y! %y %= !!y fly ! y !

y #
!T !! !y# y y ! yy! (honours) hfl !y@
%y y ~e !=y y @ y xy z x%y y
! ! )y ! y !fi yz %!=%= z x%y# ~y! ! yz
! F y ) yyy !fi#, ~! %!!hs y !!_
w y x@ !!y) y x% y xy z%!
! ~z y zA %= x ! %
! y
)My# !yy fi#, ! x% z ~z yz y y
!! ! x!K ![[# yy ~ y x!y ~ y !
! y yy y !y % F yy z y ye xy
~y z x )My# !yy y x !F z y !y#
~z yfi%! yy z !! y ~y! ![# y xyy
y %!y yF
~z yz y x%# yz y! y !y#
! # yy y z !fi% y ! Ty x!
yz yy zfiyy y zy# y ! fi yy
~ y %% xfiTy y !!y !! yw !%=
!yy y y ! xz y y ! y
_ x%## x!!= Ky x @r! !y# @y !hsy#y
,! y
~z x! xyy !% yz ~ #y) x e ~y
fiyz e%!!%! !% !% y y y xz y !yy
xy y yyy xyy y y y y ! yz%!
e y,

fl . q fl

 ^ , 2013

y y ) !y !! x%y# ~ xy%) %!o

Printed in accordance with the regulations and financial assistance of the Distance
Education Council, Government of India.

! !F z!y fly ye Sy!!y!V
y y
SHI - 02 : 1-4
y yy
y 1 ~ 1SV 1SV xy !y % y xy !y!o yy#
~ 2SV 2SV xy!y %-# y[
~ 3 xy!y %Oy % Syy#V
~ 4 xy x! y xy yyy yy
y 2 ~ 1 xy w y xy %O y
~ 2SV 2SV xy!y fly xy !_ y!
~ 3 ## Ay yy
y 3 ~ 1SV xy ! xy !y!o yy#
~ 1SV xy!y !fl?y
~ 2SV
~ 2SV xy!y z_y #
~ 3SV 3SV xy !% yy#
~ 4 xy %y! !y
~ 5
y 4 ~ 1 xy y# # xy yO Ryy
~ 2 xy!y !y %# SyV
~ 3 xy % %
~ 4 xy yhs% #
!y !y yy
. %
xy!fiyr z!y !y
fl% x !zy!! xyu yy y

~z y % flc y! %y %= !!y myy ! !!y , !!
x%! yy ~ y x %%o y yyy z,! y ) !!
fl .
gfl
 y! %y %= !!y
SHI 02
Sfly y y!!y! z!yV

y
1
~ 1SV q !! yy !hfly yyyy 1-15
~ 1SV q yy !! yT yy!sf yyyxy!% 16-33
~ 2SV q y !! yy _yy! y!
y !hflyz_ y #) yyT 34-51
~ 2SV q y !! yc !hfly y !fi
y# 52-66
~ 3 q y# !y! !# yyxy! !;|!
y# y !! xy! yx!y 67-84
~ 4 q !! y y @y# y ! )!yfl
fiy yfl#! yF yfl @ y yy !!
yflyhs ,# yhfl 85-105

y
2
~ 1 q 1857 !fiy y!oy y ~ z!yy yy 106-115
~ 2SV q !y# !oy # 1858 y yy# y
yy ~ 1861 y xyz 116-122
~ 2SV q |! !! y !% , xyy
zy! !oy 123-141
~ 3 q y fly xyy 142-164

y
3
~ 1SV q y# y# @ yy! z 165-186
~ 1SV q xy! @ ~ r# y#yy xy yyy 183-203
~ 2SV q ry fl! xyy ~ %y @ y 204-232
~ 2SV q @y# y#yy 233-266
~ 3SV q !%y_ y y#! ~ yr# 267-285
~ 3SV q yr# ~ %# y#! 192142 286-307
~ 4 q @ yr# xyy zq 308-320
~ 5 q y!hfly y! 321-327

y
4
~ 1 q ! y !y y 328-366
~ 2 q fly#y_ % z!y % 367-411
~ 3 q !y ~ y# x#! 412-441

~ 4 q % yT#!y! xyy 442-453

y 1
~ 1SV q !! yy !hfly yyyy

1SV.0 V
1SV.1 d
1SV.2 ~ X
1SV.3 ` fl [1757-1760]
1SV.4 fl ' X [1765-1764]
1SV.5 fl
1SV.6
1SV.7
1SV.8 &?

1SV.0 zj
flfl fl
l ` fl e ~ fl X
l e ` fl fl fl

l fl e fl ' X
l fl flfl

1SV.1 hflyy
s flf q
i =fl q fl zZiZ
flf q ` fl
1
 fl
q fl , fl X
q fl fl fl fl Xfl ,
fl flQ fl fl F fl
flfl , fl fl q flfl fl `
fl S flfl fl d = fl
fl flQ d fl
` fl fl fl fl z
e fl
z fl flQ fl

1SV.2 !yzy y# %
X ` fl fl
1717 fl fl fl fl
fl - fl fl fl 5fl
flfl { fl dfl fl fl
fl fl flz fl fl q fl S fl -
fl fl q
dfl fl fl fl e q fl
fl fl z d dfl & fl
fl
S ~fl Mfl fl
1756 q ~
flz flfl z fl fl S
fl fl fl
fl =
M fl '

X La fl
fl e ~ ` fl e
fl , 1756 10 flcfl fl
flfl fl flc fl ~ S
flc fl fl fl 53 fl R fl flfl fl
| fl flz fl flcfl fl fl

2
 fl e
fl - 3 fl fl
(
flQ fl flfl
M 5 fl fl ' fl fl d
fl ' fl -- fl
fl , fl fl Q fl
t X
( X fl fl 1757 fl ,
~ . . (C. A. Baily)
fl fl fl fl
fl fl fl, fl
fl fl flfl fl
fl , z
fl fl fl fl fl 30,000,000 fl fl
fl fl fl fl fl fl X
fl
1757 La fl V fl
fl fl fl ~ e fl
fl flc fl flf fl fl
fl fl dfl fl
{ fl 26 ` fl fl dfl
fl { fl
La flfl fl, fl { fl
fl t fl
q fl q
fl flfl fl fl z fl fl
Q d fl N flz
X e -
fl flfl flfl fl Efl fl
fl
qfl fl Xz fl
fl fl fl fl d flz

3
 flG F fl fl 5fl fl
fl fl fl fl
fl e flfl S fl qfl d fl
1756 20 flfl fl flfl fl Efl
flfl fl |
~ fl S fl fl
. . (S. C. Hill)- q fl o (Personal vanity
and avarice) fl fl Peter Marshall)
Bengal : The British Bridgehead fl q 2fl
fl flfl fl fl flz i fl
5 ` fl dQfl i fl
Q V flfl 5 fl
flfl flfl fl (A
century of opulent trade converted the petty foggying merchants into imperialist
swashbucklers)
X ^
fl fl flv Q fl z
flfl 1757
flfl fl 1757 9 ~ e
&q fl q " fl fl
fl flfl ! fl
fl flfl fl flfl fl
fl fl , fl , ,
La , fl fl . .
X La fl
Lafl X fl | . . q flfl
q 1757 fl, fl
| flfl fl flfl
fl fl
fl fl fl fl. . fl fl
fl e 1740 fl fl
fl e z fl
4
 flz fl xfl q qfl fl ,
flS fl [-] fl fl fl
fl M fl Z, fl ,
fl fl fl fl
, , , fl [ X
Lafl ] fl fl e fl
fl, S fl z fl
X fl
fl 50 fl 15 fl fl ^
fl
La fl , fl fl
La fl La
q fl fl
2flfl
fl q fl
Lafl fl La fl
X La 5 fl , fl
fl fl fl fl , e

q fl , fl Z
fl X fl y fl fl
2 R, fl La 5
V [fl fl] fl fl
1757 4 fl
La fl flz fl fl fl
fl fl fl ' fl fl
fl fl fl (Luke Scrafton) wz ~
fl
fl fl , fl ,
dQ q X fl q
fl La fl fl fl
fl
fl

5
 1757 13 flv S fl
fl z 23 S X
q fl fl x fl
(Danish Archives) 5 S fl , X
fl fl fl fl
fl
| X fl fl
fl fl (Luke Scrafton) , "One
great cause of our success was that......we had the good fortune to kill Mir Madan."
fl , fl fl
N fl fl fl Q fl fl
26fl X fl fl X
fl d fl fl
fl fl fl ` fl

1SV.3 #y z zT z!uy yy! S17571760V

M S z flv fl
, Q fl
q fl fl e fl q fl q
fl[1] fl fl fl fl -
[2] fl fl fl fl , fl
fl fl fl fl fl [3] fl 3
= fl fl fl fl fl
[4] flfl fl flQ fl [5] fl KI q
fl [6] fl fl fl
q fl , fl
fl z fl fl
Xfl fl fl
, fl (Glorious Dawn) fl
flz q d = fifl
ijq fl, Q fl

6
( fl
Qi fl F V
La 5
fl efl
y , ?
^ ^,
- ^ ^ ^
fl flz flv e fl fl
flv fl fl M
X ^ fl flz e
flv , flv
26 X flfl fl y fl
M fl M fl fl
fl fl fl fl
fl flv fl fl fl
fl ~ q fl fl 1759 [
Z ] fl fl fl
fl flv fl fl 1760
fl fl (
X fl z
d q

X fl fl fl ` fl fl fl
fl fl flz fl ,
fl y flfl fl
flfl 17,7000,000 fl fl fl fl fl
d fl flv fl 10 fl flv fl
fl , fl fl flfl fl fl
3 fl
fl fl fl N fl fl
X 30 flz

7
 fl y fl fl fl
flfl fl fl fld fld flz
fl flvfl ( fl 1758 flv fl
fl flfl fl d fl
fl fl fl
, fl fl fl fl fl
X 1757 fl fl fl , fl
X fl, flfl 1 fl fl fl
` fl
~ X fl ^ flkfl
flfl fl fl fl fl X fl
fl fl efl
fl efl fl flq fl
fl z fl fl 1760 flv ` fl
fl ( fl flv M
fl fl q
fl fl fl
, fl fl fl flX 1760 k
fl flfl flfl 50 fl ,
fl flz fl y
fl fl X A
fl fl d fl fl
fl q fl Xz fl e
- fl fl | fl fl efl
A fl
fl fl flz
d fl fl flfl fl
1760 " k fl q fl fl
fl flfl q fl q s - Q
fl fl fl fl
fl fl (King maker) fl flq
q fl fl fl fl,
fl

8
1SV.4 #y! :y % S17601764V
1760 q fl fl ,
A d fl fl z
fl 29 fl fl fl fl fl
flfl fl fl flz

fl z Ri
q fl
t fl fl fl q
z , Rfl fl efl fl
fl q fl Z, fl
fl flfl S
fl fl fl fl
flz fl fl fl fl
fl fl fl fl fl
i fl zfl flQ
fl z fl fl fl
, fl La
fl d X fl xfl
fl fl
flz q flX fl
ee fl
fl S fl fl Q
fl e z fl 90,000
fl fl fl ^ fl
fl ( fl fl fl
fl q fl e a fl fl fl
flfl fl e fl z fl
fl fl z fl
fl " fl fl
fl fl fl fl
9
 fl fl fl fl
fl , fl k z
1757 fl fl q fl X
fl fl flf fl fl fl fl S
fl fl 5
fl fl-fl fl z
fl fl fl fl fl fl fl
S La fl flfl fl fl
d S fl q fl
fl fl flfl e fl fl flfl flX
fl
fl fl fl e q fl Z dfl Rfl
fl , dfl d 26
[1] { fl [2] fl fl
fl 26 fl fl & fl
fl fl fl fl 1762 k fl
fl fl fl dfl S
S fl dfl fl { fl
fl S fl S {
fl { fl fl fl
fl d fl fl fl fl fl
fl t fl
fl fl e &Q fl J
fl fl fl fl ,
fl fl fl fl fl
fl fl d fl 1762 fl
fl kfl flz fl
fl fl fl fl fl flz dfl
fl fl fl flfl fl & fl fl
fl fl fl Xz 1762
" i fl fl fl fl fl
fl
10
 1762 fl e k e
k flfl fl fl
d fl & fl fl z S
fl 9 k d fl fl
flz fl fl M fl flz fl
flfl flk Xz fl fl fl q
S fl 212 { fl fl
, fl
fl fl fl fl fl
i = fl fl fl
fl fl Xz z S {
fl fl z { z S
fl } , flz
fl fl fl fl Xz y
flX fl fl
fl e fl fl fl fl
fl fl flq z fldfl z
, fl fl 2fle q
fl fl fl La q z
fl X fl S . . fl
fl d t fl
fl zfl z
flz fl flz
fl fl fl 2fle , La fl
fl q fl , z flz fl
flv 1767 24 ` fl
flGfl fl , Inland trade had been the foundation of
all bloodshed, massacre and confusion which have happened of late years in Bengal.
xfl fl q, z
flv fl q fl KI fl
fl d fl { fl fl flfl-fl

11
 fl fl fl fl
& fl fl Xfl , fl X
Xz
1763 fl e fl X fl
fl, , , e X fl
e fl X
fl flfl fl fl fl d
{ fl , fl
fl { fl fl , flS
fl 212 { fl X
flfl fl 5 fl fl M
fl ` fl La
X fl q
X d fl ~
~ fl Z e fl fl
fl 1764 " q e
X X ' X ' X q 1764 23 "
q q fl z fl Z
~ G | fl R
fl 1777 fl
' X Q z fl q y
fl ' fl fl La
X fl fl , ~
fl d fl M
d ijq ' X fl
e fl

1SV.5 z yy! y! y
1765 S
~ ~ e fl q fl q
fl q

12
 La Q fl fl fl e fl
fl fl fl fl
fl Lafl d fl
~fl fl fl 1765 flv

' X fl fl O ,
O , fl flv q fl Xfl
fl ~ ~ Z
d flv fl ~ z M d =
fl fl flz & fl flv d
= flQ fl q X fl
fl : flv Z ~ e fl q
fl fl fl 1765 12 q ~
flfl 50 fl flS
fl fl 26i fl fl
Z fl ~ fl fl
, fl
fl 26 fl |X ~fl
fl 53 fl fl
` fl flfl fl
fl fl , fl fl
fl fl fl fl fl fl e X
fl fl fl fl flv
fl fl efl fl
fl fl Q fl
d fl fl fl fl
~ ~ e q fl z La
d fl fl fl fl

1SV.6 yy
fl fl X fl fl
fl S d fl flfl

13
 | 1765 fl ` fl -
~ }
fl fl fl fl
fl fl fl fl `
fl } fl `
fl , 1765 fl
, &
X fl q
' X efl fl 1765 fl
flQ fl

1SV.7 x%##
M .
1 X fl fl
2 1757 fl 1764 z ` fl fl
d fl
3 ` fl fl
5 M .
4 ` fl e ~ fl
5 fl flq fl fl fl fl
6 fl flfl fl fl
Mfl .
7 fl R t
8 q fl fl
9 X fl fl
10 fl fl fl z fl
11 q fl fl

1SV.8 @rO#
1 Susil Chaudhuri : Prosperity and Poverty in Bengal, Delhi, 1997.
2 Sirajuddaulah, the English Company and the Plassey Conspiracy in
Indian Historical Review, 198687, Vol. 13 (12).

14
3 P. J. Marshall : Bengal : The British Bridgehead, Cambridge, 1987.
4 C. A. Bayly : Indian Society and the Making of the British Empire,
Cambridge, 1988.
5 Brijin Gupta : Sirajuddaulah and the East India Company, 175657, Leiden,
1962.
6 S. C. Hill : Bengal in 175657, Vol. 13, London, 1905.
7 Rajat Kanta Ray : Colonial Penetration and the Initial Resistance : The Mughal
Ruling Class, The English East India Company and the Struggle for Bengal
17561800 in Indian Historical Review, 198586, Vol. 12(12).
8 Benoy Chaudhury : Political History in N. K. Sinha (ed.), The History of
Bengal (17571905), Calcutta, 1967.
9 Suranjan Chatterjee and Siddhartha Guha Ray : History of Modern India,
Calcutta, 1997.
10 flz . La fl , flfl, 1994
11 yyy y! y!y

15
~ 1SV q yy !! yT yy!sf
yyyxy!%

1SV.0 V
1SV.1 d
1SV.2 " [1773]
1SV.3 [1784]
1SV.4
1SV.4.1
1SV.4.2 fl
1SV.5
1SV.5.1 M iz
1SV.5.2 d
1SV.5.3 d
1SV.5.4 d
1SV.6
1SV.7
1SV.8 &?

1SV.0 zj
flfl fl
l fifl fl
l fl
l M iz
l d

16
1SV.1 hflyy
1765 fl fl
fl fl Z (Dual system of administration)
fl fl fl
fl fl fl fl Q
Q V~ flz Q fl
fl q
fl Q fl fl Q 1770
, M iz [1176 es ]
fl fl fl
fl , , X
` M5 fl fl fl fl fifl fl
z fl flfl fl fl d
fl fl fl fl fl
fl d fifl fl ,
fl
` fl fl fl fl flfl
fl e fl flfl, ^
La flk Z flk ` fl
flG fl "- e fl fl fl
fl fl " fl
fl2 d fl flS fl flk fl
flfl flk fl flk
fl fl flfl La fl
fl fl flz z
e 5 fl ` e
S ` fl fl fl fl S fl fl
q fl fl fl
fl X fl fl `
fl M 1767 KI

17
 X d fl I `
:i z fl
fl fl Lafl flfl d fl flz fl X fl
dfl , fl fl fl
fl fl fl flq R q fl fl
1766 fl
` fl 10 1767 ` fl
1212 fl fl Rfl fl efl 1773
" fl

1SV.2 %! xyQ
1772 fl flfl fl d ,
1773- " fl fl fl dz
flfl V , fl fl
fl fl Z, fl K La ,
y ^ fl e flfl fl fl fl
500 ` fl fl fl 1000 `
fl 2, 3 4 fl fl M
, fl " fl fl fl
fl fl fl fl fl flQ
fl fl y ^ fl fl
" fl fl Xz
, flk
flk flv,
, k fl
flfl fl fl ^ fl flQ
d flfl "
flflffl La S fl K flQ S

18
1SV.3 ! y xyz S1784V
flfl " S fl
fl La flfl fl fl flG (Court of
Directors) flQ fl flk
y ^ flk flQ fl
flfl fl flk z ,
flk e fl , e- X X fl
fl fl flfl i fl
fl fl flz ' fl d
fl d z 1781 fl fl
fl fl `
La 1784 fl
(Pitts India Act)
1784 ` fl K La
fl 1785 1 flfl fl
fl flKC (Board of Control) Xz (Secretary
of State), (Chancellor of the Exchequer), flk
flfl flKC fl fl flfl fl fl
fl La fl fl
flK 26 fl flS La
fl = fl S flfl
fl " fl
fl fl , fl fl fl d fl
fl flQ fl fl fl

1SV.4 !y !y# fly

` fl X [1757] flQ
fl 1765 fl fl fl X fl
1770 [M iz] fl Z

19
 fl fl
1772 fl Q
fl fl 1773- "
, fl fl d
dQ fl fl fl
flz fl fl z fl
fl - |

1SV.4.1
1772 w fl (Committee of Circuit) fl
fl fl fl fl flfl 2
M
flfl
Q fl" -flV
fl flk Q fl KI
fl La fl M fl
fl fl
fl" flk d fl
1774 fl fl
q fl z , -fl fl flk (Provincial
Council) fl fl fl M
fl 1775 fl flfl fl z
fl fl fl Q fl
fl fl Q
fl -flV M fl fl fl q fl
1780 fl flk flz
fl 2 fl Q Q
1781 18 fl
4 fl" fl fl 14 fl Q
fl 2 fl
fl fl y fl
S z La fl

20
 fl fl efl
fl
" 1774 flfl fl fl
fl fl q fl `
fl , fl flS fl
fl flz fl d fl
flQ fl fl fl d
fl fl fl S q fl fl Q
fl d X fl, fl
fl flfl q = fl " fl
fl fl fl flfl
(The Court has been generally terrible to the natives and has distracted the
government of the Company.)
1780 fl fl
q fl fl fl fl flz fl
fl X fl fl
fl d fl fl
q fl fl z ` fl fl "
flk fl fl fl 1782 `
d 1781 fl
fl flk fl q fl
flk fl fl d fl flfl d
fl fl fl 1782
fl flk Q fl

1SV.4.2 fl
` fl Q
fl fl 1786 ` fl
fl fl fl Q
1787 fl, d fl fl" La
fl" C

21
 fl Q
fl" flz M fl
flz M Q (Board of Revenue)
1790 fl flz M
fl flz M fl"
fl fl S
fl flfl fl
fl flk Q Q fl
: fl
flfl, fl, w fl
2 fl : fl
fl qq fl w fl fl" fl
(Magistrates Power) X fl fl" fl
d Q
1793 fl fl fl
fl fl fl fl fl fl
La fl fl (The famous Cornwallis Code formed the
steel frame of British-Indian administration) Vfl
fl V fl" fl
Q } fl i Q fl" fl
fl" flQ flS fl" fl
flz fl (Judge) fl fl fl
fl flz
fl M fl fl ,
fl 23 fl
(Lower Courts) 50 fl z
fl d C fl z
fl
fl flz S Z V La S
flQ Q y } fl fl
fl fl
22
 flfl fl
fl fl fl fl fl
fl fl fl C N fl
fl
fl fl La fl
fl fl" Q fl fl C
fl fl Q fl fl fl flfl fl -
fl Q Q Lafl fl 26fl
fl fl

1SV.4 )!yfl #!
1765 fl 1772 z Z G
fl fl y fl
q fl d Q fl 1765 fl
fl flS y fl q
dQ fl fl fl
q fl
fl V flfl
fl X fl
flfl z Z
X flS fl efl
Q fl fl fl 1769
fl fl fl fl
q fl
fl fl fl i
fl fl fl fl fl fl fl , fl
fl fl d fl
q KI fl X 1770 fl
fl fl z fl
flQ fl d fl 1770
fl (Comptrolling Council of Revenue)

23
1SV.5.1 M iz
flfl fl
flfl fl fl fl fl
fl e q ij 1768 1769
Rfl ^ X fl d fl
S 1770 1176
es fl M iz iz
fl , , , fl, ,
, , , d 1770
fl flG 13
iz 1772 i fl w fl fl Xz
KI 35 fl
fl fl fl S

1765-66 fl 1768-89 z fl fl 53.8

X fl 1773 fl fl , fl
S fl z fl }
KI fl 5
10 S fl fl 5 (Not
even 5 per cent of the land revenue was remitted and 10 per cent was added
to it next year. The relief measures were inhumanly inadequate.) fl
d S fl fl La fl
fl = fl q fl
fl , fl fl 26
fl fl flfl fl | fl
fl }
fl fl fl flfl q fl | fl
fl } flfl fl fl fl fl fl
flfl fl
fl
z fl

24
1SV.5.2 d
1772 ` fl " Q
flfl fl fl fl
fl fl fl fl
fl"
fl 1772 fl w fl (Committee of Circuit) 1773
flfl, , , fl fl (Provincial Council)

fl fl
fl 2
fl d (Farming
system) fl d
(Five year settlement) fl

Q d fl fl fl 2 fl
fl 2 Rfl fl,
fl
S , fl S fl fl
flfl fl fl : :
fl fl z fl 2
fl flz d q fl flfl y
fl fld fl flfl fl fl
& fl 2 fl
flz | fl flfl
fl X
S fl
A fl flz A flfl fl
A & fl fl fl
fl S A q fl f flc fl
fl fl !y ! ! xy, #
yy yz zyyy zy ! !fl yy y y ! ! ^
25
 q fl dQ 5
d Rfl fl = Rfl X
e fl ijq fl
e 1773 K fl fl
fl fl e fl
fl 26 1775 k fl , = fl
fl J 26 1776 fl
flG fl fl , S fl
~
fl 1777
fl fl flz
fl 1776 fl ` flG
, flfl e fl fl q fl fl
e fl fl q fl fl
d
Xz e fl q fl
fl fl d , flz
S S X fl
q fl flfl Q fl
fl fl Q fl fl
fl fl fl
fl S
X S , q
fl fl La
fl fl flfl fl S
d fl fl
fl fl ^ S
Z fl
fl flf 1781 fl
flk fl fl fl (Committee of Revenue) N
flffl fl fl

26
 flffl q d fl fl
fl" fl
fl Rfl X Rfl X
flfl fl : fl fl fl t fl fl
fl fl e fl fl fl
fl flfl fl
G fl 1786 flfl fl

1SV.5.3 d
fl z flk
k fl flS fl fl k 1776
e S fl d N
fl fl fl , fl
fl fl fl fl fl
fl fl fl A Q fl ,
26fl fl q fl fl
q X fl k q q S
fl q fl fl flz
fl V y fl X fl
[1784] fl & fl fl fl
e q flz fl

1786 fl 1789 z & 1784-

fl 1789- Iy
e fl d fl
fl ` fl "- dfl
flz fl d fl d
fl M flz flz d
fl, fl d fl K fl fl
q d fl K q fl
:t : fl t fl Xz
flfl fl q flfl

27
 d fl d fl- z
fl
q M fl N |
fl M fl | ,
efl
fl d fl fl fl
` d
S : fl fl fl d d fl
` flS V fl fl
fl fl X fl 1792- 29 fl fl ` fl
" flG fl 1793 S fl
, 1789 dfl d fl
1793- 22 fl e d (Permanent
Settlement) fl

1SV.5.4 d
d d 26,800,989 fl
flfl dz fl fl fl fl
z fl fl flfl fl
fl , 5 fl
fl fl fl
fl fl1789-90
fl fl fl, -
flfl fl fl
X fl fl
fl d d `
fl " fl (Productive Principles) e
e d
fl, M X
` fl flG fl
fl fl d fl , fifl fl
fl fl S fl fl ,

28
 -M fl fl fl fl
fl | |
fl fl fl dy
fl fl Lafl d fl
Z, flfl flz 1765 fl fl
flq d fl fl
( , fl fl , q
fl fl fl fl i x y ` :
z fl fl fl fl `
c fl ~ X `
fl (Agricultural Revolution) ` -
fl 1793 fl fl fl , -M
q fl fl fl = fl
fl fl M iz fl-
fl =fl fl fl
fl , d fl fl
d fl fl fl
fl dz d (Sunset Law) fl fl
fl S
fl =,
fl Q fl fl fl
S d fl
d flz d
fl 1794-
1797 fl fl fl fl y
fl e e
d fl
fl fl
flfl dz
~ , , , , c fZ fl
d e dQ
e flz d fl d

29
 fl fl fl
fl fl q fl f
flc fl [179394] z
5 fl fl fl , d
fl fl
d fl fl &
fl fl fl ^ fl
fl fl | fl
Q Q (Intermediary landlords)
1799 f efl Nfl
fl fl M M
flfl d fl Q
fl Q i Q,
M, Q S
Qfl Q fl flfl fl
d (Absentee Landlord) fl X

d | dz flz
dz fl fl fl
fl fl fl , - e q q
fl fl q fl fl fl
fl - e q q fl fl
q fl fl fl fl ,
fl S , fl fl fl fl
d fl fl fl
d fl fl fl M fl
d fl ~
fl fl q fl fl
fl Sq flfl fl fl

flfl fl , ,
fl

30
 d d fl d
fl fl e q , e fl fl
q d fl k 1776 fl
flz A fl flz fl A
fl q Z X
fl
1799 d 7 y
fl 26 fl 26 fl fl
fl fl . fl fflc
fl fl
fl fl M i d Q
flfl S X 1860 e Sfl eflf
A e flfl & flfl fl fl
Rfl fl fl flfl
, fl fl fl e flfl
^
d fl fl flz
fl fl i fl
fl fl V , fl fl
fl fl fl ( Z, e
fl fl S flz (Productive Principle)
flfl fl 1793 fl
d & i fl
flq fl d fl flz
fl
fl i X fl fl
- - fl, fl i fl
d efl flfl X ,
fl i q
q fl fl fifl Z
26i fl

31
1SV.6 yy
1765 ` fl fl fl
Q fl Z dQ 1770
[M iz] fl Rfl d fl 1772 fl
fl fl Xz fifl flfl d fl
" [1773] 1784] V
fl S fl d ijq fl ^
fl fl fl
-flz S fl - z fl fl
[1793] fifl fl fl fl
S - fl
fl fifl S fl
fl fl d [1793] ,
fl fl flfl e S fl d
fl

1SV.7 x%##
M .
1 fl fl
2 fl fl
3 d fl
5 M .
4 " V fl
5 fl M iz fl
6 S d fl
Mfl .
7 fl Z
8 fl
9 fl fl fl
10 fl fl
11 fl e fl

32
1SV.8 @rO#
1 Percival Spear : The Oxford History of Modern India. Delhi, 1965.
2 R. C. Majumdar. H. C. Raychaudhury and K. K. Datta : An Advanced
History of India, London, 1985.
3 A. C. Banerjee : Constitutional History of India. Calcutta, 1963.
4 B. H. Baden Powell : The Land Systems of British India, Oxford, 1982.
5 N. K. Sinha : The Economic History of Bengal (3 Vols.), 195663.
6 (Ed.), The History of Bengal (17371905), Calcutta, 1967.
7 Sirajul Islam : The Permanent Settlement of Bengal : A Study of its
Operations, Dhaka, 1979.
8 Ranajit Guha : Towards a Rule of Property for Bengal, Hague, 1967.
9 S. C. Gupta : Agrarian Relations and Early British Rule in India, Bombay,
1963.
10 Suranjan Chatterjee and Siddhartha Guha Ray : History of Modern India,
Calcutta, 1997.
11 A . fifl , flfl, 1396 [es]
12 fl . fl . s, flfl, 1985
13 yyy y! y!y

33
~ 2SV q y !! yy _ yy!
y! y !hflyz_ y #)
yyT

2SV.0 V
2SV.1 d
2SV.2 fl fl
2SV.2.1 fl
2SV.3 fl M
2SV.3.1 ` fl
2SV.3.2 fl La [1764-1805]
2SV.3.3 fl M-( z = . ?, & d
2SV.4 q
2SV.4.1
2SV.4.2
2SV.5 q O
2SV.5.1 XM [1761-1773]
2SV.5.2 zZiZ - q [1773-1799]
2SV.5.3 q La 5 [1801-1818]
2SV.6 fifl M .
2SV.7

34
2SV.8 &?

2SV.0 zj
flfl fl
l fl fl fl -
fl fl
l ,
l z fl q d,
l fl fl q fifl d fl

2SV.1 hflyy
V flfl - fl - fl
fl z S, fl S
, fl fl M, fl fl d fl fl ,
fifl fl S, i fl fl
flfl

2SV.2 xyyy y y y! xfiy

fl flfl -
, , ^, fl
Z q ` fl q d
fl q e e q
fl fl fl fl
fl - flfl fl
fl q fl - fl fl
z fl , d
flz fl flfl

2SV.2.1 fl
fl - fl fl

35
1750 1760- fl X flfl -
fl ? fl , 1840 1850-
fl, M X fl
, q q , =fl q flz
i fl , fl |
fl fl flfl
fl fl , fl S
dy fl fl fl Q fl
fl fl
[fl] =
( fifl q flz fl
fl a fl fl
[] ` fl e fl ZiZ
fl = e- X S fl
flfl X [174648, 175154 175663 ] ZiZ q,
fl zfl fl , fl
flfl fl , fl e X
fl fl fl fl i fl
fl fl fl e fl flfl
fl fl flfl fl fl [,
fl e fl flz = fl fl d fl
]
[] fl fl fl , fl
X fl fl
i fl |Q fl
fl fl fl
ijfl ZX fl fl nationalistic imperialism
fl , fifl fl fl
&

2SV.3 !! yy! z_ y
, Mi O, 1769
& Q q M- , ~ fl fl -
36
 fl fl flv
fl fl

2SV.3.1 ` fl
fl s ` fl fl
d 1600 s fl 1750 s s fl flfl
fl X [^1640- fl ,
1668- flfl1690- ] fl Joint Stock Company `
fl fl zfl
fl ~ fl flfl
q X 1764 ` fl
5

2SV.3.2 fl La [1764-
1805]
1764 fl V
fl- fl X X ' X fl
flz fl fl fl
fl , , fl fl fl
, fl S Vfl
S fl fl fl
fl fl fl fl
1765 s q fl fl R fl fl
50 fl X fl fl fl ,
fl fl , q Z
{ fl flfl S fl fl
La , fl 7 fl fl
, fl 1768 s fl q fl
fl- fl fl
fl fl , 1773 , q Z
fl fl fl fl (subsidiary force)
fl , Q fl,

37
z fl d fl fl
fl dy 1773 q
V G fl e -flfl M z
fl d fl fl fl
fl fl Q ,
` fl ` Q , fl fl fl Q
M Gfl - fl fl
Gfl fl fl, t V fl
X . [1774]1772 ,
V e fl fl , fl q X
, G fl fl fl V fl
fl 40 [~ ] fl
G fl 1773 flz -
fl fl V
fl q fl fl fl 1773
fl q V G
X fl fl X fl flfl
~ fl | 1774 fl Q fl
G fl fl fl
fl- X fl [, 1774] G zq
-X q 2fle fl fl
fl fl Q Vfl
fl V X M fl flz 1774
fl fl G fl fl
fl X fl ,
fl , Z- d z fl [A shifty line policy
is far more unsafe than a weaker frontier.]
X fl
fl fl fl, fl flfl
Indeed, some company officers complained that their troops
bore the brunt of the fighting while the Awadh party gained all the spoils and subsequent
advantages.

38
 , 1774 e flfl fl q fl
fl fl KI fl fl, fl flS
KI fl fl fl
z KI S
La fl z V flfl
fl fl fl fl
V , 1775 fl
flfl M fl Q fl fl flf
, fl fl fl K La fl
fl La Oudh Auxiliary Force fl fl
fl fl fl ,
fl fl fl fl
V- Mfl flz fl fl fl
fl [1797-98]
flfl z fl fl | fl fl
fl fl
fl fl
fl fl K fl flfl
, X fl (Saltpetre), i d, a
, a
fl fl La , G
fl fl, fl fl ,
fl fl [fl] fl fl
(donation)i fl fl 1764 fl 1856 s
s fl fl 60,00,000 fl, 52,00,000 fl fl
80,000,000 fl fl 100,000,000 fl fl
Q fl
- [1798-1805] fl flfl fl
KI zq G fl fl
fl flq fl z
fl fl fl z

39
fl fl d fl 1801 fl
q Z fl La fl fl M N
G, fl 13,000,000 fl, fl
fl fl fl fl fl fl fl
fl fl fl z fl , ,
| fl d fl
V [1814-27] ` fl Q
flz fl

2SV.3.3 fl M-( z = . ?, & d

1803 , ` fl ~
fl 1817 s G X
fl fl V fl zZiZ
fl X N 1818 s

-fl fl X fl ? 1790 s
fl M fl 5 fl
, 7, q & ? M
flf fl fl fl X fl fl
? fl q fl fl & &-Mfl
1830- fl fl fl M-( z =
e
1842 s & = fl y fl
fl & S, fl fl
d fl fl ^ fl
fl fl ? & fl z fl d
fl fl , 16,000 fl fl

[1839] ? fl M
fl fl -? fl fl , e- X ,
1849 s ? -fl ,

40
 fl , ? flfl fl 1846
q, fl fl fl
fl |Q Z fl
?, & d fl fl
fl X fl fl fl d Q
Z fl, 1848- , 1853- 1854- 1856 s
fl z fl , Q

2SV.4 #) !! !=
2SV.4.1
^
flQ d fl fl ,
: Z Z fl 1761 s fl fl
flQ fl ^ []- d fl ,
G, , fl = fl fl fl- fl fl
fl fl q fl
fl , ` fl e
fl 1764-65, 1766-67 1769-72 s -
Q - X fl flz -
S , , ^ flc-e^ fl fl
S fl ZiZ fl |
fl fl ZiZ ^ fl e
S fl , "
1766 s fl e q fl,
fl V & & fl fl
fl fl fl - e X d fl
fl Z - fl X fl e-
X [1767-69]
fl fl fl S [1767]
X d fl ^ fl fl R fl [1768] X
flfl flQ flfl fl ^ flF [1769] ^ fl
41
fl e Rfl fl q fl [1769]
fl Rfl fl 1769-72 s
fl fl fl fl, flz
fl [1775-83] e- X fl
fl q fl t fl fl
qfl flfl fl 26 q ZiZ
[ fl] fl fl fl fl
fl k-` X 1779- fl
fl flQ fl
e- X - fl Sq- , fl
- q- S fl
fl fl fl [1780] e X
['- , fl ] - [1782] &
X M , flz fl - S -
X fl 1782-
Sefl
Z e- X fl [1780-84] [1782]
fl k ` X 5
e- ZiZ 1784 s e &
Z e- 5

2SV.4.2
fl fl fl (usper) -
i--fl,
q fiX
fl
fl fl fl X X
fl e e q S fl fl fl5
fl fl S fl ( fl :
fl e ( q i e
?fl, ^
& & |eM - fl
fl flv z fl
42
 fl fl fl
flfl M fl fl fl
fl- fl fl
fl q
, fl fl q S fl
X fl efl S
fl
flfl fl fl 1792 s M
1792 s e Z e- X 5 , e
q fl, fl ^ q X [1785] 1786 s
1787 s fl - X fl e
f & fl 1786 s d
s fl 1787 k - fl
fl 1788 fl ^ X
O fl fl, 1790 s z
, , fl flfl i flz 1790 s
fl X fl
fl S ^ Sfl e 1764
Sfl M fl fl
fl e fl fl fl fl Z
fl fl fl fl,
fl Sq Sfl- fl ^ qfl
| 1790 s Sfl fl fl fl -
fl fl fl e- X fl
1790 - d q e [, , flii,
fl fl fl] fl Sq fl
e fl flfl X X
fl fl La fl 1792- fl
fl, e fl ,
|eM fl 1792 s q flS
i fl 1792 s
18 eM &
eM & [1792] z fl fl
43
 flii flfl fl
flc s fl d , fl, flm, ?fl
e^ - fl q fl flfl
fl , fl q flz fl,
fl
Sqfl X fl fl
fl fl Sfl
fl fl
- fl fl z fl |eM q
^ fl q fl
q, d fl fl S
1795 s q fl fl 26fl fl
d , , ^ y k =
fl [1799 ] fl d i
, , , fl q fl
fl, fl fl fl :
fl
1797 q e y fl
fl " fl e fl S q X
fl q 1799- q X fl
fl X 5 eM XS

fl fl fl & fl
i = [&, ?, ] fl
| fl | fl fl
[3.2.1 ] - flG fl fl
-( fl fl flfl fle
| [ S z fl flc-
M fl S fl ] fl fl q -
fl fl fl
| X fl , fl fl fl
fl fl S q X fl, fl fl
fl fl fl fl fl

44
 q flfl M fl fl fl
S V fl flfl fl q fl fl
, S qfl
1760 - fl , fl flG fl fl fl ?
fl fl e fl fl
fl fl fl = fl V fl fl
ZM -| - Q
fl fl fl fl fl
,
e fl fl fl 1790 s fl X fl
fl X ...extensive paddy fields and country which
was very rich, highly cultivated, full of cocoanut trees, groves, fields abounding with
grain, and well-built and populous villages fl X
fl JOURNEY FROM MADRAS-
, 1790- fl X , fl
fl Mfl fl, Z - fl
fl, fl fl fl q fl fl
` fl fl- fl fl

2SV.5 zj
ij q q
q fl fl
q flS fl Q q fl fl
flz fl Q
1761 s
fl fl fl
, fl
qX d X fl
- fl fl fl ,

2SV.5.1 XM [1761-73]
1761 s 5 :
45
fl fl X d fl fl
fl -, - fl M-
fl Q fl 1771 s q
~ fl d -| fl M
1772 s - fl G fl
fl La fl
Z3 z fl -
fl w , - fl w
1773 s fl flz flfl fl La
- -, -
, fl fl
fl - fl -
e &Q fl
- fl - Q
- fl e - y La
z q fl M -
- d &
, fl , fl fl
~ & flf fl fl fl
fl La fl fl d
fl fl
fl 1773 " d kfl
^ fl flfl La fl
i fl fl fl flk 1756
5 X fl fl fl
-fl flfl fl - fl, ^fl
k fl
1772 - flfl q z
fl fl fl fl

2SV.5.2 zZiZ - q [1773-1799]

M & Q fl26S

46
K fl fl fl
De Boinge- N fl 26 1784
fl fl fl fl
q [--] fl fl fl fl e
& fl fl fl:
e : & ZiZ , fl -
q
, 1774 - fl
e fl X - S
flf Q , ,
&fl - fl 1794 s
- Q fl fl 1775 y- fl
fl e S q X 1777 ` fl
fl e X fl e &
fl ^, e
flS fl - q 1780 s q-
fl fle , M fl [ fl] flfl i
fl fl fl d fl
flz fl fl KI fl
fl- fl fl 1780- fl
fl fl - fl 1782 s fl qfl &
fl fl
- q . e- X 5 , flz fl fl
X fl flfl -fl d fl
fl fl Q fl fl e
fl & , flfl
, flfl d - , fl fl
q e fl fl
X ! z , fl fl
Z flfl We are altogether unequal to the difficult and dangerous
contention in which we are now engaged.[fl fl fl
X] fl flfl & - fl
fl e & M q d
47
, fl - d - q
& fl
the tail was wagging the dog. - q fl - t
- d flfl , fl fl
qfl fl Q fl e flfl e & fl, 1784
fl X fl fl 178687 fl
fl =fl, fl fl
1788-89 fl fl Q
fl 1790 e- X q
fl 1792- eM & Z = fl, fl fl
fl
1792- Zi fl fl
[1798-1805] fl fl

1790 s fl & M , ~ fl,
, fl, fl fl
fl X ,
X 1795 -
e & &
fl flf fl - flz - S Z
-fl fl flz 1800 s q
flfl Qi fl

2SV.5.3 q La 5 [1801-1818]
fl S q
q y S d fl fl
^ fl S q fl fl fl
fl q fl fl V & z
& fl-fl ,
fl S fl , 1799 fl fl fl fl
flz 1800 s - qfl
fl Z - , M fl &
48
 X fl q fl 1802 " fl
& fl d fl fl Z F
Z | 1803 e fl S
q fl d fl fl fl
d fl
flfl fl fl
fl 1803-04 M & fl
i X d fl , fl fl fl
fl ~, y M & G fl ,
fl fl flQ fl M i
, , fl fl fl
q z fl fl ,
fl fl G fl fl ,
flfl Z, -X [1803-05] zfl
fl fl & fl
[ =], z i e q fl
fl , flQ fl i fl fl
fl fl fl fl
fl fl fl fl
La fl fl 1817-
fl fl q , S Lafl flfl
fl - fl e q
dQ fl
q . fl , The Marathas : 1600-
1800 & q z [1]
q flf fl flf (Shift in power from the centre to the peripheral
Maratha States) 1730 fl 26 , &, fl, fl
, fl fl z [2]
flf q fl ~
fl flf 26 -fl Lafl La
fl fl ,
- fl fl - [3]

49
fl -fl fl q flfl
a , t fl flz
fl
& - fl , ,
fl
fl fl X fl
fl fl fl fl
The Maratha State, like the Holy Roman Empire, was a curious and baffling
political puzzle. Its whole texture was neither solid, nor rational.

2SV.6 !!y z_ !y y!y

fl d -
fl fl
` fl fl ay fl
fl fl ` fl fl
X
d , d fl
fl [ La fl fl ]
fl fl fl d
fl fl fl fl fl fl z
fl d d fl S Mfl
fl- | fl fl fl e
q z fl fl fl
fl , fl =fl |
fl fl fl fl fl
q fl e (military fiscalism) fl
fl- |fl fl fl flzfl M
fl q fl- |fl fl -
fl fifl fl
^fl fl : , fl ,
fl q fl
i-fl fl =fl fl
50
 , La d fl
ZiZ fl, z d
q fl,

2SV.7 x%##
5 M .
1 fl fl
2 fl X fl S
3 q fl fl
M .
4 S fl fl fl fl
5 , fifl fl
fl
.
6 X fl
7 fl & Z e- X
8 & fl, fl fl

2SV.8 @rO#
1 f, ze 5 . fl
2 A. C. Banerjee : The New History of Modern India, 1707-1947.
3 Sugata Bose & Ayesha Jalal : Modern South AsiaHistory, Culture, Political
Economy.
4 Stuart Gordon : The Marathas : 16001800.
5 Kate Bnrittlebank : Tipu Sultans Search for Legitimacy.
6 C. A. Bayly : Indian Society and the Making of the British Empire.

51
~ 2SV q y !! yc !hfly y
!fi y#

2SV.0 V
2SV.1 d
2SV.2 fl fl Qfl fl
[1765-1850]
2SV.3 fl [1772-1785]
2SV.3.1
2SV.3.2 q
2SV.3.3
2SV.4 fl [1786-1793]
2SV.5 d [1798-1805]
2SV.5.1 fl S q
2SV.5.2 q
2SV.6 [1813-1823]
2SV.7 [1848-1856]
2SV.7.1 fl d
2SV.8
2SV.9 &?

2SV.0 zj
flfl fl
l i - Q fl fl ,
l ` fl fl fl M ,
l fl fl - S [1757-1857]

52
2SV.1 hflyy
V fl , flfl fl fl fl fl fl
` fl fl q ,
V fl fl q X fl, S, flfl
, fl fl fl fl
q

2SV.2 xyyy y y y#! !!

%c!y yyy S17651850V
1757 fl ` fl,
S , = fl fl fl
fl e e fl fl
fl fl flVfl S fifl fl
fl fl flfl | fl ,
flz fl fl ij
, fl ,
fl fl La (military despotism)-fl | fl fl
` fl 2 fl fl fl fl 1765 s Q flr fl
e e fl fl fl fl
Q fl fl e e
, M 2 flfl
x fl 1768 fl 25,000, 1814
65,000- 1814 M -
e-- fl, fl fl S Q N
- e fl fl
fl fl fl fl fl fl
fl fl fl
fl | fl fl flfl fl
fl fl fl fl fl
fl fl flQ fl -fl d-
flfl, fl fl fl
53
 ` fl fl , ! fl
fl , X

2SV.3 y !fi yy# xy@y S17721785V

1772 s fl q
` fl ` fl Q d
d fl fl fl
z d fl,
fl i X

1772 1774
i fl flf fl M fl ~ ZiZ
flfl fl d, fl ^ fl
y k fl ^ Q
e fl q fl ZiZ
fl fl fl flQ

2SV.3.1
dy M fl q fl
Sq fl V 1773 s V~ e
q fl, V V~ e
fl fl fl S fl 1774 G e X

1771 7 q M ~ fl
G q fl
fl 1772 V~ -
e fl Rfl q fl, Z ~ fl V~
fl, flz M G fl
V~ q fl fl
N fl fl G fl X [1774]
G e q
54
 fl fl fl [P. E.
RobertsCambridge History of IndiaVol. VI] `
fl fl q, , G
fl fl z q fl fl
z fl fl fl fl fl fl
fl flL flk Z
S flfl
G -
fl q X X flfl
X fl fl fl 7 fl , fl
q [squeezing wealthy natives to support Indias pacification]
fl M d, M fl S fl Q
fl 1779 fl fl X fl
fl fl, fl 45 fl
fl fl X -O
( O d flfl -

fl 1782 ^ fl fl
fl, , -fl fl

2SV.3.2 q
fl S fl dy ,
Z dy q 1761- q fl
iq S , 1772
- fl MflQ Zq -
o, - S - [1773], La fl
- - Q La O
fl d fl - S ij
fl fl | fl -
fl fl fle , -fl fl fl |
1775 s fl fl -
e q fl flfl |
fl | y-fl 2500
[ fl] -fl X X fl

55
 1775-82 s e- X flfl-fl q
7fl d fl fl -fl e
1776 q e fl X
-fl , -flfl
fl X fl fl fl
fl fl -fl fl q fl
q fl 1778 s fl
1779 s fl
X fl flz fl - q

, fl fl Sq
fl flfl flfl ^-fl Z3
efl | fl , fl
d fl
- flS fl fl M fl ,
flfl , - fl fl fl

flz y flfl fl
i | M fl ,
flefl fl fl fl &fl
fl fl
1782 s & -fl fl d
& q flfl fl-fl fl fl fl
q
q -fl fl fl, fl
, X flfl , fl
e- fl z fl
fl fl q fl fl q
fl

2SV.3.3
1780 s e X e- X
fl fl X fl, - R fl
X fl X flfl

56
= fl flz fl fl -
q fl 26i fl 1781-82 s fl fl q Z q
fl q X 1781 s
fl Q - X -fl d fl 1782 s
S e X
X ( 1784 s
fl & fl fl
e- X Z e- X fl
fl fl . X fl S fl
Q fl kfl [] fl kfl [ ^]
fl

2SV.4 y! # y S178693V
fl , fl fl
fl fl &fl fl
fl X [1789] fl X ,
fl fl ^ fl flfl e fl , flfl
X M fl 1792- fl fl fl
X fl fl &
Q M 26 N fl fl q
X flS

2SV.5 ! x# yy !hfly S17981805V

[ fl
] , k ` fl fl
fl [1798-99] ` ^ fl fl I fl
fl 1805 fl| were
nervous with apprehension and tense with resolution Q M
z fl z
Z S &, fl , , fl
- fl
57
 - dfl fl fl e fl
fl :
fl fl fl fl
fl fl q O
fl fl fl ^ fl Q
S, , fl q
flRfl e 1784 s - (Pitts Indian
Act1784)- & fl-fl fl,
fl
1797 s q d
e- X flfl -
-y 5 fl fl fl
fl fl t fl , fl fl d
yfl

2SV.5.1 fl S q
fl fl fl S fl S, X
fl fl fl fl
fl fl fl fl
fl - fl q ,
| fl Q fl S
flS ,
fl fl fl - , z
fl Q flfl fl
fl fl fl S q fl fl fl fl
flfl fl S
fl fl, fl fl KI
, fl [-] fl fl ,
fl fl fl fl

fl fl S fl fl
fl q S X ,
z fl KI fl
d fl - q fl
58
 fl | fl
fl fl M fl fl
^ fl fl S & X
X fl fl , ^ fl efl fl , fl
fl
-q fl S q z fl
fl fl fl , -fl | fl
fl fl fl , fl flq
fl S- fl, fl 1799 s eM
XS fl flq ^ e
( fl q M= fl fl 1799- X
X flfl fl fl fl fl

1798 s ^ fl S q X , Z
fl , fl 241,710 `
, fl - fl 1800 s fl
q Z fl X fl , fl [-
X ]
1801 s fl fl q , Z qX
X ( G fl flfl fl
- Z X La ,
S L - fl
z flfl ( fl X fl ? fl
fl q fl
fl

2SV.5.2
, fl fl fl fl
flf fl fl fl, fl
V , &,
fl, fl &, fl fl, fl
, Z - ~ fl:
fl fl fl, fl
59
 fl Q R-X X 5 flfl z
fl fl & Z - fl q

1802 s 25 " fl, &
Z S d 1802 s 31
fl R fl
fl S q fl q q
, fl
fl fl 26 fl fl fl fl
S S z M
fl fl flfl
fl fl q - S
X
q fl fl26S fl ( fl,
fl q fl, fl
fl Z Z fl M fl, &
X fl fl ,
q fl fl
fl fl flKC q fl -
[1784] 1793 q
fl Z fl fl fl &fl fl
fl, flK q fl fl, fl
z efl flfl
fl & 1803 fl 1804 X a fl
flz flS - 5
& a , fl , fl S
fl, fl d , &
fl fl S fl fl
d X
Q 1803 s I -fl
- & fl fl M
fl Q 1903 &fl X ,
60
~, fl | &
fl fl S q q
KI
, fl fl e- flq
z fl fl , , flvzfl
q fl d fl fl
fl fl e fl
` fl , d fl
fl fl fl efl fl
S 1797 s 17 , 1806 s 31
fl e i X efl d ` fl
i fl X Xz
fl ` fl fl
fl Z z fl
, fl fl [ ],
fl fl z fl [The
British Empire in India became the British Empire of India.] , ,
q flffl fl
fl fl fl fl fl
fl | fl , fl, Sq
fl qfl fl 5 , flfl ,
5
X , fl 26i fl fl
fl fl ` fl fl ,
fl fl fl fl fl fl
fl fl fl , fl, fl ,
fl fl fl
fl

2SV.6 !fi yyy S181323V

Z e- X q fl fl
1817 s X fl KI fl

61
La fl fl X Q
flz , fl fl z
fl fl 1817 s
KI fl m k fl fl
k q fl fl fl X a
d
fiX e 1818
s 18 R 5 fl fl fl
k fl fl ? fl fl fl
fl fl fl fl
fl d =
fl q fl
, q d M [rapid expansion
of their politics created fractures]
?, & 1818 s
fl fl fl fl
Z Q
fl ,
fl fl fl fl fl fl
fl e fl fl fl
z KI d S fl
Q d fl fl flfl ? fl fl fl-
S d fl fl

2SV.7 y# y@y #! S18481856V

fl S q a
fl z 1765 s
q fl efl fl |
fl fl fl fl fl fl fl fl fl
, |fl q fl , fl
fl fl 26 q
fl M

62
fl S fl fl - the financial demands of
the alliance merely served to erode the basis of the state, and ultimately to provide
the conditions for British annexation, fl fl
, S
1848 s - (
|Q fl = fl
5 fl y fl fl ,
(, fl S
, fl
- i d
^ X dfl
, fl fl fl
S fl , S
fl V e S fl V X
fl fl Sfl fl
d Q -fl fl ?,
& d X X fl fl fl fl
| X fl | Sfl
q fl
Sfl q M Mfl S fl
| Sfl fl Mfl S fl -fl
Z fl fl S | fl fl
Q , 1848 , 1853
1854-
fl fl , M
[ ] & fl flfl ? fl

fl fl 1801 q
fl fl KIefl, fl`
fl fl fl fl fl fl fl i
flfl z fl
fl fl Q flfl
fl fl y '-X fl
63
 , Mfl flz
fl flfl fl fl
X fl V , fl
fl , , fl 1856 s
fl fl fl
z fl zLafl fl
d fl & flz fl
fl & fl fl 1801 fl fl
fl - fl fl
fl fl fl
, = y ,
X flQ fl a fl
fl 1853 s fl flQ
fl fl X 1784 fl ,
5 fl , fl fl
fl fl ( fl fl Q fl fl fl
~ Z e- X [1848-
49] ? fl S fl ^ fl fl fl
flf fl X fl , ^ fl Q
fl fl fl fl flQ fl fl
fl
fl fl
, ` - Z -fl -
fl fl Z

2SV.7.1 fl d
flfl fl fl fl , fl
fl flfl -flq fl
fl flQ - e
fl fl zq fl V
fl fl fl Lafl fl
64
 fl-
, fl fl ,
fl fl fl ` fl
fl , fl fl fl fl M
fl fl fl flfl
fl fl fl X fl y
fl efl fl fifl fl fl
fl ( fl z fl 5
La fl fl 1784 fl V
1783 fl 1802 fl fl
4 fl fl 35 fl 26, The company was drawn
into conquest in the Western Deccan and Central India Primarily because the
demand of its fiscal and military machine.
, S fl a fl , Sq
fl fl flfl fl fl fl
flX fl fl fl ,
fl fl fl fl d ^ fl S
qfl ^ fl fl fl [
& X X flfl fl ]

2SV.8 x%##
M .
1 d fl fl Q fl d
fl fl fl fl
2 fl
5 M .
3 fl fl q fl d
4 fl
.
5 Q - S fl
6 & - q fl

65
2SV.9 @rO#
1 S. M. Burke, Salim Al-Din Qureishi : The British Raj in India : An Historical
Review.
2 A. C. Banerjee. : The New History of Modern India.
3 f [e 5] . fl
4 C. A. Bayly : The New Cambridge History of India : Indian Society and
the Making of the British Empire.

66
~ 3 q y# !y! !# yyxy!
!;|! y# y !!
xy! yx!y

3.0 V
3.1 d
3.2 y! fl
3.3 fl
3.4 fl k
3.4.1 fl q fl
3.5 fl fl . fl
3.6
3.7
3.7.1 a
3.8 fl fl
3.9
3.10
3.11 &?

3.0 V
flfl fl fl
l fl S fl fl fl
l ` fl
l fl q
l fl fl

67
l
l
l fl fl

3.1 d
fl flz fl fl
fl Mfl fl fl fl
flfl fl
fl fl fl s Z fl fl
` fl fl flfl
fl ` fl , fl q ,
1813- fl fl d fl ` fl
i S fl fl
flfl flfl fl fl

3.2 yfl fl
s flf q z q flf fl
fl fl, flfl =fl q O ` fl
fl fl 26
fl fl fl fl 1757
fl 1813- fl ` fl fl
` 5 fl fl fl
ZM fl ` fl
1813 fl 1858 fl ,
dfl fl fl fl
fl fl flfl fl
fl fl
y d fl fl

68
3.3 fl
s z fl 5
i ` fl , , fl,
fl fl fl 1717 s ,
fl flfl { fl fl
fl fl fl , fl
{ fl fl 3,000 fl
fl fl, flz
1708 s fl 4,93,257 ` fl
1730 s fl 1,059,759 ` X 1748
s fl 1,098,712 ` fl 1745 s
fl fl 17,047,173 ` fl
flf flQ 1717 s fl fl y
fl fl dfl fl e fl
fl fl, fl fl z S {
fl -5 fl
{ q S fl fl
{ dfl fl d 26 fl
{ 26
1750 s fl fl Q
fl 1765 s
fl fl fl fl fl 26
fl fl fl fl =
fl fl d fl fl fl fl
fl fl fl
efl fl fl fl S fl

1765 s fl fl 5
flz 5 fl flfl
fl fl fl fl fl fl
flS fl , fl fl
fl ^ 5 y
fl z fl }

69
 xTy y z y y! e y# y! %! !y
y z yy! != y! ! z ! ~! yz%!
y !!y, %! !y ,! z y# ! %! !!y !y y
!
1779 1786 !!y yy % %!= zq 1787 yyz
yyyy )#flf ! y# ! !m# z y! )- !flf
e y# flf yy %yz ! y flf! !!yy# zyu !fly yz!y
y )- )y )#flf y! ! %y xyy! 179293~ ~z
y# xy yy ! ~ yfiy flf! !!yy# yz! y# )!flf
xyy! !yKy xyy y y !v ~z y! A xy xy y# y#
fly y !hfly y Ty ! 1793 !fiy !yhs e ~z hfl
fly %%c) )!y !!
1793 !fiy y z zfi z!uy yy! != y! ! !y
%! %!y xyy ! ~z y yy 3000 hs
yy! yy xyy!y! y !v ~ yy y ! y
y ! T ! 1798 !fiy ~! xyz y y ! y!
z ! flyy ~! xyz ~z xyz x%y != z !y
y# yy ! y! y x%! y ~z zyu y
y! ,! y yy ! yy z !y fl fl
s yfl , fl , a , fl ,
, 5 fl a 5
Q 1812 s , fl 5 X 1795
s fl 1812 s z ` 5 fl, 33
5 fl , ,
fl, , fl, , a, 1813 s z fl
` y 5 fl, q d
d
` fl ^ flfl fl 5
fl fl fl fl
fl fl fl fl fl ^
^ fl flz fl e q s
fl fl
70
 d fl fl fl
fl N fl ^ fl fl fl
efl

3.4 yy! y! ~ ~! yz
s fl -5 Q Z La
` fl, fl q 5
fl fl 5 q X fl fl
X q 5 fl y
fl fl k k q 5
fl fl fl ~ fl fl 1790 s
e fl fl 15 k dQ
fl La q ~
k fl flz fl e fl,
G , fl, fl fl fl ,
fl q S
k fl fl-fl S
fl fl k fl
Q fl fl fl fl fl fl
fl fl q 5 fl
fl s fl flS fl

1808 s efl e z k i
= fl fl fl efl fl fl fl` ` fl
k fl fl 1780 90- fl
, fl fl k fl
, k Q X fl 1830- fl fl k
fl z 56 fl e q
-5 flfl k fl fl
k fl fl fl M k

71
fl fl fl fl fl fl N k
fl efl fl fl fl fl fl
flfl fl , k fl e
fl fl fl 5 fl q Z fl fl
fl fl
1830 fl 1835 s fl fl k flz fl
k fl fl fl fl
S 180- fl ` fl
` y k
fl efl fl k fl
k Rfl efl 1830 s
fl 5 e q fl flfl efl fl
fl fl efl fl e efl
fl fl efl e fl fl efl fl
S fl k
fl fl fl fl
efl , fl }
fl fl d fl fl fl
fl fl fl
fl flz fl d y
M fl fl fl

3.4.1 fl q fl
1757 fl 1813 ` fl
fl fl Z e q q 5 fl
fl Z fl S Q
` fl fl fl fl 5 , fl ,
q fl fl 1717 s
fl fl fl fl {
flz q S fl fl { fl
e fl { q fl

72
 1750 s fl fl Q
X 1765 s fl fl fl
fl fl fl fl fl
La e fl La fl fl 26
fl fl fl fl = 1765 s
fl fl
7 fl 10 ` 5 fl
flfl fl fl fl
fl fl
1765 s fl 1786 s z fl fl q ~
X fl fl fl
, fl fl ,
'? fl "- fl fl
fl flz fl fl fl
fl fl , fl
fl fl , fl fl fl
fl fl fl 26 fl fl fl fl
fl fl fl
fl & fl
~ fl , ` fl 1793 s
q 5 fl flfl - fl 1798 s
fl Z fl fl 5
` X fl fl
s fl s , fl a , fl ,
, 5 fl a 5
Q 1812 , fl 5 X
` fl 1770- fl flKI fl 6
` fl 1813 s 35 ` 1770-
fl z ` fl fl fl `
flz 1790- fl fl flfl fl flQ
fl 5 S 8.7 `

73
, 37.2 54.1 1830- fl
fl e 1813 s
` fl fl fl fl q fl
fl X 5 fl
26 fl q 5 fl 5
fl fl 1795 s fl 1800 s fl
12,261 5 1831-1840 s fl
5 fl 2,43,548 e
fl fl fl 26 flfl, fl fl
, fl fl fl

1795-96 s fl fl 5fl 20.5

fl 1811-12 s X 34 fl
` fl , , 5 Q
S fl fl , fl fl
s 1813 s
fl fl fl 5 q q fl fl
` fl

3.5 fl fl . fl
fl fl fl fl fl
z fl fl fl fl fl fl fl
& fl fl La Z fl
fl fl fl fl fl fl fl fl
fl fl fl fl, fl fl
Lafl fl fl fl flfl S
fl d fl
1749-53 fl fl 19,503 fl fl fl 1764-68 s
6,858 ~ fl 1,05,651
fl fl 71,495 1789 s fl &
fl fl S fl d

74
d fl fl fl d KI
1788-89 k fl
a -5 Q k -5
fl fl fl fl fl flfl
fl fl flz fl
z fl fl fl fl Z fl
d
S fl fl fl fl
fl, fl 1832 s flk- fl fl
q fl fl? fl 1780 s
fl fl Q i fl =
, , A KI q fl
fl fl --flk 1786-87 fl
fl fl flfl
fl dfl e fl fl fl
i fl fl
fl fl fl fl
e, fl |fl fl fl , fl
fl fl fl fl
& fl e z ^ fl

fl fl fl fl X fl
k S fl KI fl
fl fl fl fl fl fl fl fl
fl fl
KI fl fl fl fl
fl fl = fl - ,
fl fl ^ , fl fl
fl
S fl fl fl S
fl fl fl fl
75
 a fl fl fl fl fl
La fl fl fl fl fl fl
fl fl fl fl d fl e,
1772 s fl fl & ,
fl fl fl fl 26 fl
fl fl q

3.6
1813 s ` fl fl fl
fl X 1814 s 5fl
18 ` 1829 s 5fl X
45 ` 1813 s 5 X
1813-14 s fl 1817-18 L fl 5 40 X
S 1828 fl 1840 z fl 5fl
118.2 fl, fl 48.8 fl
fl fl fl fl flz
, fl fl fl
1813 flfl fl 2 a
flL 1830 flfl 2 a fl
1799-1800 s flfl fl 3,026,253 a 5 fl
1829-30 s fl 1,95,725 1814 6,80,234
flfl fl fl fl, 1828- 34,843,110
e q fl fl -
fl { fl , fl z fl flz
fl { fl
fl fl Rfl fl

3.7
s d fl fl
fl , flfl
76
fl i fl fl i , fl q
flfl X ,
fl fl Z fl fl fl, fl
fl fl, fl
fifl fl
M, ,
fl fl M,
, , , fflc fl fl fl Nfl

fl i fl M fl
fl flfl fl fl
s fl -5 , fl ^ 5
flfl fl, fl ^ fl fl
X ~ M , fl 5 fl
fl
fl i i fl fl
fl fl fl fl ~ fl flz
? fl ^ k S
fl a fl fl fl, . .
, - fl fl - -
a }
fl fl fl fl fl
fl ^ fl fl
a fl fl fl flz
fl fl , fl fl ` ^
flS fl ` flS fl
fl fl Z fl fl
` ` fl d ^ fl fl fl fl fl
fl fl q ` N
` fl fl fl fl fl
fl efli fl e
77
fl ^, , , &, S
! fl 1813 s
fl fl fl 5 q
fl fl 5 } fl fl `
d ` fl X fl
fl fl fl fl {
fl 1815 ` a S 212% { fl
1813 44% flfl fl 85%
{ fl fl
fl d fl fl
fl e ` fl fl 5 fl
fl fl z `
{ fl fl `
fl fl 5 fl `
! 1813 s fl efl e

3.7.1 a
fl M a 5fl fl
fl fl a eflfl ~
, -fl, ?fl, fl, , e q
i | fl fl fl a a
flf fl 1818 fl 1825 i = fl
flf fl fl & 1818 fl fl & fl 1819-
z fl fl fl fl fl
flS 10 fl fl fl fl
S fl ( , , , ,
fly, , ~, flf fl
fl fl fl efl fl
flfl 5 fl fl X 80% fl 86%
fl , fl d fl fl
fl fl fl fl
fl , , fl fl S fl y

78
 flfl Z fl fl
flfl flfl , d fl
fl y
fl S
X fl fl fl fl fl fifl
fl fl fl . fl
fl , fl , fl ^
X fl fl
J fl Z, ^ fl
X fl
-fl flz d d fl , fl
e , , fl fl ,
, fl N fl fl fl fl
Aa fl S fl
fl q fl fl fl qfl fl fl
fl q fl
fl
^ , d q fl
a fl fl,
i fl q fl fl
q -flz fl
fl fl fl q
efl fl q
fl fl fl
fl fl ~ i fl
fl f N fl , fl
fl fl fl
M 1809-13 fl 1901 e fl
fl 18% fl 8% , fl
fl fl fl d fifl fl
( fl - fl d
fl fl Q

79
3.8 fl fl (Economic Drain)
fifl fl fl fl
fl fifl 1870- fl fl
fl fl fl
economic drain fl fifl q fl
fl , fl fl fl
fl S fl fl fl fl i fl
fl fl k, , i
& z fl , X
, fl flfl
X qfl ?

fl ( fl d
flz ( 26 flz fl fl X
fl X fl fl fl fl
fl fl fl Z fl
d fl { z ZM e
q fl fl 7 F
fl
fl fl fl fl fl , q
5 fl fl , Z, fl fl fl fl

fl fl fl fl
fl fl fl fl
fl fl flv flvfl fl
fl 1757 fl 1766 s 5 fl fl R fl
fl d fl fl
ZM fl
- d fl S
e - q fl fl KI fl fl fl

80
 fl fl fl X fl
flz fl ifl fl fl M & fl
1792-93 fl 1837-38 z fl Z fl fl
fl Z fl ZM fl fl
N efl X
1838 s KI , s fl
fl ` 26 fl fl
, fl 26 fl

fl fl fl
i fl 2 fl fl
P
fl fl ` fl ,
` fl " fl --'? Z
X z fl fl fl
, fl X , fl
fl fl fl fl fl
fl , fl F Z
fl fl d fl
fl fl k fl fl
fl fl fl fl
fl fl fl s Z fl
^ fl fl 7 fl
fl fl fl fl fl
fl fl 1757 z fl
fl fl ` fl , fl 1757 fl
fl fl d fl
fl fl 5 fl 1765 s fl
fl 1765 s , fl
& 1765-66 fl fl fl 30.8
5 fl
81
 a ^ 5 fl
fl fl q 5 fl fl
fl 5 fl
fl ^ fl fl
fl fl , fl fl
d fl 1786 s
KI & ~ fl , fl fl fl
18,000,000 fl fl , fl
, 5 1783-84 s fl 1792-93 s fl
1.78 ` , 1801 s
fl 4.2 ` fl 2
z z 30 1850- fl
fl fl 5 ( , ? ,
, , ^ d fl
fl fl dz fl , fl
e e fl ` fl 1858
fl q S fl,
- fl fl 5 fl 5 ZM
fl X
e q

3.9
` fl s Z
fl fl d fl fl fl fl
fl fl fl fl d ^fl fl fl fl
fl fl s
^ ^ fl fl ` fl
flz fl fl fl flfl fl
fl , fl fl fl
S fl fl fl 26
` 1757 X 1765- flfl

82
fl fl fl ZM Z fl fl
fl fl q Z
fl fl
, flfl fl
fl
fl ` ^
fl fl , 5 X
fl 5` flS 1813 fl fl fl
5 fl fl fl ( fl
flfl fl flfl
fifl fl e fl

3.10
Rfl .
1 s fl fl
2 ` fl fl fl fl fl
d fl
3 1813 s fl
4 fl fl fl fl ~ fl
fl .
1 s fl flfl { fl
fl
2 k fl-fl S fl fl
3 1793 s 5 fl flfl - fl

4 1813 s ` fl
q fl fl [] fl [] M .
1 1717 s fl fl { fl

2 S fl fl fl fl
fl

83
 3 s d fl fl
4 fl fl fl fl & fl

3.11 &?
1 fl, . fl , 1885-1947
2 Sinha, N. K. : The Economic History of Bengal, vol-I and III.
3 Ghosal, H. R. : Economic Transition in the Bengal Presidency.
4 Dutt, Romesh : The Economic History of India vol-I.
5 Chatterjee, Suranjan and Guha Roy Siddhartha : History of Modern India.
6 A, . fifl , 1850-1947
7 Tripathi, Amalesh : Trade and Finance in the Bengal Presidency, 1793-1833.
8 Bagchi, A. K. : The Political Economy of Underdevelopment.

84
flfl 4 q fifl
, - , , 2
fl, -flz
d

4.0 V
4.1 d
4.2 fifl z
4.2.1 fl-fifl
4.2.2 z
4.2.3 q fl
4.2.4 fl ^ flfl
4.2.5
4.3
4.3.1
4.3.2
4.3.3 fl
4.4 -flz [1757-1772]
4.5 2 fl
4.6 -flz
4.6.1 [1772-1777]
4.6.2 fl d [1777-1786]
4.7 d
4.7.1
4.7.2 d KI, fl fl

85
4.8 d
4.8.1 -fl S
4.8.2 |
4.8.3 fl S
4.9
4.10
4.11 &?

4.0 V
fifl fl -fl fl fl
fl fifl e q
fl fl = fl d
e fl fl fl fl X
fl- [ ] y fl
S fl fl fl -fl
fl fl fl [ fl ]
flfl fl
l fifl z fl fl
l fl- - e
l 2 V fl
l d fiflfl fl M fl [ fl
] fl 5 26 fl fl-fl
fl efl fl

4.1 d
fl fl fl
zLafl fl, fl
-fl fl fl fl fl zLafl fl i
, ,
86
fl flfl Mfl fl
S fl- zLafl fl
M fl fl flfl
26 fl, fl Mfl ( d
Mfl fl fl fl fl fl
fl fl zLafl fl fl
fl fl Mfl fl - fl
fifl , fl fl fl
fl
s 2 s fl i
fl fifl fl flfl
[1] z fl , f M
, fl fl
d
fl , flflfl fifl fl
fl [2] , , C q
y ( , , d, ,
fl [fl ] flfl fl fl
fl [3] f , M, . . fly '
fl S [4] fl q
fl Q fl - fl
M S

4.2 fifl z
fl, , , fl fl
fl 5 fl X
flfl fl, flz
fl fl, fl | Z fl
X fl LLafl e
.
zLa fl q fl fl La

87
fl fl fl La fl Mfl
fl S fl fl zLafl
X

4.2.1 fl-fifl
5 fl fl fl fl fl ,
fl - M fl -
flfl ~ , R
fl ~ fl X La Mfl d
M fl R Z, q fl
z fl fl =
| - i , fl
, , , fle fl fl fl
fl - fl
fl fl La fl fl
fl fl J fl [, A. R. DesaiSocial Background
of Indian Nationalism, Bombay, 1876)
, Mfl i
fl fl fl d fl
fl M fl , , fl, , fl
q e q Mfl
| flfl fl, fl 5
fl fl flfl fl i - G
X flfl fl , fl
s s fl fl
X flfl f fl
, fl fl - fl fl
=, Mfl fl
fl fl X fl
flfl fl-fifl R qfl
fl, M (Social Background of
Indian Nationalism, p. 22)

88
4.2.2 z
z fl fl
V fl| - -
1765 s fl -fl X fl 1793
s d fl `
e fl fl flfl ` fl
La fl fl i
Z flz fl ,
fl fl S
fl flz i
fl
fl
4.2.3 q fl
fl fl fl fl z
, [1] q fl -
X fl [ ` ], [2] |
fl fl q fl, [3]
[fl] z q fl fl fl
d d flMfl
fl dQ fl fl
fl fl fl fl fl
fl , flfl fl fl fl
51 Mfl
fl fl q fl M ,
fl [ Afifl , flfl, 1996, .
16-20]
4.2.4 fl ^ flfl
-fl e fl
fl-fifl fl^ fl Mfl fl
X fl . z fl fl qfl
G fl fl fl^ fl
89
 fl (Irfan HabibThe Agrarian System of Mughal
India. Bombay. 1963) fl fl fl fl-fl fl
flz fifl fl flfl
fl[fl] fl, [] fifl , , d
i z fl fl , [] fifl fl
i fl , .
(B. B. ChowdhuryGrowth of Commercial Agriculture in Bengal, 1757-1900,
Calcutta, 1964) fl fl^ fl zfl
q e R
fifl fl- ,
|,, , , fl Mfl

4.2.5
fl fl ' fl
flfl fl flS fl , fl
fl fl, fl ,
fl fl - fl fl
.... fl fifl !
fl qfl flfl fl ,
fl [' e , , , 1971, .
18-19] fl fl flz
fifl fl fl
fl fl , . .
fl [fl fl '] fl , i
fl fl fl fl [& fl
f] , fl M -fl fl fl
, i fl R q fl
fl 5 fl fl M X fl fl

fifl fl flf fl flfl [ ]
flf e fl,
90
 fl fl Lafl Q
fl (A.
R. DesaiSocial Background of Indian Nationalism, p. 40, Bombay, 1876)

4.3
y , fl
fl fl Z Qfl fl
fl e fl -flz i M
, flfl fl fl
5 fl fl z
d
4.3.1
800 fl ~ d,
S S, , fl S ,
fl, ~ flfl , fl
X 5
R fl fl fl
i 16 fl fl , ,
fl 800-1300 fl,
fl fl fl-fl
fl 26 fl [, ?
]
4.3.2
~ fl flz
fl fl i fl , fl fl La,
q ` fl fl flfl q q fl
q fl fl Q V fl q S
fl fl fl i ,
fl - fl
1582 - 1,06,93,152

91
fl (N. K. SinhaThe Eco-History of Bengal, vol.-II. Calcutta, 1968, p. 12) fl-
fl fl d fl fl fl|
fl fl fl Q fl fl qfl ,
fl fl , Z fl
, fl z-, Q fl fl
, fl z-, Q fl
, fl fl | q
, L
dQ - fl
Z fl
fl
[fl]
1582 1,06,93,152
1700 1,17,28,541
1721 1,41,09,194
[SThe Economic History of Bengal, vol-II, pp. 8-9)
fl fl fl fl = fl
q fl fl
fl fl fl fl
, flz fl fl fl J fl
fl fl e flfl
fl fl fl fl 1660
q fl fl , 1660 fl 34 fl
fl (Eco-History of Bengal, vol-II, p. 8-9)
fl fl fl , flz d
| i fl
fl ~
| fl fl fl X ,
e flfl | fl
fl |fl fl
La fl| e fl q
[ ] -fl Q , fl i fl

92
 fl fl fl fl fl fl
fl . flfl S dz
fl| , fl Q flfl
z fl S
(Bengal Under Akbar and Jahangir) fl fl fl
fl fl q fl fl
fl fl fl fl fl 5
q e fl
4.3.3 fl
fflc , fl, s fl x X fl -
fl M fl fl -
fl fl 1700 fl
q 1717 fl q fl fl
1702 1711 X y
X fl 1722
fl fl d fl flfl
fl fl fl q fl fl fl flfl fl
fl , fl
fl
fl flfl fl fl fl fl
fl z fl fl
fflc fl, fl 26 fl
fl fl fl fl fl 6
fl fl fl [1] fl S
fl , [2] fl
s fl i fl fl |
q X fl z X flz fl
X M X fl fl
& [fl . fl , &-15, . 273-
281] . q [fl]
fl fl , fl

93
 fl fl flz = []
fl fl J fl z fl
[] X fl
& fl fl ,
fl X fl [] fl
d fl e fl, fl
fl fl [S]
fl fl fl (

4.4 flz [1757-1772]

fl 24 fl
5 [] fl efl` Q fl
fl
fl fl fl fl 15 G q fl
fl fl
[] | , A
flfl fl d fl Q fl fl
fl q fl flfl | flz -
fl fl : flz fl
fl [fl] , fl Z fl
, [] fl
, fl
fl fl -
fl fl fl fl i fl
S fl , X S flz
fl fl fl fl fl
, flz fl
fl fl fl fl fl flz fl
q fl fl
fl fl fl ?
fl fl q

94
 fl i fl
fl --~,
q Q
1765 fl d fl
fl fl
1765 fl e fl fl
e flfl fl Q fl flz Q
fl d fl fl flv Z-
fl Q q
fl flS q fl,
t fl dQ fl
q fl fl fl fl
fl 1764-65
81,75,533 fl, 1764-65 fl
1,47,04,875 fl [S, f M fl , 1757-1837, . 88]
fl fl fl fl fl fl
fl fl Ceeded land- fl fl
fl z 2
fl fl , e
flv Z-
z fl Q
, fl
} flfl q fl d
fl fl 1770 N
fl Court of Directors- 1772
fl Q fl flfl La 1770
Comptrolling Councils of Revenue 1768
e 1770 fl Rfl fl
fl fl flz } flfl , ^
fl , S fl flfl , fl , fl fl
fl fl 13 ,

95
d fl efl Court of Directors
fl flfl flfl Z-
fl wz -

4.5 2 fl
` fl X fl Q fl,
fl M iz X
flz fl 1793 d fl X
34,00,000 ` 1865 S 14,70,000 `
fl fl X flfl V fl
fl , ` fl fl a fl
fl fl fl [] fl fl ^
` fl fl fl
fl fl fl
^ fl fl ` fl
, fl 26,
fl fl fl q
fl X Z,
e- X e- X X fl flfl
fifl fl fl
fl fl , X e fl fl
fl fl fl 2
, 1793 ` Board of Control-
1813 fl KI [1012%] fl
fl fl
fl X , fl fifl S
[fl] fl fl | fl , []
fl [] q fl
[, Capitalism in Historyby Irfan Habib (Bengalee Muslim &-11]
, flfl ` fl fl

96
 X z fl N fl fl
a fl fl
` , fl 1 fl 70 `
fl ` fl Economic Drain,
M fl fl fl, fi fl
La fl z
fl [, &-11, . 8-9]
flfl 26i ` fl
, fl fl

4.6 flz
1770 fl
La Comptrolling Councils of Revenue- fl
KIfl 1771 "
Xz fl fl Q
Q 1772 q flz fl
fl , fl
fl fl fl fl , flk
fl fl -
fl

4.6.1 [1772-1777]
S Xz fl[1] ,
fl fl d
fl 2 fl, [2] fl
zfl d fl
fl fl 1772 flk
Q flfl
fl fl fl fl" 2

q fl fl fl", fl
fl fl 5

97
 1772 fl fl-
fl ,
S fl 2 q e
q fl fl
fl , fl, fl fl
fl fl fl
d fl fl
fl , fl
d fl fl fl d 2fl
fl fl fl fl |
fl, flS q fl 2 -
q fl F fl
| , fl
fl , fl fl fl
fl fl
fl q fl fl [1776]
fl , fl fl fl
fl

4.6.2 fl d [1777-1786]
=fl ( fl fl
fl fl fl !
&fl, q y, -
efl [fflc fl ,
. 53] 1757 fl fl fl
fl , fl
fl Court of Directors
, fl & fl fl-fl
fl , fl z fl fl e
d fl 1777 d fl d
fl d [1] 5

98
 Q fl fl
fl fl [2] S
fl [3] fl fl i fl fl
fl d fl , fl
d 26
fl fl fl
, -flz fl y
Sq 1786 fl , fl
[1784] flfl fl
Q fl

4.7 d
d & fl z fl fl [1]
i - :t : z
[2] fl N z s fl z
fl d
The History of British India (London, 1848) & fl
fl , fl ij fl,
d fl flfl fl A Rule of Property of Bengal.
An Essays on the Idea of Permanent Settlement, Cambridge Eco-History of India
(Vol.-2), &, fflc The Eco-History of Bengal, (Vol.-II),
-& fl fl, fl fl .
fl fl z fl, d
fl . & q ,
fl fl i ` fl & fl -
(Investment) fl
fl-fl fl dfl

4.7.1
M iz fl fl fl z fl`
fl, fl fl Z-
d fl [, Alexander DawThe History of Hindoostan, London,

99
1968) fl` d fl fl fl A Essays
upon the Cultivation of the Lands and Improvements of the Revenues of Bengal
(London, 1772) & fl- k e fl fl
d fl fl fl d q e
fl fl d flfl Q fl
[ ] fl flk
fl, fl fl fl e
q fl fl fl
fl fl q fl z , KI
* k
fl 1776 fl fl fl fl fl
fl fl fl fl :i fl
fl k fl, k `
fl fl fl fl
q fl fl, q fl ,
fl q fl e q fl k
d [fl] flS fl fl fl
fl X fl [] fl fl
fl X fl [] fl
[] | ` ifl
[ d , fl, 1975, .
40-41] Court of Directors k fl
fl e fl d fl 1784
fl 1786 Court of
Directors- Xz d fl fl fl
fl q fl fl
fl fl
q fl fl fl K,
: fl fl flf fl[1] fl fl
fl fl e d fl [2] fl [3] d fl qq
fl fl fl

100
4.7.2 d KI, fl fl
KI fl
[fl] [fl] fl [fl] fl i e
fl fl fl, flz flfl fl fl
fl z- fl i
|fl fl 26 fl fl : M |
26 q , fl
e d fl flz d e fl fl fl
fl fl
fl d
e fl
[] fl [] [] 25
2 X fl ,
1765 fl fl
fl z 1789 fl M
fl 1787 fl fl fl
d fl
Xz fl
fl

[] [] e fl [] fl
e d fl X, Q d
fl fl fl X fl flfl fl
q fl d fl
26
fl fl fl

26 d , KI fl fl
fl q fl e fl fl fl
1789 fl d, 1790 flfl
fl, KIfl , fl fl d
fl KI, fl q Court
of Directors- fl fl fl fl fl fl dfl
, fl fl dfl
101
 26 -Xfl fl,
fl e d
fl fl (General Letters to the Court of Direcors, Revenue Dept. Vol.-
VI. Letter dt. 15.12.1787) 5 fl dfl
fl

4.8 d
fl fl d -fl
fl fl fl ' (Eric Stokes) , d S
S fl , fl fl S fl
fl S (Eric StokesThe
Peasant and the Raj : Studies in Agrarian, Society and the Pleasant Rebellion
in Colonial India. Cambridge, 1978) fl 2 i
= fl fl flQ

4.8.1 -fl S
fl fl fl ' , `
flfl y
d d
z fl i i flz fl
fl ,
fl , fl fl
fl fl, d e ~ fl
| fl , fl N | O
fl d fl fl
| ^ fl fl
d ^ flfl , fl
& , fl [fl] fl
fl fl fl
fl fl e fl |
x fl fl
fl ^ i flz
d fl^ fl zfl fl
fl , fl flfl fl^ fl
102
 fl fl | fl fl fl flS La
, zLafl fl e
4.8.2 |
` fl fl
S fl fl
d fl
fl Q flS 2
k, fl flz 1793 fl fl
S fl fl fl
fl, fl fl 26 fl
fl fl fl fl
S [] fl i flflfl fl
fl d
4.8.3 fl S
fl Q fl
d fl fl S fl Rfl fl
50
` fl |q
fl flflfl flfl
fl fl i
d fl fl flf fl
fl (Anil SealThe Emergence of Indian Nationalism, London, 1968, p. 200-
229) 1885 fl , fl fl , flz
fl | d d
| fl d fl q
Mfl J fl
- fl
fl fl fl fl z, X
[ fl]
fl [& . fl fl, , 17 , 4 . 345-
46] | e M fl fl fl
fl fl Q M

103
4.9
fl (Seeley) fl fl q q
flfl fl flz fl fl
1687 ^ 1689 y flfl fl [ ` fl ]
fl fl , (
q [f
[ ], flfl, 1983, . 270-271] fl fl
fifl Q d 1757
X fl Q fl fl fl ,
c zLa X 1764 fl 1765
fl fl fl fl fl fl
fl Lafl flM fl fl fl fl ,
fifl , fl |,
fl fl
fl fifl fl z d
` 26i
fl S fl fl fl fl fl,
fl fl flfl fl fifl fl
fl ij | |
fl | fl fl c
-zLafl fl -zLafl - | fl z-
ij fl

4.10
Rfl .
1 fifl fl fl S
2 fl fl
3 d fl
5 .
1 fl-fifl fl fl fifl fl fl

104
 2 fl fl fl
3 fl 2 fl
4 d -fl S fl
.
1 fl fl fl flf fl fl fl
2 fl^ flfl fl
3 fl
4 fl-fifl fl

4.11 &?
1 Desai, A. R.Social Background of Indian Nationalism, Bombay, 1976 (Reprint).
2 Haque, M. AjijulThe Man Behind the Plough, Dacca, 1980.
3 Habib, IrfanThe Agrarian System of Maghal India, Bombay, 1963.
4 Sinha, N. K.The Economic History of Bengal (From Plasey to Permanent
Settlement) Vol.-II Calcutta, 1968.
5 Stein, Burton (Ed.)The Making of Agrarian Policy of British India, 1770-
1900, New York. 1992.
6 Kumar, Dharma (Ed.)The Cambridge Economic History of India, Vol.-II
(1757-1970. Delhi, 1984
7 Singh, YogendraModernization of Indian Tradition, Jaipur, 1986.
8 A, . &, 11 13
9 M, f . fl 1757-1837, flfl, 1379
10 , X . fl , flfl, 1996
11 A, . fifl , flfl, 1396
12 , [] . d , fl, 1975

105
y 2
flfl 1 q 1857 s ^ .

1.0 V
1.1 d
1.2 ^
1.3 ^
1.4
1.5
1.6 &?

1.0 V
flfl fl
l ^ fl
l ^
l ^ fl fl ^ fl

1.1 d
1857 ^ ^ fl 26 fl
q fl X fl
R, Q, X fl y fl 1857
^ & |X fl ,
Z fl fl fl
fl fl fl ,
fl fl fl fl
1857 ^ fl
fl , 5 y ^

106
 y fl Z i Narrative of Events
[] efl ^ fl ,
d , fl flfl fl i fl
fl 1857 ^ S , fl fl z
flVfl

1.2 ^
11 1857 ` fl fl (sepoy
fl ] fl ~
Z fl fl X Q
fl X fl -- fl
^ fl
X ^ (mutiny) fl
, fl fl fl z fl , fl
fl flz
: fl fl fl S fl fl
fl fl fl fl fl-fl, ,
fl fl S flfl fl ? & fl
q fl , i -
z fl fl, Z fl
fl , fl fl , T. R.
Holmes . Though he might give the signs of a military genius of Hyder, he
knew he could never attain the pay of an English subaltern and that the rank which
he might attain after 30 years of faithful service, would not protect him from the
insolent dictation of an ensign fresh from England. fl, d
x fl fl, -fl ,
flKIKI = fl
G p efl flKIKI
,
z fl fl X ^ fl ^ 1806,
fl e (Bengal Army) flfl1814 ,
1834 , 1839 fl 1842 d 1828 1852 ^
fl

107
 , fl Z (Enfield Rifle)
fl fl ^ fl fl fl
fl . The sepoys in the companys army were already
suffering from a deep sense of social and economic unease when certain greased
cartridges for the new Lee Enfield rifle supplied the immediate fuel to spark off reslt.
, fl
fl fl 1857
19 fl (19th Native Infantry) fl
fl a fl d 34 KC
e ` fl e a
fl KI fl 10 S 11
fl ^ fl z fl
1857 ^ ? fl
, fl , ^
fl e fl fl
k flKIKI flfl ^ flS ^
kfl z fl
^ (sepoy mutiny) fl
fl -O (civil rebellion) ^ fl fl fl Z
fl fl [ fl
] fl ijM X
fl - ^ Q
S flfl fl ^ fl
d fl fl M fl
fl fl fl fl i ^
^
M fl fl
fl ^ fl fl fl fl
^ Z MflS
fl N fl ^ S Sfl
fl Mfl 1853 S

108
 = fl ^
fl fl
fl X, fl flfl, fl
fl , fl ,
MM fl fl 1857 ^
fl fl V (peasant in uniform) flS
fl fl d fl fl
fl fl fl fl
fl fl fl fl fl fl fl
fl fl fl fl
fl fl fl fl fl fl flS
M, flfl ^ fl
, X fl fl Q i fl
fl q fl
y aa , , flfl Q
flfl | fl fl R fl M
( fl fl = ^
fl fl fl fl ^
flfl
fl M ^fl fl fl efl fl
fl fl fl ^ O
^ ^ | fl
fl ? ^ fl 5
fl M3 1857 -O fl , fl 1857
fl ^ fl
~ , ^ fl flfl = fl fl
fl

1.3 ^
1957 O 5 fl fl flL fl fl
^ fl fl fl XL fl fl d
fl fl ^ fl fl fl ^
fl fl fl ^ ^fl X fl
109
 e X fl fl fl
fl O fl fl X
LLafl fl fl flfl
fl e fl
fl M
1857 fl flfl fl fl
fl Kfl fl fl ^
Q , fl fl fl
` , fl `
- fl ` (Charles
Ball, The History of the Indian Mutiny, 1858-59; John Kaye, History of the Indian
Mutiny of 1857-58, 1857-98; Col. Malleson, The Indian Mutiny of 1857, 1912)
fl fl
fl fl flfl ^
fl fl fl S i
LaM3 (conspiracy theory), M3 ^ fl

fl fl fl fl fl ^ fl .
. fl (V. D. Savarkar, The Volcano on the First War of Indian Independence,
1909) fl , fl V
~ Q fl X a fl fl fl
M q
flLfl fl (heroes)
1957 fl fl f (Eighteen Fifty
Seven) fl f `
(The Sepoy Mutiny and the Revolt of 1857), 1961
K ` (The History of the Freedom Movement in India)
fl M3 fl q fl ^fl X
, G- | V
fifl fl, ^
fl , ^ q
110
[ fl fl ] fl . The patriots of Oudh fought for their
king and country but thy were not champions of freedom, for they had no conception
of individual liberty. On the contrary, they would, if they could, revive the old order
and perpetuate everything it stood for.......... fl L fl , 1857
^ LLafl
fl S . The miseries and bloodshed of 1857-58 were not the birth-pangs
of a freedom movement in India, but the dying growns of an absolute aristocracy
and centrifugal feudalism of the mediaeval age. , , , qLa,
La, fl X fl ( fl
1857 ^ flfl
( x fl fl L fl .
The Indian writings on 1857 were produced within the wider framework of nationalist
discourse which, while granting the people their ability to fight for freedom, was
equally eager to dismiss all actions that did not fit into the linear progression of
nationalist politics.
fl fl fl `
[Civil Rebellion in the Indian Mutinies, 1857-58] q
fl = , d fl d
= flfl fl fl fl
XL, , K L e
fl Q , fl 1857
-O , ^fl X
fl fl fl . The grievances under
which the population laboured, the hatred of the British amongst the higher classes,
the restiveness of the agrarian classes as manifested in the disturbances of the earlier
period, and not any single cause, singly consideredmust be regarded as the true source
of revolt. fl fl fl fl fl
1857 ^ fl fl fl fl fl
K G (The peasant and the Raj, Studies in Agrarian Society and
peasant Revolt in colonial India) K ^fl Z fl
(Post-pacification revolt) fl ,
(primary resistance) fl fl fl fl
(secondary resistance) fl fl fl ,

111
 fifl fl y fl
X fl fl fl , fl
^ i | i ^ fl V , fl
fl Z flflA fl . [The]
formal power superstructure having been wholly or partially dismantled at pacification,
colonial rule engages society more directly and evokes in consequence a more widespread
reaction should a revolutionary conjuncture occur. But the reaction will be a really
of heterogeneous elements, reflecting compartmentalism and uneven development, and
held together loosely by anti-foreign sentiment expressed in the form of religious
ideology. fl fl , d fl ^
fl , ^ fl fl
^ fl
flfl fl fl fl -Ofl (civil
rebellion) Q ^ V , i fl
K S fl (played little part in the fight or
atmost followed the behests of its caste superiors)
fl -fl fl ^
fl ^ fl fl fl ^
XL flL , i fl -
fl
fl y | flX S
(common enemy) fl fl fl . In fact the imposition
of British rule and the subsequent policies caused an upheaval in the rural world. The
Raj assaulted the traditional view of social norms and obligations, the realm of mutual
interdependence between the raja and the peasant that constituted the moral economy.
In the revolt of 1857, in the uprising of the entire agrarian population, this moral eco,
the world of paternalism and beneficience, reasserted itself. Together the talukdar and
peasant resisted intervention in their cherished world.
1857 ^ (historiography) fl fl
^ K (Four Rebels of Eighteen fifty
seven) (subaltern) e fl fl , fl ^
(elitist) e , S (characterisation)
112
fl fl fl fl fl fl
. There is a curious complicity between all the principal modes
of historiography which have engaged so in the study of the rebellion of 1857.......In
all these representations what has been missed out is the ordinary rebel, his role and
his perception of alien rule and contemporary crises. 1857 ^ -
S , ^ , fl fl ~
fl , ^ fl i
fl Q . .............such
leaders far from being incidental, [were] indeed an integral part of popular insurgency.
They asserted themselves through the act of insurgency and took the initiative hitherto
denied to them by the dominant classes; and in doing so they put their stamp on
the course of the rebellion............. flfl
1857 ^ fl , fl fl,
S
fl fl 5 , G , , fl
1857 : X fifl
fl i d ^ i
flfl z x flfl &
[, The Sepoy Mutinies Revisited) fl ^ fl flfl
fl fl fl KI k fl
` (Elementary Aspects of Peasant Insurgency in Colonial India, New Delhi,
1983) z Z fl
fl fl q, fl SS fl fl
fifl fl d
S efl

1.4
1857 ^ fl , fl fl
(label) fl fl O
^ fl fl ,
^ - q fl fl Q
113
 fl | O fl fl
z . The 1857 revolt was infused with an incohate sense of patriotism,
if not nationalism, to the extent that it had a shared objective of putting an end of
colonial rule. d, fl i | ^ fl fl, fl V
e fl Z, ^ fl fl
X fl fl fl fl
Q } q fl fl
fl fl , 1857 O X La fl
, fl fl fl
fl fl fl 1947 . . fl
fl flfl X ^fl fld
fl fl ^ flfl Q fl
1857 ^ fl , fl S fl ,
, , ^ fl
fl , fl . fl
i , , ( fl fl
fl fl 1857 ^ c , flfl
S (proclamation) , fl ^ flX
3 fl x fl flz fl fl, S
d s ^ fl
fl : ..........the term the Hindus and Musalmans of
Hindustan.............was not used in the loose sence of common parlance, indicating the
two major communities of the subcontinent, but was on the contrary a sort of
constructed political term............. , xfl fl , fl
z flfl ^ 1857 fl fl fl fl
fl fl fl fl S fl fl
Xz flfl ^-flz
fl-O flfl d fl fl fl, , Nfl ,
, fl ^ , i fl fl fl Xz-
fl S-fl fl, fl
fl- , fl fl ^ fl ,
26i
114
 ^ 5 , , Q R, G
M, 1857 fl
fl flfl fl , ^
fl : To India 1857 bequeathed a more living and enduring presence.

1.5
M .
1 1857 ^fl X fl fl
2 1857 ^ fl i fl fl
5 M .
1 1857 ^ fl fl
2 1857 ^ 5 &
3 1857 ^ fl y
4 1857 ^ flfl fl
5 N fl fl
6 1857 ^fl X fl
7 1857 ^ e fl fl

1.6 &?
1. Sugata Bose and Ayesha Jalal, Modern South Asia History, Culture, Political Economy,
Delhi, 1999.
2. Gautam Bhadra Four Rebels of Eighteen-Fifty-Seven in Ranajit Guha and Gayatri Chakraborty
Spivok (eds.), Selected Subaltern Studies. New York and Oxford, 1988.
3. Rudrangshu Mukherjee, Awadh in Revolt. A Study of Popular Resistance. Delhi, 1984.
4. Eric Stokes, The Peasant and the Raj : Studies in Agrarian Society and Peasant Rebellion
in Colonial India. London, 1978.

115
~ 2SV q !y# !oy # 1858 y
yy# y yy ~ 1861 y xyz

2SV.0 V
2SV.1
2SV.2 ` " fl
2SV.3 1858 (Queens Proclamation of 1858)
2SV.4 1861 ` flk " &Q
2SV.5
2SV.6
2SV.7 L?

2SV.0 zj
l flfl fl
l fl
l &Q fl
l 1861 ` flk " fl
l fl S &Q fl

2SV.1 hflyy
1757 X ` fl fl
/ fl fl / fl
116
 fl / flc fl fl 1857 fl
X fl fl fl ^ / ` fl
^ fl, ^ fl / fl fl
fl i fl / fl /
` /

2SV.2 zyu# !Qy!y y! y yy @

)!y
1857 ^ O l ` fl fl/ `
fl fl fl V fl
fl fl fl fl
fl / fl fl fl L Q
fl/ i fl V K
fl/ fl fl fl fl fl h /
fl M ^ O fl fl / fl fl XL
L " j/ fl ^ fl
/
fl fl 1773 & " fl fl fl
fl q fl/ fl ` fl fl
fl Q fl / ` U fl
fl / fl / 1857 ^
fl L fl Qi fl S/

2SV.3 1858 y yy# yy y

1858 1 " S fl fl
/ fl fl fl Q fl/
fl fl M La l / flKC
fl " fl Q / Q + i fl
fl flk / flk fl Q
fl/ K / fl flS K
fl fl /
117
 ` flk 15/ fl fl fl "/
fl fl fl fl/ flk fl
fl l / fl fl fl
fl/
. . fl L fl , rather
a formal than a substantial change h fl fl
L / flKC "
fl flk +L / fl
fl }L / h 1857 fl 1915 L fl &
U & fl fl
/ fl Q fl fl
/
|
fl j MflQ SL Mfl S fl
/ h fl
/ fl fl XL fl
/
fl /
1857 ^ fl
/ fl y fl
/ fl fl fl/
fl X fl / 1857 ^
j- fl fl h / fl Q fl
fl t fl fl fl j xfl fl
fl / fl fl fl fl &Q &
fl / , , ^ S
B& La / S fl
/
fl flfl
=& ^ h h = fl fl
fl / , , flfl ^ fl
fl / flc , fl h
flfl fl x h
118
 flfl fl h / h j
/
M fl fl /
fl fl fl fl & fl
L / fl 1857 ^ fl S
fl q fl Q fl /
fl fl fl / h fl
Q fl x
fl flL fl/ fl = /
^ fl : fl/ fl Mfl fl fl
fl / Mfl S fl
/
& &
Q / & fl fl fl
K M / fl flM fl S fl fl
, ^ fl / fl /
M SL
/ fl B fl fl fl fl flfl
/ fl /
^ fl fl fl/ fl +` /
^ fl y h/ ^ fl Q
, fl fl fl ,
, fl l fl flffl fl / h i
M M fl / La
/ fl fl M /

fl fl MW fl flfl / fl fl
fl M Z /
fl S y / X fl
119
^ L fl = fl /
fl / ^
X a / fl /
flc fl - L fl fl/
fl fl /
fl fl fl
/ fl 1857 ^ fl fl
fl / fl fl fl
fl fl fl /

2SV.4 1861 y z!uy yz! ~yQ y %%c

1861 ` flk " L &Q /
d 1853 & fl 1861 `
flk " / 1853 h Sn
Legislative Council- fl / fl
fl fl L fl fl / fl
fl fl fl
y / fl fl /
Legislative Council- j fl/
flfl K fl ^ /
fl fl + / fl 1861 ` flk
" /
fl fl / ^ k
fl flfl ^ L
/ M fl SL fl flf fl/ ^
fl fl & fl Q
fl fl fl fl/
1861 ` flk " flk
fl / l l l fl fl
120
M fl/ fl fl fl/ fl
: fl fl fl : / Extra ordinary
flk, Commander-in-chief / fl Qfl
/
V flk / fl
j Executive council h fl
/ fl / fl
fl/ fl fl
flL fl / fl B fl ] fl
fl fl /
^ fl / S
fl/ M } ? fl
fl / fl B fl fl /
K /
j 1861 G flk " fl {
/ " fl /
x/ , fl
+ flfl / fl
/ L fl fl y / fl
fl M h /
c flk - fl /
fl /
fl
fl La fl fl/ fl &Q
j /
1861 ` flk " fl flQ fl/
fl La fl / fl fl
fl flf fl fl h 1861 `
flk "/

121
2SV.5 yy
fl 1858 1861 ` flk "
&Q fl / ^ 1857 ^
fl
& fl fl &Q /
q fl
j /

2SV.6 x%##
fl/ & M /
1/ fl 1858 fl/
2/ 1858 fl &Q /
3/ 1861 ` flk " fl fl &Q
fl/
/ fl fl Mfl
1/ 1858 fl Q /
2/ fl flj M ` fl/
3/ Mfl S Mfl SL S fl /
4/ ^ fl fl XL /
5/ ` flk " 1861 fl /

2SV.7 @rO#
1. Majumdar R.C. Roy Chowdhury, H.C. Dutta, K.K.An Advanced History of India.
2. Spear, P. Modern India.
3. T. B. MetclafAftermath of the Revolt. E. Thomson.
4. Garatt. G.T.British rule in India.
5. A.B. KeithConstitutional Development of India.
6. R.C. Majumdar ed : History and culture of the Indian people, Vol. IX. British Paramountey
and Indian Renaissance in India.
7. A.C. Banerjee : Constitutional History of India.

122
~ 2SV q |! !! y !%
, xyy zy! !oy

2SV.0 V
2SV.1
2SV.2 X ?
2SV.3 flfl j fl fl
2SV.4 1861 ` flk " &Q
2SV.4.1 ^ fl Q
2SV.4.2 ^
2SV.5 flfl O
2SV.6 flfl ^
2SV.7 ^ fl
2SV.7.1 j
2SV.7.2 G ^
2SV.7.3
2SV.8 ^
2SV.9 = ^
2SV.10
2SV.11
2SV.12 L?

2SV.0 zj
flfl fl
l X flfl x fl /
l fl fl fl /
l & l S fl /
123
2SV.1 hflyy
fl
i = flfl x O, ^ i
X a O/ 1857 ^
l j& , S M
O/

2SV.2 !! y !% %O#) y

flfl x/ La h
/ M f { fl flfl
fl fl/ L h / fl fl
h fl i fl fl/ fl
flfl i fl/ h / fl
gfl fl fl
flfl y h/ gfl flfl h
/ fl fl fl / c
fl fl flfl fl fl flfl
fl fl / , fl S flfl
Lfl/
/ Q
M fl fl / h
fl / fl fl , s&
/ fifl
fl/ x fl/
/ flc fl fl
gfl h/ S /

124
2SV.3 zj
flfl ^ L &Q/ flfl
B/ S fl i
= X flfl O h / & Elementary Aspects of
Peasant Insurgency in Colonial India L L fl flfl ^fl
a / O / fl / i
= i ^ fl fl fl
^ X/
flfl ^&fl fl fl / 1 flfl ^ fl
# j/ j V fl
fl flfl / 2 flfl ^ fl | O/
3 flfl^ fl ^ X fl B
4 flfl ^ hEric Hobsbawm fl Social bandity.
5 flfl^ fl j S Rfl a/
fifl flfl fl i fl / X
qS X q fl fiflfl fl X
fl / fl / fl
L #;/ ^ fl flfl
fl/ fl / h
|n / flfl ^& fl
/ c ^ fl /
^fl U Millennial Messianic /
Millennial s / s fl MW fl fl Judaco-
christain MW/ MW fl / Messiah B h h
fl M fl + / fl
flfl / ` ^
fl /
fl fl ^ / fl i
^ j {/ fl fl S flfl
125
d h flfl , , , flfl fl
Social banditry / ^ flX X
B i / -O
L q / fl x | -O Rfl
/

2SV.4 # !oy )ey

X i = flfl O
^ &Q/ ^ fl / ^ j fl
fl X flfl fl fl/ fl
^fl fl x /
flfl ^ ^ fl/
^ fl flfl / flfl fl / flc
fl fl ` a Lfl i /
flS , fl flh fl h
/ Kfl fl q /
fl flfl fl/ flfl
/ flc fl fl fl fl
fl/ fl flfl i ,
fl h/ fl
fl , / ` fl fl
/
flfl fl X L ? B/ 1859 fl
1862 j fl h h/ flfl fl /
1847 g / fl / fl
fl / fl fl fl
fl / g /
126
 1842 fl h / fl X SM
/ fl fl fl fl
/ fl h / fl fl
1857-1858 ^ fl h / flfl
fl fl / , , , , , fl fl fl
h/
fl f j Sfl fl /
fl , , , g S M fl
j / h / g
S fl fl fl S / -
` h q /
fl fl fl / fl S-
Sfl fl B/ MW fl fl fl
L fifl / flc &Q fl
fl fl L q fl /
flfl fl fl M / flfl ^
/
2SV.4.1 ^ fl
^ ^n fl fl h h/ 1860 ^
, , , , , , , h h/
^ X / fl
fl fl fl/
fl fl flS fl q / fl fl
g B/ flc L 1880 L flS
fl / fl
/ fl fl/
q fl g fl / fl
/ j fl / c ^
L fl/ j fl fl X
127
B fl fl L/ ^ M/
^ flfl h/ fl j /
h/
X fl/ M
fl fl J fl/
fl flfl fl fl / fl g
S fl flG G /
fl M MW Sfl f &l fl Sfl h
/ fl }f j Sfl
/ d Sfl fl S h h/
^ Q fl fl fl / fl fl
fl ^ / fl j fl ^
fl fl L fl / i S-Sfl fl
^ fl fl fl fl/ M
Q fl ^ Q
/ S y fl fl / fl
fl c fl fl
fl/ flfl V ^ fl, fl
V / M ^ Q /
/ h , f
, , fl {/ Q
& L fl fl M ^ h/
j fl fl
fl , ^ /
` fl ^ h /
fl, / fl fl /
M x, fl fl fl fl ^ i
Q flfl x fl fl/ fl flfl h flfl
fl fl fl ^ Q /
V fl fl R fl /
128
 60 flfl ^ / ^ L / flfl a
fl/ ^ fl / ^
fl fl fl g fl /
2SV.4.2 ^
L ^ q fl a j + / fl
fl fl ^ Xfl /
/ ^ fl 1860 fl
fl / M fl Mfl
/ fl X fl/
U fl fl /
flc flfl x fl fl j
fl/ 1860 fl / fl
/
^ flflfl fl, fl flfl
x ^ / fl
flflflfl fl q fl/ fl flfl fl
fl /
fl /
^ X fl / fl
+ fl q fl/ X fl
X B / j fl
/

2SV.5 yy , x%ay
flfl O fl &Q 1873 flfl ^/ ^fl
fl i fl fl fl fl fl O
flfl | ^ X /
flfl O fl fl
x M S fl X flflflfl |X fl /
129
fl flfl j- 1793 fl 1872
fl & h / fl = fl fl fl
fl / 1859 fl X fl fl /
fl h i h fl/ flfl ,
fl /
1872 fl fl g fl fl/
h fl h fl / h
flfl fl fl q fl/ flfl
/ h flfl fl fl q
/ flfl fl M/ Zf fl =
h /
? fl fl, fl j fl fl
S-Sfl& flfl x M M fl
/ flfl, fl, Sfl& h
fl/ S Pabna Uprising a Fresh Probe g (Perspectives on
Agrarian Bengal)- ^ fl fl
fl h h fl fl / fl, ,
, ? fl i fl h/ fl
i flflfl fl fl fl B, h /
/ / flc
flfl &l Pabna Disturbance and the Politics of Rent ^
flfl fl/ 1859 fl flfl fl
/ MW , fl flfl fl h
/ flc fl fl- h / h
MW / flfl fl
/ O / fl fl &l flfl O
flfl fl fl fl flf fl/
flfl fl fl / flfl h / 1873
S h / t fl ` h
/ fl flV
130
 G fl/ Bfl ^ fl ^ fl /
X ^ flfl L fl / i
flfl ^ Q / f , {
y {/
^ fl fl fl / fl
O Rfl/ flfl &l fl
h/ fl fl ^ fl fl
/ ^ Q O S
/
flc fl , flfl O flc flfl flfl
fl / O 1885 Q
d fl flfl fl fl/ fl
O X/ O - / fl flfl
/ fl flfl ^fl fl xfl ^
j fl flfl / flc fl i/ fl j
x j f y ^ Q fl
/ ^ / h fl
fl { / ^ fl fl/

2SV.6 yyT , !oy

fl S flfl ^fl Deccan Riot / 1875
flfl ^ flfl O fl /
flfl X/ ^
flfl fl fl / flfl
fl fl / fl
fl fl / l fl fl fl
/ h flfl / fl h
/ flfl i x fl/
flfl /

131
 fl/ fl
{ / flfl M fl fl/
B gfl fl fl fl /
fl gfl fl fl/ fl flfl fl Sfl
fl/ fl fl/ fl h
h fl X y/ fl
fl fl flfl / fl X fl l
g ` / fl fl
fl fl/
ffl The Deccan Riot of 1875- , flfl O
flS flfl M fl / flfl fl /
fl X / fl X fl
fl ` a / flc X fl fl
h / fl / fl
h/ fl X fl fl flfl
fl fl S / fl flflfl
X fl / h fl flfl y
& fl fl/ fl flflflfl
fl fl / fl flfl g fl / fl Mfl
fl h/
fl flfl O / O
h & Ufl X/
fl / fl L fl /
& flfl fl/ fl
flfl S fl L fl / flfl
S& h / & h /
fl - fl/ SL
/ fl ^ flh La fl ^ h h /
^ Q fl fl / fl fl
^ fl / fl h/

132
 flfl ^ 1875 /
flfl fl fl h/ fl fl fl fl / flc
1875 flfl fl ^ /
flfl fl S h h fl
/ flc flfl ^ fl fl fl flfl fl i
/ q / B p L,
L hfl j fl , , fl fl
fl fl j fl fl/ ^
fl p / fl La fl fl Eric Hobsbawn
Social banditry/ h 1883 L Ufl
X j / fl 1879 Deccan Agriculturists Relief
Act fl/ fl La , flfl
fl fl /

2SV.7 zy! !oy )!y

flfl ^ x & ^ -fl
X fl { S/
fl fl fl
/ X fl fl / flc
fl i h fl/
MW , B /
qS X , La Q
/ ^ /
x h fl
/ flfl flS fl fl fl/
fl & fl / fl /
= h fl fl / / flc
fl g fl / &
h/

133
 j fl O fl
& / j : revitalization movement
O j/ fl fl fl fl
flfl fl/ fl x
fl M fl
&/ fl c j fl | +
/
2SV.7.1 ^
fl Q fl/ 1855-56
flfl ^ Q flU/ flc j
fl, fl / fl fl
fl/ fl flfl fl fl
/ flc fl / ,
fl fiflfl fl /
1870 fl S j/
flc / s fl fl
fl La J fl/ j
fl O } / h fl fl flc
j Q / hfl jfl h /
j fl / fl
fl i fl fl qX / fl
fl M & /
j / 1870
fl fl fl fl/ fl Q
fl fl /
qXfl fl / fl fl fl /
/ fl fl/ fl
flfl / fl fl j fl / fl
M / j q /

134
 ^ l flfl fl / fl j fl/
flc : fl j Q / fl
jfl fl/ 1880 j q fl/
j / 1896-97 j Q /
flX /
fl fl fl
fl i/ c fifl
fl M ^ /
^ fl / ,
x M h/
j fl fl /
fifl X j / fl fl
fl XL / fl j
XL fl/
2SV.7.1 G ^
^ fl { ` ^/ S
X/ fl / fl fl/ fl
/ fl G fl/ fl fl
fl flfl / fl fl fl fl
`/ G fl /
fl fl ` `fl
fl i fl / / fl
X / ` x Z / `
fl S fl q / &
S fl / fl /
1845 fl = fl fl/ `
fl X fl fl
fl / fl /
S ` fl h / ` fl
fl M / flc fl fl
135
 ` fl / flc fl fl
M h h fl ` X Q
/
G / h fl/ fl
1893-94 ` fl fl fl/ 1895
fl / fl fl j
fl/ ` h / M
fl X j h/ 18991900 h
j h h/ flc fl fl flfl M fl fl /
h fl /
j / 1908 Chota Nagpur Tenancy Act /
` fl / ` fl fl
/ fl fl fl ` fl fl
T fl / & X fl
flc fl /
2SV.7.1
` x/ j
/ ` fl /
fl / j Q O
qXfl M & /
1914 Q & fl L,
25 fl S / fl /
fl / , hfl fl, , ,
q g fl / fl / fl fl
/ flc fl Z fl fl fl /
/
fl fl
&fl fl / c
y/ fl ^ / fl
S j fl j flc / ,
136
 j h h/ fl j
fl fl h /
flh / fl flh/
1917 j h fl/
M /

2SV.8 zj
fl flfl ^ fl
= flfl O
fl &Q / 1836 fl 1919 s ^ fl/
fl Z fl / c
^ ^ /
^ fl fl/
fl SL fl fl / 1792 = fl j
/ flfl fl fl = /
fl = q / fl fl
fl/ fl fl fl/
fl fl fl /
fl Peasant Revolt : An Interpretation of Moplah Violence in the 19th
and 20th Centuries- , fl fl T,
L &Q fl fl/ fl S X fl/
fl j flhflh /
S h / ^ / M T fl,
j fl fl / fl ^
j x X flfl ^/ X fl fl
j fl fl L fl/
.. h Agrarian Conflict, Religion and PoliticsThe Moplah Rebellions in
19th and 20th Centuries- L fl j flfl flc X fl X
Q / q M fl/

137
 Islam, the Mapillas and the Peasant Revolt in Malabar-
j fl j fl / M h
l / fl
aa /
flfl ^fl fl fl/ h
flfl j X h fl j S fl /
1921 ^ L fl - fl
fl fl/ 1929 fl fl /
fl ^ /

2SV.9 x y xM xy!y# !oy

M-} & = j
h / 1868 & = fl fl
+ Q S fl/ fl / j &
1913 fl qX j q fl/ fl fl y j /
, h = & ^
q fl/ flc O /
= fl fl, flG, flg x/
, fl fl / ^ flf
& =/
= fl/ fl /
= fl fl = fl fl/ fl fl
q fl / A Q
^ fl/
1879-80 A / = ^
h h fl / h fl
S h q fl/ M A
h / fl
/

138
 A X X fl flfl fl /
A fl/ fl ^ fl A
fl / A flfl
flfl / & B fl
fl /
& A c fl / flc fl
/ A fl fl fl A
q fl/ A fl 1892 j
/ A j fl/
j |/ 1886 { L
+ fl/ j
/ - j Q / fl{ fl fl =
` fl fl/ qL fl /
B fl | / fl flfl M fl
fl/ fl fl /
1922 fl 1924 L = -
Ml / h fl fl fl fl
fl fl/ { fl M j Q /
j Q / j Q ,
flc xM / qS h fl fl/
fl S fl / jfl fl
fl h /
g flDm L = 1898
fl flfl j q fl/ fl fl
g fl flfl fl/ =
fl Q fl M / fl Q
fl /
1914 h = j O
/
139
 fl j fl M fl fl
fl fl /

2SV.10 yy
fl Z i L flfl x ,
X B / fl/
h / fl fl fl fl = fl
fl/ fl S #;
|n / j La
fl fl hfl
/

2SV.11 x%##
fl/ h
1/ X x O fl fl fl/
2/ ^ fl ^ fl fl fl /
3/ flfl ^ fl
4/ flfl ^ fl
5/ j fl
6/ O fl /
7/ fl
` ^, ^, j A fl/
8/ ^ fl fl/
/ l
1/ fl fl
2/ Social bandiry fl fl
3/ fl s fl
4/ Gfl fl
5/ flh fl
6/ fl
140
 7/ h s fl
8/ fl fl

2SV.12 @rO#
1. Bipan ChandraModern India.
2. Anil SealEmergency of Indian Nationalism, Dharma Kumar (ed) Cambridge
Economic History of India.
3. R.C. Majumdar (ed). British Paramountey and Indian Renaissance, Part-II.
4. B.B. ChaudhuryPeasant Movements in Bengal 1850-1900 in 19th Century Studies
No. 3 Indian Peasant edited by Dr. Alok Ray.
5. Abhijit DuttaChristian Missionaries on the Indigo question in Bengal.
6. Ranajit GuhaElementary Aspects of Peasant Insurgency in Colonial India.
7. Chittabrata PalitTensions in Bengal Rural Society. Perspectives of Agrarian Bengal.
8. K.K. SenguptaPabna Disturbance and the Polities of Rent.
9. Sumit SarkarModern India.
10. R. KumarThe Decan Riot of 1875 in Hardiman D.(ed) Peasant Resistance in
India 1858-1914.
11. Conrad WoodPeasant Revolt ; An Interpretation of Moplah Violence in the 19th
and 20th Centuries in Hardiman. D. (ed). Peasant Resistance in India.
12. D.H. DhanagareAgrarian Conflict, Religion and Politics : The Moplah Rehellions
in 19th and 20th CenturiesPast and Present, 1977.
13. David ArnoldIslam, the Mopilas and the Peasant Revolt in Malabar.
14. flfl ^/
15. fl flfl ^ Lafl /

141
~ 3 q y fly xyy

3.0 V
3.1
3.2
3.2.1
3.2.2 j fl +
3.2.3
3.2.4 } fl
3.2.5 M
3.2.6
3.2.7 V
3.2.8 ^La S fl
3.3 p j
3.3.1
3.3.2 L
3.3.3 R
3.3.4 p
3.3.5 p V
3.3.6
3.3.7 fl
3.3.8 f fl p
3.3.9 flf p
3.3.10 flf Q p
3.3.11 p
3.3.12 p j
3.4 ` f
3.4.1
3.4.2 f fl
142
 3.4.3
3.4.4 f
3.5 j
3.5.1
3.5.2 fl j
3.5.3 j
3.5.4 j fl
3.6 fl fl flj fl
3.6.1 fl fl
3.6.2 flj j V
3.6.3 flj i
3.6.4 j |Q
3.6.5 fl j
3.6.6 fl
3.6.7 fl
3.7 } j
3.7.1 }
3.7.2 fl
3.7.3 j
3.7.4 j
3.7.5 V
3.7.6 p fl
3.7.7 j fl
3.7.8
3.7.9 fl
3.7.10
3.8 j
3.8.1 j
3.9
3.10
3.11 L?

143
3.0 zj
flfl fl - j i &
fl / &
l } i
l L, i - j/
l j flf + fl/
l } & j/
l fl fl /
l , fl fl, fl fl- /

3.1 hflyy
fifl fl fl fl /
h / -/ fl 1757
fl 1857 L fl fl fl flfl
fl , fl h, fl / h, -
, fl fl h fl gfl /
fl & , , g fl
fl M fl / M fl /
, : fl fl gfl # B/ }
L /
B/ fl
fl fl B/ }
M , g / M -, -
fl / S , , S
/ /
fl fl fl - fl&/ L
Sfl fl fl / -
j S fl/ - j fl fl
, flM fl i /
144
3.2 y !T
s { fl
/ , fl
Z, } M ? i
/ i S i /
i d fl fl fl / q ,
S , , S S fl G fl/
i S S l /
3.2.1
s flf/ h
fl flfl / h } = fl /
flfl = / , j
flfl q / Z, M fifl
X fl /
M flflfl fl fl
/
3.2.2 j fl +
j& fl + fl p, ,
, fl / j M
fl U } fl
fl / j } :, :,
M fl M fl/
j fl/ fl }
fl, fl M /
3.2.3
1813 fl fl
fl 1823 L ?fl fl fl /
M fl S
fl fl fl/ d, 1835

145
L fl fl fl /
fl fl /
3.2.4 } fl
} fl fl /
X M | / M j } :
V / fl } fl,
, L, } , fl : fl fl fl/
Z, 1774 flfl fl/ , fl fl
M | q / fl -
fl fl /
3.2.5 M
` fl fl flfl X fl
/ B flc -, flfl,
fl fl/ fl fl
} fl fl fl
fl / fl , fl/
fl hfl fl/ k Zfl
fl, ifl fl / h fl (Bowles)
- S / E` fl fl/
S /
3.2.6
|X / fl
M fl/
} X fl
fl {/ 1793
fl q fl/ fl
fl fl / fl :
fl fl, fl fl/
S fl /

146
 {/ flfl fl fl B
fl fl /
h fl fl/ 36 fl/ h
fl flfl fl fl fl fl
/ } /
1817 j fl ^n fl/ fl V
, , : fl fl/
fl S fl M, , / j fl
L fl flfl U B fl X / fl k
fl /
3.2.7 V
V fl M fl /
fl } fl fl
fl / d fl } S fl/
j , fl fl, g fl fl /
h fl fl
t fl/ M fl fl fl
fl fl /
3.2.8 ^La S fl
fl ^La fl/ 1780 fl (Hicky)
lfl fl fl/ 1780 fl 1793
flfl S fl { flfl ,
fl, ` / Sfl / fl
Sfl fl 1798 / Sfl fl fl fl
/ ^ fl ^ fl 1785, h `
1795 Sfl/ Sfl fl fl fl fl fl
fl /
1818 fl S fl /
fl Sfl fl / 1821

147
 -fl lfl f &l fl,
f fl MW {/ Sfl& L fl /
L S + Sfl fl / ifl fl `
fl 1831 / L S + Sfl fl
/ ifl fl ` fl 1831 /
L S/ j fl S j Sfl
fl L fl fl fl/ 1857 fl
S& fl , , / 1853 fl j
Sfl fl U fl/ 1861 f
fl flf fl ` , f
X fl/ 1868 fl Sfl Sfl
fl fl/ fl Sfl fl /
Sflfl j fl fl fl/ h ?, ,
, Sfl/ S fl Sfl& fl
i fl fl/

3.3 yy xyy
/ fl
/ } fl fl
fl j fl fl, fl,
fl # flvL fl/ fl hQ, ,
, fl fl fl/
3.3.1
1774 U fl i /
flL zL / fl fl/
fl h fl, T X fl : fl/
j a fl fl, fl , } ,
, fl/
} , , : S UQ i
/ |X / |X MW

148
 fl h fl } fl fl fl/
h, fl M flfl ZX
fl flfl/ fl -fl/
3.3.2 L
fl L, flS h L
L / L fl fl
fl Z/
i i L i + fl fl +
/ flfl + fl/ 1803
- L fl/ L fl
/ L& fl, M, flflQ
g X M /
3.3.3 R
1815 fl flfl q fl/ fl
M M R fl/ j
Sfl j fl/ fl X M fl
fl / fl fl fl p flS
fl j Mfl fl fl /
Mfl fl fl fl flfl
/ fl t fl g, fl Mfl
L / 1821-23 pfl (Brahmanical
Magazine) fl :, ^ flflfl/
h fl /
3.3.4 p
fl L fl fl / fl
fl 1828 p / 1830 p /
p fl fl iM fl / j, ,
fl - p / Q p j

149
- / fl fl / -
M , a / h , , ,
X fl/ X j
h / K Zfl fl fl fl/ fl fl
fl K fl &
fl /
3.3.5 p V
p V qS , fl B
fl / :, fl, fl fl j
fl, fl , , fl X fl fl/
j L fl
, fl Sfl fl fl/
3.3.6
- j M fl/
{ fl / Q
X M j /
1829 K fl /
Q X M fl h K
fl / fl } fl
fl fl /
3.3.7 fl
fl fl - fl fl/
} | & i fl d fl/
p fl fl j , fl M
/ fl L/ L }
} / Lfl fl fl :/ q k,
fl Xfl / q
h M fl fl/ fl /

150
3.3.8 f fl p
1833 p U fl /
f fl p = fl/ p fl p +L fl/
1838 p 1839 fl Q /
M / fl fl
f fl 1843 MW Sfl fl / Sfl fl fl
fl fl Sn- fl/ f fl p
M j L / p X L fl,
p M /
3.3.9 flf p
1857 flf p fl/ p
1862 / M , M p S M
fl fl/ X ,
j h / j 1872
fl (Act III, 1872) Z , U X ,
fl / p fl q M
i fl/ flf p jfl fl j fl
fl Q p j fl M fl/ 1880
pfl ifl fl xflfl
+ fl fl , x a L fl fl fl
fl / fl f fl flf fl fl
U * f fl fl pj fl/
fl fl fl , f fl
L X S p fl / p
fl M / p flf Q p
fl/ fl f fl Q L p fl
fl fl/
3.3.10 flf Q p
flf ifl fl / }
w fl p fl/ p fl

151
54 p / - / w
fl L fl L/
3.3.11 p
M flf fl
fl fl / X p
B / fl a , a flf
/ L 1878 fl fl
p fl flf fl p fl a
Bi p p /
flf p p p / p
fl M p , p
p /
3.3.12 p j
fl p j &Q/ h }
flBi fl Rfl p j/ fl
M L M - fl X
fl q t fl/ fl
fl& fl } fl/ p j
} i fl | && i
fl fl / S
l fl i / M-
, R X flf w
fl fl g /
fifl O /
fl fl j , fl fl
fl/ ! fl fl L
fl p fl fl, X
&Q /

152
3.4 ![ {w !yy
fl G f /
G } ifl L
|X/ } | & } i
fl/ / i
flvL | fl/
3.4.1
i 1820 / fl j
p / fl 1829 1841
fl fl fl/ L / fl, fl, L
a : fl/ 1841 fl G fl
M / fl/ 1851 fl
fl/
3.4.2 f fl
fl B j fl / L M
fl S fl Z iM fl, h fl
fl fl / fl }
S / / , fl,
L fl/ fl fl
t fl/ a / fl a
t fl/ a / fl a
t fl/ = 35 fl /
fl flh fl fl S+
/ a M / 1849
/ f fl fl fl
a fl fl/
3.4.3
flflG fl L fl fl
fl S / flQ
fl fl/ fl l
153
 fl fl /
i g, Sfl fl/ , fl
fl 1855 fl fl S fl fl fl/ flL
X / MW 1856 i /
fl fl fl f P/ 1870 f
S f fl fl fl/ fl S
fl / fl fl fl
i fl /
f qS U X j
fl/ j Sfl U fl / flP fl
fl fl U fl fl/ f 50
U fl fl
1858 / flc ^ fl j fl fl
g fl / MW
fl fl/ fl fl&
/
3.4.4 f
, a, M fl f fl MQ/
|X fl } M
flfl fl fl i / ` fl
t fl
/ : / fl
h/ fl Sfl fl
fl L fl/ fl X fl/ , flL
fl fl/ h fl fl Z qS
: / f fl &Q
fl fl/ fl fl fl
fl fl / fifl G
/ fl , U j
fl /

154
3.5 A xyy !y!
} flfl h fl/ = fl,
Mfl X L } fl
fl /
fl fl fl fl { fl L
j / j /
` fl, fl M/ fl E` S
/ E` M, fl / 1826
j fl fl M / fl S y
/ S `, M * ,
/ Fakir of Jhungeera fl
fl fl/ fl Rfl fl
/ fl fl + j fl fl L fl
^ fl fl/
3.5.1
1828 fl S flfl fl/
fl, fl, , , Mfl fl
/ j h/ fl
(Thomas Paine)- Age of Reason S M Z fl
fl / flfl M
fl fl / S L, g
/ fl , fl fl/
+ S / fl fl fl M
fl M fl fl fl / 1931
fl /
3.5.2 fl j
fl fl S Z/ S fl
j, ? , flfl {fl, h , ,

155
ifl fl fl/ } L / fl
lfl Sfl fl , fl , fl,
fl& fl/ :
: 1839/ fl j fl (The Enquerer),
fl (The Persecuted) Sfl jfl S fl/ ,
, fl h X / LLafl
X Lafl fl fl/
3.5.3 j
j 1840 fl h/ M,
Lafl fl / fl fl ZX fl S
M / jfl M fl fl/
3.5.4 j fl
j d S fl -
j h / , V fl
flc ? fl / L- ,
S fl fl fl / j & fl fl :
fl fl/ fl fl
j j j , fl fl
fl fl j fl , j/ fl h, fl fl
/ jfl |X fl fl
/ flfl fl fl
/ fifl fl fl fl
/ } Bi } :-: fl flfl
M fl /
Sn& /
L i fl/

3.6 y, !y ~ y, !
fl fl 1836-1886 -
j i + fl / , fl
} fl L i / i
156
, , / Z
g / p M , j-
fl wL fl fl fl , h S
fl , La fl/
3.6.1 fl
fl fl/ flh +
M fl fl , fl fl
fl / fl
fl i i fl i fl fl
fl / i a
h / L MWfl fl U G
M } / L fl =
flj / fl fl, fl /
i j = fl/
3.6.2 flj j V
fl f M flj 1863-1902 fl i
fl fl/ s Z
j fl M flj fl / fl
j ,
j V Q fl fl h Lfl |X
Rfl /
3.6.3 flj i
flj & fl i fl/ G
, MQ fl fl /
fl/ S fl fl fl W /
fl / ^, h La fl
fl/ fl
fl /

157
3.6.4 j |Q
1863 fl - j
MW, |Q fi fl/ flfl G V = fl,
X R / j |Qfl Lfl S fl/
flj fl i , Lfl/ fl
L j MW fl M fl/ j fl
M | j fl |X U& X fl/ }
, fl : fl/ flj i
+ fl/ fl
/
ZX fl S flj |X /
&Q }, , fl,
, fl Lfl h fl/
3.6.5 fl j
flj fl + : fl fl /
fl fl i/ 1897 fl fl
j fl/ qS
fl flj fl , fl, Sfl, fl
fl fl fl/ ^ fl RM
/ flj |X fl flc
, fl fl /
3.6.6 fl
flj / flfl
La /
fl fl
fl/
3.6.7 fl
j # S fl &Q/
, x fl R fl/ 1885 ^
158
 v fl . . fl fl/ 1889
| L = fl
M fl /
fl # # / fl
fl fl fl/ U
/ flf j
/

3.7 !y yfly xyy

j q flL fl
fl / fl
j fl fl i / fl
{ fl^ , fl fl , L j
, M , S g fl/
fl (Prof. Natarajan : A Century of Social Reform in India,
Bombay 1954)/

3.7.1 }
} j flf/
j = } /
. . &Q fl fl/ fl
} &Q t fl/ 1810
fl fl / fl S
fl/ , , fl/ 1840
Board of Education / 1811 fl
Deccan College flf h/
3.7.2 fl
1857 / fl i/
fl 1844 fl (engineering) , 1855

159
S / fl 216 fl/
fl / a / fl ,
fl& fl fl / , fl,
a /
3.7.3 j
Q p x/ 1830 a
fl i L j j q
fl/ Q j / 1840
X j q / jfl
fl fl fl/
3.7.4 j
j L / p
j h flf / S L
p ^ = - / -
/ p
fl/ d, 1850 flf fl fl * G M
fl / 1867 R G h /
1868 flf fl fl
/ 1870 fl . . Gfl, fl
j / MQ fl fl /
3.7.5 V
V Z -/ p
-fl fl , , fl
& fl/ , fl i, fl
p & / h -fl
, ^ , fl / fl U
fl, |, q / } fl fl
fl fl fl/

160
3.7.6 p fl
fl fl/ h p MW
p fl/ j fl Bi j
LM fl x fl/ p
fl / fl fl + fl
fl/ fl j /
3.7.7 j fl
fl j /
i = h / , a , a
U / fl
, U & flc : fl h
U B / fl fl fl/ j
fl, fl - fl L
fl / , ? j O B/ fl
X j O fl M fl
/ Mfl G fl fl
Mfl, j O fl, fl&fl
fl / O j /
3.7.8
Q fl flX p
/ j ZX / V j -
fl fl Q fl , , ,
j fl fl X fl fl fl ,
fl fl/ fl fl M fl i y
fl M flL /
fl / fl fl fl fl
fl /
3.7.9 fl
fl fl fl /
j fl flc

161
j O/ fl fl i
fl Bi / fl
fl M fl /
3.7.10
, fl h fl fl a-, a
j fl/ a
fl fl fl/ h fl-fl
fl/ fl fl fl fl h
p X
/

3.8 xy y xyy
p , , j } / flc
j fl / L
, fl fl/ j /
G } /
j M / fl /
X fl jfl
fl / qX fl fl V
flS B/
3.8.1 j
j & fl p L/
fl/ fl Mfl
/ , fl fl
/ a, , ^S fl
G fl/ S fl flLfl
/ } fl fl fl X fl
fl / ? M j M /
/ j j fl qX

162
j h / V fl fl fl fl flX
fl/ / fl fl L
fl fl/ L / L q | ,
fl/ / j M
/ -fl jfl fl /
} flc -fl fl
} &Q fl/

3.9 yy
s fl j S
, fl fl/
j / fl
L , flj fl j /
Z }L j
} i + p j /
i fl fl M fl
/

3.10 x%##
fl/
1/ flfl fl fl
2/ fl fl S /
3/ fl S fl
4/ p fl fl a p fl
5/ j fl fl
6/ fl fl
7/ fl fl
8/ fl fl
9/ fl fl fl
10/ fl fl

163
/ l M
1/ p fl& fl/
2/ j } fl
3/ } M fl/
4/ p j fl
/ M
1/ fl + fl/
2/ S j fl fl
3/ j fl fl
4/ flj j |Q fl fl

3.11 @rO#
1. Reform and Regeneration in Bengal.
2. R.C. Majumdar (ed)British Paramountcy and Indian Renaissance.
3. Tarachand History of Freedom Movement in IndiaVOl. II.
4. Sumit Sarkar Modern India. 1885.
5. N.S. Bose Indian Awakening and Bengal.

164
y 3
~ 1SV q y# y# @ yy! z

1SV.0 V
1SV.1
1SV.2 fl fl
1SV.3 g
1SV.3.1 flfl |
1SV.3.2 ,
1SV.3.3 |
1SV.3.4 | x
1SV.3.5 M |
1SV.4 fl S
1SV.4.1 fl
1SV.4.2 } k fl
1SV.4.3 ^ k fl
1SV.5 fl fl fl
1SV.5.1 fl
1SV.5.2 fl fl V
1SV.5.3 fl hLa MW
1SV.6 fl fl M
1SV.7
1SV.8
1SV.9 L?

165
1SV.0 zj
flfl fl
1. fl fl
2. fl S
3. fl S
4. fl fl fl
5. fl fl M

1SV.1 hflyy
1857-58 ^ i M
fl L fl fl
M fl fl Policy of association fl
/ flc j fl
X fl fl S h , fl
/ 1885 fl fl/
fl h y , 1947 L
fl M + Q / flc fl fl flfl
/ ^ fl fl h
/ fl fl fl fl
fl/ flc fl fl h /
fl h , fl M L flfl fl
fl fl / fl fl
, fl fl / fl fl i
fl flS fl fl , fl fl fl fl
fl fl i / fl fl fl /
fl fl fl fl | M
fl, / flfl fl/ fl fl
M fl fl fl , fl

166
 BM B fl /
fl / q
fl , , flX, j , Q h
L fl fl fl fl XL y /
M, fl h /

1SV.2 y# @ !y! y
1757 X yfl flfl fl/
fl , fl
h / flc
/ Q J /
fl fl / fl
q ^ h /
M, fl fl fl i fl
^ h j/ S h
h ^ = fl fl ^
/ ^ fl , fl -fl
flfl L / S S
h flfl B/ 1793 fl
fl |fl fl /
fl fl fl fl fl flfl ^ Z
fl h/ flc flS fl j
flfl ^
= j / Z
fl fl Q P
fl ^n h/
fl flfl ^ ,
& / i fl ^ h h ^
1766-83, A fl ^ 1776-87, ^ 1783,

167
fl ^ 1806-16, L ^ 1825-27,
^ 1831, fl ^ 1831, ^ 1838-48, ^ 1855
^ 1859-61 {/ ^
h fl ^ 1804-17, 1790 fl ^ ^,
1801 j& ^, 1805 Sfl
^, ^ 1836-54, 1824 fl 1849 &
fl ^, 1824 fl 1829 flA ^, 1824 fl
^, 1841 ^, 1844 fl ^, M ^
1824, h fl ^ 1814-17 T j ^ 1842
fl fl/
h i i ^ l
Bi / -Lfl flf fl ^ /
^ L flfl fl fl fl fl,
L/ , & fl fl S
fl = ^ = ^ fl S /
X ^fl ^ fl fl fl
/ flfl x fl + : / h flS
, fl ^ S |,
flfl fl fl/
flfl h , fl fl , fl U
t c / 1857 ^
^ fl/ 1806 ^ fl /
fl 1857-58 ^ ^ q ,
i =, j , fl ^
fl / ^ fl S fl ^fl
fl ^ fl L fl fl fl S
=fl ^ ^ fl fl fl fl
l, fl j / fl
^& fl Q i fl / ^ j

168
 fl fl X flX fl/
fl fl Z fl fl /
^ flfl ^ fl h/ { S
^ 1859-60, flfl ^ 1875 flfl ^ 1873
^ 1873-80/
fl flfl fl j
h , , M x, ,
fl fl fl
j fl / | } fl fl
fl La fl fl /
fl fl fl j fl/ } fl
g fl fl fl / ^ fl
fl / fl M R-
fl fl /
fl = fl
fl L fl / flc j fl
+ flX j
fl / fl j fl
/ fl L /
/ ^ fl flf fl
, V
fl fl fl / flc
fl V fl
fl / fl h
/ 1885
fl / flc fl h fl fl
L fl fl fl M fl /
B g fl fl/

169
1SV.3 !! !y!y z ry
^ ,
Lfl / h fl fl X
M/ fl fl /
1858 fl fl fl
fl fl / flc
L = fl/

1SV.3.1 flfl|
flfl| t c /
fl fl fl fl fl h /
, M ^
/ flc S fl L h/ h
Ufl / flfl
fl fl fl / fl flfl fl fl ,
/ i MW fl ] fl
fl/ flc flfl flfl , / d
, , fl| / flfl
fl fl / flfl ^ fl h
fl /

1SV.3.2 ,
c / 1858
" S fl
S / fl | fl
/ X M fl fl fl
1795 35 &, 1799 7 &
fl fl: / flc fl Z fl flfl fl
flfl MW 1859 , 1885 MW , 1868

170
 fl | t / fl
fl Mh fl Agitate ! Agitate !!
Agitate!!!

1SV.3.3 |
fl Z fl fl /
a h / flc fl
fl fl t / , `
| fl | fl
fl / fl fl fl fl
X L M fl
/ M fl L /
fl fl L / fifl fl
fl fl fl fl fl/
fl X fl fl fl h /
fl y /
fl fl/ flc fl y
/ fl fl fl /

1SV.3.4 | x
fl fl fl /
/ i fl M
fl h/ fl Z fl fl fl
| x / S fl fl M |fl
fl , S fl S / L
fl S L / fl fl fl fl
|fl 12 K fl 14 K, - 12 K
fl 13 K, { 13 K fl 14 K flfl fl
15 fl 16 K L fl | fl / fl fl fl |fl
17-18 K, fl 20-22 K L fl fl/ - fl M |fl
171
 L / S /
fl X fl fl /
fl |fl fl / 1882
fl 1890 ^ 25 h /

1SV.3.5 M |
t flfl, fl
j h y / x t
S / fl fl fl |
/ M x t
/ fl fl
+ fl / fl fl
/ ^ flfl fl/
fl , , ,
fl flfl fl fl , fl X
fl/ fl h fl B MW fl B fl
/ I.C.S fl fl
y fl/ fl S fl
fl/ fl Bfl X /
fl S fl /
X B / fl h fl fl
ifl/ fl / flv
X / fl fl w fl /
M |
d / j fl X
fl/

1SV.3.6 x
t c / fl
/ fl fl | fl fl

172
/ Z U fl fl
/
/ j } fl fl
La , fl fl/ fl
fl x
fl/

1SV.4 y! )ey
fl flfl + i fl /
^ q / fl h
fl fl fl / ^
fl h , { 1837
flL Q G 1843
G / 1851 fl G
/ | fl /
^ /
^ q , i fl h /
fl { fl ` / 1866
G /
k , ^ i fl
fl Emergence of Indian Nationalism L/
fl h M | / B M B
fl fl fl
h / fl /

1SV.4.1 fl
^ fl h /
fl fl/ 1860 S
j/ fl { f fl
? / f L fl { fl/

173
1875 ` / R fl /
flfl 68% M, 38% 14%
fl fl fl/ ` / 1876
G / f j/ `
/ 33% fl 35% /
fl k fl S/ h M /
f Q ` ^n h fl/ 1876
S / 1885 h h / i
w fl f fl/ ` &
I.C.S. h ` ,
fl { flfl M fl `
flfl fl S fl
fl/ fl fl/ flfl fl flfl
flfl fl / flflg fl fl fl /
flfl S , a fl X
j h / fl flf fl fl S , X
fl ` S fl / `
flfl fl /

1SV.4.2 } k fl
} fl fl / 1870
h j , , . .
fl flfl M Lfl / fl
fl ` fl }
fl fl fl / , , ,
l fl, fl, fl fl | / fl
p/ flS BM M /
flfl j fl/ 1872 1876-78
Sfl / fl fl/
fl fl h fl/ flfl
fl fl fl/ Sfl Sfl

174
^ y / 1888 ^ fl
fl i fl / } fl {
k / 1885 / h ,
V flLfl /

1SV.4.3 ^ k fl
flfl ` 1852 ^
^ / flc fl 1862
h/ flfl p , , , j ,
Q i fl/
fl , M ZX fl/
flc / 1884
fl ^ / fl fl V ^
k i = fl fl X fl fl fl
j h / x
flfl fl flfl/ ^ fl `
S fl M fl = /
W fl ^ fl
h / fl 1884
fl 1883 flfl `
flk /

1SV.5 y# @ !y !
1885 f j Q U
fl i / fl Q fl ,
fl flfl / fl
fl , fl flfl B f
` Z / `
1883 / V fl `
fl & fl / fl fl
175
L B, fl / ffl
fl fl / fl fl fl ,
/ 1886 flfl fl Z , f
` Q fl fl fl L
fl/ flc i fl h } fl / fl
fl fl fl fl B/ 1 fl
fl 2 fl fl fl 3 M
hLa MW/

1SV.5.1 fl
fl fl fl/ A
1877 { fl fl W /
fl fl 1883 flfl
Lfl fl h
fl/ fl fl f j, = fl
, A , M, fl fl fl
fl " / 1883 1
flfl fl M S V fl
La ZX fl fl fl/
1885 h fl fl fl h
fl/ fl / flc L
fl fl / fl fl, , f
L fl 1884 ^ fl
fl fl h fl / {
fl fl f fl { fl / fl
S fl fl/
fl f fl/ fl fl f fl
fl / 1883 flfl W
fl/ fl fl
fl i / fl fl fl S f fl

176
 fl h { fl/ fl
h fl fl fl fl fl ,
fl fl / fl fl fl fl
fl fl fl M fl fl
/ flc fl fl S
/ f , L h fl fl
, fl / h L
fl / fl fl S, f
fl fl fl fl
fl/ M fl , fl
fl h fl fl fl , f
/ fl , fl
fl fl / flfl h j
/ /
/ fl , fl flfl fl
fl /
fl VL , , ,
fl ffl fl fl /
fl M fl fl i fl / fl f
fl fl flfl fl fl fl
fl fl fl / d / 1860- fl fl
fl i , fl g fl /
fl fl i h fl &/
flS f ` h fl fl
i / fl /
fl fl fl , fl
1885 fl / fl fl
S/ fl
fl d fl, fl j/ fl
d fl fl fl f/ fl fl f

177
 + / fl fl/ fl
fl /

1SV.5.2 fl fl V
fl fl fl
, fl h
fl fl l fl
/ flc fl / fl fl fl 1885
fl i h ,
fl flX j fl fl /
fl fl /
fl fl fl = fl/
fl L / t fl ,
i L fl fl fl S fl
fl fl/ f, fl fl
/ fl 1925 f A nation
is Making. fl G fl La
fl , , fl
i = , = fl
/ fl /
fl fl fl /
/ flc Q Mfl
fl / fl B ,
fl G fl fl / & fl
fl ^ i/ 1857-58 ^
fl / , M
| ^ , Q i / fl
fl fl V M |
fl fl fl fl L fl/ , M |
fl t c/ flfl fl V

178
fl / fl fl fl fl/
L fl fl V M fl,
fl / fl fl fl
Z /

1SV.5.3 fl hLa MW
fl Vfl flf fl MW fl Ml
fl, hLa MW/ fl / fl
fl j ffl fl fl/ fl
fl 1885 flfl f (Indian Mirror
Sfl fl f j fl f fl /
j fl fl fl /
f fl fl ,
d / fl fl fl y / fl
S fl Bfl fl fl/ fl f
f hLa M /
Z hLa fl/ hLa fl L -
/ Q Q i fl
, fl / flfl
fl Mfl La fl fl/ 1916 L
L S fl V M fl La MW
fl/ f j M fl fl
X fl M fl fl , fl j
i fl O flF fl fl SL h /
fl flS Mfl La fl MW ,
fl g / M q fl , fl i
j / fl fl
fl/ . . ` Mfl La fl MW fl
fl/ fl fl .. S M MW fl
fl/
179
 fl S, fl f fl M hLa MW
fl/ fl S fl
& / hLa fl
/ fl fl h fl f fl
/ M fl f fl ifl ,
M fl / fl G fl fl fl
fl ^ fl Q fl fl f/
i i fl fl fl /
h T fl / h fl fl ^
fl fl, fl fl fl fl ,
fl/ fl f fl fl fl , i
^ fl flfl flfl i & fl
fl/ fl i &
/ i flfl MW / & fl i
O fl fl fl fl M
fl / fl fl
fl , fl / fl fl B
fl Z & flfl
Z / S hLa fl fl / fl fl
, fl hLa fl fl, fl
fl M
fl / fl
fl / h fl fl , fl
B M fl fl fl fl fl fl fl j
, fl flS/ fl
hLa /

1SV.6 @ yy! !!_

fl , S
i L | / fl h ,

180
 =fl, / , flfl
fl fl , fl L fl L
fl fl fl M / fl fl
G / flfl fl
fl S / fl fl fl
fl fl/
fl | S fl M fl fl /
L h fl fl / fl
fl wL fl fl S/
.. M fl XL , fl
| / flfl fl Z h
/ j fl ,
, , h, fl Mh / , ^ ? fl
fl |/ + wZ, ?
M ^ fl / M fl
fl / fl | fl j fl
/
fl M fl flfl fl S
/ fl B BM M | / M |
fl fl fl fl/ fl M | ,
fl | fl fl/ + ..
M M fl /
^ fl + L fl S .. nfl/ fl S
fl Bfl/ fl |
, fl f j fl fl
/ fl | S fl fl fl / j
fl fl L/
fl fl fl , fl M fl S fl fl
fl / g fl h/

181
 fl i fl, fl fl | S
fl fl / 1885 fl 1909 L fl
fl fl fl fl/ 1885 fl
1888 L 4 fl 2361 fl/
886 / 1892 fl 1909 L fl
fl 13,839 5,442 / 1885
fl 1888 L fl fl
/

1885 1886 1887 1888

72 434 607 1248
39 166 206 455
M 1 16 8 42
fl 14 40 43 73

1892 fl 1909 L fl fl /
| M S 2629, fl 2901,
fl 441, M 408, fl 438/ fl fl fl 25
fl/ fl fl fl fl
/ + X fl / fl fl Q
/ fl S - fl /
59/ fl fl fl j fl/ fl
fl fl fl , q
fl : , h , | fl
, fl fl /
fl fl fl , , ^ k
fl fl fl / fl } =
/ 1885 fl 1909 L i fl fl fl
fl, /
182
 3,905
g 4,857
^ 4,062
M-} 3,023
? 1,547
(C.P.) 2,170
19,564
fl B , 1995 fl 1909 L fl
19,564 fl , 12,824 ,
^ fl/
fl fl xfl j,
j p fl h/ 1892 fl 1909 L 13,839
fl , p p j S
5,523 6860/ j fl / fl flfl fl
/ fl S fl
/ fl fl Q S/
, fl fl/ fl fl fl fl
S / / fl
fl fl fl/
X fl ,
| h fl flfl fl
fl fl M fl/
fl fl h/
1892 fl 1909 L 13,839 fl ,
S 912 1899
fl 313 fl/ fl |
flS V h fl /
fl x fl / x j
fl / fl fl fl

183
/ Z, xfl fl fl fl
/ flfl fl j fl/ V
fl fl fl / Z-
MW fl/ x
/ x fl fl
fl fl/ 1888
S 222 / flc fl fl zL i
fl / 248
/ flc fl fl/ 1894 ^ 1895
U fl S 23 25 /
& fl fl/ flS S 1899 U
fl, fl /
fl
j M , fl fl/ fl M
j x S/ fl Q fl
fl fl h
/ fl flfl flf fl j /
fl fl fl fl fl
/ fl fl/ fifl = fl
fl Q fl/
+ i fl
L fl [ fl/ fl fl
fl /

1SV.7 yy
1757 X fl
fl fl fl fl fl /
flc L fl fl fl
flfl ^ Q i fl/
fl fl 1857 ^/ h ^

184
 M fl = ^ /
^ fl / fl
fl flX fl fl, 1885
fl / fl fl flfl /
d/
fl L fl S d fl/ |
fl fl / flfl fl M fl
fl fi/ fl
fl Z flfl fl i MW / |
fl fl fl / | x fl
i S / t M x/
x L t /
L fl , ^ k h
fl / fl fl h /
B M | fl h ,
fl { f j flfl
` , fl ^ /
flc fl fl S / fl
/ fl h fl/ fl
, fl fl fl
/ fl fl fl f flfl fl
/ fl fl M fl fl fl
/
fl V fl / fl /
fl V i fl fl fl fl
fl fl | fl fl/ flfl fl
fl Mfl La / MW M fl M h
SL hLa MW jfl T fl fl hLa
/ fl fl hLa MW fl/
185
 fl fl M / fl fl S/
fl | / fl S fl/
fl / fl M | /
M / x fl M
/ S V fl /

1SV.8 x%##
1. fl Z X M | fl t
2. 1857 ^ fl h , &
{ fl fl fl /h
3. fl fl M hLa MW fl M fl
4. fl fl fl M x S
5. x fl fl Bfl fl fl fl

1SV.9 @rO#
1. S fl
2. Bipan Chandra and OthersIndians struggle for Independence.
3. fl fl
4. S, f (Freedom struggleN.B.T.)
5. Anil SealEmergence of Indian Nationalism.

186
~ 1SV q xy! @ ~ r# y#yy xy
yyy

1SV.0 V
1SV.1
1SV.2 yfl fl
1SV.3 fl
1SV.4 L fl
1SV.4.1 MW
1SV.4.2 Lafl
1SV.4.3 fl fl
1SV.4.4 M
1SV.5 fl flX
1SV.6 L

1SV.7 j fl S
1SV.8 j fl
1SV.9
1SV.10
1SV.11 L?

187
1SV.0 zj
flfl fl fl

l fl L fl/
l fl flX /
l j fl S/
l j fl /

1SV.1 hflyy

Q fl fl h q fl/
fl fl h ,
fl,
fl flfl S + 1857-
^ / fl flfl ^ -O& fl
fifl flhfl fl / flc & fifl
X #; L/ ^&
/ / MW fl -
j l M /
s Z j /
fl fl / f fl
/ fl : / f g
fl , /
1925 f j R A Nation in Making/
, , , M , fl
S , h, /
fifl i S fl /
i / } j

188
fl / j& fl
fl/ fl , fl fl ,
flfl fl fl fl / Q
fl S hfl / fl Sn/
Z , X j fl
Sn fl fl /
fl Z | X Q
S / M X Sn fl fl a fl Sn X
a fl B/ a& , S / a
fl j / fl fl
/ fl fl L M fl/
S fl/ j S
Sfl/ fl j fl/
j Sfl h/

1SV.2 y! y
j Q fl X / fl
fl fl flfl fl fl fl
fl/ ` fl
fl { fl / fl flfl
/ fl flfl /
fl fl fl/
1837 s/ 1838 G / 1843 s
i ` / 1851
` / fl 1852 ^
/ h fl flv h/
S =fl/ & fl/
Lafl , fl ,
/

189
 X Q flfl S fl fl
Z/ fl fl / 1866-
` ` fl fl/ fl
fl V / fifl F
^ fl fl fl/ Drdin of Wealth
MW L Poverty and Un-British Rule in India
fl/ 1870 , , .. fl
fl /
1876-1880 S fl flfl
i fl / fl `
j fl / 1876 j
f j Q Indian Association/
fl M S fl/
j q fl fl fl S fl / fl
h/ 1882 s f j
Sfl fl fl fl/ i j
j fl fl /
1885 s fl fl fl h
/

1SV.3 y# y# @ !y
1885 s 28 fl fl
l fl .. fl
/ f j/ i fl 72
fl/
fl i fl / fl fl
/ fl fl fl fl
fl f j/ fl fl =
, fl fl fl A L MWfl
fl fl M/ flS

190
 fl / fl
/ f j Introduction to Indian Politics (1898) L
/ fl fl /
fl /
Indian National Union/ fl
/ Indian National Congress. L How India Wrought
for Freedom L fl fl L S / S
fl 1885-1947 L fl f flfl
fl / 1883 f flk fl fl
h / M hLa fl
fl S, fl fl/ S fl
flfl : : hLa l /
flfl M j fl
/ fl M fl/ fl
qS fl , fl fl
flfl j / fl fl fl
h / fl fl fl fl fl
fl fl fl fl, fl L fl
fl fl /

1SV.4 r# y#yy# xy )#
1885 s fl fl 1905 s L
j Q L /
L fl fl d /
fl fl fl / fl
fl , fl fl fl
h / fl h flfl +
fl/ fl &fl fl X
+ / q , i
L S fl fl
191
fl/ 1885 fl 1905 L fl
fl fl fl S X /
fl flh fl fl / fl
fl h flX fl / fl
fl fl / M
/ fl, fl fl /
fl fl / &fl fl
fl/

1SV.4.1 MW
fifl fl fl fl
h/ , f M, j/
fl B
fl fl /
flvfl S fl fl /
fl fl fl, ,
fl fl flv , fl /
fl /
fl T fl, S fl
S fl / 2 L
h f The Rise and growth of economic nationalism in India (New
Delhi 1966).

j fifl fl B/
fl fl fl + fl/ Z fl fl
/ fl fl S /
X M j fl/
S ^ L fl fl / M
^ fl S /
h fl S flh fl/ 1901 fl fl fl

192
 / , L / fl
, fl fl L M
P / fl 1881-94
M fl fl/ S fl
f G fl/ XL ,
fl fl h John Maclane, Indian Nationalism and the Early
Congress (1977.) 25 fl 95 fl M /
fl , fl fl fl fl 35%)
Kfl , / ^
/
fl L / fl, fl fl
fl/ , fl
fl fl fl g fl fl fl/ ,
fl/ , , S fl
fl B/ j
fl/ Lafl fl X fl
fl/ fl i fl fl Q
fl flfl fl / fl fl
M x fl fl fl/ fl
Q fl flfl fl h i
fl fl / 1877
fl, / 1896 fl h
j / S fl h flh /
h f, S, /
j fl
fl fl X/ fl a fl
fl X j h / h fl
B / fl h fl fl/
= 1902 fl / j
fl fl fl f A flfl-/
193
1873 f M flfl fl flfl fl
/ fl j fl
fl /
fl fl fl fl M fl/ 1887 fl flfl
fl / 1898 / 1901 fl
fl / 1899
^ 1898 ^ W /
fl f q/ h,
fl 1885-1947 S/
fl fl MW
h fl MW E / fl
fl / MW fl fl
h i fl B/ f M fl
i fl / fl fl h ,
`/ ` X / F 1
, 2 , 3 , fl/ X fl
fl M S flfl / h fl
` fl fl /
fl fl fl/ M
fl /
fl/
fl / fl MWfl
fl +fl /
j Q fl S fl fl h
/

1SV.4.2 Lafl
fl `
fl ... fl/ fl
Z fl / fl fl fl

194
 , hfl B G/
fl g fl fl
/ Z fl fl fl fl,
, a ,
B / /
fl M B S h fl/
fl j &Q fl/

1SV.4.3 fl fl
fl fl S fl fl J fl/ 1878
fl " fl L/ V
fl S& flF fl/ flc fl Q ` -j
fl fl / fl lfl flf
fl fl fl fl fl fl/ flfl 18
| flG/ wZfl L / h
flfl S flfl G / S&
fl & / fl fl fl
fl flfl fl Sfl h
/ fl / fl fl
fl M M /

1SV.4.4 M
fl M LaMfl/
M , fl /
fl & /
fl fl fl fl / 1861- G
flk " fl fl M fl flc
|/ fl
& fl M/
& h fl/ j

195
S fl fl /
1892 ` flk " & flfl
flc flfl Lafl fl fl fl /
flfl fl fl fl fl/
fl fl, , fl
fl fl h fl
fl fl Lafl fl
fl S/ s M fl/
O fl 1904 / 1905- fl
/ 1906 fl fl
fl / B M fl
fl / fl X, fl /

1SV.5 xy! y#yy# y! !

L X h/ fl
flh j Q / fl fl
L fl/ fl fl
- / fl S fl /
fl fl fl ZX fl
fl fl fl fl/ flS
S Z fl fl / fl fl
fl fl fl La fl 1889 /
` fl
fl fl/
L /
/ fl fl fl L flX fl fl
, L S fl fl
fl fl fl fl , fl / -fl
, fl / fl fl , flc &
h fl / fl

196
fl fl fl fl
& fl , fl }L /
L fl i / M L
L / fl fl
/ fl fl fl flc
fl / fl
flfl / S L / fl
fl : fl fl/ 1887 fl
f , fl / fl
h fl fl XM
M & / Q fl fl
y /

1SV.6 r# y#yy# %y
fl = flkfl L Z fl
fl / q L g L B
h/ & fl fl / fl
/ M MQfl flf fl fl h / fl fl
fl M h M h
fl flfj f f
/ fl fl / fl fl
/ -fl fl j fl B
fl/ flc fl- fl fl fl / 1891 fl
fl fl fl X ^ fl U L,
, fl fl / x fl
fl/ 1895 fl fl
flk g fl /
fl Z x fl /
flc fl fl / h
fl flf fl ZMW / h

197
j V fl
fl fl x fl , fl/
fl fl fl fl fl M /
h S, fl, 48 flfl
fl j fl & fl
fl/
L fifl fl ^
flBi fl fl / A
Bengal 1920-1947 The Land Question L fl
fl S fl fl xfl h
h/
1885-1905- fl fl fl fl
Gfl / L fl X
h/ La / Mfl fl
fl / fl /
M fl M /
fl L /
M fl / h 1899 fl fl La
/ fl / 1897- M flfl
/ fl La fl/
h : / 1900 18 fl fl ,
fl h flfl Bfl
L fl/

1SV.7 y# xyy xy! !! y !!y

fl fl fl + fl fl / fl
fl fl fl / flc
S& fl fl fl fl
fl fl/ fl +, B
fl/ &Q fl / 1886 ,

198
 S fl fl , fl j
S& h i, fl
Sn/
fl fl fl fl / ^
fl flfl fl/ 1887 fl fl M
flfl fl ^ fl/
fl fl fl fl
/ j fl fl /
/
fl fl / X x X LLafl
|&fl M fl, fl X fl ,
fl x fl L
fl/ L fl
fl / fl fl
fl S/ V
fl fl, fl, fl
fl/ fl fl S fl fl fl
x fl h /
L fl fl fl La fl
fl B/ V 1903 fl " fl /
&fl/ M
h fl S fl/ fl +
fl /

1SV.8 xy! y# xyy !y! )y

fl
M fl/ 1893-94 j fl
g&B fl Mfl S fl / fl M fl fl
/ f S fl fl Mfl/
fl fl fl

199
 fl / fl fl fl fl flh
j fl / L fl
fl/
/ s S
fl / flfl j 1905-
/
flL fl fl fl fl j flfl
/ fl fl S fl L
fl fl fl flS Sn/
fl fl Q/
fl MW L /
fl { fl fl
/ V / L fl fl
f, S L j fl fl /
1885-1905 j M /
M P fl/ fl fl fl M
/ M fl fl Bi
fl / h fl
L fl | fl, t fl
Ze fl/
fl fl fl fl fl y / flfl
flf fl S flX /
fl fl X MW j
fl fl fl / fl Q
/ M fl
/

1SV.9 yy
1885 s 28 - fl
fl / 1885 fl 1905 L j

200
Q L / V
fl fl/ flh flX flfl /
fifl fl fl d h/
B fl
fl / fl fl MW h fl
MW E / fl
fl fl / fl fl fl j
/ fl M /
& & flfl
fl / / flS
jfl X / fl
fl /
L fl / fl
/ fl fl fl / 1899
fl fl La / fl /
MW Q fl fl fl /
j Mfl fl/ M fl
flc fl fl fl fl
MW L fl/ fl fl fl fl
fl / fl fl S flX
fl/

1SV.10 x%##
1/ fl M
fl. L fl& fl
. MW fl fl fl fl
. fl flX fl/
. L fl
. j fl/

201
2/ fl
fl. f j R ________________/
. fl ____________/
. fl fl MW
h fl ___________ ____________/
. L S fl ________ _________ fl/
. fl ____________ ___________/
3/ fl M Z fl
fl. fl 1883, 1885 /
. fl L, L/
. , M/
. a , -/
. M fl , j, /
4/ fl fl M
fl. j Q fl
. ` fl i
. fl fl
. F fl fl
. fl fl fl
Mfl
1/ fl fl /
2/ fl fl
3/ L fl fl fl fl fl
fl
1/ j fl /

202
1SV.11 @rO#
1/ fl, ` ` fl
2/ f, ` flfl `
3/ S, fl 1885-1947
4/ fl, fl (Modern India)
5/ , k `
6/ . . |, ` flv
7/ flL , ` , ` flv
K flfl '/
8/ , j
9/ M, `
10/ , "
11/ f,
S,

203
~ 2SV q ry ~ fl# xyy

2SV.0 V
2SV.1
2SV.2 yfl fl
2SV.3 L
2SV.3.1 L j
2SV.3.2 L j fl fl
2SV.3.3 L j L fl
2SV.3.4 L j j
2SV.3.5 L j fl
2SV.4
2SV.5 j fl j
2SV.5.1 |fl flfl
2SV.5.2 j -x
2SV.5.3 j flLa fl h
2SV.5.4 j x fl
2SV.6 j
2SV.7 j X
2SV.8 fl
2SV.9
2SV.10
2SV.11 L?

204
2SV.0 zj
flfl h j L
fl
l L j /
l L j fl fl /
l L j fl /
l j/
l j /
l fl /

2SV.1 hflyy
1885 fl
fl X + fl/ fl fl fl , Z
/ 1885 fl 1905 L fl Q L
/ fl fl , flc
/ / +fl
- j fl/ h BM fl
fl fl Bi /
/ S
B/

2SV.2 y! y
Q & B & fl
fl h/ fl / fl
Ze fl / f
Sfl fl h / j M ?
Zefl fl / fl fl fl

205
fl Ze fl &Q / fl fl / fl
flfl` fl fl / h j
Z MW fl i
flfl fl j fl/ fl
/ fl fl fl , flc ^
flfl fl / h
fl flh /
fl X MW , fl
fl Mfl fl / fl fl
flfl fl h /
S fl fl , fl Lafl
j q fl q flfl S flfl
fl / flc fl , fl
g / /
fl fl/ fl L fl L
fl fl fl fl
fl + i fl/ fl fl L fl/
fl , fl M fl j
X / j fl fl fl L
fl

/ L
fl fl/ M fl
, fl fl , Q
l / fl fl
fl fl l
fl t bL
M fl /1
1. LL fl fl / flfl fl fl fl
M Political mendicancy / f fl fl fl fl/
f fl M fl fl/ L M X
fl/

206
 , fl fl We are
not beggars and our policy is not that of mendicancy ,
fl fl
fl/
fl &Q , fl fl
fl / Q X /
fl / fl j q fl ,
l /

2SV.3 ry zq
fl fl L L S B /
fl L fl fl / fl fl fl
, 1890 fl L X fl
h fl fl La ,
? / Z/ fl, L fl
fl flfl fl fl / , -
R fl fl/ / fl
fl fl/ L fl L ' fl
fl / L fl L Lfl
, Lafl / L j X L Lfl ,
Lafl / L j X S fl
fl / fl, fl -fl fl fl fl Rfl
fl S fl fl fl, ,
Passive Resistance M /2 ,
La M hLa fl / L
M fl, , f , j
2. LIt is seldom realised that amongest the nationalist leaders of India Lal Lajpat Rai was the earliest
expeonent of nilitant nationalsism in the country. He was the first spokesman of the doetrine of Passive Resistance.
Addressing the twenty first session of the Indian National Congress at Varanasi in 1905 he said : That anethod
which is perfectly legidmate, perfectly constidutional and perfectly justifiable is the method of passive resistan.
Militant national in India Bimanbehari Majumdar P 65-66.

207
 jfl L fl fl/
, L Q S B/
fl fl B fl fl fl fl/
h fl fl , , ^
S = fl/ flQ
X | / , X | fl
fl fl/ j
fl g&B L fl/ fl Mfl S fl
| M S h fl / j
fl = /
fl g fl fl M/ 1897- fl
fl fl/ fl fl
fl/ flc fl h
/ 1905 j & fl h /
f fl fl fl M fl/ S
y , : S M
Xfl |X fl S fl fl flfl/
B fl t fl g3 ,
S S , RG
, & / fl Mfl ! / Sfl
fl fl j fl/
L fl fl , fl , S fl fl
fl fl/ SSh | ,
fl / fl h fl h M Mfl
! , :/ M fl RM /
RM fl fl/
fl fl fl S flfl MM
fl/ Lfl | fl
fl/ fl h fl j :
3. L h h, f fl flL g/

208
 flj / fl
fl fl fl / 1893- {f
flfl q fl/ f fl /
B fl S / L
j fl h , O
fl | / j L
/ L L X x = M |
fl fl , L j fl
fl fl fl / M , S h flfl
fl W /

2SV.3.1 L j
L L h fl archaism fl
/ Lfl S4 fl Rfl, fl
fl/ Rfl L j fl
fl/ j
g fl j / M R,
fl fl fl fl fl/ fl
} Lafl, h La fl fl /
fl , , fl |/
} fl fl fl / fl
d fl fl fl
R h fl # fl/
Qfl fl
fl, fl/ } fl
R M / j f , fl
4. LA rebound from the mimess fo the west, it (extremism) oscillatred to another extreme memesses
of ancient India Baru of a psycology of fear, it inclucated aggressiveness in tone and temper. Repelled by the
inferiority complex of the anglisized Indian, it bred the equality unhealthy superiority complex of the Orghodex
Indian. The extremist Challange, Amalesh Tripathi P.1.

209
 fl ,
} fl/
L j fl
flh / f flS- fl fl
fl / fl fl fl / fl
j / fl fl fl M
M fl/ flQ flfl pg
/ M p f flfl , R The soul
of India/ q , , & j
flfl / fl i f ,
j, f fl fl, f M g,
/ 1904 fl q fl /
fl fl , L f , flj
j }/ , flMW f
/ j fl fl U ,
fl / M fl fl MQ j
Q / / fl
Mfl fl fl fl fl/
X q fl fl fl fl ,
fl fl M/ X fl X X/
fl flS W fl , fl X fl / fl
L fl fl/ fl, j ,
p flfl pg fl fl /
j fl i fl/ ,
/ j flfl + ,
, / fl + fl/ j
fl fl/ P fl fl
fl fl M , fl fl
}L fl ..... fl X fl h
j & h :
fl flc j &Q / fl fl
210
 fl X fl Lfl
fl / fl - 1897 fl`fl fl M
Z fl/ fl fl L Lfl
fl /
L flj fl /
flj M fl ,
fl , fl h / } i flj
fl / } , fl, fl , : M
fl |X fl/ }
, / , y /
fl fl Lflfl fl R p+fl
M fl/ S The extremist challange- , The master left a mission,
Diserimination, detachment, devotion should all be geared to one great purposeawakening
and unfolding the divinity in man. fl L fl
j |Qfl fl/ Lafl fl V
W , / fl ,
M/ fl fl/ flj M, , #/
fl , fl / flj fl
Sh, fl / ^ fl i, ,
: fl / R: / , fl fl fl fl
/ fl fl B fl fl
fl fl/ fl fl
M M fl fl B / fl fl fl
, fl fl, / fl fl fl,
/ ....... , , Rfl fl fl fl/
, / L flj , V
/ flj fl h flc L
j fl jfl fl / ,
fl Rfl j/ fl / Lfl

211
M, M Lfl/ i fl/5 j
, fl h fl/ fl
fl / Rfl Rfl i fl /
L fl fl Z
j / flj L ,
, j fl/ fl wL
fl fl fl j fl fl/ q X ,
ZMW M, fl/ j L
flfl / L
M | / & j / j
fl , q Rfl, fl ,
h: fl / 'fl : fl
/ fl fl qS fl V
, fl +/ fl fl
fl/ fl L L / j
qX j jQ j / ?
h h, fl/
, flj j L L
fl / fl
M j / h
fl X/ , , , fl
|/ j =
} fl / j fl flfl fl L
/
5. L f M h The New Movement, leature at Madras 1907, Swadeshi and
Swaraj.
It (politics) has its application in social, in economic in political life of the sublime philosophy
of the Vadanta. It means the desire to carry the message of freedeom.......and we are to carry out that
messafe, to realize that ideal in the social, economic and the political life. What isthe message of the
Vedanta ? The message of the Vedanta is the that every man has we their himself, in his own soul as
the very root and realization of his own being the spirit of god, and as god is elenally free, self realized,
so is every man eternally free and; self-realized. Freedom is mans birth right.

212
2SV.3.2 L j fl fl
L fl fl fl
h fl c / j/
L, = fl fl fl
fl/ fl L S/
M fl M M X
fl/ 1891 fl fl fl / fl
X ^ fl U L, , fl fl
/6
fifl fl x
fl / - S M |
fl S fl fl fl fl/ fl fl
flfl / fl fl S L
/ 1903 S 16,000 fl 75 fl
/ S y fl fl } /
fl fl / fl
S / /
s h fl i { flfl L
h h/ |fl | B/ L j
h / L j fl flfl /

2SV.3.3 L j L fl
fl fl fl fl/ L
/ 1868 fl fl
M + O / = fl h fl i,
M, fl / fl fl fl fl
fl/ } flfl h fl
6. L R fl L
fl/

213
 i fl V = fl/
fl fl fl / 1896- fl
1905 fl/ }
fl fl/ fl G, , ,
M fl q/ flX
` M X fl /

2SV.3.4 L j j
L { fl, fl fl
fl/ . . fl
fl S fl fl/ fl fl fl
V fl fl / Sfl
fl , ZX fl R
fl / fl fl , fl fl fl fl/
hfl X
X, 1894 fl fl ,
flf fl fl fl fl h
, fl 1896 fl 1896-97 fl
g / flh q{
fl fl fl / fl ,
fl fl | / 1902
fl M fl, h B fl fl fl
fl g /
fl, h fl...../ fl
fl g fl fl /
fl fl fl h/ ^ fl 1897
l fl / fl` fl ` fl / fl X
fl, fl S fl fl S i /
fl R L fl h fl/
fl+ flfl fl fl /

214
 fl fl h L j fl f ,
j / fl /
fl fl / fl, fl fl M
fl / fl
, R R La fl / , fl
fl/ / ,
j fl /

2SV.3.5 L j fl
j L q fl
h fl/ fl fl fl
h/ Ze h fl
} fl M /
fl fl fl fl /
fl, j fl / fl
/ S, fl g / fl
fl fl /
M fl / flfl M
fl/ La fl q flfl
fl / fl =/
Z h / fl & La flh
/ fl flQfl fl / fl fl fl
, Z | fl& ,
flv g fl S X fl / fl
flfl fl fl/ flfl fl S fl
La h fl/ L Z | fl
f fl fl , flc La fl
Lafl La fl / ,
fl / fl fl fl
h j /

215
 fl fl Official Secrets Amendment Act. fl
&l fl Sfl G fl / fl
fl fl / L M
/ S& / L h /
fl / fl
fl fl fl/ { T
fl/
fl L B/ fl L
g B/ flc L h fl fl/ 1903
fl fl fl A , S, fl
LM / h ? M /
M , i fl/ flL 1905
M fl A h
fl , S / S G/
fl fl V fl fl . .
fl / , M M/ M
fl/ ...... V Q fl fl
fl fl fl ...........fl fl fl M
/
fl L a / fl fl
? Sfl fl /

2SV.4 AA hfly
fl fl /
/ fl , fl /
k 1854 fl La 2,53,000 ,
4 fl 60 / h h fl
fl / fl h k fl ,
i &fl, fl / 1874 flh
h fl La fl / flc fl

216
 ^ 1896 fl
A fl fl M fl / flc
flfl fl / 1903
fl A , S, fl ,
, ?/ fl fl fl fl ,
h, h fl / fl fl h
, Z flfl #fl fl M
fl y / xfl
/ L fl, M , M/ M
i fl fl / fl fl/
h &/ V Q fl
fl fl fl fl / fl fl M fl
+ X /
L , ? L flfl o fl /
fl fl 1905 19
16 " fl fl /

2SV.5 AA !y# xyy fl# xyy

fl h/ f
Sfl B flfl fl fl/ fl
flX / , , , ^
Sx fl fl fl j / fl
fl fl T fl { / j fl
f L , flc f , fl
M, j L j h/
j fl Q flfl
j q fl/ fl fl , 1903-1905 L
X j fl -
fl / X - fl : fl/
flfl h fl, -

217
/ 1904 1905 flfl U
h / fl M
jfl / f j, fl fl& f
/
X L fl fl fl / &
flfl / 1905 s fl fl fl /
fl& B fl / flL L
fl fl fl 1905 s
B fl/ L Lafl j
j S g/ flfl S lfl Sfl ?
^ fl fl / f j
ZZe fl/ 16 " f
fj S g g /
fl / / f M
/ j , j wg /
j h h , &/ fl
Q fl , fl/
Lafl fl fl& + /
La fl Ze, ,
P , fl fl jS Z /
La fl fl h/
fl X / fl, `
1905 Xfl fl /
/ fl fl 1870 fl f fl
fl / fl 1896 fl fl j fl/ ,
B , fl flf fl fl &Q /
j S / fl /
Rfl M fl, i
Rfl fl / f g fl
fl fl fl / RM Z fl fl /
flfl fl , fl/ qS fl
fl fl RM h fl fl /
218
 f/ fl
fl The swadeshi Movement in Bengal1903-1908
From July 1905, reliance on self help or atmasakti seemed to have become for a
time the creed of whole bengal. fl flh fl,
i , , h, fl, fl
h / {f fl fl fl fl
/ {f flfl G fl
/ f fl G / fl
fl fl fl G fl h
qS fl fl/ fl
/
S j fl / f
fl g fl = fl/
fl flL , flj fl/ flj
flh U /
fl fl /
j Z flfl / f
L flfl fl fl fl + /
fl fl M fl / fl
L / L fl fl Z
h / flc fl, f
j fl fl fl / fl
flf = fl h jfl fl
/ fl fl / fl q flh,
, , , , , S fl
fl / j /7 ,
a ^ fl fl /
7. L The theory of passive resistance acquired its finished form mainly through the writings
of Bipinchandra and Aurobindo during 1906-07 Our method is passive resistenced which means as
organised determination to refuse to render any voluntary and honorary service to the government,
declared pal in september 1906..........But the classic statement of course came from Aurobindo April
1907-clearly demarcating passive resistance from petidioning, self development and self help and
and also from aggressive resistance of armen revoltSumit Sarkar, The Swadesbahi Movement in
Bengal1903-1908.

219
 fl fl fl fl y / fl
/ f fl
/ fl M fl/ f
Sfl fl fl/ j q fl f p |
fl/ fl 1904 fl fl 1905
jfl S fl/
fl/ L flfl /
j/ , fl i
/8 fl :, fl +
h / S fl fl /
M M fl Sfl / S S
/
fl L L Z fl MW flfl
fl fl j ^ h h/ Bfl
fl j h/ fl q /
fl ^ S & Bfl fl fl /
Sfl flf fl / fl
fl /
j / fl j fl fl
fl fl / La
fl, Lafl fl fl /

2SV.5.1 |fl flfl

j |fl flfl / L flfl |
h / fl MW fl
/ fl h / ^
fl/ flfl / j
fl M/ |fl j
7. L fl fl Sx h fl fl
fl , fl fl y /

220
Sfl 27 1906 L ,
X j fl / flc : |fl
L fl...... fl fl.......
fl fl fl / , h ^fl
, 1906 fl fl h
fl / 1905 fl 1908 fl& / fl
fl L SSfl fl X y fl -
fl fl/ & fl flfl fl /
h fl, , fl |fl
/ 1908 |fl S /

2SV.5.2 j x
x j Q fl/ h V
fl fl h / g L fl L Sfl&
fl / x S flB
Bfl h / h,
# Bfl fl , fl fl
, flF j T/9 fl fl
h/ S fl M fl fl /
h fl La Q/ S , , fl
fl / fl La h/

2SV.5.3 j fl-La fl h
j & U / &
fl M / & fl fl , ,
S fl fl
fl fl/ 1907 flfl 19 /
h fl fl La / &
g , fl L {/
9. L h f, S, /

221
 & fl S / flflMfl fl
, g fl M j
fl/ fl
&l fl / fl fl , ......1908
L & fl h fl , fl fl
fl X fl, q S-Sfl, fl ,
Rfl , fl S fl / i
/ S fl
jfl fl /
1908-09- fl & l /
L La / j f f
j flfl fl/10 &fl
(The glory of our national life for the last three
years) & / j
La fl fl h/ i f flfl fl
/ 1908 fl fl /
fl h fl fl/ { fl
fl flfl K j h/
Q fl fl fl / La flfl
xfl fl fl/ Rfl
fl flQ h La L
fl/ fl La sfl fl fl j fl
fl O = X + / fl
fl, h fl ,
Sn fl fl fl SL j +
/
L j ?, ^ h h/
? fl flh ^ fl flfl /
10. L The best conemporary analysis of the origins of the samitis-certainly the most significant
organisation contribution of the swadeshi age-was made by Aurobind in a specie at Howrale in 1909
The Swadeshi Movement in Bengal 1903-1908. Sumit Sarkar.

222
 ?---- fl fl
L fl / fl fl L ,
fl fl ? j h/
fl flh q fl/ -
fl fl 1907-08 s fl fl q / La
fl Sfl g flfl fl ZL G G fl
|fl Z / fl
g / fl G / & fl ,
j fl /
^ j h h/ g ^
/ g ^ w fl j / S
j / & /
flc ^ { g M l j
/ L La /

2SV.5.4 j x fl
j fl / fl
fl L / `
M / /
/ h fl fl j
fl/ h fl j
fl / Bi ^ X /
xfl fl fl B j S fl
S 1905 fl/ j MW
X /
fl, / j
j j, fl fl >,
fl/ j Bi fl
{ Q 1906 fl fl
/ fl xfl j fl/ fl
223
 j / fl fl fl S fl
fl fl j/
1907-08 fl f ,
q / fl ,
fl fl , j g fl ,
fl X fl..... ^ fl ,
^ g / fl ^
fl fl fl /

2SV.6 fl# xyy y

fl fl The Swadeshi Movement in Bengal1903-1908
1947 L
fl fl fl { /
j fl
/ Z fl /
flS fl / L c fl
/ j fl fl
, , , fl
fl , g
j fl/ fl , g j flfl
/
jfl flf fl , ,
S fl fl fl fl /
L f / +flfl fl + fl fl
? S / fl& f fl
fl/ f fl fl & / fl
fl fl fl fl L
fl fl S fl {/
fl S Sfl f fl/
a j /
224
 V fl , f fl f
fl fl & / fl
fi q fl/ 1894 fl
fj S 1904 fl 1911 1907 /
f/
j : S / 1906 s
f M / : M /
{f j fl fl/ : S
M fl : fl
fl /11 f k fl fl |
fl fl fl/ S h
fl / f fl
n X / f fl
/ S f flfl, fl fl/
fl / fl
f S/ fl L &S f
/ 1907 ` K / f
& fl X fl/ j
fl fl fl X / & fl
jfl /
flc j / 1909 K
fl fl fl Bifl | / 1911
fl / j fl g
j / fl , } j
fl fl 1918 fl g Q j&
fl fl fl flfl / flc L & j
h fl /
11. L fl fl M fl : fl /
fl fl fl S fl fl
fl/ f L g f S
/

225
2SV.7 fl# xyy #yy
j h fl& flfl fl fl/
S Extremist Challange L The movement began with a bang
and ended with a whimper fl fl fl
fl/ jfl fl / La
fl fl / : l , flG,
ZL j h/
j fl fl / j L jfl
fl/ M X flfl fl flc |
h fl y / S fl fl
, fl j / h fl
j ^ / flc fl
flh i / fl
fl xfl / S / flfl
fl S fl y
/ h flfl fl / fl fl
f fl B fl/
j fl &Q X , j ^fl | /
flfl fl jfl M fl / flfl j
Rfl / fl j fl
/ h j j i fl
j fl / h h xfl /12
, fl h j fl,
/
L j La /
, R / La fl
h h h / L fl fl
12. L h h 1906 ?, fl{ 1907
-, 1907 ? '?/

226
fl + fl / Lfl Wfl |fl
fl / fl
q / Q fl y h
, fl fl + / fl
fl , fl fl flS Lafl y,
Lafl S fl / L L fl
S } / U , U , U = i
t fl / j
M j , flc j B j
Q/ xfl fl fl fl
fl L fl /

2SV.8 %y @ y
L L ' L L
1907 fl/ L
h / flc L
fl / L Lfl fl/ j j
Sfl j h W / fl
L La L fl/ fl h
fl fl / j, fl,
L S/ fl L L fl fl
h/ 1903 s fl fl
fl j fl / 1905 s fl fl
fl flc fl G
/ fl L
fl / L j fl fl , fl
fl fl - fl/
L 1906 s flfl fl flfl / flc
flX fl fl
L / fl L , fl,
227
fl / flc fifl MW
/ fl fl L h / L
SX /
1907 fl fl / flc flfl fl L hfl
1907 fl fl /
L fl fl fl fl/ fl fl
/ f fl G
G fl hh / L /
L fl/ L fl = fl/ fl fl
fl / , fl g
& fl fl/ flc
L fl / 1908 fl
hL / fl h fl fl Xfl fl Lafl
fl , fl
X / &Q fl
fl / & fl L
B fl fl fl / L
fl fl / fl ` La
& fl q/
fl L fl L
/ fl 6 / jfl fl M fl
fl G / L fl
h/
f L L L fl fl
flfl fl fl flL fl, fl flS
fl fl i fl
Mfl fl fl , fl
fl X flfl
flfl fl Mfl t fl
fl = iM /
228
 S fl 1885-1947
L fl fl ,
L fl fl / fl
wL fl fl /
flk , h Q /
fl q{/ fl fl fl
fl, gfl fl /
K fl fl fl h /
M L fl fl fl/
flfl fl fl
fl j / g/

2SV.9 yy
1885 fl 1905 L fl Q L
/ / -
S B/
fl fl j q fl ,
l/ fl
j L / | Q f, flj
j / fl fl fl fl fl
fl fl fl L fl , fl
j / fl fl fl
fl = fl/ L X W /
Lfl L fl/
L j fl, f , j
/ fl fl flf fl
fl j / j S /
fl / j Z flfl /
fl fl / j O- La fl
h / j / j |fl flfl

229
 / L j ?,
^ h h/ j fl
MW Bi ^n X / fl { Q
/ fl xfl j fl/
fl 1947
s L fl fl/ flc h
jfl fl / j fl
/ j ^fl | X / |fl flfl fl
fl L fl L fl / j j fl
/ j La
/ & MW fl R
/
L L 1907 fl/
f O fl G G /
L / L fl L = fl/ 1908
fl hL / L fl
fl fl / fl ` La
& fl q/ flc -K
h/ K fl fl fl fl
flc L fl fl/ g j
fl fl /

2SV.10 zj
Mfl
1/ L j fl fl fl/
2/ fl fl jfl fl
fl
3/ j fl fl/
4/ j X fl
230
fl
1/ j |fl flfl fl
2/ fl fl fl

1/ L fl& fl /
2/ j x flfl fl /
3/ fl fl M

fl. fl fl
. L j fl
. fl Sfl fl
. fl fl fl
. fl fl

4/ fl M Z fl
fl. fl 1903, 1905, 1907/
. Sfl fl fl f, {f , fl M/
. j , ,
fl/
. La flfl fl |fl, flfl, xfl/
. fl f , fj S, f

5/ fl

fl. j fl _______________ L
/

231
 . j Z ____________ fl
. _____________ fl L /
. j fl& f ____________
_____________ fl/

. j fl ____________/

2SV.11 @rO#
1. The Swadeshi Movement in Bengal 1903-1908 Sumit Sarkar.
2. Modern India Sumit Sarkar.
3. f, S /
4. fl, 1885-1947 S/
5. The Extremist ChallengeAmlesh Tripathi.
6. Militant Nationalism in India Biman Behari Mukherjee.
7. Indias Struggle for Independence 1857-1947 Bipan Chandra, Mridula Mukherjee,
Aditya Mukherjee, Sucheta Mukherjee, K.N. Panikkar.
8. f fl/
9. f fl/
10. flL f fl/

232
~ 2SV q @y# y#yy

2SV.0 V
2SV.1
2SV.2 :
2SV.2.1 fl fl /
2SV.2.2 fl S fl
2SV.2.3 a
2SV.2.4 1905-1914
2SV.2.5 Z 1914-1920
2SV.2.6 1920-1939
2SV.3
2SV.4
2SV.5 L?

2SV.0 zj
flfl j i j i & fl
/ j, i , fl, fl , fl
=, fl fl j /
L, , flS, i MQ fl, ,
j S g fl fl
/

2SV.1 hflyy
:/ yfl fl fl l ,
MQ i ,
/
233
2SV.2 y#yy Ky
: fl/ fl M , ,
fl flR fl /
flR fl fl = i ,
, fl fl fl fl fl
fl = flS fl, = flS
flRfl /
, fl i S fl q /
i fifl S / i /
fl fl & fl | ^n
M S O, , fl /
fl , |fl, fl | fl q fl ,
/ ,
, L, h fl, h
fl/ fl fl L fl fl
a h- + / fl, fl
fl M B fl fl i /
Z , } fl h / }
fl , fl, M | i
/ } M | & /
L S , f /
fl fl& fl j fl/ j& /
fl L&
q / h , ?,
= j q / fl
MW, fl k , Mfl Vl fl/
} fl l M
fl / flc S fl fl S fl
fifl + fl /
M | L fl fl , Qfl
234
 flR flR fl i / flS ,
, M X R |
h fl/
B i j
X , /
X a h fl
U fl/ fifl
fifl X h / `
fl h fl l, Bi a h /
fl B fl, , fl T fl/ flfl
fl | fl q fl fl, , B, i fl /
, & fl fl fl/
fl fl , ^, O /
fl fl i ^, ^, ^,
fl, , G h, fl , j fl ^
fl flfl ^&, ^fl X
M a h y /
g fl j S
fl fl fl / , , =
fl fl flS flR fl fl h fl/
a j& fl a /
a fl fl , fl
fl/
1857 ^ X fl j/ ^,
Rfl , fl j / 1857 15
fl M h Z fl
S fl / h S fl
fl fl / fl j- xfl fl
Sn X flS fl / V, fl
+ Blue Print j h / fl
fl 1857 ^ fl a
/

235
 fl fl j& 1857 ^
j S fl/ fl a MX
fl /
fl fl fl, fl fl
fl S + fl/
fl fl ^, fl, fl
i / fl +
S fl B fifl fl + fl
fl / & MWfl
fl fl / M S fl q fl fl,
fl S yfl / fl, , ,
h flh fl fl fl
/ S M S
/ fl fl fl
/
fl ^
/ , h
, , fl fl a fl
fl / fl M X, S fl
S& /
1875 fl 1885 & fl h /
fl i fl X fl
fl fl & fl S B/
& M fl fl S / `
fl qS |
fl, ^ &
S &Q B/
i : f j j `
fl 1876/ 1884 . , . p , . j
q fl ^ / 1885 fl..

236
 Q K / fl
& fl -& fl
S fl q j, , , fl/
Sfl fl B/ 1878 S :
flfl Sfl +L / +L
fl fl /
fl S h/ fl M fl
fl fl& h ,
^ / a , S :, Z
, fl
/ fl SL &,
fl , S & fl
fl/ X fl = fl /
fifl L fl Q / fl
fl fl S, , fl S
/ (H.H. Risley Census Commissioner ethmologist) `
(Herbert Risley, The people of India London 1915) fl/
fl, fl, ,
| M / fl
fl , & M i ?,
M } = j fl,
/ flfl fl fl
, y /
fl
fl B/ fl V 1885 qS
K fl Volunteers Corpe LM fl
j /
1885 25 , fl /
MW Mfl S fl
MW , fl f j / f
237
j A Nation in Making/ fl, =
S fl / f fl : fl fl
^fl fl fl V/ fl fl fl
xfl flfl fl
fl / M fl fl
fl fl / fl fl
V fl fl L fl/ , L
&fl fl fl M, S, fl
fl g fl/ fl & K
fl fl/ , fl fl fl /
fl fl fl j, fl / " fl
fl fl, fl M B fl
, j fl
(W. Wedderfurn, Aurn Octavian Hume, PP 63-64, Bipan Chandra and
others India is struggl for Independence, P 81)/ fl
fl jfl fl X
/ fl La , flfl La
, fl , fl fl ,
fl M / fl
j y fl fl fl fl/

2SV.2.1 fl, fl fl
h fl fl flfl fl h fl
/ h, ^n , fl fl fl fl
L h / fifl
fl fl , fl
fl fl , fl L
/ fiflfl fl X fl
fl , : fl fl / fl
fl fl fl fl fl
238
fl fl q fl fl M , fl M
fifl h h
fl / M fl fl / M
g Sn / fl
g / + fl/ fl j
fl fl / flc fifl X h
q fl/ fl , S q fl /
flfl
flfl fifl ^n fl fl ifl fl
X S fl/ fl fl h
fl q / fifl fl S X , ,
&Q fl L fl fl fl/ fl
j& = j flc
/ fl,
fl fl Q q / fl
i fl/ flc ,
fl flh, fifl X fl
j fl B/ a& , |
& fl fl, fl fl
S& fl, R, Q L ,
fl fl , j fl G
fl /
fl
fl fifl fl
fl / fl fl / :
M i / M 1860
fl/ fl fifl fl fl /
1857 ^ & fl
S / M :
fifl fl fl^ fl /
fifl S fl fl , flc

239
t / fl ^ flfl, fl fl y
/ } X | Bi fl: /
^ fl q fl/
S ^ M fl / f M
fifl ^ fl fl/
V , fl , j ,
p , fl X/ XL
/ , fl
fl / fl T Z fl/
x, fifl x fl/ L
/ MW M
/ fl fl,
Bj /
fl fl , g
fl fl fiflfl fl, fl /
S g XL fl h fl / fl
h fl fl B/ fl B
fl , fl /

2SV.2.2 fl S fl
fl S/ fl h
S S h fl / fl fl ,
XL& fl S/ S, fl fl
fl fl / h fl fl
M fl S h h/ . p
j, fl, fl f j ,
fl Sfl ? fl fl ,
fl j fl, fl fl& X
fl fl M fl/ L fl fl&
/ S& fl { fl , fl &
=/ , fl fl fl
240
 j / fl h fl& fl
/ q , fl& fl ,
fl fl flfl S fl, fl fl/
S& fl fl fl/ h fl
, fl B/
fl fl S
/
1881 fl fl fl/ fl , fl
/ 1893 fl, 1896 q fl/
, , M
h fl V / fl fl
fl, fl
ZX fl fl / fl
fl fl fl/ fl flfl, fl, |fl
j L fl fl fl / 1896-97
fl fl No tax j fl/ h
flfl fl i fl fl / 1897
h h/ fl
M / flc fl SL , + fl
fl/ h
h, fl fl flfl fl fl fl fl
ifl fl Z S
h fl/ 1898 27 fl ` (Rand)
K fl fl fl, / ` fl`,
? Z fl fl / fl flfl
fl fl /

2SV.2.3 # a
j
1894 fl , fl ^ tariff SL &
/ fl h
241
 / S fl, fl B/
fl B, fl
j g h B/ G fl` fl hLa fl
fl fl fl, g q / fl Sfl
fl fl X g fl / fl Sfl M fl
fl fl / fl
fl, fl fl /
fl MW fl 18 | flG /
S, fl l
flG fl / a
+ q 1905 L L
fl fl/
L L fl flL
i/ L , S a X a h
/

fl M fl fl L /
fl& &l h / 1876 f fl ?
fl/ 1877 flfl j / 1876
a p fl G fl/ M
flS / 1872 , &l h
L hfl/ ZX fl fl
/ 1895 fl fl fl fl fl
a / G fl
fl / y fl ^
a / a fl
+ /
1893 j fl fl ` hq fl
fl / j fl fl
flL / j &l fl/ ,

242
fl &l g , h , ,
, , ^ S &l h / a
j Blue Print &l& S /
fl h fl / 1902
/ S f /
1906 fl fl / L
1906 / f flj
M / fl
h / flj fl fl
fl S / y fl (Anarchist)
Sfl Z / j /
jfl flfl &l& / h &l x
(Matzzim) R L fl fl/ flj
M f M, fl g
R G G fl fl fl..... fl
, X fl fl fl fl / fl
fl ,...... X X / fl , fl
, G 149/
fl flfl fl h fl/
(Ideal of the East) L, M fl
/ flfl, f fl, f {fl fl
fl V L /
f j , flfl
M fl/
, , fl fl L
fl fl L fl fl Lfl
fl/ f / j,
M fl
ZX fl/ fl j j
+ / j / f L
243
 , M fl / / flc j
i ^ fl fl, fl fl i ^fl
fl / ` fl
M iL 1770
fl fifl fl fl /
flj fl L |X / 1901 flj fl
/ fl fl f fl
fl/ flj fl fl fl / flj fl
j fl j fl fl fl a fl
L fl/ V / fl d fl......flc
/ fl fl , p flfl
fl fl ? fl fl 131/
flj j fl M ZX fl/
/ g fl fl flj , M
T fl fl X h #
fl/
f flj ifl fl M i fl /
fl / fl
fl / fl
jQ B fl X/ 1905
j j fl / fl fl
fl/ j fl/
fl fl j flfl
fl/
flc fl h / } , }
fl fl &
B X h , fl fl
Mfl M, ,
L /
/ , , fl
244
 S/ fl ^ , fl `,
flfl O& a fl fl/
1857 ^ a fl
/ 1857 ^fl X fl
fl fl/ L a
L fl fl/ fl /
X h / fl
h 1905 fl Mfl fl fl
, fl/ La
fl/ flfl S fl y,
, fl # fl/

2SV.2.4
fl fl/ fl fl
fl 1899 S fl fl/
1904 fl j fl (Young Italy)
fl fl fl/ fl fl
fl M ` / 1905 fl M fl/
M V , : = fl
fl fl/ fl fl ` ,
fl fl fl/
R fl fl /
a fl fl L hfl/ hfl
i i fl S fl/ fl
fl, j M fl, fl z fl
fl fl, fl / flc L
/ fl fl l fl/ hfl
# flG / SL hfl /
fl fl fl fl fl
S fl B/ fl fl fl
245
 flfl / fl fl
/ fl fl L B/ MM
fl 1905 - / flc
L L fl /
19 1905 fl fl fl/
fl , fl , h Z
fl U h / fl
fl , flfl fl fl y /
q S fl / flc X fl fl
V / fl M fl
jfl fl fl V/ h j
fl / j x fl flfl fl
V / B zL fl fl /
fl M ,
fl / x fl , fl
, fl / fl l
fl fl # fl fl fl /
fl j q
S h / 1905 7 flfl fl
fl fl XL / 16 " 1905
flfl fl / fl / flf fl
j q / j fl , ,
fl /
fl fl fl / f j
jfl X h /
fl Q L fl fl fl
X / fl f q
fl j fl , fl S
fl qS & S fl / fl
fl , , S fl
fl h / ? S
246
/ { j Q / `, flh, ,
Z S j h h/ { ^ h =
j q fl/ f M ^ Lfl
fl/
j / L
fl/ k fl
fl = fl , /
j , ^n / s
/ , fl, , fl
S, / f fl S, , fl sfl
fl / , fl fl
M / fl L R fl ,
fl/ fl , Rfl
fl R h fl/ ,
flfl /
s s fl/
sfl j S fl fl fl/
i flfl j S /
j j Sfl flfl fl /
M RflQ/
j S / fl h
h/ 1905 v, fl (R.W. Carlyle)
& fl j fl S X
fl / fl fl X q /
fl (Dawn) f , f
flfl S K fl (Anti Circular Society) fl/ 1906
(National Council of Education) / fl
fl/ fl fl j /
j fl, j, f M L pg
g fl Sfl & fl/ fl
fl /

247
 j, fl flfl
fl , fl M , M
a /
1907 j S fl fl
L L / L fl
a q / / fl
X q fl ,
} fl fl, L fl fl/
a fl , fl, G (Rand)
(Eyrst) fl fl/ S fl/ hfl, fl
fl a j q fl fl
fl/ fl h fl 1907 fl l fl # flG
/ fl # flG 21 1909
fl / 1910-11 fl hLa
q / L fl, fl G fl fl
/ fl flfl ` fl j fl j # ZL
/
fl f j ffl
fl/ 1902 1906 L
hLa a fl fl/ j j fl pg
g fl & fl/ &l fl
fl fl V fl, fl fl fl fl
La fl, fl/
fl Sn fl fl L
flL L fl fl / fl &/ flc
fl j fl , fl L / fl a j
q fl + fl / fl fl fl
fl fl/ fl ,
fl h , 1857 ^ /
flL fl fl / fl j h
V fl / a
248
 flfl La fl / La
, hfl B fl fl/ fl
fl g , fl M g
fl fl/ fl h, flfl a fl
fl fl fl / fl /
fl fl Ml h
, / Q V fl/
1905 fl fl SSfl a j flfl
/ , fl fl fl
fl, / 1907 fl K fl fl
/ 1908 hfl flfl V
fl h h / flc h fl /
, / h L /
{ fl R fl/ h/
S / fl , Q, R fl
Z fl/ fl fl / { fl
/ fl fl fl
fl fl fl
flL / a fl V fl
fl fl fl # fl fl
fl V /
fl fl a & fl fl flfl
hfl fl fl , fl fl
fl fl fl fl fl a fl fl/ Z fl
fl, fl fl /
1907-1908 fl fl
/ (Ramfield Fuller)
K ` fl (Andrew Fraser) / 1904
flfl fl fl = fl h fl h
fl q fl j ffl / Q
f j/ Q h k fl
249
S {fl M / fl fl f fl/
11 1908 fl h { fl , j, f Sfl
l fl/ flfl fl q /
fl fl flfl fl /
fl fl fl fl M
f / fl fl, S
j fl/ fl M /
M? / M? j
{fl, f # flG / j flc
fl fl/ Mh, j L G
/ j G /
fl fl fl V fl / L
flS fl /
fl ? fl& &l h / &l& h
S fl , fl .. A/ 1906 j
f j fl ? / ?
/ L fl/
^ = 1907-1908 fl fl
fl / X a 1857 ^
/
j fl M /
1912 29 =fl (Lord Hardinge)
/ ? flc / S =
fl/ fl flL h/ Z =fl k
/ &l L , ,
flj / &l fl /
h fl / { hLa fl /
fl Ufl /
1909-1911 a fl fl / flc
j g fl / j , wL fl fl
/ 1911 fl fl q / 1914 f
250
 fl fl & fl a
fl fl/ M f A/
f Afl fl f j
/ . (Father C.R. Martin) f
f / fl fl (Maverick) fl
fl fl fl j, h a
/ flc &l fl S q fl /
fl a fl M , , ? &l, &l
h h fl , / flfl
fl fl (Charles Tegart) / 1915
9 I, h , fl X ,
fl , Q fl / flh h
i f X g fl fl & g fl/
f Q /
f / &l ? &l /
# flG / fl f
, flS , = fl X fl fl
, fl G 388
h X X , flfl
a j / a j flS M
fl , = l / fl
fl , fl fl G, fl
, a fl fl a
fl /

2SV.2.5 Z 1914-1919
? K fl hLa M
/ 1914
/ fl fl / fl
fl O fl fl / flc fl fl fl
l / 1915 hLa fl

251
fl fl , flc fl / fl
/ 1915 12 .. fl ,
/
fl fl / fl L
M fl/ hLa M fl
/
Z a S fl fl /
h fl l, flfl fl S
fl / fl qS j j Mfl L
/ xfl S fl fl fl L fl
fl Z / X
fl & fl j& fl fl
/
X , X X q fl t x
fl / fl ?
/ {
g/ fl L / fl
fl f fl{
1914-16/
1914 X q / a j S l /
S
q /
1904-1905 fl M fl } fl ? g,
= fl ? q / , =
/ fl / ,
fl / } fl
fl /
fl } fl,
j q fl / 1908
fl fl S fl / fl fl
S Free Hindustan fl fl fl/ M
252
 K (Planter)- fl
fl , flc M fl , fl M, ,
L S / fl Free Hindustan-
/ 1907 fl fl fl Circular-
e-Azadi j M/ fl fl
. fl ` ` fl fl fl / fl
& fl Sfl fl / Sfl fl
fl & S fl S B/ fl
fl X ^ fl /
fl fl fl h / fl fl
(Seattle) ` fl fl/
|fl fl M fl g fl/
1913 flS fl
/ ? K fl fl V
? S / = S& fl/
, fl/ 1913
fl fl / a j
fl fl fl q fl/ j
T , fl / fl (Vancuver)
fl , flfl q fl/ fl
fl fl fl/ flfl hq
fl, flc M 1912 ?
fl Vl fl/ j,
fl G/ M fl X ,
fl Bj B fl
h fl / a flfl W /
Mfl flf fl fl flfl fl Sfl fl / Sfl
/ kfl Sfl flf / i
fl / ` j fl
fl j q /
1913 & fl / fl ,
253
^/ Sfl fl / fl Sn/
fl 14 fl fl / &
j , fl T
/ flfl fl fl j
i i S-Sfl fl l fl
fl B/ fl fl { fl 1857
^ i SL , Z ^ /
h fl fl (The Indian War of Independence)
fl Sfl fl B/ fl fl, j, fl
, fl, fl , fl /
L , fl &l & fl fl/
fl fl& / fl &? &
fl / fl& Rfl , flc fl
/
j, ,

fl _ fl

X fl ,
` flfl fl
,
,
fl Z fl L
fl / fl fl fl / (Bipanchandra and
others. Indias struggle for Independence P 150)
M fl Z?, fl, ,
, , S L / &
S fl/ , fl &
/ fl& fl /
? S / fl
254
M , ^ / fl ?
V / , fl y /
fl , fl q /
fl /
1914 25 flfl l / fl
, fl / M fl h
/ j Bi /
fl fl fl fl V S
q fl/ h fl & fl /
fl S fl flg / S 376 /
fl fl fl fl g fl / flL
fl fl fl fl 35 Sfl fl
/ & fl fl/ fl
fl flc S , S / fl fl&
, fl X fl , fl
fl / h fl Rfl flfl, fl flfl
S fl/ fl S S ^ fl
, fl{ , , f fl/ X q
fl fl Sfl fl j
/ flfl j flvL, |L
t S GX q / fl S fl fl fl h
fl fl, fl j fl ?
/ flc / MM X ^
flS fl fl , fl j fl ?
/
fl X fl
X fl/ fl{ , f,
a ^ fl / , fl , ,
j fl / fl &l
/ fl fl g fl / ,
S, jfl flfl l fl ,
255
 flh /
, V /
? Z / fl ^
/
fl Q / 1915 ? ^
Q / i & fl
q fl/ fl 19 n ^ q / flc fl ..
^ fl l /
flS /
fl hL fl / ? G hLa q /
{ Ufl / 200 flG / fl i
? Q /
fl{ f fl /
^ / flc ^ S/
fl Q fl
q fl , , fl fl L
1857 ^ g fl , /
a Sfl / & flS fl
X , fl ^
fl M fl/ fl Sfl ? fl& S
fl /
^ Z xfl fl, j- x fl
+ fl/ fl =fl
/ j ? fl{ fl
L / fl fl B Q Z /
fl, j, , fl M /
j T / , x
fl i fl/
(anarchism), (Syndicalsim) `fl Socialism,-
fl fl
256
 / fl / M flfl
q S fl fl M M fl
fl fl S /
, : l Lfl S
fl/
Sn fl / fl j fl
fl , Q, fl fl fl,
fl / / hL fl {
, fl flh fl fl, fl i Q
/ ? fl fl /
& fl /

2SV.2.6 1920-1939
a X hL fl / X
K&- (Montagu Cheimsford) & flfl fl
fl j h / 1920 g j q / g
M? fl fl j / ,
fl jfl fl flfl a
L flfl / flc j flfl g ,
flfl g U / j
fl a fl fl/ fl fl
, f , , , f A,
a flc fl j
/
1920 fl flfl ?, M fl ,
= a j q / fl
fl h/ X |fl
j/ |fl j L yfl
flR fl / Z
Lafl fl/ fl &
fl ` K (Workers and Peasants Parties WWP) |fl,

257
flfl, fl X fl, , |
&Q fl L & i fl/
1924 " , fl, , A, Bj
Q j fl (Hindustan Republican Association)
/ fl fl a fifl,
Lafl M fl/
fl fl + fl , fl, j fl,
a / j
fl (Hindustan Republican Army) fl 9 1925
fl flfl fl fl fl, fl
fl fl/ flfl hLa { fl, ,
f h Ufl / fl fl j fl # flG
/ f fl /
flfl M a jfl fl, jfl
g fl / f Q fl j q , fl
, M fl , , fl ? ,
, , ? j h /
L ZX / 9 10 I 1928 {
fl Lafl j fl , fl
fl j fl / (Hindustan Socialist
Republican Association or Army) 1928 fl fl fl
, , / fl fl , ,
/ ? , ? fl
j Kfl fl ?
fl/ 17 1928 , & `fl (Saunders)
fl/ ` M /
j fl fl S ,
|X fl fl , fl/
fl , fl , fl M
/ flc fl fl fl
258
 l flL fl fl / (Bipachandra, Indias
Struggle for Independence P 249).
j fl h fl
fl / fl M SL fl
/ , fl |fl
fl fl / S , fl M 8
1929 { KC v h fl V /
flfl Mfl , fl fl
fl, fl fl fl g fl fl /
, fl M, & fl
S& fl / fl
fl fl |X fl/
1931 23 , & /
, fl, , fl fl fl/ hLa
a j fl , fl/ La fl
L fl / 1925
fl,
hL V/ fl Lafl fl
/ S (Revultionary) ,
h &fl fl fl / a
j |fl flfl j fl fl, fl
/
fl hLa M fl fl a j
fl L, fl / h j x
fl j fl /
j fl fl
/ fl X / fl (Bolshevik)
j ` i j& fl
fl/ S
fl L fl/ fl fl
fl S fl/ fl, fl , V
259
L fl - L fl
fl/ , , , fl
X / fl f fl , flc fl
fl fl fl/
(Philosophy of the Bomb) fl/ fl
/
? S &
M / flfl M La , , a , fl
fl X /
fl f La fl j
fl fl ,
fl y / h fl / fl fl
hUh / fl :
fl/ qS / ,
M fl V fl , h
fl M fl / q fl ,
fl fl / fl a
Sfl fl/ fl / h
fl M X fl/
X fl fl / M fl
fl X M L fl fl X
fl /
- fl fl h fl/
fl
q fl/ , j
/ 13 I A j /
fl flfl |X
/ flfl h S
fl/
X B/ X fl M?
fl/ M? fl

260
 f f &l Q/
f &l / L f M /
1924 , fl fl fl fl
fl fl fl/
/ fl , fl X S
B/ f fl l
flfl fl fl/ L
fl B/ a fl ,
L q , fl q /
/
A fl fl/ = fl
/ fl fl / fl j
/ 1926-28 fl flfl l /
fl / fl L fl h
fl / fl h B fl, fl fl/
fl/
{ L , , fl fl/
fl Mfl fl q fl/ Afl
M = fl fl V / Bi
fl h Afl fl M fl V/ 1930
18 fl flfl fl XL /
Lafl , A Q A
a F fl / fl fl Q (Auxilliary) '
a S fl / flc fl , Z S Sfl
a& fl / /
j fl j T fl fl
fl/ fl A h h /
h a q / X
/ A = h h/ fl
{ fl MW , fl

261
 | fl / R fl fl
16 1933 h/ 12 1934 /
X fl fl fl j ZL /
A a F fl fl flL S / fl
fl &Q fl/ fl flfl
fl M / fl, M
Q fl X fl fl , /
U ZX j /
, " L fl ,
, /
^n fl A a S flfl fl
fl S / flc hh fl
fl / h A fl La q /
S, S, fl fl, fl B fl
fl / l / j
fl ^ flG /
fl fl
/ : / jQfl S fl
fl { / A
fl / M, , fl , ,
S fl / A S /
fl fl fl fl / , , |fl, fl
fl fl / Sn, /
fl fl h
/ L fl
/ fl fl ,
L (Annie Basant) fl, j M /
fl fl 1918 Lfl La fl
/ fl fl M fl/
h j fl fl fl/ `
` fl fl, V flS fl/
262
flL fl k ,
/ fl fl /
fl L fl fl fl U
M fl/ fl h / flh fl
, fl B / M
fl fl, fl j fl /
flfl fl fl / fl fl fl
S fl fl y / flc fl fl fl
U S fl h / flf,
fl fl S flfl M /
1928 fl fl , fl S fl fl
fl : fl fl fl/
fl /
fl S X fl , fl ,
&l Q fl j / L S / fl ,
S f / , fl , fl &l,
&l fl M /
fl h /
fl &l fl M / L
& / 1930 M fl l
fl / .. flfl flfl (Stanley
Jackson) & fl fl & / flc l
flG G /
fl &l, V fl fl S
fl S flfl a
M / / 1936 24
I flfl A h flv S
fl/ flv fl / l
R fl/ #; ` (Anderson) fl hLa
M / #; # flG / fl
fl V fl /

263
 L, 1931 fl{ kfl & fl
fl/ Z | j # flG Ufl / 1939
g M / fl M X /
1933 , fl fl fl fl hLa fl M
h L h/ # flG G 1939
fl j M / fl U a fl
M fl /
fl a j / fl
S fl/ 1931 , fl fl
f / ?, M , =
a g / jfl fl/ , j,
flj fl L q fl/ h fl Lafl
fl fl / fl , L & M /
fl g fl /
a j fl& & X / h fl
fl fl fl j h / flS h,
& fl fl L fl/ flfl, |fl
fl X fl fl /
M fl j &Q/ ,
R, fl/ fifl
fl S flfl S, ,
fl, fl /

2SV.3 yy
fl fl fl fl fl
fl L/ flc fifl a h U fl q
, , X a
fl fl , fl fl flfl j
fl q fl 1857 ^ L a fl /
fl L fl j i / U ,
S M L fl + /

264
 1906-1914 , , ? a j S
fl hLa, flfl fl
fl fl/ fl La fl
V / h fl &
fl/ j ` /
: fl Bi fl /
, j f, {fl, f j, f
fl fl wZ/
Z j, fl h h/
j Q x G S fl,
j h / Sfl j fl
flfl fl, fl fl L La fl / j q
fl / fl fl , X,
jfl fl S /
, Z X / fl ,
X/ j fl a fl fl fl
|fl flS fl fl/ , , L ,
, V fl M, A fl X h
A fl /
a , / U
, h, , , fl fl
/
fl Sn / fl j
a , , &Q fl fl/
d flfl a La fl/ a /

2SV.4 x%##
Mfl
1/ fl/
2/ j fl/
265
 3/ j Z j fl fl
g fl
1/ j fl /
2/ A O A /
3/ j fl/
fl
fl fl, V, fl wZ, L,
L hfl, fl, , , fl,
j, , flfl, fl &?/
fl fl M /
fl S fl fl fl
g fl
fl fl
s fl
j fl S fl
fl
flfl fl fl fl, fl
fl M fl fl fl

2SV.5 zj
1. Bipan Chandra, Mridula Mukherjee, Aditya Mukherjee, K.N. Panikkan, Sucheta
Mahajan : India struggel for Independence, Penguin Books, 1989.
2. fl . fl , DNBA Brothers flfl 1970/
3. fl &l, , fl, flfl, 1964/

266
~ 3SV q !%y_ y y#! ~ yr#

3SV.0 zj
3SV.1 hflyy
3SV.2 !%k ~ y
3SV.3 r=y xyz
3SV.3.1 yy
3SV.3.2 xhsy
3SV.4 y# xy!y ~ y! xyy)
3SV.4.1 y y@
3SV.4.2 y y@
3SV.4.3 xyyy y@
3SV.4.4 yy y@
3SV.5 y# y#! y# )!y
3SV.5.1 y# y@ ~ x! xyy xy
3SV.5.2 y# xy ~ !y
3SV.6 yy
3SV.7 x%##
3SV.8 @siO#

3SV.0 zj
~z ~ xy! y
l !%k x! y !!fli!
l y# y#! y# zay y
l y! y !y y# yy y xy y
267
3SV.1 hflyy
y fly#y @y y y y! # yy y y# xy
e&!e yz xfl#y y! ~ xy y yy y# D ~
yy y fly#y @y y# ,c yy y y ! y#
y y# ! y# y#! ~ y! y ) # ~z ~ y#
y#! y# xy!y y xyy!
~z ~ y xy! y y #y !! ! xyM! y!
xyy y y# y# y#! ~ x!z y x
y! y !y ! !y y# y! xy ~ y xy
z y y# y !y !y y xyy!
3SV.2 !% ~ y
1914 y zzy ~! yy[ w %k & zz x%y
y! z %k y y ~ yD ! ~y x %k
yy ! x xy! !% ! z!D ! y %k
xfliy ! xy! ~ y! yy !% !hfl, !! yy ! yy
xflT!y yyy ! xy!y xy yy hfl xM y!y fly xyz
y ! yy !! (Dominion) fly yey yyy !! y! y )
!! y fly x!y y yy y !! yyz !
y yy xyy
y# y#!!y x ! %ky x%Z yy ~
xz S ! y#V %k y yy y e !_ zy !!
y# y#!! xyy ! %k y xy !! fly y
yDy ! ~ xy! yhs y& xyy y 1916 y ~z
xyy zj ! fly % fly y Home rule-~ y!
yy y
~ !! y yy ~ y ~z xyy %!T
1917 y y! ~zz r= yy e flycy) !y y
y yy xhs%_ y!c# y fliy yz ! !! #! y
y#! y!y! yfliy !y zI yy y y
y xyyy! !!fli! !%k y %k y
y !y o y!y y y ~ !o yy y%y y
268
yy o ),!k y ~z ,!y e ),!k y
y ) y yy y ,! ,! y!## )y
z xy 1870~ z zy ,! S y V y y
y ~ yy @yy# ) y Syy yy xV y y
y y ),!k ! ,!k x% y ,! %ky# y!y yy
x ! y y y 50% y y yy ) y
y !m= yz %k yy !% y y ! y y!
#yey y x! y
#yey y x! xy ! @yyM y! yfl #!
, !y xy ,!k y %ky# yy!# !y @y# x#!
!%y y y 1918 y %k y!hs yy ! @y# x#!
~ % yey y y ! ,! x#! %y fliy ! y
! %ky# ,! y!y yy ~z y yM %k y
! y y %!fl yy! %ky# ! y!y y yy
!! 1918 y %k xy y xyyyy yy y
!! ~z !!fli!z y y y xyz

3SV.3 r= y xyz
1919 y y y xyz (Government of India Act) y y !
~zz r= ~ yz y yy%y ~! r= y y ry
xyz y
ry xyz y# ~ y! yyyy y ! xyy
y# e !m!!T xyzy ,!T Syz! x fi ~ !!
xy#V y y! z !y! !v y!y xyzy y !sf
y y
y! y e ! my (Dyarchy) ~ y ! sf
S !y ,! flyfli zy!V yy sf# !y! y! xyzy y yk
y
yy!y y y! y y! xyzy e yy y 55 ~
w# xyzy e y 15 %! ~ x y , !y
[# yy y = y

269
 ry xyz , zj ! !m!xy! !w# ~ y# y#
y,!k !%k }y ! !F y xy!
yy e yfl xyy ~ zz xyM! y y % ! w# yyy
y y yz ! siy !! yy x!y ! ~z xy! y!
!w# !ey D y# y! y %_ y y# yy xyM!
y D %_ y y! !ey xy ! ~ yy yy
fly D ! z !! ! y~ !! yy y# y,!k

3SV.3.1 yy
!! y x#T yz y% y ry xyz y# y#! ~ y
! xy 1919~ z xyz yy=! y# y#!! y ~! y!
! ! yyz y ,!Ty ! y
yy y ~y = yy xfly y x hfl y
y! y y y%k y %!T yy# ,!TD#
yy! yhfly ! !! y! y#yy y 1919~
xy!D y#! !! !! % y! # y
%# y! xyy y y z! y% y
xy y# y xyz y sf &
y! yy #! !w# %k) ) yyO xy xy y
y! #! ~ y y e yy# x@ y x!y y
y# y yy! y y! =&c y xyy,!T ~ !_ y#!!
y !!!c) y#! =&c ~ yy!y y !! y xy
y #y# y#! yy ~z yy xy
3SV.3.2 xhsy
ry xyz v!T %y xhsy My ! ! !%k !!
!&! y yy !! 1919 y m y y % xz )
ry xyz yy %ky_ y ~y! y y My
y y! yy xy # z yy
my x e&! ! y# y % y sf=! !e !y
flyfli ,! ,! sf=! y ! !v y!c ! ! !T e=! !!
#! y y ,!T ! #! y! ! y y y

270
xy x sf=! y ! y hfl =&c) sf !! y!y# y ! ~
y# y % y sf y y !kyhs y! y x!y y!
~ y yz yy yyy xy) ! yy y!y! y !
y# ! ry xyz y y e % xz fly!y
y
~z yy %ky_ yy! !!fli! y! y xy # z!
,! ),!k !e %ky# y!y xy & !e %# y ~ #
yyz %k ! % fliy y !! !! !y# yy
ry xyz yy!y y !_ y y ,!k yy ~z y
y! e =&c &
x~ 1919 y y # y! xyy !!fli! x%) !
y! ~ yy! xhsy ! x!%y zy y e ~z
y y y# xyy yy ! zI y ! y# @yy
y y y !T ,c ~z )!yz y#! yy
y y#
3SV.4 y# xy!y ~ y! xyy)
y# y#! y! ! xy!y xyz## !y y
!_y !m !y y# y!y ~ yy
y xyD e !! ) xyz y ! xy!y yy# y
y# xyy y *y ! y#
!%k yy# y# y ! ~z !e y#! yy !
y !! yhs % y# yy y% ! y=! yy Ty
zy ! xy!y y# y!hs) x! xyy xy! y y! ~
xy! !v yy# ~ ! y#! y
y# ~z ! y#! !) !y xy xhs =&c) ! y xy x!
y# y#! !! yyxy @ si# ~ si# yy y flf !
y!z y y xy y! z %y y# y@ xyy Sy ey
Ty myy ! y xy xfliy D V ,z ! xy!y
) xyz !y y x ! xyyO ! ~z xyy y z
y #! yy !% !_ , y# yy ! ~ z )ez
y# y# y#!
271
3SV.4.1 y y@
!y y y , xhsy ! #! y !y ~ %
xM !y !yy# ! ! zzy# # yy |! y#z
!y!y fliy y% y x%y ! ~ !y ! xhs ! yy # y
~ y yye ) # y % ! 1860~ z ~ !&k
xhsy y y !v ~z xhsy 1900 y zzy flf! y
,!e xy!y # y!y y y y #y yy y yy
#y y# %! ! #y xy! yy yy# Syy ,!kV
xy yy S# !) y y xV ,y ~z y! y y xy
! ~ xyy !y yy !y!y yy y y xy !
~ !!fli! y ~ , y%y y 1916 y @
x! y# yy yy zhfl y #y#! y# 1917
y y y y# y % yyy# y ! z_y ,!T y
# yy xy!B y# ! y y y y ! y
Ty y# ~ !y!y y , ~ !y xy xM yy
y# y yyy y y# yyy !!! % ~ y# y!
x%y ~! ! !%_ ! %y! x%y !y!y fliy y ~
y yy ,!k y 26% ! 20% y y# yy,!k y y
yy,!k #!y y # ~ , yfliy y ~yyz
!! yN# !
#% yy S %! yV y !y!y fliy xy
yy y# , y y x ! !v ~z yy y !y ~y hfly!_
y ! z!) y y! !_ y yy y ! y
yy y y! Ty ! %y y# Ty ~ y Sy z #!
yV %zz ! y xy! ~ yyy! xyM! ~! y yy ,!T
xy ~ y# xyy My
xyM! y#! )e y# y# y#! xyy y! !
y ! y yz !! y%y y hs yz ,! y#
fliy# y ! y_y ~ # y fl%! ,! !_y
y ! yy ! !z !v y! y#! y# y !hfly xy
=&c) ! fl ~ ! xM y##y ywy x%@ yy
!y . . ,yy# ,! %! yz ~ y# y#! !yy (Sub-
272
contractor), y y y# xyM! y#! yy y# y#!
z_
3SV.4.2 y y@
y y %y 1918 y =y y xM y!yy y# yy
yy ~e y# y ! %z #! !v xyy & y %yz y#
y)! xy zI
=y y xM %!!y # ! flcy# , # ) xyyy
xM y yy ~ %y zy |! y# ~y ,!k zy
1988 yy y,! %y ~ yy# & x! % %#
! y!y yF y !y # ~z B xy %!
y !y # yy y! y % %y yy! !!_ y
y %# y y %o !yy z x y! 191718 y
y y y yyy! ! y# !o y! ~ % y y
y ,!! !y !%_ yyzy y! yy y %# y! !
y %o !y y y!y y ze
1917 y y y!yy y# yy yz y# zhfl !v 1918
y !! ~! xy 1918 y y y yy % y! ! !z
!v y# !% y xyy !
y y@ !y z !y y# !% x%y# !
By yBy z%y y!@ ~ y yz yy y# xyM! y#! ! !y
~ y# y#! z_ y ! !v xy =&c) ! y y# &
y #y# ,!=! y xM @y# ~ ) y %y @#
z y y# y#! ) ! ! y fly#y @y xyy=!
% y# yhfl !
3SV.4.3 xyyy y@
y# y xyy y y! ! xyyy !yM y@ xyyy
!yM & ~! y! yy y 1917 y xyyy %! !
y!y By zj ~z yy y Ty ),!k ~z
! fly!y# y ! ! xhsy y yy !!
!y %! 50% ,!k y! ! y!y 20% ~ ! ! y! ! y
~yfliy y# =%? !! xyy yyyz y# fliy xyy
273
y# yy )e ! %! 35% yyy y !v y!y y y
y! ! y 15z y y# x ~ x!!z y! !
xyy !! #yy y
yy y # ! zm%k z y# x !v %! yz
y y !y zk, ! y# y! D ! !
ey!_ z y# x
zj yz y y y# y#! y yy xy !
xyyy y@ y!! y y# # @y xyy yy !
y y!! yfliy ~ y!yz ! ~ ) y fliy)
~z ,!TD# !! y# y# ! xy,T ~ y# y#! x ) hfl
!y yy zy# x e ! ~ xy yy y% y y#
y! !Fy ~ y)! xy z!y y !y
3SV.4.4 yy y@
y# y#! xy!y y# 1919 y yy xyz !&k
xyy )e
m y !! y!! fly %] y! ~ y! yD
~ xyBy ,!T ! ~z xyBy ) y# yy! y y! x!y
%ky# !!! fliy# y %y! !y! yy x# yoy !
!! S1918V z %y! x%y 1919 y y y y !y xyz (Defence
of India Act) y yy xyz y y ~z xyz x%y yoy) yy
!!_z % x! yz !y!y # yy y yoy Ky
yy xhs y~! yoy) y! %!hfly y y yy y
yoy y xy
! yy xyz !e y#!! y z ! ! y y
~z xyz y zo ~ y !! y %! y z@ ) siy
~!z %y! x ! z %! yz ! y y yy xyz
yy yy# x!y xy y!z !!
y y! yz yy xyz !y!y % y#
x! !v !e !y D! zay y# si#y yz! !y! xy
!z ! #yk y si#y !! y y !
y yz! y# ~ ! hfly flFy#y y !!k y!
%!hfly !!e @y yy xyz xy# y y Ty
274
23 y 1919 y y# 30 y yy y y !! y !
6z ~! y y hfl xyy !y y y
y! y!y ! y x!cz yy y@ ~y xyyy yey
~ ~! ! ! ~! ! y yy ! hfl y ~yy y#
! ~ !! !_ !&k k yy xD#y ) ! !_y y
y! D %_ y y y# !! yy y % !hfl,
y& =! y# y ~ x ! yy y z!) xy!
yhs xhs# y !&k y& y# ! x%*y xy!
y,m yyy !&k yFy y %y y# xyy! ~ yy xy% y!
,c z_ y %! y#!! yy xyy y !
yy y@ % * ! y# fl y@ y !y ! ~z
y zj ! y) %!hfly eye !! y ~ yy xyz !&k y@
hfly @ y y!@y @ ~z xyy %_ y y yyT ~
yy @ y# ~z zy ~! xy !_y y#
y@ ! y yy z_ ~ ! y# !! y ~ ~! y
!y y
y!@y yy y y! ! yy xyy ! xhs %
~z xyy #! ! ) yM ~ ~ %yy ! y !!_ ~
!_ # 30 y ~ 6z ~! %! !z y flfl) y y y
y x!y z % xyy y x%) x, yy =yyy
,! yOy !! xyyy !# ~ y!y yy
yy y@ xyy yOy %k xy z x! y
yOy z_y y ! 1917 y yo y %# y= !
,!k yy !!fli! ~!z ! x!@ ~z xy y !! !y# yy
~ zy xyy %! y )ey y# yy y@ y
y yOy !# yy! y y! yy k xyy %y y
30 y ~ 6z ~! y ydy y !%%!!
yOy y yy sfhfl ~ xhsy yw x, y! y y!
y! y yyy y yy y# z ! hfl y
!!k yy ~z yy y y y!yyyy !% y y
,Tyhs) fliy !y yy fly! !hfl y% =! yyy !
~ y# 379 y# fly! y y yy
275
 x, ) #! yOy xe x!! x%, !# y#
y!y y y !y 10 13z ~! yyy y y !v y
! ! xyy y !_# xyy xy y#
!&k y !! !y xyyy y !yd yy & y
! # )!y ! ! %y ! y!hs) ! 1011 ~! 48 ^y y#
y x y yy z_y# !% ~ %!y y x@
yy# ! %y x%!fli! xhs !
%!T !% y ! y ez xyy ye !y ! %! !
xyyy y !! y# yy xyy Himalayan Blunder yy
S18 ~! 1919V
yy y@ y! y y y y yy xyz y !
% y# y! z!fli! ~z y@ y xyM!y [# y! z y#
y#! y# !y yy & xyy %

3SV.5 y# y#! y# )!y

3SV.5.1 y# y@ ~ x! xyy xy
y#y# y#! y# hfl y! siy flsf ! si# @#
y# #! fly ! fly yz !1930 hs y# y !!
y%_ y yz ! yy D y ! y x!y y ! y y!
si# xy ! ! !! si# @y
siy x si# zj D si# zy y z xy y#y#
y#! y x !T y# y@ ~ x!y
!_y y# ! yy# w# yTfliy y ! xyfliy ! y
y y# yT !_ ) !y y hfl y!fl ~
! yy y ~ ! y !_ x!Ky y# z!
!% xy%!y ~ xy%! #yey y ! Sy %z ) hfl xy%!
yT ~ ! fliyV y y! )y=! xy!D ! xy%! #
y!sfy %!_ y# xy #yey y# ! ! xy!y yyy#
~ #yey y !! hfl ~ !!: y %! xy _ y y#
~ y ! !% x%y# ! y y ~! fl! y#k #
y y# ~z y#k xy # yz y yy
~ y yyz y# x zj

276
 x%y eyhs ~z yyz ! y#y# y! ) y#
yz !_ ) !y xhsy yy y y xhsy e
z xhsy ) !yz y% y z! !v !y !y
y # xy y y x! yz xy zj y !y xy !
! !_y xy y y yy y xy ! y yyy
fl* !!y y yy yy ! y y x y! y
!si#
y# y! ) _ ! y@ xy ! xy@ y !y !
!_ y@ y# % xyyxyyy ~ y x!!v!e
!y myy ! ! ! Ty y# # y !_
)y y x !_ xyy y y y !_ xhsy ,!T
z fl* y y ~ y@# yz ! fl*
yyy ~ y !! xyy
y y ! fl* % xy ~ , y@# !e
!y % #!y y y !% y y y !%
z y y y y !v y# !e !y y ! xyy
y% ! !_ ! xyhfl y Ty e fl y ! z #
y xy # !_ y! y! )y y! ! %!
!%! ! y ! ! !m y ~z !m xy !
y # y yhs y# !y x! #!_ y !_
!# y ! ! xy y y@# !)y _
y xy ~ _ x! y ! y ! xy ~ xfliy ! !my
y !y ! yy%y ~ ! x! y x%
y
yy y y# x! xyy y !!fl; !y y@#
!y !e y y y ~y y# y y x! y y
%y) ! y # y@# !y y siy ! !
,,c yz yO y yy# !_ xye y y y x!y
xye y ! !!_ y @yy ! z !!_
y ~ !y x! !ey#y# y#! x y!y !
x! !v !e !y
277
 !e !y zy ! y# ~ x! k! y ! y
!y yO y# y!hs) zy ! ! !% xyz xy y y
! flFy yy y@# y %! ! y y y!hfl
y y xy xyz #! ! y ~ y@# z z
~! ~yy y# ! D xy y y ,c y y
y! z ,c y y y xy y ,c
y! y!y yy y y y ~z y!y yy ! ,c
yy# !_ y y ! D y xy ~z xy x y !
y! #! !&k !% y ~ y y
@y ~z !! ye D y# y@ ! !hs xyyxyyy
y xy#yy ! =&c y# z xy y ! D
!y #yy y# ! y# % xy flyz xy y# ! y
y y ez y@# y ! zj ! xy y y !v !
zj !y y ! ! xy Ty y y z xy
y
y y y# ~z y! y y! yy xyyy yey ! %
x y#!!z ~z siy x% ! % !%k # % y# y#!
y# x! y#! y!@ y xfl#y ~z y ) y y#y# y!
y#y# y#! ! ! !T y z ! @y !
3SV.5.2 y# xy ~ !y
y#!! !y y# xy My ! ~ !y zy
! xy%! y z!y y !!# xy%o !y y e fly#y
@y x!y# y !y y# fl#,! ! y % fl#,! y y
y! ,c y! zy ! ~ ~y y y# y! !
y! y#! #! ! y z y# y! ! zy y!
!y x!e y y !! !v y# xy ~ !y y#
y#! y y =&c) y!! z!y z ! y# y#
y#!
y# )# y! y z y! # )ey ! y
!fl y! y#! xD y y !!_ y! y#! yy & y
y ) ~! z #yk y yz y ! y y ,! ,
@ y# hfl yy# z y ~ ! y ) yyy

278
xM ~ y y ) %_ #yk ! y# y! # )ey
y y y ! xy!y ! y y !! !!
y# y% y! ~ ~ y ,c ! y# y!y #y x!e
yz y ! xyy =y xyM! y#! y y ! y# %) !y
hfl y# y#! yy xyz y# y ! !!!
z! y ~z hfl yz xy y y xyyy ,! ! 1915 y
y# y# xy !y y ! 25 x%y# 12 z ! y!
yyy! x y y# y y ! xy#
y! #yky | y y# # # % y y ,_ hfl
T ! ~ ~z zj ! ~z e y# y )# ~
# y x ! ),!T ! !! y# )# ,
! z yy# ! yy !y y y y !yy
xy y# hfl y#! @ !!y# y#!z #yk yy &
y!y [# x!e y y y! z x% ! ! xy!y y!
x!Ky & y# z! !! yy !&k k y# @y
% y#! %yy y y !! z! y !!
y#! ,) hfl ! ~ y xyM! y#!
y D ! y! xyy=! %y y# ~ !% xyM!
y)e fliy y y@ )e ywy y )e y yz
xyyy )e yz y zy! ~y y!y y#! y y y#
y! ~ xyM! y#! ~ y# eyy y# y#! yy
# y ! z y# y xM y! y z
!! ~ y fliy y !y! %! yz y ~z
!yy (Sub-contractors of power) y# y#! y# !
y ) !yy (Chief Contractor of Power) ! !y y y ~
y yy y e y# ~ y ~z xyM! x%y#y ! fl
!)zz z y y !
y!y y yy ! =&c) ! yy
yy# y! y !y yy ~z e y# {# y !
yy# y# y#! [# #yk ! !! yy
y# y#! !hfl,! ! ) yM y zF!_ y !! !_ #
y# y#! e ~ye ! y y# @ y! ~

279
y# y#! ) ! y yfliy ~ y! yyy y#
z!fli! yyy yz xyM! =! ~ y# @ zz y! ~ w#
xyzy !y! y y# y# !!! y yyy y! yy @ e
!y! !!!c y ! xy! , ~ %# # ,
!y !y!y ~ , !y[# y! yy y fliy e
@ !! y! (Indian Civil Service y I.C.S)-~ y# y x%) fliy
Sxy #y# |#y ,!kV y! yy xy! y %! %
xy y! yy !_y# ~ y## #%_ y y!y ~z
y! y!yy y ,_ y yy! yhfly y yyz ~z
y!) y ! y yy y% ~z y#! D ~yd y!
y#! D yy y fliy zj y# y# y#! yz
y !! y# y !) y! y! ! xyy y yy !
! z_ !!fli! y# ~ y ! ! xyy y y
y y# y#! xy!y y# y xyy y yz !!
~ ~! ! !! y yy y # y%z % y #!
!% # x! yy! y y! y!y y# xyy ) zj
! !! y! y# y %y ) y yz xyM! y#! y y#
y#! ez y# ! ! y ) T ! y# y#! y
yy y@ y# !! xyz ) !e ! yy ,!T
xy ! yy xyz ) * !y y !! yy !
y # ~ !o !_ !! !_ y y xy !
xy xyy y# %! !! !! y !fli!#y
! y# xy% ~ y!y !!_ z y!y yy !
yy# !! y y y y y
zj yy z y# y! siy ! y !y y
y# !!!c ! ,!Ty y y# yfl y y ,!! ~ flf!
!! y !y y ! y ,! ! yhfl!y y yz y#
~ ~z y) !! fliy ! !y y# % x ~
y# !e y xy%! y %=! x%!fli y x!! !
@yy# y ~z yy ! y# yy y y yy
y# y !% yT fliy y y yy !! ~ ~ yfliy y
y y! ! y @y )y z !y !% !y
zy e xy yfliy %!y ~ y y yy x!% !_ y

280
 fl fl / g j fl
s , fl
h/ g } = fl fl
fl } fl
fl fl fl fl fl ,
fl fl / U, g fl fl
, V fl h , fl fl
fl fl / g -flffl
* M fl fl, } fl
/ fl g fl fl
, B M
fl fl fl / fl fl &
, fl g fl
/ g S q /
g fl y
, flc flS fl / fl K- fll
fl U h fl M fl & S
fl / fl fl g =fl
h g fl
/ 1919-20 fl fl fl
fl g fl fl /
fl gfl , j flfl fl fl / g
fl fl +
/ M fl g fl fl fl
fl fl flfl / fl fl
fl g fl fl/ g fl
fl / 1920- fl
g fl fl M /
fl fl g
j /
fl g
fl fl M |M fl
fl | / | fl

281
 fl flfl O fl fl fl
flfl| fl / fl |fl fl
fl X / g fl | |
|- SL fl /
g flf fl fl X
/ g fl flfl, fl |fl fl
fl fl/ flfl | fl fl
fl / flflfl ,
flfl fl / g fl flfl -j
X fl L X fl/ fl S fl
|fl fl M fl , fl |fl
fl X/ g fl | d fl =
/ L| fl X fl Z
/
g MW | fl M
flS fl / S -
fl fl
g i fl / , fl
g fl | X , |
fl g / g j S fl
/
g S fl& g
/ fl fl
j g fl fl h MQ fl /
flc S g h L flL/ fl = h
, fl fl g fl S / g
fl V h S fl
fl fl fl/ fl
&fl fl g
h h/ h fl , X fl X
h, Q g B/ 1921 M
flfl fl g fl j Q B/
282
 fl fl h g fl
fl Lfl fl /
1920- fl yfl gfl
fl fl / U flfl fl
fl g l i, flfl
fl / fl j SL 1921- fl
j X flfl g
M X , X flfl j Q /
fl fl M , , Z fl
gfl / M , g
fl X h fl fl X/ US
flQ X gfl / h flfl
fl - B j 1921 fl fl
gfl flQ g fl , j Q f/
MW g flfl |n M fl h
fl fl M &Q fl / L
= fl fl S fl fl fl
fl / |n M h g fl fl
fl P - fl fl/ |n h
! / fl fl , S
M Z fl q fl g fl
flL i / fl fl fl fl
gfl , fl Q fl flL fl h
fl/ fl |n g Q S
fl L /
g fl jfl fl S
/ s ^ fl j
g Q fl /
fl fl M i M
Q / 1919 , 1922 j,
1932 j S g j fl ,
B X fl h / fl j a
j j fl /
283
 fl fl fl
/ fl fl { fl L i fl flS
h fl flX La j + S g
Q fl fl /

3SV.6 yy
1918 X fl fl fl
/ X fl fl / fl
^ X / =
L fl fl/ fl fl
fl U |n flffl fl K-
/ fl La fl Q h
fl l fl h / fl fl &
fl M /
fl fl g/ g S
fl fl fl fl h
j fl fl/ g fl fl
fl flfl =fl fl
fl fl /
g fl fl Q , h
fl / j fl
i g q fl/ fl flf fl
g fl fl X
jfl #; V X /
g { O h fl
g Q/ a h g -h fl
fl/ h fl
fl /
g fl h fl fl / fl j
V fl j M | fl
g h- Q / g
gfl i fl (Myth) i fl /
284
 g g
, j
fl fl /

3SV.7 x%##
fl XM fl fl/
fl g Q j& l /
g j l fl/
g fl fl
l M
flXfl j fl
K&- fl fl
fl flfl g fl fl
fl
h fl fl
g fl S

3SV.8 @rO#
1. Judith Brown Gandhis Rise to Power.
2. Judith Brown Gandhi : A Prisoner of hope (OUP)
3. S fl 1885-1947 j

4. Sumit Sarkar Modern India 1885-1947 (Macmillan India)

285
~ 3SV q yr# ~ %# y#! 192142

3SV.0 V
3SV.1
3SV.2
3SV.3 - j 1921-22
3SV.3.1 x
3SV.3.2 g, j
3SV.3.3 j fl
3SV.3.4 j
3SV.4 j
3SV.4.1 - 1922-28
3SV.4.2 j fl
3SV.4.3 g- M Z fl
3SV.5 fl h j
3SV.5.1 1935 fl fl fl
3SV.5.2 Z X
3SV.5.3 hj
3SV.6
3SV.7
3SV.8 L?

3SV.0 zj
flfl h
l fl/
286
 l , h j , fl/
l j& Lfl /

3SV.1 hflyy
s fl { fl & h
& / fl
fl , fl ,
fl /
flfl fl h fl
/ fl fl S
g fl fl S + /
fl , j
flfl j
/

3SV.2 fly#y @y ~ %# y#!

s h
/ fl fl &Q flfl fl X
/ &Q Qfl MW
s Q MW fl fl
, -^ s fl fl /
s fl/
X fl fl j g
fl / a h S fl y
g Q j / , La,
j flfl fl h, M
fl ?/ G M t fl q fl,
fl fl fl fl fl ,
fl h fl fl
/ 1920 fl 1947- fl fl
/ h fl hh fl fl /
287
 /
, M & fl - /
& fl , fl ,
fl fl h fl
j & fl / fl fl
S fl fl / S
fifl M h , M M fl fl
fl flfl ,
| fl , V fl
q M LaM /
g fl fl fl q / g
j fl M M
Z , M Z /
& S fl fl fl
fl /
fl = / t fl
&Q fl, fl fl fl fl/
fl g Q q
j / L fl
flf/ Lafl /

3SV.3 !yxy xyy 192122

X fl-fl L
fl /
flG fl flfl fl L S
flfl& h / fl flG
fl fl/ Si / f fl
g, fl flfl fl |X /
fl x X S fl
/ X fl fl ,
Z / fl { = fl Mfl
S B, M / X
M fl fl h
M fl q fl/ X }
288
h/ U /
j fl fl fl/
1919-20 Mfl fl
jfl fl fl h/ fl Qfl
fl /
X j h q
X fl / fl fl- S
, q La j/
3SV.3.1 x
fl fl/ s fl i fl M
S } fl /
j fl
/ Pan-Islam fl L
, / Z, s
, S/
fl j V /
fl V }
hL fl fl fl fl
X fl/ S fl -^,
| X Mfl W fl /
fl V fl y , fl
} = fl &Q fl,
R- / } l fl h R-
S fl fl/ j flf fl x
y , h- flS
y /
j fl V fl S
/
X Rfl fl / - fl/
q flM j- xfl fl
fl fl j M fl / g-
j Qi /
289
3SV.3.2 g, j
fl fl M j fl
fl fl j Z /
i- fl flk i fl/ fl
fl flk / M? ,
fl flk fl fl flfl fl fl
fl/ L fl Ufl fl fl
/ g fl h fl / flc
fl/ 14 1920 w- M Treaty of Sevres
fl =& Bi fl ,
fl / j / 28 1920 K
fl fl fl ,
fl ! fl fl/
M fl j V flf fl 1-3
1920 U j fl/ g flS
fl fl L M fl/ 1919
h fl fl fl S fl
j h /
g fl j- fl fl fl
/ R- M fl,
j h xfl X fl h /
= j- h fl fl
fl Sn fl/ g fl
fl fl ? - X fl
j q fl/
flf fl fl/ , ,
, fl , fl, fl fl
fl fl flk / fl Q fl h fl j
X / M? fl fl fl
X fl fl fl / flk fl h
i / fl y #;
flk fl / flc ?
290
/ L S ^ Q S L X
fl V / I M Z
h fl fl / g
j i fl / ,
fl fl fl ^ fl fl fl
fl fl/ flk / g fl
|n j q fl W /
flfl fl g fl/
4 fl , -fl- flfl S
M fl fl fl / fl Q
Q 15 fl fl fl fl ,
/ fl fl
= - ,
/
3SV.3.3 j fl
j / 1920 fl 1921
/ i fl,
, fl , , h fl
, flq fl/ - 1921 j Z
fl fl fl M fl fl fl fl
V / fl 1921 j j
S flAL fl fl fl/ q ^ / 1921 fl n
1922 M fl S+ j fl
fl, g La / g j
fl /
j fl S
/ S M M?,
M fl fl, fl fl fl
/ fl fl S j/ fl t
h g S q fl flS
, flfl ^ fl fl S
fl / fl 29 " 1920
291
 fl / flfl
fl ^--/ j j flfl S
n 1921- fl / g
fl & / fl fl S j
j& fl /
xfl B j h / -
j V flS fl h fl
B &/ S- j fl , fl
& h fl j
y /j , fl, k w S
fl fl fl S fl fl
fl S Bfl fl /
j S h / j fl S
= i fl / j = fl
, fl M M fl flfl j
fl fl/ fl X j & /
j L g L fl/ fl
fl j j- |fl fl
fl fl fl fl / k
wfl flf fl fl fl S / ,
1921 fl fl fl q j / j
fl | ^ fl fl `
fl /
fl j fl
/ flS flfl = S j fl
, flc L g MW fl - Mfl
j j, j , ?
& l L fl flh V fl j
jfl / M = fl- ZX
fl fl M fl j fl 1921- M
j S fl fl/
j fl / k
X + fl 17 Rfl h / fl
292
 fl M flfl fl
fl fl/ fl fl 1921
fl S / j fl fl
fl fl/ = S flfl fl
X h fl/ =& , ,
= flfl x ^ fl/ fl g
= fl B/ |fl j fl / 1921
fl |fl 137 i /
3SV.3.4 j
j h ,g fl fl
/ flfl |fl LS / =
j X
fl L + , g / i= fl
g L = /
j fl/ L & La j
/ flc g S }
fl/
6n 1922
22 fl L h / B
fl fl, g
fl fl flj
fl / fl flfl fl/
fl fl fl flX/
flL fl M?, , , f, Zfl fl
fl/ fl j
fl / fl fl flAL / M?
M fl / k
h j , /
g fl / g j fl
- /
g M i/ B j S S
B/ ,Mfl M xfl x i

293
1921 fl Q
h fl/ j fl d/
flfl |fl j jfl /
S fl , jfl fl y
/ fl g 1922 j XL /

3SV.4 xyz xy xyy

-j Z { 1930-
32 j/ j fl fl fl j
fl / j V fl
/ j
fl flfl fl fl Q fl V
/ M fl fl fl
fl fl/
3SV.4.1 1922-29
j fl flL ZM /
flX g flfl fl fl l ,
fl , - No-changer ,
]fl M?, fl L Pro-changer
fl fl flk fl & fl fl fl
/ 1922 fl L
M? fl 1923 1 fl/
B MW g M? fl - -L
fl fl flS fl h h /
1923-26 M fl flk fl
fl fl fl fl / fl fl
flk fl fl / flc XM M
flffl B S /
M 1926 M? fl
/
g fl = fl fl /
flfl SL = S fl y fl , -fl

294
 flfl fl fl fl fl /
&Q fl fl fl g fl fl
/
fl fl Z j
fl h/ fl fl fl j-
fl / 1924 M-} L fl 155
/ 1926 flfl 138 / fl, , G
M i 1923 fl 1927 - fl / fl
- qX fl fl j/
q fl j/ fl S j-
c , , ? fl M fl
fl h fl/
K- fl fl fl
M K- / 1927 fl
/ fl xfl Ze fl fl
L flffl fl fl
fl fl/
flc l fl fl fl
fl / h fl fl
XL fl fl S ? ^
/ i Q n fl
fl fl W fl/ i flAL
13 fl g,
M-} L fl / {
fl n 1928 fl
n Q fl fl/
V flfl flX fl
fl / flc jQ flfl,
fl i fl fl
/ fl i fl i fl R fl/
fl M h

295
 fl G = fl / fl j
1929- fl , 1928 fl B/ fl
flfl | fl fl 1926 fl/ fl |fl
L X fl fl 1926
L M |fl L fl fl/ L La
La M i fl / M
La j vfl ,
j vfl / 1928 flfl
L |fl fl
fl / fl Q (Dominion Status)
fl fl/ fl
g S / , fl fl fl
Q fl fl fl/
fl fl fl X j
fl Q fl ` V, fl
/ fl fl fl 1929 / g,
fl flfl
, Q fl fl , fl
/ h fl fl 1929- /
1929 l fl_ fl fl
/
3SV.4.2 j fl
- g fl fl , fl fl
j q g / 26 1930
fl S fl, fl
fl fl / h
fl fl fl fl fl h
W / 6 fl La fl La fl fl /
31 g h fl 11- fl/ fl
fl fl fl 50% fl jM
LaSL fl-` ,
fl fl fl fl M/ h
296
 flfl-fl 50% fl fl fl
fl fl fl / & S fl g
fl /
1930- fl j j fl, flc
fl fl flf fl h / g
j q fl - fl
/ fl h fl fl fl
X / g fl flf fl fl fl
^ fl fl fl fl /
fl g La fl flfl
fl fl / V | fl ` S fl 12
6 , 1930 ` fl fl/
fl fl W j q fl
fl/
g L fl W fl fl = h
fl / g W V =fl &
X =fl &fl j h /
j =fl fl fl /
g & j La
/ fl x Q flfl g fl
X fl j / & fl fl
fl fl fl fl fl fl
fl, /
L fl fl Lafl fl g
fl & fl / flc fl
L Ze fl fl /
flfl j fl fl
SL / q = 106 SL
/ h = fl jfl flf fl,
fl fl fl /
M j / fl
fl fl Q fl j flfl
297
fl fl flflfl fl Q/ flc =
fl fl flfl /
j fl j fl l /
M } L s Q fl y fl
M ? fl h S j fl/
, fl j - =
+ j flfl fl/
fl X h/
flc = fl j
fl/ fl fl M
j fl/
j fl &Q/ ,
j fl fl, fl
fl fl/ Z, flfl |fl flf M
fl L / flfl fl fl
fl/
3SV.4.3 g- M Z fl
1930 fl gfl
j fl / fl S fl j
fl fl B/ , fl fl fl h
gfl fl j fl /
` fl fl fl
fl XL / 1930 fl Q {
fl fl flfl fl /
S fl & fl flf
S , fl / flc fl fl
flfl flfl / flf X
fl |n L gfl j i Z
fl hh fl/
n- 1930- g fl
/ g M g flfl
298
 M / flc fl fl
fl / fl fl fl hfl
fl g / M fl
La X fl Z fl/ MW g Z
fl L /
g j /
g fl M / , j fl -
fl fl / 1930-31- flfl
flfl j fl j La
y / S Z /
Z, / M fl flfl S
B/
g Z fl Bfl / 1932- fl
j fl fl gfl /
Z fl h h xfl / 1931- I-
fl , fl, },
fl fl G fl fl/ fl flfl
g fl fl fl fl
/ 1 La fl fl fl ,
fl fl flffl
XL /
g h
/ s flX/ g
j fl fl fl/
V / 1933- 120,000 flX
/ fl fl /
1932 La fl fl fl/
i x fl h fl fl
/ g X j h / 1932
M sfl fl G fl c fl/
| fl g q fl
fl/

299
3SV.5 !y y#! yyy xyy
1935 fl 1942 Sfl Lafl fl
&Q / fl Lafl S fl
L / 1937- flfl fl
fl / S fl fl La&
fl fl fl Lafl S /
1939- Z X flffl fl fl/ X
fl fl h fl fl
fl fl j fl fl/ 1942 fl
S fl fl, fl /
fl flQ fl q
h j/ flc j fl L fl -j/
L fl fl h j
j/
3SV.5.1 1935 fl fl fl
1935 Q fl flffl
fl/ 1932- fl fl
fl Z /
fl fl fl Z / fl La
fl X fl, fl
fl fl fl / fl G
fl l fl 65 fl h 3 fl fl /
flf M fl flf fl / flf La
fl La fl , , ,
fl fl/ fl fl hfl
flQ i fl/ flf Bfl 276
104 fl 375 125 fl Z
/ M SL 50
: fl fl M /
fl l fl h fl
h/ g fl = fl fl fl fl

300
, M fl j M fl fl SL fl
fl S X fl La
fl fl flfl i fl/
1937 fl & 1585 711 fl
fl/ 11 ^, , h, M
M fl fl /
h fl g fl fl fl/ flc
fl ^fl fl/ fl fl
fl fl fl fl fl
L fl/ 1937
fl La , flfl M-} L
fl La / , g ? M
fl /
1938-39 fl h S fl fl fl/ M
fl fl fl Q
fl / fl L flh
fl / &Q fl xfl
S / fl 1937 fl fl fl
fl, & fl fl fl/ j
L j + M
i fl/ j flfl fl M ,
flfl X fl fl xfl
/ S fl B M fl h fl fl
fl g- /
3SV.5.2 Z X
1 I 1939 X X fl/ 3 I h
fl fl fl/ h h
M X Z X/
1938 fl fl B/ fl L fl
-j, O h
M f /
fl S fl w g fl fl

301
 / h flfl/ fl
flfl /
X fl M fl
fl fl fl fl X h fl
fl/ fl X fl
fl Q flf fl fl XM
|n /
h flfl sS h / 1939
X fl y , 1939 h
X , h / " h
fl Q fl fl c fl 22 1939
fl La fl / Q SL i
fl + ,
fl ``K fl La fl M
fl/
1940- Z SL,
La fl/ 1940-
qS h X fl LM h fl
/
h fl 1940 g
M fl fl fl/ 1941-42 fl L
fl / 1942 fl
} , , j SL
y fl/ fl fl fl h
i fl B / fl
S Q V fl &
flffl fl L fl/
S fl S fl XM
Q, fl fl / fl Z
fl fl , fl B fl
fl / fl /
fl Lfl

302
 fl , X- h fl/
fl fl S / fl fl
d / L fl fl
fl S fl
M / fl flQ
fl fl h /
S - 1940 fl / g fl Post-
dated cheque on a crashing bank / S ,
i / Xfl fl , fl
} S g h j fl
/
3SV.5.3 h j
1942- g fl / 1939 fl
fl fl flfl j fl Xfl
fl flfl fl / 1942- q fl S
y fl - fl fl
fl fl i/ fl
fl t
/ X X
fl fl L h / fl g
/
g fl S fl fl/
8 1942 T fl Mfl h / g
jfl q W fl fl/
, fl Q flX fl fl
fl/ fl La /
9 fl fl flX fl,
fl l fl fl Q flX / , fl j
La fl 1942- j /
h jfl fl / i L
= / 9-14 } h/ flfl

303
10-17 fl/ { GX U M /
fl h / |fl
/
j Z L h fl fl/
1930 j fl fl M S M
fl/ , fl fl S h
h fl/ US i /
fl flfl fl h M /
, M =, , h, flfl flfl L fl
O fl / j flQ -fl fl / j
fl S | ,
fl L fl Q fl /
flfl l fl fl fl
/ -fl I 1944 /
h fl Q flfl O S =
fl/ L ZX = S h i = h
h/ + j = flfl O M
/ m Q fl flfl O fl
fl/
h j / flS i X flfl
&Q fl fl ?, M }=, &,
h fl = = j fl/
fl fl fl h j
fl fl/ = L /
j j fl / fl
fl fl fl fl fl-fl 1942-
jfl j ` fl fl O +
fl/
1942- M fl L /
1943 fl fl flX / 208 fl, 332 , 945
SL / h h/

304
 + fl t fl Xfl j t fl
, XM y / fl y
M h fl fl M L q fl
1943-44 / q /

3SV.6 yy
1942-42 fl/ s fl
j X / g
S &Q h fl/
1920-22 j
L j/ t
fl fl fl /
j h j- fl /
K- ?fl fl flffl flG
flf fl fl/ M
g t fl j- fl h fl fl /
fl fl M MW g 1919 flk fl flfl
j q fl/
1921-22- j X / XM
L fl = l
X h fl fl flfl / U
g -Rfl fl flfl ^ j La S
i B/ 1922 g j
fl /
1920- fl fl &Q/ , fl L
Z La fl Z fl
/ Z M h fl
fl / fl fl fl X
, fl + fl fl / fl
fl fl/ fl j
fl / fl fl L
j/ S fl &Q g i fl
jfl fl fl/

305
 j q ` / fl
fl flfl ? / j
= fl = fl/ S j
fl / h gfl j
fl ` fl fl W fl/ g-
M h g fl , g fl
/
Z fl fl 1930- fl g h
fl/ 1935- fl
fl / g Q fl fl-fl fl fl
fl 1937- fl fl fl
La /
1939 Z X q fl Q / h
fl La& fl/ h fl
S i , flc fl ,
S y flfl h
j fl/
1942 h j fl Q flX /
j La 1942- / fl t
1942- O / fl 1942-
L i /

3SV.7 x%##
fl j fl fl fl fl
j fl fl/
j fl fl/
h j fl/
h j l fl/
l M
fl fl fl 1920- fl j fl

306
 j flf fl fl O fl
j S fl /
fl fl fl L (Pro-changer)
(No-changer) { fl/
fl V fl
1937 fl fl fl fl
1939 fl La& fl fl fl fl
h j S fl h fl |

3SV.8 @rO#
1 S fl 1885-1947 flfl
j , 1937
2 Sumit Sarkar Modern India 1885-1947 (Madras, Macmillan India, 1983)
3 Judith Brown Gandhi-A Prisoner of Hope (Oxford University Press)

307
~ 4 q @ yr# xyy zq

4.0 V
4.1
4.2 j
4.3 j flfl
4.4 |fl j
4.5
4.6
4.7 L?

4.0 V
j i fl t fl L
flfl f flfl fl fl/ V
/

4.1
1917 fl &Q/ 1848
fl- O Lafl fl : Mfl La MW
fl/ 1917 fl / |fl
| Q fl = fl
/ fl h M
La flS fl / 1917 fl j
Lafl / , M
/ fl
fl fl MW fl fl h /
h fl 20 fl h fl g Q j j fl
La fl fl/ flc
' fl / X
j fl Lafl / ', fl
308
 fl, , fl fl X
fl X X /
MW g La fl , La fl
/ X Z X
La fl, fl , fl fl, Lfl
fl flfl fl/
fl X x h
i / S. A. Darge 'Gandhi and Lenin', Muzaffar Ahmed-
S {/ 1920 " f Q flj fl
` 1920 fl flfl& L
/ , fl L |n hLa ,
fl fl hLa /
fl fl V fl fl /
fl fl fl M fl Q
/ S fl fl &Q,
fl h V fl fl L
j fl fl fl/
fl V 1928 fl W.P.P. (Workers Preasent Party) fl
{ fl fl/ , f ,
L flS W.P.P. jfl fl/
j fl |fl Q XL fl/
fl Dictatorship of proletariat / W.P.P.
q fl 'Sub-party' / fl L fl
flc W.P.P. fl fl
/ W.P.P fl L
fl fl L M h fl /
fl fl W.P.P.- h/ 1928 L fl
fi W.P.P. fl fl fl /
fl X fl X fl hLa
/ 1929- 3 fl l / M
B , MQ/
1928- fl fl fl Bi / Bi fl
309
h fl L / flfl fl Class Party |
t fl fl fl M t fl / fl
MW fl &Q / fl fl fl fl | flfl
fl fl fl | fl fl
fl t / Z
fl fl /
fl O S |S fl / flfl
M Q flf fl L
M fl fl fl flfl | fl
c i fl /
fl L l fl fl
h h fl
Mfl flS fl / S M L
S i / fl flfl q / fl
fl fl La fl fl /
1934- fl flfl fl fl fl fl L fl
fl / 1936- Bradley fl
| S / fl fl 'United front of people' l
fl S fl fl fl fl fl fl / fl
fl &Q /
|n fl , , fl, g ? flfl j/
S MWfl L M/
fl Rfl h y / fl fl fl fl
fl fl fl | |fl |
S y fl /
fl Z fl fl fl fl fl
fl/ 1927- fl Q x
fl fl L La Q fl / fl f, ,
- La /
S flfl fl / fl
jfl -fl fl fl/ flfl ^
1928- Independence for India League h 1929
310
 fl K fl fl L /
La X j X jfl fl fl League of
Independence- jfl QL fl/ fl M
La t M f
/ Q fl L fl
h fl/ flfl 'multi-class organization;- fl
/ fl = flfl fl /
MWfl fl fl fl
fl L L j flfl t fl / g
|Zefl fl fl/ flc fl 'dictatorship of proletariat' fl
/ fl |fl h y flc
h Lafl / fl
Lafl fl fl Q
fl L L j fl /
1939- Congress Socialist Party- O / fl 1930-34- fl
fl x g / fl flfl fl
ZX C.S.P. [Congress Socialist Party]
/ CPI fl
jfl fl / fl Q
/ f fl fl h /
C.S.P., AITUC fl fl fl /
CSP V fl fl flfl /
fl L Q / 1939- S 1940- h/ flc
S { L M fl CSP fl
gfl fl fl/ CSP g fl /
fl We solialist do not want to create factions in the congress
nor do we desire to displace the old leadership of Congress and to establish revial
leadership g 1939- CSP- |Ze fl fl
fl/ CSP fl flfl fl/
1942- j fl CSP M / CSP fl fl
fl fl CPI fl fl Q L
CSP fl / fl L fl
fl fl fl fl fl Q /

311
4.2 f -j
f L fl
flfl / MWfl fl
{ fl / fl Lfl fl fl Lfl
fl fl fl/ fl fl ^ fl G/
flc M flS j h
fl fl fl fl fl/ fl h
i i/ fl fl National Socialism
fl M fl h , fl j Lfl M fl
h / flfl
fl fl fl /
f fl
B g Q/ g j fl/ f
g Q fl fl /
/ f fl / fl
-fl i fl
S O fl / c MW |
S h /
f 'Fundamental Problems of India' fl ,
, fl/ fl fl fl
/ , , / flc
fl fl =
fl : : L / fl fl } :
La, La La fl y /
} fl fl
fl/ flc fl fl = }
M fl R fl/
fl M fl/
fl flSfl fl M S fl
/ fl fl g fl
fl &Q /
312
{ fl fl fl B
fl fl / fl fl
fl fl/ flfl |fl
fl fl fl fl / 90%
| |fl, flfl -fl
/
h fl M
La M /
, fl, La fl /
fl fl fl/ fl
/ fl fl h ,
y S -fl S/
fl M fl fl
/ i
M y/ h M Bi fl fl
fl = fl Q
jfl fl/ fl
fl flc Lfl M flfl
M /
X fl fl /
/ fl t fl fl Dominian
Status fl / S j fl M /
fl fl fl Q
j fl/ fl g j 20
fl g j fl flc 30 fl j
x Q L j / j
V / i i fl flf fl
fl / i fl fl fl
/ flc x fl fl fl
fl x fl j flfl =
j M / fl fl fl fl
/ fl fl fl
fl/
313
 fl S fl
&Q fl fl, fl X y /
fl fl &Q fl jfl
/ qS fl / fl
fl/ fl Lfl S
+ fl /
O, = MX fl fl / h
O fl S fl /
X i X fl
/ M fl S M
O Mfl &Q fl /
fl fl / 'De-
mocracy of India' fl fl fl
flS fl fl flfl
/ fl fl fl j / a
M a / flh j fl
fl/ fl g fl
fl &Q g j X Z /
L fl fl
jfl fl y / jfl Passive
resistence fl , fl Rfl Rfl fl fl j
M flc M j fl /
/ i
fl S / fl ^ S
fl MWfl fl fl
/

4.3 j flfl
f j
fl fl X XL /
j fl/ ffl L
fl fl/
, fl X X fl 7 1941/
314
 / ^n , p, fl
fl
fl fl fl i fl/ S
j S / Xj
B fl fl 1942 1 I j
fl fl/ flfl ` `k fl
ffl fl / 1943 8 n f
h / flc /
j X d fl
B/ fl fl/
fl h fl /
f , fl fl
fl fl , q fl M / 1942
40 Xj fl/ 1943 22
" f j Xfl fl
fl/ 23 " f X X fl/ fl
, La, X La j fl fl/
La A/ Q S . .
/ S . . /
1942- La j flfl Z
fl j fl Z? h fl XL
fl/ 1944- 4 n j
fl S fl/ 1944- &Q
} fl X/ 19 1944
fl M fl/ fl
fl fl 1944 / 8 j fl
fl/ q j
S /
fl M L = Z ` S
fl fl fl p L fl X
fl / fl q /
, , , = M fl flh

315
 j fl/ fl fl
MW L 150 / fl S
/ j 4000 fl/
1944- fl fl /
1944- fl fl X /
fl fl fl a # fl
flS , a fl j
fl S fl fl / 1944- I
fl fl/ 1944 fl G X
j / 1946- 6 fl
/ flfl fl / L M
16 / R M fl
/
f h fl
fl fl flS fl Sn
fl/ fl f fl /
/ f
R fl, fl / f
fl Mfl fl fl Q fl, fl
/ fl B B
{ / f 1941- 20 fl fl
M / flS V /
X fl fl M fl
fl fl / X
fl hj /
R f / fl 13
/ j fl B fl fl
fl R fl fl/ 17 / ?
fl fl
fl j 18 / &
T / /
fl j l fl/ 21

316
 / S j flQ h / 1946-
fl " 20 j fl /
flfl 7 R fl/ flI , flI
flI X fl / flc fl M /
1946- fl{ q / h , n,
/ M / j V
S / M h/
L M /
j 1946- 21-23 flfl fl /
j j M S fl/ 22 23
G h / ' fl/ fl/
& /
fl S j fl
fl jfl fl/ j
fl X fl V fl/
L fl "fl /
X fl fl / fl S fl M
/
Z j fl fl
/ &Q
fl 13 1946 M fl/ fl
flf Z fl/
XMfl fl /
28 1945- X V
flfl &Q U fl/ flc
j fl fl
j & fl/
/
M fl j / fl
/ l
fl /

317
 =, j a-&, fl fl q fl fl
/ X fl SM S T
i /
, S fl fl, fl fl
fl / j /
j X q fl, fl fl / fl M
fl fl fl j/

4.4 |fl j
fl { flMW |fl j Q
|fl |fl fl/ fl L j |fl fl
j Q L |fl fl /
g fl |fl j Q |fl j /
S 1928 s fl |fl g fl fl /
f fl + , fl
j L fl fl, X fl flfl |fl / fl
fl ` K / fl |fl
S fl/ |fl| / 1927- n
I h fl fl fl { fl
/ fl |fl . . ` L |fl
Q c / ` fl fl h fl fl
fl G fl/
1926- flh fl |fl fl h fl/
1928- fl fl ` K Q flfl fl
h fl / flc { 1928-/
X / fl fl
Q / L fl
fl S fl / S fl fl ,
M fl MW fl |fl fl / ,
fl 1927 s / fl -
fl 60 . .
9800/ 1928- fl fl fl
fl h fl/
318
 |fl j V fl fl
" fl 1929-/ } fl fl fl
fl fl fl fl / fl 20
32 |fl fl l fl M X hLa /
fl fl , . .
l / fl ? x/
1933 s fl flG fl/
U , L fl fl j fl/
1931- fl fl ....- /
fl fl Red Trade Union Cogress fl/ 1934- |fl j
M = fl/ flc fl - /

4.5
' O fl :Mfl fl
:Mfl La MW fl L j S/ fl
fl Z fl
j &Q fl fl/ j Lfl fl
f fl fl/ j
f j /

4.6
1/ L j fl L j O fl fl
fl fl g /
2/ fl L j S fl fl
L j fl fl X fl, fl
fl /
3/ L j ...- fl fl ..- fl
fl/
4/ f fl , fl
fl fl/
5/ fl fl j
h M fl/
319
 6/ j S {
j flfl / fl
l
1/ W.P.P.- fl
2/ fl/
3/ l fl fl
4/ 1928- fl fl fl
5/ fl O fl /
6/ j i fl
7/ Z fl fl S /
8/ 1941- 7 fl
9/ 1944 j S fl

4.7 L?
1/ S fl
2/ Sumit Sarkar Modern India
3/ Bipin Chandra India's Strugle for Freedom
4/ fl A fl
5/ Leonard A Gordon Brothers Against the Raj
6/ Tarachand History of the Freedom Movement

320
~ 5 q y!hfly y!

5.0 V
5.1
5.2 L
5.3 L
5.4
5.5
5.6 L?

5.0 V
fl , j flfl j
fl j, fl fl fl/
xfl h fl g fl
flL fl fl y /

5.1
X j q , fl fl
xfl fl X j
fl fl
fl fl j j j fl
fl > j fl h
fl j x fl/ M j h
/ fl fl j- fl
/ fl fl/ M
fl fl = fl/ M X
xfl fl fl S / fl
fl = xfl fl h/
j T fl fl / 1906 fl fl
fl Lafl fl L fl fl L jQ
321
jfl j fl L fl
y / j jfl fl /
--{ flfl fl fl
fl/ 1 fl fl fl
2 Q fl fl j fl xfl
/
1906- fl / M
M jS i fl fl fl
/ 1885 fl Q Bi fl
1906- / Bi fl fl /
qS Q fl h/ h j
fl M fl h /
fl c fl 1909- K xfl
fl (Seperate electorate) fl /
ZMW (Two-nation theory) /
fl 1909 11 fl K fl fl flc
fl fl fl/ 1911- B
fl fl /
fl flfl X j x
fl X fl M fl/ fl
X S / , fl ,
flfl fl i /
j S q fl/ j
fl fl l fl
/ x fl
/ xfl, fl , fl fl
i fl fl/
fl fl i fl fl xfl i
fl fl/ Time and Tide fl Sfl 1940-
Z MW fl g /
h S M , fl
, fl fl ,

322
 /
i q fl Q fl
/ j- fl / 1916
i fl M fl/ 1913
fl
fl / fl ifl j fl
/ M M fl fl G
fl /
1930 i / 1937
i flfl fl fl/ fl fl /
, h, ^, , M fl fl/
175 86 fl M / i fl flfl
ifl S fl/ t fl fl & fl /
fl j / fl fl
, fl fl 1930 fl
fl S + B, S ifl fl fl/ M
U MQ La fl/
1930 fl fl fl S fl fl i
, X fl B fl fl/
M M fl fl, fl/
g flfl &Q fl / g
(docile) / / i g
i fl fl M S fl /
flfl fl ! 1928 28 fl 31
i fl fl fl fl ,
fl fl i fl fl i h S
fl fl fl /
fl M fl
y / M La , La S h
, flc M fl fl fl /
fl# fl, fl l/ g M
fl fl fl fl & fl fl a tactical error
323
of the first mangitude"/ G fl L fl
S/ flc M fl Z fl
B fl /
fl j, Bi fl
h/ M /
j g , fl fl X
X fl W /
Sn Sn S fl fl S flc y
Bi/ , |fl, M fl fifl fl
MW fl /
1940 fl / i fl
flfl S fl fl fl
/ i fl fl fl M fl
/
fl , fl L i
fl fl/ L /
fl fl xfl
fl / M /
flc i M fl M h M
M/ i flc j
/ h fl Q fl /
1935- fl / i S
i / Rfl 1973 - ?
/
1940- flfl s / fl S
/ 1946 L fl /
S fl K fl fl fl fl
/ S
fl / fl fl
fl / g Let it be a partition between two brothers, if a division
there must be /

324
 1940- fl ^n h / 1946- 16
fl La flfl j- /
xfl
j 1906 fl j
xfl x /
flf fl xfl fl /
fl M |
fl j fl / xfl x fl
| fl S / fl {
xfl M h fl / 1906 ?,
1907- fl{, 1907- ?, '?
fl j q /
j xfl ^n X fl/ 1916
j / L fl , &, j
fl |Xj qX j q fl 1923-/ 1926- j
R fl / j qS
fl / j fl j
fl flS fl /
fl fl / x xfl
xfl h / fl fl q
fl fl /
h fl & Q xfl fl/
i xfl fl fl , L
, xfl fl /
j X j
/

5.2 L
1947 K h M / xfl
t fl fl fl / / hh fl
fl fl X ! / Kfl
M fl / fl K flfl M fl ?
325
fl , fl, / La fl
G M fl/ fl
fl /
fl fl fl fl
fl/ -MW /
=& flS G fl fl fl =
, qS =& G fl fl ,
= g j , =
/ M } L A flfl
fl flc M /
xfl fl V
h fl / K 3
fl fl/ fl 1948-
L / fl G fl/ fl fl
L fl fl/

5.3 L
j fl fl fl flfl/
fl h fl/ Zc
L =& -fl fl/ flM
xfl / fl flfl fl fl
fl Zd i fl fl/ fl L
&X R g/ fl fl fl fl/ flc
fl fl fl /
fl fl/ fl
flfl fl fl/ fl &fl
fl fl/ j fl
fl Z / fl Lafl
gQ fl fl/

5.4
1906- fl jfl j x j fl
x fl fl j i fl/ 1906-
326
flfl / ZMW S/ i
fl j fl fl fl
j h/

5.5
1/ fl j xfl Z fl fl
2/ L S i Q fl Mfl fl/
3/ fl j fl fl fl/
l
1/ ZMW fl fl fl O fl
2/ fl
3/ M fl
4/ ? fl S

5.6 L?
1) Ayesha Jalal The sole spokesman.
2) Uma Kaur Muslims and Pakistan.
3) Bipan Chandra India after Independence.
4) Maulana A. K. Azad India wins freedom.

327
y4

~ 1 q ! y !y y

1.1 V
1.2
1.3
1.3.1 &Q
1.3.2 1906 fl
1.3.3 j
1.3.4 j g
1.3.5 fl fl
1.3.6 fl i
1.4 fl fl
1.4.1 1909 -
1.4.2 1919 -
1.4.3 fl
1.4.4 - fl
1.4.5 fl S
1.4.6 fl 1935 -
1.4.7 S
1.4.8 fl
1.4.9 fl fl
328
 1.4.10
1.4.11 , K fl
1.4.12
1.5 fl
1.6
1.7
1.7.1 Q, I
1.7.2 Q
1.7.3 flX
1.7.4 fl
1.8 fl
1.8.1 =
1.8.2 Q
1.8.3 fl
1.9 fl
1.9.1
1.9.2
1.9.3 L?

1.1 V
flfl fl
l fl fl L fl
d
329
 l fl fl fl &
fl
l flX
l i fl, S fl
l fl /

1.2
fl
/ fl fl fl &Q /
fl h
B, S d fl/ B fl
(Constituent Assembly) /
q fl flfl / fl fl - fl
S fl fl fl /
fl i j fl i fl fl
fl Q fl fl fl / fl
fl /
S &Q/ fl flfl fl h fl
S fl fl / fl fl
, flX fl/ fl Q,
M &Q / + fl
l / flfl :,
fl -fl fl fl
/

1.3
fl fl fl fl fl
flfl fl fl fl/ j fl , ,

330
 fl fl fl fl/ -
y , fl
/ fl
fl/ j = fl fl Q S
fl d fl /

1.3.1

V fl /
fl Q fl fl L- -
flfl + fl/ S q fl
/ - , La Q
/ fl Q fl, fl fl
fl fl fl/ flS fl
fl / fl, fl , -
/ fl MWfl
fl / g fl fl fl fl
fl / fl fl | fl
d/ &Q fl / fl M
fl fl (Constitutional Convention) k fl (National
Convention) V / ,
Lafl fl / }
Lafl & :
d / j
S / L fl
, fl, S /
9 , 1946/ 1946fl 1949 fl | d
/

331
1.3.2 1906 fl
1906 fl (Indian National Congress) (Dadabhai
Naoroji) Q fl (Four-point Programme) fl fl
fl , fl
L fl (Keshari) Sfl fl / j , fl
i fl ('Swaraj is my birth
right') 1895 fl - fl
fl fl SL / fl
fl L B / 1895 fl
fl /
(Balgangadhar Tilak) fl
fl fl fl 1892
(Indian Concils Act, 1892) flfl fl (Indianization)
Lafl (Democratization) fl fl , flfl Q
fl / fl j fl
X fl y fl Q fl fl fl fl/
fl 1895 fl / fl /
fl -M X fl Q fl
j q fl/ k Rfl
h / j fl X fl fifl fl hLa
h fl / 18 flX fl/
fl Q flflG X
fl X / fl L L
S / , S fl fl fl
L / fl h , f , j
/ fl fl Q fl fl
jfl (distant goal) fl
fl / fl fl
fl fl/ fl flfl
1905 fl X S / fl Q fl

332
X j (Passive Resistance) / j
j fl &
fl/ ` (Price of Hales)
fl j fl L XL /
XL fl fl fl j fl fl fl
y / L L y
fl flfl L Qfl fl /
flfl fl XL fl fl XL , L
h fl , fl
fl 1907 =/ fl X fl
fl XL L Q /
i / Q fl fl h L fl
flflG flfl t flc M fl fl
fl fl fl /

1.3.3 j
fl MW fl fl fl
/ h (The Newspaper (Incitement to offence) Act, 1908 Criminal
Procedure Code (Amendment) Act, 1908) fl -
y fl fl fl fl / 1909 -
-K fl (Concessions) h fl
, Q fl y ,
fl fl fl/ fl fl fl fl
S/ K fl |n /
M , Mfl fl fl S fl
Q fl fl, fl /
j fl, fl fl , S
/ fl fl /
M / M jfl +

333
L (Annie Besant)/ L flQ fl fl flS j
fl ` j fl fl
(Home Rule) fl/ j
+ fl fl j / L j fl
fl fl fl / SL
fl = h / fl h fl fl fl
?fl h / Q fl
fl 19 S (Memorandum)
fl M (Lucknow pact, 1916) h j {
fl /
1.3.4 j g
qS fl
fl fl / flfl
h , La &l / j L
fl X fl fl hfl , 1919
fl/ -j R
g/ fl j :fl fl flfl,
|fl j fl M
fl/ g Q fl fl L fl La
L
# , V (Goddar Party)
/ { fl / , ,
hfl, + Sfl {fl, fl wZ, j ,
f La
I M K& j /
fl flS K,
fl - , 1919 fl/ fl h
M fl fl / Z (Dyarchy) Q
fl flS / M
fl fl , fl fl flf fl Z
(Delegated powers) S/ (Secretary of State for India) La
Q L /
334
 g flL /
fl fl Rfl fl / g t
fl - l, Lfl fl/ g
/ y fl Q fl fl fl
W/ flG M qfl, fl
Q (Responsive Cooperation) / flc
flG fl fl fl an error of judgement
fl, flG fl X Z fl, fl fl
&fl fl M fl, g fl /
fl , fl g fl , L fl
i fl g /
1920 I flfl g Q
j fl / Q fl
fl Lafl h
fl / fl fl , 1920 g
fl fl / ,
y fl fl
y g fl / 1922 Young India
Sfl fl fl, t fl/
fl , , , -, fl fl XL
, fl, S j fl / fl
, fl fl j / h, fl
: fl j t fl / fl > Rfl
fl j fl l -j :fl
flfl j fl fl Lafl
/ , O, 1919
g fl (Reform Enquiry Committee) , ,
fl, Q fl fl
Lafl fl/

335
 1922 / g fl
fl fl, fl /
XL fl fl / M? ,
fl h h/ 1922 Young India Sfl g
t fl Q/ g
K , M fl
+ / (Swaraj will not be a free gift of the British Parliament;
it will be a declaration of India's full self-expression.....)

g flS fl M /
M Rt B fl
j / g ,
fl M / Rfl fl
L/ g fl fl flL
/
1.3.5 fl fl
g fl fl fl
fl / 1919 -
10 fl X fl (Statutory Commission)
fl / flc 1919 X S fl fl
fl fl L 1924
XL / j, , flf M
fl (Muddiman Committee) ,
n (Tej Bahadum Sapru), fl fl fl
/
i (M. A. Jihhah)
flf fl
fl = fl (Muddiman) Q
fl fl g fl n,
/ Q fl fl Z
fl fl fl fl /
fl/ fl fl fl fl (Lord Birdenhead)
336
 y , flfl S Q
/ fl (Sir John Simon) fl fl fl
Q / fl, L /
fl ? fl fl fl (All Party
Conference) W fl / 29
M fl Q fl /
fl fl , fl fl h fl (Bill of Rights) fl
fl fl / n fl fl
fl / fl fl fl fl
flfl Q / fl
fl h fl/ &fl fl M
flf Q fl fl fl/ flf Z
i , l fl, M , fl ,
fl fl / 1928
i fl fl
L fl/
1.3.6 fl i
fl fl fl fl fl fl
fl / 1928 I fl
flfl fl (Congress Working Committee) fl fl
fl fl / fl fl fl/
, fl flfl fl XL 1927 fl ^
fl XL L/ ^ fl fl/
(Dominion Status) h fl fl
fl / fl
fl fl i , fl L /
|fl La fl (Ramsay MacDonald) fl
(Lord Irwin) fl fl/ fl
337
M fl XL fl fl
- fl / fl flfl fl fl
h f /
fl fl fl
31, 1929 SL / g i fl
23, 1929, fl fl fl / /
/
fl & La / 1929 fl
fl fl XL /
fl / fl 1
fl / fl fl fl
fl W / fl fl fl
fl / fl flfl fl j fl
fl / 26 fl fl
:X flfl/
fl fl fl M / {
& flfl fl / fl flfl |fl j
S / fl fl hLa M fl/ fl La
/ |fl fl (All India Trade Union Congress)
Lafl La fl / g
Z fl fl / fl flfl fl gfl
j flQ / fl
g flfl q fl/ q g G
/ j / fl fl h
fl j / fl l , fl fl
& X / L fl fl fl fifl
|n / fl M fl
La fl /
338
 M fl g j fl / fl
: / f M , fl fl 1931
g- M / fl fl &Q
fl fl / Z fl fl fl
/ g / fl flfl fl j q fl
/ fl fl h , xfl (Communal
Award) flfl fl , -
(Reform Act) S (White Paper on Reforms) fl
/
fl , fl S, g j
XL fl M, fl j
fl/ fl fl
/ 1934 fl 1939 fl fl fl
fl/
1934 fl fl fl/
fl fl 1934 K
XL fl/ & /
fl fl / fl fl
S fl fl flfl S flS fl fl
l fl M Z fl (The only
satisfactory alternative to the white paper is a constitution drawn up by a Constituesnt
Assembly elected on the basis of adult franchise,.....)/ fl
-L/
fl / 1936 fl fl
, l fl M fl Lafl
fl/
fl h fl fl / La
fl B / 1935 -
339
/ 1937 1 fl flfl fl ,
fl / fl, 1935
M fl fl fl fl
/ 1937 20 fl fl fl
fl / fl Lafl fl L fl /
fl + / 6
La h fl { fl
fl fl fl / fl La
fl fl fl ,
fl /
Z X B fl fl
fl fl fl j / fl fl
/ flX = fl y , fl h
fl / Lafl flfl X
fl fl fl/ 1939 I flfl fl
B 23 fl flfl fl Z
, X , xfl
/ Sfl g L &Q fl
fl/ News Chronicle- fl g flS flfl
/ 1940 X fl h fl
M fl X fl flf fl Lfl
fl fl fl flfl fl , , 7, 1940/ flS
, fl fl fl/ 1940 h fl
/ 1946 L
fl fl fl / 1942
fl fl S fl fl fl
fl fl fl / 1942
fl flfl fl XL ,

340
/ 8 fl fl
/ q h j/ g fl fl ('Do or Die')/ ,
fl fl / g l
/ fl S/ ,
i /

1.4 fl fl
Z X fl fl flfl d /
X fl fl fl,
fl h/
RLa fl ^n fl ? /
M fl / + fl
M |fl fl - q /
fl fl fl /
n, S (Chakrabarti Raja Gopalachari), j
fl , i fl fl
fl S fl / fl y
fl / S |n
/ fl, fl fl fl fl,
1947 15 / 1947
(The Indian Independence Act) / K
fl / fl fl 1946 ,
296 / 1946 9 /
/ fl Q flfl q fl,
/ / fl
fl, - fl M L fl
fl / K i /
/

341
 fl fl
(Flash-back) / 1909 - 1947
- & fl fl & fl/
fl & fl
/
1.4.1 1909
, fl fl fl
h h j/ fl M X a
/ qS jfl fl y fl
fl fl fl - fl / 1909 -
-K fl fl fl
fl Q fl fl |n /
fl ` fl La , fl fl
h fl , } / ` fl -
fl / fl
S ,
fl S fl S / & - h
, i x | Q / fl
La fl fl , 1909 fl
, fl M fl/ x, , Q
, fl : , ,
/ fl X ,
fl , fl M fl j fl /
1.4.2 1919
-K - fl fl fl ,
M fl | /
fl fl X j B S /
fl j S fl j La
fl/

342
 B fl
h j fl fl/
g Q -j S fl
fl/ - j fl fl
Q fl fl/ 1917
K& (Edwin Montagu) Mfl
fl / fl (Lord Chemsford) fl
/ fl (Austen Chamberlain)
Q fl/ K&
fl M flfl fl , 1919
K& K / flf &
, , K X, flfl& fl
fl j / fl flf L flfl
M fl - fl fl fl/
, Q fl M Q
y1919 M / fl M
S fl /
1.4.3 fl
1919 M |n fl B fl V h
L fl fl/ L fl
fl , - j/ B
/ g Q q j/ fl
g fl/ fl j h
j -j / g j fl, Lafl
M? (Swarajya
Party) j fl / L Q fl fl
|fl j / Z q
fl Q fl/ n, i, . .
343
(S. S. Ire), . . ? (R. P. Paranjpe) Z
fl/ i Q xfl fl G
fl/ fl fl g
Q fl fl fl/ fl fl XM
, fl fl fl / fl Z
M / M Q
fl fl fl /
flX fl y , fl
? S fl/ |n Q
fl/
fl d q Q fl/
fl fl fl i Q fl fl
fl/ Q fl fl/
g Q j d q fl / j
fl fl
fl fl fl /
1.4.4 fl
fl 12 , 1930 fl
M / g- M j fl
/ Z fl 7 I, 1931 fl
, fl flfl fl fl / -
l / g / M (Willingdon) -
/ g- M flfl /
j q / fl fl fl fl
fl / fl xfl
(Communal Award), fl fl S (White Papers
on Constitutional Reforms) fl/

344
1.4.5 yy! yyyy xy yfly
xyzxy xyy yy# !! ysf# yyy xyzy ^ ~
fliy @ !! y , !ye xy fliy #
!!ey % !! y y !kyhs x ! %y %!_ (Puna Pact) x%y x%
# x! xy , !y fiy xfiy y!y yy
y x!z y ,# y! xyy !y[# y
~ zy ! yy!sf fly ~ e y y fly_y
y e y yy!sf xhs! e ~ % yey y
%_yT y! flysf !! y y!c e !hfly!y y
e ! y%y ! !!y (Lord Linlithgow) ,c
yyr# !! S1934V ~z !!z y % yfly %
1935 y yy xyz *y fly y ! % xyz fly
fly !&! ! z y zy#! z!y fly %y=! y
y!z fly e y# ,
1.4.6 1935 y yy xyz
1935 y yy xyz ~yy # %_yT# fliy !!_ yy
#! @ y , y!sf y y fly_y hfly ! y y y# @
flysi# !# yy hfly! !! yfly xyfliy y y ~y %!
sf yy ) y fly zy# y # y!c# yfliy !%
zyy ~z xyz ! ~z xyz x%yz @ y! !y x y!y y
y y! yyr# y x!Ky y ~z xyz y
z #!y y z) y @ xy y! =!
y x 1935 y yy yy y fly * fly
y! xy! %y ,!T %_yT ! =! y ! y !z
y ^ k! y !sf y!c y ez sf #!) !! ! ~y
y! fly_y %y ! !z ! y fly xyy !_y#
1935 y yfly # ye y y y!y!
# y z!y yy ,!T fly !y yy! ,!T!D

345
y! y! !y y!c# y!y! y yy y!sf fly
fly y y !! y hs ! fl#y e# ! y
!y y! ! !y ! fly# !y y e ~~!
!yz !!
1.4.7 !e !
! y! hflyyy * y y! Ty y !! ysf#
zzT y! y! sf# y fiyy !e yfly eyhs ~y hfly %k
y! xyfliy )! 1940 y 29 y !e hfly yfly
e y xz yy ~ )y y y !y ! ~y
flTy y _ z!) yy y ! !e yy
1 %k y z y yy!y y ~ !y! fliy y y
!y y !y y y!! yy y
2 !y! y! xyz ! ! !y!
3 ! !! y # y z !!! y
4 !! y y x ~z fliy yz y y y yy !kyhs
! y
5 !y @ x!F% yy y !fl !y @
y
!e hfly ! @ %! ! ! %! ! flsf y!hfly yT
, ! y! ) fly#y !&! y yy @ hfly vT !
y y#! hfly! y y xyy (A post-dated cheque on a crashing bank)
xyy hfly! !% xy! yy y#
!!! !! , yhs !e hfly hs ! y
!! hsy #yy y (Lord Wavell) yz yy
! !ey y#! y y (Quit India) !y _ y#! z!z ~
!! y zy!y ! yy y y !! y z!fli! yy#
xy y y flyz ! y y yN# y#! y yy
@ y# !! @ y y y xyy hfly yz !
346
fl/ XM fl -j fl fl fl fl
fl fl fl/
1.4.8 fl
fl 14 , 1945 - fl S
/ L fl fl
Lfl fl (Interim Government) / flk h
h / j Q fl/ flk
1935 / flfl flfl fl fl
fl fl W fl , Q fl fl
/ 19 I flf fl
/ y /
fl fl / fl
/
fl fl/ fl flfl
/ j , ^, L |fl fl
fl fl/ 1945 |fl -
L fl / fl
fl 16 , 1946 fl fl fl /
1.4.9 fl fl
, xfl , 1945 , fl
, fl
fl L fl
fl k (Lord Pethick Lawrence),
fl fl fl fl S (Sir Stafford Cripps) . . fl`
& (A. V. Alexander)/ fl,
- M fl
1/ fl fl fl/

2/ fl x flfl

347
 3 !!! !y k! ~ hflyhsy y%y! !!!c
4 ! !y !!! !y w# xyzy !# !!! xy# yy
!!! % !! yz! !!! y
5 ! y y z%_ !!!c y Sy x! 93V xyyy
y !!! !y k! !fli
6 !y! !!!y # y!! !!
7 y !!! !y ~! xyyy !! y
8 y! x! yy y!! !fli
9 xy!y# !) xM=! zTy !! !
10 !!!y !! y !_ S V !y xhs !y
y y & !y xhs =!
SV yoy yyz %_ !y z!y
SV yOy z_ ! #yhs !%
SV yy xyy
zz! !y y y !! !y =! y y !!!y xyy
!!
11 !y y% y D D y zFy !y y fliy z !y
! xy y
12 xy y hflyhs zj !!! ! ~ xhs# y (Interim
Government) ! ~z y !! y y y# yy y!y
y w# y xhs#y# y y# y hflyhs!
1.4.10 ! !y
1946 y %yz y y! ! hflyz ! !y x%!
=! 292 # !y y! 4! S!# xy# yy % !!
y%!fliyV 2 !!! !y !! xy#yy w# xyzy
% !!! ! yy ! xM !!! !y ,# =! 292!
xy @ 208 %! ! 73 ~y y! 11! xy y
348
 fl fl M fl
fl/ fl flv fl
/ fl fl, fl c
/ Z MW L fl / fl fl
L fl fl/ fl fl fl
fl fl fl fl
S fl/ Q Lfl fl fl fl/
fl 16 fl/ -fl
fl, -/ fl / , fl
, fl , fl c /
fl fl fl /
MW L W La / fl
l K, fl La fl
fl fl / , ,,
flfl fl Q t / fl
fl fl ?, , , &, gS
fl /
B, fl g fl, fl
fl fl + fl , fl fl /
h K (Lord Mountbatten) 8 n, 1947 K
flfl La (Attlee)
L h /
1.4.11 , K fl
1947 20 n fl
1/ flfl fl 1948 Q
L fl /
2/ fl fl fl fl
B , fl fl fl L fl
/

349
 3/ L & M /
4/ L fl i & -
M fl/
5/ L fl J /
24 , 1947 h fl fl K/ fl
fl, X , - , fl
fl fl , L fl K fl
fl fl/ K fl fl
2 , 1947/ 3 , 1947 / K fl
1 fl fl / 2 fl
fl fl / fl K fl
fl = Bfl
/
? - & fl fl
fl fl/ fl fl fl
fl fl /
? fl fl fl/
g fl /
- A fl
fl fl M /
M-} L fl fl fl
M /
fl fl fl/
& fl fl/
&fl flfl fl K y fl/
1.4.12
K flfl + fl L ^n / 1947 4
La (Indian Independence Bill) flk fl/
350
 18 /
+ 1947 / 15 flfl (The Indian Independence
Act, 1947)/ 15 1947 M
fl fl / i / fl
a unique event in historya treaty of peace without war/ 19 fl
fl / flk, flk fl, fl
i / fl La fl /
Q /
Q fl / B
fl fl q Q/

1.5
fl fl Z Ze h/ S
/ , , MK
fl / fl fl c /
j fl Q fl
i Q / S , fl
fl g*
, 1937 fl xfl
/ fl MW Lafl / 1937-
39 & j fl fl = 1940
fl fl fl M fl/ X
, fl fl
flX fl j /
S fl 1939 g fl M
T i fl / fl
Z- MW/ fl x
fl fl , /
fl fl fl , K fl

351
 La fl fl /
fl fl/ y
fl Q fl XL/
fl fl fl fl Z
fl fl/ fl
fl fl fl / fl Q
fl fl fl fl fl
fl/

1.6
fl S ,
fl/
/ fl fl
fl / Q fl fl
/ M Q, fl
/ L i / fl
/ K &fl /
fl fl, h, ^ h LM ,
fl fl, S fl / fl
Lafl &
fl fl fl / fl fl fl,
/ 15
fl Lfl fl / fl
LM fl Q
fl - q /

1.7
fl fl fl & /
fl fl fl , X fl, Q
352
M fl, , fl, Q fl
fl fl & ^/ ,
K X, Q, Q K , , fl
& fl fl/
1.7.1 Q K
Q K fl fl/ fl
fl
1/ & / fl
fl fl fl /
2/ , x fl
K /
3/ fl flfl L fl fl M
x fl/
4/ & X &
M/ 93/
fl M fl

389
&
fl 210
78
4
fl & 4
& 93

1946 & 292

fl 208, fl 73 11 / fl 4
353
 2 / { h fl flf
2 /

La 299/ 229
& fl 70 & fl / M
fl fl 69 / h fl 82 /
29 /

1.7.2 Q
{ . f ,
, { , j{ L, , . . fl, A , .
, MQ/ fl fl
flf &Q fl/ q fl
, . . . fl : ,
{ , fl. , . . , . fl? :
: fl fl - MQ/
, fl, flfl, :, fl, , , ,
M h fl / Q
fl fl fl/ fl fl fl , fl
fl / fl M fl
, fl fl/ fl fl fl
fl &Q fl / fl M flfl fl /
Q fl fl fl : L
flflfl fl/ : : fl, VL
S flfl fl / Q fl { ,
fl fl, La fl / fl
M fl , fl B , l,
/ Q fl
/ g Q fl j /

354
1.7.3 flX
fl / y fl
fl fl / 1946 9 { fl
L / 207 q /
fl / fl Bj fl fl
fl q / 11 . f
/ 12 fl SL fl (Committee of Rules of Procedure) /
fl fl , fl fl fl /
M / fl /
= fl/ 1947 14 S
/ K fl
fl / = fl
fl / h fl . fl Q
Q fl/
2 l / fl fl flfl h fl
&Q / fl V SL (Objective
Resolution) / 1947 20-23
/ . . fl (M. R. Jaykar) / flc
l L fl g fl / M
fl fl fl fl, ia fl
fl fl h fl...../ Z
fl fl / fl
+fl fl i flfl& fl 1947 10
M flf fl
fl / K /
i fl h fl / 1947
flfl fl fl
fl / flf fl fl q 31
/ j M ,
fl hh q / fl : q =
355
fl / K La
S q fl q
/ fl fl / 29 h fl
flfl fl /
1.7.4 fl
flfl i fl / fl j
fl fl i / y
fl h fl i fl h, fl : :
fl q / (Secretariat) S fl /
, S , S fl, fl fl /
fl i fl K fl V fl fl
, fl i fl fl / fl& fl
fl

fl
fl SL fl 16 . f
(Committee on the Rules of Procedure)

fl 14 . f
(Steering Committee)

fl SL fl 13 . f
(Committee on National Flag)

flfl fl 14 . f
(Finance and Staff Committee)

flf fl 15
(Union Constitution Committee)

fl 6
(States Committee)

356
 fl
flf fl
-fl : fl 3 . . fl
(Expert Committee on the Financial Provisions
of the Union Constitution Committee)
fl fl 7 .
(Adhoc Committee on Supreme Court)
MW fl 3 . fl.
(Linguistic Provinces Committee)
SL fl 7 fl
(Credentials Committee)
fl 17 . A
(House Committee)
fl SL fl 7 . A
(Committee on Chief Commissioners Provinces)
flS -fl fl 3 fl. . k
(Order of the Business Committee)
fl-SL fl 7 . .
(Committee on the Functions of
the Constituent Assembly)
fl fl
= fl fl 79 {
(Advisory Committee on Fundamental Rights of
Minorities, Tribal and Excluded areas)
fl fl 25 {
(Provincial Constitution Committee)
h fl 9 . . . fl
(Drafting Committee)

357
 & . . fl Q fl fl SL fl 12,
Q M- L, fl = fl
5, . . fl Q fl = fl, 7
. . Q fl 35 { /
h fl (Drafting Committee) fl { fl fl/
. fl Q fl fl , . ,
fl. . k, {, . . . . / fl . .
M . . . fl . . fl/
XL h fl + fl h fl
fl/ fl fl /

1.8. fl
flX fl
fl fl fl flfl fl flfl X fl
X fl / q fl, ,
fl, i fl fl fl S flfl /
fl fl q fl fl fl = / fl
fl + / +
fl /
1.8.1 =
fl = (Public Forum) fl
fl fl fl /
fl fl , S fl Q fl, M
fl fl flfl / M
&Q
flfl , i i , i S Q K / i
fl fl, fl& i Q fl fl

fl fl& / S fl
/

358
/ fl fl, SL fl, fl fl fl flfl& fl
fl fl / fl& /
&Q fl /
d fl fl q 1947 fl = /
fl = VSL fl (Objective Resolution)
fl 13 , 1946/ 22 1946/ 1947 22
fl , La h /
fl fl/ h ,
= La /
/ fl fl, fl, fl fl fl /
fl , , fl/ i S fl
fl/ / L fl
/
fl (creamble) M ,
V SL + fl fl/ fl fl ,
fl , , fl, fl, fl/ V SL
fl Lafl , fl VSL
/ = flfl S i
/ flfl Lafl f
, fl L fl h /
fl / L
L /
1.8.2
fl fl fl fl/
Lafl fl
, l / flf / fl
/ fl l L fl fl/
1935 fl / Q La
La fl /

359
 fl La Q/ flf & S
fl/ fl fl Q . . (G. V.
Mavlankar)/ flf (Speaker)/
Q fl (Committee of Functions
of the Constituent Assembly)/ 7 fl /
fl fl Q / S
1935 fl/ 1935
99 (Section 99) M
Q fl fl (List I) LM g
fl/ fl fl fl &
L M Q fl fl/ i fl, fl
fl, flfl fl& S /fl fl
fl fl fl /
1.8.3 fl
fl , fl fl / fl
fl/ fl
fl, fl Q /
fl fl / fl& flfl q
/ fl .
fl fl flf
fl/ , , , fl
&Q / 28 , 1947- q
5 fl fl fl /
flf fl fl/ flf
fl fl fl fl
Z fl/ fl /
= 14 1947 fl /
S q M fl /
La /
/ 29 h fl / fl Q fl
h Q / flfl fl h fl
fl /

360
 fl S h fl /
X fl fl fl fl fl /
fl h fl , 1947 i fl hfl
d fl / 243 B 13 / 27
h fl -/ 1948 n h fl
h fl fl / h fl 315
B 8 /
h fl , fl La,
fl M fl fl h fl
L / 22 fl 24 hfl L
/ flf fl, flLa fl
fl fl fl fl fl /
10 11 fl /
/ fl :
1948 18-20 h fl fl + fl/ 1948
d h h fl fl
+ fl / 1948 4 / q h
fl + /
/ 15
q Z (Second Reading) / 1949 17 l
/ 8 fl 15, 17 fl 20, I 19 fl
5 / Z ,
, U (amendments) , - fl fl /
fl fl / h fl h
fl 3 h fl fl/ 1949
14 h (Third Reading) q / g, M-
} L , fl
fl / ^ h
/ & K fl l
/ h fl / 14-16
& fl / 17 h fl h

361
 fl / 26 L
/ B fl_ T
/
26 fl flfl / flfl 26
1950 fl/ fl fl fl, 11 165 fl
114 h fl, 7,635 2,473
L O 395 8 M fl M Lafl
/ 64 fl / h fl
|, fl -fl fl, fl
Mfl fl fl / : fl
flfl fl (Father of the Indian Constitution)
/
(Preamble) fl /
/ : fl , Lafl, Lafl / U
La fl fl / M
, , S /
fl, M , fl fl, fl , ,
, , , LM, fl , fl
/
L /
fl fl /

1.9 fl
fl fl fl fl / 1 fl
Lafl / M/
fl / 2 fl
B / 3 fl /
i fl ? fl fl fl
fl fl fl fl fl/ , fl
y / 1935 M fl / 4
: S fl / h

362
fl fl
h fl (Drafting Committee) L h
fl fl (Drifting Committee)/ 5 fl S fl Q h flfl
fl |fl fl . fl &y fl fl
S/ Q, , X fl
fl j / h , fl h fl fl
fl Q / M , fl
, S fl, fl. . k, ,
&Q / fl &Q
/
qS X fl flfl fl
fl fl fl fl Q h /
Q fifl l (colonial legacy) fl M fl
fl fl fl
fl / X MW h fl fl M
/ fl fl
fl M Lafl fl La d
fl / flS , fl
, fl fl fl
fl / ^n fl
fl-fl fl / , fl
: : : fl fl fl
fl L / (Granville Austin) ,
fl fl fl/ , fl,
M fl fl/ fl fl
fl, fl fl fl + fl fl fl/
B/
fl fl |Q fl /
S S / . . (M. V. Pylee) fl
fl (A workable document), i (It is a

363
blend of idealism and realism)/ fl fl fl + La fl
, , M-fl, g fl, /
fl fl,
fl /
flL fl 1 fl fl
(consensus) S / fl fl
fl (a charter of Indian unity) M / 2 La fl
fl B / Lafl fl
S (Indentity Card) O / 3
fl fl La S/
fl & fl S La/
K fl fl / Q
/ fl Q fl
qS /

1.10
fl fl / flfl fl
V /
j i =, g,
fl fl i / fl
, j, j g ,
fl fl XL, fl ,
fl i , j, Q j
, 45-46 fl , -^, fl
fl /
j h fl fl
fl / 1909, 1919 fl La ,
fl, i fl , xfl , fl
S fl fl fl fl
S/ 1935 M
Q fl La fl / fl
364
 S fl fl S
1940, fl 1945, fl fl 1946 fl /
fl fl fl fl /
/ K fl 1947
L fl flfl flfl
/ , 1947 , L
+ /
fl / fl
B fl L Q fl
/ fl fl
j fl /
1946 9 M / . f
/ X { /
M 389/ La
h 299/ Lafl fl fl,
fl fl X fl fl /
fl Q . . / &Q fl& {
Q flf SL fl, Q fl fl
SL fl, fl fl, . fl. . k Q fl fl,
Q fl fl, Q flf fl, f Q fl
SL fl fl . . . fl Q h fl, i
M flfl /
fl &Q = 24 , 1947 S
Q
/ h fl fl
fl Q / fl
M x /
flfl { fl
fl/ V SL Lafl fl/
fl
Q fl/ Q/ P ,
365
 fl La fl fl/ ,
M , fl : fl + / fl
Lafl fl /

1.11
1/ Rfl
fl /
fl i = fl fl/
fl fl /
fl fl fl fl/
fl fl fl/
2/ l MMfl
fl fl
fl fl fl/
fl fl fl fl fl
fl
Lafl & /
3/ fl
fl i fl/
h fl/
/
flfl/
Q/

1.12 L?
1/ Durga Das Basu, Introduction to the Constitution of India (1999).
2/ Granville Austin, The Indian Constitution Cornerstone of a Nation (1985).
3/ J. C. Johri, Indina Government and Politics, Vol. I, 1996.
4/ D. N Sen, From Raj to Swaraj (1954).
5/ M. M. Singh, From Raj to Republic : A Retrospect (1972)
6/ R. C. Agarwal, Indian Political System (2002)
7/ M. V. Pylee, Indias Constitution (2002)
8/ Bipan Chandra, Mridula Mukherjee and Aditya Mukherjee, India After Independence
(1999).

366
~ 2 q fly#_y % z!y %

2.1 V

2.2 fl M S&

2.3

2.4 fifl Mfl

2.5

2.6 =& L M

2.6.1 h

2.6.2 fl

2.6.3 ^

2.7 G

2.8 Mfl

2.9 fl SL fl

2.10 Bi

2.11 La

2.11.1 La

2.11.2 fl &

2.11.3 X

367
 2.12

2.13

2.14 L?

2.1 V
M & ,
fl fl fl/ , 19471952 fl R
i fl / q fl , W. H. Morris-Jones- ,
, fl flS fl, Q }
fl, iM ^ fl / (The task, is to hold things together,
to ensure survival, to get accustomed to the feel of the open sea, to see to it that the vassels
keep afloat.) , Q l - fl fl
fl fl X fl/
fl & fl i fl & &
LM , Mfl - , fl SL
Bi j/ & M y
/ flc fl fl h flQ Bi M X
fl fl/ &Q fl fl
fl / Z , 1952 S Z /
fl l S fl fl/
fl M & M , Lafl
/

2.2 fl M S&
, , S fl/ +
/ {
flc S fl fl / S&

368
 S/ 1971- 33 flM fl, 15 fl
fl fl/ 1981- fl M fl fl fl
Q M fl/ s fl fl L
& fl S fl, fl Bi
j + fl/ j& fl - , fl
fl, fl fl X / S fl fl,
fl ' fl & fl = |
l , fl fl Q fl fl fl
flf fl ^ fl/ fl fl x ^
h/ fl U G fl/ , fl =
fl fl = , fl, -Q fl
{, L fl S
S fl/

j& fl
{ fl fifl M fiflfl fl S fl &Q
fl fl/ fl h
MW fl M j fl fl/ Z,
fl flG fl M
fl/ , fl
j fl fl / flL fl
+ L / c, fl Q
p-x , fl p- j /

M flf fl fl i fl
fl / j fl / x
B X flS fl /
fl flf fl flc , flf
fl fl / fl /
fl fl S fl & fl S M X fl/ fl

369
 & h/ S fl =
x& fl j h / fl flc }
x& M j
M/

flf fl fl fl Ze fl
&Q / j S flf fl UQ
(Pluralist Policy) fl & Mfl fl /
fl flc =fl Zj flf fl
fl Q / & fl
fl, flf fl fl/

h fl i fl /
fl, fl S
/ fl, fl Ze q
fl fl/

2.3
fl fl i fl fl/
fl fl , fl fl h fl
fl fl fl / Z , , fl
L O, fl / fl
| #; L/ + i fl / 1947 15
L fifl X s
-fl fl fl/ j
, La M fl
fl h ^n fl i fl S
, j /
fl flc / xfl G Vfl

370
 fl / 14 M fl , fl
fl fl S, M flQ fl...... &
| fl fl / (The
Achievement we celebrate today is but a step, an opening of opportunity, to the greater
triumph and achievements........That future is not one of ease and resting but of incessant
striving so that we may fulfil the pledges we have so often taken.) fl
fl =& , xfl , 60
fl Zd fl j/ flfl
flfl La fl fl
fl fl fl fl/ &
d fl, Qfl Lafl h , flf &
Qfl Q fl fl, fl
-LLafl fl / & ,
, ^n fl i , ^ fl, X +/ h
S q fl,
Q flfl { , fl
, . j, fl M j {
L, } . f , . . - ,
fl Lafl / fl j
f fl ,
. fl/ V flX fl /
1947- fl fl fifl
j /

2.4 fifl Mfl

flfl fl fl Lafl fl fifl Mt/
S { fl fl /

371
 & fl h h/
h / fl fl fl fl ^ fl fl
fl y flM fl / flc
h fl fl Q fl fl Q
, flQ fl fl Q fl
S / fl fl fl
, fl fl fl-fl/ fl fl g
|Xfl M fl Q fl > /
qS flfl X , U fl fl fl
, fl Q, fl / flc fl &Q
g fl / U X fl fl fl
fl fl fl, fl fl / La
fl fl S q fl /
fifl fl q La fl Mfl S
, + La fl/ fl& , fl,
fl X, Z, fl fl/

fl fl flfl M M fl fl ,
1947- fifl Mfl+ fl &Q
M i flfl / La M, S
fl/ 1861 Q
fl/ 1909 -K 1919 K&
fl fl/ 1935
Qfl M L 1950-
hL / { fl flf
fl M fl S fl
fl fl/

flffl/ flfl i h fl fl ,
flfl fl i fl / , flfl

372
 M , & ^ flfl fl flfl
i / h fl M
h / Mfl fl fl/
&Q/ , , -fl -
, flfl/ fl flQ Qi
fl fl fl La fl
: flfl fl fl M fl X fl/
fl fl fl, - M
/ fl Z -
fl fl fl flfl / fl
fl flfl fl / fl
fl , fl / flf La fl
j 1882- fl i fl fl
fl fl / fl
fl L i fl /
Mfl+ Mfl fl fl flc -
&fl ifl fl flfl h /

fl flj fl fl, fl
fl fl flfl (Indian Civil Service)/ fl fl
h fl , B fl B
i fl/ fl fl / fl qS
, fl flf flfl , fl fl
fl, fl fl j, h fl fl
fl flfl fl / fl
fl M / ,
fl M fl
flfl (Indian Administrative Service) fl fl / L
fl h fl, |

373
 h/ fl La fl ,
Q: /

Bi / fifl
fl fl fl fl fl M fl fl
/ fl fl fl hL
, fl fl Bi flQ La/
fl fl/ fl fl,
fl fl fl Lafl fl /

Mfl La, flf La, fl flfl (Indian

Civil Service) flfl fl
fl fl , fl i
| fl/ fl xfl fl
| flX y fl q
xfl g , c j
X fl fl/ L L
ZM /

2.5
fl j fl Bi
fl y / fl fl fl fl fifl
fifl fl fl fl, j fl fl
, /
fl fl S
&/ q fl S /
fl /
Sfl / yfl fl j
&Q fl/

374
 xfl M j BMW ,
flc L fl fl/ : fl
t & fl fl /
fl fl , ,
fl fl Bi jfl
fl fl M fl fl fl fl
fl fl/

y M j / g
Q j fl, Z y fl S
/ :
j j fl
fl fl /
: fl Qfl Lafl fl fl fl
L B h/ h fl j Lafl
fl M
fl/ s q fl l
fl B / j , fl,
i fl Lafl X / XL -
fl-fl / L fl / fl-
fl fl flX h/ Lafl-flX flc qS fl
X / fl , fl , fl,
S, X & fl flL fl/

j fl fl Lfl /
fl fl fl fl, S fl- fl fl
fl fl fl/ 1922- g + fl fl/ 1939- ,
? fl / 1936- ,
fl fl M fl fl

375
 y! x!y) %y %ye ~! y# y ,!T!D !!z #yk
! y y! y ! !y# y#=! ~ x y! x!y
! zyfl* y y yy, y %wy yyy si#
yy ! si# y# y yfly#y x!y y# !
xyy x!y !y# @ yy yy !yy# ! xy !# sfyy#
! ~ #y sf yy !yy# !z!fi ! Ky ! 1928 y
z y ysi# ! xyy=! y x!y !y_y xyz !
!y xyz ! w# xyzy % !y &z ~z hfly=! !y!y
! y y ~ ~ xy y # ,, ~ yy !y
%&y_y y%y %!y# %ye yyy % ! 1937 y !
@ sf#y !oy# , ! ye ~! @ yy!fi y! !z!fi y!
!# si# y# y! fly#y y !my ! %y y y
y#yy# xyy x!Ky fly!sf xyyy!sf !! y!
yyy ! ~! fliy z! y!sf y! x!y ! !hfl ~z !
fliy y ! y ! y y y fly#y ! y!
y%y# y ~ y% x!hflc !y x!y
fly# y y !y y @ ! fly#y @y x!Ky
y &z y# !! yy!y y!y y# fl
! ! y#yy# xyy yy!y !&k y z%_ #! x
y! % !y ! y yky ! y# !y
!T=! ! !* yT y! !! ) ,# hfl !
yT# !y xy y y !! y# y% ! !!_ )
xy x%!fli! ~ yy!y !e !y!y
~! xyy ,_ x zm%k xy )!y xhs =&c) xyy
@y flyz !! y! xy ! !v flsf b ~!
xyy ,Cyk k !_y# y y# @ ) y ,c
yyy !y# @y z! ~z x%y ! ,_ z#

376
 i fl fl fl /
fl/

Lafl h
M flf M &Q fl/ fl
, Q S+/ Sn
L Bi X fl fl,
fl, fl^ fl fl i fl s fl
fl M /

2.6 =& LM
{ fl fl &Q fl
fl , =fl / =fl
/ S fl i S
- &fl LM fl/

fifl Z 562 ^ 40% G

fl fl/ flQ & i fl/
1858 G Q fl ,
& fl flQ /
flfl M & X / M fl /
& L Q fl
Q fl/ fl Z &
Z fl h/ , fl fl / Z,
g flvK , 20 n 1947- fl
fl flQ Mfl &
/ |n i & fl
/ ,
i 1947 18 fl -
& Rfl fl/
377
x!z !! ~ 1947~ y y xyz _ y ! xy#
!! y yy # y=! !! xhs%_ %! y!! ~!
y yy fliy %
~z D y#yy# yy ! flT , # y=! ~z y! zFyyAy
y#yy# ,, y @y ! y y ~z y fly# y !
!) ! !m# |! y# y y#yy# xy ~z hfl y
yy fl ! ~ yy fly#y @y !ey x@ ! ,#
y# xyy ,, # y ~! y# yyz
y! y , x!y# yT !y yy flyz y fly#y fl,y
x@y !y yy xyM! zFy !!_ # y=!
~ye ! y xy y!hfly y %!_ ~ yyy! y!sf fliy
y D %!_ y! ~z y=! z_y xyy ~z !!fli! #
y=! y# ysf xhs%_ y y!c hfl y y# y#! y
y yz y !y! ! xy 15z xyfi 1947~ x!y y
y! ~yyz y# x!y y !e y % %y y# yoyy
2.6.1 %y
yT z) ~! %o y %y %! y# )y myy !!T ~z y
y!hfly D y* y! ! y !# hfl y) y D %_
! ~z y x!y#y x!yz !% y# y D ~# zFy y
! ~z hfl yhfl !!fli! xfl#y %y y y!hfly y y !kyhs yy
y!hfly ~z !kyhs fly yy %y !oy @ ,c y
D %!_ y! ~y !_y# xyy y y!hfly !y
x ! %y y y# ,, y zFy ! ) y%)!#
! y !y y! xfliy y y y! ) zy ey
y y !! yc xy !! # y y xy y!hfly xhs%_
y x!y y %y y ~! ,_ zay fly#y ~ ,
x , y y hflyhs ye y y!sf x!y !y y!y!
yz y xyy y %y y y y ~ ~y ~! xfliy#
378
y !! %y y yy %Ry y y hfl yz 1948 y
&y# y y %y y yy ~! y xyy ~ y%y
y y %!_y

2.6.2 y#
y# e y xyy ! xyy y !y z=! ! y y!hfly
z y y# yy #yy y# y ! ! !% y# ! !v y
75% %! y sf ~ y!hfly yy!y ! ! z )c
y fly#y y y# ~! xy%y ,c National Conference
! y! yy=! y xhs%_ y xyyAy y
y# ,, !v y# xhs%_ y y Ty ! y !y! #! x%y#
y# ! !y y y!c yy y# x!y# z hfl ! x!
y!hfly % y #! xfl#yz ! y# e A ! 22 xQy
1947~ !% yy zy! y!hfly y y# xye # !
x@ y# yyy xy!B y y y! yy xy yy y#
~z xyy !v & yyz y xhs%!_ y# ! y !v y
yzry xyhsy! xyz x%y y y! yy yy y %ye xy%y!
xhs%!_ y y xy%y xhs%!_ y ! y x~ 26 xQy
yyy ! ! y y y !kyhs yy ~ xy%y ysf#c ~!
xfliy# y ! ! y# yyy ~ xy%y zz , !fliy# %!_
! y y y!sf yky ! !hfl y# zy y!hs ,Cy fliy
x! !! %%! y
y# xhs%!_ y# sf#! # y xyey# #
xy y yy !% xM y yy!y flf y
)yey %k xyy y y yy y ! & yzry y !!
y!%O !y_y! y y# y zay S30 ! 1947V y!hfly
y y! #y & ~z !kyhs x%y ! y !
y! %_yT _yy !y_y ! y!hfly x y x!y )

379
fl fl fl fl / ? fl
fl X 31 , 1948, flc X
fl / La fl fl =
fl fl / fl fl MW X fl
? XL / fl fl XL fl
fl& / G : fl Lfl
= fl ^ fl /
L fl fl T /
fl fl &Q fl fl j X
fl/
1951 ? fl fl fl fl
/ flc flv fl fl fl fl
fl fl fl/ fl gQ fl L
fl/ fl LMfl hL fl flfl B
fl fl/ fl xfl X
S fl fl #; L/
1957 26 fl fl fl fl /
L fl flS fl /
fl fl g flf
h fl
fl /
2.6.3 ^
M ^ G Z / ^
fl fl x
fl fl/ fl
fl S fl Bi = fl fl
fl i fl fl fl M S Bi
flfl fl/ S S Lafl fl

380
fl : fl M fl
fl / ^ fl Z fl fl
^ y / S fl fl
fl fl /

^ L flfl fl/ fl
fl fl xfl O M--/
fl fl j fl / fl
S fl | fl / Z,
fl Lafl fl ^ fl fl M j
h / fl h j a + fl/ , 1946- Z
fl = fl Q fl M flfl j h /
fl j X , flc fl fl
X / a /
1948 13 I fl La ^ fl
^ ^n . .
fl R fl/ fl fl fl ^ fl
fl + fl = fl V fl M
M fl fl fl / ^ M
& flfl S l fl/ ^ fl
/ ^ fl fl/
^ q ,
h fl fl fl
fl/

& M Z fl fl/
& fl fl / fl, & fl h
fl flfl fl fl M fl,
, fl fl / V
fl fl flfl X fl /

381
 1 216 ^ fl fl fl fl i & M fl /
1948 1 h h Mh M S q
1950 } fl M /

2 61 ^ fl flf = fl / flfl fl
S fl fl, fl fl fl flf
/

3 fl& fl fl fl fl fl flfl
fl , fl / 275 fl fl 5 fl
, ? , , S-fl/

, ^ -fl L La /
fl flQ fl & fl fl fl M
fl / 1949 4 fl 66 fl/ fl Mfl
flfl fl / fl M fl fl
fl /

M &fl fl fl fl
fl/ fl fl fl fl f ,
fl , ^n =fl flfl
& Q fl /
fl /

2.7 G
flIfl fl } fl
G / &
l fl / fl X
1954 G fl
/ flc (NATO) S fl M
: / 17 1961
382
 / fl fl fl R fl/ V
=fl /

=fl fl h
=fl flM t / L , X
fl |n &/

2.8 Mfl
fl i+ j h/
& M fl ? Mfl
/ 1950 flfl fl =
M fl- LM & M , ,
, , , ^, h, ?, M }/
=&fl & / , fl, ,
, -? , , , S-fl/ LM
& (Chief Commissioner) &
M ^ flfl/ , , fl, {, , flB,
, S, g/ j fl Z? &/
fl fl h , fl fl &
+ /

M & fl M fl /
fl h fl / h qS
fl - y/ fl La
fl fl Sfl / flc
fl M fl fl fl
/ fl fl fl 1919 fl
fl fl q fl 1921 fl

383
=fl & M fl/ g &Q fl t fl/
fl fl =fl & fl M &
flL / L & M
XL flc & fl, fl fl
/ fl fl y X h
fl &Q fl fl/ SLfl L
fl h, fl i , =fl
h flfl M& fl_ fl/
Mfl X fl fl
/

fl, Mfl O 1948

. fl. Q Linguintic Provincec Commission fl / fl
Mfl =fl fl / fl t
x fl fl fl fl M
fl flL / M M fl M
L, >/ flc s =fl &fl fl,
fl B h fl y / fl
h , fl Mfl
fl fl fl fl S i / h/
^, ^ l h fl & g fl &
B flih i flc
& &
fl fl fl/ fl fl
t + fl fl fl/ fl
Sl B , { A fl .
. . fl fl , 1948 Mfl fl /
fl M X / + h
-j /

384
 M fl { g
& / s fl fl
fl/ fl ^ k fl g fl Mfl
fl fl h j / flc fl ^ fl
flf fl/ g ^ h Bfl / flc fl fl fl ^
h / 19 " 1952 A
q fl/ 58 gh q , , Rfl flfl/
fl g / 1953 " &
g = h/

g Mfl =fl j fl
fl/ =fl flfl fl flc La
X fl fl fl y / fl
fl fl fl fl 1953
, fl. . ! + fl?fl fl fl
M fl V/ 1955 fl
fl fl &Q fl Mfl fl/
fl ? / fl= fl
fl & flfl fl / 1956 fl /
V flf = / ^ = g fl
L fl/ ^ k S flfl M fl
fl /
fl X S M fl /
fl flih fl
X /
/ fl fl fl fl flc fl
M & /
80 /
flB, ^ fl& M fl
385
X fl/ flc fl fl fl / fl L M
fl fl h fl/ fl M &
/ flc M & fl Mfl
fl & M / -j Rfl flfl 1960
fl fl fl & fl fl
fl/ L M & /
? S flc SL fl / 1956 ?
?fl M fl / ?, h j ?
fl S / ? fl fl ?
/ flc xfl fl l / fl Q
Q j xfl fl fl/ flfl j
xfl ? ? fl,
fl & ?fl fl xfl fl
/ fl fl fl fl/ flc
? fl fl fl fl ?
# fl xfl / fl fl j xfl M
/ fl fl ? fl
fl xfl fl fl /
Bi M
/ i fl fl
U ? , fl / M
fl/ M fl j
fl fl fl } Bi i / ,
Mfl fl M flfl L h flffl
fl/ & L flfl fl fl M fl
/ fl Mfl =fl fl Sfl M
fl, i / fl j S
flfl / La La
/

386
 !_y# yT xy ~ y y * y !! y#yy !y#
w# y ~ yy!!_ y % xyy ,, y =!
!y# y! zq =! yy# xy_#y# xy %y
yhfl x ! cy# y & % y# yT yfl,! ! ~! cy#
yT xyy y y !! yyy# yy!y fl#, ! y !
#!y w# y y !!Fyy# y# y! fl#,! y !_
!y y y! y ~ xyy !m# y
!!_ xyM! % y y! !y y ,# yy#y xy ~!
! xM ! y !!T yy !!_ y y! @y y !y
y=! !y! y x#y z ~z #! zqy! ! % y % y!
! !T yy y#=! y ~! y# myy zay! y w# y z
y! !yy y
yy !!_ y % yy y% y ,!T ~y# y x!hflc
yz yhfly! ! y !yfl* yy !!_ %! y=! yy
y% y y y!@y y y 18% y y z
y y! yy y y,yy ! yy y% y yy x!y
! yy z =&c y !y ! ! ~! y ! ) xy yy
y y ! x! y y yy D y ! y y ! y
! y% y xyhfl y yy y y !y y ~ y yy
fl,! x!hflc !y xy y ~z D y=& xyhfl y%
y!y ! y%)! y !!Fyy# yy y y ~z ! y
yy !y y% y=! !% ! x!y y ~e zy
!y x%F 30 347 x%F 30 x%y# y% y ! y !y
!y fliy y !yy y x!y y ~ yT !y=! !&k y
y ! x!y yy y% y x!y y # xyz myy %! y!y!
!sf fliy y w# flyT sf# y!c ! y %sf# xyy % sf#
! ! y! xyM! ! ![ & !hsy x%y# ~z !=! zj
y!y) xy yy ! !y y y ~z !=! yy

387
 M Bi fl fl/ fl flQ
flc =fl fl fl fl
&Q fl fl/ h, fl
flfl M fl/ flfl fl
fl SL g fl / fl
g fl X fl, fl
/ fl fl fl fl fl fl
/ & fl y y
fl/ MW fl S fl&
#; fl fl/

2.9 fl SL fl
{ fl flh : fl
fl / M =fl fl fl i
fl, fl/
M fl | x fl fl
fl / fl fl flf fl fl i
Lafl X fl fl P h
fl /
fl B / , U
/ , fl i, fl, M fl &
// fl i &fl flf fl fl
fl/ fl fl Z fl fl
fl, Ufl
/ MW fl j fl/
j fl
fl/ fl V fl fl / flc

388
fl flfl & y , fl
flf fl flfl , flf
& fl / fl fl
fl/ j, fl +
fl / fl fl y
fl fl fl / & Lfl
fl fl / Z, : M j
i sG fl fl fl fl fl/
& L L fl fl fl
fl fl / S x,
- fl / fl fl fl
fl La L/ M
fl L ,
L, fl fl/
j M j M fl/ j
fl M , 42%- fl / j ,
fl -j j j fl fl/
j fl = j fl fl /
j fl fl, g, ,
/ fl flf fl fl 1 fl
j j 2 fl
fl q fl h/ g
j fl fl/ j
fl BMW M / flc xfl M
, fl flL fl fl , j
/ fl Bi fl fl
j fl / fl

389
 x & xyy hfl Ty ! @ !y! !! yy
!kyhs !! y# xyy !fli !! fly# y y! yy
y# yy
zy! !!yy ! #y ! !! x!! xM # !y
,!T !! _yy x! ! ! !v x!! y#y x!!Ty y
# zy! yy y y ! ![ & ! !!yy
y! yy yy ! !v yyy! zy! ~! x!!_ y! yy* y y
~ !! ! ey y! ~ zy! yy y zy y
x!!y# y# xyBy , y ! ~z !! y! yy* fl#,
x!!~yy ! ! y !y y! y# x! z ,! e z%_
%y !M ~y xyy x!! ~yy !! yy xyy y x
!! y! yfl,! x! xy!
!y yy ! ~! y# yT y !y yy y yy!!_
xM flyz xKy y y ~! xyy #yy xyy !y x%y#
y# !! xyhsy! y !! y! yy yy y yyy!
~ y 1965 y hs zy# y! yy !y * ~ y !
! y zy# yy y !y y !! !fli y
!!yy z y y!c x y y ~ yy ~z y!c y F
! y y y !y ~! ! ~ ~! # %@ !! !y !
yhfl y! yy !y y !T !y[# hfl y !v w
y! yyz ~! y D x y ~ w D y y)ey# yy
!y yy xyy ! 1965 y !! yy _yy !! yy %y
x!e ~ x!! ~yy=! !yyy x yyy! ~z
yy ! !y o& y D D !! yy y ~ !! !&k !y
% ~ !! y !v %y !y y ~ si ! !
y!A yy y! zv y! yy !y !! y xhsy !
!!yy _yy # ey zy ,!T!D y x!! ~yy !! @y
390
yy ! z@ !!y#y y! !ey y !! yy xyy y #! x
~ # !!ey ,!T yhfl! y !Ky y Ky! y yy !y
!! T z ! y z yy zF!y yy!y ,! ! y y !y
!#! y !!y# ,, ~ye ! y! yy yy xyy y
yy !y !! y % ~z y# !! yy fl,y y# xyy !
yey !! yy y% yy yz y
195660 y y! yy w # y xyy ~y y xy
~ !_ !y ,!T 1955 y ! ! y!c y! !
!y! 1956 y ~z ! y ! y ~z !! ! ~!
%_ # !! ~z !! %y! !w y !! yy !! yy
z! fliy @ # # flyy!yz ~z xfliyhs ,y ~ )
x%!y ,!T 1965 y hs zy!z y y! yy y !! y! y!
yy !y y 1965 y !! w y y! yy fliy @
zy! y! y! yy !y y w y y zy! y
z xyy y y ! xyy y y ~ 1965 !!myy
y zy! y x%y z y ! y ! zy! y
y !%y ! y !y !! fl#y y y y#y y
y zy! y !! y yy ! y yT! ~! xy myy zy_
%y!=! y# y ! y ! ! Ky! y! !! e !!
!yy zqy ~ y! y!yy ! %!o y! zy# !!
x%y !yy zqy y! yy ! %y! x%y# %! fliy# !
y !S1V y! yy S!y!V ! S2V Ky! yy! !yy
! !
y! yy ! !D y!y % !!! xy %#! %y Ryyy ~
!. %yyy ! ! # yyy ! !&k !! !
y!c x!y ~ xy Ryyy ! !!y# fly % yy
391
! y x!!Ty ! %!y zy D zy y fly#y
%#! %y Ryyy !! y!# y !D yy y!c ! x%*y !!
y!# y ! yy y_ y! !. yyyyyy! yy !! yy _y
y zy! y !# x!! y# y% y !! yz !y# ! y !!
yyy ! !_y# x! !! _yy %&y_ y y[
y!y %_ # !! !&k zy! ! y!c x!y xy !!
y# ,, ~y ![ & !ysf# xy% yy xyy y yyy
y!y! !y=! y xy ! y yy yz %! x!
!! xfliyhs !ey & z 1965 y y ) 1957 y .
yy y!y %_ yy# ~ A zy# x! !! xhflyhs
y! D# xyy &
@ ,, yz %! y! yy !! y# y#! # !y
,!T )yhs yyy D yy x!! ~yy y !y ! !
~! #yy z# y flT yy & % % xyy !! y
xM y! yy* !! xyy y y y y ~ x!! y# zFy%yz
!! xfliyhs y y ~e & yy# y y! !z!T y!
! 7z xyfi 1959 y _ ~! !,! & %!!T* xyy
! yy y y ! xy! zy! ~! ! yy* y y ~
xy! ~z !kyhs !! y# z x!! y# y% z !
y# xyBy ! !! xyy y !! y yz yy)
~z !&! x%y 1963 y y! yy xyz y ~z xyz zj &
yy 1965 y zy! yy y e y!y! !!! !! y !v ~z
zj ) yey ) ! xyz x%y !! x!!_ zy! yy * y
! y y x!! y#=! !y_y#y y! y ~z
xyz y y !!k xD#y #y y yy ! ! !&!
y ! & z y xy xyfliy ! # % yy !y ! #
z!y y y xyBy x) ! y
392
2.10 Bi
fl fl fl fl /
i fl x& fl fl / 1971
6.9% x& fl
x M/ , , h, M
/ = fl fifl fl Bi
fl - , -
fl fifl flfl fl fl/
fl& fl / fl
, , fl, fl fl L |
S fl fl fl fl x&fl
fl/ fifl + & fl fl
= / fl h h, L | Z ,
fl S /
/
S X fl fl /
, =
&fl R ZX fl i ,
t i fl/ fl
fl q M+ , S /

/
S fl / fl
fl Z fl fl fl
Bi |/ Z y ^n
fl fl / S Sfl fl i fl/

393
 fl fl/ fl
+ fl/ fl hL fl/
h Sfl
fl fl fl y / fl fl
fl > fl fl fl MW
& l / MW
M h / fl
X i/
fl ? fl fl&
&Q fl/ , fl ,
x& fl & i / -
fl fl fl & fl fl / Z,
flfl fl
fl / h fl fl L fl
/ , fl / ,
, = Q x ,
L fl fl M / Xi Q
/ =, fl& S M fl fl >,
x fl i
fl/
fl + fl B 46/ B
, Pfl |, fl
fl i fl fl fl
fl fl/ S
Q /
fl fl S fl M ,
fl / fl S L
394
 fl 1 Z
L X fl , 2
K La fl , 3 fl
La fl / V fl fl S fl / G
fl fl S
/ S , fl
La- / M fl fl
fl& g fl g fl
fl fl L fl& flfl g fl
/
fl fl flf fl MW
i S ?fl/ M = h S
x& ^ fl, fl/ fl, B
fl& +/ flf fl & fl
fl / i V fl Z h fl,
fl fl X , fl + /
La fl /
fl M fl l fl S l
x& X Z/
g : & fl =
/ L fl &
S fl fl/ fl fl ^n
fl / flfl fl fl
fl q
, fl x& fl S
B/ SL & l fl
fl fl/
fl/
395
 M fl fl
fl M fl La
fl j / fl fl L V fifl
& fl fl
fl, x MW : fl
fl i fl/ flc
X fl fl S SL fifl
/ fl , Ql fl flfl
, fl fl q fl
fl fl/ / , = fl i
, S fl, M S = X Bi
j fl fl/ Bi j
fl fl flj fl fl
fl, fifl fl | / j& fl
y fl fl fl =&
fl / flc &
M /
M =
M = fl fl /
= x fl fl = fl
/ , = fl / Z, fl
fl - fl fl , =
S fl / , = fl fl
/ fl fl fl fl fl /
fl flM fl fl La / fl
fl fl / ,
fl, fl fl fl L fl/ flfl
fl fl fl, fl
396
%_ y yy ! ~ x x!T y # ~ !!Fy zy
!! fly#y x! z !% !y# xy !# yy z_ ) y ,
fly# yT y !!
z_ ) y zy! y x!T y D y!@ y! yfl,!
!!Fy & T y!y ! !! ! ......yy y!z y
y ~! y y x%)! y ! !y y x!Ky z
y !fiy !y# yy y y!y# yy !! %y
& y zy! eyhs #! z_ )yM zy! y#=! e x!
yey y!D ! ~z #! ! ! !y ! y %ye x zy!
xM e y ! x%y# x y !e%y !yy zy! xM=!
y! fly! y !y ~z fly! y=! !T y !y! y!y yz
!v =! !y! !y! y y ! xyM! ! ,!T
fliy y ~z !=! % !!!c) fliy y =! !e
!! y xy ! yy xy !y !_ z_y!y !y
yy! y yy ~z !=! yy yy yy y xy !y y y
x y ~z !=! )!yfl !y xyy y ~ =! !!T
y y y xy ~z !=! , # yy !! yy ! y
y y ~z ! zj ! zy! y#=! !fl k! #y
yy y zy! ) ,_ fly_y y y x!y y y !y
x! y y x!y y ! yyy! & flT %! !! y
yy !!Fyy y !yd !eyy yhfl y
x #yhs# xM=! ! 1948 y y (NEFANorth East Frontier Agency)
y z_ ) #yhs x% ,!T & !! ,_! !y ~zz zy! #!
*y x y! ~!_y yz ~! ! y x# y wy!
xM * !! 1987 y y x&y y y ~ , y yy
y ~! y y xy x D yO z x@ !F
y y x ~!_y %_ xy zy! xM )! yy y#
x#y y# x!y# D y zy! y y yfl,! y, ! y zv
397
zy! y#=! xyBy ! x# #! y zy! _y !y y x#
fl,! D y ~#) zy! ~yy xzy# ! !! y!
y y# ,! y!y y y ! ! xy!_ zy! y=!
y x y ! y fly x y b y%)! xy x
y !&k y e y y ~ My yyy! zy!
) ~y , y y y! yy y 1960~ ~z y! xyy
yy y ,, x# yy y ~ye y! yy !y fl#,!
xyy 1960 y y ~yy !! y! =! ~e # y
,, (All Party Hill Leaders' Conference) xyy ~ %y y#
xhs , y y! y x y! yy xyz y! y zy#
yy=! y y! y x# yy y y! yy yy
zy! x%! y=! # !!ey y , y y! =& xyy y
1962 !y !yy x!y xyz , y _y y yy !yy
y !kyhs # @y xyy xyyy x 1969 y x
y !!F y xhs ~! y !y y xyz,Cy !!
# fly x!y y y xyz,Cy y x y y!c y
yyy[
yy y x #yhs y yy x!y# 1961 y xy%y#
x%y# y y yy y y# y 0.1 y ~ !!y#
zy! y# !_ fly#y x! y y yy zy!=! x D
~ y!@y y D ,_ T yy ,, ~y ~z y Ty
!y!y ~ !y ,c fly#y y! ! x%ay y & y!@
zy! eyhs#! D ! y y ~ !m%# #! x , yy
y y! yy xM=! !!Fyy# y! ~ ! xyy yhfl y
y 1955 y yyy[ xyz ,Cy %fliy y y y y! !!Fyy#
xyy yyy! & y si# yy ,, ! y y y!
# xyy xyyy x 1963 y y# xhs , yyy[ y
,!T y
398
 O flfl M = + /
1947 fl = Bi i , flc
j fl Lafl, fl
i G l Q & fl/ flc
fl Q (Mizo
National Front)/ fl Bi j q fl/ 1987
fl fl /

2.11 La
Z , , 1951
fl S / flQ fl &Q
Lafl fl X fl/
=& LM =fl fl fl/ flc Mfl
, fl SL ,
M fl fl Q fl
fl/ fl fl & Bi i
i fl/ fl fl Lafl X S
&Q h/

2.11.1 La
y flS M fifl La /
M Lafl fl XL / i fl
fl XL / , fl fl fl La
fl } / fl
&fl fl Bi fl y / i/ ,
fl , , | - M ZM
La flh h / Z, fl fl fl
^ flKfl La fl i ^ Lafl

399
fl fl i Lafl fl
l a M / M
hL fl , fl fl ^ fl
Lafl fl fl fl -&
/ fl, fl - fl
fl La fl fl , Lafl fl
fl i fl fl/

2.11.2 fl &
U La / fl
Lafl fl fl fl
fl ! fl & l fl
/

fl fl
fl , S Qfl fifl ,
S / 1885 fl j
Q fl / L
i fl +L / fl fl fl fl
fl, fl fl fl fl X
/ 1920 fl fl - flfl R g Q
fl S fl fl fl fl fl G q
fl/ 1935 fl Q fl fl
fl , hL fl
fl /
fl fl h O fl
fl fl Q fl fl / R g flfl h fl fl
fl fl fl , S+ fl fl +
+ / fl fl LM fl fl

400
 fl q fl X fl j
& i, fl fl ifl fl/
j & fl fl fl /
h fl j& fl fl fl S
fl/ g fl fl fl fl
fl/ y j fl fl/ fl
fl fl fl fl, fl /
fl g fl/ fl fl M fl Lafl
fl h fl / g fl fl fl
fl fl :l fl &
fl fl fl / fl
fl / U Lafl fl fl
fl Q /

fl fl fl Mfl |
M/ fl fl fl fl L M/
=fl fl, fl, fl fl/ fl
fl fl Q fl fl fl /
flf G
S &Q fl/ fl fl &Q fl
&Q =fl fl L fl / &Q
fl La Ze / L y
fl Ze/ M h
fl fl fl fl La fl fl t
fl fl l / 1950 60-
fl fl Z M Z / Ze
L Ze flc B l 195-51- fl
flQ / Qfl fl`

401
 x!! y ~ xhs%_ & ! y#!!y yhfl y# y
!sf yz ! # ! ! y !!fli! ,!T & ! !hfl
y#!!y %! !y y# yy y # ! !T y y!
y %!
yyy xy @ fly# y y * !! y y
! # ,c y 1946 y y & xhs#
y yy z !! # y!c zhfly y y y #
y! %@ y!c y y y ! y @ y! y z_y!y# .
! ,y# y! ! y! #! !y y! y!y# !!
)!y y ~ ~ D xyy xyyy z y !kyhs @ & y
y y! y xy# xy ,, ! y y y!
yy# !e )yhs y#y x y y ~ y !) y !_ y
!y y y y y yN# ! #y# #! !fli !v
yz ysf hfl y !y x%y# y !y! !y[# y
yk y y y !! ~z xfliy ! xfl#y
, y# %z y ) y xyz y S 1947V y _ !
y y z ~ y! !y y xfliy x z! y
!! sf#c xy# xyfliyy z y! ~ ,y# fli
x!!_ ywy ~ # %z R# !yyyzy ~y zz y D
y! c y y y! ~ y! yy# y! !z #yk
! ~z ! yyy!y ! y!
1950 y xyfi y # y! !y w & D !si#
y y xy ~ ~ ~z m #! xy ! ! !z !v
x! =&c) ! ! ~z xy yy !y % y!y#y # y# y
!y )!y y ! y# y!c !m!y ! y y
! %&y_ y y[ & ! ! ,y# ~ B y y[ #
yy! x! ~ y! ,!T!D & y !y# ! ~ flT yy y!
402
 y[ !y! & @ y!y# !! * yy ~ ! y
yyy hs ! z x! y[ y xyy ! y !y &
!sf y ~ & xy yy! yT #! ! xy y[
y! !y! ~ y!y# !! w# !y !! y x%y# !
) y
,y# @ xhs @ y!sf yy y[ !e !y!y
y ~ !hfl !_y ,!T x !! !y%y !! ~z
1951 ! !! @ y !y % y y! !si#
yy !y# !sf y y !y & %y my !si#
!&k ~z xflf y
y[ @ y! !y! y y ! xyy ~y z
xy y[ y x%y#y y# ysf# sf# ! # xyKy y# ~
y! #! *y! y e ! yk y ~z y & xhs hfl
!y!y !) #y y ,% S15z ! 1950V & y
x!y ~ !! y! # ! hfl & ~z ~ ,!K
y! @y# * & zay ) x! !! # y fliy# !!_
! x@ y ! xy yy !y y# y !! !sf y
y ~z y=!z !y[# ~ y w# sf#y !e !y ~e y
! , yy ~! !K! y# xhs z !yKy
%y,!_ y ~ xyy ~ y ~! y yy! D fl !!k y
y# !y !! !# yy! ,!T!D xyy yy xy & !
# ! y y y xy !y# !ey !si# xy! y xyy
% ,y ~ y! !y !! y# @ !! y xy yy!
yT #! x%y ! x !! z y!@ ,c y! y[
!! % & y ~z y! & yy y[
!y ! ! 6z xyfi 1951 & !! w# !y !!
y y y ~ y[ ,!T!D y ~! !
403
 Z fl fl / ` S i
fl } fl Q / G
fl fl / fl / fl
M LaQ Q MW XL
fl/ L O /
fl B fl/

fl

i L i L fl
fl &Q / S fl fl L M h
fl/ j /
&Q fl M -fl Q /
{ L & Ze , fl/
L & fl L & flfl& &Q
fl / & |h fl flf
X g fl fl fl, fl fl
fl fl fl/
La fl Lfl fl fl/
flc fl fl MZ Ze fl Ze Lafl
X fl/ fl j&
=fl/ fl j = M = fl
fl fl , fl, g / + j
M 1942- h j Q
La/ =fl fl fl
fl, fl fl /

! fl fl h i flfl
j fl, | flj/
fl fl fl Mfl W fl

404
 h S, xfl fl M&fl fl/ flc
1947 fl q fl fl
/ 15 fl = fl
fl LLafl S fl +
fl fl fl/ fl fl Q +/
fl LLa fl La a
/ fl flfl jfl fl / ^
X j fl fl/ fl
X / 1951 fl fl,
fl fl/ fl
fl fl a fl i
fl XL fl/

|& flfl =fl B M

x -fl fl L & qS ^
y / | fl fl
|fl fl/ fl, =
fl } , , =& fl g fl
/ M 4.6% fl M
/ fl fl fl fl y
#;/ flc / S,
, fl fl fl fl
L Ze l /

fl fl fl& &Q / ,
1953 fl fl fl fl fl
fl flc M fl L S
fl J fl / Z, 1956 fl
fl fl fl fl / flc

405
fl fl h / S
fl flfl fl fl fl fl XL / , 1958
fl fl L La
fl y/ fl fl
fl, fl & fl fl / , h
fl fl Z fl/

fl L fl fl fl Lfl fl flf
fl fl fl fl/ X ,
1962- j- X fl fl y fl
/ 1964 L ... L ...
fl / fl j fl fl
f fl fl /
fl fl = M fl h /

i 1934 fl fl fl ,
, / fl h
jfl , f , , fl ,
/ 1948 q fl fl fl fl fl
fl , fl fl/ fl
f XL fl fl / fl fl
S fl / fl fl fl fl,
i / fl, 1951-52 L / M
10.6% fl fl 12 fl/ t fl fl
hL / fl fl Z fl
1952 fl flS
fl/ h fl , Q yfl
fl /

406


1951 . Q fl S q fl/
fl xfl , , xfl fl fl /
fl fl fl / + fl fl, fl fl
fl fl fl S /
L fl S hfl &fl M fl
xflfl y / flc xfl fl fl S
fl / Lafl fl fl fl
-xfl fl fl/
xfl fl #; / c SL
M fl X fl/

2.11.3 X
1950 26 flfl La S
q / 1951-52 La + fl &Q /
fl Lafl X M /
l fl M 18 fl
fl fl / , La fl
fl fl fl, fl fl
/
X fl L fl
fl fl/ flc fl fl La
fl / fl :
fl , fl fl / 1971- L
fl G fl /

fl /
fl fl fl / ,
V ^ fl
407
 y y! y# y !!T xfliy yy y y !m# @yyM
y y# y y yy zj _ y #! xfliy
! ,# xy ) siy y#y !!_ , ~e yy
y %!o yye y !,! yz ! y# !y w yyy
yy =&c xyy ! @y y ~yy z y xy %
xy z !&!
xyyy y !_ xy & # y yy y# !
xy% ,! y# yyy !y# !kyhs y! yy !y y
y# ! y & !! xyy z %&I#! ! yhfl!
~z !y !! hflz & z!fli! y ! y# !v ,) hfl !% xy
!y x%) ! !% y# ! y yy & y# @ !!!c
! xyy !% y# @ y y ! y xyM! y
y y %!! ! y# yy #!#! ! # yey yyy
D y!% y#!! #! zj yO zyfl* y y yy !
,! ! @ zy ,!Ty x! y y yy y%
y %* y !o x ! zm ! @yyFy y# yfliy
!%!_ y!o #y z yy y y fly yy y o yy fliy
%y %!y !! !% y yy yy % !y !%!_
xyM! hfl hfl y#!!z ~z y! yy=! x@y !v y!yy
) y ,!c yyO %y !y# y yy ~z y=! z
xyyy y y y y! , y x flf y xy
y!hfly yyy y# !!Fyy# xyy xy Sy!yV xyy y!
!y
!# sf ! xy% y# !y# y#! !! y y
~ x xM xy y fliy# !!T !_ y , !y xy y !y
xy yy !!_ yy# !_ ! y# !y !m!y
y %y !! y! =! D y !e xyy
408
y y x xy ! y# !y !m!y !my
y
%y,!_ y ! y y yy !y y y ! ~
xy! !hfly ! @ y y y & ,c & yy!y
) # yy! !&k y! ! ~ y x y !_ !y y
~ x xhs y x!Ky y !&k yy! !_=! myy
#y# ! xyBy y ~z #! x y ! !y y y
xyBy ! ! y y# @ yy 75% xy y
!y[# 68.5% xy % y! y @ ~ y!y x
!yoy !eyB% y! !y ~ y!yy ) yOy ~z y=! @
! y# %o fliy# =! D yk y ! yyy %y# ,c
!! % !%cy# A !% yy yy ! ye 10! xy !
x! !z!fi ~y 23! xy ,y# !y % yy!
yy#y ~e 21! xy ~e zy yy# !y % yy!
y 391 y# !! !z!fi y ye 70! w !m!y ! ~z
!y xyy ~! =&c) !T ! ~z xy=! @ y! !
y x!y xy y !! !m#y !y! y xy ! y#y #
! ~z x=! x!yz ! x!! xyM! yOy# ! xy#
!y zy! y[ yoy oy! ) ~ !y sf ! ! y#y
z y fliy# y% yy y y !m!y y ~! !!T )y %
! ~ y# y ~y ! % !# yfl
yy!y ! yz ~! y# y#! y!y!_ y
1952 y & xy xyy %! !y 1957 1962 y zez
yyy y ! 195152 46% y yyy y yy!y y
! # !y xy 1957 y 47% ~ 1962 y y 54% %! !yz
@ yy ~ y!y x !!m# yy !y 371! xy
! ~ ,# !y 358! z! 1957 y !z!fi ! !y!
!z!fi y
409
2.12
fl fl fl
h flQ fl Q / fl fl
h fl/ , X MW, La
, fl flc fl fl/
, / + j g fl fl fl /
flc fl fl fl fl , La a fl
fl y / La flQ j fl
/ fl = fl q fl La
fl & , d B
j h / fl La flfl&
fl fl fl / fl, fl fl G
fl fl/ fl y fl fl G / ,
fl fl fl /
fl flfl fl fl fl/ fl
Q fl fl / fl =&
M / fl fl fl fl
Lafl yfl fl/ , { fl La S
q fl h Q
, , j {L, . . , j/
fl Q fl yfl fl /

2.13
fl

1/ g, ? L fl Mfl
fl fl fl/
2/ fl SL fl+ fl

410
 3/ &Q fl fl&
fl/

1/ SL M = x S fl MM

2/ fl fl fl fl M fl /

3/ 1947-1964 L fl j fl fl

2.14 L?
1/ Bipan Chandra, Mridula Mukherjee, Aditya Mukherjee : India After Independence (1999).
2/ Paul Brass : The Politics of India Since Independence (1999).
3/ W. H. Morris Jones : The Government and Politics of India (1967).
4/ Zoya Hasad (ed.) : Politics and the State in India (2000).
5/ Partha Chatterjee (ed.) : State and Politics in India (1998).
6/ S. Gopal, Jawaharlal Nehru : A Biography, Vols. 2 and 3 (1989).
7/ , (1994)
8/ Sujata Bose and Ayesha Jalal, Modern South Asia (1998).

411
~ 3 q !y ~ y# x#!

3.1 fl fl l
3.2 fl fl M
3.3 fl fl V
3.4 fl fl
3.4.1 flfl X
3.4.2 flfl fl i S
3.4.3 flfl i
3.4.4 fl fl i
3.5 fl fl i fl
3.6
3.7
3.8 L?

3.1 fl fl l
fl i fl S / h fl
fl fl fl 1920 L / Lafl
X fl fl/ s fl
M , , f M, j fl
fl fl fl flc fl fl L- fl
/
412
 1924 y y# x! ~. !yy y y! y y
x! !y z =&c xyy ! !yy %! zy z
Reconstructing India ~ Planned Economy for India !e !! ~z z %y
!! ~. !yy y y# x! fliy !y (Project
planning) z xy! =&c ! !! ! ~! y! y# !y =&c !!
fl#y !
!e y x! !y y _y ! y# %yw % 1928
y Independence League of India- yy yy zhflyy %yw ) !=! y#
~ yy !y ! y# z ! =&c xyy 1933 y
u y! ! y! y flTz y !! x#!
Ky! ~e z y y xy y yy ~!
~! x! !y 19351939 y Science and Culture !ey y
yy ! x! !y yyy %!_ !! !
1937 y y !! "Indian National Reconstruction and Soviet Example" %yw
!y x%y! ! y x! !y %yw !hsyyy )yD *
y !%y @ S19 &y# 1938V y! y yyy z!uy y !z
xyy! y (Indian Science News Association) y S11 xyfi 1938V y!
@# !!sf y _ y S2y xQy 1938V ~ !! y y! !!
zmy# y S17 ! 1938V %yw x! !y !! ! ! xyyy
! !%y @ y! y %yw ! x! y yy
,! z !z y !v ~yz T yT y!yy yT!sf !y
y !y x!y !y ! y yT zy y e @
,! !fliy e yy!# ~! y !y @
z!uy y !z xyy! y _ y %yw y# !y !y
#! !y y ! y# fly x ) !=! y !% zy
y y% zy sfy! !y yy! o zy yy yyy !y
,! !y y !y !y #! xD !y !! ! y! @#
413
!sf# !! ! y y ~! ! !zu y
y!y y
1938 y y y# !y !! ~! zy y ![ y
& ! y# !y !! (National Planning Committee) y! !!y
y! !! (All-India Planning Committee) !y ~y !! ! 1938 y
17 ! ~z !! zmy %yw y# !y !! ! fliy !
(Location of Industry), ! ! !yy y xy! #! !
~yz xyy !
!m# y%k xy y# !y !! yy yyz xy !!
x! z ~! !y ~y y yyz !y (Bombay
Plan) # ~. ~. y yy!sf xy zm%k ~! !y (People's Plan)
! yyy # yy ~ #y # ~. ~. xyyy y# !y
(Gandhian Plan) y ~! !y ~z !y=! !y! =&c
! z
~z D x! !y y## ,!TD# z y y !y
!_y ! %yw y## !y ,!T ! y## yT# !sf
x! z Ty ~ y# !y !! hfly z ! y##
xyhfl y %yw ~ y & zz yy ! , ! z
!y %! ! zy y y %! ! sf! !) !y y
y# !y !! =&y ! z y !sf ,! z! ,!
!y )! x@y!y y ! !v y## ! @y# %! !
%&I# y fl)y x y y# !y !! hs ~z !kyhs
z# x! z Ty ,y ! %! ! yy y
z ~! x! !) y y# !y !! ~z x! _
,! y ! y yy x! !y ! y y !y! y
zF )! fly y ,! fliy ,! z y# !y !! =&c xyy

414
 S fl fl f fl i
fl fl fl i / . . ,
fl fl fl f fl / g
V fl Lafl fl / g
/ fl fl fl fl fl
fl& fl + fl / h Z X y fl
- /

fl fl Q/
fl fl fl / 1948
g | (Mixed Economy) fl
/ 1950 26 fl
(Directive Principles of State Policy) fl B -fl fl
fl / Q fl fl (National
Planning Commission) / 1950-51 fl /
fl 1955-56 L/ Z fl 1956-571960-
61 Lafl (Socialist Pattern of Society) fl /
fl fl Lafl fl &Q / Z fl
25 X, ^n , fl x fl
&Q fl / Z fl U L M
Z / flfl & fl fl
h &Q fl / flfl
fl Lafl fl L
fl Z fl + fl fl/ fl
fl-, fl Xfl fl /
S i fl i S y
iM fl fl / Z fl fl
X & fl ^n i / fl -i
flMfl i X (Technique of Unbalanced Growth) fl / flc

415
 fl hL i (Balanced Growth) fl
fl /

fl / flfl
fl S (Public Sector) ^n x , | fl fl
i /

- fl fl i fl ,
fl fl Z fl fl ^ fl /
fl (real resources) fl , fl ^ fl
fl fl fl MM XL fl
fl fl / fl fl Bfl fl (crisis of ambition)
fl/ flc L fl fl y /
flfl (Import substitution) / fl q{
fl La fl fl ^ fl
/ M , q{ fl
h, fl fl fl fl
S, & fl ^ fl ^
h fl x / U, l h
fl fl &Q fl / fl
?fl l (Export Pessimism)/ fl flfl / M fl
fl fl fl fl La l i (Export Promotion)
fl fl fl l ^ h
fl /

, Lafl L / L
1960 K fl
fl fl L Q fl fl fl / fl
fl 1963 / fl fl

416
fl 1964 fl L fl (Monopolies Inquiry
Commission)/

jg Lafl
fl fl/ j g k
fl / 1969 14 fl 1980 fl
fl M fl , S flfl fl l i
fl / j g ^ fl fl V
/

j g fl fl fl h/
fl fl fl y fl y / -
fl X 1965 G , fl 1966 G ^
fl fl& fl fl fl y
/ 1966, 1967 1968 fl fl
fl /

{ fl fl fl X
1968-69 fl /
s q /

fl 1968-69 fl 1973-74 L/ i
h fl &Q fl
fl V/ j g fl ^ /
s 25 fl ^ /

1974-75 = fl / flc
1977-78 / flf fl /
fl LaQ Rolling Plan fl
M 1978-79 fl fl fl / fl
/ 1980-85 fl 1978-79 / flc

417
fl fl fl / fl fl fl
1981 fl fl fl flc fl 1980 fl
fl flfl / fl ^ fl &Q fl/ l
fl 1985-90 g / g M fl
fl fl/ LaQ fl fl
, G / l fl flfl fl (Fiscal
Deficit) SX fl fl fl X fl
fl fl/ l fl h i 5.9 / fl fl
fl fl 1990-91 / 1991 La flf
La fl fl /

fl fl fl fl fl
fl / - Lfl G
fl fl fl fl fl fl fl
fl fl/ fl fl (Economic Liberalisation), flfl (Privatisation)
(Globalisation) fl fl
fl ? fl (Structural Adjustment Programme) /
fl flfl fl i fl fl , fl
fl fl fl / T fl
fl fl / S { fl , l fl
fl fl fl fl / fl
1992-97 L/ 1997-98 fl fl fl q /

fl fl fl i fl
h/ Lafl , ?
Lafl fl (Democratic Planning) / Lafl fl |-
fl fl S fl &Q fl fl/ fl
La fl fl S fl B fl
S fl S S B/ fl fl S fl

418
fl& fl /

Lafl fl fl fl flffl
(Decentralisation) q / = vfl , fl i i
fl&fl fl LM fl / i fl& i fl
fl fl /

3.2 fl fl Mfl
fl fl fl Mfl fl/
S L i fl X fl fl/
X fl fl/ , ^, fl , ?
fl / ifl & Sn-& fl
fl fl Mfl fl/

fl ^n h y / fl M
fl flfl &fl fl h fl fl
/ fl h & fl fl
^n i fl/ S / 1917
M fl /
LLafl h h (kulaks) / i
/ flS / flc fl fl Z X
/ fl M fl fl La
/

i i & fl fl
fl fl Mfl fl / 1 X, 2 S
i, 3 flfl , 3 K, 5
h, 6 fl x, 7 fl 8 fl

419
!y y!o ) y x! !y %z y !y!#
x#! ~z zj=! )
x! !y xy zy z=! x ! ~ y
xy ,!k y xy, !zy ~ yy! e !fli!#y
xy ) y x! !y x!y !y# x#! !!e y
x y xyy z D y y #y ~ yy! y
y yy! y ) y ~ y y yy @ y
z! =! yT# hfl !! x#! @ y x! %!_%_ xy%! y!sf
=! x! !y z =&c y y y# xy ~
yy!% , xy ! ! xy % yy yy yDy
!^ y ~z y yy! # y y y! %_yT yy#
! yy ,! z =! y y #y ~ yy xy
!y !! x! ) y! y!y x! !y y
y y #y y ! ~ x! !_ yD ^
! ~yz x! !y !_y !y
y x! !y !_y ~y y y %y%! yyx#!
fliy y % x! z ~! yy yyx#!
y e y!y yy yy xy y y y o S
y xy !e y# yyyV y!y ! yy xy ! z e
yy yyy yT# hfl %z &# xyy yy x!!_ y!y e!_
& ! %oyfl#! ,!T y !sf y yT# hfl y# % yy
y!y yy fly# !ey!!ey y yy x#! y %!_%!_ ~
x! !y y %z ! fly xy! y% y y!
e !!y x xy xy y yyy xyy!y! y!
yy xy ! %oy y ! yy y! y
y ~z y=! !y y yT# hfl %z &# ~ x! !y
yz yT ~e xfliy !sf xy y ~ y y x! !y
!_y % !
420
 y x! !y !_y % ! yy _ z y y
!! x#! ) xy ~ x! zy# (Economic Liberalisation)
! ~z z_ !! xy y 199091 y # x!
! xyy y x! fly )# (Package of
Economic Reforms) 199091 y y ! y! # y! ,!T
! ! y! !! ! ey ! } 1991 y
% y y# %oy ! } !y ! 120000 y! yy y
xhs# zy (Gross Domestic Product) ~y ! y 33 y x! y
yyy y! (Fiscal Deficit) !y x !! ~ ~y ! y
xhs# zy (GDP) y 8.5 y y 1991 y yy y %oyfl#! y
! 12 y xhs !e &@y ~ !yy ,!k y y ~ !#
%oy D y# %oy !! y x)y,! y y x! fly % &#
!! ! %oy zky y % ! } @
~ ~z } ! y y xyhsy! xy[y (International Monetary Fund)
yyy x#! yyy yO (Structural Adjustment) !y ! yB y
% } @ xyhsy! xy[y } @ xhs#
y! y ! x!!_ y!y !!sf (demand management) y ~
y# %oy ! ) y ! !# %oy D !! y !fli!#y xy
!yB y } @ x! e y! (Privatisation), zy#
(Liberalisation) ~ !y (Globalisation) %!!

y ~z =! y y ~=F x! fly )! (Package of

Economic Refroms) @ ~ y x! !y xy
xy
) y! zz! yy ! yy x#! ! ~! y !!
!y! fliy (World Trade Organisation) ! y y! y! ~ z
y! !y (Globalisation) o&! ~! xy y ~z xyhsy! x!
!!fli! ) yy
421
 flc fl fl Mfl i / fl S i,
fl x, x i, , =
, fl i, fl x,
M } fl, fl fl (Economic Infrastructure) i
fl fl &Q Mfl /

3.3 fl fl V
fl fl V& fl fl fl Mfl
/ fl fl h V& fl y/
i fl fl V&fl fl
1 S i fl i S
y iM fl/
fl V d Z
fl h fl , fl fl fl fl
/ fl XM -
fl # fl fl
&Q fl / i fl d fl & fl flfl fl
fl i fl &Q fl /
fl fl fl i fl
fl &Q fl /
2 X fl/
fl fl fl V X fl/ fl i
fl X/ M fl fl
3.7 Z fl fl 4.2 h/ l
fl X fl 5.9 fl
6.7 /
3 fl fl fl/
422
 fl fl i M h
fl h y / h, fl
h fl h
M h y / fl L fl fl S
fl fl y / l fl
L (GDP) 22.7 fl / fl
L 24.9 fl / S
fl fl (Real Income) M
fl / fl M L 28.2
S /

4 fl M flffl fl
fl fl i fl } , fl ^
fl /

fl fl V B fl,
K fl L fl /
k flhflh fl, fl | fl fl,
B fl, fl flfl -= M
B fl / fl fl fl -
| fl fl fl -| fl fl y
/ fl fl, fl, fl, fl, fl
fl - fl M flf X
B/ Z, fl fl
flfl fl M flf g fl /
= fl fl fl fl fl
^ fl/ = fl
fl &Q fl / fl V

423
 ^ fl/ l fl V
&Q fl /

fl 2000 fl ^ fl/ flc y / fl

xfl , 1997-98 , fl
35.97 ^ / 2000 fl fl ,
flc ^ fl /

5 M fl fl/

fl fl fl fl fl fl
/ Z fl fl q fl fl
V fl fl M fl fl/ fl
fl = = flfl fl
/ - fl h fl i fl B/
flc M fl fl y / S B (Voluntary
Retirement Scheme) U flfl g S
fl fl S / S fl + h /
fl ^ fl/

6 fl fl S fl , S
fl k S gfl Sn-
fl fl/

fl fl X, S
fl l X fl &Q fl / Z
flfl flS fl fl &Q fl S ^n
i fl &Q fl / flfl fl S
&Q fl fl- S fl
/ fl fl- X (New Agriculture Strategy)
flfl /

424
 fl S /
h fl fl- X S fl gfl /
M fl, = x fl
fl fl flfl B fl
flfl fl fl, & fl
fl S fl- h y / fl- S
gfl& fl fl X fl fl fl /
S gfl B fl fl M M Z
, fl fl M , fl M , fl
, S fl fl
S , US M - , |fl-fl /
fl fl V S i gfl -M fl
X fl/ fl fl X
fl fl La fl fl fl ^
/ M fl ^ fl fl fl
flS / fl ^ fl fl
l h, fl y fl
fl ^ fl/ fl fl V &
/

3.4 fl fl
i & fl fl S fl fl /
fl s fl fl : /
fl fl - / fl
S fl / fl
fl S & h
fl /

425
 fl fl

fl fl fl & fl
fl/ 1 X, 2 fl- X :, 3
i , 4 fl fl fl i/

3.4.1 flfl X
flfl h/ fl fl fl
X S / fl fl i h 3.8
/ Z fl fl i S 3.5 3.4 /
fl S fl L X/ X S
fl fl T fl X
S / fl h i 5.2 / l
fl X 5.9 / 1990-92
h h 2.9 fl 1992-97 h i , , h
X 6.7 / fl , 1997-98 fl
1999-2000 L i h 6.15 h/ fl fl +
} /

3.4.2 flfl fl i S
=fl flfl h fl fl i &Q fl /
fl i h i fl M
:/ i flfl fl i i fl

fl fl fl S + ,
& (1) Different Plan Documents, (2) Reserve Bank of India Bulletin, (3) Prabhat Patnaik
"India's Growth Experience" Economic and Political Weekly, May 1987, (4) V.K.R.V. RaoIndia's National
Income 1950-58 (Sterling Publisher). (5) Sukhamoy Chakrabart, Develo;pment Planning (Clarendon Press,
Oxford, 1987), (6) Economic Survey, Government of India (7) Economic Survey, 1999-2000 (Government
of India).

426
xyyy y y )!fly ,!e ) %!_ ,! yy fliy z y
y e ,! sf# ~ ,! z xfliy,! ! z =&c xyy
y ! xT yyy !y hs ,! z yyy y ~y
fl#y ,!e x! !y T
yyy !y ,! y zy z ! =&c y y y y
! %! yyy !y ! y yy !y
! ! y y ! y ,!zy ,!k y ! y
xyy! y yy y y y x%) ! y zy yyy Ty
~y ~! y ! !m# yyy !y # !m# ~ ,# !y
y !y y# yyy yy y !y yyy
zy z ! =&c xyy y y y ~z yyy=! ! ,!y y@#
yyy !y ,!zy )# xD !y fliy y z =&c
xyy y ! ## y! z! y !T z (Community
Development Projects) y% y ! yyy !y )!fly #! !
!y! y flcy!y !y y ~ ! y!yy | #y !y y #!
yy ! )!fly e ! x@! ! yyy !y
,!e ! y y ! y zy ,!k e
!m# yyy !y o& !y z ! =&c xyy y ,!e
zy y ! ,!zy ,!k !m# !y 468 y! yy yj y !
!m# !y ,!e x@! xyy%* ! y zy 196061 y
xy !m# !y ! 81 !! !v # y xy ,! zy
xyy%* y !! ! yy zy !! !y ,! z
#! ,# ! !m# !y z #!z x%, ! !v ,!y y@#
y !m# !yy !! yyy ,! ! fliy z ~ y yy
(Co-operative Farming) fliy zy !m# yyy !y y !m# !y
!T z =! %y yyy
,# yyy !y x ! y fly# y ~ y! y!y yy
y ,!o zy y ,# yyy !y ,!e x@! !e ! %z y
427
,# !y ! ,! zy yz y! ! ,# !y %
y zy xyy# ! S89 !!V % !y y
* y ! y ~ # zy yyz ! xy zy S=V
!m# !y y ! 30.27 !! ,# !y y !
27.34 !!
,# yyy !y # %z y y # ! y!@y ,!
zy T !! !! fliy y ~ y fliy xy !
,!zy yy y y y y y! !y % yyy
!y !! !!
y ,! z e y )y % yyy !y xyhsy! y
,! fliy (Food and Agricultural Organisation) !Q y ! % ,! zy
k! #y)y y y yy ! ! % !yy %
,! zy k! y % ,! %!_ ,! z )# !y ,# !! ,! z
)# (Intensive Agricultural Development Programme) ~ !! zF #
)# (High Yielding Varieties Programme) % ,! zy k! xhs%_ !
yy! y y y xy%! k! ,! sf# @yyM # ) fliy
~ !% y y y ! %fliy y y# e
)!! zy k! y ! ~y! zy (multiple cropping), yy
~ #y % y ~ , z%_ !y xy! yy } y
!y ! ~ y! ~!=! , ,!e y# zyy (inputs)
y y ~ ~ y# %! (subsidy) y ,! ! ~z % ,! zy
k! !! !
% yyy !y ~z % ,! zy k! y y ,! y! z
z =&c xyy y ! ~ y % ! (Green Revolution) )y
! y zy e y x! ~ y xyy! T
y fl)y x! ! % !y xy ,! y@# e xy yy %y
,! e zyy ,!k xyy%* ! y yy y zy !!
428
 = fl flS i / h
/ = fl fl X fl + &Q
fl / fl B , M ,
fl , flfl fl + &Q
fl /

fl B h
/ fl ,
K / fl - Qi fl, flS fl M
= x fl = fl fl &Q
fl /

l fl i fl flS fl i flS
M x fl x fl
fl / l fl h fl fl X S
h 179 /

fl flS / 1919-2000 ,
fl 203 /
S (Near Self-sufficiency) fl/

flfl fl i q X - , fl
fl i / flS i / 1969 V
fl 1980 fl M fl / fl& fl
` fl& =fl fl& flfl fl fl
fl/ flfl fl fl j
fl / = x fl
x h fl fl fl fl V
h/ = U fl =/ = S
x /

429
 S fl / } fl
S / fl fl S
fl fl /

3.4.3 flfl i
i fl y Z fl/ i
& S fl j / Z
fl ^n i fl/ V flfl &
i fl ^ fl i &Q fl
/ i fl fl fl 1956
1948 / 17
&Q fl /

Z fl fl, -S ^ , La
? S / K, fl,
fl ^& { X / Z fl fl
^, S, , fl fl / h , a,
flfl fl y / Z flfl fl ,
fl{ fl / ? i /

Z fl & (Heavy industries and

capital goods industries) &Q fl / flc - (Lare-
scale consumption goods industries) Z fl &Q / S
X -h (Capital intensive) /
fl / fl h / fl La
fl fl ^n i - -
(import-content) 1957 k
/ flc fl fl fl
^ , / fl ^ fl /
fl flfl fl k ,

430
Z flfl/ Z flfl fl
fl fl /

i Z fl (import substitution)
- i &Q fl / h M
fl , /

fl 1963 L h/ 1965-66 fl
S j /

i Z S j fl
fl/ fl h 7.7 hflc
1965 fl 1975 L h h 3.6 /
fl G 1986 "Trends in Industrial Production" fl fl,
1951 fl 1979 L S h 5.8
/ fl S X fl& 1
fl S -fl (inapproirate choice of scale and technology)
, 2 Z (poor rate of capacity utilisation), 3 -
(inconsistency between production capacity and demand),
4 - S (failure of the manufacturing industry)/ 1965-66 fl
M fl L -j , fl fl
/

flfl fl fl& ,
fl , 1965 fl 1967 L fl
1971-72 1972-73 , fl , ,
/ 1973 fl S fl fl/
j fl fl& { 1 k S
Lafl La La S K fl
? - S fl/ 2 fl fl- fl
S j fl / 3 fl S fl (real investment)

431
 fl fl fl / 4 S S
h , (cost excalation), fl (underutilisation of capacity),
fl-|fl fl , fl S fl fl
fl /
flfl fl i fl S x
fl L fl S / 1991
S flfl (privatisation) k
(Near abolition of the licensing system) fl & fl
(Public Disinvestment), & (Exit Policy) fl
Ufl &fl (Multinational Corporations) -
x fl , fl / fl fl
(Economic Liberlisation) (Globalisation)
fl / flc
+ h/ fl 1996-97 X 5.6
fl X Lfl /
X S , j , i
& i S fl , -M (Information Technology)
S fl i /

3.4.4 fl fl i
fl fl i x/
M flc hfl S
/ hfl x
/
fl fl i B flfl , fl, ,
, K X/ h X &Q/
S flfl h/ flfl flfl fl
flfl fl/ i (urban development), , fl,
, , ? , K ,
432
fl, S i j / flc S S
/ , hfl i fl, S fl
fl + i / 1996 flf fl flfl 5000 fl fl
fl fl i fl (Infrastructure Development Finance Company)
/
fl i fl i -fl fl
/

3.5 fl fl i fl
fl fl V fl
/ flfl S fl h, fl ^
fl , fl k fl ^ fl, ^
fl y & h B/

flfl 1980 L i h 3.76 , h

i / fl fl M fl
L S j / fl X
fl / h Lafl
fl fl / ^ fl / l
fl 25 fl ^ fl , flc fl
fl fl ^ / fl
fl fl 29.18 fl ^ / fl ^
35.97 /
fl fl fl fl S/
&Q , fl &Q
/ Z fl fl fl fl fl
V , flc fl L {
fl / fl fl fl

433
(Employment Exchange) fl fl / fl
fl y / flfl fl , fl fl- ^
fl fl fl fl/

fl fl fl ^ / flfl fl|
fl hfl B fl fl fl L (Parallel
economy) fl/ fl fl fl fl y / fl fl fl
fl fl / fl fl fl fl
/ fl fl ^ /

fl S fl M fl (Fiscal Deficit)
(Budgetary Deficit) / T fl h fl fl
fl L (GDP) 9 flfl/
fl / T fl 5.6
y / fl S fl fl
/ Z fl fl fl fl
fl fl /
h & fl h/ ^ h ,
fl fl h fl & S
, fl , fl, K, ,
X, fl ^ / X (Rise in
Procurement Prices), fl fl K i X
(Administered Price hike), fl X, X (Import Price)
^ / fl & fl S fl / fl
& S (rate of return on investment)
fl fl fl/ fl = :
& fl / fl fl-
h/ & fl flfl ^ fl /
fl fl (Social Safety net)
434
S/ 38 / x, q | (Child
Labour) , , qX
, S fl fl fl /
, fl fl S/ 1976-
78 fl k flK (Current Account of the Balance of Payments)
fl fl h/ fl k
1991-92 / fl L Debt_GDP
ratio) 41.0 / Z, flfl fl &
fl & fl (debt servicing) fl
fl fl (Foreign Debt Trap) fl /
1999 31 fl 97.68 fl
L 23.5 / Lfl G fl fl
fl fl /
fl S B/ fl
fl , fl/ ^
fl S, fl S fl k S/ l fl
fl fl y B /

3.6
fl fl l
fl fl Z X / 1924
fl " fl fl &Q
fl/ f 1938 fl
Q fl, fl fl fl fl
+ fl/ fl fl fl fl
fl fl " , fl ,
.. / h | . . fl fl (People's Plan) d

435
 y# %yw zy y# !y !! (National Planning Committee) !
y y! !y! # y & #y fly# y !y
! ! y ))# !y y# !y !! xyy !y z!y !
=&c) y# %yw =&y ! z y !sf ,! z! ,! !y
)# x@y!y y y z =&c xyy !v ydy y# @y# %! !
! y! ! z ! =&c ! x! fl)y x z xyfliyy !
x! )# %yw y## ,!T
!m# y%k xy y# !y !! yy yyz xy !! x!
z ~! !y y yyz !y ("Bombay Plan") y
yyy # yy (Shriman Narayan) y# !y ("Gandhian Plan") y ~! !y
# ~. ~. y !y ("People's Plan) !y! y
yy ~=! ! yy =&c y z
fly#yy 1950 y y ysf# y!c !y ! (Planning
Commission) ! ~ 195051 y y yyy !y !m#
~! y# (Mahalanobis Model) y !y y 195051
y 195556 y hs ! yyy !y 195657 y 196061 y
hs ! !m# yyy !y 196162 y 196566 y hs ! ,# yyy
!y
,# yyy !y y D D % yyy !y # ! 1966
67 196768 ~ 196869 y y! !y ! ! % yyy !y
y ! 1969 y 1974 y hs M yyy !y S19741979V
xyy ~ ~! !y S197980V ! y yyy !y S198085V
~ yyy !y S198590V xyy %! y! !y S199091 ~
199192V ! y ~e z y y !y 199091 y
hs y! y ! y ! # x! 1991 y %yz y y
% x! #! y! ~ x! fly y & xT yyy !y !
199293 y 199697 y hs 199798 y yyy !y &
436
y x! !y !_y
y y z# x! !y !_y xfl#y yy
!y!# x#! y# xy o& yyy y# xy ,!k y %%
^ yy #yey y z fliy y ) ,!T y yyy yy!
y !y xy ! y!o ) y yy! y
%oyfl#!! y yy!y x! !fli!#y x y ,! zj x!
!y y %z ! %z yy x! yy!y y
y % x! #! ,# ~ x! fly )# ,# y e
x! !y y# yyy xy xy ~ yy x#! ! x!
#! y! y x! zy# y! ~ !y~z !! )#
y !y =&c T y !v ~ !y !_y y! yy
x#! ! yy y!y yy ,!T y y hfl
~ y y !!yz y y yy! e z x!
!yyy z x! !y =&c x!#
y x! !y zj
y x! !y zj S1V yy #yey y z y ~
y y xy z ~ !e) # yy z%_ y S2V y# xy ,!k
y Sxhs 5 y 5.5 yV S3V !!T ~! !! !!y
y x y S4V xy y y ~ xy e x! !_
w# y y S5V x!!_ fliy fliy ~ y!o )# !! fliy
x y ~ S6V y x! !y !! ! e ySV ,! zy
SV !e zy y y ~ SV ! xfliy ,! e %
! e&!!%! ) y fliy x y
x! !y y )y
y# xy ,!ky x! !y y yey x%y# ! y# xy ,!k
e !y ! yey ) y ! !y ! y#
xy 3.6 y ! xy! z y ! 5.2 y xT !y
y# xy 6.7 y y !
437
 fl i fl fl &Q fl
/ flc Z fl flS fl ,
i fl &Q / fl
fl + fl/ fl i S fl/
fl fl M / fl M ,
fl X fl Lafl, B , M
flfl fl k& fl flS
fl- / =, , l,
fl L fl / fl
h/

fl fl L flS i
} fl / fl fl
y / = fl fl x /

i i y Z fl/ Z
fl fl fl fl S
fl La fl fl y flfl
fl ^ fl / = fl fl fl L
flfl &Q / i Z fl fl
S j / M fl fl X
S { /

fl X S fl fl / 1990-91
fl fl 1991 fl fl
1911 / S flfl, fl
fl, S , k ,
fl fl Ufl &fl
fl La& &Q / &

438
 S fl / M S
i fl/

fl fl i S S
X h/ fl fl i / flc
, , S + / 1996-97
fl fl i &Q fl fl fl
fl fl i fl /

fl fl (Failures of Planning in India) : fl

fl flfl S, fl fl , fl
k fl ^-fl ^ / &
fl fl y / fl h B/ fl
k k fl ^ fl 1900-91 / fl
/ ^ La fl y / ^
X fl y / La y /

^ S fl / fl fl
1997-98 29.18 ^ / fl
1997-98 ^ 35.97 / fl S i, x,
-, , q | , = qX
S fl / 38 fl /

fl & fl MW = fl fl fl
S flQ fl/

3.7
1/ fl

1/ fl fl /
fl fl fl /

439
 2/ Z fl M /
3/ fl q /
4/ fl S q /
5/ fl fl h/
6/ fl S j /
2/ M & l M /
1/ Lafl fl fl fl
2/ | fl fl
3/ fl
4/ fl La fl
5/ fl fl L S { fl/
6/ fl fl fl
7/ fl fl f fl fl
8/ fl fl fl R g fl
3/ l M /
1/ fl fl l fl/
2/ fl fl Mfl fl fl/ T fl fl
fl fl fl Mfl fl
3/ fl fl V& fl i fl
& fl /
4/ flfl flS fl/
5/ flfl i fl/
6/ fl fl i fl fl/

3.8 L?
1/ , f fl flfl/
2/ Sukjamoy Chakrabarty : Development Planning (1987).
440
3/ Pramit Chaowdhury (ed.) : Aspects of Indian Economic Development (1971).
4/ Prabhat Patnaid : "Indian's Growth Experience", Economic and Political Weekly, May
1987.
5/ &l, fl i fl fl (2000).
6/ A. Vidyanathan, "The Indian Economy Since Independence (1947-1970); Dharma Kumar
(ed.), The Cambridge Economic History of Indai : Vol. II (1983).
7/ Montek Allutialia, "Economic Performance of States in Post-Reforms Period", Economic
and Political Weekly, May 612, 2000.
8/ Bipan Chandra, Mirdula Mukherjee, Aditya Mukherjee, India After Independence (1999).

441
flfl 4 r j

4.1 V
4.2
4.3 Z X G X (Cold War)
(Third World) O/

4.4 MW: V/

4.5 Q j i/

4.6 Q j 1961-1964 /

4.7 j /

4.8 MG X (Post-Cold War) j

&Q /
4.9
4.10
4.11 L?

4.1 V
flfl V S
fl fl/ fl +fl La
1947-1964/ X fl (Polarisation)
S fl, Q fl h
L i j/ flfl

442
l Z X X O/

l j: V/

l j fl/

l Q j /

l j /

l j fl/

4.2
flfl& h fl fl
fl i fl, fl fl fl
fl fl, fl (Welfare State) +L / fl
fl +/ +fl La
1947-1964/ , fl fl
M/

fl h GX
fl S fl / / , fl
M & Q , j +fl
/

fl flfl Z fl flfl
GX fl O Z j B , fl
fl fl fl S , /
h, fl jfl flfl ,
fl Q M &fl X fl fl
fl/ , j fl
j fl fl/

443
4.3 Z X GX
O
Z X 1939-1945 l S fl
/ fl fl (Polarisation) S / fifl
M& Z X fl fl fl
fl h/ fl -flffl
(Euro-Centrism) / Lafl, } M &
fl M, M fl fl M/
, Lafl L fl h / Z X
& h /
, fl , fl fl fl ,
fl M fl Ze fl/
fl G X (Cold War)/
G X, fl fl S fl/ fl Q Lafl, }
M & fl fl (First World)/ fl,
Q L & , fl , Z (Second
World)/ , , Ze fl , G
X , , Ze, h, fl &l
M , L fl fl/
Z X fl fl &Q M &
O, S Rfl
Z X fl, & ,
h q fl/ , fl, fl M &/
fl fl, Z X l flh fl ,
fl fl & fl/ fl 1945 fl 1970
S 66 Rfl fl fl ,
fl fl /

444
 & fl S fl,
fl / & fl Lafl } &
fl (Raw materials) fl fl fl } ^
fl fl/ & S fl
/
Z X fl & fl,
fl fl / & fl fl fl M
} & / h, h & ,
Lfl (International Monetary Fund I.M.F.) (World Bank)
& fl La - / &
La S fl / i fl , ,
, ^ , Lafl } &
fl, / Sfl fl (Neo-colonialism)/
G X fl S fl fl, Z
i = fl/ W fl
fl/
fl l & fl
fl M fl fl/ fl i
/ S fl / M &
X j /
1/ fl
2/ - fl

4.4 j:
V
fl fl/ M
& Q fl/ , fl Q M &
j /
445
 y ! xyy ) zj ! fly#y y % ,# ! yT=!
y[y %k & !ey ) yy ~ yfl! y!y !y myy z
~! yy xy xyyyyz (A. Appadorai), y yy zryfi ~u z!uy
!! (National Interest and India's Foreign Policy) @si y ! _ !! !T
y !
1 yy D y! %!_ y y y! y# y y ) ~ y
! y! =! y! %_yT _yy ! z_ xyy!r %!_
(North Atlantic Treaty Organisation xy NATO) ~ y! zz! ,c ! y
%!_ (Warshaw Pact) yz yy ~z y %z y! yy y !
y#%_ =! xy y! =! Szy SEATO, y CENTO) !&k !
2 y ! y#%_ =! !m# !T ! yT#! !y !
fly#y y yy y !!T y#%_ !!T ~ !!_ !! #! x%y y
y
3 %ye !fl y# xyk y ! =! D e# ~
y!y y yy
y! _ ~y yy y ~! z ~! flysfy# (Isolationist),
!y ,!T!D !y %ye y! %!_ y y# e y ! xy !
yfl! y!y ! y! xyy x y! xyy y
*y & y# ! yy ~z D 9 ! 1958 y ~!
y ....xyy ! xyy #! y!y xyy !!y y!
y# e ~z y!y y ! ~! y !y #! z!y ~ flT
#! ~ xyy !y ~! ~! !# #! ("When we say our policy is one of non
alignment, obviously me mean non alignment with military blocks. It is not a negative policy. It is
positive one, a definite one and I hope, a dynamic one." (Source : A Appadorai. National
Interest and India's Foreign Policy) %y 22 1960 y xy! y
& xy! xy yy ! y e ! y! y xy!
! y ~! ! myy y #! z!y !y hs yy xy!
! y y !y xyy y! xyy y y! y ! y#
z !v y =&c) y xyy !! #! zFy y ~ xy ! y#.... ("As
I have said repeatedly, I do not like the world "neutral" as being applied to India. I do not even

446
like India's policy being referred to as 'positive neutrality' as is done in some countries. Without
doubt, we are unaligned: we are uncommitted to military blocks; but the important fact is that
we are committed to various policies, various urges, various objectives, ad various principles....."
(Source : Appadorai).

Q fl (Commonwealth) / Q
M & i fl &Q fl
fl/ + j fl /

1/ fl fl

4.5 Q
j i
flfl (Peter Calvocoressi) fl i 1945 (World Politics
since 1945) L j +fl
fl Q +fl /

L M Rfl
/ 1920 fl fl M
/ 1927
Lfl / fl fl l /
1930- fl Q fl , ,
j fl/ Lfl , j,
j fl / , , , flfl i j
fl_ / Lfl
fl L L /

MW fl 1947 , MW
{ fl / 28 fl fl
fl / i fl ,
, , , L & Q

447
yyy 1949 y y%y! y %y % !# ~! ~# x%!
zy!y y y y !!y !&k @y y zj &
Ty y_ !! z!=! y#%_ y y yy!sf yT
) yfl! y!y yy
1950~ y[y %k y !& !ey xyy %, y[y%k y
~!y ! & !) ~!y yzyu ~ !!! y! %_yT D
y! %!_ y! ! ~!y y !# yT y!hfly y! %_yT !!sf
%! y! yzzfi ~!y !! xyyz (South-east Asian Treaty
organisationSEATO) ~ ry !! xyyzy (Central Treaty organisation
CENTO)~ @ x! y! zz! xyy!fliy D ~! %!_
y! ~z !!fli! y y! #! ~ y! y# yz yy Ty
xy y 1945 y y ~ # M# %!_ y! ~yy y y!
%_yT ~ y! y!y zz D y! %!_ y!
~z & !ey ~ ~!y y !hfly & ~ yy ,# y#
y !! y ~ yy ,# y#%_ =! k y Ty
xy y 1955 y zy!y y% ~! xyy~# x%!
y% 29! x@ y 6 xy!y =! !!!c
& yy ~z x =&c) yy zy!y % ~ !
y y & xysf ! ysf# ~yz y% x!! !
z!fli !
y% !! yy y y y=!
1 yy y y ! !flf# ~ xy! xflf y !y
2 ! !flf# xyy~# =! =&c) )!y y y#y
3 !flf# ~ xy! xflf !y ! !! =! y!y
~yy ,# y#%_ =! yT ~e y y xD#y
y% x%! y !% z 1956 y & ~ y %yfly!y y yy
!y D !y# (Brioni) yy %yfly!y ~z y! zz!
448
 fl j
, 1961 /

1/ Lfl fl 1920 1930- fl

2/ fl 1961
L

4.6 Q j 1961-64
M , , fl/
i & fl X fl S
fl / h, M & /

fl flfl / i
fl flf fl G X fl X / = fl ,
fl, fl SX , fl ,
flfl flf fl fl Xfl i fl
flf fl G X X j
/ , fl M V fl S fl
/ , fl X g U fl, fl M ,
fl - Ze /

Z j fl 1964
1964/ flc La, a fl/ fl
, L L fl fl fl fl
L, L L fl Ze fl /

fl, , = fl/
/ l { 1983 ,
/

L 2000 j
449
 M h h fl 115/

1/ j M fl

2/ fl

4.7 j
, 1964 j fl /
: fl L / i -
jfl fl M fl , , fl g,
/ fl fl fl flj fl
/ , j
fl /

fl V ,
&Q / , j , fl M &
/ fl flQ/ Z, ,
fl M fl fl /
h, = SM Z fl , L fl +
T flfl flf fl fl , hL ,
1962 X/

j Mfl g fl fl j/ fl
fl j, } & Lafl
/ + 1956 fl
} & fl, fl Z -
O fl fl &Q fl fl / ,
X , (Eritreans) , Lafl /
, , fl fl /
, 1971 , fl M fl/ h, M fl,

450
 X , fl Z M /
, j fl , 1990 ,
, , j fl /

jfl MM / ,
fl (National Interest) fl / , ,
fl M gQ fl /

1962 X fl M fl fl M
, / fl
j , 1953, j fl
/ L S, fl &, fl G,
fl , , , LM fl / S
fl M fl/ M& M /

fl S /
G X fl j fl fl/
flfl, fl k 1945 L & ,
GX fl/ , fl fl G X fl/
Z, fl Mfl fl , ,
fl
L fl/

h, fl i L fl fl
(New International Economic order) / i &, 1970 1980-
fl fl fl j , y,
fl /

j, fl S , S /

1/ MW X fl fl

451
4.8 G XM j &Q

j G XM
Q / S/
-115/ M fl fl
/ x, fl La fl/
, , , , S ,
flLa, , , , , fl S
fl fl/
fl } M & fl, , , , , ,
, , , G G, M/ fl
'fl, fl /
j fl / i
& fl fl (globalisation) fl,
B, , S & fl
(Regional Economic Co-operation)/ h, fl a ,
fl fl , S, j, (South) M
& fl fl /
1/ G XM j fl Q

4.9
+ La &Q /
, , , Z fl fl
fl/ fl , fl fl, flfl G
X fl fl S B/ fl, M &
Rfl fl/

452
 M & Q fl/
fl fl / qS fl S
/ S j /
Q 1947- fl / 1947
1949 1955
X / , 1961 /
j fl, / , 115
/ fl S , j, G X fl
fl / h,
&Q fl fl/
G XM j fl /
flfl & fl (South) M &
fl fl, j fl fl/

4.10
1/ Z X l fl fl
2/ j fl fl
3/ G XM j fl fl

4.11 L?
1/ Bipan Chandra, Mridula Mukherjee, Aditya Mukherjee, India After Independence (1999).
2/ V. P. Dutt, India and the World (1990).
3/ V. P. Dutt, India's Foreign Policy (1984).
4/ S. Gopal, Jawaharlal Nejru : A Biography, Vols. 2 and 3 (1979 and 1984).
5/ B. R. Nanda (ed.) Indian Foreign Policy : The Nehru Years (976).
6/ B. N. Pande (ed.) A Centenary History of the Indian National Congress, Vol. IV (1990).
7/ J. Bandyopadhaya, The Making of Indian Foreign Policy (1979).
8/ A. Appadorai and M. S. Rajan, Indias Foreign Policy and Relations (1985).

453