Jerzy Kuryowicz

Rosyjskie i penogos
Studia Rossica Posnaniensia 10, 117-120

1978
 J E R Z Y K U R Y L O W IC Z
K rakw

R O SY JSK IE I PENOGOS

Istniej w dziedzinie akcentologii sowiaskiej i batyckiej od dawna p ra

wa fonetyczne , ktre w wietle dzisiejszej fonologii okazuj si m o r f o n o l o -
g i c z n y m i . Klasycznym przykadem jest prawo de Saussurea w litewskim.
Nawet au to r jego nie zdawa sobie sprawy z tego, e wyjaniajc przesunicie
akcentu np. w lit. gras (nom. sing.) : gern (instr. sing.) intonacj akutow
kocwki -uo (skrconej pniej w -u) ucieka si do faktu natu ry m o r f o l o
gi c z ne j . Mianowicie na dowd, e kocwka formy *gruo bya akutow ana,
przytoczy jej akcentacj we f o r m i e z o o n e j gero-ju. Ale konfrontacj
poprawn byo porwnanie instr. gerii z instr. form zaimkowych, jak tu,
anuo itd. W ynikaoby z niego, e n i e s k r c o n a kocwka -uo ma intonacj
c y r k u m f l e k s o w , tzn. jest akcentowana, ale bez intonacji. N atom iast
odwoywanie si do pokrewiestwa morfologicznego (fleksyjnego czy dery-
wacyjnego) pozwala jedynie ustali prawo m o r f o n o l o g i c z n e , w ktrym wy
dzieli naley starannie czynnik fonetyczny i czynnik morfologiczny. Jeli
chodzi o prawo de Saussurea, zjawiskiem czysto fonetycznym jest skrt
p e w n y c h k o c w e k n i e a k c e n t o w a n y c h . Reszta naley do morfologii:
wprowadzenie kocwek skrconych pod akcent i z w i z a n e z t y m prze
miany prozodyczne (akcentowe) w paradygm atach rleksyjnych.
Z opisu gwary lekiskiej rosyjskiego (przez A. A. Szachmatowa w r. 1913)
wynika, e wystpuje jako jedyny przedstawiciel starego o we wszystkich
akcentowanych zgoskach wewntrznych i kocowych, za o kontynuuje
stare o nieakcentowane oraz (mocne). Jedynie w sylabie pocztkowej wyrazu
zawiadczona jest pod akcentem opozycja fonologiczna o : , np. dom : pop,
om,a : vlja. Za Szachmatowem przypisywano powstanie fonemu intonacji
rosncej (tzw. nowoakutowej), czego obecnie nie bylibymy skonni w tym
sformuowaniu przyj. Wprawdzie w wypadkach j ak pp<J *pop , sv<.sov^b
chodzi o cofnicie akcentu z jeru kocowego, ale nie ma dowodu, e zaszo
ono w typie vlja, nie mwic ju o przykadach, jak gotv lub teplo. Jeli
118 J. K u r y o w i CZ

ograniczy si do form pierwotnie oksytonicznych, jak pop, mona przyj,

e nowy fonem powsta wskutek cofnicia akcentu w przeciwiestwie do
starego o (jak w dom), poniewa tego rodzaju dyferencjacja jest nam skd
ind znana. Na przykad w soweskim e, o akcentowane wtrnie (w wyniku
cofnicia akcentu ze zgoski kocowej na przedostatni) s rozchylone w prze
ciwiestwie do starych akcentowanych e, o. Dla rosyjskiego takie wyjanienie
czysto fonetyczne powstania ograniczaoby si jedynie do typw pop, sov
lub kocwek pl. -ov, -om,, praktycznie wic do starych o stojcych w sylabie
poprzedzajcej akcentowany jer kocowy. W ysuwamy w tym miejscu hipo
tez, e we wszystkich innych wypadkach zostao wprowadzone zam iast
o w t r n i e na skutek f u n k c j i , jak otrzymao ono w momencie swego pow sta
nia.
Naley tu nawiza do zjawiska charakterystycznego dla jzyka rosyj
skiego (take wspczesnego), jakie slawista francuski Paul Garcie nazwa
tendencj do preakcentuacji (Histoire de accentuation slave I , s. 271 i nast.).
Przejawia si ona w zastpowaniu akcentuacji kocwkowej lub sufiksalnej
przez akcent na sylabie b e z p o r e d n i o p o p r z e d z a j c e j kocwk wzgl.
sufiks. We fleksji nom inalnej, por. np. poloto '.porotna, pototnaiw, zvezdna :
: zv^zdy, zv'zdam\ voa : vodjam. Przy tym naley przyj chronologi :
naprzd pootna, zv'zdy, pniej pootnam, zv'' zdam, na kocu v'odam,
z'emljam itp. W koniugacji konstatujem y postpujce wypieranie oksytonezy
przez akcentuacj sylaby pierwiastkowej (we formach pierwotnie wielo-
zgoskowych), przede wszystkim u czasownikw na -it, np. svet'it, gasHt^sv^etit,
glasit (w X V III w.), vadit, k r u i t s j a valit, kr'uzitsja (X IX w.), dzi duzit,
zv'onit obok dru4t, zvon4t itd. Odpowiednio w part, pass : pozolonnyj,
pogubnnyj>pozoVocennyj, pog'vdolennyj. Stary akcent utrzym any jest np.
w boestv^o, torzestv'o, podczas gdy zam. zemstvO m am y dzi Zemstvo, poniewa
istniej formy jak oeestvo, w ktrych akcentuacja przedsufiksalna jest re
gularna. Tu nale i przym iotniki, jak domOvyj, jazyk) ovyj, dla ktrych starsze
formy utrzym ay si w sekundrnych funkcjach semantycznych: domov'oj
duszek domowy , jazykovej odnoszcy si do jzyka-m owy , nie do or
ganu mowy (jazyk)ovyj). W obrbie zoonych form przym iotnika znajdujem y
ros. yjovyj, ''ostryj , t'plyj wobec czakawskich form nov, ostr, tepl. Por. te
Idg. Gr. I I 148 ( 184).
Ot zjawisko preakcentuacji kontynuuje stan okresu sprzed u tra ty rnic
intonacyjnych w rosyjskim. Tylko zam iast akcentuacji poprzedzajcej s y
l a b y m am y do czynienia z rozwijajc si w tym okresie tendencj do akcen
towania poprzedzajcej m o r y (tj. drugiej mory poprzedzajcej sylaby, jeli
bya duga). Por. ty p y morfologiczne Hrvy, *vina, behjb, zawiadczone w cza-
kawskim.
Jaki jest zwizek preakcentuacji w ros. z rozbiciem fonologieznym o : 6?
F o n e t y c z n y m rdem powstania tzw. intonacji nowoakutowej byo
 R osyjskie i pen ogo 119

cofnicie akcentu z jeru kocowego na sylab poprzedzajc. Intonacja ta

skojarzya si wic z akcentuacj mory p r z e d k o c w k o w e j np. Hrd-,
*-. To samo zachodzio w wypadkach, gdy w wyniku cofnicia akcentu
z jeru krtka samogoska zmienia barw lub wzduya si: nowa barwa wzgl.
iloczas stay si w s p w y k a d n i k i e m preakcentuacji, np. czeskie stl<.
<C*stolS wobec stola. W ynika z tego, e morfologicznemu szerzeniu si pre
akcentuacji, jaka miaa miejsce np. w *vina (pluralis) wedug vinb (gen. pl.),
towarzyszya i charakterystyczna da fonetycznej preakcentuacji barwa czy
dugo samogoski, w naszym wypadku . Z t jedynie rnic, e ze wzgldu
na zanik w ros. intonacyj preakcentuacja dotyczya nie mory,, lecz s y l a b y
poprzedzajcej kocwk lub sufiks.
Podczas gdy w typach pop, sov, kocwkach -ov, -om mamy fonetyczne,
ju np. w dbryj przeniesione ono zostao z dbr (<*<) pojawiajc si
przed kocwk inn anieli -. Pozycja przedkocwkowa tum aczy nam
w typach gotov (gotova) itd., pokos (poksa) itd. Itwnie w typie vlja chodzi
o akcentuacj p r z e d k o c w k o w , a nie inicjaln, por. na volju. Podobnie
w typie nosit (por. pinosit). W dwch ostatnich przykadach moemy te
mwi o akcentuacji p r z e d s u f i k s a l n e j (sufiksy -ja-, -i-). Akcent wyrazowy
jest tu percypowany jako preakcentuacja, poniewa obok -ja-, -i- istnieje te
-ja-, --, np. du^a, glusit.
Poniewa w ten sposb w sylabie kocowej dwu- i wielozgoskowcw po
jaw ia si pod akcentem jedynie przed jakkolwiek spgosk, usadawia si
ono zamiast i w absolutnym wygosie, por. tepflo (przymiotnik), vedr o
(rzeczownik), eg'o (zaimek), skd po osabieniu g interwokalicznego edo
(>euo), Durnodo itd.
J a k wiadomo ros. votina tum aczy si jako pierwotne otina (>uotcina),
gdzie m am y do czynienia z akcentem przedsufiksalnym (otc-ina).
Stare o akcentowane utrzym ao si w sylabie pocztkowej, jeli miaa
funkcj p o c z t k o w e j , a nie przedostatniej. Zachodzi to w wypadku form
takich jak rlogu, nlore, Soma, Som. J a k wiadomo formy tego rodzaju prze
rzucaj pierwotnie, a czciowo jeszcze i w dzisiejszym jzyku, akcent na po
przedzajcy przyimek. Ot doda naley, e nog^a ma t sam ruchomo,
eo skovoroSa, a w sk ovorodu mamy ju do czynienia z jawnym akcentem ini
cjalnym (a nie przedkocwkowym). Podobnie miore jak ^ozero (akcent po
cztkowy), dom, S'orna (pl. dorSa) jak Solokol (pl. kolokola). Za formy jak
Solokol, ktre odrniaj sylab pocztkow od przedkocwkowej, s podsta
wowe w stosunku do tych, w ktrych to odrnienie jest zneutralizowane.
Brak zastpstwa o przez w typach sSovorodu, Iozero, Solo kol przyczynia si
do utrzym ania o w typach riogu, iSore, Sporna, Som.
W ydaje si wic, e powstao w momencie cignicia akcentu z jerw
kocowych podobnie jak nowoakutowa i podzielio nastpnie jej losy, m iano
wicie jej m o r f o l o g i c z n e szerzenie si jako preakcentuacji . W skutek za-
 120 J. K u r y o w i c z

niku intonacji w jzyku rosyjskim preakcentuacja dotyczy ju nie mory, lecz.

sylaby poprzedzajcej kocwk lub sufiks, ale czno ze stanem starszym
przejaw ia si wanie w specjalnym traktow aniu o preakcentowanego (ktre
przechodzi w ). Tak wic objanienie Szachmatowa ( <o pod intonacj,
rosnc) kryo w sobie ziarno prawdy, chocia uszed uwadze jego charakter
m o r f o n o l o g i c z n y zjawiska.
Poniewa nie zastpio o pochodzcego z , por. s^obral, , ,
kus'ok, wokalizacja mocnych jerw nastpia dopiero po cofniciu akcentu
z kocowych -, -. W ynika to zreszt z faktu, e cofnicie to, cznie z pow sta
niem nowoakutowej, jest jeszcze oglnosowiaskie (chocia nie prasowiaskie)r
za wokalizacja jerw daje, zalenie od jzyka, rne rezultaty.
Wedug P. Gardea form y paradygm atw ruchomych akcentowane n a
pierwszej sylabie, jak rkogu, m)ore, k^olokol, byy w prasow. n i e a k c e n t o w a n e , .
i to w kadym kontekcie skadniowym (por. op. cit. passim, np. s. 7 n ast.r
265 nast., 268 nast.). F ak t, e formy te zachoway stare o, tum aczyby si
wedug P. G. ich brakiem akcentuacji, zanim zostay reakcentowane w okre
sie pniejszym. Sdzi on te, e podobnie tum aczy naley akcentuacj
form z penogosem, mianowicie ^oRo- jedynie w sylabie pocztkowej form
pierwotnie nieakcentowanych (reakcentowanycli dopiero pniej), za -oko-
we wszystkich innych wypadkach.
Ot hipoteza pierwotnego braku akcentuacji form jak gotovu, g orod,
v^orot itd., podobnie jak form n^ogu, mbre itd., opiera si jedynie na spostrze
eniu, e przesuwaj one akcent na poprzedzajcy przyim ek (n'a golovu,
da gorod, vorot jak n a , z'a more itp.). Hipoteza ta, nie majca oparcia,
na faktach, jest tru d n a do przyjcia i zbdna, natom iast porwnanie losw o
i penogosu zasuguje na uwag.
W yjanienia tradycyjnego, wedug ktrego -o'o- wystpuje pod dawnym
akutem lub nowoakutem, nie chcemy przyj, poniewa ucieka si do into
nacji, ktrych zanik nastpi w niewiadomym czasie. N atom iast, podobnie
jak da , przyj mona, e -oB}o- jest wykadnikiem akcentuacji przed-
kocwkowej lub przedsufiksalnej, np. podom, podoma, podomik, boluoto,
modozit, vodota, chodoyj, mok ot it itd., za IoRo- waciwe jest sylabie pocztko
wej tem atw ruchomych, jak gOlovu, goroda (por. gotova, gorod)a). Tutaj
funkcja preakcentuacji, ktra rozwina si zrazu po cigniciu akcentu
z -, -b (np. gen. pl. vokos, vodot, sidot), ujawnia si we fakcie, e akcentowan
jest sylaba druga penogosu, a wic bardziej wyrazicie ni w w ypadku .
Tak wic zarwno o : o jak i akcentuacja penogosu nie s bezporednim
f o n e t y c z n y m refleksem intonacyj, lecz kontynuuj ich odziedziczon
f u n k c j m o r f o l o g i c z n , funkcj preakcentuacyjn nowoakutu, za
akcentuacj r e c e s y w n cyrkumfleksu.