, daha ok
nemli duruma gelmi olduunu nasl iaret edebilir?
3 Ekmek kazanan erkek rolnn gerilemesiyle birlikte, ailelerin ierisinde erkekler
iin hangi yeni roller vardr?
4 Aile kurumunu gvencelemek iin sevgi yeterli midir?
5 Aile deerleri gerileyi iinde midir? Ve bunun nemi var mdr?
Ek Kaynaklar
G. Allan ve G. Crow, Families, Households and Society (New York: Palgrave, 2001).
Linda Hantrais ve Marlene Lohkamp-Himminghofen (yay. haz.), Changing Family
Forms, 1mw andPolicy (Loughborough: Cross-Natonal Research Group, European
Research Centre, Loughborough University, 1999).
Gordon Hughes ve Ross Ferguson (yay. haz.), Ordering Lives: Family, Work and
Welfare (Londra: Routledge, 2000).
Richard M. Lerner ve Domini R. Castellino (yay. haz.), Adolescenis and their Families:
Structure, Function andParent-Youth Relationships (New York: Garland, 1999).
Jane Lewis, End of Marriage: lndividualism and Intimate Relations (Cheltenham: E.
Elgar, 2001).
D. Newman ve E. Grauerholz, Sociology o f Families, 2. bask (Londra: Sage, 2002).
E. B. Silva ve C. Smart (yay. haz.), The 'Nem'Family (Londra: Sage, 1999).
L. Steel ve W. Kidd, The Family (Palgrave Macmillan, 2001).
Helen Wilkinson (yay. haz.), Family Business (Londra: Demos, 2000).
290
A ile le r v e M a h re m li k il e r
nternet balantlar
Siyaset ncelemeler Merkezi (Centre for Policy Studies) ailenin, giriimin,
bireyciliin ve zgrln geliimini desteklemek iin yaratlm olan bir dnce
kuruluu
http://www.cps.org.uk
Civitas
http://www.civitas.org.uk/
Demos -toplumsal dlama, aile ve yoksulluk zerine aratrma yapan bir dnce
kuruluu
http://www.demos.co.uk
291
indekiler
Beden sosyolojisi
Saln ve hastaln sosyolojisi
Sosyolojik bak alarndan tp
Deien dnyada tp ve salk
Sosyolojik bak alarndan salk ve hastalk
Salin toplumsal temeli
Snf ve salk
Toplumsal cinsiyet ve salk
Etniklik ve salk
Salk ve toplumsal uyum
Engellilik sosyolojisi
Bireysel engellilik modeli
Toplumsal engellilik modeli
Birleik Krallk'ta ve dnyada engellilik
^et
Dnme sorulan
E k kaynaklar
Internet balantlan
Salk, Hastalk ve
Engellilik
dinamikler birbirinden tamamen
farkldr. Yiyecek ktlna bal olarak
ekilen alk, insanlarn denetimi
dndaki etkenlerden kaynaklanr ve
yalnzca yoksullar etkiler. Dnyann en
zengin lkelerinden birinde yaamakta
olan gen ngiliz kadn ise bilinen hibir
fiziksel kayna olmayan bir hastala,
anoreksiaya yakalanmtr. Anoreksia
ya da dier beslenme bozukluklar, zar
zor besin bulabilen ya da hi bulamayan
Aadaki iki fotorafa bakn.
yoksullarn deil, zenginlerin hastal
km yzler ve bir deri bir kemik
dr. Somali gibi yiyecek ktl ekilen
kalm bedenler her iki resimde de
lkelerde bu hastalklara rasdanm
neredeyse birbirinin ayn. Soldaki
deildir.
resimde yer alan Afrikal gen kz
yiyecek ktl yznden lmekte.
Sadaki resimde yer alan gen kadnsa
Beden sosyolojisi
bir ngiliz; ama o da lyor, zira besin
bolluu olan bir lkede ya hi yemek nsanlk tarihinin byk bir bl
yememeyi ya da yaamn tehlikeye m boyunca, ancak pek az kii szgeli
sokacak denli az yemek yemeyi semi. mi, azizler ve baz gizemciler dinsel
Bu iki vakann altnda yatan toplumsal nedenlerden tr, bilerek ve isteyerek
f 4T . <4
^ __________
294
S a lk , H a s ta lk v e E n g e llllk
295
S a lk , H a s ta lk v e E n g e llllk
296
S a lk . H a s ta lk v e E n g e llilik
Birleik Krallk ve dier zengin lkelerde, nerendeyse her ke bandaki dkkanda dnyann
drt bir yanndan ithal edilen artc eitlilikte gday birarada bulabilmek olanakldr.
297
S a lk , H a s ta lk v e E n g e llilik
298
S a lk , H a s ta lk v e E n g e lllllk
(A k ta r a n S h a r m a , 1 9 9 2 : 3 7 ) J a n , sa lk a l k a n lk la r a ra s n a a l lm n d n d a k i tb b i
299
S a lk , H a s ta lk v e E n g e lllllk
30 0
S a lk , H a s ta lk v e E n g e llilik
301
S a lk , H a s ta lk v e E n g e llillk
302
S a lk , H a s ta lk ve Engellilik
Biyomedikal salk modeline gre hasta, hekimin gznde yalnzca hasta bir bedendir.
303
S a lk . H a s ta lk v e E n g e lllllk
30 4
S a lk , H a s ta lk v e E n g e llilik
Sayltlar: Eletiriler:
- Hastalk, insan bedeninde belli b iyolojik - Hastalk bilim sel hakikatler yoluyla
faillerin neden old u u bir bozulmadr. aklanabilecek bir ey deildir, zira toplum sal
olarak oluturulur.
- Hasta, hasta bedeni zihninden ayr olarak ele - Hastann hastalkla ilg ili dnceleri ve
alnabilecek edilgin bir varlktr. deneyim leri tedavinin ok nem li bir parasdr.
Hasta yalnzca fiziksel sal d eil, genel
olarak esenlii nem li olan etkin bir varlktr ve
- Yalnzca tp uzmanlar bu alanda uzmanlk bir btndr.
bilgisine sahiptirler ve hastay iyiletirebilecek
- Hastalk v e salkla ilg ili yegane bilgi kayna
geerli tedavi y n te m in i yalnzca onlar
tp uzmanlar deildir. A lte rn a tif bilgi biim leri
uygulayabilirler.
de ayn lde geerlidir.
- Tedavinin m utlaka hastanede yaplmas
- Tedavi iin uygun mekanlar, teknolojinin yo u n gerekm ez. Teknoloji, ilala tedavi ya da cerrahi
ve en iyi biim de kullanld hastanelerdir. tedavi yntem leri dierlerinden stn deildir.
305
S a lk , H a s ta lk v e E n g e llilik
306
S a lk , H a s ta lk v e E n g e llilik
307
Salk, Hastalk ve Engellilik
Son on ylda Ritalin ilac iin yazlan reetelerin says Ritalin kullanmna kar kanlar ise bu ilacn hi de yle
kadanarak artmtr. A .B.D 'de 5-18 ya aras ocuklann ska dile getirildii gibi zararsz bir sihirli hap
yaklak yzde Ritalin kullanmaktadr. Britanya'da olmadn ileri srmektedirler. Son yllarda A .B.D 'de ve
1993 ylnda yazlan Ritalin reetelerinin says sadece 3500 Birleik Krallk'ta gn getike artan sayda Ritalin
iken, 1998 ylnda bu say 125,000'i gemitir. Uzmanlar, reetesi yazlmakla birlikte, bu ilacn uzun vadede
2007 yl itibaryla her yedi ocuktan birinin bu ilac ocuklarn bedenlerinde ve beyinlerinde ne gibi etkiler
kullanacan ngrmektedirler ([Observer; Mays 2003). brakabilecei konusunda kapsaml bir ararma yaplm
Peki ama Ritalin nedir ve sosyologlar niye bu ilala deildir. Belki de asl kayg verici olan ey, ortada gerek
ilgilenmelidirler? Ritalin, Dikkat Dankl ve bir fiziksel sorun yokken dahi bu ilacn uygun zm
Hiperaktivite Bozukluu (D D H B ) -ou hekim ve olarak sunulduu iddiasdr. Ritalin kardan, D D H B
psikiyatra gre ocuklardaki dikkatsizlik, odaklanma ve belirtilerinin aslnda m odern dnyada yetien ocuun
renm e gl gibi sorunlann asl nedeni olan ruhsal yaamn artan hzna, biliim teknolojilerinin bunaluc
bir bozukluk- tans konmu ocuk ve ergenlere verilen etkilerine, yetersiz idmana, ekerli gdalann ar
bir ilatr. G enelde sihirli hap olarak adlandrlmaktadr. tketimine ve aile yaamndaki skntlara bal olarak
Bu ila ocuklar yattrmakta, odaklanmalarna yardmc yaad stres ve basknn yansmalar olduunu ileri
olmakta ve renmelerini kolaylatrmaktadr. Baz srmektedirler. T p biliminin Ritalin vastasyla ocuktaki
retmenler, nceleri ok yaramaz ve sorunlu olan dikkat dankln ve hiperaktiviteyi tbbiletirerek,
ocuklann Ritalin kullanmaya baladktan sonra adeta bozukluun gzlem lenen belirtilerinin toplumsal
birer melek haline geldiklerini bile sylemektedirler. nedenlerini grm ezden geldiini sylemektedirler.
30 8
S a lk , H a s ta lk v e F n g e lllllk
nemli etkisi olduu grlm olan- olsa, bir hastalk geirdiyseniz gndelik
sigara imek, diyet ve dzenli idman yaam rntlerinizin nasl geici
yapmak gibi- yaam tarz tercihleri olarak deitiini ve bakalaryla
konusuna da gitgide daha fazla vurgu etkileimlerinizin nasl dnme
yaplmaktadr. uradn bilirisiniz. Bunun nedeni
bedenin normal ileyiinin yaamlar
mzn genelde gzard edilen ama
aslnda ok nemli olan bir parasn
oluturmasdr. Bedenlerimizin ileme
si gerektii gibi ilemesine bel balarz;
benlik algmz dahi bedenlerimizin
toplumsal etkileimlerimizi ve gnlk
etkinliklerimizi sekteye uratmadan
srdrmemizi salayacak biimde
ilemeye devam edecekleri beklentisi
zerine kuruludur.
Hastaln hem kiisel hem de
toplumsal boyutlar vardr. Hastalan
8 . 1 . e k il: S o n d n e m d e tp v e dmzda yalnzca biz ac ve sknt
sa lk a la n n d a g e r e k l e e n ekip huzursuz olmakla kalmayz;
d n m le r : bakalar da bizim halimizden etkile
Kaynak: Nettleton, (2 0 0 6 ). nirler. Yakn iliki iinde olduumuz
insanlar bize ilgi ve efkat gsterebilir,
Salk alannda yaanan bu ada destek olabilirler. Bizim hasta olduu
dnmlerin, kimi bilginlerin ileri muz gereini kabul etmek iin aba
srdkleri gibi biyomedikal modelin gsterebilir ya da kendi yaamlarna bu
yerini alacak yeni bir salk paradigma gerei dahil etmenin bir yolunu
s ortaya karp karmayaca ak bulabilirler. liki kurduumuz baka
deildir. Kesin olan bir ey varsa, o da insanlar da hastalmz karsnda
modern tbbn ve insanlarn modern tepkiler gelitirebilirler ve bu tepkiler
tbba kar takndklar tavrn hzla nihayetinde kendi benlik algmz
deimekte olduudur. yorumlamamza yardmc olabilecekleri
gibi, benlik algmzn sarslmasna da
Sosyolojik bak alarndan neden olabilirler.
salk ve hastalk
Hastalk deneyimini kavramaya
Sosyologlarn balca amalarndan ynelik iki gr sosyolojik dnce
biri de hastalk deneyimin incelemektir. zerinde zellikle etkili olmutur. Bu
Sosyologlar herhangi bir hastaln - grlerden ilki ilevselci okulla ili
szgelimi nceki sayfalarda ele
kilidir ve bireylerin hasta olduklarnda
aldmz anoreksia gibi bir hastaln- benimsedikleri dnlen davran
hasta ve yaknlar tarafndan nasl normlarn ne karr. zellikle
deneyimlendiini ve yorumlandn simgese] etkileimciler tarafndan
sorarlar. Eer bugne dek, ksa sreli de
benimsenen ikinci gr ise, hastala
309
Salk. Hastalk v e Engellilik
310
S a lk , H a s ta lk v e E n g e llilik
31
S a lk , H a s ta lk v e E n g e llllk
312
S a lk , H a s ta lk v e E n g e llilik
313
S a lk , H a s ta lk v e E n g e llilik
314
S a lk , H a s ta lk v e E ngelH H k
* Bebek lm leri, doum u takip eden ilk bir yl iinde m eyd ana gelen ocuk lm leridir; bebein toplum sal snf, lm
belgesinde yazan baba m esleine gre belirlenmitir.
Kaynak:: Soda! Trends 3 4 ( 2 0 0 4 )
315
S a lk , H a s ta lk v e E n g e llllk
316
Salk, Hastalk v e Engellilik
>_t>0 500
I 400
1 300
3 200
II IIIN IIIM
Toplumsal snf
IV V
1 100
S
j o
o il
I II IIIN IIIM IV
Toplumsal snf
V
120
100 500 j
80 ' 4 0 0 --
$ 60 ? 300-
40 | 2 0 0 --
4K1 1
20 E 100-
Toplumsal snf
O
I-
o- Toplumsal snf
Toplumsal snf
100
80
1 60
I II IIIN IIIM IV V
Toplumsal snf
317
S a lk , H a s ta lk v e E n g e lllllk
318
S a lk , H a s ta lk v e E n g e llilik
CM
319
S a lk , H a s ta lk v e E n g e llilik
Tcplumsal yaltlmtk ve
dlanmlk - toplumun kysnda ok fazla sigara ve iki
olmak yaamamak
Su oranlarnn
Kirlenme riskinin,
yksek olduu
kalabalk yollarn ve kirli
yerde yaamak
havann youn olduu
sanayi blgelerinde
yerinde salk ve gvenlii
zorlayc nlemlerin
olmamas
Aburcubur ve teki
salksz yiyecekler K tamaclk planla
Yetersiz ocuk Uygun yiyecekler Rutubetli, souk.ve ok
yemek mas ve kamu tamacl sizlik ve
bakm ve almama ya da kalabalk olan
na eriimin kt yoksulluk
toplumsallamas hazrlamama kt evler
olanlsnmas'
/
sunmutur (bkz. 9. Blm : Tabakala sinde ele alndkta, erkeklerinkinden
ma ve Snf). Bu duruma ramen, olduka farkldr (yine de, her geen
kadnlarn hastalklarn kabullenip gn daha ok sayda kadnn i yaamna
tbbi yardm alma oranlarnn erkekler katld gz nne alndkta, bu
den daha yksek olduunu biliyoruz. saydklarmzn eskisi kadar geerli
olmad da pekala ileri srlebilir).
Sanayilemi lkelerde, kayg ve
Doyal'a gre, kadnlarn salk du
depresyon vakalarnn kadnlarda
rumlarnn asl belirleyicileri, bu farkl
erkeklerden iki kat daha fazla grld
ilerin toplamdaki etkileridir. Bu
bildirilmitir. Kimi gzlemcilere
nedenle, kadn saln konu edinen
gre, kadnlarn ev ileri, ocuk bakm,
her zmleme toplumsal, ruhbilimsel
mesleki sorumluluklar gibi birden fazla
ve biyolojik etkenler arasndaki
rol ayn anda stienmek zorunda kal
etkileimi de hesaba katmaldr.
malar, daha fazla stres alna girmeleri
ne ve daha sk hastalanmalarna neden Heather Graham, stresin beyaz
olmaktadr. Lesley Doyal (1995), ii kadnlarn salklar zerindeki
kadnlarn salk ve hastalk rntleri- etkilerini aratrmtr. Bu aratrmas
nin, en iyi biimde, yaamlarnn olu sonucunda, yelpazenin daha alt
turan etkinlik alanlaryla ilgisinde ele toplumsal-ekonomik ksmnda yer alan
alndklarnda aklanabileceini ileri kadnlarn yaamsal bunalm anlarnda
srmtr. Kadnlarn yaamlar, yerine ihtiyalar olan destek alarna eriim
getirmeleri gereken sorumluluklaryla konusunda orta snfa mensup kadn
ev ileri, ocuk dourma, bytme, lardan daha kstl olanaklar olduunu
annelik yapma, doum denetimi yoluyla ortaya karmtr. i snfna mensup
dourganl dzenleme, vb. ile ilgi kadnlarn yaamsal bunalmlarla (iten
320
S a lk , H a s ta lk v e E n g e lllllk
70
[3 Sregelen hastalk
50
1
40
1
30
L I
ut i Lr I
r
Udu
3 20
I 10
Erkekler Kadnlar
8.4. ekil: 2003-2004 yllan itibaryla, yaa ve cinsiyete gre hastalklarn hastalarn
kendileri tarafndan bildirilm e oranlar.
Kaynak. S ocial Trends 3 5 (2 0 0 5 ).
321
S a lk , H a s ta lk v e E n g e llIik
322
S a lk , H a s ta lk v e E n g e llilik
323
S a lk , H a s ta lk v e E n g e llilik
324
S a lk , H a s ta lk v e E n g e llilik
325
S a lk , H a s ta lk v e E n g e llilik
326
S a lk . H a s ta lk v e E n g e llilik
327
S a lk , H a s ta lk v e E n g e llilik
Kaynak: O l l v e r ( 1 9 9 0 )
328
S a lk , H a s ta lk v e E n g e llilik
329
S a lk , H a s ta lk v e E n g e llIik
Kt izlenim
B y le basm akalp rnek ler yznden insanlann srf yz
Vlcky Lucas, insanlarn ona bakarken baklarn h ad an deiik diye benim gibilerin iind e kt ya da
baka y n e evirmelerini, soluklarn tutmalarn ya farkl b ir eyler olm as gerektiini dnm esi hi de
da rperm elerini deil, yznn onun ayrlmaz bir
artc deil.
paras olduunu bilm elerini istiyor. Ve burada da
b e lirtti i g ib i, kendisini seviyor. B u durum u fark etm em hayatm da b ir dnm noktas oldu,
zira yzdeki b iim bozukluunun yalnzca tbb i deil, ayn
zam anda toplum sal b ir so ru n da olduunu anladm.
C h eru bism denen ve yzm etkileyen ender Y z m deil, bizlere kar taknlan toplum sal tavr
g r len bir kaltsal bozukluktan m ustaribim . T eh is d eitirm ek istediim i anladm . Plastik cerrahiye kar
konduunda henz d rt yandaydm. T am olarak deilim am a kiisel olarak tercih etm iyorum .
neler yaadm hatrlayam asam da, dzenli olarak
A ra k yirm i d rt yandaym ve aynada grdm yzme
hastaneleri ziyaret etm en in daha o yata yaam m n
altm ; bu nu so ru n etm iyorum . G eri u arada bir ortaya
bir paras haline geldiini hatrlayabiliyorum .
kan ba arlar ve ift g rm e durum u da olm asa daha
A slnda yzm deki ekil deiiklikleri b e n alt m udu olurdum . A ynca, fiziksel olarak gz krpm am n
yandayken balad am a dier insanlardan farkl olanaksz oluu da pek h ou m a gitm iyor am a bu sorun a da
grnm ed iim herhangi b ir d nem gzlerim i hzla titretirm ek suretiyle k end im ce bir z m
hatrlam yorum . buldum .
Y z m d ek i biim bozukluuyla bym ek benim A m a yzm kiiliim ayrlmaz bir paras. B e n i ben yapan
iin hi de kolay olm ad. E rg enlik , olaan ey, tm b u sre boyun ca rendiklerim ve insanlarn bana
gelim elerin yannda fazladan bir hediye de verdi kar olan tavrlardr.
bana yzm ar byd ve en o k gzlerim bu
m gelem yoksunluu
deiim den etkilendi.
Y z m sayesinde tantm iyi ve hakiki dosd anm
Anlama gl
seviyorum ve daha iyi bir insan olm ay istem em i salad
E rg en lik yllarm olduka zorlu geti, in san lar iin yzme m innettarm . A y nca tpk b ir kediye
bazen yzm e uzun uzun bakyor ya da durum u benzediim i syleyen b ir erkek arkadam var. O n unla ayn
anlam akta glk ekiyorlard. B az insanlarsa iyice fikirde olduum u syleyem esem de, b u durum dan ikayet
terbiyesizleip ban a lakaplar takyorlard. H atta etm ediim kesin!
insanlarn arada b ir vah zavall yavrucak/yazk
A rtk n e zam an biri ban a irkin olduum u sylese
sana dem eleri bile ben i uzun bir sre boyunca
im gelem den yoksun olduu iin on a acyorum . B an a koca
zd. n sanlarn tepkisinden ekindiim iin dar
eneli diyen herkese H ah! K ed i ulaamad ciere m undar
kam yordum ve iyice iim e kapanm tm .
derm i; asl senin en en o k kk, benim kini kskanyor
N e var ki, zam anla, kendim e olan saygm ve sun! diyorum . K arlatm her m erakl baka
33 0
Salk, Hastalk v e Engellilik
glm seyerek karlk veriyorum . sessizlik oldu. A rdndan, bana glm seyerek E lin e salk,
um arm cann yakm sndr! dedi. B u nu n zerine hepim iz
E e r 10 saniye iind e onlar da bana
glm eye baladk.
glm sem ezlerse o k tehditkar bir bak
frlatyorum . B az insanlarn um ursam az ve krcyken dierlerinin hem
de hi um m ayacanz, genelde g rm ezd en geldiiniz ve
G e e n hafta erkek arkadam la yolda yrrken
kim olduklarm belki asla dnm eyeceiniz insanlarn bu
adam n biri zerim e doru geldi ve l diye
kadar scak ve kibar olm as o k ilgin.
barp kat.
B u anlattklarm yaam m az o k zetliyor. n ce en kt
Yzleme
m uam eleyi grp, ardndan en iyi davranlarla
A slnda bu bir szckten ziyade, ancak gln karlaabiliyorum ; hem de be dakika iinde! E lb e tte bu
g r n en insanlarn anlayabilecei grdaktan gelen yaam m daha zo r bir hale getiriyor am a ayn zam anda daha
tu h a f b ir sesti. O kadar kzm tm ki, tepki da ilgin yapyor. B u nu dnyalara deim em .
gsterdim .
Kaynak: BBC N em Dergisi (6 A ustos 2 003)
N asl tepki gsterdiim i burada ayrntl olarak
Sorular
anlatam ayacam am a unu syleyebilirim ki o
adam bir daha asla yolda grd tu h a f grnl 1. Y zn de biim bozukluu olan insanlar engelli midir?
b ir kadna o ekilde baram ayacak.
2. D ergid eki bu hikaye sakatlk ve engellilik arasndaki
B u olaydan iki dakika sonra, eve doru giderken ayrm a ilikin bir eyler dile getiriyor mu?
karm za evsiz b ir adam kt ve bizden bozuk
3. B u hikaye toplum sal engellilik m odeli hakknda b ir eyler
para istedi. Halimi hatrm sordu. yiyim dedim
sylyor mu?
ve az n ce bam dan geen leri anlattm . K sa bir
331
S a lk , H a s ta lk v e E n g e llilik
40
35
30 -
25
20
15
10
0
1 6 -2 4 55-59/64
8.5. ekil: Ya aralklarna gre, Birleik Krallk'taki engellilerin nfusun geneline oran.
Kaynak: uFrom Exduslon to In d u slo n ", Engelli Haklar Grev Cc sonu b ildirgesi ( 1999)
332
S a lk , H a s ta lk v e E n g e llilik
333
S a lk , H a s ta lk v e E n g e llilik
zet
334
S a lk . H a s ta lk v e E n g e llilik
Sorular
1. Salk dizgesindeki eitsizlikleri azaltmak iin neler yaplabilir?
2. Kadnlarn ve erkeklerin yaamlarndaki farkllklar, yaadklar salk sorunlarndaki
farkllklar nasl aklayabilir?
3. Ulusal Salk Dizgesinin hastalarn kltrel ardalanlarna daha duyarl olabilmesi iin nasl
bir siyaset izlemesini nerirsiniz?
4. Hamilelik ve mutsuzluk gibi durumlarda ila kullanlmas bir yandan tbbi kurumlarn
iktidarn pekitirirken, dier yandan hastalar gszletiriyor olabilir mi?
5. Kendi topluluunuzda ya da eitim kurumunuzda insanlar nasl engelli hale
getirilmektedir?
Ek kaynaklar
Lesley Doyal, WhatMakes Women Sick (London: Macmillan, 1995).
Jenny Morris, Pride Against Prejudice: A Personal Politics o f Disability (London: Women's Press,
1991).
SarahNettleton, TheSociologyof Health andIllness (Cambridge: Polity, 1995).
C. Barnes, G. Mercer ve T. Shakespeare, Exploring Disability: A Sociological Introduction.
(Cambridge: Polity, 1999).
C. Barnes, M. Oliver ve L. Barton, Disability Studies Today (Cambridge: Polity, 2002).
C. Barnes ve G. Mercer, Disability (Cambridge: Polity, 2003).
nternet adresleri
European Observatory on Health Systems and Policies
http://www.euro.who.int/observatory
International Public Health
http://www.ldb.org/iphw
Wellcome Library on the History and Understanding of Medicine
http://www.wellcome.ac.uk/knowledgecentre/wellcomesites/
World Health Organisation
http://www.who.int
Leeds University Disability Archive
http://www.leeds.ac.uk/disability-studies/archiveuk/index.html
BBC Disabilities Magazine
http://www.bbc.co.uk/ouch/
335
iindekiler
Tabakalama dizgeleri
Klelik
Kast
Mlk sahipleri
Snf
Snf ve tabakalama kuramlar
Kari Marx'n kuram
Max Weber'in kuram
Erik Olin Wright'n snf kuram
Snf lmek
John Goldthorpe: snf ve meslek
Golydthorpeun snf emasnn deerlendirilmesi
Bugnk Bat toplumunda toplumsal snf ayrmlar
st snf sorunu
Orta snf
i snfnn deien yaps
Altsnf m?
Snf ve yaam tarz
Toplumsal cinsiyet ve tabakalama
Toplumsal hareketlilik
Karlatrmal hareketlilik incelemeleri
Aa doru hareketlilik
Britanya'da toplumsal hareketlilik
Britanya bir meritokrasi midir?
Sonu: snfn nemi
%et
Dnme sorulan
E k kaynaklar
Internet balantlan
Gulam Noon, Hindistan doumlu
dur. Bir zamanlar ailesinin Bombay'da
Royal Sweet adnda bir tatlc dkkan
varm. Onlar, zellikle zengin olma
malarna ramen, Gulam'n babas,
Gulam yedi yandayken lmne
kadar bu yolla geinmilerdir. Bundan
sonra onun yaam bir boumaca
olmu, gen biri olarak Gulam, okula
giderken ayn zamanda bir dkkanda
almak zorunda kalmtr. Gulam
Hi bir ngil2 spermarketinden okulunu tamamladnda, tm zaman
Hint yemei aldnz m? Eer aldy n kendi aile iine vermitir. En sonunda
sanz, onun Noon retim tarafndan iteki konumunu deitirip sat yapma
retilmi olmas yksek bir olaslktr. ya balayarak, dkkan genilet-mi ve
irket, byk sper marketler zincirine, yeni bir fabrika ina etmitir. Gulam'n
Hint yemekleri salamakta uzmanla tutkular yine de Royal Sweet ile
mtr ve yaklak olarak 90 milyon snrl deildi, bu nedenle baskclk ve
paund yllk bir cirosu vardr. irketin inaat ieren dier giriimler hzlca
kurucusu, Sir Gulam Noon'un, Sunday birbirini izlemitir.
Times'n 2004 zenginler listesine gre 50
milyon paundluk bir servet biriktirdii Hindistan'daki baarlaryla tatmin
de tahmin edilmektedir. olmayan Gulam, gelecek deneyimleri
iin gzn ngiltere'ye dikmiti.
338
T a b a k a la m a v e S n f
Southall, Londra'da Royal Sweeti dourur. Bu, aykr bir durum mudur
kurdu ve ii devam ettirmeleri iin veya Birleik Krallk iinde belki de pek
kendisiyle birlikte efler getirdi. Bir yl olaanst olmamasna ramen onun
iinde dokuz dkkan kuran Gulam, yks yinelenmekte midir? Yoksul bir
Londra ve Leicester evresinde Asya gemii olan birinin ekonomik
topluluklarn da kurdu. Bugn Royal basamaklarda tepeye ykselmesinin
Sweet zincirinin krk dkkan ve yllk olana nedir? Toplumuzdaki her
9 milyon paund cirosu vardr. Gulam Noon iin, ekonomik basa
makta ka kii zenginlikten yoksullua
Royal Sweetin baarsn, dier decektir? Sir Gulam'n yaamnn
ticari giriimler izledi ve 1989 da Noon ortaya koyduu zengin ve yoksulluk
retim kuruldu. Gulam, pazarda bir konular, bizi daha geni kapsaml
boluk grd: Sper marketlerden sorulara ynlendirir. Toplumumuzda
edinilen paketlenmi hazr btn neden ekonomik eitsizlikler varolmak
Hindistan yemekleri, yavan ve aka tadr? ada toplumlar ne kadar
sylemek gerekirse, kabul edilemez eitsizdirler? Hangi toplumsal etkenler,
derecede ktyd. Bense daha iyisini toplumdaki ekonomik konumunuzu
yapabileceimi dndm. , en bata etkilemektedir? Eer bir kadnsanz
on bir alanla balad, fakat daha baka trl zorluklarla karlar
sonra rnlerini nce zgn Hindistan msnz? Ekonominin kresellemesi,
yemekleri reten, dondurulmu gda sizin yaam olanaklarnz ne oranda
irketi Birds Eye'a ve daha da sonra da, etkilemektedir? Bu trden sorular
Waitrose ve Sainsbury's sper market sosyologlarn sorduu ve yantlamaya
ler zincirlerine satmaya balad. alt trden sorulardr ve bu
imdi, 1.100 alan tarafndan blmn oda da bu trden sorular
bitkiden retilen, yzden fazla farkl olacaktr. Toplumdaki eitsizlikler
Noun yemei vardr. Her gn 250.000 zerine almak, sosyolojinin en
ile 300.00 arasnda kiiye yemek nemli alanlarndan biridir, nk
yaplyor. rn yelpazesi, Hindistan bizim maddi kaynaklarmz, yaamlar
yemeklerinden Thai ve Meksika mzla ilgili ok eyi belirlemektedir. Biz
yemeklerini ieren yemeklere kadar burada, sosyologlarn, tabakalama ve
uzanr. Gulam, 2002'de kendini yemek snf dediklerinde ne sylemek iste
endstrisindeki hizmetlere adamt. dikleri zerine konuacaz. Bundan
Ona yaam boyunca esin verenin ne sonra da snf hakkndaki en etkili
olduunu dndnde, Sir Gulam kuramlarn bazlarna bakp bugnki
sonu olarak unu belirtmitir: Ben Bat toplumunda varolan toplumsal
kendini yetitirmi ve abuk renen snf daha ayrntl ele aldktan sonra,
biriydim! Hibir ey kolay olmad, onun onlar sosyolojik dnce iinde
iin hep almalydm. aklamaya alacaz. Toplumsal
deikenlikle ilgili bir tartma ile
Pek azmz Sir Gulam'n imdi
evremizdeki dnyay anlamamza
sahip olduu trden bir zenginlii
yardmc olan toplumsal snflarn
umabiliriz. Fakat onun yoksulluktan
sregelen nemini ksaca irdeleyerek
zenginlie geen yaam yks,
bu blm bitireceiz.
sosyologlar iin ilgi ekici sorular
339
T a b a k a la m a v e S n f
340
T a b a k a la m a v e S n f
341
T a b a k a la m a v e S n f
342
Tabakalama ve Snf
M -l
Irkayrmclnn olduu Gney Afrika'da beyaz ve siyah insanlar toplumsal olarak ayrlmtr.
du. Toplam nfusun yalnzca yzde Gney Afrikal beyazlar arasndaki bir
15'lik ksmn oluturan beyazlar, oylamayla yrrlkten kaldrlan
neredeyse lkenin btn zenginliklerini apartheid, Gney Afrikal beyaz
denet-liyordu, kullanlabilir alanlarn nderlerin btnyle skp atmasn
ouna sahiptiler, en nemli ilerle, zorlamak amacyla, Gney Afrika i
sanayileri iletiyorlard ve siyahlarn oy dnyasnda ekonomik olarak ykc bir
hakk olmadndan politik g boykot dzenledi. 1994'de lkenin ilk
zerinde tekelleri vard. Nfusun te ok rkl seiminde, siyah ounluk
ikisini oluturan siyahlar bantus- hkmetin denetimini ele geirdi ve
tai larnda ('lkelerinde') yoksullua beyazlarn hkmeti yznden yirmi
terk edilmilerdi ve yalnzca beyaz yedi yl boyunca hapis yatm olan
aznlk iin almalarna izin veri ANC'nin siyah nderi Nelson Mandela
liyordu. bakan seildi.
Apartheid, yaygn ayrmclk ve
Mlk sahipleri
bask, beyaz aznlkla siyahlar, kark
rklar ve Asyal ounluk arasnda Mlk sahipleri Avrupa feodaliz
iddetli atmalar yaratt. Apartheida minin bir parasdrlar, fakat ayn
kar onlarca yl sren zorlu mcadele, zamanda baka birok geleneksel
en sonunda baarya 1990 ylnda uygarlkta da varolmulardr. Feodal
kavutu. En gl siyahi rgt, Afrika mlk sahipleri, her biri dierlerine kar
Ulusal Kongresi (ANC), 1992'de haklar olan ve belirli ykmllklerce
343
T a b a k a la m a y e S n f
34 4
T a b a k a la m a v e S n f
345
T a b a k a la m a v e S n f
346
T a b a k a la m a v e S n f
347
T a b a k a la m a v e S n f
348
Tabakalama ve Snf
349
T a b a k a la m a v e S n f
350
Tataakalanna v e S n f
Kaynak: O o m p t o n 'd a n u y a r la n m tr { 1 9 9 8 ) , s . 6 7
351
Tabakalama v e Snf
ler veya dzensiz i tarihleri olan insan Grdmz gibi, toplumun snf
lar durumunda ise sorunludur. ren yapsnn haritasnn gvenilir bir
ciler, baz zamanlar kendi disiplinlerine biimde tasarland snf emalar ok
gre snflandrlrlar, fakat bu daha ok sayda karmaklk da iermektedir.
alma alannn zel bir meslekle yakn Grece kararl bir durumda bile
bir ilikisi olduu durumlarda baarl toplumsal snfn llmesi ve haritaya
olur (mhendislik ve tp gibi). dklmesi zorluklarla doludur. Endst
ri toplumlarnda gerekleen hzl
Mesleki ayrmlar zerine temelle
ekonomik dnm, snfn lmn
nen snf emalar, toplumsal snflar
sorunlu duruma getirmi ve hatta baz
daki servet ve mlk sahiplerinin nemini
kiileri, bir kavram olarak snfn
yanstmaz. Tek bana mesleki balklar,
kullanln sorgulamaya yneltmitir.
bireyin zenginliini ve bsbtn
Yeni meslek kategorileri meydana
servetinin yeterli bir gstergesi deildir.
gelmi, endstriyel retimden, hizmet
Bu, zellikle, "ynetici" ve "yetkili"
ve bilgi ilerine doru genel bir deiim
mesleki balklar, onlar, daha uzman
olmu ve ok sayda kadn son yllarda
olan ama daha ok snrl geliri olan
igcne katlmtr. Mesleki snf
uzmanlarla ayn kategoriye yerletiren
emalar, bylesi toplumsal dnm
"eski zenginleri", sermayedarlar ve
ler tarafndan kkrtlan deiim,
giriimcileri ieren toplumun zengin
hareketlilik ve snfn dinamik biimlen
yeleri arasnda dorudur. Baka bir
me srecini kavramak asndan pek
deyile, snf emalarnn kendilerinden
uygun deildir.
tredii meslek kategorilerini, ekono
352
T a b a k a la m a v e S n f
353
T a b a k a la m a v e S n f
354
T a b a k a la m a v e S n f
Satlabilir servet
Yzde olarak sahip olunan servet
En zengin % 1 17 20 23 22 23
En zengin % 5 35 40 44 42 43
En zengin % 10 47 52 56 54 56
En zengin % 25 71 74 75 72 74
En zengin % 50 92 93 95 94 94
Toplam satlabilir servet (milyar ) 1,711 2,0 9 2 3,131 3,4 7 7 3 ,4 6 4
355
T a b a k a la m a v e S n f
Kaynak: S u n d a y T im e s Z e n g in le r L is te s i ( 2 0 0 4 )
zengin olan ailelerin yeleri nl mzis miras yoluyla deil, kendi abalaryla
yenler, film artistleri ya da atlettirler ve yapmlardr, ikinci olarak, dk ama
"yeni bir elit grubun" temsilcisidirler. artan sayda kadn da bu zenginlerin
Bu yeni grup bilgisayarlarn, telekom iine girmitir. Kendi abalaryla
nikasyonun ve internetin gelimesi ve milyoner olanlar, zenginliklerini "yeni
ilerlemesinden byk paralar kazan ekonomi" sayesinde yapmlardr, "yeni
mlardr. Tpk yoksulluk gibi zenginlik ekonomi", yazlm, medya, internet ve
da yaam dngleri balamnda telekomnikasyondan olumaktadr.
incelenmelidir. Baz bireyler ok hzl 1989 ylnda yalnzca en zengin
zenginleirler ve bu zenginliin bir Britanyallar arasnda alts kadnken,
ksmn ya da tmn hzla yitirirler; 2004 ylnda bu say sekiz kattan fazla
baz kiiler de aamal bir sreten artmtr. nc olarak, son yllarda
sonra zengin olurlar ya da yoksullarlar. toplumun ok saydaki zengin yesi
olduka gen yelerden olumaktadr,
Zenginlerin yaamlar ve mal
bunlar yirmili otuzlu yalarndadrlar.
varlklar hakknda bilgi elde etmek zor
2000 ylnda 30 milyon sterlinden fazla
olsa da, toplumun en zengin blmn
servete sahip olan on yedi Britanyalnn
geni bir erevede izlemek olanakldr.
ya otuzun altndayd. Son olarak,
Britanya'da son yllarda dikkate deer
zellikle Asya kkenli etnik aznlklar,
pek ok eilim olduunu gryoruz.
en zenginler arasndaki varlklarn
ncelikle "kendi abasyla milyoner
gittike daha fazla hissettirmeye
olanlarn" oran en zenginlerin olutur
balamlardr (Sunday Times'm En
duu grup iinde gittike artmaktadr.
Zenginler stesi, 2000). Sonuta Roman
Blmn banda anlatlan Sir Gulam
Abramovich da dahil olmak zere
Noon gibi kendi kendini yetitirmi
Britanya'da bir ok zengin kii, lkede
milyonerler, zengin bireylerin yksek
domamtr fakat greli zengin kiilere
bir orann oluturmaktadr. 2004
uygulanan dk vergiler dolaysyla
ylnda zengin 1000 Britanyal'nn
buraya yerlemeyi tercih etmilerdir.
%75'inden fazlas, kendi zenginliklerini
356
Tabakalama v e Snf
Bugn pek az insan, son zamanlarda vefat etmi olan Devanshire dknn zenginliine ve aristokratik
prestijine sahiptir. Bu fotorafta, onun evinin ve arazisinin alanlar, cenaze kortejini izlerken grlyor.
357
T a b a k a la m a v e S n f
358
T a b a k a la m a v e S n f
359
T a b a k a la m a v e S n f
360
T a b a k a la m a v e S n f
361
T a h a k a la m a v e S n f
362
T a b a k a la m a v e S n f
363
T ah ak alam a v e S n f
364
T a b a k a la m a v e S n f
Britanya bir meritokrasi midir? Hem Tony Blair hem Muhafazakar lider David Cameron, pahal devlet
okullarna ve Oxford niversitesine gitmilerdir.
365
T a b a k a la m a v e S n f
366
T a b a k a la m a v e S n f
B e v e r le y S k e g g s v e s n f ile to p lu m s a l c in s iy e tin b i im le n i i
Bourdieu'nun snf zerine yapt (bkz. s. 366-8) birok kadnlarn neden kendilerini ii snf iinde tanmlamak
sosyologun snf zerine almasn etkilemi ve bu konusunda isteksiz olduunu aklar. Sz konusu
almalarda uygulanmtr. Britanyal sosyolog Beverley kadnlar, ii snfndaki kadnlarn beyaz kamalar,
Skeggs, Kuzey Bat ngiltere'deki kadnlar zerine 'Sharonlar' ve 'Traceyler'le kltrel bir uyumsuzluk iinde
almasnda, toplumsal cinsiyet ve snfn biimleniini olduunun ayrmndadrlar. Skeggs syleilerinde
incelerken Bourdieu'un snf ve toplumsal cinsiyet kadnlarn kendilerini ii snfna dahil olarak
hakkndaki aklamasn kullanmtr. Skeggs (1997) on iki alglamalarnda, bir biimde zdelememeye bir eilim
yllk bir sre boyunca, yerel eitim kurumundaki olduunu bulmutur. rnein kadnlar cinsellii
kurslarda hepsini kaydettii, seksen ii kadnn tarttklarnda, hafifmerep sulamasndan saknyorlar
yaamn srekli takip etmitir. Skeggs, Bourdieu'un ve bylece gen, evlenebilir kadnlar olarak ait olduklar
terminolojisini izleyerek zerine alt, kadnlarn dk snrlanm kapitalin deerini dryorlard. Onlar iin
ekonomik, kltrel, toplumsal ve simgesel kapital iinde cinsel olarak arzulanmak ve eer gerekten isterlerse bir
yer aldn bulgulamr. Onlar, cretli yoksullardr ve erkek edinmek, bu gruplar arasnda son derece
resmi eitimlerindeki baarlaryla snrlandrlrlar. Ayrca nemlidir. Dnler ve evlilikler, saygnlk ve
pek az, gl durumdaki kiilerle iletiime sahiptir ve sorumluluklar asndan bir deiime neden olur. Bu
kendilerini daha yksek konumdaki toplumsal snfa gre endielerce belirlenen bir seim yapmak durumunda
konumlandrrlar. Skeggs, almasndaki kadn gruplar kalan kadnlar, bir eitim kursuyla isizken belirli bir
arasnda kapitalin ok eitli biimlerinin eksikliinin nitelik kazanarak iyi bir ebeveyn olabilir ve onlara daha
Britanya'da ii snfndaki kadnlarn olumlu kayda deer i olanaklar teklif edilebilir.
kimliklerindeki eksiklii yansttn iddia etmektedir
Bu kadnlar grubu, kendilerini ii snf olarak
(kart olarak Skegg'in inancna gre ii snfndaki erkeler
tanmlamayp, snf kendi yaamlarnda yalnzca u
olumlu bir kimlik kazanmak iin ayn oranda bir zorlukla
nemi olan bir ey olarak grseler bile, Skeggs aslnda
karlamazlar ve bu kimliklerini ticaret birlii hareketi
onlarn yaama biimlerinin nemli olduunu ve onlarn
iindeki katlmclar sayesinde edinirler). Bundan dolay
kendilerini ii snf kimliinden uzaklatrsa bile yle
Skeggs'm savna gre kadnlar iin ii snf iinde
olduklarn ne srer. Skeggs'in Kuzey Bat ngiltere'deki
nitelenmek, iren, deersiz ve tehlikeli olarak
bir grup kadnn yaamlarn aklamas, bu gibi
snflandrlmaktr.
toplumsal cinsiyetle ilgili durumlarda snfn nasl baka
Bu kuramsal artalan erevesinde Skeggs, almasndaki trden kimlik biimlerini birbirine baladn aklar.
367
T a b a k a la m a v e S n f
368
T a b a k a la m a v e S n f
369
T a h a k a la m a v e S n f
370
Tabakalama v e Snf
Ya hanehalknn tesi?
Snfsal konumlarla ilgili tartmalar
geliirken, baz uzmanlar bireyin snf
sal konumunun aileden bamsz olarak
ele alnmas gerektiini savunurlar.
Dier bir deyile toplumsal snf, her bir
birey iin mesleinden bamsz olarak
deerlendirilmeli, bu deerlendirme
yaplrken de kiinin zel durumlarna
belirli gndermeler yapmaktan uzak
durmaldr. rnein, bu yaklam
Gordon Marshall ve meslektalar
tarafndan Birleik Krallk'taki snf
dzeniyle ilgili almada ele alnmtr
(Marshall 1988).
Bununla birlikte bu tr bir perspek
tif pek ok glk de tar. Aratrma,
Btn kadnlar ekonomik olarak kocalarndan bamsz herhangi bir ite cretli olarak alma
olmadndan, kadnn snfsal konumunu kocasnn snfna
dayanarak deerlendirmek, geleneksel olarak byle olmamakla
yanlar, yani ev hanmlarn, emeklileri
birlikte eletiriye uramtr. ve isizleri darda brakmtr. Son iki
grup en son ileri dikkate alnarak bir
kategoriye konabilir, ancak bu kiiler
ya koyduklar emaya baz nemli
uzun zamandr belirli bir ite alm
deiiklikler de eklenmitir. Aratrma
yorlarsa, bu sorunludur. Hatta bu,
nn amalar iin yksek snftan bir
hanehalknn grmezden gelinmesi gibi
partner ev halk snflandrma iin
yanl bir sonuca gtrebilir. Bireylerin
kullanlabilir, bu partnerin erkek ya da
tek veya zel bir arkadann olup olma
kadn olmas fark etmez. Snflamalar
mas, onun karlaabilecei frsatlar
"erkeklerin eve ekmek getirmesi" zeri
bakmndan nemli bir fark yaratabilir.
ne biimlenir, tm ailenin snflandrl
mas eve ekmek getiren baskn bireye Snf farkllklarnn olumasnda
gre yaplr. Ayrca Goldthorpe'un kadnlarn almasnn etkisi
emasnda III. snfn iki alt kategorisi
vardr; bu kategoriler dk seviyeli Kadnlarn cretli alanlar arasna
beyaz yakal ilerde kadnlarn baskn girmeleri, Hane gelirinin zerinde byk
olduunu yanstr. ema kadnlara bir etki yaratmtr. Ancak, bu etki eitsiz
uygulandnda, IlI-b nolu snf (el bir biimde deneyimlen-mitir ve bu aile
emeine dayanmayan ilerde alan bireyleri arasnda snf farkllklarn
iilerin olduu snf) VII. snf olarak vurgulamaya yol aabilir. Gnmzde
ele alnr. Bu, i dnyasnda vasfsz ya gittike artan sayda kadn i yaamna
da yar vasfl kadnlarn konumunu en giriyor, ynetici oluyor ve yksek cret
eksiksiz ekilde temsil edilmesi olarak alyor. Bir yanda "iki aile yesinin
grlr. kazanmasyla" zengin aileler, dier yanda
371
T a b a k a la m a v e S n f
372
T a b a k a la m a v e S n f
iki yazarn aratrmas, bugne kadar A.B.D.- gelen ve mavi yakal ilerden
tek bir lke iin yaplan en ayrntl beyaz yakal ilere geen insanlarn
toplumsal hareketlilik incelemesi toplumsal hareketlilii zerine olan
olmay srdrmektedir (kapsam ok verileri zmlemilerdir. Yazarlar,
geni olsa da, teki ou hareketlilik beklentilerine ters decek biimde,
almalarnda olduu gibi bu alma A.B.D.'nin Avrupa toplumlarndan
iin de daha nce sylenenler geerlidir daha ak olduuna ilikin hibir kant
-ncelenenlerin hepsi erkekti). Blau ve olmadn kefetmilerdir. Mavi
Duncan ulusal dzeyde, 20.000 erkek yakal/beyaz yakal izgisi boyunca
ten oluan bir rneklem hakkndaki gerekleen toplam hareketlilik,
bilgiyi derlem ilerdi. Y azarlar, A.B.D.'de % 30 iken, teki lkelerde
A.B.D.'de yksek bir dikey hareketlilik %27 ile % 31 arasnda deimekteydi.
olduu, ancak bu hareketliliklerin Lipset ve Bendix, btn sanayilemi
neredeyse hepsinin birbirlerine ok lkelerin beyaz yakal ilerdeki art
yakn mesleki konumlar arasnda bakmndan, benzer deimeleri yaa
olduu sonucuna varmlard. "Uzak dklar sonucuna varmlard. Bu, btn
konumlu" meslekler arasda herhangi bu lkelerde benzer boyudarda olan
bir hareketlilik enderdi. Hem bireylerin "hareketliliin yukar doru sramas"
kariyerlerinde hem de kuaklar arasnda na yol amt. Bakalar, bu yazarlarn
aa doru hareket oluyorsa da, bu sonularn sorgulamlar, aa doru
yukar hareketlilikten ok daha azd. hareketlilik zerinde daha fazla
Bunun nedeni, beyaz yakal ve durulmas, ayrca uzak konumlu hare
profesyonel ilerin saysnn, mavi yaka ketliliin de dikkate alnmas durumun
l ilere oranla ok daha hzl artmas ve da lkeler arasnda nemli farkllklarn
bu artn, mavi yakal iilerin oulla ortaya kacan ileri srmlerdi.
rnn beyaz yakal konumlara gei (Heath 1981; Grusky ve Hauser 1984).
yapabilmelerini salamasdr. Blau ve
Burada bir tanesi betimlenen
Duncan eitim ve retimin, bireyin
toplumsal hareketlilikle ilgili pek ok
baar frsatlar zerindeki, nemini
alma, hareketliliin "nesnel" boyut
vurgulamlardr. Onlarn grne
lar, yani, hareketliliin her ynyle ne
gre yukar doru olan toplumsal
kadar gzlenebiliyor ve nfusun ne
hareketlilik, genellikle bir btn olarak
kadarlk bir blm iin bu sz konusu
sanayi toplumlarnn bir zelliidir ve
olduu zerine odaklanmtr. Gordon
toplumsal duraanlk ve btnlemeye
Marshall ve David Firth (Marshall ve
katkda bulunur.
Firth -1999) karlatrmal toplumsal
Toplumsal hareketlilik zerine hareketlilikle ilgili almalarnda, farkl
yaplan, belki de en ok bilinen bir yaklam benimsemilerdir; snfsal
uluslararas alma, Seymour Martin konumlarn deiimiyle ilgili olarak
Lipset ile Reinhard Bendix (1959) tara insanlarn "znel" duygulan hakknda
fndan yrtlen almadr. Bu yazar aratrma yapmlardr. Bu yazarlar
lar, dokuz sanayilemi lkeden -Bri- aratrmalarn sosyologlarn, bireylerin
tanya, Fransa, Bat Almanya, sve, refah anlaylar zerinde toplumsal
svire, Japonya, Danimarka, talya ve hareketliliin olas etkileri hakknda
373
T a b a k a la m a v e S n f
374
T a b a k a la m a v e S n f
375
T a b a k a la m a v e S n f
T o p lu m s a l c in s iy e t v e to p lu m s a l h a r e k e tlilik
Toplumsal hareketlilikle ilgili pek ok alma erkekler sahip olduklarn ortaya koymutur. Orta snftaki
zerine odaklansa da, son yllarda kadnlar arasndaki kadnlar, yukarda anlatlan deiikliklerden oka
hareketlilikle ilgili elere daha fazla dikkat edilmeye yararlanmaktadrlar: Kadnlar, erkek emsalleri gibi
balanmtr. Kzlarn, okulda erkekleri getii ve niversiteye gitmekte ve aldklan eitim dorultusunda
kadnlarn yksekretimde erkekleri sayca at bir kazanl iler bulmaktadrlar. Bu eilim daha fazla eitlii
zamanda, toplumdaki uzun soluklu toplumsal cinsiyet getirmekte ve bu sayede de kadnlarn kendilerine
eitsizlikleri ortadan kalkacaktr. Kadnlarn meslek gvenleri ve zsayglar kendilerinden sadece on iki yl
edinmeleri daha m kolaylat ya da (toplumsal) hareketlilik nce domu hemcinslerininkine gre artmaktadr.
frsatlar yine byk oranda aile hayat ve toplumsal arka
planca m belirleniyor? Kadnlarn iyi birer meslek edinme anslar gittike
artmakla birlikte iki byk engel bugn de durmaktadr.
Ekonomik ve Toplumsal Aratrma Konseyi tarafndan
Erkek yneticiler ve iverenler, i bavurusu yapan
yrtlen 1990'lardaki Yirmi ev (Tvventy-Something in
kadnlara kar ayrmclk yapmaktadrlar. Bunu, "kadnlar
1990's) adl son alma, 1970 ylnda ayn hafta iinde
meslekleriyle ciddi biimde ilgilenmezler" inancyla ve bir
doan 9.000 Britanyalnn yaay biimi hakkndadr.
aile kurduklannda igleri azalacaktr fikri nedeniyle
Yirmi alt yandaki katlmclarn ounun cevaplarna
yapmaktadrlar. Aslnda ocuk sahibi olmak bugn de
bakldnda, hem erkekler iin hem de kadnlar iin ailesel
kadnlarn kariyer yapma anslar zerinde olumsuz
arka plann ve ait olduu snfn yine ok gl etkilerinin
etkiye sahiptir. nk kadnlar ite ilerlemek ile ocuk
olduu grlmektedir. alma, yetikinlie geii kolayca
sahibi olmak arasnda bir seim yapmaya zorlanma
salayan gen insanlarn iyi bir eitim alm olduklarn,
durumunda kaldklarndan, ileriyle daha az
ocuk edinme ve evlenme yan ileriye aldklarn,
ilgilenmektedirler. Erkekler ok nadir olarak evii ilerle
babalarnn uzman mesleklerde altklarn gstererek
ve ocuk bakmyla ilgili sorumluluun tmn stlenme
sonulanmtr. Ykselmeye elverisiz bir arka plana sahip
konusunda istekli davranmaktadrlar. Eskiye oranla pek
bireyler orada kalma konusunda eilim gstermilerdir.
ok kadn evii yaamlarn iyi bir kariyer edinmek iin
Bir btn olarak alma, kadnlarn bugn kendilerinden dzenleseler de, bu yolda alacak hala pek ok engel
nceki kuaktaki hemcinslerine gre daha fazla frsata vardr.
376
T a b a k a la m a v e S n f
1958 Mart aynda doan ve 1970 Nisan rnein isizleri savunanlar darda
aynda doan iki grup arasndaki brakan, gzlem verilerini zmleme
kuaklararas deikenlii karlatr sini tantmasna kar nyargldrlar.
mlardr. Bu gruplar arasnda yalnzca Breen ve Goldthorpe, Saunders
on iki ya fark olmasna ramen tarafndan kullanlan ayn verilerden
alma, bu iki grup arasnda keskin bir kendi alternatif zmlemelerini
ekonomik farkllk belgelemitir. al hazrlamtr ve inandklar ey olan
maya gre 1970 ylnda doanlar, 1958 toplumsal deikenlikteki snfsal
ylnda doanlara nazaran ebeveynlerin engellerin nemini kantlayan, radikal
den ekonomik olarak ok daha gl- biimde farkl olan sonulara ulam
drler. Yazarlar nceki grup sonraki lardr. Bu yazarlar, bireysel haklarn
grup iin kuaklar arasndaki bu kesinlikle, bireyin snfsal konumunun
deiimin bir nedeni olarak 1970'lerin belirlenmesine yardmc olduunu,
sonlarnda eitimsel becerilerden fakat snfsal kkenin yine de nemli
ocuklarn eskisine oranla daha ok etkilerinin olduu sonucuna varmlar
yararlanmasn gstermitirler. dr. Breen ve Goldthorpe'a gre ola
naklarn olmad ortamlarda bulunan
B r it a n y a b ir m e r i t o k r a s i m id ir ? ocuklar, kk snfsal konumlar elde
edebilecek olanlara gre daha ok
Peter Saunders (1990, 1996) Glass
erdem gstermek zorundadrlar.
ve Goldthorpe'un yapt trden
almalar ieren Britanya geleneinin Sonu: snfn nemi
toplumsal deikenlik aratrmalarn
ok sesli olarak eletiren kiilerden Geleneksel yolla snflar ele almak
biridir. Saunders'a gre Britanya gerek pek ok bakmdan eksik bir alma olsa
bir meritokrasidir nk cretler o ii da, insanlarn zellikle kimlikleri
en iyi biimde gerekletirenlere ve bakmndan snfsal farkllklar, modern
baaranlara gitmektedir. Onun bak toplumlarda ekonomik eitsizliklerden
asna gre, yetenek ve efor snfsal kaynaklanmaktadr. Snflarn yaam
artalan iin deil ama mesleki baar iin larmzda byk bir etkisi vardr. Bir
anahtar kavramlardr. Saunders, Ulusal snfa ye olma yaamsal beklentilerle
ocuk Geliimi almalarnn deney ilgili eitli eitsizlikleri de beraberinde
sel verilerini, parlak ve alkan ocukla getirebilir, hatta ounlukla fiziksel
rn deneyimleyeceklerini, toplumsal sala iyi bir eitim ve yksek cretli bir
olanaklara veya olanakszlklara bal i sayesinde ulalr.
olarak baardklarn gstermek ama Fakir ve zengin arasndaki eitsiz
cyla kullanmtr. Onun yorumlarna likler Britanya'da son yirmi ylda iyice
gre Britanya eitsiz bir toplumdur ama artmtr. Gittike artan snf eitsizlii,
yine de adil bir yan vardr. gvenli bir ekonom ik byme
Richard Breen ve John Golfthorpe karlnda denen bir bedel midir? Bu
bu iddialara kar olarak Saunders'i hem varsaym zellikle Thatcher hkmeti
kuramsal hem de yntemsel zemin dneminde belirgin hale geldi. Zengin
asndan eletirmitir (Breen ve olma abalar ekonomik gelimeye yol
Goltdhorpe 1999). Onlar Saunders'n, amtr, nk zengin olma istei
377
T a b a k a la m a v e S n f
zet
1 T op lu m sal tabak alam a, top lu m u n k atm anlar ya da 4 M eslek sklkla top lu m sal snf g ste rm e k iin
tabakalar halinde b l n m esin e g n d e rm e d e kullanlr. Ayn m eslek ten olan bireyler b en zer
b ulunm aktadr. T op lu m sal tabakalam adan Sz top lu m sal avantaj ye dezavantajlar deneyim lem eye
ettiim izde, top lum dak i bireylerin bulunduu eilim lidirler ve b e n z e r yaam anslarna sahiptirler.
m eslek ler arasndaki eitsiz kon um lara dikkat S osyologlar geleneksel olarak m esleksel snf
ek m ek teyiz. T op lu m sal cinsiyet ile yaa g re em alarn top lu m u n snf yapsn o rtay a karm ak
tabakalam aya b t n top lum larda rastlanm aktadr. iin kullanrlar. S n f em alar, sn f temelli
D a h a byk geleneksel top lum larla bugnn eitsizlikleri ve eleri o rtay a karm ak iin o k
sanayilem i top lu m larn d a, serv et, m lkiyet ve eitlidir, an cak dier bakm lardan da old u ka
m addi m allarla kltrel r nlere erim e bakm ndan snrldr. rn e in , ek on o m ik o larak aktif
tabak alam a s z konusudur. o lm ayanlara ve m al m lk sahibi olm ann nem in i
v e zenginlii top lum sal snfa yanstm ayan gru p lara
2 D r t tem el tabak alam a sistem i ayrt edilebilir:
snf em alarn uygulam ak old u ka gt r.
klelik,kast, m lk sahiplii ve snf. B u nlardan ilk
yasal ya da dinsel o larak dayatlan eitsizliklere 5 M o d ern toplum lardaki p ek o k insan bugn
bal iken snf ayrlklar "resm i olarak" b irka kuak n cesin e g re d ah a zen gin dir am a
tan n m am ak ta, an cak insanlarn yaam larnn m addi yine d e zenginlik yine b irka elde toplanm
koullarn etkileyen ek on o m ik etkenlerden durum dad r. s t snf, zenginlie, g ce ve
kaynaklanm aktadr. m alvarln sonraki kuaa brakm a ansna sahip
az saydaki insandan olum aktadr. Z en g in ler farkl
3 E n n d e g elen ve etkili olm u tabakalam a
ve deien bir g ru p tu r; kendi kendilerine zengin
k uram lar, M a rx ile W eb er'in gelitirdikleri
olanlar, kadnlar ve g en ler, ki so n yllarda saylar
k uram lardr. M a rx birincil n em i, top lum un
iyice artm tr bu g ru b u n iin e girm ektedirler.
ek on o m ik yapsnn nesnel o larak verili olan bir
zellii olarak g rd snfa v erm ektedir. M arx, 6 O rta snfn byk b ir ou n lu u n u retm en ler,
serm aye sahipleri ile serm ayeye sahip olm ayan iiler tp uzm anlar ve h izm et sek t r n d e alanlar gibi
arasnda tem el b ir kartlk g r r. W eb er, b en zer bir beyaz-yakal m esleklerdekiler olu turm ak tad r.
g r kabul ed er, an cak tabakalam ann tek i iki U z m a n , ynetici ve idareci konum undaki m eslekler
yn n , stat ile partiyi snftan ayr tutar. S tat , kii gelitiinden, sanayilem i pek o k lkede bugn
ya da gru p lara verilen saygnlk ya da "to p lu m sal o rta sn f nfusun byk b ir b lm n
o n u r"a ; p arti de belirli h edeflere ulam ak iin olu turm ak tad r. i snfnn tersine, o rta
gru plarn etkin bir b iim d e h arek ete g em esin e snftakiler genellikle yaam larn k azanm ak iin
g n d e rm e d e bulunm aktadr. zihinsel ve fiziksel i glerin satm aya izin veren
378
T a b a k a la m a v e S n f
eitim e ve teknik bakm dan belirli niteliklere sahip eitsizliklerinin snfsal farkllklar yanstt kabul
olan bireylerden oluur. nedeniyledir; an cak bu kabul old u ka sorunludur.
M o d e rn top lum larda top lum sal cinsiyet
7 i i snf m avi yakal veya kol g c n e dayanan
farkllklarnn tabakalam a zerindeki etkisi bir
m esleklerde alanlardan oluur. i snf yirm i-
l d e snftan bam szdr.
birinci yzyl b o y u n ca kayda d eer bir biim de,
retim ilerindeki dle birlikte, daralm tr. i 11 B ir bireyin snfsal k on um u en azndan ksm en
snfnn yeleri bir yzyl ncekilere g re daha kazanlm tr; o n a d o u tan "v erilm em itir". B ir
zengindirler. snf yapsnda h em aadan yukarya h em de
yukardan aaya top lum sal hareketlilik ayn
8 A ltsn f nfusun top lum un ularnda z o r
zelliktedir.
koullardaki olanakszlklarla yaayan b ir p arasdr.
lk olarak altsn f d n cesi, Birleik D evletlerd e, 1 2 T op lu m sal hareketlilikle ilgili alm ada,
kentsel alanlardaki yoksul etnik aznlklarn kuaktesi ve kuaklararas harekedilik arasnda bir
durum un u betim lem ek am acyla o rtay a km tr. ayrm yaplr. B u nlardan ilki, bireyin alm a hayat
B u n a karn altsn f k avram , belki de bu b alam d a iindeki top lum sal skalasnda yukar ve aa d o ru
d aha kullanl olduu Britanya'ya uygulanm tr. b ir harek ete g n d e rm e yapar. kincisi, kuaklar
nk B ritan ya'd a, top lu m u n geri kalanndan ak b oy u n ca sren bir h arek ede ilgilidir, rn e in , m avi-
bir b iim d e ayrlan altsnfla dier snflar arasnda yakal bir m esleki g em ie sahip birinin kz veya
byk bir ayrm vardr, h atta A .B .D 'd e n bile daha olu u zm an old u u nd a, bu konu kuaklararas
o k , fakat bu konu b ugn d e tartm aldr. hareketlilikle ilgili olacaktr. T o p lu m sal harekedilik
ounlukla snrl bir alanda olm aktadr. H e r ne
9 B az m o d e rn yazarlar, yaam biim i ve tketim
k adar son birka o n ylda beyaz-yakal m esleklerin
tarzlar gibi kltrel elerin , snfsal k on um lar
o alm as n em li l d e ksa erim li yukar d oru
zerindeki n em li etkiler old u u nu farz etm ilerdir.
harekedilik iin frsat saladysa d a, pek o k insan
B yle bir g r e g re , bireysel kimlikler, m eslek gibi
geldikleri ailenin seviyesinde kalm aya yakndrlar.
geleneksel olarak snf g ste re n iaretlerden daha
o k y aam tarz frsatlar etrafn da yaplanm aktadr. 13 Toplumsal kapital\ o rtak faydalar iin insanlarn
baka insanlarla ibirlii yapm asn ve bunun
1 0 Tabakalam ayla ilgili olan z m lem eler
ibirliinin etkilerini s rd rm esini salayan bilgi ve
geleneksel olarak erkek bak asndan yazlm tr.
balantlara g n d e rm e yapar.
Bu aslnda bir l d e top lum sal cinsiyet
379
T a b a k a la m a v e S n f
Dnme sorular
1 Tabakalamayla ilgili hangi kuramsal yaklamlar sizin gndelik deneyimlerinizle daha fazla
ilgili grnyor?
2 Pek ok sosyolog toplumsal snf hakknda belirleme yapmak iin meslei neden bir l
olarak kullanyor?
3 Modern toplumlarda aa doru olan harekedilik yukar doru olan hareketlilikten neden
daha az yaygndr?
4 Sosyologlar ilikisel snf emalaryla neyi kastetmektedirler?
5 Snf zmlemeleri yapmak iin kiilere dayal bir blmleme mi yoksa ailelere dayal
blmleme mi uygundur?
6 Toplumda varolan eitsizlik herkes iyi biimde beslendii ve giyindii srece kt bir ey
midir?
Ek kaynaklar
Rosemary Crompton, Class andStratifcation: An Introduction to CurrentDebates (Cambridge: Polity,
1998)
Michael Lavalette and Gerry Mooney (yay.), Class Struggle and Social Welfare (New York:
Roudedge, 2000).
Charles Murray et ali., Charles Murray and the Underclass: The Developing Debate (London: IEA
Health and Welfare Unit in association with TheSundaj Times, 1996).
Sally R. Munt (yay.), CulturalStudies and the Working Class (London: Cassell, 2000).
Chrisdne Zmroczek and Pat Mahony (yay.), Women and Social Class: International Feminist
Perspectives(London: UCLPress, 1999).
380
T a b a k a la m a v e S n f
n t e r n e t b a la n t l a r
381
indekiler
Yoksulluk
Yoksulluk nedir?
Yoksulluu lmek
Kimler Yoksuldur?
Yoksulluu aklamak
Yoksulluk ve toplumsal hareketlilik
Toplumsal dlanma
Toplumsal dlanma nedir?
Toplumsal dlanma rnekleri
Su ve toplumsal dlanma
Refah Devleti
Refah devleti kavramlar
Birleik Krallk'ta refah devleti
Sonu: deien dnyada yoksulluk ve refah
^et
Dnme Sorulan
E k kaynaklar
Internet balantlan
Yoksulluk, Top
Dlanma ve R<
ve ocuk bakm giderlerinin karlan
masn salamaktadr. Carol'n geliri ay
n zamanda, belediyenin sosyal konut
larna ait bir dairede oturan yalnz bir
anne ve dk kazanl biri olarak
verilen yardmlarla desteklenmektedir.
Bu demelere ve allan fazladan
saatlere ramen Carol, her ayn sonunu
getirmek iin mcadele etmektedir.
Onun asl amac, yeterince korunmak
iin kendini ve ocuklarn, belediyenin
Carol, telefon ile gezi planlamas
sosyal konutlarnda oturduu yerden
yapmak isteyen insanlar iin bilgi
daha gvenli, daha istenir bir yere
salayan ve mteri hizmeti veren
gtrmektir.
telefon ar merkezinde alan yirmi
drt yanda bir kadndr. O, uzun Carol, akamlar ar merkezinde
saatler boyunca, ounlukla gece ge ge saatlere kadar altnda, her
saatlere kadar alr. Telefon ar leden sonra kre kapandktan sonra
merkezinde onun ile yan yana alan ocuklarna bakan annesinden iki
insanlarn hepsi de kadndr. Onlar, gri ocuunu almak iin acele etmektedir.
blmelerle birbirinden ayrlm uzun Carol ounlukla ge kalmaktadr,
sralar boyunca geni bir odada
otururlar. Kadnlar telefonda, nlerin
deki bilgisayar terminalinden gelen
bilgiyi kayt ederken ve dzeltirken ikili
kulaklkla konuurlar.
Meslektalarnn ou gibi Carol da
yalnz bir annedir. Ald dk cretle
iki kk ocuuna bakmaktadr. Her
ay eski kocasndan kk bir miktar
nafaka almaktadr, ancak bu, harcama
lar karlamak iin asla yeterli olma
maktadr ve o, ou zamann, taksit
lerini dzenlemek ve demek iin o
cuk destekleme kurumuyla iletiim iin
harcamaktadr. Carol seyrek de olsa
para biriktirmeyi baarabilmektedir.
Haftada sabah evinin yaknndaki bir
binadaki ofiste temizliki olarak ek bir
i yapmaktadr. Bu ek iten kazana
bildii para, faturalarnn ounun za
mannda denmesini, ocuklar iin
giysi alnmasn, dairesinin mobilyalar
iin ald borlarnn geri denmesini
384
Yoksu llu k, T op lu m sal D la n m a v e R efah
385
Y oksulluk, T op lu m sal D lanm a v e Refah
yoksulluk ve greli yoksulluk. tketimi salkl bir yaam iin temel bir
Mutlak yoksulluk kavram, geinme gereklilik olarak kabul edilmektedir;
-fiziksel bakmdan salkl bir varoluu onlar olmadan yaayan insanlar yoksul
glendirmek iin karlanmak zorun yayorlar denilebilir. Ama bir ok
da olan temel koullar- dncesine gelimi toplumda byle ayrntlar
dayanr. nsan varoluu iin -yeterli nfusun bykl iin bir standart
yiyecek, barnma ve giyecek gibi- temel deildir ve onlarn varl ve yokluuna
gereksinimlerden yoksun olan insanlara gre yoksulluun bir ls olduu
yoksul yayor denir. Mutiak yoksulluk anlam karlmamaldr.
kavram, evrensel geerlii var diye
Hem mudak hem de greli yoksul
grlmektedir. nsan geimlii iin
luun dile getirilmesinde glkler
standardarn, her nerede yayorlarsa
vardr. Mudak yoksulluun lm iin
yaasnlar ayn ya ve fizikteki btn
genel teknik, belirli bir toplumdaki
insanlar iin az ok ayn olduu
insan baars iin gerekli olan temel
dnlmektedir. Dnyann herhangi
mallarn deerine dayanan bir yoksulluk
bir yerindeki herhangi bir birey eer bu
snr belirlemektir. Gelirleri yoksulluk
evrensel standardarn altna derse, o
snrnn altnda kalan bireylere ve hane
bireyin yoksul yaad sylenebilir. 11.
halkna yoksul yayor denir. Ama
Blmde, Kresel Eitsizlikte, gre
yoksulluun tek bir ltnn kulla
ceimiz kadaryla bugn dnyadaki pek
nm sorunlu olabilir, nk byle
ok insan yine mudak yoksulluk iinde
tanmlar toplumlarn iindeki ve
yaamakta ve lmektedir.
arasndaki insan ihtiyalarnn farkllk
Bununla birlikte hi kimse byle bir larn aklamada baarsz olmutur.
standardn belirlenebilmesinin olanakl rnein lkenin baz blgelerinde
olduunu kabul etmemektedir. Bu yaam dier yerlerinden ok daha
insanlar, yoksulluu belirli toplumlarda pahaldr; temel ihtiyalarn maliyeti
geerli olan genel yaam standardyla blgeden blgeye farkllaacaktr.
ilikilendiren greli yoksulluk kavra Baka bir rnekte, darda kol gcyle
mn kullanmann daha uygun olduu alan bireylerin gnlerini oturarak
nu kamdamaya almaktadrlar. Greli ierde geiren ofis alanlarndan daha
yoksulluk kavramn savunanlar, yok ok beslenme gereksinimi duyacak
sulluun kltrel olarak tanmlanr lardr denilebilir. Yoksulluun tek bir
olduunu ve evrensel bir yoksulluk lt, kimi bireylerin, gerekte gelirleri
standardna gre llmemesi gerekti temel geimlik gereksinimlerini bile
ini kabul etmektedirler. nsann gerek karlayamadnda yoksulluk snrnn
sinimlerinin her yerde belirlenir oldu zerinde olarak deerlendirildii anla
unu varsaymak yanltr aslnda; onlar, mna gelmektedir.
hem toplumlarn arasnda hem de
Ne var ki greli yoksulluk kavram
toplumlarn iinde farkldrlar. Bir
nn kendi iinde de glkleri vardr.
toplumda gerekli olarak grlen eyler
Bunlardan temel olan bir tanesi,
baka birinde lksler olarak nemsene
toplumlar geliirken, greli yoksulluk
bilir. rnein bir ok sanayilemi
anlaylarnn da deimesi gerektii
lkede, musluk sular, sifon sular ve
olgusudur. Toplumlar daha zenginken
sebzelerin ve meyvelerin dzenli
386
Yoksu llu k, Refah v e T op lu m sal D lanm a
387
Y o k s u llu k , T o p l u m s a l D la n m a v e R e fa h
1979 6.5 12
1981 6.9 13
1987 9.3 17
1988/9 10.9 19
1990/1 11.4 20
1991/2 11.7 21
1992/3 11.4 20
1993/4 10.5 18
1994/5 9.8 18
1995/6 9.4 17
1996/7 10.3 18
1997/8 10.3 18
1998/9 10.2 18
1999/2000 10.0 18
2000/1 9.7 17
2001/2 9.7 17
Kaynak: alma ve Barnma Blm. Households B elow Average Incom e 1 9 9 4 /5 - 2 0 0 1 /2 , Flaherty ve dierleri (2004), s.43
388
Yoksu llu k, Refah v e T o p lu m sa l D lanm a
389
Yoksu llu k, T o p lum sal D lanm a v e Refah
390
Y oksu llu k, Refah v e T op lu m sal D lanm a
saysnn 7.5 milyondan 11.5 milyona tirilen iki veya daha fazla zorunlu gerek
ktn ve byk yoksulluk (yedi ya da liliin yokluuna dayanmlardr.
daha fazla temel zorunlu-luktan yoksun
Gerekliliklerin sahipliine dayanan
olma) iinde yaayanlarn saysnn da
YD T yoklamas, daha ileri zmleme
2.6 milyondan 3.5 milyona ykseldiini
ler byle deerlerin gelirleri yoksullua
gstermektedir (Mack ve Lansley
eimli diye sylenen insanlarn yaklak
1985,1982).
yzde 10'nunu ierdiini gstermi
David Gordon: Poverty and Social olmasna ramen, bunlar elde etmeye
gleri yetmedii iin insanlarn
Exclusion in Britain
%72'sinin izelgedeki balklarn hi
lk Breadline Britain incelemesin birine ya da yalnzca birine sahip olduk
den ve (bu almaya da katlan) Peter larn bulmutur. Yoklamay yapanlar,
Townsend'in nde gelen alma yoksul olarak snflandrlm nfusun
sndan yararlanan David Gordon ve % 26'snn darda brakldn, artk
alma arkadalar, (genellikle YTD yoksulluun dna km, gelirleri
derlemesi olarak bilinen) Britanya'da yeterince yksek diye sylenenlerin %
Yoksulluk ve Toplumsal Dlanma adnda 2'yi ierdiini bulmu olsalar da, iki veya
2000 ylnda benzer bir inceleme daha fazla gereksinimden yoksun olan
yaymlamlardr. Mack ve Lansley gibi, rneklemin % 28'ini gz ard etmiler
Gordon ve ekibi, modern Britanya'daki dir. (Derlemenin sonular 10.4.
uygun bir yaam standard iin insanla Tabloda zetlenmitir.)
rn neleri "gerekli" diye grdklerini
nk Gordon ve alma arkada
belirlemek iin bir anket kullanmlar
lar, Mack ve Lansley'in ilk iki Breadline
dr. Bu yantlara dayanarak nfusun
Britain incelemelerindeki benzer bir
yzde 50'den fazlasnn olaan bir
yntemi izlemilerdir; ayn zamanda
yaam iin nemli diye dnd otuz
onlarn verilerini, Birleik Krallk'taki
be balkl bir endeks oluturmulardr.
yoksulluk snrnn nasl daha fazla
D erlem enin yarsndan fazlasn
deitiini karlatrmak iin kullana
oluturan, 'gerekli' saylan bu balklarn
bilmilerdir. ki Breadline Britain
izelgesi 10.3. Tabloda grlebilir.
derlemesiyle 2000'de yaymlanan YTD
Ekip, bu listeden zengin ve yoksul derlem esinin karlatrm asnda
arasndaki farkllk bakmndan gerekli Gordon ve arkadalar, toplumsal ola
liklerin yoksunluk tanmnn doruluu rak grlen veya daha fazla gereksi
ya da gvenirlii iin eklemedikleri nimden yoksun olan hanehalk saysnn
televizyon, buzdolab, herkes iin yatak (Mack ve Lansley'in almasnda yok
ve yataklar, amar makinesi, bir sulluk balangc olarak belirlenen say),
doktor tarafndan nerilmi ilalar, esasen 1983'de % 14'den 1990 ile %
derin dondurucu/iki kapl buzdolab- 21'e ve 1999'da ise % 24'lere doru ar
balklarn altsn bulmulardr, bu bir biimde arttn bulmulardr.
nedenle bunlar zmlemeden karl Bylelikle YTD derlemesi, bir btn
mlardr. Gordon ve alma arkada olarak ngiliz nfusunun 1980'lerin
lar, yoksunluk iin bir balang bandan itibaren ok daha zenginken,
saptadktan sonra dk gelirle birle zorunlu gereksinimlerin yokluu
391
Y oksu llu k, T o p lu m sa l D la n m a v e Refah
392
Y oksu llu k, Refah v e T o p lum sal D la n m a
393
Yoksu llu k, T op lu m sal D lanm a v e Refah
Yoksulluk snflar
Yzdelik (btn Gordon ve meslektalar tarafn
yzdelie en yakn)
dan yaymlanan YTD (2000) derle
Yoksul 26
mesi, kadnlarn, yoksulluk iinde
yaayan yetikinlerin % 58'ini olutur
Yoksulluktan incinen 10
duklarn bulmutur. Kadn yoksulluu
Yoksulluktan kurtulan 2
nun nedenleri karktr. nemli
Yoksul olmayan 62
elerden biri hem ev iindeki hem de
Kaynak: Gordon ve di. (2000), s. 18 ev dndaki toplumsal cinsiyet i
blmyle ilgilidir. Ev ilerinin yk,
ocuklarn ve akrabalarn bakmnn
Gelirleri ulusal ortalamann % sorumluluu orantsz bir biimde
60'nn altnda olan hanehalklarnda bugn de kadnlarn zerindedir.
yaayan ocuklarn oran 1979 ve Bunlar, onlarn ev dnda alma
1996/1997 yllar arasnda iki katna, % yetenekleri ve istekleri zerinde nemli
14'den % 34'e kmtr. 1997 ylnda bir etkiye sahiptir. Kadnlarn erkekler
greve geldikten sonra i Partisinin den yar zamanl alma olaslnn
en istekli biimde verdii taahhtle tam zamanl alma olaslna gre
rinden biri de 2020 ylnda ocuk ok daha fazla olmas, bunun bir
yoksulluunun sona erdirileceidir ve sonucu olarak daha az kazanmalar ve
i Partisi bir takm baarlar sala cretli ii olmalar demeye gelir.
mtr (bkz. 'Yeni i Partisi ve Refah Birleik Krallk'ta daha nce olmad
Reformu', s. 420-23 ve sonras). eitli kadar pek ok kadn, cret karl
biimlerde yoksulluk iinde yaayan almaya girmi olmasna ramen,
ocuklar, daha nce yapmadklarndan mesleki i gc arasndaki ayrm "bir
daha kt durumdaki eyleri yapmaya erkein meslei" ve 'kadnlarn ii' ara
eilimlidirler. Daha zayf domalar ve snda salam bir biimde devam
bir trafik kazasnda yaralanma (ve lme) etmektedir (Flaherty ve dierleri, 2004).
(nk yaya olma olaslklar daha fazla Etnik aznlk gruplarnn yeleri de
ama oyun parkna ve alanna gvenli bir byk oranda yoksulluk iinde gsteril
biimde ulama olaslklar da o kadar mektedir. zellikle PakistanlI ve
azdr), kt muameleye urama, kendi Bangladeli kiilerin dier etnik aznlk
ne zarar verme ve intihara bavurma bireylerine gre ortalamann yzde
olaslklar daha fazladr. Daha yoksul 60'ndan daha az gelire sahip olma
ocuklarn okulda iyi olma olaslklar olaslklar daha fazladr (bkz. 10.5.
da daha dktr ve yoksul yetikinler Tablo). Bunun nedenlerinin bir ksm
olma olaslklar ok daha fazladr Birleik Krallk'taki btn etnik azn
(Flaherty ve dierleri, 2004). lklar iin dk i cretleri ve yksek
Kadnlarn yoksulluu, "erkek ege isizlikten kaynaklanr. Sz gelimi
men hane halklar"na odaklanan al 2 0 0 2 'd e A frik al ve P ak istan -
malarn arkasnda kalm olmasna ra l/Bangladeli insanlar iin isizlik
394
Yoksu llu k, Refah v e T op lu m sal D lanm a
WH0 SAYS
|PT*y m *
ETHNC MINORITIES
CANT GET J0BS?
THERE ARE 0PENINGS
(yh
EVERYV/HERE.
k-^l
Lovlofy G H a r c rl fjica claanar amboy fta* ta do ati
(ou-fiaid, mma| j oh a bul w/y ia il ao o lu r oaopla rom at/nic
mnonliaV Pajudca, racol acriminfliion and Aaraamanl ara
danyinfl caoola Ua eioica o| joh May daaarva ta unjust and
unlar. Mora timn U \ a l il a a tarribla u a a of Britisft lalan.
O
ETNK AZINLIKLARIN SAHB OLAMADIINI KM SYLYOR? HER YER
ONLARA AIK.
"Lavabo hizmetlileri. Ofis temizlikileri. Niin, ounlukla etnik aznlklardan olan insanlar btn dk cretli
nemsiz ileri yapm ak zorundadr? nyargl bir biim de yaplan rk ayrmclk ve taciz, nsanlarn hak
ettikleri ii semesini engelliyor. Bu bir hakszlk ve adaletsizliktir. Bundan daha fazlas, Britanya becerisinin
korkun bir israfdr.
Etnik aznlk yesi insanlar, o u kez yksek isizliin bir sonucu olarak Bat
toplum larnda en yoksullar arasndadrlar.
395
Y o k s u llu k , T o p lu m s a J D la n m a v e Refah
OOOs
5 (en alttaki) 4 3 2 1
Beyaz 18 20 20 21 21 52.1
Siyah Karayipli 34 21 17 13 16 0.8
Karayipii olmayan siyah 43 22 14 12 9 0.6
Hintli 26 15 26 16 17 1.0
PakistanlI / Bangladeli 61 20 11 6 3 1.0
Dier 37 18 15 12 18 1.5
Btn bireyler 20 20 20 20 20 57.0
Kaynak: alma ve Emeklilik Blm, alttaki hanehalklarnn ortalama geliri 1994/5 - 2001/2, Flaherty ve di.
(2004), s. 188
396
Y o k s u llu k , R efah v e T o p lu m s a l D la n m a
397
Y o k s u llu k , T o p lu m s a l D la n m a v e Refah
398
Y o k s u llu k . Refah v e T o p lu m s a l D la n m a
399
Y o k s u llu k , T o p lu m s a l D la n m a v e Refah
1 0 .6 . T a b lo 1 9 9 1 v e 1 9 9 2 a ra s n d a , g e lir d a lm i e r is in d e h a r e k e t e d e n
y e ti k in le r , B y k B rita n y a (%)
1996 gelir grubu
Kaynak: alma ve Emeklilik Blm, alttaki hanehalklarnn ortalama geliri 1994/5 - 2 001/2, Flaherty ve dl.
(2004), s. 188
400
Y o k s u llu k , R efah v e T o p lu m s a l D la n m a
iilerin drtte birinin alt yl sonra bile maktadr. Sz gelimi, en yoksul onda bir
beinci srada olduklarn gstermitir. (%10) iindeki bireylerin %46's bir
McKnight ayn zamanda, Britanya'daki sonraki yl yine ayn yerde bulunmak
en yoksul grup arasnda olan isiz tayd. Bu, en alt onda bir iindeki
insanlarn i bulup altklarnda, en insanlarn yarsndan fazlasnn yoksul
dk cret veren alanlardaki bir ite luktan kurtulabildiini dndrmek
alan olarak kazan elde etme tedir. Oysa daha dikkatli baklacak
olaslklarnn ok fazla olduunu; ve olursa, bireylerin %67'sinin en alttaki iki
de, dk cret alan iilerin daha onda birde kald gsterilmektedir;
yksek cret alan iilere gre, isizlii bunlardan yalnzca te biri bir adm
deneyimlemeyi srdrme olaslklarnn ileri gitmitir. Gelire gre nfusun en alt
daha fazla olduunu bulmutur. bete biri iindeki %65'i bir yl sonra da
Aratrmaclar bu trden bulgular, en alt bete bir iindeydi; bu sre
sosyal gvenlik yardmlarnn kslma ierisinde %85, en alt bete iki iinde
sn isteyenler ya da politik ve toplumsal kalmay srdrmtr. Bu bulgular,
konu olarak yoksulluktan tamamyla dk gelirlilerin yaklak te birinin
kanmak isteyenler tarafndan kolayca 'geici' nitelikte olduunu, buna karlk
kullanlabilecei iin, dikkatli bir dier te ikisinin byle olmadn ileri
biimde yorumlamamz gerektiini srmektedir. Hills'e gre, zaman iinde
vurgulamlardr. Toplumsal Dlanma nfusun yava yava gelirin onda birlik
zmleme Merkezi'nden John Hills, dilimleri boyunca 'kartn' dn
gelir belirlemesinde, "piyango mode- mek yanltcdr. Daha dorusu, yoksul
li"nin kabul edilmesine kar uyarda luktan dar hareket edenlerin pek
bulunmutur. Bununla Hills, insanlarn ou, ok fazla ilerleyememekte,
gelir hiyerarisi iinde hareket ederken, sonuta yine geri dnmektedirler; bir
yoksulluu az ok rastlantsal bir yldan fazla en altta kalanlarn "ka
biimde yaadklar, "birisi darya" oranlar" dzenli bir biimde dmek
sonucu olarak sunan savlar hakknda tedir (Hills 1998).
kukulu olmak gerektiini sylemek Yoksulluktan yukar trmanmann
istemektedir. Bu gr, toplumda zorluklar ve engellerle dolu olduu
varlkl ile yoksul arasndaki eitsizlik kesin olmakla beraber, genellikle ara
lerin, ciddi bir biimde eletirel trmalar yoksulluktan dar ve ieri
olmad dncesini ne srmektedir; hareket etmenin dnldnden
herkes bir noktada kazanan ya da kay daha akkan olduunu gstermektedir.
beden olma ansna sahip olduundan, Yoksulluk, basit bir biimde edilgin
yoksulluk dncesi artk ciddi bir kayg nfus zerinde etkili olan toplumsal
nedeni deildir. Kimi ansz bireyler glerin bir sonucu deildir. ok ciddi
ard sra birka yl dk gelir sahibi dezavantajl konumda olan kiiler de ,
olabilir, ancak znde dk gelir kendi konumlarn iyiletirme frsatlar
rastlantsal bir olgudur. yakalayabilirler; insan eyleminin dei
Hills'in (1998) iaret ettii gibi, iklik yaratabilme gc kmsenme
BHPS, yoksulluk iinde yaayanlarn melidir. Toplumsal siyasa, dezavantajl
kabul edilebilir bir ksa dnemli bireyler ve topluluklarn sahip olduu
hareketlilikler olduunu ortaya koy eylem olanan oklatrmakta nemli
401
Y o k s u llu k , T o p lu m s a l D la n m a v e Refah
bir rol oynayabilir. Bu blmde daha ketleri bir polie bavurusu iin bavu
sonra yapacamz refah tartmasnda, ran kiinin gemiini ve zgemiini
igc piyasasnn glendirilmesi, esas alarak bavurusunu kabul etmeye-
eitim ve i eitimi frsatlar ve bilmektedirler. ten karlan bir ii
toplumsal kaynamay salama yoluyla yaamnda daha sonra ya esas alnarak
yoksulluu azaltmak iin tasarlanm bir ok ie kabul edilmeyebilmektedir.
siyasi tedbirlere dikkat ekeceiz.
Ne ki toplumsal dlanma yalnzca
Toplumsal hareketlilik 9. Blmde dlanm olan insanlardan dolay
tartlmtr, 'Tabakalama ve Snf,
ortaya kmamaktadr ayn zamanda
s. 372-75
toplumsal dlanma orta snfn nite
liklerinden kendilerini dlayan insan
Toplumsal dlanma lardan da kaynaklanabilmektedir.
Bireyler eitimi brakmay, bir i frsa
T o p lu m s a l d l a n m a n e d ir ? tm geri tepmeyi ve ekonomik olarak
duraan olmay ya da siyasi seimlerde
Toplumsal dlanma dncesi,
oy kullanmamay seebilirler. Toplum
politikaclarn benimsedii bir dnce
sal dlanma olgusunun dnlme
olsa da, eitsizliin yeni kaynaklarn
sinde, bir yanda insan faaliyeti ve
gstermek iin ilk olarak sosyologlar
sorumluluu arasnda olan etkileimin
tarafndan ileri srlmtr. Toplumsal
ve dier yanda da insanlarn paylat
dlanma, bireylerin, toplumun geneliy
koullardaki toplumsal gcn rolnn
le tam olarak btnlemesinin engel
bir kez daha bilincinde olmamz
lenme biimlerini gstermektedir. Sz
gerekmektedir.
gelimi, evresinde kt okullarn ve az
sayda i frsatnn olduu, ykk dkk Charles Murray tarafndan altsnf
kuram iinde gelitirilen, topluma
evlerden oluan bir sitede yaayan
tam olarak katlmdan kendilerini
insanlar, toplumdaki pek ok insan iin dlayan bireyler dncesi, 9. Blm
sz konusu olmayacak biimde, de ayrntl bir biimde tartlmtr,
kendilerine daha iyi koullar yaratan 'Snf ve Tabakalama' s. 361-65
frsatiarndan etkili bir biimde yoksun
Toplumsal dlanma, yoksulluk
kalmaktadr.
onu iermesine ramen, ondan daha
Toplumsal dlanma kavram, geni bir kavramdr. Toplumsal dlan
kiisel sorumluluk sorununu meydana ma, dikkatini, bireyleri ve topluluklar
karmtr. Yine de, 'dlanma' terimi nfusun ounluuna ak olan frsat
birinin ya da bir eyin bakasnca lara sahip olmaktan alkoyan etmenlerin
darda braklmasna iaret eder. geni bir dizisine ynlendirmitir.
Kukusuz, kendi denetimlerinin dn David Gordon ve meslektalar
da yer alan kararlar boyunca bireylerin tarafndan yaplan PSE aratrmas
dlandklar rnekler sz konusudur. (bkz. 390-1), toplumsal dlanmay drt
Bankalar belirli bir posta kodu blge boyuta ayrmtr: yeterli kaynak ve
sinde yaayan bireyler iin geerli bir gelirden yoksun olma ve dlanma
banka hesab ya da kredi kardan verme (yukarda tarttmz); i piyasasndan
yi reddedebilmektedirler. Sigorta ir dlanma, toplumsal ilikilerden ve
402
Y o k s u llu k , R efah v e T o p lu m s a l D la n m a
403
Y o k s u llu k , T o p lu m s a l D la n m a v e Refah
1 0 . 7 . T a b lo Y a n t v e r e n l e r t a r a f n d a n k a m u s a l v e z e l h iz m e t le r in
k u lla n m (% )
404
Y o k s u llu k , Refah v e T o p lu m s a l D la n m a
405
Y o k s u llu k , T o p lu m s a l D la n m a v e Refah
Eski yurt yerleimleri, tam da toplumsal katlm engelleyen pek ok etmenin bir arada olduu youn
toplumsal dlanma yerlekeleridirler.
406
Y o k s u llu k , R efah v e T o p lu m s a l D la n m a
407
Y o k s u llu k , T o p lu m s a l D la n m a v e Refah
408
Y o k s u llu k , R efah v e T o p lu m s a l D la n m a
409
Y o k s u llu k . T o p lu m s a l D la n m a v e Refah
Z ir v e d e k i to p lu m s a l d la n m a
imdiye kadar zerinde durduumuz dlanma
rneklerinin tm, hangi nedenlerle olursa olsun, nfusun
ounluu tarafndan kullanlan kurum ve etkinliklere
katlamayan birey ya da gruplar gz nnde
bulunduruyordu. Buna ramen, btn dlanmlk
rnekleri, toplumun dibinde, dezavantajl olanlar iin
gereklemiyor. Son yllarda "zirvedeki toplumsal
dlanmaya" ilikin yeni dinamikler ortaya kmaktadr.
Bununla denmek istenen, toplumun en stndeki, az
sayda bireyin, kendi zenginlik, etki ve balantlarn
kullanarak, yerleik kurumlara katlmamay 'seebilir'
olmasdr.
Zirvedeki dlanma, deiik biimler alabilir. Zenginler,
zel hizmet ve bakm iin deme yapmay yeleyerek
kamusal eitim ve salk hizmetleri kesiminden btnyle
ekilebilir. Zenginlerin yaad topluluklar, artan bir
biimde toplumun geri kalanndan ekilmektedir -'kapl
topluluklar' olarak adlandrlan bu topluluklar, yksek
duvarlar ve gvenlik giri noktalarnn arkasna
yerlemilerdir. Vergi demeleri ve mali zorunluluklar,
dikkadi bir ynetim ve zel mali planlayclar yardmyla
olduka drlebilir. zellikle A.B.D.'de, sekinler
arasndaki etkin politik katlmn yerini, sk olarak kendi
karlarn temsil ediyor diye grdkleri politik adaylara
yaplan byk balar almtr. ok zenginler farkl
biimlerde, kendi toplumsal ve mali ykmllklerinden
kaarak toplumun geri kalanndan byk lde ayrlm
olan kapal zel alanlara ekilmektedir. Tpk 'alttaki'
toplumsal dlanmann toplumsal dayanma ve rnein Jennifer Lopez gibi nllerin iinde
iyapkanl andrmas gibi, 'zirvedeki' dlanma da, bulunduu ok zengin kiiler, ayn zamanda
btnlemi bir toplum iin benzer bozucu etkiler zararl etkilere sahip olabilen sosyal dlanma
yaratacaktr. biimini kendileri uygulamaktadrlar.
410
Y o k s u llu k , R efah v e T o p lu m sal D la n m a
4 1 1
Y o k s u llu k , T o p lu m s a l D la n m a v e Refah
412
Y o k s u llu k , R efah v e T o p lu m s a l D la n m a
413
Y o k s u llu k , T o p lu m s a l D la n m a v e Refah
standart olan bir orana kar deerlen drlar. Dier yandan, bazlar da refah
dirmesinin ynetimsel ileyiini gsterir devletinin iyi vergi almna gerek
ve eer bir eksiklik sz konusu olursa duyduundan dolay vergi dzeylerinin
farkl bir sosyal gvenlik yardm yaplr yksek olmas gerektii anlayna
veya sosyal gvenlik hizmeti verilir. sahiptirler. Onlar, byk vergi ykleri
Birleik Krallkta seime gre yaplan demeye gelse bile piyasann sert
yardm rnekleri, Gelir Destei, Konut kutuplu etkilerini devletin snrlandr
Yardm ve alan Aile Vergi mas iin refah devletinin genilemesi
Kredileridir. Seime gre yaplan sosyal ve srdrlmesi gerektiini savunmak
gvenlik yardm rnekleri, oturma tadrlar. Bu gr savunanlar, bir sivil
hizmetleri ya da topluluk hizmetinin bir devletin ykmllklerinin yurttala
ksm veya bir takm hizmetler gibi rn korumak ve gereksinimlerini
sosyal hizmet blmleri olan yerel karlamak olduunu ileri srmekte
ynetimler tarafndan salanr. dirler. Sosyal Gvenlik Reformunun ilk
bakan Frank Field'n aada ele alnan
Genel ve seime gre yaplan
tartma yazs New Ambitions fo r Our
yardmlar arasndaki bu ayrm, iki kart
Country (lkemiz iin Yeni Hedefler -
refah yaklam iindeki politik
1998), sosyal gvenlie seime gre ve
dzlemde ifade edilmektedir. Kurumsal
bakiyeci adan yaklaanlarn gl bir
refah grn destekleyenler sosyal
eletirisidir. Field, yardmlarn dzenli
gvenlik hizmetlerinin eriiminin
datmnn bir yolu olarak seime gre
herkes iin bir hak olarak salanmas
yardm datma dncesine ar bir
gerektiini ileri srmektedirler. Bunun
biimde ilgi duyan ve kendisinin
dndaki bakiyeci grlerse, sosyal
inand sosyal gvenlik reformu
gvenliin yalnzca gerekten yardma
amalarn engelleyen bakan Gordon
gereksinimi olan ve kendi sosyal hizmet
Brown ile yapt bir tartmadan sonra
gereksinim lerini karlayamayan
1998'de hkmetten ayrlmt.
toplum yeleri iin deerlendirilmesi
gerektiine inanmaktadrlar.
Kurumsal sosyal gvenlik ve
Kurumsal sosyal gvenlik gr bakiyeci sosyal gvenlik modelleri
ne ve bakiyeci grlere inananlar zerindeki bu gr farkll, sosyal
arasndaki tartma, pek ok kez gvenlik reformu zerine gerek tart
vergilendirme hakkndaki bir tartma malarn merkezindedir. Btn sanayi
olarak sunulmaktadr. Sosyal gvenlik lemi lkelerde refah devletinin gele
hizmetleri vergi araclyla para cei youn bir inceleme atndadr.
toplamaktadr. "Gvenlik-al refah Toplumsal deiimin yz olarak
devleti" yaklamnn savunucular, yal -kreselleme, g, i ve ailede deiim
nzca ok gereksinimi olanlarn -seime veya dier temel deikenlerle birlikte-
gre yardm araclyla gsterme gibi- refahn yaps da deimelidir. Gelecek
sosyal gvenlik yardmlarnn alclar blmde, Britanya'daki refah devletinin
olmas gerektiini vurgularlar. Bakiyeci ortaya kn, u anda karlat
sosyal gvenlik grlerinin destekleyi meydan okumalar ve reform giriimle
cileri refah devletini pahal ve etkisiz ya rini inceleyeceiz.
da olduka brokratik diye bakmakta
414
Y o k s u llu k , R efah v e T o p lu m s a l D la n m a
415
Y o k s u llu k , T o p lu m s a l D la n m a v e Refah
416
Y o k s u llu k , R efah v e T o p lu m s a l D la n m a
417
Y o k s u llu k . T o p lu m s a l D la n m a v e Refah
S o s y a l g v e n lik y a r d m b a m ll
Sosyal yardm bamll dncesi, tartmal bir Koullar iyileebilenlerin oluturduu kategori gerekte
kavramdr ve kimileri, byle bir bamlln yaygn bekar ana-babalar da iermektedir. Aratrmalar, bekar
olduunu yadsmaktadr. Bu insanlar, "yardm almann" ana-babalarn te bir gibi yksek bir oran -bunlarn
yaygn olarak bir utan kayna olduunu ve byle bir hemen hemen hepsi kadndr- evliliklerini bitirdikten
durumda olan insanlarn ounluunun olaslkla bu sonra, ncesine gre daha iyi duruma gelmilerdir. Ne
durumdan olabildiince kamaya altklarn var ki byk ounluk daha kt bir duruma gelmitir.
sylemektedirler.
1990'larda sosyal yardmla yaam sren insanlarn sadece
Carol Walker, gelir desteiyle yaayan insanlarn kendi %12'si, "geimlerinin hi de kt olmad"ru
yaamlarn nasl dzenlemeye altklarn, inceleyen sylemilerdir. ounluk, "az-buz yetiyor" ya da
aratrmalar zmlemektedir. Walker, yardmla "zorluklarla karlayor" olduklarn sylemilerdir.
yaamann kolay bir seim olduunu ileri srenlerin izdii Gelecek iin bir kenara para konamamakta ve faturalar
resimden ok farkl bir grnm bulmutur. Bir ankete srekli bir endie kayna olmaktadr. nemine ramen,
katlan isizlerin %80'i, yardmla yaamaya yiyecek ounlukla para yetmediinde kslacak bir ey
baladklarndan buyana, yaam ltlerinde bir ktleme diye grlmektedir. Walker yle bir sonuca ulayor:
yaadklarn sylemilerdir. Bunlarn neredeyse hepsi iin, "Abartl gazete balklarna karn, sosyal yardmla
yaam ok daha zorlamtr. Dier yandan bir aznlk iin, yaamak, ou insan iin, eer gerek bir seenek
sosyal yardm yaam lderinde bir art getirebilir. Sz sunulsayd, bir seenek olmayacakt. ounluk,
gelimi, isiz olan ve altm yana gelmi birisi, "emekli yaamlarndaki iz brakan bir olay sonucunda, isiz
yardm alyor" diye yeniden tanmlanabilir ve daha nce kalma, bir ein kayb ya da kt salk durumunda
edilenden %30 daha fazla yardm alabilir. kendilerini bu konumda buluyor" (Walker 1994: 9).
msz ve anlaml bir yaam salayaca tanmlanana gvenmek, bir dizi sosyal
varsaylan o ayn programlara baml gvenlik reformu yoluyla caydrld.
hale geldiini ileri sryordu. Bunlar, Yalnzca kendi sosyal gvenlikleri iin
yardm demesinin gelmesine yalnzca deme yapamam olanlar, devletten
maddi olarak deil, psikolojik olarak da yardm kabul edebilecekti. 1988 Sosyal
bamlydlar. Kendi yaamlarna yne Gvenlik Yasas devlete, gelir destei,
lik etken bir tutumu benimsemek yeri aile kredisi ve konut yardm planlar iin
ne, insanlar sosyal gvenlik sisteminin seilebilirlik ltlerini ykselterek
kendilerini desteklemesini isteyerek sosyal gvenlik harcamalarnda ksnt
teslimiyeti ve edilgen bir tutumu ya gitme olana vermekteydi.
benimsiyordu (yukardaki kutucua
Muhafazakar Parti hkmeti,
baknz).
kamu refah sorumluluunu devletten
Britanya'da sosyal gvenlik yar alarak zel kesime, gnll kurululara
dmlarna bamllk tartmas, hk ve yerel topluluklara kaydrmakla
metin grev duygusuyla (ancak gerek balayan bir dizi sosyal gvenlik refor
siz yere) yurttalarnn her gereksinimi munu yrrle koydu. nceden
ni karlamaya alt dncesini yksek destekleme oranlaryla devlet
ieren bir terim olan "bakc devlet"e tarafndan salanan hizmeder zelleti
eletirileriyle balantlyd. Margaret rildi veya daha kat seilebilirlik
Thatcher'n liderliindeki Muhafazakr lderine baland. 1980'lerdeki bele
hkmet, bireysel giriim ve kendine diye konut sitelerinin zelletirilmesi
yeterlilii temel deerler olarak sun bunun bir rnei olarak gsterilebilir.
maktayd. Tam olarak serbest piyasa 1980 Konut Yasas belediye evlerindeki
ekonomisine dnn bir paras kiralarn nemli oranlarda arttrlma
olarak, "devlet sadakas" olarak sna, bylelikle de belediye evleri
418
Y o k s u llu k , R efah v e T o p lu m s a l D la n m a
419
Y o k s u llu k , T o p lu m s a l D la n m a v e Refah
420
Y o k s u llu k . R efah v e T o p lu m s a l D la n m a
sonra, lkemi^ iin Yeni Hedefler: Yeni Bir mek ve hanehalklarna gelir salamak,
Sosyal Gvenlik Sylemesi (1998) balkl, yoksulluun azaltlmasndaki temel
refah devletinin deerlendirmesini admlardan biridir. Yeni i Partisi'nin
sunan ve insanlar hem kariyerlerinde getirdii en nemli sosyal gvenlik
hem de kiisel yaamlarnda glen reformlar arasnda, insanlar kamu
dirme amac gden, bir "etken sosyal yardmndan alarak cretli ilere yerle
gvenlik" grn tanmlayan bir tirme hedefi gden, yardmdan ie
tartma yazs hkmet tarafndan programlardr (s.422'deki kutucua
yaynlad. Yaz, yukarda (s.414) baknz). Yardmdan ie yardmlar, fakl
dnceleri tartlan, bakiyeci sosyal grup-larn igc piyasasna girilerini
gvenlik anlayna kar olan Sosyal zendirmeye yneliktir. Yirmibe ya
Gvenlik Bakan Frank Field'en altndaki gen insanlara, devlet gelir
sonraki en kapsaml almayd. destei yerine i eitimi ile i frsatlar
Yoksulluk iin eski zmler ve artk sunulmakta; tek ana babalara ocuk
uygulanmayan eitsizlikler tartlrken, bakmnda yardmc olmak iin vergi
Yeni i Partisi, devlet ile yurttalar kredisi verilmekte ve uzun sredir isiz
arasnda, hem haklara hem de olanlara, i bavurular esnasnda
sorumluluklara dayanan bir sosyal kendilerini iverenlere nasl sunacakla
gvenlik szlemesi dncesini ortaya rna ilikin kurslar verilmektedir.
koymutur. Devletin rol, yalnzca
igc piyasas dnda kaldklarnda Yardmdan ie programlar yuka
yardmc olmak deil, insanlara alp rda tartld gibi, ayrca Yeni i
ve istikrarl bir gelir elde etmekte Partisi hkmeti refah devletini, dk
yardmc olmaktr. Ayn zamanda, cretli mesleklerde alan insanlarn
yurttalar sosyal gvenlik yardmlarnn gelirlerini ykseltmek iin kullanmtr.
datlmasn beklemekten ok, kendi En dk maa 1999'da ortaya kt.
eylem olanaklarn, kendi koullarn Ayn zamanda 2003'de gelir vergisinin
deitirmek iin kullanmaldr. temel orannda azalmalar oldu ve ocuk
sahibi olmayan dk kazanllara
stihdam, Yeni i Partisi hk
yneltilen alma vergi kredisine
metinin toplumsal politikasnn temel
geildi. 1999'da verilen kesin karar,
talarndan biridir ve sosyal gvenlik
2020 ylnda ocuk yoksulluunun
reformunda dinamik igc piyasala
kaldrlacayd. Yukardaki deiime ek
rnn rolne byk bir dikkat gsteril
olarak, ocuk hizmetindeki art ve on
mektedir. piyasasna katlan insan
bir ya altndaki ocuklar iin seime
larn saysndaki art hedefi bugne
gre hizmet oranlar, dolaysz olarak
kadar olduka baarl olmutur.
daha ok ocuk yoksulluunun son
2003'n ilk aynda, alma yandaki
bulmasn hedeflemiti. En son durum,
insanlar iin istihdam rakam, 2003
2002 ile birlikte ocuk yoksulluunun
Haziranda 13 yln en yksek rakam
yaklak bir milyona drlmesiyle,
olan % 75'e ulamtr. Bu yaklamn
hkmetin amacnda bir baar
ardndaki dnce, piyasann yalnzca
saladn gstermektedir (Piachaud
eitsizlik yaratmakla kalmayp bu eit
ve Sutherland 2002). Bununla birlikte,
sizlikleri gidermekte de kullanlabilece
on yl iinde ocuk yoksulluunun
i dncesidir. nsanlar ie yerletir
421
Y o k s u llu k , T o p lu m s a J D la n m a v e Refah
Y a r d m d a n i e p r o g r a m la r n n d e e r le n d ir ilm e s i
1997'den beri i Partisi Hkmeti, yardm alan insanlar dndrtmektedir. A.B.D.'de, aldklan yardmlar
ie ynlendirmek iin bir dizi hedef ve politika ortaya kesilmi olanlann yaklak % 20'si almamaktadr ve
koymutur. 'New Deal1programlan, sakat, uzun zamandr bunlar bamsz hibir gelir kaynana sahip deillerdir; i
isiz, gen insanlar ve 50'li yalann zerindeki gibi belirli bulanlarn yaklak te biri, bir yl iinde yeniden yardm
gruplar iin ileri srlmt. Benzer programlar bir sre bavurusunda bulunmaktadr. almakta olduu iin
nce Birleik Devleder'de uygulanmt ve orada bunlann artk yardm almayanlarn te biri ile yars arasndaki bir
iermelerini inceleme frsadan vard. Daniel Friedlander oran, gelirlerinin eski yardm dzeyinin altnda olduunu
ve Gary Buress, hkmedn balatt, yardm alanlarn grmtr. Yardmdan ie programlarn ilk uygulamaya
cretli iler bulmalarn zendiren drt farkl program koyan Amerikan eyalederinden Wisconsin'de, artk
incelemilerdir. Bu programlar aa yukan benzer yardm almayanlarn te ikisi, yoksulluk snrnn
nitelikteydi. Programlar, yardm alanlar arasnda etken bir alandadr (Evans 2000). Bylesi bulgulara iaret eden
biimde i arayan kiilere finansal yardmlar ve i bulma eletirmenler, yardmdan ie programlarnn yardm
teknikleri ile eitim ve i eitimi frsadan sunmaktayd. alanlann mudak saysn azaltmadaki grnr baarsnn,
Hedef kideler esas olarak, lkedeki en byk nakit yardm yardmlarn yitirenlerin gerek deneyimlerindeki baz
program olan Baml ocuklan Olan Ailelere Yardm rahatsz edici eilimleri gizlediini ileri srmektedir.
Program'ndan yararlanan hanehalklarnn tek ana baba
Dierleri toplumsal dlanma mcadelesi iin yerel
reisleriydi. Friedlander ve Burdess, programlarn baarl
glendirme 'alanlannn' etkinliini sorgulamaktadr.
sonular verdiini buldu. Bu programlarda yer alan
Bunlar, yoksulluun ve yoksunluun tek bana bu
insanlar, katlmayan dier insanlara gre ya daha erken bir
belirlenmi blgelere younlamadn, yine de
ie girdiler ya da almaya baladlar. Bu drt programn
programlarn, btn yoksullar ayn yerde yayormu gibi
hepsinde, yaratlan kazanlar, programn net maliyetinden
belirli alanlar hedef aldn ileri srmektedirler. Birleik
birka daha fazlayd. Bununla birlikte, programlarn en
Krallk'ta hkmetin kendi Toplumsal Dlanma birimi
etkisiz kaldklar nokta, onlar en fazla gereksinenlere -
bu sav desteklemektedir: 1997'de i Partisi iktidara
uzun bir dnem boyunca i dnda, uzun sredir isiz
geldiinde, btn isiz insanlarn te ikisi lkenin krk
olan insanlara- yardmc olmak (Friedlander ve Burdess
drt en yoksun blgelerinin dndaki alanlarda
1994).
yaamaktayd. Yerellemi giriimler, kukucu neriler,
Yardmdan ie programlan Amerikan sosyal gvenlik lke apnda bir kar-yoksunluk stratejisinin yer
yardmlarn isteyenlerin saysnn yaklak % 40 orannda alamayacan, nk pek ok insann, belirlenmi
azaltmakta baarl olmasna ramen, baz istatistikler, glendirme blgelerinin snrlar dnda yaadna
sonularn btnyle olumlu olmadn iaret etmektedir.
yarya indirilmesi hedefi 2010 ile kotarlmtr. Byle bir yaklamn bir
gerekleecek olsa bile, dereceler ok faydas vardr. Yardmlar daha
1979'da Margaret Thatcher'n baba dorudan hedeflere yneltilmekte,
kan olduu zamankinden yine de ok kk lekli yenilik planlar yrrle
daha yksek olacana iaret etmektedir konmakta ve karar alma srecine yerel
(Flaherty ve dierleri 2004). katlm artrlmaktadr. Bu trden prog
ramlar, yurttalarn devletle ortaklk
Yeni i Partisi hkmeti ayrca, iinde, kendileri iin daha iyi yaamlar
yoksulluu azaltmak iin gerekleti kurmalar abalarna btnletirdii
rilen yerel giriimleri destekleyerek daha etkin bir sosyal gvenlik sistemini
bireylerin ve topluluklarn "kendi ortaya karmaya yneliktir. Deiimin
kendilerine yardm etme" kapasitelerini gerekli olduu herkes tarafndan kabul
arttrmaya almaktadr. Salk hizme ediliyor olsa bile, sosyal gvenlik
ti, i ve eitim gibi topluluk glen reformu hakkndaki tartma, iddetini
dirme alanlar, lke apnda, yerel kaybetmemitir. Yeni i Partisi
politika oluturucularn yerel sakinlerin yaklam da eletiriden uzak deildir.
gereksinimlerine uygun olan zmler Bazlar, yardmdan ie programlarn,
tasarlamalarna olanak verecek biimde toplumsal harcamalarn kslmasnn
422
Y o k s u llu k , Refah v e T o p lu m s a l D la n m a
423
Y o k s u llu k , T o p lu m s a l D la n m a v e R efah
424
Y o k s u llu k , R efah v e T o p lu m s a l D la n m a
zet
1 Yoksulluu anlamann iki yolu vardr. Mutlak yoksulluk, 8 Genel yardmlar salayan refah devlederinde,
salk ve bedensel ileyii srdrmek iin gereken temel gerektiinde alnacak yardm, herkesin gelir dzeyi veya
kaynaklarn yoksunluuna gndermede bulunmaktadr. ekonomik durumuna baklmakszn ayn lde
Greli yoksulluk, kimi gruplarn yaam koullan ile yararlanabilecei bir haktr. Buna karlk seime gre
nfusun ounluunun yararland yaam koullan yardm, yalnzca seilebilirlii gelir ve birikim dzeyine
arasndaki ayrlklar deerlendirmeyi iermektedir. gre belirlenecek bireyler iin geerlidir. Sosyal gvenlik
yardmlarnn gelecei, sanayilemi lkelerin
2 Pek ok lkede, yoksulluun resmi lmleri, insanlarn
ounluunda tartlmaktadr. Tartmann bir yannda,
bunun alanda yoksulluk iinde yaadklarnn sylendii
sosyal gvenliin mali adan desteklenmesi ve genel
bir dzeyi belirleyen yoksulluk snrna gre yaplmaktadr.
olmas gerektiine inananlar varken; dier yanda bunun
Yoksulluun znel lmleri insanlarn, kabul edilebilir bir
yalnzca gerekten de baka trl yardm almayacak
yaam lt iin gerekli grdklerine ilikin kendi
kiiler iin bir gvenlik a olarak i grmesi gerektiine
anlaylarna dayanmaktadr.
inanan insanlar bulunmaktadr.
3 Yoksulluk, zengin lkelerde yaygndr. Britanya, gelimi
9 u andaki Britanya refah devleti, Birinci Dnya Sava
dnyadaki en kt yoksulluk kaydarna sahip lkelerden
ncesi liberal hkmet ve savatan sonraki ii pardsi
birisidir. Zengin ile yoksul arasndaki eitsizlikler, hkmet
hkmederi sresince genilemesini ksa zamanlarla
politikalarnn, meslek yapsndaki deimelerin bir sonucu
srdrerek, yirminci yzylda gelimitir. Sistem,
olarak arpc bir biimde artmaktadr.
toplumun btn yelerini iine alan refahn geni bir
4 Yoksullar farkllklar ieren bir gruptur, ancak yaamn zgrsne yneliyordu. 1970'lere gelindiinde, refah
baka ynlerinde dezavantajl olan kiilerin (yallar, devleti, etkin olmad, brokratik olduu ve ok pahal
ocuklar, kadnlar ve etnik aznlklar gibi) yoksul olma olduu yollu eletirilere urad. nsanlarn kendilerine
olasl artmaktadr. bamsz bir yaam kurmakta yardmc olaca varsaylan
ayn programlara baml hale gelmesi yardm bamll
5 Yoksulluu aklamak iin iki ana yaklam
konusunda kayglar ortaya karmt.
benimsenmektedir. Yoksulluk kltr' ve 'bamllk
kltr' savlar, yoksullarn kendi dezavantajl 10 Margaret Thatcher'n Muhafazakar Hkmeti, kamu
konumlarndan sorumlu olduunu ileri srmektedirler. refah konusundaki sorumluluu devletten zel sektre,
Beceri yoksunluu, gdlenme yokluu ya da ahlaki gnll kurululara ve yerel topluluklara aktararak refah
zayflk yznden yoksullar toplumda baarl olamazlar. devletinde kesinti yapmaya alt. Kurumsal olmaktan
Bunlarn bazlar, kendilerine yardm etmekten ok sosyal karma, devlet (kurumlar) tarafndan baklan bireylerin
gvenlik yardmlar gibi, dardan gelen bir yardma kendi aile ve topluluklarna ynlendirilme srecidir.
baml duruma gelir, ikinci yaklam, yoksulluun,
11 Yeni i Partisi hkmeti, yardm alanlar cretli ilere
kaynaklar eit olmayan biimde datan ve ba edilmesi
yerletirmeyi hedefleyen, yardmdan ie programlarn da
zor olan koullar yaratan, daha genel toplumsal srelerin
ieren bir sosyal gvenlik reformu yrrle soktu.
bir sonucu olduunu ileri srmektedir.
425
Y o k s u llu k , T o p lu m s a l D la n m a v e Refah
Dnme sorular
1 Bu blmn al paragrafna yeniden baknz: Carol neden yoksuldur?
2 Topluma "tam ve anlaml" lde katlmak iin gerek duyduunuz gelir dzeyi ne olurdu?
3 Birleik Krallk'ta yoksulluk oranlar 1970'in ortalarndan itibaren neden artt?
4 Yardm bamll, yoksulluun kalc olmasn aklamakta mdr?
5 Evsizliin nedenleri nelerdir ve bu sorun nasl zlr?
6 Sosyal gvenlik harcamalarn azaltma abalar neden byk lde baarsz olmutur?
Ek kaynaklar
JetBussemaker (yay.), Citi^enship and Welfare Reform in Europe (London: Rouedge, 1999).
H. Dean, Welfare RigthtsandSocialPolicy (Harlow: Prentice Hail, 2002).
Jan Flaherty, John Veit-Wilson ve Paul Donran, Poverty: The Facts, 5. basm (London: CPAG,
2004).
Gordon Hughes ve Ross Ferguson (yay.), Ordering Uves: Family, Work and Welfare (London:
Rouedge,2000).
Ruth Lister, Poverty (Cambridge: Polity, 2004).
T. H. Marshall, Citi^enship and Social Class, and Other Essays (Cambridge: Cambridge University
Pres, 1950).
J. Pierson, TacklingSocialExclusion (London: Routledge, 2001).
T. Ridge, ChildhoodPoverty andSocialExclusion (Bristol: Policy Pres, 2002).
Robert Walker (yay.), Ending Child Poverrty: Popular Welfarefort he Twenty-First Century? (Bristol:
Policy Pres, 1999).
n t e r n e t b a la n t l a r
426
iindekiler
430
K re s e l E its iz lik
431
K re s e l E its iz lik
0
gerekletirdii emlak alm satmlar ve
ailesinin sahip olduu ve neredeyse
dnyann yarsna yayn yapabilen
STAR TV adl televizyon ve iletiim
uydusunu da kapsayan dier yatrmlar
sayesinde yapmtr.
Kreselleme, yani dnyann siyasi,
toplumsal ve kltrel anlamda giderek
daha balantl hale gelmesi olgusu, akla
hayale smayacak bir zenginlie alan
frsat kaplar yaratmtr. Dnya'nn ve Sr Richard Branson, her ne kadar serveti Bili Gates
gibilerin yannda kk kalsa da. Birleik Kralln en
Birleik Kralln en zengin kiilerinin
zengin kiilerinden biridir.
sraland liste incelendiinde, bu
insanlarn ounun kendi servetlerini, rneklendirmektedirler. Her iki multi-
bireysel abayla ksa srede elde edilen milyarderin de mthi ekonomik baa
zenginlik anlamnda, yeni giriimci rlara imza atmadan nceki yaamlar
ruhun zenginlii olarak tarif ettikleri olduka mtevazdr. Her iki adam da
grlebilir (listede akrabalk balar kresellemeden faydalanmlardr:
yoluyla kuaktan kuaa aktarlan Abramovich, 1990'larda Rusya'nn
servetlerden dolay zengin olan sadece ulusal sanayilerini kresel pazarda sata
birka kii vardr Birleik Kralln en sunmasnn ardndan Rus petrol
zengin ikinci kiisi olan (altnc) sanayisinin farkl kesimlerini satn
W estminster Dk bu kiilerin alm, Gates ise kresellemenin itici
dndadr). Hem Birleik Kralln en glerinden biri olan baz yeni biliim
zengin kiisi olan Roman Abramovich ve iletiim teknolojilerine ynelmitir
hem de dnyann en zengini kiisi olan (Kreselleme tasarm 2. Blmde ele
Bili Gates bu trden bir giriimci serveti alnmtr).
S on ra i top la n tsn a k a t - \ 7
A rdndan vakf fonuna ykl l bir \ Bu lgn
lp ard n dan yine i \
ek yazacaksn. S on ra yinee biraz \ tem p o y a daha
uykusuna yatacaksn.
kestireceksin . A rdndan doyurucu ne kadar d aya
A kam kend in e gzel bir
bir le y e m e i yiyip n a b ilirim ,
ziyafet ektikten sonra
so nra yin e kestireceksin. bilm iyo ru m !?
eve gid ip yatacaksn.
432
Kresel Eitsizlik
Dnyada milyonlarca i, kuru yevmiye uruna uzun saatleri ve kt alma koullar altnda ecel tezgahlarnda
almaktadrlar
433
K re s e l E its iz lik
434
K re s e l E its iz lik
435
K re s e l E its iz lik
436
K re s e l E its iz lik
437
K re s e l E its iz lik
438
K re s e l E its iz lik
US t ,
i 9 8 0 - 2 0 0 0 , % yllk
% % ^
5 10 15 20 25
ABD
A m
V.
U
5 10 15 20 25
Kii ba g e re k GSYH, 1 9 8 0 nfusuna oran, J OOO
439
K re s e l E its iz lik
440
K fire s e l E its iz lik
1 1 .2 . Tablo: K r e s e l y a a m k a li t e s i s o n 3 0 y l i i n d e y k s e l m i t i r
441
K re s e l E its iz lik
ZLANDA NOR|
4 0 D A N M A R K A ,
ALMANYA
HOLLANDAV
BRLEK KRALLIK!
RLANDA
BELKA
l ksem bu RS
SVRE
PORTEKZ,
dAHAl'ALAR
HAT
I DOMNK CUMHURYET SAHR'
_ I / PORTO RCO
V Havai Adalar(A B O )
// j .ST CRISTOFER VE NEVLER
^BELZE J L A / / -ANTGUA VE BARAKUOA
JAMAKA V _ ' _D0MNK s
BARBM)o SENEGAI
GUATEMALA^ I NKARAGUA, ST LUCA
BUYUK OKYANUS GAMBYA1
EL SALVADOR' j
GRENADA GNE
HONDURAS 3ISEAU
RNDADrrOBAGO
KOSTA RKA SERRA
.EONE
FR. GUYANASI
Yeterince beslenemeyen cKVADI SURNAM L BERYA
GUYANA
nfusun oran BURKNA'FASO
<2.5 % Ar dk GANA
TOGO
Z.5-4 % ok dk BOLVYA', GABON
BENN
KONGO
Veri yok
Falkland Adalar
11.2. ekil: A lk , k r e s e l b ir s o r u n d u r
Kaynak: UNWFP (2001)
442
Kresel Eitsizlik
MNIANDYA
I ESTONYA
RUSYA
LETONYLTVANYA
^BELARUS
UKRAYNA
MOLDOVA
'G RCSV v .
MOOLSTAN
ZBEKST/
^KIRGIZSTAN
TRKYE , ACIKSTAN JAPONYA
N HALK CUMHURYET
BUTHAN
.KATAR
TAYVAN
SUDAN
FLMLER
KAMBOYA
cfeui
SR LANKA
MALDVLER
SNGAPUR
SEYELLER
TUVALU
MADAGASKAR
MAURTUS
' MALAV
' MOZAMBK
3M BABVE
SWAZILAND
-ESOTO
t f AFRKA
443
K re s e l E its iz lik
Doal ve toplumsal nedenlerden kaynaklanan alk, her yl yaklak 12 milyon ocuun lmne neden
olmaktadr.
444
K re s e l E its iz lik
Dk Orta Yksek
1997 ylnda resmen ortaokula balayacak ve tm gn eitim alabilecek 51 71 96
yaa gelmi ocuklarn oran
1997 ylnda eitime yaplan kamu harcamalar iin GSMHdan ayrlan 3.3 4.8 5.4
pay oran
Eitim lkelerin kalknmasnda canalc bir rol oynar; gelgelelim dk gelirli uluslar okullara yeterli kaynak ayramamaktadrlar.
445
K re s e l E its iz lik
ocuk iiler
Dnyada bugn halen ocuk iiler var mdr? Birlemi saadeti boyunca kann tokluuna altmldklan iin okula
Milleder Uluslararas alima Orgt'ne (U N IL O ) gre, gidememekte ve yoksulluk em berini kracak uzmanlk
gelimekte olan lkelerde yalan be ile on drt arasnda isteyen beceriler gelitirememektedirler. Bununla birlikte,
deien 250 milyon erkek ve kz ocuu eitli ilerde ocuklarn altrlmasn basite yasaklamak, byle bir
almaktadr ve bu say dnyadaki ocuk saysnn drtte ey mmkn olsa dahi, sadece kar retimi tetikler. Zira
birine karlk gelmektedir. Yalan be ile on be arasnda ocuklann altrlmas, bu ocuklann kar karya
deien yaklak 50 milyon ocuk tehlikeli koullar altnda kalabilecekleri, szgelimi, alk ya da ocuk fuhuu gibi
abmaktadr. ocuk iilere dnyann kalknmakta olan durumlara kyasla daha iyi bir seenektir. Zorluk sadece
her blgesinde -Asya'da (% 61), Afrika'da (% 32) ve Latin ocuklann altrlmasnn nlenmesiyle ilgili deil, ayn
Amerika'da (% 7)- rastlanabilir. B u ocuklar, ailelerinin zamanda bu ocuklann i hayatndan okul hayatna
yoksul olmas, eitim eksiklii ve geleneksel sebeplerden ynlendirilmesiyle ve okul hayadan srasnda gereken
dolay yoksullann ya da etnik aznlklarn iinde bulunduu destei alabilmeleriyle de ilgilidir. ocuklann
kt ardara kaytsz kalnmas gibi nedenlerden tr, altrlmasna kar mcadele ederken, ocuklann daha
almaya zorlanmaktadrlar (IL O 2000; U N IC E F 2000). fazla zarar grmeyecei yollar kullanlmaldr.
ocuk iilerin te ikisi tanm alanlannda almaktayken, E n kt ocuk altrma biimleri tehlikeli ve
geriye kalan te birlik ksm manifaturaclk, toptan ve smrcdr. Klelerinkine benzer koullarda altnlan
perakende rn ticareti, lokantalar, oteller ve hizmetilii ocuklar, eitli hastalklara ve yaralanmalara maruz
de kapsayan hizmederin dahil olduu eidi ilerde kalmaktadrlar. U N IL O bu konuda tyler rpertici bir
almaktadrlar. B u ocuklar, en iyi durumda, ok uzun i zet sunmaktadr: Yaralar, krlm ya da tamamen
446
Kresel Eitsizlik
kaybedilmi uzuvlar, yanklar ve deri hastalklar, grme ve olunun dn masraflarn karlayabilmek amacyla,
iitme kayb, solunum ve sindirim yollar hastalklar, ate 600 rupee bor karlnda (kabaca 16 dolar),
ve fabrikalardaki ar scak ortam neticesinde ortaya kan alunlmas iin satlan kbal Masih'in hikayesidir. kbal,
ba arlar (ILO 2000). alt yln bir hal dokuma tezgahna zincirlenmi halde,
saatler boyunca hal dokuyarak geirmitir. On yana
Bir Birlemi Milleder raporunda bu duruma birka rnek
geldiinde fabrikadan kamay baarm, yaadklann
verilmitir:
alma rgtlerinde ve okullarda anlatmtr. Ne var ki
Malezya'da ocuklar kauuk ekimi gibi ilerde ve konumas Ikbal'e pahalya mal olmutur: Henz on
ylan ve bcek srmalarna kar savunmasz ekilde yandayken, yaad mahallede bisikletle gezdii bir
gnde 17 saat alabilmektedirler. Birleik Tanzanya srada, hal sanayisinin adamlar olduu sanlan kiilerce
Cumhuriyeti'nde kahve toplayan ocuklar, bir yandan ldrlmtr, (www.freethechildren.org; Bobak 1996).
bcek ilalarn da solumaktadrlar. Portekiz'de inaat
ocuk iilere uygulanan smrnn ortadan
sektrnde alan ve yalar on ikiye kadar inen
kaldrlabilmesi iin dnya lkelerinin bu konuda sert
ocuklar, her gn ar i yk ve lmcl tehlikelere
yasalar karmalan ve bunlar uygulamaya istekli olmalar
maruz kalmaktadrlar. Fas'ta ise ihra mal lks hallar
gerekmektedir. UN ILO gibi uluslararas rgtler
dokumak iin hal dokuma tezgahlarnda ok dk
karlabilecek yasalar iin bir dizi genel lt
crederle ve uzun saatler boyu, kamburlan kana
belirlemilerdir. UNILO, 1999 ylnn Temmuz aynda,
dek altrlmaktadrlar A.B.D'de ocuklar tekstil
En Kt ocuk altrma Biimlerini engelleme
sanayisinin dokuma fabrikalarnda altrlarak
arsnda bulunan 182 Konvansiyonu'nu kabul etmitir.
smrlmektedirler. Filipinler'de derin deniz
Bunlar arasnda:
balkl sektrnde alan gen erkek ocuklar,
alan yerletirmek amacyla tehlikeli koullarda - her trl klelik ya da ocuk alm satm ve
denize dalabilmektedirler. pazarlan, bor karl zorla altrma, silahl
atmalarda kullanmak iin ocudar zorla eitme
Pek ok fabrikadaki alma koullar korkuntur:
gibi klelie benzer uygulamalar;
Depo ve kazan dairesinin her ikisindeki tozun da
- ocuklan pornografi iin kullanmak ve fuhu
kimyasal madde ve buharlardan kaynakland
yapmaya zorlamak;
apakt... ubuklar yardmyla birbirinden aynlm
blmelerin bulunduu geni bir antrede ou on - zellikle uluslararas anlamalarla yasaklanm
yann alnda olan toplam 250 ocukla karlatk. uyuturucularn imalat ve alm satm gibi yasad
Bazlar ancak be yanda olan bu ocuklar, sra sra etkinliklerde ocuklan kullanmak;
dizilmi alyorlard (U N ICEF 1997).
- Doas gerei sal, can gvenliini ve ocuklarn
ocuk altrmann klelie benzeyen bir ekli ocuklan ahlaki geliimini tehdit edebilecek ilerde ocuklar
esaret altnda altrmadr. Bu dzende sekiz ya da altrmak yer almaktadr.
dokuz yandaki ocuklar, fabrika sahibi tarafndan
lkeler, ayrca, ocuklarn tm gn eitim grmelerini
ailelerine denen kk bir kredi karl alnr. Bu
gerektiren parasz kamu eitimi olanaklar da salamaldr
ocuklara yle az yevmiye verilir ki, borcu demeyi asla
(U N ICEF 2000). Gelgelelim, bu sorunu zmek,
baaramaz ve yaam boyu esaret altnda almaya
rnlerini ocuk iileri kullanarak rettikleri iin ksmen
mahkum olurlar. Uluslararas dnyann dikkatini ekmi
de olsa bu durumun sorumlusu olan kresel irketlere
olan bir esaret alanda alma rnei, Pakistan'l bir ocuk
ve nihayetinde, o rnleri satn alan tketicilere
olan ve drt yandayken babas tarafnda ilk doan
dmektedir.
447
K re s e l E its iz lik
gibi dier Asya lkeleri izlemitir. 1990 yllar arasnda, ylda ortalama
Gnmzde bu lkelerin ou, orta %10 orannda byyen in ekonomisi
gelirli lkeler haline gelmi-lerdir; Hong nin boyudan ikiye kadanmtr.
Kong, Kuzey Kore ve Singapur gibi Dou Asya'daki ekonomik geli
bazlar ise artk yksek gelirli lkelermenin belli birtakm bedelleri olmutur.
snfna gemilerdir bile. Bu bedeller arasnda yurtta ve ii
11.3. Tabloda yedi Dou Asyahaklar ihlalleri, kt alma koullar,
lkesi (Japonya dahil) ve ABD'nin giderek artan bir ekilde kadn igc
1980-1999 yllar arasndaki ekonomik nn ve yoksullaan komu lkelerden
bymeleri karlatrlmaktadr. Bu gelen gmen iilerin smrlmesi,
lkelerin hepsi, henz iki kuak ncesi evre kirliliinin yaygn hale gelmesi yer
ne kadar yoksuldu. Dou Asya'nn almaktadr. Yine de, bugn bu lkelerde
dk ve orta gelirli ekonomileri, bir yaamakta olan pek ok insan, yaadk
btn olarak alndkta, sz konusu lar refah eski kuak iilerin kendilerini
dnemde ylda ortalama %7,7 by feda etmi olmalarna borludurlar.
mlerdir ki, dnya standardarna gre Toplum bilimleriyle uraanlar
(Dnya Bankas 20001) bu oran Dou Asya'nn YS'lerinin zellikle
olduka sraddr. Singapur'da 1999 1970'lerin ortalarndan, 1990'larn
ylnda kii bana den milli gelir ortalarna kadar geen sre zarfndaki
A.B.D'dekine denkti. Nfus bakmn hzl ekonomik bymelerini nasl
dan dnyann en kalabalk lkesi olan aklamaktadrlar? Bu sorunun yant,
in, gezegenin en hzl byyen YS'lerin izinden gidebilmeyi uman
ekonomilerinden birine sahiptir. 1980- baka yerlerdeki dk gelirli lkeler
448
K re s e l E its iz lik
449
K re s e l E its iz lik
450
K re s e l E its iz lik
451
K re s e l E its iz lik
Yoksulluk B o r
t:'
*>
c * ura
a - w g a E 9UWW*At-ASC IM
N
NJERYA
5AC0M
C 9
GABON
1. G am bla
I . G a m b la
2 G ulnea Bissau
2 G u ln e a B is s a u
3. G ulnea ANGOLA ZAMBYA
3 . G u in e a
4 . S ie r r a L e o n e
4 S ie r ra L e o n e
5. Llberla N
AMBYA 5 . L lb e r la
6 . F ildii S a h ili
6 . Fildii S a h ili
H
AMPVA
7. Gana MOZAMBK
GNEY AFRKA
7 . G an a
8. Togo SVVAZfLAND
GNEY AFRKA
8 Togo
9 . B e n ln UAURTUS 9 B e n ln
1 0 . E Jkvator G ln e sJ B0T3WANA
1 0 . E k v a to r G in e s i
D nya Bankas K ategorisi
B o r / G e lir
Dk gelir A lt orta gelir Yksek orta gelir
<$250 B S 7 6 6 - 1 1 .5 0 0 0 5 3 .0 3 6 -5 5 .0 0 0
$25 I $500 $ 1.501 -$ 2 .5 0 0 55.50 I -$ 7 .5 0 0
$501 $ 7 6 5 H S 2 .5 0 I $ 3 .0 3 5 $ 7 .5 0 1 -$ 9 .3 8 5
M D ier AB YU. veri y ok fl! ABY deil
Veri yok
Kaynak: W orld Bank W orld Developmen Indicators d a la t ** 2005 Kaynak: IDA ve IMF. HIPC Indltlatlve update. Nisan 2005
Kaynak: h ttp ://n e w s .h b c .c o .u k /l/s h a re d /s p /h l/a frlc a /O S / Kaynak: h ttp :/> n e w s .h b c .c o .u k /iy s h a re d /s p i/h l/a filc a /0 5 /
afrlca e co n o m y y h tm l/p o ve rt.s tm afrlra e c o n o m y /h tu l/d e h t.s tm
452
K re s e l E its iz lik
Yardm T ica re t
Kaynaklar-. h ttp :y yn e w s.ta b c .ca .U k/l/sh a re d /s p l/h l/a frlc a/0 5/a frica e c o n o m y /h tm l/a ld .s tm
h ttp ://re w s.h h c .c i-u k y i/s h a re d /s p l/h l/a ltlc a /0 5 /a fr1 c a _ e c D n a rn y /h tm l/ira d e .s tm
453
K u e s e l E its iz lik
454
K re s e l E its iz lik
455
K re s e l E its iz lik
456
K re s e l E its iz lik
457
K re s e l E its iz lik
458
K re s e l E its iz lik
459
K re s e l E its iz lik
460
K re s e l E its iz lik
461
K re s e l E its iz lik
462
K C re sel E its iz lik
463
K re s e l E its iz lik
deniz dcaret yollarna eriim imkan dan daha fazla mali ve teknik yardm
olmayan sefalet iindeki blgelerdir ve yapmaya armaktadr. Szgelimi,
Sachs'n deyimiyle, bulac tropik yoksul lkelerde stma, kzamk ve ishal
hastalk kaynayan, tarmsal redmin gibi lmcl bulac hastalklar her yl
dk, evrenin dman olduu ve milyonlarca insann yaamn tehdit
ellerindeki mevcut imkanlardan ok etmektedir. Bu hastalklar ortadan
daha byk teknolojik zmlere ihti kaldrmak iin gereken modern tp
ya duyan (Sachs 2000) bir yoksulluk teknolojisinin maliyeti ylda yalnzca 10
tuzana dmlerdir. milyar dolardr -bu mebla herkese eit
paylatrld takdirde, yksek gelirli
Yenilikiliin srdrlebilmesi iin
lkelerde yaayan her insann cebinden
bir yn fikre ve teknolojiye ihtiyac
ylda yalnzca 15 dolar kmas
vardr. ABD'nin San Francisco ehir
demektir.
yaknlarna kurulmu olan Silikon
Vadisi teknolojik yeniliklerin, nasl Sachs, zengin lkeleri ve uluslar
niversiteler ve ileri teknoloji firmalar aras kredi kurulularn yoksul lkelere
bakmnda zengin blgelerde younla acilen bilimsel ve teknolojik kalknma
maya eilimli olduuna ak bir amal kredi ve hibe salamaya
rnektir. Silikon Vadisi, San Francis- armaktadr. Sachs, yoksul lkelerde
co'nun gneyinde yer alan Stanford aratrma ve gelitirmeye ayrlan mali
niversitesi ve dier eitim-aratrma kaynan son derece kstl olduunun
kurumlan etrafnda kurulmutur. da altn izer. Yoksul lkelerin kalkn
Yoksul lkeler bylesine ileri teknoloji ma tasarlarna mali kaynak salayan ana
blgeleri oluturabilecek yeterli dona kurumlardan biri olan Dnya Bankas,
nma sahip deildirler. Sachs, toplam tropik tarm ve salk konularnda yap
nfuslar 750 milyonu bulan tropik ve lacak aratrma ve gelitirme almalar
yar tropik lkelerin ABD'de 1997 iin ylda yalnzca 60 milyon dolar
ylnda yabanc mucitiere verilmi olan ayrmaktadr. Bir kyaslama yapacak
51,000 patentin 47'si iin bavuruda olursak, dev bir ila irketi olan Merck
bulunduklarn belirlemitir. En yoksul bile sadece kendi rnlerinin aratrma
lkelerin hkmetlerinin bir bilim ve gelitirmesi iin bu miktarn yaklak
danman dahi yoktur. Dahas, bu otuz be katn (2.1 milyar dolar)
lkeler bilgisayar, cep telefonu, faks harcamaktadr. Zengin lkelerin
aletleri, bilgisayar destekli fabrika niversiteleri bile denizar aratrma
makineleri ve dier yksek teknolojileri ve eitim kurumlan kurarak, ibirliine
ithal edemeyecek denli yoksuldurlar. dayal aratrma projelerini tevik
Yeterli mali kaynaklar olmadndan ederek, bu konuda nemli bir rol
tr yabanc irketierin sahip olduklar oynayabilirler. Bilgisayar ve Internet'ten
patentli teknolojilerin lisanslarn da tutun da biyoteknolojiye kadar, ulus
alamazlar. larn serveti giderek modern biliim
teknolojilerine baml hale gelmeye
Peki, zengin ve yoksul lkeleri
balamtr. Dnyann byk blgeleri
birbirinden ayran bu teknolojik uuru
teknolojiden uzak kalmaya devam ettii
mun almas iin ne yaplabilir? Sachs,
srece, kresel yoksulluun stesinden
zengin ve ileri teknoloji sahibi lkeleri
gelinebilmesi de pek mmkn grn
yoksul lkelere halihazrda yaptklarn
memektedir.
464
KC re s e l E its iz lik
465
K re s e l E its iz lik
466
K re s e l E its iz lik
Nfus (Milyar)
467
K re s e l E its iz lik
468
K re s e l E its iz lik
469
K re s e l E its iz lik
D nyann en yoksul lke le rin in o u n d a m thi bir nfus patlam as yaanm aktadr.
470
K re s e l E its iz lik
471
Kresel Eitsizlik
H^ m.... .
ZLANDAk NORVI
DANMARKA a
t
r
3RLEK I "
I.,
BELKA
L " ______
SVRE
PORTEKZ,
BERMUDA
BAHAMALAR
/ HAT
/ DOMNK CUMHURYET CEZAYR
I / PORTO RCO
KUBA 1 / /
^ Havai Adalar (A.B.D.) y jC S * . * / / / / ST. Cl
CRISTOFER VE NEVLER
, .A N T G U A V E BARAKDA MORTI
DOMNK
JAMAKA
BARBADOS SENEGAL
BUYUK OKYANUS
GUATEMALA'
EL SALVADOR
/NKARAG UA r- ST. LUCA
GAMBYA
GNE' NJERY4
GRENADA
HONDURAS ^ fe lE Z U E L A
BSEAU
TRNDAD/TOBAGO
KOSTA RKA / SERRA
PANAMA
FR. GUYANASI
EKVApR SURNAM LBERYA
GUYANA
BURKNA'FASO
BREZLYA
GANA
T"'
BOLVY/J GABON
L KONGO
50 ve az
JRUGUAY
ARJANTN
75 ve yukar
Falkland Adalar
11.6. ekil: 2 0 0 2 yl itibaryla kresel bir bak asndan yaam sresi beklentileri.
Kaynak: Dnya Bankas (2 0 0 3 )
472
Kresel Eitsizlik
UKRAYNA
MOLDOVA
?GRCSAN
MOOLSTAN
Z B E K lS T i^
J ' .^ K IR G IZ S T A N
( i i URKYE TACKSTAN KORE al JAPONYA
N HALK CUMHURYET
ftNSTAN!S U ^ K ;
BUTHAN
TAYVAN
HNDSTAN
PAKSTAN AOS
SUDAN l
LH N LER
KAMBOYA ETNAM
SR LANKA
MALDVLER
PAPUA YEN GNE
SNGAPUR ENDOI
TUVALU
M AD AG A SKA R
MAURTUS
v MALAV
X MOZAMBK
ZM BABVE
SVVAZHANC
L tS O T O YEN ZELANDA
IIN tY AFRKA
daha iyi birer bakc olduklar, buna snrlanmasnda byk bir etkisi
karn kzlarn evlendikleri zaman artk olduuna ilikin kandar da mevcuttur.
bakasna ait olduu inanc, yeni
in'in nfus program kalknmakta
domu baz kz ocuklarnn ikinci bir
olan dier lkelerin ounda ya
ocua sahip olmann getirecei
olmayan ya da kabul edilemez olan, bir
cezalardan ekinen aileleri tarafndan
dereceye kadar merkezilemi bir
katledilmelerine sebep olmutur.
hkmeti art komaktadr. Szgelimi
Bununla beraber, in'in izledii doum
Hindistan'da aile planlamasn ve do
ncesi siyaseti ne denli acmasz um kontrol yntemlerini zendirmek
grnrse grnsn, lke nfusunun
473
K re s e l E its iz lik
Krgzistandaki bu mlteci Tacik ailesi gibi kimi ailelerde ok sayda ocuk istendik bir durum olabilmektedir.
474
K re s e l E its iz lik
475
K re s e l E its iz lik
zet
1. Dnyadaki lkeler, kii bana den milli gelirlerine ekonomi iinde birbirleriyle olan ilikilerine ve kresel
gre snflandrlabilirler. Halihazrda, dnya nfusunun ekonomideki uzun vadeli eilimlere odaklanr.
yalnzca %16's yksek gelirli lkelerde yaamaktayken,
%40' dk gelirli lkelerde yaamaktadr. 7. Devlet merkezli kuram lar ise hkmetlerin ekonomik
kalknmann tevik edilmesinde oynadklar rollere vurgu
2. Dnyada 1,3 milyar insann ya da bir baka deyile her yaparlar. Bu kuramlar, savlarn desteklemek iin Dou
drt insandan birinin yoksulluk iinde yaad ve bu Asya'nn yeni sanayilemekte olan ekonomilerini rnek
saynn 1980'lerden bu yana artt tahmin edilmektedir. gsterirler.
Bu insanlarn pek ou rk, etnik ya da kabile
ayrmclnn kurbandr. 8. Kimse kresel eitsizliin gelecekte artp azalacan
tam olarak bilememektedir. alma cretlerinin zengin
lkelerde dmesi ve yoksul lkelerde ykselmesiyle
3. Yksek gelirli lkelerde yaayan insanlar, genellikle,
birlikte cretlerin dnya apnda dengelenmesi mmkn
dk gelirli lkelerdeki emsallerinden ok daha yksek
olabilir. Kresel ekonominin bir sonucu olarak, bir gn
bir yaam standardna sahiptirler. Yiyebilecekleri daha ok
dnyadaki her lkenin refaha kavumas da mmkndr.
gda bulabilmelerinden ve dolaysyla alktan ya da
yetersiz beslenmeden mustarip olmamalarndan tr
9 .Nfus art, insanln gnmzde kar karya kald
daha uzun mrl olabilmektedirler. Muhtemelen
en nemli sorunlardan biridir. lk kez Thomas Malthus
okuryazar ve eitimli de olduklar iin uzmanlk gerektiren
tarafndan bundan ikiyz yl nce gelitirilen
yksek maal ilerde alabilme olanana sahiptirler. Ek
Malthusuluk, nfusun kendisini destekleyebilecek mevcut
olarak, byk ailelere sahip olmama ve ocuklarnn henz
kaynaklardan daha hzl artt dncesidir. Malthus,
bebekken yetersiz beslenmeden ya da ocuk
insanlarn cinsel ilikiye girme sklklarna bir snr
hastalklarndan lmeme ihtimali de yksektir.
getirmedikleri takdirde meydana gelecek ar nfus
artnn gelecekte sefalet ve alk gibi sorunlar
4. Hong Kong, Singapur, Tayvan ve Gney Kore gibi yeni
dourmasnn kanlmaz olduunu ileri srmtr.
sanayilemekte olan lkelerin ekonomilerinde 1970'lerden
itibaren patlama yaanmtr. Bu ekonomik byme 10. Nfus art konusunda yaplan akmaya demograf
ksmen bu lkelerin tarihsel durumlarndan ve kltrel ad verilir. Demografik almalarn ou istatistiksel
yaplarndan kaynaklanmaktaysa da, byk lde olmakla birlikte, demograflar nfus rntlerinin
hkmetlerinin lke ekonomisinde merkezi bir rol aldklar biimlere de bir aklama getirmeye alrlar.
oynam olmasndan dolaydr. Sz konusu bymenin Nfus zmlemesinde kullanlan en nemli kavramlar,
devam edip etmeyecei ise, bu lkelerin imdilerde kar dou oranlan, lm oranlar, dourganlk ve
karya bulunduklar ekonomik skntlardan tr, u retkenliktir.
anda bir soru iaretinden ibarettir.
11. Nfus rntlerinde meydana gelen deiiklikler
5. Modernleme kuramt gibi pa^ar odakl kresel eitsizlik genelde demografik gei denen bir srecin koullar altnda
kuramlar, kalknmann karsndaki kltrel ve kurumsal incelenirler. Sanayileme srecinden nce hem doum
engellerin dk gelirli toplumlarn yoksulluunu hem de lm oranlar yksekti. Sanayileme srecinin ilk
akladn ileri srmektedirler. Bu gre gre, yllarnda lm oranlar dt, doum oranlar ise bir
yoksulluu bertaraf edebilmek iin yazgc tavr bir kenara sre daha yksek kald iin nfus art meydana
braklmal, hkmet ekonomiye karmaktan vazgemeli gelmitir. Ama nihayetinde doum oranlar da dm ve
ve yksek birikim ve yatrra oranlar tevik edilmelidir. bir denge salanmtr.
6. Bamllk kuramlar kresel eitsizliin zengin lkelerin 12. Dnya nfusunun 2150 ylnda 10 milyarn zerine
yoksul lkeleri smrmesinin bir sonucu olduunu ileri kaca tahmin edilmektedir. Bu artn byk blm,
srmektedirler. Baml kalknm a kuram, yoksul lkelerin demografik gei srecinden geecek ve nfusu istikrara
ekonomilerinin kaderi nihayetinde zengin lkelerce kavuana dek bu konuda hzl bir ar yaayacak olan
belirleniyor olsa bile, baml sermayecilik ilikileri gelimekte olan dnyada meydana gelecektir. Gelimi
erevesinde belli lde kalknmann mmkn olduunu dnyada ise nfus art son derece az olacaktr. Bunun
savunmaktadr. Dnya ddenleri kuram ise kresel yerine, yaanacak bir yalanma sreci sonucunda gen
eitsizliin anlalabilmesi iin kapitalist dnya dzeninin nfusta byk bir azalma meydana gelecektir. Bu nfus
-tek tek kelerden hareketle deil- bir btn olarak ele eilimlerinin ii pazarlar, toplumsal yardm dizgeleri,
alnmas gerektiini ileri srmektedir. Dnya dizgeleri gda ve su kaynaklan, doal evre ve ehir blgelerindeki
kuram merkez, evre v e ja n evre lkelerim e kresel koullarla ilgili uzak erimli iermeleri vardr.
476
K re s e l E its iz lik
Dnme sorular
1. Eer en yoksul lkelerdeki insanlar mudak bir yoksulluun penesinden kurtarlabilselerdi,
kresel milyarderlerin vark bir sorun yaratr myd?
2. Yoksul lkeler zenginleebilirler mi? Eer mmknse, nasl? Bu lkelerin zenginlemesini
engelleyen bir ey gerekte varsa, nedir?
3. Kresel yoksulluu ortadan kaldrmak yoksul lkelerdeki insanlarn m, yoksa zengin
lkelerdeki insanlarn m sorumluluudur?
4. Demograf neden bir sosyoloji akmasdr?
5. Her ey bir yana, Malthus hakl myd?
Ek kaynaklar
Titus, Alexander, UnravellingGlobalApertheid:An Overvievof WorldPolitics
(Cambridge: Polity, 1996).
Vic George ve Robert Page (yay.), Global S ocialProblem
(Cambridge: Polity, 2004).
Jorge Larrain, Theoriesof Development: Capitalsm, Colonialism andDependency
(Cambridge: Polity, 1989).
Geoffrey McNicoll, Population Weightsin the International Order
(NewYork: Populadon Council, 1999).
nternet balantlar
Economist Inequality Papers
http://www.economist.com/inequalitypapers
The Global Site
http://www.theglobalsite.ac.uk
IMF
http://www.imf.org
Yoksulluk Tarih Olsun Kampanyas
http://www.makepovertyhistory.org
Birlemi Milletler
http://www.un.org
Dnya Bankas Kreselleme Ana Sayfas
http://www.worldbank.org/ economicpolicy/globalization/
477
indekiler
nsan cinsellii
Biyoloji ve cinsel davran
Cinsel davran zerindeki toplumsal etkiler
Cinsellik ve reme teknolojileri
Bat kltrnde cinsellik
Cinsel ynelim
Cinsel ynelim doutan mdr yoksa renilir mi?
Ecinsellie ynelik tutumlar
Gay ve lezbiyen sivil haklar hareketi
Toplumsal cinsiyet
Toplumsal cinsiyet ve biyoloji: farkllklar doal m?
Toplumsal cinsiyetin toplumsallamas
Toplumsal cinsiyetin ve cinsiyetin toplumsal kuruluu
Diillikler, erillikler ve toplumsal cinsiyet arasndaki
ilikiler
Toplumsal cinsiyet eitsizliiyle ilgili bak alar
ilevselci yaklamlar
Feminist yaklamlar
Sonu: Toplumsal cinsiyet ve kreselleme
%et
Dnme sorulan
E k kaynaklar
Internet balantlar
I g \Cinsellik ve Toplumsal
Cinsiyet
T
V
1 1
pckle mhrleyebilisiniz. ift
birbirine sarld. On sekiz yllk
sevgilisiyle nihayet evlenebilmi olan
Marcia Kadish mutluluktan havalara
uuyordu: midem karncala-nyor,
sanki ayaklarm yerden kesilecekmi
gibi hissediyorum dedi. ylesine
am ki. Gryorsunuz ya, iim iime
smyor. Hayat arkada da sanki
lotoyu kazanmak gibi bir ey bu diye
ekledi.
Belediye memuru Margaret Drury
szlerini ben de bir Massachusetts Gelgelelim, bu evlilik A.B.D'de b
sulh yargc olarak ve Massachusetts yk tartmalara yol at. Focus on the
eyaleti yasalarnn bana verdii yetkiye Family adl Hristiyan grubunun ba
ve hepsinden te sizin aknzn gcne kam olan James Dobson, Massac
dayanarak, sizi kar koca ilan ediyorum husetts yasalar ve mevcut belgelerin
diye bitirdiinde, tarihler 17 Mays 2004 hepsi bunlarn alt st bir 'evlilik ruh
gnn ve saader de sabah 9:00'u sat' olduunu syleyebilir, ama aslnda
gsteriyordu. Artk bu evlilii bir evlilik kurumunun lm ilanndan
Resimdeki ift, belediye binas nndeki 24 saatlik bir bekleyiin ardndan Massachusetts eyaletinde evlilik
czdan alan ilk ecinseller oldular.
480
C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t
baka bir ey deiller demiti. Bu tar lerin haklarn anayasal gvence altna
tmann sebebi, Marda Kadish'in alan dnyadaki az saydaki lkeden biri
hayat arkada olan kiinin -Tanya olmutur. Danimarka, Hollanda ve
McCloskey- de aslen bir kadn olmasy Ispanya gibi Avrupa'daki birok lke
d. Bu ift, A.B.D'nin Massachusetts artk ecinsel ifderin evlenmesine ve
eyaleti yasalarna gre resmen evlene evliliin getirdii birok haktan
cek olan ilk ecinsel ifder arasnda yer yararlanabilmesine izin vermektedir.
almaktaydlar. O gn boyunca gay Birleik Krallk hkmeti Kasm
ifder birbiri ardna yerel belediye 2004'te benzer bir yasay kabul ederek,
binasna gelerek kendilerini resmen evli gay ve lezbiyen ifdere, resmi bir
ilan edecek evlenme czdanlarna trenle evlenmeleri halinde, dier evli
imzalarn attlar. Darda toplanan ifderin yararland haklardan yararla
binlerce kii ise, alklaryla dar kan nabilme olana salamtr: Gvenlik
yeni evli ifderi ve bu insanlarn en ve emeklilik ikramiyeleri, intifa hakk,
doal haklar olarak grdkleri bu elerden birinin ocuu olmas duru
haklarn kullanabilmelerini kutlu mda dier ein de ebeveynlik sorumlu
yordu. luunu stlenebilmesi, tam hayat sigor
tas, ocuklara ve elere makul miktarda
Massachusetts, genellikle A.B.D' nafaka salanmas, dier evli ifder gibi
nin en zgrlk reformlar gerek vergi indirimlerinden ve hastanelerden
letiren eyaleti olagelmitir. Gerek yararlanlabilmesi, bu olanaklardan
yksek mahkemede gerekse eya-let bazlardr.
meclisinde aylar sren mcadeleler
sonucunda 2004 ylnn Mays aynda, Her geen gn daha ok sayda gay
gay evliliklerini yasallatran ilk eyalet eylemci, Avrupa, ABD ve dnyann
olmutur. Her ne kadar, A.B.D'de baka yerlerinde ecinsel evliliklerin
ecinsellerin evlenebileceini ve bunun tam anlamyla yasallamas iin bask
yasalar tarafndan da onaylanmas yapmaktadr. Peki bu evlilikler onlar
gerektiini dnen insanlarn says iin niye bu kadar nemli? Her ey bir
gn getike artmaktaysa da, nfusun yana, 7. Blmde grdmz zere,
byk ounluu (2004 Mays ay heteroseksel evlilikler bile bugn
verilerine gre nfusun yaklak %55'i) atrdamaktadr. Eylemciler, ecinsel
halen buna kar kmaktadr (Gallup evlilikleri dier herkesle eit haklara ve
2004). Massachusetts, Hollanda, Beli ykmllklere sahip olabilmek iin bu
ka ve Kanada'nn byk eyalederi gibi, kadar nemsemektedirler. Gnmzde
gay evliliklerini yasal olarak tanyan az evlilik her eyden nce duygusal bir akit
saydaki blgelerin arasna katlmtr. olsa da, ayn zamanda devlet tarafndan
resmen tannan ve birtakm yasal ier
Ecinsellik birok bakmdan nor- meleri olan bir kurumdur da. Elere,
mallemitir -toplumun gndelik yaa Birleik Krallk'taki yasal partnerlik
mnn kabul gren bir paras haline rneinde verilen trden nemli yasal
gelmitir. Birka lke ecinsellerin hak haklar verir ve sorumluluklar ykler.
larn koruyan yasalar kartmtr. Ballk Yemini Trenleri -yani resmi
Gney Afrika Cumhuriyeti 1996 ylnda olmayan evlilik trenleri- de ABD'deki
kabul ettii yeni anayasasyla, ecinsel ecinseller ve heterosekseller arasnda
481
C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t
482
C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t
483
C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t
Cinsel normlar zamana ve mekana gre farkllk gsterir. Eski Yunan toplumunda yetikin erkeklerin
olanlarla yaad ilikiler kabul gren birer normdu
484
C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t
(erkek olmu kadn). Cinsel uygulama Her toplumda baz cinsel uygula
lar ise ok daha eitlidir. malar onaylayan, bazlarnysa knayan
cinsel normlar mevcuttur. Toplum
Olanakl cinsel uygulamalar arasn
yeleri bu normlar toplumsallama
da unlar yer almaktadr: bir erkek ya da
sreci sonucunda renirler. Szgelimi,
kadn, baka bir erkek ya da kadnla veya
son otuz ya da krk yl boyunca Bat
her ikisiyle de cinsel iliki kurabilir. Bu
kltrnde cinsel normlar romantik
iliki teke tek yaanabilecei gibi, ya
ak ve aile dncesiyle ilikilendiril-
da daha fazla kiinin katlmyla da
mitir. Gelgelelim, bu gibi normlar
gerekleebilir. Kii kendi kendini
farkl kltrlere gre geni bir eitlilik
tatmin edebilecei gibi (mastrbasyon),
gsterir, ecinsellik bu duruma bir
her trl cinsel tatminden uzak durabi
rnek tekil etmektedir. Baz toplumlar
lir (cinsel perhiz uygulayabilir); transek-
ecinsellie hogryle yaklam, hatta
sellerle veya erotik amala kar cinsin
belli balamlarda etkin biimde tevik
kyafetlerini giyen kiilerle cinsel ilikiye
bile etmilerdir. Szgelimi Eski
girebilir; pornografiye ya da cinsel alet
Yunanlar, yetikin erkeklerin olanlara
lere bavurabilir veya sado-mazoist
duyduu ak, cinsel akn en yce
etkinliklerden (ac vermekten ve kle
biimi olarak lkletirmilerdir.
gibi davranlmaktan) zevk alabilir, hatta
hayvanlarla bile cinsel ilikiye girebilir Kabul gren cinsel davran tipleri
(Lorber 1994). nin farkl kltrlere gre eitlilik sergi
lemesi ou cinsel tepkinin doutan
gelmeyip sonradan renildiine iaret
eden olgulardan sadece biridir. Bu
konudaki en kapsaml alma bundan
elli yl kadar nce Clellan Ford ve Frank
Beach (1951) tarafndan yaplmtr
-bu aratrmaclar, iki yzden fazla
toplumda bu konuda antropolojik
kandar aramlardr. Cinsel davran ve
ekicilikle ilgili normlar bakmndan,
neyin normal sayldna ilikin
arpc bir eitlilik olduu ortaya
konmutur. Szgelimi, baz kltrlerde
cinsel iliki ncesinde saatlerce sren
uzun bir n sevime arzulanan -hatta
olmas gereken durum olarak grl
mekteyken, baka toplumlarda n
sevime hi olmayabilmektedir. Baz
toplumlarda ise ar sklkta cinsel iliki
kurmann insan fiziksel olarak gten
Sizce kimin bedeni daha ekici? Baz kltrlerde toplu ve
drdne ya da hasta ettiine inanl
yuvarlak hatlara sahip bir kadn bedenin zayf hatlara sahip maktadr. Gney Pasifik'te yaayan
kadn bedeninden daha ekici olduu dnlmektedir. Seniang kabilesinde yallar iki cinsel
485
C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t
G r n la n d
A la s k a
z la n d a
B irle ik
K anada K r a ll lf f 2
rla n d a
F ra n S *
Ponddn
A tla n tik O k y a n u s u
B a h a m aJar
H /!tl D o m in ik C u m
/ / P o r t o R lk o
Meksika
Barbu d a
H a v a i A d a la r
D o m in ik
S t. L u d a
B arb ad o s
^ S t . V ln c e n t
G ran ad a
I^ T lr in ld a d T o b a g o
Kolom biya |'
Panam a Fr. G u y a n a
l>u k. Faso
EkvA dof n id i i
S a h ili
Arjantin kuguay
iliki arasnda belli bir srenin gemesi Kadn gzelliinin en nemli unsuru
gerektii ynnde tler verirler ki bu mizaci zellikler olmakla birlikte, bu
yallar ayn zamanda beyaz sal konuda byk bir eitlilik mevcuttur.
kiilerin her gece cinsel ilikiye Modern Bat'da zayf ve minyon bir
girmesinde bir saknca grmezler. beden imrenilecek bir durumken,
(Salk, Hastalk ve Engellik balkl
ou kltrde cinsel ekicilik 8. Blmde grdmz gibi) dier
normlar, erkeklerden ziyada kadnlarn kltrlerde toplu ve iri bir beden daha
d grnleriyle ilgilidir; ne ki, Batl ekici olabilmektedir. Baz toplumlarda
kadnlarn giderek ev dnda etkin bir gsler bir cinsel uyarm kayna
yaam srmeye balamalaryla birlikte olarak grlmezken, dier baz toplum
bu durum da deimeye balamtr. larda gslere byk bir nem
486
C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t
Finlandiya A rktik
\ l k s c m b u rg /U Myj
/ / U tv a n y M ^
rw tlrrw trv j / / / M o *f
/ I
*
11 * S Hrvatistan
Bosna Hersek -
' - Srbistan . '
M o to ra ' J U a k ls u . '^ V ^
)h- iJlr,v -- Row,t, j frdtan J M o olista n
Krgzistan K u jr y
Ta cikista n
fi"
Japonya
A rn a vu tlu k * . t ) f * 'S u r f f t > ,
> S ^l _ llt # h * Atganislh.
B uth ar O' .
'- ^ B a h e y n '
* Mlyt / TayVan
Suudi K atar H indistan Byk O kyanus
y Arabistan \ r a f
Mutum
iMtN . t* la n
( C-V l__ vtm** Uytadriy r# Flllplnler
Sudan
Nijerya Cibuti
Etyopya K am b o yi Brunel
Afrikaa {
[L,, fljpuu ' v*"''
TogC ,< J 'V * '
V t*| J Ron9> M*texy* Papua
Ruanda .HMOn
Ekvator
Glnesl Tarurt. . S in g a p u r
Endenozya
Malavl
Ang o la
H in t Okyanusu
G ney
Z lrrb ab ve
A frika
\Inoia
'z 11 Zvazlland
487
C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t
488
C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t
489
C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t
Viktorya Dneminde, erkekler rahatlkla metres tutabilir ya da fahieleri ziyaret edebilirlerdi ve bunun iin
cezalandrlmazlard. Gelgelelim, ayni durum bir kadn iin kesinlikle kabul edilemezdi.
490
C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t
1 2 . 1 . T a b lo B y k B r it a n y a d a 1 9 9 8 y l it ib a r y la c i n s e l ili k i b i im l e r in e
y n e l i k t u t u m l a r (% )* _______________________________________________________________
Daima Genelde Bazen Nadiren Hi Yanl Dier* Toplam**
Yanl Yanl Yanl Yanl Deil
* 18 ya ve st insanlara farkl cinsel iliki tiplerini yanl bulup bulmadklar sorulmu ve bu konudaki dncelerine gre
"Damia yanl" ile Hi yanl deil arasndaki be seenekten birini iaretlemeleri istenmitir.
**Sorular yantlamayanlar, "bilmiyorum, "deiir," ve "koullara bal diye yantlayanlar kapsamaktadr.
Kaynak: S od al Trends 30 (2000)
491
C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t
Fuhu
F u h u , p a r a k a r l n d a c in s e l ilik iy e g ir m e k v e c in s e l g r n r l k le ri v a s ta s y la d e n e d e n e b ilm e k te y d i. Y e n i
h iz m e t s u n m a k o la r a k ta n m la n a b ilir. F u h u s z c g e li m e k te o la n e h ir a la n la rn d a is e a n o n im ili k ile r
o n s e k iz in c i y zy ln s o n la r n d a n itib a r e n y aygn b i im d e k u r m a k d a h a k olay d ..
k u lla n lm a y a b a la n m tr. E s k i d n y a d a e k o n o m ik g e lir
u r u n a cin s e lli in i p a z a rla y a n la rn o u s o s y e te fa h i e le r i,
Gnm zde fuhu
(m e tr e s o la r a k tu tu la n ) c a r iy e le r v e k le le rd i. S o s y e te G n m z d e B ir le ik K r a llk 'ta k i f a h i e le r in o u ,
fa h i e le r i v e c a riy e le r, g e le n e k s e l to p lu m la rd a g e n e llik le e s k id e n o ld u u g ib i to p lu m u n y o k s u l k e s im le r d e n
y k s e k b i r k o n u m d a b u lu n m a k ta y d la r. k m a k la b ir lik te , n e m li say d a o r t a - s n f m e n s u b u
k a d n d a b u in s a n la r a ra s n a k a tlm tr. G n g e t ik e
M o d e r n fu h u u n n e m li b i r z e lli i, k a d n la rla
a r ta n b o a n m a o ra n la r, b i r a n d a y o k s u lla a n k a d n la rn
m te rile rin in g e n e ld e b ir b irle rin i ta n m y o r o lm a la rd r.
fa h i e li in m a d d i c a z ib e s in e k a p lm a s n a s e b e p o lm u tu r.
E r k e k le r s o n r a d a n d e v a m l m te r i h a lin e g e le b ils e le r
A y rc a o k u ld a n m e z u n o ld u k ta n s o n r a i b u lm a k ta
d e , ili k i b a ta k i is e l ta n k lk z e r in e k u ru lm a z . B u
g l k e k e n k a d n la r, b i r y a n d a n m a s a j s a lo n la rn d a ya
d u ru m , e s k i z a m a n la rd a m a d d i k a z a n u r u n a c in s e lli in
d a te le k z o la r a k a l a b ilm e k te , d i e r y a n d a n y e n i i
h iz m e t o la r a k su n u ld u u d i e r c in s e llik p a z a r la m a
o la n a k la r a ra m a y a d e v a m e d e b ilm e k te d ir .
b i im le r i i in g e e r li d e ild i. F u h u , k k l e k li
to p lu lu k la rn d a lm a s , g ay r a h si n ite lik te k i b y k e h ir B ir le m i M ille d e r, 1 9 5 1 y ln d a k a b u l e tti i b ir k a ra rla
m e y d a n la r n n o rta y a k v e to p lu m s a l ili k ile rin r g d fu h u y a p tra n ya d a f a h i e le r z e rin d e n m a d d i
d c a rile m e s iy le d o r u d a n b a la n tld r. K k l e k li k a r sa la y a n k iile ri k n a m , fa k a t fu h u u
g e le n e k s e l to p lu lu k la rd a c in s le r a ra s n d a k i ili k ile r y a s a k la m a m tr. A r a la rn d a B ir le ik K r a ll n d a
492
Cinsellik ve Toplumsal Cinsiyet
493
C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t
494
C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t
495
C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t
496
C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t
497
C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t
498
C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t
olanlarn ise onda biri ecinseldi. Bir sanki her ikisi de ayn kiiymi gibi
baka deyile, tek yumurta ikizi olan bir davranmaktadr. Nispeten daha seyrek
kadn ya da erkein ecinsel olma grlmekle birlikte ift yumurta
olasl, kardei ecinsel olan bir ikizlerine ve evlat edinilmi kardelere
evlatla nazaran yaklak be kat daha de benzer biimde davranlabilmekte-
fazladr. Bu sonular biyolojik etken dir. Bu nedenle, tek yumurta ikizleri iin
lerin nemli olduu savn destekler ortak olan ey yalnzca genler olma
niteliktedir, zira paylalan genlerin yabilir: benzer toplumsallama dene
yzdesi arttka her iki ocuun da yimleri yayor olmalar da muhte
ecinsel olma olasl artmaktayd. meldir.
Bununla beraber, aratrmaya konu
olan tek yumurta ikizlerinden ecinsel B a t k lt r n d e e c i n s e l l i k
olanlarnn kardelerinin neredeyse
Kenneth Plummer, klasiklemi bir
yars ecinsel olmadna gre, toplum
almasnda Bat kltrnde drt tip
sal renme sreleri de byk lde
ecinsellik olduunu ortaya koymutur.
ie karmaktadr; aksi hale her ecinsel
Geici Ecinsellik, bir kiinin btn cinsel
tek yumurta ikizinin kardeinin de ayn
yaamn esasl olarak ekillendirmeyen,
ekilde ecinsel olmas gerekirdi.
geici ecinsel yaknlamalardr. Erkek
Tek yumurta ikizleri zerinde rencilerin anlk cinsel yaknlamalar
yaplan almalarn bile biyolojik ve karlkl mastrbasyon geici ecin
etkenleri toplumsal etkenlerden tam sellik rnekleri arasnda yer alr. Duru
olarak yaltamad aktr. Tek yumur ma bal ecinsellik, ecinsel edimlerin
ta ikizlerinin ebeveynleri, arkadalar ve dzenli olarak gerekletirilmekle bir
akranlar, tek yumurta ikizlerine likte, kiinin baskn cinsel tercihi olma
genellikle bebekliklerinden itibaren d durumlar ifade eder. Erkeklerin
kadnsz yaadklar hapishaneler ya da
askeri klalar gibi mekanlarda bu
trden ecinsel davranlar yaygndr ve
yelenen bir davran olmaktan ziyade,
heteroseksel davrann yerine geen
bir davran olarak grlmektedir.
Kiisellemi ecinsellik, bireyin
ecinsel etkinlikleri yelemekle birlikte,
durumunun daha kolay kabul
grebilecei gruplardan tecrit edilmi
halde yaad durumlarda ortaya kar.
Byle durumlarda, homoseksellik
dosdardan ve alma arkadalarndan
gizlenir. Biryaam tar% olarak ecinsellik
ise bireylerin artk ortaya ktklar ve
benzer cinsel beenilerin yaamlarnn
Hayr, bu y l Gay Pride'a katlmayacaz. Biz
nemli bir parasn tekil ettii dier
buradayz, kaz ve buna alz." bireylerle bir araya geldikleri durumlar
499
C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t
500
C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t
501
C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t
502
503
st
i
.n,
5*
ili f
i
I
i l
'} i
i s
II
e 5
}
i *
i 5
ili ! il !!i
I i|
!i!
C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t
504
C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t
505
C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t
506
C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t
507
C in s e llik v e T o p l u m s a l C in s iy e t
T o p lu m s a l c i n s i y e t i n v e
c i n s i y e t i n t o p l u m s a l k u r u lu u
508
C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t
509
C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t
510
C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t
511
C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t
512
C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t
513
C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t
514
C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t
515
C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t
- to p lu m s a l c in s iy e t v e s u : 1 9 . B l m , 8 6 4 - 9
Deerlendirme
T o p lu m s a l c in s iy e t e its iz lik le r i, A ile v e M a h r e m li k ile r
Feministler, iblmnn biyolojik b a lk l 7 . B l m d e d e e le a ln a n te m e l m e s e le le r d e n b irid ir.
temelleri bulunduu yolundaki savlar,
toplumda doal ya da kanlmaz hibir
grev paylam olmadn ileri srerek, erkeklerin kadnlar zerindeki egemen
keskin biimde eletirm ilerdir. liine anak tuttuu gerekesiyle
Kadnlar meslek edinmekten alkoyan feministler ve dier sosyologlar tarafn
herhangi bir biyolojik temel yoktur; dan kyasya eletirilmitir. Aile kuru-
insanlar kendilerinden kltrel olarak munun akc biimde ilemesi iin
beklenen rollere gre toplumsalla davurumsal kadnln gereklii
trlrlar. olduuna ilikin inancn hibir temeli
Anneden yoksunluk savnn sorgu yoktur tersine, bu rol erkeklerin karla
lanabilir olduuna iaret eden salam rna hizmet ettii iin dllendiril
kantlar mevcuttur -almalar ocukla mektedir.
rn eitim alanndaki baarlarnn ve
kiisel geliimlerinin her iki ebeveynin F e m in is t y a k l a m l a r
de gnn en az bir blmn evin Feminist hareketler, toplumsal
dnda alarak geirdii durumlarda cinsiyet eitsizliklerini aklamay ve bu
arttm gstermitir. Benzer ekilde, eitsizliklerin stesinden gelinebilmesi
Parsons'n davurumsal kadnlk iin gndem oluturmay amalayan bir
hakkndaki gr de, bu tr grlerin
516
C insellik v e T o p lu m sal C in siyet
MMMIHIM .i *';<sr.^ii.utr>nnmiLTt: nJiiti.nn<mnrrtimit,<= 'j
517
C insellik v e T o p lu m sa l C in siye t
jfljjrBwuunrew *warnnriH iB3i*n i5m K3m iW n*wnW CijwnM !w sj
518
C insellik v e T o p lu m sa l C in siy e t
Mtamtr^acMvnBUfimunu^maiMi w n n n m w m r *a re m i W M im w m n imiiiiiim
olarak genellikle aile zerinde youn eder sav, gzellie ve cinsellie ilikin
larlar. Erkeklerin, kadnlarn ev iinde yaygn anlaylar, erkekler tarafndan
sarf ettikleri cretsiz emee bel bala belli bir diillik tipi yaratmak maksadyla
yarak onlar smrdklerini savunurlar. kadnlara dayatlr. Szgelimi, zayf bir
Erkekler bir grup olarak, kadnlarn beden ve erkeklere kar itaatkar ve
gl ve etkili konumlara gelmelerini de korumac tavrlar, kadnlarn madunlu-
engellerler. unu kalc hale getirmeye yardmc
olur. Kadnlarn medya, moda ve rek
Kktenci feministler ataerkilliin
lamlar yoluyla nesneletirilmesi, ka
temellerine ilikin yorumlarnda birbi
dnlan asl rolleri erkekleri tatmin edip
rinden ayrlsalar da, ou ataerkilliin
elendirmek olan birer cinsel nesneye
kadn bedenini ve cinselliini bir
dntrr. Kktenci feministler, ka
biimde mal haline getirdii konusunda
dnlarn cinsel baskdan reformlar ya da
hemfikirdir. lk kktenci feminist yazar
kademeli bir deiim yoluyla kurtulabi
lardan biri olan Shulamith Firestone
leceine inanmazlar. Ataerkilliin diz
(1971), erkeklerin kadnlarn ocuk
gesel bir fenomen olmasndan tr
dourma ve yetitirmeyle ilgili rollerini
toplumsal cinsiyet eitliinin ancak
denetim altnda tuttuunu savunur.
ataerkil dzenin yklmasyla salanabi
Kadnlar biyolojik olarak ocuk dou
leceini savunurlar.
rabildikleri iin, korunma ve geinme
bakmndan maddi anlamda erkeklere Ataerkilliin toplumsal cinsiyet
baml hale gelirler. Bu biyolojik eit eitsizliini aklayc bir kavram olarak
sizlik ekirdek aile biiminde toplum kullanlmas feminist kuramclar arasn
sal olarak rgtlenir. Firestone kadnla da olduka yaygndr. Kiisel olan
rn toplumsal konumlarn tasvir etmek siyasidir iaryla hareket eden kktenci
iin bir cinsiyet snfndan sz eder ve feministler, kadnlara uygulanan bask
kadnlarn ancak ailenin ve bu aileyi ra nn birbiriyle balantl pek ok boyu
layan iktidar ilikilerinin ilga edilmesiyle tuna geni evrelerin dikkatini ekmeyi
zgr kalabileceklerini ileri srer. baarmlardr. Erkek iddetine ve
kadnlarn nesneletirilmesine yaptklar
Dier kktenci feministler ise
vurgu, bu meseleleri kadnlarn madun-
erkek egemenliinin merkezinde
luuyla ilgili ana akm tartmalarn mer
erkeklerin kadnlara uygulad iddetin
kezine tamr.
bulunduuna iaret ederler. Bu gre
gre, aile ii iddet, tecavz ve cinsel Bununla beraber, kktenci femi
taciz gibi eylemler, kendilerine zg nistlerin grlerine birok adan kar
ruhsal ya da adli kkleri olan mnferit klabilir. Herhalde, bu kar klar
arasnda en yaygn olan, kullanld
vakalar olmayp hepsi birden kadna
haliyle ataerkillik kavramnn kadnlarn
uygulanan dizgesel basknn birer
madunluunu aklama konusunda
parasdrlar. Gndelik yaamdaki
yetersiz kalddr. Kktenci feminist
szel olmayan iletiim, dinleme ekil
ler, ataerkilliin tarihte her toplumda
leri, szn kesme ve kadnn kamusal grldn iddia etme eiliminde
alandaki rahatlk duygusu gibi- etkile dirler bir baka deyile, ataerkilliin
imler bile toplumsal cinsiyet eitsizlii evrensel bir fenomen olduunu ileri
ne katkda bulunur. Dahas, diye devam srerler. Gelgelelim eletirmenler byle
519
C insellik v e T o p lu m sa l C in siy e t
-r- - i irim iru m m m r t
|- t i t - h i Ur C T m t r , j r r urnmmiMiriv Mf f r M n n f
nsidethelocker m
roon uitl e Best V
DamnSportsShowsla
520
C insellik v e T o p lu m sa l C in s iy e t
M* ut'fr'vmoa'MMM/ta fiuvniHctMrtM'tfTMiMa
S y lv ia W a lb y : a ta e r k illi in k u r a m la tr tm a s
A ta e rk illik ta s a rm to p lu m s a l c in s iy e t e its iz lik le r iy le ilg ili g r ls e d e , a sln d a b e lli b ir k a lb a s a h ip tir v e
b i r o k fe m in is t y o r u m u n m e r k e z in d e y e r alr. B u n u n la d iz g elid ir. D e v l e t b u o la y la ra is tis n a i d u ru m la r
b e r a b e r , b ir z m le m e a ra c o la r a k , to p lu m s a l c in s iy e t h a ric in d e m d a h a le e tm e y i re d d e d e re k , id d e te g z
e its iz li in in e itlili in i v e g e ir d i i d e iim le ri y u m ar.
a k la m a k ta b a a r s z o ld u u i in e le d rilm i tir d e.
5. Cinsellik alanndaki ataerkil ilikiler. B u t r ili k ile r
E le tir m e n le r , t m ta r ih b o y u n c a g e e r li o lm u o la n
k e n d ile rin i s a p la n tl h e te r o s e k s e llik v e cin s e l
y e k p a re v e d e i m e z b ir b a s k d iz g e s in in v a r o lm a d n
k o n u la r d a k a d n la rla e r k e k le r a ra s n d a u y g u la n a n (ve
s a v u n m a k ta d rla r. S y lv ia W a lb y is e a ta e rk illik k a v ra m n n
ayn c in s e l d a v ra n la r i in fa rk l k u ra lla rn g e e r li
to p lu m s a l c in s iy e t e its iz li in e ili k in h e r z m le m e i in
o lm a s a n la m n a g e le n ) if te s ta n d a r t y o lu y la g s te rir.
k u lla n lm a s z o r u n lu b ir a ra o ld u u n u d n m e k te d ir.
B u n u n la b e r a b e r , a ta e rk illik k a v ra m n a g e tir ile n 6. A taerkil kltrel kurumlar. e itli k u r u m la r ve
e le tirile rin b ir o u n u n g e e r li o ld u u n u d a k a b u l u y g u la m a la r m e d y a , d in v e e itim d e d a h il o lm a k
e tm e k te d ir. W alb y , A taerkilliin Kuramsallatrlmas z e re a ta e rk il b a k a ltn d a k a d n ta s a rm la r
(T h e o r iz in g P a tria rc h y - 1 9 9 0 ) adl a l m a s n d a , a ta crk illi i retir. B u ta s a rm la r k a d n la rn k im lik le rin i
e s k is in d e n d a h a e s n e k b i im d e k a v ra m a n n b ir y o lu n u e tk ile y e re k o n la r a k a b u l e d ile b ilir d a v ra n v e ey le m
o rta y a k o y ar. A ta e rk illik W a lb y ta r a fn d a n o rta y a k o n a n b u s ta n d a rtla r dayatr.
y en i h a liy le , ta r ih s e l s r e i in d e g e ir d i i d e i im le r, s n f
W alby , a ta e rk illi in iki b i im i o ld u u n u ileri s rer.
v e e tn ik k k e n g ib i d i e r k a v ra m la ra d a y e r a m a k ta d r.
M a h r e m a ta e rk illik , k a d n n a ta e rk il b ir b ire y ta r a fn d a n
W a lb y i in a ta e rk illik e r k e k le r in k ad n lar e g e m e n lik ve ev e k a p a lm a s v e e g e m e n lik a ltn a a ln m a sd r. B u
b a s k a ltn a a ld , s m rd b ir to p lu m sa ] y a p la r v e d la y c b ir s tra te jid ir , z ira k a d n la r n k a m u h a y a tn a
u y g u la m a la r d iz g e s id ir ( 1 9 9 0 : 2 0 ). W a lb y ata e rk illi i v e k a tlm a la r n a e n g e l o lu r. K a m u s a l a ta e rk illik d a h a
k a p ita liz m i to p lu m s a l k o u lla ra b a l o la r a k b ir b iriy le o rta k la a c b ir b i im d ir. K a d n la r s iy a se t v e e m e k
e tk ile im h a lin d e b a z e n u y u m , b a z e n d e a t m a h a lin d e p a z a rla r g ib i a la n la rd a k a m u h a y a tn a k a tlm a k la b ir lik te ,
b u lu n a b ile n b ir b ir in d e n ay r d iz g e le r o la r a k g r r . z e n g in lik , ik tid a r v e n e m li k o n u m la r d a n u z a k tu tu lu rla r.
K a p ita liz m in a ta e rk illik te n c in s iy e te dayal i b l m
W alby , en a z n d a n B r ita n y a 'd a V ik to r y a D n e m in d e n
d o la y sy la fa y d a la n m o ld u u n u ileri s rer. F a k a t d i e r
g n m z e k a d a r o la n s r e te a ta e rk illik k o n u s u n d a h e m
z a m a n la rd a k a p ita liz m v e a ta e rk illik b ir b iriy le te rs
d e r e c e h e m d e b i im b a k m n d a n b ir d e i im m ey d a n a
d m le rd ir. S z g e lim i, sav a z a m a n k a d n la r e m e k
g e ld i in i n e s rer. K a d n la r a v e e r k e k le r e d e n e n
p a z a r n a k id e le r h a lin d e k a tld k la r z a m a n , k a p ita liz m in v e
c r e d e r a ra sn d a k i u u ru m u n k a p a n m a y a b a la m
a ta e rk illi in k a rla r a m tr .
o lm a s n n v e k a d n la rn e itim k o n u s u n d a eld e e ttik le ri
W a lb y , a ta e rk illi in i le m e s in i o la n a k l k lan alt a d e t y ap k a z a n m la rn a ta e rk il d z e n in b ir d e r e c e y e k a d a r
ta n m la r. lk f e m in is t k u r a m la r n z a y fl n n k a d n la r d e i ti in i k a n tla d n a d ik k a ti e k e r ; g e r i b u d e i im in
z e rin d e u y g u la n a n b a s k n n z s e l n e d e n le r in d e n a ta e rk illi in s o n u n u m jd e le m e d i in i d e b e lir tir Z ira
s a d e c e b ir in e , e r k e k le r in u y g u lad id d e te ya da e s k id e n k a d n la ra z e llik le e v d e b a s k u y g u la n m a k ta y k e n ,
k a d n la rn r e m e s r e c in d e k i ro l n e o d a k la n m a e ilim i a rtk b u b a s k b ir b t n o la r a k to p lu m s a th n a y a ylm
o ld u u n u s y le r. W alb y , to p lu m s a l c in s iy e t e its iz li in in d u ru m d a d r -k a d n la r a rtk t m k a m u sa l a la n la rd a ta b i
d e rin li in e v e b a la n n ll n a o d a k la n d i in , ata e rk illi i k ln m a k ta v e a y rm cl a m a ru z k a lm a k ta d rla r. B i r b a k a
b ir b ir in d e n b a m s z , a m a e tk ile im h a lin d e o la n alt d e y ile , a ta e rk illik b i im d e i tir m i v e z e l a la n d a n
y a p d a n m te e k k il g r r . k a m u s a l a la n a k a y m u r. W a lb y 'n in k e n d is in in d e
n k te d a n b i im d e b e lirtti i g ib i: K a d n s m r ld
1. E v in s n rla r d a h ilin d e k i retim ilikileri. K a d n la rn
e v d e n k u r tu lm u , a m a b u k e z d e k e n d in i s m r le c e i
ev d e e v i le ri v e o c u k b a k m g ib i i le r d e n a lm a d
k o c a b ir to p lu m u n i in d e b u lm u tu r.
c r e t, k o c a s (ya d a e v a rk a d a la r) ta ra fn d a n
s a h ip le n ilm e k te d ir.
521
C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t
522
C insellik v e T o p lu m sal C in siy et
mtiiHH^nmo
523
C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t
524
C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t
525
C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t
zet
1. n san cinselliinin tem elleri ak b iim d e biyolojik old u u na inanm aktadrlar. T o p lu m sal cinsiyetin bir
olm akla birlikte, o u cinsel d avran d o u tan z olm ad gibi, insan b eden i dahi toplum sal
gelm eyip, so n rad an ren iliyor gibi g r n m ek ted ir. etkiler ve teknolojik m dahalelerle deiim e
Cinsel u ygulam alar kltrlerin h em kendi ilerinde uratlabilir.
h em de birbiri arasnda byk bir eitlilik
7. T op lu m sal cinsiyet eitsizlii, kadnlar ve erkekler
sergilem ektedir. B at'd a H ristiyanlk cinsel tutum lar
arasnda farkl b alam larda o rtay a kan k onum ,
belirleyen n em li b ir etken olagelm itir. K a t cinsel
iktidar ve saygnlk farkllklarna iaret eder.
kodlara sahip olan baz top lum larda ifte stan d art ve
Ilevselciler top lum sal cinsiyet eitsizliklerini
iki yzllk yaygndr. Cinsel davranla ilgili
aklam ak iin top lum sal cinsiyet farkllklarnn ve
alm alarn da g sterd i i gibi, n o rm la r ve fiili
cinsiyete dayal iblm n n top lum sal istikrara ve
uygulam alar arasndaki u u ru m so n d erece byk
kaynam aya katkda bulunduuna v urgu yaparlar.
olabilm ektedir. B at'd a cinsellikle ilgili baskc
Fem in ist yazarlar ise top lum sal cinsiyet
tu tu m lar 1 9 6 0 'lard an itibaren yerini etkilerini bugn
eitsizliinin bir ekilde d oal olduu fikrine kar
de h issetm ek te o ld u u m u z d aha zgrl k bir
karlar. Liberal fem inistler, top lum sal cinsiyet
baka brakm tr.
eitsizliini cinsiyetilik ve ayrm clk gibi top lum sal
2. D n yadak i insanlarn o u h eteroseks el olm akla ve kltrel tutum larla aklam aya alm lardr.
birlikte, aznlkta kalan b iro k cinsel beeni ve K k te n ci fem inistler ise kadnlarn
yaklam tarz da m ev cu ttu r. E cin sellik h er kltrde s m r lm esin d en ataerkil d zeni -kadnlarn
vard r ve so n yllarda ecinsellere kar d aha rah at bir erkekler tarafndan dizgesel b iim d e egem enlik
tavr taknlm aktadr. B az lkelerde ecinsel altna alnm asn- d evam ettiren erkeklerin so ru m lu
birlikteliklerini tanyan ve gay iftlere dier evli olduklarn ileri srerler. Siyah fem inistler,
insanlarn sahip olduklar haklan veren yasalar top lu m sal cinsiyete ek olarak, snf ve etnik kken
karlm tr. gibi etkenlerin de b eyaz o lm ayan kadnlarn
yaadklar basklar anlam ak iin zsel olduunu
3. S osyologlar cinsiyeti v e top lu m sal cinsiye
d nm ektedirler.
birbirinden aynrlar. Cinsiyet erkek v e dii
bedenindeki biyolojik farkllklara iaret eder. 8. T o p lu m sal cinsiyet ilikileri, top lu m u n ekil
Top lu m sal cinsiyet ise erkekler ve kadnlar verdii kadn ve erkek etkileim lerine g n d erm ed e
arasndaki ruhsal, top lum sal ve kltrel farkllklara bulunur. K im i sosyologlar, erilliin ve diilliin
iaret eder. d avu ru m u nu n erkeklerin kadnlar zerindeki
egem enliini tevik eden bir sradzenine g re
4. K im i insanlar, erkekler v e kadnlar arasndaki
rg tlen m i bir tr top lum sal cinsiyet dzeninin
farkllklarn genetik olarak belirlendiini ileri
v a r olduunu n e srm ektedirler.
s rm ektedirler. N e v ar ki, top lum sal cinsiyet
farkllklarnn biyolojik tem elleri olduuna dair 9. S on yllarda dikkatler erilliin doas zerinde
hib ir kant yoktur. younlam aktadr. B az g zlem ciler geni apl
ek on o m ik v e top lum sal d n m lerin , erkeklerin
5. Cinsiyetin top lum sallam as, aile v e m ed ya gibi
geleneksel rollerinin yprand b ir erillik bunalm n
casuslarn yardm yla top lum sal cinsiyet rollerinin
krklediini d nm ektedirler.
ren ilm esi srecidir. Cinsiyetin toplum sallam as
sreci bebein d oum uyla balar. o cu k lar, biyolojik
cinsiyetlerine uygun olduu dnlen n o rm lar ve
beklentileri ren erek iselletirirler. Bylelikle bu
n o rm la ra ve beklentilere uygun cinsiyet rollerini,
erkek ve dii kimliklerini (erillik ve diillii)
benim serler.
6. K im i sosyologlar h em cinsiyetin h em de
top lum sal cinsiyetin top lu m sal olarak kurulan ve
eitli ekillerde deitirilebilen birer yapnt
526
C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t
Dnme sorular
1. Toplumdaki mevcut toplumsal cinsiyet farkllklarn ortadan kaldrmak mmkn mdr,
ya da arzulanabilir bir durum mudur?
2. Bir taraftan toplumsal cinsiyet eitsizliklerini ortadan kaldrrken, dier taraftan toplumsal
cinsiyet farkllklarn muhafaza etmek mmkn mdr?
3. Snf, etnik kken ve cinsel ynelim gibi etkenler bizim toplumsal cinsiyetle ilgili
yaantlarmz nasl etkilemektedirler?
4. Genilemekte olan toplumsal deiim srecine bir yant olarak bundan sonraki yirmi ya da
otuz ylda ne gibi yeni erillik ve diillik trleri ortaya kabilir?
5. Toplumsal etkileim, varsaylan heteroseksel normun etrafnda hangi yollarla
yaplanmtr?
Ek kaynaklar
Joe Bristow, Sexuality (London, NewYork: Rouedge, 1997).
R. W. Connell, Gender{Cambridge: Polity, 2002).
John Horton ve Sue Mendus (yay.) Toleration, dentitity and Differenece
(Basingstoke: Macmillan, 1999).
Michael S. Kimmel ve Michael A. Messner,Men's Uves
(Boston, MA: Allyn and Bacon, 1998).
LynneSegal, Why Feminism?(Cambridge: Polity 1999).
A. Stein and C. Williams, Sexuality and Gender (Madlen, MA: Blackwell 2002).
n t e r n e t a d r e s le r i
Social Science Information Gateway on Gender and Sexuality
http://www.sosig.ac.uk/roads/subject-listing/World-cat/socgend.html
527
indekiler
Ana kavramlar
Irk
Etniklik
Aznlk gruplan
n yarg ve ayrmclk
Irklk
Irkln sosyolojik yorumlar
Etnik btnleme ve atma
Etnik btnleme modelleri
Etnik atma
Birleik Krallk'ta g ve etnik farkllk
G
Etnik eitlilik
Etnik aznlklar ve emek pazar
skan
Ceza hukuku sistemi
Kta Avrupas'nda gmenlik ve etnik ilikiler
G ve Avrupa Birlii
Kresel G
G hareketleri
Kreselleme ve g
Kresel diasporalar
Sonu
^ et
Dnme sorulan
E k kaynaklar
nternet balantlan
Irk, Etniklik ve G
I I
Ur
s?L
Beyaz olmayanlarn seme ve merkezi
ynetime seilme hakk yoktu. Ayrm
clk, umumi tuvaletlerden demiryolu
vagonlarna, yerleim yerlerinden
okullara kadar btn toplumsal dzey
lerde etkili olarak uygulanmaktayd.
Milyonlarca siyah kentlerden olduka
uzakta yurt olarak adlandrlan
alanlara toplandlar; altn ve elmas
madenlerinde gmen ii olarak
altlar.
Buna benzeyen ehirler, apartheid ynetiminde milyonlarca siyah Gney Afrikalya yuva olmutur.
530
Irk, E t n ik li k v e G
MxmatnaBBHwn*mtMmMiu^r^wjn-unr -Jm
531
Irk. Etn iklik v e G
Nelson Mandela cezaevinde geen yirmi yedi yln ardndan 1994'de Gney Afrika Bakan olarak
yemin ediyor.
532
Irk , E tn ik lik v e G
533
farkllama grup iindeki bireyler
arasndaki farkllama kadar byktr.
Bu olgulara dayanarak bilimsel topluluk
rk kavramn neredeyse brakmtr.
ok sayda sosyal bilimci rkn
akademik evrelerde kullanmnn,
kavramn biyolojik temelleri olduuna
ilikin yaygn inanc srekli klda
ideolojik bir inadan baka bir ey
olmad konusunda hemfikirdir (Miles
1993). Biyolojik temeli reddedilse bile,
rkn birok insan iin bir anlam
olduunu iddia eden dier sosyal bi
limciler bu konuda ayn fikirde deildir.
ok ekimeli bir kavram olsa da rkn
sosyolojik zmleme iin elzem
olduunu iddia etmektedirler. Bu
nedenle baz yazarlar yanltc, ancak
yaygn kullanmn yanstmak iin rk
szcn rnak iinde kullanmak
tadrlar.
Biyolojik bir kategori deilse o
zaman rk nedir? nsanlar arasnda
belirgin fiziksel farkllklar vardr ve
bunlarn bazlar kaltmsaldr. Neden Eski ABD Dileri Bakan Colin Povvell ve eski Kenya
bu farklarn deil de tekilerin toplum Devlet Bakan Daniel arap Mori'ye ait bu fotoraf, "siyah"
sal ayrmcla ve nyargya neden olarak tanmlanan insanlarn gerek deri rengindeki
eitliliin ifadesidir.
olduunun biyolojiyle ilgisi yoktur. O
halde, rksal farkllklar bir topluluun
ya da toplumun yeleri tarafndan Irk anlaylarnn insanlar ya da
toplumsal adan nemli kabul edilen gruplar snflandrmak iin kullanlma
fiziksel eitlilikler olarak anlalmaldr. sreci rksallatrma olarak tanmlanr.
rnein deri rengindeki farkllklar Tarihsel adan rk, Gobineau tarafn
nemli, buna karn sa rengindeki dan ne srlen grlerde de olduu
farkllklar deildir. Irk, biyolojik olarak gibi, belirli gruplarn, doal olarak
temellendirilen d grnme gre ortaya kan d grne ait zellikler
bireylerin ve gruplarn yerinin belirlen temelinde ayrt edici bir biyolojik grup
dii, eitli vasflarn ya da becerilerin oluturduklar eklinde etiketlenmesi
atfedildii bir dizi toplumsal iliki ola anlamna gelir. Onbeinci yzyldan
rak anlalabilir. Irksal ayrm, insan gnmze AvrupalIlarn dnyann
farkllklarn tanmlama tarzndan daha farkl blgeleriyle giderek artan bir
te bir eydir; keza toplum ierisindeki temas hem doal hem de toplumsal
g ve eitsizlik rntlerinin yeniden olaylar snflandrma ve aklamaya
retilmesinde nemli rol oynar. ynelik aba sarfedilmesi gibi bir sonu
534
Irk , E t n ik lik v e G
535
rk, Etn ik lik v e G
| - - * l ^ n n M U p ~ j 1 ' H I H ^ i N: - T - - n r im
S i y a h K im li i
Siyah teriminin bireyler ya da topluluklar tanmlamak
gl armlar yznden kendilerini siyah olarak
iin kullanlmas yllardr ciddi dnm ler geirm itir
g rm em e eilimindedirler. Sonuta M odood , siyah
ve bugn de tartmal olmay srdrmektedir. Uzun
szcnn znde yanl olan zorunlu bir kimlik
zam andr siyah, beyazlarn koyduu aalayc bir etiket
demeye geldiini vurgulamaktadr. Beyaz olmayan
olmutur. Sadece 1960'larda Amerikallar ve Afrika
topluluklar, tpk szde beyaz topluluklar ierisinde
kkenli Britanyallar terimi slah ederek kendileri iin
olduu gibi bir ok farkl kimlie sahiptirler (M odood
olumlu hale getirmilerdir. Siyah rk bir
1994).
ktlem eden o k gurur ve kimliin kayna halini
almtr. Siyah gzeldir slogan ve gdleyici siyah Sosyolojide siyah teriminin kullanm konusunda net
g kavram, siyahlarn zgrlk hareketinde nemli bir uzlama yoktur. M o d o o d ve dierleri tarafndan
hale gelmitir. Bu fikirler beyazln simgesel yneltilen eletiriler mudaka geerlidir ama ok sayda
tahakkmne kar siyahlk olarak kullanlmtr. beyaz olmayan insann karlat mterek beyaz
Siyah terimi toplum da daha fazla kabul grm eye rklk deneyimi zerine konumak iin siyah terimi
balaynca kkeni Afrika olmayan dier beyaz yararl bir yol olmay srdrmektedir. A ncak,
olmayanlar iin kullanlmaya balamtr. A ncak siyah sosyolojideki yeni akmlar M odood'un kayglarn
terimi yalnzca bir etiketten ibaret deildir, esasl bir destekler grnm ektedir. Postm od ern okulla
politik bir mesaj da tar. Yani Siyah insanlarn hepsi, ilikilendirilen yazarlar, ortak bir siyah kimliinin
beyaz topluluklarn elinde rklk ve yoksun braklmay nem i zerinde durm ak yerine, eidi etnik gruplar
yaadklar iin, terim mterek siyah kimliin etrafnda, arasndaki farkllklara dikkat ekm e eilimindedirler.
deimek iin harekete
gem eye ynelik bir
ar tar.
1980'lerin sonuna
doru baz bilginler ve
etnik aznlk
gruplarnn yeleri,
btn beyaz olm ayan
topluluklara atfta
bulunan siyah
terimin kullanlmasna
kar kmtr. Bu
gruplar beyaz
olmayanlarn ortak bir
zulm paylatklarn
kabul etseler de
siyah teriminin etnik
gruplar arasndaki
farkllklar
belirsizletirdiini iddia
etmektedirler.
Terim e kar kanlara g re, ortak bir deneyim olarak ABD'li atletler siyah kimliine dikkati ekmi ve
kabul etm ek yerine tek bir etnik grubun ayrt edici Mexico City'de yaplan 19 6 8 Olimpiyat
deneyimlerine daha fazla dikkat gsterilmelidir. Tariq Oyunlarnda eref krssnde siyah g selam
M odood siyah teriminin bazen yalnzca Afrika vererek tartma yaratmlardr.
kkenliler, bazen de toplu halde Asyallar anlamna
gelecek ekilde gevek kullanldn iddia eden ilk
eletirm enlerden biri olmutur. M odood , terimin deri
rengine dayal basky gereinden fazla vurguladna ve
kltrel temelli olan geni apta rkl gzard
ettiine inanmaktadr. M odood 'a gre Asyallar, siyah
terimi ve Afrika kkenli insanlarn deneyimi arasndaki
536
I r k , E t n ik l ik v e G
537
I rk , E t n ik l ik v e G
rkln ortak bir ok ortak zellii yz. nyarg, bir grubun yelerinin bir
paylatn ve farkl gruplara ynelik baka grup hakkndaki fikirleri ve ona
basknn nasl benzer biimler alabile taknd tutuma atfta bulunur. nyar
ceini gsteren rneklerdir. Ayn gl bir insann pein hkml grleri,
zamanda, aznlklar hakknda toptan okluk dorudan bir delil yerine
konumak, ayrmclk ve bask ile ilgili sylentiye dayanr ve yeni bir bilgi
tek bana bir grubun deneyimlerini karsnda bile deimeye direnirler.
kesin bir biimde yanstmayan genelle nsanlar kendilerini zdeletirdikleri
tirmeler dourabilir. Ecinseller ve gruplara ynelik olumlu, dierlerine
PakistanlIlarn ikisi de Londra'daki kar da olumsuz nyarglar besleyebilir.
aznlk gruplarndan olsalar da toplum Belirli bir gruba kar nyargl olan
da deneyimledikleri aalanma ayn birisi bu grubu tarafsz bir biimde
deildir. deerlendiremez.
ok sayda aznlk grubu hem etnik nyarglar sklkla bir grubun sabit
hem de fiziksel olarak topluluun geri ve kalplam bir biimde tanmland
kalanndan farkldr. Britanya'daki Bat kalpyarglar zerine ina edilir.
Hindileri ve Asyallar ile A.B.D'deki Btn siyahlarn adetik olduu ya da
Afrikal Amerikallar, inliler ve dier btn Dou Asyallarn alkan ve
gruplar buna rnekdr. Yukarda da gayredi renciler olduklar gr
deindiimiz gibi, bir grubun ya da bir gibi, kalpyarglara ounluk etnik
dizi gelenein etnik olarak adlandrl aznlk gruplarnda bavurulur. Baz
mas bir bakma seici olarak ortay kalpyarglarda gereklik pay vardr;
kar. Britanya'daki Hintliler ve oysa dierleri, tmyle dmanlk
A.B.D'deki Afrikal Amerikallar etnik duygularnn, aslnda o duygunun
aznlklarn ak rneklerini oluturur gerek kayna olmayan nesnelere
ken, Britanyallar, talya ya da Polonya ynlendirildii bir yerine geirme
kkenli Amerikallar daha az etnik mekanizmasdr. Kalpyarglar kltrel
aznlk olarak deerlendirilirler. Sklkla anlamalarn iine gmldr ve
deri rengi gibi fiziksel zellikler etnik gereklii aka arpttklarnda bile
bir aznl tayin ederken kullanlan kolay kolay anmazlar. Tek bana o
tanmlayc unsurlardr. Bu blmde de cuk sahibi olan annelerin sosyal
greceimiz gibi, etnik ayrmlar yardma gereksinimi olduu ama al
nadiren yanszdr, fakat yaygn olarak may reddettikleri inanc, aslnda temel
refah ve gle ilgili eitsizlikler ve den yoksun, inat bir kalpyarg rne
gruplararas dmanlklarla ilikilendi- idir. Tek bana ocuk sahibi olan ok
rilirler. sayda anne almaktadr ve sosyal
hizmet yardm alan birou da ocuk
bakm yardm almak yerine almay
nyarg ve ayrmclk tercih edecektir. Gnah keisi yarat
Irk kavramnn modern bir kavram mak, durumlar kt olan iki etnik
olmasna karlk, nyarg ve ayrmclk grubun birbirleriyle ekonomik kaza
insanlk tarihinde olduka yaygndr; nmlar iin rekabet ettii durumlarda
ncelikle bunlar birbirinden ayrmal yaygndr. rnein etnik aznlklara
538
Ik , E tn ik lik v e G
539
Irk. Etniklik v e G
540
lk . E tn ik lik v e G
I r k l n in a t la v a r l n s r d r m e s i
N eden rklk bu kadar geliti? Bunun birka nedeni nc etm en -n ced en ounlukla beyaz olan
var. Bunlardan biri, rklk kavramnn bizzat (Kuzey Amerika'daki kzlderililer dnda)- Britanya,
kendisinin icat edilip yaylmasdr. Irklk benzeri A vrupa ve K uzey A merika'ya byk lekli gle
tutumlarn varl yzyllardr bilinmektedir. A ncak ilgilidir. Sava sonras ekonom ik patlama 1970'lerin
dondurulm u bir dizi zellik olarak rk kavram, daha ortalarnda hzn kaybetti ve ou Bat lkesi igc
nce deindiimiz rk bilimi nin ykselmesi ile ortaya sknts ekm ekten (ve nispeten ak snrlara
kmtr. Beyaz rkn stnl kavram, btnyle sahipken) ok sayda isiz nfusa sahip olmaya geti;
kanttan yoksun olasna karn beyaz rkln anahtar dom a byme nfusun baz yeleri gm enlerin
unsuru olmay srdrmektedir. snrl saydaki ileri doldurduuna ve onlarn hakk
olduuna inandklan refaha sahip ktklarna
M odern rkla neden olan ikinci etm en, Avrupalmn
inanmaya balad. G m enler, ou kez medyann da
beyaz olmayan insanlar zerinde kurduu sm r
teviki ile tatminsiz yerli halkn gnah keisi haline
ilikilerinde yatmaktadr. Avrupallar yaygn bir biimde
geldiler. Uygulamada bu yaygnlkla kabul gren
siyahlarn daha aa, hatta insandan bile aa bir rk
korku byk lde bir mittir. G m en iiler yerli
olduuna inanmam olsalard kle ticareti
iileri yerini alma eiliminden ok yerli halkn
yrtlemezdi. Irklk beyaz olmayan insanlar
yapmay reddettii ileri yaparak, deerli ek beceriler
zerindeki sm rge ynetimini m erulatrm aya ve
salayarak ya da iler yaratarak m uhtem elen onlar
beyazlarn Avrupa'daki yurtlarnda kazandklar siyasi
tamamlamaktadrlar. B en zer bir biimde bir kez
katlmn onlardan esirgenmesine yaramtr. Baz
almalarna izin verildiinde, m uhtem elen
sosyologlar vatandalktan m ahrum etmenin de
gm en ler vergi mkellefi olarak devlet btesine net
m od ern rkln nemli bir zellii olduunu ileri
bir katk da salamaktadrlar.
srmektedir.
541
lk , E tn ik lik v e G o
a t m n ' u*w *u w*Q*t-iran*frOT vf*Muet<n.TTitf*.ui*tH ?v;s,>+
S te p h e n L a v v re n ce c in a y e ti v e M a c p h e r s o n R a p o ru
1993'd e siyah bir g en , Stephen Law rence Londra'nn Raporu'nda yaynland. R aporun yazarlar bulgularnda
gneydousunda bir otob s duranda beklerken be ok netti: "Stephen Law rence'n rk bir saldrda
gencin rk saldrs sonucunda ldrld. Bu be gen ldrlmesi ile ilgili soruturm adaki btn delillerin
adam , bir tahrik olmakszn Lawrence' yere yatrp, iki ak olduu sonucuna varlmtr. Davadaki karan
kere bakladktan sonra kaldrmda lme terk etmitir. etkileyecek ciddi hatalar yapld kuku
H i kimsenin cinayede sulanmam olmas ar bir adli gtrm em ektedir. Soruturm a mesleki yetersizlik,
hata ile gvenlik ve adli yarg sistemindeki yaygn kurumsal rklk ve kdemli polislerin nderlik
rkln bir kant olarak deerlendirilmitir. etmedeki baarszlklarnn bir araya gelmesiyle zarar
grm tr."
Vakay inceleyen kom isyon, Lavvrence cinayeti
soruturm asnn ta bandan beri hatal ele alnd Soruturm ann en nem li sonularndan biri (s. 540'de
sonucuna varm tr (M acpherson 1999). Olay yerine ele alnan) kurumsal rklk sulamasyd. Raporun
gelen polisler saldrganlar izleme konusunda pek az yazarlar yalnzca ehir polisinin deil, adli yarg sistemi
aba harcam ve grevlendirildikleri bu davayla ilgili dahil bir ok kuruluun, insanlara renkleri, rklar,
malum ata eriimlerinin snrlandrldn savunan kltrleri ve etnik kkenleri yznden uygun ve
Law rence'n ailesine saygszlk etmilerdir. Lawrence'n mesleki bir hizm et salamadklar iin bu kolektif sua
tahrik olm adan yaplm rk bir saldrnn masum kart sonucuna varmlardr. "Aznlk konumundaki
kurban olduu deil, sokak kavgasna kart yolunda etnik gruplarn aleyhine, kastl olm ayan nyargdan,
yanl bir hkm verilmitir. Polisin phelileri gzetim bilgisizlie, dncesizlie hatta rk
altna alma operasyonu kt bir biimde rgdenm i ve kalpyarglatrmaya varan ilemler, tutum lar ve
ivedilikten uzak bir biimde yaplmt; rnein cinayet davranlar grlm ve saptanm tr" (M acpherson
aletinin nerede saklandna ynelik ipularna ram en, 1999).
phelilerin evlerinin aranmas stnkr yaplmt.
M acpherson R aporu, her kurumun hi bir toplum
Bylesi hatalar dzeltm ek iin mdahale etmesi
kesiminin zarar grm em esini salayacak biimde
beklenen daha kdemli polisler de bunu yapmamtr.
politikalarn ve bu politikalarn sonularn gzden
S oruturm a ve onu izleyen kovuturm alar srasnda
geirm esinin zorunlu olduu sonucuna varmtr. Irk
polisler hayati bilgileri rtbas etm i, birbirlerini korum u
sularn takibatnn gelitirilmesinde izlenecek 7 0 tane
ve hatalardan dolay sorumluluk stelenmemilerdir.
tavsiyede bulunulmutur. Polis memurlarnn
Law rence'n ailesinin srarna bal olarak 1 9 9 6 ylnda
eitiminde rka ynelik farkndalk gelitirmek, rk
pheli, hakim karsna km, ancak hakim tanklardan
memurlarn ihra edilebilmesi iin daha gl disiplin
biri tarafndan sunulan delilin yetersiz olduu hkmne
uygulama yetkisi, rk bir olaya ilikin daha net
varnca dava dmtr.
tanmlar, polis gcndeki siyah ve Asyal m em ur
iileri Bakan Jack Straw, 1 9 9 7 ylnda Law rence saysnn artm lm asm taahht etm e bu tavsiyelerden
davasna ynelik kapsaml bir aratrm a yaplacan bazlardr.
duyurdu; soruturm ann bulgulan 1999'd a M acpherson
542
rk , E tn ik lik v e G
543
Irk, E tn ik lik v e G
544
Irk , E tn ik lik v e G
545
Irk , E tn ik lik v e G
546
rk , E tn ik lik v e G
haklarm korumak iin blgeye hem etnik grubun dierini planl olarak yok
diplomatik hem de askeri mdahale etmesinin en dehetli rnei olarak
lerde bulunmutur. Ksa vadede bylesi kalmtr. ok yakn bir tarihte 1994'de
mdahaleler sistemadk iddedn yatt- Ruanda'daki etnik ounluk Hutular,
rlmasnda baarl olmutur. Ancak bu etnik aznlk olan Tutsilere kar, ay
mdahaleler istenmeyen sonular da gibi ksa bir zaman diliminde 800 000
dourmutur. Bosna'daki krlgan bar kiinin cann alarak bir soykrm
ancak bar glerinin varl ve lkenin kampanyas balatmtr. ki milyondan
farkl etnik blgelere ayrlmas ile fazla Ruandal mlteci, Burundi ve
salanabilmitir. Kosova'da NA- Zaire (bugnk Kongo) gibi lkelerde
TO'nun bombalama seferberliinden de etnik gerilimleri artrarak komu
sonra tersine bir etnik temizlik sreci devledere g etmitir. Yakn zamanda
ortaya kmtr. Etnik olarak Arnavut hkmet destekli Arap milisleri,
olan Kosovallar yerli Srplar Koso- 2003'de Darfur'un Bat blgesindeki
va'nn dna srm, Birlemi Millet siyah nfusun bir blmnn ayaklan
lerin denetimindeki 'Kfor' glerinin masnn ardndan, Sudan'da etnik
varl etnik gerginlik-lerin yeniden temizlikle sulanmlardr. Milislerin
ortaya kmasn nleme de yetersiz misillemesi 70.000 yaamn yitirilme
kalmtr. sine, iki milyon insamn da evsiz kalma
sna yol amtr. (Birlemi Milletler
Etnik temizlik, hedefi belli iddet,
rakamlar, BBC Haberleri, 2005).
bezdirme, tehdit ve terr kampanyalar
yoluyla etnik gruplarn baka bir yerde Dnya zerindeki iddetli atma
yerlemeye zorlanmalarm ierir. Bu larn giderek etnik blnmelere dayan
nun aksine soykrm, bir etnik grubun mas dikkat ekmektedir. Savalarn
baka bir etnik grup tarafndan siste sadece ok kk bir blm devletler-
matik olarak bertaraf edilmesi eklinde arasnda ortaya kmakta, etnik boyutu
tanmlanr. Soykrm terimi sklkla ne kan i savalar daha byk bir
Gney ve Kuzey Amerika'daki yerli blm oluturmaktadr. Birbirine
topluluklarn Avrupal kaifler ve g bamllk ve rekabetin artt bir dn
menler tarafndan byk lde yok yada uluslararas etmenler etnik iliki
edilme srecini tanmlamak iin lerin biimlenmesinde daha nemli hale
kullanlr. Hastalk, zorunlu skan ve gelirken, iteki etnik atmalarn etkisi
iddet kampanyalar -sistematik olarak ulusal snrlarn dnda daha ok
planlanp planlanmad tartma hissedilmektedir. Grld gibi etnik
gtrse de- ok sayda yerli topluluu atmalar uluslararas dikkat ekmekte
ortadan kaldrmtr. ve zaman zaman fiziki olarak mdaha
leyi gerektirmektedir. Uluslararas sava
Yirminci yzyl rgd soykr
sular mahkemeleri, Yugoslavya ve
mn ortaya kna tanklk etmi ve
Ruanda'daki etnik temizlik ve soykrm
tarih boyunca en fazla soykrmn
sorumlularm soruturup yarglamak
gerekletii bir yzyl olmann kukulu
zere toplanmtr. Etnik atmalara
nn tamtr. Nazilerin yapt
karlk vermek ve etnik atmalar
soykrm alt milyondan fazla Yahu
nlemek hem tek bana devlederin
di'nin lm ile sonulanm ve bir
547
Irk , E tn ik lik v e G
Rvvanda'daki etnik Hutu ounluk, 1994'deki soykrmda 800.000'den fazla Tutsi'nin canna
kastetmitir.
548
Irk , E tn ik lik v e G
549
Irk, E tn ik lik v e G
Birleik Krallk'daki dini eitlilik 14. malara kar duyarlydlar. Yeni gelen
B lm , "D in ve M odern T o p lu m "d a lere ynelik tutum genellikle dman-
ayrntsyla tartlm aktadr.
cayd. Blgenin beyaz sakinlerinin siyah
gm enlere saldrd 1958'deki
1 9 6 0 d a n g n m z e
Nothing Hill kargaas, rk tutumlarn
B r it a n y a d a g m e n p o lit ik a la r
gcnn bir iaretiydi.
1960'l yllar ngiliz mparatorluu
ehir kargaalaryla ilgili daha fazla
sakinlerinin Britanya'da oturma ve bilgi iin bkz. 21. B l m , "ehirler ve
vatandalk talep etme hakkna sahip Kentsel M ek an lar", s. 962-64
olduu fikrinden yava yava dnlme
Gn denetlenmesi yolundaki
sine damgasn vurur. Emek pazarnn
arlarn giderek artmas Muhafaza
ekil deitirmesi gmenlik zerindeki karlarn nde gelen bakanlarndan
snrlamalarda biraz rol oynamsa da,
Enoch Powell'n ifadesinde yank bulur.
snrlamalar bu gmen aknnn ok
1962 ylnda Birmingham'daki bir
sayda beyaz Britanyal'da yaratt
konumasnda Powell, beyaz olmayan
siyasi tepkiye bir karlkt. zellikle nfusun olaanst artn zihninde
yeni gmenlerin younlat yoksul
yle canlandrmaktadr: Romallar
blgelerde yaayan alanlar, gn
misali, Tiber Nehri'nin kan aktn
gndelik yaamlarnda yaratt aksa-
grr gibiyim. Bir kamuoyu anketi
nfusun %75'inin PowelTn grlerine
genellikle olumlu baktn gster
mitir.
Irklk kart kampanya yrten
ler ve yazarlar Britanya gmen politi
kasnn, rk ve beyaz olmayanlara kar
ayrmc olduunu iddia etmektedirler.
1962'deki ngiliz Uluslar Topluluu
Yasas'yla birlikte beyazlarn Britanya'ya
nispeten daha serbest girebilmelerini
korurken beyaz olamayanlarn lkeye
girilerini ve yerlemelerine ynelik
haklarn snrlandran bir dizi nlem
alnmtr. ngiliz Uluslar Topluluu
J arasnda bile Kanada ve Avustralya gibi
eski Uluslar Topluluu yelerinden
gelenlerin haklar korunurken Yeni
Uluslar Topluluu devletierinden gelen
Cf 4 A byk lde beyaz olmayanlara kar
gmen yasas ayrm yapyordu.
1968'deki Uluslar Topluluu Gmen
Siyah Kralie Elizabeth imgesinin de akla
getirdii gibi g, btn toplum kesimlerinde
Yasas'ndaki anavatan ilkesinin yrrl
Britanyal olmann ne anlama geldiine ilikin e girmesi, Britanya vatandal
yeni fikirlere sebep olmaktadr. alabilmek iin Uluslar Topluluu
550
Irk, Etniklik ve G
kinci Dnya Sava'ndan sonra Britanya'ya gelen ngiliz Uluslar Topluluu gmenlerindeki art, ulusal
apta emek skntsnn bir karlyd, ancak gmenler okluk rklkla karlatlar. Daha sonra bu g
snrlandrld.
551
Irk. E tn lk J lk v e G
(Ocak)
552
rk , E tn ik lik v e G
553
Irk, E tn ik lik v e G
554
Irk. Etniklik v e G
Bin
2001 Saym beyaz olmayan etnik
1200 gruptan gelen insanlarn, Byk
1000 Britanya'daki beyazlara oranla daha
800
gen bir yaps olduunu gstermitir.
Bunlardan yars on altnn altnda olan
600
'Kark' grup en gencidir. Her birinin
400 te birinden fazlas on alt yan altnda
200 olan Bangladeli ve PakistanlI grup da
gen ya yapsna sahiptir (ONS 2003a).
0 Toplumsal cinsiyet asndan ou
etnik grubun bileimi, daha nceki
dnemlere oranla daha dengelidir.
Daha nceki yllarda gmenlerin
ounluu, zellikle Hindistan ve
1 3 . 2 . ek il B irleik Krallkd a b e y a z o lm a y a n Karayipler gibi Yeni Commomvealth
e tn ik g r u p la r , 2 0 0 1 lkelerinden gelenler, erkekti. Daha
Kaynak: 2 0 0 1 Saym i:O N S (2 0 0 3 a ) sonraki politikalar ailelerin btnle
mesi amacn destekledii iin, bu
2001 saym bugn says 4,6 kayma kadn ve erkek oranlarnn eit
milyondan daha fazla olan Britanya'nn lenmesine yardmc oldu.
etnik aznlk nfusunun ngiltere'nin
youn nfusa sahip kent alanlarnda Britanya'daki etnik eitlilie ilikin
younlatn gstermektedir (bkz. yukardaki betimlemeler, nfus ierisin
13.3. ekil). Etnik aznlklarn %75'i d deki alabildiince karmak ve eitlen
blgeleri dahil olmak zere Londra, mi rntlerin genel gstergeleri
Bat Midlands, Yorkshire ve Humber- olarak kabul edilebilir. Sosyologlar ve
side ve Kuzey-Bat ve Merseyside'da dier disiplinlerden bilginler, etnik
yaamaktadr. (Strateji Birimi 2003). aznlklarn deneyimleri hakknda genel
Londra'da ikamet edenlerin %29'u olarak konumaktan ok, Britanya'nn
beyaz deildir. Tersine, daha krsal etnik gruplar arasndaki farkllklar
blgeler rnein Kuzey-Dou ve giderek daha fazla vurgulamaktadrlar.
Gney-Bat, yzde 2'den az etnik Irk ve eitsizlik hakkndaki aa-daki
aznlk nfusuna sahiptir (Ulusal blmde greceimiz gibi Britan
statistik Kurumu 2002b). Etnik ya'daki Siyah ve Asyal insanlar beyaz
aznlklarn ou yesi kendi tercihi nfusla bir btn olarak karlatrld
dorultusunda ehir iinde yaama nda daha dezavantajl durumdadr,
maktadr; bylesi alanlara tanmakta fakat dikkatle incelenmesi gereken nok
drlar nk bu alanlar beyaz nfusun ta etnik aznlk gruplar arasndaki
en az tercih ettii alanlardr. ok sayda farkllamadr.
ehirde banliyleme sreci meydan
gelmekte ve beyazlarn kt bo Etnik aznlklar v e em ek pazar
mlkler elde edilebilir hale gelmektedir. stihdam toplumsal cinsiyet, ya,
Banliyleme hakknda daha fazla snf ve etniklik gibi etmenlere bal
bilgi iin bkz. 21. Blm , "ehirler ve toplumsal ve ekonomik olumsuzlukla
Kentsel Alanlar", s. 958-9 rn izlenmesinde ok nemli bir alandr.
555
Irk, Etniklik v e G
Kuzey-Dou
b
Kuzey- Bat
Yorkshire ve
the Humber
Dou Midlands
Bat Midlands
Dou
Londra
Gney-Dou
Gney- Bat
Galler
Iskoya
Kuzey rlanda
0 10 20 30 40 50
1 3 . 3 . ek il B irleik Krallkd a b e y a z o lm a y a n e tn ik g ru p la rn b l g e s e l d a lm ,
N isan 2 0 0 1 (% )
Kaynak: O N S (2 0 0 2 b )
556
Irk , E tn ik lik v e G
557
Irk. Etniklik v e G
558
lk . E tn ik lik v e G
Bangladeli
Dier Asyal
Siyah Karayipli
Siyah Afrikal
Dier etnik
gruplar
1 3 . 4 . ek il B y k B r ita n y a d a isizlik o r a n la n : e tn ik g r u p v e c i n s i y e te
g re, 2 0 0 1 /2
Kaynak: O N S (2 0 0 2 b ), syf. 12
559
rk , E tn ik lik v e G
560
Irk. Etniklik v e G
^ --------- *'------ omj'j uym
Yzde
O
Siyah Karayipli Hintli PakistanlI Bangladeli inli
561
Irk , E tn ik lik v e G
Notting Hill Karnaval, Londra'nn Britanya'ya ilk yerletiklerinde ok sayda Bat Hintli gmene yuva olan
blgesinde yaplmaktadr. Notting Hill'deki artan ev maliyetleri Afrikal Karayiplilerin bugn blgenin dna
tanmas anlamna gelmektedir.
562
Irk , E tn ik lik v e G
563
Irk, E tn ik lik v e G
564
Irk , E tn ik lik v e G
565
lk . E tn ik lik v e G
566
Irk, Etniklik v e G
V/V'
zlanda p L t M W '
^ . f u y aH l.eton ya
lirfLs r--- A
' ;
/ Litvan ya,-7
i Britanya
j faJ.rus
HojfiiuKJ
Polonya
sy
^ Alm anya
M ^ L k sem b u rg
Ukrayna
C u m h uriyet )
Slov>hy< /
Fransa >lwKre^fw'-*Vl,sturya /
J M acaristan
Romanya
f F S > ~ v Bosna
- #7 y 1 " /^"Vugosyayya
t /y spanya jl" *
Al r|av^Jul*r^ T / ^ '' f
f
A kdeniz
\ (S frn .j ^t
OtfYunarifcM
'2 * 9
B S 'v S . <
Fas Cezayir
W ^r*.
Tunus 1
3 . 6 . ek il S c h e n g e n k u a lk e le ri (koyu b lg eler)
blgesinden tek bir adayn seildii salt minin sklatrlmas bir vakumda
ounluk seim sistemi Avam Kama- gereklememektedir. G politikala
ra'snda kk partilerin sandalye ka rndaki deiikliklere gayr resmi yant,
zanmasna engel olmaktadr. Ancak yasal olmayan ticaret ve kaaklk
1970'lerden beri ar sac Britanya alarnda meydana gelmektedir. G
Ulusal Partisi'nin ald destek doruk men ticareti Avrupa'daki rgtl sular
noktasna ulamtr ve Parti yerel mec kategorisinde en hzla byyenidir. Bu
lislerde ok sayda sandalye kazanmtr. su ebekeleri uyuturucu, silah ve
G kart Birleik Krallk Bamszlk alnt mallar snrlar arasnda getirip
Partisi 2004 Avrupa Parlamentosu gtrebildikleri gibi yasad gmen
seimlerinde 12 sandalye kazanarak leri de eitli vastalarla yurtdna
halk desteinin dalga dalga ykseldiini karabilmektedirler. Gmenler ve
grmtr. kaaklar dier gmenlerin dene
Ne ki, "yeni gmenler "in deneti yimlerinden yararlanarak, kendi hare
567
Irk, E tn ik lik v e G
Byk Britanya'da "sahte snmaclarla iligli korkular, zellikle 1 I Eyll 2 0 0 1 'den sonra,
ulusal gvenlikle hakkndaki kayglara balanmaktadr. Fotoraf Byk Britanya'ya yasal
olmayan bir biimde sokulan gmenleri gstermektedir.
568
Irk , E tn ik lik v e G
569
lk , E tn ik lik v e G
570
Irk, Etniklik ve G
Arktik
Kanada AVRUPA
KUZEY AMERKA
ASYA
Byk
Okyanus
AtU
O kya n u
Hint
Byk GNEY O kyanusu
O kyanus AMERKA
AVUSTRALYA
Antarktika
Oklarn boyutlar hareketlerin bykln gstermez.
1 3 . 7 . ek il K resel g l e r , 1 9 4 5 - 7 3
Kaynak: Castles (1993), s .67
571
Irk , E tn ik lik v e G
Arktik
Carvtd
AVRUPA .Kuzey
KUZEY AMfRKA
Am erika'ya
ASYA
Hindistan
Japon ya'ya'
,/ Atlantik \
Okyanusr
Hint \ Byk
GNEY O kyanusu O kyanu s
AMERKA
Avustralya'ya
AVUSTRALYA Luney
A m erika'dan
Byk
Okyanus
Yeni
Z elanda
Antarktika
Oklarn boyutlar hareketlerin bykln gstermez.
3 . 8 . ekil 1 9 7 3 d e n g n m z e k re se l g h a re k e tle ri
Kaynak: C astles v e M iller (1 9 9 3 ), s .6
572
Irk , E tn ik lik v e G
573
Irk , E tn ik lik v e G
zet
1 Irk , b ir topluluun ya da toplum un yeleri tarafndan gruplarn bak alar birbirine kaynar. oulculuk
etnik adan ayrt edici kltrel zelliklere iaret ettii ise etnik gruplarn ayr yar varolabilm eleri ve
iin nem li kabul edilen, deri rengi gibi fiziksel zellilere ek on om ik ve siyasi yaam da eit katlm clar olarak
atfta bulunur. Irkla ilgili ou yaygn inan mitseldir. grlm eleri anlam na gelir.
nsanlarn farkl rklara blnebilecei kesin nitelikler
8 ok etnikli devled er krlgan olabilir, zam an zam an
yoktur.
etnik atm alarla karlaabilirler. E tn ik tem izlik
2 B ir blged e yaayan insan topluluunun blm leri, baka bir etnik g ru b u n kidesel olarak ihra edilm esi
topluluu dier gruplardan ayran ortak kltrel ile etnik adan h o m o jen alanlar yaratm a biim indeki
zellikleri paylaan etnik gruplar meydana getirir. etnik atm adr. Soykrm , b ir baka gru bun elinde
E tn ik lik bir gru bu dierinden ayran kltrel farkllklara etnik gru bun sistem atik olarak b e rta ra f edilmesidir.
iret eder. B ir etnik g ru bun en tem el ayrt edici zellikleri
9 G , Britanya, A .B .D ve dier sanayilemi
dil, tarih, atalar, din, giyim ve sslenm e tarzlardr. E tn ik
lkelerde o k sayda farkl etnik g ru bun ortaya
farkllklar zam an zam an doal kabul edilm elerine
km asna neden olm utur. Britanya'da etnik aznlk
ram en btnyle renilirler.
gruplar, beyaz toplulua oranla istihdam , barnm a ve
3 A zn lk gru bu, yeleri toplum tarafndan sklkla su gibi alanlarda tam anlam yla olum suzluklar
ayrm cla urayan gruptur. A znlk gru bun yeleri, bir yaamaktadr. A n cak eitsizlik rntlerinde bir
lde k o lek tif b ir soyutlanm lk deneyim inden kayma vardr ve gnm zde etnik gruplar arasnda
kaynaklanan gl b ir dayanm a duygusuna sahiptir. baz etnik gruplarn beyaz nfusla da byk lde
eitlik kazanm asna salayacak lde farkllklar
4 Irklk, kendine zg fiziksel grnm olan bireylere
yaanmaktadr.
yanl yere kaltm la g een zellikler ve kiilik atfetm ek
anlam na gelm ektedir. Irk , fiziksel zellikler btnne 10 Y en i g , souk savan bitm esiyle ortaya kan
sahip bir topluluun dierlerinden daha aa zelliklere eski Yugoslavya'daki etnik atm alarla uzayan ve
sahip olduuna biyolojik bir aklam a getirilebileceine A vrupa'nn btnlem esi ile derinleen Avrupa'daki
inanan kiidir. deien g rntlerine atfta bulunur. Avrupa
B irlii'ne yasal g olanaklarnn snrlandnlm asyla
5 K u ru m sal rklk, m evcu t toplum sal kurum lann iinde
birlikte yasal olm ayan g giderek artm aktadr.
yaplanm etnike dayal ayrm clk rnt lerine iaret
eder. 11 G , insanlarn bir blge ya da toplum dan dierine
yerlem ek am acyla hareket etm esidir. Bireylerin ulusal
6 Y en i rklk, biyolojik adan aa olm aktan o k,
snrlarn tesine yer deitirm esi olan kresel g
kltrel farkllk kavram yla dile getirilen rk tutum lar
ik in ci D nya Sava'n izleyen yllarda artm ve
ta rif eder.
kresellem e ile daha younluk kazanm tr. D iasp ora
7 o k etnikli toplum larda etnik b tnlem e m odeli etnik topluluun kendi anavatanndan yabanc alanlara
benim senm itir. A sim ilasyon m od elinde yeni g m en sklkla zorla ya da travm atik koullar atnda
grup, baskn topluluun tutum lann ve dilini benim ser. yaylmasna iaret eder.
E rim e potasnda b ir toplum farkl kltrel ve etnik
Dnme Sorular
1 Irk kavram sosyolojiden karlmak mdr?
2 Neden rkln tanmlanmas zordur?
3 Neden baz insanlar Birleik Krallk'da bugn bile rk tutum taknmaktadrlar?
4 nyargl olmayan bir kimse nasl kendisini ayrmclk yaparken bulabilir?
5 Etnik gruplarn toplumsal ve siyasi yaamda eit katlmclar olabilmeleri mmkn mdr?
Neden?
6 Britanya'da "erime potas" kltr mmkn mdr?
7 Dnyann herhangi bir yerinde yaayp alabilir misiniz?
574
Irk, E tn ik lik v e G
Ek Kaynaklar
MichaelBanton, Ethnic andRncialConsciousness,2. basm (Harlow, NewYork. Longman,1997).
Martin Blumer ve John Solomos (yay.), Ethnic and Rarial Studies Today (New York:
Routledge,1999).
Stephen Cornell ve Douglas Hartman, (yay.), Ethnicity and Race: Making Identities in a Changing
World (Thousand Oaks, CA, Pine Forge Press, 1998).
Philemona Essed, Everyday Racism (Claremont, CA: Hunter House, 1990)
Liz Fawcett, Religion, Ethnicity andSocial Change (Basingstoke, Macmillan, 2000)
David Mason, Race and Ethnicity in Modern Britain (Oxford: Oxford University Press, 2000).
Michael Omi ve Howard Winant, Racial Formation in the United States, gzden geirilmi basm
(NewYork: Routledge, 1994)
Will Kymlicka, TheNew Debate overMinory Rights (Toronto: University of Toronto, 1997)
Miri Song, ChoosingEthnicIdentity (Cambridge: Polity, 2003)
nternet balantlar
575
indekiler
Sosyoloji kuramlar ve dnceleri
Din zerine sosyolojik almalar
Din zerine kuramlar
Gerek dnya dinleri
Totemizm ve animizm
Yahudilik, Hristiyanlk ve slamiyet
Uzakdou dinleri
Dini rgtler
Hristiyanlk, toplumsal cinsiyet ve
cinsellik
Laikleme ve dinsel dirili
Laikleme
Avrupa'da din
Birleik Krallk'ta din
Laiklemenin deerlendirilmesi
Kktendincilik
^ et
Dnme sorulan
E k kaynaklar
Internet baglantlan
Modern Toplumda Din
ars gibi tmrn de ortadan kay
bolduunu anladm. Ertesi sabah
salkl bir kii gibi oradan ayrldm.
Monica Besara ve misyoner
derneinde bulunan rahibeler iin bu
bir mucizeydi. Katolik Kilisesi tarafn
dan olay aratrmak iin yollanan
doktorlar da bu olayn mucize olduu
grndeydi. Bu konu ile ilgili olarak
Rahibeler, "Tanrnn Rahibe [Terasa]
araclyla mucizeler gsterdiini ve
Hindistan'n kuzey Bengal blge bundan dolay ok mutlu olduklarn"
sinde yaayan, okuma-yazma bilmeyen ifade etmilerdir. Katolik kilisesinin
be ocuk annesi Monica Besara, bakan olarak Papa, bir mucizenin
lmnden nce, Kalkta'daki misyo gerekletiini kabul etmi ve Rahibe
ner derneini Katolik rahibeler tarafn Terasa'nn azizlikten nceki son basa
dan kutsanmak amacyla ziyaret mak olan -normalde ikinci mucizeyi
etmitir. Midesinde, kendi deyimiyle Papa'nn onaylamasndan sonra kazan
modern tbbn iyiletirmekte yetersiz lan- mertebeye karldn ilan
kald kt huylu bir tmr vard. etmitir. Papa'nn yapt bu kutsama,
Rahibe Terasa, lmnden tam olarak Ekim 2003'de tm dnyada kudamala-
bir yl sonra 5 Eyll 1998 ylnda, hasta ra neden oldu. Rahibe Terasa'nn
ve yoksul insanlara yardmlarndan ve gerek lkesi olan Arnavutluk'da o gn
de Misyoner Dernei'nin kurucusu ulusal tatil ve 2004 yl Rahibe Terasa yl
olmasndan dolay Nobel dl ile olarak ilan edildi. Vatanda olduu
dllendirilmitir. Rahibeler, Rahibe Hindistan'da rahipler tm lkede halk
Terasa tarafndan kutsanm bir madal kudam, Kalkta caddelerinde ocuk
yonu Besara'nn midesinin zerine lar gsteriler yapm ve talya'da
koyarak dua etmiler ve tmr bir gece Vatikan'da ulusal televizyonda canl
ierisinde kaybolmutur. olarak verilen bir tren dzenlenmitir.
Roma'da mzikaller, filimler, izgi
Besara, gn boyunca inanlmaz
filimler ve sergiler ile Rahibe Terasa'nn
"ba arlar ektiini ve midesindeki
hayat gsterildi ve onun kutsal
tmrn dayanlmaz lde ac
emanetleri sergilendi.
verdiini" anmsar. Besara, Rahibe
Terasa'nn lm yldnmnde kilisede Katolik kilisesinin iddialarna ra
gerekletirilen bir ayini hatrlar. Besara men, herkes Monica Besara'nn iyile
unlan syler: Rahibe Teresa burada; mesinin mucize olduuna inanmamak
onu grdm. Terasa'nn hayali sunan tadr. Probir Ghosh, sradan Hintlileri
yan banda uzanyordu. Bu grnt mucizevi ifalar konusunda aldatan
snden ortaya kan [kamera flan kutsal insanlarn aa kartlmas ile
iaret ederek] flaa benzeyen bir k ilgili olarak almalar yapan "Hindistan
grdm. Onu sadece ben grdm. Bilim ve aklclar" Topluluu'nun kuru
Gece yars saat birde uyandm ve ba cusudur. Kurucusu olduu rgt,
578
M o d e r n T o p lu m d a D in
Rahibe Terasa yapm olduu almalarla Hindistan' n yoksul insanlar arasnda ne kavumutur.
579
M o d e r n T o p lu m d a D in
580
M o d e r n T o p lu m d a D n
581
M o d e m T o p lu m d a D in
582
M o d e r n T o p lu m d a D in
583
M o d e r n T o p lu m d a D in
584
M o d e r n T o p lu m d a D n
585
M o d e r n T o p lu m d a D in
586
M o d e r n T o p lu m d a D in
men, baskn olan dinsel deerler kendi lerin samimi olduklarna hi kuku yok;
amalar dorultusunda ekonomik ancak onlarn bu abas geleneksel
gelimenin gl ykmllklerini kltrlerde byk tahribatlara neden
engellemitir. olmutur. Hristiyan mezheplerin
hemen hemen hepsi Ondokuzuncu
Weber, Hristiyanl bir kurtulu
yzyln sonuna kadar Birleik
dini olarak grmtr; Hristiyan
Devletler'de ve dnyann dier yerle
inanna gre insanlarn 'kurtuluu' bu
rinde hkm sren klelie hogryle
dinin ahlak ilkelerini ve inanlarn
bakm ya da onaylamtr. Kleliin
benimsemeleri halinde olanakl olacak
Tanr hukukunda yeri olduu ileri
tr. Burada gnah ve gnahkarlktan
srlm, boyun emeyen klelerin
Tanr'nn inayeti araclyla kurtulma
hem efendilerine hem de Tanr ya kar
anlay nemlidir. Bu kavramlar dou
sulu duruma decekle-rine ilikin
dinlerinde var olmayan gerilim ve
retiler gelitirilmitir.
duygusal dinamizm dourmaktadr.
Kurtulu dinlerinin 'devrimci' bir yn Yine Weber, dinsel ideallerin,
vardr. Dou dinleri inanan kiide kurulu toplumsal dzenler zerinde
kurulu dzene kar edilgen bir tutumu bozucu ve ounlukla da devrimci bir
zendirirken, Hristiyanlk gnah ile etki yarattn ne srerken elbette
memek iin srekli bir mcadeleyi doru bir dnceyi dile getirmektedir.
ngrr ve bylece de kurulu dzene Birleik Devletler'de kiliseler nceleri
isyan etmeyi tevik edebilir. Mevcut klelii desteklerken, daha sonralar
retileri yeniden yorumlayarak ege kleliin kaldrlmas yolunda verilen
men iktidar yapsna meydan okuyan kavgada pek ok kilise lideri anahtar rol
dinsel nderler -Isa gibi- ortaya ka oynamtr. Dinsel inanlar, adaletsiz
bilir. ynetimleri devirmeyi amalayan
toplumsal hareketlere destek vermitir,
Klasik grlerin eletirel rnein Birleik Devletler'de 1960'lar-
deerlendirilmesi da yaanan medeni haklar hareketinde
belirgin bir rol oynamtr. Din,
Marx, Durkheim ve Weber'in her
toplumsal deimeyi kan dklmesine
biri, dinin baz nem li genel
kkrtarak dinsel motifler adna
karakteristik zelliklerini tanmlamlar
giriilen silahl atmalar ve savalar
ve bir biimde de birbirini tamamlayan
yoluyla da etkilemitir.
grler ortaya koymulardr. Marx,
dinin genellikle ideolojik olduunu, Dinin, tarihte ok gze arpan bu
ynetici gruplarn karlarn kollamaya tr blc etkilerine Durkheim
hizmet ettiini sylerken haklyd ve yaptlarnda ok az deinmitir. Bunun
bununla ilgili tarihte saysz rnek yerine toplumsal btnl salamada
vardr. rnein Avrupal smrgeci dinin roln vurgular. Ancak Durk-
lerin baka toplumlar kendi ynetim heim'n fikirlerini, dayanmay olduu
lerine tabi klmak iin harcadklar kadar dinsel blnme, atma ve
abalarda Hristiyanln oynad role deimeyi aklama yoluna ynlendir
bakalm. 'Dinsiz' halklarn Hristiyanl mek zor bir i deildir. Yine de, dier
kabul etmeleri iin uraan misyoner dinsel gruplara kar beslenen dman
587
M o d e r n T o p lu m d a D in
588
M o d e r n T o p lu m d a D in
Y a h u d ilik , H ristiy a n lk ve
slamiyet
Dnya tarihini en ok etkisi altna
alan tek tanrl dinler, Yahudilik,
Hristiyanlk ve slamiyet ur. din de
Ortadou'da ortaya km ve her biri
bir dierini etkilemitir.
Yahudilik
Yahudilik O.D.. 1000 yllarna
dayanan ve din arasnda en eski
olandr. lk braniler gebe olarak eski
Msr ve evresinde yayordu. brani-
lerin peygamberleri ya da dini liderleri,
dncelerinin bir ksmn blgede
varolan dini inanlardan yola karak
oluturmular, ancak farkl olarak
kendilerini her eye gc olan bir
Tanr'ya balanmlardr. Komu
Dindar bir Yahudi Tevrat okuyor. toplumlarn byk ounluunun
oktanrl dinleri vard. braniler,
deildir, bunlar u veya bu lde pek Tanr'nn insanlardan ahlak kurallarna
ok yerde vardr. Ortaa Avrupa'snda sk skya uymalarn istediine inanyor
kt ruhlar tarafndan ele geirildiine ve doru dinin bir tek kendi dinleri
inanlan kiiler byc ya da cad diye olduunda, hakikatin bir tek kendi
damgalanr ve lmle cezalandrlrd. lerine aklandnda srar ediyorlard
(Zeitlin 1984,1988).
Kk ve grnte 'sade' toplum-
larn sklkla daha karmak dinsel inan srail'in kinci Dnya Sava'nn
sistemleri vardr. Totemizm ve animizm bitiminden sonra kuruluuna kadar
bu toplumlarda geni toplumlarda- Yahudiliin resmi din olduu bir devlet
kinden ok daha yaygndr, ancak baz yoktu. Yahudi topluluklar Avrupa,
kk toplumlarn ok karmak dinleri Kuzey Afrika ve Asya'da yamaktayd;
vardr. rnein E . E . Evans- sk sk baskya maruz kalan Yahudilerin
Pritchard'n (1956) aklad gibi, milyonlarcas kinci Dnya Sava'nda
Sudan'n gneyindeki Nuerler 'yce Naziler'in kurduu toplama kamplarn
tanr' ya da 'gk tanr' fikrine dayal da yok edildi.
gelikin bir teolojiye sahipdr. Bununla Hristiyanlk
birlikte tektanncla (tek bir tanr
inanc) eilimli dinler, genellikle, grece Hristiyanlk, Museviliin birok
daha kk geleneksel kltrlerde ynn olduu gibi alm ve kendi
bulunur. Bylesi kltrlerin ou paras yapmtr. sa, Ortadoks bir
oktanrcdr (pek ok tanr inanc Yahudiydi; Hristiyanlk, Yahudiliin bir
mezhebi olarak ortaya kmtr. sa'nn
vardr).
589
M o d e r n T o p lu m d a D in
1 4 . 1 . ek il D n y a n fu su n u n y z d e l i i n e g r e d in ta ra fta rla r, 2 0 0 0
Kaynak: Barrett, Kurian v e Joh n son, Dnya Hristiyanhk Ansiklopedisi (O xford niversitesi Yaynlar, 2 0 0 1 ), s. 4
farkl bir din kurma dncesinde olup dini olarak kabul ve ilan etti ve sonraki iki
olmad da belli deildir. sa'nn hava bin yl iinde Bat kltrnn belirleyici
rileri, onun Yahudiler tarafndan bekle bir paras oldu.
nilen Mesih -branice yala ovulmu Bugn Hristiyanlk, dnyadaki en
kii anlam ile Yunanca'daki Christ yaygn din olarak ok sayda insan
teriminden tremi bir szck- olduu ynlendirme gcne sahiptir (bkz. 14.1.
nu dnmlerdir. Yunanca vaazlar ekil). Bir milyarn zerinde insan
veren bir Roma yurtta Paul, Hristi kendisini Hristiyan olarak grmektedir;
yanl Kk Asya ile Yunanistan'a ama bunlarn arasnda teoloji ve kilisenin
yayan kiiydi. Hristiyanlar balarda rgtlenmesi asndan farkllk gsteren
byk kym ve baskya uradlar, ancak ve belli ballan Roma Katolik, Protestan
sonunda mparator Konstantin, Hris ve Dou Ortodoks mezhepleri olan pek
tiyanl Roma mparatorluunun resmi ok blnme vardr.
590
M o d e r n T o p lu m d a D in
591
M o d e r n T o p lu m d a D in
592
M o d e m T o p lu m d a D in
Burada bir videoda hareketsiz bir biimde gsterilen David Koresh, Branch Davidian dini klt
lerinin byleyici lideriydi. Taraftarlarnn birou zc olaylarda ld.
593
M o d e r n T o p l u m d a D in
m o iA h M iM M H IM H a M M
Tarikatlar kiliseye oranla daha resmi olarak bir klte kalmazlar, fakat
kktr; onlar 'doru yol'u bulmay ve o bunun yerine belli kuramlarn ya da
yolu izlemeyi hedeflemilerdir, evrele ngrlen davran kalplarnn
rindeki toplumdan kendi topluluklarna ardndan giderler. Klt yelerinin dier
taraftar ekme peindedirler. Tarikat dinsel balantlarn srdrmelerine
yeleri, kiliseleri rmlkle sular genellikle izin verilir. Tarikadar gibi
lar. Tarikadarn ounda resmi grevli klder de esin veren bir liderin evre
yoktur veya ok azdr, tm yeler eit sinde oluur. Bat'da bugn grlen
katlmc olarak grlr. nsanlarn ok kldere rnek olarak astroloji, transan
kk bir ksm bir tarikata doar, dantal meditasyon ya da ispiritizma
byk ounluk, inanlarn daha da gruplar verilebilir.
ileriye gtrmek amacyla tarikata etkin
Bir trajik klt rnei A.B.D'de
olarak kanlan kiilerden olumaktadr.
1993 ylnda ruhani bir lider etrafnda
Mezhepler ve kltler olumutur. Branch Davidian dinsel
kltne nderlik eden David Koresh,
Weber ve Troeltsch tarafndan mesih olduunu iddia etmitir. Ayn
oluturulan kilise/tarikat dpolojisini, zamanda Koresh, kaak silah depolu
dier yazarlar daha da gelitirmitir. ki yor, birden ok e ediniyor ve Waco,
tip daha ekleyen Howard Becker Texas'daki gruplarda kk ocuklarla
bunlardan biridir: mezhep ve klt ilikiye giriyordu. Kltn (19'u ocuk
(1950). Mezhep 'sakinlemi' bir tarikat olan) seksen yesi, Birleik Devletier
olarak tanmlanabilir ve itiraz edip hkmetinin, uzun bir direniten sonra
duran etkin grup olmaktan ok saldrya getii srada ortaya kan bir
kurumsallam bir organdr. Belki bir yangnda yanarak lmlerdir. Geride
sre varlk gsteren tarikadar kanl toplu intiharla sonulanan yangnn
maz bir biimde mezheplere dn Koresh tarafndan m yoksa federal
mektedirler. Bunun iin Kalvinizm ve hkmet yetkililerinin felaket ile
Metodizm, oluumlarnn ilk zamanla sonulanan eylemlerinin neticesi olarak
rnda yeleri arasnda byk titreimler m kt tartmas kalmtr.
yaratmken, zaman ierisinde daha
'saygn' bir konuma ulamlardr. Bir lkedeki kltn yapsnn farkl
Kiliseler mezheplerin meruluunu u bir dine etki edecei aktr. Hintli
ya da bu lde tanmakta, yan yana Gurular (din reticileri) Birleik
varolan bu iki oluum sk sk uyumlu bir Kralla kendi inanlarn getirdikleri
ibirlii iine girmektedirler. zaman, Hindistan'da kurulan bir din
olarak dnlen Guru'larn dini
Kltler, tarikadara benzer, ancak Birleik Krallkta bir klt olarak varsa
nemsenen eyler farkldr. Klder, ylmtr. Eski Kuds'te Hristiyanlk
dinsel rgderin en gevek dokulu ve yerli bir klt olarak balad ve bugn
en geici olandr, dardaki toplumun birok Asya lkesinde, Evangalik
deerlerini reddeden bireylerin olutur Protestanlk batdan ve zellikle
duu bir rgttr. Ayn dncede olan Birleik Devletler'den getirilmi bir klt
kiiler bir araya gelmitir, nemli olan olarak grlmektedir. Dolaysyla
nokta bireysel deneyimdir. nsanlar klder 'esrarengiz' olarak dnlme
594
M o d e r n T o p lu m d a D in
595
M o d e m T o p lu m d a D in
596
M o d e r n T o p l u m d a Dn
r a n i*w*kicikui** Mir ttm n m a a mmmuum m
597
M o d e r n T o p l u m d a D in
UJK11 ".|Ttf|TTTIfnn
598
M o d e r n T o p lu m d a D in
yaratc, kadn ve erkei birbirine eit yolunun almasn oyla kabul etmitir.
varlklar olarak yaratmt ve Kutsal Byle bir kararn kabul edilmesini,
Kitap bu olguyu btnyle yanstmaly ncil'in gerekliinden dinsizce bir
d. Kitaba egemen olan 'eril' karakter, sapma ve Katolik Kilisesinden bir
Tanr'nn asl demek istediinden uzaklama olarak deerlendiren Angli
uzakt, yle ki Kutsal Kitap erkekler kan Kilisesindeki birok tutucu kesim
tarafndan yazlmt. ngiliz Kilisesi bugn de onaylamamtr. Kadnlara
1870 ylnda, daha nce de birok kez rahiplik yolunun almas kararnn
denenen bir giriimde bulunmu, sonucu olarak baz kiiler Anglikan
ncil'in yeniden gzden geirilmesi Kilisesinden ounlukla Katolik
amacyla bir komite kurmutu; ama Kilisesine gemeyi semilerdir. On yl
Stanton'n da zellikle vurgulad gibi, sonra, ngiliz Kilisesi'ndeki papazlarn
bu komitede tek bir kadn bile yoktu. yaklak bete biri kadnlardan olu
Stanton, Tanr'nn erkek olmas iin makta ve yakn bir gelecekte kadnlarn
hibir nedenin olmadn, nk Kut erkeklerden daha fazla bir sayya
sal Kitap'ta btn insanlarn Tanr'nn ulaaca beklenmektedir. Temmuz
surednden meydana geldiinin ak bir 2005'de ngiliz Kilisesi, kilise iindeki
biimde yazl olduunu ne srd. birka gl kiinin kar olduu bir
Stanton'n bir meslekta, kadn hakla kararla kadnlarn piskopos olmasna
ryla ilgili bir konferans, Tanrya, izin veren bir sreci balatmay oylad.
Anamza duasyla anca kilise otori
Katolik Kilisesi, ngiliz Kilisesi'ne
teleri tarafndan ok iddetli bir tepkiyle
oranla kadna kar tutumlarnda daha
karland. En sonunda Stanton'n
tutucudur ve resmi olarak toplumsal
nclnde, yirmi kadndan olu
cinsiyet eitsizliini desteklemeyi sr
an, Amerika Kadn Yenileme Komite
drmektedir. Kadnlarn papazla
si, yine Stanton'un 1895 ylnda yayn
atanma istemi, Katolik otoriteler tara
latt Kadnn ncili'ne neriler
fndan srekli reddedilmitir. 1977
sunmak amacyla rgdenmidr.
ylnda, Roma'da, nan retisi iin
Bir yzyl sonra Anglikan Kilisesi, Toplanan Kutsal Birlik, kadnlarn
son zamanlarda bu durum deimeye Katolik mezhebi ierisinde rahiplie
balamasna ramen, yine byk kabul edilmeyeceini resmen duyurdu.
oranda erkek egemenlii altndayd. Gereke olarak da sa'nn havarilerin
1987 ile 1992 yllar arasnda ngiliz den hibirinin kadn olmay gsterildi.
Kilisesinde kadnlara rahiplik deil ama Ocak 2004'de Arjantin'in syankar
diyakozluk nvan verilebiliyordu. Piskoposu Romulu Antonia Braschi,
Kadn diyakozlar, ruhani rgtn resmi yedi kadn rahip olarak atamas
bir paras olmasna ramen, ancak dolaysyla Katolik Kilise'si tarafndan
takdis etmek ya da nikah kymak gibi aforoz edilmi ve onun atamalar Vati
kimi temel dinsel ayinleri yrtmelerine kan tarafndan geri evrilmitir. Papa II.
izin verilmiyordu. 1992 ylnda, ngiliz John Paul (1920-2005) kadnlarn
kilisesinin iinde zellikle kadnlarn rollerinin e ve anne olduunu srekli
yapt basklar artktan sonra, kurul vurgulayarak erkek ve kadnn temelde
(kilise meclisi) kadnlara ruhbanlk eit olduunu syleyen feminist ideolo
599
M o d e r n T o p lu m d a D in
Birok ibadet yeri farkl biimlerde kullanlmaktadr. Kuzey ngiltere'de Armley'deki bir kilim
dkkannda olduu gibi.
600
M o d e m T o p lu m d a D in
6 01
M o d e r n T o p lu m d a D in
Birleik Krallk'ta kiliseye gitmede aa yukar son yz yldr dramatik bir d vardr; cemaatin ya ortala
mas nemli lde ykselmitir. Bununla birlikte bu yaknlarda kimi ayinlerde kiliseye devamda art olduu
da belirtilmitir.
602
M o d e r n T o p lu m d a D in
603
M o d e r n T o p lu m d a D in
Kaynak: A sh fo rd v e T i m m s ( 1 9 9 2 ) ; y e n id e n b a sm , D av ie ( 2 0 0 0 ) , s . 9
604
M o d e m T o p lu m d a D in
605
M o d e r n T o p l u m d a D in
M H tr-n-an.V Bl H J mi 11-1II: I Ikfl E l <|M H U M H H K ir O )
606
M o d e r n T o p lu m d a D in
u.-u*njwrJJHWi avr^rum r n tfsu<aKB lsji; -irim * j >-j j/gftv a r o m a m ': u* w n w w a
Not: Pek ok kaynaktan toplanan bu rakamlar, farkl gvenirliktedirler ve baz durumlarda geni bir hata ve
yorum payna neden olmaktadrlar. Bu uyar zellikle ok fazla Yahudi nfus hareketinin olduu bir yl olan
1946 iin olan rakamlara uygulanr. Ayn zamanda 1937 ve 1946 arasnda bir ok Avrupa lkesinin snrlarnn
deitiini aklda tutmak gerekir.
n/a = ulalamyor
' yerinden edilm i kiileri ieren
b ek Cumhuriyeti v e Slovakya iin toplam
1941 v e 1991 arasnda SSCB iinde yer alan Baltk Devletleri
a Asya blgesi dndakiler
' Eski Yugoslavya iin toplam
Kaynak: VVasserstein (1 9 9 6 ): yeniden basm , Davie (2 0 0 0 ), s. 123
607
M odern Toplum da Din
0 400 km
Sz edilen lkelerden
1 IM --- 1 gelen mslman
0 2 00 m ilc s
says ( 1990)
n s a n s a y s (OOOler)
G alan lkelerin
to p lam m slm an
nfusu
n san s a y s COOOler)
M s l m a n n fu su n k k e n i
Y u g o s la v y a
T rk iy e
| - C e z a y ir
g fc * - Fas
Tunus
P a k is ta n I'ukm
B a n g la d e
H in d ista n
D i e r
Birleik Krallkta ya, cinsiyet, snf Genel olarak kiliseye katlm ve dini
ve corafya gibi baz faktrlerin ncel inancn dile getirilmesi fakir-alt gelir
olduu bir dinsel grnm dikkati eker. grubu insanlardan ok; varlkl-st gelir
Genellikle yallar genlere gre daha grubu mensuplarna zg bir davran
dindardrlar. Gen ya grubu insanlar biimi olarak ortaya kmaktadr. ngil
arasnda kilise ayinlerine katlm 15'li tere Kilisesi, gnmzde ksmen de
yalarda en st deere ulamaktadr. Bu olsa kendisini hakl karacak biimde,
katlm dzeyleri ya ilerledike bir d ibadette Muhafazakar Parti olarak
gstermektedir. Bu azalma eilimi 35- adlandrlr. Bu snf uyumlamas ken
40'l yalara kadar keskin bir biimde dine zg semen davran kalplar
aa yne iken, 40'l yalann bandan ortaya karm ve farkl snf yeleri
itibaren kilise ayinlerine katlm dzeyin kendi snfsal yaplarna arka plan
de yeni bir isteklilik artmas belirir. oluturan bu kalp deerler dorultu
rgtl din ve dinsel pratiklere kadn sunda oy kullanma eilimi gstermi
nfus arasndaki katlm oran erkeklere lerdir. Anglikanlar Muhafazakar partile
gre daha yksektir. Bu durum sadece re oy vermeyi tercih ederlerken Kato-
Anglikan kiliselerinde bir istisna durum likler de pek ok Metodist gibi byk
yaratm olsa da Hristiyan Bilim Kilise lde i Parti'sini tercih etmilerdir.
lerine devamllkta kadn nfus l'e 4'le Metodizm balangta i Partisi'nin
erkek nfusunu kadamaktadr. ortaya kyla bantl olmutur. Dini
608
M o d e r n T o p lu m d a D in
* Dininiz nedir sorusu, iaret kutucuu seen e i ile gnlllk esasn a g re sorulmutur.
Kaynak: So d a i Trends 3 4 (2 0 0 4 ), s. 2 0 9
Tm dinlerin top lam 44,0 44,3 44,6 44,8 45,0 45,2 45,3
Nfusa oran
H ristiy a n 76 76 74 74 73 72 7
M s l m a n 1 1 2 2 2 3 3
T m d i e r d in le r 1 2 2 2 2 2 3
Tm d i e r dinlerin toplam 78 79 78 78 77 77 76
* Tahmini
b Yeniden g zd en geirilm i ekil
1 ncelikle Budistleri kapsayan
Kaynak: UKCH Religious Trencls 4 (2 0 0 3 / 4 ), s. 2 2
609
M o d e r n T o p lu m d a D in
-------------------------------------------------------- -----------------------------------------------------------------------------------------------------1 .5
I I 1 9 7 9 -8 9
| 1 9 8 9 -9 8
30 25 20 15 10 5 -0 +5 10 15
Anglikan
Baptist
Katolik
610
M o d e r n T o p lu m d a D in
6 li
M o d e r n T o p lu m d a D in
612
M o d e r n T o p lu m d a D in
613
M o d e r n T o p lu m d a D in
614
M o d e r n T o p lu m d a D in
615
M o d e r n T o p lu m d a D in
Amerika Birleik Devletler'i evangalizmin arpc bir geliimine tank olmaktadr. Evangelik Hristiyanlar,
George W. Bush'un iktidara gelmesine yardmc olmulardr.
616
M o d e r n T o p lu m d a D in
617
14.5. ekil: Seili lkelerde dine verilen nem (yaamlarnda dinin
"ok nemli" olduunu syleyen yetikin nfusun yzdesi)
Kaynak: Pew Research Centre (2002)
619
M o d e r n T o p lu m d a D in
620
M o d e r n T o p lu m d a D in
slamc uyannyaylmas
ran devriminin altnda yatan
fikirlerin, btn slam dnyasn Batya
kar birletirmesi gerekirken, iilerin
aznlkta olduu lkelerdeki hkmet
ler, kendilerini ran'daki slam devri-
miyle ayn izgiye getirmemilerdir. Ne
var ki slam kktendincilii, bu
lkelerin ounda byk bir beeni
toplamtr ve bu, slam'n dier yerler
deki uyannn eitli biimlerini
tetiklemitir.
slamc kktenci hareketler, Kuzey
Afrika, Ortadou ve Gney Asya'daki
ou lkede son on ya da on be yldr
etkili olmasna ramen, yalnzca iki
ran'daki slam devriminin en nemli lideri Ayetullah lkede iktidar ele geirmeyi baarm
Humeyni (ndeki), Ayetullah Ali Hameney ve bakan lardr. Sudan, 1989'dan beri Haan el-
Haimi Rafsancani Tahran'daki bir cadde kenarndaki Turabi'nin Ulusal Kurtulu Cephesi
posterden bakyorlar.
tarafndan ynetilmektedir. Kkten-
dinciTaliban rejimi, 1996'da, blnm
ran'n gl mollalarna (dini liderleri Afganistan devletinde yerini daha da
ne) balln korumutur, ancak, salamlatrmtr, ancak Afgan kar
baskc ynetime ve kemiklemi gleri ve Amerikan askerleri tarafn
toplumsal sorunlara fkeli ortalama dan 2001'in sonunda iktidardan
ranl vatandalar, onu giderek daha az uzaklatrlmtr. slamc kktendinci
beenmektedirler. Pragmatistler ve grup, pek ok baka devlette de etkili
dierleri arasndaki ran toplumuna olmutur, ancak bunlarn iktidara
ynelik hatal tutumlar, reformist gelmeleri nlenmitir. Sz gelimi, Msr,
cumhurbakan Muhammet Hate- Trkiye ve Cezayir'deki, slamc kk
mi'nin (1997-2005) nderliinde olduk tendinci ayaklanmalar, devlet ya da
a ak bir biimde ortaya kmtr. silahl kuvvetler tarafndan bastrl
Hatemi'nin hkmeti, onun ran mtr.
toplumundaki reformlarn byk l
621
M o d e r n T o p lu m d a D in
622
M o d e m T o p lu m d a D in
623
M o d e r n T o p lu m d a D in
624
M o d e r n T o p lu m d a D in
625
M o d e r n T o p lu m d a D in
z et
1. D in i in an lar ve adetler, kltrden kltre 6. Laik lem e, dinin etkisinin azalm asn g sterir.
deim esine ra m en , bilinen btn top lum larda L aik le m e }! l m e seviyesi k arm aktr, yle ki laiklik
din vardr. T m dinler, inan anlar topluluunun deiim in eitli b oyudarn ierir: D ini rg d ere
yerine getirdii ayinlerle balantl, yceltm e yelik seviyesi, insanlarn top lu m sal k onum u ve
duygularn da iin e alan bir sim geler bei onlarn kiisel dindarl gibi. D in in etkisi kesin
ierirler. olarak azalm asna ra m en , din kesinlikle o rtad an
kaybolm ann eiinde deildir ve acl dnyada
2. D in e sosyolojik yaklam lar en fazla, 'klasik'
insanlar b lm en in yannda b irletirm eye de d evam
d n r n d nceleri tarafndan etkilenm itir:
etm ektedir.
M a rx , D u rk h eim v e W eb er. Bunlarn d e dinin
en tem el anlam da bir yanlsam a olduunu ve dinin 7. Birleik K rallk'ta ve pek o k A vru pa lkesinde
yaratt 'teki' dnyann, dinsel sim ge lensleri kiliseye dzenli katlm o ran dktr. B u n a karn
araclyla arptlm dnyam z olduunu kabul Birleik D ev led er'd e n fusun o k daha yksek bir
etm ilerdir. o ram , dzenli olarak kiliseye gider. Birleik Krallk,
A v ru p a ve Birleik D ev led er'd e, dzenli olarak
M a rx 'a g re din, gl b ir ideolojik e ierir:
kiliseye katlanlardan o k d ah a fazla sayda insan,
D in , top lu m d a g r len g ve zenginliin
Tan r'ya inandklarm sylyorlar.
eitsizlii iin bir tem ellen d irm e salar.
626
M a d e m T o p lu m d a D in
Dnme sorular
1 - Modern dnyada mucizeler grlebilir mi?
2- Bir din, siyasal ve ahlaki inan sisteminden nasl ayrlabilir?
3- Din, erkeklerle karlatrldnda kadnlar iin farkl bir anlam tayan bir ey olabilir mi?
4- Din, hangi biimlerde hem toplumsal denge hem de toplumsal deiim iin bir g
olabilir?
5- Britanya ve Birleik Devletler'deki dindarl "aidiyet olmakszn inan" olarak belirlemek
ne kadar uygundur?
6- Yeni din harekederinin ortaya kmasna yol aan modern dnyada yolunda gitmeyen bir
eyler mi var?
Ek kaynaklar
Alan Aldridge, Religion in the Contemporary World: A Sociological Introduction (Cambridge: Polity,
2000).
Eileen Barker ve Margit Warburg (yay.), New Religions and New Religiosity (Aarhus: Aarhus
University Press, 1998).
Grace Davie, Religion in Modern Europe: A Memory Mutates (New York: Oxford University Press,
2000).
Malcolm Hamilton, The Sociology o f Religion: Theoretical and Comperative Perspectives (London:
Roudedge, 2001).
Stephen J. Hunt, Religion in Western Society (New York: Palgrave, 2002).
Hugh McLeod, Religion and the People o f Western Europe, 1789-1989 (Oxford: Oxford Unversity
Pres, 1997).
Phillip Sutton ve Stephen Verdgans, Resurgent slam: A SociologicalApproach (Cambridge: Polity,
2005).
David Westerlund (yay.), Questioning the Secular State: The Worldmde Resurgence of Religion in Politics
(London: C. Hurst, 1996).
nternet balantlar
Academic Info Religion Gateway BBC Religion Pages
http://www.academicinfo.net/religindex.html http://www.bbc.co.uk/religion
627
indekiler
Geleneksel ve yeni medya
Geleneksel medya
Yeni medya
Medya zerine kuramsal yaklamlar
levselcilik
atma kuramlar
Yeni kuramlar
*" _
nyarg ve medya: Glasgow niversitesi
Aratrma Grubu
Televizyon Haberleri
zleyiciler ve medyann etkileri
izleyici aratrmalar
Medyann etkileri
Medyann Denetimi
Siyasi denetim
Kresel medya ve demokrasi
Kresel ada medya
Mzik
Sinema
Medyann sper irketleri
Medya emperyalizmi mi?
Direni ve kresel medyann
alternatifleri
Sonu
^et
Dnme sorulan
E k kaynaklar
Internet balantlar
sinde 1865'de aktr John Wikes Booth
Amerika Birleik Devleri Bakan
Abraham Lincoln'e Washington'da bir
dyatroda bir suikast dzenledi. Haberin
Londra'ya ulamas on iki gn srd.
Mesaj Birleik Devleder'den gtren
gemi rlanda'nn gney sahilinde bir
boda karlat ve gemi gn kadar
daha sulardayken haber Cork'dan
Londra'ya telgraf ekildi. (Her ne kadar
ktalararas uzun dalga radyo yaym
11 Eyll 2001'de terrisder tane
yirminci yzyln balarnda gerekle
ua kardlar ve onlar Washington ve
mise de, 1950'lere kadar Atlas
New York'daki mevkileri bombalamak
Okyanusu'nu hemen geecek telgraflar
zere kullandlar. Saldrlarn yle bir
tama amal okyanus tesi kablolar
zamanlamas vard ki birinci kuleye
henz yoktu.)
arpldktan yirmi dakika sonra bir
baka uak New York'daki kiz Kule- Yirmibirinci yzylda, enformas
ler'in kincisine arptnda kresel yonun, annda ve milyonlarca insan
lekte iki milyar izleyicinin televizyon tarafndan dnyann herhangi bir
da olay tam zamanl izledii tahmin yerinde ezamanl olarak paylald bir
edilmektedir. Neredeyse 140 yl nce iletiim teknolojisi gerekleti.
630
M edya
631
M edya
yaylmasnn bir sonucu olarak byk etkisi ve izleyiciler gibi baz konulara
dnmlere uramaktadr. Gazete bakacaz. Son olarak da kresel ada
yaammzdaki nemini srdrrken, kitle iletiim aralarn-daki gelimelere
gazetelerin dzenlenmesi ve hizmet deineceiz.
veri tarzlar deimektedir. Gazeteler
online okunabilmekte, cep telefonu Geleneksel ve yeni medya
kullanm padama yaamakta, dijital
televizyon ve uydu yaym hizmetieri Kide iletiim aralarnn nemli bir
izleyicilere emsalsiz eitlilikte seenek habercisi onbeinci yzyln ortalarn
sunmaktadr. Ancak bu iletiim da icat edilen, tarihte ilk defa metinlerin
devriminin can damarn nternet yksek hzda oaltlmalarm olanakl
oluturmaktadr. Ses tanma, geni hale getiren bask makinesidir.
band yaym, web yayncl ve kablo Teknolojik ilerlemeler kide iletiim
balantlar gibi teknolojilerin yaylmas aralarnn gelimesinde nemli rol
ile birlikte nternet, geleneksel medya oynamlarsa da toplumsal, kltrel ve
biimleri ile arasndaki ayrmlar silme ekonomik faktrlerin etkisi de gz-
ve enformasyon, elence, reklam ve nnde bulundurulmaldr. Kitle iletiim
ticaretin medyadaki izleyicilere ulatrl aralar nispeten daha zgr bir basnn
masnda tek mecra olma tehdidini bulunduu toplumlarda geliebilmi,
tamaktadr. eitimli ve yeterince refaha sahip
topluluklar ondan yararlanabilmiler
Bu blmde, kresellemenin bir dir. Geen son birka yl ierisinde
paras olarak kide iletiim aralarm, nternet gibi yeni teknolojiler kitle
alabilecekleri biimlerini de gz nnde iletiim aralarm ve daha geni lekte
bulundurarak incelemeye balayacaz. de toplumu kkten deitirmilerdir.
Kitle iletiim aralarnn, televizyon, nmzdeki blmde yeni medya
gazete, film, dergi, radyo, reklam, video biimlerinin geliimine bakacaz; nce
oyunlar, CDler gibi ok deiik basn, film, radyo ve televizyona ksaca
biimleri vardr. Bunlar 'kitle' iletiim bakarak Birleik Krallk'da kide iletiim
aralarna gnderme yapar, nk aralarnn ykseliini inceleyeceiz.
bunlar kitlesel dinleyiciye -ok sayda
insandan oluan dinleyiciye- gnderme Geleneksel medya
yaparlar.
Basn
Kitle iletiim aralar incelemesine,
ald birtakm biimleri ele alarak Britanya'da basnn gelimesi, on-
balayacaz. Internet gibi yeni dokuzuncu yzylda siyasi ve toplumsal
biimlerdeki son gelimelere bakmadan kargaalarn olduu bir dnemde
nce, basn, sinema, radyo ve televizyon gereklemitir. Devlet ynetimi, siyasi
gibi daha eski ve geleneksel medya tahrikleri nleyen iftira ve kkrtmaya
biimlerinden sz edeceiz. kinci ynelik kat kanunlar koyarak ortaya
olarak medya zerine temel kuramsal kan gazete endstrisini denedeyebil-
yaklamlardan bazlarn aratracaz. meye gayret etmitir; aym zamanda
Ardndan, kitle iletiim aralar ve gazetelerin yalnzca hali vakti yerinde
toplumu evreleyen nyarg, medyann olanlarn gcnn yetmesini salamak
632
M edya
iin damga vergisi konmutur. Damga tek bir enformasyon paketi iinde
vergisinin, yeni sanayileen snflar tutmaktadr. Gnlk ucuz basnn
arasnda kktenci grler yayan, ncln Amerika Birleik Devlede-
yasad ve pahal olmayan kitapklarn ri yapmtr. Bir sentlik gnlk gazete
ortaya kmas gibi hesapta olmayan aslen New York'da ortaya km ve
sonular olmutur. Bu kitapklarn en Birleik Devleder'in doudaki baz
by olan William Cobbet'in haftalk nemli kentierinde taklit edilmitir.
Political RegisteA (Siyasi Defter) ou 1900'lerin balarnda Amerikan eyalet
kereler "damgal" basndan ok daha lerinin ounda kan ehir ya da blge
fazla satmtr (Hail 1982). gazeteleri vard; bunun tersine Avru
pa'nn kk lkelerinde ulusal
Muhalifleri tarafndan -"bilgiye
gazeteler gelimemiti. Ondokuzuncu
konan vergi" eklinde mahkum edilen-
yzyldan gnmze, gazetelerin kitle
damga vergisi, bir dizi indirimin
lere yaylmasnda ucuz gazete kadnn
ardndan sonunda 1885 kaldrlmtr;
bu, durumu "resmi denetimden halk bulunmas etkili rol oynamtr.
denetimine gei" eklinde tanmlayan Curran ve Seaton, reklam gelen ek
ou yazar tarafndan Britanyal gazete gelirin bu dnemde gazetelerin ze
ciliin altn a olarak selamlamasna rindeki etiket fyadarnn nemli lde
yol amtr (Koss 1973). Daha farkl bir dmesini saladna dikkat ekmekte
bak asjames Curran ve Jean Seaton dirler. Bu yazarlar, reklamclar siyasi
tarafndan ne srlmtr, onlar olarak destekledikleri gazetelere ilan
Britanya basn tarihini tarihsel adan verdiklerinden ve muhtemelen reklam
deerlendirdikleri, Sorumluluun Olma verilen rne gc yetmeyen okurlara
d G (Power Without Responsibility satlan yksek tirajl radikal gazeteler
-2003) adl kitaplarnda bu gre kar den ok, tiraj daha dk ama daha
km lardr. Damga vergisinin zengin okur kidesine sahip gazeteleri
kaldrlmasn radikal basnn poplerli tercih ettiklerinden reklamn kktenci
ini krma ve daha 'saygn' gazetelerin gazetelerin altn oyduunu iddia
satlarn destekleme giriimi olarak etmektedirler (Curran ve Seaton 2003).
grmlerdir. Curran ve Seaton'a gre,
Yirminci yzyln balarnda Birle
damga vergisi basn zgrl iin yeni
bir dnem amaktan ok, devlet yne ik Krallk'da Daily Mail, Daily Express,
Mirror ve N em O f the World gibi ii
timinin deil, bu kez pazar glerinin
snfndan oluan bir okur kesimine
bask ve ideolojik denetim kurduu bir
haberler, elence, yurtseverliin bir
dnemi beraberinde getirmitir.
karmn satan yeni bir gazete tr
(Medya denetimi konusu aada s.659-
ortaya kmtr. Bu evrede yeni medya
64'de tartlmaktadr.)
sahipliinin byk blm bir avu
Modern medya tarihinde gazete zengin mteebbiste younlamak
znde nemli bir gelimedir; nk tayd. 1930'larda Lords Beaverbrook,
ok farkl trde enformasyonu snrl ve Camrose, Kemsley ve Rothermere
kolaylkla oaltlabilir bir formatta Britanya ulusal ve yerel gazetelerinin
paketlemektedir. Gazeteler gncel % 50'sine ve Pazar gazetelerinin
olaylar, elence ve tketim mallarn %30'una sahipti.
633
M edya
llltUlM USM?MXUMlA<I<Ul.4-i
634
M edya
635
M edya
2
V
E
c11
.3
Btn
bireyler
1 5 .1 . ekil H an elere g re y a a v e top lu m sal snfa g r e gnlk telev izy o n izlem e s resi
Kaynak: Ofcom (2003) s. 3 2 den uyarlanmtr.
636
M edya
Business -1985) adl kitabyla Neil Putnam'n Tek bana Bovling Oynamak
Postman (1931-2003) gedrmidr. (Bowling Alone -2000) adl kitabnda
ve baka yerlerde de ileri srd
Postman' a gre televizyon elence
dnce, son otuz krk yl iinde top
gibi nemli konular gstermektedir,
lumsal sermayenin belirgin bir azalma
nk onun bilinen ifadesine gre
gsterdiini bulduu Birleik Devlet-
"biim ierii dlar". Bununla, bir
ler'de yapt aratrmaya dayanmak
'biim' olarak televizyonun ciddi bir
tadr. Putnam (1996) bu azalmann ba
'ierii' destekleme yeteneinin olma
sannn televizyon olduunu ileri
masn kast etmektedir. Postman'a gre
srmektedir.
aklc sav en iyi, karmak ve ciddi ierii
destekleyen basl szck biimin- Putnam, 1950'lerde toplumsal
deyken srdrlebilir. Yazl szcn sermaye llerinin doruk noktasnda
egemenlik srd "akl a" ondo- olduu yllarda Amerikallarn ancak
kuzuncu yzyla geri dner. Elektronik yzde 10'unun evlerinde televizyon
medyann yararlar konusunda Post olduunu vurgulamaktadr. 1959 ile bu
man daha kukucu olsa da, iddias rakam yzde 90'a ykselmitir. al
Marshall McLuhan'n "ara mesajdr" malar gnmzde ortalama bir Ameri
iddias ile baz benzerlikler tar (bkz. s. kalnn gnde drt saatini televizyon
631). Postman'a gre bir ara olarak izleyerek geirdiini tahmin etmekte
basn ussal bir halk yaratr, oysa dir (bu sreye televizyonun srf ak
televizyon elenen bir halk yaratr. Tele olduu zamanlar dahil deildir).
vizyonun egemen olduu bir toplumda A.B.D'de televizyon izlemeye ilikin
eidm ve siyasedn hepsi elenceye ihtiyatl bir tahmin, tek bana bu
indirgenir; kitabnn adnn da yanstt etkinliin ortalama bir Amerikalnn
gibi, kendimizi lesiye elendirmek bo zamann yzde 40'n almas
dnda bir ey yapmayz. demektir. Putnam, Amerikallarn
yaamlarn geirmelerindeki byk
Postman'n kitab iddetli itirazlarla
apta deime ile toplumsal sermayenin
karlamsa da, grgl aratrmadan
azald yllarn kesinlikle ayn zamanda
ok izlenimlere dayal olduu iin
meydana geldiine dikkat ekmektedir.
eletirilmitir. Bu eletiri Amerikal siya
set kuramcs Robert Putnam'n al Putnam kidesel televizyon izleme
malarna yneltilemez. ile toplumsal sermaye erozyonu
P u tn a m 'n 's o s y a l s e r m a y e 'n in arasndaki ilikinin yalnzca tesadfi
azalm as ile ilgi sav 16. Blm , olmadn iddia etmektedir. Eitim,
" rg tler ve A lar", s. 722-5'd e ya, toplumsal cinsiyet, gibi dier
ncelenmektedir. unsurlar da gznnde bulunduruldu
Daha nce grdmz gibi unda TV izleme, toplumsal gven ve
Putnam toplumsal sermaye ile yararl grup yeliiyle gl ancak olumsuz bir
toplumsal alar, karlkl zorunluluk biimde ilikilendirilmektedir. Ayn
duygusu, gvenilirlik, etkili davran lt kullanldnda gazete okumann
terbiye eden norm anlay ve genel toplumsal gven ve grup yelii ile
olarak insanlar eylemelerini salayan bants olumludur.
dier kaynaklara atfta bulunmaktadr.
637
M edya
638
M edya
n n i 8 Bn im m w J F ii n ( w -
lrne baklrsa dijital ve uydu televizyonu seyircilere sonsuz bir izleme seenei sunmaktadr.
639
M edya
640
M edya
15.2. ekil Birleik Krailkda internete eriime sahip haneler, 1998-2004 (%)
Kaynak: National Statistics Online (2004)
641
M edya
15.1. Tablo Dnyadaki nternet kullanclar: her biri 1000 kii (2000)
Btn gelimekte olan lkeler 40.9
Daha az gelimi lkeler 2.8
Arap Devletleri 28.0
Dou Asya ve Pasifik 60.9
Latin Amerika ve Karayipler 81.2
Gney Asya 14.9
Sahra alt lkeleri 9.6
Orta ve Dou Avrupa 71.8
OECD 383.1
Yksek gelirli OECD 450.5
Yksek insani gelime 382.6
Orta insani gelime 37.3
Dk insani gelime 5.9
Yksek gelir 445.8
Orta gelir 59.5
Dk gelir 13.0
Dnya 99.4
Kaynak: U N D P ( 2 0 0 4 )
642
M edya
643
M edya
644
M edya
645
M edya
Rupert Murdoch'un News Corporation irketi alt ktada iletilmektedir. News o f the World, The Sun, Twentieth
Century Foxur\ bir blm, Harper Collins ve Sky dahil holdingleri ok sayda dier nemli medya arasndadr.
646
M edya
647
M edya
648
Politikaclar hakknda bildiklerimizin pek ou televizyondan ya da g azetede okuduklarm zdan kaynaklanr.
MoBLeronH y lio y d
_____________________ d a
fi
B ir H e te r a s e k s e l i f t t e n . h e r k e s in n n d e
s r e k li h i r b i r l e r i n e s a r l p p t k le r i i in b i r
g a y h a r n t e r k e t m e le r i is te n m i !
S a rn : O n la r d a a y r m c lk y a p y o r la r ! B u b iz im
o n la ra y n e lik h o g r s z l m z d e h a k l h a le
f B t n s u la r d e r aJ e n a z
I m e b b e t ha p is le
L c e z a la n d rlm a l! o t $ P ^ l
E{ \
650
M edya
Zaman mekan kuruluu Ayn anda hazr Balamlarn ayrlmas; zaman Balamlarn ayrlmas; zaman
bulunulan balam ve mekana yaylan hazr ve mekana yaylan hazr
bulunma bulunma
Eylemin ynelimi zgl tekilere zgl tekilere ynelme Kapsam snrsz olan alclara
ynelme ynelme
ilikilere iaret eder. Bylesi etkileim dan ilintilidir. deoloji, fikirlerin insan
zaman ve mekana yaylr, ancak kiileri larn inan ve eylemleri zerine etkisine
dorudan birbirine balamaz; bu iaret eder. Bu kavram, sosyolojinin
yzden 'etkileimsi' terimi kullanlmak baka alanlarnda olduu kadar medya
tadr. Daha nceki iki etkileim tr almalarnda da yaygn olarak
diyalojiktir; kiiler birbirleriyle doru kullanlmaktadr. Ancak uzun zaman
dan etkileime girerler. Aracl szde dan beridir de tartmaldr. Szck ilk
etkileim monolojikdr; rnein bir TV kez 1700'lerin sonlarnda Fransz yazar
program tek ynl bir etkileim biim Destutt de Tracy tarafndan kullanl
dir. Program izleyen insanlar bunu mtr. Kendisi bu terimi "dnceler
tartabilirler ve cihaza doru birka sz bilimi" anlamnda kullanmtr.
edebilirler ancak kukusuz cihaz bu
yorumlara karlk vermeyecekdr. Ne ki, daha sonraki yazarlarn elin
de bu terim daha eletirel bir biimde
Thompson'un zerinde durduu kullnalmaya balanmtr. rnein
nokta, esas olarak Baudrillard'n da Marx, ideolojiyi "yanl bilin" olarak
benimsedii fikir, nc etkileim kabul etmitir. Gl gruplar, kendi
trnn dierlerine egemen hale konumlarn hakllatrmak iin dola
gelmesidir. Bu gn daha ok bu mda olan egemen fikirleri denetieye-
etkileim tarz yaamalarmzda i ie bilmektedirler. Bu nedenle Marx'a gre
gemi durumdadr. Thompson yaa din ounlukla ideolojiktir: yoksullara
mmzdaki zel olan ve kamusal olan ellerindekileriyle yetinmelerini retir.
arasndaki dengenin, kide iledim ara Toplum zmlemecisi, gszlerin
lar tarafndan deitirildiini; kamusal kendi yaamlar hakknda doru bak
alana eskisinden daha fazla arlk ass kazanmalar -kendi yaam koul
verildiini, bunun da sklkla tartma larn iyiletirebilmek iin harekete
ve anlamazla neden olduunu ne gemeleri iin- ideolojinin arptmala
srmektedir. rn ortaya karmaldr.
d e o lo ji v e m e d y a Thompson, de Tracy'nin grn
letiim aralarnn incelenmesi, yars^ Marx'n grn de eletirel
ideolojinin toplumdaki etkisi ile yakn ideoloji kavram olarak grmektedir.
651
M edya
652
M edya
653
M edya
654
M edya
Hipodermik model, medya mesajlarnn izleyiciler tarafndan edilgin bir biimde alndn varsayar. Bylesi
fikirler zellikle televizyonun ocuklar zerindeki etkisi ile ilgili iddialarda rtk olarak bulunmaktadr.
655
M edya
656
M edya
Medya ve iddet
ya da tekilere yneltilmi korku ya da
Televizyon programlarndaki id fiziksel g kullanm olarak tanm
det zerine ok sayda alma yaplm lanmtr. Televizyon dizilerinin en
tr. En youn almalar 1967'den son yksek iddet ieren programlar olduu
raki her yl btn nemli Amerikan anlalmtr: Saat bana 7.5 iddet
yaym istasyonlar alarnda izlenme ieren grnt oranyla programlarn
orannn en yksek olduu saaderle, ortalama yzde 80'i iddet iermekte
hafta sonu gn iindeki yayn saatierin- dir. Her ne kadar ldrme fiili
den rnekleri inceleyen Gerbner ve gereklemiyorsa da ocuk programlar
yardmclar tarafndan gerekletiril ok daha yksek iddet dzeyi iermek
mitir. iddet ieren eylemlerin ve tedir. izgi filmler, btn teki prog-
grntlerin say ve sklklar belirli ramlardakine oranla ok daha fazla
alanlardaki program trlerine gre sayda iddet eylemi ve grnts
tablolanmtr. Aratrmada iddet, iermektedir (Gerbner 1979, 1980;
fiziksel zarar ya da lm ieren, kendine Gunter 1985).
657
M edya
658
M edya
659
M edya
660
M edya
661
M edya
662
M edya
" in 'in Byk Gvenlik Duvar" gru plar ve ilan tahtalar, d evletin eitli d enetim
nlem lerinin hedefndedir.
in'in in tern eti san srlem e ab alan tekn oloji, hukuk
ve insan g c m arifetiyle gerek lem ek ted ir. in'de in tern ette s r f yapan 9 4 m ilyon kii iin ne
in'deki 'gvenlik duvar' (bilgisayar uzm anlar fark etm ek ted ir? T ek n o -lib ertery en lerin tartm a
arasnda byle bilinir) yoluyla eriim i n ered eyse fo ru m u Slashdotdak b ir tartm a konusu budur. yi
btnyle en gellenen B B C 'y e g re 5 0 .0 0 0 'd e n fazla niyetli bir Batl'nn n s z "varsayalm Slashdot
farkl inli o to rite , intern ettek i trafii izlem enin okuyabiliyorsunuz v e ynetim inizin olaslkla
dnda b aka b ir i yapm am aktadr. B u ifade okum anz tercih etm ey ece i b ir dizi w eb sayfas
zgrl yasan ve m ah rem iyete kitlesel saldrya v aro lan " bir dizi balant nerdiin d e, H u n g Wei
izin veren tek b ir yasal dzen lem e bile yoktur. D a h a L o yazd b ir p o ste rd e yle karlk v erm itir:
d o ru su d zin elerce yasada y zlerce m ad d e, sansr "D e fa la rca in'e gittim ve in'in eitli
yoluyla siyasi d zen i salayan ynetim in yetkilerini blgelerind en gelen H l-B 'le rle (A B D dndaki
rtb a s etm eye alm aktadr. lkelerden gelen g eici iiler) altm . Yukardaki
balantlarda s z edilen b t n e n fo rm asy o n
2 0 0 4 -2 0 0 5 'de in'de nternetin Filtrelenmesi: Bir lke
hakknda hepsi bilgi sahibiydi; o u le yem ei
ncelenmesi adl, g n m ze kadar in'de in tern etin
b oy u n ca bu konular hakknda tartm aya girm eye
filtrelenm esiyle ilgili yaplan en ayrntl alm aya
ekinm iyordu. 1 .6 m ilyar inlinin bu e n fo rm asy o n
g re , lkedeki san sr rejim i byk veri kapasitesine
p aralarnd an kati olarak habersiz olduunu
sahip b ir a b esleyen om u rg ad an in tern et kafeye
dnm ek B at (kendim i A m erikal varsayyorum )
k adar u zanm aktadr. in iletiim altyaps veri
p ropagan dasn n yllardr zo rla kabul ettirilm esinin
paketlerinin a ierisinde tasarlanm 'b o m a
d o ru d an bir so n u cu d u r."
n o k ta la rn d a filtrelenm esine izin verm ek ted ir,
caydrc etki y aratm as iin yasaklanm ieriin G erek ten d e, [2005'd eki] Ja p o n y a kart
soru m lu lu u -yazara, a b arn d rm a h izm eti v eren e g sterilerd e inlilerin devletlerinin dikkatli
v e o k u ra kadar- b iro k tarafa geniletilir. B t n sansrn alt etm ek iin ce p telefonu nd an m etin
bun lar m akine v e insan san sr ve so n u n cu su da m esajlar (SM S), anlk m esajlar, e- p ostalar, ilan
oklukla gnlllerin sk g zetim i altnda tahtalar ve w eb gnlkleri gibi a halindeki
gerekletirilir. teknolojileri kullanarak nasl iletiim kurup
rgdendikleri rn ek olarak verilm itir. D o al
N isan'daki A B D - in E k o n o m ik v e G venlik T efti
olarak buradaki tartm a o to ritelerin bu
K o m isy o n u n u n rap o ru n u sunarken A k A
p ro testo lara ynelik kararsz kalm alardr- bir w eb
G iriim i (O p e n N e t Initiative) yneticisi J o h n Parley
gnlks bu h uzursuzluklar srasnda devletin
b u sistem in dallanp budaklanm asnn "katlm c
de kendi SM S'lerini gnd erd iini bildirm itir:
d em ok rasiye inanan herkesi ilgilendirm eli" g r n
"n san lard an v a tan p erv er duygularn d o ru
vurgulam aktadr. O N I , tpk kimileri tarafndan
kanaldan, yasalara uyarak ve dzeni koruyarak
yasaklanan ru h ani h arek et Falu n G o n g ile
ifade etm elerini istiyoru z".
ilikilendirilen H o n g K o n g m erkezli E p o c h T im es
tarafn dan baslan ve b ir dizi stundan oluan in, henz pek ilen m em i a iletiimini d aha
K o m n ist P a rti zerin e D o k u z Y o ru m 'u n rafine hale getirerek yeni km akta olan teknoloji
detaylandrlan sitelerin yzde 90'n n d a olduu gibi, ynna ayak u yd urm ak z o ru n d a k alacak tr...
m u h alif siyasi partilerle ilikili sitelerin yzd e 60'n a G em itek i rn ek lere bakldnda devletin san sr
eriim in engellendiini bulm utur. arknn g elecekteki bu tehditleri
karlayam ayacan varsayam ayz.
S ans r W o rld W id e W eb'le de kalm am aktadr.
Kaynak: H ogge (2005) Bu makale nceden bamsz Online bir
O N I'n in 2 0 0 2 'd e in'le ilgili derledii so n rap o ru n a
gazetede yaynlanmtr
g re , ifade zgrl k on usun da u m u t vaad eden
http://www /opendem ocracy.net/ O p en D em ocracy'n in izniyle
yeni in te rn e t tem elli teknolojileri de hedeftedir.
yeniden baslmtr.
E le k tro n ik p o s ta san sr o u kim senin (buna
inlilerin kendisi de dahildir) dnd kadar
snrlandram az deilse de w eb gnlkleri, tartm a
663
M edya
664
M edya
665
M edya
666
M edya
667
M edya
668
M edya
669
M edya
15.3. ekil Uluslararas gielerd e gelm i gem i en fazla gelir g etiren filmler, Nisan 2 0 0 4
Kaynak: Internet Movie Database < http://www.ibdb.com /Top>; UNDP (2004),s. 97
670
M edya
671
M edya
672
M ed ya
B tn K ! ! * !
nfusu olan bir lkede yalnzca bir Ali Mohammadi (1998) slam
Disney konu park varsa bu durum 280 lkelerindeki medyann kreselle
milyon nfuslu ABD'deki be konu mesini salayan glere verilen karl
parkyla karlatrma kabul etmez" aratrmtr. Devlet snrlarnn tesin
(alntlayan Gittings 1999). de ileyen uluslararas elektronik
imparatorluklarn ykselmesi, kltrel
Ancak sz konusu olan yalnzca kimlie ve ou slam devletinin ulusal
popler elence biimleri deildir. karlarna tehdit olarak alglanmak
Haberlerin, be byk haber ajans tadr. Mohammadi'ye gre medya
tarafndan denetlenmesinin iletilen firmalarnn dardan gelen hcumuna
bilgide "Birinci Dnya bak asnn" kar gsterilen diren, sessiz tepkiden
hakim olaca anlamna geldii ileri Batl uydularn yasaklanmasna kadar
srlmektedir. Bu nedenle haber deimektedir. Medyann kreselle
yaynlarnda dikkatin zellikle felaket, mesine gsterilen tepki ve her lkenin
kriz, askeri mdahale dnemindeki, harekete gemesi byk lde Batl
gelimekte olan lkelere yneltildii: smrgeciliin kaltna ve modernle
sanayilemi lkelerdeki dier gnlk menin tecavzne verdikleri karln
haber dosyalarnn gelimekte olan kapsamn yanstmaktadr. Medyann
lkelerdeki yayn kapsamna alnmad kresellemesine verilen slami karlk
iddia edilmektedir. lar zmlerken Mohammadi, devlet
Batnn, zellikle de Amerikan leri genel kategoride ele almaktadr:
kltrnn kresel olarak yaylmas modernist, karma, geleneksel.
baz blgelerde nefrete neden olmak 1980'lerin ortalarna kadar slam
tadr. Bunun da dnyann pek ok dnyasndaki televizyon programlar
blgesinde anti-Amerikanc dnce nn ou ya ulusal snrlar ierisinde ya
lerden oluan bir dalgaya katks da yirmi devleti kapsayan -pan-Arap
olmaktadr. uydu yayn a- Arapsat yoluyla retilip
Direni ve kresel medyaya datlyordu. Yaymclktaki liberalle
alternatifler me ve kresel uydu televizyonunun
gc, slam dnyasndaki televizyonun
Kresel medyann kapsama alan snrlarn dntrmtr. 1991'de
ve gc inkar edilemese de, btn Krfez Sava srasnda ortaya kan
lkelerde medyann hcumunu yava olaylar, Ortadou'yu kresel medya
latmaya ve medya rnlerinin niteliini, endstrisinin ilgi oda haline getirmi
yerel gelenekleri, kltrleri, ncelikleri ve blgedeki televizyon yaymcl ve
yanstacak biimde ekillendirmeye denetimini anlaml bir biimde
hizmet eden gler bulunmaktadr. etkilemitir. Bahreyn, Msr, Suudi
Din, gelenek, popler bak alar, Arabistan, Kuveyt, Dubai, Tunus ve
medyay ciddi bir biimde frenlerken, rdn gibi lkelerin hepsinin 1993'de
yerel dzenlemeler ve yerli medya uydu kanallar kurmaya balamasyla
kurulular, kresel medya kaynak uydular hzla yaylmtr. 1990'larn
larnn etkilerini snrlandrmada nem sonunda ou slam devleti kresel
li rol oynamaktadr. medya programlarna ulama imkanna
673
M edya
674
M edya
675
M edya
676
M edya
zet
1. K itle ile tiim aralar m o d e rn to p lu m d a esasl b ir sk tek rarlan r olm u tu r. K re s e l m edya
ro l oy n ar d u ru m a g elm ilerd ir. K itle iletiim aralar en d strisin e -m zik , tele v izy o n , sin em a, h ab erler-
-g a z e te le r, d ergiler, telev izy o n , radyo, sin em a, az sayda o k u lu slu irk et hakim dir.
v id eo la r, C D 'le r v e d i er aralar- o k sayda izleyiciye
7. G n m z d e tek b ir d nyad a ik a m et etti im iz
u laan ve y aam m zd a d erin etk ileri o la n aralardr.
h issi b y k l d e m ed y a v e ile tiim in uluslararas
M ed y a y aln zca e le n ce su n m az, g n l k y aam d a
faaliyet alan n n b ir so n u cu d u r. B ir e n fo rm a s y o n
k u lland m z e n fo rm a s y o n u n b y k b ir k sm n
d zeni d nyas, -e n fo r m a s y o n m allarn n retim ,
te m in ed e r v e o n la r b iim len d irir
d atm v e t k etim in i salayan uluslararas sistem -
2 . G a z e te le r ilk k id e ile tiim aralar arasn d a en ortay a k m tr. D n y a e n fo rm a s y o n d zen in d e
n em lisid ir. G a z e te le r n e m li olm ay s rd rseler de, san ayilem i lk elerin st n k o n u m u g z n n d e
d aha y en i iletiim aralar zellik le radyo ve bu lu n d u ru ld u u n d a, o u k im se g elim ek te olan
tele v izy o n d a o n a ek len m itir. lk elerin m edya em p ery a liz m in in yeni b ir b iim in e
m aru z kaldn d n m ek ted ir. o u e le tirm e n
3. n te r n e tin yan sra telev izy o n so n krk yldr
m edyad aki g c n b ir k a irk etin ya da g l
m ed y ad a g r le n en n em li g elim ed ir. o u lked e
k iilerin elind e y o u n lam asn n d em o k ra sisin
telev izy o n yaynn y n etim in e d ev let d o ru d an
iley iin in altn o y m asn d an kayg duym aktadr.
k atlm ak tad r. U y d u v e k ab lo te k n o lo jisi tele v izy o n u n
n iteli in i k k te n b ir b iim d e d e itirm ek ted ir; kam u 8. B ir dizi farkl m ed y a k u ram g elitirilm itir. In n is
tele v iz y o n yayncl o k sayda k an aln varl ve M c L u h a n m ed y an n ile ttik lerin in n iteli in d en
y z n d en izleyici payn g id ere k y itirm ek te d ir; d ev let o k , b u n u nasl ile ttik leri a sn d an to p lu m u
y n etim le ri tele v iz y o n p ro g ra m la rn n ieri i zerin d e etk iled i in i n e s rm lerd ir. M c L u h a n 'n
d aha az d e n etim sahibidir. ifad esiy le "a ra m e sa jd r": rn e in telev izy o n
in san larn d avran ve tu tu m larn etk iler n k
4. S o n yllarda yeni iletiim tek n o lo jilerin d ek i
g a z e te v e kitap g ib i d i er aralard an n itelik olarak
ile rle m e le r tele k o m n ik a sy o n u -m e tin , ses ve
o ld u k a farkldr.
im g elerin te k n o lo jik b ir ara k u llanarak u zak tan
ile tiim iy le- d n m e u ratm tr. D ijita lle m e , fib e r 9. te k i n e m li k u ram clar arasn d a H a b e rm a s,
o p tik v e uydu siste m le rin in o rta k alm as b irk a B au d rillard , T h o m p s o n bu lu n m ak tad r. H a b e rm a s
m ed y a fo rm u n u n te k b ir arata b irle tirilm esi o lan m ed y an n "k am u sal a lan " yaratm ad aki ro l n e
m ultim ed yay ve b ire y lerin g rd k leri v e iittik lerin e iaret etm ek ted ir. B au d rillard M c L u h a n 'd a n
e tk in o la ra k k atlm n salayan etk ileim li m edyay d erin d en etk ilen m itir. Y e n i m ed y an n , zellik le
olan ak l h ale g etirm itir. telev izy o n u n y aad m z g erek li i g e re k te n
d eitird ii in an cn d ad r. T h o m p s o n k ide iletiim
5. n te r n e t em sa lsiz dzeyde karlkl b a lan t ve
aralarn n yeni b ir to p lu m sa l etk ileim b iim in i,
karlkl etk ileim dzeyi salam aktad r. D n y a
g n l k , to p lu m sa l etk ileim d en d aha snrl, d ar ve
a p n d a in te rn e t k u llan clarn n says hzla
tek y n l o lan aracl iletiim si iletiim i yarattn
artm a k ta d r v e n n e tam am la n a b ilen etk in lik lerin
n e s rm ek ted ir.
alan g e n ilem ey i s rd rm ek ted ir. In te r n e t h e y eca n
v erici yeni im k a n la r su n m ak tad r, a n c a k k im ileri
in te rn e tin to p lu m sa l so yutlan m ay v e g e r e k isim lerin
g iz le n m e sin i tev ik ed erek in sa n ilikilerin in v e
to p lu lu k la rn n altn o y m asn d an kayg d uym aktadr.
677
M edya
Dnme sorular
1. lke ynetimleri ulusal kltrleri uydunun ya da kablolu televizyonun yaygnlamasn
snrlandrmak suredyle korumaya almal mdr?
2. Internet otoriter ynedmleri sarsar m? Daha eski medyann bu konudaki etkisi farkl
mdr?
3. Eer tek bilgi kaynanz pembe diziler olsayd, lkeniz hakkndaki grleriniz hangi
alardan arptlm ve eksik olurdu?
4. Mzik endstrisinde sahipliin younlamas tketici seeneklerinin azalmasna yol aar
m?
5. letiimin kresellemesi kltrel farkllklar anlamamz m yoksa o farkllklar ortadan
kaldrmamz m ilerletir?
Ek kaynaklar
Chris Barker, Television, Globali^ation and Cultural Identities (Buckingham: Open University
Press,1999).
Timothy E. Cook, Governing mth the N em : The N em Media as a Politcal lnstitution (Chicago: The
University of Chicago Press,1998).
David Croteau ve William Hoynes,MeidaSociety, 3. basm (London: Sage, 2003).
David Deacon, Michael Pickering, Peter Golding ve Graham Murdock, Researching
Communications: A Practical Guide toMethods in Media and CulturalAnalysis (London: Arnold,l 999).
Lawrence Grossberg, Ellen Wartelle ve D. Charles Whitney, Mediamaking:MassMeida in Popular
Culture (London: Sage, 1998).
Deni McQuail,MXJ Communciaiton Theory, 4. basm (London: Sage,2000).
James Slevin, ThelnternetandSociety (Cambridge: Polity, 2000).
John Thompson, The Media andModerntiy (Cambridge: Polity, 1995).
James Watson, Media Communciaication, 3. basm (BaSingstoke: Macmillan, 2003)
nternet balantlar
Foundation for Information Policy research (UK) http://www.fipr.org
The Modern Journals Project http://www.modjourn.brown.edu
NewsWatch http://www.neswswatch.org
O EC D IC T Homepage
http:www.oecd.Org/topic/0,2686,en_2649_37409_l_l_l_l_37409,00.htm l
Theory.org http://www.theory.org.uk
678
indekiler
rgtler
Birer brokrasi olarak rgtler
rgtlerin fiziksel dzeni
Dnyay saran rgtler
Ekonomik rgtler
F
Eer kasann arkasnda olup
bitenlere bakarsanz, muhtemelen
alanlarn her birinin basit ilerde
uzmanlam olduunu da grrsnz:
Biri kzartmalar hazrlarken, dieri
zgaradaki burgerleri evirmekle
meguldr; ncs ise kzarm
burgerleri ekmeklerin arasnda koyar ve
zerine salatasn ekler. Srecin kata
kann otomatikletirilmi olduunu
da fark edebilirsiniz -milkshakeler yal
Bugne kadar hi McDonalds'da nzca bir dmeye baslarak hazrlanr;
yemek yediniz mi? Muhtemelen yemi- kzartclarn scaklklar ve zamanlayc
sinizdir. McDonalds'a bir dahaki gidii lar, alanlara yemein ne zaman hazr
nizde restorann nasl rgtlendiine olacan belirtir; hatta kasalarn bile her
dikkat edin. teki restoranlarla kyas e iin bir dmesi vardr, bylece
ladnzda dikkatinizi ekecek en
byk farkllklardan biri, restorandaki
btn bir srecin nasl verimli olduu
ya da en azndan yle grnddr-
restorana kurt gibi ackm halde
girseniz bile annda doymu olarak
kabilirsiniz. Size masanz gsterip
sipariiniz alacak bir garsonla muhatap
olmak yerine, dorudan kasaya gider ve
yemeinizi orada kendiniz alrsnz.
Eer ieride yemeyi tercih ederseniz,
masa rts olmadn, atal bak
takmnn asgari dzeyde tutulduunu
grrsnz. Tepsi dnda yemeinizi
yiyebilmeniz iin gerekli olan her ey,
yemein geldii pakede birlikte, tek
kullanmlktr. Yemeinizi yedikten
sonra pake alr ve pe dkersiniz.
Aslnda McDonalds'daki her yemek ve
hizmet kolayca nicelletirilip hesapla
nabilir. McDonalds'n hedefi para
nzn alabileceinin en fazlasn Big
Mac ya da byk boy kzarm pata
tes gibi zel menleri size sunmaktr.
McDonalds'n kurucusu Ray Kroc,
hamburgeri ve milkshake'i elli saniye
den ksa bir srede mteriye sunmay
hedeflemitir.
682
r g tle r v e A la r
683
r g t le r v e A la r
684
r g tle r v e A la r
685
r g tl e r v e A la r
686
memurlarn ilerini yazl kurallar mitir. Bununla birlikte, brokrasinin
ynetir. Bu, brokratik grevlerin verimsiz de olabileceini grm ve
yalnzca birer usul meselesi olduu ou brokratik iin kreltiri olduunu,
anlamna gelmez. Memuriyette yaratc yeteneklerin gelitirilebilmesi
yukar doru kldka kurallar iin ok az frsat sunduunu da kabul
daha fazla durumu kapsayacak etmitir. Weber toplumun ussallatrl
biimde geniler ve yorumlanma masnn olumsuz sonular olabilece
lar esneklik ister. inden korkmusa da, brokratik usul
lerin ve memuriyetin yaamlarmz ze
3. Memurlar tam gn alrlar ve
rindeki etkilerinin brokratik rgt
dzenli maa alrlar. Hiyerarideki
lerin teknik adan verimli olabilmeleri
her iin belirli sabit bir creti vardr.
iin dediimiz bir bedel olduu sonu
Bireylerin rgt iinde kariyer
cuna varmtr. Weber'le ayn kayglar
yapmalar beklenir. Terfiler yete
tayan ve toplumun McDonalds-
nee, kdem derecesine ya da her
latrlmas grn bu blmn he
ikisinin bileimine bal olabilir.
men banda ele aldmz George Rit-
4. Bir memurun rgt iindeki zer gibi bu geliimi eletirenler, ussal
grevleriyle dardaki yaam rgtlerin verimlilii karsnda denen
arasnda bir ayrm vardr. Memu bedelin Weber'in sandndan daha
run ev yaam iyerindeki etkinlik byk olup olmadn sorgulam-
lerinden farkl olduu gibi, fiziksel lardr.
olarak da ondan ayrlmtr.
brokrasilerde resmi ve gayr resmi
5. rgtn hibir yesi ilettikleri ilikiler
maddi kaynaklarn sahibi deildir.
Weber'e gre, brokrasinin geli W eber'in brokrasiye ilikin
imi, iileri retim yollarnn zmlemesi, ncelii rgt iindeki
denetiminden uzaklatrmtr. resm i ilik ilere, yani rgtn
Geleneksel topluluklarda, iftiler tznde aka belirtildii biimiyle
ve zanaatkarlar genellikle retim insanlar arasndaki ilikilere verir.
sreleri zerinde denetim sahibiy Weber rgt iindeki gayr resmi ili
diler ve kullandklar aletler kiler ve kk grup ilikileri konusunda
kendilerine aitti. Brokrasiler pek fazla ey sylememitir. Ama gayr
deyse, memurlar altklar yaz resmi yollar, brokrasilerde baka trl
hanelerin, oturduklar masann ya elde edilemeyecek bir esneklik salarlar.
da yazhanedeki ara gerecin sahibi Bu konuda klasiklemi bir
deildirler. almasnda Peter Blau (1963), grevi
Weber, bir rgtn ideal brokrasi gelir vergisi ihlallerini incelemek olan
tipine ne kadar yakn olursa, ulamak bir devlet dairesindeki gayr resmi
amacyla kurulduu hedeflere ulama ilikileri incelemitir. Dairede alan
konusunda da o kadar baarl olacana memurlarn nasl halledebilecekle
inanyordu. Sklkla, brokrasileri rinden emin olmadklar bir sorunla
ussallk (bkz. 1. Blm) ilkesine gre kar karya kaldklarnda bu sorunu
ileyen karmak makinelere benzet derhal amirlerine bildirmeleri gerek
687
r g tle r v e A la r
688
r g t l e r v e A la r
689
r g t l e r v e A la r
690
r g t le r v e A la i
Brokrasi g e r e k te n d e o kadar kt m ?
alan g r le r in i in c e le r. B a u m a n , k in c i D n y a S a v a s o y k n m , N a z ile r in r k in a n la n n n , b r o k r a s in in
s ra s n d a y a a n a n Y a h u d i s o y k n m g ib i b y k fe la k e d e r in te m e lin i o lu tu r a n k u ra lla rn ta r a fs z c a u y g u la n m a s
691
r g t le r v e A la r
692
fg O tle f v e A g U f
1940lara ait bir rgtn sekreterlik ksmnn fiziksel rgtlenme biimi, alanlarn srekli yakn gzetim altnda tutulduklar
anlamna gelmektedir. Modern rgtlerdeyse, gzetim yeni biimlere brnme eilimindedir.___________________________
693
r g tle r v e A la r
694
r g t l e r v e A la r
695
r g t le r v e A la r
Gzetim altna alma: hapishane Bentham'n Panopticon modeline gre ina edilmi
bir hapishane.
696
r g t le r v e A la r
697
r g t le r v e A la r
698
rg tle r ve Alar
sinin belli snrlar vardr, zira askeri Yirminci yzyln balarnda -elde-
glerin denedmi nihayetinde bu ye ki veriler stnkr olmakla birlikte-
uluslarn elindedir. Szgelimi Bos yaklak dzine kadar UD vard.
na'daki ve Somali, Ruanda gibi Afrika 1981 itibaryla saylar 1039'a ykselmi
lkelerindeki vahi i savalar srasnda tir; 1996 itibaryla ise bu say 1830'u bul
BM'in bar salama ve koruma konu mutur (Union o f International
sundaki giriimleri etkisiz kalmtr. Associations 19967). Gnmzdeyse,
yaklak olarak 5500 uluslararas devlet
UD'ler genelde ye lkeler
rgt vardr (Union of International
arasndaki g dengesizliklerini
Associations 2002).
yanstma eilimi tarlar. Szgelimi, BM
Gvenlik Konseyi uluslararas bar Uluslararas sivil toplum rgtleri
korumadan ve gvenlii salamadan
sorumludur; dolaysyla, BM iindeki en ikinci kresel rgt tipi, bireyler ya
gl rgttr. Gvenlik Konseyi'nin da zel rgtler arasnda yaplan
eylemleri zerinde, konseyin be daimi anlamalarla kurulmu olan uluslararas
yesi olan Britanya, ABD, in, Fransa rgderden oluan uluslararas sivil
ve Rusya'nn nemli bir denetimi vardr. toplum rgtleridir (UST). Uluslar
Geriye kalan on lke BM genel meclisi aras Sosyoloji Birlii, Uluslararas
tarafndan iki yllna seilirler ve daimi Kadnlar Konseyi ve evreci Yeil Bar
yeler kadar nfuz sahibi deildirler. rgt bu tip rgdenmelerin nde
699
rg tle r v e A lar
McDonalds, son yllarda sat oranlarnda yaad dn ardndan kendini yeniden dzenlemeye alyor.
Yeni grnmyle Londra ubesini bir bardan ya da kafeden ayrmak artk hemen hemen imkansz.
700
r g t le r v e A la r
701
r g tle r v e A la r
702
r g t le r v e A la r
703
r g f i t l e r v e A la r
704
r g tle r v e A la r
705
r g t le r v e A la r
iblm -dnya pazar iin retilen hallederler. Son olarak, ynetim yaps
mallar konusunda blgeleri snai ya da uluslararas olan geosentrik ulusar
tarmsal retime gre veya ustala gre irketlerden sz edilebilir. Ynetim
ayran bir zelleme- konusunda kilit dizgeleri kresel bir taban zerine
neme sahiptirler (Frbel, Heinrichs oturtulmutur ve koullar gerektirdi
1979; McMichael 1996). Dnya inde bir lkeden dierine yolculuk
ekonomisi de tpk ulusal ekonomilerin yapan, gezici denebilecek st dzey
belli noktalardayounlatklar gibi, belli yneticilere sahiptirler.
bir yerde toplanmaktadr -yani az
Tm ulusar irketler arasnda,
saydaki ok byk irket tarafndan
Perlmutterci anlamda en gl etno
ynetilmektedirler. Birleik Krallk ve
sentrik yapya sahip olan irkeder,
dier nde gelen sanayilemi lkelerin
Japon irkederidir. Dnya apndaki
bazlarnda, ulusal alanda nfuz sahibi
etkinlikleri ana irket tarafndan, bazen
olan irkeder ayn zamanda uluslararas
Japonya devletinin de ie karmasyla,
alanda da varlklarn olduka geni
ok sk bir biimde denetienir. Japon
erimli bir alanda hissettirirler. Dnya
Uluslararas Ticaret ve Sanayi Bakanl
daki ou retim sektr oligopoldr -
(UTSB), Japon temelli yabanc giriim
retimin denetimi pazara egemen olan
lerin izlenmesinde Bat devletlerinden
ya da drt irketin elindedir. Son
ok daha dorudan ie karr. UTSB,
yirmi ya da otuz yldan bu yana oto
son yirmi ylda Japon irkederin deniz
motiv, mikro ilemci ve elektronik
ar lkelere yaylmasn dzenleyen bir
sanayilerinde ve dnya apnda kendine
dizi ilerleme tasars oluturmutur.
pazar bulabilen dier kimi tketim
Ayrks Japon irketi tiplerinden biri,
mallarnn retimi konusunda uluslar
byk ticaret irketleri olan sogo
aras ogopoller ortaya kmtr.
shosa'it. Bu irkeder, ana amalar
H.V. Perlmutter (1972) ulusar ticareti desteklemek ve parasal kaynak
anonim irketleri e ayrr. Bunlardan salamak olan devasa holding-lerdir.
ilki, irket siyasetinin irketin kurulduu Dier irketlere parasal, rgtsel ve
lkede konulanm olan genel merke bilgisel hizmeder sunarlar. Japon ithalat
zinde oluturulduu ve uygulamaya ve ihracatnn yarya yakn, on byk
geirildii etnosentrik ulusar sogo shosa yoluyla gerekletirilir.
irkederdir. Dnyann farkl yerlerinde Mitsubishi gibi kimi sogo shosalar, retim
bulunan yan kurulular ve tesisler, ana de yaparlar (Japon anonim irkederi, s.
irketin kltrel uzantlar durumunda 711-13 'de daha ayrntl biimde
dr- uygulamalar dnya genelinde belli incelenmitir).
bir standarda sahiptir. kincisi ise,
denizar yan kurulularn yerel irket Kresel lekteplanlama
lerin ynetimine brakld polisentrik Kresel irketler, gerek anlamda
ulusar irketlerdir. Asl irketin kresel bir planlama yapabilen ilk
kurulduu lke ya da lkelerde bulunan rgderdir. Szgelimi Pepsi ve Coca-
genel merkez irket siyasetinin ana Cola reklamlar dnyadaki milyarlarca
tzn belirlerken, yerel irkeder insana ulaabilmektedir. Gelimi
ilerini bu tzk erevesinde kendileri kresel alara sahip olan birka irket,
706
rg tle r ve Alar
707
r g t l e r v e A la r
708
rg tle r v e Alar
Kadnlar ve irketler
Yaklak yirmi ya da otuz yl
ncesine dek, rgder zerine yaplan
almalar toplumsal cinsiyet sorununa
eilmiyorlard. Gerek Weber'in kuram
gerekse bu kurama verilen etkili
yandar, erkeklerce yazlm ve erkei
merkeze almtr. Gelgelelim 1970'lerde
ykselie geen feminist hareket,
Barbara, hazrladn rapor g a y e t yiydi am a farkl rgder ve brokrasi de dahil olmak
cinsiyetler farkl dilleri konuurlar. Bu yzden, zere toplumun tm temel kurumla-
sylediklerinin tek kelimesini dahi anlamadm.
rndaki toplumsal cinsiyet ilikilerinin
mercek altna alnmasn salad.
egdml biimde alabilmekte Feminist sosyologlar yalnzca rgt
dirler. Uluslar halen snrlarnda iindeki cinsiyet eitsizlikleri sorununa
gerekletirilen para, kaynak ve bilgi odaklanmakla kalmayp modern rgt
akn denetim almaya uramakta lerin kendilerinin de toplumsal cinsiyet
drlar. Ne var ki modern iletiim i bir tarzda gelitiklerini ortaya
teknolojileri bunu artk son derece kardlar.
gletirmektedir. Bilgisel ve mali Feministler modern rgtlerin
kaynaklar, dnyann bir ucundan ortaya knn ve brokratik kariyerin
dierine k hznda hareket eden belli trden bir toplumsal cinsiyeti
elektronik darbelerle ulaabilmektedir. dzenlemeye baml olduunu ileri
Ulusar irketlerin rnleri de srdler. Toplumsal cinsiyetin modern
benzer ekilde, uluslararas niteliklere rgderin yapsna iki yolla sokulduu
sahipdr. Bir maln Britanya'da m yoksa nu sylemektedirler. Birincisi, brokra
baka bir yer de mi retildii sorusunu siler meslek yaamna zg bir
kolayca yantlamak artk mmkn toplumsal cinsiyet ayrmyla ralanrlar.
deildir. Kadnlar byk kideler halinde i
pazarna girdikleri andan itibaren dk
Kitabn K resellem e ve D eien
D n y a ( s .9 2 ) b a lk l ik in c i
cretli sradan ilerin yapld meslek
blm nde halis muhlis bir Am erikan gruplarna ayrma eilimi mevcuttur.
o y u n ca rn e i olarak B arb ie'y i Bulunduklar mesleki konumlar genel
incelem itik. de kadnlarn erkeklere tabi klndklar
Barbie'nin paketinde in'de imal ve fazla terfi imkan bulunmayan yerler
edilmitir yazmaktadr ama bu di. Kadnlar ucuz ve gvenilir igc
blmden kan sonular nda, olarak kullanlyor ama erkeklere kari
bebein bedeninin ve giysilerinin yerlerini gelitirebilmeleri iin tannan
Ortadou ve Uzakdou'dan yolculua frsatlardan yoksun braklyorlard.
709
r g tle r v e A la r
710
r g t le r v e A la r
711
rg tle r v e Alar
712
r g t le r v e A la r
713
r g t le r v e A la r
Kreselleen bir ekonom ide rekabet edebilmek isteyen kmaktadr: yksek teknolojiden anlayan ayrcalkl bir
irkederin biliim teknolojilerine -bilgisayara ve iletiimle ii snf ve daha aa mevkilere ekilmi kiilerden
ilgili donanmlara- yatrm yapmas bir zorunluluk haline oluan bir ii snf. Bununla birlikte, sra iilerin irket
gelmitir. Mali sektrdeki irketler, uluslararas para ynetimiyle maa, alma saaderi ve maddi kazan
piyasalarndaki para aklarm byk lde bilgisayarlar konularn grm esine geldiinde, iilerin taviz
yoluyla salarlar; retici irkederse, egdml bir kresel vermemek iin birlik olmalar arttr. Yksek teknolojiye
retim srecinin gerekletirilebilmesi iin iletiim uyum salam ayrcalkl iiler daha aa mevkilere
aralanna bel balarlar; mteriler, irketlerin mteri ekilmi iilerle iyerinde atma m yaayacaklardr,
hizmetleri blmlerinden, kendi hesaplarna gnn yirmi yoksa ynetimin yannda m yer alacaklardr? G elecekte,
drt saati boyunca Internet ya da telefon araclyla eriim iilerin haklanmn ve imtiyazlarn durumu pekala bu
talep ederler. Ksacas, biliim teknolojileri i dnyasnn sorunun yantna bal olarak belirlenebilir.
temel altyapsnn bir paras haline gelmitir.
kincisi, yeni iletiim teknolojileri okuluslu irkederin
Sz konusu yeni teknolojilerin bir ksm alanlarn retim tesislerinin ve ubelerinin birbiriyle kolayca
yaamlarn kolaylatrm olsa da, yksek teknolojiye iletiim kurmasna izin verdii iin, daha byk oranda
baml bu yeni yaam biiminin, alanlarn erkini ve mal ulusar bir zeminde retilmektedir bu durumda,
haklarn ellerinden alabilecei kaygsnn hakl nedenleri akan bireylerin yerini kolayca baka bireyler
de vardr. Birincisi, biliim teknolojilerine dayal bir i alabilmektedir. Clinton hkmetinde A .B.D alma
yaam, iiler arasnda kurulabilecek koalisyonlar Sekreteri olarak grev yapm olan R obert Reich, kresel
baltalayabilir. Gnmzde, okulu bitiren ya da yksek retim srecini yle rneklendirir:
renim grm ve ancak birka beceri gelitirmi kiiler
Hassas buz hokeyi donanmlar sve'te tasarlanr;
kendilerine snrl sayda i bulabilmekteyken, yksek
molekler yaplan Delaware'de aratrlp patenderi
teknolojiler konusunda becerikli olan alanlara byk bir
alnan ve Japonya'da retilen alamlarn, Kuzey
talep vardr. irkederde giderek iki ii snf ortaya
Amerika ve Avrupa'ya datlmak zere Cleveland ve
Bunun gibi ak tasarlanm modern yazhanelerde, verenler alanlar halen vakn gzetim altnda tutabilmektedirler.
714
rg tler v e Alar
Danimarka'da birletirilmesiyle imal edilirler. Reklam da kkten deitirecek gibi gzkmektedir, iverenler
kampanyas Britanya'dan yrtlr ve Kanada'da alanlarn her zaman yakndan izlemilerdir;
ekilen reklam filmi Britanya'da oaltlarak New performanslarn takip etmiler, verimi arttrmann
York'a gnderilir (Reich 1991). yollarn aramlar ve bir eyler almadklarndan emin
olmak istemilerdir. N e var ki, iler bilgisayarlar
Yksek teknolojiden anlayan usta iilere retim srecinin
zerinden yaplr hale geldike, yneticilerin alanlarn
ou ksmnn yrtlebilmesi iin ihtiya duyulmaktaysa
davranlarn izleme kapasitesi de artmtr. Bilgisayar
da, bu ustalklar eski dnemlerdeki usta zanaatkarlarn
destekli perform ans deerlendirmeleri, alanlarn e-
ynetim karsnda sahip olduklar pazarlk etme gcn
postalannn izlenmesi ve alanlarn kiisel bilgilerine
artk bu iilere vermeyebilir. Zira retim sreci artk ufak
yneticilerce eriilebilmesi -biliim teknolojilerinin
bileenlere blnm durumdadr ve bu bileenlerin her
iyerlerindeki rolleri- arttka, Orwellci bir senaryo da
birinin farkl retim tesislerinde gerekletirilmesinden
gitgide geree dnmeye balamtr.
tr, bir iinin sahip olmas gereken ustalk says,
eskiden olduundan daha azdr ve bu durum irketlerin Sorular
mcadeleci iileri iten karp kolayca yerine bakalann
alabilmelerine izin vermektedir. Bu yzden, iletiim 1. Sizce bu tehlikeler gerekleebilir mi, yoksa biliim
teknolojilerinin, Marxsist bilgin Harry Braverm an'n teknolojilerinin rgtlere etkisi temelde alanlarn
(1974) emein ustalktan ayrlmas olarak adlandrd yararna olabilir mi?
sreci bir adm teye tad sylenebilir.
2. Bu eilimleri bertaraf etmek iin, eer atlabilirse,
ncs, biliim teknolojilerinin i dnyas iin giderek hangi admlar atlmaldr?
daha nemli bir hale gelmesi, iyeri gzetiminin doasn
715
r g t le r v e A la r
716
r g t le r v e A la r
717
rg tle r ve Alar
. ,oN
718
r g t le r v e A la r
719
r g t le r v e A la r
720
r g t le r v e A la r
721
r g t le r v e A lar
722
r g tle r v e A la r
Etkinlik D Oran
723
r g t l e r v e A la r
724
r g tle r v e A la r
zet
1. B t n m o d e r n r g tle r , d o a la r g e re i b ir 2 . G a y r r e s m i a la r, h e m r g tle r a ra s n d a h e m
l d e b r o k r a tik tir le r . B r o k r a s i, a k b i im d e d e r g t n i in d e k i h e r k a d e m e d e o r ta y a
t a n m la n m b ir y e tk e h iy e ra risiy le ra la n r; ta m k m a y a e ilim lid irle r. B u g a y n r e s m i b a la rn
g n v e m a a l o la r a k a l a n m e m u rla rn in c e le n m e s i d e e n az W e b e r 'in o d a k la n d d a h a
m e m u r la r n r g t i in d e k i g r e v le r i v e d a rd a k i
3 . r g d e r in fiz ik s e l d z e n le n i le r i t o p lu m s a l
h a y a d a n a ra s n d a b i r ay rm y ap lr. r g t y e le ri
v a s fla rn d a b y k l d e e tk ile r. M o d e r n
i le ttik le r i m a d d i k a y n a k la rn sa h ip le ri d e ild irler.
r g tle r in m im a r is i, y e tk e y e ita a ti g v e n c e a ltn a
M a x W e b e r m o d e r n b r o k r a s in in o k say d a
a lm a y o lla rn d a n b iri o la n g z e t im le y a k n d a n
in s a n r g d e m e n in v e k a ra rla rn g e n e l l d e r e
ilik ilid ir. G z e t i m , in s a n la r n e tk in lik le rin in
g r e a ln m a s n n o ld u k a e tk ili b ir y o lu o ld u u n u
iz le n m e s i o ld u u k a d a r, o n la r h a k k n d a d o sy a la r
ile ri s rm t r. v e k a y tla r d a tu tm a k d e m e k tir. z - g z e t im ,
in s a n la r n g z e t le n m e k te o ld u k la r
725
rg tler v e A lar
726
r g t l e r v e A la r
Dnme sorular
1. Bir konuyu brokratik yollardan ele almann avantajlar nelerdir?
2. rgtlerde alan insanlar neden sk sk resmi yordamlar ihlal ederler?
3. Okullarn, hastanelerin ve hapishanelerin ne gibi ortak yanlar vardr?
4. Byk rgder eril deer yarglaryla temelden kirletilmi olabilirler mi?
5. A rgderi ayn anda hem her yerde hem de hibir yerde olmay nasl baarabilmektedirler?
Ek kaynaklar
Zygmunt Bauman, M.odernity and the Molocaust (Cambridge: Polity 2003).
Manuel Castells, The R/se o f theN etm rk Society (Oxford: Blackwell, 1996).
Stuart Clegg, Modern Orgam^atons: Organi^ation Studies in the Postmodern World
(London: Sage, 1990).
Paul Du Gay, In Praise of Democracy: Weber, Organi^ation, Ethics (London: Sage 1990).
nternet balantlar
enter for the Sociology of Organizations (CNRS, Paris)
http://www.cso.edu
Electronic Journal of Radical Organizaon Theory, eski saylarna evrimii olarak
ulalabilmektedir.
http://www.mngt.waikato.ac.nz/reserach/ejrot /
727
indekiler
Eitimin nemi
Birleik Krallkta Eitim
Kkenleri ve Geliimi
Ortaretim ve Siyaset
Yksekretim
Britanya eitim sistemine karlatrmal bir
bak
Eitsizlik ve Eitim-retim Kuramlar
Ivan llich: gizli mfredat
Basil Bernstein: dil kodlar
Pierre Bourdieu: eitim ve kltrel yeniden-
retim
almak iin okumak: Paul Willis'in kltrel
yeniden-retim incelemesi
Eitime postmodern yaklamlar
Eitsizlik ve Eitim
Okullarda toplumsal cinsiyet ve baar
Eitim ve etniklik
IQ ve Eitim
Eitim ve Yeni letiim Teknolojisi
Snfta teknoloji
E-niversitelerin douu mu?
Sonu: eitimin gelecei
%et
Dnme sorulan
E k kaynaklar
Internet balantlar
Westbury'ye gitmeyebilirim, kardele
rimden ve uzaklndan dolay, orda hi
kardeim yok ve biraz uzak, bu yzden
baka bir yer iin bavurup yedek listeyi
bekleyebilirim... ya da btn arkada
larm oraya gittiinden Sutton Boys'a
gidebilirim.
Shaun'un mdr, Bayan Whittic-
ker, Westbury'nin ok riskli bir seim
olacan, nk hem uzak hem de
Shaun, 1998'de ilkokulda iki yl yl oturduklar yerin Westbury su toplama
geride brakmt. alkan, yoksul, havzasnn kysnda olduunu syle
beyaz, ii snfndan bir ocuktu ve miti. Shaun ve annesi, bylece, Sutton
gidecei ortaokula ilikin net dnce Boys'a gitme fikrini kabullenmek
leri vard: Westbury'ye gitcem, nk zorunda kaldlar. Shaun'un annesi derin
arkadam Mark oraya gidiyo, kz arka bir d krklna uramakla birlikte
dam da...Sutton Boys bu evredeki neriye uyar: Sutton'a gitme fikrine
en kt okullardan birisi, oraya yalnzca oturup alamalydm ama baka bir
serseriler gider. Bir yl sonra ise Shaun, seeneimiz var m, diyor Bayan Whit-
bu kadar kesin konuamyordu: ticker, yok. Shaun ve annesi Sutton
E itim
731
E itim
732
E itim
733
E itim
734
E itim
Modern ortaretim kurumlarnda, mesleki eitim seviyesi ykseldike kz ocuklar ile erkek
ocuklar arasndaki ayrm artmtr.
735
E itim
736
E itim
mrmn,nrj< nutuoiia!d e vm iififkuuiuu.';ftrf^uH
Halk okullar
B rita n y a 'd a k i h a lk o k u llarn n b ir o k b ak m d an yedi, o n bir, o n d r t v e o n alt yalarn da snavd an
tu h a f z ellik leri vardr. n c e lik le , b u n lar, p a ra s z " g eirilm elerin i art k o a n , stan d art b ir ulusal
d ev let ok u llar deil, tam tersin e belirli b ir cretin m fred a t p ro g ra m uygu lam ak zoru n d ad rlar.
d en d i i z e l k u rum lardr. E itim sistem le rin in U lu sal m fred at p ro g ra m n n olu tu ru lm a
g e n e l e itim sistem in d e n ba m sz o lu u , b u n u n a am asn d a z e l ok u llarn tem silcileri d e yer
d ere ce si v e to p lu m d a oyn adklar a n ah tar ro l, bu n lar alm lardr. B u n a ra m en , b u ok u llarn bu p ro g ram
d i er lk elerin e itim sistem le rin d en b yk l d e uygu lam a zo ru n lu lu k lar yoktur. z e l oku llar, ne
ayrm aktad r. B t n B a tl to p lu m lard a, belirli isterlerse on u re te b ilirle r v e o cu k la ra , art
m e z h e p le rle ba lan tl b ir tak m d ini ok u llar k o u lan snavlar uygu lam a y k m llkleri de
m ev cu ttu r am a b u lk elerin h i b irin d e z e l ok u llar yoktur. B u ok u llarn o u ulu sal m fred at
B irle ik K ra llk 'ta old u u kad ar n e sek in d ir n e de uygulam ay sem ilerd ir am a b ir b l m de tek
n em lid ir. k elim eyle b u m fred at yok saym aktadr.
737
Eitim
738
Eitim
739
Eitim
K H in tn ii' ru<iu!u:ut.n>
740
Eitim
ayn grtedir. (Yeteneklerine gre ama ayn zamanda, baar dzeyi srekli
ayrma sistemini kullanan okullarda standardn altnda kalan okullara
renciler, yeteneklerine gre eitli mdahale edilmesi ihtiyac da kabul
hiyerarik gruplara ayrlr ve bylece edilmektedir.
btn derslerde ayn seviyede olmalar
Yeni i Partisi hkmeti, Britanya
salanr. Seviye gruplarnda ise yetenek
devlet okullarndaki baar orann
bakmndan birbirine yakn olan
artrmaya hedefleyen, yeni ve tartmal
renciler baz derslerde bir araya
getirilir, bylece rnein ngilizce veya baz giriimlerde bulunmutur. Devle
tin eitime ayrd denein 1997'den
Matematik dersinde farkl seviye
sonra artmaya balamasna ramen
gruplar oluturulur.) Buradaki kuram,
farkl yetenekteki rencilerin kendi (bkz. 17.1. ekil), Yeni i Partisi
Hkmeti, retmen sendikalarnn ve
seviye gruplar iinde daha hzl
baz solcu yorumcularn, eitimdeki
ilerleyebilecekleri ynndedir (Bu
baar dzeyinin dklnn yetersiz
kuramn eletirisi iin sayfa 772-8'deki
Gillborn ve Youndell'in yeni IQzm denek ayrlmasnn ve dezavantajl
tartmasna baknz). Yeni i Partisi rencilerin belirli okullarda younla
malarnn bir sonucu olduu eklindeki
dneminde, asl olarak Muhafazakar
geleneksel savlarn reddetti.
larn am olduu denek-ayrlan
okullar Vakf Okullarna dntrld Britanya'da eitim standartlarn
ve yeniden Yerel Eitim Yetkililerinin ykseltmek iin farkl yaklamlar
denetimine brakld. Bununla birlikte, denenmitir. Yeni i Partisi Hkme
bu okullar daha nce kazanm ti, zellikle iyi-retim yntemlerinin
olduklar merkezi ve yerel hkmetten ve okul mdrlerinin sergileyecei
bamsz olma durumlarn byk gl lid e r li in nemi zerinde durmu
lde korudular. Tony Blair 1997'de ve bunlar eitim reformunun anahtar
Babakan olurken, siyasal gndemin eleri olarak benimsemitir. Kasm
zirvesinde tutaca eyin her zaman 2000'de mesleki geliimi salama ve
eitim, eitim ve yine eitim olacan okulda liderlik yapacak kiileri yeti
ne srmekteydi. Blair, Britanya eitim- tirme amacyla Ulusal Okul Ynetimi
retiminde ulalan standartlarn, Yksekokulu resmi olarak almtr.
dier lkelerle kyaslandnda (bkz.
s.749-51) yksek olmadn ve eitim lkokullarda, nemli derslerde
alannda yaplacak reformlarn zorunlu rencilerin salam bir temel kazan
bir ncelii olduunu kabul etmekteydi. malar amacyla Okuma-yazma ve
Yeni i Partisi hkmetinin, 1997'de- Saysal Hesaplama Stratejileri gelitiril
ki Okullardaki Baar balkl Rapo mitir. Okuma ve matematik becerile
runda, kendisini ok amal okullar rini gelitirmeye ayrlan zaman, gn
savunmaya ve gnn koullarna uygun delik hayatta gerekli olacak okuma-
hale getirmeye adad grlmektedir. yazma becerilerine ve saysal hesapla
Resmi Rapor'da, baarl olan ve iyi maya ayrlan ders saatleri bu stratejinin
sonulara ulamak iin yaratc yollar nemli bir paras olmutur. Okuma-
bulmu olan okullara mdahalenin yazma ve Saysal Hesaplama Stratejileri
snrlandrlmas gerektii belirtilmekte gnmzde ngilizce, matematik ve
741
E it in
t?.av*m n iam^huuHMUIxiku m i* nnm, zmti
Yeni i Partisinin eitim siyasetinin bir paras olan ehir Akademilerinden yeni birisi
742
E itim
g ittik e a rta n l d e o k eyi re n m e olan a n n ren im in v azg eilm ezli i, sa d e ce kalifiye ve evk e
su nu ld uu ok u lla rn kend i ilerin d e d e g etirilm i ig c b a k m n d a n deil, g en el insansal
g r le b ilm ek ted ir. O k u l ile d dnya arasnd aki d e erler b a lam n d a d a d eerlend irilm elid ir.
duvarlar, y aln zca sib er-u zay d a deil, ayn l d e re n im , kend i k en d in i anlam aya ve k en d i kend ini
fiziki d nyad a d a yklyor. rn e in , to p lu m sal- g elitirm ey e h iz m e t ed en z e rk ve tam am layc b ir
h iz m e t- re n im i b ir o k A m e rik a n o rta o k u lu n d a b iim d e kend i ken d in i e itm en in g elim esi
ana d ayanak h a lin e g elm i bu lun uyor. M ezu n asn d an h e m b ir ara h e m d e b ir am atr. B u
o la b ilm e k i in y erin e g etirilm esi g erek en ey lerin b ir d n ced e to p ik o la n b ir yan y ok tu r; asln da,
p a ra s ola ra k , re n cile r, z am an larn n belirli b ir e itim in , e itim le ilg ilen en filo z o fla r tarafn d an
k sm n , yaad klar ev red e g e re k duyulan alanlard a g elitirilm i o la n in san cl id eallerin i yanstr. B u n u n
g n ll ola ra k to p lu m sal h iz m e tte bu lun m aya yaan lan en g zel rn e k le rin d e n b irisi, em ek li
ayrm aktad rlar. A y rca, y erel iyerleriyle, y etik in olm u in san lara kend i k en d ilerin i isted ik leri g ibi,
m e sle k sah ip leri ile re n cile r arasnd aki etk ileim i ilgi alanlar n e o lu rsa o lsu n , e itm e frsat su nan
ve re h b e rlik ilikilerin i g len d iren o r ta k alm alar n c a n iv ersitesi dir.
y r tm e k A B D ve B irle ik K ra llk 'ta
yaygnlam aktad r.
Y a a m b o y u re n im in , bilg i to p lu m u n a d o ru
ilerley ite be lirli b ir ro le sahip o lm as iyi b ir eyd ir ve
be lirli b ir ro l d e o lm a k zoru n d ad r. Y a a m b o y u
743
E itim
744
Eitim
745
E itim
1,200
1,000 _ Lisans-dzeyinde:
Tam-gn
800 Lisans-dzeyinde:
Yarm-gn
t
600
co Lisansst:
Tam-gn
400 Lisansst:
X Yarm-gn
200
0
1970/1 1980/1 1990/1 2 0 0 1 /2 2 0 02/3
746
E itim
tC*!MSHUl
17.3. ekil Britanya'da yksekretime katlm oran: toplumsal snflara gre, 19 9 1-2 0 0 2
Kaynak: S od aI Trends 34 (2004), s.45
7.500
Y ksekretim e devam eden
renci saysndaki muazzam arta
7.000 karlk kamu harcamalarndan ayrlan
pay ayn lde artmamtr. Bu durum
6.500
ise yksekretime ayrlan denek
1 6,000 konusunda bir krizin domasna yol
i. amtr (bkz. 17.4. ekil).
5.500
1976-1989 yllar arasnda Britan
5.000 ya'daki niversitelere renci bana
" -
747
E g ltlm
748
ocuklar daha ucuz olan niversitelere Krallk, ayrca, ilkokul nceci eitime
ynelmek zorunda kalacaklardr. Bu ocuk bana den harcama bakmn
durumu eletiren bir ok kimse en dan da (renci bana yllk 7.595 ABD
saygn niversitelerde renim cre dolar olan harcama 4.187 A BD dolar
tinin uzun sre 3.000 sterlinde kalma olan O EC D ortalamasyla karlatrl
yacana inanmaktadr. dnda) st sralarda yer almaktadr.
Fakat, Birleik Krallk, 27:1 olan
Bakanlar bu tr eletirilere karlk
retmen bana den ilkokul ncesi
yllk 3.000 sterlin limitinin en azndan
renci says bakmndan (ortalamas
2009'a kadar ykseltilmeyecei, o
15:1 olan) O EC D lkeleri arasnda en
zaman da meclisin her iki kanadnda
tepede yer almaktadr.
oylamaya gidilecei taahhdnde bu
lundular. Ayrca, hkmet, niversite lkokul bakmndan renci bana
lerin renim cretlerini ii snfndan den harcama miktar O EC D ortala
ve etnik aznlklardan rencilerin masnn nemsiz lde altndadr.
haklarn korumadan ykseltmelerini Dier taraftan, renciler dier lke
nlemek amacyla Adil Gei Brosu rencilerine gre okulda daha fazla
(Offa) oluturdu. Bunlarn yan sra, zaman geirmektedir (9-11 ya ren
yeniden en yoksul rencilerin te cileri iin bu sre rnein ngiltere'de
birine burs verilmeye baland ve 889 saat, skoya'da 1.000 saat, ki bu
bunlarn renim cretlerinin nemli oran 752-816 arasnda deien O EC D
bir ksmndan feragat edildi. Bunlara ek ortalamasnn olduka stndedir).
olarak, hkmet, renim creti st Ayrca, Birleik Krallk'ta retim
limitinin yl sonra yeniden gzden eleman bana den renci says
geirilecei konusunda sz verdi. kabul edilebilir lde yksektir
(O ECD ortalamas 17:1 iken Birleik
B ritan ya e itim s is te m in e Krallk'ta 20: l'dir).
karlatrm al bir bak Ortaokul bakmndan renci
Britanya'daki eitim sistemi, deniz bana den harcama oran yine ayn
ar lke sistemleriyle nasl karlat ekilde O EC D ortalamasnn altndadr
rlr? Dorudan doruya uluslararas bir (OECD ortalamas 6.510 dolar iken
karlatrma yapmak olduka zordur, Birleik Krallkta bu rakam 5.933
nk lkeler arasnda, hem eitim dolardr). Ancak, ilkokuldan farkl
sistemlerinin dzenlenii hem de olarak ortaokulda retmen bana
ocuklarn ka yl eitim alacaklar den renci says (15:1) O EC D
konusunda olduka byk farkllklar ortalamasnn (14:1) nemsiz lde
sz konusudur. stndedir.
749
Eitim
750
Eitim
(M
c N O C O f O N O ' O C M C \ 1 N - Q Q 5 ' ' ' C ' 0 ^ ' , s f '1 * ' " 0 ' f'1 N Q
t g n r m m f O r > j f s>JpNi - O ' C ' O ' O ' ^ O ' i l O C O D O S ' O i / i ' N
n / n m L n r t L n m L n m r m 7 u * * ,*-%*
/
'O o (2
M
<u
w.
jy
Io
< %
E
E u
JS t
~a
ka
O
O
3! u
o
7>
c
u
M
c
r>r^r^\onnmCNCNG' Or-Ln^, ^ o m ^ c o r n o
O
c 62
3
^ < r o m m f n N N N N ' - - - - - 0 & C ' 0 ' '
flin/in/l/ln/u/nn/iLn/ln'j
.2 2
^ O
"C V. v
4J 0 tc
.* >W
/l
l
4> a C
-j />> -
V i O S
a
'C s s - <fi g
V b- s<TJ e*
<U"D C ? ! -3
E s
II| f % | i s i !
a a5 i5 < ^ J c . i c ul < JS J:
c
D
V
>
B
fl
E C^CT' OOf ' ^Lnr nmr vj ^r ^r ^r - Ln Lf , - - * r ^ < t r * - i f N J h - ^ j Q C '
v ^ f f l N N N N N N N - O O o o O Cn o cn oo o a. --
t f l LnLnLn / nLnLnLnLnLnt nLn
13
E
n
V
-v (L Tj
i s 11
<: . s * s
b . i?
3 J
>> X
< ..a i S i l i s i !
751
E g lt lm
752
E itim
O k u r y a z a rl a k re s e l b a k
O kur-yazarlk eitim in tem el ta dr. Okur-yazarlk grld. Fakat, so nu , bir l de, honut
olm adan eitim ilerleyem ez. E itim in ilerlem esini, olm ayanlarn seslerinin ykselm esi ve isyan oldu;
bizler, B at'd a insanlarn byk bir ounluunu ok u r nk sm rgecilie kar ve ulusalc hareketlerin
yazar yaparak gvenceye alm bulunuyoruz am a bu ban ekenlerin byk b ir ounluu Avrupa'da
daha n ce belirtildii gibi B at tarihinde ancak son eitli okullarda veya niversitelerde eitim alm yerli
dnem lerd e g erekleen bir durum dur ve daha n ceki sekinlerdi. B u insanlar, Avrupa lkelerinin birinci-el
d nem d e nfusun ancak o k kk b ir ksm okum a- dem okratik kurum lan ile kendi lkelerindeki
yazm a becerilerine sahipti. d em okrasi eksikliini kyaslayabilecek durumdayd.
B a z lkelerde nfusun ancak o k az b ir ksm okum a Sm rge lkenin insanlarna verilen eitim genellikle
veya yazma becerisin e sahiptir. B u durum , ksm en, bu o blgeye deil, Avrupa'ya zg b ir eitim di. Ingiliz
tr lkelerde evrensel b ir eitim -retim in olmayyla sm rgesi altndaki lkelerde eitilen Afrikallar,
aklanabilir. Bununla birlikte, eitim -retim donanm ngiltere krallarn ve kralielerini reniyor,
halkn refah seviyesinin ykselm esiyle artacak olsa bile, Shakespeare, M ilton ve ngiliz airleri okuyor am a
byk b ir ounluu yetikin olduundan, okur-yazar kendi lkelerinin tarihine veya gem i kltrel
olm ayanlarn oran daha uzun yllar dm eyecektir. baarlarna ilikin h ib ir ey renm iyorlard.
T a m tersine, okum a veya yazm a bilm eyenlerin says Sm rgeletirm e dnem inin kapanm asndan sonra
aslnda artm aktadr. yaplan eitim reform lar ortaya kan durum u bugn
bile tam olarak deitirm i deildir.
O kur-yazar olm ayn, zellikle dnyann en yoksul
lkelerinde, gl b ir toplum sal cinsiyet boyutu vardr. B ugn gelim ekte olan b ir o k lkede eitim dzeni,
O kum a-yazm a bilm eyenler arasnda kadn orannn ksm en, nfusun ounluuna ynelik olm ayan
yksek olm as, kuvvetli olarak, yoksullukla, ocuklarn sm rge eitim inin kalntlarnn b ir sonucu olarak,
lm oranyla, d oum orannn yksekliiyle ve ar sorunlar altndadr: yksekretim , ilk ve
ek on om ik gelim ilik dzeyinin dklyle ortaretim le balantl olarak, orantsz bir biim de
ilikilendirilir. G elenek sel kltr ekon om ik basklarla gelim ektedir. B u nu n b ir sonu cu olarak, kolej veya
birletiinde, b ir o k kz ocuuna okul yolu kapanr: niversitelerde eitim alm, yksek-nitelikli insanlar,
krsal kesim de yaayan aileler geleneklerine daha bal, beyaz yakal (kol em ei gerektirm eyen) ya da kendi
kadnlarn eitim i konusunda ise daha az alanlarnda b ir i bulam am akta. Sanayilem e seviyesi
destekleyicidirler. D i er yandansa, kalabalk ailelerde dk olduundan, iyi-cretli iler genellikle kamu
ocuklarn hepsini oku tm ak olduka pahalya mal sektrnde bu lunabilm ekte, bu da herkese
olm aktadr; bu nedenle, genelde, erkek ocuklar yetm em ektedir.
oku tm ak uruna kz ocuklarn eitim i gzd en S o n yllarda, gelim ekte olan baz lkeler sm rge
karlm aktadr. d nem inden kalm a m fredat program larnn
B iro k lkede oku m a yazma seferberlikleri eksikliklerini fark etm i, eitim program larnda yoksul
dzenlenm i olsa da, bu tr alm alar o k byk krsal kesim i gz nnde bulundurm aya alm tr.
boyutlu b ir sorunu zm ed e ancak kk bir katk A ncak, genellikle, zorunlu yeniliklerin yaplabilm esi
olarak kalmaktadr. D o ru d an yetikinlere ynelik iin ayrlan d eneklerin yetersizliinden dolay o k az
eitim program larndan yararlanabilm eleri ve ok u r bir baar elde etm ilerdir. B u nu n b ir sonucu olarak,
yazar olm a aam asn geebilm eleri iin, ulalabilir rnein H indistan gibi lkeler, kendi kendini eitm e
olduu l de, televizyon, radyo ve dier elektronik program lar balatm tr. O lutu rulan birlikler, yksek
kitle iletiim aralarndan yararlanlabilir. Fakat, eitim finansm an gerektiren yaplandrm alar yerine kendi z
p rogram lan genellikle, ticarilem i elence kaynaklarndan yararlanarak bir eyler yapm a yoluna
program larna g re daha az ilgi grr. gitmilerdir. O kum a-yazm a bilenlerin ve bir lde
m esleki becerileri olanlarn serbest zam anlarnda
S m rgeletirm e d nem i boyunca, sm rgelerde dierlerini rak olarak alp eitm eleri tevik edilmitir.
kurulan hkm etler eitim e hep b ir para korkuyla
yaklamlardr. Y irm in ci yzyla kadar ou kim se yerli
halklarn eitim in deerini anlam ayacak kadar ilkel Okur-yazarlk ve kalknm a arasndaki balantlar
olduklarna inanyordu. D ah a sonralar ise, eitim , yerli 11. B l m d e de tartlm aktadr, K resel
halkn ileri gelenlerini A vrupa'nn yaam biim in in ve E itsizlik , s. 4 4 5 -6
karlarnn savunucusu yapm ann b ir yolu olarak
753
E itim
Norvr
ek Cum..
w Avusturya \
zlanda
Danimarka \ V
H o ,u s r r \ j
B irle ik
Kanada
Krallk v
rlanda
Belika _
U kM m burg
F ra n y
M e k s ik a Bat Sahra
H av ai A d a la r
Moritanya
Sen egal
G u a te m a la
El S a lv a d o r Gambiya /
Venezuea .G r a n a d a Blssau ' / Nl*ry
H o n d u ras'
T ir ln ld a d T o b a g o
Gine / / i
Byk Okyanus K o s ta Rika K o lo m b iy a ou m f/ /
Panam a Sierra a
Fr. G u y a n a
Ekvador P eru / / ncfi
Guyana Ubery / Sahil
B u rV Iru F a so
B r e z ily a
Okuryazarlk oranlan
B o liv y a T ogo / / Gabon/
Yksek
B entn'/ Kon
P arag u ay
Ekvator
Guy anas
F alk lan d A d a Ja n
754
E itim
Estonya
Latvlya
/ 7V>inya
t ek Curn.
Rnsyj
' Avusturya
'B ela us
/ ,,S lo vakya
/r ^.Slovenya
f ^ M acaristan
^ H rv a tis ta n ^
J V lo ld o va _ . .
-* _ Erm en istan
R o m a n y a Kazakistan
. _ / y * a fe w y ta j M o o lis ta n
lulgarlstan / /
/ / ' zb e kis tan . -K rg zistan
Tacikistan Tacikistan
Trkiye
Kbrs S u rty * ban
L ljiftr i *rdk Afganistan
B a h re y n
B mj h *
/ \ 7^ /- :lstan
M s y \ K u \/e y( V '' * Nepal r
Suudi
filtre
l f l Arabistan
Bu B a n g la d e ^
\ * Ypmp
lud.
Tayland
Kam boya
Etyopya C ibuti
Sonu*
Uganda
r Kenya
'R u a n d a '
S in g a p u r
Tanzanya
H int Okyanusu
M ad a gaska r
Jr
Y eri Zelanda
755
Eitim
756
E iti m
MfefltflSflM.NHremaaiJUJHOunu
Davranlar iin neden gsterilip aklamalar sunulan ocuklar, okulda akademik baarnn anahtar olan
karmak dil kodlar kullanmada ustalaabilecek gibi grnmekteler.
757
Egltlm
758
E itim
759
Eitim
hakknda son derece isabetli ve her verecek ama ayn zamanda sktrldk-
eyin farknda olan bir anlaya sahip larnda aklamasn yapabilecekleri
olduklarn ama bunu sistemle uyumak ekilde, aka konumaya balamak
iin deil, onunla atm ak iin taydlar.
kullandklarn fark etti. Bu ocuklar
Delikanllar, i hayatnn byk
okulu yabanc ama kendi amalar iin
lde okul gibi olacann farknday
kullanabilecekleri, bir ortam olarak
dlar ama yine de hayata atlmay drt
gryorlard. retmenlerle ou kez
gzle beklemekteydiler. ortamndan
kk tartmalar eklinde girdikleri-
honut olma gibi bir beklentileri
srekli atma halinden ise zevk
olm am asna karlk, maa alma
alyorlard. retmenlerinin kiisel
dncesi onlar sabrszlandrmak-
olarak abuk incinebilir noktalarn
tayd. Yaptklar -lastik tamiri, hal
olduu kadar, yetke iddialarnn zayf
deme, muslukuluk, badanaclk ve
noktalarn grmede de ustaydlar.
dekorasyon gibi- ilerden dolay aalk
rnein, snfta, ocuklardan, duygusuna kaplmaktan uzak bir
yerlerinde oturmalar, sessiz olmalar ve ekilde, tpk okula kar olduu gibi ie
ileriyle ilgilenmeleri beklenir. Oysa, kar da reddedici bir stnlk tavr
delikanllar, retmenin baklar bir an sergilemekteydiler. ten gelen yetikin
ilerinden birisi zerinde odakland yerine konulmaktan holanmakta, ama
nda onu kurtarmak amacyla hemen kariyer yapmak ile ilgilenmemektey
hareketlenmekteydiler; birbirlerine diler. Willis'in iaret ettii gibi, mavi
gizlice bir eyler fsldamaya ya da ba yakal (kol gc gerektiren i) ortam
kaldrmak zere olduklar grnts larda alma, ou kez, delikanllarn
760
Eitim
761
E itim
762
E it im
763
E itim
Gnmzde kzlar eitimin her seviyesinde ve bir ok konuda erkeklerden daha baarl olmaktadr.
764
Eitim
1. T em el A am a
ngilizce
O kum a 81 89 81 89
Y azm a 78 88 76 87
M atem atik 88 91 89 92
Fen Bilimleri 88 91
2 . T em el A am a
ngilizce 69 80 72 83
M atem atik 75 76 74 74
Fen Bilimleri 82 84 86 86
3 . T em el A am a
ngilizce 62 77 64 77
M atem atik 72 76 72 74
Fen Bilimleri 69 72 65 67
GCSE snavndan be veya daha fazla dersten GCE snavndan iki veya daha fazla
A-C aras (ya da denk) bir not alp baar olan dersten A (ya da denk) not alp
renciler baarl olan genler
Yzde
765
E itim
766
Eitim
767
Eitim
600
__ Erkek:Tam gn
Lisans dzeyi
500
Erkek: Yarm gn
400 Lisans dzeyi
Kz: Tam gn
300
Lisans dzeyi
200 Kz:Yarm gn
-X -
Lisans dzeyi
100
768
E itim
769
Eitim
Beyaz
Kark
Siyah Karayipli
Siyah Afrikal
Dier Siyah
Hintli
PakistanlI
Bangladeli
inli
O 10 20 30 40 50
1 7 .1 0 . ekil Kalc d lan m a o ra n la n : etn ik g ru p la ra g r e , n g ilte re , 2 0 0 2 / 3 '
'Zorunlu okul andaki, ilkokul, ortaokul ve zel okullardaki (zel okullara gidip te ift kayt
yaptranlar hari) ocuklarn kalc olarak uzaklatrlma oranlar, etnik gruplarna ve her
10.000 renciye gre.
K aynak: S o cial Trends 3 4 (2 0 0 4 ), s .4 2
770
E itim
771
E itim
772
Daha yaknlarda, psikolog Richard Herrnstein ve Murray'i eletirenler,
J. Herrnstein ve sosyolog Charles Mur- rksal ve etnik gruplar arasndaki IQ
ray, IQ ve eitim tartmasn, tar- farknn asl olarak genetik olduu
mal bir tarzda yeniden amlardr. grne kar kmaktadrlar. Bu
Herrnstein ve Murray, an Erisi: eletirmenlere gre, IQ'deki farkllk
Am erikan Yaamnda T eka ve Snf Yaps toplumsal ve kltrel farkllklardan
(The Bell Curve: Intelligence and Class kaynaklanmaktadr. IQ testlerinde,
Structure in American Life -1994) adl siyahlara ya da etnik aznlklara gre,
kitaplarnda, IQ'nn genetik kaltmla zengin beyaz rencilerin yaantlarnn
ilikisini destekleyen o gne kadar bir paras olma olasl daha yksek
toplanm kantlarn artk yadsnamaz olan trden -rnein, soyut akl yrt
hale geldiini savunmaktadrlar. Onlara meye dayal- sorular yneltildiine dik
gre, deiik rk ve etnik gruplar kat ekmekteler. Ayrca, lld
arasnda zeka konusunda var olan kayda varsaylan yeteneklerle hibir ilgisi
deer farkllklar, ksmen, soyaekimle olmayan, rnein test annda stresli
aklanmak zorundadr. Aktardklar olunmas gibi, etkenler IQ test sonu
kantlarn byk bir ksm ABD'de larn etkileyebilmektedir. Bir aratr
yaplan almalara dayanmaktadr. mada, Afrika kkenli Amerikallarn IQ
Herrnstein ve Murray'e gre, bu test sonularnn, testi uygulayan kii
kantlar, ortalama olarak, baz gruplarn siyah deil de beyaz olduunda alt
dierlerine gre daha yksek IQ'ye sa puan dt kantlanmtr (Karnin
hip olduklarn gstermektedir. Asya 1977).
kkenli Amerikallar, zellikle de Japon
ve in kkenli olanlar, ortalama olarak, Dier lkelerdeki yoksul etnik
beyazlardan, ar bir fark olmasa da, aznlklar -rnein Hindistan'taki
daha yksek IQ'ye sahipler. Bununla dokunulmazlar, Yeni Zelanda'daki
birlikte, Asyallarn ve beyazlarn orta M aorisler ve Japonya'daki Bura-
lama IQ'leri siyahlardan nemli lde kuminler - zerinde yaplan gzlemler,
daha yksektir. Herrnstein ve Murray, ABD'deki Afrika kkenli Amerikallar
156 almadan elde edile bulgulara ile beyazlar arasndaki IQ farknn
dayanarak, bu iki rk arasnda ortalama toplumsal ve kltrel farkllklardan
olarak on alt puanlk IQ fark olduu kaynaklandn gl bir biimde
sonucuna ulamlardr. Bu iki yazar, desteklemektedir. Bu gruplarn hep
kaltmsal zekadaki bu farkllklarn, sinde ocuklarn IQ testlerinden elde
Amerikan toplumundaki sosyal bln edilen sonular, etnik ounlua ait
melere nemli bir adan katkda ocuklarn test sonularna gre,
bulunduunu ileri srmektedir. Daha ortalama on ile on be puan daha dk
zeki olan bir bireyin, toplumsal skalada kmtr. Bu sonu, (ABD dahil) on
ykselme ans da daha byktr. Top drt lkeyi kapsayan karlatrmal
lumun en st kesiminde bulunanlar, baka bir almada elde edilen sonu
ksmen nfusun geri kalanndan daha tarafndan da desteklenmektedir; bu
zeki olduklar iin oradadrlar ki bundan almaya gre, nfusun genel toplam
da en altta bulunanlarn da, ortalama dikkate alndnda, IQ seviyesi son
olarak, ok zeki olmadklar iin en altta yarm yzyldr esasl bir biimde
olduklar sonucu kar. ykselmi bulunmaktadr. IQ testleri
773
E itim
774
Eitim
775
E itim
776
E itim
777
E itim
m e u m B au H S u a t*tamtam** unma
geirdii bir hazrlk dnemi olarak da dir. Eitim, yazl kitle iletiim ara
kabul edilemez. Teknolojinin deii larndan yararlanma olana salayan
miyle birlikte, gerekli beceriler de okuma yazma becerilerinin ve saysal
deimektedir ve eitim tamamen becerilerin kazanlmasn salamtr.
mesleki bir bak asndan ele alnsa Hibir ey, bir ders kitab ya da okul
bile yani i hayatyla ilgili becerileri kitab kadar okulun ayrt edici zellii
kazandran bir ey olarak grlse bile- olamaz.
birok uzman, gelecekte, mr boyu
Btn bunlar, biroklarnn gzn
srecek bir eitime gereksinim duyula
de, eitimde multimedya teknolojile
ca konusunda hem fikirdir.
rinin ve bilgisayarn artan kullanm ile
birlikte deimeye balayacaktr. Ders
Eitim ve Yeni letiim kitaplarnn yerini hzla dijital medya m
Teknolojisi alacak? ocuklar, bir eyler renmek
iin retmenleri dinlemek yerine,
Gnmzde, bilgi teknolojisinin bilgisayarlarn amaya balarlarsa,
yaylmas, okullardaki eitimi imdiden okullar varlklarn imdiki biimleriyle
farkl yollardan etkilemektedir. Bilgi bir ekilde srdrebilecekler mi? Yeni
ekonomisi bilgisayar eitimi alm bir teknolojilerin, varolan mfredatlara
igc gerektirmektedir ve eitimin bu basit bir ekilde eklemlenmeyecei,
gereksinimin karlanmasnda kritik bir onlarn temelini kazaca ve dntre
rol oynayabilecei ve oynamas gerekti cei, syleniyor. nk, gnmzde
i gittike netlemektedir. Son zaman genler, zaten bir bilgi ve medya toplu-
larda, evde bilgisayar sahibi olmada ani munda doup bymekteler ve bu
bir ykseli yaanm olmasna ramen, toplumun teknolojileriyle, retmenleri
yine de bir ok ocuk evde bilgisayar de dahil bir ok yetikinden daha fazla
kullanma hakkna sahip deildir. Bu ili dllar.
nedenle, okul, bilgisayar ve online
teknolojisinin olanaklarn renmek Son yllarda eitimde teknoloji
ve bunlar rahatlkla kullanmak isteyen kullanm mutlak bir biimde dn
genler iin vazgeilmez bir ortam me uram bulunuyor. Birleik
olu tur maktadr. Krallk'ta, Britanya okullarn adala
trmay ve bilgisayarla donatmay ama
Snfta tek n o loji layan bir dizi giriime rastlamaktayz.
17.11. ve 17.14. ekiller ngiliz okul
Eitimin ada anlamda douu, larnda bilgi ve iletiim teknolojisi
daha nceki blmlerde grdmz kullanmndaki dramatik ykselii
gibi, ondokuzuncu yzylda yaanan gstermektedir, ki 2002 itibariyle
dier baz byk deiimlerle ilikilen- hemen hemen her okulun internet
dirilmektedir. Bunlardan birisi, matbaa b a la n tsn n salanm olduu
nn geliimi ve kitap kltrne ula grlyor.
madr. Kitap, gazete ve dier basl yayn
organlarnn toplu yaym, sanayi top- Baz gzlemciler, bir snf devri-
lumunun geliiminin, makineler ve minden, duvarlar olmayan snflardan
fabrikalar kadar ayrt edici bir zellii ve masa st sanal gereklike ula-
778
E g ltlm
1 7 . 1 1 . ekil ICT* alannda okul bana ortalam a harcama; okul trlerine gre, 1 9 9 8 -2 0 0 3 .
Kaynak: Department fbr Education and Skills (2003), s. 5-7
1 7 . 1 2 . ekil H er bir okulda bilgisayar bana den ortalama renci says: okul trlerine gre
(ngiltere) 1 9 9 8 -2 0 0 3
Kaynak: Department for Education and Skills (2003), s. 5-7
779
Eitim
250
200
150
100
17.13. ekil O kul bana d en yalnzca ya d a esas olarak eitim -retim amacyla kullanlan
ortalama bilgisiyar says (ngiltere), 1 9 98 -2003
Kaynak: Department for Education and Skills (2003), s. 5-7
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
Ortaretim zel okullar
780
Eitim
781
Eitim
782
E itim
783
Eitim
teknolojik olarak yeterli bilgiye sahip den gelmenin bir anahtar olabilir.
kiilerin, bilgisayar konusunda daha az Teknoloji, zeki ve yaratc insanlarn
deneyimli insanlarn zerinden atlayp ellerine teslim edildiinde, snrsz
birdir bir oynamalarna yol aabilir. olanaklar yaratlabilir, demekteler.
Teknolojinin gerektirdii niteliklere
Teknoloji her ne kadar nefes kesici
sahip olanlarla olmayanlar arasnda
ve nemli kaplar aabilen bir ey olsa
ayrm yaplmas tehdidi, bilgi anda
da, unutmamak gerekir ki byle kolayca
hayatta karlaabileceimiz yeni sorun
teknolojiye-uyum diye bir ey sz
larla ba edebilmek asndan (s. 745-
konusu deildir. Kidesel okuma-yazma
6'da tarttmz) yaam boyu reni
bilmemeyle mcadele eden, elektrii ve
min nemini daha da artrmaktadr.
telefon hadar bile olmayan gelimemi
Baz kiiler, Bat toplumlarnda bir blgelerin, uzaktan renim program
bilgisayar alt-snfinn domasndan larndan gerekten yararlanabilmeleri
endie etmekteler. Kresel ekonomi, iin nce eitimsel altyap ihtiyalarnn
artan lde bilgi temeline otururken, karlanm as gerekir. Bu blm
yoksul lkelerin, bilgi zengini ile bilgi boyunca ele alm olduumuz gibi,
yoksulu arasndaki uurumdan dolay, eitim dzeni snf ve toplumsal
daha da kenara itilmeleri gibi gerek bir cinsiyet gibi alanlarda eitsizlii yeniden
tehlike sz konudur. retebilmektedir. Yeni bilgi ve iletiim
teknolojileri yenilerini yaratrken bu
Bazlarna gre, internet eriimi
ayrmlar daha da keskinletirebilir;
zengin ile yoksul arasnda yeni bir snr
dier taraftan, eer doru kullanlrsa,
izgisi haline gelmi bulunuyor. 2000'de
yeni teknolojiler dnyadaki eitim
Latin Amerika, Dou Asya, Dou
sistemlerini daha zgrlk ve daha
Avrupa, Arap lkeleri ve Sahra-alt
eitliki yapma olanaklar sunabilir.
Afrika lkelerinde internet kullanclar
nn oran nfusun %4'ten azn olutur
m aktad r.B un a karlk ayn yl
Amerikan halknn % 54 u internet kul
lancs durumundadr (UNDP 2001).
784
E itim
zet
785
E itim
Dnme sorular
Eitim ne iindir?
Okullar ve kolejler, duygusal zekann gelitirilmesine daha fazla yer vermeli midir?
Ek Kaynaklar
Caroline Benn ve Clyde Chitty, Thirty Years On: Is Comprehensive Education A live and Well or
StrugglingtoSurvive?(LondiOn-. DavidFulton, 1996).
R.Moore, Education and Society: Issues and Explanations in the Sociology o f Education (Cambridge:
Polity, 2004).
A. H. Halsey ve dierleri., Education: Culture, Economy and Society (Oxford: Oxford University
Press, 1977)
n tern et balantlar
21 .Yzyl renme inisiyatifi
http://www.211earn.org.
nc a [Bahar] niversitesi
http://www.u3a.org.uk/
786
indekiler
^ et
Dnme sorulan
E k kaynaklar
Internet balantlar
alma ve Ekonomik
Yaam
Jockey masumca. Gkte ka tane
yldz varsa dedi ustaba ve yryp
gitti.
Jockey o zaman on be yandayd.
Bu i bir terfydi. Bundan nceki ii,
M an ch e ster yaknlarnd aki Sal-
ford'daki fabrikada ay yapmak ve getir
gtr ilerini yerine getirmekti. Jockey
altm bir yl boyunca baka bir i
yapmad. lk birka yldan sonra
sendikaya katld. Yirmi be yanda,
Jockey ilk bronz mantarn, Ocak ayaklar altnda ken demenin iine
1885'te bir Pazartesi sabah saat alty geti. Demeyi tamir iin gelen ustaya
be gee yapt. Ustaba ona nasl kendini yle savundu: Gryorsun
yaplacan anlatrken, imdi gbeini yere sk basmalym. Deme dal
tornann yatana skca daya dedi, yor. zr dileme dedi usta, Bu be
yere salam bas; bacaklarn da ayr. nim demem deil. Tahtalar 1907'de
Jockey bacaklarn ayrd. Makine ve sonra 1916'da yeniden krldlar.
kvlcm ve tiz bir ses kard; buhar itili 198'de Jockey gn ie gelmedi s
bir makine; bronzdan mantar biimin panyol gribi diye zr diledi; kafam
deki valf kutuya dt. Bundan ka kaldramadm ve 1935'te iki gn daha
tane yapmam gerekiyor? diye sordu
790
a l m a v e E k o n o m ik Yaam
gelmedi; kars ldnde. irkette cret karl bir ie sahip olmak diye
geirdii altm bir yl boyunca, iten dnme eilimindeyiz, ne ki bu, ok
yalnzca be gn uzak kald. yaln bir grtr. Karl denmeyen
igc (ev ileri ya da kiinin kendi
kinci Dnya Savann hemen
arabasn tamir etmesi gibi) pek ok
ardndan, yetmi bir yana geldiinde,
kiinin yaamnda byk bir yer tutar.
milyonuncu valfini yaptktan ksa bir
Pek ok i tr, karl denen
sre sonra, altndaki rm zemin bir
nitelikteki yerleik kategorilere uyum
kez daha kt. Bunu bekliyordum
gstermez. rnein, biimsel olmayan
dedi. Tornay itti, torunu olacak yataki
ekonomide yaplan ilerin ou, resmi
ustabana gitti. Bu hafta sonu artk
istihdam istatistiklerinde kaydedilmez.
bitiriyorum George, diye bard
Biimsel olmayan ekonomi terimi,
makinenin sesini baarmak iin. Ayr
dzenli istihdam alan dnda yaplan,
lrken, oradaki insanlar bir sallanan
kimi zaman salanan hizm etler
koltuk aldlar. Bunu da eskitip datt
karlnda elde edilen nakit paray
n zaman sana usta gndeririz! Cuma
ierse de, ayn zamanda mallarn ya da
leden sonra, ustaba ona yeni ra
hizmetlerin dorudan dei tokuuna
tantt. Ona iin nasl yaplacan gs
dayanan ilemlere gndermede bulun
ter, tamam m? dedi. Jockey glm
maktadr.
sedi: otur uraya dedi ocua; ok
fazla bir ey yok. Gbeini torna yata rnein sznt yapan bir boruyu
na skca daya, yere salam bas; bacak tamir iin gelen birisine, karlnda bir
larn da ayr! belge istenmeden ya da yapt iin
ayrntlar kaydedilmeden nakit deme
Robert Roberts'in Jockey'in al
yaplabilir. nsanlar ucuz -yani alnt
ma yaamn anlatt, yirminci yzyln
ya da karl denmemi- mallar,
ilk eyreinde Salford'dun kenar
arkadalar ya da tandklaryla, baka
mahallerindeki yaamn ilk elden
eyler karlnda deitirebilir. Biim
anlatm olan klasik yaptndan (1971)
sel olmayan ekonomi yalnzca gizli
beri almann doas olduka deiti.
nakit ilemleri deil, insanlarn kendi
Pek oumuz iin, Jockey'in alma
evlerinde ya da darda kendi kendine
yaam bizimkinden dnlemeyecek
yapt ileri de iermektedir. rnein,
kadar farkl. Bu blm, modern
kendin-yap tr etkinlikler, evde
toplum da alm ann geliim in i
kullanlan makina ve aletler, teki trl
incelemekte ve modern ekonomilerin
satn alnmas gereken mal ve hizmetler
yapsna bakmaktadr. Bununla birlikte,
salar (Gershuny ve Miles 1983).
alma terimini kullandmzda
Geleneksel olarak ounlukla kadnlar
bundan gerekte ne anladmza
tarafndan gerekletirilen ev ileri,
yakndan bakmamz gerekiyor.
genellikle karlkszdr. Ancak bu da
almadr -genellikle ok zor ve yorucu
alma nedir? Karl denen bir alma (kutuya baknz). Yardm
ve denmeyen alma kurulular ya da teki kurulular iin
Genellikle almay, alma d gnll alma, nemli bir toplumsal
kalma kavramnn dndrd gibi, role sahiptir. Karl denen bir ite
791
a l m a v e E k o n o m ik Yaam
E v ileri
B u g n k b iim iy le evileri, ev ile alm a y erinin K a rl d e n m e y e n ev ii ig c n n e k o n o m i iin
b irb irin d e n ay n lm asy la ortay a k t (O a k ley 1 9 7 4 ). n e m i o k fazladr. San ay ilem i lk elerd e yaratlan
Sa n a y ilem e ile, e v m allarn retim yeri o lm ak tan serv etin % 2 5 ile % 4 0 arasn d ak i b ir b l m n n
k p t k etim yeri h a lin e geldi. E v i le ri, g e r e k e v ilerin d en geldii ta h m in ed ilm ek ted ir. Z a m a n
a lm a g id ere k d ah a fazla d o ru d an c re t karl k u llan m n a ilikin 2 0 0 2 'd e y ap lan ulusal b ir
ola ra k ta n m la n d k a g r n m e z h ale geldi. a n k etin bu lgu larn a g re , e er B irle ik K ra llk 'ta
E v i le ri g e len ek se l o larak k ad nlarn alan ik en , evin ev ilerin e d e m e yaplsayd, b u n u n B irle ik K ra llk
d erk e k le re ayrlm t. B u g elen ek se l m o d eld e, ev
iin d ek i ib l m -e v in iin d ek i so ru m lu lu k larn ev
halk ta ra fn d a n pay lalm as- o ld u k a d o ru d an
n itelik ted ir. K a d n la r evilerin in , e er h ep sin i
d eilse, b yk b l m n y k len m ek zo ru n d ay k en
e rk ek ler aileye b ir c r e t k azan arak b a k a r .
A yr b ir ev in ortay a k t d n e m b ak a
d e im e le re de tan k lk etm itir, san ay ilem en in
salad y enilik ve k oylklar evi etk ilem ed en n c e ,
e v iin d e alm ak z o r v e kiiyi t k eten n itelikteyd i.
rn e in h a fta lk am ar, ar ve g g e re k tire n b ir
iti. E v le r d e scak v e so u k akan suyun g etirilm esi,
zam an t k e te n p ek o k ii o rta d a n k ald rm t; d ah a
n c e , su ev e ta n m al v e stlm alyd; bu g n
g elim e k te o la n d n y an n o u n d a old u u gibi.
E le k trik v e gaz te sisa d a n , k m r v e o d u n so b a la rn
ve d zen li o d u n k esim i, k m r tam a ve so b a n n
s rekli o larak te m iz le n m e si g ib i ileri g erek siz hale
getirdi.
792
a l m a v e E k o n o m ik Y aam
793
a l m a v e E k o n o m ik Yaam
794
a l m a v e E k o n o m ik Y a a m
Brtm m m jm a:iBtor^i^a n n n n m :rjaT jm '^/.iMHWnrat^
795
a l m a v e E k o n o m ik Yaam
Fordizm, kitlesel pazara balan retilen mallar iin yeterli talep yarat
m olan kitlesel bir retim sistemini may salayarak kendi kendini besleyen
anlatmak iin kullanlan bir addr. Belirli bir evrim yaratmtr. Sistemin genel
kimi balamlarda, terim, ikinci Dnya likle 1970'lerde skntya girdii ve
Savandan sonra, kitlesel retimin alma koullarnda daha fazla esneklik
yksek derecede sendikalam istikrarl ile daha az i gvencesinin olduu
igc ilikileriyle eletii kapitalizmin koullarn ortaya kt dnl
gelitii dneme gndermede bulunan mektedir.
daha zgl bir anlama sahiptir. Fordizm
Taylorizm ve Fordizmin snrlar
altnda, firm alar iileriyle uzun
dnemli balantlar iine girmiler, Fordizmin gerilemesinin nedenleri
cretler de retkenlikteki arta skca karmaktr ve oka tartlmtr.
balanmt. Bylelikle toplu pazarlk Deiik sanayi kollarndaki firmalar
anlam alar -firm alarla sendikalar Fordist retim yntemlerini benimse
arasndaki, cretler, kdem haklar, de dike, sistem belirli snrlamalar iine
meleri gibi alma koullarn belirle girmitir. Bir zamanlar, Fordizmin bir
yen biim sel anlamalar- iileri btn olarak sanayi retim inin
otomatikletirilmi alma rejimlerini geleceini temsil ettii dnlrd. Ne
kabullenmelerini ve kitlesel olarak ki zamanla bunun byle olmad
796
a l m a v e E k o n o m ik Yaam
797
alma v e Ekonomik Yaam
-1 w . n > n w w iM a iin r ^ ^ ^ M
San ayi a tm a s
U zun zam andan beri, iilerle onlarn zerinde yer alan pazarlklannda kar karya gelm elerdir. D ah a az
ekon om ik ve siyasal yetkeler arasnda atm alar vardr. rgd atm a biim leri, yksek igc dolam
O n sek izin ci yzyl Avrupas'nda, askere almalara, (iverenler dzenli olarak eski kadroyu yenisiyle
yksek vergilere bakaldrm alar ile hasat baarszlkla deitirirler), kaytarm aclk ve retim m ekanizm asna
rnn olduu d nem lerd e yiyecek bakaldrlar yaygnd, m dahalelerdir.
ig c atm asnn bu m od ernlik n ce si biim leri,
iile r pek o k zgl neden yznden greve gitm eyi
kimi lkelerde b ir yzyldan n cesin e kadar srm t.
seebilirler. D ah a yksek cred er elde etm eye,
rn e in , 1868'd e, birka byk Italyan kentinde
kazanlarnda n grlm olan bir d
yiyecek bakaldm lar olm utu (G eary 1981). B u tr
engellem eye, alm alarnn daha skc yapan ya da
geleneksel atm a biim leri yalnzca ara sra ortaya
iten karm alara yol aan tek n olo jik yenilikleri
kan, aklc olm ayan iddet patlam alar deildi: iddet
p ro testo etm eye ya da iyerinde daha fazla gvence
tehdidi ya da kullanm nn, tahl ve teki ana yiyecek
elde etm eye alyor olabilirler. N e ki, btn bu
m addelerinin fiyadarn snrlam a etkisi de vard (Rude
durum larda grev z nd e b ir g m ekanizm asdr.
1 9 6 4 ; B o o th 197 7).
G rev, iyerlerinde g rece gsz olan ve alm a
iilerle alanlar arasndaki sanayi atm alar ilk bata yaam lar, zerlerinde o k az kon trollerinin olduu ya
bu eski kalplar izlem e eilindeydi. atm a durum la da hi olm ad ynetsel kararlarla etkilenen insanlarn
rnda iiler o k sk olarak iyerlerini terkederek sahip olduu bir silahtr. B u genellikle, teki
sokaklarda kalabalklar olutururdu; honutsuzluklarn, pazarlklar baarszla uradnda, en son
kuralsz davranlar ya da yetkililere kar iddet kullanlacak bir silahtr nk grevdeki iiler ya
eylem lerine katlarak gsterirlerdi. O n d oku zun cu h ib ir gelir elde etm ezler ya da snrl olan sendika
yzyln so nlann d a Fran sa'n n kim i blgelerindeki fonlarna bam l olabilirler.
iiler holanm ad klan iverenleri asm akla tehdit
Sendikalar
ederlerdi (H o lto n 197 8 ). B ugnlerde iiler ile ynetim
arasndaki rgd pazarlkla yaygn olarak eletirilen ye saylan ve gleri byk farkllklar g sterse de,
grevin b ir silah olarak kullanlm as ancak yava yava ve sendika rgderi, ayn zam anda iilerin ekon om ik
zam an zam an ortaya kan bir biim de geliti. hedeflerini gerek letirm ek iin greve gitm e
haklarnn tanyan btn B at lkelerinde
Grevler
bulunm aktadr. N ed en sendikalar B at lkelerinin
G rev , bir gru p alann honutsuzluklarn belli etm ek tem el bir zellii haline gelm ilerdir? Sendika-ynetim
ya da b ir talebin yerine getirilm esini salamak iin atm as neden az o k sanayi ortam n da her zam an
alm ann geici olarak durdurulm as diye tanm la varln duyuran b ir olaslktr?
nabilir (H ym an 1 98 4 ). B u tanm n btn unsurlar gevi
M o d ern sanayinin geliim inin ilk d nem lerinde, pek
teki kar km a ve atm a biim lerinden ayrdetm ek
o k lkedeki iilerin h ib ir siyasal hakk yotu;
iin nem lidir. B ir grev, iiler ayn ie, ayn iverenle
kendilerini bulduklar alm a koullar zerinde de
dnm eye niyetli olduklar iin geicidir.; btn iilerin
pek az etkileri bulunm aktayd. Sendikalar, iiler ile
iten ktklar durum da g rev terim i uygun bir terim
iverenler arasndaki g dengesizliiyle baetm e arac
deildir. B ir almay durdurma olarak grev, m esai
olarak kurulm utu, iilerin tek balanna h em en
yasandan ya da i yavalatmak tan farkldr. b\r grup
hem en hi gleri yokken, toplu rgdenm e yoluyla
iinin yer almas gerekir, nk grev tek bir iinin
etkilerini nem li lde artrabilirler. B ir iveren bir
tepkisini deil, toplu eylemi ierir. Y er alanlarn
tek ii olm adan da yapabilir, ancak fabrikadaki btn
alanlar olm as grevin, m ahalle sakinleri ya da
iiler ya da byk blm olm adan yapamaz.
renciler tarafndan yrtlenler gibi p rotestolard an
Sendikalar balangta, iverenlerin sahip olduu
ayrdedilm esini salar. S o n olarak da, b ir grev bir
byk gce kar iilerin yaam larn koruyacak
honutsuzluun bilinm esine ya da bir talebi zorlam aya
aralar sunan, yalnzca savunm ac rgderdi.
yneliktir; alm ayan iilerin bir fu tbo l m ana
gitm elerinin g rev olduu pek sylenem iz. Bugn iiler siyasal alanda oy hakkna sahiptir;
iverenlerle de ek on om ik istekler iin bastrm ay ve
G revler, iilerle y netim in yer ald atm a
honutsuzluklar dile getirm eyi salayan yerleik
trlerinden ya da ynlerind en yalnzca birisini temsil
pazarlk biim leri bulunm aktadr. Bununla birlikte,
etm ektedir. B unu nla yakndan ilikili olan teki rgd
sendika etkisi birincil olarak, h em yerel fabrika
atm a biim leri, lokavdar (iiler yerine iverenlerin
dzeyinde hem de ulusal dzeyde geerli olan veto gc
ii durdurduu), retim ksdam alar ve szlem e
biim indedir. B aka deyile, sendikalar, grev hakk da
798
a l m a v e E k o n o m ik Y aam
ilerinde olm ak zere ellerindeki kaynaklan kullanarak, B irleik K rallk da ilerinde olm ak zere gelim i
ancak iverenlerin politika ve giriim lerini bloke edebilir; sanayi lkelerinde bir gerilem e yaadlar. Bunun
yoksa ilk elde b u nlan n biim lendirilm esini kotrol ndegelen birka nedeni vardr. Bunlard an belki de en
edem ezler. B u n u n , sendikalarn ve iverenlerin alm a yaygn olan, eski im alat sanayilerinin gerilem esi ve
koullann ieren d nem sel szlem e pazarlklarnda h izm ed er sektrnn ykseliidir. G elenek sel olarak,
olduu gibi, istisnaian da vardr. im alat sanayi, igcnn kalesi iken hizm etler
sektrndeki iler sendikalam aya daha direnli
ik in ci D nya Savandan sonraki d nem , gelim i
olm utur.
sanayi lkelerindeki sendikalarn konum unda arp c bir
d nm e tanklk etmitir. ou sanayi lkesinde, N e ki, bu aklam aya kar kanlar olm utur.
1 9 5 0 ile 1 9 8 0 arasndaki d nem , sendika yelerini S osy olog B ru ce W estern (W estern 1997), bu tr bir
potansiyel olarak sendika yeleri olabilecek insanlarn aklam a, genel olarak sendikalar iin iyi bir dnem
bir yzdesi olarak dile getiren bir l olan sendika olan (A .B.D .'de olm asa bile), ancak im alat sanayiinden
younluunda dzenli bir art gsterm itir. 1970'lerin hizm edere kaym ann da olduu 1970'lerin deneyim ini
sonunda ve 1980'lerin banda, Britanya igcnn % aklayamaz. B e n z e r olarak, hizm eder sektrndeki
50'si sendikalyd. Y k sek sendika younluunun B at istihdam n nem li bir blm sosyal hizm etler -tipik
lkelerinde yaygn olm asnn birka nedeni vard. lkin, olarak kam u sektr- sendika ileri oluturm utur.
gl ii snf partileri igc rgderinin lehine W estern bu yzden, sendikalam ann im alat sanayi
koullar yaratm t. kincileyin, firm alar ile sendikalar iindeki dnn, btn sektrler boyunca
arasndaki pazarlklar, sektrel ya da yerel dzeyde dm esinden daha anlam l olduunu ileri srm ektedir.
m erkezi olm aktan uzak biim de g ereklem ek yerine,
H em sanayi kollar arasnda, hem de iindeki sendika
ulusal dzeyde koord ine ediliyordu. ncleyin,
younuundaki dm esiyle uyumlu olan birka
ilerini kaybeden iilerin igc hareketini
aklam a bulunm aktadr, ilkin, dnya ekonom ik
terketm em elerini salamak iin , isizlik sigortasn
etkinliinde, zellikle 1980'Ierde yksek dzeydeki
devlet yerine sendikalar dorudan ynetiyordu. B u
isizlikle elele giden durgunluk, igcnn pazarlk
etkenin tm ne deil bir birleim ine sahip olan
konum unu zayflatm tr. kincisi, zellikle crederin
lkelerde, alan nfusun b e te ikisi ile te ikisi
okluk Badya g re daha dk olduu U zakdou
arasnda deien daha dk b ir sendika younluu
lkelerinden gelen uluslararas rekabetin artan
vard (18.1. ekil, yirm inci yzyl boyunca sendika
younluu da sendikalarn pazarlk gcn azaltm tr.
yeliindeki art ve azal gsterm ektedir.
nc s de, ngiltere'd e 1979'd a iktidara gelen ve
1970'lerd e eriilen tepe noktasndan sonra, sendikalar 1980'lerd e sendikalara kar saldrgan bir tavr taknan,
799
a l m a v e E k o n o m ik Y a am
M argaret T h a tch er'n liderliindeki Britanya sendika yelii % 2 9 kadnlar dzeyinde kalm tr
M uhafazakar P artisinde olduu gibi, pek o k lkede (,SocialTrends 3 5, 2 0 0 5 ). D ah a esn ek retim eilim leri,
sac h km ederin bulunm asdr. Sendikalar, birka o k sayda alan olan byk fabrikalarda daha youn
n em li grevde, zellikle de Birleik K rallk'ta 1 9 8 4 'te b ir biim de gelien sendikacln gcn azaltmtr.
U lusal M ad enciler Sendikasnn ezilm esideki gibi, ikinci Y in e de, sendikaclk o u B a t lkesinde n em li bir
en iyi sonularla yetinm ilerdir. Sendikalann g olmay srdrm ektedir. Send ikalann Birleik
koruduklar alm a koullan ve cretler, son yirm i be K rallk'ta, yeleri iin ne kadar etkili b ir pazarlk
yl ierisinde nem li birka sanayi kolunda anm tr. yrtebilm e glerine sahip olduu, 2 0 0 2 ve 2003'tek i
itfaiyecilerin grevi srasnda grlm tr. B u atm a
Sendika yeliklerindeki azalma, sanayilemi lkelerdeki
srasnda, itfaiy eciler Sendikasnn cret art isteine
daha genel bir olgunun sonucunda ortaya km tr ve
kar, Y en i i Partisi hkm eti ayn sertlikte yant
yalnzca sac hkm ederin sendikalara uygulad
vererek alm a uygulam alarnda daha fazla esneklik
siyasal baskya yklenem ez. Sendikalar genellikle,
talebinde bulunm utu. (alm a koullarnn esneklii,
Britanya'da 1980'lerin byk blm ile 1990'larda
bu blm n ikinci yansnda ele alnacak tem el bir
olduu gibi, yksek isizliin olduu dnem lerde
temadr).
zayflarlar. H aziran 2 0 0 3 'te , hem erkekler hem de iin
1984 ylnda, Britanyal madenciler, ocaklarn kapanmasna kar uzun bir sava verdiler.
800
a l m a v e E k o n o m ik Yaam
801
a l m a v e E k o n o m ik Yaam
G r n la n d
(D a n im a r k a )
A la sk a
(A .B .D .)
zlan d a
K anada
A tla s P a r te k la 1
O kyanusu
B a h a m a la r
1 j / ^ fio m ln lk C um .
P o r to Rlko B at S a h r ;
I / / y B a rb u d a
L J /j Dominik M o r ita n y a I
H av ai A d a la r (A .B .D .) J a m a ik a r/ ^ S x . L u d a
B arbad o s Sen egal
G am b l y a ^
El S a l v a d o r '
- ' - ?
H o n d u ras
- - N S . V ln c e n t
^ G r a n a r ta
B ls sa u '
1 > "
J lnrnl nn lid
d a d T o b a g o S ie r r a
K o s ta Rlka
a K < * W f r - Fr. C u y a n a s B u r k lr a F a s o / "
Byk Okyanus P aram a
n id is i !
S u rln a m
Ekvador Sahili /
tj G ana
fVfu
Bre2Iya
Parag u ay
Avjgu
A rja n tin
F alklan d A d a la r
1 8 . 2 . e k il: D n y a a p n d a , i g c iin d e k i k a d n la r:
802
a l m a v e E k o n o m ik Y a am
H o lla n d a j , Latvlya
t Uksem burg / / lltva n y ^
1 Dan m arka
C tk C tf? V
^Avusturya
r ' " ' . Belarus
' y^-Slovakya
n\ u~* V ^S lo v en y a
^^Macarlstan
^Hrvatistan
, Bosna Hersek
A lm anya
^Srbistan
Idova Grcistan Kazakistan
'H^y^JJmenlstan (f M oolistan
Byk Okyanus
K u /ry
TDrt n a U K^gzlstan K o te Japonya
Trkiye J i m m r 4-..Tacikistan
Tunus? A rn a v u tlu k
H indistan
Flllplnler
S udan
I Vietnam
N ijerya / * Bmnel /
Etyopya
l*apu
VrO Q m
s i_ Ruanda
fkvato r r v l td e n o zya /
D nesi .BurundL TanM n a
Bh -a *
M alavl
' f _ t, '-'"
Z am hly* Dou T rnoy ~ /
H in t Okyanusu f / 1
. M o z a m b ll
' B o t s v u ir ^ Madagaskar
Avustralya
y \ k \
Gney \ \
A frika \ Zlm babve
\ Z v a z J la n d
Lesoto
Yel Zelanda
803
a l m a v e E k o n o m ik Y a a m
iHcjiK'soaJencmna'jmjH^mus^i.MJM^BtM tcfitEiu
804
a l m a v e E k o n o m ik Yaam
805
a l m a v e E k o n o m ik Y aam
806
a l m a v e E k o n o m ik Yaam
807
a l m a v e E k o n o m ik Yaam
Makul lde iyi deme yapan bir i abuk dnmeleri ve ocuklar kkken
bulabilen bir kadn, ocuk bakm gndz bakm olanaklar kullanma
yznden finansal olarak zor duruma olasl yksektir.
debilir; ancak yar-zamanl alrsa,
kazanc decek, sahip olduu kariyer E v ii //blm ndeki deimeler
umudan bitecek ve tam-zamanl al Daha fazla kadnn karl denen
anlarn sahip olduu teki ekonomik alma alanna girmesinin sonulann-
kazanlardan da -emeklilik ayl gibi- dan birisi, belirli geleneksel aile
yoksun kalacaktr. kalplarnn yeniden biimlenmesidir.
Bir kadnn yaam sresi dikkate Eve ekmek getiren erkek modeli,
alndnda, cret uurumu, btn artk bir kural olmaktan ok bir
kazanlar bakmndan arpc farkl istisnaya dnmtr; kadnlarn artan
lklar yaratmaktadr. 1990'larda yrt ekonomik bamszl da, eer ister
len yeni bir alma (Rake 2000), rne lerse, evdeki toplumsal cinsiyete gre
in ortalama nitelikteki bir kadnn, belirlenen rollerinin deiebilecei
yaam boyunca 240.000 pounddan anlamna gelmektedir. Hem evileri
fazla bir kadnlk zararna uradn bakmndan hem de finansal karar ver
bulmutur. Kadn kayb, bir kadnn, me sreci bakmndan, kadnlarn
ocuklar olmasa bile, yaam boyunca, geleneksel evii rolleri nemli deime
benzer niteliklere sahip olan bir erkein lerden gemektedir. Kadnlar ou
kazancndan ne kadar daha az kazana evde bugn de esas sorumluluu
can gstermektedir. Bir kadnn ykleniyor olsalar da, pek ok evde
kazanaca miktar niteliklerine gre daha eitliki bir ilikiye doru gidiliyor
deimektedir. rnein, niteliksiz, gibidir. Bunun istisnas, evdeki, genel
ocuksuz bir kadnn, alma yaam likle erkeklerin yapt, ufak tefek tamir
boyunca 518.000 pound kazanaca ileridir. Anketler kadnlarn yine
beklenebilir; eer niversite mezunu ortalama olarak gnde 3 saatlerini evi-
ise, bu miktarndan iki katndan leriyle (alveri ve ocuk bakm
fazlasn kazanabilir onun kadnlk dnda) geirdiklerini gstermektedir.
zarar grece dk olacak ve onun Erkeklerin harcad zaman ise 1 saat 40
iin annelik fark, yani kadnsz bir dakikadr (Office National Statistics
ocuun kazanc ile ocuklu bir kadnn 2003).
kazanc arasndaki uurum (18.4. ekile almalar, evlerinin dnda istih
baknz) olmayacaktr. Buna karn, dam edilen evli kadnlarn, neredeyse
dk nitelikli, iki ocuk annesi bir her zaman evin bakm nn esas
kadnn annelik fark yaklak sorumluluunu ykleniyor olsa da,
285.000 pound (benzer bir erkein tekilerden daha az evii yaptn
kazanaca miktara kyasla) olacaktr; gstermektedir. Onlarn etkinliklerinin
orta-nitelikli bir kadn iin bu fark, kalb kukusuz olduka farkldr.
140.000 pound, yksek nitelikli bir Onlar, ev ilerini akamzerleri ve hafta
kadn iin ise 19.000 pound onun sonlarnda tam zamanl ev kadnlarn
kadnlk zararna eklenecektir. Son iki dan daha fazla zaman harcayarak
kategoriye giren kadnlarn, ie daha yapmaktadr.
808
a l m a v e E k o n o m ik Y aam
K a d n lk z a ra r
Y a a m b o y u n c a k a d n n
o c u k la r o lm a s a h ile, b e n z e r
n ite lik le r e s a h ip o la n
A n n e l i k fa rk
Y a a m b o y u n c a k a d n n ,
k e n d is in e b e n z e r n ite lik le r e
s a h ip , a n c a k o c u u o lm a y a n
k a d n la ra kyasla n e k a d a r a z
k a z a n a b ild i i. 285.000 140.000 19.000
A n a b a b a o lm a n n fa rk
K a d n n b e n z e r n ite lik le re
s a h ip e r k e k le r e k y a s la n e
k a d a r a z k a z a n a b ild i i; y a n i
k a d n lk za ra r ile a n n e
o lm a n n fa rk n n to p la m
482.000 381.000 162.000
809
a l m a v e E k o n o m ik Yaam
noonesbury
G . B. T R U D E A U
C S V
810
a l m a v e E k o n o m ik Yaam
811
Q ] m a v e E k a n a m ik Yaam
812
a l m a v e E k o n o m ik Yaam
retimin tketiciye gre deitirildii durumda bile, retim hatt unsurlar yine de varln srdrebilir.
813
a l m a v e E k o n o m ik Y aam
814
a l m a v e E k o n o m ik Y aam
815
a l m a v e E k o n o m ik Yaam
alm a v e tek n o lo ji
T e k n o lo ji ile a lm a arasnd aki iliki u zu n s red en m o n ta j h atu n d ak i iilerin h e p sin in iin d e e n fazla
b e ri so sy o lo g la rn ilgisini ek m itir. B iz im alm aya y ab an clam iile r old u u , an cak y ab an clam a
ilikin d en ey im lerim iz, g eerli te k n o lo ji t r n d en d zey lerin in o to m a sy o n k u llanan iy erlerin d e b ir
n asl etk ile n m e k te d ir? San ay ilem e g elitik e, l d e daha d k old u u so n u cu n a vard. B a k a
te k n o lo ji iy erin d e g id ere k d aha b y k b ir ro l o y n ar d eyile, B la u n e r o to m a sy o n u n fabrik alara
old u -fa b rik a o to m a sy o n u n d a n b ro ilerin in so k u lm asn n , b a k a trl arta n ii
bilg isay arlam asn a kadar. B u g n k bilgi te k n o lo jisi y ab an clam asn a d o ru o la n d zenli eilim i tersine
d e v rim i, b u so ru y a o la n ilg in in y en id en evirdiini ileri s rm ek tey d i. O to m a s y o n ig c n n
ca n la n m a sn a y ol am tr. T e k n o lo ji d aha fazla b t n lem esin e y ard m c olm ak tay d ve iilere,
etk in lik ve retk en li e yol aab ilir, an ca k on u te k i te k n o lo ji b iim le rin d e olm ad kadar,
g e re k le tire n le rin yaad alm a d en ey im in i nasl ilerin in zerin d e k o n tro l d uygusu v erm ek tey d i.
etk iler? S o sy o lo g la r iin , esas so ru lard an b irisi, d aha
o k fark l b ir sav H a rry B ra v e rm a n tarafn d an
k a rm a k sistem le re d o ru h a rek etin , iin niteli in i
n l y ap t gc ve Tekelci Sermaye (L a b o r and
ve g erek letirild i i k u ru m la n n asl etk iled i i
M o n o p o ly C ap ital -1 9 7 4 ) iin d e ortay a atlm t.
so ru su d u r.
B ra v e rm a n 'n g z n d e , o to m a sy o n , sanayi
O tom asyon ve nitelik tartm as ig c n n g e n e l o larak n ite lik sizletirilm esi n in
b ir parasyd . Y n e tic ile r , T a y lo rist rg d en m e
O tom asyon ya d a p ro g ra m la n a b ilir m ak in alar ilk
tek n ik lerin i z o rla m a v e ig c s recin i
o la ra k , b ir A m e rik a l o lan C h risto p h e r S p e n c e r 'n
u zm an lam ilere b lm e yoluyla ig c zerin d e
vidalar, cv atalar v e d ililer re te n p o rg ra m la n a b ilir
k o n tr o l uygu layabilm ekteyd iler. H e m sanayi
to rn a s ile b a lam t. D o lay sy la o to m a sy o n , g r e c e
o rta m la rn d a h e m m o d e rn b ro lard a uygulam aya
az sayda sanayi k olu n u e tk ilem itir; a n c a k sanayi
k o n a n te k n o lo jile r, y aratc in san katksn
ro b o tla rn n tasarm n d ak i d e iem elerle, etk isin in
snrlan d rarak b u g e n e l k t letirm ey e katkd a
b u n d a n so n ra d ah a da fazla o laca kesindir.
b u lu n m u tu r. Y a ra tc k atk y erin e g erek en tek ey,
R o b o t te rim i, e k e s e r f an lam tayan robota
h ep ayn, n itelik g e re k tirm e y e n ii so n su za kadar
s z c n d e n g e lm e k te d ir; s z c k elli yl n c e oyu n
y r teb ilm e y eten e in e sahip, d n m ey en ,
yazar K a r e l a p e k tarafn d an yaygnlatrlm tr.
k en d in e bak m ay an b ir bed en d ir.
D n y a a p n d a sanayide kullanlan ro b o tla rn b yk
ig c n n n ite lik sizletirilm esi h ak k n d ak i
b l m , o to m o b il retim in d e kullanlm aktad r.
alm as, G e o r g e R itz e r'in rg d e r ve
B u g n e d ek, r o b o d a rn retim d ek i k u llanm g r e c e
A la r balk la 16. B l m d e , s. 6 8 2 -3 'd e
snrl o lm u tu r n k ro b o d a rn fark l n e sn eleri
tartlan d k n itelik li M c l le r k avram n a
alglayabilm e v e t u h a f b iim leri y n len d ireb ilm e
y ak nlk g s te rm e k te d ir.
y eten ek leri hala b alan g dzeyidedir. Y in e de,
o to m a sy o n a d ayanan retim in n m zd ek i yllarda D a h a yeni b ir a lm a , b u tartm ay a b ir l d e k
h zla yaylaca k esin d ir; ro b o d a r d ah a in celtilm i tutm aktad r. S o sy o lo g R ich a rd S e n n e tt (1 9 9 8 ),
h ale g e lirk e n m aliy ed eri d e d m ek ted ir. b y k b ir y iy ecek devi tarafn d an satn aln an ve
y k sek te k n o lo ji i e re n m ak in alar yoluyla
O to m a sy o n u n yaylm as, so sy o lo g lar arasnd a, yeni
o to m a sy o n u n so k u ld u u b ir frn d a alan iileri
te k n o lo jile rin i ile r zerin d ek i, o n la rn n itelik leri v e
in celem itir. B ilg isay arlam p iirm e, ek m e in
k en d ilerin i ie ad am alar zerin d ek i etk ilerin in n e
y ap lm a b iim in i k k te n b ir b iim d e d e itirm iti.
o la ca h ak k n d a sca k tartm alar yaratm tr. R o b e r t
H a m u ru n ieri in in ay arlanm as ve y o u ru lm as
B la u n e r, Yabanclama ve zgrlk (A lie n a d o n and
iin in elle y ap lm as, e k m e in p iip p im ed i in e g z
F re e d o m -1 9 6 4 ) balk l nl k italb n d a, iilerin
yoluyla k arar v erilm esi y erin e artk alan lar
d eiik te k n o lo ji d zeyleri o la n d rt fark l sanayi
ek m e in m a lz em eleri ya da so m u n larn k end ileriyle
k o lu n d a k i d en ey im lerin i in celem itir. D u rk h e im ile
h i b ir fizik sel tem as iin d e deillerd i. F rn larn
M a rx 'n d n celerin i ku llan an B la u n e r, yabanclam a
ssn a ve p iirm e z a m a n n a bilgisayarlar k arar
k av ram n ile m sel h ale g etirm i ve h e r b ir sanayi
veriy ord u . M ak in alarn m k em m el kalited e piirdii
k o lu n d a k i iilerin y aban clam ay , g s zl k ,
ek m e k le rin old u u z am an larn yan sra, y an m ,
a n la m sz la m a , y altlm hk v e k en d in e y ab an clam a
k ararm e k m ek lerin o rtay a k t zam an lar da
b iim in d e n asl y aad klarm lm t r. B la u n er,
816
a l m a v e E k o n o m ik Yaam
817
a l m a v e E k o n o m ik Y a a m
k a zan m ak tad r. Y in e de y elp azen in tek i u cu n d a, m erk ezlerin d e alan lar, alan a p ek az zg rl k
te le fo n la yard m m erk ez lerin d e v e v eri giri v e yaratc katk an s v ere n , k esin b ir b iim d e
irk ed erin d e alan b in le rc e d k cretli n itelik siz stan d artlatrlm fo rm a d a ra g re
b irey ler bu lu n m ak tad r. B y k l d e, s o n yllardaki ig rm ek ted irler. a lan lar y ak n d an g z e d e n ir;
tele k o m n ik a sy o n p ad am asn n so n u cu n d a o rtay a t k eticilerle etk ileim leri de k aliten in k o ru n m as
k a n b u k o n u m lar, B ra v e rm a n 'n n itelik sizletirilm i i in kaydedilir. B ilg i d ev rim i, sanayi ek o n o m isin d e
iile rin e rak ip o la ca k b iim d e yalm lm lk ve yaratlanlara b e n z e r o la n o k sayda ru tin , n itelik
y a b a n cla m a iin d ed ir. Sey ah at rezerv asy o n lar ve g e re k tirm e y e n iler yaratm g r n y o r.
fn a n sa l ilem leri g e re k le tire n yardm
Bilgi teknolojilerinin iyerinde kullanm gerekte, bunlar gibi telefonla yardm merkezleri alanlar
niteliksizletirdi mi?
818
a l m a v e E k o n o m ik Yaam
819
a l m a v e E k o n o m ik Y a a m
umcm
820
a l m a v e E k o n o m ik Yaam
Jo s e p h R o w n tree V a k fn n ,
almann Gelecei (The Future of
W ork) balkl bir alm asnda
(Meadows 1996)J artk iverenlerin
arad nitelik trleri incelenmitir.
almann yazarlar, hem nitelikli hem
de niteliksiz meslek kesimlerinde,
kiisel becerinin giderek daha deerli
olduu sonucuna varmlardr, ibirlii
iinde ve bamsz olarak alabilme,
inisiyatif alabilme ve zorluklar karsn
da yaratc yaklamlar benimseyebil-
me, bir kiinin iine getirebilecei en iyi
nitelikler arasndadr. Tketicilerin
bireysel gereksinimlerinin giderek
nem kazand bir piyasada, hizmetler
sektrnden fnansal danmanla nternet, dizst bilgisayarlar ve ev
kadar bir dizi ortamda alanlarn bilgisayarlar, kimi iiler iin evde almay
olanakl klmtr, ancak iin eve
kiisel becerilerine dayanmas esastr. getirilmesinin sorunlu yanlar da vardr.
Teknik becerilerin byle kk rnein, kimi alanlar, eskisine kyasla
gr lm esi en fazla, alm ann daha uzun saatler alma basks altndadr;
yazarlarna gre, uzun sredir, kiisel kimi iverenler de alanlarnn yeterince
ok altklarna ikna olmu deillerdir, bu
becerilere yer vermeyen rutin, yine yzden de onlarn abalarn kmserler.
lenen ilerde alan iiler iin glk
karmaktadr.
821
a l m a v e E k o n o m ik Yaam
822
a l m a v e E k o n o m ik Yaam
823
0*1 i ma ve Ekonomik Yaam
824
a l m a v e E k o n o m ik Yaam
825
a l m a v e E k o n o m ik Yaam
eer olanakl ise, tmden kamay luk, sklmay nemli nemli bir sorun
istediimiz iler- ile bir tutarz. Ne ki, olarak grrler ve zamana kar bir
almann iinde angaryadan fazlas honutsuzluk gelitirirler.
vardr; yoksa isiz kalan insanlar 5. Toplum sal tem aslar alma
kendilerini bu kadar yitik ve ne ortam genellikle arkadalk ve
yapacan bilemez hissetmezlerdi. tekilerle paylalan etkinliklere katlma
Hibir zaman bir i bulamayacanz frsat salar. alma ortamndan
dnseydiniz ne hissederdiniz? ayrlan bir insann olas arkada ve
Modern toplumlarda, bir i sahibi tandk evresinin klmesi olasdr.
olmak, kendine gveni korumak iin 6. Kiisel kim lik almaya genel
nemlidir. alma koullarnn grece likle, sunduu istikrarl toplumsal
kt olduu, ilerin de skc olduu kimlik yznden deer verilir. zellikle
durumlarda bile, alma insanlarn erkekler iin, kendine gven okluk,
ruhsal yaplarnn ve gndelik etkinlik evin maddi varoluuna yaplan ekono
evrimlerinin nemli kurucu unsurla mik katklara baldr.
rndan biridir. almann birka nitelii Bu korkutucu listeyi aklda tutarak,
burada nemlidir: almamann neden bireylerin toplum
1. Para Bir cret ya da maa, pek sal deerlerine ilikin gvenlerinin altn
ok insan iin gereksinimlerini karla oyduunu grmek zor deildir.
malarn salayacak temel bir kaynaktr.
Bir gelir sahibi olmadan, gndelik gvencesizliindeki art
yaama ayak uydurmaya ilikin kayglar
artar. 1999'da Joseph Rowntree Vakf,
dz iilerden kdemli yneticilere
2. E tkin lik dveyi alma okluk,
kadar 340 Britanyal ile yaplan
beceri ve yeteneklerin elde edilmesi ve
derinlemesine mlakadara dayanan, I
kullanlmas iin bir temel salar.
Gvencesi Yokluu ve alma Younluu
almann rudn olduu bir durumda
A n keti (Job Insecurity and Work
bile almak, bir kiinin iinde
Intensification Survey -JIW IS) balkl
enerjilerini kullanabildii, yapsal bir
anketi yaynlad. alma, i gvencesiz
evre salar. O olmadan, bu tr beceri
liinin boyudarm ve hem iyeri hem de
ve yetenekleri kullanma frsatlar
aileler zerindeki etkilerini deerlen
azalabilir.
dirmek hedefini gdyordu. alma
3. D e iiklik alma, ev ii nn yazarlar, Britanya'da i gvencesiz
ortamna altenatif olan balamlara liinin, 1966'dan bu yana arttn, mavi
eriimi salar. alma ortam iinde, yakal iiler arasnda en youn art
iler grece skc olsa bile, insanlar ev gsteren dnemin 1970'lerin sonu ile
ilerinden farkl bir ey yapmaktan 1980'ler olduunu gstermekteydi.
honut olabilirler. 1980'lerin ortalarndan balayarak genel
4. Zamansaljap Dzenli istih-dam bir ekonomik canlln olmasna
edilen kiiler iin gn, genellikle iin karn, i gvencesizlii artmay srdr
ritmine gre dzenlenmektedir. Bu mt. alma, i gvencesizliinin
kimi zaman baskc nitelikte olabilirse kinci Dnya Savandan bu yana en
de, gnlk etkinliklerde bir yn yksek dzeye eritii sonucuna
duygusu salar. dnda olanlar ok varmt (Burchell 1999).
826
a l m a v e E k o n o m ik Yaam
827
a l m a v e E k o n o m ik Yaam
828
a l m a v e E k o n o m ik Yaam
829
a l m a v e E k o n o m ik Yaam
830
a l m a v e E k o n o m ik Yaam
O k u ld a n a y rlm a y a n d a k i nfus
I
alyor m u ?
H ayr
I I
Tam z a m a n l m ? a lm a k is tiy o r m u ?
I I
H ayr Evet
I I
D ah a u zu n s r e a l m a k istiy o r m u ? u a n d a i a ry o r m u ?
E v et
I
im d i h alay ab ilir m i?
I I I I I
Evet H e n z d e il u Anda H ayr
E v et H*yr E v et
A sla
d e il
y
Tam o larak Gizli K esin lik le Yar Ne a l y o r
alyo r
E k o n o m ik o la ra k e t k e n
831
A s la
832
a l m a v e E k o n o m ik Yaam
Bangladeli
teki Asyal
Siyah Karayipli
Siyah Afrikal
teki
833
Topluluklarn ve toplumsal bala olarak geiren bir talyan gmeni olan
rn gc, yksek isizlik tarafndan Enrico'nun profilini karmt. Enrico,
andrlabilir. 1930'lardaki klasik bir iinin kt koullarndan ve dk
sosyoloji almasnda Marie Jahoda ile cretinden holanmyor olsa da, ii ona
meslektalar, Avusturya da yerel bir bir kendine gven ile kars ile
fabrikann kapanndan sonra youn ocuklarna drst bir yaam
isizlik yaayana bir kent olan salyordu. Enrico, kentin banliy
Marienthal rneini incelemitir (Jaho snde bir ev alacak duruma gelene
da ve dierleri 1972). Aratrmaclar, kadar on be yl, her gn tuvaleeri
uzun dnem isizlik deneyiminin nihai temizleyip yerleri paspaslamt. ok
olarak topluluun toplumsal yapsn ve parlak olmasa da, ii gven altndayd;
alarn nasl andrdna dikkat ii, bir sendika tarafndan korunuyordu;
ekmilerdir, insanlar kamusal ilerde Enrico ile kars gvenle kendilerinin ve
daha az etken hale gelmiler, birbirle- ocuklarnn geleceklerini planlayabili
riyle toplumsal olarak daha az zaman yorlard. Enrico tam olarak ne zaman
geirir olmular, hatta kentin ktpha emekli olabileceini ve emekli olduun
nesini de daha az ziyaret eder da ne kadar para alacan biliyordu.
olmulardr. Sennett'in dikkat ektii gibi, Enri
co'nun almasnn bir tek kalc
isizlik deneyiminin ayn zamanda
amac vard; ailesine hizmet. Enrico
toplum sal snfa gre deiiklik
kendi drst almasndan gurur duysa
g sterd iin e dikkat ekm ek de
da, ayn eyi ocuklar iin istemiyordu.
nemlidir, isizliin sonular finansal
Enrico iin, ocuklarnn yukarya
olarak en fazla, gelir yelpazesinin en
doru hareket edebilecei koullar
dk ucunda yer alanlar iin hissedilir,
yaratabilmek nemliydi.
isizli in zarar verici olduunu
dnen bireylerin daha ok, kendi Sennett'in on be yl sonra raslant-
finansal durumlar bakmndan deil, sal olarak Enrico'nun olu ile karla
kendi toplumsal statleri bakmndan tnda rendii gibi, ocuklar daha
byle dndkleri ortaya atlmtr. hareketli olmulard. Rico, New York'ta
siz kalan kr kbe yandaki bir re iletm e okuluna gitm eden nce,
tim yesi, isizliin ilk dnemlerinde mhendislik derecesi almt. Mezu
rahat yaamasn salayabilecek bir niyetinden sonraki on drt yl iinde,
varlk sahibi olsa da, isizliini bir Rico gzalc bir kariyere sahip olmu
profesyonel olarak gelecekteki kariye ve cret merdiveninde en stteki % 5'e
rine uygunluu konusunda zorlanabilir. erimiti. Rico ve kars Jeanette
evlilikleri boyunca kendi kariyerlerini
Sonu: kiiliin a n m a s ilerletmek iin en az be defa tanm
lard. Risk alarak ve deiime ak
m?
olarak, Rico ve Jeanette, alkantl
Otuz yl nce, A.B.D.'de, Bos dneme ayak uydurmu ve sonuta
ton'da mavi yakal iilere ynelik varlkl hale gelmilerdi. Yine de,
olarak yaplan bir almada, sosyolog baarlarna karn, yk tmyle mutlu
Richard Sennett, alma yllarn kent bir yk deildi. Rico ile ei kendi
merkezindeki bir broda hizmetli yaamlarnn kontroln yitiriyor ol
834
ma duygusu yayordu. Bir danman almaya ksa dnemli, esnek yaklam
olarak, Rico zaman ve ii zerindeki larn rnekleriydi. Onlarn alma
kontroln yidriyor duygusu yuayor- gemileri, srekli tanma, geici
du: Szlemeler belirsiz ve srekli balanmalar ve yaptklar eye ksa
deien nitelikteydi; sabit bir rol yoktu dnemli yatrmlarla nitelenmekteydi.
ve kaderi byk lde alarn getirece ift, bizim u andaki yoldan km
i frsatlar ve zorluklara balyd. toplumuzda iyi iin niteliklerinin, iyi
Jeanette de benzer biimde iini elinde kiiliin nitelikleri olm adnn
tutma belirsizlii yayordu. Jeanette, farkndaydlar.
corafi olarak dalm bir muhasebe
Senn ett'e gre, R ico ve ei
ciler takmn ynetiyordu. Bunlardan
Jeanette'in yaantlar, almaya ynelik
bir blm evde, bir blm broda,
esnek yaklamn, alanlarn kiisel
bir blm de irketin binlerce mil
yaamlar zerindeki kimi sonularn
tedeki farkl bir ubesinde alyordu.
gsterm ektedir. Sennett, Kiiliin
Bu esnek takm ynetirken, Jeanette,
Anmas (The Corosion o f Character -
yzyze etkileime ve bir bireyin
1998) adl kitabnda, esnek davran ile
almasna ilikin kiisel bilgiye sahip
alma tarzlarnn baarl sonular
deildi. Bunun yerine uzaktan, e-posta
yaratabileceini, ancak kanlmaz
ve telefon grmeleri yoluyla iini
olarak ayn zamanda kafa karkl ve
yapyordu.
zararla sonulanacan ileri srmekte
lke iinde tanrlarken, Rico ile dir. Bunun nedeni, bugn iilerden
Jeanette'in anlaml arkadalklar bir beklenenlerin esnek olm a, ayak
kenara braklmt; yeni komular ve uydurma, hareketli olma ve risk almakta
topluluklar onlarn gemii, nereden istekli olma dorudan, gl bir kiilik
geldikleri ve kim olduklar hakknda iin gerekli olan ballk, uzun dnemli
hibir ey bilmiyordu. Sennett'in hedeflere ynelme, kendini adama,
yazd gibi Arkadalk ve yerel gven ve ama sahibi olma gibi pek ok
topluluun kaak nitelii, Rico'nun en zellikle atmasdr.
nemli kaygs olan ailesinin artalann
Sennett, bu trden gerilimlerin, ye
oluturuyordu. Evde Rico ile Jeanette
ni esneklik anda kanlmaz olduu
ilerinin anne-baba olarak hedeflerine
nu dnmektedir. Esnekliin iilere
ulama yeteneklerine kartn gr
kendi bireysel yaam izleklerini
yorlard. Saatler uzundu; ocuklarn
biimlendirmekte daha fazla zgrlk
ihmal ettiklerini dnyorlard. Ne ki
verecei iin kutsanmasna karn,
geen zaman ve planlara ayak uydur
Sennett, bunun ayn zamanda yeni kat
maktan daha zor olan ey, kendilerinin
snrlam alar da getireceini ileri
ocuklar iin kt birer rnek
srmektedir, iilerden artk, yaam
oluturduklar idi. ocuklarna ok
boyu srecek bir kariyer yerine,
almann, balanmann ve uzun
takmlar halinde akkan bir biimde
dnem hedeflerinin deerini retme
almalar, srekli olarak bir iten
ye alrken kendi yaamlar farkl bir
tekine gemeleri beklenmektedir.
yk anlatyordu. Rico ve Jeanette,
Ballk, bir varlk deil, bir yk gibi
ada toplumda giderek tercih edilen,
835
grlmektedir. Yaam, uyumlu bir bugnk ada yetikin-ler iin en
kariyer olmak yerine birbirinden ayr merkezi meydan okumann, ksa
iler dizisi haline geldiinde, uzun dnemi vurgulayan bir toplumda uzun
dnem hedefler andnda, toplumsal dnem hedeflerinin nasl izlene-ceini
balar geliemez ve gven ortadan bulmak olduunu sylemektedir.
kalkar, insanlar artk sonunda hangi Sennett'a gre, yeni kapitalizmin
risklerin kazan salayacan deerlen nitelikleri, insanlar biraraya getiren
diremez; terfi, gzden karma ve kiilik unsurlarnn anmasna yol
dllendirmeye ilikin eski kurallar amaktadr.
da artk geerli olmaz. Sennett'a gre,
zet
1. alm a, am ac insan ihtiyalarm giderm ek olan m al ve
hizm etlerin retim inde zihinsel veya fiziksel aba amacyla, savunmac rgtler olarak ortaya ktlar.
harcanm asn gerektiren baz grevlerin yaplmas olarak Bugnlerde, sendika liderleri okluk ulusal politikalarn
tanmlanabilir. B ir o k nem li alm a trnn -ev ileri biim lendirilm esinde nem li bir rol oynamaktadr.
veya gnll hizm etler gibi- karl denm ez. B ir m eslek 5. So n yllarda pek o k sanayi lkesinde Fordist
ise, iin dzenli bir cret veya maa karlnda uygulamalarn yerini, daha esnek ilem teknikleri
yaplmasdr. T m kltrlerde alm a, ekonom inin almtr. Post-Ford izm terimi, birbirinden farkl,
temelidir. mteriye gre biim lenen rnler isteyen piyasalar
2. M odern toplum lardaki ekonom ik dzenlerin en ayrt iin esneklik ve yeniliin enoklatrld ekonom ik
edici zelliklerinden birisi, olduka karm ak ve eitli bir retim dnem ini tanm lam ak iin kimi yazarlar
iblm nn geliimidir, iblm , alm ann insanlarn tarafndan tercih edilmektedir.
zerinde uzm anlat, o k saydaki farkl m eslekler 6. K im ileri, kariyerin lm nden ve portfy
arasnda blnm esi demektir. Bunun bir sonucu, iisinin -farkl niteliklerden oluan portfy olan ve
ekonom ik bamllktr: yaamlarmz srdrebilm ek iin bir iten dierine geebilm e yetenei olan ii-
hepim iz birbirim ize bamlyzdr. geliinden szetm ektedirler. B u trden iiler vardr, ne
3. Sanayi retim i, Taylorizm in ya da bilim sel ynetim in - ki igc iindeki pekok kii iin, esneklik , olaslkla
btn sanayi srelerinin zam anlamas yaplabilen ve dk cretlik, pek az kariyer umudu olan ilerle
dzenlenebilen yaln paralara blnebilecei inanc- eletirilmektedir.
uygulanmasyla o k daha etkin hale getirilmitir. Fordizm , 7. isizlik, sanayi lkelerinden yinelenen bir sorundur.
bilim sel ynetim ilkelerini, kitle retim ini kide tketim ine alma kiinin yaamnda yapsal bir unsur
balayacak ekilde genelletirm itir. Fordizm ve olduundan, isizliin ruhsal deneyimi genellikle
Taylorizm , ii yabanclam asn enoklatran dk bozucu niteliktedir.
gven sistem leri olarak grlebilir. Y ksek gven sistem i,
iilerin ilerinin hzn ve ieriini kontrol etm elerine izin 8. gvencesizliinin etkileri, gerek isiz kalma
verm ektedir. deneyimi kadar zayflatc olabilir. gvencesizlii, bir
alann iinin gelecekteki gvenlii ve kendisinin
4. Sendika rgtleri, grev hakknn tannmasyla birlikte, iyerindeki rol hakknda yaad kaygdr.
btn B at lkelerindeki ekonom ik yaamn ayrc gvencesizlii -kim ileri i gvencesizlii hakkndaki
zelliklerindedir. Sendikalar, iilerin kendi alm a kayglarn o k abartldn dnyor olsa da- orta
koullar zerindeki kontrolleri iin bir l salamak sn f arasnda keskin bir biim de artm tr;
836
Dnme sorular
1. Neden baz etkinlikler i, dierleri deildir?
2. Eer Taylorizm ve Fordizm yeterince etkin idiyseler, neden son zamanlarda gzden
dmektedirler?
3. Eer siz bir portfy iisi olsaydnz, portfynz sizi ite tutacak kadar byk olur
muydu?
4. Neden Rico'nun hayat Enrico'nun hayatndan ok daha farkldr?
Ek kaynaklar
Keith Grint, TheSociology o f Work: A n Introduction 3. bask. (Cambridge: Polity, 2005).
Neil J. Smelser ve Richard Swedberg (yay.), The Handbook o f Economic Sociology (Princeton:
Princeton University Press, 1994)
P. Thompson ve C. Warhurst (yay.), Workplaces o f the Future (Houndmillsy Basingstoke:
Macmillan Business, 1998).
nternet balantlar
Uluslararas alma rgt
http://www.ilo.org
alma Vakf
http://www.theworkfoundadon.com/
837
indekiler
Temel Kavramlar
Su ve sapknln aklamas: sosyoloji
kuramlar
le vs elci kuramlar
Etkileimci kuramlar
atma kuramlar: "yeni kriminoloji"
Kontrol kuram
Kuramsal sonular
Sulular ve kurbanlar
Toplumsal cinsiyet ve su
Genlik ve su
Beyaz yakal sular
rgtl su
Siber su
Hapishaneler: sua zm m?
Sonu: su, sapknlk ve toplumsal dzen
^ et
Dnme sorulan
E k kaynaklar
Internet baglantlan
Sapknlk ve Su
i A A
F
Bu tr grler de yine olduka
eletiri toplamtr. Beden tipi ile su
arasnda genel bir iliki olsayd bile, bu
kaltmn etkisi konusunda hi bir ey
sylemezdi. Kasl tipteki insanlar su
etkinliklerine doru itilebilirler, nk
bu etkinlikler, atletik yapnn fiziksel
olarak sergilenmesi iin frsatlar
yaratrlar. Dahas, bu alandaki btn
almalar, islahhanelerdeki sulularla
snrldr ve daha sert, atletik grnm
nsanlar neden su iler? Bir yzyl l sulular, daha krlgan grnml,
nce, konu zerine dnen ou kii,
kimi insanlarn yalnzca biyolojik olarak
sulu olduuna inanyordu. Hatta
talyan kriminolog Cesare Lambroso,
1870'lerde, sulu tiplerinin belirli
anatomik zelliklerle belirlenebilece-
ine inanyordu. Lombroso, kafatas ve
alnn biimi, ene bykl ve kol
uzunluu gibi, sulularn grnleri ile
fiziksel zelliklerini incelemi ve
bunlarn insan evriminin nceki aama
larndan kalan zellikler sergiledii
sonucuna varmt. Lombrosso'nun,
sulularn fiziksel zelliklerini gsteren
resimleri burada verilmektedir.
Lombroso'nun dnceleri ark
her ynyle pe atlmtr; bugn bu
dnceler bize neredeyse komik g
rnmekteyse de, onun suun biyolojik
aklamasnn ok az inceltilmi biim
leri gemi yzylda zaman zaman ken
dilerini yeniden gstermilerdir. Daha
sonraki bir kuram, ana tip insan
beden yapsn ayrdetmi ve bunlardan
birisinin dorudan sula elendiini
ileri srmtr. Kasl, etken p (meso-
morphs), bu kurama gre, daha ince
yapllara (ectomorphs) ya da daha kanl Cesare Lombroso (1 8 3 6 -1909) tarafndan yazlan Sulu
nsan (L'Homme criminel) adl kitabnda sunulan sulu
canl olanlara (endomorphs) kyasla, sua tipleri: Napoliden bir soyguncu, Piedmont'dan bir
daha ok eilim gsterir (Sheldon 1949; kalpazan, suikasti olan Boggia, suu belirtilmeyen
Glueckve Glueck 1956). Cartouche, bir haydudun kars ve zehir kullanan bir kii.
840
S a p k n lk v e S u
841
S a p k n lk v e S u
842
S a p k n lk v e S u
843
S a p k n lk v e S u
844
S a p k n lk v e S u
845
S a p k n lk v e S u
846
S a p k n lk v e S u
iyi dzenlenmi bir toplumda nemli nn tesine getiini ileri srmtr. Bir
bir yer tuttuuna inanyordu. Durk- sonu olarak, sapknl, daha nce
heim, sapknln ne olduunu tanm damgalanan ou davran gzard
layarak, neyin sapkn olmadnn, etme yoluyla yeniden tanmlyor ve
dolaysyla da toplumun yeleri olarak ayrca, nceki llere gre olaan
hangi standartlar paylatmzn olmayan davran diye grlen davra
farkna vardmz belirtir. Bu durum n artk byle grmeyerek olaan
da, sapknl btnyle ortadan dzeyi sessizce yukar ekiyoruz.
kaldrmamz gerekmez. Toplumun
Amerikan toplumu bu noktaya
sapknl kabul edilebilir snrlar iinde
nasl vard? Moynihan'n verdii bir
tutmaya almas daha olasdr.
rnek, 1950'lerde zihin sal meslei
Durkheim'm almasndan yetmi nin balatt hastaneden karma
yl sonra, sosyolog K ai Erikson, hareketi idi. Zihinsel hastal olanlar,
onsekizinci yzylda Amerika'da, New hastanelere yatrlmak yerine sakinle
E n g la n 'd a sap k n l in ce le d i i tiricilerle tedavi edilip salveriliyordu.
Y alpalayan P riten ler (Way-ward Bir sonu olarak, New York'daki
Puritans) kitabn kard. Erikson, psikiyatri hastalarnn says 1955'te
[Durkheim'm] bir topluluun kabul 93.000 iken 1992'de 11.000'e dmt.
edebilecei sapkn saldrganlarn
Bu psikiyatri hastalarnn hepsine
saysnn zaman iinde istikrarl kalma
ne oldu? Pek ou, New York'ta sokak
snn olas olduu anlayn snamaya
larda yatarken grdmz evsiz
alyordu. Aratrmas u sonuca
insanlara dntler. Sapknl aa
varmt:
ekerek tanmlama yoluyla, sokakta
B ir to p lu lu u n sapknl k ald rabilm e yatan insanlar deli diye deil, ev alacak
kap asitesi, haydi s y ley elim , k a b a ca o
durum da olm ayan k iile r diye
to p lu lu k tak i h a p ish a n e h cre si, h astan e,
p o lis v e p sik iy atrist, m a h k e m e v e klinik
tanmlanr olmulard. Ayn zamanda,
saysna ... baldr. K o n tr o l eyleyenleri suun olaan kabul edilebilir dzeyi
o k lu k kend i ilerin i, sap k nl t m d en artmt. Moynihan, 1929'daki, yedi
o rta d a n k ald rm ak y erin e belirli snrlar haydudun ldrld Sevgililer Gn
iin d e tu tm ak diye tanm larlar. (1 9 6 6 )
Katliamndan sonra, Amerika'nn ayaa
Erikson, toplumlarn sapknlk kalktna iaret ediyordu. Bugn,
kotalarna gereksinimi olduu ve bu iddet ieren ete cinayetleri ylesine
durumu srdrm ek zere ilev yaygn ki, bir tepki bile yok. Moynihan
grd varsaymn ileri srmt. ayn zamanda suun eksik kaydedilme
si, bir baka olaanlatrma biimi
Bir toplum, sapkn davran kont
diye gryordu. Sonu olarak Moy
rolden karsa ne yapar? Amerikal aka
nihan, bizim iin iyi olmayan ok
demisyen ve siyaseti Daniel Patrick
sayda davrana alyoruz diyordu.
Moynihan, lmnden on yl nce,
1993'te yazd Defning Deviance
Deerlendirme
Down (Sapknl Aaya ekerek
Tanmlamak) balkl tartmal makale levselci kuramlar hakl olarak
sinde, Amerikan toplumundaki sapkn farkl toplumsal balamlardaki uyum
lk dzeylerinin kaldrabilecei nokta gsterm e ve sapknlk arasndaki
847
S a p k n lk v e S u
848
S a p k n lk v e S u
Bu geleneksel olmayan biimde giyinen kiinin "sapkn diye yaftalanmas, bungee jumping yapan bir kiiye
gre daha m olas?
849
S a p k n lk v e S u
850
Deerlendirme kinci olarak, yaftalanmann ger
ekte sapkn davran arrma gibi bir
Yaftalama kuram nemlidir n etkisi olduu ok ak deildir. Bir
k, hibir edimin yaps gerei su tutuklanmadan sonra, sua ynelik
nitelii tamad varsaymndan yola davran artma eilimi gsterir; ne ki bu
kmaktadr. Sululuun tanmlar, g- acaba yaftalamann kendisinin bir
ller tarafndan, yasalarn dzenlenmesi sonucu mudur? Belki baka sulularla
ile polis, mahkemeler ve slah kurumlan artan etkileim ya da yeni su frsatlarn
tarafndan bunlarn yorumlanmas renme gibi teki etkenler de
yoluyla oluturulur. Yaftalama kuramn szkonusudur.
eledrenler kimi zaman, cinayet, teca
vz ve soygun gibi, hemen hemen atma kuramlar: yeni
btn kltrlerde tutarl bir biimde kriminoloji
yasaklanm belirli edimlerin bulundu
unu ileri srmektedirler. Bu grn 1973'te Taylor, Walton ve Young'n
yanl olduu kesindir; rnein kitab Yeni Kriminoloji'nin (The New
Britanya'da, adam ldrme her zaman Criminology) basm, daha nceki
cinayet olarak grlm ez. Sava sapknlk kuramlarndan nemli bir
zamanlarnda, dmann ldrlmesi ayrlmann balangcn gstermektedir.
cokuyla onaylanr; yakn zamanlara Bu kitabn yazarlar, sapknln
kadar da, Britanya'daki yasalar bir isteyerek seilen ve nitelik olarak okluk
kadnn kocas tarafndan g kullan politik bir ey olduu grn ileri
larak cinsel ilikiye zorlanmasn srmek iin M arx dncenin
tecavz diye grmemekteydi. bileenlerine dayanyordu. Yazarlar,
sapknlan biyoloji, kiilik, anomi,
Yaftalama kuramn, baka alar toplumsal dzensizlik ya da yaftalar gibi
dan daha ikna edici bir biimde eleti etkenler tarafndan belirlendii
rebiliriz. lkin, yaftalama kuramclar, dncesini yadsmlardr. Bunun
etken yaftalama srecini vurgularlarken yerine, bireylerin etkin bir biimde,
sapkn diye tanmlanan edimlere yol kapitalist sistemin eitsizliklerine bir
aan sreleri gzard etmektedirler. tepki olarak sapkn davranlar iine
nk, belirli etkinlikleri sapkn diye girmeyi setiklerini ileri srmlerdir.
yaftalamak, btnyle keyfi nitelikte Bu yzden, sapkn diye grlen kar
deildir; toplumsallama derecelerin kltr gruplarnn yeleri -Kara G ya
deki, tutum ve frsadardaki farkllklar, da gay kurtulu harekederinin destek
insanlarn sapkn diye yaftalanmas olas leyicileri gibi- toplumsal dzene mey
olan davranlar ne lde benimseye dan okuyan, ayrdedici lde politik
cekleri zerinde etkili olmaktadr. edimlere girimekteydi. Yeni krimino
rnein, yoksul kkenli ocuklarn loji kuramclar su ve sapknlk
dkkan hrszl yapma olaslklar, zmlemelerinin erevelerini, toplu
zengin ocuklarnkinden daha fazladr. mun yaps ve egemen snflar arasnda
Bu ocuklar almaya ynelten birincil gcn korunm as bakm larndan
etken olarak yaftalanm olmalar, belirlemilerdi.
geldikleri kken kadar nemli deildir.
851
S a p k n lk v e S u
852
S a p k n lk v e S u
H H B H M a i^ H M (]B n U S 9 U iW M 3 lllIS lw m E !a M r ^ M S
853
S a p k n lk v e S u
-- ir-r
Kontrol kuramlar
Kontrol kuram, su etkinliine
ynelik uyaranlar ile onu engelleyen
toplumsal ya da fiziksel kontroller
arasndaki bir dengesizliin sonucu
olarak ortaya kmaktadr. Yaklam,
bireylerin su ilerkenki gdleriyle
daha az ilgilenmektedir; bunun yerine,
insanlarn ussal biimde davrandklar
ve, frsat verildiinde, herkesin sapkn
davranlar iine girecei varsa
ylmaktadr. Suun pek ok biiminin,
"durumsal kararlarn" sonular olduu
-bir kii bir frsat grr ve eyleme
gemeye gdlenir- ileri srlmektedir.
Sol Gerekiler suun oluturulma biiminin,
En iyi bilinen kontrol kuramc toplumdaki eitsiz g ilikilerinin bir rn
olabileceini kabul etmekte, ancak suun
larndan b irisi, T ravis H irsch i, genellikle en yoksul kii ve topluluklar
insanlarn temel olarak, su etkinliine zerindeki sahiden gerek ve zararl
girip girmeme kararlarn, potansiyel etkilerini vurgulamaktadrlar.
yararlarla riskleri karlatrarak hesapl
bir biimde veren bencil bireyler yetersizliinden kaynaklanan bireyler
olduklarn ileri srmtr. (Causes o f olduunu dndrmektedir (Gott-
Delinquency Suun Nedenleri -1969) adl fredson ve Hirschi 1990).
kitapta Hirschi, insanlar topluma
balayan ve yasaya uymaya ynlendiren S a G erekilik
drt tr ba olduunu ileri srmtr: 1970'lerin sonunda Britanya'da
balanma, adama, ierilme ve inan. Margaret Thatcher'n, A.B.D.'de ise
Yeterince gl olduklarnda, bu Ronald Reagan'n iktidara gelmesi, her
bileenler insanlarn kurallar ineme iki lkede de, sua ilikin olarak okluk
zgrlklerini ellerinden alarak top Sa G erekilik diye bilinen gl
lumsal kontrol ve uyumun srmesine yasa ve dzen yaklamlarna yol
yardmc olur. Ancak, eer toplumla amt. Suun incelenmesine ynelik
olan bu balar zayfsa, sululuk ve bu yaklam, zellikle A.B.D.'de oul
sapknlk ortaya kabilir. Hirschi'nin George Bush'un bakanl altnda
yaklam sulularn okluk, kendi bugn de etkilidir. Su ve sululuun
kendini kontrol dzeylerinin dkl alglanan trmanmas, ahlaki dkn
ev ya da okuldaki toplumsallamann lkten, refah devletine bamllk ve
854
S a p k n lk v e S u
855
S a p k n lk v e S u
856
S a p k n l k v e S u
857
S a p k n lk v e S u
858
S a p k n lk v e S u
859
S a p k n lk v e S u
860
S a p k n lk v e S u
861
S a p k n lk v e S u
N N 'O m N N N o
2
a
C
ra m
* Polisle ilgili nedenler arasnda, polisten korkmak ya da holanmamak ve polis ya da mahkemelerle gemiteki kt deneyim ler
w
^ \ ^ fo m n
M rsi
* I
qj
>
c
v fl 00 fO \0 N in /><
o O
t -O s CL
JS
* s* -
2
2 V? \ O' N - O -
^ TJ
o2
sI oo oo
r^.
* ti 00
j
(% )'
u *
2 2 c n rsi oo m V
n e d e n le ri, 2 0 0 3 / 2 0 0 4
* i I 00 rsi
O
< t -5)
g rsj O m rg
1/1 r*-. rsi S
1^
i rsi 'O m N fO n -
Tablo: Suu polise bildirm em e
E ao
^ <0 rn
T3
1
E
c
.5i
} 3 = E s 3 S t
yer almaktadr.
*w T
! l f f i l *1 3
sc ^ r 3
_ 3 t "
C l
?'
1 9 .1 .
C ^
- o fl - i r ^ u 5j r
co <
S s j s l f j i
862
S a p k n l k v e S u
Ara alma
Soygun
~L
Hrszlk (giriim ve kayp yok)
Yaralama (yaralamayla L
sonulanan ak saldr dahil) _|
Aratan alma
i
Bisiklet alma
Kiiden alma
i
Araba hrszl giriimi
Krp dkme
olduunu dndren saylar olsa da, suun kurban olm a eilim inde
hem BCS'deki hem de kaytl su olduklarn gsterdiinden, zellikle
saylarndaki genel eilim, 1990'larn nemlidir.
ortalarndan bu yana bir gerileme
Su hakkndaki bir baka nemli
olduunu gstermektedir.
bilgi kayna da, insanlara ad sormadan
BCS derlemeleri gibi yoklamalar, herhangi bir sua karp karmadnn
kurban almalar diye bilinmek sorulduu, kiilerin kendilerinin bildi
tedir. Deerli gstergeler olsalar da, rim yapu almalardr. Kukusuz bu
kurbanlara ynelik almalara temkinli tr almalar da, katlmclar sonula
yaklamak gerekir. Evii iddet gibi rndan korktuklar iin bir suu bildir
kimi belirli durumlarda, almann meye isteksiz olduu zaman, eksik
ynteminin kendisi, nemli derecede bildirim ierecektir. Kt bir bellek ya
eksik bildirime yol aabilmektedir. BCS,
da gsteri yapma istei yznden fazla
yant verenlerin evlerinde yaplan
su bildirimi de olabilir.
grmeler yoluyla gereklemektedir.
Evii iddetin kurban olan bir kiinin,
iddeti uygulayann yannda bunu Sulular ve kurbanlar
bildirmesi hi de olas deildir. Dahas,
Kimi birey ya da gruplarn sua
anket on alt ya altndaki insanlar ya da
ynelmesi ya da suun kurbanlar hali
evsizleri ya da bakmevi gibi kuramlar
da yaayan insanlar iermemektedir. ne gelmesi daha m olasdr? Krimino
Bu, baka aratrmalar bu gruplarn, loglarn bu soruya yant evettir -aratr
aada kefedeceimiz gibi, zellikle malar ve su istatistikleri su ve kurban
863
S a p k n lk v e S u
864
S a p k n lk v e S u
60
Kadn L "JErkek
50
40
30
20
10
1 1I I i
/ / 4 / / // /
// f y / f f
4
s*
/ / / /
S
1 9 . 3 . ek il M a h k e le m e l e r d e s u lu b u lu n a n y a d a c e z a la n d rla b ilir
s u la r d a n sa n k o la n b t n su lu la r.
Kaynak: Home Office ( 2 0 0 4 ) . ____________________ _________
865
S a p k n lk v e S u
866
S a p k n lk v e S u
I 1 M n n rn n u c~
867
S a p k n lk v e Su
868
S a p k n lk v e S u
arasndaki yakn balany vurgulayan tedir. 4.000 gay erkek ve kadn dikkate
Susan Brownmiller (1975) tecavzn, alan ulusal bir ankette, gemi be yl
btn kadnlar korku iinde brakan iinde, gay erkeklerin % 33'nn, lez-
erkek gz korkutma sisteminin bir biyenlerin ise % 25'inin en azndan bir
sonucu olduunu ileri srmtr. Teca kez iddete ynelik saldrnn kurban
vze uramam olanlar, bu biimde olduklar sonucu bulunmutur. Bunla
yaratlan kayglardan etkilenmekte ve rn te birisi, tehdit ve krp dkme
gndelik yaamlarnda erkeklere kyasla iinde olmak zere taciz biimleriyle
ok daha temkinli olma gerei duymak karlamtr. Bu kiilerin % 73 gibi
tadr. byk bir oran halk iinde szle taciz
edilmitir (Mason ve Palmer 1996;
Erkinsellere kar ilenen sular Richardson ve May 1999).
Feminisder iddete ilikin anlayla Diane Richardson ve Hazel May,
rn toplumsal cinsiyet boyutunun ecinsellerin pek ok toplumda damga
yksek olduuna ve risk ile sorumluluk lanmasndan ve dlanmasndan tr,
hakkndaki saduyuya dayanan onlara ynelik olarak, sularn masum
alglamalar tarafndan etkilendiine kurbanlar olmaktan ok suu haket-
iaret etmektedir. Kadnlarn kendile tikleri biim inde deerlendirm e
rini iddet saldrlarna kar koruma eilimlerinin daha yksek olduunu
yetenei daha az diye grldnden, ileri srmektedirler. Ecinsel ilikiler
saduyu, onlarn iddedn kurban olma yine zel yaama ait diye grlrken
riskini azaltmak iin, kendi davran heteroseksellik, kamu alanlarndaki en
larn ayarlamak zorunda olduu yaygn normdur. Richardson ve May'a
dncesini benimsemektedir. rne gre, ecinsel kimliklerini halkn nn
in, kadnlar gvenli olmayan mahal de sergileyerek bu zel-kamusal szle
lelerde geceleri tek balarna yrme meden sapma gsteren lezbiyenler ve
mekle kalmamal, ayn zamanda da gay erkekler, okluk kendilerini sua
kkrtc biimde giyinmemeli ya da duyarl hale getirmekle sulanmaktadr.
yanl yorumlanacak biimde davran Bir anlamda, halkn iinde ecinsellii
mamaldr. Byle yapmay beceremeyen ortaya dkmek, bir tr kkrtma diye
kadnlar, "sorunu davet etmek"le sula grlmektedir. Ecinsellere ynelik
nabilir. Bir mahkeme ortamnda, bu sular, pek ok toplumsal grubu,
kadnlarn davran, saldrgann iddet toplumda damgalanm olarak kalan
davran incelenirken hafifletici bir gruplarn insan haklarn korumak iin
neden diye grlebilir Dobash ve bunlar nefret suu kapsamna alma
Dobash 1992 (Richardson ve May arsn yapmaya yneltmitir. Bu
1999). arlar 2 0 0 3 'te k i, n g iltere ve
Benzer bir saduyu mantnn Galler'deki yarglara, eer su homo-
gay erkekler ile lezbiyenler iin de fobi tarafndan gdlenmise cezay
geerli olduu dnlmektedir. Kur artrm a yetkisi veren, Adli Su
banlara ynelik almalar ecinsellerin, Yasasnda karlk bulmutur. Benzer
yksek dzeyde iddet suu ve tacizle yasalar Iskoya ve Kuzey rlanda'da da
kar karya kaldklarn gstermek kabul edilmitir.
869
S a p k n lk v e S u
Ya
1 9 . 4 . ek il S u la rn y a a v e c i n s i y e t e g r e d a lm (% )
Kaynak: Home Office (2004).
870
S a p k n lk v e Su
8,000 O Erkek
Kadn
7,000 -
^ 6 ,0 0 0 -
2 5,000
o 4,000
c 3,000-
Jg
$ 2,000
1,000
u u
n , I I II i L CL_
0
Jl , 3 N<b <\ N<b v <> c p x
Ya r fr rp f> <>
871
S a p k n lk v e S u
25'inin geen hafta iinde alkol aldn, olan Enron 2001'de, yanl muhasebe
% 21'inin geen yl iinde uyuturucu kaytlarnn irketin dev borlarn
kullandn, ve % 4'nn kokain ve gizledii ortaya ktktan sonra, iflas
eroin gibi A Snf uyuturucu etmitir. irketin iflas, dnya apnda
kullandn ortaya koymutur (DoH binlerce iin yitirilmesine neden olmu
2003). tur. Eski alanlarn birka, irketin
Uyuturucu kullanmndaki eilim, kurucusu Kenneth Lay de ilerinde
eroin gibi sert uyuturuculardan, olmak zere, tutuklandlar. letiim devi
amfetaminler, alkol ve Ecstacy gibi WorldCom'da 2002'de ortaya kan
maddelerin bileimlerine kaymtr. benzer bir skandal, varlkl ve gl
zellikle Ecstacy, pahal, bamllk insanlarn, sonulan, yoksullarn ile
yaratc bir alkanlk olmak yerine dii kk sulara kyasla ok daha yay
lgnlk ve club altkltrleriyle eleen gn olabilen sular ilediklerini gster
bir yaam biimi uyuturucusu haline mektedir.
gelmitir. Muncie, uyuturucuya kar Beyaz yakal sulan terimi ilk
savan genellikle yasaya bal gen kez, E d w in Su th erlan d (1 9 4 9 )
nfusun byk blmn sulu haline tarafndan kullanlmtr ve toplumun
getirdiini ileri srmektedir (Muncie daha varlkl kesimlerindekiler tarafn
1999). dan ilenen sulara gndermede
Genlik sululuunun zmlen bulunmaktadr. Terim, vergi karma,
mesi ender olarak dolaysz niteliktedir. yasad satlar, menkul ve gayrimenkul
Suun, yasann inenmesini dn sahtekarlklar, zimmete para geirme,
drmesine karn, gen sululuu tehlikeli rnlerin retim ve sat ve
okluk, kesin konumak gerekirse, su yasad olarak evreyi kirletmenin
niteliinde olmayan etkinliklerle elen yannda, dorudan hrszlk gibi pek
mektedir. Genlerde rastlanan toplum ok trden su etkinliini kapsamak
d davran, altkltrler ve uyumsuz tadr. Kukusuz, beyaz yakal sularn
luk, sululuk diye grlebilir, ancak ou Enron ya da WorldCom'daki
bunlar gerekte su davran niteliin kadar byk deildir. Beyaz yakal
de deildir. Eletirmenler yaknlardaki sularn gsterdii dalm lmek,
Toplumd Davran Emirlerinin, teki trden sularn dalmn l
(ASBO) bymenin normal bir paras mekten de zordur; bu trden sularn
olan sradan, snrdaki babozukluu ou biimi, resmi istatistiklerde bile
su haline getireceini ileri srmek yer almaz. Beyaz yakal sular ile
tedirler. gllerin sularn birbirinden ayr
tutabiliriz. Beyaz yakal sularnda esas
Beyaz yakal sulan olarak, orta snf konumunun ya da
profesyonel konumun yasad etkinlik
Suu gen insanlarla, zellikle aa
lere girmek iin kullanlmas szkonu-
snflardaki erkeklerle eletirme y sudur. Gllerin sular, bir konum
nnde bir eilim bulunsa da, su
dan kaynaklanan yetkenin su ilemek
etkinliklerinde yer alma hibir biimde iin kullanlmasdr -bir resmi grevli
nfusun bu kesimiyle snrl deildir.
nin belirli bir politikay kollamak iin
Dnyann en byk enerji ticaret irketi
rvet almas gibi.
872
S a p k n lk v e S u
Enron irketinin kurucusu Kenneth Lay gibi gl adamlar, eylemleri potansiyel olarak mahkemelerin
genellikle urat su trlerine kyasla ok daha ciddi sonular yaratmasna karn, ender olarak
kendilerini mahkemede bulurlar.
873
S a p k n lk v e S u
iMmuawn:aHimiiDiM'WMinMa mm^mmmm aufcedMUBittntttauncyAfK.-uifMiftrtaMtaiiMftaiaibftkUiittfu]
874
S a p k n lk v e S u
875
S a p k n lk v e S u
876
S a p k n lk v e S u
877
S a p k n lk v e S u
878
S a p k n lk v e S u
879
S a p k n lk v e Su
ayn zamanda yeterli bir gelir, ailelerinin balayabilirler, iddeti olaan bir ey
ve eski arkadalarnn yaknlndan, olarak kabul etmeyi renirler, azl
kar cinsten kiilerle iliki kurmaktan, sulularla, zgr kaldklarnda kullana
kendi giysilerinden ve teki kiisel eya caklar ilikiler kurarlar ve daha nce
larndan da yoksun kalrlar. Genellikle hakknda pek az ey bildikleri su bece
ok kalabalk yerlerde yaarlar; kat rilerini edinirler. Bu yzden, hapishane
disipliner prosedrleri ve gndelik lere kimi zaman su niversiteleri de
yaamlarnn denedenmesini de kabul denmektedir. Dolaysyla, sabkallk
lenmek zorundadrlar (Stern 1989). oranlarnn -daha nce hapishanede
yatm olanlarn yasalara kar gelmeyi
Bu koullarda yaamak, hapishane
srdrmesi- rahatsz edecek kadar
deki tutuklularn davranlarn dar
yksek olmas artc deildir. ngilte
daki toplumun normlarna uydurmala
re'de hapis cezasn ektikten sonra
rn salamaktan ok, onlarn dardaki
serbest braklan btn erkeklerin %
toplumdan kopmasna yol amaktadr.
60'tan fazlas, ilk sularndan sonraki
Tutuklular, dardaki yaamdan
drt yl iinde yeniden tutuklan-
olduka farkl olan bir evreye uyum
maktadr.
salamak zorundadrlar ve hapishanede
rendikleri alkanlk ve tutumlar, Hapishanelerin, tutuklular slah
genellikle edinecekleri varsaylan al etmekte pek baarl grnmyorlarsa
kanlk ve tutumlara karttr. rnein, da, hapishanelerin saysnn artrlmas
sradan vatandalara kin duymaya ve pek ok su iin hapis cezalarnn
880
S a p k n lk v e S u
s a h ip tir . D n y a d a k i t o p lu m h a p is h a n e n f u s u , 8 ,7 5 i i n d e s u la r d a o r t a y a k a n g e n e l d m e y i,
m ily o n d z e y in d e y k e n b u n la r n n e r e d e y s e 2 m ily o n u u h a p i s a n e l e r i n i e y a r a d n n k a n t d iy e g r m e k t e d i r .
a n d a A m e r ik a n h a p i s h a n e l e r i n d e y a tm a k ta d r . B u n u e l e t i r e n le r , s u t a k i a z a l n , g l e k o n o m i v e
A m e r i k a n h a p i s a n e s is t e m i 5 0 0 .0 0 0 'd e n fa z la k ii y k s e k h a p s e d i lm e o r a n l a r n n a ile le r i v e to p lu lu k la r
i s t i h d a m e t m e k t e v e y ld a 3 5 m ily a r d o la r g e r e k s iz y e r e p a r a la d n ile r i s r m e k t e d ir . A f r ik a l-
h a r c a m a k t a d r . S i s t e m a y n z a m a n d a , a r t a n m a h k u m A m e r i k a n e r k e k l e r i n d r t t e b i r i n d e n fa z la s y a
n f u s u n u y a t r a b ilm e k i i n z e l ir k e t le r in d e a r t k h a p is h a n e d e d ir , y a d a c e z a s i s t e m i n i n d e n e t i m i
h k m e t s z le m e le r in i k a z a n a ra k h a p is h a n e a ltn d a d r . A . B .D .'d e h a p s e d i le n b ir e y le r in % 6 0 '
k u r a b ilm e le r i v e y n e t e b i lm e l e r i n i s a la y a c a k b i im d e , id d e t i e r m e y e n u y u tu r u c u y la ili k ili s u la r d a n
k s m e n z e ll e m i t i r . B u n u e le t i r e n le r , b i r h a p is h a n e - c e z a la r n e k m e k t e d ir . E l e t i r e n l e r b u t r a k
s a n a y i k o m p l e k s i n in o r ta y a k t n ile r i s r m e k t e d ir : d e n g e s iz lik le r in h a p i s a n e n i n a r t k b i r s o n a r e
o k s a y d a i n s a n n - b r o k r a d a r , p o l it i k a c l a r v e n l e m i o lm a k t a n k a r a k b t n t o p l u m s a l s o r u n l a r n
h a p i s h a n e a l a n la r - h a p is h a n e s i s t e m in in v a r l n n z m h a lin e g e ld i in i ile r i s r m e k te d ir .
s r m e s i ile d a h a d a g e n i l e m e s in d e y e r le ik k a r
b u lu n m a k ta d r . lm hcresindeki mahkumlar 1953-2003
A .B .D .'d e , id a m c e z a s n a ( l m c e z a s ) v e r il e n d e s t e k
y k s e k tir . 2 0 0 4 't e , a n k e t e k a tla n y e ti k in le r in % 7 1 'i
i d a m c e z a s n a in a n d k la r n b e l ir t m i t i r ; % 2 6 i s e k a r
k m a k ta d r . B u s o n u , k a tla n la r n % 4 2 's i n i n id a m
c e z a s n d e s t e k le m e le r in e k a r lk % 4 7 's i n i n k a r
k t 1 9 6 6 'd e y a p la n a n k e t e g r e n e m li b i r a r t
t e m s il e t m e k t e d i r ( G a llu p ) . 1 9 7 7 'd e Y k s e k
M a h k e m e n i n e y a le d e r e id a m c e z a s y e tk is in i
v e r m e s i n d e n b u y a n a , i n f a z b e k l e y e n le r i n s a y s
d z e n li o la r a k t r m a n m a k t a d r ( 1 9 .7 . e k i le b a k n z ) . 1953 1958 1963 1968 1973 1978 1983 1988 1993 1998 2003
2 0 0 3 s o n u n d a , 3 .3 0 0 'd e n f a z la m a h k u m , l m
1 9 .7 . ekil A .B .D .d e , l m cezasna
h c r e s i n d e id i. B u n la r n % 9 9 'u e r k e k , % 5 6 's b e y a z
arp trlm kiilerin says, 1 9 5 3 -2 0 0 3 .
v e % 4 2 's i s iy a h t ( A m e r ik a n A d a l e t B r o s u , 1 9 9 8 ) .
Kaynak: A.B.D. Adalet Brosu (2004)
881
S a p k n lk v e S u
ubnmiudmijjIi u H tm a u n M U R
882
S a p k n lk v e S u
883
Sapknlk v e Su
Kaynak: C e z a i R e f o r m in H o w a r d T a k m ( 2 0 0 4 )
884
S a p k n lk v e S u
zet
1 S a p k n d a v ra n , yay g n o la ra k b e n im s e n e n b elirli g ru p la r n sa p k n d iye y aftalan d y la
n o r m la r i n e y e n e y le m le re g n d e r m e d e b u lu n u r. ilgilen irler.
S a p k n d iye g r le c e k d a v ra n , d n e m d e n d n e m e
6 a t m a k u ra m la r, s u v e sap k n l , to p lu m u n
y a d a y e r d e n y e r e d e iik lik ler g s t e r ir ; b ir k lt re l
y ap s, to p lu m s a l g r u p la r a ra sn d a k i ra k ip k a rla r,
o r ta m d a k i o la a n d a v ra n , b ir b a k a sn d a
s e k in le r a ra sn d a g c n k o r u n m a s b a k m la rn d a n
sap k n lk d iye g r le b ilir. S a p k n lk k a v ra m ,
z m le r le r .
y a ln z c a b ir yasay i n e y e n u y u m c u o lm a y a n
d a v ra n a g n d e r m e d e b u lu n a n s u k a v ra m n d a n 7 K o n t r o l k u ra m la r, s u u n , o n u n g e r e k le m e s in i
d a h a g e n itir. en g e lle y e n to p lu m s a l y a d a fizik sel k o n tro lle rin
y e te rs iz o ld u u n d a o r ta y a k a c a g r n
2 B i im s e l o lsu n o lm a s n , d a y a tm a la r, to p lu m s a l
b e n im s e r . S u u n a r tm a s , m o d e r n to p lu m la rd a k i s u
n o r m la r g le n d ir m e k i in ku llan lrlar. Y a s a la r,
frs a t v e h e d e fle rin in say sn n a rtm a s y la
h k m e tle r ta r a fn d a n ta n m la n a n v e u y g u la n a n
b a lan tld r. K r k p e n c e r e le r k u ra m , d z e n siz lik
n o rm la r d r .
g r n t s ile g e r e k le e n s u a ra s n d a d o r u d a n b ir
3 S u ile sa p k n lk d a v ra n n n te k i b iim le rin in b a la n t o ld u u g r n ileri s rer.
g e n e tik o la ra k b e lirle n d i in i g s t e r m e k iin ,
8 H e r h a n g i b ir to p lu m d a k i s u u n k a p s a m n
b iy o lo jik v e r u h b ilim s e l k u ra m la r o r ta y a a tlm tr;
g r e b ilm e k k o la y d e ild ir; s u la rn h e p s i k ay d a
n e ki b u k u ra m la r p e k k ab u l g rm e m i le rd ir .
g e m e m e k te d ir . K a y td s u u n k aran lk says
S o s y o lo g la r , u y u m v e sa p k n l n fark l to p lu m s a l
r e s m i is ta tis tik le rd e y e r a lm a y a n s u la ra g n d e r m e d e
b a la m la rd a fark l b i im le rd e ta n m la n d n ileri
b u lu n u r. K u r b a n a l m a la r (y a n tla y a n la ra g e m i
s re rle r. T o p lu m d a k i s e r v e t v e g e itsiz lik le ri,
yl i e ris in d e h e r h a n g i b ir s u u n k u rb a n o lu p
fark l b ire y g r u p la r n a h a n g i ftrs a d a rn a k o ld u u
o lm a d k la rn s o r a n a n k e tle r) r e s m i s u o r a n la r ile
v e h a n g i e tk in lik le rin s u d iye g r le c e i z e rin d e
in sa n la rn g e r e k te n yaad k lar s u la r arasn d ak i
g l b ir etk i g s te r m e k te d ir . S u e tk in lik leri, tpk
ayrlklar o r ta y a k o y m a k ta d r.
y a s a y a saygl o la n la r g ib i, re n ilm i n ite lik te d ir v e
g e n e l o la ra k o n la r la ayn g e r e k s in im v e d e e rle re 9 E rk e k le r in k in e k yasla, k a d n la rn s u o ra n la r,
y n e ltilirle r. olaslk la e rk e k le r ile k a d n la r a ra sn d a k i g e n e l
to p lu m s a lla m a fark llklar ile e rk e k le rin e v
4 le v s e lc i k u ra m la r s u v e sap k n l, to p lu m d a k i
d n d ak i a la n la rd a d a h a o k y e r alm a la r y z n d e n ,
y a p s a l g e r ilim le r ile a h lak i b ir d z e n le m e n in
o k d a h a d k t r. siz lik ile erk ek lik k riz i , e rk ek
y o k lu u ta r a fn d a n o r ta y a k a rly o r d iye g r rle r .
s u o ra n la ry la b a lan tld r. K im i s u t rle rin d e ,
D u r k h e im , a n o m i te rim in i m o d e r n to p lu m d a k i
k a d n la r e z ic i b ir o u n lu k la k u rb a n d u ru m u n d a d r.
g e le n e k s e l y a a m n z lm e s in in y a ra tt kayg
T e c a v z n , r e s m i is ta tis tik le rin g s te r d i in d e n o k
d u y g u s u ile u y u m s u z lu a g n d e r m e d e b u lu n m a k
d a h a yay g n o lm a s , n e r e d e y s e k esin d ir. K e n d ile rin i
i in o r ta y a a tm tr. R o b e r t M e r to n , k a v ra m ,
k o ru m a k i in z e l n le m le r a lm a k z o r u n d a
n o r m la r n to p lu m s a l g e r e k lik le a t t d u ru m la rd a
o ld u k la rn d a n v e te c a v z k o rk u su y la
b ire y le r ta r a fn d a n h iss e d ile n g e rilim i i e r e c e k
y a a d k la rn d a n , b t n k a d n la r b ir a n la m d a te c a v z
b i im d e g e n i le tm i tir. A ltk lt r a k la m a la r, e te le r
k u rb an d rlar. E c i n s e l e rk e k v e k a d n la r y k sek
g ib i y e rle ik d e e rle ri y a d sy a n v e o n la r n y e rin e
d z e y le rd e k u rb a n o lm a v e ta c iz e d ilm e ile
k ar g e lm e y i, s u u y a d a u y u m g s t e r m e m e y i
k arlarlar, y in e d e b u k iiler, to p lu m d a k i
k u ts a y a n n o r m la r g e ir m e y e a l a n g r u p la r a d ik k a t
n e m s iz le tirilm i k o n u m la r n d a n t r , o k lu k
e k m e k te d ir.
m a s u m k u rb a n la r o lm a k y e rin e s u u h a k e d e n
5 Y a f t a la m a k u ra m (b irisin i sa p k n diye k iiler o la ra k g r l r le r .
d a m g a la m a n n , o n u n sa p k n d a v ra n n
1 0 H a lk n s u h a k k n d a d u y d u u k o rk u , o k lu k
g le n d ire c e in i v a rs a y m a k ta d r) n e m lid ir n k ,
h rszlk , s o y g u n v e saldr g ib i, b y k l d e g e n ,
h i b ir e d im in d o a s g e r e i s u (ya d a o la a n )
ii sn fn a m e n s u p erk e k le rin alan diye g r le n
o lm a d v a r s a y m n d a n y o la k m a k ta d r. Y a f ta la m a
s o k a k s u la r z e r in d e o d a k la n r. R e s m i is ta tis tik le r
k u ra m c la r k im i d a v ra n n n a sl sa p k n diye
g e n in sa n la r a r a s n d a y k se k s u o ra n la rn n
ta n m la n r o ld u u v e n e d e n b a k a la rn n d e il d e
885
Sapknlk v e Sut
b u lu n d u u n u g s t e r ir , a n c a k g e n lik s u la n S ib e rs u e le k tro n ik k a r a p a r a a k la m a v e in te r n e t
h ak k n d a k i ah lak i p a n i e kar te m k in li o lm a k sa h te k a rl g ib i bilgi te k n o lo jisi y ard m y la
z o r u n d a y z . T o p l u m k a rt d a v ra n ile u y u m c u g e r e k le tirile n s u etk in liin i b e tim le m e k te d ir.
o l m a m a gib i g e n l e r a ra sn d a g r le n sa p k n
1 2 H a p is h a n e le r k s m e n to p lu m u k o ru m a k , k sm e n
d a v ra n la rn o u g e r e k te s u de ild ir.
d e s u lu y u y e n id e n b i im le n d irm e k iin
11 B e y a z yak al su la r v e g l le rin su la r, to p lu m u n g elitirilm itir. H a p is h a n e le r s u u e n g e lle r
d a h a varlk l k e s im le rin d e y e r a la n la rn iled ik leri g z k m e m e k te v e h a p is h a n e le rin m a h k u m la n
s u la r a g n d e r m e d e b u lu n m a k ta d r. B u t r s u la rn d ard ak i d n y ay la, y e n id e n s u a y n e lm e d e n
s o n u la n y o k su lla rn iled ii k k s u la rn k a r la m a la r i in r e h a b ilite e d e b ilm e y e te n e k le ri
s o n u la rn d a n o k d a h a t e le r e u z a n a b ilir, a n c a k y a s a d e k u k u lu g r n m e k te d ir . Sab k allk, d a h a n c e
u y g u la y cla r ta ra fn d a n b u n la ra g s te r ile n d ik k a t d a h a h a p is h a n e d e y a tm o la n b ire y le rin ayn s u u
a zd r. r g tl s u , s u etk in lik le rin in , g e le n e k s e l y in e le m e le rin e g n d e r m e d e b u lu n u r. T o p lu lu k
r g tle r in p e k o k z e lli in i g s t e r e n a n c a k te m e lli c e z a la n d r m a g ib i h a p is h a n e a lte rn a tifle ri
s is te m a tik b i im d e y a sa d e tk in lik le re y n e le n o r ta y a atlm tr.
k u ru m la m b i im le rin e g n d e r m e d e b u lu n u r.
Dnme sorular
1 Sapkn diye yaftalanan birisinin eylemleri, sradan bir kiini eylemlerinden nasl daha farkl
yorumlanabilmektedir?
2 Kurban almalar suun boyudarna ilikin, neden resmi istatistiklerin verdii bilgiden
daha geerli bir grnm ortaya karabilmektedir?
3 Kadnlar giderek artan biimde kamu alanna girdike, kadn sululuunda deimelerin
ortaya kmas kanlmaz mdr?
Ek kaynaklar
H. Croall, Crime andSociety in Britain (New York: Longman, 1998).
Erich Goode, D eviantBehaviour(U ppe Saddle River, N.J.: Prentice Hail, 1997).
Simon Holdaway ve Paul Rock (yay), Thinkingabout Criminology (Londra: UCL Press, 1998).
J. Muncie and E. McLaughlin (yay.), ContollingCrime, 2. basm (Londra: SAGE, Open University
ile birlikte, 2001).
J. Muncie and E. McLaughlin (yay.), The Problem Crime, 2. basm (Londra: SAGE, Open
University ile birlikte, 2001).
Paul Walton ve Jock Young (yay.), The Nem Crimnology Revsted (Londra: Macmillan, 1998).
Robert Reiner, The Politics o f the Polie (Oxford: Oxford University Press, 1999).
886
S a p k n lk v e S u
nternet balantlar
Uluslararas A f rgt:
http://www.amnesty.org
887
indekiler
Siyaset sosyolojisindeki temel kavramlarn ele alnmas
Siyaset, hkmet ve devlet
G
Yetkecilik ve Demokrasi
Demokrasinin kresel yaylm
Komnizmin k
Demokrasinin poplerliini aklamak
Demokrasinin ba dertte mi?
Kresel ynetim
Birleik Krallkta parti siyasalar
Yeni i Partisi
Siyasal ve toplumsal deime
Kreselleme ve toplumsal hareketler
Teknoloji ve toplumsal hareketler
Ulusuluk ve ulus kuramlar
Ulusuluk ve modern toplum
Devletsiz uluslar
Ulusal aznlklar ve Avrupa Birlii
Gelimekte olan lkelerde uluslar ve ulusuluk
Ulusuluk ve kreselleme
Ulus devlet, ulusal kimlik ve kreselleme
Terrizm
Terr ve terrizmin kkenleri
Eski ve yeni tarz terrizm
Terrizm ve sava
%et
Dnme sorulan
E k kaynaklar
Internet balantlar
Siyasa, Hkmet ve
Terrizm
olsa da, Ortadou'ya Bat biemi
demokrasiyi zorla ihra etmenin
dem okrasinin tem el deerleriyle
elitiini savlyordu. Bakalarysa
Ortadou'daki sava, Bat'nn istikrarl
bir petrol kaynan ele geirmesi iin
uydurulmu, st ince bir rtyle
rtlm bir neden diye gryordu.
Birleik Krallk'ta pek ok kimse,
A.B.D'nin nderlik ettii bir savaa
karmann, Britanya'nn 7 Temmuz
2003 ubat'nda, Irak'ta kmak
2005'te Londrallarn uradklarna (s.
zere olan savaa kar kresel protes
9 2 9 -3 0 'a baknz) b en zer ter r
tolar gerekleti (s. 910"daki kutuya
saldrlarnn hedefi olmasn daha az
baknz). Londra'da bir milyondan fazla
deil, daha fazla olas klacandan kor
insan sokaklara dkld: lkenin o
kuyorlard. Savaa kar destei seferber
zamana dek yaplan en byk gsterisi.
eden baka bir mesele de, sava yanls
Roma'da ve Barselona'da benzer
devlet ynetimlerinin, daha nceki
byklkte gsteriler gerekleirken,
Birlemi Milleder (BM) nergelerine
New York'tan Banglade'e dek dnya
uygunsuzluundan tr, Irak'a kar
nn her yanndaki kenderde daha kk
kuvvet kullanma iznini onlara ak
yryler oldu. Kabataslak kestirim-
olarak veren bir nergeyi geirmeye
ler, protestocularn toplam saysn
Birlemi Milleder'i ikna etmede baa
kresel olarak altm lkede on milyona
rsz olmasyd. Sonunda Irak'la sava
varan rakamlarla belirtir (('Guardian, 13
2003 Mart'nda Birlemi Milleder'in
ubat 2003).
belirtik yetkilendirimi olmakszn bala
Milyonlarca insann ayn gnde dnda eletirmenler bunun meru
dnyann her yanndaki kentlerde yr olmadn savladlar.
mesinin egdmn olanakl klan ey,
Bu blmde bu protestolarn ve
medyann geliimiydi. Savan olas olu
onlar izleyen savan iinden kan
uyla ilgili tartmalar, olaydan aylar
izleklerden pek ou tartlyor. Siyaset
ncesinden balayarak televizyonda ve
sosyolojisindeki nemli ama sorgula
gazetelerde baat oldu ve sava kart
nan kavramlar ele alarak balyoruz;
gsterinin tasarlar nceden medya
zel olarak, erk kavramn inceliyoruz.
tarafndan dolama karld. Sava
Sonra demokrasinin son yirmi yl
kart topluluklar, farkl artalanlar
iindeki dikkate deer kresel yaylm
iine alan bir smrdeer aralndan
na ve kresel ynetimle ilgili meselelere
destekileri, e-postalar ve web sitelerin
bakyoruz. Ardndan, son yirmi otuz
deki duyurular araclyla seferber
ylda Britanya'da parti siyasasndaki
etmeyi baardlar.
can alc deiim lerin kim ilerini,
2003 ubat'nda yryen insanlar, Thatcherclk'n ve Yeni i Partisi'nin
eitli ilgiler biraraya getirmiti. Kimi ykselii de iinde olmak zere, aydnla
leri, her ne denli demokrasi en iyi model tyoruz. Yukarda tartlan sava kart
890
S iyasa, H k m e t v e T e r r iz m
HENLVfc
2003 ubat'nda yz binlerce kii Irak'ta kmak zere olan sava protesto etmek iin
sokaklara dkld.
r m j n > j w <! .-: m n m n M M B - .... v m , , m ,,, iih im i m n m m , M
891
S iyasa, H k m e t v e T e r riz m
892
S iy a s a , H k m e t v e T e r riz m
893
S iya sa , H k m e t v e T e r riz m
894
S i y a s a , H k m e t v e T e r r iz m
u-ct*w<riUHtMr s n x m in B fla aBjp M fg p n ftiam turnam w i -k.'i ti.
895
S iy a s a , H k m e t v e T e r r iz m
m * !" il m r I:iw .< lb fW * **r-
896
S iy a s a . H k m e t v e T e r r iz m
olsa da, lkenin zerindeki yetkecilik rasiye her eyden nce ortak gcn (z
damgas, yazar William Gibson'n aday ynetim ve z-dzenleme) bir biimi
"lm cezasnn olduu Disneyland" gzyle mi, yoksa bakalarnn (rne
diye betimlemesine yol aan daha in, bir seilmi temsilciler topluluu)
buyurganca rejimlerinkilerden farkldr. karar verme srecini desteklemeye
yarayan bir ereve gzyle mi bakl
Demokrasi
dn etkileyebilir.
Demokrasi szcnn kkleri,
Katlmc dem okrasi
tek tek paralar demos Chalk1) ve kratos
Cynetim1) olan Yunanca demokratla Katlmc demokraside (ya da
terimindedir. Dolaysyla, temel anla dorudan demokraside) kararlar, onlar
myla demokrasi, ynetimde hkm dan etkilenenler tarafndan ortaklaa
darlarn ya da soylular snflarnn deil, olarak verilir. Eski Yunanistan'da uygu
halkn olduu bir siyasal dzendir. Bu, lanan zgn demokrasi rnekesi
kulaa yeterince duru gelmektedir ama buydu. Yurtta olan kimseler, yani
durum pek yle deildir. Demokratik toplumun kk bir aznl, siyasalar
ynetim, kavramn nasl yorumlan gzden geirmek ve nemli kararlar
dna bal olarak eitli dnemlerde vermek iin dzenli olarak toplanrd.
ve farkl toplumlarda birbirine kart Katlmc demokrasi, nfusun oun
biimler almtr. rnein, 'halk', tm luunun siyasal haklarnn olduu ve
erkekleri, mal sahiplerini, beyaz erkek herkesin onlar etkileyen tm kararlarn
leri, eitimli erkekleri ve yetikin verilme srecine etkin olarak katlmas
erkeklerle kadnlar imliyor olarak eitli nn olanaksz olduu modern toplum
biimlerde anlalmtr. Kimi toplum larda snrl nem tar.
larda demokrasinin resmi olarak kabul
Ancak, katlmc demokrasinin kimi
edilmi eidi siyasal alanla snrlanm
grnmleri modern toplumlarda
tr, oysa bakalarnda toplumsal yaa
gerekten de bir rol oynar. Birleik
mn daha byk alanlarna geni
Devleder'in kuzeydousundaki New
letilmitir.
England'daki kk cemaader, gele
Belirli bir balamda demokrasinin neksel yllk "kasaba toplantlar" uygu
ald biim, byk lde onun deer lamasn srdrmektedirler. Bu belirli
lerinin ve hedeflerinin nasl anlald gnlerde, kasabann tm sakinleri devlet
nn ve ncelikli tutulduunun bir sonu ynetiminin ya da federal ynetimin yarg
cudur. Demokrasi genel olarak siyasal yetkisine girmeyen yerel meseleleri
eitlii gvenceye almay, zgrlemeyi tartmak ve oylamak iin biraraya gelir.
ve zgrl korumay, ortak kar Katlmc demokrasinin baka bir rnei,
savunmay, yurttalarn gereksinim insanlarn belirli bir meseleyle ilgili
lerini karlamay, ahlaki zgeliime grlerini davurduklar referan-
yardmc olmay ve herkesin karn dumlann yaplmasdr. ok sayda insana
dikkate alan etkili karar verme srecini dorudan danma, meseleyi, yanda-
salamay en iyi baarabilen siyasal d nacak bir ya da iki soruya indirgeyerek
zen olarak grlr (Held 1996). Bu yalnlatrma yoluyla olanakl klnr.
eidi hedeflere verilen arlk, demok Referandumlar nemli siyasa kararlarn
897
S iya sa , H k m e t v e T e r r iz m
Kuzey Kore'de bir 1 Mays gn geit treninde askeri g gsterisi. lke, belki de dnyada siyasal olarak
en yaltlm lkedir ve nderi en yetkeci nderlerden biridir. Devlet Bakan Kim Jong-il ksa zaman nce
erkeklerin salarnn be santimetreden daha uzun olamayacan buyurmutur. Elli ya zerindeki
kellemekte olan erkeklere "tarama pay" olarak fazladan iki santimetreye izin verilir.
898
S iyasa, H k m e t v e T e r riz m
899
S iy a s a , H k m e t v e T e r riz m
1989'da Berlin Duvar'nn yerle bir edilmesi Dou'da Komnizm'in hzl paralannda simgesel bir and ve
zgrlk demokratik kurumlarn grlmedik bir yaylmna yol at.
kendilerine demokrasi gzyle baktlar. kom nist rejim ler birbiri ardna
Komnizm zce tek partili ynetimle kerken, 1989'da yaylmaya balayan
ilgili bir dzendi. Oy verenlere, farkl olaylarn arpc akn nceden
partiler arasnda deil ayn partinin bildiren, eer varsa, pek az kii vard.
-Komnist Partinin- farkl adaylar Batan baa Dou Avrupa'da kat ve
arasnda bir seim hakk veriliyordu ve yaygn biimde yerlemi bir ynetim
sklkla, adayln koyan yalnzca bir kii dzeni gibi grnen ey, neredeyse bir
oluyordu. Bylece, gerek bir seim gecede bir yana atld. Komnistler
hakk hi mi hi yoktu. Sovyet tarz yarm yzyldr baat olduklar lkelerde
toplumlarda Komnist Parti kukusuz gitgide hzlanan bir dizilim iinde
en baat gt: Yalnzca siyasal dzeni glerini yitirdiler: Macaristan, Polon
deil, ekonomiyi de o denetliyordu. ya, Bulgaristan, D ou Almanya,
ekoslovakya ve Romanya. Sonunda,
Eitimli bilginlerden ortalama
tam da Sovyetler Birlii'nin ierisinde
yurttalara dek Bat'daki neredeyse
Komnist Parti gcn denetimini
herkes komnist dzenlerin derinden
yitirdi. 1991'de SSCB'yi oluturan on
yerlemi olduuna ve kresel siyasann
be cumhuriyet bamszlk ilannda
kalc bir zellii durumuna geldiine
bulununca, son Sovyet nder Mikhail
inanyordu. Bir dizi "kadife devrimle"
Gorbaov "devletsiz bir bakan" duru
900
S iy a s a , H k m e t v e T e r riz m
muna gelmi oldu. in'de bile, 1989'da olarak be yllk bir yetki kazanmasyla
Tiananmen Meydan'nda protesto sonuland.
yapan renciler ve bakalar, ordu
Dnya nfusunun bete birinin
tarafndan kyc biimde datlmalar
iinde bulunduu in'de, komnist
na dek, Komnist Parti'nin g zerin
devlet ynetimi daha demokratik olma
deki penesini sarsar grnd.
ynnde gl basklarla kar karya
Sovyetler Birlii'nin dnden dr. in'de binlerce kii demokrasi
bu yana demokratikleme sreleri arzularnn iddet iermeyen davuru
yaylmay srdrd. Dnyann en yet mundan tr tutukevlerinde kalmak
keci devletlerinden kimileri olan tadr (s. 904'te internet ve demokratik-
devleder arasnda bile demokratikleme leimle ilgili kutuya baknz). Ama
belirtileri yakalanabilir. Afganistan, Komnist devlet ynetimi tarafndan
Sovyet birliklerince 1979'da istila edil direnile karlanan ve demokratik bir
diinden beri Sovyeder Birlii tara dzene geii gvence altna almak iin
fndan denetlenmekteydi. SSCB igali etkin olarak alan topluluklar vardr.
on yl sonra, mcahiderin (Mslman Son yllarda, Myanmar, Endonezya ve
gerilla savalar) iddetli direniinin Malezya gibi baka yetkeci Asya
ardndan sona erdi. 1990'larn balarn devlederi de gitgide artan demokratik
da, lke, mcahit blklerinden oluan harekedere tanklk etmilerdir. Daha
sava aalarnn arasndaki i savan fazla zgrlk iin yaplan bu arlarn
gerekletii yerdi. 1996'ya gelindiinde kimileri iddetli karlklar bulmutur.
Taliban lkenin ounun denetimini Ne olursa olsun, "demokrasinin kre
ele geirmi ve bir "salt slam devle sellemesi" dnyann her yannda hzla
tinin" yaratmaya balamt. Onlar srmektedir.
slam yasalarnn ar bir yorumunu
Demokrasiye doru bu genel
ortaya koyarak halka ak idamlar ve el,
eilim taa kazlm deildir. Polonya,
kol, kafa kesmeyi balattlar, kzlarn
ek Cumhuriyeti, Macaristan ve Baltk
okula gitmesini, kadnlarn almasn
devlederi gibi eski Sovyet blokundaki
ve 'uar' elenceyi yasakladlar. 11 Eyll
kimi lkelerde zgrlk demokrasi
olaylarnn ardndan, A.B.D, terr
sk skya benimsenir grnmekle
saldrlaryla balantlandrd Taliban'
birlikte, Sovyetler Birlii'nin eski Orta
devirme abalarn baarl bir biimde
Asya cumhuriyederi, Yugoslavya ve
yrtt. 2001'in sonunda, Hamid
hatta Rusya gibi baka lkelerde,
Karzai, Afganistan'n Geici Yne-
demokrasi krlgan olarak kalmaktadr.
tim'inin Bakan seilerek 2002 Hazi-
Gerekten de, demokratik siyasal
ran'nda Cumhurbakan oldu ve yeni
kurumlarn tarihte eitli noktalarda
bir anayasann onaylanmasn salamay
k rlg a n ve in c in e b ilir olduu
sdendi. 2004 Ocak'nda imzalanan
gsterilmitir. rnein, dnyann en
anayasa, gl bir yrtme kurulu,
militan slam devlederinden biri olan
slam'a lml bir rol ve insan haklarna
ran'da gl m ollalarla (dinsel
temel koruma salamaktadr. Afganis
nderler) ilgili ortak honutsuzluk,
tan'da ilk seimler 2004 Ekim'inde
reform yanls Cumhurbakan Mu-
yapld ve Karzai'nin Cumhurbakan
hammed Hatemi'nin 1997'de oylarn
901
S iya s a , H k m e t v e T e r r iz m
902
S iy a s a , H k m e t v e T e r z m
903
S iya sa . H k m e t v e T e r riz m
2 0 0 4 't e U l u s l a r a r a s A f r g t u n u a k ta r d : 2 n t e r n e t i n k r e s e l d e m o k r a s i n i n y a y lm n
z e n d ir d i i k a b u l e d ilir s e , k r e s e l b ir k lt r d e m i
O n l i n e d i l e k e l e r i m z a l a m a k , y o z la m a b i r s o n
z e n d ir m e k te d ir ?
v e r ilm e s i v e y e n id e n b i im le n d ir m e i in a rd a
904
S iyasa, H k m e t v e T e r riz m
905
S iya sa , H k m e t v e T e r riz m
2 0 .1 . Tablo Birleik Krallk genel Son yirmi otuz yl, ayrca, birka
seimleri: sem en kitleleri ve Bat lkesinde refah devletinin saldrya
geerli oylar, 1 9 4 5 -2 0 0 5 urad bir dnem olmutur. Uzun
dnemler boyunca urunda savalan
Yl Geerli oylar %a haklar ve kazanmlar, sorgulanm ve
geri alnmtr. Birleik Krallk'taki
1945 72.8
Tutucular ya da A.B.D'deki Cumhuri
1950 83.9
1951 82.6 yetiler gibi sa kanat partiler,
1955 76.8 lkelerinde refah gideri dzeylerini
1959 78.7 indirme giriiminde bulunmulardr. Bu
1964 77..1 ynetimsel ksntnn bir nedeni,
1966 75.8 1970'lerin banda balayan dnyadaki
1970 72.0
genel gerilemenin bir sonucu olarak
ubat 1974 78.8
devlet ynetimleri iin eriilebilir olan
Ekim 1974 72.8
1979 76.0 gelirlerin azalmasdr. Ancak, yle
1983 72.7 grnyor ki, pek ok zsel maln ve
1987 75.3 hizmetin salanmasnda devlete bel
1992 77.7 balamann etkililiiyle ilgili olarak
1997 71.5 yalnzca kimi devlet ynetim leri
/
2001 59.4
tarafndan deil, onlarn yurttalarnn
2005 61.3
pek ou tarafndan da paylalan,
aSemen kitlesinin bir yzdesi olarak toplam geerli oy gitgide artan bir kukuculuk gelimitir.
K aynak: http://w w w .elec.tora!-
reform .org.uk/publlcations/statistics/turnouts.htm
Bu kukuculuun temelinde, refah
eriim tarihi: 30.6.2005 devletinin brokratik, yabanclatrn
ve verimsiz olduu ve refah kazanm-
larnn, elde etmek zere tasarlanm
Kimileri, bunun gibi eilimlerin,
olduklar eyin altn oyan ters sonular
insanlarn gitgide artan biimde yetke
yaratabilecei inanc vardr.
nin geleneksel biimlerinden kuku
duyduklarna iaret ettiini savlamtr.
Kresel ynetim
Bununla balantl olarak demokratik
uluslarda siyasal deerler bakmndan, Amerikal sosyolog Daniel Bell'in
"ktlk deerlerinden" uzaklalp "mad gzlemledii zere, ulusal hkmet,
decilik sonras deerlere" ynelinmitir kresel ekonomik yarma ya da
(Inglehart 1997). Bu, belirli bir eko dnyadaki evre ykm gibi byk
nomik refah dzeyine ulaldktan sorulara karlk veremeyecek kadar
sonra, oy verenlerin ekonomik mese kktr ama kk sorularla, belirli
lelerden ok kendi bireysel yaam kentleri ya da blgeleri etkileyen
biemlerinin niteliiyle, rnein anlaml meselelerle uraamayacak kadar da
bir i yapma arzusuyla ilgili olmaya bymtr (Bell 1997). rnein,
baladklar anlamna gelir. Bunun bir h k m etlerin , kresel ekon om i
sonucu olarak, oy verenler kiisel ierisindeki balca eyleyenler olan dev
zgrlkle ilgili meseleler dnda irkeerin etkinlikleri zerinde pek az
genellikle ulusal siyasayla daha az gc vardr. Britanya'da bir irket
ilgilidir. Birleik Krallk'taki retim tesislerini
906
S iyasa, H k m e t v e T e r riz m
907
S iya sa , H k m e t v e T e r r iz m
Avrupa Birlii
A v r u p a B i r l i i 'n i n t a r ih s e l Kkleri k i n c i D n y a H e r b ir i z g l b ir r o l o y n a m a k z e r e , b e A B k u r u m u
S a v a 'n d a b u l u n u r . B y l e b i r y k m n b i r d a h a v a rd r:
o lm a s n e n g e ll e m e k i i n A v r u p a 'n n b t n l e t ir i l m e s i
A v r u p a P a r l a m e n t o s u ( y e D e v l e d e r 'i n h a lk la r
fi k r i i le r i s r l d . B r i t a n y a 'n n s a v a z a m a n
t a r a f n d a n s e i li r ) ;
B a b a k a n W i n s t o n C h u r c h i l l 1 9 4 6 'd a b i r " A v r u p a
B ir le ik D e v le d e r i" i in a r d a b u lu n d u . A v r u p a A v r u p a B i r l i i K u r u l u ( y e D e v l e d e r 'i n d e v le t
b i r l i i n e y n e li k i l k u y g u la m a la r F r a n s a D i l e r i y n e tim le r in i t e m s il e d e r );
B a k a n R o b e r t S c h u m a n t a r a f n d a n 9 M a y s 1 9 5 0 'd e
A v r u p a K o m is y o n u (itic i k u v v e t v e y r t c
b i r k o n u m a d a n e r i l d i . i m d i A B o l a n e y in " d o u m
k u r u ld u r );
g n " o l a n b u t a r ih h e r y l " A v r u p a G n " o la r a k
k u tla n m a k ta d r. A d a le t K u r u l u (y a s a y a u y g u n lu u g v e n c e y e b a l a r ) ;
B a l a n g t a , A v r u p a B i r l i i ( A B ) y a l n z c a a l a l k e d e n D e n e t i l e r K u r u l u ( A B b t e s i n i n s a lk l v e y a s a y a
o lu u y o r d u : B e l i k a , A l m a n y a , F r a n s a , t a ly a , u y g u n y n e tim in i d e n e d e r ).
L k s e m b u r g v e H o lla n d a .
B u n l a r , b a k a b e n e m l i k u r u l t a r a f n d a n
D a n i m a r k a , r l a n d a v e B i r l e i k K r a l l k 1 9 7 3 't e ; d e s te k le n ir :
Y u n a n i s t a n 1 9 8 1 'd e ; s p a n y a v e P o r t e k i z 1 9 8 6 'd a ;
A v r u p a E k o n o m ik v e T o p lu m s a l K o m is y o n u
A v u s t u r y a , F i n la n d i y a v e s v e 1 9 9 5 't e k a t ld . 2 0 0 4 ' t e
( r g d e n m i s iv il t o p l u m u n e k o n o m i k v e t o p l u m s a l
b a l c a o l a r a k D o u A v r u p a 'd a n o l m a k z e r e o n y e n i
m e s e l e l e r l e ilg ili k a n l a r m d a v u r u r ) ;
l k e n i n k a t l m a s y la o z a m a n a d e k o la n e n b y k
g e n i l e m e g e r e k l e t i . G e l e c e k b i r k a y l i i n d e B l g e l e r K o m i s y o n u ( b l g e s e l v e y e r e l y e t k e l il e r i n
B u l g a r i s t a n ' n v e R o m a n y a 'n n d a A B 'y e k a t lm a s k a n l a r n d a v u r u r ) ;
b e k l e n m e k t e d i r v e T r k i y e 'y l e y e lik g r m e l e r i
A v r u p a M e r k e z B a n k a s (p a ra s iy a s a s n d a n v e
b a la m t r .
a v ro y u y n e tm e k te n s o r u m lu d u r );
l k y lla r d a , A B l k e le r i n i n a r a s n d a k i i b i r l i in i n
A v r u p a O m b u d s m a m ( y u r t t a l a r n h e r h a n g i b i r A B
b y k b l m t i c a r e t v e e k o n o m i y l e ilg iliy d i a m a
k u r u m u n u n y a d a k u r u l u n u n k t y n e t i m iy l e ilg ili
i m d i A B g n d e l i k y a a m m z d a d o r u d a n n e m i
y a k n m a l a n n e l e a lr ) ;
o l a n b a k a p e k o k k o n u y u d a e le a l m a k t a d r . A B
k u r u l u t a n ; y u r t t a l k h a k l a n , g v e n li k , m e s l e k A v r u p a Y a t m m B a n k a s ( y a t r m p r o je l e r i n e p a r a
y a r a t m , b l g e s e l g e l i i m v e e v r e k o r u m a g i b i b a k a s a la y a r a k A B h e d e f l e r i n e u l a l m a s n a y a r d m e d e r ) .
b a k a a l a n l a r e l e a l m a k t a d r . A B y e s i l k e le r
B i r o k k u r u l u v e b a k a k u r u l l a r d i z g e y i ta m a m la r .
d e m o k r a t ik t ir v e b a n v e r e f a h i in b ir lik te a l m a y a
a d a n m o lm a l d r l a r . A B 'n i n b y m e s i A v r u p a l n d e r l e r e r g t n t e m e l
b e l g e l e r i n i g z d e n g e i r i p d z e l t m e f r s a t n v e r d i.
z e l l i k l e B i r l e i k K r a l l k 't a k im i i n s a n l a r A B
2 0 0 2 'd e F r a n s a e s k i C u m h u r b a k a n V a l e r y G i s c a r d
y e li in in v a r o l a n d e v l e d e r i n u lu s a l e g e m e n l i in i n
d 'E s t a i n g t a r a f n d a n a n a y a s a l b i r a n l a m a h a z r l a n d .
y a n i, z - y n e t i m b a m s z l n n v e b e c e r i s i n i n a ltn
B u n u n o rta y a k o y d u u A B a n ay asas ya d a "a n a y a sa l
o y d u u n d a n s z e d e r k e n , b a k a l a n A B 'n i n B i r l e m i
s z le m e " , e itli s z le m e le r i t e k b ir b e lg e d e
M ille tle r ya d a D n y a T ic a r e t r g t g ib i b a k a b ir
b i r a r a y a g e t i r d i v e y e l e r i , b a k a e y l e r i n y a n s r a ,
u lu s la r a r a s k u r u l d a n o k d a f a z la b i r e y o lm a d n
s a v u n m a v e g l e ilg ili d a h a y a k n i b i r l i i n e v e t e k
i le r i s r e r le r .
b i r A B b a k a n a l t n d a h i z m e t e t m e y e b a l k ld .
A B 'n i n s a v u n u c u la r y u k a r d a k i i k i a n l a t n n d a A n a y a s a n n 2 0 0 5 ' t e F r a n s a 'd a v e H o l l a n d a 'd a y a p la n
y a n l s z v e t a m o l m a d n i le r i s r e r le r . O n l a r a g r e r e f e r a n d u m l a r d a k i y e n i l g i s i (s . 8 9 8 'y e b a k n z )
A B , y e s i o l a n d e v l e d e r i n , o r t a k k a r la r la ilg ili z g l A v r u p a 'n n d a h a y a k n s iy a s a l b t n s e l l e m e s i n d e n
m e s e l e l e r d e , k a r a r la r n A v r u p a d z e y i n d e d e m o k r a t i k y a n a o la n la r n u m u d a rn im d ilik s o n a e r d ir m i
o l a r a k a l n a b i lm e s i i i n g l e r i n i n b i r a z n b i r b i r l e r i n e g r n m e k te d ir.
d e v r e t tik le r i b ir r g tt r . T m A B k a r a r la n n n v e
A v r u p a B i r l i i 'n i n d e s t e k i l e r i o n u n y a r m y z y llk
p r o s e d r l e r i n i n t e m e l i n d e , t m A B l k e le r i t a r a f n d a n
b i r is t i k r a r , b a n v e r e f a h d o u r m u o ld u u n u
k a b u l e d i l e n S z l e m e l e r v a r d r . E g e m e n l i i n b u
s a v u n u r la r . O , y a a m s t a n d a r d a n n n y k s e l t i l m e s i n e
p a y l a m n a d a " A v r u p a b t n l e m e s i " d e n ir .
y a r d m c o lm u , A v r u p a a p n d a t e k b ir p a z a r
908
S iy a s a , H k m e t v e T e r riz m
k u r m u , A v r u p a 'n n t e k p a r a b i r i m i o l a n a v r o n u n Sorular
k u l l a n m m b a l a t m v e A v r u p a 'n n d n y a d a k i s e s in i
1 K r e s e l b ir a d a s iy a s e tle u r a m a k i in A v r u p a
g l e n d i r m i t i r . A B , e it l ili i k o r u r k e n b i r li i
B i r l i i 'n i n d o n a n m u l u s - d e v l e t i n k i n d e n d a h a m
z e n d i r e r e k v e k a r a r la r n y u r t t a l a r n o la n a k l
iy id ir ?
o l d u u n c a y a k n n d a a l n m a s n g v e n c e y e
b a la y a r a k , A v r u p a h a l k la r n n a r a s n d a i b i r li i n i 2 A B 'n i n , k i m i e l e t i r m e n l e r i n id d ia e t t i i z e r e b i r
b e s l e r . Y i r m i b i r i n c i y z y ln g i t g id e a r t a n b i i m d e " d e m o k r a t i k k u s u r u " v a r m d r ?
b i r b i r i n e b a m l o la n d n y a s n d a , h e r A v r u p a
3 A B y e li i u lu s a l k i m l i e m e y d a n o k u m a k t a m d r ?
y u r t t a n n b i r m e r a k , h o g r v e d a y a n m a r u h u
i i n d e b a k a l k e le r d e n i n s a n l a r l a i b i r l i i y a p m a s 4 B i r l e i k K r a l l k ' n A B y e li i k a z a n l m d r ?
d a h a b i l e z o r u n l u o la c a k t r .
909
S iya sa . H k m e t v e T e r riz m
S a d d a m ' u z a k l a t r d k l a r n d a n b u y a n a k o a l i s y o n
k u v v e d e r i I r a k 't a d z e n i y e n i d e n s a l a m a s a v a
v e r d i l e r . . . S a d d a m ' n y a k a l a n m a s n n v e o u l la r n n
l d r l m e s i n i n d i n g i n li k g e t i r e c e i n e d e g in
u m u t l a r n t e m e l s i z o ld u u o r t a y a k t . A m e r i k a l
b i r l i k l e r i n i k e n c e y a p t n n k a n d a n , p e k o k
k i m s e n i n o n l a n n v a r l n n z m d e n o k s o r u n
o lu p o lm a d n d n m e s i n e y o l a t . A m a I r a k l
1 9 9 1 'd e k i K r f e z S a v a 'n d a n s o n r a , I r a k B M 'n i n b i r l i k l e r g v e n l i i s a l a m a y k n o m u z l a m a y a y in e
g e t i r d i i y a p t r m l a r la v e s ila h d e n e t i m l e r i y le k a r h a z r d e ille r d ir .
k a r y a k a ld . A m a S a d d a m H s e y i n 1 9 9 8 K a s m ' n d a
2 0 0 4 H a z i r a n ' n d a I r a k ' n e g e m e n l i i n i n d e n e t i m i
B M d e n e t i l e r i n i r e d d e d e r e k , I r a k ' n A m e r ik a l v e
K o a l i s y o n G l e r i n 'd e n , I y a d A l l a w i n d e r li i n d e k i
B r ita n y a l k u v v e tle r ta r a fn d a n d r t g n b o y u n c a
b i r g e i c i d e v le t y n e t i m i n e g e t i . B u d e v l e t y n e t i m i ,
b o m b a l a n m a s n a n e d e n o ld u . K a r t g r t e k i
y a b a n c a s k e r l e r d e n k a s v e f n a n s y a r d m
a z n l k l a r a y n e li k s a ld r la r d u r d u r m a k i i n " u u a
i s t e y e b i l e c e k o l m a s n a k a r n , I r a k ' n g v e n l i i n i
y a s a ld k u a k la r d a " d e v r iy e g e z m e y e o k t a n b a l a m
i y i l e t i r m e s a v a m v e r d i. 2 0 0 5 O c a k ' n d a I r a k 't a
o l a n b a l a k la r , I r a k ' n u a k s a v a r a t e i n i b o m a k i i n
y a p la n g e n e l s e i m , A r a p d n y a s n n ilk
k u z e y v e g n e y I r a k ' n z e r i n d e b i r d k - d z e y h a v a
d e m o k r a s is in i k u r m a y a y n e lik d e v v e b y k l d e
b a t a r y a s k u r d u la r .
b a r l b i r a d m d . Y e n i d e v l e t y n e t i m i n d e ii
S o n u l o la r a k , y a p t r m la r , e s n e k li i y le B a t 'd a o u n lu k b a a t o la c a k t r -b u n u n la b ir lik te , y asa
k a r k l k t o h u m l a n e k e n S a d d a m H s e y i n 'i y e r i n d e n y a p m a k i i n K r t l e r 'l e v e h a t t a S n n i a z n l k l a b i r l i k t e
o y n a t m a d a b a a r s z o ld u . B u n u n y e r in e , z a r a r a l m a y a g e r e k s i n i m d u y a c a k t r . D e v l e t y n e t i m i n i n ,
h a fif le tic i b ir b e s in -k a r l -p e tr o l p r o g r a m n n y e n i s e i m l e r i n y a p l m a s n d a n n c e , lk e y i b i r a r a y a
1 9 9 6 'd a o r t a y a k o y u l m a s n d a n s o n r a b i l e (v e z e l l i k l e g e t i r e n b i r a n a y a s a y a z m a k i i n b i r y l v a r d r .
[ N e w Y o r k v e W a s h i n g t o n 'a y n e lik t e r r
B u a r a d a , l k e n i n a lt y a p s o n a r l m a k t a v e
s a l d r la r n n o ld u u ] 1 1 E y l l 2 0 0 1 'd e n b u y a n a ) b u
iy i l e t i r i l m e k t e d i r v e d e v l e t i n s a h i p o ld u u c a n
y a p t r m l a r s r a d a n r a k l l a r i i n f e l a k e t o ld u . A m e r i k a
e k i e n s a n a y ile r i z e l l e t i r m e k i i n t a s a n l a r y o ld a d r .
v e B r i t a n y a , I r a k 'a " s e r t y a p t n m l a r " g e t i r m e y e a l t ,
A m a i d d e t a z a la n a v e g v e n l i k l i b i r y a s a l e r e v e
a m a b u a b a l a r b a a r s z o ld u v e 2 0 0 2 M a y s 'n d a B M
k u r u l a n a d e k z e l y a t r m c l a r n k e s e n i n a z n a m a s
I r a k z e r i n d e k i y a p t r m l a r h a f i f e g e v e t t i .
o l a s d e ild ir . U l u s l a r a r a s n d e r l e r , I r a k ' n b o r l a r l a
1 1 E y l l t e r r s a l d r la r A m e r i k a 'n n S a d d a m 'l a ilg ili ilg ili s o r u m l u l u u y l a ilg ili s o r u l a r y a m t l a n a n a d e k
d n c e l e r i n i d e i t i r d i . [ 2 0 0 1 'i n b a l a r n d a g r e v e u z a k d u rm a k ta d r.
g e l e n A . B . D B a k a n ] G e o r g e B u s h . . . S a d d a m ' n
Kaynaklar: The Economlst (18 Ekim 2004, 10 Mart 2005)
k o v u lm a s n d a a y a k d ir e d i v e B M e y le m d e b u lu n
m a z s a k e n d i s i n i n e y l e m d e b u l u n a c a n a a n t i t i . P e k Sorular
o k d i p l o m a t i k d i d i m e d e n s o n r a , B M G v e n l i k
1 B a t 'n n I r a k g i b i " s e r s e r i d e v l e t l e r l e " ilg ili s iy a s a la n
K u r u l u , s ila h d e n e t i m l e r i n e k o u l s u z c a i z i n v e r m e s i
n e o lm a l d r ?
i i n S a d d a m 'a a r d a b u l u n a n , e t k i li b i r b i i m d e d ile
g e tir ilm i b ir n e r g e y i o n a y la d . S a d d a m b u n u k a b u l 2 I r a k 'a y n e l i k n c e l i k k a p m a s a l d n s h a k l m y d ?
e t t i v e d e n e t i l e r 2 0 0 2 K a s m ' n d a a l m a y a
3 I r a k 't a k i s a v a , t e r r d a h a o k m u y o k s a d a h a a z
b a la d la r . A m a ( h e r n e d e n l i, s a v a t a n s o n r a
m o la s k ld ?
S a d d a m ' n h i b i r e t k i n y a s a d s ila h i z l e n c e s i n i n
o lm a d o r t a y a k t y s a d a ) A m e r i k a v e B r i t a n y a , 4 G e le n e k s e l sa v a y n te m le r iy le te r r le s a v a m a k
S a d d a m ' n G v e n l i k K u r u l u 'n a k a r g e l m e k t e o ld u u o la n a k l m d r ?
910
S iyasa, H k m e t v e T e r riz m
91 I
S iy a s a . H k m e t v e T e r riz m
912
S iyasa, H k m e t v e T e r riz m
Irak'taki seimler
2 0 .1 . ekil T o n y B lair'le v e kilit o l a y la r l a ilgili m e m n u n i y e t , 1 9 9 4 - 2 0 0 4
Kaynak: MORI Political Monitor: Satisfaction Ratings 1979-2005
nc yolsiyasas
914
S iy a s a , H k m e t v e T e r riz m
915
S iy a s a , H k m e t v e T e r r iz m
m iM m ,a a a iM iw tw B jitw M M n u m u a m r
916
S iy a s a . H k m e t v e T e r riz m
ilerler. Bununla birlikte, belirli herhan etti. Son yllarda evre eylemcileri, (22.
gi bir zamanda ya da yerde hkmetler Blm, "evre ve Risk", s. 1000'de
tarafndan yasal olarak izin verilebilir tantlan) Brent Spar petrol tesisi
diye tanmlanan eyin snrlarnn rneinde olduu zere, devlet
yaknnda ilemek, protesto harekede- ynetimlerinden ve irketlerden nemli
rinin niteliidir. dnler kazanmlardr.
917
S iya sa , H k m e t v e T e r riz m
1999'da Seattle'da Dnya Ticaret rgt'ne kar yaplan bu protesto gibi birka toplumsal hareket, son
yllarda tannmaya balamtr.
918
Siyasa. H k m e t ve T e r riz m
919
S iyasa, H k m e t v e T e r riz m
920
S iy a s a . H u k m e t v e T e r r iz m
921
S iy a s a , H k m e t v e T e r r iz m
TM A**R-fJlnlIBM IfJ *%f a u l+ u m .ll H01! UB> IS 1r - ^ L M U m j ^ M r f T , 11 HBM
922
S iy a s a . H k m e t v e T e r riz m
923
S iyasa, H k m e t v e T e lz m
m me tp r z y .m n ^ -.rnn^m .-r.-ia* ,_r
Rusya'da, Beslan'daki okulda, kitlesel lmle sonulanan rehine kuatmasndan, een isyanclar
sorumluydular.
n -B II ........ iiiimii = - B8BaS==3=1SSSaa WHH ' i m h
925
S iya sa , H k m e t v e T e r riz m
926
S iy a s a , H k m e t v e T e r r iz m
927
S iyasa, H G k fim e t v e T e r riz m
928
S iy a s a , H k m e t v e T e r riz m
olur. Kimi bakmlardan, durum bunun saat ierisinde her iki binann da
tam karndr. Bugn, dnyadaki her kmesine ve i gnlerine balayan bin
lke bir ulus-devlettir ya da yle olma lerce insann lmesine neden oldu.
nn zlemini ekmektedir -ulus-devlet Yaklak olarak bir saat sonra nc
evrensel bir siyasal biim durumuna bir uak A.B.D. askeriyesinin ana binas
gelmitir. Olduka yakn zaman ncesi olan Pentagon'a arpurlarak yzlerce
ne dek, onun yine de rakipleri vard. Yir kiiyi daha ldrd. A.B.D'nin yrtme
minci yzyln byk bir ksmnda, gcnn merkezi olan Washington
smrgeletirilmi alanlar ve impara D.C.'deki Beyaz Saray'a yneldiine
torluklar ulus-devleerle yan yana var inanlan drdnc bir uak, yolcularn
oldu. Pek ok sosyolog son impara ua karanlarla mcadelesinin ardn
torluun ancak 1990'da Sovyet kom dan Pennsylvania krsalnda bir tarlaya
nizminin kyle ortadan yittiini akld. 11 Eyll'de karlan tm
ileri srmtr, bakalarysa Birleik uaklar Amerikal iki irketten birine
Devleder'i bugn de bir imparatorluk aitti: Birleik Havayollar ya da Amerika
diye grr (Ferguson 2004). Sovyetler Havayollar. Uak karanlar tarafndan
Birlii etkili biimde, Dou Avru seilmi olan hedefler Dnya Ticaret
pa'daki kendi uydu devletlerini kucakla Merkezi, Pentagon ve Beyaz Saray bir
yan bir imparatorluun merke- ama iin seilmilerdi: Amerika'nn
zindeydi. Eski Sovyetler Birlii'nin ekonomik, askeri ve siyasal gcn
iindeki pek ok yer gibi, bunlarn tm yreinden vurmak.
artk bamsz uluslar olmulardr.
Bakan George W. Bush'un sald
Aslnda bugn dnyada yirmi yl nce
rlara verdii karlk, "terre kar
olduundan ok daha fazla egemen
sava" ilannda bulunmak oldu. Bu
ulus vardr. "savataki" ilk nemli askeri karlk, bir
Getiimiz yzyln byk bl ay sonra geldi: 2001 Ekim'inde
mnde, devletsiz uluslar evreleyen koalisyon gleri tarafndan Asya'daki
meseleler ve ulusuluk, sklkla, siyasal Afganistan'a kar gerekletirilen bir
bir silah olarak terrn kullanmyla saldr. Yukarda grm olduumuz
iliiklendirildi. Aada terrizmi zere, o zamanlar Afganistan kkten-
tartyor ve kavramn son yllarda nasl dinci bir Islami hkmet olan Taliban
deimi olduuna bakyoruz. tarafndan ynetiliyordu ve Taliban, 11
Eyll saldrlarn yrten ve yelerinin
pek ounun orada eitildii terr
Terrizm rgt El-Kaide'nin eylemlerini sklkla
desteklemiti.
11 Eyll 2001'de sabah 8:45 dolay
larnda, Birleik Devleder zerinde her New York'a ve Washington'a yap
zamanki uuunu yapmakta olan bir lan saldrlar izleyen yllar, sorumlulu
yolcu ua terrisder tarafndan kar unu El-Kaide'nin stlendii kyc
larak New York'taki Dnya Ticaret birka terr edimine daha tank oldu.
Merkezi'nin Kuzey Kulesi'e arptrld. 2002 Ekim'inde Endonezya'nn Bali
Dakikalar sonra, karlm olan baka adasndaki bir gece kulbne yaplan
bir uak Gney Kulesi'ne arparak, bir saldrda 200'den fazla insan ld;
929
S iy a s a , H k m e t v e T e r r iz m
*?.ac**Btnroewnw tvanmM ww w .'M w m
930
S iyasa, H k m e t v e T e r riz m
931
S iya s a , H k m e t v e T e r riz m
932
S iy a s a . H k m e t v e T e r riz m
Terrist saldrlardan korumaya almak amacyla, Parlamento nne ar beton ktleler yerletirilmitir.
rinde dehete drmek iin tasarmla gnler ald. Annda iletiim olanakl
nan iddet edimlerinden seikletiri- olunca, terrist iddete degin uzaktan
lebilir. Terrizm, iletiim teknolojisin yanstlabilen simgesel edimler gerek
deki deiimlerle balantldr. Nfus leebilir -bunlar bilen, yalnzca yerel
lar epeyce geni bir yelpazede dehete nfus deildir.
drmek iin, iddetle ilgili reni,
etkilenen o nfuslara olduka abuk bir
E sk i tar^terrizm
biimde ulamak zorundadr. Bunun
olanakl duruma gelmesi ancak ondo- Eski ve yeni tarz terrizmin
kuzuncu yzyln sonlarnda, modern arasnda bir ayrm yapabiliriz. Eski tarz
iletiim aralarnn ykseliiyle olmu terrizm, yirminci yzyln ounda
tur. Elektronik telgrafn icadyla bir baatt ve bugn yine vardr. Terrizmin
likte, zaman ve uzay aan annda bu tr, byk lde, ulusuluun
iletiim olanakl olmutur. Bu zaman ykseliiyle ve yukarda tarttmz
dan nce reninin yaylmas gnler, zere (s. 926-928) onsekizinci yzyln
hatta haftalar srebiliyordu. rnein, sonlarndan balayarak Avrupa'da ulus
15. Blm'n giriinde grdmz larn, egemen, topraklarnn snrlar
zere, Abraham Lincoln'm suikast belirli eyler olarak kurulmasnn
haberinin Birleik Krallk'a ulamas gereklemesiyle iliiklendirilir.
933
S iyasa. H k m e t v e T e r riz m
934
S iy a s a . H k m e t v e T e r riz m
935
Siyasa, H km et v e Terrizm
birka kktenci topluluk E l-K aid e'yle resm i olarak "T errle s a v a "
balantldr ya da balantl olm utur. Bunlarn en
Batl polis kuvvederi ve h aber alm a kurulular,
nem lisi, yeleri A fgan istan 'a snm ve E l-
'terrle savan' bir paras olarak, E l-K a id e
K aide'yle kaynam olan Msrl slam i Cihat
hcrelerini p aralam ad a, p aravan irkederi kapatm ada
topluluunun kktenci kanaddr. n d eri, E l-
ve m al varlklarn d on d u rm ad a biraz baar
K aide'nin arkasndaki beyin olduuna ve rg t n en
kazanm lardr. E n tepedeki nderlerinden kimileri
kt nl eylem lerinden pek oun un tasarlaycs
ldrlm ya da yakalanm ve G u an tan am o
olduuna inanlan acm asz bir Msrl olan A ym an al-
K rfezi'n d e kimi yelerin sorgulan rgt, daha da
Zaw ahri'dir. B u eylem ler, 19 9 8 'd e Afrika'daki iki
zayflatm tr. Bununla birlikte, rg t tam am yla
A B D bykeliliine yaplan saldrlar ve N ew
kknden skm ek fazlasyla karm ak ve
York'taki ve W ashington'daki 11 Eyll saldrlarm
dkrklna uratan bir grevdir.
iine alr.
S on zam anlarda O x fo rd A ratrm a Topluluu, Irak'
K am irli militan topluluklarla; zbekistan slam ve terrle sava konu alan bir aktarm la, yelerinin
H areketi ya da D 'yle; Filipinler'deki E b u Sayyaf pek oun un alkonm asna karn E l-K aid e'n in "canl
topluluuyla; ve Cezayir'deki G IA ya da Silahl slam ve etkili olarak kaldna" dikkat ekti. E n byk
Topluluu'yla ve onu n Salaf topluluk ya da G S P C d krkl, U sam e Bin L aden 'in yazgsnn ve nerede
diye bilinen kktenci dalyla balantlarn olduuna da olduunun bugn de derin bir giz olm asdr.
inanlmaktadr.
Kaynak: BBC (2 0 T em m u z 2 0 0 4 )
936
S iy a s a , H k m e t v e T e r riz m
937
S iya sa , H k m e t v e T e r riz m
938
S iyasa, H k m e t v e T e r riz m
zet
1 'H km et' terim i, iinde grevlilerin siyasalar 7 Britanya siyasas T h atcherclk'n -1 9 7 9 'd a n 1 9 90'a
yasalatrdklar ve kararlar verdikleri bir siyasal aygta dek babakan olan tutucu M argaret T h atch er'la
g n d e rm e yapar. 'Siyasa', hkm et etkinliklerinin iliiklendirilen bir retiler km esi- etkisi tarafndan
uzanm n ve ieriini etkilem ek iin g c n onun derinden deitirildi. Th atcherclk, devletin roln
araclyla kullanld ve sorguland aratr. azaltm ann ve serbest pazar giriimini
yreklendirm enin arzu edilirliine duyulan bir inanc
2 Belirli bir top rak parasn ynetm ek te olan ve
ieriyordu.
yetkesi, bir yasa dizgesiyle ve kendi siyasalarn
yrrle koym ak iin kuvvet kullanma becerisiyle 8 G etiim iz yirmi be yl ierisinde i Partisi
d esteklenen bir siyasal aygtn olduu yerde, bir devlet nem li d eim eler geirm itir. zellikle T o n y Blair'in
vardr. M o d ern devletler, yurttalk fikriyle, insanlarn nderliinde, 'Yeni i', ulusallatrm a ve tasarlanm
o rtak haklarnn ve devlerinin olduunun ve devledn ekonom ik giriim de iinde olm ak zere eski sosyalist
iinde kendi rollerinin ayrdnda olduklarnn kabul kavram lardan uzaklamtr. 1 9 9 7'de iktidara
edilmesiyle ve daha geni, birletirici bir siyasal geldikten son ra, Yeni i, geleneksel 'sol-sa'
topluluun p aras olm a duygusuyla, yani ulusulukla siyasasnn tesine g een bir siyasal re fo rm ve
ralanan ulus-devletlerdir. m o d ern lem e yolunu izlem itir. B u yeni m erkez-sol
siyasas dam gasna sklkla ' n c yol' siyasas diye
3 M ax W eber'a g re, g , kiinin am alarn
g n d erm e yaplr. Yeni i, 2 0 0 1 'de byk ounluk
bakalarnn direniine karn bile olsa elde etm e
tarafndan, ve 2 0 0 5 'te yine, am a azalm b ir ounluk
kapasitesidir ve sklkla, kuvvet kullanmn ierir.
tarafndan, yeniden seilmitir.
W eb er'dan bu yana, kavram a degin birka seenek
anlay da nerilm itir. B ir hkm etin g kullanm 9 Toplum sal hareketler, yerlem i kurum larn alannn
m eru olduunda, onun yetkesinin olduu sylenir. darsnda ibirliki eylem araclyla o rtak karlar
B u m eruluk, ynetilenlerin olur verm esind en trer. ileri tam ak iin toplu bir giriimi ierir. 'Yeni
M eru hkm etin en sk rasdan an biim i toplum sal harekeder' terim i, insan toplum larnn kar
dem okrasidir, am a baka m eru biim ler de karya geldii deien risklere karlk olarak
olanakldr. 1960'lard an bu yana B at lkelerinde b agsterm i
olan bir toplum sal harek eder km esi iin kullanlr.
4 Yetkeci devlederde, katlm halktan esirgenir ya da
D ah a nceki toplum sal devinim lerden farkl olarak,
se rte ksdanr. D evletin gereksinim leri ve karlar,
Y T H 'le r m addi olm ayan glere ynelen tek-meseleli
ortalam a yurttalarnkilerden ncelikli tutulur ve
kampanyalardr ve snf izgilerinin tesin den destek
h km ete kar durm ak ya da bir nderi iktidardan
alrlar. Bilgi teknolojisi, pek o k yeni toplum sal
uzaklatrm ak iin kurulm u hibir yasal dzenek
hareket iin gl bir rg d em e gereci durum una
yoktur.
gelmitir.
5 D em o k rasi, ynetim de halkn olduu bir siyasal
10 U lusuluk, tek bir siyasal topluluun paras olm a
dzendir. K atlm c dem okraside (ya da d orudan
duygusunu salayan bir sim geler ve inanlar
dem okraside), kararlar, onlar tarafndan etkilenen
km esine g n d erm e yapar. U lusuluk, m o d ern
kim seler tarafndan alnr. zgrlk bir dem okrasi,
devletin geliimiyle yan yana ortaya kt. H er ne denli
tm yurttalarn oy hakknn olduu ve en azndan iki
sosyolojinin kurucular ulusuluun sanayi
parti arasndan seim yapabildii temsili bir
toplum larnda o rtad an yiteceine inandlarsa da,
dem okrasidir.
yirm ibirinci yzyln banda, yle g r n y or ki, o
6 S on yllarda dem okratik d evlet ynetim leri olan geliip bym ektedir. 'D evletsiz uluslar', bir ulusal
lkelerin says, byk lde kresellem enin, kitle topluluun, kendisinin olduu iddiasnda bulunduu
iletiim aralarnn ve yarm ac kapitalizmin alan zerinde siyasal egem enlikten yoksun olduu
etkilerinden t r hzla artm tr. A m a dem okrasinin rneklere g n d erm e yapar.
sorunlar yok deildir: H er yerde insanlar,
11 E ski tarz ter rizm , o k sk olarak devletsiz
siyasetilerin ve h km ederin so ru n z m e ve
uluslarla iliiklendirilir. Yeni tarz terrizm ,
ekonom ileri y n etm e kapasitesine olan inanlarn
kresellem eden yararlanr ve uzanm , rg t
yitirm eye balam tr ve seim dzenine siyasal
yaplanm ve aralar bakm ndan eski tarz
katlm azalmaktadr.
terrizm den farkllk gsterir.
939
S iya sa . H k m e t v e T e r riz m
Dnme sorular
1 Sosyoloji neden siyasann incelenmesiyle ilintlenmelidir?
2 zgrlk demokrasiyle kapitalizm neden bu denli sklkla birarada bulunur?
3 Bat lkeleri demokrasiye bu denli adanmlarsa neden pek ok lkede byle az
sayda kii oy kullanmaktadr?
4 'Yeni i'nin 'yeni' olan yan nedir?
5 Toplumsal harekeder var olan toplumsal ve siyasal kurumlardan nasl
yararlanrlar?
6 Kresellemenin ilerlemesiyle birlikte ulus-devleder nemsizlemekte midir?
7 Kreselleme ile terrizmin arasndaki iliki nedir?
Ek Kaynaklar
Robert A. Dahi, On Democracy (N ev/H aven: Yale University Press, 1998).
Elaine Ciulla Kamarck ve Joseph S. Nye (yay. haz.), Democracy.com? Governance in a
Networked World (Hollis, NH: Hollis, 1999).
E Halliday, TvolloursthatShookthe World: September 11, 2001: Causesand Consequences
(Saqi Books: London, 2002).
P. Griset ve S. Mahan, Terrorism in Verspective (Thousand Oaks, CA: Sage, 2003).
M. Kaldor, Nep and Old Wars: Organi^ed Violence in a Global Era, 2. basm
(Cambridge: Polity, 2001).
Alberto Melucci, Nomads o f the Present: Social Movements and Individual Needs in
Contemporary Society (Londra: Hutchinson Radius, 1989).
Cornelia Navari, Internationalism and the State in tbe Tventietb Century (New York:
Roudedge, 2000).
A. Tan ve K. Ramakrishna (yay. haz.), T heNev Terrorism: Anatomy, Trends and Counter
Strategies (Times Media: Singapur, 2002).
940
S iy a s a , H k m e t v e T e r riz m
nternet balantlar
Bulletin of the Atomic Scientists
http://www.thebulletin.org/index.htm
Foreign Policy
http://www.foreignpolicy.com/
941
indekiler
Kendiliin kuramlatrlmas
Chicago Okulu
Kentlik ve yaratlm evre
Deerlendirme
ehrin Geliimi
Geleneksel toplumlarda ehirler
Sanayileme ve kentleme
Modern ehrin geliimi
Britanya A.B.D.'deki yeni kentleme
eilimleri
ehirler ve kreselleme
Kresel ehirler
Eitsizlik ve kresel ehir
Kresel ada ynetici ehirler
Sonu: ehirler ve kresel ynetim
f(et
Dnme sorulan
E k kaynaklar
Internet balantlar
I ehirler ve Kentsel
Alanlar
yaamn getirdii blgecilikten ve
miskinlikten kurtulmak iin- tanabil-
mektedir.
Yine de, ehirlerin sunduu frsat
zenginliine ramen, birok insan
ehirleri yalnzlk dolu hasmane yerler
olarak grmektedirler. Modern kent
yaamnn ayrks zelliklerinden biri de
yabanclar arasndaki etkileimlerin
Londra, New York ve Tokyo ile frekansdr. Ayn mahallede ya da apart
birlikte dnya ekonomisin ynetim manda yaayan birok insan bile
merkezi olan ve etkisi Birleik Kralln birbirini tanmaz. Eer bir kasaba ya da
ulusal snrlarn aan,kresel ehir- ehirde yayorsanz, hergn tanmad
lerden sadece biridir (Sassen 2001). Bu nz ka kiiyle etkileimde bulun
kresel ehirler byk, ulusar duunuzu bir dnn. Bu liste, otobs
irketlerin karargahlar olduu kadar srclerini, dkkanlarda alan
finans, teknoloji ve danmanlk insanlar, dier rencileri hatta sokakta
hizm etlerinin de youn olduu yrrken gz gze geldiiniz insanlar
yerlerdir. Birleik Kralln bakentin da kapsayabilir. Sadece bu etken bile
de 3.4 milyon yerleik igc vardr ve bugnk modern ehir yaamn, eski
bu igc hergn banliyler-den alardaki ehir ya da tara yaamndan
almak zere ehre gelen ok sayda ayrmaya yeter.
insan tarafndan da desteklen-mektedir. M o d e rn to p lu m la rd a k i to p lu m s a l
Ayrca, Londra'nn rakipsiz bir sanatsal etk ileim ler, T op lu m sal E tk ile im ve
G nl k Y a a m b a lk l 5. bl m d e
ve kltrel miras olmas, ehrin canl ve
in celen m itir.
dinamik bir bakent olduunun en
byk kantdr -her yl neredeyse 30 Bu blmde ncelikle kendilik
milyon turist tek gece ya da daha uzun srecini ele alan baz kuramlar ince
sre kalmak iin Londra'ya gelmek leyeceiz. Sonra, ehirlerin kkenlerine
tedir. ve son yzylda ehirde yaayan insan
nfusunda meydana gelen patlamay ve
Birleik Kralln bakenti ayn
dnyada kendemeyle ilgili yeni ortaya
zamanda kendi aralarnda yzden
kan eilimleri ele alacaz. Son olarak,
fazla dili konuan 7 milyon insan da
kresellemenin ehirler zerindeki
barndrmakta olup, bu say son yirmi
muazzam etkilerinden harekede, bu
yldr her yl 19.000 kii artmaktadr.
srecin kimi boyutiarn mercek altna
Londa'daki g dzeyi, Birleik
alacaz.
Kralln dier yerlerine bakarak
ounun yalar yirmiyle krk drt
Kentliliin kuram latrlm as
arasnda deien olduka byk bir
gen nfus yaratmtr (ONS, Focus on lk sosyologlarn birou ehirlere
London, 2003). Genler Londra gibi ve kent yaamna byk bir ilgi
ehirlere birok sebeple -alma, ei duymaktayd. Hatta klasik sosyolog
tim, kltr ya da belki ehrin dndaki Max Weber, bu konuda ada kapta-
944
e h irle r v e K e n ts e l A la n la r
C h i c a g o o k u lu
Kent ekolojisi
Ekoloji, fizik biliminden dn
alnm bir terimdir; bitki ve hayvan
larn yaadklar evreyle olan uyumlar
ehirdeki gnlk yaam bireyi imge, izlenim ve duyum
bombardmanna tutmaktadr n inceler. Bu tanm, 'ekoloji' kavram
nn genel evre sorunlar balamnda
tad anlam verir (bkz. 22. Blm,
lizmi ortaan Bat ehirleriyle iliki-
evre ve Risk). Doada canllar
lendirebilecek koullarn izini srd
yaadklar evreye dizgesel bir biimde
ehir (The City), (lmnden sonra
dalmaya ve farkl trler arasnda doal
1921 ylnda yaynlanmtr) adl bir
bir denge kurmaya yatkndrlar.
kitap dahi yazmtr. Dierleri ise, daha
Chicago Okulu dnrleri, byk
ziyade ehrin geliiminin fiziksel
kentsel yerleim yerlerinin ve farkl
evreyi olduu kadar toplumsal evreyi
mahalle tiplerinin, bu yerleim yerleri
nasl deitirdiini soruturmulardr.
iindeki dalmlarnn benzer ilkelere
Georg Simmel ve Ferdinand Tnnies'in
gre ele alnabileceine inanmaktay
almalar kent sosyolojisine ilk nemli
dlar. ehirler rasgele deil, evrenin
katky yapmtr; bu konu s. 946'daki
avantajl zelliklerine gsterilen bir
kutuda tartlmaktadr. Bu dnrler
tepki olarak ortaya kar ve geliirler.
kendilerinden sonraki kent sosyolog
Szgelimi, modern toplumlardaki kent
larnn dncelerini derinden etkile
sel alanlar genellikle nehir kylarna,
milerdir. Szgelimi Chicago Oku-
verimli ovalara ya da ticaret yollarnn
lu'nun ok nemli bir yesi olan ve
veya demiryollarn kesime noktalarna
fikirlerini aada ele alacamz Robert
kurulma eilimindedirler.
Park, yirminci yzyln banda Alman
ya'da Simmel'in gzetmenlii altnda Park'n kendi ifadesiyle ehir bir
almtr. kez kurulduunda nfusun btn
945
e h ir le r v e K e n ts e l A la n la r
e h i r y a a m n i n c e l e y e n il k k u r a m c l a r
G eorg Sim m el ve eh rin zihinsel y aam F erd in an d T n n ie s: Gemeinschaft'ta n G esellschajf a
e h i r y a a m y la ilg ili a l m a l a r y a p a n ilk S i m m e l 'i n a d a o la n F e r d i n a n d T n n i e s d e e h i r
k u r a m c la r d a n b i r i , e h ir le r i n s a k in l e r i n in z ih i n s e l y a a m n n b ir e y z e r in d e k i e t k ile r iy le ilg ile n m i t ir .
y a a m la r n n a s l e k ille n d ir d i in e b i r a k l a m a g e t i r e n S a n a y i D e v r im i 'y l e b i r l i k t e o r t a y a k a n k e n t l e m e
A l m a n s o s y o l o g G e o r g S im m e l'd ir . S i m m e l Metropolis ve s r e c i n i n to p l u m s a l y a a m g e r i d n l m e z b i im d e
Modern Yaam ( M e t r o p o l is a n d M o d e r n L i f e - 1 9 0 3 ) a d l d e i tir d i in i ile r i s r m t r . H z n l e k a r k , k i ile r,
a l m a s n d a e h ir y a a m n n in s a n z ih n i n i i m g e le r , k o m u l a r v e d o s t l a r a r a s n d a k u r u la n g e l e n e k s e l ,
i z l e n i m l e r , d u y u m la r v e e t k in lik le r le b o m b a r d m a n a s a la m , y a k n b a la r a d a y a l o la n v e k i in in k e n d i
t u ttu u n u ile r i s r m t r . B u d u r u m k k k a s a b a v e t o p l u m s a l k o n u m u n a ili k in a k b i r f ik ir s a h ib i
k y le r in a l k a n lk la r a d a y a l, s a k in v e a k c y a a m o lm a s n a iz in v e r e n Gemeinschaft y a d a c e m a a t (1 8 8 7 )
ta r z y la b y k b i r t e z a t o lu t u r m a k t a d r . S im m e l , e h i r i l i k ile r in in h e r g n b ir a z d a h a z a y f la d n o r ta y a
s a k in le r in in b e z g i n b i r ta v r t a k n a r a k v e k o y m u tu r .
v u r d u m d u y m a z b i r h a le g e l e r e k k e n d ile r in i
T n n i e s 'e g r e Gemeinscbafhn y e r in i Gesellschajt
b e k l e n m e y e n id d e tli u y a r c la r d a n v e s r e k li
a lm tr . T n n i e s Gesellschaft\ g e i c i v e a r a s a l ili k ile r e
d e i e n im g e l e r d e n k o r u d u k la r n a in a n y o r d u .
d a y a l b i r t r b i r l i k y a d a c e m i y e t o la r a k t a n m la m tr .
e v r e le r i n i s a r a n k a r m a a d a n k u r tu lm a k i i n y a p m a la r
C e m a a t ili k ile r i e t r a f n d a i n a e d ilm i o la n t o p l u m s a l
g e r e k e n l e r e o d a k la n d k la r n d n y o r d u . S i m m e l,
y a a m , d n m e k t e v e y e r in i d a h a b ir e y c i b i r c e m i y e t
e h i r s a k in le r in in , h e r n e k a d a r m e t r o p o l i t a n
y a a m n a b r a k m a k ta d r . C e m i y e t ili k ile r i y a ln z c a
k e m e k e in b i r e r p a r a s o ls a la r d a , b u g e k i n ta v r n
b e lli b i r a m a c a y a d a h e d e f e y n e li k t i r v e s a d e c e
s o n u c u o la r a k b ir b ir i n d e n d u y g u s a l a n la m d a
b ir e y in k a r n g z e t i r . S z g e l i m i e h ir d e o t o b s e
u z a k la t n d n m e k te y d i. S i m m e l , m o d e r n
b i n d i im iz d e s r c y le k u r a c a m z ili k i m u h t e m e l e n
m e t r o p o l i s y a a m n a ili k in z m le m e le r iy l e e h ir
s a d e c e k a p d a b i l e t a t m a k t a n v e o n u g it m e k
y a a m n n g e tir d i i y a ln z lk ta n v e e h ir y a a m n n
i s te d i im iz d u r a a b i z i g t r m e s i i i n k u lla n m a k t a n
h a s m a n e o lu u n d a n y a k n a n la r a s o s y o lo jik b i r a k la m a
i b a r e t o la c a k , y a n i s o n d e r e c e s n r l k a la c a k tr . H e m
d a g e t i r m i t ir .
T n n i e s h e m d e S i m m e l 'e g r e e h i r y a a m
y a b a n c la r la d o lu d u r .
iinden bireyleri tek tek seen ve daki alanlarda reyebilen kimi canllar,
neredeyse hi hata yapmadan onlar en gln ky kesimlerine doru ekilmek
uygun olduklar blgelere ya da zorunda kalr ve burada soylar
muhitlere yerletiren byk bir tehlikeye girebilir. stilac tr ise eskiden
dzenek gibi davranmaktadr (1952 s. burada yaamakta olan canllarn bu
79). ehirler, rekabet, istila ve yerini blgedeki halefi haline gelir.
alma gibi -biyolojik ekolojide karlklar
bulunan- sreler yoluyla bir dzen Ekolojik gre gre ehre yerle
kazanarak doal alan haline gelmek me, ehrin bir yerinden baka bir yerine
tedir. Eer doadaki bir gln tanma ve ehir iindeki hareketlilik
ekolojisini inceleyecek olursak, farkl rntleri benzer biimlere brnmek
balk trleri, bcekler ve dier canllar tedir. ehrin sakinlerinin geim sava
arasnda isdkrarl bir denge durumuna verirken yaptklar dzenlemeler farkl
ulamay hedefleyen bir rekabetin mahallelerin olumasn salar. ehir,
yaandn grrz. Bu denge yeni bir birbirinden ayr olan ve kart toplumsal
trn yaam alann isla etmesi zelliklere sahip alanlarn bir haritas
-gl kendi yuvas haline getirmeye olarak grlebilir. Modern ehirlerin ilk
almas- ile bozulur. Gln ortasn geliim evrelerinde, sanayiler ihtiya
946
e h irle r v e K e n ts e l A la n la r
947
e h irle r v e K e n ts e l A la n la r
bir ksm iin yaamsal neme sahip Bir yaam tar^ olarak kentlilik
olan hizmetleri salayan ve bu yzden
Wirth'in bir yaam tarz olarak
yerleim yerlerinin merkezlerinde
kentlilik sav, ehirlerin isel farkllk
bulunan i kollar bu duruma bir
lardan ziyade, toplumsal bir varolu
rnektir. Gelgelelim, Hawley kentsel
biimi olarak ehirlilik olgusunu ele alr.
alanlarda ortaya kan mntkalarn
Wirth'in gzlemlerine gre:
yalnzca uzamsal ilikilere gre deil,
e h ir le rd e y a a y a n to p la m n fu s o r a n n
ayn zamanda zamansal ilikilere gre
d a n h a r e k e d e a d a d n y a n n n e l d e
de olutuuna dikkati eker. Szgelimi k e n d i o ld u u n u ta m o la r a k ya da
i dnyasnn basknl yalnzca toprak k u s u r s u z e k ild e b e lir le n e m e z . e h ir le r in
kullanm rntlerinde deil, ayn in s a n n to p lu m s a l y aam z e r in d e k i
948
e h irle r v e K e n ts e l A la n la r
949
e h ir le r v e K e n ts e l A la n la r
950
e h ir le r v e K e n ts e l A la n la r
9 51
e h ir le r v e K e n ts e l A la n la r
952
e h ir le r v e K e n ts e l A la n la r
nam
Dier her ey gibi arsalarn ve emlaklarn da alnp satlabilmesi, toplumsal ve ekonomik iktidar dzenlerinin
bir yansmasdr
953
e h ir le r v e K e n ts e l A la n la r
954
e h irle r v e Kentsel A la n la r
955
e h irle r v e K e n ts e l A la n la r
956
e h irle r v e K e n ts e l A la n la r
2 1 . 1 . T a b lo 1 9 5 0 , 1 9 7 5 , 2 0 0 0 v e 2 0 3 0 ( t a h m in i) y lla r it ib a r y la d n y a d a k i
b l g e l e r i n k a lk n m a d z e y l e r i n e g r e k e n t l e m e o r a n l a r ._______________________
Nfus Y o u n lu u (M ilyar)
Toplam Nfus
Dnya 2.52 4.07 6.06 8.27
Daha ok kalknm blgeler 0.81 1.87 1.19 1.22
Daha az kalknm blgeler 1.71 3.02 4.87 7.05
Kentse/Nfus
Dnya 0.75 1.54 2.86 4.98
Daha ok kalknm blgeler 0.45 0.73 0.90 1.00
Daha az kalknm blgeler 0.30 0.81 1.96 3.98
Tara Nfusu
Dnya 1.77 2.52 3.19 3.29
Daha ok kalknm blgeler 0.37 0.31 0.29 0.21
Daha az kalknm blgeler 1.40 2.21 2.90 3.08
Kaynak: BM (2 0 0 1 )
957
e h ir le r v e K e n ts e l A la n la r
958
e h ir le r v e K e n ts e l A la n la r
Viktorya Dnemi'nde yaayan birok insan, Manchester ve Leeds gibi yeni sanayilemekte olan ehirleri
yozlamann ve ktlklerin sel olup akt birer lam olarak grmekteydi
959
e h ir le r v e K e n ts e l A la n la r
gM?MB2tfucaKJitMr>unamat8HrMjiiB^a^^^itLaKaM:aa-Xitg>CftJiuegii:MiiMiJiansg3iifaiiaflaifc;ja d a rui3icjMgtaugjgwua
960
e h ir le r v e K e n ts e l A la n la r
961
e h ir le r v e K e n ts e l A la n la r
962
e h irle r v e K e n ts e l A la n la r
Bradford'da 2001 ylnda kan ayaklanmalar, beyazlar ve etnik aznlklar arasndaki gerilimin
yaratt bir kvlcmla patlak verdi_________ _____ ____ _______________
963
e h irle r v e K e n ts e l A la n la r
964
e h irle r v e K e n ts e l A la n la r
965
e h ir le r v e K e n ts e l A la n la r
966
e h irle r v e K e n ts e l A la n la r
967
e h irle r v e K e n ts e l A la n la r
2 0 0 2 M a n c h e s te r K ra liy e t O y u n -
rilmesi ynnde gr belirtti. 1981
lar'n d an h arek etle, k en tsel dnm
ydnda D ocklands Kalkndrm a s r e c in d e s p o r u n ro l n 9 8 1 -8 3
irketi'nin kurulmasyla birlikte blge sayfalarda ele alyoruz.
Muhafazakar Hkmetin kentsel
dnm konusunda zel giriimciler A.B.D.'de ise ehir planlamaclar
den yararlanma stratejisinin merkezi Milwaukee'den Philadelphia'ya kadar
paras haline geldi. Bunun sonucunda, olan ehirlerdeki eski depolar alp
planlama ve dzenleme konusunda pahal evlere ve stdyo tipi dairelere
getirilen kstiamalar gevetildi. Blge evirmektedirler. Baltimore ve Pitts-
gnmzde macerac tasarmlar olan burgh gibi virane yerlerin yaam dolu
modern binalarla doludur. Depolar toplumsal alanlara dntrlmesi,
lks dairelere dntrld ve bunlarn kentsel dnmn bir zaferi olarak
yanna yeni apartmanlar ina edildi. grlmektedir. Gelgelelim, bu durum
Londra'nn dier blgelerinden bile yeniden yaama dnm bu ehir
grlebilen devasa i hanlar Kanarya merkezlerinden sadece birka blok
Rhtm'na ina edildi. Yine de bu tedeki m ahallelerin sefaletin i
gzalc grntnn ortasnda halen gizleyememektedir.
birok harap bina ve bo alan gze ehrin tarihi zerine yazd G^n
batmaktadr. Byk i hanlar ou Vicdan (The Conscience of the Eye -
zaman bo kalmaktadr; ayn ekilde 1993) adl kitabnda Docklands gibi
kendilerine biilen ilk fiyadarn yksek planlamalara kar kan Richard
lii nedeniyle satlmalar pek mmkn Sennett, ehir planlamaclarnn kendi
grnmeyen blgedeki yeni konutlar sinin insancl ehir dedii yapy
da bo durmaktadr. Ayrca lkenin en korumaya ya da o yapya geri dnmeye
kt barnma koullarna sahip evleri de almalar gerektiini savunmutur.
yine Docklands'n baz semderinde Birok ehirdeki devasa ve kiiliksiz
bulunmaktadr. Bununla birlikte, bu binalar, insanlarn birbirinden uzaklaa
evlerde yaayan birok insan etraflarn rak kendi ilerine kapanmalarna sebep
da yaplan inaadardan ok az da olsa olmaktadr. Bununla birlikte, ehirler
faydalanabildiklerini ileri srmek insanlarn kltrel ve yaamsal eitlilik
tedirler. dolaysyla birbiriyle kaynamasn da
salayabilirler. Yalnzca tehditkar
olmayan deil, ayn zamanda acelesi
olan aralarn hareketlerinden ve bunun
getirdii trafik kemekeinden uzak
olan yaam dolu caddeler yaratmann
yollarn bulmamz gerekmektedir.
Banliylerin alveri merkezleri de
standart kaldrmlar ve maazalaryla,
en az kalabalk otoyollar kadar insani
ehir dncesinden uzaktr. Sennett,
daha ziyade birok talyan ehir
Londra'nn Docklands blgesi en nemli
merkezinde olduu gibi, insani lekte
"kentsel geri dnm" rneklerinden biridir
olan eidilii incelikle harmanlayan
968
e h irle r v e K e n ts e l A la n la r
1
M oskova
(Rusya Federasyonu)
109
-1stanbul
(Vhin
(Trkiye)
11.3 W>gY (Qn Tokyo
Paris
' in i -111 .
**p o n y a
(Fransa)
| n lh l 1/ 7
M e x )c o C ity
(N l(erya)
17 0 (HIndUlan jS
(M e ks ik a) M e tr o M a n ila
B om bay
206 (Flliplnler)
(H in d istan )
176
Kl Ue |aoa o 22.6
(Brezilya)
12 4
Enden o ry a )
17.5
Sao Paulo
c
(Brezilya)
200
Auanaa Aires
(A rja n tin )
1 4 .8
OAO
e h ir le r v e K e n ts e l A la n la r
970
e h ir le r v e K e n ts e l A la n la r
9 71
e h ir le r v e K e n ts e l A la n la r
Kirlilik, ehir yaamn zellikle de dnyann en yoksul insanlar iin, gn getike daha tehlikeli bir hale
getirmektedir
972
e h ir le r v e K e n ts e l A la n la r
973
e h irle r v e K e n ts e l A la n la r
974
e h irle r v e K e n ts e l A la n la r
P ro jen in hayata geirildii m evki olan A rab ian ran ta B u g n H S K m obiliteyle de iin iine katarak
(A rap sahili), r zgarlarn dinm edii, kra b ir yer iletiim i sradan ve m tavaz b ir hale getirm ek ted ir.
old u u ve b ir zam an lar bu b lgede m lekilik ocuklarnn m obil teknolojiyle bym elerine tank
yapld iin byle adlandrlm . M ielon en ve olm u olan IB M N o rd ic'te n K u r t L n n q v ist, F in
alm a arkadalar bu blgeyi b ir kablosuz harikalar top lum un un b ir d aha asla eskisi gibi olm ayacan a
diyarna d n t rm ek iin planlar yapm adan n ce inanm aktadr. G en lerin kendiliinden toplum sal
bile b lge H elsinki ehri tarafn dan b ir tekn oken t p lanlar yapabildiini sylem ektedir. Sokaklarda bir
olarak gelitirilm esi iin tahsis edilmitir. E e r h er ellerinde telefon srekli arkadalaryla m esaj
ey planland gibi gid erse 2 0 1 0 ylnda b lgede alverii yapm aktadrlar: N rd sn ? , hadi bugn
1 2 .0 0 0 kiiye ve to p lam 8 ,0 0 0 'e yakn alan o lacak bulualm , B ard a g rrs, bye. L n n q v ist
7 0 0 iletiim irketine ve yerel niversitelerden gelen ocu klarnn kendi kuandan d aha erken yalarda
1 4 .0 0 0 ren ciy e ev sahiplii yapacak. A y n ca h er yaam daki yollarn seebildiklerine inanm atadr.
yere nfuz ed en bir balantln top lum sal etkileri H e r gn bu m obiliteyle yayorlar. B u artk bir
hakkndaki en zorlayc soru lard an bazlarna yant yaam tarz old u .
v e re ce k olan b ir g e rek dnya top lum sal d eneyine
Helsinki T ek noloji niversitesi'den so sy o lo g T im o
sah n e olacak. K esintisiz k ablosuz balant
K o p o m a a , bu deiim lerin F in top lum u zerinde
topluluklarn birbirine d aha o k k enetlen m esin e m i
brakt izleri takip etm itir. Kendiliindenlik hep
seb ep o lacak , yoksa d aha fazla tecrit m i olacaklar?
v ar o lacak bir ey d em ektedir. Yeni kuak bu
in sa n la r gizlilik konundaki kayglaryla geni bir
aygdarla yetiiyor ve yaam lar bir l d e bu
kablosuz eriim getirdii avantajlar arasnda nasl bir
aygdara bal. K o p o m a a telefon kullancs olan
d en ge kuracaklar? Ve insanlar -balantllk bir kez
b ir g ru p g e n zerind e alm ve yaam
sabit d u ru m haline geldiinde- ne kadar balantllk
tarzlarnda birka farkllk old u u bulm utur.
isteyecekler?
G n m z n to p lu m la d aha gevek olabilir, am a
ilk dalga yazhanelerin ve evlerin inasna im diden bu top lu m sal balarn bulunm ad anlam na
baland b ile ... b e to n ve d em ir kazklar arasnda g elm em ek tedir. A slnda, K o p o m a a , telefonlarn
975
e h irle r v e K entsel A la n la r
Cep telefonu kullanm modern ehir yaamnn ayrlmaz bir paras mdr?
976
e h irler v e Kentsel A lan lar
977
e h irle r v e Kentsel A la n la r
durumlar olmakla birlikte, bu farkn tayan yaya yollar, youn ara trafiine
sah ne olan cad delere, kam uya ak parklar
bykl yeni kresel ekonomide
evsizlerin ve dknlerin g eici olarak
barnmadan emek pazarna kadar toplanabilecekleri d ep o lara d n t r l
toplumsal dnyann birok alanna m t r. A m e r ik a n ehri... d iz g e s e l
olumsuz bir etkisi olmaktadr. Para b iim d e ters-yz ed ilm ek ted ir ya da daha
978
e h irle r v e Kentsel A la n la r
979
ehirler ve Kentsel A la n la r
980
ehirler ve Kentsel Alanlar
T o p lu m s a l im g e le m in iz i k u lla n n : s p o r v e k e n t s e l d n m
981
ehiler ve Kentsel Alanlar
982
ehifle v e Kentsel Alanlar
g e r e k te n d e m rle rin in b yk b l m n bu
eh ird e g e irm i in san lar i in m i yaplyor? m r b o y u n ca B e sw ic k 'te yaam o lan 7 4
yandaki V e ro n ic a P ow ell da ayn l d e iyim ser.
B a n k S tre e t'te yaayan J im L a rk in 'in d e b e n z e r
B u ra d a K ra liy e t O y u n la r g ib i b ir etk in li im izin
kayglar var. Y o k su l in san larn d aha y ok su l
o lm a s m u h te e m b ir ey. B u oy u nlar g e le ce k te
b lg e le re tan m ay a zo rlan d n a tan k o lu y o ru m . B u
bu rad a g e re k le e c e k ey lerin g v en cesi. O n yl
d av ran n sa d e ce so ru n lar b a k a yere tayor.
n c e z o r zam an lar g eiriy o rd u k , zira yaadm z
U m a rm O y u n la r'n verd ii h e y eca n , b ak a alanlara
ev ler ve d aireler b e rb a t d uru m d ayd; ayrca,
da yaylr.
b lg e d e s rekli su ilen iy ord u . H ay ata g eird ik leri
H e r iki ad am da O y u n la r'n o n la rca yldr d o u b u d n m p ro je si v e in a ed ilecek yeni o te lle r b u
M a n c h e ste r b a n a g elen en iyi ey olduu b lg e y e p ara ak m asn salayacak. B u ray a M e tro da
k o n u su n d a h e m fik irler. V e yaknlard aki B e sw ic k 'd e g etireb ilirsek , ite o zam an alm ak iin
yaayan B a rb a ra T a y lo r'n d a b u k on u d a s y ley ecei M a n ch e ste r'a g itm ek o c u k oy u n ca o lacak . B ir
o lu m lu b irk a ey v ar: O y u n la r B e sw ic k 'in haritad a b ak a d eyile b u d u ru m d an o ld u k a karl k aca z
g r n m e sin i salad. n sa n la r artk b iz im b ire r diye d n y o ru m .
haydut olm a d m z anladlar. z e l ve k am u Kaynak: D avid G ren , BBC Nem Online,
ara z isin e p aralar aktld v e b u p ara insan M an chester (28 T em m uz 2 0 0 5 )
k ay nak larn a aktarld. A y rca b e n h e r n e kadar
in sa n la rn u g n lerd e b u rad a y aam ak tan g u ru r
Sorular
d uydu klarna p e k em in d eilsem d e, en azn d an artk 1. K e n ts e l d n m d e eh ir sak in lerin in n e g ib i b ir
b a k a y erlere ta n m a k ta n s z etm ed ik lerin i ro l vardr?
b iliy o ru m . K e n d ile ri ve o cu k la r i in b u rad a b ir 2. K e n ts e l d n m n b ed elin i kim d em elid ir?
g e le c e k old u u n u g r y o rlar. 3. M a n c h e ste r 2 0 0 2 K ra liy e t O y u n lar'n a aday
983
ehirler ve Kentsel Alanlar
984
ehirler ve Kentsel Alanlar
985
ehirler v e Kentsel Alanlar
banliyler bydke, ehir m erkezinde yaayanlarn K resel ehirler yksek eitsizlik seviyeleriyle
sorunlar daha da byr. K en tsel yeniden dnm ralanmaktadrlar. B yk b ir refah ve sefalet yan yana
-farkl kullanm alanlar bulunm as iin eski bin alan n var olduu halde bu iki dnya arasndaki balant
onarlm asn da kapsayan bu sre- b iro k byk asgari dzeyde kalmaktadr.
ehirde yaygn hale gelm itir.
8. ehirlerin siyasi ve ek on om ik birer eyleyen olarak
5. K alk n m akta olan lkelerde m uazzam kentsel geliim rolleri bym ektedir. ehir ynetim leri, kimi kresel
sreleri yaanmaktadr. B u toplum lardaki ehirler, m eselelerde ulusal hkm etlerden daha baarl
b iro k adan Bat'daki m uadillerinde byk farkllklar olabilm ektedirler. ehirler ek on om ik retkenlie ve
g sterm ek ted ir ve genellikle gecekondulam a yznden rekabetilie katkda bulunabilm ekte, kltrel ve
b iro k insan bu ehirlerde son d erece kt koullarda toplum sal btnlem eyi tevik ed ebilm ekte ve
yaam aktadr. K alk n m akta olan dnyadaki b iro k eriilebilir siyasal etkinlik arenalar olarak hizm et
ehirde kayt d ekon om i n e km aktadr. H km eder verebilm ektedir. K im i ehirler, dnya apnda
nfusun eitim , salk ve aile planlam as konusunda etkinliklere im za atarak ya da kentsel dnm
giderek artan taleplerini genellikle karlayam amaktadr. izlenceleri uygulayarak ehrin p rofiline katkda
bulunacak stratejik planlar oluturabilm ektedir.
6. ehirler kresellem eden byk oranda
Belediye bakanlar kentsel gndem i belirleyebilen
etkilenm ektedirler. N ew Y o rk , L ond ra, T ok y o ve H o n g
nem li birer siyasi g haline gelm ektedirler.
K o n g gibi kresel ehirler ve kent m erkezleri, byk
kurum sal irketlerin karargah konum undadr ve bu 9. K resellem e sreci devam ettike, ehirlerin
ehirlerde fnans, tek n olo ji ve danm anlk hizm etleri son uluslararas sorunlarn zm nd e oynayacaklar
d erece fazladr. Seul, M oskova, Sao P aolo gibi b ir dizi roller de byyecektir. B unu n seb ebi, b irok byk
b lgesel ehir, kresel ek on om ik an kilit noktalar ehrin kar karya kald sorunlarn ekonom ik
olm a yolunda hzla ilerlem ektedir. b tnlem e, g , ticaret, halk sal ve biliim
teknolojileri gibi kresel m eselelerle balantl
7. ehirler kresel ek on om i iin n em li hale gelm eye
olm asdr. B lg esel ve uluslararas ehir alar ortaya
baladka, evrelerindeki blgelerle olan ilikileri de
km aktadr ve b u alar zam anla halihazrda ulus
deim eye balam tr, iin d e m evzilendikleri
devlederden olum u kresel ynetim biim lerine
blgelerden ve lkelerden ekon om ik anlam da ayrlan
daha etkin biim de katlacaklardr.
ehirler, dier kresel ehirlerle yatay balar kurarak daha
byk n em d e olan bir konum a ykselm ektedirler.
Dnme sorular
1. ehirler yabanclarn mekan mdr?
2. Chicago Okulu'nun kent yaam hakkndaki daha yeni dnceler zerindeki etkisi nedir?
3. ehirlerdeki farkl gruplar niin kaynaklar yznden kar karya gelmektedir?
4. Birleik Krallk'taki kentsel dnm abalar baarl olmu mudur?
5. nc Dnya'nn megaehirleri, baskc toplumsal koullar yaratt iin kendeme
srecini durdurmal mdr?
6. Neden s e i l m i bir belediye bakan kavram son zamanlarda bu kadar coku
yaratmaktadr?
986
ehirler ve Kentsel Alanlar
Ek kaynaklar
Marshall Berman, A llT hat is SolidMelts into A ir (London: Verso, 1982).
Roger Bocock ve Kenneth Thompson (yay.) Social and Cultural Forms o f Modernity
(Cambridge: Polity, 1992).
James Donald, lmagining the Modern City (London: Athlone, 1999).
Nan Ellin, Postmodern Urbanism (Oxford: Blackwell, 1995).
David Frisby, Cityscapes o f Modernity: Critical Explorations
(Cambridge: Polity 2001).
Richard Le Gates ve Frederic Stout (yay.), The City Reader (London: Roudedge, 2003).
Philip Kasinitz (yay), Metropolis: Centre and Symbol o f our Times
(Basingstoke: Macmillan, 1995).
Peter Marcuse ve Ronald van Kepmen (yay.), Globali^ing Cities: A New Spatial Order?
(Oxford: Blackwell, 2000).
Mike Savage ve Ailen Warde (yay.), Urban Sociology, Capitalism and Modernity
(Basingstoke: Macmillan, 1993).
John Rennie Short, The Urban Order: A n Introduction to Cities, Culture and Pover
(Oxford: Blackwell, 1996)
Fran Tonkiss, Space, City and Social Theorj (Cambridge: Polity, 2005).
n t e r n e t b a la n t l a r
987
indekiler
^ et
Dnme sorulan
E k kaynaklar
Internet balantlar
22 evre ve Risk
tsunami arpc biimde yavalad ve
hz yalnzca saatte otuz mile derken
ykseklii artmaya balad. Tsunami en
yakn kara ktlesine, kuzey Endonez
ya'daki Aceh'e, ilk depremden yalnzca
on be dakika sonra ulaarak pek ok
yerde yoluna kan her eyi ykt ve
yknty i kesimlere doru yzlerce
metre srkledi. Tayland' doksan
dakika sonra, Sri Lanka'y iki saat sonra,
Maldivler'i buuk saat sonra vurdu
2004 ylnn Armaan Gn sabah
ve son olarak, dalga, ona neden olan
Britanya zamanyla saat birden hemen
depremden yaklak yedi saat sonra,
nce, krk yln en byk depremi Hint
depremin merkezinden binlerce mil
Okyanusu'nun altnda gerekleti.
uzaklktaki Afrika kysna ulat.
Deprem deniz yatam kaydrd ve
yzlerce kilometre kp suyun yer dei Trajedinin lei hemen grnr
tirmesine neden oldu. Yer sarsntsnn olmad. Armaan Gn'nn sonuna
neden olduu, tsunami diye bilinen gelindiinde, tatil yapan birok Bat-
byk bir dalga, saatte yaklak be yz l'nn da iinde bulunduu 12.000 kii
mil hzla depremin merkezinden uzak nin lm olduu bildirildi. Birka hafta
laarak Hint Okyanusu'nda hareket sonra Birlemi Milletler 175.000'den
etmeye balad. Kyya yaklatka, fazla kiinin lm olduu kestiriminde
990
evre ve Risk
991
evre ve Risk
992
evre ve Rsk
diye bilinir. evreye degin kamusal nin nfus artn tama ve kirlilii
ilinti, evresel meselelerle ilgili kam emme yeterlikliliiyle uyumlu olmad
panya yapan 'yeilci' partilerin ve yd. Rapor, "nfustaki, sanayileme
Yeryz Dostlar ve Yeilbar gibi sivil deki, kirlilikteki, besin retimindeki ve
toplum rgtlerinin oluumuna yol kaynak azalmasndaki" imdiki byme
amtr. eitli yeilci felsefeler olmak dzeylerinin srdrlemezliini iaret
la birlikte, dnyann evresini koruma, ediyordu.
onun kaynaklarn tketmekten ok Roma Dernei'nin raporu geni
esirgeme, ve geriye kalan hayvan trle lde eletirildi, hatta zgn yazarlar
rini korumak zere eyleme geme daha sonra eletirilerden kimilerinin
ilintisi, ortak bir konudur. hakl olduunu kabul etmeye baladlar.
Aratrmaclarn kulland yntem
Bymenin snrlan var mdr? fiziksel snrlara odaklanyordu ve b
Yeilci hareketlerin ykseliinin ve ymenin ve teknolojik yeniliin var olan
halkn evresel sorunlarla ilikisi dzeylerinin sreceini sayltlyordu.
zerindeki nemli bir etkinin, ilk kez Aktarm, insanlarn evresel meydan
1970'lerin banda yaymlanan nl bir okumalara teknolojik ilerlemelerle ya da
rapora dek izi srlebilir -Roma siyasal aralarla karlk verme sasn
Dernei tarafndan yaymlanan The yeterince gz nnde bulundurma-
Umits to Growth (Bymenin Snrlar - mt. stelik, eletirmenler, pazar kuv
Meadovvs ve dierleri -1972). Roma vetlerinin kaynaklarn ar-smrl-
Dernei, talya'nn bakentinde olutu mesini snrlamak zere eylemde bulu
rulan bir sanayiciler, i danmanlar ve nabildiklerini iaret ediyorlard. rne
kamu grevlileri topluluuydu. Bu in, eer magnezyum gibi bir maden az
topluluun grev vermesiyle, srdr bulunur olursa, fiyat artacaktr. Fiyat
len ekonomik bymenin, nfus artnca, daha az kullanlacaktr, ve
artnn, kirliliin ve doal kaynaklarn bedeller fazla keskin biimde ykselirse
azaltlmasnn sonularyla ilgili reticiler ondan hepten vazgemenin
nceden bildirimlerde bulunmak iin bir yolunu bile bulabilirler. Snrlamalar
bilgisayar modelleme uygulaymlarn her ne olursa olsun, raporun, kamu
kullanan bir inceleme balatld. Bilgi bilinci zerinde gl bir etkisi oldu.
sayar modeli, 1900 ile 1970 arasnda Rapor, pek ok insann sanayi gelii
yerlemi olan eilimler 2100'e dek minin ve teknolojinin zararl sonular
srerse ne olacan gsterdi. Bilgisayar nn ayrdna varmasnn yan sra,
kestirimleri, dikkate alnan etkenlerin kirliliin farkl biimlerinin dene
farkl byme oranlarna bal olarak timsizce gelimesine izin verilmesinin
eitli olanakl sonular yaratmak zere tehlikeleriyle ilgili uyarda bulundu.
deitirildi. Aratrmaclar deikenler Rapor, 20. Blm'de s. 916-920'de
den birini deitirdikleri her keresinde, tartlan filizlenmekte olan evreci
sonunda bir evresel bunalmn olaca hareketler iin bir hzlandrc ilev
n buldular. Roma Dernei Raporu grd.
nun vard balca sonu, sanayiyle ilgili Bymenin Smrlan'nm temel fikri,
byme oranlarnn, yeryznn yeryznn, sregiden ekonomik
kaynaklarnn sonlu yapsyla ve gezege kalknmas ve nfus artn nereye dek
993
evre ve Risk
994
evre ve Rlsfc
995
evre ve Risk
996
evre ve Risk
997
evre ve Risk
w [nr.^wywfffl!iwnBnn. mm
998
evre ve Risk
999
e v r e c i e y le m c ilik : Y e ilb a r , S h e ll v e B r e n t S p a r
e v re ci to p lu lu k lar s o n yllarda g z e a rp a n p e k o k
Y eilb ar ey lem cileri g e re k duyulm ayan d o n an m
k a m p a n y a n n p aras oldular. 1 9 9 8 'd e Y eilb a r'n ,
ig al etti. O ra d a n u zak latrld lar am a n iy etlenilm i
o k u lu slu p e tro l irk eti S h ell'in B r e n t S p a r p e tro l
var y erin e d o ru yapt y olcu lu k srasnda
tesisin i b a tra ra k d en iz tab an n a atm a tasarlarna
y en id en o n u n st n e ktlar. Y eilb a r'n A vru p a
k ar k am p an y as d ik k ate d e er b ir baaryd.
ap n d a yapt k am p an y a k itle d este i yaratt ve
S o n and a yaplan b ir e rte le m e d e n yl so n ra , su so n u n d a S h ell, b e n z in istasy o n larn n b o y k o t
m eza rl n a d o ru ek ilirk e n b ir e v re savann e d ilm esin in ve K ta 'd a yangn bo m b alary la ve
a tm a alan o la n p e tro l tesisi B r e n t Sp ar'n , k u ru n larla saldrya u ram asn n ardndan
so n u n d a d n so n u g eld i. O n u n A tlas O k y an u su n d a [Y eilbar'n g l b iim d e kn ad b ir ey lem ],
b a trlm a s k ararlatrlm t, ta ki Y eilb a r'n atm tasarlarn terk etti. . .
d u rd u rm a k iin y r tt etkileyici ve baarl
G e le c e k yln ban d a, z e l o larak uyu m lan drlm
kam p anyaya dek.
b ir m av n a o lan H 8 5 1 yine H e e re m a tarafn d an
B u n u n la birlik te, d n , y en id en ev rim le n m e sin i ve iletilerek V ats'a gidip, d ilim len m esi v e halkalarn
K u z e y D e n iz i'n d e b ir y k lem e ve d ep o lam a M e k ja rv ik 'e tan m as iin Sp ar' d ikey olarak
am a n d ra s o larak g eird i i 2 2 yldan so n ra kald racak. M e k ja rv ik 'te , T h i a l f o n lar yeni rh tm n
N o r v e 'te b ir fe r ib o t rh tm o lm a sn salam ak tem eli iin k o n u m lan d racak . R h tm n g e le ce k yln
zere o n u p a ralara ay rm ak iin ilk h a rek etler so n u n a d ek tam am lan m as p ro g ram lan d .
yapld. 1 6 0 0 to n lu k u sty an lar', yani tesisin su K aynak: Graem e Smith, 'Brent Spar iin sonun balangc;
z erin d e g r le b ilir o lan b l m , d nyadaki en evresel atma alan feribot terminali olacak, The
b y k y zer v in le rd e n biri o lan T h ia lf tarafn d an H e ra ld (G lasgow ), 2 6 Kasm 1998.
Y e ilb a r p e tro l u zm an J a n
4
R is p e n s , so n u n d a alm a 14
b alad i in sev in li
old u k larn syledi: "O la n a k l
E -fc V v ^
e n iyi z m bu. O k y an u slar
k o ru y o r, i yaraty or ve
g e re le ri y en id en k u llan y o r."
1 9 9 5 'te K u z e y D e n iz i'n d e
d em irle n m i o la rak A tlas
O k y a n u su 'n a d o ru ek ilm ek
z ere b e k led i i srada,
1000
evre v e Risk
4 <
m *
I 26- 30
m s
| 7 6 -9 0
| >90%
V e ri y o k
1001
e v r e v e R is k
2 2 . 2 . T a b lo B e l e d i y e a t n n y n e t i m i , n g i l t e r e : y n t e m e g r e
Yeniden evrimlenmek ya da bir merkezde gbreye dntrlmek zere toplanm evsel olan ve olmayan
kaynaklar iine alr; evde gbreye dntrmeyle ilgili kestirimler bu toplamn iinde deildir
"Atn enerji elde edilmeksizin yaklmasn ve pten tretilmi yakt retimini iine alr. Kara doldurmadan
nceki herhangi bir sreci ve yeniden gere elde etme birimlerine (MRF) gnderilen gereleri iine almaz
Kaynak: HMSO (2004)
1002
evre ve Risk
Kaynaklarn azaltlmas Su
1003
evre v e Risk
1004
evre ve Risk
keresteye olan uluslararas talep, Bat bulutu -her biri ou toz zerresinden
Afrika ve Gney Pasifik gibi dnyann kk olan kck roboar- bir
baka alanlarnda yamur ormanlarnn laboratuvardan kaar. Bulut kendi
ykmn krklemitir. Dolaysyla, varln srdrebilmekte, kendi
artan tketimdeki eilimler, gelimekte kendine reyebilmekte ve deneyimden
olan lkeleri doal mallarn ihra renebilmektedir. Bir avc olarak
etmek iin yreklendirir; bu, gerek eylemek zere yazlmlanmtr ve
evresel ykmla gerekse yaameitli- bydke, geen her dakikada daha
liinin yitimiyle sonulanan bir sretir. lmcl olmaktadr. Bulutu ele geir
meye ya da yok etmeye ynelik tm
Ormanszlatrma gerek insansal
giriimler baarsz olmaktadr ve daha
gerekse evresel bedelleri vardr.
kts, onun av insanlardr.
nsansal bedellerle ilgisinde, nceleri
geimlerini ormanlardan srdrmeyi ya Crichton'm kck robotlarla
da tamamlamay becerebiliyor olan ilgili roman bilimkurgunun malzeme
kimi yoksul topluluklar artk bunu sidir. Ama nanoteknoloji bilimde ve
yapmay becerememektelerdir. Orman- teknolojide heyecan verici yeni bir
szlatrma, kerestecilik haklarnn alandr. Bir nanometre bir metrenin bir
verilmesinden ve tomruklarn sat milyarda biridir, ve nanoteknolojinin
mndan yaratlan ok byk gelirlerde kabaca bir tanm 100 nanometrenin
ender olarak pay olan izgid alandaki boyudarda (bir insan sa yak
braklm nfuslar daha da yoksul lak 80.000 nanometre geniliindedir)
latrabilir. Ormanszlatrma evresel yanlsz olarak retilebilen herhangi bir
bedelleri erozyonu ve selleri iine alr: eyi ierir. Bu zamana dek, nanotek
El dememi olarak kaldklarnda, nolojinin etkisi az olmutur. imdi,
dalk ormanlar yatan gelen suyun rnein, deri kremlerini daha saydam ve
pek ounu emme ve yeniden evrim- kayak cilasn daha kaygan klmada
leme gibi nemli bir ilevi baarrlar. kullanlmaktadr.
Ormanlar bir kez yitince, yamur
Kimi yazarlar nanoteknolojiyle
yamalardan aa alayarak akar ve
iliiklendirilen risklerden endie duy
sellere, sonra da kuraklklara neden
mulardr. Michael Crichton gibi
olur.
n M M a a n M i H M t o u M ' i u i u a r M J i . ik v v . <^
bilimkurgu yazarlarnn ortaya attklar
uyarlarn yan sra, kimi bilginler, eer
Risk, teknoloji ve evre
nanoparacklarn kendilerini kopyala
"nsanlk, dizlerinin stne k", malarn salayan teknoloji retilebi
diye haykrr, Jurassic Park gibi lirse, bunlarn "Rzgardaki iektozlar
oksatarlarm yazar ve popler televiz gibi yaylabileceinden, hzla kopyala
yon dizisi ER'n yaratmcs Michael nabileceinden ve birka gn iinde
Crichton'm 2002'de yaymlanan roman biyosferi toza indirgeyebileceinden"
Prey' (Av) tantan reklam panolar (The endielenmilerdir. "Tehlikeli kopyala-
Economist, 5 Aralk 2002). Av'da., yclar durdurulamayacak kadar salam
Crichton, bilimsel bir deneyin isten ve kk olup, hzla yaylabilirler en
medik etkilerinin felakete neden olduu azndan, biz hibir hazrlk yapmazsak."
bir dnya yaratr. Bir nanoparacklar Bu tehdit, "gri yapkanlk sorunu"
1005
evre ve Risk
1006
e v re v e Risk
> ao*utw vmtttjc/au rjm m j w w um
risk altnda olmak zere, her yl yaklak ilkedir. Gnein enerjisi atmosferden
160.000 kiiyi ldrd kestiriminde geip yeryznn yzeyini str.
bulunmulardr. klim deiiminin Gnesel nmn ou dorudan
stma ve kt beslenme gibi "yan doruya yeryz tarafndan emilse de,
etkilerinden" tr lenlerin saysnn bunun biraz geri yanstlr. Sera gazlar
2020'ye dek neredeyse iki katna kabi dar kan bu enerjiye engel olarak,
lecei kestiriminde bulunulmutur tpk bir serann cam panelleri gibi sy
(NeiP Scientist, 1 Ekim 2003). ngiltere yeryznn atmosferinde kapana
Babakan Tony Blair, iklim dei kstrr (22.4. ekle baknz). Yeryz
mesinin, "uzun dnemde, bizim kresel nn scaklklarn makul rahat dzey
bir topluluk olarak kar karya lerde 60 Fahrenheit derece dolaylarnda
geldiimiz en nemli tek mesele tutan, bu doal sera etkisidir. Sera
olduunu" ileri srmtr, (iklim Top- gazlarnn sy tutmadaki rol olma
luluu'nun kuruluunda yapt konu sayd, yeryz, 0 Fahrenheit derece
ma, 27 Nisan 2004). Burada kresel dolaylarndaki bir ortalama scaklkla,
snmann arkasndaki nedenlere baka ok daha souk bir yer olurdu.
rak bunun olas sonularn daha
Bununla birlikte, atmosferdeki sera
ayrntl olarak inceliyoruz.
gazlarnn younlamalar artnca sera
etkisi younlamakta ve ok daha
Kreselsnma nedir? yksek scaklklar ortaya kmaktadr.
Sanayilemenin balamasndan bu
Kresel snma, pek ok kii tara
yana, sera gazlarnn younlam
fndan zamanmzn en ciddi evresel
nemli lde artmtr. Balca sera
meydan okumas olarak grlmektedir.
gaz olan karbondioksit 1880'den bu
Eer pek ok bilimsel ndeyi doruysa,
yana yaklak olarak yzde 30 ile en
kresel snmann, yeryznn iklimi
yksek younlama artn grmtr.
nin ileyiini tersine evrilemez biimde
Metan younlamalar iki katna km,
deitirme ve dnya apnda hissedi
azodu oksit younlamlar yaklak
lecek bir dizi ykc evresel sonu
olarak yzde 15 artm ve doal olarak
retme potansiyeli vardr. Kresel
olumayan sera gazlar (kardaki
snma, atmosferin kimyasal bileimin
kutuya baknz) insann sanayi geliimi
deki deiimlerden tr yeryznn
tarafndan yaratlmtr. Bilginlerin
ortalama scaklndaki aamal yk
ou, atmosferdeki byk karbondi
selie gnderme yapar. Buna byk
oksit artnn fosil yaktlarn yaklma
lde insanlarn neden olduuna
sna ve sanayi retim, byk lekli
inanlmaktadr, nk artm ve
tarm, ormanszlatrma, madencilik,
yeryznn atmosferini deitirmi
kara dolgular ve tat yaynmlar gibi
olan gazlar, insan etkinlikleriyle byk
baka insan etkinliklerine yklenebile
miktarlarda retilen gazlardr.
cei zerinde anlamaktadr.
Kresel snma sreci, sera etkisi 22.5. ekilde (sayfa 1009'da) ondo-
yeryznn atmosferinin ierisinde kuzuncu yzyln sonlarndan bu yana
sy tutan sera gazlarnn artmas yzey scaklklarndaki yukarya doru
fikriyle yakndan ilikilidir. lke, yaln bir eilim, 1961-1990 dneminde Orta
1007
e v r e v e R is k
Gnesel nm
duru atmosfer
den geer.
Kzltesi nm
Inmn ou yery yeryznn
znn yzeyi tarafn yzeyinden
dan em ilir ve yaynmlanr.
onu str.
2 2 . 4 . e k i l S e r a e t k is i
K aynak: Environmental Protection Agency w eb sitesi
S e r a g a z la r n e le r d ir ?
K im i sera g a z la n a tm o sfe rd e d o al o larak ortay a D o a l olarak o rtay a k m ay an sera gazlar, k p k
k a rk e n , te k ile r in san etk in lik lerin d en retim in in , b e sin so u tu m u n u n v e ik lim lem en in
k ay nak lanm ak tad r. D o a l olarak o rtay a k an sera yan r n leri o la n k lo ro flo ro k a rb o n la rn (C F C 'le r)
g azlar, su b u h a rm , k a rb o n d io k siti, m e ta n , azo d u yan sra sanayi s relerin d e yaratlan
o k s iti ve o z o n u i in e alr. B u n u n la b irlik te, belirli p e rflo ro k a rb o n la rd r (P F C 'le r).
k im i in s a n etk in lik leri b u d o al o larak o rtay a k an
K aynak: E n v iro n m e n ta l P r o te c tio n A g e n cy (E P A )
g a z la rn o u n u n d zey lerini y k seltm ekted ir.
K re s e l Is n m a S itesi
K a t atklar, fo sil y ak tlar (ya, d o al g az v e k m r),
h ttp :/ /w w w .epa.gov/ g lo b alw arm in g / clim ate/ in d e
ayrca o d u n ve o d u n r n leri yakldn da a tm o sfe re
x .h tm
k a rb o n d io k sit salverilir.
1008
evre ve Risk
1.0
0.5
0.0
-0 .5
- 1.0
1862 1882 1902 1922 1942 1962 1982 2002
2 2 . 5 . e k i l 1 8 6 1 - 2 0 0 2 a r a s n d a o r t a l a m a y z e y s c a k l n d a k i fa rk :
1 9 6 1 - 1 9 9 0 k r e s e l o r t a l a m a y l a v e O r t a n g i l t e r e o r t a la m a s y l a
k a r la t r m a l o l a r a k ( s a n t i g r a t d e r e c e )
Kaynak: O N S
1009
e v re v e Risk
oo
evre v e Risk
1011
evre ve Risk
uluslar taban yl olan 1990 ile 2010 eitlidir ve sonularn tam tamna
arasnda yaynmlar azaltmak zere hesaplamak gtr. Bir 'yksek'
kendilerini bir hedef aralna bal yaynmlar senaryosu hakikaten yaygn
kldlar. Dnya hedefleri Avrupa'nn doal felaketlerle sonulanr m?
ou iin ortalama olarak yzde 8'lik bir Karbondioksit yaynmlarnn dzeyine
kesintiden, zlanda iin en ok yzde istikrar getirmek dnyadaki insanlarn
10'luk bir arta ve Avustralya iin yzde ounu iklim deiiminin olumsuz
8'lik bir arta dek uzanan bir snrdeer etkilerinden koruyacak m? imdiki
aralnda deimektedir. (A.B.D. kresel snma srelerinin bir dizi ileri
zgn olarak kendini yzde 7'lik bir iklimsel bozulmay imdiden tetiklemi
kesintiye adamt.) Pek ok bilgin bu olmas olanakl m? Bu sorular kesin
hedefin fazla alakgnll olduu olarak yantlayamyoruz. Yeryznn
iddiasnda bulunmakta ve ciddi iklimsel iklimi ar lde karmaktr ve eitli
sonu-lardan saknlmak isteniyorsa etkenler etkileerek yeryz zerinde
yaymm-larn yzde 70'lere ya da 80'lere eitli noktalardaki tek tek lkelerde
varan oranlarda kesilmesi gerektiini farkl sonular retecektir.
ileri s rm ekted ir. H km etler G e n e tik o la ra k d e i tir ilm i
yaynmlar kesmek iin ne yaparlarsa b e s in le r
yapsnlar, kresel snmann etkilerinin
deitiril-mesi biraz zaman alacaktr. 11. Blm'de grdmz zere
Karbondi-oksitin doal srelerle (s. 475), her gn yerkre apnda 830
atmosferden uzaklatrlmas bir milyon kii a kalmaktadr. Kresel
yzyldan fazla srer. snma sreci artan llemeye ve kt
hasatlara katkda bulunabilir ve bu,
2001'de, A.B.D.'nin yeni Bakan besin ktlklarnn daha bile yaygn
George W. Bush, A.B.D.'nin ekono olabilecei korkusuna yol amtr.
misini zarara uratacan ileri srerek Dnyann en youn nfuslu alanlarnn
Kyoto Protokol'n onaylamay red kimilerinde, insanlar, stoklar gitgide
detti. Biraz tartmadan sonra teki azalmakta olan pirin gibi temel besin
uluslarn ou, dnyann en byk sera ekinlerine byk lde bamllardr.
gazlar reticisi olmasna karn Birleik Pek oklar, imdiki iftilik teknikleri
Devletler olmakszn ilerlemek zerin nin artmakta olan nfusu desteklemeye
de anlatlar. Son yllarda, Birleik yeterli pirin rnleri retemeye-
Krallk, Almanya, in ve Rusya -her ne ceinden endielenmektedir. evresel
denli Rusya'nn kesintileri byk lde meydan okumalarn pek ounda
ekonomisinin gerilemesiyle aklana- olduu zere, alk tehdidi eit biimde
bilse de- iinde olmak zere sera gazla dalm deildir. Sanayilemi lkelerin
rnn en byk reticilerinden birka byk miktarlarda tahl fazlalar vardr.
yaynmlar baarl bir biimde Tahl ktlklarnn sreen bir sorun
kesmitir. olmasnn olas olduu yerler, nfus
retilmi riskin yeni pek ok artnn en ok olaca kestirilen daha
biim inde olduu gibi, kresel yoksul lkelerdir.
snmann etkilerinin neler olacandan Kimi insanlar olas bir besin
hi kimse emin olamaz. Nedenleri ok bunalmn nlemenin anahtarnn, son
1012
e v r e v e R is k
1013
e v r e v e R is k
Yeilbar, Norfolk'taki bir genetik olarak deitirilmi msr tarlasna yaplan bu saldr gibi son
yllardaki GD-kart protestolardan kimilerine nderlik etmitir.
----------| - n n f ----- i m m n r m 1~ r - - -
1014
e v re v r KUh
1015
e v r e v e R ]sk
ryor. Avrupa Birlii, 1998 ile 2004 sklkta yeni bulgulara varlmakta ve
arasnda GD ekinlerin patentlerini keiflerde bulunmaktadr. 2000 Ma-
reddetti. Moratoryumun tamam, ys'mda Britanya hkmeti, iftilerin
2004'te daha fazla GD msr ekininin dikmi olduu, ya iin yetitirilen
dalmlar onaylandnda ortaya atld, binlerce dnm geleneksel kolzann,
ve GD rnler ieren besinleri yaknda olan GD ekinlerin tozlaryla
edkedemek zere yeni bir tasar ortaya dllendii iin, aslnda "kirletilmi"
koyuldu. Bununla birlikte, AB'nin olduunu kabul etti. Yalnzca haftalar
eylemleri byk GD retimcileri iin sonra yaymlanan Alman aratrmas,
fazla yavat; zellikle, 2003 Mays'nda ya iin yetitirilen kolzay dei
Dnya Ticaret rgt'yle birlikte tirmede yaygn olarak kullanlan bir
AB'nin GD ekinlerin tticariselletir- genin, tr engelini atlayarak arlarn
mesini yetkilendirmedeki baarszl sindirim borularna girmi olduu
yla ilgili yaknmasn dile getirerek, iddiasnda bulundu. Bu irkiltici iki
Avrupallar'n konumunun bilimsel aklamann arasndaki ksa dnemde
hibir temelinin olmad ve serbest M onsanto da deitirilmi soya
ticaret yasalarn inedii iddiasnda fasulyelerinin -ticari amalarla en yay
bulunan ABD'dekiler iin (Toke2004). gn olarak yetitirilmi olan GDO-
daha nce farkna varlmam olan
Afrika'da, GD besin yardmnn
beklenmedik gen paracklar ierdiini
ba derde girmitir. 2002'de Zambiya,
kabul etti.
ounun genetik olarak deitirilmi
olmasndan tr, Amerika'nn msr Byle bulgular pek ok evreci
ve soya besin yardm balarn almay eylemcinin bir sredir onunla ilgili
reddetti. Zambiya'nn cumhurbakan uyarlarda bulunduu eyi berkitmek
Levy Mwanawasa, dalmlar 'zehir' tedir. Her ne denli genetik deitirme
diye adlandrd. 2004'e gelindiinde, nin ok byk olas yararlar olabilirse
Zimbabve, Malavi, Mozambik, Lesot- de, ierilen riskler nceden bildirileme-
ho ve Angola, genetik olarak deitiril mektedir ve hesaplanmalar gtr. Bir
mi besin yardmn reddetmede kez evreye salverildiklerinde,
Zambiya'ya katld. GDO'lar gzlenmesi ve denetlenmesi
g olacak bir zincirleme etkiler dizisini
G D besinlerin risklerinin balatabilirler. Bu ikilemin karsnda,
deerlendirilmesi evrecilerin pek ou sklkla nlem
ilkesi terimiyle anlan eyi yeliyor. Bu
GD reticilerinin iddialarna
ilke, yeni yollara sapmann olanakl
karn, hi kimsenin genetik olarak
deitirilmi ekinlerin kesinlikle risksiz riskleriyle ilgili yeterli kukunun olduu
yerde, var olan uygulamalara bal
olduunu syleyebilmesi olanakl
kalmann onlar deitirmekten daha iyi
deildir. Genetik ifre ok karmaktr
-bitkilere ya da organizmalara yeni olduunu nerir. evrecilerin ilgilerine
genler eklemek, henz nceden karn, GD ekinler yetitirmeye ayrlan
bildirilemeyen hastalklar ya da baka kara miktar, zellikle, evreci hareketin
bu denli gl biimde yerlemi
zararl sonular retebilir. Teknoloji bu
olmad ve GD ekinlerin yetitiril-
denli bilinmez olduundan, irkiltici
1016
e v r e v e R is k
1017
evre ve Risk
%15lik art, 2002 ile 2003 arasnda 9 milyon hektar ya da 22 milyon hektar
I #13
ABD Flllplnler
4 2 ,8 milyon Hek <0-05 milyon Hek.
Msr, soya, pamuk Msr
#12 #18
Meksika Endenozya
<0-05 milyon Hek. <0.05 milyon Hek
Pamuk, soya Pamuk
#16
Honduras
<0.05 milyon Hek.
Msr
.
# 14
Kolombiya
\ Hindistan
< 0 .0 5 milyon Hek. #2 #10 4 0 . t milyon Hek.
#6
Pamuk Arjantin Uruguay Pamuk
Brezilya Gney Afrika
13.9 milyon Hek. > 0 .0 5 milyon Hek. 3 .0 m ilyon Hek. 0 ,4 milyon Hek
Soya, msr, pamuk Soya, msr Soya Msr, soya, pamuk
1018
evre ve RJsk
1019
e v r e v e R is k
1020
e v r e v e R is k
zet
1 D o a l d n y an n , in san etk in li in d en etk ilen m em i 4 ev resel verim lilik , ev rey e o lab ild i in ce zararsz
o la n p e k az yan vardr. im d i t m to p lu m lar b i im d e e k o n o m ik b y m e y aratan te k n o lo jile re
e v re se l e k o lo jiy e d egin ilgilerle -m o d e rn sanayinin g n d e r m e yapar. E k o lo jik m o d e rn le m e , sanayi
ve te k n o lo jin in k arsn d a ev resel zararla en iyi nasl g eliim iyle e k o lo jik k o ru m a n n b irb iriy le uyu m suz
b a a k la ca v e b u n u n n asl d en etim altnd a olm ad inan cd r.
tu tu laca - k ar karya g elm ek ted ir. 1 9 7 0 'le rd e
5 ev resel m eselelerin o u risk le yaknd an
yaygnlaan "b y m e n in sn rlar" fik ri, sanayi
ba lan tld r, n k b u n la r bilim in ve te k n o lo jin in
b a k m n d a n b y m en in v e g eliim in , yery z n n
g en ilem esin in so n u cu d u r. G e n e tik olarak
k ay nak larn n so n lu yapsyla uyum lu olm adyla
d e itirim len m i e k in ler b ir b itk in in g en etik
ilgilidir. B u n a k art olarak s rd r leb ilir g eliim ,
b ileim in in m an ip u lasy o n u y la retilir. K re se l
b y m e n in o lm a s g erek ti in i am a b u n u n , kaynaklar
sn m a, a tm o sfe rd e k a rb o n d io k sitin ve tek i
a zaltacak b iim d e d eil o n la r y en id en e v rim ley ecek
g azlarn d zey inin y k se lm esin in yery zn n
b i im d e o lm a s g erek ti in e inanr.
scak l nd a n e d e n old u u aam al ykselie
2 D n y a a p n d a y k selen t k etim r n t le ri g n d e r m e yapar. K re s e l sn m a n n , sel,
e k o n o m ik b y m en in b ir y an sm asd r am a b u n la r hastalk larn yaylm as, ar hav a koullar ve
ayrca ev rese l kaynaklar zarara u ratm ak ta ve y k selen d en iz dzeyleri de iin d e o lm a k zere
k resel eitsizlii id d ed en d irm ek ted ir. E n e r ji o las so n u lar can alcd r. K re s e l sn m a tm
t k e tim i v e h a m m ad d elerin t k etim i B a t in san o lu iin olas risk ler su n m ak tad r am a bu n a
lk elerin d e d n y an n b ak a alanlarn da old u u n d an kar d u rm a ab alarn d z en lem ek g t r n k
o k d aha yksektir. A n c a k , arta n t k etim in n e d en b u n u n n e d en leri v e olas so n u lar o k eitlid ir.
old u u e v re sel zararn en can alc etk isi y oksu llar
6 G D b e sin le r tartm ald r: G e n e tik d e itirm en in
zerind edir.
al v e k t b e slen m ey i azaltm ad a o k byk
3 ev rese l teh d id in p ek o k kayna vardr. yararlar o lab ilir am a s z k o n u su o lan te k n o lo ji
B u n la rd a n k im ileri kirlilikle v e a tm o sfe re salverilen y en id ir ve in sa n la r ve d o al e v re iin risk ler de
atk r n lerle ba lan tld r: H av a kirlilii, asit tayabilir. n le m ilk esi, o lan ak l risk lerle ilgili
yam u ru, su kirlilii v e y en id en ev rim len eb ilir y eterli k u ku n u n old u u yerd e, ilerlem eyi
olm ay an kat atklar. te k i e v re se l teh d itler, su, s rd rm ek te n se var o lan uygulam alara bal
to p ra k v e o rm a n la r g ib i y en ilen eb ilir d o al k alm an n d aha iyi old u u n u n erir.
k ay nak larn aza ltlm asn v e y aam -eitlili in in
azalm asn ierir.
1021
e v r e v e R is k
Dnme sorular
1 evresel zarardan tr bilim mi yoksa toplum mu sulanmaldr?
2 Bir kresel riskler anda birey bir fark yaratabilir mi?
3 Bat, sanayilemesini byk lde tamamlamken, gelimekte olan lkelere "byme
snrlar" koymak adil midir?
4 Sera etkisi gz nnde bulundurulduunda, nkleer gce ynelme riskini almak saduyuya
uygun mudur?
Ek kaynaklar
Bili Devall, Simple in Means, Rich in Ends (Londra: Green Print, 1990).
AndrewDobson, GreenPoliticalThought, 3. bask (New York: Routledge, 2000).
Steve Hinchliffe ve Kath Woodward (yay. haz.), The Naturalandthe Social: Uncertainty, Risk, Change
(New York: Routledge 2000).
David Pearce ve Edward Barbier, Blueprintfora SustainableEconomj (Londra: Earthscan, 2000).
Jonathon Porritt, SeeingGreen: The Politicsof Ecology Explained(Oxford: Blackwell, 1984).
Mark J. Smith, Ecologism: Tovards Ecological Cit^enship (Buckingham: Open University Press,
1998).
G. Tyler Miller, Jr., Eiving in the Environment: Principles, Connections and Solutions (Londra:
Brooks/Cole, 2000).
Steven Yearley, The Green Case: A Sociology o f Environmental Issues, Arguments and Politics (Londra:
Unwin Hyman, 1991).
n t e r n e t b a la n t l a r
1022
Kaynaka
1023
K aynaka
A rrig h i, G . (1 9 9 4 ) The Long Tventieth Century: Money, B a rn e s , C. (2 0 0 3 ) Disability Studies:W hat' the Point?
Pover, and the Origin o f Our Times (N ew Y o rk : (U n iv ersity o f L a n ca ste r).
V e rso ).
B a r n e t, R . J. v e J . C avan ag h (1 9 9 4 ) G lobal Dreams:
A s h to n , D . N . (1 9 8 6 ) Unemployment Under Capitalism: Im perial Corporations and the N ev World Order (N e w
The Sociology o f British and American T abour M arkets Y o rk : S im o n and S ch u ste r).
(L o n d o n : W h e a ts h e a f).
B a r r e t-D u c r o c q , F. (1 9 9 2 ) Love in the Time o f Victoria:
A sh w o rth , A . E . (1 9 8 0 ) Trench Warfare, 1914-1918 Sexuality and D esire Among W orking-Class Men and
(L o n d o n : M a cm illan ). Women in Nineteenth-Century London (H a rm o n d s-
A sk w ith , R . (2 0 0 3 ) 'Contender', Observer, 6 N isan . w o rth : P en g u in ).
A tch ley , R . C. (2 0 0 0 ) Social Forces and Aging: A n B a r th , F. (1 9 6 9 ) E thnic Groups and Boundaries (L o n d o n :
Introduction to Social Gerontology (B e lm o n t, C A : A ilen and U n w in ).
W ad sw orth ). B a su , A ., yay. (1 9 9 5 ) The Challenge o f L ocal Feminisms:
B a c k , L . (1 9 9 5 ) Ethnicities, M ultiple Racisms: Race and Women's Movements in G lobalPerspective (B o u ld er,
N ation in the U ves o f Young People (L o n d o n : U C L C O : W estview ).
P re ss). B au d rillard , J. (1 9 8 8 ) Selected Writings (C am b rid g e:
B a h ra m i, H . ve S. E v a n s (1 9 9 5 ) 'F le x ib le R e cy clin g P olity ).
and H ig h -T e c h n o lo g y E n tre p re n e u rs h ip 1, B a u m a n , Z . (1 9 8 9 ) Modernity and the Holocaust
California Management Reviev 22. (C am b rid g e: P olity ).
Bailey, J. M . (1 9 9 3 ) 'H e rita b le F a c to rs In flu e n c e B a u m a n , Z . (2 0 0 3 ) L iqu id Love: On the Frailty o f
S e x u a l O rie n ta tio n in W o m e n ', A rchives o f G eneral Human Bonds (C a m b rid g e: Polity).
Psychiatry 5 0 . B B C (2 0 0 1 ) Murdoch H eads M edia Pover List, 16
B ailey, J. M . ve R . C . P illard (1 9 9 1 ) 'A G e n e tic Stu d y H a ziran . O n lin e ad resi
o f M a le Se xu a l O rie n ta tio n ', A rchives oj General < h ttp :/ / n e w s.b b c.co . uk/1 / h i/ en tertain m en t/
Psychiatry 4 8 . 1 4 4 1 0 9 4 .s t m > .
B a k er, D . v e M . W e isb ro t (1 9 9 9 ) Social Security: The B B C (2 0 0 2 ) Falvell'SorryforM oham m ed Rjemark, 13
Phony Crisis (C h ica g o : U n iv ersity o f C h ic a g o E k im . O n lin e ad resi
P re ss). < h ttp : //n e w s .b b c .c o .U k / 2/ h i/ a m e rica s /2 3 2 3 8 9 7
B a lm e r, R . (1 9 8 9 ) M ine Eyes Have Seen the Glory: A .s tm > .
Journey into the Evangelical Subculture in A m erica B B C (2 0 0 4 ) O ffcial Dovnloads C hart Taunches, 2 8
(N e w Y o rk : O x f o r d U n iv ersity P ress). H a ziran . O n lin e ad resi
B a lsw ick , J . O . (1 9 8 3 ) 'M ale In e x p re s siv e n e ss', K . < h ttp :/ / n e w s .b b c.co .U k / l/ h i/ e n te rta in m e n t/ m u
S o lo m a n v e N . B . L evy, yay., Men in Transition: s ic / 3 8 4 6 4 5 5 .s tm > .
Theory and Therapj (N ew Y o rk : P len u m P ress). B B C (2 0 0 4 ) Q & A : W ill I Be S u edfor Music-Svapp 'ng?, 1
B a lte s, P. B. v e K . W. S c h a ie ( 1 9 7 7 ) 'T h e M y th o f th e E k im . O n lin e ad resi
T w ilig h t Y e a rs', S. Z a rit, yay., Readings in Aging and < h ttp :/ /n e w s .b b c.co .U k / l/ h i/ e n te rta in m e n t/ m u
D eath: Contemporary Perspectives (N ew Y o rk : H a rp e r s ic / 3 7 2 2 6 2 2 .s tm > .
and R o w ). B B C (2 0 0 4 ) UK M usic to Sue Online 'Pirates', 1 E k im .
B a m fo r th , A . (1 9 9 9 ) 'T h e R estiv e S e a so n ', G u ard ian , O n lin e adresi
1 5 A ralk . < h ttp :/ /n e w s .b b c.co .U k / l/ h i/ en terta in m en t/ m u sic/
B a ra sh , D . (1 9 7 9 ) The Whisperings Within (N e w Y o rk : 3 7 2 2 4 2 8 .s t m > .
H a rp e r and Rov, B B C (2 0 0 5 ) 1Violent Crime 'Rise1Sparks Row, 21 N isan .
B a rk e r, M . (1 9 8 1 ) The N ew Racism: Conservatives and the O n lin e ad resi < h ttp : / /n e w s .b b c .c o .u k / 1
ldeology o f the Tribe (F re d e ric k M D : U n iv ersity / hi/ u k _ p o litics /v o te _ 2 0 0 5 / fr o n tp a g e / 4 4 6 7 5 6 9 .
P u b lic a tio n s o f A m e rica ). s tm > .
B a rk e r, R . (1 9 9 7 ) Political deas in Modern Britain B e a ll, J. (1 9 9 8 ) 'W h y G e n d e r M a tte rs1, H abitat Debate
( L o n d o n and N e w Y o rk : R o u tled g e). 4 (4 ).
1024
Kaynaka
S u rv iv o rs and E m a n c ip a to ry R esea rch : Issu es, Economic Discourse (B erk eley : U n iv ersity o f
O v e rla p s and D iffe r e n c e s ', C . B a rn e s ve G . C a lifo rn ia P ress).
Propositions about Prosperity, Equality, and U berty Novbere Space, Time, and Modernity (B erkeley :
U n iv ersity o f C a lifo rn ia P ress).
(N e w Y o rk : B a s ic B o o k s ).
B o n a c ic h , E . v e R . P. A p p e lb a u m (2 0 0 0 ) Behind the
B e rg e r, P. L . v e T . L u ck m a n n (1 9 6 6 ) The
Social Construction o f Reality: A Treatise in the E abel: lnequality in the L os Angeles Garment lndustry
Sodology o f Knovledge (G a rd e n City, N Y : (B erk eley : U n iv ersity o f C a lifo rn ia P ress).
ndividualism and Sexuality in America. (L a n h a m , B o r n , G . (2 0 0 4 ) Uncertain Vision: Birt, D yke and the
M D : U n iv ersity P re ss o f A m erica). Reinventton o f the B B C (L o n d o n : S e c k e r &
B e rth o u d , R . (1 9 9 8 ) The Incomes o f Ethnic W arbu rg).
M inorities (C o lc h e ste r: E s s e x n iv ersitesi, Sosyal B o sw e ll, J. (1 9 9 5 ) The M arriage o f U keness: Sam e-Sex
v e E k o n o m ik A ra trm a E n stit s ). Unions in Pre-Modern Europe (L o n d o n : F o n ta n a ).
B ir r e n , J. E . ve K . W. S c h a ie, yay. (2 0 0 1 ) B o u rd ie u , P. (1 9 8 6 ) Distinction: A S odal Critique o f
H andbook o f the Psychology o f Aging, 5. b asm (San Judgements o f Taste (L o n d o n : R o u d e d g e and K e g a n
D ie g o , C A , and L o n d o n : A c a d e m ic P ress). P aul).
1025
K aynaka
1026
Kaynaka
1027
Kaynaka
C rick , B . (2 0 0 4 ) Is Britain Too Diverse? The Responses D av is, S. M . (1 9 8 7 ) Future Perfect (R ead in g , M A :
( < h ttp :/ / w w w .p ro sp ect- A d d iso n -W esley ).
m a g a z in e.co .u k / H tm lP a g es / rep lies.a sp > ). D a v is, S. M . (1 9 8 8 ) 2 0 0 1 Management- Managing the
C r o m p to n , R . (1 9 9 7 ) Women and W ork in Modern Future Nom (L o n d o n : S im o n and S ch u ster).
Britain (O x fo r d , O x fo r d U niversity P ress). D e B e a u v o ir, S. (1 9 4 9 ) L e Deu^ieme S ex (Paris:
C r o m p to n , R . (1 9 9 8 ) Class and Stratifcation: A n G allim ard ).
Introduction to Current Debates, 2. b asm D e W itt, K . (1 9 9 4 ) 'W ave o f S u b u rb a n G ro w th Is
(C a m b rid g e : Polity). B e in g Fed by M in o ritie s', N ew York Times, 15
C row , G . ve M . H a rd ey (1 9 9 2 ) 'D iv ersity and A u sto s.
A m b ig u ity A m o n g L o n e -P a re n t H o u s e h o ld s in D 'E m ilio , J. (1 9 8 3 ) S exual Politics, Sexual Communities:
M o d e r n B rita in ', C. M a rsh ve S. A rb e r, yay., The M aking o f a Homo- sexual Minority in the United
Families and Households: Divisions and Change States, 1 9 4 0 - 1 9 7 0 (C h ica g o : U n iv ersity o f
(L o n d o n : M a cm illa n ). C h ic a g o P ress).
1028
Kaynaka
1029
K aynaka
1030
Kaynaka
R eview 53. Technologies o f the Self: A Sem inar with M ichel Foucault
(A m h erst: U n iv ersity o f M a s sa ch u se tts P ress).
F in k e , R . v e R . S ta rk (1 9 9 2 ) The Churching o f America,
1776-1990: W inners and Losers in Our Religious F o x , O . C. (1 9 6 4 ) 'T h e P re -In d u stria l C ity
Economy (N ew B ru n sw ic k , N J: R u tg e rs U n iv ersity R e co n sid e re d ', SociologicalQuarterly 5.
P re ss). F ra n cis, B. (2 0 0 0 ) Boys, G irls and Achievement: A ddres-
F in k e lste in , Y (1 9 8 0 ) Attitudes and D isabled People sing the Classroom Issues (L o n d o n : R o u d ed g e).
(N e w Y o rk : W orld R e h a b ilita tio n F u n d ). F ra n k , A . G . (1 9 6 6 ) 'T h e D e v e lo p m e n t o f
F in k e lste in , V (1 9 8 1 ) 'T o D e n y o r N o t to D e n y U n d e rd e v e lo p m e n t', Monthly RevievIS.
D isa b ility ', A . B r e c h in v e d i ., yay., Handicap in a F ra n k , A . G . (1 9 6 9 ) Capitalism and Underdevelopment in
Social World (S ev e n o ak s: H o d d e r and S to u g h to n ). Fatin A m erica: H istorical Studies o f Chile and Bra^il
F ire s to n e , S. (1 9 7 1 ) The Dialectic o f Sex: The C asefor (N e w Y o rk : M o n th ly R ev iew P ress).
Feminist R^volution (L o n d o n : C ap e). F ra n k , D . J. v e E . H . M c E n e a n e y (1 9 9 9 ) 'T h e
F is c h e r, C. S. (1 9 8 4 ) The Urban Experience, 2. b asm In d iv id u alizatio n o f S o cie ty and th e
(N e w Y o rk : H a rco u rt). L ib e ra liz a tio n o f S ta te P o lic ie s o n S a m e -S e x
S e xu al R e la tio n s, 1 9 8 4 - 1 9 9 5 ', SocialForces 7 (3).
F isc h e r, S. (2 0 0 4 ) P e n n W o rld T a b le s ', The Economist,
11 M a rt. F ra se r, N . (1 9 8 9 ) Unruly Practices: Discourse and Gender
in Contemporary Social Theory (C am b rid g e: Polity).
F isk e , J. (1 9 8 9 ) Reading the Popular (L o n d o n : U n w in
H y m an ). F ra se r, S. (1 9 9 5 ) The B ell Curve Wars Race, Intelligence
and the Future o f America (N ew Y o rk : B a s ic
F itz g e ra ld , M . (2 0 0 1 ) 'E th n ic M in o ritie s and
B o o k s ). F re e th e C h ild ren (1 9 9 8 ) O n lin e adresi
C o m m u n ity S a fe ty ', R . M a tth ew s v e J. P itts, yay.,
< h ttp :/ / w w w .freeth ech ild ren .o rg /
Crime, Disorder and Community Safety: A Net> Agenda
a b o u tu s / h is to r y _ ftc .h tm > .
(L o n d o n : R o u d ed g e).
F re e d m a n , C , yay.. (2 0 0 1 ) Economic Reform in Japan :
F la h erty , J., J. V e it-W ilso n v e P. D o r n a n (2 0 0 4 ) Poverh:
Can the Japanese Change? (C h e lte n h a m : E d w ard
The Facts, 5. b a sm (L o n d o n : C h ild P o v erty A c tio n
E lg a r).
G ro u p ).
F re id s o n , E . (1 9 7 0 ) Profession o f M ediane: A Study o f
F lo u r A d v iso ry B u re a u (1 9 9 8 ) Pressure to Be Perfect
the Sociology o f A pplied Knovledge (N ew Y o rk : D o d d ,
Report: B readfor L ife Campaign (L o n d o n : F lo u r
M ead ).
A d v iso ry B u re a u ).
F re m lin , J. H . (1 9 6 4 ) 'H o w M a n y P e o p le C an T h e
F o r b e s (2 0 0 0 ) T h e World's RJchest People' (2 9 H aziran ).
W orld S u p p o rt? 1 N ev Scientist.
F o r b e s (2 0 0 4 ) The World's Billionaires. O n lin e adresi
F ried a n , B . (1 9 6 3 ) The Feminine Mystique (L o n d o n :
< h ttp :/ /w w w .fo rb es.co m / b illio n aires/ > .
V ic t o r G o lla n c z ).
F o r d , C . S. v e F. A . B e a c h (1 9 5 1 ) Patterns o f Sexual
F ried lan d er, D . v e G . B u rd e s s (1 9 9 4 ) Five Years A fter:
Behaviour (N e w Y o rk : H a rp e r and R ow ).
The Long-Term E ffects o f W elfare-to-W ork Programs
F o u ca u lt, M . (1 9 6 7 ) Madness and Civili^ation: A Flistory
(N ew Y o rk : R u ssell Sag e).
o f Insanity in the A ge o f Reason (L o n d o n : T a v is to c k
F ries, J. E (1 9 8 0 ) 'A g in g , N a tu ra l D e a th , and th e
P u b lica tio n s ).
C o m p r e s s io n o f M o rb id ity ', New EnglandJournal
F o u ca u lt, M . (1 9 7 1 ) The O rderof Things: A n
o f Medicine 3 0 3 .
Archaeology o f the Fluman Sciences (N ew Y o rk :
F r b e l, E , J . H e in rich s v e O . K re y e (1 9 7 9 ) The Nev
P a n th e o n ).
International Division o f F abor (N ew Y o rk :
F o u ca u lt, M . (1 9 7 3 ) The Birth o f the Clinic: A n
C a m b rid g e U n iv ersity P re ss ).
Archaeology o f M edical Perception (L o n d o n :
F u k u yam a, F. (1 9 8 9 ) 'T h e E n d o f H isto ry ?'
T a v is to c k P u b lica tio n s ).
N ational n teres1 16.
F o u ca u lt, M . (1 9 7 8 ) The Flistory o f Sexuality (L o n d o n :
G a g n o n , J . H . v e W. S im o n (1 9 7 3 ) S exual Conduct: The
P en g u in ).
SocialSources o f Fluman Sexuality (C h ica g o : A id in e).
F o u ca u lt, M . (1 9 7 9 ) Discipline and Punish
G a llie , D . (1 9 9 4 ) A re th e U n em p lo y ed an U n d e rcla ss?
(H a rm o n d s w o rth : P en g u in ).
S o m e E v id e n c e fro m th e S o cia l C h a n g e and
F o u ca u lt, M . (1 9 8 8 ) 'T e c h n o lo g ie s o f th e S e lf, L . H .
E c o n o m ic L ife In itia tiv e', Sociology 2 8 .
M a rtin , H . G u tm a n v e P. H . H u tto n , yay,
G a llu p (2 0 0 4 ) PollTopics and Trends: R^ligion, 1 A u sto s.
1031
Kaynaka
1032
Kaynaka
G o ld , T . (1 9 8 6 ) State and Society in the Taivan Miracle. S u rv ey o f M o th e rs ', Social Science and Medicine 3 8 .
(A rm o n k , N Y : M . E . S h arp e). G ra h a m , L . (1 9 9 5 ) On theL in e at Suburu- Isu%u (Ith a ca ,
G o ld in g , P. v e G . M u rd o ck , yay. (1 9 9 7 ) The Political N Y : C o rn e ll U n iv ersity P ress).
Economy o f the M edia (C h elten h a m : E d w a rd E lg a r G ra n o v e tte r, M . (1 9 7 3 ) 'T h e S tre n g th o f W eak T ie s 1,
L td ). " American Journal o f Sociology '7 8 .
G o ld sc h e id e r, E K . v e L . J. W aite (1 9 9 1 ) Nem Families, G ray, J. (2 0 0 3 ) A lQ aed a and W hat ItM eans to Be
N o Fam ilies? The Transformation o f the American Modern (C h a th a m , K e n t: F a b e r and F a b e r).
Home (B erk eley : U n iv ersity o f C a lifo rn ia P ress). G re e d , C. (1 9 9 4 ) Women and Planning: Creating Gendered
G o ld th o rp e , J. H . (1 9 6 8 -9 ) The A ffluent W orkerin the Realities (L o n d o n : R o u tied g e).
Class Structure, 3 cilt (C am b rid g e: C am b rid g e G r e e n , E , A . F elstead ve B . B u rch e ll (2 0 0 0 ) 'Jo b
U n iv ersity P re ss). In se cu rity and th e D iffc u lty o f R eg ain in g
G o ld th o rp e , J. H . (1 9 8 3 ) 'W o m e n and C lass A n aly sis E m p lo y m e n t: A n E m p iric a l Stu d y o f
in D e f e n c e o f th e C o n v e n tio n a l V iew ', Sociology U n e m p lo y m e n t E x p e c ta tio n s ', O xford Bulletin o f
17. Economics and Statistic 6 2 (S p ecial Issu e).
G o ld th o rp e , J. H . ve C. P ayne (1 9 8 6 ) 'T ren d s in G re g g , P. ve J. W ad sw o rth (1 9 9 9 ) 'Jo b
In te rg e n e ra tio n a l C lass M o b ility in E n g la n d and T e n u re , 1 9 7 5 - 9 8 ', P. G r e g g and J . W ad sw o rth , yay.,
W ales 1 9 7 2 - 1 9 8 3 ', Sociology 20. The State o f Working Britain (M a n ch e ste r:
G o ld th o rp e , J. H . v e G . M arsh all (1 9 9 2 ) 'T h e M a n c h e ste r U n iv ersity P ress).
1033
Kaynaka
A ction, 2 cilt (C am b rid g e: Polity). Children Turn out the Way They D o (N ew Y o rk : F re e
H a d d en , J. (1 9 9 7 ) N ep Religious Movements Mission P ress).
Statement. O n lin e adresi H a rris, M . (1 9 7 8 ) Cannibals and Kings: The Origins o f
< h ttp : / / relig io u sm o v em en ts.lib .v irg in ia. Cultures (N ew Y o rk : R a n d o m H o u se ).
e d u / w e lc o m e / m issio n .h tm > . H a rriso n , M . (1 9 8 5 ) T l ' N em : Whose Bias?
H a d d en , J. ve A . S h u p e (1 9 8 7 ) 'T elev an g elism in (H e rm ita g e : P o licy Jo u r n a ls ).H a r ris o n , P. (1 9 8 3 )
A m e rica ', Social Compass in s id e th e In n e r City: L ife u n d er th e C u ttin g
H alsey, A . H ., yay. (1 9 9 7 ) Education: Culture, Economy, ley, yay, R elating Intimacies: P oifer and Resistance
British SocialTrends (N ew Y o rk : M acm illan ). H e b d ig e , D . (1 9 9 7 ) Cut n' M ix: Culture, Identity, and
H an dy, C . (1 9 9 4 ) The Empty Raincoat: M aking Sense o f H e ise , D . R . (1 9 8 7 ) 'S o cio cu ltu ra l D e te rm in a tio n o f
the Future (L o n d o n : H u tch in s o n ). M e n ta l A g in g ', C . S c h o o le r v e K . W a rn er S ch aie,
1034
Kaynaka
1035
Kaynaka
1036
Kaynaka
J o n e s , D . E ., S. D o ty , C . G ra m m ic h , ve di. (2 0 0 2 )
Female (P h ilad elp h ia: W. B . Sau n d ers).
Religious Congregations and Membership in the United K irk w o o d , T . (2 0 0 1 ) Ageing Vulnerability: Causes and
States 2000: A n Enumeration by Region, State and the Interventions (C h ich e ste r: W iley).
County Based on D ata R eportedfor 149 Religious Bodies K n o k e , D . (1 9 9 0 ) PoliticalN etw orks: The Structural
(N a sh v ille, T N : G le n m a ry R e se a rch C en tre ). Perspective (N ew Y o rk : C a m b rid g e U n iv ersity
Jo n e s , T . (1 9 9 3 ) Britains EthnicM inorities (L o n d o n : P ress).
P o licy Stu d ies In stitu te ). K n o rr-C e tin a , K . ve A . V C ico u re l (1 9 8 1 ) Advances in
Jo y , B. (2 0 0 0 ) 'W h y th e F u tu re D o e s n 't N e e d U s', Social Theory and Methodology: Tovards an
W ire d 8 (4 ). Interpretation o f Micro- and M acro-Soaologies
(L o n d o n : R o u d e d g e & K e g a n Paul).
Ju d g e , K . (1 9 9 5 ) 'In c o m e D is trib u tio n and L ife
E x p e c ta n c y : A C ritica l A p p raisal', British M edical K o h n , M . (1 9 7 7 ) Class and Conformity (H o m e w o o d , IL :
Journal 3 1 1 . D o rs e y P ress).
1037
Kaynaka
1038
K a y ra k a
M a c p h e rso n , S. W. (1 9 9 9 ) The Stephen iMivrence \nquiry and F e m a le s ', Journal o f the Association fo r Research
(L o n d o n : H M S O ). in Otolaryngology I.
M a rcu se , H . (1 9 6 4 ) One D im ensionalM an: Studies in the Religions (D e tro it: G a le R esea rch ).
Ideology o f Advanced Industrial Society (L o n d o n : M e r to n , R . K . (1 9 5 7 ) Social Theory and Social Structure
R o u d e d g e & K e g a n P aul). g z d e n g e irilm i b a sm (G le n c o e : F re e P ress).
Netrvork A nalysis (B ev erly H ills, C A : Sag e). M ey er, J. W and B . R o w an (1 9 7 7 ) 'In stitu tio n a liz ed
M a rsh a ll, G . (1 9 8 8 ) Social Class in Modern Britain O rg a n iz a tio n s: F o r m a l S tru ctu re as M y th and
C o u n trie s ', British Journal o f Sociology 50. M iles, R . (1 9 9 3 ) R acism after Rnce Relations (L o n d o n :
M a rtin e a u , H . (1 9 6 2 [1 8 3 7 ]) Society in A m erica Garden A Survey by H elp the A ged and Yours M agazine
(L o n d o n : H e lp th e A g ed ).
City (N e w Y o rk : D o u b le d a y ).
M a rx , K . ve F. E n g e ls (2001 [1 8 4 8 ]) The Communist M irza, H . (1 9 8 6 ) M ultinationals and the Grovth o f the
N ational Survey o f H ate Crimes against Lesbian and Religous Adherents. O n lin e ad resi at
< h ttp :/ / w w w .m issio n fro n e rs.o rg / 2 0 0 0 / 03/
Gay Men (L o n d o n : Sto n ew all).
o v erv iew .h tm > .
M a s o n , D . (1 9 9 5 ) R ace and Ethnicity in M odern Britain
O x fo r d : O x f o r d U n iv ersity P ress). M itch e ll, J. (1 9 6 6 ) Women: The Longest R^volution. Essays
in Feminism and Psychoanalysis (L o n d o n : V ira g o ).
M a tsu u ra , J. H . (2 0 0 4 ) 'C o m m e rcia l T o o ls , P ro c e s se s
M itch e ll, J. (1975). Psychoanalysis and Feminism (N ew
and M a teria ls A n ticip a tin g th e P u b lic B a ck la sh :
P u b lic R e la tio n s L e s s o n s f o r N a n o te c h n o lo g y Y o rk : R a n d o m H o u se ).
1039
K a y ra k a
Democracy: L ord and Peasant in the M aking o f the N a tu re (2 0 0 0 ) A tlas o f a Tbirsty Planet: Percentage o f
Modern World (B o s to n , M A : B e a c o n P ress). Population mith Access to S a f e Water by Country 2000.
M o o r e , G . (1 9 9 0 ) 'S tru ctu ra l D e te rm in a n ts o f M e n 's o n lin e ad resi < http :/ / w w w .n atu re.com / n atu re/
1040
Kaynaka
1041
Kaynaka
1042
Kaynaka
1043
K a y ra k a
S c o tt, J . (1 9 9 1 ) W bo Rjtles Britain? (C am b rid g e: P olity ). S im m e l, G . (1 9 7 1 [1 9 0 3 ]) 'T h e M e tro p o lis and M en tal
S c o tt, S. v e D . M o rg a n (1 9 9 3 ) 'B o d ie s in a S o cia l L ife ', D . N . L e v in e , yay., On lndividuality and S od al
L a n d sca p e ', S. S c o t t v e D . M o rg a n , yay, Body Forms: Selected Writings o f Georg Simmel (C h ica g o :
M atters: Essays on the Sodology o f the Body (L o n d o n : U n iv ersity o f C h ic a g o P ress).
S h e lto n , B . A . (1 9 9 2 ) Women, Men, and Time: Gender S o k o lo v sk y , J. (1 9 9 0 ) The Cultural Context o f Aging:
Differences in P aid W ork, Housevork, and Leisure Worldnnde Perspectives (N ew Y o rk : B e rg in and
(W e stp o rt, C T : G re e n w o o d ). G arv ey ).
1044
K aynaka
Stig litz , J. E . (2 0 0 2 ) G lobaliation and Its Discontents T h o m p s o n , J. B. (1 9 9 5 ) The M edia and Modernity: A
(L o n d o n : A ile n L a n e). SocialTheory o f the M edia (C am b rid g e: Polity).
S to n e , L . (1 9 8 0 ) The Family, Sex, andM arriage in T h o m p s o n , P. ve P. F in d lay (1 9 9 9 ) 'C h a n g in g the
England, 1 5 0 0 - 1 8 0 0 (N ew Y o rk : H a rp e r and R ow ). P eo p le: S o c ia l E n g in e e r in g in th e C o n te m p o ra ry
W o rk p la c e ', A . Say er v e L . Ray, yay., Culture and
S tra te g y U n it (2 0 0 3 ) E thnic M inorities and the E abour
Economy afterthe Cultural Turn (L o n d o n : Sag e).
M arket. O n lin e dresi:
< w w w .n u m berl0.g o v.u k / su / e th n c % 2 0 m in o r itie s T h o m p s o n , W. S. (1 9 2 9 ) 'P o p u la tio n ', American Journal
/ re p o rt/ d o w n lo a d s/ e th n ic _ m in o ritie s.p d f>. o f Sociology 3 4.
S trau s, M . A . ve R . J . G e lle s (1 9 8 6 ) 'S o c ie ta l C h a n g e T h o r n e , B . (1 9 9 3 ) Gender Play: G irls and Boys in School
a nd C h a n g e in F a m ily V io le n c e fro m 1 9 7 5 to (N e w B ru n sw ick , N J: R u tg e rs U n iv ersity P ress).
1 9 8 5 as R ev eale d by T w o N a tio n a l Su rvey s', Tilly, C. (1 9 9 5 ) 'G lo b a liz a tio n T h r e a te n s L a b o r's
Jou rn al o f M arriage and the Family 4 8 . R ig h ts', International U bor and Working Class
Su llivan , A . (1 9 9 5 ) Virtually N orm al: A n Argument H istoy 4 7 .
A bout Homosexuality (L o n d o n : P ica d o r). T iz a rd , B . v e M . H u g h es (1 9 8 4 ) Young Children
Su llivan , O . (1 9 9 7 ) 'T im e W aits fo r N o W o m a n : A n hearning, Talking and Thinking at Home and at School
In v e stig a tio n o f th e G e n d e re d E x p e r ie n c e o f (L o n d o n : F o n ta n a ).
D o m e s tic T im e ', Sociology 3 1. T o k e , D . (2 0 0 4 ) The Politics o f G M Food: A Comparative
S u th e rla n d , E . H . (1 9 4 9 ) Principles o f Criminology Study o f the UK, U SA, and E U (N ew Y o rk :
(C h ica g o : L ip p in c o tt). R o u d ed g e).
1045
Kaynaka
1046
K aynaka
W alker, C . (1 9 9 4 ) 'M a n ag in g P o v erty ', Sociology Reviav W e ste rn , B . (1 9 9 7 ) Betveen Class and M arket: Postvar
(N isan ). Unioni^ation in the C apitalist Democracies (P rin ce to n :
P rin c e to n U n iv ersity P ress).
W a lle rste in , I. (1 9 7 4 ) The Modern World-System (N ew
Y o rk : A ca d e m ic P ress). W h ead ey , P. (1 9 7 1 ) T h eP iv otof the FourQ uarters
(E d in b u rg h : E d in b u rg h U n iv ersity P re ss ).
W a llerstein , I. (1 9 9 0 ) The Modern World-System I I (N ew
Y o rk : A c a d e m ic P ress). W h e e le r, D . L . (1 9 9 8 ) 'G lo b a l C u ltu re o r C u ltu re
C lash : N e w In fo r m a tio n T e c h n o lo g ie s in th e
W als, R . (1 9 8 4 ) The Elementary Forms o f Nev Religious
Isla m ic W orld - a V ie w fro m K u w ait',
L ife (L o n d o n : R o u d e d g e and K e g a n Paul).
Communication Research 2 5 (4 ).
W ard e, A . v e K . H e a th e rin g to n (1 9 9 3 ) A C h a n g in g
W h ite , M . v e M . T re v o r (1 9 8 3 ) UnderJapanese
D o m e s tic D iv is io n o f L a b o u r? Issu e s o f
Management: The Experience o f British Workers
M e a s u re m e n t and In te r p re ta d o n ', W ork,
(L o n d o n : H e in e m a n n ).
Employment and Society 7.
W H O (2 0 0 1 ) R ethinking Care from thePerspective o f
W a rn er, S. (1 9 9 3 ) 'W o rk in P ro g re ss tow ard a N e w
D isabled People. W o rld H e a lth O rg a n iz a tio n
P arad ig m fo r th e S o c io lo g ic a l Stu d y o f R elig io n
C o n fe re n c e R e p o r t and R e c o m m e n d a tio n s,
in th e U n ite d S ta te s', American Journal o f Sociology
A ugu st.
98.
W ild e, O . (1 9 6 0 ) The Picture o f Dorian Gray (B ro w n ,
W a rren , B . (1 9 8 0 ) Imperialism: Pioneer o f Capitalism
W a tso n : L o n d o n ).
(L o n d o n , V e rso ).
W ilk in s, L . T . (1 9 6 4 ) Social Deviance: Social Policy Action
W a tso n , J. (2 0 0 3 ) M edia Communication: A n Introduction
and Research (L o n d o n : T a v isto ck ).
to Theory and Process (B a sin g sto k e: P algrave
M a cm illa n ). W ilk in so n , H . (1 9 9 4 ) N o Turning B ack (L o n d o n :
D e m o s ).
W eav er, M . (2 0 0 1 ) 'U rb a n R e g e n e ra tio n - th e Issu e
E x p la in e d ', Guardian, 19 M art. W ilk in so n , H . v e G . M lg an (1 9 9 5 ) Freedom's Children
W ork, Rlationships and Politicsfo r 18-34 Year Olds in
W eb er, M . ( 1 9 5 8 [1 9 2 1 ]) The City (G le n c o e , IL : F re e
Britain Today (L o n d o n : D e m o s ).
P re ss).
W ilk in so n , R . (1 9 9 6 ) Unhealthy Societies: The A fflictions
W e b e r, M . (1 9 5 8 ) The Religion o f India (N ew Y o rk :
o f Inequality (L o n d o n : R o u d ed g e).
F re e P re ss).
W ill, J., P. S e lf ve N . D a ta n (1 9 7 6 ) 'M a tern a l B e h a v io r
W e b e r, M . (1 9 6 3 ) The Sociology o f Religion (B o s to n ,.
and P erceiv ed S e x o f In fa n t', American Journal o f
M A : B e a c o n ).
Orthopsychiatry 4 6 .
W e b e r, M . (1 9 7 6 ) The Protestant E thic and the Spirit o f
W illiam s, S. J. (1 9 9 3 ) Chronic Respiratory Illness
Capitalism (L o n d o n : A ile n an d U n w in ).
1047
Kaynaka
1048
K aynaka
1049
Szlk p ek o k k ltrd e ak rab alk, top lu m yaam nn
o u y n i in esastr.
AKRANLAR G RU BU (P eer g ro u p ) A yn ya
v e top lu m sal k o n u m d a olan bireylerin
o lu turd uu arkada g ru b u .
1051
S z l k
kullanlan y n te m ler, alan alm as (ya da in san larn olu turd uu gru p. B u t r g ru p lar
k atlm c g z le m ) ve d erlem e y n tem lerid ir. P e etn ik aznlklar da ierm ek ted ir.
o k am a iin , te k b ir aratrm a p ro jesin d e iki
B A B A E R K L L K (Patriarchy) E rk e k le rin
ya da d aha fazla y n tem i k u llan m ak yararldr.
kad nlara st nl . B ilin e n b t n to p lu m lar
ARKA B L G E (B a ck R eg io n ) E n v in g bab aerk ild ir; erk ek lerin , kadnlara kyasla,
G o ffm a n 'n betim led i i, n b lg e kulland klar g c n d o as ve d erecesi arasnd a
p e rfo rm a n sla rn d a n uzakta o la n , in san larn fark llam alar bu lu n sa da. a cl top lu m lard a
rah adayabild ikleri v e b iim se l olm ay an kadn h arek ed erin in birin cil h e d efle rin d en
davranlar g ste reb ild i i alanlar. b irisi, v aro lan b ab aerk il k u ru m lara kar
savam aktr.
A R T IK D E E R (Su rplus value) M ark sist
k uram d aki, b ir iin in yaratt, iv eren in iiyi BA BA SO YLU LU K (Patrilineal) A talarn
istih d am ed e rk en d ed ii m aliy etten arta izle n m esin in , b a b a tarafn d an g id erek
k alan deer. yaplm as ya da on u n la ilikilend irilm esi ya da
dayanlm as.
A SM LA SYO N (A ssim ilatio n ) B ir aznlk
g ru b u n u n , b a sk n k lt r n d eer ve BA B A Y ER L (P atrilocal) K o c a n n , ein
n o rm la rn b e n im s e m e k kouluyla n fu su n an n e-b a b a sn n yaad yere yakn b ir yerde
o u nlu u tarafn d an k abu llen ilm esi. yaad aile sistem le rin e ilikin.
BA IM LI D E K E N (D e p e n d e n t
v ariab le) N ed en sel olarak b ir b ak a d eiken
A T LY E (Sw ea tsh o p ) alan larn k t
(ba m sz deiken) ya da etk en d en etk ilen en
koullarda, uzu n sre ve d k cred e
b ir d eiken ya d a etk en .
al a k la n fabrik a ya da d kkanlar iin
kullanlan k lt c b ir terim B A IM L IL IK KURAM I (D e p e n d e n cy
th eo ry ) M ark sizm d en t retilen , d k gelirli
AVCI ve TO P L A Y IC I TO PL U M L A R
lk elerin y oksu llu un un d o ru d an d oru ya
(H u n tin g and g a th e rin g so cieties) G e im
zen g in lkeler ile bu lkelerd e slen en
aralar, payvanlar avlam ak, balk tu tm ak ve
ulusar irk ed er tarafn d an
y en eb ilir bitk ileri to p lam ak la elde ed ilen
s m r lm elerin d en kaynaklandn ileri s ren
toplum lar.
e k o n o m ik kalknm a kuram .
A Y N L E R (R ituals) B ir g ru b u n ya da
B A IM L IL IK K LT R (D e p e n d e n cy
top lu lu u n yelerin in d zenli olarak
cu lture) C h arles M u rray 'in , ig c piyasasna
g erek letird ik leri b iim sellem i d avran
g irm e k yerine d evletin sosyal gvenlik
trleri. D in , ayinlerin uyguland ana
yardm laryla yaayan bireyleri b e tim le m e k iin
ba lam lard an b irisin i tem sil eder, an cak ayin
kulland b ir terim . B a m llk kltr,
d av rann n k apsam b u zg l alann o k
bireysel h rslar ile in san larn kend i k end ilerine
te sin e uzanr. o u g ru p u ya da bu biim d e
yardm etm e y eten ek lerin i and ran 'dad
ayin uygulam alarn b en im sem ek ted ir.
d ev let'in b ir so n u cu olarak g r lm ek ted ir.
A Y R IM C IL IK (D iscrim in a tio n ) B ak a
B A IM L IL IK O RAN I (D e p e n d e n cy ratio)
g ru p larn elde etti i, a n c a k belirli b ir g ru b u n
B ak alarn a ba m l o lm a yalarndaki
yelerin d en e sirg e n e n etkin likler. A y rm clk ,
in san larn (o cu k la r v e yallar) e k o n o m ik
ikisi birbiriyle yaknd an ilikili o lsa da,
bak m d an etk in yalardaki in san lara ba m l
n y arg d an ayr tutulm aldr. B irb irlerin e kar
o lm a oran.
nyargl o la n in san larn b irb irin e kar ayrm c
uygulam alara g irim esi g erek m ey eb ilir; tersin e, BA IM SIZ D E K E N (In d e p e n d e n t
ayrm c b ir b iim d e d avranan in san larn , b u tr variable) B ir b ak a d eiken ya da etk eni
ayrm cla urayanlara kar nyarg (bam l d eiken ) n e d en sel olarak etkileyen
b e sle m e leri gerek m ey ebilir. b ir d eiken ya da etk en .
1052
Sz] k
1053
S z l k
b irin cil sapknlk d zeyind eki ed im ler bireyin l le rin in , ii sn f arasnda k u ru m lam as
kend ilik kim lii i in n e m siz olm ay srdrr. s reci. M a rk sistler b u olg u n u n ii snf
N o rm a l olarak , sap k n ed im in b ilin cin in altn oyduunu v e ii sn fn n
n o rm alletirild i i b ir s re g erek leecek tir. to p lu m sal d eim e y aratm a ab alarn
zo rlatrd n ileri s rm ekted ir.
B R N C L TO PLU M SALLAM A
(P rim ary so cia liz a tio n ) o cu u n iin d e B RO K RA S (B u reau cracy ) B ir yetke
d oduu to p lu m u n k ltrel n o rm larn p iram id i b iim in i alan, h iy erarik b ir rg t.
re n m e s reci. B irin cil to p lu m sal byk B ro k ra si terim i terim i, M a x W eb er
l d e aile iin d e g erek leir. tarafn d an yaygnlatrld. W eb er'e g re,
b ro k rasi, byk lek li in sa n rg tlerin in en
B R L K T E YAAMA (C o h ab itatio n )
etk in b iim id ir. W eb er, rg tlerin b yklkleri
B irb irleriy le evli olm a d an , b elirli b ir sreklilii
a rttk a, o n larn kan lm az olarak g ittik e
o la n b ir cin sel birlik telik iin d e yaayan iki
d aha b ro k ra tik yapya sahip o lm a eilim leri
insan.
old uun u ileri s rm t r.
B R L K T E L K AKI (C o n flu e n t love)
B R O K R A SN N A ZALTILM ASI
Romantik akn so n su za d ek zelli in e
(D eb u rea u cra tiz a tio n ) a cl top lu m d ak i tipik
sahip olm ay an, e tk e n ve d eiken ak.
rg t fo rm u o larak W eb erian b ro k rasin in
B S E K S E L (B isexu al) H e r iki cin siy etten eg em en li in d ek i g erilem e.
in san lara kar duygular h issetm e ya da cin sel
B R O K R A SN N G E R L E M E S
b irliktelie y n elm e.
(D eb u rea u cra tiz a tio n ) acl to p lu m la n n
B Y O L O JK E T L L K (B iod iversity) ierisin d ek i tip ik rg tsel fo rm olarak W eb erci
T rle rin ya da y aam fo rm la rn n eitlilii. tip tek i b ro k rasilerin bask n olm a
d u ru m u nd ak i g erilem e.
B Y O M E D K A L SALIK M O D E L
(B io m e d ica l m o d el o f h ealth ) B a t tp sistem B T N C KU RUM LAR (T o tal
ve uygu lam alarnn tem elin d e yeralan ilkeler in stitu tio n s) E r v in g G o ffm a n tarafn d an , akl
k m esi. B iy o m e d ik a l salk m o d eli, hastalklar h astan eleri, h ap isan eler ve m an astrlar g ibi
b ilin en b e lirtile rin varln a uygun olarak sak in lerin e, d dnyadan tam b ir yaltlm lk
n e sn el b iim d e tan m lar ve salkl b e d en in iin d e, z o r yoluyla d zen len en b ir yaam
bilim sel te m e le dayanan tb b i tedavi yoluyla dayatan kuru m lara g n d e rm e d e b u lu n m ak
y enid en k azan lab ilece in e inanr, in sa n iin , kullanlan b ir terim .
b e d en i, uygun tam irler yoluyla y enid en iler
C A N L IC IL IK (A n im ism ) D n y ad aki
h ale g e tirile b ile ce k b ir m akin eye benzetilir.
olay larn ru h larn etk in lik leri ile h arek ete
B L G E K E N T L E R (C o n u rb a tio n ) K e n tle r geirild ii inan c.
ya da k asabalarn kesin tisiz b ir b iim d e k en tsel
C N S E L TACZ (Sexu al h arassm en t) B ir
alanlard a top lan m as.
birey tarafn d an b ir b ak asn a kar ta ra f
B L G E S E L L E M E (R eg ion alization ) istem ed i i, h atta ak a d irend ii hald e, srarla
E tk in lik leri o ld u k a yerel, yaknlk d zeyinde cin sel nitelik tek i iyiliklerin yaplm asn
'b lg ele tirm e k ' iin k u llan lab ilecek olan b e k lem e.
z am an v e u zam b l n m eleri; ya da d aha g eni
C N S E L Y N E L M (Sexu al o rie n ta tio n )
olarak , to p lu m sa l v e e k o n o m ik yaam n ulus
K i in in cin sel ya da ro m a n tik b ak m d an
d ev lette n b yk ya da o n d a n k k b ir le k te
ek ilm esin in yn.
b lg e se l o rta m la ra ya da b lg e lere b l n m esi.
C N S E L L K (Sexu ality) n sa n la rn cin sel
E N FO R M A SY O N YO KSU LLU U
n itelik leri ve cin sel d avrann a g n d e rm e d e
(In fo r m a tio n p o verty ) E n fo rm a s y o n
b u lu n an g en i kapsam l b ir terim .
y oksu lu olan lar, bilgisayarlar g ibi bilgi
te k n o lo jile rin e eriim i olm ay an ya da o k az C N S Y E T (Sex) E rk e k le ri kadnlard an
olan insanlardr. ayran a n a to m ik farkllklar. S o sy o lo g la r
cin siy eti o k lu k top lu m sal cin siy etin k arsna
BURJUVALAM A SAVI
koyar. C in siyet, b e d en in fizik sel n itelik lerin e
(E m b o u rg e o is e m e n t thesis) B u rju v a
g n d e rm e d e b u lu n u r; to p lu m sal cin siy et,
h e d efle rin in ve b u rju v a yaam b iim i ve
1054
S z l k
1055
S z l k
1056
Szlk
D O A N IN T O P L U M S A L L A M A S I D N G S E L L K (R eflexivity) B u terim ,
(S o cia liz a tio n o f natu re) re m e g ibi d o al bilgi ile to p lu m yaam arasnd aki balantlar
diye g r le n olgular k o n tro l etm e s reci. b etim lem ek ted ir. T o p lu m h ak k n d a elde
etti im iz bilgi, b izim to p lu m iin d e nasl
D O U R G A N L I K (Fertility) B elirli b ir
d avranacam z etk ilem ek ted ir. rn e in , b ir
to p lu m d a o c u k d o u racak yataki kadnlarn
siyasal p a rtin in d este in in yksek olduunu
d ourduu yaayan o cu k la rn o rtalam a says.
g s te re n b ir kam uoyu yoklam as o k u m ak , b ir
D R A M A T U R jlK Z M L E M E bireyi k end isinin de o partiyi d estek lem esin e
(D ra m a tu rg ical analysis) T o p lu m sal yn eltebilir.
etk ileim lerin in celen m esin e yn elik,
D Z E L T C A D A L E T (R esto rativ e ju stice)
tiy atro d an alnan m eta fo rla rn kullanlm asn
C eza hu k u k u n u n , sald rganlarn ey lem lerin in
tem el alan b ir yaklam .
etk ileri h ak k n d ak i farknd alklarn
D U Y G U S A L Z E K A (E m o tio n a l n tellig en ce) artrab ilm ek iin , cezalan d rc n le m le r yerine
B irey lerin kend i duygularn, em p ati, kendi top lu lu k tem elli cezalar te rcih ed en b ir dal.
k en d in i k o n tro l, co k u lu ve azim li o lm a g ibi
E G E M E N L K (So vereig nty ) A k seik
n itelik lerin in g elitirm ek iin kullanabilm e
belirlen m i snrlar o lan b ir alan ierisin d ek i
y etenek leri.
b ir m o n a rk n , n d erin ya da h k m etin en
D U Y U S A L -M O T O R A A M A stn g o lm a zellii.
(S e n so r im o to r stage) P iag et'y e g re, o cu u n
E T M (E d u ca tio n ) B ilg in in b ir k uaktan
ev resi hak k n d ak i farknd alnd a, alglam a ve
dierine d o ru d an retim yoluyla aktarlm as.
d o k u n m an n bask n old uu in san bilisel
E itim s releri b t n top lu m lard a o lsa da,
g elim e aam as.
an cak a cl d n e m d e k id esel eitim
D N Y A S S T E M L E R K U R A M I (W orld ok u llam a yani kiilerin y aam larn n belirli b ir
Sy stem s th eo ry ) Im m a n u el W allerstein 'in b l m n g eird ik leri u zm an lam eitsel
n c l n yapt b u ku ram , k ap italist b ir ortam lard a retim b iim in i alm tr.
dnya e k o n o m isin in g en ilem esin e dayanan
E K M E K G E T R E N E R K E K (M ale
lkeler arasnd aki karlkl ilikileri
b read w inn er) Y a k n zam an lara kadar, p ek o k
vu rgulam aktadr. B u dnya e k o n o m isi m erk ez,
sanayilem i to p lu m d a erk ek lerin g elen ek sel
y ar-ev re ve e v re lk elerin d en oluur.
ro l , ev d n d a alm a yoluyla ailenin
DNYAYI D ESTEK LEY EN g erek sin im lerin i k arlam akt. 'E k m e k g etiren
H A R E K E T L E R (W o rld -affrm in g erkek' m o d eli, aile kalplarndaki d e im eler ile
m o v e m en ts) zley icilerin in d dnyada baarl kadnlarn g id erek artan saylarda igc
o lm a s iin on lara kendi in san p o tan siy elin in piyasasna g irm eleri so n u cu n em in i
n n am alarn d a yard m c o lan b ir dinsel y itirm itir.
hareket.
E K O - E T K N L K (E c o -e ffc ie n c y )
D N Y A Y I Y A D S IY A N H A R E K E T L E R E k o n o m ik b y m e yaratan, an ca k ev rey e en
(W o rld -rejectin g m o v em en ts) D o a s g erei az zarar v ere cek o lan tek n o lo jile rin geliim i.
kstlayc olan , d dnya h ak k n d a eletirel
E K O L O JK M O D E R N L E M E
bak a sah ip v e y elerin d en o k ey istey en
(E c o lo g ic a l m o d ern iz a tio n ) ev re i in p o z itif
b u r d in sel h arek et.
p o litik alar i e re n e k o n o m ik b y m e ve
D N Y A Y L A U ZLA M A kalknm a. E k o lo jik a cllam a yandalar
H A R E K E T L E R (W orld a cco m o d a tin g sanayinin g elim esi ile e k o lo jik k o ru m an n
m o v e m en ts) D n y a ilerin d en o k ie y n elik birbiriyle ba d am az olm ad na
d in sel y aam ve ru h sal safln n e m in i inanm aktadrlar.
vurgulayan b ir d in sel hareket.
E K O N O M (E c o n o m y ) B elirli b ir top lu m d a
yaayan bireylerin m add i g erek sin im lerd im
1057
S z l k
1058
S z l k
1059
S z l k
G E N E T K O L A R A K D E T R L M G N A H K E S Y A R A TM A
O R G A N Z M A L A R (G e n e tic a lly m od ifed (Scap eg o arin ) B ir birey ya da g ru b u ,
o rg a n ism s - G M O s ) G e n e tik olarak d eitirilm i ken d ilerin in so ru m lu olm ad k lar yanllklar
org an izm alar, kend ilerini olu tu ran g en lerle iin su lam a.
o y n an m as so n u cu retiglm i o lan bitk i ya da
H A P S E T M E R G T L E R (C arceral
tahllardr.
o rg an izatio n s) M ich e l F o u ca u lt'n u n yazlaryla
G E N A L E (E x te n d e d fam ily) A yn evde, ya b irlik te anlan b u terim bireylerin fiziksel
da b irb irle rin e o k yakn yerlerd e yaayan iki olarak dardaki dnyadan ayrld v e uzu n
kuaktan daha fazla ak rab ad an o lu an b ir aile z am an d ilim leri iin 'g z lerd en sakland'
g ru bu . h ap isan eler v e akl h astan eleri g ibi ku ru lu lan
betim lem ek ted ir.
G Z L M F R E D A T (H id d en cu rricu lu m )
O k u ld a ren ile n , a n cak b iim sel m fred atta H A S T A R O L (Sick role) A m e rik an
yer alm ayan d avran b iim leri ya da tutum lar. ilev selcisi T a lc o tt P a rso n s ile birlik te anlan,
G iz li m fred a t, ok u ld a s zk o n u su o lan rn e in , h a sta b ir k iinin h astal n n tek ile r
cin siy e t farkll y n lerini ileten dile zerin d eki ykc etkilerin i en aza in d irm ek iin
g etirilm ey en g n d e m dir. b en im sed i i d avran k alplarn b e tim ley en b ir
terim .
G R E L Y O K S U L L U K (R elative poverty)
H e rh a n g i b ir to p lu m d ak i g en el yaam H E D E F N Z O R L A T I R I L M A S I (T arg et
stand ard n a g r e tan m lan m yoksulluk. hard en ing) P o tan siy el su d u ru m larna
d o ru d an m d ah aleler yoluyla su u n
G Z E T M (Su rv eillan ce) K im i birey ya da
g e rek letirilm esin i zorlatrm ay am alayan
g ru p la rn etk in lik lerin in bakalar tarafnd an,
su n le m e teknikleri. rn e in , kim i
uyum lu d avran iin d e olm alarn n salanm as
b lg e lerd e arab a hrszl nn ek icili ini
iin g z le m altnd a tutulm as.
azaltm ak iin arab alar i in d irek siy o n kilitleri
G Z E T M T O P L U M U (Su rv eillan ce society) z o ru n lu tutulm aktad r.
B ire y le rin srekli o larak izlend ii ve
H E G E M O N Y A C I E R L L K ( H e g e m o n ic
etk in lik lerin in b elg elen d i i b ir top lu m . Y o llar,
m asculinity) lk kez R . W. C o n n e ll tarafn d an
cad d e ve alveri m erk ezlerin d ek i k am eralarn
ortay a atlan h e g em o n y a c erillik terim i,
yaygnlam as, g z e tim in g en ilem esin in bir
top lu m sal cin siy et hiyerarisi ierisin d ek i
yndr.
b a sk n erillik b iim in e g n d e rm e d e
G R L E M E (G rey in g ) B ir top lu m u m n bu lu n m ak tad r. H e g em o n y a c erillik tek i
n fu su n u n yalanan b l m n n oran n d ak i erillik ve kadnlk b iim lerin i etk isi altna alsa
art an latm ak iin kullanlan b ir terim . da, b u b iim le r tarafn d an k en d isin e m eydan
da oku nabilir. B u g n B a t to p lu m larn n
1060
S z l k
1061
S z l k
1062
S z lk
ii SIN IFI (W ork in g class) G e n e l olarak KABA DOUM ORANI (C ru d e b irth rate)
m avi yakal ya da el em e in e dayanan ilerd e B ir yl iin d e v erilm i b ir n fu s iin d ek i
alan larn olu turd uu b ir top lu m sal snf. d o u m saylarn tem sil ed en , n o rm a l olarak
b in kii b an a d en d o u m saysn olarak
LEM NCES AAMA (P re -o p era tio n a l
h esap lan an istatistik sel b ir l . K a b a d o u m
stage) P iag et'n in k u ram n d a, o cu u n tem el
oran kullanl b ir g s te rg e o lsa da, y alnzca
m a n tk sal d n ce biim leri zerin d e y eterin ce
g en el b ir l d r, n k d o u m larn saysnn
u stalk kazand b ir bilisel g eliim aam as.
ya dalm yla ilikisin i ortay a koym az.
LEV SEL C E H A L E T (fu n ctio n a l illiteracy)
KABA LM ORANI (C ru d e d eath rate)
G n d e lik yaam s rd rm ek iin g erek en
B ir ylda verilm i b ir n fu s iin d ek i l m
ok u ry azarlk v e saylardan an lam a b e cerile rin in
saylarn tem sil ed en v e n o rm a l o larak b in kii
yokluu.
b an a d en l m says olarak h esap lan an
I LEV SELC lLlK (F u n ctio n a lism ) T o p lu m sal istatistik sel b ir l . K a b a l m oran lar, b ir
olaylarn en iyi b iim d e, yerine getird ik leri to p lu m ya da top lu lu ktak i l m ll k
ilev lere yani, b ir to p lu m u n s rekliliine d zeylerinin g en el b ir l s n verir, an cak
yaptklar katklara g re ak lan ab ilecei ya d alm n d ikkate alm ad ndan
anlayna v e to p lu m u n , d eiik p aralarn n kullanll snrldr.
birb irleriy le ilikili olarak anlalabiecei
KALIP YARGI (Stereo ty p e) B ir g ru p in san n
k a rm a m b ir sistem olduu d n cesin e
kat v e e sn ek olm ay an betim lelereri.
dayanan k uram sal b ir bak as.
KALTE em ber ! (Q uality circle Q C )
ILEVSlZLK (D isfu n ctio n ) T o p lu m
ilerin u zm an lk larn, k arar v e rm e s recin e
y aam n n , top lu m sal b ir sistem e m eydan
etk en b ir b iim d e katlrk en kullandklar
ok u y an ya da g erilim ler y aratan zellikleri.
sanayilem i g ru p retim biim leri.
SlZLlK (U n em p lo y m en t) siz lik oran lar,
KAMUOYU (P u b lic o p in io n ) H alk n gnn
'e k o n o m ik o larak etk en ' o lan in san larla i
so ru n lar h ak k n d ak i g r leri.
arayan an cak bu lam ayan in san larn o ran n
ler. 'g c d' kalan b ir in san n , y apacak KAMUSAL ALAN (P u b lic sp ace) A lm an
h i b ir eyi o lm am as an lam n d a isiz olm as to p lu m b ilim cisi Ju rg e n H a b e rm a s ile anlan b ir
g erek m em ek ted ir. E v kadnlar, rn e in , b ir d nce. K a m u alan, a cl top lu m lard aki
cret elde etm ezler, an cak g en ellik le o k kam usal tartm a ve g r alverii alanna
alrlar. g n d e rm e d e bulunm aktadr.
1063
S z l k
y aam larm z, g n n ak b o y u n ca d izilm i o lan ev rem izd ek i dnyayla o lan ilikim izi
farkl k arlam alard an oluur. acl b iim len d irm em iz i salayan, srekli b ir kendi
top lu m lard a, bakalaryla girdiim iz p ek o k kend ini g elitirm e ve kiisel kim liim izin
k arlam a, iyi tand m z insanlarla deil, tan m lan m as s reci.
y aban clarla g erek leir.
K E N T E K O L O JS (U rb a n eco lo g y ) K e n t
KA RILA TIR M A SO R U LA R I yam am a ilikin, b itk ilerle hayvanlarn fiziksel
(C o m p arativ e q u estio n s) S o sy o lo ji kuram ya da ev rey e uyum g s te rm e le ri b e n z e tm e sin e
aratrm as iin , b ir top lu m d ak i b ir ba lam n dayanan b ir yaklam . E k o lo ji ku ram clarn a
tek iy le karlatrlm asn a ya da farkl g r e k en tlerin iind ek i d eiik sem tler ve
to p lu m lard an g e le n b irb irin e kart rn ek lerin b lg e ler, k e n t n fu su n u n , v aro lan kaynaklar
bu lu n m asn a y n elik o lan sorular. iin b irb irleriy le re k a b e t etm eleri b iim in d ek i
d o al uyum g s te r m e s relerin in b ir so n u cu
K A R ILA TIR M A LI A RATIRM A
olarak olum ulardr.
(C o m p a ra tiv e R ese a rch ) B ir to p lu m hakkn da
elde ed ilen b ir bu lgu lar k m esin i tek i K E N T GRUPLAM ASI (C o n u rb a tio n )
top lu m lar h ak k n d a eld e ed ilen ayn t rd en K a s a b a ve k en tlerin srekli b ir k en tsel ev re
bulgu larla karlatran aratrm a. o lu tu racak b iim d e k m elen m esi.
KA R ILIK LI KO N U M A K E N T L E M E (U rb an izatio n ) K a s a b a ve
Z M L E M E S (C o n v ersa tio n analysis) k en d erin geliim i.
K a rlk l k o n u m a la rn , e tn o m e to d o lo jid e n
K E N T L lL lK (U rb an ism ) L o u is W irth 'in
alnan te k n ik le r kullanlarak yaplan d eneysel
k en tin to p lu m yaam n n , k iisellik d olm as
in cele m e si. K a rlk l k o n u m a z m lem esi,
g ib i ayrc zellik lerin i an latm ak iin kulland
k o n u m a n n o rg a n iz e ed ilm e ilkeleri ile
b ir terim .
k on u m a n n to p lu m sal d zen in retim i ve
y enid en retim in d ek i ro l n ortay a k oym ak K E N T S E L G E R K A ZAN IM (U rb an
iin , d oal b iim d e g e re k le e n karlkl recycling ) K t le e n sem d erin , d aha yeni
k on u m alarn ayrntlarn in celer. b lg e lere tan m ak yerine, esk i bin alarn
on arlm as ile yeni bin alarn yaplm as yoluyla
KAST (C aste) B ir birey in top lu m sal
yen ilen m esi.
k o n u m u n u n d o u m la b elirlen d i i v e
d eitirilem ed ii b ir tab ak alam a biim i. Farkl K E N T S E L D N M (U rb a n renew al)
k ast g ru p larn n yeleri arasnd a n ered ey se hi T o p ra n ve bin alarn geri k azan m , k en tsel
evlilik olm az. ev ren in iyiletirilm esi, yerel alanlarn d aha iyi
ve v atand alarn katlm yla y n etilm esi ve
K A TILARAK G Z L E M (P articip an t
kam u fo n larn h e m b lg ey i y en id en kazan m ak
o b se rv a tio n ) T o p lu m b ilim v e an tro p o lo jid e
h e m de daha fazla z e l y atrm e k m e k iin
yaygn olarak kullanlan a ratrm acn n
kullanlm as yoluyla k t leen m ahalleleri
in ce le n e n g ru p ya da top lu lu u n etk in lik lerin d e
can lan d rm a.
yer ald b ir a ra trm a y n tem i.
K IR T O P L U M L A R I (P asto ral so cieties)
K A T IL IM C I D EM O K R A S (P articip ato ry
G e im le rin i evcilletirilm i hayvanlarn
d em o cra cy ) B ir g ru b u n ya d a top lu lu u n b t n
y etitirilm esiyle salayan to p lu m lar; g en ellik le
yelerinin n e m li kararlarn alnm asna toplu
m ev sim sel d e im elere g re ya da taze o t
olarak katld klar b ir d em o k rasi sistem i.
bu lm ak am acyla farkl b lg e le r arasnd a g
KAYNAK (S o u rce) A t f yaplan b ir yayn, b ir e tm e g erek sin im i ortaya kar.
yayndan b ir pasaj ya da b ak a bilgi.
K IR IK P E N C E R E L E R K U RA M I (T h e o r y
KAYNAK D A ILIM I (R eso u rce allo catio n ) o f b ro k e n w ind ow s) K rk b ir cam ya da krp
T o p lu m sa l v e m add i kaynaklarn to p lu m sal d k m e g ibi d zen sizlik g r n t s ile
g ru p lar ya da to p lu m d ak i te k i u n su rlar g e re k le e n su arasnd a b ir b a lan tn n
tarafn d an n asl paylald ya da nasl old u u d ncesi.
kullanld.
K IS IT L I KO D (R estricted co d e) G l b ir
K E N D L K K M L (Self-id en tity ) b iim d e g elim i, p ek o k d n cen in
K e n d im iz e ait b e n z e rsizlik duygusu ile s z c k lere d k lm esin in g erek m ed i i ve
1064
S z l k
d k lm ed i i- kltrel anlaylara dayanan b ir in 'in yansra 19 9 0 'a kadar S o v y etler B irli i ile
k o n u m a biim i. D o u A vru p ad a k u ru m lam b u lu n an b ir
siyasal d n celer km esi.
K BA R LA T IR M A (G e n trifca tio n ) E sk iy en
k on u tlarn b lg e y e tan an varlkl in san lar K O N T R O L K U RA M I (C o n tro l th eo ry )
tarafn d an y en id en ina ed ilm esi ile S u u , su etkin liini uyaran itk iler ile on u
g e re k le e n b ir k en tsel y en ilen m e sreci. caydran k o n tro lle r arasndaki b ir d eng esizliin
so n u cu olarak g re n b ir kuram . K o n tr o l
K L S E (C h u rch ) Y erleik d in sel b ir
kuram clar su lu larn , top lu m sal ya da fiziksel
rg tlen m ed e yer alan byk b ir insan
k o n tro ller yoluyla b y le yapm alar
toplulu u . M ez h ep lerin ola an olarak din sel
en gellen m ed i i s rece kendi d llerini
g re v liler arasnd aki b ir sra d zen in
en o k la tra ca k b iim d e d avranacak olan
bu lu n d u u b iim se l b ir yaplar bu lu n u r; terim
rasy o n el varlklar old uun u ileri s rm ek ted ir.
ayrca b u g ru b u n d in sel t ren lerin in
g erek letirild i i b in alar iin de kullanlr. K O N T R O L L E R (C o n tro ls) B a k a
d eiken lerin n e d en sel etkilerin i
K M LK (d en tity ) B ir in san n kiiliini ya da
in celey eb ilm ek iin kim i d eiken leri sab it
b ir g ru b u n niteliin i belirley en , o n larn kim
tutm ay salayan istatistik sel v e d eneysel b ir
o ld uun u ve neyin o n la r iin anlam l olduunu
ara.
b elirley en ayrdedici zellikler. K im li in kim i
ana kaynaklar arasnd a, top lu m sal cinsiy et, K O N U M A (Talk) G n d elik top lu m
cin se l y n elim , ulus ya da etn ik d u ru m ve yaam nd a karlkl k on u m alarn ya da s zel
top lu m sal s n f yer alm aktadr. B ir bireyin iletiim in yrtlm esi. B u k on u , so sy olo glarn ,
kim liinin en n em li b e lirtelerin d en birisi, o zellik le de e tn o m e to d o lo g la rn g id erek artan
bireyin addr; ad v erm e, g ru p kim lii iin de ilgisini e k e n b ir kon u halin e gelm itir.
nem lid ir.
K O R E L A S Y O N (C o rrelatio n ) k i bo y u t ya
K L N ST K R A R KAZANM ASI da iki d eiken arasnd aki, g en ellik le
(P erson ality stabilizatio n ) lev selcilere g re, istatistik sel olarak dile g etirilen d zenli b ir
aile yetik in y elerin e duygusal bak m d an iliki. K o re la sy o n la r p o z itif ya da n e g a tif
yard m c o lm ak ta yaam sal b ir ro l oynar. olabilir, ik i d eiken arasnd a, b ir d eiken in
Y e tik in erk ek ve kadnlar arasnd aki evlilik, st d eerleri d zenli olarak tek i d eiken in
yetik in kiilik lerin d estek len m esin i ve salkl yksek deerleri ile eleti in d e, p o z itif b ir
tu tu lm asn salayan d zenlem elerd ir. k orelasy on vardr. B ir d eiken in yksek
d eerleri te k i d e ik en in d k deerleri ile
K S E L UZA M (P erso n al sp ace) n san larn
eleti ind e ise n e g a tif b ir k orelasy on vardr.
kend ileri ile kiisel olarak tand klar tek i
in san lar arasnd a brak tk lar fizik sel u zam ; bu K O Z M O P O L T (C o sm o p o lita n ) S rekli
u zam yakn ilikiler iin m ah rem uzaklktan olarak yeni d n ce v e d eerlere ak olm alar
b iim se l k arlam alar i in to p lu m sal uzakla so n u cu n d a p ek o k top lu m sal nitelii paylaan
v e b ir izleyici toplulu u k arsn d aki kam usal in san ya da top lu m lar betim ley en b ir terim .
u zakla kadar farkllklar g stereb ilir.
K K T E N C F E M N Z M (R ad ical
K T L E L E T M ARA LA R I (M ass fem in ism ) T o p lu m sal cin siy et eitsizliinin
m ed ia) G a z e te le r, dergiler, rad yo v e televizy o n top lu m sal ve e k o n o m ik yaam n b t n
g ib i izleyici k itlesin e u lam ak iin tasarlan m y n lerin d ek i erk ek eg em en li in in b ir so n u cu
iletiim biim leri. old u u n a in an an b ir fem in ist kuram biim i.
1065
S z l k
1066
S z l k
1067
S zl k
1068
S z l k
1069
S z l k
1070
S z l k
1071
S z l k
fazla tercih e d ilm esin d en kaynaklanan b ir hata. o larak , m eslek kavram n to p lu m sal sn fn b ir
g s te rg e si olarak k u llanrlark en, bak alar m lk
S E M E G R E Y A R D IM S ST EM
sah ib i olm ay n e k arm lar; d aha bakalar
(M ea n s-te ste d b e n e fts) Y a ln z ca , h e m ihtiyaca
ise yaam b iim i seim lerin e bakm lard r.
g re , h e m d e g elir ve ta s a rr u f d zeylerine
dayanan belirli l tleri karlayan vatand alara S B E R SU (C y b ercrim e) E le k tro n ik alar
su nu lan sosyal g ven lik hizm ed eri. k ullanlarak giriilen ya da yeni bilgi
tek n o lo jile rin in k ullanm n i e re n su
S E K N L E T R M E (G e n trifica tio n )
etk in lik leri. E le k tro n ik kara p ara aklam a,
E sk iy e n , h arap olan evlerin b lg e y e tan an
k iisel kim lik b ilg ilerin in aln m as, elek tro n ik
varlkl k iiler ta ra fn d an y enid en yapld b ir
krp d k m e ve e lek tro n ik y azm ann
k e n tsel d n m s reci.
izle n m esi h e p yeni ortay a k an sib er su
SEKS T U R Z M (S ex to u rism ) F ah ieli e rn ek leri arasndadr.
y n elik ulu slararas g ezileri b e tim le m e k iin
S B E R U Z A Y (C y b ersp ace) H erh an g i b ir
kullanlan terim . E n fazla, y u rtd n d an erk ek
fizik sel snr olm ad an ya d a fizik sel varla
g ru p la rn n kadnlar ve k k o cu k larla ucuz
g erek d uym ad an b ir b o y u tta- farkl bilgisayar
cin sel iliki k u rm a frsad ar b u lm ak iin
term in allerin d e yer alan in san lar arasnd a
geld ikleri U z a k D o u d a yaygndr.
g e re k le e n elek tro n ik etk ileim alar.
SER A E T K S (G re e n h o u se e ffe c t)
SM G E (Sy m b o l) B ir b ak a eyi anlatan ya da
D n y a n n a tm o sferin d ek i, sy tu tan sera
tensil ed en b ir ey b ir ulusu tem sil ed en b ir
gazlarn n birik m esi. 'D o a l' b ir sera etkisi
bayrakta olduu gibi.
d nyann scakln rah ad atc b ir dzeyde
tu tsa da, sera gazlarn n in san etkin likleri S M G E S E L E T K L E M C L K (S y m b o lic
yoluyla g e rek le en yksek you nlam alar, in tera ctio n ism ) T o p lu m b ilim d e, M ead
k resel snm ayla balantldr. tarafn d an g elitirilen , b t n in san
etk ileim lerin d ek i tem el b ileen ler olarak
S E R S E R L E T R M E (P au p erizatio n ) T a m
sim g elerle dilin ro l n o k vurgulayan
karl serseri hale g e tirm e ya da
k uram sal b ir yaklam .
y ok su llatrm a. M a rx , ii sn fn n kapitalist
sn fa kyasla artan b ir b iim d e y ok su llaacm a SV L T O P L U M (Civil S o ciety ) D e v le t ile
s recin i b e tim le m e k iin terim i kullanm tr. piyasa arasnd aki, aileyi, oku llar, top lu lu k
birliklerini ve ek o n o m ik olm ayan k u ru m lan da
S IF IR H O G R L P O L S L K (Z e ro -
barn d ran etk in lik alan. 'Sivil T o p lu m ' ya da
to le ra n ce p o licin g ) Su u n n le n m e si ve
sivil kltr, can l d em o k ratik to p lu m lar iin
k o n tro l h ak k n d a, d zen in s rekli olarak
esastr.
k o ru n m a sn n ciddi su u n azaltlm asn da
an ah tar old uunu vurgulayan b ir yaklam . SY A H F E M N Z M (B la ck fem in ism )
K k su lar ile n e m siz rahatszlklar h e d e f B ey az olm ayan kadnlarn y aantlarn
alan sfr h o g r l p o lislik , k n k cam b iim len d iren top lu m sal cin siy et, s n f ve
k u ram n n altnd a yatan ilkeleri yanstm aktadr. rk tan kaynaklanan o k lu d ezav an tajlarn altn
iz e n b ir fem in ist d n ce akm . Siyah
SI IN M A C I (A sy lu m -seeker) K e n d i
fem in istler, b t n kadnlarn eit dzeyde
lk esin d e d in sel ya da siyasal k o v u tu rm a
yaadklar b iricik o lan birletirilm i b ir cin siy et
korku su yla y aban c b ir lkede m lteci olm ak
b a sk s old uu d n cesin i yadsyarak, ilk
iin b av u ran b ir kii.
fe m in ist z m lem elerin beyaz v e o r ta s n f
S IN IF (C lass) S o sy o lo jid ek i en sk kullanlan kad nlarn n zg l so ru n la n n y an stt n ileri
k avram lard an birisi o lm asn a k arn, kavram n s rm ek ted irler.
e n iyi n asl tan m lan aca zerin d e b ir an lam a
SYASAL P A R T l (P o litical party) H k m et
b u lu n m am ak tad r. M arx'a g r e b ir snf,
g c n ele g e irm e ve b u g c zg l b ir
retim aralaryla ayn t rd en b ir iliki iin d e
p ro g ra m izle m ek i in k u llanm a h ed efiy le
o la n in sa n g ru b u idi. W eb er d e snf
k u ru lan b ir rgt.
e k o n o m ik b ir k a teg o ri diye g r y o rd u ; an cak
sn fn to p lu m sa l stat ile etk ileim i ve 'parti' S Y A S E T (P o litics) H k m e t etk in lik lerin in
ile yaknln da vurguluyordu. Y ak n yap ve ieri ini etk ilem ek iin g c n
d n em lerd e, kim i so sy al b ilim ciler yaygn k u llanlm asn salayan aralar. P o litik alan,
1072
S z l k
h k m ette olan larn etk in lik lerin i, an ca k ayn kiinin k end isini g n d elik yaam n bildik
z am an d a da b ak a pek o k g ru p ya d a bireyin ru tin lerin d en uzaklatrarak d n m ek
ey lem lerin i de kapsar. H k m et aygtnn szkon usu d u r.
d n d ak i in san larn h km eti etk iley eb ilecek leri
SO YK IR IM (G e n o c id e ) Irk sal, siyasal ya da
p ek o k yol vardr.
kltrel b ir g ru b u n sistem atik , planl b ir
SOUK SAVA (C old W ar) A .B .D . ile b iim d e yoked ilm esi.
S o v y e tler B irli i ile bu n larn balaklar
S M R G E C L K (C o lo n ialism ) B a t
arasnd aki, 1 9 4 0 'la rn so n larn d an 1 9 9 0 'a kadar
ulu slarnn kend i eg em en lik lerin i, dnyann
s ren b ir atm a duru m u . B u , S o u k b ir
lk elerin d en uzaktaki b l m lerin d e o lu tu rm a
Sav at nk iki ta ra f da h i b ir zam an birbiriyle
sreci.
askeri b ir atm aya g irm em iti.
S M R (E x p lo ita tio n ) B ir tarafn g
SO L G E R E K L K (L e ft realism )
d eng esizlikleri yoluyla, b ir bak a tarafn
1 9 8 0 'le rd e , J o c k Y o u n g tarafn d an
aleyhine yarar salad top lu m sal ya da
yaygnlatrlan, su kurban lar zerin d e
ku ru m sal b ir iliki.
y o u nlaan ve k rim in o lo jin in p ratik olarak su
k o n tro l ve top lu m sal p o litik a soru n lary la S Y L E M L E R (D isco u rse s) T o p lu m
uram as g erek tiin i d n en b ir k rim in o lo ji yaam nn zg l b ir alan hak k n d ak i d n ce
yaklam . erev eleri. rn e in , su luluk sylem i, belirli
b ir top lu m d aki in san larn su h ak k n d a ne
SO M U T 1 L E M AAMASI (C o n cre te
d nd ve n e le r k on u tu u an lam n a gelir.
o p era tio n a l stage) P ia g e t tarafn d an dile
getirilen , o cu u n d n m esin in esas olarak S Z E L O LM A Y A N L E T M (N o n
d nyan n fiziksel alglanna d ayandrld, b ir v erb al co m m u n ic a tio n ) B irey ler arasnd aki,
bilisel g eliim aam as. B u aam ada, o cu k dilin kullanlm as yerine yz ifad eleri ya da
hen z soyut kavram lar ya da varsaym sal b e d en sel jestlere dayanan iletiim .
d u ru m larla b aed eb ilm e y eten e in e sahip
S Z L T A R H (O ra l h isto ry ) B ireylerin
deildir.
yaam larn n d aha n ce k i b l m lerin d e tank
SO SYA LST F E M N Z M (S o cialist old uklar ya da yaadklar olaylar hak k n d a
fe m in ism ) K a d n la rn , b ab aerk il k ap italist o n larla yaplan m lakatlar.
top lu m lard a ik in ci s n f v atand alar diye
STANDART SAPMA (Stan d art d eviation )
g r ld ve kadnlarn ezilm esin in kken leri
B ir g ru p saynn yaylm asn h esap lam an n b ir
k ap italizm in b t n e k o n o m ik sistem in d e yatt
yolu.
iin , h e m retim aralarnn sah ipliinin h e m de
kadnlarn to p lu m sal y aan tlarnn d n m esi STAT (Statu s) B elirli b ir g ru b a , top lu m u n
gerek tii in an c. So sy alist fem in isd er, tek i yeleri tarafn d an yklenen top lu m sal
so sy alisd erin top lu m sal cin siy ete kapal olan o n u r ya da saygnlk. S tat g ru p lar olaan
kim i anlaylarn eletirm ekted irler. olarak ayr yaam b iim leri g ru b u n yelerinin
izledii d avran kalplar ierir. S tat ayrcal,
SO SYO LO J (S o cio lo g y ) n sa n g ru p lar ve
o lu m lu ya da olu m su z olabilir. rn e in ,
to p lu m la rn n , sanayilem i dnya zerind e
p arya stat g ru p larn a, n fu su n o u n lu u
zellik le d uracak b iim d e, in celen m esi.
tarafn d an h o rg r y le b ak lr ya da bu nlar
T o p lu m b ilim , aralarnd a a n tro p o lo ji, ek o n o m i,
top lu m d diye g rlr.
siyaset bilim i ile in san co rafy asn n da
bu lu n d u u b ir g ru p top lu m sal b ilim d en birisidir. STAT K M E S (Statu s set) B ir bireyin
D e iik top lu m sal b ilim ler arasndaki sahip old u u to p lu m sal stat ler g ru bu .
b l n m e le r ak seik deildir ve b u bilim lerin
SU (C rim e) P o litik b ir o to rite tarafn d an
h e p si de b ir dizi o rta k ilgi, k avram ve
kon u lan yasalar kar g elen herhan g i b ir eylem .
y n te m le re sahiptir.
Su lu lar to p lu m u n ayr b ir alt k esim i diye
SO SYO LO JK M G E L E M (S o cio lo g ica l d n m e eilim in de o lsa k da, yaam larn n
im ag in ation ) D g c n n , to p lu m b ilim sel h i b ir d n em in d e b ir b iim d e yasalan
so ru la rn so ru lm as v e y antlanm asna i n em ey en p ek az k im se vardr. Y asalar d ev let
uygulanm as. T o p lu m b ilim sel d g cn d e, o to rite le rin ce b iim len d irilse de, bu
1073
S z l k
lR K E T SU LA R I (C o rp o ra te erim e) T E L E K O M N K A S Y O N
T o p lu m d a k i byk irk etlerin giritii su (T e le co m m u n ica tio n ) T e k n o lo jik b ir ara
etkin likleri. irk et su lar arasnd a kirlilik yardm yla, bilg in in , ses ya da g r n t lerin
y aratm a, yanltc rek lam ile salk v e g ven lik u zak tan ak tarlm asn a dayanan iletiim .
ihlalleri yer alm aktadr.
T E M S lL l D EM O K R A S (R ep resen tativ e
T A L lB A N (T aliban ) K k te n d in c i b ir slam i d em o cracy ) B ir topluluu etk iley en kararlarn,
silahl g ru p ; T a lib a n , 1 9 9 6 'y a kadar b u top lu lu u n b t n yeleri tarafn d an deil,
A fg a n ista n ' k o n tro l etm i v e z o rla kat b ir b u am ala setik leri k iiler tarafn d an verildii
M sl m a n d avran b iim in im uygulayan b ir b ir siyasal sistem .
s la m c h k m eti y n etm itir. T alib an , 2 0 0 1
T E M S lL l R N E K (R ep resen tativ e sam ple)
ylnda, N e w Y o k v e W a sh in g to n 'a yaplan
D a h a b yk b ir yndan g e le n v e istatistik sel
sald rlard an so ru m lu tu tu ld u k tan so n ra,
olarak o yn tam olarak y an stan rn ek .
A .B .D .'n in b a n ek ti i uluslararas b ir
k o a lisy o n tarafn d an iktid ardan T E P K H A Y K IR I LA R I (R e s p o n se cries)
uzaklatrlm tr. K iile rin , rn e in ard klar, b ir ey
d rd kleri ya da h o lan m ay dile g e tirm e k
T A N R IC IL IK (T h eism ) B ir tanrya ya da
i in g eek letird ik leri, iste n m e d e n yaplr
tanrlara inan m a.
g r n e n b u haykrlar, to p lu m yaam nn
TA R IM T O P L U M L A R I (A grarian ayrn tlarnn k o n tro ll y n etim in in b ir p aras
S o cie tie s) H ay atta k alm ak iin g erek li olan olab ilir; b u n lar e tn o m e to d o lo jistle r ile karlkl
aralarn tarm sal r n e (tahl y etitirm ey e) k o n u m a z m lem ecileri tarafn d an
dayal old u u toplum lar. n celen m ek ted irler.
T A R H N M A T E R Y A L S T KAVRAYII T E S A D F R N E K L E M E (R a n d o m
(M aterialist c o n c e p tio n o f h isto ry ) M a rx sam pling) rn e in , yndaki h e r y en in rn e k
tarafn d an g elitirilen , 'm add i' ya da e k o n o m ik iin d e yer alm a olasln n ayn o lm asn
e tk en lerin tarih sel d eiim i b e lirlem ek te salayacak b iim d e seild ii b ir rn e k le m e
b irin cil ro l old uun u ileri s ren g r . y n tem i.
1074
S z l k
1075
S z l k
1076
S z l k
1077
S z l k
eitsizlii o rta d a n k ald rm ak iin piyasa varlklar tarafn d an elim izd en alnm as. T e rim ilk
p o litik alarn b e n im se m e y e ad anm siyasal b ir o larak M a rx tarafn d an , in san g lerin in tanrlara
felsefe. y an stlm asn an latm ak iin kullanlm tr. M arx
d aha so n ra, iilerin yaptklar iin nitelii ile
R E M E T E K N O L O J L E R (P ro creativ e
kendi em ek lerin in r n leri zerin d eki
tech n o lo g y ) n sa n n rem e s relerin i etk iley en
d en etim lerin i y itirm elerin e g n d e rm e yapm ak
te k n o lo jiler.
iin kullanm tr.
R E T l L M l R l S K (M an u factu red risk) n sa n
Y A F T A L A M A K U R A M I (L ab ellin g theory)
bilgi ve te k n o lo jisin in d o al dnya zerind eki
Sap kn l n in ce le n m e sin e , in san larn , politik
etkisi tarafn d an yaratlan tehlikeler. retilm i
o to rite le r ve bak alar tarafn d an k en d ilerin e
riske v e rileb ilece k rn e k le r arasnd a k resel
yaptrlan belirli yaftalar yz nd en 'sap kn ' hale
sn m a v e g e n e tik olarak d eitirilm i yiyecek ler
g eld ik lerini n e s ren b ir yaklam .
bulun m aktadr.
Y A K I N L I K Z O R L A N I M I (C o m p u lsio n o f
R E T M A R A L A R I (M ean s o f p ro d u ctio n )
p ro xim ity ) B irey lerin tek i in san larla yz yze
B ir top lu m d aki m add i m al retim in in
old u u o rtam lard a etk ileim e g irm e yn n d e
g e re k le tirilm esin i salayan, y alnzca tek n o lo jiy i
duyduklar g erek sin im .
deil, reticiler arasndaki top lu m sal ilikileri d e
ie re n aralar. Y A P I L A M A (S tru ctu ratio n ) B iz im kendi
bireysel ey lem lerim izle to p lu m sal d nyam z
R E T M T A R Z I (M o d e o f p ro d u ctio n )
b iim len d i im iz v e ken d im izin d e to p lu m
M a rk siz m iin d e, b ir to p lu m u n , o top lu m u n
tarafn d an biim len d i im iz iki ynl s re.
iin d e b a sk n o la n so sy o -e k o n o m ik sistem e bal
o la n ayrdedici zellii rn e in , k ap italizm , Y A R A T I L M I E V R E (C reated en v iro n m en t)
feo d a liz m ya d a sosyalizm . F iz ik sel dnyan n, te k n o lo jin in uygulanm as
so n u cu n d a ortay a k an y n leri. K e n d e r,
R E Y E B I L I R L I K (fecu nd ity) B ir kadnn
in san larn g erek sin im lerin i k arlam ak iin ina
d o u ra b ilece i, b iy o lo jik o larak olan ak l olan
ed ilm i yollar, d em iry o llar, fabrikalar, b ro lar,
o cu k saysn g s te r e n b ir l .
k o n u d ar ve te k i yaplan ie re n - yaplar
S T S I N I F (U p p e r class) G e n e l olarak barn d ran yaratlm evrelerd ir.
to p lu m u n daha varlkl y elerin d en , zellik le
Y A R I - E V R E L K E L E R (S em i-p h erip h eral
serv ed erin i kalt yoluyla ed in m i, i sah ibi ya da
co u n tries) M erk ezd ek i sanayi lkeleri ile dnya
byk m ik tarlard a h isse sen ed in e sahip
e k o n o m isin e ig c ve h am m ad d e arzed en ,
o lan lard an o lu a n b ir to p lu m sal snf.
an cak kend ileri tam olarak san ay ilem em i olan
V A R S A Y I M (H y p o th esis) B elirli b ir d u ru m lkeler
hak k n d a, d eney sel sn am a iin b ir tem el olarak
Y A A Y R I M I (A geism ) B ir kiiye, ya
ileri s r len b ir d n ce, ya da tahm in .
yz nd en uygulanan ayrm clk ve nyarg.
V A T A N D A (C itizen ) B ir p o litik toplulu u n
Y A D E R E C E S (A ge grad e) K k g elen ek se l
yesi o la n ve b u yelikten kaynaklanan haklar ve
klt rlerd e bu lu n an , b e n z e r ya g ru b u n a m en su p
g rev le ri o la n kii.
in san larn ayn k atego riy e k on d u u ve b e n z e r
V U R G U L A N M I D l l L L l K (E m p h a siz e d hak lar v e yk m llklere sahip old uu sistem .
fem in in ity ) R.W . C o n n e ll'in top lu m d aki
Y A A M A K I I (L ife co u rse) n san larn
to p lu m sa l cin siy et h iyerarisi hakkn daki
yaam lar b o y u n ca g erek letird i i d eiik
yazlaryla b irlik te anlan b ir terim . V u rg u lan m
g eiler.
diillik, h e g em o n y a c erkekliin n em li b ir
tam am laycsn o lu tu ru r, n k erkeklerin Y A A M S R E S B E K L E N T S (L ife
g erek sin im ve k arlarm karlam aya ex p e ctan cy ) n sa n la rn d od u k lan n d a yaam ay
yn elm ek ted ir. M ed y a ve reklam lardaki um duklar o rtalam a zam an sresi. K a v ra m zg l
kadnlarn su nu lm a b iim lerin in p ek o u , olarak , yeni d o m u b ir b e b e in , cin siy ete
vu rg u lanm diillik anlayna dayanm aktadr. bak lm ak szn , d o u m u srasn daki l m l l k
kalplar kend i yaam b o y u n ca g eerli olu rsa,
Y A B A N C I L A M A (A lien ation ) in san lar olarak
yaam ay b ek ley eb ilece i yl saysn
sahip old u u m u z kend i y eten ek lerim izin , b ak a
g sterm ek ted ir.
1078
S z l k
Y E N A H A R E K E T (N ew A g e Y E N l T O P L U M S A L H A R E K E T L E R (N ew
m o v e m en t) s e l ru hsalla y n elen in an ve so cial m o v em en ts) B a t top lu m larn d a
uygulam alarn eitlilik g s te re n yelpazesini 1 9 6 0'lard an b u yana, in sa n to p lu m larn n
b e tim le m e k iin kullanlan g en el b ir terim . karsn daki d e ien risk lere tep k i o larak ortaya
P a gan clk , D o u m istisizm i, am anclk , k an b ir d izi top lu m sal h arek et. F em in iz m ,
a lte r n a tif iy iletirm e y n tem leri v e astro lo ji ev recilik , a n ti-n k leer h arek et, g en etik olarak
h e p 'Y en i a' etkin likleri arasndadr. d eitirilm i yiyecekleri p ro te sto harek eti ve
'k resellem e kart' h arek ed er g ibi Y S H , daha
Y E N D N S E L H A R E K E T L E R (N ew
n ce k i top lu m sal h a rek ed erd en , m add i olm ayan
religious m o v em en ts) A n a akm d in lerin
h e d efle re y n elm i o la n tek b ir so ru n
yansra ortay a k m o lan din sel ve ru hu
hakkn daki kam p anyalar ile farkl snflard an
g ru p lar, k ld er v e tarikadar ie re n g en i b ir
d estek bu lm alar bak m n d an farkllam aktadr.
yelpaze. Y D H , Y en i a h arek eti iin d ek i
ru h u v e kend i k en d in e yardm g ru p larn d an Y E N D E N D O U (R ein carn atio n ) R u h u n
H a re K rish n a la r g ibi zg l tarikadara kadar b ir b ak a b e d e n ya da b iim d e y en id en d ouu.
eid ilik g sterm ek ted ir. B u in a n e n fazla H in d u lar ile B u d isd erd e
g rlr.
1079
S z l k
Y E T K E C D E V L E T L E R (A u tho ritarian
states) D e v le tin g erek sin im ve karlarnn
o rta la m a v atand alarn g erek sin im ve
k a rla n n a n c e geldii v e siyasal yaam a
halk n k atlm n n cidd i b iim d e
snrlandrld ya da b u k atlm a izin
verilm edii siyasal sistem ler.
Y O K S U L L U K K L T R (C u ltu re o f
po verty) O s c a r L ew is tarafn d an
yaygnlatrlan, yoksu llu un bireysel
y etersizliklerin b ir so n u cu o lm ad , ak sine
iin d e b irb irin i izle y en o c u k n esillerin in
to p lu m sallat d aha g e n e l to p lu m sal ve
kltrel a tm o sfe rin b ir so n u cu old uu sav.
Y o k s u llu k kltr ' m add i y ok su nlu k
iere sin d e yaayan in san lar arasnd a yaygn
o la n d eerler, in a n la r, yaam b iim leri ve
g e len ek lere g n d e rm e d e bulunur.
Y O K S U L L U K S IN IR I (P o verty ne)
H k m etin kullandklar, b u g elir dzeyinin
1080
ndeks
A b e l, S m ith , 3 8 8 B a r r e t-D u c r o c q , E , 4 9 0
A b eles, R . P , 221 B au d rillard , Je a n , 1 5 2 -3 , 1 5 6 , 1 5 8
A b ra m o v ich , R o m a n , 3 5 6 B a u m a n , Z y g m u n d , 2 8 5 , 691
A c h e so n , D o n a ld , 3 1 8 B B C , 6 3 5 -6 , 6 5 3 , 6 5 9 , 6 6 4 , 675
A d o rn o , T h e o d o r e , 6 4 6 , 6 4 7 B e a c h , F ra n k , 4 8 5
A lbrow , M ., 95 B easley, C ., 5 2 3
A ld rich , H . E , 6 8 3 B eau v o ir, S im o n e de, 5 2 3
A lex an d er, Z ., 3 2 2 B e c k U lrich , 1 5 5 -6 , 16 0
A li, m a m , 6 1 9 B e ck e r, Hovvard, 8 4 8 -9
A ilen , M ich ael, 7 0 3 , 7 0 6 B e ll, A , 4 9 8
E l K a id e , 6 2 2 , 9 2 9 , 9 3 5 ,9 3 6 , 9 3 7 , 9 3 8 an erisi savalar, 7 7 4
A lte r n a tif T p , 3 0 1 , 3 0 4 B ell, D a n ie l, 9 0 6
A m sd en , A . H ., 4 4 6 , 4 5 8 B e n d ix , R ein h ard , 3 7 3
A n d e rso n , S., 7 0 2 , 7 0 5 B e n th a m , Jerem y , 6 9 6
A n d e rso n , E S., 6 5 8 B erg er, P eter, 1 2 9 , 1 9 0 ,-1 , 3 4 5 , 4 5 0
A n d e rs o n , E lija h , 9 6 6 , 9 6 7 B e rn s te in , B asil, 7 5 2 , 7 5 6 ,- 7 -8 - 9
A n n a n , K o f i, 9 0 9 B ev erid g e R a p o ru , 4 1 6
A n o m i, 4 8 , 5 0 , 8 4 4 , 851 sapm a, 11 5
A p p ad u rai, 9 8 U sa m e b in L ad in , 6 2 2 , 6 3 1 , 9 3 5
A p p elb au m , R ich ard , 89 b isek s el, 4 8 4 , 4 9 7 , 5 0 2
A rb er, S , 2 3 1 ,2 3 4 B lau n er, R o b e r t, 8 1 6
A sa h ara, S h o k o , 5 9 8 B o d e n , D e ird re , 1 9 5 -6
A s h to n , D . N ., 8 3 3 B o r ja , Jo r d i, 9 7 9 , 981
A sh w o rtn h , A n th on y , 12 7 B o u rd ieu , P ierre, 3 6 6 - 7 , 5 0 8 , 7 2 0
A sk w ith , R . 2 1 9 B ra v e rm a n , H arry, 7 1 5 , 8 1 6 , 8 1 8
A tchley, R . C ., 2 2 1 - 2 -3 krk p e n ce re lcr ku ram , 8 5 7
B ack, L , 542, 544 Brovvne, K e n , 3 1 6
arka b lg e , 1 8 2 B ru c e , S tev e, 6 1 5
B a h ra m i, H ., 8 2 3 B ru e g e l, P ieter, 4 3
Bailey, J . M ., 4 9 8 B u d d h izm , 5 9 2 , 5 9 6
B a in b rid g e, W S , 5 8 2 B u rch e ll, B , 8 2 6 - 7 -8
B a lm e r, R ., 6 1 5 B u sh , G e o r g e W , 6 1 3 , 6 2 3 , 8 5 4 ,1 0 1 2
B a lsw ick , J. O ., 2 1 4 B u sh m e n , 1 8 8
B a ltes, P. B ., 2 2 3 b u tler, Ju d ith , 1 4 8 , 5 0 4 , 5 0 9
B a lz a c, H o n o re de, 6 8 5 C ahili, S p e n ce r, 18 2
B a m fo r th , A ., 4 0 9 K a lv in iz m , 1 4 0 , 5 8 6 , 5 9 4
B a ra sh , D av id , 4 8 3 - 4 kapitalizm , 8 1 -2 , 5 0 -1 -2 - 3
B a rk er, M ., 541 C astells, M an u el, 1 5 8 , 4 4 9
B a rn e s , C o lin , 3 2 6 , 3 2 8 C astles, S te p h e n , 5 6 9
B a rn e t, R ich a rd , 7 0 7 ned en sellik , 1 1 6 , 11 8
1081
n d eks
u n n a M iM ^ m v ^ .A u n B r v t a b
H eld , D av id , 8 9 , 9 5 , 6 6 5 L y o ta r d ,J. E ., 1 5 2
H e rm a n , E d w ard , 6 6 4 M a c an G h a ill, M a rtin , 5 1 4
H in d u izm , 5 8 1 , 5 8 6 , 591 M a c p h e rso n R a p o ru , 5 6 4
tarih sel aratrm a, 1 2 6 -7 m a k ro so sy o lo ji, 6 0
H itler, A d o lf, 8 0 M aj r, Jo h n , 9 1 2
H o ch sch ild , A rlie, 5 8 -9 M alth u s T h o m a s , 4 6 8
so y krm , 5 4 7 , 571 M alth u su lu k , 4 6 8
ev sizler, 4 0 7 M arsh all, G o r d o n , 3 7 3
ecin sellik , 4 8 1 , 4 8 5 , 4 9 7 M arx, K a ri, 50
evii, 8 0 4 , 8 0 9 M arx izm , 57
in sa n haklar, 4 0 , 6 6 4 , 6 7 5 M a so n , A ., 8 6 9
H u m p h rey s, L au d , 1 0 9 , 1 1 4 , 127 M a so n , D av id , 5 5 4
H u n t, Paul, 3 2 5 M a so n , J a n , 2 9 9
ideal tip, 5 3 , 6 8 8 , 7 1 2 kide iletiim aralar, 6 3 1 -2 , 6 3 5 , 6 4 5
k im lik, 5 4 4 , 5 6 9 , 5 7 2 M cC h esn ey , R o b e r t, 6 6 4 , 6 7 2
id e o lo ji, 1 4 6 M c L u h a n , M arsh all, 631
U lich, Iv an , 3 0 4 , 7 5 2 M ead , G e o r g e H e rb e r t, 57
b ireycilik , 271 M eadovvs, D . H ., 4 6 8
sanayilem e, 4 2 - 3 , 4 6 , 4 8 , 6 0 M e r to n R o b e r t, 1 3 8
eitsizlik , 3 3 9 , 3 7 5 m ik ro so sy o lo ji, 60
b e b e k l m oran lar, 4 3 8 M ic r o s o ft, 4 3 0
bilgi top lu m u , 88 g m e n le r, 5 5 5 -6 , 5 6 9
uluslar aras sular, 9 0 9 M ili, J o h n Stu a rt, 5 1 7
uluslar aras rg tler, 6 9 7 - 8 -9 M ills, C. W rig h t, 3 8 , 4 1 , 61
in te rn e t, 6 3 4 , 6 6 4 , 6 6 7 -8 -9 - m o d e rn le m e ku ram , 4 5 5
I Q , 7 7 2 - 3 -4 - 5 M o d o o d , T a riq , 2 5 6 , 5 3 6
Ira k Sava, 9 1 3 M o h a m m a d i, A li, 6 7 6
sla m , 591 M o lo tc h , H arvey, 1 9 5
sla m i C ih ad , 9 3 5 tekelilik, 2 4 7 , 2 5 3
Ja sp e r, K ., 2 9 5 M o rm o n la r, 2 4 8
K a t z ,J . E , 1 9 2 , 1 9 5 H azreti M u h a m m ed , 5 9 1 , 5 9 5 , 6 1 9
K au tsk y , J., 75 M u rd o ch , R u p ert, 6 4 5 , 6 6 1 , 6 7 2
K ey n es, J o h n M aynard , 8 2 9 M urray, C h arles, 3 6 1 - 2 - 3 - 4
A yetu llah A li H am an ey, 621 n a n o te k n o lo ji, 1 0 0 5 -6 , 1 0 1 7
A yetu llah H u m ey n i, 621 N A TO , 698
M u h a m m ed H a tem i, 621 Y e n i i P artisi, 4 2 0 - 1 -2
ak rabalk, 2 4 6 Y e n i S o l, 8 5 2
K u -K lu x -K la n , 5 3 3 N e w to n , Isa a c, 4 6
bilgi top lu m u , 88 ek ird ek aile, 2 4 8 - 9 , 2 5 4
IK u n g , 1 8 8 O akley, A n n e , 281
yaftalam a kuram , 8 4 8 - 9 , 851 yallk, 2 1 8 , 2 2 2 , 2 2 4
L a ca n , Ja c q u e s, 5 2 3 oligari, 6 9 2
L a o -tz u , 5 9 2 o lig o p o l, 7 0 2
L aqu eu r, W., 931 A k n iv ersite, 781
L a w ren ce, S te p h e n , 5 4 0 s zl tarih, 1 7 6
L a z a rsfeld , Paul, 6 4 7 , 6 5 5 rg tler, 6 8 3 , 7 0 4 , 7 0 6 , 7 1 0
lib eralizm , 5 1 7 rg tl su , 8 7 5
y aam b e k len tisi, 4 6 9 O sm a n l m p arato rlu u , 1 3Pakulsky, J a n , 3 5 3
yaam yk leri, 12 5 P arso n s, T a lc o tt, 7 3 3
yaam tarz, 3 6 6 katlarak g z le m , 120-1
L in c o ln , A b ra h a m , 6 3 0 k atlm c d em o k rasi, 8 9 7
L ip se t, S e y m o u r M a rtin , 3 7 3 P a sco e , E ., 193
L o m b r o s o C esare, 8 4 0 P a ssero n , J. C ., 7 5 8
1083
n d e k s
p olis, 8 4 3 , 8 7 7 d erlem e, 1 2 2 ,1 2 8
siyaset, 8 9 0 , 8 9 9 , 9 0 3 , 9 3 8 T a lib a n , 621
kirlilik, 9 9 2 T a y lo riz m , 7 9 4
p o rn o g ra fi, 4 8 5 , 491 T h a tc h e r, M arg aret, 3 1 8
p o z itiv iz m , 4 5 n c Y o l, 9 1 3
p o stm o d e rn iz im , 1 5 2 , 1 5 6 n c D n y a , 75
yoksulluk, 3 8 8 , 3 9 0 , 3 9 2 T im e , W arn er, 6 6 6 , 6 6 9
g , 8 9 2 -3 T n n ie s , F erd in an d , 9 4 5
m o d e rn n c e si to p lu m lar, 6 2 to te m iz m , 5 8 4
m ahk u m lar, 8 4 1 , 8 7 9 k en tsel d n m , 9 5 8
p ro testa n la r, 6 11 k end ilik , 9 4 4
halk sal, 3 0 2 su kirlilii, 9 9 9
kam usal alan, 1 5 5 , 1 6 0 W eb er, M a x , 52
P u tn a m , R o b e r t, 3 6 7 beyaz yakal sular, 8 4 8 , 8 7 2
rk m k , 3 4 2 -3 W ild e, O sc a r, 2 3 2
H aim i R a fsa n ca n i, 621
R eagan , R o n a ld , 4 1 7 , 4 2 3
R e ich , R o b e r t, 7 0 8
R eid , Iv a n , 7 3 7
R e ith , J o h n , 6 3 5
R o o s v e lt, F. D ., 7 0 4
11 E y l l olaylar, 901
Sad d am H sey in , 8 9 6
S a sse n , Sask ia, 9 7 4 , 9 7 7
laiklik, 5 8 8 , 6 0 1 , 6 1 5
seks tu rizm i, 4 9 3
Sh a k esp ea re, T ., 3 0 6 , 3 2 7
Sh ap iro , R o b e r t, 1 0 1 3 , 1 0 1 5
Shaw, W illiam , 9 7 6
S h eld o n , W. A , 8 4 0
S h e rm a n , B ., 8 2 9
S h u p e, A ., 6 1 3
S id d h arta G a u ta m a , 5 9 2
S im m el, G e o r g , 9 4 5 , 9 5 4
S im o n , W illiam , 4 9 4 , 5 0 4
S im p so n , G . E ., 5 3 9
S im p so n , J. H ., 6 2 3
S im p so n , O . J ., 6 4 8
S in g h , F a u ja , 2 1 8
S jo b e rg , G ., 9 5 5
Sk eg g s, B everley , 3 6 7
S k o c p o l, T h e d a , 12 7
Slap p er, G ary , 8 7 4 -5
S m a rt, C a ro l, 2 6 5
S m ith , A d a m ,7 9 4
top lu m sal serm ay e,7 2 0
to p lu m sa l d eim e, 2 9 8
top lu m sal d lan m a, 391
to p lu m sa l etk ileim , 1 9 5 , 1 6 9 , 1 7 1 , 1 8 0
top lu m sal h a rek etlilik , 3 7 2
d am g a, 3 0 2 , 3 1 1 , 3 1 2 , 3 2 5
tabak alam a, 3 3 9 , 3 4 5 , 3 7 8
intihar, 5 0 , 5 9
1084
nrm wr^w
[Sosyoloji
S o s y o lo ji, n e m li k o n u ta r t m a v e k u ra m sa l b a k a larn , e n y e n i ta rtm a la r
g z n n d e b u lu n d u ru p ta rih se l a rta la n la ry la b irlik te s e rim le m e k te d ir. Bun u
y a p a rk e n d e , r n e in "Su v e Sap kn lk", "Irk, Etniklik v e G ", 'T o p lu m sa l C in siy e t
v e C insellik" g ib i u z m a n lk k on u larn a k v e a n lalr bir b i im d e e le alm ak tad r.