OTOMOTV SANAYSNDE KULLANILAN TOZ

METAL PARALARI VE RETM YNTEMNN

ARATIRILMASI

2016
ARATIRMA DEV
MALAT MHENDSL

Serkan KEE
OTOMOTV SANAYSNDE KULLANILAN TOZ METAL PARALARI VE
RETM YNTEMLERNN ARATIRILMASI

Serkan KEE
2015528135005

Karabk niversitesi
Fen Bilimleri Enstits
malat Mhendislii Ana Bilim Dal

KARABK
Nisan 2016

ii
iii
 BLM 1

TOZ METALURJSNE GR

Toz metalrjisi (T/M), mekanik ve fiziko-kimyasal yntemlerle metal ve metalik

alamlar toz haline getirerek ve bu tozlar ergitmeden basn ve scaklk yardmyla
i paras retmektir. Bu yntemde toz halindeki saf metaller, karbon, seramik ve
plastik malzemeler birbirleriyle kartrldktan sonra basn altnda preslenir. Daha
sonra partikllerin temas yzeyleri arasnda kuvvetli bir ba oluturmak ve istenilen
zellikleri salamak amacyla metal tozlarnn ergime noktasnn altndaki bir
scaklkta sinterleme olarak bilinen ileme tabi tutulur. Eer toz karm halindeyse,
karmdaki en yksek ergime noktasna sahip tozun ergime scaklnn altnda
sinterleme yaplr.

Toz metalrjisi (T/M), eitli metal ileme teknolojileri arasnda en farkl retim
tekniidir. Yksek kaliteli ve karmak paralarn ekonomik olarak retilebilmesi,
toz metalrjisinin kullanmn etkili klmaktadr. T/M dk enerji tketimine,
yksek malzeme kullanmna ve dk maliyete sahip otomatiklemi ilemleri
verimlice kulland iin, sahip olunan bu zellikler ile T/M verimlilik, enerji ve
hammadde gibi gnmz kayglarn ortadan kaldrmaktadr. Toz metalrjisi kk,
karmak ve boyutsal hassasiyeti yksek paralarn imalatnda olduka uygundur. Bu
yntemde malzeme kayplar yoktur ve elde edilen toleranslar istee uygun olmakla
birlikte dzgn yzeyler elde edilmektedir.

T/Mnin uygulamalar olduka genitir. Tungsten lamba filamentleri, diilik,

dili arklar, yalamasz yataklar, elektrik kontaklar, nkleer g yakt elemanlar,
ortopedik gereler, ofis makinalar paralar, yksek scaklk filtreleri, uak fren
balatalar, ak elemanlar ve jet motor paralar metal tozlarndan retilen paralara
rnek olarak verilebilir. Ayrca, metal tozlar boyalar, gzenekli betonlar, baslm
devre levhalar, zenginletirilmi un, patlayclar, kaynak elektrotlar, roket yaktlar,
bask mrekkepleri, lehimleme aletleri ve katalizrlerin retilmesinde de
kullanlmaktadr. Bununla birlikte uak endstrisi, ileri teknoloji kompozitleri,
elektronik paralar, magnetik malzemeler ve talal imalatta kullanlan kesici
takmlarn retiminde hzl bir byme gstermitir.

4
 Gnmzde toz metalrjisi bir ihtiya olarak domu ve yaygnlamaya balayan
retim yntemleri arasndadr. zellikle bu yntemle retilmesi gereken paralarn
baka bir yntemle retilmeleri mmkn deildir. Toz metalrjisi ile retilen
rnlerin byk bir ounluu otomotiv endstrisinde kullanlmaktadr.

lk olarak metal tozunun retilmesi gelmektedir. Saf veya alam metal tozlar
yalayc ve gerekiyorsa balayc ilavesi ile birlikte homojen bir karm elde
edilmesi amacyla kartrma ilemine tabii tutulur. Hazrlanan tozlar preslerde
genellikle 200 ile 600 MPa arasnda bir basn ile ekillendirilir. ekillendirilen para
kalptan karlarak sinterleme ilemine tabii tutulur. Kalptan kan paralara ham
para ad verilir ve mukavemetine de ham mukavemet denir. Paralarn ham
mukavemeti dktr, nk sadece sktrma basnc etkisiyle toz tanecikleri
birbirlerine souk olarak balanmtr. Yere derse paralar krlabilecek dzeyde
dk mukavemet deerine sahiptirler. Sinterleme sonras paralar yksek
mukavemet deerlerine ularlar. Toz metal paraya sinterleme sonras ilave ilemler
yaplabilmektedir. Kendinden yalamal bronz yataklarn gzeneklerine ya
emdirilerek alma srasnda aktif olan ya para ierisinde muhafaza edilir. Baz
elik paralarda hem anma dayanm, hem de korozyon direncini artrmak amacyla
paralar scak buhara maruz braklr ve para yzeyinde siyah demiroksit tabakas
oluturulur. Yzey, boyut ve geometrik kalite asndan gerekli durumlarda ilgili
yzeylerden az miktarda tala kaldrlarak paradan beklenen yzey ve boyut kalitesi
elde edilir.

Yksek kaliteli ve karmak paralarn ekonomik olarak retilebilmesi, toz

metalrjisini cazip klmaktadr. Sahip olunan bu zellikler ile toz metalrjisi,
verimlilik, enerji ve hammadde gibi gnmz kayglarn ortadan kaldrmakta ve
bunun sonucu olarak, toz metalrjisi srekli geliiyor ve geleneksel metal
ekillendirme operasyonlarnn yerini alyor.

Toz metalrji ynteminin tercih nedenlerinin banda ekonomik para retim

yntemi olmas gelmektedir. Ayrca dier para retim teknikleri ile retilemeyen
malzemelerin imalatnda karlalan zorunluluktan dolay veya bu yntem ile stn

5
zellikler elde edilmesi nedeniyle tercih edilen bir imalat yntemidir. Toz metal
paralarn en ok tercih edildii uygulama alan otomotiv sektr olup bu oran
%70'lere kadar kmaktadr. Son yllarda retilen bir otomobil motorunda Amerika'da
yaklak 19 kg, Avrupada 8,5 kg, Japonyada ise 10 kg toz metal para
kullanlmaktadr. lkemizde otomotiv sektr son yllarda ok nemli byme
gstermitir. Toz metal para imalat asndan bu sektrn nmzdeki srete
lkemizde daha da bymesi kanlmaz bir sonu olacaktr. Bunun etkisi toz
metalrji sektrne olan ilginin artmas ve sektrn bymesi eklinde son yllarda
kendini hissettirmeye balamtr. lkemizde toz metalrji sektrnde ok sayda
firma faaliyet gstermektedir. nceleri lkemizde toz retimi ok snrl iken bu
alanda zellikle toz retimine ynelik ilgi artarak devam etmektedir.

T/M'den yaplm alminyum paralar zellikle otomobil reticilerinin ilgisini

fazlasyla ekmektedir. Uygulama olarak kam mili yataklar, ayna paralar,
amortisr paralar, pompalar ve balant kollar saylabilir. Paslanmaz eliklerde ise
daha ok 400 serisinin kullanm ekzost flanlarnda, ABS sistemlerinin sensr
paralarnda giderek artmaktadr. Paslanmaz elikler ayrca kilitlerde ve baz
paralarda kullanlabilmektedir.

izelge 1.1. T/Mnin otomotiv sektrndeki uygulama alanlar.

Dinamo reglatr kontaklar Pt alamlar, Fe

Yataklar Cu, Pb, Sn, Fe, Al, Grafit, Tun
Fren balatalar Fe, Grafit, Cu, Zn, Sn
ABS fren sistemi sensr halkalar Fe, P
Debriyaj ve fren balatalar Fe, Grafit, Cu, Zn, Sn, Pb
Elektrik kontaklar W, Cu, Ag
Amortisr Fe, Cu, Takm elii
Buji Fe, Zn, Seramik Esasl Tozlar
Vites kutusu paralar Fe, Cu, elik

Resim 1.1. Toz metalrjisiyle retilmi otomotiv paralar.

6
 BLM 2

TOZ RETM YNTEMLER

Modern toz metalrjisi tekniklerinin hammaddesi metal tozlardr. ok geni

uygulama alan olan toz metalurjisi teknikleri iin ihtiya duyulan zelliklere sahip
tozlarn elde edilmesi deiik yntemler sayesinde mmkn olmaktadr. Metal
tozlar, retim yntemine bal olarak farkl zellikler gsterirler. Toz retim
yntemleri hakknda bilgi vermeden nce nemli olan baz toz zelliklerine
deinmek faydal olacaktr. Metal tozlarnn en nemli zelliklerini srlayacak
olursak unlar sayabiliriz:
1) Toz Boyutu ve Dalm,
2) Toz ekli,
3) Tozlarn Temizlii.

Bu zellikler presleme, sinterleme ve gzenek oluum davranlarn belirleyen

nemli deikenlerdir. Bu zelliklerin banda toz ekli gelmektedir ve bunlar kresel
ekilden dzensiz ve karmak ekilli tozlara kadar farkl ekillere sahiptirler.
Metal tozlarnn imalinde kullanlan teknikler, tozlarn birok zelliklerini tayin
eder. Tozun geometrik ekli retim yntemine bal olarak kreselden, dentritik
formlara kadar ok farkl olabilmektedir. Tozun yzey durumu da retim yntemine
gre deiiklik gstermektedir. Malzemelerin ou, istenen fiziksel ve kimyasal toz
zelliklerine uygun bir teknik kullanlarak toz haline getirilebilir. Birok toz retim
teknii arasndan, ticari olarak u teknikler kullanlmaktadr:
a) Mekanik Yntemler,
b) Kimyasal Yntemler,
c) Elektroliz Yntemi,
d) Atomizasyon Yntemleri.

1. MEKANK YNTEMLER

Mekanik yntemler; talal retim, tme ve mekanik alamlama olmak zere

grupta incelenebilir. Talal retim ynteminde; tornalama, frezeleme ve talama

7
gibi tala kaldrma teknikleri kullanlarak ok iri ve karmak ekilli tozlar retilir.
retilen tozlar, tlerek ince tozlar haline getirilir. Toz zelliklerinin
kontrolndeki zorluk, oksitlenme, yalanma, kir tutma ve dier malzeme hurdalar
ile kararak kirlenme problemleri ile karlalabilmektedir. Yksek karbonlu elik
tozlar ve dental gm amalgam tozlar bu yntemle retilen tozlara rnek olarak
verilebilir. tme bir metal tozu retim teknii olmakla birlikte, dier tekniklerle
retilmi tozlarn krlmas iin de kullanlan bir uygulamadr. tme ilemi en ok
bilyal deirmenlerde yaplmaktadr. Krlgan/gevrek malzeme tozlarnn retiminin
yapld bu yntemde, temel prensip paralanacak malzemenin sert bir cisim
arasnda darbe etkisine maruz kalmasn salamaktr. tlecek metal paracklar
ve byk apl sert ve anmaya kar dayankl bilyalar bir tambur ierisine uygun
oranlarda yerletirilir ve tambur dndrlr. ri taneli tlecek malzeme tc
kap iinde byk bilyalar arasnda darbe etkisiyle ok kk paracklara blnr.

ekil 2.1. Tamburda bilyal tme ilemi.

Eer tlen malzeme gevrek ise darbe kuvveti etkisiyle ok kk paracklara

blnr. tlen malzeme snek paracklardan oluuyor ise, darbe etkisi
paracklarn ufalanma yerine ekil deitirerek yasslamasna neden olurlar.
Yasslaan bu paracklar pul toz olarak nitelendirilir ve boya sektrnde yaygn bir
ekilde kullanlmaktadr.

Mekanik alamlama yntemi, kuru ve kat haldeki tozlarn birbirlerine periyodik

olarak kaynaklanmasn ve tekrar bu kaynaklarn krlmasn salayarak daha ince ve
homojen bir mikro yapya sahip yksek dayanml kompozit malzemelerin

8
retilmesinde kullanlr. Mekanik alamlama ynteminde tozlar kapal bir kap
ierisine konulur ve tahrik mili dndrlr. Tozlar, tahrik mili kanatlar ve bilyalar
yardm ile deforme edilir ve bu paracklarda krlma ve souk kaynaklamalar
meydana gelir.

ekil 2.2. Mekanik alamlama yntemi.

2. KMYASAL YNTEMLER

Metal tozlarnn kimyasal yntemle retimi, metal oksitlerin (demir, bakr,

tungsten, molibden, nikel ve kobalt) CO veya hidrojen gibi indirgeyici gazlarla
oksitlerinden kimyasal olarak indirgenmesi esasna dayanmaktadr. Kimyasal
yntemle retilen snger-demir tozu bu yntemin nemli bir uygulama rneidir.
Snger demir, demir oksit cevherinin uygun nitelikte indirgeyici elemanlara
indirgenerek sngerimsi bir ktleye dntrlmesiyle elde edilir. Magnetit (Fe3O4),
kok ve kire ta ile kartrlr ve seramik kaplara doldurulur. Karm seramik kaplar
ierisinde 1260 C scaklktaki frnlarda 68 saat bekletilir. ndirgenmenin
tamamlanmas ile snger demir elde edilir. Elde edilen snger demir kleleri yksek
scaklkta birbirine kaynak olmu paracklardan olutuundan tlerek istenilen
tane byklne getirilir. Hidrojen gaz altnda 870 Cde tavlanarak oksijen ve
karbondan mmkn olduu kadar artlr ve son olarak elekten geirilir.

9
 ekil 2.3. Kimyasal yntemle demir tozu retimi.

3. ELEKTROLZ YNTEM

Elektroliz ynteminde anot ve katoda akm vermek suretiyle baz metaller (anot)
paracklar halinde elektrolitik banyoda kertilir ya da katot zerinde biriktirilir.
Elektrolitin kimyasal bileimi ve mukavemeti, scaklk, akm younluu gibi
deikenleri uygun olarak seerek ilem kontrol edilir. Daha sonraki ilemler olarak,
ykama, kurutma, indirgeme, tavlama ve tme gerekli olabilir. Bu yntemle
retilen metallerin banda bakr gelir, ayn zamanda krom ve magnezyum da bu
yntemle retilebilir. Bakr tozlarnn retiminde elektrolitik sv olarak bakr slfat
ve slfirik asit karm kullanlr. Anot bakr katot ise antimuanl kurundur.
Elektrolitik tozlarn saflk derecesi ok yksek olup tozlar dendritik ekillidir.
Elektroliz ynteminde, elektrolitik banyoda kertilen veya katotta toplanan metal
kolaylkla tlerek ince toz haline getirilir ve retilen tozlar ykanarak elektrolitten
iyice temizlenir. Kurutma asal gazlar altnda yaplarak oksitlenme nlenir. Elektroliz
srasnda oluan paracklar dendritik bir yap gsterirlerse de daha sonraki ilemlerle
bu yap kaybolur.

10
 ekil 2.4. Elektroliz yntemi ile toz retimi.

4. ATOMZASYON YNTEM

Atomizasyon, metal malzemeyi ergiterek sv hale getirdikten sonra mekanik

olarak ya da belirli bir hza sahip ikinci bir akkan ile paralama ilemidir. kinci
akkan olarak su veya gaz kullanlmaktadr ve bu yntemlere su atomizasyonu ve
gaz atomizasyonu ad verilmektedir. Dier toz retim teknikleri arasnda
atomizasyon yntemleri, metal ve alam tozlarnn retiminde en ok tercih edilen
yntemdir. Atomizasyon yntemleri ierisinde de su atomizasyonu ve gaz
atomizasyonu en yaygn kullanlan tekniklerdir. Gaz atomizasyonu ile kresel ekilli,
su atomizasyonu ile dzensiz ekilli tozlar elde edilir. Atomize tozlar dier retim
yntemleri ile elde edilemeyecek zelliklere ve avantajlara sahiptir. Bunlardan en
nemlileri retim hznn yksek olmas ve deikenlerin kontrol ile toz boyutunun
daha iyi kontrol edilebilmesi saylabilir.

Endstriyel manada dk kurulum ve iletme giderleri nedeniyle atomizasyonla

toz retim ynteminde su jeti sv atomizasyonu retim miktar asndan kullanlan
en yaygn toz retim yntemidir. Pota k azndan eriyik metal dey ynde
aktlrken yksek basnl ve zel tasarml su jetleri ile paralanr. Uygulamal
almalar sonucu elde edilen ampirik ilikiler bu yntemle elde edilen toz
malzemelerin ortalama tane boyutu ve dalmna, suyun basnc ve hz, metal eriyik
ak as, eriyik viskozitesi, eriyik younluu, eriyik yzey gerilimi, sv metal ak
hznn soutma suyu ak hzna oran gibi parametreler etki etmektedir. Su
atomizasyon yntemi ile elde edilen tozlarn genelde ortalama tane boyutu 30-1000
m arasnda olmaktadr. Proses parametrelerinin deitirilmesi suretiyle toz ekli
farkllk gsterebilir. Tipik toz ekli dzensiz olup bu tozlarn sktrma sonras ham

11
dayanmlar yksektir ve yapsal paralarn imalinde kullanlr. Atomize edilen metal
ve kullanlan suyun reaksiyonu ise sistemin dezavantajlarndandr.

ekil 2.5. Su atomizasyon yntemi.

Basnl gaz ile atomizasyon da prensip olarak su atomizasyonu yntemine

benzer, ancak burada akkan olarak su yerine gaz kullanlr. Sistemin birbirine nozul
ile irtibatl dey olarak st ste bulunan iki odas vardr. stteki odada sv metal
potas bulunmakta, alttaki odada ise atomizasyon ilemi yaplmaktadr. Her iki oda
da vakum pompasna balantl olup oksidasyonu engellemek iin ilem vakum
altnda yaplabilmektedir. Basnl gaz sv metali beraberinde srkleyerek
atomizasyon odasna pulverize ederek paracklara ayrr. Souyan paracklar bu
odann tabanndaki bir hazne iinde toplanr. Bu yntemde gaz olarak hava, azot ve
argon gazlar kullanlr ve retilen tozlar genellikle kresel ekillidir. Tozlarn
temizlii nemli deilse ergiyik malzeme hava ile atomize edilir. Temiz toz retimi
iin ounlukla azot gaz kullanlr. Azot ile reaksiyona giren malzemelerde ise argon
gaz tercih edilir.

TOZ METAL LE PARA RETM

1. TOZLARIN HARMANLANMASI VE KARIIMI

Toz metalrjisinde genellikle toz karmlar kullanldndan, tozlarn

kompaktlama ilemine tabi tutulmadan nce etkin bir ekilde kartrlmas
gereklidir. Kartrma ileminin temel amac toz karmnn homojen olmasn

12
salamaktr. Deiik boyut, ekil ve younluktaki tozlarn homojen olarak
karmalar retilecek parann performansn artrr.

Toz ktlesi ierisinde standart dalmlar bulunmad zaman kartrma ilemi

ncesinde harmanlama yaplmaldr. Dzenli boyut dalm elde etmek ve preseleme
ve sinterleme zelliklerini iyiletirmek iin harmanlama ilemi nerilmektedir.
Kartrma ve harmanlamay baz faktrler etkilemektedir. Bunlar;
Tozlarn fiziksel karakteristikleri
Kartrc boyutlar
Kartrcdaki toz hacmi
Kartrma hz
Kartrma sresi
Nemlilik ve atmosfer koullar
Dnme hzdr.

Toz karmlar hazrlanrken ierisine belli oranlarda yalayc ilavesi yaplr.

Yalayc ilavesinin temel amac, rijit kalp ierisinde gerekletirilen presleme
ileminde, toz karm ile kalp yzeyi ve toz tanecikleri arasndaki srtnmeyi
azaltmaktr. Yalayc kullanlmad zaman toz karm ile kalp yzeyi arasndaki
srtnme nedeniyle basn dalmndaki homojensizlik artar, dolaysyla preslenen
kompakt bnyesinde gerilme farkllklar oluur. Kompakt bnyesinde oluan bu
gerilme farkllklar ise, sinterleme esnasnda distorsiyonlara yol aar ve kompakt
kalptan karmak zorlar. Kullanlan yalayc miktar arttka paray kalptan
karmak iin gerekli kuvvet azalacaktr. Ancak fazla miktarda yalayc madde
kullanldnda sinterleme esnasnda kompakt yzeylerinde kabarcklar oluur. Buna
bal olarak yzey kalitesi azaltmaktadr.

Karma ilave edilen yalayclar genellikle kuru toz eklindedir. Zira sv

ekildeki yalayclar tozun akma kabiliyetini drr. Metal tozlar iin en ok
kullanlan yalayclar stearik asit, inko stearat, lityum stearat, kalsiyum stearat gibi
metal stearatlar ile sentetik mumlardr. Organik stearatlar, sinterlemeden sonra
kalnt brakmadklarndan geni kullanm alanna sahiptirler. Karmdaki tm toz
partikllerinin yalayc ile temas etmeleri iin yalayc tozun mmkn olduu

13
kadar ince olmas istenir. Yalayc miktar preslenen parann ekline bal olarak %
0,5 1,5 oranlarnda tutulmaldr. Karmak ekilli paralarn dk basnlarla
kalptan kartlabilmeleri iin yalayc miktar fazla olmaldr. Yalayclarn
younluu toz younluklarndan daha dk olduundan, kompaktlanan parann
younluundaki art sadece dk yalayc ilavelerinde grlr. Bu yzden
yalayc ilavesi optimum dzeyde tutulmaldr. Yalaycy metal toz karmna
ilave etmenin yan sra dier bir seenek de kalp yzeylerinin yalanmasdr.

2. PRESLEME

Metal tozlar kalpla ekillendirildiinde tozun serbest olarak kalp boluunu ok

iyi ve tam olarak doldurmas arzu edilmektedir. Tozlar kalp iinde souk olarak
preslendiinde teorik younlua mmkn olduunca yaklalmas arzu edilir. Eit
presleme basncna ramen her metal tozunda presleme sonucunda ulalan
younluk, o malzemenin teorik younluuna gre ok farkldr. Bu durum;
Tozun malzeme cinsine (zgl yzey, retim yntemleri)
Tozun tane irilii, ekli ve yzey durumuna
Tozun grm olduu n ilemler gibi nemli faktrlere baldr.

Malzeme ne kadar yumuaksa, preslenebilirlii o derece yksektir.

Preslenebilirlik, toz tanelerinin preslemede kendi aralarndaki ve tanelerle kalp
arasndaki srtnmeyle de yakndan ilikilidir.

Partikller zerine basn uygulanmasyla birlikte ilk anda noktasal temaslarda

elastik deformasyon meydana gelir. Basncn artmasyla partikller yeniden
dzenlenir ve kayma ile temas eden partikl says artar. E zamanl olarak, temas
alanlar geniler ve her temas noktasnn etrafndaki plastik deformasyon blgesi
genileyerek yaylr. Temas noktalarnda basncn younlamasyla, gzenek boyutu
ve gzeneklilii azaltacak ekilde komu gzeneklere ktle ak meydana gelir.
Genileyen temas noktalaryla beraber deformasyon sertlemesi meydana gelir. Her
iki etken de ileriki seviyelerde younlama iin gerekli olan gerilme miktarn
arttrmaktadr. Yksek younluklarda etkili bir deformasyon ve gerek partikl
karakterleri kaybolur.

14
 Sktrma esnasnda basn arttka blgesel deformasyon, przleri yasslatrr
ve deformasyon temas blgelerine yaylr. Temas blgelerinde gerilme dalmlar
deikenlik gstermektedir. En byk basma gerilmesi temas noktalarnn
merkezinde iken en kk basma gerilmesi temas noktalarnn kenarlarndadr.
Dk basnlarda gerilme temas noktalarnda younlar. Daha yksek basnlarda
kompakt boyunca homojen deformasyon meydana gelir. nc aamada ktle
boyunca deformasyon sonucu sertlik deerlerinde art salanr. ok yksek
sktrma basnlarnda ya da daha fazla paracn birleme noktalarnda kk
gzenekler brakacak ekilde kresel deformasyon meydana gelir. Bu durum 1
GPalk gerilme ve % 95 teorik younluk deerinde balar. Sktrmann bu aamas
pratikte ok ender grlr. Sktrma sonrasnda basncn azalmasyla kompakt
elastik olarak rahatlamakta ve bu durum geriye doru yaylanma olarak
nitelendirilmektedir.

2.1. PRESLEME TEKNKLER

Presleme ilemi genel olarak souk ve scak presleme eklinde iki ana gruba
ayrlabilir. Souk presleme yntemlerinde, preslemeden sonra scaklk uygulanrken
scak presleme yntemlerinde basn ve scaklk ayn anda uygulanr. Souk veya
scak izostatik presleme teknikleri, rijit kalplarla presleme tekniine gre rnde
l hassasiyeti ve iyi mekanik zellikler salamak bakmndan ok daha stndr.
Bu presleme tekniklerinde, toz ynlar zerine uygulanan basn homojen olarak
dald iin dk basnlar altnda bile yksek ya mukavemet ve yksek ya
younluk deerleri elde edilebilir. zellikle scak izostatik presleme tekniiy1e
retilen paralarn ekme mukavemeti ve yorulma dayanm gibi mekanik zellikleri
dier tekniklerle retilen paralara gre ok daha stndr.

Dinamik presleme yntemlerinde toz sktrma hz klasik yntemlere nazaran

ok yksektir. Bu presleme yntemlerinde preslenecek toz nce yumuak elikten
yaplm bir kapsl iine doldurulur. Vakumla kapsln iindeki hava alnarak
kapsln az kaynak edilerek kapatlr ve kapsln evresine gmlek eklinde
patlayc madde doldurulur. Patlayc maddenin patlamas sonucu meydana gelen
yksek basn dalgalarnn, para yzeyinde i blgelere doru ilerlemesiyle

15
presleme salanr. Yksek basn sonucu meydana gelen ok dalgalar, para zerine,
parann etrafndaki patlayc maddenin infilak ettirilmesi ile aktarldnda direkt
presleme; patlama ile tahrik edilen yksek hzl bir piston tarafndan aktarldnda
ise endirekt presleme gereklemektedir.

Scaklk ve basncn ayn anda uyguland scak presleme yntemleri de T/M

paralarn retiminde baarl bir ekilde kullanlmaktadr. Bu yntemde
ekillendirme ve sinterleme ilemleri birlikte gerekletirildiinden yksek bir
younluk ve hzl bir retim salanr. Presleme ve sinterlemenin birlikte yaplmas
souk younlatrmaya gre yksek dayanm, sertlik ve younluk yannda parada
gaz miktar ve bzlmenin daha dk olmas gibi stnlkler salar.

Scak presleme yntemlerini, scak presleme, scak ekstrzyon ve scak izostatik

presleme, scak dvme eklinde gruplandrmak mmkndr. Scak presleme, scak
ekstrzyon ve scak dvmeye gre daha snrl uygulanan bir yntemdir.

3. SNTERLEME

Sinterleme, preslenmi ya biriketlere mukavemet kazandrmak amacyla

kontroll bir atmosferde ve yksek scaklklarda uygulanan piirme ilemi olarak
ifade edilmektedir. Paralarn kalp iersinde sktrlarak ekillendirilmesi
sonucunda parada meydana gelen mekanik balar, sinterleme ilemi sayesinde
metalik balara dnerek bu sayede paraya mukavemet kazandrlm olur.
Sinterleme ncesi ve sonrasndaki mukavemetler arasnda yz kat kadar bir fark
bulunmaktadr. Sinterleme ilemi, tek bileenli sistemlerde metalin mutlak ergime
scaklnn altndaki bir scaklkta yaplrken; birden fazla bileenli sistemlerde
genellikle ergime scakl en dk olan bileenlerin ergime scaklnn stnde
yaplmaktadr.

Sinterleme scakl kompakt oluturan ana malzemenin ergime scaklnn

%70-80i arasnda olurken; baz refrakter malzemeler iin ergime scaklnn
%90na klabilir.

16
 Fe esasl malzemeler iin sinterleme scakl 11001200 C arasndadr.
Sinterleme scakl ile sinterleme sresi arasnda nemli bir iliki olup sre
ksaltlmak isteniyorsa sinterleme scaklnn arttrlmas gerekmektedir. Sinterleme
scaklnn 1150 Cyi amas sinterleme maliyetini ykseltir. Sinterleme
scaklnn artmas ile malzemenin elektrik iletkenlii, mukavemet, younluk ve
sneklik gibi zellikleri artmaktadr.

Sinterleme srasnda meydana gelen boyutsal deiimler, gzeneklerin ekil ve

boyut deiimi ve tane bymesi gibi olaylar, mikro yap ierisinde scaklkla
meydana gelen baz atomsal tanm mekanizmalaryla gerekleir. Atomsal tanm
mekanizmalar, hacim difzyonu, yzey dfizyonu, tane snrlar difzyonu,
buharlama, younlama ve plastik aktr. Yzey dfizyonu ile boyutsal deime
olmaz.

17
 BLM 3

OTOMOTV SEKTRNDE TOZ METALURJS

nmzdeki yzylda artarak devam eden evreyle ilgili kayglar, dnyadaki

otomobil reticilerini yeni araylara ve aratrmalara yneltmitir. Gvenlikten dn
vermeden ve konfordan vazgemeden az yakt tketen otomobiller iin hafif, fakat
mukavemeti yksek alamlarn gelitirilmesi otomobil reticilerinin nemli
hedefleri arasnda yer almaktadr. Toz metalrjisinin gnmzde sadece ABDde
yllk 5 Milyar dolarlk pazar olduu tahmin edilmektedir.

zellikle otomobil sektrnde toz metalrjisi srelerinde retilen paralarn

nemi her geen gn artmaktadr. Metal tozlar, sinterlenmi paralarn retimi iin
az miktarda balmumu ve grafit gibi katk maddeleriyle kartrlr. Daha sonra bu toz
karmlar yksek basn altnda preslenir. Bu ilemde grafit maksimum skmay
mmkn kldndan hem pres kalbn anmasn azaltr, hem de toz karmn iten
yalanmasn salar. Daha sonra ham sktlarn hafife erime noktasnn altnda
stld sinterleme ileminde malzeme daha fazla sktrlr. Ayrca ince grafit,
metal zeltisine karr ve ilenecek parann mekanik gcn artrr.

Kendinden yalamal sinterlenmi paralar iin zel toz karmlar

bulunmaktadr. Bu zel karmlar yalnzca sinterleme ilemi esnasnda az oranda
zeltiye karan iri taneli grafit ierir. Genelde bozulmam durumda grafit
partiklleri ilenecek parann matrisine dhil edilir ve parann kullanm sresi
boyunca adm adm ortaya karlr ve bu da grafitin kayganlatrc etkisinin
gelimesine ortam hazrlar.

3.1. T/M OTOMOTV SEKTRNDE TERCH SEBEB

Toz metalrjisi (T/M) yntemi ile stn mekanik zelliklere sahip elik
malzemelerin retilmesi ile bu malzemelerin endstriyel alanlarda kullanmn
artrmtr. Toz metalrjisi yntemi ile retilen paralar otomotiv endstrisinde u
nedenlerden dolay kullanlmaktadr;

18
 Balang yatrm masraflarnn dk olmas,
Gerekli donanmlardaki esneklik,
Yksek verimlilik,
Karmak ekilli paralarn daha kolay ve hzl bir ekilde retilebilmesi,
Farkl kimyasal bileime sahip malzeme retiminin mmkn olmas,
stn zelliklere sahip malzemelerin retilebilmesi,
Net llere sahip paralarn retilebilmesi,
retiminden sonra herhangi bir ek ilem gerekmemesi.

Gnmzde ticari anlamda demir esasl T/M metal paralar, bu malzemelere sl

ilem uygulanabilmesi ve kullanm mrlerinin uzun olmas nedeniyle n plana
kmaktadr. Fe-Cu ve Fe-Cu-C T/M paralar endstriyel adan nemli olup sertlik,
yksek dayanm ve anma direnci gereken birok uygulamalarda kullanlmaktadr:
Otomotiv endstrisinde gnmzde zellikle eksantrik mili, balant ubuklar,
zincir dilisi, kasnak, eitli valfler, kavrama ayar halkalar, trbin kol
dntrcleri, ya pompas dilileri gibi bir ok uygulamalarda toz metalrjisi
yntemleri ile retilen Fe-Cu-C esasl malzemeler kullanlmaktadr.

Otomotiv sektrnde toz metalrjisiyle retilen eitli paralar;

Eksantrik Mili
Biyel kolu
Burlar
Sbap
Ya besleme sistemi
D ayna
klim, stma ve havalandrma
Koltuk ayar sistemi
Pencere aaca
Kap kilit sistemi
Orta kol dayama
Kap armatrleri

19
 Koltuk kay sistemi
Hava yast sistemi
El freni
Kontak kilidi
Elektrik hidrolik direksiyon
Hidrolik direksiyon paralar
Egzoz gaz sistemi
Vites kutusu / otomatik anzman
Turbo
Eksantrik Mili src
Pompalar
Yakt sistemi

Sonu olarak; otomotiv endstrisinde toz metalrjisinin nemli bir yeri vardr.
Seri retim, karmak ekilli para retimi byk lde zaman tasarrufu ve maliyet
kazanc salamaktadr. Toz metalrjisi ile retilen otomotiv paralar kullanm yerine
gre anmaya dayankl, gerilmelere dayankl vs. olmaldr. Bu paralarn retim
aamasnda kullanlan tozlarn kimyas, kartrlan toz eidi, sinterleme scakl,
sinterleme sresi, presleme basnc gibi birok etkenle dorudan ilikilidir. Ayn
ekilde kk ama girintili otomotiv paralarn toz metalrjisi ile retmek olduka
avantajldr.

20
 BLM 4

OTOMOTV SEKTRNDE FREN SSTEM VE BALATALAR

Farkl fren durumlarnn performans, esas olarak balata malzemesinin

kompozisyon ve mikro yaps tarafndan kontrol edilmektedir. Srtnme malzemesi
olarak tek bir malzemenin kullanmnn yetersiz olduunun anlalmas ile bu tr ve
bundan baka eitli uygulamalar iin de ok fazl kompozit yapdaki malzeme
gelitirilmektedir. Bu ok fazl srtnme malzemesi iindeki her bir bileenin rol,
youn olarak allmakta ve daha iyi srtnme performans salamak amacyla yeni katk
malzemeleri ilave edilmektedir.

rnein, kullanlan katk malzemeleri arasnda balayc olarak kullanlan reine,

malzemenin srtnme zellikleri zerinde olduka etkilidir. Genellikle termoset
fenolik reine balayc ve fiber takviyesi olarak kullanlmaktadr. Ayrca dolgu
malzemeleri ve metalik partikller de daha iyi srtnme zellikleri iin malzemeye
ilave edilmektedir.

Fren srtnme ve anma zellikleri, scakla, srtnme hzna ve basnca bal

olduu gibi fren dizaynna ve balata kompozisyonuna da baldr. Fren balatalar
anan element olarak kullanlmakta ve dolaysyla srtnme davrann balca
belirleyen malzeme olmaktadr. Yine de srtnme iftinin dieri olan kampana ya da
disk malzemesi balata srtnmesini ve anmasn etkilemektedir.

Sinterlenmi srtnme malzemeleri mhendislikte yaygn olarak kullanlr. Bunlar

ya srtnme hareketinin iletimi, ya da frenleme ve yavalatma iin kullanlr.
Srtnme malzemelerinin kullanm sebepleri zellikle srtnme katsaylarnn
yksek ve kayma zelliklerinin iyi olmasndandr. Ancak srtnme malzemelerinin
fonksiyonlarn beklendii gibi yapabilmeleri iin, yalnz srtnme katsaysnn
yksek olmas yetmez. ok defa srtnme katsaysnn yksek olmasndan ziyade
zorlanmalar altnda ve zellikle yksek scaklklarda mmkn olduu kadar sabit bir
deeri muhafaza etmesi ve az bir dalma gstermesi esas zellii tekil eder.
Bundan baka anma miktarnn az olmas, kar malzemenin izilip hasara

21
uratlmamas, mekanik mukavemetin de maruz kalnan zorlamalara dayanabilecek
deerde olmas gerekir.

Fren balatalarnda kullanlan sinter malzemeleri ayrca bakr (bronz) asll ve

demir asll olmak zere iki ana gruba ayrlabilir. ounlukla performans
gelitirmek iin organik ilavesi ile kat durum sinterlemesi olur. Bu durum istenen
ok yksek gler iin gelitirilmitir. rnein, sinterlenmi bronz ve mullit balatalar
yar arabalarnda kullanlr. Grafit ile sinterlenmi demir ar i makinelerinde, hem
disk hem de kampana fren balatalar iin kullanlr.

Bu gruplar da ayrca karmsz, grafit karml, seramik karml olmak zere

aralarnda snflandrlabilir. Genellikle seramik karml malzemeler, daha yksek
scaklklarda yumuarlar, fakat s iletkenlikleri biraz daha azdr. Byk uaklarda
demir asll veya zel balata alamlar tercih edilir. nk bronz asll malzemelerin
850 C civarnda yumuamalarna karlk, demir aslllar 1100 Cnin zerine
kabilirler. Srtnme malzemelerini (balatalar) drt balk altnda toplamak
mmkndr.

Metalik balantl balata malzemeleri, toz metalurjisi yntemi ile retilirler. Yap
elemanlar ok farkl younlukta olacaklarndan, bu yntemin tarz ve ayrca ilem
sras byk nem tar. Metal tozlar genellikle atomizasyon yntemi ile retilirken,
bronz esasl tozlar elektroliz ve atomizasyon yntemleriyle retilirler.

Kartrma ileminden nce tozlarn birbirine yapmalarn nlemek iin, tozlar

bir fra yardm ile elekten geirilir. Kartrma olayn glendirmek iin sk sk i
kartrclar, arpma dzeneklerinin ilavesi ile ifte-konili veya Y-konili kartrclar
ya da erit tip kartrclar eklindeki geleneksel tipteki kartrclarla kartrma
tamamlanr. Tozlarn zgl arlklar birbirinden ok fakl olduklarndan depolama
esnasnda karmn segregasyonunu nlemek iin arln % 0,5' i kadar hafif ya
ilave edilebilir. Bu ya, karm oksitlenmeye kar koruduu gibi sinterleme
safhasnn hemen balangcnda buharlaarak karmn zelliklerini deitirmez, Toz
karmlar, genellikte souk olarak 200600 MPa basnta mekanik preslerle
preslenirler.

22
 Balatann ap ve yzey paralelliinin 0,02 mm toleransnda salanmas
gerekmektedir. Bu tolerans salamak iin. pres piston yzeylerinin hassas olarak
ayarlanmasna, hassas takmlara ihtiya vardr. Sinterleme ncesinde balata
malzemesi, henz iyapsnda difzyon yoluyla kuvvetli bir balama olamadndan
olduka zayftr. Paralar sinterlenmek zere yapmay nleyici bir tutkalla
kaplanarak st ste dikey olarak dizilirler ve koruyucu gaz atmosferini muhafaza
eden bir silindir iine yerletirilerek, frn silindirin zerine indirilir. Sinterleme
scakl bronz asll malzemeler iin 700850 C, demir asll malzemeler iin 900
1100 Cdir. Sinterleme sresi 4 ila 6 saat arasnda deiir. Bronz esasl malzemelerin
sinterlenmesi srasnda, kalay ve kurun eriyerek sv bir faz meydana getirir. Kalay,
bakr tarafndan yava yava emilir. Metalik olmayan kalk; elemanlar, sinterleme
srasnda deimeyip sadece matriks ierisine gmlrler. Demir asll malzemeler
ise. yksek scaklkta grafit demir tanelerine nfuz ederler.

Balata malzemelerinde sinterleme esnasnda az da olsa meydana gelmesi mmkn

olan deformasyonu (bzlme, arplma) sinterlemeden sonra gidermek ve balata
yzeylerinin paralelliini istenilen toleransa getirebilmek amacyla talama
(yasslatrma) ilemi yaplr.

Talamadan sonraki ilem temizlemedir. Bu ilem hem grnm gzelliini salar

ve hem de varsa gevek ksmlar dker. Gerektii taktirde i gerilmeleri azaltmak
iin bir sl ilem de yaplabilir.

BALATALARDAN STENLEN ZELLKLER

Balata malzemelerinde istenilen zellikleri belirtmek iin alma artlarnn ok

iyi bilinmesi gerekir. zellikle balata yzeyine etki eden basn, aracn hz ve
srtnmeden dolay balata yzeylerinde oluan scaklk ykselmelerinin nemli
olduu grlr. alma artlarnn hafif-orta-ar olmasna gre balatadan istenen
zellikler de deimektedir. Balatalarn denenmesinde basn-hz-scaklk
deerlerinin birbiriyle olan kombinasyonlar gz nne alnr ve basn-hz deerleri
birbiri ile paralel olarak arttrlr.

23
 Literatrde balatalardan istenen zellikler aadaki gibi zetlenmitir.
1. Her alma artlarnda sabit srtnme performans,
2. Srtnme katsaysnn scaklk, fren basnc ve hzdan bamsz olmas veya
srtnme davranndaki deiimin az olmas,
3. Yksek scaklk direnci,
4. Yksek s iletkenlii,
5. yi korozyon direnci,
6. Yksek mekanik mukavemet,
7. Dk grlt seviyesi,
8. Hava koullarndan etkilenmeme,
9. Balata malzemesinin sala zararsz olmas,
10. Yksek anma mukavemeti ve kar malzemede dk anma
stenmektedir.

TOZ MALZEMELERN VE FREN BALATA MALZEMELERNN

HAZIRLANMASI

TOZLARIN HARMANLANMASI (KARITIRILMASI)

Bronz esasl balata malzemesi hazrlanmasnda, 2-40 m ve 150 m boyutlar

arasndaki tozlar ile homojen bir karm elde edebilmek iin bilyal dner
deirmende 30 dakika kartrlmlardr.

ekil 4.1. Bilyal dner deirmen.

24
PRESLEME

Boyutlar 15 x 15 x 9 mm ebatlarnda olan balata malzemelerinin preslenmesi iin

ekil 4.2.deki gstermi olduumuz metalik kalp kullanlmtr. Kalp ierisine
yerletirilen tozlar hidrolik pres yardm ile saniyede 2.40 MPa hzda 500 MPa basn
da tek ynl souk olarak preslenmitir.

ekil 4.2. retilen balata malzemeleri.

ekil 4.3. Presleme kalb.

SNTERLEME

Preslenmi numunelerde toz paracklarn yksek yzey enerjilerinin ortadan

kaldrlarak paracklar arasnda difzyon yoluyla tam ve mkemmel balar
oluturulmas amac ile sinterleme yaplmtr.

25
 ekil 4.4. Sinterleme frn.

Sinterleme almalar iin ekil 4.4.de grlen gaz akna uygun mulit seramik
tp frn kullanlmtr. Sinterleme srasnda da koruyucu atmosfer olarak argon gaz
kullanlmtr. Bu almada kat hal sinterlemesi yerine elementel tozlarn ok farkl
erime scaklklarndan faydalanlarak sv faz sinterlemesi kullanlmtr. Sv faz
sinterlemesi iin farkl scaklk blgesi oluturulmutur. Bunlar; n sinterleme,
sinterleme ve soutma blgeleridir. Cu-Sn denge diyagramndan faydalanlarak
belirlenen sinterleme ilemi ekil 4.5.dae ematik olarak grlmektedir. Sinterleme
scakl olarak numuneleri nce 30 dakikada 530 Cye karlm ve 15 dakika sre
ile n-sinterleme ilemine tabi tutulmulardr. Daha, sonra numuneler 20 dakikada
800 C' ye karlm ve 60 dakika 800 Cde sinterlenmitir. Sinterleme ilemi
toplam 75 dakika srmektedir.

ekil 4.5. Sinterleme scaklnn zamana gre gsterimi.

26
 BLM 5

KENDNDEN YALAMALI YATAK BURLARI

Demir, bakr, kalay, grafit ve stearik asit belirli oranlarda kartrlarak preslenir.
Presleme basnc dk tutulur. Bunun nedeni tozlar arasnda gzenek kalmas
istenir. Presleme ileminden sonra sinterlenir. Sinteleme srasnda kalay ergir ve
stearik asit yanarak kaybolur. Kalayn ergimesi sonucu, ergiyen kalay ile bakr
kuvvetli ba meydana getirirken dier yandan ergiyen kalayn yerine boluklar
oluur. Malzeme yapsndaki bu boluklar daha sonra vakum altnda ya emdirilerek
doldurulur. Mil ile bur arasndaki srtnme nedeniyle ya srtnen yzeylere akar
ve yalama ilemi gereklemi olur. Herhangi bir srtnme olmad zaman ya
ak durduu iin, burlar uzun sre ya yaplarnda korurlar. ekil 5.1.de olduu
gibi tam ve ksmi kesitli retimleri sz konusudur.

ekil 5.1. Kendinden yalamal burlar.

DLLER

stenilen boyutta ve 1240 MPa ve zeri yksek mukavemete sahip dililerin

retimi mmkndr.

ekil 5.2. Dililer.

27