Programma Kantorencongres 2017

13:00 Opening plenaire programma door dagvoorzitter Ren Buck,

Directeur Buck Consultants International
13.05 Huib Boissevain, Directeur Annexum
13:30 Rogier Weck, Researcher en Wilfred van der Neut Managing
Director Dynamis Vastgoedconsultants en Makelaars
14:00 Boudewijn Ruitenburg, Executive Commercial Director OVG
Real Estate
14:30 Frank van der Sluys, Head of Research Cushman & Wakefield
15:00 Pauze

#vjprofs
Uw dagvoorzitter

Ren Buck

Buck Consultants International

#vjprofs
 Huib Boissevain

Annexum

#vjprofs
De toekomst van de kantorenmarkt

Huib Boissevain, CEO Annexum

Over Annexum

17 jaar specialist in vastgoedbeleggingen

40 (vastgoed)professionals die dagelijks met vastgoed bezig zijn
Een fondsvermogen van 800 miljoen
Verdeeld over 31 fondsen, in onderstaande sectoren:
Winkels
Zorg
Kantoren
Wonen
Alternatives
Annexum beheert momenteel 6 kantoorfondsen met in totaal 24 gebouwen (waaronder het
MECC in Maastricht) verspreid over Nederland.

5
Wordclouds vastgoed

6
Wordclouds vastgoed

7
Wordclouds vastgoed

8
Wordclouds vastgoed

9
Wordclouds vastgoed

10
Wordclouds vastgoed

Welk woord ontbreekt in alle wordclouds?

11
Wordclouds vastgoed

12
Wordclouds vastgoed

13
Wordclouds vastgoed

14
Wordclouds vastgoed

15
Wordclouds vastgoed

16
Wordclouds vastgoed

17
Wordclouds vastgoed

Fles wijn voor de 1e drie die mij een

vastgoed wordcloud met het woord
klant/customer kan bezorgen!

18
Verhuren we een leeg kantoor?

19
Of verhuren we een ingericht kantoor?

20
De maatschappij wordt steeds diverser

21
Kantoren nog steeds standaard

22
In plaats van....

23
Welk bedrijf weet hoeveel medewerkers het heeft over 5 jaar?

24
Groei gerealiseerd?

25
Of niet....

26
Waar moeten we naar toe?

27
Waar moeten we naar toe?

28
Beter weten wat er gebeurt in het kantoor

29
Maar hoe leg je dit vast?

30
 Complicaties bij implementatie focus op de klant

Diverse systeemproblemen
Flexibel verhuurde meters worden niet geregistreerd
Prijs per werkplek kan het systeem niet aan
Geen API in het vastgoedsysteem naar bijvoorbeeld CRM of IoT
Geen mogelijkheden additionele diensten te administreren

31
 Andere stakeholders terughoudend

Banken en beleggers willen stabiliteit van lange huurcontracten

Product wordt minder duidelijk wanneer meer additionele
diensten worden geleverd
Weinig dienstverleners leveren een totaal-product
Mogelijk juridische en fiscale complicaties

32
Kantoren zijn een commodity

33
60 flexkantoorconcepten in Nederland

34
 Wat moeten we nu doen?

Focus op de klant
Product veel flexibeler maken
Diensten toevoegen
Aanpassen van systemen (CRM)
Technologie kan daar bij helpen

35
Hartelijk dank voor uw aandacht

@annexum_huib
nl.linkedin.com/in/huibboissevain
www.annexum.nl
020- 572 01 01
 Rogier Weck

Dynamis Vastgoedconsultants
en makelaars

#vjprofs
 Welkom

Kantoortransformaties

Rogier Weck Researcher Dynamis

 Inhoud

Hoe gaat het met de

transformatiemarkt?

Wat zijn de belangrijkste trends en

ontwikkelingen?

Waar liggen nog kansen?

Herkomst transformatiecijfers

Transformaties worden meegeteld vanaf intentie, oftewel eerste

melding. Waardoor een duidelijk beeld van wat er in de pijplijn
zit ontstaat.

Initiatief Transformatie Oplevering

Meetpunt Meetpunt Meetpunt:

Dynamis Drs. R.L. Bak CBS
Herkomst transformatiecijfers

Amsterdamse Poort (Het Zandkasteel)

Voormalig ING kantoor in Zuidoost

Initiatief Transformatie Oplevering

2015 Medio 2019 Onbekend

 Transformatievolume

1.000.000
In 2017 fors minder initiatieven tot
transformaties, de helft minder dan 900.000

in het voorgaande jaar. 800.000

700.000

In 2017 gaat het volume van het 600.000

aantal initiatieven uitkomen op
circa een half miljoen m, dit is 42% 500.000

minder dan vorig jaar. 400.000

300.000

Dit is een gevolg van het 200.000

verdwijnen van de makkelijk te
100.000
transformeren panden.
0

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017
Transformatievolume Prognose 2017
Transformatiebestemming

Ondanks de forse marktdruk op de

woningmarkt wordt een kleiner aandeel
getransformeerd naar woningen, nu 65%
t.o.v. 93% in 2016.

Meer transformaties naar hotels (15%) en

een multifunctionele bestemming (16%).
2015 2016 Medio 2017

Wonen Hotel Wonen Hotel Wonen Hotel

Multi Overig Multi Overig Multi Overig
Aantal met transformatie gerealiseerde woningen

Met de transformatie initiatieven in 12.000

2017 worden slechts circa 5.000

woningen gerealiseerd. Dit is 10.000

minder dan de helft van de

woningen uit de initiatieven van 8.000

2016.
6.000

Dit wordt deels veroorzaakt door

4.000
de locatie van de betreffende
kantoren, die zich vaker minder
2.000
lenen voor woonruimte en eerder
voor een hotel- of multifunctionele
0
bestemming.

2012

2013

2014

2015

2016

2017
Aantal woningen Prognose
Aandeel transformatie van de voorraad per provincie

Kantorenvoorraad (m) transformatievolume (m)

Provincie Aandeel
31-12-2015 (Bak, 2017) 2012 2017

Noord-Holland 11.304.500 949.500 8,4%

Utrecht 6.036.500 500.000 8,3%
Gelderland 4.088.500 333.000 8,1%
Zuid-Holland 13.690.500 1.108.500 8,1%
Groningen 1.184.500 80.500 6,8%
Flevoland 911.500 61.500 6,8%
Friesland 988.500 52.000 5,2%
Noord-Brabant 5.575.500 272.000 4,9%
Overijssel 2.499.500 80.500 3,2%
Drenthe 676.000 16.500 2,5%
Limburg 2.137.500 22.000 1,0%
Zeeland 460.000 500 0,1%
Nederland 49.553.000 3.477.000 7,0%
Top 5 gemeenten 2012 - 2017

Gemeente Aantal Metrage (m)

1 Amsterdam 70 737.500

2 Den Haag 57 627.500

3 Utrecht 62 303.500

4 Arnhem 50 227.000

5 Rotterdam 18 218.500
Bouwjaren transformaties

Voorheen werden kantoren met een bouwjaar tussen 1960 en 1990

geschikt geacht voor transformatie. Als gevolg van het opraken van
de makkelijk te transformeren panden worden steeds nieuwere
kantoren getransformeerd.

Waar het mediane bouwjaar van de getransformeerde kantoren in

2014 nog 1974 betrof, is dit in de eerste helft van 2017 toegenomen
naar 1980. Randstad Buiten de Randstad
Bouwjaren transformaties

Kroonpark 6
Locatie: Arnhem
Martinez-toren
Bouwjaar: 2005
Locatie: Almer
Bestemming: wonen
Bouwjaar: 2010
Bestemming: hotel

De Binck
Locatie: Den Haag
Bouwjaar: 2003
Bestemming:
wonen
Toename structureel kantorenaanbod

Aandeel structureel aanbod

Doordat gebruikers de lagere huurprijzen (aantal panden, looptijd langer dan 3 jaar)
2014 - 2017
hebben gebruikt om te verhuizen naar een

kwalitatief betere huisvesting, is er veel 25%

aanbod van laagwaardige kwaliteit.

20%

1.036.000 m kantoorruimte staat al langer

dan drie jaar in aanbod. Dit betreft een 15%

op de vijf aangeboden panden.

10%

Met het oog op het verplichte energielabel

C in 2023 is het de verwachting dat een 5%

deel van de panden sneller gaat

verouderen en zo helemaal geen kans 0%

jan-14

jan-15

jan-16

jan-17
jul-14

jul-15

jul-16

jul-17
meer maakt om in de markt te worden
opgenomen.
 Transformatiepotentie

Uit de aanbodanalyse in januari 2016 is naar

voren gekomen dat er circa 2,4 miljoen m
kantoorruimte kan worden getransformeerd.
Dynamis, januari 2016

Een deel hiervan heeft ook nog potentie om in

de kantorenmarkt te worden opgenomen,
maar door de grote vraag naar woningen en
de hierbij behorende prijsstijging is de
optiewaarde van transformatie toegenomen.

In de periode sindsdien is al circa 1,4 miljoen m

getransformeerd, met als gevolg een afname
van het potentiele transformatievolume.

Een kanttekening hierbij is dat een deel van de

getransformeerde panden nooit in aanbod
heeft gestaan op de gebruikersmarkt.
Lager transformatievolume in de komende jaren

In het nieuws verschijnen vele

verschillende cijfers van het
transformatiepotentieel, maar hierbij
is er geen absolute waarheid.

Ondanks de toename van het

structurele kantorenaanbod
verwachten wij in de komende jaren
een lager transformatievolume dan in
2015 en 2016.
Minder transformaties door ongeschikte locaties

Frijdastraat, Plaspoelpolder, Rijswijk

1.300 m in aanbod sinds september 2013
Veel in aanbod staande panden staan op aangeboden als potentiele herontwikkeling

locaties die minder geschikt zijn voor

transformaties:
Monofunctionele kantoorlocaties
Locaties met geluidsoverlast (snelwegen)
Te weinig opbrengstwaarde als
woonlocatie

Bij het doen van concessies om alsnog te

kunnen transformeren op minder geschikte
woonlocaties moet worden afgevraagd of
de kwaliteit van de gecreerde
woonruimte wel wenselijk is.
Op specifieke locaties neemt de noodzaak om te transformeren af

De kantorenmarkt trekt aan, met als gevolg Halfjaarlijks transactievolume (m2)

dat op specifieke locaties ook kwalitatief 1.200.000

laagwaardigere kantoorruimten in de markt

worden opgenomen. 1.000.000

800.000

Vooral in de grotere steden zien we een

toename van het prijsniveau van 600.000

kantoorruimten plaatsvinden. 400.000

Door de toegenomen kans om opgenomen te 200.000

worden in de kantorenmarktmarkt verslechtert 0

de optiewaarde van de transformatie van een

Medio 2005
Medio 2006
Medio 2007
Medio 2008
Medio 2009
Medio 2010
Medio 2011
Medio 2012
Medio 2013
Medio 2014
Medio 2015
Medio 2016
Medio 2017
pand.
Gebiedstransformaties

Een belangrijke verschuiving is zichtbaar van

single asset transformatie naar
gebiedstransformaties.

Gemeenten gebruiken daarbij de sterke

marktvraag naar woonruimte, om verouderde
kantoorlocaties te diversifiren dan wel te
herstructureren naar een woongebied.

Dergelijke ontwikkeling zijn zichtbaar in

Sloterdijk, Amsterdam-Zuidoost, maar ook in
Amersfoort (De Hoef) en Hoofddorp
(Beukenhorst-West).
 The Student Hotel The Hague
Voormalig verzorgingshuis

Alternatieve transformatiepotentie

Naast kantoorruimten bestaan er nog

voldoende alternatieve objecten met
transformatiepotentie.
Detakerk in Enschede
Voormalig kerkgebouw
Maatschappelijk vastgoed
Scholen
Verzorgingshuizen
Ziekenhuizen
Kerken
Scala, Alphen aan den Rijn
Voormalig schoolgebouw

Winkels
 Conclusie

In 2017 wordt minder kantoorruimte uit de markt

onttrokken ten behoeve van transformatie dan in
de voorgaande jaren. Dit is een gevolg van het
opraken van de makkelijk te transformeren
panden.

Van de resterende leegstaande kantoorpanden

staat veel op een ongeschikte locatie voor
transformatie. Het is derhalve positief dat er vaker
wordt gekozen voor een gebiedstransformatie.

Het gebrek aan te transformeren kantoorlocaties

betekent geen einde aan transformaties van
vastgoed. Zowel maatschappelijk vastgoed als
winkels bieden nog veel kansen voor
transformaties naar onder andere woonruimten.
Bedankt voor uw aandacht, zijn er nog vragen?

Partners in Dynamis

Boek & Offermans Makelaars

Faasse & Fermont
Frisia Makelaars
HRS Bedrijfsmakelaars
Kuijs Reinder Kakes Makelaars
Lamberink Makelaars en Adviseurs
Molenbeek Makelaars
Ooms Makelaars
Rodenburg Makelaars
Snelder Zijlstra Makelaars
Strijbosch Thunnissen Makelaars
Arnhem
Strijbosch Thunnissen Makelaars
Nijmegen
Van der Sande Makelaars
Verschuuren & Schreppers
Bedrijfsmakelaars
 Boudewijn Ruitenburg

OVG Real Estate

#vjprofs
 OFFICES
T O W A R D S N E W D E F I N I T I O N S

BOUDEWIJN RUITENBURG, DECEMBER 2017

 INDEX

WHAT WE ARE
GONNA TALK
ABOUT.

1. Intro, future themes in office market

2. Disbalance Dutch office market

3. OVGs mission

4. Our national job

 OUR PILLARS

BUILT ON
THREE
PILLARS.

SUSTAINABILITY TECHNOLOGY WELL-BEING

 BECAUSE WE BELIEVE
THE WORLD NEEDS BETTER BUILDINGS
MISMATCH MONEY & FLEXIBILITY.
DISBALANCE I
DELOITTE, EY, AKZONOBEL, RABOBANK,
ROTTERDAM AMSTERDAM AMSTERDAM UTRECHT
FROM START-UP TO SCALE-UP
PERMANENT LACK OF QUALITY OFFICE.
DISBALANCE II
17 YEARS
 TECHNOLOGY
EXPONENTIAL
GROWTH IN
TECH
DEVELOPMENT.

TIME
OFFICE NEEDS TO BE DETERMINED BY ROLE CITY IN SYSTEM.
DISBALANCE III
 AIRPORT,
AMSTERDAM

SEAPORT,
ROTTERDAM

BRAINPORT,
EINDHOVEN
NEW AND EXOTIC IS GOOD, DONT FORGET YOUR OLD VALUES .
DISBALANCE IV
GROWTH PERCEPTION EARLY 00S
OVGS MISSION
 CHALLENGE THE WAY FORWARD,
PUSH CITY ENIRONMENT

AMSTERDAM
VALLEY
AMSTERDAM
VALLEY
 TECHNOLOGY

BRING ICONS
AND NEW
STANDARDS.
BERLIN
EAST SIDE TOWER
 IMPROVE CITIES PROFILE AND
COMPETITION POWER

AMSTERDAM
ING AMP
AMSTERDAM
ING AMP
 FURTHER DEVELOP NEW GROUP OF
WINNING CITIES IN EUROPE

EINDHOVEN
PHASE II
EINDHOVEN
PHASE II
 CONCLUSION

YOUR RESPONSIBILITY IN OUR INDUSTRY.

Kill stupid public discussions
by facts

Challenge our conservative

bouwkolom

Start thinking big, reality

always comes in (reference to
Valley)
DISCLAIMER
This presentation has been prepared by OVG Real Estate for informational purposes only. This presentation is strictly confidential and may not
be redistributed or reproduced in any form. The information contained in this presentation has not been independently verified.
 Frank van der Sluys

Cushman & Wakefield

#vjprofs
Dutch vs. Cross border
Frank van der Sluys
 Positie EU in internationale vastgoedmarkt

Capital Flows to Europe

Overview risk factors

Capital flows to the Netherlands

Dutch vs. Cross border

 GLOBAL CAPITAL FLOWS: TARGETS OF INTERNATIONAL CAPITAL

North Europe
America

MEA Asia

Latin
America
 CAPITAL FLOWS TO EUROPE: YEAR TO JULY 2017

EUROPE 69.1 bn

TOTAL 132.6 bn

17.6 bn APAC
AMERICAS 38.8 bn

MIDDLE EAST & AFRICA 7.1 bn

Source: Cushman & Wakefield

Source: Cushman & Wakefield
 CHAIN INVESTMENT DYNAMICS: EUROPE AND THE NETHERLANDS

LONDON
PARIS
FRANKFURT

PRIME LOCATIONS OTHER

KEY-CITIES AND SECONDARY AMSTERDAM
LOCATIONS AMSTERDAM BRUSSELS
STOCKHOLM

ZUIDAS
CENTRE
CENTRE AREA ZUIDOOST
DE OMVAL
 2016S TOP 40 CROSS BORDER INVESTMENT TARGETS BY COUNTRY

(in billion USD)

United States
United Kingdom
Germany
France
China
Australia
Netherlands
Italy
Japan
Spain
Poland
Hong Kong
Ireland
Canada
South Korea
Singapore
Denmark
Sweden
Czech Republic
Finland
India
Belgium
Austria
Norway
Portugal
Hungary
Switzerland
Luxembourg
Romania
Mexico
Greece
Slovakia
Croatia
Brazil
United Arab Emirates
Vietnam
New Zealand
Bulgaria
Lithuania
Thailand
0 10 20 30 40 50 60 70

Continental Global

Source: Cushman & Wakefield

 CAPITAL FLOWS TO THE NETHERLANDS

Total investment volume per year (EUR bln)

DUTCH PROPERTY INVESTMENT MARKET

Total investment volume per year (EUR bln)

20

18

16

14

12

10

0
2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Q3 2017

Investment volume Forecast

Source: Cushman & Wakefield

 CAPITAL FLOWS TO THE NETHERLANDS

Investment volume per nationality (in % of total)

DUTCH PROPERTY INVESTMENT MARKET

Investment volume per nationality (in % of total)

100%

80%

60%

40%

20%

0%
2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

Dutch German Belgian US-UK Others

Source: Cushman & Wakefield

 CAPITAL FLOWS TO THE NETHERLANDS

Investment volume per segment (in % of total)

DUTCH PROPERTY INVESTMENT MARKET

Investment volume by property type (relative %)

100%

80%

60%

40%

20%

0%
2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Q3 2017

Office Industrial Retail Residential Others

Source: Cushman & Wakefield

 CAPITAL FLOWS TO THE NETHERLANDS

Total office investment volume per year (EUR bln)

DUTCH OFFICE INVESTMENT MARKET

Total investment volume office per year (EUR bln)
8

0
2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Q3 2017
Investment volume Forecast

Source: Cushman & Wakefield

 CAPITAL FLOWS TO THE NETHERLANDS

Office investment volume per nationality (in % of total)

DUTCH OFFICE INVESTMENT MARKET

Investment volume offices by nationality (relative %)

100%

80%

60%

40%

20%

0%
2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

Dutch German Belgian US-UK Others

Source: Cushman & Wakefield

 DUTCH VS. CROSS BORDER

DUTCH OFFICE INVESTMENT MARKET

Percentage of total investment volume offices domestic - cross border investors (in %)
100%

90%

80%

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0%
2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017*

Domestic Cross border

Source: Cushman & Wakefield

 DUTCH VS. CROSS BORDER

DUTCH OFFICE INVESTMENT MARKET

Percentage of total number office transactions domestic - cross border investors (in %)
100%

90%

80%

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0%
2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017*

Domestic Cross border

Source: Cushman & Wakefield

 DUTCH VS. CROSS BORDER

DUTCH OFFICE INVESTMENT MARKET

Average investment volume offices domestic and cross border investors (in EUR)
90.000.000

80.000.000

70.000.000

60.000.000

50.000.000

40.000.000

30.000.000

20.000.000

10.000.000

0
2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

Domestic Cross border

Source: Cushman & Wakefield

 DUTCH VS. CROSS BORDER

DUTCH PROPERTY INVESTMENT MARKET

Average purchase price of office transactions by cross border investors (in EUR)

3.500

3.000

2.500

2.000

1.500

1.000

500

0
2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

Domestic Cross border

Source: Cushman & Wakefield

 CHAIN INVESTMENT DYNAMICS: EUROPE AND THE NETHERLANDS

LONDON
PARIS
FRANKFURT

PRIME LOCATIONS OTHER

KEY-CITIES AND SECONDARY AMSTERDAM
LOCATIONS AMSTERDAM BRUSSELS
STOCKHOLM

ZUIDAS
CENTRE
CENTRE AREA ZUIDOOST
DE OMVAL
 DUTCH VS. CROSS BORDER

DUTCH PROPERTY INVESTMENT MARKET - OFFICES

Gross initial yield on prime and non prime

12

10

2
Q4 2008 Q4 2009 Q4 2010 Q4 2011 Q4 2012 Q4 2013 Q4 2014 Q4 2015 Q4 2016 Q3 2017

prime non-prime

Source: Cushman & Wakefield

 Groot deel investeringsvolume door cross border

Groot deel transacties door Nederlandse belegger

Hogere gemiddelde koopsom cross border

Hogere prijs per m kantoor cross border

Yields steeds scherper

Geografisch waaiert interesse uit

 Hartelijk dank
voor uw aandacht
15:30 Selina Roskam, knowledge broker Sustainable buildings and built
environment, RVO

16.00 Paneldiscussie met Jan van den Hogen, Head of Tenant

Relationship Management Logistics, Deka Immobilien en Remko
Dickhaut, partner M7 Real Estate

16:30 Afsluiting door dagvoorzitter

16.35 Netwerkborrel
#vjprofs
 Selina Roskam

RVO

#vjprofs
Wetgeving rondom energiebesparing in
kantoren
Energielabel C, erkende maatregelen, EPK en EMS

Selina Roskam
Vakbeurs Energie - RVO.nl 115
10 en 12 oktober 2017
28 november 2017
 Vastgoedsector
Uitwerken (uiterlijk in 2016) van potentile maatregelen voor 2030-
ambities gebouwde omgeving
Verankeren van erkende maatregellijsten in de Wet Milieubeheer
Intensivering handhaving Wet Milieubeheer: prestatieafspraken met
gemeenten
Oprichting expertisecentrum energiebesparing
Uitvoering pilot EPK-systeem (energie prestatie keuring)

28 november 2017
Energielabel C voor kantoren
Afgesproken investeringspakket bovenop Energieakkoord
Energielabel C-verplichting kantoren
8,6 PJ in 2023
Verkenning naar uitbreiding andere sectoren

Vakbeurs Energie - RVO.nl 118

10 en 12 oktober 2017
Energielabel Utiliteitsbouw

28 november 2017
Energielabel utiliteitsbouw
Verplicht bij verkoop, verhuur
en nieuwbouw vanaf 50 m2
Verplicht voor overheids-
gebouwen vanaf 250 m2
In advertenties plaatsen
Afficheren
Overheidsgebouwen
Publieke gebouwen

28 november 2017
28 november 2017
Activiteitenbesluit voor kantoren

28 november 2017
Activiteitenbesluit

Voor inrichtingen met een

energieverbruik van meer dan
50.000 kWh en/of 25.000 m3 Aeq

28 november 2017
Erkende maatregelenlijst
voor kantoren
Type maatregelen
gebouwschil
ruimteventilatie
ruimte- en buitenverlichting
Activiteit
stookinstallatie

28 november 2017
28 november 2017
Uitbreiding erkende maatregelen voor kantoren
Bereiden van voedingsmiddelen Liftinstallatie
Faciliteiten Roltrapsysteem
Gebouwschil Ruimte- en buitenverlichting
In werking hebben van een Ruimteventilatie
koelinstallatie Ruimteverwarming
In werking hebben van een Serverruimten
stookinstallatie
Informatie- en
communicatietechnologie

http://www.infomil.nl/onderwerpen/duurzame/energie/kennisbank-energie/ 28 november 2017

Toevoegen Energie registratie- en bewakings-
systeem (EBS) als erkende maatregel
Doel:
Borgen van de optimale
energiezuinige instellingen van
klimaatinstallaties voor
verwarming, koeling en ventilatie.
28 november 2017
automatisch registeren van
energieverbruik
het analyseren van energie-
verbruik en/of aansturing door
een EBS.
EBS heeft een rapportagefunctie
met overzicht van energie-
verbruik per dag, week en jaar
per kalenderjaar
Erkende maatregelenlijsten per 1-1-2018
EML voor bedrijfstakken EBS EML voor bedrijfstakken EBS
1. metalelektro en mkb-metaal Nee 11. sport en recreatie Ja
2. autoschadeherstelbedrijven Nee 12. hotels en restaurants Ja
3. gezondheidszorg- en
Ja 12. drukkerijen, papier en karton Nee
welzijnszorginstellingen
4. kantoren Ja 14. bedrijfshallen Nee
5. onderwijsinstellingen Ja 15. bouwmaterialen Nee
6. commercile datacenters Nee 16. meubels en hout Nee
Ja,
7. rubber- en kunststofindustrie Nee 17. tankstations en autowasinrichtingen
tankstations
8. levensmiddelenindustrie Nee 18. verf en drukinkt Nee
9. agrarische sector Nee 19. detailhandel Ja
10. mobiliteitsbranche Nee
28 november 2017
EPK voor kantoren

28 november 2017
EPK
Erkende maatregelenlijsten RVO.nl begint met actief
worden verplicht communiceren in de loop van
2018
Bedrijven worden verplicht om
aan het bevoegde gezag te
laten weten dat ze voldoen aan
de Wet Milieubeheer rondom
energiebesparing
Een instrument waarmee dat
kan is de EPK

Vakbeurs Energie - RVO.nl 130

10 en 12 oktober 2017
Energielabel C voor kantoren

Aanstaande wetgeving regelt

per 1 januari 2023 een
ondergrens

28 november 2017
28 november 2017
133 Vakbeurs Energie - RVO.nl
10 en 12 oktober 2017
De verplichting in het kort
Verwacht wordt dat ieder
kantoor groter dan 100m2 in
2023 minimaal energielabel C
moet hebben. Dit betekent een
Energie-Index van 1,3 of beter.
28 november 2017
Uitzonderingen:
Kantoor(ruimte) gebruikt als
nevenfunctie (<50% gebruiks-
oppervlak heeft kantoorfunctie)
Monumenten (Rijk/prov./gem.)
*beschermde stads- en dorps-
gezichten behoren hier niet toe
Binnen 2 jaar te slopen/
transformeren/ onteigenen
panden
Schatting stand van zaken
Kantoren 1-10-2017:
67.500 panden
85 miljoen m oppervlakte

ca. 53%

28 november 2017
Groei Energielabels Utiliteitsbouw kantoren

28 november 2017
Schatting stand van zaken
Kantoren 1-10-2017:
67.500 panden
85 miljoen m oppervlakte
24.599 kantoren met energielabel
14.655 kantoren met label C of hoger
>20% voldoet nu aan wetgeving

ca. 53%

28 november 2017
Voldoet u al?
Infographic voor ondernemers

28 november 2017
Voldoet u al?
Infographic voor ondernemers

28 november 2017
Naar een geldig Energielabel C

28 november 2017
Maatregelen

28 november 2017
Wat kost het?

Totaal bijbehorende geschatte investering: 1 mrd euro

28 november 2017
Wat kost het?

Totaal bijbehorende geschatte investering: 1,4 mrd

28 november 2017
Wat levert het op?
14/m2 3 m2/jaar
TVT: 5 jaar
13 m2/jaar
TVT: 4,5 jaar
13/m2 3 m2/jaar
TVT: 5 jaar
57/m2

9/m2 1,50 m2/jaar

TVT: 6,5 jaar

28 november 2017
Wat levert het op?
37/m2 6 m2/jaar
14 m2/jaar TVT: 6 jaar
TVT: 4,5 jaar

21/m2 5 m2/jaar
TVT: 4,5 jaar
64/m2

37/m2 4 m2/jaar
TVT: 8,5 jaar

28 november 2017
Waarom bewegen?

Vakbeurs Energie - RVO.nl 147

10 en 12 oktober 2017
U wordt gedwongen door
Wetgeving
Vanaf 2023 label C
Energiebesparende maatregelen TVT 5 jaar
Marktwerking

Wetgeving financiers
Streep door de (her)financiering van
panden zonder groen label.

Vakbeurs Energie - RVO.nl 148

10 en 12 oktober 2017
Het is belangrijk voor
Het milieu
Omdat 40% CO2 uitstoot voortkomt uit gebouwen

De gebruikers
Omdat goed onderhouden gebouwen bijdragen aan
veiligheid, comfort en gezondheid van gebruikers

De kosten
Omdat het kosten bespaart op energie en onderhoud

Vakbeurs Energie - RVO.nl 149

10 en 12 oktober 2017
Het levert op
Verlaagd risico op belegging
Gebruikstevredenheid
Huurinkomsten
Economische veroudering
Exploitatiekosten
Kans op leegstand

Imagovoordelen

Financile incentives door

overheid en banken

Vakbeurs Energie - RVO.nl 150

10 en 12 oktober 2017
Kenniscentrum Energietransitie 151
21 november 2017
 https://regelhulpenvoorbedrijven.nl/wetcheckerenergiebesparing/
Kenniscentrum Energietransitie 152
21 november 2017
28 november 2017