Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
' 'eyP.;2o*,q!g
s
:
if ' eu p I ea?- " ua pea
n i p io o is1pEin1d ,SounLAijoq oUrpupiio o" '5Dipi UOp xo UN
:6f ',.sonad e ,,sanbrara aQ G , e
g e a. a 2uss uo op sopo
4
J S0 agaio 1n ue3a i i A. :fEE 'epmzpen., rxagSJ Al pin aolaa ap sosos
q VQIS13AKI A IVGI.LN[QI
' VdfU1 T D fIS N3 VNI.LX1 v ira w : j;? 6 d VaUD I3.L
9I 'C?D
-uopuadapn rpunZas el e?onH :go 'nruoj000au el n s.auapuodapu-n eran:
`e So : + -ud '9I aQ :fue 'sauoisu srJauruzd se I '.{ f 'sauoueuzinouap sej xeo uel^
96P
:
jY ,zq?S ZB '.ug?aSaagrF p arrua ei?Itivalie f
69*? 'ezu^ lJ poa eI ous?us?sad ap euolaanszl 'Z : Lq y e p=l aud ap oi*und 1
o0 +-wv pan
L9D' SIDVYv sor fuvi 4od 'ZO^IVds3 13u GWUS 1 U A [IVUlNIl -NyNUW QL2l 38 o2T 4od Sm-NH( i dQ oONOdSVUL -3 A VNIWT VDnJalvy
Zti $9Z 'u?graoIlgiS 'L9Z 'e wajgasd un aua?n r^nle-j wpgury :99Z
Ok2E ri 3M OnIoo3xo .i od 'vNIu Ugn3 ap oso IR '99 Z 'epruraleng ap osea c9Z 'eoirld p Opr.Yaalur eI
ri Y3I IL V NH SVHQY E[a V}1aLSI5 0WOJ N9IZd3713 Vil Ha OS2I3l1IN11 IS surz?zaureourlup ps^aagrj el ap salfurrl scrl :tqZ 'ouis?uozad Eg 'q Z `s e2aeA
o3Tnlog ap onanpl opt}s3 Ig :Zq Z 'uoradaaxa ap aseo 'oaixayj ap oluazur
6Zt 'serouaa.ia i svI TUI aagos MMuauaaiduion eijuz3otigrg : uaalua onanu Ig :Iqz Dsuaprnnpr}sa ulsondsar '.p9Z 'auzsrleUoduul
-aara A SO I1T sol ap uoroun ,4 'E , v ' u I* `sera -un Ig p9Z snu S auaureou?ini sosind so.rro ap zapadsap IR '85Z `ouearxazn
eu?i. eaupwy ap
se?auaaaa i sol;ui sol a so nJUMu;a serauanrnaadns sr7 'Z '.Zpt `o q ojdurafa Ig :gCZ 'peprU i el ap anrsualap ouxst[euo?onu 1 `UgTsuan
-oreo ap osaaosd ua pEpataos eun op seraua012 sorryy sapplraau 0 I -xa ns A soptu sopr;isg sor ap oa? w ouoaa ounduri o,ianu Ig :9C 'seadoa
-no srt2oloop1 srAanu ap r'pea.r.ua nl A o nI srnrq?sod ;a raluna uoraasai
Ti} Z d91 aal(Voo IHL Vr .wd e-1 `99U ` SDj zoos sauoiordnanaad se7 'pjZ 'Erz auarz 0111 1 e 1 pepifaz el
`
VNLLVil yZ"PVY aa ora va Sa sOS 3 7o2Id s0'l N3 S IDN :fg `sopiun uaur Sopuls3 sa[ ap oDiux?uoaa o;zaduir I op s000w ua eprea
O 3 SO.LIYIJ s
q ' ZSZ 'I u l uoroi drauema el ap puprsanol eI A soui rojaa sf ' I cZ
`na?uai eJ ap pepijsaz eI 'OZ 'slZui a saauua3 sounszn?3gsod sol ap s -r?o
-uanJuz se-I EIS?Ieai pe^raclq irj 6VZ 'ou rD uaureflurle; oauaituesuad
er^orjq?g 96 '"mual soz1 0 '96 'sopntlpxa Sol '46 'atniing rC ruad '.rop op semrsod sa.rr sn j =Ltz 'rijosop eun ap npanfasnq 0I uo zud?ar}zud ap
-'no3 ! U6E `etanzauan 'f6f 'u,quioloj : r l
ser ^[ rgnj op oso ;g :58 'vuapsazq ozr^saru Z6 `Ie ua3 earauiy :I5 `scli?Iuy p r prsaaau e Al oouoo ropr;suad 13 :L tZ saaopesad sol uorarn vu anb
;ap uineuzzv3 88E `EZ2au o-I 9tz 'sopruZ sop sg sol ap -euail Op uorsualxa eI ndoang zod Eu
119 .1 ? um e I 'Lg `Eanzrdsrq urssads?p el u aiva .q suartserq pop?un wj e rDu zry o selsandwi cua! e culsnpur el ap sepusuiap Sr] l
: : er sa a
9g `I?sazg s2z ',. 7 oa^ poi U11 ' I?q 1 't8 ' E l o rd u a p o r gap osna 'sal
-apaj 5 srjuakuao 'Saaopa,uasuoa A sa;e.zagn :r 'sour-)uzureaurrei soj
`sau . pun Soslud sor A rezad la ug '6L `Trzlua3 nssuu v A oarxW ap aio? poa I3 ZtZ `soadozna sma;gaard sol o aluaz; sop?u 1-j sopelsg
sol ap pupun2as 01 'm: 'ozt osn en2riuo el e soprufl sope 4 s3 sol ap ou
SL N9Thffv NJ3Wrx38 .od oxlis Oil & 3f ZILSaW -13 adcui Ig 'I t r 'so ur 000dun ap a;uezlnsa.r 0 wsiqun 3 aagij Ig 'eurl
-el oOUPUIy ap Orauapuadapuisod ni u r sousarzauieyivu A soadozna sor,$
D oa
IL 'e?J Hq?g -I pi `6Z 'OuaapofI esnrina 0 1 z azuazy eulerlsuo eor1rnro emllna rl
44 '5o U2snprn sodn-12 sol A UOiO1112Ta[rn f
l `69 'oursrosn Ig 'L9 `orcr
:
srp:rnas 13 69 `ouismbautre I$ '4f 'sa;uej21unzr soj ap eLLoi 0 ap1 e j v; 3 1VJ xDSO SO -lavo .iod 'svlsladoll na S Da omn Sv1
6FZ
I91 NVZO LUZ 'nrJez^o?;qrg , 9Z '[ n uOT2 aa 1191001201111 ap SOAIIiaadzu? $ol '6ZZ 'sean
zan^Jxao, VNTI3 VJWW .i od 'o6T-691 :oadoxrza 3NvulllWNr la - 0 rl0 .i4Ua ap 0 r 1 s i[au 0? a1iu 13 ZZ jruotoru r nilno rj A ounouauin
aas IH .QZ Z 'rouotoou 0iauarauoa ron ap epanbsnq e7 ` su u uavu2
e j
semi}ed sa-j = 66Z 'I UO? ooU Q 91 ne 0 ruu2io e; e slpaosaZ i r
'ouisu2ou op uroenrenaas op ol.ua 2 u? anazg s 07 r9Q 'jruoIoo
aurs .Wau op oauo1s?goL 3 os olxaluoD Z 5gty 'oursJ oo la sa pno? noior aa2sic1 'S4z 'ouasr moro o.r Al oazsijlou3 :F{}Z 'sa[sruooo sao;rz sns A
0WS?p uar2 az 3 `roZ 's2pupan3rgu-rr Al soprualuoo :ug?onrpur ap "Ined
5tr 2 LLSuaErQ ii iai .iod 'VNL M valx vv 'M W S1MaN 1 3a SYaT 1NRAV
IOZ 3noaGO 'v Nvnr 4od ov sz-rwNoI vN A, awSI1yNOI93r
aviarr; 2DIGNI
in
NOTICIA SOBRE LOS COLABORADORES
ARDAO, ARTURO
ARIZPE, LOURDES
(1)
la K tman.rzuur 777 ouzapGw tnn ? H4fl ap ugrat7cu.rn/ n7 '.96T 'napinaluol `n.inftna VI ap ox.rot ' U QW0:2 m2&SDpdd v2 ap T JOJS H '6961 'Vl olo g '2Umquhdj
VI at n
`
SPST-Efr & pnpzs1anaun V7 oaprn9JU49J ap PVP! VI ap mao2V1H oa lntaas m J ols2zT p SU 1!7U' = 8963 'e1Q30g rj scnij n2 . mU Qas?z n2 2J Iu3
1 0 apiAa^u0W rm n4 fl 2a ua Ta4ag77 mauaz.cadxa run 'nJrza p s j ap oausrdza
9961 ' 96T ` la S ` XIX 07515 Za ua Duragwoioa uJuausdVsuad :sauot 33 ;Ignd
u2td 1 :sauota rr[gnd saredi3=d '(9Z6T 'oapm 1uow) oden2iU.n aoprUo3s?H al di3uud - (LT6I 'EtnboijuV 'reuo1agV) oustquio oa o2oipiaas A .JopEuo1s!H
EUetso;Enag EJni
'oalxaW ap vwouglny prnoiaEt . 7 pCpisaaniup E ap aosajo id S oai\OT ap -InD Ej ap esED El op 5aao/ set-IEn aluapisaad A ioprpunj an j 'Z861 'seaEat?D
0! a;0Z) Ig op sou^e.Iajt7 A so3Tasm2us-1 solpnjsg ap oiluaj ap -rapagzxsanul `o vt
Ig p la upnp n3n.rpwv A aR61 `ntznj 'so5o192d sol ap
o.t
a aosajo.Id '(^ezopuaj) oAnD ap leuOIDEN PEP!51PAIu(1 El ap ,IosaJOMd opas q?1 2 9 opeatlgnd
ueq as a;uawewn}sgd 'Z i 6 1 'oarx@w `.topnliasns la `.e opvdia:JIAV ra `.sos.M3
e
H 6961 'oan p vu 2 lua2id A o.72xayy `UUiads ,j 'naupeodivaju0o -eurndod n324 zr -a.td ta 'zrt^a1m^n W s0IW3 ?so :961 '011110 `art;ann ou srtsa ?nb lod '0961
0
7 1 996T 03D a , PUuua^tta n^ntnsaJ:j 1 7 ! 0961 '03ix ap 'sauo2n7 op1odoa7 al[ nCJ VL1Jnd uI ap otuaro 2 ,7 `'6961 'nalxOW `o2nqutvd gap azuns 2a 'Ou2o1v
ap nzsaod V7 :Sauotaeailgnd salediauud -t9Z61 '5!117 uE5) outaua i e ooizuj aza.VO '9S6I 'oltnO 'IV.tusaW njaiigvq ntuns ' .c6i 'ol?nO 'oumunuI a p Ian2py
`
uvS 1561-0561 al?n O ottnttotnnaa o^Dlat onanu 27 't6I 'oaixayy `ndianyvjy
`
SOl113 'sisviy `, 61 'pzzpEW 'nai.cury ap rdrTy ' 8 Z61 P! i P e w 'va..euq' nrcanN V ap satop
gata s07 :souoiaeaiIgnd saTEdiauud ' (66l -868I ' efn 1) ouatsfllenaa .i olzzasg
N WVrh3e -N9xs 1 r 3
^ln^og ua apDS uoa 'agise) la C 2uUE-I r3i-iPwV ua oig r ap o;uauio,d la
^taEd U n a u o.Iluaz> ap .Iolaaslp sa aluauljEnlay 'pep!S10Alun Elsa ap 2lui
-O uoog ap peljnat?j el ap sa[tuouaaa t?uolszq ap .iosa oid A sapu o-I ap
'pnpissaniun Egatp ap seafJ 9 3s1H sauoraeztlsanui
pHpis,tanru fl el ap se u a 7 A E Josit{ ap pulln 3 e3 el ap ouEaap 'EiquIojo2) ap ninlrisUJ ap -IOpe2nsanur sd 'oalxa ap OLU0U Zn jEuotaer[ pEpissaA
ap EUO1DE2^ pEplszaAMun el ap sE-tla-I A e[Tosolig ap pel.TnaE3 El ap oueaap
-?un eT ap seiia-1 oijosolp ,d ap pealnoed el ap .sosajo.id A oatxa op 012010D
opis 'PH 'LL61 'elo2og 'sorfnsua so.tlo AC rnqueo2oq ap naitwJsit! pap:2nuos.rad Tg ap .zop rlsanut opzs EH LL6I ' oo ? x ?b J 'XIX 02275 'naa V al taur 3a W tnj vi s
' : OL61 'Elo$og 'ourigwojoa oaizrrod otuaiWvsuad ap a28o1o i uy :0L6 ' `^lo$og O S alra n3Ugod vi ap asr'q rrj :LS6t 'oa
I ? H , 5L6T 'oarxa 'asuopiUenopnasa
oa`Sodoa1 'yaz
(sd1I) IEr^
eC %aruluozR uotaeaz;FUeld dTs auearzaureaur^e7 oimpsuI gap A {zvo}
eurzl annd vzruIuoag unislrfoD el ap .roipnsuaa omoa rsp 'sasiy
souang ap tUuataeN pep:saanrun eI ua uutlua2.TT upiaeanpa el ap Cizols?q
2p A: son ua ezniina uj ap A ojua; w esuad op -eizo;s{u ap io gozd 3n
ugta>ranpa ap seural aagos saeuoiaeusalul a sareualaeu sauotuna.z ua oped
-isr],n?d uo o.i el ap na,I r od sopearrgnd uataeanpa azgos soesua
SOn
OJJ sns sos0 0 awnu u0S SL6I 'sazry souang 'so8ojv?Q ua 'letqulaso -j
Ta g ua uoa o'Dojr p ' , .Ifl fna EJIsanu ap UTauapUOOQ,. `LL61 ` p- io ; x p ',(snfua j
xjzuaajy 2 2 3 arj) ut Uo7ir-npa o aOvq Ud 'eauatzJE! gstuedS ur uotzeanpa
zagiq pulo azn1ins ;o sioadst autos pulo 4 uausualg2?Iua aqJ,, :IL61 ' sanV
s aaIs s%a souang 'apvpunjo .soprrsU ad `vrtanarJ aun:.4nN 'ZL61 'o3ixpyv ap pnp an:u[j
vj ap nisrnay Ud `sa^en1a1 sauolxa az r: seouo srq souoiaezap!suoa seun2Iy
VN.I.LY'I VDRIUI4 V 6t6 `sazt^+ souang 'ozuaru1J 3 op injndod uppvanp3 ap uoioip aa
e o2oj9Jd ;seszanrp sauoiasatlgn d (61 6 t 'so y souang) out1ua2ae a}aso1'd
OfllD932IJ HNIaM
o4an/ MI- ] ua sOPVIuas salv.^aua2 sordiau^.d soj `opow pisa aa -nazs uapand sa.cn2jna svsa anb ua snuoz sapuvl2 sp w svj ap asvq n 'jv4nzanM
nW vj (( ".7,i spjd saj4n svj vid .^ vnuzjuoa iC 'oausruvgin ja a4n 1 aazmb.ai -sa spus v o 4od sb4nijno svluziszp s-vj ap upv uaol y up^adaauoa aun
nj ^ od 'b4rrv.Jalzj nT .od asnnr^zuz vr cagap ozpnzsa ja anb ua7quunx .ev 2 njdtua.4 7sn v.enao.cd sn.jjo svj s-o po ua upi al apna ap s 22 aian2V2 sol
P aargnlsa oasaun nI `VW?7 ap upiuna,c aazspq a; ap opnljnsa
oWO,d ap up/sn/zp rC vn av opunu4 ap sala.^nijna sauol2a.e sapuvlY 5101 ap otp
II
oiava^aa oiavdxd OI
12 PREFACIO
PREFACIO 13
torio de las ideas en Amrica Latina, acaso sea la historia de las ideas di, Echeverra o Ingenieros hasta Rod, pasando por Lastarria, Bilbao,
que los Iatinoamericanos se han hecho de su historia. Mora, Montalvo y el propio Andrs Bello, que supieron reflejar en sus
Las ideas importadas suelen ser la expresin de modelos culturales conductas las ideas que profesaban.
que, una vez sacados de su contexto inicial, estn llamados a trans- Cabe, en fin, rastrear Las ideas de Amrica Latina implcitas en la ar-
formarse. Es terreno en el que el trasplante suele ir acompaado de quitectura, la plstica o la literatura. La apropiacin del espacio por
mutacin. Este fenmeno que se comprueba a menudo en eI mundo Niemeyer; la subversin de la realidad en la pintura de Matta; la reivin-
Lam; la asuncin de la
medible de las formas se da con mayor facil idad en el mundo inn- dicacin de las races culturales de Wil f redo
mero de las ideas que no se asienta nunca sobre tan rgidos soportes, pica de liberacin por los muralistas mexicanos; la nueva forma de
siendo por ello de mayor paradoja cuando stas se to rn an rgidas. conquista del espacio-tiempo por Soto y Le Pare; la creacin analgica
de las formas natura-
Con relacin a las metrpolis culturales de la colonizacin y la de- por Alicia Penalba de formas culturales a partir
pendencia, la historia de Amrica Latina es la historia de un divergir les; responden a planteamientos latinoamericanos que corresponden vo-
hasta eI punto que puede decirse que en Amrica Latina ms que en luntaria o involuntariamente a ideas definidas. El cambio de la reali-
otras partes devenir es divergir. De esta suerte la historia de las ideas dad por otra realidad ms real para las mentes puesto que son fruto
es la historia de un irse apartando paulatinamente de los modelos im- de ellas en Ios Iibros de Asturias, Borges, Roa Bastos o Garca. Mr-
nmero de latino- quez, equivale a acreditar la idea de que en Amrica Latina todo es
portados. Tras un periodo de ortodoxia, en que cierto
catecmenos de una nueva fe, ellos o sus posible. Son en cierta medida libros portadores de ideas, pero sobre
americanos se convierten en
seguidores acaban por divergir, aunque slo sea para apartarse del todo posibilitadores de ideas a2 liberar al pensamiento. Hay en el mun-
modelo original para adaptarlo, enriquecerlo o hacerlo sincrtico de do regiones que viven bajo las bridas del fatalismo o de la resignacin,
pensando en Io que all no podr darse (utopa) y en lo que no podr
otros modelos o creencias. y
Este divergir, al efectuarse de manera parecida casi simultnea en
nunca darse para ellos (ucrania), ..pero en Amrica Latina s que la
todos los pases de la regin, se traduce en un sentimiento de pertenen- utopa puede llegar a convertirse en realidad, por mucho que su reali-
cia a un mismo quehacer, que se va asemejando cada; vez ms a una zacin sea diferida, y en Amrica Latina s que el que ms o el que
menos puede pretender a ser partcipe de su advenimiento.-Puede de-
conciencia nacional. Arturo Ardao afirma sagazmente la este respecto
cirse que las ideas son en este sentido actuantes imantando en gran me-
que Amrica Latina no es un regionalismo ms, sino que constituye,
dida la accin como los mitos estudiados en esta obra por Pivier Ocam-
ms que eso, una nacionalidad. Una nacionalidad en proceso histrico
de organizacin como lo fuera en el siglo xix en otra escala, AIemania po en tanto que factores de cambio.
Al mismo fin concurre la filosofa de la Iiberacin propugnada por
o I talia. Para aadir ms adelante "el latinoamericanismo es en de
f i-
nitiva un nacionalismo, en cuanto a expresin de una verdadera con- Leopoldo Zea que es en gran medida filosofa que, partiendo de la cir-
cunstancia que es la dependencia, trata de influir sobre esa realidad
ciencia nacional'.
para transformarla hacia cada vez mayar independencia. Sus plantea-
Desde hace dos siglos la conciencia nacional latinoamericana se tra-
mientos y conclusiones coincidan a menudo por ello con los del pensa-
duce en bsqueda afanosa de identidad. Acaso en ninguna otra regin
del globo se haya llevado a cabo una reflexin ms perseverante y ge- miento sociolgico latinoamericano y brasileo en particular, que tan.
rica teora lleva elaborada sobre el cambio social. Y hasta e2 propio
neralizada sobre la identidad de los pueblos que la conforman. Rara-
pensamiento religioso cristiano llevado de la escolstica inicial a la ten-
mente habr habido sociedades que se hayan preguntado tanto sobre a
su destino, que hayan buscado con tanto ahnco los rasgos de su iden- logia de la liberacin analizad aqu por Silva Gotay abunda en la
misma trayectoria que tiende a convertir la utopa en realidad, ya que
tidad, espiado con mayor ansia el surgimiento de valores propios en merced a ella pareciera como que eI reino de Cristo s que pudiera
todos los terrenos de la expresin q de la creacin.
ser de este inundo. Cun lejos se halla el pensamiento latinoamericano
"Amrica Latina en sus ideas", lo que no quiere decir que se trate
necesariamente de las ideas de Amrica Latina, cabe buscarlas desde el de la segunda mitad del siglo xx de aquel "mimetismo que agrava la
sumisin" tan fustigado por VasconceIos!
estudio pormenorizado de las cosmogonas indgenas al de la obra de sus Amrica Latina evoca una idea de futuro dialctica que se proyecta
pensadores comenzando por los prceres de su proceso de liberacin.
en trayectoria lineal. Esa idea se halla ligada en gran medida al con-
d De Bolvar a Sandino pasando por Mart, stos supieron conjugar en
cepto de espacio fsico. Dirase que los latinoamericanos prosiguen su
todo momento eI logos con la praxis. Eran hombres de accin con idea-
propio y de sus ideas se nutra precisamente su accin. De igucl marcha hacia un Oeste que nunca se acaba sin que rija an para ellos
rio
la idea del "monde f ini" que apuntara Paul Valry.
suerte ha habido en Amrica Latina urja serie de pensadores que trata- En el altiplano andino subsisten grandes extensiones en las que los
ron de ilustrar a su vez la teora con la praxis desde Sarmiento, Albar-
Si]
uaumTon as a giuud anb ul ap nailv.wagoad vi A sanbo j za sol ap sobo
-nw ' p no a `A opuinasural uq oduiail j utisI n 3.1i sesaanrp 1d
pusaad uta puauzoaai el and 'pup
real upi;nasip algcarldxaur Eun ap unvsaxdxa nuioa uun u?uiy
t ap empina el e uniaEaildxa asoip anb opas ed a aaaise.i 'oulstuj Iap
ar;.red e 'A a;uasaid la seao z3 'oaun;srq oijo-uesap j>?ui uo souauz ou A
ozdoad ns una opaartoe ap sa.ierjnaad sauotaenais op auas Eun ap .rftI d
uaiaauiour 1 i Fnzn;jna PeRcal nI ap sar^orsaadxa ucuralsom R oU
4 -gua e.z;o n nun ap anb 'saiiiin IJC 'sanrn sai>;anwia A soag;Ijod solrziaos
sasaao;u! aagos i1sIn ap so;und iea;ur.1d anb ut ipua; as anbl od oua;.ua
pn osoirjad uoa>?a;uoaua op uoiunas eaauiud risa u sa;ua;s!se
sol op sounje e^ , so}ouaaa scur saua2^.ro sol aeasnq ap oprpauisap oijs
-gdo.id uno oipn;s3 la i i ijad i q anb 'jtuoia[pns; oata;snq odr; ap
p
u()peanpui ojduits e un ua aaua ou aivarulezaadsa Lpuaituooaa os sa-iou
- ou e sauo p e. apzsuoa sui ap pn;srn u 19i dnaoaad iananu el egczt;
-ejua onb op O aa2e as A, , 'u.rn;ini -el ap seauesoduaa;uaa souolsa.rdxa
sel asai ;uosa.id ap su.iaunm spsunaza}ap ap un dxa -ei e apnE
oosau fl nj ap svl a i vaiunz 4 ns 2
anb Epsnaope eou;srq eni;aadssad el oorjaadsa 0 s2a epro ua JRasnq aau ou rC sa.sojnn sottaip ap sn l uos stfjra
epuaLUZOaaa as olio aod sopnuen Cnui soui;u ap nau;s;q uptanjona ET ua szzpnsa.cdxa sauozuzdo sraj anb rC snzgo snj ap sa.
sorj3aq sol ap i.an;uasa.zd
u 1 olnn soj v agap as
ap opijnsa.r la sa pepOTaos nI onb A I^pos 01 eailduzi rn;Ina el anb op A uojoaajas z j anb `oun;2n .zod 'sozuajnuac
-uaipua;ua 'eauuaoduzaluoj eanljna eI ap unisascIxa oj ua siseju iapuod 'opnaijgnd .as optpod asa2q
O -n q ou onzlaajoo ofvgn.r, a;sa vpnAn nsozoa.ed
S,, :>?zaajqu;sa uniaupuatuoaa.i E7 -ofginasrp A opunosip 'onr;orjluoa spg A aluvrunlsng ? 2 no, 2.1 m Cno urs 'Amj jiln.za vi nq
'ontn iod k'onin a;uasaad un aQ -opised pa rnoi q a;uasa.zd pp ouE.nuoa por o aq.io,^ `2apuvu.ad .lainnf 's0 j P xuozu4V
n.^vd sozx-a2 so ap ojun[uoa lap opuol n
o iod iir d as' 'a;uas;Did Ie opusid Top a;uauarzau g j ouoza arzied ap sauatst 4 a.i azuauDa7sa 3 ns, oz^aaq
unq a zb srruossad sa.z1 sol n aoapn.e?n
sofaj 'anb pa `solpn;so op q d ; aso uo opinisnuz g^aa.zed anb Ooln puaur .J.1naz;.rnd u n i qo viso ap u z
-ovas as 's tuape 'ozad snapz sns ua nuzln7 nai.zuty aagos o!pnlso la ua oda zd nj n uo J a rngi Huna anb solzpn
za sopzn^ui jsip sol sopoz a aluazau
osaadxa 'a;uauflcsraa.zd 'eue;sa oaxrur oiprQ vinlno aj ap Impos n7.101 -aoouoaa.^ ns 4ns2.Idxa V.wwd pnp?unza.odo n;sa fi
sounatcatunourn s 240 pnsr.zad sol ap azdn oosaun nT
-stzj el ap oz>.T-e m a rxa a;uourei.>eui1drasvpaa;uv sulopueInaurn nrpnlsa ns
-p.ld soj ua p.^as oivaaurzuanpn us vgsz1alunjjrrxa ba 4V fil so.rlsnj soulrx
urfasuoo> 'olu<el o1 sod 'A usasdxn snj anb peparaos nj op eiauanaasuoa vood ananu oj u agua:puod
-sa.i.roa sa.rojnn ap mud2srs onanu ja
uos Llucar-rauinoui;el >?.'n;ina el ap sauotsa.mdxa sa1ua.iopp sel anb ezap oj.ian a 5 outa1.1d P anb
uz osnan
-ua;ua a s :aorp anb ja osndosd as sopepuauioaa.i souoluo sol 9a;u3 opuar^^ns aisa nl.nzs snap suj ap
radarrb osnov nurlu7 Vo].pu4 alunpunaaf aivzllsaw gap anb .znsuad
seapt se ap itao;sp4 c un o eptgna xrp 'zan el o A sopezrieam a;uauiaou y ua zao: u soO p 2vj nun ap olu 0 :u4zuanpv
-a; 1 so'pnlsa sol ap jen;daauoo oa.ruin la saaAO-ld i pogap Inna ii ja sojaauaasn A u .ernzz'n O2' jnon
-> 0ala jJ IuV u ap I eani1no A I eiaos euo^srq aun aagos i>?ur3 otpn;sa un acd ja ol.uoWzlsaz uanq sa sn^s ap u alnziisaui ja t , ' uauenlo4 anuas
sn2 ap opunui jap z7;.rndh as ou ojp oralz{aucra / ajuvsaaui nj aQ snapz
iroa sopu;alduroo uasan3 eatsntu A u.m ;aa;inbin 'a;.zs 'ean;e.ra;ri aagos 4 od aluautvisn! f soq
.znd nupV7 nat I aau V ap pu na., w ap ndrart
sopuzjuas sofuge.; sol anb opuauiooai as 'owsrw op a;euza: ouioo A eui p?I Dj ujdoln nj '< OJILu ja 0 41u 0 opvnpS
-u:.r9o.id a;sa ap oa$uaQ a;uowtfo iorid 'opgdzuno opas U4 opugord^e tp' pvpzjnai as 4 aonq ap saluv sn 3 do^n uo
40 n / anb rC aliau ja
Ud ua^z 4 o ns uo rajrn anb
i U .Na.zd jg rJ czizjno ns ua vuijn7 no;uau4y otros ej .reauu d unid cur -j snapz 5v41122100 svsa.zdua ua as.zzllanuoa ap
a su y asgos so;xadxa ap odru2 un u 'ruad 'clul-I ap pepnia [ ua aon salun s ?rapi UDi.eas 't>jvz d gap ,ca
apsap jntnn1 J upzan&anvu V I ap ta l a Vps vz[ aaoui 1 p op nznpn daq w asap nj
-uoo oosaun ej L961 a p aaquzatarp ap 1 [a asgrszarnou ap LZ p aa;u3 V VunuPW n.rnz.zadp vi o 'Vazuo2zaurnsuvij
a1a i .no nj ap Cozj 0pn2V1 ja ' I OAV
uzjzsn.c ' ap ut 0 an4.suoa nj 'la^Cn
-a7uv puefuud ap lr7 uno Iap n.tnz:ada n7
vi andsa ja PU?] U7 nar zuiy u3 sixv.zd K so 'oj uno vaaua3 a^gz j
upr00 nl ua u 0 zanarjr1a z is n o v do1n
ap uio3 a Ao4 d tal n opuraiMuz sopv,ugn
j sap s 0 z 401 r4i a i sapu V r3 zaznapop
etnq ntuoxnuay
ua o MU0 vind u3 -sauvrovganvu svprrou:ljui ap
y sn4aiu outs uos ou anb .vlgod uxs ao snzijaq
az ou raaoa-i -anb agj.1na j a u ,3 . sas,cadszp saunrn!
s s a svlsr ap saivualuao
uvp
smiado uos sounusnq so1uaium;uasn
NQIJDfl ?I 1N I aIar d
bI
16 LEOPOLDO ZEA
INTROAuCCrN 17
Lo que ha permanecido ha sido el conjunto de las ideas de las que dependencia la que marque el mundo de las Ideas de la Amrica Lati-
parti este trabajo. En lo econmico, lo social y lo poltico se tuvo na, Entre el 12 de octubre de 1492 y el 9 de diciembre de 1824, entre
que partir de situaciones circunstanciales que han cambiado en esta el inicio del encubrimiento de Amrica y la batalla de Ayacucho que
nuestra Amrica, en funcin con una realidad que se pretende conocer. enfrenta este primer encubrimiento cultural. La primera conciencia de
Los hombres y pueblos de esta Amrica han dado razn a los enfoques la dependencia sufrida fue tomando cuerpo hasta provocar la explosin
aqu realizados sobre la cultura vista como expresin del sentido de la que pondr en situacin de crisis este primer encubrimiento. Encubri-
accin de estos hombres y pueblos. Las ideas como toma de conciencia miento cultural al que seguirn otros, ms o menos encubiertos, pero
de la realidad. Toma de conciencia a partir de la cual podra ser creado en sentidos absolutamente distintos entre ese 9 de diciembre de 1824
un mundo ms justo, y, por justo, capaz de originar la anhelada paz y el 15 de febrero de 1898, la explosin del Maine en La Habana e inicio
entre hombres y pueblos. "Entre los hombres y los pueblos deca el de la expansin colonia] estadunidense se toma conciencia de la
benemrita Benito Jurez--- el respeto al derecho ajeno es la paz." intil n_ordomania de otras dependencias culturales aceptadas o recha-
Preocupacin central en este anlisis de la cultura a partir de las zadas como la anulacin de experiencias. Surge entonces el afn por
ideas sobre la realidad que le dio origen, ha sido el de la conciencia definir lo propio con el gesto de un Calibn que para liberarse de la
de Amrica y, su natural aspiracin, la libertad. Esta nuestra Amrica cultura de su opresor la devora ponindola al servicio de s mismo, esto
haba entrado en la "historia", pero una historia que le era ajena, esto es al servicio de su propia y peculiar identidad y al servicio de su no
es, bajo e] signo de la dependencia. Este continente, ms que descu- menos propia y peculiar histori.
bierto en 1492 haba sido encubierto por los anhelos, deseos, ambicio- La cultura latinoamericana, la conciencia de su existencia cuya iden-
nes y codicia de sus encubridores, conquistadores y colonizadores. En- tidad ha sido preocupacin central de nuestro tiempo, tendr acaso
cubrimiento que abarc a todas las expresiones de la sociedad y la un "origen" que pueda ser enmarcado en el tiempo?, qu tiempo? y
cultura. Simn Bolvar, el gran prcer de la liberacin latinoamericana, tiempo para quines?
deca: "Los americanos, en el sistema espaol que est en vigor, y Jos Mart y Jos Enrique Rod, dos grandes adelantados en el cam-
quiz con mayor fuerza que nunca, no ocupan otro lugar en la sociedad po de las ideas, buscaron la liberacin cultural de esta nuestra Amri-
que el de siervos propios para el trabajo, y cuando ms, el de simples ca, sin renunciar a una identidad que, quirase o no, se ha ido forjando
consumidores." en la historia de una dialctica lucha entre dependencia y libertad- Pero
Una cultura que tendr que abstraer de sus experiencias de servidum- se es slo un tiempo, asincrnico por lo_ dems. Es de ese otro tiempo
re los elementos que garantizasen las libertades polticamente alcan- dialctico presente de donde parte el libro que aqu se presenta. Un pre-
zadas. Pero fue, precisamente, el rechazo de la experiencia de la ser- sente que encuentra races en la toma de conciencia de las realidades
vidumbre vivida lo que origina a su vez nuevas formas de pensar la analizadas por esos dos grandes adelantados en la liberacin cultural la-
cultura. La nueva experiencia qued expresa en la cultura latinoameri- tinoamericana, conciencia que ya se perfilaba, entre otros, en un Bolvar,
cana a lo largo del siglo xix, siglo de crisis en que se manifiesta una un Bello y un Bilbao a lo largo de ese siglo xix bajo nuevas expresiones
idea de Amrica, en el que se buscan otras alternativas, otros sentidos, de una idea de Amrica.
otro ordenamiento de esa idea. En 1492, decamos, se inicia el primer encubrimiento de esta regin
Querindose borrar el pasado colonial impuesto se busc fuera de del continente americano. Larga tarea, que se prolongar hasta nuestros
la "nica" realidad el 'modelo", el modo de ser de lo que no se era y das. El "descubrimiento" de la identidad del hombre y cultura de esta
no se quera ser. Los grandes "modelos" se encontraron en las pujan- Amrica, el mundo que Jos Mart describe en "Nuestra Amrica". "Des-
tes culturas "modernas", en las "nuevas civilizaciones" que, al expan- cubrimiento" que pretender romper la serie de superposiciones cuItu-
dirse, buscarn la justificacin a nuevas formas de colonialismo. As, pre- rales, bajo las cuales la identidad de estos nuestros pueblos iba que-
tendindose borrar la servidumbre del pasado se hipotec el futuro. Fue dando cada vez ms oculta. Hecho el descubrimiento la conquista ibera
la experiencia cultural de los civilizadores y positivistas latinoamerica- en esta Amrica se empear en cubrir el mundo indgena, su cultura,
nos que soaron con hacer de esta Amrica otros Estados Unidos, Ingla- que era vista como obra del demonio. Los evangelizadores, por su par-
terra o Francia; con hacer de sus hombres sajones los "yankees del te, en su afn "humanista" tratarn de mostrar la semejanza que guarda
sur". Intento intil, pues los mismos grandes imperios se opondrn a este mundo indgena con el de la cruz que ellos aportan. La cultura
la posibilidad de que otras naciones y hombres se les igualen y les ibero-cristiana es sobrepuesta a la cultura indgena con que se en- _ .
disputen la hegemona impuesta a sus empeosos imitadores. Pronto cueritra. -
se tomara clara conciencia de la nueva colonizacin y, con ello, de la Para librarse del mundo y cultura impuesta por el "descubrimiento"
necesidad de liberarse de ella, y la conquista espaolas, la generacin que sigue a la de los libertadores
Ser esta preocupacin frente a la doble toma de conciencia de la se empear en lo que llamar "emancipacin mental" de esta Arnri-
ap P e prs ranrp u l ap pOprun C l ap GrauarauOj
- uoo e f rs erod opeogxr 4
. UOi:) ;aruopoa r IC
e3srrii^
-lun ETUalne se w e op ouen ua anb pepreszanrrxn eI `peplsxan
T u ,rsazdxa Ouloa se;srn p ` E
^ ar grT i euard pepueurnq eun ap oa.reurprsxan^p ,^
ap w i p ^zai
`uarq o puprluapr a _r rrse?
so j gond op el E n lgrpnlaui anbune eido.rd ns argos srpnp ueual
anb
opu nui o e d e nisandelxn{ o easandojcos 'olsaridrnr uergoq Ieluapraan
arrb oln;pna e ' eariaa3xa od 0
O OH q iq q anb ap ntrxrdsa n3 uun opoeu
-or^Qu ap o sauoraiura J a 011 I 0) ET.Irtunse anb eagEg? -sou
Si
PRIMERA PARTE
V
VNYDI^TEIWVONLLE I
VDQflJOij H rI aa SVJI1Y1 L SVIDNH?1 ^-id
24 JAIME JARAMILLO CRIBE
FRECUENCIAS TEMTICAS DE LA HISTORIOGRAFA LATINOAMERICANA 25
anb ap 'oua1uouaJ omsrus je aluax j oivazuue5 ap osea ja ua oulaa upis uzno5 op oulnbaej arneiap -rod epj2p!p soupjj."jq w1 urrraop
-rtjauoa ej asxe;rna apond ou anb sajeraea seiauaraq 'oraedsa 'elnuen- ap upi? o3 ej f q 3xoxp xaneya sin-I ap oarx p ezuJ9no aa etIo;srr
saleinjeu saropEJ soj e osad o;uei apaauoa .to;.nn ja 'sojjrpnea sol ap ej p red sajejuauinaop ap saraos sej 'aL1cfl se.zep, fl qnj ap soursn4ad
eiauaoxauia ej aagos ua Etaelaowap el ap oseaeij [a aagos soli4 3 srruv ap sauauznrnn Zg ouzoa '[euo;aeu erro;sn{ ej e.zed sojuaui
E^ni1aju; as xue-I eljruajl opuena 'o cequia ur5 'seauolsrrr sapepijeax -naop ap senrsazns sauoiaaainasolopua L npord 'nuo;sr .j ej ap sueauaule
fc sol ap sajesnEa sozuaulaja ouloa o ) up;srq o..uauzow fc ex z ourzej seiuxapeae sej fc solnlr;.sui sol 's,peprs-Ianrun sej '4gI e saxoua;
orpaur , ap Epeul ej uozernoz soueauauxE se;srnr;{sod sasopeuo;srq sol -sod soue sol ua 'operugeij ueq uoraaa.zip eursnn ej ua julpunur wan2
uarnb ap `aure j aidoid ja ua omoo onzzqule fc o2e ue; [a uo sa ,orptu epur^as ej e saaaua;ue sepl ap si ua ejun eijnJ ouo;srq ej ap
o;daauoa cap oajdura ns anb f sajge raptsuoa uos oaisrj otpauz jap ent;ea u 9 ranUlao3 ej ua etauan jJ ui enrsraap Ut ap `saxrv souang ap peprsaan
-trdxa pepijiq!sod ej a.Igos sauor]Eiiaeti sns anb ouejozauan .Ioperao;srq run ej ap seauaq;s!H sauorau2r; 5 anuI ap o;n;itsuI Iap sojnd;aslp sns e
jap op pauaq ua as.naap aqa j , .oipaw ja aod e;sandwi 'ir 9 oarsdorsg rueu rne}J olpu.x iod eptasedurr eu2rsuoa el ano sonrg3ae soj E 'supeu.
e[ a;ue o;ajdru.oa .iod aaa.Iedesop aure ,I, ap eixoa; ej ap opeln;sod ja -ud sa;uan3 sel e xI Eu;;ua^ I C ear-Io;srq eianasa enano , ej ap so.lopep
urt2as sa.ipeuz sexex sal; se ap Eaifijoatsd eiaua.Iaq E-j -oa2au jap fc -unJ sol ap aun 'ouana-, opaear egeuui e ugtoejuaulnaop ns a;uaurern
oipai Iap 'o3uejq jap elaaaul Ej ap ope;jnsa.I ja auzaa oiauEjj o.1 1 sonu -a id op e;o e .Iagerj urs ojgand un ap eruozstq el .rrq -' sa apand as aN
e a; uauJEai2o1oaisd aeiaprsuoa e some i nj rs .coila ane ii un soumW
-alaulog :elaile 'ouEjoxauan o.zaueIj odrr re eaed 'icjne om F nledez le euuoq el anb o
-sin ja o2an-j fl u p .,2a1u, a udtan?a.1 2s1Q ezgo ns ua eur irle 'xejnarl.ted e?s;srq ej e sa oluauInaop la anb eu,rrp orarlo gap 1euDIelu uorOEXEduioe uur
ua ojgand opo; e uexi-la;aeaeD anb o.iauaS opo; op serauapuDI sEj ap sopurien `oza;edez un er;osoj q ns sa apua.Idsap as ella ap anb jEap! ja
seapt Sul 'solur1sut so{ ua oaunja; fc o3FSil oipam jap Epuanj jtr El lesos a dpea;.sge o o7i.Iua2 oprlu rs la outoa 'euo s u j e sa esa 'azstna r soj anb
er2ojoarsd ej ap ,etroixe un efc sH - (616I) oaii jp.^^au4ap q U4 Uvsa
J olgrr
E,iiseid Euraol ej fc a;srn sor anb g uasa e ''uIrn ojuaivarnoul uaulud w t anb e
ns ua zue-I ejirua;lCA oueaxn -j oueIozauan xopeuo;srq ja iod epr2oae otusrueRao Te soynasnur sor anb oj f oueurni{ odrana Fe Etaua;sisuoa uep al
anb sosanq so[ anb oj uos soga :Erauasa ns anlrlsuoa ejpnbe ouioa et.0
era xx oj5rs ja aa Etnepo J aluauF;uoa jap sa-cope{ao;srq so;rara aa;ua
- srm etaue;sgns ns 'e r ejdolo.zd ns anb scu: ua (n;r;suoo '
a;uaweaipa.rd ue.12 ap xix ojfJrs jap peirui epunaas ej ua gzo2 `sEmvise ut a s
anb o.iauaa
xainbluna ap so;uaulnaop sol anb.rod '-ras ap uoze.I ej aep anb soluatu
seda;sa set ap alauir je our;uaa-ie ngane2 je opuejlurrse fc sopeigodsap -naop urs assrquasa apand ou es a 'anbilde as anb E Euo1s?r{ uta asirgi rasa
soraedsa sapuel sol ap ozanpoad un oix o p ireOlSaLTIEfIIIijeI ouJstfflpileD apand ou zrao;srq ej ap ngosu[r t ej orno a tse a-nb sa eun;iodo .Ind Tcpaaaaa
jap
ouMoua] la opueaiidxa opIm V J ns ua oluaruUCS ap sisal e7 sQUn;colgd son ojinai oaad ap las a;uE;sqa ou anb pepaan eun sa anb v7
s osoaapod oigand un eal.zu1EaasoN ap 0gD2q uerj anb sej e saxue[auzas
se-rgo aezrjeai e.red as.iezrue2zo ap zedeaui a eainbJ ue 'epeuapzosap e el :azgr eraap 'zado-J ppi ,d aluaatn egoprieduroa ns ip sauoram;ut se, E
Eun e aaaua;aad anb.Iod 'Irgpp ojgand un oaixyti; E exapzsuoa aS 'oupej opunatjdaT je ;uarnauoa jeuoraeu euo srq ej aiqos saigrsnejd sauoraez
o oaruedsrq ja : jurani ua2uo ns e Eacgie ej pepUroLlaJui a pepzjrgap -rje.lauaa opueasnq fc eeusaua-mn Erlojsiq ej ap op:;uas jap sauoraeiaxd
e1SE ' ,aUUON Tap osojoj , oso-lapod re azua.ij .Iorzajui a jrgpp a;uars aa}ur sej dme opue;ualur aluaule;.rara 'erauapual es a ap sont;u;uasaadas
as eaz enui;uoa-- oarx?J J -exuTrJuoasap ej oarx ua aun as 'tr8l op ouioa osxeuio3 uet.ipod 'jzseag ua naxgy ap oue.rlsrde) 'varxay ua e;aa
ellan2 ej op OApous uo3 `ouearxaru o;uatruesuad iap s auo taz rax suj ouzoa -Iegzeaj jrq soj 'ajuj uo eues' soaseg 'EUEJua2ay ua az;tyt ulola res
agrarad p anb oj e asopuuip.a.r n opjodoaZ aarp 'eaupwuouedsTH ua s ueino p ja;sn ,d eraap Duma 'aejgel sojxefap fc soluamnaop sal e
soptun sop e s g soj oiafgo uos anb ap untaexrurpe ap pn]uae ej y asaaua^.F opa;ua ja 'xn2nj .munid ug -esaauemj peprjepom ns uo azuaru
-a uo Cesoj aein3i ed ugraaaatp es a uan2rs XX f XIX sojois soj ap saxopejmo src;
t -e sa;uel 2 ruiur a sauoloa iod sopnuuoJ sasred sanano sol ual3 ojj ap sauataexauaa sem wud set ap sear sojrj sauotadaauoo sej A opolpm
- aaesap ,aouaJut ns ap ti seueauaureoui;Ej seuoraeu sej ap solun;aojil ! ja anb e.raunuz ap 'edoxnq ua ouxsrAIItsod jap u9rieprlosuoa ej uoa ap
SO l ap sauoiaearjdxa mina ti sajetaos 'sajexn;jna 'so m1jod s0 4 uaru 1rn -pulo eueauaui p ourtej auauueIdord e 1 ;n1 ouo]s q el ap u9peuLzo3 ej
-or:a soj ap seni;E;aadia;u r sawwia ouaoa sopeldope uo.aanJ eze.r r{ euirja
afesred `euarj, eua;srq ej ap sajesnea saro;oej sol e ataijax as opoiaad
pisa ap erjex&atuoxstij ej ua ejstni;rsod elauanjJur e ap o;oadse OJO SV9LIYW31 S IJNTdR3Md A SaNOI^t'LNtU JO 5YN lrTV
tz VN"IUaiyvONII.V-i V dY OIHOLSIH Vi 3e SdaIJ.yW .L sviaNaf D d ElanrR OTIIWVd'r 3NIVC 9Z
FRECUENCIAS TEMTICAS AE LA HISTORIOGRAIIA LATINOAMERICANA 29
28 JAIME JARAMILLO I.RIBE 1 En las ltimas dcadas la escuela francesa de los Anales y ms re-
ir
cientemente de la Nueva historia econmica norteamericana influyen en
sus explicaciones se sitan dentro del ms puro naturalismo positi- la historiografa latinoamericana- Bajo los nuevos estmulos se han
vista. iniciado estudios econmicos, sociales y demogrficos cuantitativos y
El influjo de los positivistas ha sido tan profundo en la historiogra- se han renovado la historia agraria y la historia de las culturas. Se
fa latinoamericana de las generaciones anteriores a 1950, que hasta en destacan en esta direccin los trabajos adelantados por investigadores
un historiador tan discreto y de tanto sentido crtico como el peruano de El Colegio de Mxico: Enrique Florescano (Precios del maz y crisis
Jorge Basadre se encuentran sus huellas. En el estudio preliminar a agrcola, 1959). Jan Bazant (Los bienes de la Iglesia en Mxico, 1971)
su Historia de la Repblica del P r,' al plantearse el reiterado tema Moiss Gonzlez Navarro (Raza y tierra, 1970) , Luis Gonzlez (Pueblo
del contraste entre la evolucin histrica de las dos Amricas, la latina en vilo, 1969) , Mara del Carmen Velquez (Establecimiento y partida
y la sajona, sin ignorar la influencia de los factores especficamente del septentrin de Nueva Espaa, 1974) , Bernardo Garca Martnez (EI
histricos y sociales, Basadre atribuye especial fuerza explicativa a los marquesado del Valle, 1969) , Josefina Vsquez (Nacionalismo y edu-
aspectos geogrficos de las dos Amricas: cacin en Mxico, 1970) , Romeo Flrez Caballero (La contrarrevolu-
"La distancia es un factor silencioso que ha impuesto su huella sobre cin en la Independencia, 1969) ."
el destino de Amrica dice a propsito de las divisiones administra- Los sectores de la historiografa latinoamericana del presente siglo
tivas hispanoamericanas. Los Andes han sido un factor de aislamiento que quizs se han enriquecido mayormente son la historia econmica
y dispersin. Falt en el sur una frontera abierta y unificada, que ca- y la historia de las idea/En Argentina, Emilio Coni estudia las reld-
nalizara el esfuerzo de la poblacin y absorbiera al inmigrante, como `Ioes entre agricultura y ganadera en la provincia de Cuyo y analiza
la hubo en los Estados Unidos, En Amrica sajona el proceso de expan- el papel del gaucho en lo que l llama la civilizacin del cuero. Ral
sin hacia el oeste incorpora vastas regiones y crea nuevos centros de Scalabrini Ortiz analiza la influencia de los ferrocarriles y del capital
riqueza con resultados evidentemente unitivos. Al aventurero inescru- britnico en la economa y la poltica argentinas, Ricardo M. Ortiz en
puloso y al cazador y comprador de pieles ladino, sigue el colono pa- su Historia de la economa argentina, empleando las categoras marxis-
cfico e industrioso. Hubo algo ms para establecer el contraste: los tas, construye un cuadro del desarrollo econmico argentino desde me-
Estados Unidos estn colocados en su mayor parte en la zona templada, diados del siglo xix hasta la gran depresin, don minuciosos estudios
y
Sur Amrica en la tropical con fuertes lluvias, calor agobiante y selvas sobre los puertos, los ferrocarriles la industria frigorfica. Ms re-
que hacen impenetrable su territorio." cientemente, Tulio Halpern Donghi, Germn Tjarks, Adolfo Dorfznan,
En los aos que siguieron a la primera guerra mundial y a la Revo- Horacio Giberti, Sergio Bag y Aldo Ferrer han enriquecido la historio-
lucin rusa de 1917, aparecen en Amrica Latina los primeros histo- grafa rioplatense con investigaciones sobre la ganadera, el comercio, la
riadores de inspiracin marxista y los primeros intentos de aplicar el agricultura y la vida social .0
mtodo y las categoras histricas del materialismo histrico a la in- En Mxico se destacan los estudios de Jess Silva Herzog sobre cierto
terpretacin de la historia latinoamericana. En esta direccin los pio- pensamiento econmico y sobre la obra agraria de la revolucin; los
neros fueron los marxistas argentinos, mexicanos y brasileos, Rodolfo de Lobato Lpez sobre el crdito y la banca; Francisco Caldern escribe
Puiggrs y Jorge Abelardo Ramos inician la visin marxista de la his- la historia econmica del porfirismo y Luis Chvez Orozco publica su
toria argentina; Cayo Prado, Jr., Nelson Werneck Sodr, Leoncio Bas- coleccin de documentos para la historia de la agricultura, el crdito
baum y Edgar Carone inician los estudios de la historia econmica, y la industria mexicana.13
poltica y social del Brasil; Alfonso Teja Zabre, Luis Chvez Orozco y En el Per, Guillermo Lohman Villena ha renovado los estudios colo-
Jos Mancisidor escriben la historia de Mxico y la Revolucin mexica- niales sobre la burocracia, la minera y la cultura con obras como Las
na. Federico Brito Figueroa en Venezuela y Luis Vitale en Chile han minas de HuancaveIica en Ios siglos XVI y XVII (1945), El arte dra-
aplicado su metodologa a la historia nacional de sus respectivos pa- mtico durante eI virreinato (1945), El corregidor de indios bajo los Aus-
ses. Por su indirecto, pero profundo influjo sobre el pensamiento latino-
americano, debe mencionarse aqu la obra de Jos Carlos Maritegui,
sobre todo la influencia que tuvo, y contina teniendo, su libro Siete i 1 Sobre la historiografa mexicana, vase Robert Potash, "Historiografa del
Mxico independiente", en Revista de Historia Mexicana, nm. 39, vot. x, enero-
ensayos de interpretacin a la realidad peruana, publicado en Lima marco de 1961.
en 1929. ' a Va, e Rmulo Carpia, Historia crtica de la historiografa argentina, Buenas
Aires, 1940; Horacio Cuccorese, Historia crtica de la historiografa socio-econ6-
a
Manuel Caballero y otros, op. cit., pp. 32 ss. mica argentina del siglo XX, La Plata, 1975; Miguel Angel Scena, Los que escri-
a
Jorge Basadre, Historia de la Repblica del Per, vol. i, Lima. 1949, pp. 21-22. t!Leron nuestra historia, Buenos Aires, 1976.
13
10
Sobre la influencia de Maritegui en el pensamiento peruano, vase Alberto Vase Robert Potash, op- cif.
Tatuo. Amauta y su influencia, Lima, I960; Armando Eacan, Biografa de Jos
Carlos Maridtegui, Lima, 1965,
-odtur-) aisa ua sauup -uoa euozs eIIaTI rurajgosd a azuapua , ., 'rneq^iag onelsnj : L6I ' o p ne d ot5 '6 'umu
-c2psanu 1 sq ap [ f
l Pae opresa ap aauereq un oaiq as 'cuo1siq ni ap eueiozaaan so p s sotpr j s ,r ap vjsrray ua seaS op euoIsu su oluawugonuasapqns
e?uiapsy el H 9d i iap seapl sE] ap -euo 1 s1H ap ?!U13 la 'sOBaileo oln W o1 oia es?aaj' 1p y, 'aone ouzsuii tap ' g L61 ap onmf 'opTed oeS '(9) EZ ' T oA 'azriilnj
ap
soueauarusouniE-j soEpn;sa ap os;uag gap stsrazds:te sol ofnq '9L6I acal a?-j ua' z raitseTq E<;e ounrsrq el ap euorsrq eun e^ed `ede -j lesea r ap
aa swereZ) ua JJuae seapi se ap euo;s[Z U a sa adYa ap ugiurraa el ug o; oisago sof 'SL6I ' o i ne d oes 'WWYi R awgag ua ean la naiaEniena ap enue7
q dd -ual -soue p, souruln sol ap Ejje3UT10;51H elopy Qw ,rarn^ so^xej
5$ '4961 'sal
-od'N 'Inxxr oue 'Tunrlarr a3uo7S vtssnay ua ',1(fl J eauaIuy siiap Eauesodmal 'SS-L 'dd 9L61 `1 I U ap
r?Ditglv , pvp7sla uufi nI ap eisrnaj ua 'alrgj ap saiurguoaa sr otaoisgl , 'soq
o pmA OPIPS - dd '
ap uoisn3 eI A ' (sn2n?aod 'otpui oi2au) afeztlsauu ap osaaosd la 'euu'A - {tSI ' 6961 '?lo2oH 'I -umu 'nrqueofo3 ap Imek VN IVPrsia,lrun
nt ap ln.inllfl) pwv3tntuj ap uoia3alla aI ap nzsinau Ua ',1CigTnoio ua soauglsni
eaga uip iod epuivasaadw Eisp pIsod r2 2 oioiaos eI ap sisal ser exjuoa soipnlsa so-I,, 'opW opuEiao aS.^of ' T -dd 'aarxa
nma 'Hau 'val.L?ruy
'opuellexa 'Oualrsujq alsapiou Iap Ieruoroa peparaos el ap u9r 3 euUoJ ap zq o1s7 ap s inaj ua 'ruad ap E?3e-1 ^ouuo 1 sni a 11051
H, `oane . L ouagIV +^
eI ap A euersnI uraezruoioa eI ap u;aeiaidtaiur Irjns A Feutlrao un
orp '61 ua zan eiauipd iod opeagqnd 'vprruas a apua nsn, oagrl ns q^ alonaQ
osaurrad la uoisa;oad ap ololodosjuv 'Itserg ap ea r srt uoiae;aldlal [anrd uen f & jne
q -na
S one Isn
O 'auopPO atuoaud uenr `eule^
-ut eI elud erauaaapa.I ap sotaesaaau solund so[egeal sosa ap uaaeq anb ueaRzsap as 'Aen2ru ap lelaos rersoisiq eI u sauorvnquluoa sns .iod
soaaioiap sonanu seinilna sel ap A sapepalaos sel ap upolsTq ele opep oluanuesuad ap eaurj uzslui eI ap c nuap ut4 uE[ rup c-I eauutt ae;uas
unq seago sns 'epueloH ap anbaena C aiai3 e oxuuna uH 'uoraenjrs -axd apand oq anb EJnzlna eI A peparaos ej ap soarjijnar a ap sauopei
eulsanu apsap e sin opi;uas aaarnbpe os et roislq el anbsod 'a;uas -aua2 saauelipq seur sej ap eun rsu.i e opup ue anb saiopegrlsanur
-a.rd ja apsap epelaa talur 'entsua rdwoa euoIszq e un ap aoAJ ua A eJrp ap sruz ieua;uaa un A ruuel ornezop 'enesquue eprly 'iazauo;m 'S
-n.r.a A nisinr?Isod tpoisiq el e u uoa epunuo.rd as u uixo 0 ' (6561) Vu?3 Ian rw ' be opeiia aas apand upigLuei euua2ld ua 'xaJJad op jy 'ol;ai
jn
-ucv ap ur.ivanuz t' I (Ts61) naz.^u4V ap oluazuuugnasap ap rrap: P7 -e3 OZtI3 'opt In ,d osla3 'auo-re- xe2pIl 'o?sne3 suog 'omaluoW eurax
s^eago seprrnastp A sepraouoa sop sns uE[ 'epueloH ap anbieng oi2iag --DI seiSnOQ 'fa-I saunN top 'zonran0 ap segur' Ora ,osopJu
arAaa j oiaagir j souairsniq sol ap eT o Lreuuo0 Q opunuipa ouearxaui opueuaad 'sapueuaa ,d usaro13 oulo o sulsimouoaa -1 so2o 1 o}?IQd 'sogoi
I ap eI ouioa salenpinrpun sauorarsod saleur2 u o aluaraa-1 eueauauseouz;el -9taos 'sollniodoziue aod unqulei ours saroperra^strj iod osos pu Eaul
etJea2OT.ro1siq eI ua opeije; eu Oil 'seranasa A serouapual se ap 2lledF -sir{ enl;aadsaad eun apsap sopuzileuu sierua4 opas uetr ouapsurq o;raafa
e1 'erquioioj ua olltuae.IL f au le f
i ap .relrlruz eznr3n-r^sa `nZ>IMQuoaa epuapuadap 'pnirnelasa `otusiuelsaiu
oduzeap rarnef 'saaeuauijo3 ueuua0 `eugloyq op-nua0 ap :nDixoW ua tiraos orqulea 'u 9 pea1Iui :S%r ap szsua eI d61 ua uraearo ns apsap
o.IOTI1A slnTE 'u 0 xauzle5 opueuaad 'se2al1 A opxeiagy 'uaz opjodoal ap sauoraeuxzojsunx? sns A o/QN opeisH la :seura3 ap euie2 eridule eun
'EjonzauaA ua eiaiaaniI o^urd setl3 A u uoW ouLIalr 1 n0 'seuzcQ eraaaej .nagna aiatnb opouad aisa ap uuailsuiq Eel ouo;slrl upo pau
nraurraj ap :Vureurd ua aalog airneat ap 'rua ,j la ua Apuog nezeles aaM uosION A agpin2ef orjg 'optpn3 oslaa `uasuomts o iagod lisuag
olsrr nr^ A epusano 9J oaspuraj ap :euriva2av ua Jio'! supuy o.inn.ry j ap oarruouoaa olioalesap la uexijeue `'.rr 'opcid OTTJ ouzaa S ISDOECur
A EiainZ anbzlud 'seu'A prne0 'gzaqura^+^, opo2ai0 ap sear3y,zjououu sauoranqu?uoa su ap al.iedy 'Ietpunuz enanW u punas eI t salo ua;
o ssanu .zoued si g o uoa souu souii;In sol ua opzaanbuua eq as ,,ouea -sod sopuap su ua souairsn.iq Tesos A eaiuzpuoaa euolsrq ap solpnusa
-uaule oluaiulesuad ,, ap euolsIq el 'oz-ranjsa aisa ap ua g reu.I Iy 'Irs^rg sol opas ucq ' r i ma j pnnijduie ns aod 'saluu iodurt aluaurxelnar ed
la argos eisoj zru j oeo f 'oarx ua saletoos seapi sei a.Igos oivasa .i euarrga IeaTu
eq 'eg1V Jolar nunaieatunourinj vgaa.^ap vI ap oau jod aluatwusuad ep!A e{ A pn#rnepsa eI 'opeueles ap uaun i la 'uuauruz eI `ofuge.r? ap
IS aigos oAesua ns utqulel aeuorauaur anb eq uatnb ap Xx a7Sts erio1srq eI e sauoioeaiode salgesaptsuoa ogaaq uuq aup- uzC3 aa u
ap nu:Iua24n pnpaiaos nj ua s'napI seI aagos oxauiog srn-I ?sor `.1 TAi! -e ouunl ua o2ellues ap earlpzra peprs.raMu fl eI ua sopeu-uoj saiopeii
-og argos 1 AODUh1 ,d ouua;jm0 io.er^nun oTuanwasuad la azgos oup -o;siq sauaApf ap odnin la Z sogoIrIli orjraS 'esn2uo0 oi.Ieyk 'ojejiay^
-.I v oinuy ap su.igo aAnjaui anb 'e!Jois!H a ei3E.i2oa0 ap oueaLiauruuud opueoj eres o-Ieniy afr 3 u-d -saieuaulloj uuuzja0 op (orLI-; t) Ie1u
4
oinwrwsul i ap seapl sej ap euoxsq - ap i!uioD la aod sopeailgnd sauaui - apoa odo uj ap u tuouoaa A pepataos aagos soipnysa sol A (oEs;-opI)
nlon soI itt u sap as Iena la ua aaueieq o J aJ raTUJ un eA eluasaad seapt mquwo oa ua up1,99azo.id AC ; ijsnpu ,I aigos zanbz'?A uuzdsO sin'j ap eago
v
)! s,I ap uuo4stq enanu eI 'saleuorarpeil seurai A sauoradaauoa suj .iu ladns ti eiquiolo3 ira :CosanOla olttg oauapa ap sopeuorauaul sofegz; soj A
xelua;ut Iy euiouoTny peprslanrun eI apsap taz oprodoa- j aod epenu (9t,6J) ejanzauaA ap (Ietuoloa) ejmouooa ej argos seue3 ellarv opIEflp
--UJIci 'oarx^W ap or2ojoj IU ua soe0 Dsor Iouedsa ojospj ap a]uaanp ap ezgo eI uea'u sap as janzauan u- 'sou enuad soivarulesuad A suinijna
eugo Y opol a.rgos sezae.zo uraErpe^J! ap oaoj ns oap ua oprual e^{ sel ap soiaadse sopetuen Anua ap o;uarwraouoa la k ursaloI el ap etwouoaa
anb 'seap{ seI ap erxo;sir{ o jun}3ala]ui euolsiq eI sepeap sunrr suj ua eI 'oueniad oaliiad la 'seol1insaf su mad sepualaeq sei ap tuoisrq eI
aprun Eq as tersos A 12ai woudaa u iJo srq ti ap oljoa.Iesap otIduze Id e opmgtujuoa eq 'sjuiIouour senisaans ua 'eiaae olged A
(L96J) SV
I VNV:Ma31VDNILWI Vj3 OR[aiSIH ri 3a SYJ11'W L SVIZMEI M 1. MILI OTIIlk"avr 1YIvr
AFA
LATINDAStERICANA 33
32 JAIME JARAMILLO URIBE FRECUENCIAS TEMTICAS DE LA i[ISTORIOGR
razas que ha producido la llamada democracia racial del Brasil. Rei- Atrados por el desarrollo impresionante que comenzaban a tener
vindicador del aporte africano a las culturas latinoamericanas, apologista los Estados Unidos y por la descripcin que de sus instituciones haba
de la obra colonizadora ibrica y fino observador de los ms secretos hecho Tocqueville en su libro La democracia en Amrica, e influidos
elementos de las culturas, la obra de Freyre, aunque considerada esencial por la historiografa de ciertos liberales europeos adversa a la gestin
en la moderna historiografa brasilea, ha sido sin embargo duramente de Espaa en Amrica, para los antihispanistas latinoamericanos la C.
criticada por las ltimas generaciones de socilogos e historiadores que interpretacin del pasado tom la forma de un anlisis comparativo:
consideran su interpretacin de la historia nacional demasiado romn- la "sajona" en el norte; la "latina
En contraste con Francia y Espaa, e^^^^a el historia dor chilcno Die-
l r
tica y conservadora. Menos discutida la obra de Buarque de Holanda
y ensayos suyos como Races del Brasil (1936) y Visin del paraso go Barros Arana, "los ingleses comprendan de muy diversa manera el
(1969) se consideran verdaderos clsicos de la historiografa del Bra- gobierno de las colonias, y a la sombra de un rgimen liberal formaron
sil-'" pueblos poderosos y florecientes, de los que haba de nacer ms tarde
una gran nacin. Pata la colonizacin del sur, en cambio, primero
vinieron los aventureros heroicos de propia iniciativa. Despus vino
la burocracia. La espontaneidad de exploradores y soldados desapare-
HISPANISMO 1' ANTIHISPAWI514o ci completamente. Los colonos perdieron su individualidad y queda-
completa. Esta es la verdadera razn de
ron reducidos a la inaccin
la lentitud de los progresos de las colonias hispanoamericanas."
A las sucesivas generaciones de historiadores latinoamericanos ha co- En el mismo sentido se expresaron el argentino Juan Agustn Gar-
rrespondido no slo una determinada orientacin y formacin cientfi- ca, el venezolano Jos Gil Fortoul, el colombiano Jos Mara Samper
ca, sino tambin particulares problemas que aparecen como constantes o el mexicano Genaro Garca, para tomar como ejemplo slo algunos
en la obra de sus ms destacados representantes. A la generacin que
nombres.
hizo la gurra de la independencia y luego asisti a la organizacin de La conciencia cristiana basada en el honor, la fe, el amor, sufri una _
las nuevas naciones, le correspondi hacer el balance crtico de la obra interrupcin en Amrica. La Edad Media fue noble y fecunda. El colo-
cumplida por Espaa en Amrica y contribuir a establecer las institu- niaje fue una empresa de explot acin de tierras y hombres, deca Juan
ciones polticas y culturales para los nuevos estados. La ruptura con Agustn Garca en La ciudad i ndiarra.21
la metrpoli y el abandono de las viejas lealtades exiga para los ame- Para el historiador mexicano Genaro Garca, "la conquista de Am-
ricanos una explicacin y una justificacin ante s mismos y ante la rica fue obra de un pueblo brbaro y una cruzada diablica falseada
opinin mundial, y en ninguna parte, fuera de la historia, podan en- para contribuir a la apologa del conquistador, cuya nica verdad fue
contrarse una y otra. dicha por fray Bartolom de las Casas"." Respondiendo a las afirma-
Ante esta tarea, desde los orgenes de la historiografa republicana ciones del escritor francs Airnery de la Rochefoucauld sobre que la
oficial se produjeron dos corrientes de pensamiento bien delimitadas. guerra de independenc a americana haba sido una reaccin negativa
i
T
De un lado la integrada por los historiadores de formacin `iltistradi' , contra la obra civilizadora de Espaa, deca el venezolano Jos Gil
- -positivista y liberal; del otro la de los de tendencia "tradicionalista",
Fortoul:
ctdlica y conservadora. Hispanistas v antihispanists, partidarios y ad-
versarios de la leyendas negra compartieron el campo durante el siglo xcx La obra civilizadora de Espaa es un mito que no merece ser refutado. Es-
y las primeras dcadas de la presente centuria .'$ Para os primeros, no paa no ha comprendido nunca la diferencia radical entre colonizacin y
slo fue necesaria y justificada la "independencia"; se requera tambin conquista. Espaa fue un pueblo esencialmente conquistador; cuando venca
una ruptura con la tradicin de la cultura espaola y todos los valores a los indgenas, su preocupacin nica era explotarlos sometindolos a un
que ella significaba. Los del segundo grupo aceptaban la "independen- rgimen por tal modo autoritario que puede decirse que ella misma apre-
cia. Y ello explica por qu la guerra
cia", pero no la ruptura con las tradiciones hispnicas, cuyos valores sur el movimiento de Independen
consideraban como la sustancia de la nacionalidad. p, como lo deca separatista no fue slo la resultante de la insurreccin de la raza vencida
r
de la
el escritor e historiador colombiano del siglo xix Sergio Arboleda, se y de los mestizos, sino al propio tiempo, y sobre todo, el desperta
justificaba la independencia pero no la revolucin.'
desarrollo del antihispanismo en la historiografa colombiana del siglo xlx, vase
' Vase Carlos Guillermo Mota, op. cii., pp. 7 ss. XIX, Bogot, 1967.
'" Sobre los orgenes q dems aspectos nvolucradus en el problema de la "le- Jaime Jaramillo Uribe, El pensamiento colombiano en el siglo
11 Diego Barros Arana, Historia de Amrica,
Buenos Aires, 1962, pp. 233-236.
yenda negra", vase Rmulo 1). Carpa, Historie de la leyenda negra hispanoame- '
0.
ricana, Mad ri d, 1974. '-' Citado por Cuccorese, op. cit., p. 3
L= En Carpa, op. cit., p. 190
Sergio Arboleda, La Repblica en Amrica Espaola, Bogot, 1951. Sobre el
'Ti ' a W61 Pupeyj 'vazupds!H rraurud nI ap auoysrH 'esraaad sIse3 ex
tf I TT -dd tra do 'o;ruresg Oqufl awtr f ,t
ST `1}o2n nt ap 2n v7irsp?sa7 rnzaJr!H ';oox9 ag d 'S J )
pnu-uw sof ' 58T 'nEpues 'r 'Ton 'arrua ap n?zers .IH O1 7J3 ap au-f : 6I `rnvUad 2?D ?sol ua 17uo$ss1 a ap O daauoa 11 'xapu rU I OH D ' '1961
sazry sorfang m?oury ua uko,srr{ ap szrtarzis' puoq luj o&aLQ :111 do UO3'e' pR . 1 aarug9 s0Tze',e
b5 d '6t*I aP o.igrpao-oigmandas 'oomparS 'raxx oge `nauo y ua otuzmlsa lo JE2i0lal ap Qt 004 ra 'suu0J ap pepl euj ns Fza nueay sota<Cg
,, ualtya Wu9 1 stj eanisiouI eT ap o ( anbsoq anarg,, 'eu:oull oroiuy oaslaurid s.
ap joraua Vuoisrlq El u 101 00 l la rruodo onb so-edor soaod sor op oun
ap s UIOp>' `aluau Dg9solg opmsge Euag oidozd agio un urTipsuoo onb a;uauaesraa.J 'epep T der opis erzgeq 'edozng ap sopozrgrt{a solgond sol
,eoruuxeouedsrH a euEdsa E .rorzolxa opunur pp sogoat1 sol upuuuosaz uouoY;
uoo reu.1DITe op ou2!pur 'ope 4. oi orons 'a;uo.rou2it oigand un ouioo
ajuau wiLrjuod oros 'eI[o E.i uoz En onbung 'uzauanpirn ns o[eq ETourd eueds3 e ojgouodosur o epepurdsnp `raro uruearz erzn ouroo reiuoioa
-sa uomr U?iaop ep a;ueznp opy uuoj uq os sruerpu: a seuedsrq sear29Toap; uaun az ya eze uasa.rdaz ou anb arrr op er 1 0;stt1 Eun 'xix o s a u^
sa;uan; op aa;nu as opesed oidead ns un upezm.run esa 0191 ap uQranla^ :a^rgD ap 0500 e asopupyxuaa 'tu
-ag fl qpunw Tap el Gamo UYOIS1 4 a.nsanu ap erualsts Ta 'n=z eun npsap -taus orsruotd aopumn;sr q Top se-rgernd sa;uarn rs se, era epol e senrs
ouroo elduroiuva as apuop apsap 'uedsg ap Euo;s?H t; uoo Tezuoiflo eczo}srtj -uapxa asioolrq urupod 'srpuvinul sriv;mu 'anb oi uopuadaprn ap sarta s2
ET ap oprualuoa ogdme la iuza;ui ouodun ag EpmsgE so uflptq inur Ter o zorza;sod E sFArarsod JR ragt vino op oue +raaureour;er erjoi ou
-o1s!q iq ap BdE;? elarurad el un E1s1A ap o4und 2,92 n1uomuiop UO2 an
:anb ngeunrje auana7 opaeo
p
-r auapuadapuI ap uoranlona}I eurszur el e eunuagze nuo;srq ej e
i culsnpur el un 'Ebn;jn,LiE
asipo;ai ru 'soueor.rarue sasred sor ap ou^eorrgndaa ra oaruedstq opon eI E uau ! ur e T ua 'zaua;xa oroiauzoa Ta un :soIge' YnZr zr a sojgrsod ssu m
ad ja azlua e.rn;dru Eun saaarge;sa uozatptra]aid sauarnb nrlr au sET srpoz ofEq oijodouour Ta 'IEosrj oortuouooa oI u3 seor } 3020 ue a;uaur
lrauaa[arq aun ieruoloo opesed la ua uorazn oigs sauarnb e asopup uodp E;rage sauoan;r}sut E Elai'ns o2irgtua urs `pupTEn2 ap u?un z Ta ofeq
zrnrn E SEzlu sE;ut;stp seszalrp ap soluaurezruo sol zod epour;sap 'supr
:^ ear^o;srq pupzan ET ap urouapina eT >?p sou anb zan aun 'zan
-aptnud sasep se ap sazquznlsoa se ua Cl gaaqos
'
11 if o anf Ta ua ugroEdrsrp
TE; `souwluo:rua noxiciIJ el op oitn2,ro Ta ua a.z2ues Em;sanu so E,SnS 'senanu ap `peptsrpuour ap sojduzaa sol zod EPIMPA1ad 'Euur;suo anb s^eur "Eiqu
sauoratu ap sa 1oprpun3 sopaprnio sol op e1m2p pp oala1E a;ua;od la soun2 oai aluzW1101ouasa uioolgod ou[I uoi uuszadns E rf ows?;uur; la 'oinsuaa o
-uas sapupsan ouzoo sepe.IDesuoo sr'zr;uow op sapear;Es soidozd soiqurou sol 'ugrorsmbui Ei aod opEgoJlua rC seutnbzatu nuz sauotosoderd u eppnpaz
ap suozs nj eT ap a;uaigrurz Ta uE[ upisu>?dxa ap o;uatuzznouu olsa opol ap Epop nosap Eorlgnd uq!oana;sut Ei oloos nr ug saigoIoprsuoa sauorasodnzd
mona Ta peprieai ua so anb 'owiuuo oozq Ta 'Ioucdsa o'3ar.igrj pp i ley un ugtoouzoaoI sT a[grsodtur rsoo umroeq onb sapoprlouuroJ Irur op uoraarzl
- E do ouuEui pp sola;sa uznotl VI e2az2E-- zeas;sap oprpualaxd OH Eaarg -saa VI ofrq sosea SOIHI ua une .4 ;is azlua sEFUOioo seiusius SO e o Eueds
L' uOsEHm os OH 50u013E1 01 sol olunno un ` .I
ap auau. 5ou anb Eara;srr uoiuido eT ap sazopearjodououa sol iod epr2nu ouo xa opunui [e oviadsa3
q EpluoU2i uzapuei2 Eun ap m;ouxa ugisuazduioa El s;.svq opuE2al[ nlou uva SEiu0Zoo 0 0T ap uoisnpaai o oznsnep u-T
soUToU O sor ap uno Sozr;saur
sEu 02ipui sczEZ se[ ap opaidsop uoo
uds3 aaxltul; ?? aP o)SIH ns u ugtaanpox;uz eI ua ez[azad so j a aaYp- 'sigwolo3 un osaeoip7.1 uis C `ugraear;ru
-gis eun2 o ap soa . 1gnd soaiduu2 sol sopor opuodnoo (s:oleuaruoua3 sauotodao
Touedsa oT opol te soTusor sapepijeioaEd sil azgos Eusza;rj ugrarpE.r; ET
ap sauotaszturnip sil aagos osiuluunal oprn2osuoo reu Cxolne Ta] aan Tes -xa uoo) soadozno sojouodsa sol op Enrsnpaxa uniaeulusop O r `valjjjod nT u^
B eUreo
:eorau'V ua euedsR -rod epridu.rno e.igo Ei op aouereq a;uarn^ts
-uauaeourle >?Jnijna el ap oaruudsrq oprualuoa pp dsg op ,op la aaor4 andure5 'sns la un sarouedsa sor ap er ap ft a;uaur;uaa 1ap a;.rou la
-ezrjuro eago el ap uo op ua uozeuaraaeat sa;uaia p sairrue psap ua euaf esor &Ee u9 !surdx9 el ap .za;o .reo ra ar:urur.ta;ap omed noauigo9
saualnb 'ergtunioj ua 1oo.zj sof :arq ua aranosa ns a rng op apuno op uOJEUro; xix oj is ap saueotlaureourJoj sasopou o2str -
soZ
-5z3 aurte f :ruad la ua eat{oauOJJtg Sn-U0d Tpe'd o oan y enr-d q ap onb 'ugronxruoioa s r ;srnbuoa a1Tua uoroisodo.r;uoa el opuexitr;i
?Sop 'etrlO' ouizalimD azof 'Cut;uo.zy uo tgzeD 'a ojnui) uop ua srzed ua opeorfgnd `srauniquiojoa suo gnda.r snj ap jntaos upz3zpuo 3
xn3 oul1 a17rn J `EUa.S 'Q a;uaa!A 'auana7 op.rearj :oorxaW uo ezrazad nj < svozT;jod sauotarzjona.i sn/ a.igos aiCvsu ' oagr; ns uo '.zodwus rueW
solsng ugurerw sean~I 'opuertdure op r eq os egedsg op eou srtr utsrur jso j' oueigwotoo iopeuolsrq la Eqosoidxo os sa;unfaulzs souzuup} u
epuuWEll el .rezilcu H exed enuaadsiod E anb eprpaui e uzranJ opuuu>?2
opr eq 'eueoigqndax 1?sa el ap soursrtu sazor{Ii soj apsap zaprurt; Ellata 'sapepgqruotoeu saluaiaeu sal !Tod
uoo petaru; 'onb e;seundsfq ursLs p un eueoraauzeouxiej et;n ouo;srq -z;aur el a.r;ua soor;tiod sozul sol uasar;srxa sez;uaiur algrsodun Eza osa12
el ua sourea;uooua elsruedsrgpue a}ua uoo ej uoo o;undeaiuoo uJ -ojd opo; anb uoiarpuoiduroa anbsod ouis 'Eueds- op O n ja uoioipnass
,
Cz , sojalyda ap ,& sent;oanui ap sepeuEpue a{1eae3sap
Eraunpuadapul El op sazoperarui sol anb oT zod sonopsa sos9au sasgod sol
p
E etpur ezwZ ET e ioouo Eied a;uou ejiaio anj oN Egouturopaad Touodsa
ap an ua ' oi g o El ap opuo; ouEdsa uiaexrrrnro el ap ri euedsH ap oivaura1a Ta apunp sapopaioos ap 'u0pez q!A13 ET ogoaaap ap Eraua?ZUoo
$ V1 V0Id0WVONL.VZ tl^3^7iJ01dOi51H Y7 ni SVOI.i}WOI SYI3NEt130 4 HI?IR 8T7IY4YVr owrvr ^
1
3b JMMLE JA RiM 1. O URIBE
crtico (1919) , el caudillo es un fenmeno natural en las condiciones sada con su libro La poca de Rosas y su verdadero contenido hist-
sociales e histricas que prevalecieron y han prevalecido en los pases rico (1894) ; David Pea con su rehabilitacin de Facundo Quiroga, el
latinoamericanos despus de conseguida su independencia de Espaa. caudillo que sirvi a Sarmiento para simbolizar la barbarie, y Juan
Algo ms, el caudillismo ha sido en Amrica Latina un producto de la Alvarez con sus Estudios sobre las guerras civiles argentinas.
democracia. Los argumentos expuestos por el historiador venezolano La gran depresin de 1930 produce en Amrica Latina una nueva toma
y
en defensa de su tesis son de ndole histrica sociolgica. Los pri- de conciencia de sus problemas, de su dependencia econmica y poltica
meros se refieren a la personalizacin del poder que una tradicin con respecto a los Estados Unidos en unos casos, a Inglaterra en otros,
monrquica secular estableci en los pueblos de Amrica. El latinoame- como en el caso argentino. El nacionalismo es ahora el signo dominante
ricano de la sociedad colonial, como el espaol mismo, simboliz el en ciertos medios polticos y la historia, una vez ms, es la llamada la
poder del Estado en su rey y no en un cuerpo representativo como darle fundamentos. Dentro de este clima, para los historiadores refo--
el parlamento. Una vez producida la independencia, el latinoamericano mistas argentinos la figura de Rosas surge como el smbolo de las lti-
encarn esa vivencia en los caudillos de la Repblica: San Martn, Bo- chas por la soberana y los intereses de la nacin frente a las fuerzas
livar, Jurez, Porfirio Daz, Rosas, Garca Moreno, etctera. del imperialismo econmico v poltico. La obra de Carlos Ibarguren,
Los argumentos sociolgicos se apoyan en los factores geogrficos, Juan Manuel de Rosas, su vida, su drama, su tiempo (1930) marca un
sociales y raciales dominantes en los pases hispanoamericanos en el hito en la segunda etapa del revisionismo histrico argentino. En su
siglo xix. Una sociedad basada en la segregacin racial como la colo- obra y en la de Julio Irazusta, Rosas aparece como uno de los creadores
nial, heredada y no modificada en las primeras etapas de la Repblica, de la moderna Argentina, paladn de la unidad nacional y forjador de
no era la ms indicada para practicar el principio de la democracia la poltica exterior argentina de resistencia a las pretensiones de las
moderna. La clase dirigente de algunos paises latinoamericanos Va- potencias imperialistas, particularmente a las ambiciones de Francia
llenilla tiene en consideracin especialmente el caso venezolano, ante
el temor a una rebelin de las castas y ante la inexistencia de las bases e Inglaterra en el siglo xix.'
La historiografa acadmica y universitaria argentina tambin ha
de educacin v desarrollo social indispensables para la prctica del go- desempeado su papel en el revisionismo histrico. Desde la direccin
bierno civil y democrtico, prefirieron ponerse bajo la proteccin de es
los caudillos a pesar de que paradjicamente, en general, stos surgie- del Instituto de Investigacion Histricas de la Universidad de Buenos
Aires, Emilio Ravignani inicia la reaccin contra el "criterio de familia
ron en Amrica Latina del pueblo y no de las tradicionales oligarquas y el culto a las estatuas" en la reconstruccin de la historia argentina,
nacionales.3e dirigiendo la publicacin de una serie documental sobre Rosas y el
Pero han sido los historiadores argentinos los que mayor significa-
cin e importancia han dado al fenmeno del caudillismo" En este Beatriz 8och, Atilio Cornejo, julio Ira7usta, Manuel Lizondo Borda, Susana N.
3e Laureano Vallenilla Lanz, Cesarismo democrtico, 4' ed., Caracas, 1961. Tam-
de Molina.
se Vase Carlos Ibarguren, Juan Manuel de Rosas, su vida, su drama, su tiem-
bin Manuel Caballero y otros, El concepto de la historia en Laureano Vallenitia po, Buenos Aires, 1948; Julio Irazusta, Vida poltica de Juan Manuel de Rosas a
Lanz, Caracas, 1966.
3
travs de su correspondencia, Buenos Aires. 5 vols., 1953-1961. Examen crtico del
i Vase Encuesta sobre el caudillo, Cuadernos de Sociologa nni. 4. Buenos debate en Tulio Halperin Donghi, El revisionismo histrico argentino, Mxico,
Aires, Universidad Nacional de La Plata, 1966. Estudio dedicada al fenmeno del Siglo XXI, 1970. Tambin Miguel ngel Scena, op. cit.
caudillismo en la historia argentina, en que colaboran Hctor Domingo Arias,
- 56i `seae.^ti7 'ZuV7 VIl?u ss IL dd `'rra -do 'Vu77.7T,ow ni a W ]se 'qsm=od . d
H Jagn^I1r
- a II W A j ap QIdaauoa 11 'nan el ap utao;s.H ap uanasg 5I Zii 'dd '-jza -do euaas o,
a 'SS $ZZ 'd[i ' - jp do 'luuais eF
!mD ap
S '6# 63 a p a -r g n a ao -a.t q ui odas I1xx o e 'muazy nis^nai ua erra
oR1u y
-rqi ea 192sr1I e.ITZirua}r[ eI ap ofanbsoq a.^aag 'oruoruy oasiauead 'euzaug I 'aap1i2 ip ua asopuoiq.nn
aoa `ouJo!goj gap eauuanpe as 'telu or.Irl.Ind anT ap ed;na el ap aisnd
(opy r aaur w) tiL6rt 'seutd u 2 L58I ap upronlizsuoJ el ap sEisr[eaz oaod sE[nsnwa sel E .nnq
ui t 3 V auO.1O(J W dJuaa a.eal?,,mn mJU.t& e.:v).r1H 'orsago' sof 'sd iri pxwy aQ -!.riu ua uappu?oa sopEue.zr epJej i sugej 'soulna 'qs # o d - F uagoii
SL61 ' cir ld LI Z `XX a15zs ap nu?rua' aarp 'soioadse sogonw ua s uaRianlp nui opuarS ' (OZ6I) oaixpyy ap V071
Wu W nuoantaos m,n1 sayo ls?t( al ap a7 .4a15 H oiaeang 'assaxo5artz>
o2szrj zarrjana b7 ^ (Q6I) IEVZarr j ota ^J nj C 'prq
-
58 - 99 ' dd '9561 '
lh 'S ' Tx? u 'F
aatxa
pos w apvp.dan j ,7 ` (9Z61)
2ui^ cui^eod ap rlpina n j nisnzl ua na214azday vj ap upaavirarssa& vj
C m.EO7s?H ua 'aluasaad & npesed 'ooixaIN ua ouzsrua2ipuL, ' piu- se71Cj
'dd
` wol apsap aazx^yy ap uzsris? jj s i goL98I
sns ua opinar}-1 A sauing oosrn
'55-96 '6b6T uE d sopeu e r aa^ rj oprea nj sounaixauz soJopuuo}srq sol Ind LSSF
-siga `InJ20a9 ap acres-aauleued 0 U!Jsul `aatxay\ `LZ uznu 'pai ury ap
TiOMJ ap PJs14 J ua ',.itseag vu 9 'T sOTpnMU, '!fl "TA u'T!4 ea- '--D op u.orani suo j ul OJun eptulnse upp1sod uI as.zauai nr2pod 'urauapual
'L961 'non ` M. C12j 'sarua7 so.E/o t( vuVIO2auan nzs?x.Wur nas4oiso] Mso op oldmafa omog 'Sou1DUOutLGijlp sou0juloJ sol a Bt^EI^auI
y
'L96[ ' no -1 'S E rea -ap E[ ap o1uozuluuor 0 un3 la ouo+noj nuu o a[gzsnduir uu?aTaq e nTizuLn
'Vut la2asan b?/nrloiiojsiy nI op m.10L H '[-durva] uyumog `scwr(j T?.Ia.LI J AC uni E 1 Cl2LII t1.z;
ap so.zoiauj soidznlriva so[ 'urq ua 'sa[eool su nb.n 1n
696 `euo^s?H a ^gEa.2009 ap se[ ap 8az 1l 9 uooa u7JonJ el pTapiIEUOIaeu ni u Sopn.I2aaur o;uaulaxuara
oueaua ued o1nrtrsuI `oalx?IN ` un2n.n Iap al{nE^orEa siH 'urex;a ' OS ap.1 J { -rjns ou so ioEuoroos sodru.2 ap ntaua i srsgns el 'uia^
'bt61 'p t'pu x dsrH ni [ god el ap sesear
ap q fasuoa 'pLIp e `nuna? Eaxuvouod s?r D.ESau vpua.Cat nI ap .IJOM J ' sE^Idrzre s-2i ap soni1n 0 npo sopmru sofuq so[ '2[ouEdso narnbar:uouz upro
-Ipc e[ ap o2rr?.LI la 'seDLJrza sns uf$ag 'souna1Jaullax.IOu o sasaau,
'Ot6 sa
luuoron m suaa SOIdT o IILId
'sa.ty souang 'nuiva,5.en V /DJ,?O sOJsrr( nj ap na :tt.EJ ?2L OIs?H 'olntuoH `T dauJ sol snpeIsa sonanu so[ l.zud optldope Toquq
'b6I `sany souang 'nae.Eruy ap rn.o^si j ap salanis -7 'o2aIQ ,jouogi searlgndal slnanu sel ap saanplpun so op oizaroesap un anj `souna
- LV61 'tZ 'ulnu `nUOISrg o t'zj-I2oa9 ap -raaureoutinj sasopur.zolsIq sogonui an pulpepnra o4on E sauoianliuzr
ounauatlleurd a1nJnsul 'narxO j `nai eawy ap ouolsz fl ap szna f ua `rl 0 7 es rat I un oi l a ns 'sura i vau u1 red sLin[}E2oa.Iazd
-anzauan ua spaiaplsrq soipn]sa sol aigos salund,, 'oucW 'u rO JZ auaarag rsazd ouuargn 2 oulsrr rapo J_oulsile rluoo sauoraFSndeazuoaaman [epuap
siq ouzoa sox
b9-n 'dd auno sopadse sns ap iogrl opnIsa pp lorl.r.Io n[ UUloi.iauluouL lf nr3
t96[ 'Inxri auu 'saladEN 'rauny y II Va12OJE nlsMOf ua ` sur wJ MIJouIV
eS orza^srq el uo E.I;uanDuo os souEpneD so[ ap Etua] e 11U D1O0 ny^
ellop uaueaodulaluoa euols -Cjiau ruingood a azuapuaI ons}sng 'Inegkag
M 'e zi nb.rfj ap slzanbia ap uprarq[ue el X sopea2iura
'IS6i `EuOISM a eypI2
-O aJ ap out;auaulsucd oln^risul 'QOr ) 9IN opunpz onanN jap u J n o 2 osxt^ sof ap aiu> xradoana orusr[esaaniun osva l ^un la ae^o[dxa odns onb `uu
n j a.^gos sovsug uo 'euua od ear.Igistq rtauauodxa e7 'a2aor 'aapesea -afiseaq nraeuloidrp n l aod epep el[e1U eun omoa oropu arldh a '^c8j ua
asuasauuoq olppnua Iu osndop onb oiuorunnour la aagos saieuoraiper
-
9561 ! !H a EuJ2Oo 9 ap sauoioe oj( Iajur SE[ E 011 `, onanu un op
oueaiiaureurd oUn;Usal 'oata]y '.toprna ' Iap nzJV Ego? a J s?F,r r aeus1 'Ulo-Ueg 'svSof ap up7vi n7 oigtl ns
uoa '8161 ua ua?nb Vut7NPJ,cn VUoisiH
run ap IO^rrl `eso-I U!,eyq Visor
iopUruoistq la 0 pe0ojoa E 4 os nrouapuai ienanu uI ap o.Ijuao la u
sou
-r^uoaIe sa.Icjndod soIuatuzi A our sol op SDIlitod saIeapr sol op ugraeor3
vjiv oI' ni
i i snf auloa a}uataa euo^srr] el er0Er4 sopeioao3d sopearpurnraz uns
elza^e[^uY uno oivartue ua.I^ua ns '1prua1.xa earIIJod ns ap sauofauluoLzo
sel 'OUISitluoroeu ns 'ooriq od opu2o1 ns 'seso -a op pepiieuossod ej ap
oaafue.rxa 1Elyda soijrpnea sol op eu.ro le epni i s^eur zan nun 'ouilua2je oouglsrrq ouaszu
pp u9i3U1 ouad Ej croen eiouaae[dwoa uj uo a oursrpeuopuu ta 'ugtaeztu -olsinax [ap Etauapuo l,Iaa.Iai aun uEZn runa sslsrindod selsr j nuoia
-aapoui Ej uoo nuuuioz xed eI `aaiui ti000 osa 2 oid Fa uoa 2ar1ijdd E np nu sear4ilnd se13uapuai senanu sel il op llsruo.Iad u , m mono e^
St,fiI
-rimp el `ourluazIu ouisrsoi tap osE3 la Ua 0 1.100 `GapenD or.ioiarpnzLuoa e^-sa[uniaa[aluT so[ op 1aruojai el ti
1.a uO.Irp2ouu os onb 1.a Uu^aixaui npoisiq el op opouad op!laano.zluoa le aq?I E[j[E-I`3Ouo stn eI ap soiornf sol e aiuoij 'soJ[ipnno sol' ap ouaul
oso a.igos zni enanu opefoise aerq onb 'oazxyy ap mu0POiu 77U0 H -qua3 pp Eurxuaza e lriolstq el ap utsinaa er ap apeno
lo uelalduroa
el 1.a soprnpui `ojvljil4od 13 aigos su21HA otsoD IaruEQ ap souauiplon 'oarpgJaourap ouatuouaJ ouroo sn2IIsrd ap esuo op ns uaa agaruesng sin-1
so u sol asae2aa2e n?.Ipod ouUarxa4u osen la la 'EUt1 uat.r "V ap eauga so f (1961) roodp ns ( svso .j ua eq m
onbr ruEl '(0961) seso y
madrauoa Ej .t ouo siq el ua nlsa!JruUUI easiuoisina.r etauapual el y D af 7M )7 ap oa?lls?ri osa O o,Ed ns 1.a auana- apaear 1 'IE1apaj opouod
'sepearpur seurliq senEua sol ua opesa dxa o;uaturesuad E aanpas aI as ourIsnEJ ourrzro0 xod opuuasgo oprs erquq EA anb o1poq
!SS 'npour osxanrp ap uarq !s 'uaAn;t;suoa oi u 9 rquIu anb npipua;ua xas uarruesuad pp or1oaaesap jo os 'o7
upa sapnpundsip sa;.sanj 'sedeza sEJ.rara
er.ipod orlaaq ap ante o-iad 'aruaureai opu i uua; sopipuaaduroa unpanb eaEd opo7 a.rgos `xejEUas ap urJ e ' (egopso Z 'oatn0 ' r
o no
ou anb o;uar m esuad pp ojo Sap saa;o ap upua;srxa er xr euas ou ?JV) lO!Ia;ur Iap SEI ap el A (o.7rauer ap oty 'OapInaluoW7 ' eu1 y 'Irnb
-En0 'sax rd souana) solu 74T eA
ap a;uaruanuozur la 'o2.requ 1 a uls 'auap , rzur;e -I uz>upurv ap o;uajUI S .r-ru salelonj sol ua srzpnnlrs sapupnra sn I op
-uad uoisa.idxa ul osnlaul euE?isnl eari wy El Earucdsiq oauawV el esn;Ina El arrua sauaraesedurna i aaalgn;sa e opE&ap uel, as 'osnr3ul
onisnlaxa opouz ap uea2a;ui eI elpanbe anb oprpua;ua uq as onb ua op z; sPIJara ni rrrr iioiap ap peprrrg rsod e[ p a
-srsuoa Eq eur;e7 Eauusy ap o;uar um suad pp orlo.0 sap Iap eaiduioa AT ua U s ou sasop uad e soui- j
eaiu^xo a;uauza;uaraiJns uotsrn uun opuru ad eq ou anb olaadsu un anb exed ard uoaarp o uauzuarxoJsru opep ueu os srasaanxd sosa anb uo
eurz o) eI 'u^;s
na e I rp sa peilnalj!p sei opuaioouooaa opo; ap sisad
- nsiantp oI b ,EZr;saui eaiJouiy e.rhu
1o uri_I ar 1 a,1I 9 p ugiaeaw axu t tq e sapuadoid p ours 'prpiun ap suaos 1 sa op .re gerl e
seun 2 Ie ua algisrn reFar uoroeua rasrur aso e a saugr ax
-nTr seurJp g el s p CILIx; as oN sauar 6 seuzanbsa sopna ap o;uarunInoru orldruE I
- onb a e zenall er.ipod anb or{aaq 'saptpisza,u p sur ap oluanuiraouoasop Saferios snzn;
-0n o sns ap u?rqumi; ouloa ese. 'ez;r eau
-0n1450
la anb pep!lear eI e oua[u seas `o2xEqusa nrs 'cuas U P E N aluaui;uoo Z u^' Jul2alur anb soigand
pp ,pupiun,, ap soueuUAiloq saluapi sofarn sol ap ^u aeuax un UOD
sosxanrp sol ap Earzsr 2url A natu;o uoran
suoo eI ap 'r2xns uopua;axd
apJoje 'si1namIna souLTOJ sesaanrp sns ap eue;run A uarui2.zo ugrsrn eun anb sapEprsxantp sej .ze.raprsuoa ap .znfap uerspod as ou Epre EJ ap A
opunui pp sauoradaauoa se, ap eI ouzoa sale} 'sear
zezueale osndowd as 'o;uauzoui orcas ua `anb uuqu- Wrxoury ap oaupz e r o isosir seiso2
-oro seuxaro u souopuarua;e sourrzuasaxd oj
-oduraiuoa Ieniaala;ur o;uarrutnoru nrjduiu la legas e.iaipnd inb^ os e rs `ope l
ox;o xod
sauaraanpoxd A saJuauzoa sns ua Elxrn2as Iraijrp eaxe; sa op oulsraz orjox.zesop jo
ou eti anb sale; uoisua#xa eun A uauinion un opezueale eq nLrezis.rantun ua salgrszn 'sa rrdsip sEI i saunrxrna sa uE I qui
e O iJ9soj13 .ioget eI 'seip suz;sonu ug 'xx ol2is sej jeotldxa easap as zs E;uono ua a;uauleuesaaau soprua; xas papeQeq
pp opena sauzixd lap
-xed u a;uauaupe.ialaae opeaadns .gas r. -xezuamoa anb Iun2isap olu<<u.na anb '-a;a `aai7lod 'oot;s}tr2url 'oar2oIodoi uu 'oarruouoaa odr; op salo,
-a.ra ap ewexouud un ( a;a 'euegeH n7 'aJiaad `orrauel ap oil 'ooprnax -0e9 op cuas eun A
ap uapuadop ,A `eur;e7 earxruy ap ETdord exn;Ina eI
uoyy `saxiy snuang) sa;ue;aodUIZ soDUUsol!J sox;uaa sanan [1 ap enrsaans
op
p E pi ssani p pep?un el n seuafe uos ou eraoislq ns ua o;uaruresuad
uopp de Ej ap .Tusad E onn;uetu as 'XIX 0121?S la a;uranG - IAX oi2gs pp osa ex;sanui anb pEp!s.ranrp rC peprun el ' ESTA ap o;und
os a apsoQ
1r1aed e EPPuenaia-i ap so^IUI7pE D e 90AJUaZi ue?2sod u nxad la e o^Taaw
opunn3 'IIIAX 019,1 Iap sauIJ e odr; a;sa ap naiJasoi!J erTo;srq uun uied -auzeour;ei ootjosolr3 o;uaiu1Esuad iap earjtaadsa Anui Iuauxoa
op
sra;ur ap sauopanpoId uoaelzsou-r suuadn Itsn.zn A arru nnAru 'Eur; oareui Iap ox;uap asxeorJTjsnf apand a;uourelns anb 'pepIun eun ap sar
-ua2.rv 'is^ a;uauiIuoa pp sasled sol sopo; ua eiaue;xodun Inn2.t crup aerea saprpuajaad sol e a;uaJJ pupts.zanrp EJO uel Crin ap sa;.zode sol
salgl un;ui r SED uos IEn3 top n.z;uap nfZTduro3 aluaurCU
-ua; ou uruszui el anb soto uoaua `sapEprs.zaniun 59 ap opii-rns oarurpp
'i rae raaeuanb qmno upipua;ua etJ osnlrf eI ap erxo;sn{ E un xe; ra,uf I y ur, aaaIJO c iil cura; E;sa 'rinuz)uI;uoa aaueale ap eruaIgaxd9tqn ojloLlesap
quena ug
S ememn a cial2n utDU,rogela A uoisnosip ap osaooxd of3.ie l eA un E;uasa.zd
n Ceur s erni j na se a sa^uatnr,w agos SOUOo1fQcd el seajo a riu3 ' ,caes E
auaraax 's R tuape 'sa ou uora ednaoa rd e;sa ap Ezro;srq E
l -euro U3u
wd ua sxa;uz a 1 uaiaOJ3 ap seuia; op o;tmfuoa un uaAn;r;suoo
o uourtxsal solgand opeuiuiouap erg o i tagr}y AOIUQ anb seadosna ou ' e msun
sar ean;Ina sauoraipnz; saiva21A uex;uanauo as anb 59 ua sauOIaeu ua a; eayosop Earla1d ej ap soporu sol uaiquze3 ouraa tse `oiiozresap A y
3elea sns `ouea U aureour;El ooiJosolrJ ozuaruresuad Top ezapxn;eu sa a;
uajenmba erauasaad eran auai; ou en2nin A eurlua I.ry ap s alun;oalalut I
sa;rr se;xaio e q pezua;aexea eq anb urszdn j a open;uaae la 'isy soo
-i2 9 io 0 pr sosaaoad sol ua o;aalrp nw opom op uoioAn ur onb seuccu
-nq sapn;r;DE sE;.rala ap ecaua;srxa Ej xei soca algisod pAaia as 'opelgeq
souratr onb eI ap eaiu; uotan 4 r2suoa ellanbe uoo ugpulai ua 'srrfapV
E
E
SUUED.I0cOEUOUU 11 salexn;Ina
SCUOZ sesxanrp 5191 ap ozaadsas sa;uerxen uoa asseYn^ras eupod --sosaru 9IO2[ s iohv ONUI1v
queda excluido e] pensamiento nhuatl, quechua y otros, como asimis- dente. A fines del siglo XVIII comienzan a ser ledos dentro de la esco-
mo formas expresadas en lengua francesa, inglesa u holandesa, del lstica hispanolusitana, autores modernos franceses e ingleses que ms
Caribe, etc. La actual tendencia dentro de los estudios del pensamiento adelante, principalmente durante el siglo xix y parte del xx ejercern,
en Amrica Latina radica en la forma de considerar la complejidad de sobre todo los primeros, una influencia casi exclusiva. Este hecho ha
todos esos desarrollos dentro de sus respectivos contextos histricos y llevado a establecer necesariamente dentro de la historiografa filos-
culturales. fica una periodizacin que muestra una elevada homogeneidad.
El problema de "unidad y diversidad" del pensamiento de Amrica
Latina as entendido debe ser adems considerado teniendo en cuenta 2. La problemtica de la unidad, diversidad r extensin del pensamien-
la historia del pensamiento filosfico espaol y portugus, tanto en la to filosfico latinoamericano, tal como lo hemos presentado, exige la _
poca colonial (fines del siglo xv hasta las guerras de "independencia" comprensin de los modos en que ese pensamiento se ha desarrollado
que se suceden a lo largo de todo el siglo XIX) , como en su evolucin y del tipo caracterstico de pensador que ha ejercido la funcin filo-
posterior hasta nuestros das. Adems, sera interesante conocer la sfica. El "h'storicis o" con s us di versos matic es ha impulsado hacia
historia de las formas de pensamiento de otros pases que integran 'tina interpretacin de las id eas en relacin co n l o s diver so s contextos
Amrica Latina (Filipinas, antiguas posesiones portuguesas del frica, socia es v al a rMMon e la tradicional historia acadmica de la filo-no
Angola, Mozambique) y que comparten en mayor o menor grado aspec- soda; reducida porToneraTiist3ii3
g dc`ra evofuciri iiitrnsca de
tos similares derivados del proceso de la colonizacin hispnica y por- loss temas;. Por su parte, la sociologa del saber y la teora crtica
r tuguesa.
d e las ideologas, han venido a re oi-rar de diversa maneraueTTs aq
La tendencia a alcanzp rr una --visin -" to-t a l i-aadora"--encue ntra su jus- b tendencias historicistas. La naturaleza misma del pensamiento latino-
tifiC i n-=sbr^ fb 5i-se,...ccee_qu- has fa ct ores de unidad" m'- americano ha exigido por su parte una definicin de la nocin de 'pen-
presentativos para ciertas mentalidades_3ue oq^_^ s 4 ue recen as dos samiento" que se adecue a los modos histricos dados'. Por estas raro-.
pricpa^s7eizg^t s_ y
lias: cste lano^y po rt ugus, Nos rferi mos de nes, la historiografa i usica l atinoamerican a se ha ido Besa rollndo
moda concreto ala stfcin Sri que se encuentran los pases latino- dentro el cam o mas amplio de !a "hi ystor ia _de la s ideas", la filosofa
americanos respecto de pases que ejercen o han ejercido sobre ellos 1 implcita en el pensamiento e as eu tu as autctonas rgionales, como
r na dominacin conmica, poltica } cultural, Los problemas de " de- tambin la presente en las diversas formas del pensamiento poltico; - ?^
p endenci a inde endencF' " d uminacin-liberacion han dese mpen ado ecunhmico, etctera.
un papel determinante respec ts e r_m ,sIy uso de^petxsaminto El maestro espaol Jos Gaos seal como caracteres del "pensamien.
! i oso ico en t^o^ c ont inente s fen meno este^que n s1 to" latinoamericano la-..meditacin sobre objetos inmanentes, entendi-
-- _clara
incnte visa e durarte el siglo x[x, sino que^l s e .. siendo en_nuestros dos en relacin con una circunstancia concreta y expresados con un
td1
( r ese modo a las tradiciones filosficas hi span3Tusitanas qii j cierto estilo y mtodo filosficos.'_ Este tipo de pensamiento coincide
pudieron, en una poca determinada, constituir un factor de unidad, se con algo que ha sido mostrado en particular para el siglo xix latino-
busc agregar una circunstancia continental de va larga historia, deri- americano, a saber, la existencia de una literatura afilosofada'o de
vada de las relaciones de &pendencia de Amrica Latina respecto de una literatura especialmente cargada de t eas DDoming^Fstto Sar-
los imperios coloniales constituidos en los albores de la Edad Moderna miento,Jos Mart, Juan Bautista Alberdi, Andrs Bello, Francisco Bil-
y de los imperios neocoloniales posteriores, surgidos durante el si- bao', Miguel Antonio Caro, constituyen ejemplos de este modo de expre-
glo xix. En este sentido, la problemtica que muestran los diversos sin de pensamiento filosfico.
desarrollos del pensamiento de naciones como Hait, la Guayana in- En ]os albores del presente siglo y bajo ciertas influencias prisitivis-
glesa, Jamaica, Puerto Rico o Panam, por poner algunos ejemplos y tas, se comienza a abandonar el uso casi exclusivo de la forma deno-c)
ms all de sus diferencias lingsticas, no es extraa a la que, con minada por Gaes p mie o" y aparece lo que Ricaurte Soler ha
mayores desarrollos y tecnicismo filosfico respecto de algunos de esos llamado "formas teorticas".' >En
1927, el filsofo argentino Alejandro
pases, puede estudiarse en Buenos Aires, So Paulo o Bogot. En Korn denunci precisamente este paso de una forma a otra: 'La filoso-
efecto, para algunos pensadores como Augusto Salazar Bondy, hay una fa abstracta slo nos inspira --deca un mediano inters. Con el
serie de factores bsicos que actan de modo constante y con fuerte mayor calor en cambio, discutimos sus consecuencias sociales, peda-
efecto en la orientacin sociocultural, que hacen que la unidad sea mayor ggicas, econmicas o polticas. No concebirnos a la filosofa sino como
que la diversidad en todo el continentes ' -'
Si tenemos- en cuenta las mfluel c as fi oso( rec4b idas tambin `Jos Gaos, El pensamiento hispanoamericano, Mxico, El Colegin de Mxico,
se 1914, p. 11.
ponen de manifiesto, frente a 4iferencias nacionales y en algunos casos Nacional, 1959,
Ricaurte Soler, E'l posi t i v'i'smo argentino, Panam, I mprenta
zonales respecto de la recepcin de las mismas, formas de unidad evi- pgina 17.
d I
oI' ' ^ 55GI `xruogq sauoiaip
'oaLeay^ Uxyy ua 7Joojr! L'7 'c op2odo-;
TKI -dd Ira -pa oun aur^vundsn r soez sv; ?tia eiJOIipH '5I11rd souzng 'Oaxcaruy ua o Osal!j nI uJgns osan}r Saas m ursd e^
d
5Z " 'LS6I ' +,urvuaa3 t1tu n3 ap opuod dd LL '6t'61 'P L v i3 [tuvtisp3
'oazx?w 'Irma ja ua snapr SVI ap TJolsr: VZUI ap a_ogsg ' USO 3 U
j O Of ;i' snuafg ' -d 'svialdwoa s-lgo ira ' , .r urjuale er;osof Pp ' 1U0, 0 peref3W
u9r^sona el e openall e4I euLllZ nar1 0my
. op einuapuadap ap ugioeniis
esa ap ope1B la ezaleznleu E1 ap -laae uorsn:Zsip e 'apT d ns aoa . . nr iep as sn.2nn.rod nc reuFr ro n^lsrdsa pap erzuanaasuna Quina ^rsesg
QI -elouapuadop ap rUaaua2 uopcnj!s euro alue UTsa:ldsa1 Eun er_nnlrlsuoa la ua anb oursrlEaz un eupuano rd eataq! uraua I3q r' aQ -sepanbsnq
`oadorna aaqus olaxo iod epe ogela tiijosorr3 el ap peivaurrtrjsuc osn un' seasa _ap o l ;uap sop nsrp ua serua2 sol op oun 'sai;n azlua 'nprs
-e ajs e openall e4I anb ouealxa uz oi iopes uad Ia^ oar^sr :alaEae a ELI ,UZ11saui Ui3U3lDuo 3 El ap 110053113 8] S;uol2ai suun2je ua gnuo.i
ouzo o iquuas opraaa e1I caz anb onr talas oailoradjSI
e FIaEIiIL CLj3YId -ai.ne SU sr ra13z? rea sejou optiins aq as anb 0 e 'seuU;rsnr sealued
1
_so la `rs\ Eaug;stq uomen;is 1zl.I 3 Uao Eun L, U4SfldS1 eun Utft sum -szq salelnljn_ saarea ap uUFJEnuap anb sa.ialae rea ap eiauas3Jd el opez
anbsod op`s eq_ soat2o s o3r iod siizjgid Vid a arep euas Eq as ( ias lagap., i p l a ras [ap la `soprn2uilslp aaual
a
r
U ernlo
^-ury eprsasaJur ope.1 1soul eq as eiieauauirnurlel egosolrJ el rs `Ip raed azduxaTS ou snueld sop arrua a]uauraluaueusJad npU nr eq eoalsur3Igold
sofUge.Ii sosoiauinu sns uo epualsrsui spui uoo opolatu aIsa opei euas nzsa o3r2qiopo1aul r1siA ap oiund la apsad^-cu.Iej eor.rury ua E-IIsanur
e11 uainb sa eaz oplodoa-j '1 pep ejod eun op sauorxauoa ap euialsis asquxou la anb iyiad Iap npanbsnq eI ap o.iruap opelloiresap oiuoi
gap 0J1uap ojos 0 li3 te ,C 1'rJosajl3 eI e apuazjao e}st3u 0 ^sr4 aauru3 ur ` IE nuJ na-na Q1slq Ienp3iajui agua o 2 Isanu as.ieul> I
j ua aip adulan;
eI `oppuas asa U- ap oatuap uglaeaFqu ns rt Ieroos orpaus la uno 0 .1E aiuu,.rnp anb oi .rezidal3UJea op pepzsaoau eI oslrluas p ozuauzoa
uorarzla-1 uo unrounj 'ns opro.rafa nq .iopesuad la salarlo sol uoa soau 9 4 xix 0 jA5 1 s Cap saurJ apsap n '.roua^ue or uou e;aasrp utaelaa u^
-srq sopoui sol azgo uauzelaiauoo nui ouls `(sUpeuopuauz Suauil su
ap aun op syur ua'e.zivanoua as anb olsandnsazd) raale.rnleu ejunsa-id -ezoluznzeu ns a-rgos Lrpiqurl 'om2ol so ouzoa '.0
aun aigos oUuel ou lgezsa E oipVal nuUDLI U1r^ouilel iopusuad eutz -^ 113U3u-1V ua JTIdurrio op eta er^nsoii3 EZ onb uraun^ i a qns sa;
Iap u9 uzpaIoeaUO U Uu0lIJSod \erjosgir3 .iod opuauua as anb -egap sol ua aluaur[En 3e U 1unuo3 Ueazueld sogaaq S osa onb uoisnastp
oI uoa uiquuei oisandns iod euije7 I?ar-Faifly ua eijosoit3 Eun ou o El oTuatuzesuad ouloa upesaxdxa 1!JosojI3 Uf eluaxo ege;sa anb Iap
aTsrxo rs ap ullsana eI uoa epeuo!DUTaa odu1a `rx 0.lUT opU^sa eq 'utaea ouzsl]iuzapeoe un ap u 913 r.11de pI ap epeurduznae oz11 gm 3
-oreA ns saralaErEa sopnuiusJalap ap ugraet.UJU el opel o,zi q aod e4 - urs opep
as 043311 a4sa ap Ui3UUI-rodulr El 3]uaurtuo3 Pp safUlniinD so
2 ]ua3
aat;siesuo saJEdtauud sol ua iartru Dale ap e34950111 easel el ap JUu.uou erauasoad
odrj ap e.znlezaTrj aun ap o iuop sepeisa[rueui aluauiiezaadsa sopepan2 aun Eoldtur anb ,urorpasl aun uewle.zxu uea J o oaauinJ aaip snu
-rqu1U sesosaumu e JE2nr oip ean itu i elsa epeulu-ualap eaodo aun uF[ urdas 'solo o^rrg seue3 ap opunwiud 'enU snaQ n 1 puef
-u9toU.00sru; ap ,t pepTjor1aju1 op oivaimrruas un seuxape eirgrq 'sepeu q ueJouo) 'r uzloyyr anbi -rus 'ulo orpue ald eslaJaaj z1A s31y 'rurragIy
[ 0 l.M9 ' 0 5113
-aiunua SEfaualDIJap se[ op o-Iaajo ouroa ' so as ou anb ol 1aaa.Ied ap oruo4uy ' ,sa1opepunj sol _'soodoina sosred sol ap e3FJ 9 so71J u
la3npo-id
JUIE.II un ' ouisr_Ienoq,, ap urqurel opi qi q Uq as ouzr,II oj u.oa uoraejoa E
l ap ooadsas 1101119131115 Ejzarrp u9IDEUaaoJur aun ap aseq 9eI n-rgos
U UAIJU tuzt >'iauopuat aun A -IO rJ op elis4 eun 'eilljnaadsarlue pnlij opezrieaa oso-inda , o 0 ip91olu ofUgr-1i ap odti un
-YE Eun 011 ! aurEOUiTUj o;os 9 li3 iap saaa p E-fl D ouao3 J rcuas 2 opUna1I ,IiapJ [1013
esraorduir , aun ap Esed eue +z auI>'ouIIEI elJosolI eI -oJauro )J ap .Iraap
114 soado^na sa 1opesuad sor uoo uptc o edwoa e-r -,,zas _mgap la gas IV s 3 1ue opluaj ergeq au onb uol3ezr 1 erua;sis X etauaslid aun ' (ojd
la a-Ijua sai1LUII so uos SaIEnj saZ0A sUTanuz oxalo ua uaiq uapanb onb - mala xod 'salcijos sol) soipnlsa so1^o ap 3ed Ele aaarnbpr LijosolrJ
11S s UuI U'T i LIE
- e slai a;s^ 'elei lrird
r a 6 ap so[OIdruoa srui tan epra sa fU rans s wo[goad e 'cirj j e ap nra la
- !Suoa O pis eq ouearxatueourTUI aopesuad la 'Eauil Lisa ap oxjuaQ omusq ooixj ouioa sauf1
I
2 OJ srun1JU ua '.rapuodsa.i e sepe2rlgo uaA as a^uej
u a iod upipunuup ols [ n U4 as eproouoa suuz ugisaadxa ns 1 0061
-ape ua muia.rO soue son ap epeap eI ap o2anl rf `01uaui 4 uoa Iap sasred
Eiaeu EzJan3 9Woi sasuaptunpr;sa sale.inlina saaolun ap odrl oZsap uoa
sozlonui ua algLmoprsuoo O3i ijod joded un .Ieuadumosop e uezuaru103
sauor3E.Ieduroa ap orpaur aod uoiatUIuU-ralap ap ern Ui oado.rn.a Iap 8161 a p -zij-iLd e anb ser 'eu1le-1 eauuiy ua sapIipisaanrun ser ap eorulp
e ` oueo!Jauiea1.rouaigruoq , Iap oioadsau Las u 'ugralsode-Iluo3 xod
-E3E ui3exruU2Joa1 el eQ ojuOruItoaJo fa uva eioa.Inp unranja.I auaTI 043314
LpUZTUU Io OpIS eq U9TDUZISal3e4e 3 C' ` somE) sodjo U s Jourdsa Dm513II
-siur , ozzata un ap snuol3elsaJrueui Sr e ouafe Cu ouistluopua3snll B rijos O lij eI ap ;,utoezlleruj-O- U Op pedtlrrouop er.f orauro oasta
-uesd anb Ie osaoo.zd un azua W Elsn[ uauznlnn UJgoa --EUUO LJ2I urUOUI 1 e1
Un salan E g sandE ijuo D U4 os sa ia]DE ie D sojsa uauodns ano] ouzsr uau 11 Jflsor1J e[ ap ,Sajopepun s0 .rLLut11 ua opup ecr as anb sOJ e soau
Euiur IV un ap opuuos el ua eoiUZE.Id epIA e snd ura
-eroduiaiuoo uos aI anb s 0 .r2o u.zox ospuUOIV ouroa soJos lr3 u 0 3
-Eaon ax sanl aun op urquaei opelqu4 eq os 'saotUJ ssIsa uao aauavueg3 9
alisa npE;oauo o 'o1Ie secu ouerd un ua 11 111135114 e souzapua.ide a^u 3 u2e1uOI
ouzstleua i un nizroo isea 'nzsoD znaj OEor unBas uaiq rs 'ueisede sou q ]uaulow ja no anb sauoiis 3 n3 suj ap uoi 0 1l 0 s
rs
03I QS0113 OLN3IWVSti3d 1 3 38!J05 S3N0 I3tl`JCRI83LN 1 OIuj S? I1.NV 0JJEY ^}^
52 ARTURO ANDRS ROIG
eo 53
INTERROGIC1ONCS SOART: EL PC SAMlENTO FiLO l
de la "autenticidad" o "inantenticidad" del filsofo latinoamericano, Son stos los primeros intentos de estudiar el desarrollo de las corrien-
atendiendo al problema de la "alienacin de la cultura", tema central tes filosficas con un carcter nacional. En 1908, el peruano Francisco
precisamente de la sugestiva polmica sostenida entre Augusto Salazar Garca Caldern da comienzo a un nuevo tipo de historiografa con su
Rondy y Leopoldo Zea.'' e
La tesis del "instrumentalismo", mediante la cual se ha tratado de escrito "Les courants philosophiqu s dans i'Amrique Latine" ' el prime-
r, o", con un modo de apropiacin del ro en su gnero por su carcter general. La primera dcada del siglo xx
dar, dentro del "circunst l vio aparecer adems los estudios iniciales sobre el desarrollo del pen-
saber filosfico y en tal sentido con una forma de autenticidad crey
revelar uno de los aspectos tal vez ms profundos y discutidos que ca- samiento en la Argentina, con el ensayo de Alejandro Kurn, Influencias
racterizan al intelectual latinoamericano: el desencuen tro con su propia f ilosficas en la evolucin nacional, aparecidoen entre 1912 y 1915, el de
la cultura argentina,
Jos Ingenieros, Las direcciones filosf icas
realidad y la presencia de una con ciencia escmida. as esta f dis- de 1914." En lineas generales, podra decirse que una cierta historio-
tintiva, como , es histrica. No es por naturaleza que el
hombre latinoamericano se muestra idealista o pragmtico, inmanen- grafa filosfica contempornea en Amrica Latina encuentra sus races
,
tista o trascendentista, realista o utpico. Las tendencias a que dan lugar en la poca en que algunas corrientes del positivismo" influyeron en
la determinaci de ciertos principios y categoras historiogrficas,
n
estos diversos aspectos propios de una conciencia conflictiva, podran
tener una explicacin dentro de un sistema de contradicciones. Por otro vigentes an en algunos aspectos, y ms tarde en la poca de las reac-
lado, un legtimo deseo de superaci n y una actltud a veces ipercrtica ciones antipositivistas.
ha favorecido la formacin de un. tipo de filsofo acadmico que ha En este sentido, si se compara el proceso de constitucin de esa
llegado a confundir, en algunos casos, autenticidad con rigor tcnico y historiografa filosfica con el de la literatura, resultara visible el
que muy frecuentemente ha cado en una actitud cientificista que, por retardo en el que ha llegado a organizarse el primero. El hecho se rela-
otra va, habra ocultado esa "conciencia desgarrada" de la que hemos ciona con la "normalizacin" de estas actividades intelectuales., Manu el
hablado. U ar r a rincipios de siglo que la produccina ,'y ,
crtica litera-
mientras que la
rias eran va un eco norma en Rispanameric
4. La historiografa filosfica latinoamericana ha alcanzado en nues- normalizacin" el que acer i U50 1C del que nos ha hablado Fran-
tros das un grado de desarrollo y de extensin indudables. La polmni- cisco Romero, se produce despus de la dcada de los veinte._ Tal vez
ca acerca de la posibilidad de fundar un pensamiento fil fico autnomo en cierto sentido se haya dado una excepcin de este hiato entre ambos
ha incidido directamente sobre este campo, determinando nuevas orien- procesos, en Cuba, en donde, segun e ar o 1 ier, gracias a a tem-
taciones metodolgicas de las que pretenderemos sealar ahora sus an
g
istorlo ra La t
a, a tra icin en este campo habra que-
principales direcciones y problemas. dado fijada antes quel a1
Los intentos de hacer una historia del pensamiento filosfico en Am- Algunos pensadores suponen que esa historiografa del ensamiento
rica Latina tienen, adems, lejanos antecedentes. Uno de los documen- fi losfico puede con siderarse como ya conste ui a en casi todos los
tos ms antiguos, con el cual se inicia este tipo de historiografa, es el pases iberoamericans, si len es cierto que en algunos las investiga
trabajo del cubano Jos M anuel Mestre De la filosofa en La Habana, de clones an a canco o un nivel y un desarrollo mayores. En lneas gene-
1861. 12 Ms tarde, eli$ ,apareci el libro A fiiosofia no Brasil de Sil- rales se est an en la etapa de la elaboracin de historias de carcter
vio Romero;'" en 1885 y 1896 se publican respectivamente las obras nacional, paso imprescindible segn esos pensadores para poder
L^z -ftTrso .a en la Nueva Espaa de Agustn Rivera" y Apuntaciones
histricas sobre la filosofa en Mxico de Emeterio Valverde Tllez" "Francisca Garca Caldern, "Les courants philosophiques dans l'Amrique
Pars, ao xvi, nm. 5, septiembre
Latine", en Revue de Mfaphysique et Mora/e,
" Augusto Salazar Bendy, Existe u na f ilosof la de nuestra Amrica?, Mxico, Si- de 1908, pp. 674-681.
glo XXI. 1969, 133 pp., y Le.upolda Zea, La filosofo americana como filosofa sin Alejandro Karn, "Influencias filosficas en la evolucin nacional", en Revista
ms, Mxico, Siglo XXI, 1969. 165 pp. de la Universidad de Buenos Aires, ao IX, tomos xvI11-xx, nm. 89, 1912, pp. 431-
'" Jos Manuel Mesire, De la filosofa en La Habana, La Habana, Ministerio de 478 (cap. i) y en Anales de la Facultad de Derecho y Ciencias Sociales de la Un=
Educacin, Direccin de Cultura, 1952, 154 pp. tersidad de Buenos Aires, tomo iv, 1914, pp. 304-373, y tomo v, 1915, pp. 140-192
13
Siivio Romero, A filosofa no Brasil, Porto Alegre, Tipografa de Deutsche
(caps. Ti y n i ), y Jos Ingenieros, "Las direcciones filosficas en la cultura ar-
ao xI, tomo xxv1Il, 1914,
Zeitung, 1878, 192 pp. gentina", en Revista de la Universidad de Buenos Aires,
"Agustn Rivera, La filosofa en la Nueva Espaa, q sea disertacin sobre et
pp. 261-299 y 372-412.
atraso de la Nueva Espaa en las ciencias filosficas, Lagos, Xalapa, Tipografa "Cf. Rafael Alberto Arrieta, Historia de la literatura argentina,
Buenos Aires,
de V. E. Veloz, 1885, 402 pp. Peuser, 1958, tomo tv, p. 308 y torno vt, p- 222.
I Emeterio Valverde Tllez, Apuntaciones histricas sobre la filosofa en M-
' en Cuba, La Habana, Instituto del
xico, Mxico, Herrero, 18%, 476 pp. - Medardo Vitier, Las ideas y la filosofa
Libro, 1970, p. 410.
-dd
9GZ '9%! -dd
s s r1onpg 'ollauc ap o `aJPaa op T' ^cjcsopp j+ ':.urea >-nzur^ Qa 66t ` T UO P M eivaaduiI 'ereued rnirzua8er q ursznxl;sod 1 !SalxnS3rj ta
dd
' iRt '9561 'mduxm0 ' dd Sl 'ZC61 'feS
^sn J 'ascaa^i: ap prd 'Irniorwb n a e so rg ou vi jesol j i p n;3eaZu t T leuairP3 'carry sauau 'vsuaur ua vrjoso J r argas 'pTatao} vasrarxea3 a^
n srni,pi vp na4 9 is U1 a o 73nquaero3 'c3SOZ> zruj opap ss
-dd g5 'bbi 'narxjni ap braia3 I2 'oJtxyk `oausznx]_Sod Ib o usiz
3ir WDi pp : P.n i?uirf0uvdsiH ua 03uaiucrosu:id pap sndaia sOj 'cal oPiador-I x+errolsrq ap ea.rel Ei 'n.zk w u' -larag a 1n nJ ouazueu, d la oi o q eq
-dd
D
0
1 aut;uaae ouis sad ta agas a}pnisa a;u vodun secar ra aluauialq
E561 ` n
arxa
W ap o1a[ni iu 'Ojw1,y 'ajrz yr ua aursrl?jrsnd jg 'eaZ vpiodna-1 c^ -rsod UJ o qe a;se LJ `f3uoljn ,d aumnffTng `q.rd d n^arq 't am e J
-dd
o ap^+
4i SV6T ' P' sesj ajexuor} janueW 'xanbzeA o4iopy usnf `p_Tis_4 srn-1 `rTlairraand
- 1 ap nu,PTOD IEL 'oa1syk '0,71X.7n raa nrinsv73j nt ap vr.rols2g 'some,d ranura Sz orua^n3 'eper;sg Erga1v-1 s 0 l 1 e 3 uen f ues tegrtz y 'ozauira J
ais.rsrjVuo?ano aigtl ng [ an?u q;lRap xoger srni sol e 'sbzjo aljua, 'JUUOIJUaui solueupod so sneq - x3 xas Ia^?aj
11 e -aid urS 'osoaaTII nu a;uauxe1 3 r3 sa sopeuotoualu sol -2 pr?puaua;sod 103
n;z
z `` salenla;;rFi so?n3Ji3 sacan'jie ua Un]A onn;ueL as asduI3 1 S opon
anbrru a sor ap e;srueaizaur^ u 9 r 3 rpez 1 ej apuop sir nrr l 'I sal a;uanuesuad lap eua;srq Uun ,rwoge[o ua sopednaaa.zd sa rope2i;sano; ap
-EuoroEU stuojsiq Sunljzadsa.r siel op^'Lr1L'ula1sis u q anb sa,lopLIijsantI! o;unfuaa rg -aaund IegtuV oprs e4 'r1srxiLu, aluamoo elx3T 3 ap oz;uap
opTgrzr uny 'oaix euniva2zv ap osen la sa auioa ursnDiadaz soTarua &J ap saropTruf l uoa coi ap oun zan ns V leluau?;uoa lanru
opzua; uuq ou serauapua; sUjanoso sa;uaaaj?p sei uaiq is 'souwLiauzrzou e oueauaureou?sil a;uartuesuad pp arpn;sa Tap sa Iolatuosd se#se?snl
-riel sasted so.r;o ug 'sa.1.o j T.r?a"?ip ap olrtueJ OC- 0 1 0 N oper4aew -Z -ua s^ m sol ap oun opts eq uarnb Q ,`aou^M-v ua vi a.1qS e.rgo
n;Josojz/
oruoluy 'zeA eiut7 anblaua 'sergns o?uo;uy psoj 'agpun2T;f q rjaH 'sax e I ap ro#n>? 'orauza )J o 3 s I111 e11 opeoe;sap eq s uro}j ap iopenur;uoa
- U ,[ .r 1 3eQ `UpuulOH ap anb.Ieng otpaag `surf cae I `e 3 ue1J lauoa^ orxI o sotdozd sa?r ad 103 af?o uUsap ap seaurr 0 pe1 3 u 3 2 u q anb sol
`saz;o ai;ua 'uos erauepodw.t ap soual?st'-iq saxope2Tisanur soz;p 9 y gfpdU zuLragl y ouelorzoQ ulnx arpuefar y 'so 2 a ua2ul sof ap s
1 go sel ua
op vjois3 np vijosopJ y oigzr ns ap ariaed e u?aeot;sanu? ap so n S33JT:a sns auaF; teaumJvduza;uaa ea?3 rouo;sitr aoger el eur;ua & ry e l z
openauaa erg uarnb 'Wrfed oruo;uy iod epenurluoa op ls er4 'olned os ug 'esinr;rsadrue oli ?as el ap adn;a el ua epe1ogeIa ti ap a;uaiu pd
p
ap cijosoi?3 ap oualzsUJ oin;rlsur la ua 01!A uo urgse,AA s.n7 aPT?a -puud enrrap renlau e?Je1 2ouo 1 srq e;la?a eun onb ogatp souretgeH
ran2!w iod et e I oraolsrq ninp ua ogeo e epenajl aogel e-I -xix flr ^'S13ip sol
-Ts lap su?3 e o-iauzv 'J o?lTTS iod eperaiui ut3rpE1 eI uU.o;a.z 'se.igo -sanca ua ezzanj loeui u 0 5 Trauaian.x ea as anb sil ap eun sa ropnsuad (G
sesonuznu su.z;o ^C 1isn^1r oca sr^tp? svp az.oisrq u 0Q5ngi,tjuo 3 o.Tq?I ns sa;,zata ap sofo so e so OPUJeuas , arus1Orzo;stq lap 'Saa?;+euz SOS.zaerp
uoa uarnb 'e;soD xruD ouop sa soual?se-iq sojergouo;sial sopn3Rlsap s1uz 1103 `s ruape ouaxnold anb rC q uisiu U a u aufl our;er lap Saleap? sol e ap
S0 l ap oun -pep?sua;ur rt jn3Tlaed uoa eperlojiesap oprs eq e3 49 so i?3 ei3 -uodsa.t anb ear .r2ouolsiq u?aonpojd e`4 ouIsiuroloau ra a;uautied?a
UJ,opo;siq e;cara eun 'no?xW eurluaay ua anb oiusr[u oi `j!se.rg i -uud 'sWITOieaoau sa;udWaa s eZ ua sepezipu? sera apual s er ap esauit td
.a;1nau.eId zapuA lauge9 `oounf euola?A 'o.rae A UN geusag 'e1,uurD Ei epEu?[ra ` ,ouzsruxapnur orusrjeuoraipEJI J aeurwouap souIUUp
xadl oas?aue.I ,d 'enou^sej zalexuog ojged 'ooa.ze-, odsrauer3 'se2aprn -od anb o7 aziva eo?uzapIae ^Tja 2oiiolsuTj C l ap oa;ua eq anb urars
opio pqy 'nsorl'A sin-r 'ouaxoyti IaTr3eg 'llnJe3o1 SonDIJT?D rLinjj sof -odUJ;uoa el aeleuas arq?sod sa u nqur oar lnpolaui olaadsn la ua z;
ueur.I 0 9 , D opunuzpg `sli!l.rod-ua-1 lanjij 'ejuAnz o?njfg :sduo?sru:o ap ua xre}uatuepunJ salgerauazajzp u?oU.ioqula ap seuuo3 e enali 'el 01 . q
a ai.i ja uoo a.idura?s 4 .JUl?a SoLuagap anb olua?rzzesuad rap saropc?.zo;s q el ap une efJosolr } T;l ap odurT;o la apsap `coa;o ua ' (a;a 'er nlarons
sol caos sot nw 'eu?lua2sy el ua anb opotu oUJs?ur pj ,.-ows .ui pisod ju otraazap 'c3iiiiod) safUraos selouaro sel ap ui;sed e so m soun ua seap!
au4st^jzuVu wi 4 jap : ourads2N ua o ztunsuad jap spdv$a coa :ea suj op UTJo;srq a 3 DU4 e openarj U4 anb l p n1Daa;u i u9JDeur.ro3 e : sa;uap
T3
tea sapnptaeds? aaa r 'relaos o;xa;uoo la uoo 1101311131 Tls ua seap? SVI
2
-od ea;sanu ap soaiui^roued sotiesua sozauuud sol ap oun ailgnd ea2
auis?ui la 'apane S} -Elauanl3 1I ? alue1.zodW? ap sea?nropoiaw S 1ned U 11;e-r.; anb , CiSIDUOIST,, uagrro ap erau?
apua ei^f, seapl sef ap 3 11311
Se11313 opeDicui ueq anb ..`o3ixyy ua ouwsinzlyod jap ntwuapnaap .t oail eurur nuo;su{ Uun aaaet e apuaji art o rzsraruiap U ae unrar esi e arrua
-od onxpj rea ow u'
iltsod 23 :serga sop ofnpoid sew `
r1913!sodejiuo 3 Er) -5olur1stp SP}tinzUO a sa e31 I BI elp,ipI$
-apee 'anb ours ' vuealxaru 0 1 ap UiJOsoii3 el ap opVunuouap olualurzn E
L' d Lu33 .Iod OU1SruU 3 L dwUued tL oLUSr
izr
-ouz la 9?noiuo -id o?ns oca ' ugrsadiH , odns2 la uoa uainb 'eaz oplodoa-q eo?aaureourle J arrua ugrarsodezluoo e77 sear2 ylaap? sapn 3e snor$
iaeasap os soeg ap solndpsrp sol auH -Ip?puaiduia eaae; -el aez.iojas e Qlopoaur soua;ua e ouioa len;aalalu? uniaeuzzoJ ap seulaigo.zd e o 4 u1;
ourn uar 3 eJ 3 ua2i eun epoj ap oalsouw ope.z.ralsue.rl louedsa sve;) 3sof op?puodsa.i ueq anb selsandUJ;uoo se?auapual uUIlsanw Dnb unurp sou
ap iogel Ppunaaj e-1 z . , oarxyy ua v:sosoj 4 nj ap n: ralsrH eun ap.roln^e - f e `oii-r-iasaP aP seauzl sal edpuud ser .LIeuas anb so
l uu^stnnl ?5
sorue )J lanureg ap eiga e osn3 o?uo;uy ap o?.i*a;S UW pa uoo 'oad
534 u1l.rodu3T saaualui 'oilvq
e.z;sanu viud 'sflro?ut sns oprua; Eq oldoid,, o1ua?uuesuad ol-rara un -tu urs 'e eq reno iap oaluap o .I3 u2 'sae;uauTluoj serio 4 s?t4 111113113
59
D0Id SO11-1 OLNSI MSN3d 13 37190S 53NOI3r9MI11N1 i J1OU S,1IGN4 0U1j Y K
57
I N'TERROGACIoNES SOBRE EL PENSAMCENTO FILOSFICO
5 6 ARTURO ANDRS ROIG
apuart Eaulrlo edita Elsa ua unrsnasrp eri eurleq eaupu1y ua s^eapt sr.I ap ,Gl ^?e.rlsy s 0 r.r1D ap arnarzw& n ii v [ a ' jEUoraeu oI ap Uyrry uarpurnras ap
osaaoid Iap r:arlo eip eI e T eisil . uoisuauduioo e un E seiiand sej oluatrutnvuJ optua 3 sos ogdrue al.sa ap o.iivap 'aplEl serzi 50
11 1 ` p ; ua
grrqe esrariostrl aauatuaa eI e.raueua elsa aQ 'sraua13UOD el ap euiou eAaJrser Ea rsi z;ayl i ns u uz^e^Fr r^v zr OSE:) la 12 safr."uo^ Eu
-Qlne pepMUDE Eprpuala.rd oluerra ua ajasrrngi uepand anb sarolu.,t ^o o;ut+ n saisi E^aur aelualur ap snui 3Jlx 3 sol e gn^Y Il ]%TI u
ap ejjE sEW JE osolr3 Ie oprluas la eu2se anb EJ aluaur isnf sa exsa -O t2EU Erarzapual. El 'Opa[ 0110 Jod opem eraoJ d oursrarrolsiq o1aara '
UO2
anb l ap u naunj eun sa eigosolrj el anb oprpuaiva eq : ctju ,?I iod [I 91 2a3Pn nuoj e1,ralgE ua 'pep1:)uols[q ap oEaen 1
0 1 oa Ear.zWv ap uo;a
-un ezapEpsat ap ope auan -optuax rrq selslaLZolsrq soun2Ie ap E15HHETa -daouoa eI op la 50113 aalua '113Q op oauaiul1Suad ra ua era
-UElsunoxra eautl eI Eiauelsunaara ap euisrzu uraou El Exuacard anb -uazaq efarn ap oadoina uo2rro ap solsandnsa.rd 5011a 1 a ap epesasdxa
seaTlosualsrda sapeijnaijtp sej ap ti , ou.rsiAiiLIaa Piso ap aus2d y^ aluauzesera aidwais ou 11) u :) eun ap ase el oagos ogea E gnail as
'euir fl EJ1.I Wy epo; ua O111 10113 ui 0 .,oEui ua solgrsrn 'seiauanUUur
IEUOiDEIauali
opeanq opolaux p aagos aogel ns opez;ueaIo ueq`an 51)53 ap u 9 rad 3Z121 e j `sa[E.rauaZ sEaurl 113 02!Je 1 2orao}srq opoluI oiuoa
^b s a o; s[^r^^
sol P poun a srzur ua seuzape algrsrn sa orlaaq Ig ". e i ualne ^^eprl^ UE,zriran eI s 21 opE2ilsanur s 0 u 2 2IE seip sozls:nu ua une anb sasozae.iaua
Eu rao a Easn q el ap 513 11 ua ope.. J!.zaes JoJEn ap oiDinf a o7 uarur e lrl
SEI op 111102) ns uoa 011100 'e I auElsunozra el ap Euulaop ns una olu1)
rc{ap aluanaasuoa a 1100 Lroiearlrlsnr nitaar eun ua asara eainlur ou otusin2al 1 o , ra eurluas F El ua aluaru rernorl red S 1111 rf
-anb---alz a^r d
a n5aequia ouEar.r2uxeourlel ocIJsorIJ e)b
ld E l ap 01U la UJ 'ejanasa r;,rapEpian rea ille sopinl!lsuoa scisr,)rioisrq
ozuaruzesuad [E .1Enjes ap oluaaui alsa 'sgleui!.ro ai.divais uos anb surouel sol ap -togel el axuulope ua erua.rena sol ap 'oIlduin opoui ap n.ripunj
-sunaxro 'seplzllzzn opis ueq anb se ua setaue^sunaria sEla-rauoo SE 1 uoa rp ouearxauz IEraoirpo oluanurnour Ig euerralro eiauan[ ui ep aaP W
uauarl aatjgsortJ oluaUUinsuad ap seuraoj seisa anb ugtaelas eI opuEl ua oprlosuoo s 0 e0 9501 ap Ienlaalalui .iogel El 'ap^E) sey aluaazluoo
-r^uas Sepulrun set^osolr s^eurszur Sel ap peprleuriuo el aE.rlsotu opel la opoI ua sEUUoJ S1SIDAYp ap 1111135 ozrq os ' (501)0 aalar nagllr(]
-ualut eq '(En2nrn la ua urqure} oorxyq ua soun2j uoiarpua.iduzoa i3l2u3dS) eaodo El op srueuzaIe sE 2 r^ 9 soir3 saluarizan seun^ I U 51111
ol ouroa lel iejnatlaed ua `ouasrlerauelsunazra la 'oppuns alsa ug dp11 9!pun zp azua piaap uisznau e? an s,l nb 'lasse1 e^ 3 1 1 Q .
.oado-rna oI -re;uur ap opesnZ 1e oa{J so f ap ouz asro a oursrnrxoadczad J Er 3 u 3 n13ui -I
-osoitj oacurpeoe sagES o.aru Iap une 'sauorsaadxa sns sepol ua oluair serp sosrsanu ap sElsiar^ srq apal Sil!)U2 set
3) E uEZi^alaerEa
-esuad Ip lesos uoinun j e a erouarauoa opuewol opr e 4 as anb ua onb SE2 tlr1a sEUUOJ sEj ua EluaszS sol ap epeap el a;uEanp 3Eaogwa
eprpaur Ey ua sElsrauolsrq so I aod o n s osa
do r g ap o ijuap ope_iad ns
-sap 1115124 prplun 1115313 eun osa .rod aapsad urs 's^sr Fem- pEl}s^d
oprs sleuo 311U arsr eaui se ua o rai du i r oiusrluora e^ zr ja ap a 1E) S U r SEis . srxa sound e ap 'erzolouauroua3 e l ap sal
urgr vuoa tse ouFSrlr nlaalaluitue als3 S e sa1ue;osoliJ s0S;sanu uaruanoa soar^ojopolaru soaFlroal soruauiala solloaresap sordo
u d sns
ua Ie.rau22 ua e.z3uanz)u 2 as ou anb oarlua;nu 1 eJosolr3 oslsanu `epin ap ap osluap opuarulnse ueai anb ' 5 2[Erl)ae SOUEOUauieourlep seasiauolsrq
olrlsa onsanu 'eptn Ealsanu s3 -soadoinn sol e . Esa.ialui e L.Ir anb ol s0Lu 3 lUnno t11 sosnpp sanan u so!jdwE sol uarunlon uE.rgo2 g15r ap
'sEado.rna ser^osalr; sul e sou reluauxoa so risanu pi uasarlsrxa seria is- ai red E aJq E as anb EpE0}p e l ua opour 3153 aa 'eiarrapual 1152 ap sal
,ser3osoI?j suaisanu uos ou onb ap uoijeuil!jE eI ua asopue&CodE eiso3 -Euoprpun 5311012(132 1102 5 111 uo1EZ1 oJa 1
anb soauusodma;u() soado.rrca
an-tJ oeof aae,1 oj ouzoa `seurslaop ap ugiarsodxa srsilpue la anua} sets , so}aara a seiauany^ut 5111 o21an l uo.atuin 0 )u 3 uz0J alsa a.zq
-sagns IE snuaaalxa ua xan ns E 9eo do1n3 ua oarJsoltq -raae q anb la -oS ' [E'- PU einllna , eI 2igos 1Ejosol sjn uai ugi2EOr;r1DIrs Epuoq
opeluasa.rd aluauiIEuorarpE.zl sa oruoa IEr seuzalsis ap asea el a.zgos epez ap saivauodxa uo 13 n4 oualrsEJq ,owsmgxen r outlu 2 2.re ouisrleo
-raE21 0 eiJ 0 solt3 Eun ap erau 2sC2 El .rod aIed ua opeorjr;snf Earzvtual X -rpBS la '0UEnuad ,ouisradL la `uueaixaur uoran ona E ene ^ 9)o rx
EarBolopolaur uotaerldure ap o1U 31 ut seapr set ap eri.ols?q Eun ap onrs -119) 3)1113A soI ap ^epeaap e I ua souisrjvuoroeu sol ap aelxa sap
-uaiduzoo sEW ouonui oaaew Iap osluap EalJosol U etJE1 2ouo 1 srq 1133 1 ' souErpaagle so}xa l sol
Eun aezTUEs.ro e seurape Qnajl anb Els 12 t.zolsit1 0U13 XI olsen 13 ap q ruaruzugnasapaa Iap Eiauanaasuoa oruoa ofnposd as `uzox saaaru
fundadores de la ontologa en la Argentina, Nimio de Anqun, Carlos ideas de Amrica Latina, convocados por la Unesco en Mxico en 1974,
Astrada y Miguel ngel Virasoro. CDe ah que los historicistas hayan bajo la presidencia del doctor Leopoldo Zea, muestran una de las ten-
avanzado hacia un mtodo descriptivo de la realidad vista como Factit- dencias historiogrficas predominantes. Se recomendaba partir i de
cidad y cotidianidad., concepcin de la idea entendida como un elemento si nificattvoque
J_a toma ,de conciencia progresiva de las formas de alienacin cultu- i era ri s rcit `h% aTC iomaca, mica, - etc., -a an oca-
bi a, a ems, a as i eas en sus iversas man estael Wes: i femas,
ral y paralelamente la necesidad de organizar una "te ra de la libe- n trata-
ideulo i s, concepciones del mundo, etc., asimismo, a lita
ra i "uso en crisis adems la sociologa del saber de tipo sc e enano
y
m I ^^ d a is orl eas, subrayando a conveniencia
y o rt egutana que constituan apoyos teorticos importantes dentro de Vitro resente y senalando a la vez los condicio-
la tendencia circunstancialista. Por otro lado, en otra de las lneas encararla e i`d
de desarrollo del historicismo se lleg a la afirmacin de una aliena- namien tos socia esry e ^g ^o ,- er #rnsforma se aconsejaba
cin total del pensamiento de Amrica Latina, negndole por esta va tambin no ayo dar la istorta erg, .i^.as i- as
meo.c eas
no toria acadmica,
toda posible originalidad y autenticidad, que era uno de los temas cen- abrirse a cp cion irlelars geologas y en particular las de tus l
trales que haba movido a los historicistas circunstancialistas. Adems, granees movimientos che li ieracion e integracin latino merica os: en
T
acusadas ciertas concepciones filosficas europeas por algunos de los el mismo sen tico se pr'oponia no 1'i cer una Tistoria ce ras id as a partir
ft ceso ^a, pe^ggi, etc. sin "de 3i[ii41
l icos
"tericos de la dependencia" de ser en bloque un instrumento ideol-
-'
de camposepistemo t- _,_-:_ g
m i^ngs y las respuestas dadas a tos mismos
gico de dominacin, se ha ignorado la funcin intelectual que impor- mas concretos , t
tantes grupos de pensadores han desempeado dentro del proceso mis- d sd6 aqullos campos; por u tirno, se sealaba la necesidad de partir
mo del pensar europeo en relacin con los procesos de liberacin. del supuesto de la "unidad del ico" a , Amrica Latina, a,
-
Posteriormente, la exigencia de originalidad que ha llevado a su afir- a anzar desde las stllas, `nacionales" hacia una concepclon mas am-
macin o negacin, ha ido perdiendo fuerza ante el inters cada vez plia or era des-r g onel (Amrica Central, Amrica Andina, el art
mayor de ver en el quehacer filosfico no tanto la expresin de un be, e de la Plata, etc.) , sealar en lo `posible telas influencias en
pensar en su relacin con "la Filosofa europea", puesto como modelo relacin con los procesos histricQ5. - ,pr9p qs y tener en cuenta' la gire
de originalidad y autenticidad, sino como una respuesta teortica desde seci las formas de connciq _s zaJ,.entro de las cuales han
la cual se pretende asumir una praxis, ms all de que la misma sea tenido su as tJ 'as. De ms est decir que Istas recomen ac ones
reconocida a no como filosofa propia. En todo este proceso ha tenido 'no Sl ^rir zirt"iiis'ctitud respecto de cuestiones de metodologa`his-
influencia decisiva el desarrollo de la "teora de la dependencia", que toriogrfica, sino que implican toda una concepcin de lo que algunos
a partir de 1960 y durante parte de la dcada siguiente sirvi para -- llaman "filosofa
latinoamericana".''>
elaborar un cierto tipo de historiografa econmica . ,y_ social en Amrica
Latina. En relacin con este amplio movimiento y dentro de l, c in el 6. En relacin con todo lo expresado anteriormente, cabe que nos plan.
de la ]amada "sociologa de la dependencia" y la teora crtica _de las teemos ahora la cuestin del comienzo de la filosofa en Amrica La-
ideologas, ha sursido la temtica fllo^s. "fica de la liberacifln que se ha tina. Si nos atenemos a una respuesta puramente erudita podramos
desarrollado en campos tversos: en e la i oso ia misma, en el de sealar como inicio la publicacin del libro de fray Alonso de la Vera
la tica, la poltica, la pedagoga y aun en el de la teologa. L a ya lejana i Cruz titulado Recognitio Stcrnmularum, aparecido en Mxico en 1554, y
influenci a de los historicistas orteguianos puede considee arse_cc o- que se considera el ms antiguo tratado filosfico escrito y editado en
taa a, si bien perv iven alguna s e sus t&rtas istoriogrficas, en par- Amrica Latina.' Mas si se tiene en cuenta la serie de cuestiones que
ticTar e." las generacion es". Por otros , e oca emicismo fi^s- plantea la nocin de "comienzo" de la filosofa, es indudable que la
fi que se refugia en una pretendida exigencia de rigor y que ha llevado respuesta no puede quedarse en el mero sealamiento de tal dato. Por
a un nivel de producciones dentro de los ideales de la "normalizacin", lo pronto, la nocin ms amplia de "pensamiento" que hemos mencio-
no ha podido superar la problemtica de la "originalidad" o de] filosofar nado antes abarca no slo a la filosofa expresada conceptualmente, sino
"propio", preocupacin que se mantiene subrepticiamente entre algunos tambin a los filosofemas incluidos en las diversas formas de la repre-
de sus representantes.
sentacin. Es decir, que la cuestin del comienzo no coincide necesa-
riamente con la aparicin de formas filosficas conceptuales y puede
I ' Lo ms fecundo de la llamada "historia de las ideas" originada como
hemos dicho en el movimiento istoricista, tal vez se ponga de relieve Mxico, Centro de
en la exigencia de una ampliacin temtica y de una renovacin meto- C1 . Latinoamrica. Anuario de estudios lariruoamericanos,
1 Estudios Latinoame ri canos, nm. 8, 1975, art. "Noticias", pp, 259-263,
dolgica, dentro de lo cu al la filosofa es tan slo^
un as ec_to deis ' Jos M. Gallegos Rocafull, "La filosofa eta Mxico en los siglos xvr y xvlt", n
En este sentido, menac
las r
e co d iones que para Autnoma
quede heninvre t Estudios de historia de la filosofa evo Mxico, Universidad Nacional
el tratamiento de las ideas han hecho los expertos en la historia de las de Mxico, 1973, pp. 109 ss.
dd
' UZI '956ST 'cwougrny 1euolj r I pep?c-IPt(E 7 'OZ -9E- dd ' ;ia 'taar.rpury t>jr san U ap v} osop vwr ajs x^? ' gnog . euros otsn1ny r,
7W ^^=^^urav^aq f ua 3 aap7 SVr ap pr4owq nun nlad nruantrsy 'ra2 o odo c^ 'Qfl-6i -dd 'ata 'saaxre rrrr mOs-ojIJ v:uva uuv uau v v,1050tzj rrj ' loZ op 021
u u 'ix
pl f
p p pe a7sJ24 !ul Z -oi 'dd i;a 'ojrxa ua rnjowt iJ a ag nrrorsuf u ap soFpnisg ua ' 031u
vI ap uzs 1na8 ua `eueallauie eyosoji3 eg ap ozuasuroa gap maaaad n 'dd -edsrgaad ojuaruiEsuad la,, d '.dd 11Y 't'LfiT 'esunuotnV uoraeN PISpiszanrurl 'oarx
85-L5 - a
it ouWot 'L61 '12unauaurepns 'sarro sofang 'nt)sol?d ag jvuapnN os2 .4 &eo , opun2 -'W ' P :t ' s'a l xar Yus ua npvynsa IJIMgpu nios'IIJ v7 `,B ilplod- u 9.fl l-,ai
-aS ap snloy ua ' .Gueauaum -eJosolg un ap pup*saaaN,. '2!o s U n w i.
9J d OfljJ +
aauur is si- i t ild 'resuac3 r ^ u d [ no rgs ori ouzsraa
-eq ap erouaSrxa e-1 opeuorauaur sow q anb eanjdnr ap Erauau.adxa esa qser rdc7 sala s cc arad i s ap erouatz>uo z, e-r ea !29 joue uoi isod
uo3 li ua p ipE3j ap ETJUaln i Esa uo ur7E p3 ua apjel svw op unjd ap nuiol aun A eor i ..r oa3 pnniae aun 'asiruolenotne un A as.zaaouoa un
W en as :eueauaweou:ael eE;osojy e[ ap oxuaTMOJ Iap ugrtsana e-1 xan el e ciuodns [ E na aI 'sotusiuu. i s ap oiaadsaa sOJosel!] snaaun.zd so[
seraueisunaira se-rzsanu ap auud .rod erauaiouoa ap euros aun errtodns anb o f ae un ouzoa eraasjj
e openaape .ras eigap anb oado.ino iages la o[ oa a.idazats r si a oprpuaz ua gzuauzoa 1 10 uapraao uijoso [ r e I ' I a^ag urdas oueauauieous e l aiues
-ua anj anb 'oa!J9solrj zages tap [exuaulnajsur uoradaauoa nun o dns -uad aiquroq [ap , ;s rxud A Fs ap erauarauo ,, el uoz uroela.r ua .reaz
ou oxuaru i oa iaw d une s e2nl olp ,t uijosol . e is a 9^ i suoo as Iena -uEld apand as ,ozu p iuioa Iap u ualgoard ra 'elstk ap oTund odio apsaQ
la aigos , js i d I9 Ie1uapiaao erjosolrg ewrtln e[ ap sauoiaeld epa ap
E ; ior i ajue eI ap
enTsazns auas Eun e Rijosolr3 eI op la rexruirl e oslnduir anb ozegaai Ta aigos ujeisur as anb A aivaultuoa o atn [ap auarn nb erjoso[z3
esnidru op I uatauoo ellanbe ap o,rtuap epia.raCo an o} 'pepipunjnid ap op cnanu uun ap ur-auasa-id e l ap apuadap ouearzauzaouedsrq otuaruresuad
-e-i .rouaui o .10em uoa 'is ajad is ap erauarouoa eI 'sopouz sopor aQ [ap o.ivap eauepnw apea Iena e I uoa opin e ap ,enurxuoosip uza
'Eip rni eartsrj - mona aun ap opeIquq uq 'Pisad ns aod 'puog .zeze[es A z , eartalesp
oasa el ap ugraexolenas aun poi e suJOpesuad sol.raza e openajl eu anb etauarauoa epoi e ouafe opuors A aoraa;ue oi opot ap .rolen la opua?a
ouaaq 'soasatraoraatp soar1olpa sol op osluap upiquxet oru9auioo un ouoasop 'edosna ap atuaruano j d [enIaalaiui epour euzitln u e asopupiu
ap iefgrq `sand 'opand as opus Ie1 uj[ '^zuraraur a e peprlea^ ul e epe:^ -ale 'ozaa apsop asdW2 s inxadttra e enarr anb onrtans^sap olaque ap
aoduzr e;josoIij e[ renaope ap pezunjon r ae un egeaildiut anb oadoi araadsa uun op etouaisrxa e I opeleuas uq eaz optodoa- 'OpuearirIaua9 -at
-na .n sud rap ojoadsa.i pniznoe aun opetdope eTgnq as '1IlAx or2rs [ap -ua^Cnmtmsuoo 'ou-la;ur opouz ap ope.zod.zoaur upanb aj anb ogaaq `euzstw
saut4 ap el 'ear1se[oasa eu.rriln el ua e,t anb zaaouaoaz oLresaaau sa 'ja.i rs ap o;aadsa i exniaes3 a;uoueuz1ad aun ap zrzsnd e ; aaeq o[ oaad 'Ies
-nleu 'oai iluai3 une oaiJ9solg 'oa!trlod 'oranlalz1 'oar^9&pad `soduFea -aanzun erxoisn eI ua uJ^ua o[ra uoa A edoana u e.induoaur as ez ruiy
sosJanrp ua ope^sajtueuz 'is arad is ap erau.atouoo ap ope.i o1.zaia un smznidn.i senrsaons a.zgos u rue.zo as oado.zna oi :( ouearaauiu oI aa^ua
e 'xix os Iap pe;ruz e.iauiud e[ aaue.np 'Ie.rauaa ua 'osjndu n la ugraela.r eI 'eisrn ap ojund Pisa apsaQ -oivatuu usuad lanbr ap ollo n esap
,auzsra Z l a o rs iageq ap _insad e `uarq e_iot s ; socio rt ora e e la 2 1uauEuuz)d rse:D opoui ap Jezrraaaesea ap uq sa.ropusuad svi.rara
zrr-j el ap sor ollag sa2uy`nr.a sed oueuo ar soj `o;uaruur unBas anb erauarsadxa 'I esnujrio ugprpe.zt eido rd ns ap einjdru ap era
ourtsn3 ouruioQ :, le ' u ^e r p saaaa.r , npeurwouap -uauadxa ej ouearsaureouttej otuatuiesuad la ua xan eaaurrxd iod uezuora
eu as anb sol e soaupsoduza,uoa uos aI anb soueor.raiueouedsiq ap -aiur unquu soiqus sol anb sa .reaeisap esaaaiur sou anb o -j sutpur ser
ojunluoo un erjuanaua as !p-agly ap eI e atue[acu s pnirtae uun uj ap ugiaeu{ruop eI ap uitsana el asgos saroundsa selsiuialod A seisip
-souisruz soajosou ap o;uatw -u u.n .iod epe'crue2.io , u srnbuoz) el ap azjosol?j epuiuejl el e opaleaed
-rnouo C ugrae.rolenoine ap uiaisod aun apsap eazzuzeouedsiH opouz ap jronesap as anb oiuzTUresuad un u ualrso oip anb 'Iiengeu
uo er3osorr3 1 E o p ie lq u q ua oiauzud a anj rp ia uparsure uznllna el op souusaum sopuei2 sol ap sotruosa sor uo 'orduzaa .zod 'epes
q
^er3osort4 aun iaa reM agap as 'seageled sexto ua 'sonrtafgo .s sapepisaaau ^zdxa sa oarn1ed & onin uu opoua ap anb e.tntdnr ap etaua;aadxa ej e
sea7sanu e so rtosou .iod epunaape .ias agap rp zagly esrp cado ina saunpaJar SON eueatrauseourtel erjosojr3 eI ap o1ardu10 a q<<oaaesap la
elJOs0111 , n7 'uwoutne eaaueuz ap optasafa otuarwesuad un ap u 9 ran4i1 ua enrn equJ4uoaua as suutgtuoloaaid se-rntrna sapuea2 ser ap otuatu i31s
-suda eI a#uerpaui e]itilod etauapuadapui el ietaIduzoa op pTpzsaaau el -uad jap earjpso}i A eueLung eiauat.zadxa retua w epun3 A uunpin eI opoui
ouzsnuTSe ern}sod as eC oueauoweourtnl atursuad a.rgiuoi{ Tap ugraesol nb ap oisrn ueggeq ou anb opujueldsui oadolna, ja A orputzauae
e.^o^ne sun C erauazauoaotne aunpn ^re ^ uo aared so a u [a 'aivauzjeorpes souae salerntjna sopunuz sop ap eapr el ap u1i 1 .red anb
pacxawr .
son soI ap i o oi ouis sol ered emir2au a;uauilrziau oprs uq u-roqu uiseq u sandsau u iAx A
eago el uaa ope 2TUaui0a eugeq q u eue Ax sol2rs sol a1un.:np atuauuelnor^red uua2lzptn ,, oivaruzesuad iap onuap
af'eautlel et3osot3 eI 'etstn ap oiund Pisa ua a opianae aQ 'sosxanrp supup suisrq sarerauaixatIxa s eui.r.oj suiaara ua ei^osol1j eT ap ozuaiw
soxuaruouz sope-i2 al sanui opueno une is tiud A is ap erauatauoa -oa un oqnq ou is asselun asd gea easrn ap o rnd Pisa apsaa uadoina
uun oprnzrjsuoa uu q as anb ap E pudpuuuIJuIuouT e eijosort; el op ollo.ruesap ap eauT[ ETara aun ap olluap septaalquisa su
eI ap ozuaiu.roa la 'sand 'opituas Pisa u 3 p [a ua e suJu{7srp suDiJosojTJ supo 2at1n atoa A ouaaxai oaxo ua epeajueld .zas
E9 OO ra 9so1IJ O.LN 1 'VSNMd T :Tos sir oza aoaaszxr zo11 sOaNY anuav Z9
: 65
64 ARTURO ANDRS ROiG INTERROGACIONES S(NRI EL PENSAMIENTO FIL~FICO
cer de la filosofa una tarea "normal" ha movido a la reconstruccin de Dentro de esta lgica, la tarea de establecer periodos o etapas histo-
una tradici - la m liante cierta labor historio rfif1ea lleva a riogrficos por los cuales habra transcurrido el pensamiento de Am-
ca o principalmente por los istoriadores de as ideas latinoamerica rica Latina, se apoy desde un comienzo como era natural sobre los
nas; mas tambin ha impulsado al rescate de la tradicin ^ euro ^ ea de esquemas esta eci os par l istorio ra la i asFica europea. 5e 10
la filosofa, a la qus in%n^ as`uitr en a integrida d de su desarrolo hizo sin embargo sena a o diferencias fundamenta es respecto el des-
de`s etc entra e e a misma. q se trata ya, como fue caracterstico arrollo de esa historiografa. La primera surgira de una discontinuidad
del s g xrCy]iarte -W-=al, de contentarse con la ltima filosofa de las etapas o periodos, como consecuencia de un retardo en el co-
importada y usarla instrumentalmente en relacin con la circunstancia, mienzo y terminacin de los mismos, hecho que ha llevado a suponer
sino de comprender a esa filosofa en sus fuentes y en s misma. sta que el ensamiento latino in nic q res ecto del eu
tendencia se ha desarrollado de todos modos partiendo de la filosofa ro n eo_. La segun a iferencia tiene su origen en aquella sea ada &usen
europea contempornea, avanzando hacia atrs en el tiemyo, fenmeno cia de tradicin tan fuertemente sentida por algunos y en aquel la in -
que de modo acertado sida enqil ^b^ re z t` nabsica" por ' pacl ad diaic ca, que habran i mpedido un proceso inmanente, como
Francisco Mir Quesada. Esta segunda tendencia se apoya en muchos consecuencia de lo cual siempre el paso de un periodo al siguiente ha
casos en la clsica equiparacin hegeliana entre filosofa e historia de dependido de motivos exgenos.. De este modo el esquema historiugr-
la filosofa, que fue en su momento tambin divulgada por Ortega y fico sera el mismo que el europeo; pero funcionalmente se dara un
que en sus formas ms acentuadas declara al saber europeo como el retardo y de modo discontinuo.
nico. Ahora bien, si filosofa e hist ra de la filosofa son una misma Planteadas as las cosas, los esfuerzos han consistido en pretender
rta,To superar la asincrona y en incorporarse al proceso unitario y dialctico
elwrnienzo de am i osofa estar siempre en su ro laisto
'cual se agrava si se parte eT5ii'flmos ic o antes. Esta posicin del pensamiento europeo. Tal es por ejemplo la tesis de Francisco Ro-
lleva a una especie de autoalimentacin de la filosofa que es justamente mero, quien ha hablado de la necesidad de un "aco rt amiento de dis-
lo que caracteriza en general al saber acadmico. Dentro del proceso tancia" respecto del desarrollo filosfico europeo, con lo cual se podra
de las ideas en Amrica Latina una tesis semejante haba sido sostenida superar lo que el mismo autor denomina "un pensamiento dbil y pe
durante el siglo xix por seguidores del "ecl cticismo" francs y lo mms ri rico"; es decir, se lograra centrarnos en lo europeo de modo sincr-
s o del rechac . te iz^osC}.Ja,Lz ^ l^ esta practica nico. ` R De esta manera una cierta filosofa contempornea en Am ri ca
TT en Cuba, radica precisamente en sealar que el conmen- Latina se caracterizara por haber iniciado una nueva etapa en la que
d f
a:. n.':Y .. ri Tes^"s.^^ = ,r,-:r=K,
'wa
aquel atraso y aquella discontinuidad habran sido ya superados.
m
xnoe la filosor o uede estar en ella ..^-w.n
nuncan::,.., mis a, sino en la reali-
^^ w . ,....a ,a.s En sus lneas generales es indudable que este tipo de pensamiento
da c ` caI, aE stgripa.
coonc latinoamericano constituye en bloque un captulo de la historia del
L osofar de tipo acadmico contemporneo trata evidente te de
pensamiento en occidente y en tal sentido sus momentos coinciden
superar la g oncep n In s reme tta-de fi asa i a que ha cara cte^i xado necesariamente con los de ste. Desde el punto de vista de las "edades"
ta tipo de pensamielita- cleA m t1 c`L ina c e^d"esinicios
erjo su mas
se inicia bajo las influencias del renacimiento, se incorpora luego al
ella lo ltace a costas e Tconciencia rIe s y para si, cayendo en una despertar y consolidacin del pensamiento de la modernidad y desem-
q
ide ntif icacin entre fiIsofi ^tori u Ta i li soofia dacte
ca. r ideo-
boca por ltimo en las formas ulteriores a la edad mo derna hasta nues-
L icq. Como tii' 1 Emvstr a ^o Nifro Quesada, la cuestin del "co-
mienzo" queda integrada dentro de un determinado "proyecto" y una tros das. Siempre con esta lgica, igual coincidencia puede sealarse
respecto de los periodos ms generales tradicionalmente establecidos
forma de discusin contempornea girara entre el filosofar acadmico dentro de estas edades, tales como el "humanismo renacentista", el
sealado, que ha alcanzado un indiscutible nivel tcnico, y una tradicin "racionalismo moderno", el "romanticismo", el "positivismo", etc., v a
historicista que, a ms de una exigencia de rigor, se ubica en lo que su vez, dentro de las diversas lneas de desarrollo que muestra cada
podra llamarse "reanimo la tinoam e ri cano". uno de ellos, as por ejemplo, dentro del racionalismo: cartesianismo,
ilustracin, ideologa, etctera.
7, En correlacin con todo lo anterior hablaremos ahora de los peno- Ahora bien, esta coincidencia general presentada de modo abstracto
'dos a lo largo de los cuales se han desarrollado las corrientes filosfi- fi
ha llevado a un desconocimiento de las ap rticu lrid a de"ur,- ro-
cas latinoamericanas y tambin necesariamente de la cuestin misma
T - e- las fd eas ofrece en Amrica Latina, cuestin que es motivo ac-
de la periudizacin. ua
t m te 3i' una fuerte revisin, en particular dentro de la lnea de
i
origen historicista de la cual ya hemos hablado. Por lo pronto es indis-
Francisco Mir Quesada, Despertar y proyecto del filosofar latinoamericano,
Mxico, Fondo de Cultura Econmica, 1974, 238 pp. 4$
4-
Medardo Vitier, Las ideas y la filosofia en Cuba, cit., pp. 219 ss. y 383 ss. Francisca Romero, Sobre la filosofa en Amrica, cit., pp. 11, 15 y 38-39.
dd
i la 'o j diuo o rdd 'Ielaua' ua opeleuas et{ o
'L6I '
PatwuunJ
eaniln ap opuod 'O)ixaW 'U^rxz;y uP o ruviu.tig
J
ndela ej ap op3iJu
aa.4ryy ap mun euoiaiA ap tago ei `soba 7nua -u6[ 2 safa elsa aigos ser o;uaturraouoasop un ap aseq eI aigos uwe.i; atan ej sau3Lnb ap osan^
saiue2iodtm ap amas uun Qreotupud uaxnb 'ajuaugediauud 'sorg Asar op!s +eH sr la s ied grin ilsuoa as sedr aa seacsr ra se] ap eun epuo 'soar pzi Ierp soi
-uauiaux sns Jeleuas osnjaur a peprnufuuoa np un srn Cun a E xueaje apand
orusrsner Iap olduiaa rod osen [a Iel `sr'pr.. 10 len ru I anarlar ap seisnd seapr sCI ap iopeuolsrq la uo q rs anb apaans 'oiaarl asa u oprgaU
oprs u'ergr^q ou anb s'ewioj mijo oleq xx olis Iap sozuaiuzoa e seq asae^sa^ ns un , as.raaeq nc ua oursrur
!sea apuarixa as anb ours 'xux oIrs Iap sepnop s saurnd s' i ip ^,re?a F o2rsuoa a.1quroq Iap onuanaua 00 op peprjrgrsodun el ap epraeu 'epnxlarp
os orusrar1ueuror onrgriuud (n aanp ai as ou anb 'oluarurrnot-r aisa ap -sap er01a10 uo 3 ap oseo un ap saaope n saau 1 soun-2Ie urr^as u1 .rl
P.
pnz?Idwe el opelr?uas ueq , a W srariveuror la aigos sa?pn T sa so ^::eu a e2doad uorarpeal ns ouioa osaao_id Ianbe e}zrulnsC ou anb
oueoijoure
-eauaureaullel pepllea.z el sepenaap A serdoad seuuoj u a.Farnhpe -o upsl aigtuoq la uoo aivaueuz.zad ozivanauasap un ua erurnjj rIJO snru
oivaiuresuad la anb eI ua 'sairnlnaad sana aezea una edE o eun aeleuas `peprnuri-u o3_eun_waz o oor. orsiq osaaozd lo onb algepnp u -
sod r sg opelq
a
P p pq!q? eI oiarge s 'IILLN oIrs lap sa{uuiJ e oaFIalaa oIar3 -eq souraq anb eI ap exnidru ap t:tauarladxa eljanbe uoa r nraatp C r;una
ns ua ellosap as onb eI aivauileroads seloasa ej a.zgos soipn^sa ua .repanb u ezrpuan uno oI `p p prnuiruaa OIJOP.J eun una E i asai d
os
sor 'saleuorarpez; sauoraeZrpoUad ua opinpur ou oXaauioui un aaaou eur1e- eariwy ua seapt ser- ap os oo rd p `eisrn ap oiund 0h 5 a apsaU
-0001 optlturaad eq 'IAX ,tx sol2rs sol ajue rnp UOID1 ruoloa ej ap sorarui seaod3 serldwe op 'sepCJIuvaua aluaulaiWWa,uedn
sol uoo oouiuoduiawuoa opouz ap edejo euipjn ej ua ellouesap as onb set^osol . 4 senrsaans sej ueuorarpuoa 'uo 9solq ngrsaxdxa ua1sIAOJ aaduaars
la -reinar;sed no 'ouearxaui ourqurolooa.rd oluaruzesuad Iap sisge I3 ou uarq rs anb 'ala 'owsrle i rdea la orusrle.ragrj la nuroo sale, ,senrs
-sosaao.rd sol op ofald -ualdmoaruruo seizo atea apsap sopezrleue uos sosaaood sol rs npaons
-uioo oat1DZII erp oj uepouoosop ri eiuo-rourse eI ap unuaoa aeinl a uegea o1ue1 oilp 'sepe.z2ajui sella sepob uepanb o1usileuoiaea op oITo.F.iesnp
-!J!Jsnf 'peprnurpuoasrp ap U9ISIA ej uequpuoge anb sopetdoa ap spur e ap CIsrn ap ohund la opsnp erpn1sa eI as rs 'e;srjeopr o ersin;bisodTiue
splaezisge semanbso iesadns e openali eq Zuna oI `.soia.rauoo so 0 r.F9]siq eI `ojuarn.rs eI 11 00 U9TOela.z ua C asa ap EAIIrsod ej ap obaadsas eai uew
s eurajgoid apsap seap! seI zapuaadwoi aod- ' ozian4s op aivauzjed;aui. z d -or edeia ej op pepritgiianponr eprpuabard ej 'is y SU _lb aagos seas os
prfl.rns eq oso opo j, sale.znllna-ootu.siq so xaluoa sajuaaa;rp sol ap 011 - op sauolorsod secara e eraues-roduzr _loeu.r .rep e enall oprjeuas o-
-uap se;auapuadop rojui sns opur;Inipir 'sa;unisixaui ege.zapzsuoa as onb ---saunrxauoa np euuazsis op o;aadsa.r oluaruiesuad gap eaiugsa
aJuor m esuad op saivauaoi opua p gnosap 'e3io edeja eun ascua so . 0 -urs erauasoid eun seuu iJe alq!sod SO ,t opl;uas op-rald etuoajurseej Qp
- gap uetaaaed anb sa;runl opuearoq Ieuo!arpea} uraezrpouad eI opzau uptbsona eI anb eiszn ap oiund 0 1sa apsap sq ep-p uo,auatu e.rnpansisa eI
.oa AT operldurre eq 'sriBoloapl sed ap nn cuoDI-. eun op uenuap anb ap -. pepuelnarjaed _ i no sz jui sn s anbuiq elJnsolTJ el onb o eprpaui
+ seI sella 3r;rza s opoinu seiinu.0 srrav- uoo onb opesed Inp Cl ua ep!IVA SO pepties. 1 anrun esa 'une slyy -peprjes-ranrun eun;r^al eun
uorsznaz ap UOJIi epunaa eun odtu oa i sanu e 1jqure eaua p eze^ epualasd e osoir3 ej ella op o.iivap opuena une enrsuarduroa sum nqa
ouEar-rauneouiieI .zesuad Inp edela enanu eun ouualge eq 'eisraruzapeae -nru so onb ean1aru}sn uun ap uo2. ns soorseq SObUOuueouij sns anb ours,
zages Iap seruroj seI sepezegaaa xix ol2rs gap oa s1 ralae rea o 04950 Ii3 s di39oIi s pr sed op_enisnp xa eas an uosauzlporzad eq ou o
w srui
ouisrleluauznazsur ta ope.iodns ',s esed rs un erouarouoa ej ap rurad osa rod sopep Oduiar; un op peparaos eun op o.r;ua suorxazraa ap
-sap IR;=eai.roisrq pepilea.r erda.Jd ns coa xopesuad op orluanauaa-r un y
' egz;s is un un E1Jasur as anb ouis 'ouroubne osaooid un so ou ollx.rusop
ap pepisaaau eI inidru ap erouarauoo eso op eraua]sixo ej aTuawesp \ j
} 1s ua L'gosi fi eI anb ehUano ua Saca] or,Isa0au Si? 'opCl 011 0 .Iod
-a.zd operaunuop eq as opuop eljnbe np oa}uap so ri ulslnuTlunosip ursu -sarotieiu sale-r111In:D seJnharubsa op o.rluap srsileue ns op oiornfrad
el ap ura odns ap ein ej ua os rrnmrmsuoo opeosnq 111.1 eojJ950Ir3 erJCa2 Uis a]uauE'ulur pe'pr ?zu ns ua soppnuo o al 'soluauzotJJ sedebO'us.Ian
-o 1 xo1szy nh.zara eun 'sale.raua2 seautl ug -oluaruzesuad ordazd ns apsap - !P sej ap u 9 iarz0TISPAur CUn .re1u3;ur 'OL.zei}uoa j a rod o bu razia opoul
reniaalalur opesed la a;uaurearualerp .riurrnse uoaeivalur anb ours 'eoi3 op 'oodoina oj uoo uoraeaeduioo iod up puzipor o ad el -raaolquIsD ua nur1
-rAoi.rarsiq iogel Uo.iaLJIq olns ou saarnb 'uiox oapue ow IC so,zatua2 5 1S 110 0 ajuauIJUG3 Qfarn la elZua.I0Ja3 ag 9]und aulflZ, aldrL[ors lpiiarua^
-ul sof 'eur1u 0 nsy ej ua saoeganb Pisa op saroperoiur sol e 1Eu 0 r 3 u 0 ua 'anb opoppur ap u;tisana eun aagos unigWe1 esodai ojunse la 'opuoj
apnd as nprlua5 TEb ua `.sedela so#uomom sosIanip sns ua oueiI.iatueou ap sopadse sojio ap Ua^.reur j + -pz>ej aiduiars Las ou nuearzauseorrr h
-riel' oluaruresuad Inp euo1srq eun .xruisuoaaj ap so1ua1ur nud sol e
I l a oadoina obuaruIesuad la a_Iuo sopouad ap u^ eiedrnha ej anb
coa uaa arede s ella secar 'pepinuljuoosrp ap pnn p ae eso op sauopdaoxa uaorn anb sa.rerinaad sopow uaaa.ijo anb -aia ' oursrn Tb isod
.^eq Uauaebrar o1rs ahso ap supeaap seiau.rud sej ua eistlenir-iIdso ,ouisrari
ueura.1 , op se j ouioa sa [enYltnsa
zrdsa nb t,ae ap o iluasIap asma erg
uraaeas , op ede#a eI aiuesnp , owsiATI!sod,, yap ozegoa.r top o1rsodoid e OIue1 olio ' pepmurluoa^ slp--pepTnulbuoa ap eru or s^3^ursap
seuorauaur eiipod as 'os.ranU! nxutdsa ap uarq 1.s 'alueCawas ogaaij un sauoraou se] a}uaw.IC;uauiepunj sella Paica `u 9 p e7zpouDd el opeauase UII
ugrae.r;snlr el ear1sJOIoasa El aalua eq anb o 3 u 9 1srrl a ii oa o olettl as saieni sej a.zgos seuastui serao^aleo sel srsrlpue e jaaauros algesuad
i9 011950113 0LN3IICYSNOd -M :8905 s3N-OM OoIOLNI 91.08 S I0NY O^EnINY 99
LNTERROGACIONFS SOBRE: EL PE%SAMIENTO FILOSFIW 69
ARTURO ANDRS ROIC
ss
con variantes por cierto, se ha interpretado en funcin de estas oposi-
uruguayo y el argentino; '' otro tanto ha de decirse respecto del "eclec- ciones, que no pretendieran ser las nicas. En efecto, adems de ellas, y
ticismo romntico" de la segunda mitad del siglo xix, rescatado en su 1 respondiendo a inquietudes diversas, se establecieron otras entre las
importancia en el proceso del pensamiento brasileo, costarricense, oligarquas y los caudillos, o ya en el terreno de las ideologas, entre
rioplatense y peruano; la discusin acerca de la extensin y sentido las diversas formas del nacionalismo y el "europesmo", etc. Todas ellas
del "positivismo", en particular respecto de la doctrina del "positivismo han sido concebidas, adems, dentro de un proceso histrico se en su
difuso" iniciada en la Argentina por Alejandro Korn, ha desembocado, integridad, el que segn Abelardo Villegas podra caracterizar como
tambin como consecuencia de la crtica a que ha sido sometida la etapa ^. la supervivencia de formas de la antigua sociedad colonial de origen
romntica, en una limitacin que ubicara su etapa de mayor influencia hispnico, en antagonismo con formas de la penetracin e instalacin
entre fines del siglo xix y la dcada de los treinta del presente; del de una sociedad capitalista moderna.'" Ya Agustn Alvarez, un positivista
mismo modo, la doctrina "panpositivista", que haba credo encontrar argentino de principios de siglo, haba sealado esta contradiccin uti-
su justificacin n uri realismo propio del pensamiento de Am ri ca La- lizando trminos de la historia francesa, como la oposicin entre el "an-
tina, como tambin en una definicin del racionalismo y del liberalis- tiguo rgimen" y el nuevo.
mo que nos resulta ahora desajustada, ha permitido reconsiderar otros Pues bien, estas contradicciones se han manifestado en el plano de
movimientos que le han sido contemporneos y mostrarlos I
en sus va- toda la literatura latinoamericana. El pensamiento filosfico no es ni
lores propios, corno es el caso de la Escuela de Recife. ' Por otro lado, puede ser ajeno a ellas, de ah la importancia que tiene su conocimiento
la "reaccin espiritualista" llevada a cabo contra los postulados positi- q el modo como se integran en cuanto contenido ideolgico implcito o
vistas por parte de muchos de los llamados 'fundadores" de la filosofa explcito en el discurso filosfico mismo.
latinoamericana, es considerada ya como una etapa clausurada, frente Si
quisiramos aventurar una explicacin del origen de estas tenden-
a las nuevas inquietudes que de diferentes maneras se manifiestan en cias que muestran las diversas lneas del pensamiento, podramos decir
el continente y que han puesto en crisis los fundamentos del "idealismo que provienen de la actitud valorativa que se adopte respecto de los tr-
filosfico", de la filosofa de. la conciencia y de tantos otros postula- minos de las diversas contradicciones y de la consiguiente adhesin o
dos ms. rechazo, lo cual no responde por lo general a formas individuales de
conducta. As, durante la etapa de ascenso del liberalismo, se lleg -a
8, Al comienzo habamos hecfio referencia a ciertas diferencias que se considerar a la ciudad y en particular la de los litorales martimos
llegaron a establecer dentro del proceso de las ideas, con base en un de todo el continente corno smbolo de "civilizacin", mientras que
distinto desarrollo histrico en las ciudades del litoral y las ciudades el campo en general, lugar de supervivencia de la sociedad colonial
del interior del continente. Ahora deberamos agregar que tales diferen- hispnica, representaba la "barbarie". Este esquema entra sin embargo
cias han sido interpretadas adems corno expresin de contradicciones en crisis en la etapa de consolidacin del liberalismo, all por la dcada
y de antagonismos, de los cuales el sealado es tan slo un ejemplo. Ya ry
en eI siglo xix, Juan Bautista Alberdi haba hablado de la lucha entre de los t 'ta de este siglo. En ese momento, con el despertar de los
nacionalismos que proclamarn como raz de lancinalidad a grupos
el interior y el litoral al discutirla tesis de Domingo Faustino 5rmin- sociales y cormas culturales que haban sido entendidos como integran-
to, quin haba deducido otra fdirria de contradiccin I de las ciu- tes de la "barbarie", se produce una inversin valorativa. La aparicin
dades y- - el campo a la que caracteriz, tomando posicin en favor en 1902 del libro de Euclides da Cunha Os sertdes, especie de contraparte
de la cultura de las ciudades, corno la lucha entre la civilizacin y la de la actitud axiolgica que muestra el Facundo de Sarmiento, ha sido
barbarie. El proceso histrico desde el siglo xix hasta nuestros das, una de las manifestaciones literarias de ms significacin en este sen-
uu - tido. La inversin valorativa de la que hemos hablado no signific sin
Por ejemplo, la obra de Arturo Ardao, Batile y Ordez y el positivismo fi
losfico, Montevideo, Ed. Nmero, 1951, 223 pp., y Arturo Andrs Roig, Los krau- embar g o necesa ri amente en una poca dada el paso de un discurso
sistas argentinos, Puebla, Cajica, 1969, 510 pp.
opresor a un discurso liberador, en la medida en que la afirmacin de
'' Augusto Salazar Bondv, La fiIosofia en el Per. Panorama histrico, Washing- cualquiera de los trminos de una contradiccin puede ser motivo para
ton, Unin Panamericana, 1954, 98 pp. y Arturo Ardao, Espiritualismo y positi- postular nuevas formas de dominacin.
vismo en eI Uruguay: filosofas universitarias de la segunda mitad del siglo XIX, La filosofa en Amrica Latina en general ha respondido a esta pro-
Mxico, Fonda de Cultura Econmica, 1950, 287 pp.
Armando Correia Pacheco, Ensaysta.s del Brasil: Escuela de Recife, seleccin, blemtica. El enfr entamiento entre "europestas" y "americanistas",
traduccin, prlogo y notas de A. Corrcia Pacheco, Washington, Unin Panameri- muestra dos de las fd rici s ms generalizadas. En Jos Ingenieros lo
cit.; Constan-
cana, 1952. 148 pp., y Antonio Paim, A fiIosofia da Escala do Recife,
tino Lscaris Commeno, Desarrollo de las ideas filosficas en Costa Rica, San 55 Abelardo Villegas, Reformismo y revolucin en el pensamiento latinoavnerc-
Jos, Editorial Costa Rica, 1965, 631 pp., y Arturo Andrs Roig, El espiritualismo cano, Mxico, Siglo XXI, 1972, pp, 57-663.
argentino entre 1850 y 1900, Puebla, Cajica, 1972, 590 pp.
d
84i 2i=sa4g t a ua saa1n so ap vuo7s?y vun ap o2ogs, J 'Ezsoj En.r of,,,
- i$[ -dd 'y 'Wf U .Ion 'ua12ult[s,2M
IL61
'se . rav ua '. F?seag la ua 0349 019 vivaluzesuad 2 no n t
l a.,
`
' };A ? l M TT1 ea
-3la 'gc 5i '1 'IZ -dd 'I nruo} '1561
'oauard tq 'sasly svuana 'snusjua9Ja svapr Srr ap eenz.;,anti 'svaaruzjuJ sar rs
-uoo sonanu ap eponbsnnq run nuz a azuauiju u u epun3 ua ua o sa ap itoun3 e :s.IaiuT aivaroa.:a ap uos npna.ogi p znbn ozuaiw suad ap
s ad R _EJJ0SOj1 un3u-! -unrar:uaie n a seuu oj sns op sopr:npI. Eauz-[ eI uoa op.zanae ap anb sauoi1 sana sop azgas .iuqrn4 erae sal N {.
O ^rauai uoa c sa ap saz ruii1 so[ u o ol uazuiup uas la xn ^ u ^ rs d
t ,^ ts ap et i3u6
I ua Jepuo1je onrsz ce rs[Gi^ olsa opon ua auar^
mrirxaozn-o earzua uoi nsod ep;piaap uun apsap e,Ini[na sel L
anb eraurj,Indurr [ ap r pnp ou 'o?uaruTcsuad ap L7.rnian.i so etsa uoa o2olyrp re oii qe 'ILrpunw narJ 9 soli3 -ragr's la uinnsL, anb oa1!u
1! ap o,nuaQ_ -azuapTaap ap oivarulesuad Ta iod [e.rauaj ua opra;ueld oprs -E3uaure un 'aizrd ns mnd 'nsndoad nzsiaraozsr e?aua uaz aivaTOaa aun
elgnq anb so[ una soaianlsrq sa[e,znzlna saarulr[ sosa op u.-ropuJ dns pepe[ `
SELUa3}xa senmo; sns Ua . OUISTUL31.Ip lp,' le t1 ouis doxn5,, le a]ua13
uszaniun eun ur3U4 03,13a[nrp oluaLuaur onanu ouioa oun:IU.aWrautze[
oprgzaa-1 AT 1XNJ9soi13 oipniso ap
nzuaru usrlad le allagna ugipod onb Iaded la a;uaurijsn[ opuluuos eq as
oi.afgo ouloa opusa.ra1ui uuq anb seuiau sor ap as.rpap op nq ozuoz ario
/4 roZ oplodorZ op naraau V ap iersnzsi el ap e1joso[r3 ul ug [ saaniun AT sauoiaa!PEJTuoa ap uauzr2pa ra aod snpouoroipuoa opis uur3 'seussrLI
O [ iUxuea[u exua}ur as sa[nna suj opsap saunTat:zilen;daauoa p psn [ap
setauan13ur SEI ouioa tse 'Imuapp-10 ei3osoli3 el e axuar3 outarlaurn.ou
ojaadsar narzraaoTnu uun ap zan eI U `nldaauoa I aorzn pp qp mun
ap qp d t i ujoso[q pp oiustur ozar la aagos u
-pel aapcsuad Iap saaaJaez ti a sol ap oun nuaoa praipui Enraaaras pnIpDe
ipaui mm E opLInal[ e[ anb 'oiunsu Pisa argos syw zupunqu ou e.red A erl upo l souz p
uoq e;;osolrj el op oa1zuaoa; so1EA pp q 1uarumounaa.I la uorwwaon
sounairul u a3agr sosiud sol ap epuopuadap Er ap suula[q
ese -oJnd irjo,sa[ y opipua1a.zd un ap sr;xstaiw ' p souzro3 so uauza
-i n 3 operaunuap uuq as anb zan ele 'oar;aaon; oZ ap o aadsar tzurtjuoa
-oid owoo o idla^ui as 'opup oivauzow un ua 'ante o[ y alua.r3 uoraisod
ap ruloz uun aod opu u uaa op opoi 'opeIuuas sou-rar3 onb uoiDrsodo uI
-sap ?un a.Igos salue ouzoa as.rnirue4.io u eraapu ou uDi2ae.Id uornuann
Esaadxa 'ajs9 ap orivap nq anb ulsnasrp uj uprqulcl owoa ' , oarp1 0111
e-r -ungeurxojuoa as xzx olis pp sasopesuad sou p anb ta uoa ousSI.E2 -sinrzrsod,, la `oldwaa aod rri 'ootul?p^au odrz ap lesuad pp suurao3 su[
uaulruzsur pp unraazdns e[ eraer3 opr:zuete ira as uidold ezuna iod
ap scun2IE r{ seap{ se[ ap sa.iopnrzozsp. soza o1at13uoD un 'opp
0 a!J 9 solr3 01 Iesuadaa ap eraua2;xa eI op J I.IOd e sand 'Euzsiru eI o2.juq
-uas Diga U3 iopuiagrj os-rnasip un ap suaurl sTI ap oi uap supuziuu2,zo
-uzo uis sa ou uniaunjis rq odna sosa ap o.Iluap 'Eia a- .Iu,igoa n
oipnn ur'r3 o[ o32gqod oI 'oaiz oI .iod [erpaouirrd s^aaz
u i d
aadu.Tats ou azuaularquivau ru j `ounauauru oI ap sopaadsn p o.i.i r
zp
-ojEA aejaadsop asa una s epr uoIZ>Elo I ses.ra:up snulsoj uos ' otusiiniaz
ur [a Pa upelsaj!uew Earzaead utaeaon rr; oruo3 501191 'xix o s la nird la ` ^oursrnrzeu la ` ouasrllorso la qulsrua^rput I2 'saleaaua2 guau![
1
1 claua2 u seJ2^srzaa^EaEa ouloa sepL'ILUas opis ueii anb sujou sEIaalo sEa
,1anu Cz-Ian3 cun opeagoa 12q se^f ed
u
3 ss'ir g ra ua seap! gel ap ootaisrq out ii sap Ia .u n SUOD apuaaaid
i Rf apAT u9punJ I ap puz {q IEna oj opol 'Cpuzlodo.lna pupip uauz ap a3uu3osnlr3 la uoa 1nlnar^
- Dad 'soireiu ziuirotlr ie^ sa[e^i^aalaaur ap- sodni s r ^ i?z i zraadxa
anb o . gruua ap peprsa^au opunjoid uun ap eiauanaasuoo auzo 'seip sna; -aud ua `sop uepnia se[ ap aaquroq Ie opuiva.ijua u^z.ras ouisadwea
pp
-sanu u'd so.zzo T euo .rl n pso f anbuug `solaouoase l ?so f `niiaa[ ra Zn la `icuari nI ap a-rgwoq pp ozuz)YLuiagnasap npenz.Iap olauIpd Ta
pp
solaE 3 'osr: TJ oruozu u-Tox oapunfaly : ,, sa.zopupun3 sol op-euruzouap 9 auzsru u aaosurzx la ^vuzsr rol zas {a aa^uo on , uliszp uiso3 xnxa oeo f
AT
as anb sal u solIanbr; 'olas asa ap supeapp sEaauiud se[ ap saunas -oxd ti Iezaqrr ' ,, ugpuaisnl! op ozua;uusuad un u a2uas3 '.iopemasuoa AT
-aulUauiler saznp esuad So ta ap Ear3osoli3 Einieaaz?I uI e poi ua 'oiiaijd
.i
orle;uoEne 'ug!DEnJes ap oivauuesua d eusuruap I anb oI uo.ra^nzLL
-xa npoui ap aa.druais ou uarq is 'majuanoua as earxgulatqoad tis3 sour u9^ sga r gap oueld ja ua anhsearuo g uzun seiau 3pul s pp^gnr^ xix
-Euorouaui anb seined se[ op 1101 5n Ei ai.Ins ozaads opungas Pisa ap
zzznx s 012 zs soI azur anp anb aarp sou u iA uo2urgseM srn-1 ojos
oiiuzQ -opesnd Ianb^ opeiarnfua erg s 'orz q uaruepeooAinbO jnna la la 'soratua2U1 op su E s p untxad nul srn1o2a}ea opuarxrd 91 'IrsE.I EI
apsp 'urjosop3 el op ,,zas aogapun op 'o[apow un ap uoi .Inglapa el op u s nuunrad niundsa la 'srrui;ua2.v suap; s-aj ap ns ua
m oeosd-eq.'a ederfuoa auio uazgwez snur 'nueauauirnurjul isJdsfrJ
ouruxouop la anb or 'nruo [o3 u1 ap sepcnuap suiiuj io;nu seuuoj sej e
[ap saaiafsiq sopou sol op ralaar' ct-roaz mun E openajl eq 'u 9 raun3 esa eor^r ra el ciad opez lin DTq ` ,Imaagr[ n^Lltdsa ouroa oprpua^ua oado rna
IL
oD1aoSO-nnj uIN3TwviN3d n i sos S2NOI^V90H213.L 1 7I6 5 .iu i. M 0Nf 1In' OL
-
o MITOIDES
73
CIENCIA Y TCNICA: IDEAS D MITOIDES CIENCIA Y 1 CNICA-. ID EAS
a
I'RAKCISCO MIR QUESADA ciencia fsico-matemtic para que podamos creer en mitos como crean
nuestros antepasados. Estaramos demasiado sofisticados por el entre-
namiento lgico que algunos recibimos desde nuestra infancia para po-
der vivir en un mbito mtico. Segn ciertas ideas, nadie hoy da, por
lo menos en las partes del planeta que pomposamente llamamos "civi-
lizadas" (que no son sino las que han sido absorbidas por esa gigantesca
y devoradora ameba cultural que es el occidente) est dispuesto a
EL MITOIDE creer que los dioses, los hombres y las cosas se transforman unos en
otros, nadie siente que vive en contacto permanente con poderes sobre-
humanos. Ese mundo nuestro est desacralizado.
Si se busca un calificativo para denominar la manera como las ideas Siguiendo este razonamiento, no puede, pues, hablarse de "mitos" si
de la ciencia y de la tcnica se han desarrollado en Amrica Latina, se quiere hablar con cierta propiedad. Pero en cambio podra hablarse
creemos que la palabra "rnitoide" nos proporciona una expresin exacta de "mitoides", ya que una serie de ideas y creencias puede presentar
de la situacin. Muchos estaran inclinados a llamarlas "mitos", debido segn de donde se las observe un conjunto de notas comunes con el
a que presentan una serie de caracteres comunes con estas creaciones concepto de mito. Se aceptan, como los mitos, con total ingenuidad, sin
primigenias de toda cultura. Pero creemos que quienes hablan de "mi- ningn anlisis crtico sobre su verdad o su significado. Se considera
tos en la poca actual sobre todo cuando se refieren al mundo moder- que quienes las realizan son peligrosos para el conglomerado social.
no conformado por la cultura de Occidente no se refieren de manera Este sentimiento de odio contra el disidente no es, en general, tan
F precisa a los hechos. Para que exista un mito debe haber un mbito
intenso ni tan universal como se cree que ocurre en las culturas mticas,
cultural dentro del que pueda existir. Y un mbito cultural, se trata de pero a veces presenta una desconcertante violencia y abarca grandes
un lugar comn, es un todo complejo dentro del cual la mayora de sus porciones de la colectividad. Se tiene, adems, como en el casa de los
partes estn estrechamente relacionadas.' Segn ciertos pensadores, un mitos, la conviccin de que esas ideas y creencias, o las entidades a
mbito cultural permite la existencia de mitos cuando sus elementos las que se refieren, son eternas, intangibles, pilares fundamentales y
humanos Ios viven, creen ingenuamente en ellos, les confieren carcter
absolutos de la vida social.
sagrado, y consideran a todo aquel que no cree en ellos como un r- Pero sobre todas estas supuestas coincidencias hay una que es, en
probo peligroso para el conglomerado social que debe, por eso, ser nuestro concepto, la ms importante: cumple una funcin de jerarqui-
i eliminado. Para que haya mito afirman debe haber categoras m- zacin y aglutinacin social. Es seguramente muy difcil desentraar
ticas, maneras universales y necesarias de aprehender la realidad, debe de manera completa la esencia del mito. Pero hasta se ha llegado a
existir un espacio mtico, un tiempo mtico, sustancias mticas, causali- pensar que hay una serie de caracteres que son tan evidentes que im-
dad mtica. Si no funcionan estas categoras de manera espontnea y ponen un amplio acuerdo. Uno de ellos es que los mitos, por lo menos
supraindividual, no puede constituirse el mito, no puede vivirse. Pero los grandes mitos, aquellos que constituyen el contenido principal de
nada de esto hay ahora en nuestro mundo moderno. Aunque pueden lo sagrado en las antiguas civilizaciones, ejercen una funcin jerarqui-
encontrarse rezagos de categurias mticas, ya no funcionan de manera zante por medio de la sacralizacin. En ltimo trmino, el poder en la
universal y necesaria. Algunos opinan que estamos demasiado sumidos sociedad antigua estara fundado sobre el mito. La cspide de la jerar-
en el espacio, el tiempo, las sustancias, la causalidad de la moderna qua estara ocupada por una persona o un grupo que desciende de los
poderes supremos del universo. Ya sea directamente, ya a travs de
No todas. Nos parece que comparar la cultura con un organismo en el que semidioses o de hroes descendientes de stos o aqullos, los detenta-
todas las partes ejercen funciones relacionadas con el todo y con cada una de dores del poder resultan sagrados. Desde esta ptica, eI poder es intan-
ellas es un prejuicio derivado de la filosofa hegeliana y de ciertas tesis de 5pen-
gler. En cada cultura, adems de haber un estilo general, categoras, vigencias, gible, nadie puede oponerse a l, porque esta oposicin es atentar contra
estructuras y funciones estrechamente interrelacionadas, hay manifestaciones im- fuerzas sobrenaturales.
previsibles que no casan estrictamentc con las restantes. Hasta donde llega nues- De la cspide, la pirmide del poder desciende en divisiones y subdi-
tra informacin, se ha estudiado poco este aspecto que, sin embargo, es funda- visiones complejas, slidamente fundadas en el sistema mtico que im-
mental para comprender la evolucin y el verdadero sentido de las culturas. pera en la sociedad. Y de esta manera el poder queda monolticamente
2
Sobre el concepto de mito y de categoras mticas, vase Cassirer, The phio- establecido. En este sentido, el mito tiene, pues, una funcin de jerar-
sophy of svnabolic forms, vol. 2, Mythical thinking, Yale University Press, New
Hacen, Londres, 1955. Vase tambin sobre Cl mito, con una orientacin dife-
3Sobre el mito como fundador sacralizante del poder, vase Frazer, The goiden
rente, Lvi-Strauss. Aiztltropologie structurelle (sobre todo el capitulo "Magie et
Religion"), Pars, Plon, 1958. bough, Nueva York, MacMillan, 193.
[721
n
saantu n1janbn n saluaaaJaa sel uos xcliajap op sairatJrp s xt sei ours.tu osa
-r?-+ad ' 1'j a p ptp e
ll I aP
sisinas '6 'lu '57xr^^d ^a utluras ai?U 1 ugzeg,. -- U91 OIM epesan(J
iod sepoi ap saj ns sEm se xan 1ed , -sapins sr m seuuo3 riere oxad
p.nyj oasiau.z3 uS u14UI asnA [alu pf: O ap 'a3 pnparans sj ap opeunurp .ras agap anb ogoxds un & iopreii un ouioa
-o q{g eI aod sEpea!p rnjaldruo su ua epi.nlmxda.rj 0961 'eMwquODU ernl opExaprsuoa sa 'organd Iap ressanrun osuosuoo pa iod `ise apaawd onb la
-[ng ap vpua j 'oalx 'vLJosoji v1 ap a2ojrda d upluo `lasseg
'aa3x opns2ns oj e asxs}ua1Jua ouioo rsea sa 'ouanq o .( argou oi opo} e,rluo3
-91srq ezszn ap otund un apsap ojIm 1 uoz i Uiva onuarw uoiiva a2sa axgog s -'3 aiu.arasruuso 'algrlujur 'argpuanur
xE:uale sa '1 e asxe4uaUJua 'T-' W-'3
'aivaiodruuxo sa apc j orxexz; oloj!w ap argrualuoaui rsea puapual
2anpuoa eyosopj ej 'e;josolTj vq e aarnpuoa uzea er :ouaapoua opunur op u[ ajsrxa pUai2 sa .rapa ra anb exapisuo i as opuenD olrui rap eiard
odie un ap uoi nlllsuoa nluarLUFZrns j a 'xeze la 'sa;uaul sujaara -uzoa euuo3 E[ r se a xralnbpn n unarr 'sosea soun re u3 sapiv tus ap
ap xopea.ra aapod ja 'sasEla ap e-tranj sauoiaeu aajua sola{FJuoa ouioo aZ 0 a4 El u uesarr ors ousapora opunui la u3 -iapod la ope-in2ase
`oisondns iod 'saso1aej sopo uoa ounf enisi p Exaueui ap angrat; T U al exa Sola ap
xapuaasaa soltui soxapepxan ua opesed ra ua uorEm
-uoa 'sounlIe ap .rapuaiva re 'anb r euopui erauarraas eun rse eaxn PSS J 0 7suea1 as `coxa an2 sapue-r saj 'soarjrlod saaaprj sapuex2 SOl -xaPE.r
opanpoxd ns uo e roqu -Ea asa .reluasaad uapand nl.urdsa rap sauoiaeaa a sij ' S es o:) sul 'seuos
1
euaxv3SUEa1 as epuara eF ap sa TU e a2ans anb eo n r aa; i sopeluei2e -aad ser 'sonar sor uoa apaans Quina -sesuad ap euuoj nzsa una opxanae
sosed nuene la a;!urzad etauara er- a.rquzoq iap opus
ap ' apro^rtII ap sa4oe.rea xaua3 uapand saUoraniiTsui set o{s ou sey^
Te ezajEan^eu eI xezrrj n ered argri epanb ouiuzea ra 'exaurui e sa aQ
, aprOEijw
-s0U 1 s 0 a la axgos salualsrxa so;rru sou1illn soj aan o;napad un sg -aapod Iap oar2ojoirur r s e na oivauzepunj sa opelsa rd -pep
-josip e erarnquiuo3 anb oI 'saiexn;eu souam9uaJ sol E Ieu.oraea siszrnue -araos er eurwop opeisa Ea auzutop uamb 'exnnan-xgsa tasajuuZ;2 eisa ap
gap uoinenzrde eI xe^uauxoj opeasnq rzq pniilir eisH. -uozex ej ap orpauU
snex1 ri aprui itd el ap aprds la er adnao anb nuraxdns pepr.io1nn eun
iod 'soarpaexd ouaoa soaugaj oiue 'seuiargoxd sns xanrosax uagap anb uis A sopeurpxogns & exdns salos ap sauoisrnrp uis 'ugrnezinbxe.zaf uis
ap sepiauanuoa ue3sa seuor^euz sapun.1S anb ua euaapoui suolsiq e1xara opeisa sageq apand ou seW so.rquzaruz sns e xrun apand anb narun ol rf
e un ap oaluap oivaruoui un e2ar j -eiauar t ua euuo;sue.r] as reuoraex
Eua i srq ns e oprJuas 11 xainyana ep anb oJ sa 'pepapos el epoi sa opelsa
eprn ap rEapr ra anb ua aiuoproap ou.iapour ta E]srq pupueuor02x ap
la uronlrlsui o odn, 2 .rainbren3 anb 'onppTpui xatnbjenn anb aluelxod
aloxq aauxrrd asa opsop aanpuoa onb osaaoxd la xerpn^sa e souren ojo -rur srui sa opelsa la sona un eras pnparaos e exaueuz erlo ap anbxod
wvg;sIqu ldns `sauorsraap sns e opi^atuos xeisa agap ouepepnrn rg sauolaun3 k saxoren
rueurnq sa uozea er `oarxg1srq a oueuunq ugos so oinuu ra -orxesaaau & a fnqu srp anb ja `nAiJoaioa eraueixodunr ap sauoisrnap sei en caja anb ja
Iesaanrun ioiu ap sareuoiaes sordrauud ap ours 'ojruz ja iod opezrexaes
`seinbsesaf ser auoduii anb ra sa 'jeraos earrueuip ej ap ouiaidns orusrue5
xapod iap uepuadap ou sernb.iexai sena pepapos enanu eun xelioJ
io ja sa ope^sa ja 'souri jn CJEd aprfl^rux oardi2 un oprs e q xx Iap alxed
exed a{xearr n uagap & uze,r ns ap sope^arp sol e ajuaru^earun osxaiauros uei2 & xix o 1 2irs la aiueanp opelsa la 'isy -oiiuz ap [EuoraunJ sa;ar
uagap saxquioq sol 'oluaturusuad ap eauil eisa uru2a5 reuoraea eprn ap
-ea asa redusoa apiolrtu ja 'i njosge uej exaueui ap ou anbuny
ieapr ra 'eprn ap rnapr onanu un cplurpap exaueui ap eraunua upleld '.Ye
nr ol2rs ra ua anb ewrnt opuarpur !p En as 'epeJn'uui CM111 3 ap zedea 'nu -saluarasuoa .L
-erunq anuatuixnd peurnaej omoa uzex er ap o;daauon pa oaod e oaod salenprnipui sapulunjon ap olunfuoa un ap peprun ej xauaiunw ap zedea
uoIDrsodo ap AT u o rsraap ap renp?nrpur peppedea sa a}uezriex:Es A exopezrnb exai epnzrleue ou ernuaaxa ej oj9s ollui
la ojos : sorxezljrxax exed xeganj e olsandsrp ru sa ap :C soido.Jd solea&
ns saxquxorq sor ap pe;iagl ni eruaije ojjLu iap aiunurjniln aapod rE
alua.xd onrswangns & a}uanjosip xo1aej un 'ou'euoranjonai xapod un 'oz -oad aauaj ap aagianq opoj ap peptaedea ej zod epezeuaure an as jeraos
-uaiuroa la apsap 'osa iod sa uozea ej anb xesuad e ope2alr eq as e1seH ugzsarqoa er 'ugzex nj e a[nn2uaj le pepi[eurruu nj ap esed as opuena
,'atarza ua onani & er3OSOjTJ ua allarnuoa as asxeztue11x 0 y 0Jiui {a MI osad 'anua sur iod aszeutrnj n apand ju urun rg -euetunq peparaos ej e
-u0 se 'axns uozel el sesre uos julios nzisa el epcn npunj as eueuzngaxd epxoq e.ind ej ap xesed caed (Tnxa1rj opr^uas ua oApTuifl.d
anb sul aagos seataruz seuolsrq ser anb algeln4a ui esauEw op aealsouiap opuatpuaZua) o.ttijuaud aaqu.roq pp relu;)ulepunj uorauanur ej sa 0 11111 ja
outs 'aluapuaasExj .iapod un 2 uiu ap epnrz ej uis pepxan eun e ouzsruz 1s anb as.iiaap apand 'es rn ap o^und asa apsa j asxrnp suan opipod eugnq
iod 1:e2ap ols ou esn ej uarnb E aliu-uod uxes erren as peiInarzj ou Enrxr=d peparnos el la xod oprs nsargn ou rs anb ueuzrisa
'o11111
elsa 'sa1u<CCoulas sns ap ajuaur el ua u-caadwr oarLiui oivaurepunj un a3q saaopesuad soiiaaj -sa;uECaivas sns e ajuaxl auar1 ouewnp las epea anb
-os anb seFuuaaaa sej sepox 'saxoren soj sopo) saliui urs & aluaurear]ixa oluauxexaduial !T xainExea ap Srnauasa rp sej1in ur snj ap xesad u sop
ae<crreue ap idea pr:irnne3 eun uaasod anb ap nivana u'p as saaquioq -run iaaaueusaad 'ounsuoa ap xuniae aiitaiad saj u 9 r:E`s 1 31un p isq -sasorsn
soun2Je anb na Euo1srq ej ua ojuaruoru un sH 'EUEuzn 4 uozni el ap ap sergej sus opunui ap U9!SIA ns 'seap! sns 'serauaaxa sns ueznpun
sepEnuap sej ros sauoisaxdxa suls3 -eprn el ap Eai;?w uOTDdaauoa el e retaos ope rauiolJuoa rap so.zquratm sol sajena sol aiuErpaur souzsrueaaur
asaenuaxJua oprs En opeur2Ixo opeorgru2ts 0)n3 saiuxn;lno souorsajdxa sor uos soirui so-r Iuraas u 9 raEurpnj2e ap erra ap san^ea2 e & ugtaexrnb
5L Y1 YS3R0 9 l1 DOSIONY&1 $L
S3U1Oil Y o SYOQI :YDIH J. VIONEI3
80 FRANCISCO MIR QUESADA CIENCIK Y TCNICA: IDrAS o MFTO1DFS l
toide") hace referencia al considerable aumento de los ferrocarriles Se trata, como vemos, de una situacin especialsima. De un lado, la
y de los telgrafos, ambas invenciones tcnicas.' vigencia de los mitos de la ciencia y la tcnica produce una especie de
Desde luego, hay matices. En algunos lugares, como en Mxico, ciertas unin, debido a su universalidad. No slo Amrica Latina, no slo los
tendencias positivistas y por tanto la ciencia y la tcnica son utilizadas 41 pases del Tercer Mundo adoptan la fe ciega en los milagros salvadores
para afianzar el poder de la clase dominante. En otros pases, como de la ciencia y de la tcnica; en general toda la cultura occidental mo-
en Per, ciertos postulados positivistas parecieron confundirse con al- derna est fundada en ella. Se cree as que los hombres de hoy da
gunas convicciones de izquierda." Pero en pases latinoamericanos, las hablan un mismo lenguaje, utilizan palabras que a pesar de las dife-
corrientes positivistas consideran que la ciencia positiva (es decir cm- rencias culturales tienen, por lo menos en gran parte, una significacin
prica), es la clave de la solucin. Hay un momento cuando el "mitoi- comn. Y se habla entonces de una civilizacin cientfico-tecnolgica de
de" se ha establecido ya firmemente, entre fa segunda y tercera dcada carcter universal.
del presente siglo, en que el "bergsonismo" influye en direccin con- Pero los pases fuertes, los creadores de la ciencia y la tcnica, tienen
traria, pero slo en los crculos especializados. Para ciertas mentalida- dentro de la coincidencia una actitud propia. Los grandes creen tam-
des, la ciencia y la tcnica siguen aumentando su prestigio. Despus de bin como todos, con fe ciega, en su poder salvador, pero contribuyen
la segunda guerra mundial, las vigencias se intensifican hasta lmites a hacerlas. Suponen tener por eso un ma y or dominio sobre sus apli-
difciles de describir. Incluso los "mitoides" han sido utilizados por caciones y sus efectos. Puesto que ellos son los creadores, ellos estiman
algunos investigadores para interpretar ciertos aspectos de la historia saber cmo deben manejarse, cmo deben utilizarse en todos los casos,
de Amrica Latina, por ejemplo, para hacer creer en la condicin de incluso en el de los pases secundarios y relativos que las necesitan
inferioridad de sta frente a los grandes bloques de paises de Europa desesperadamente. Por eso, aunque para los fuertes la ciencia y la tc-
y de Amrica del Norte. Este tipo de afirmacin, hoy bien discutido, se nica son tambin "mitoides", con todos los efectos negativos (como
sirvi del mito del "desarrollo", que tambin en un momento dado despus veremos) que esto significa, presentan un aspecto positivo: con-
se pens estaba fundado de manera explcita en el poder de la ciencia tribuyen a acentuar la conciencia de su superioridad, de su poder sobre
y la tcnica. As dicen, por ejemplo, que nosotros no hemos sido capaces el mundo y los hombres, de su papel preponderante en la creacin de
de desarrollarnos porque hemos carecido de ciencia y de tcnica. Te- la historia. En una palabra, los creadores del mito son tambin sus
nemos ptr eso que orientar la educacin hacia ellas y de esta manera dueos, son los nicos que pueden utilizarlo a voluntad, o mejorarlo,
podremo$ industrializarnos como los grandes pases y llegar a la socie- hacerlo progresar, ensear a los dems a usarlo, alquilarlo e incluso
dad de la abundancia. Asimismo nuestra propia situacin de "subdes- regalarlo si eso fuera su voluntad. Los poderosos son los modernos cha-
arrollo" ha causado lagunas enormes, ictus desgarradores que slo manes de la ciencia y la tcnica, son ellos los que al crearlas y mane-
pueden ser sobrepasados con la ayuda de los poderosos. La ciencia y jarlas ejecutan los ritos para invocar a la lluvia en poca de sequa o
la tcnica de las grandes naciones deben entonces ser solicitadas y re- la clera de los dioses en caso de agresin.
cibidas con alegra y gratitud. Tambin se crey, en un momento dado, Desde el punto de vista de una confrontacin rpida, se lleg a con-
que ciencia, tcnica y capital que permita ponerlas en marcha, era el siderar que nosotros, los subdesarrollados, ramos los no iniciados. Lo
"desideratum" de las mayoras activas de los paises latinoamericanos, ms que podamos esperar era que los chamanes modernos oigan nues-
hasta incluso de elementos no integrados, analfabetos que no partici- tros ruegos y vengan en nuestra a yuda, que se dignen ensearnos cmo
pan en la vida poltica y econmica de la nacin. No saben leer, pero manejar Ios "mitoides", que nos digan dnde y cundo deben aplicar-
tienen la conciencia a veces muy clara de que necesitan instrumentos. se, que nos impongan las condiciones que quieran con tal de que nos
motores, cosas modernas venidas de grandes pases. No hablan de cien- permitan efectuar algunos de !os ritos salvadores. As se ha interpre-
cia ni de tcnica, pero saben el valor de los aparatos y motores. A tado la abismal diferencia entre Jos fuertes y los dbiles, entre los ricos
travs de la fe en los "instrumentos de la civilizacin" que les viene y los pobres. Estas han sido algunas de las ideas de ciencia y de tcnica
desde el gobierno central, se pudo pensar que los desheredados de la que en ciertos medios an imperan en Amrica Latina. Veamos cules
tierra adoran los "mitoides". son las consecuencias.