Вы находитесь на странице: 1из 9

UNIVERSIDAD ANDINA DEL CUSCO

FACULTAD DE CIENCIAS Y HUMANIDADES


DEPARTAMENTO ACADMICO DE HUMANIDADES Y EDUCACIN

ANDINA HATUN YACHAYWASI

LLANKANA
PATARA
LENGUA NATIVA: QUECHUA I

QOSQO PER
ISKAY WARANQA CHUNKA QANCHISNIYUQ WATAPI

0
UNIVERSIDAD ANDINA DEL CUSCO
FACULTAD DE CIENCIAS Y HUMANIDADES
DEPARTAMENTO ACADMICO DE HUMANIDADES Y EDUCACIN

SIMICHAQKUNA: LOS VERBOS

El verbo es el ncleo fundamental del sintagma verbal de la oracin y que completa la idea. Indica la
accin realizada por el ncleo del sintagma nominal. El verbo se transforma por la posposicin de
morfemas flexivos, en diferentes modos, tiempos, nmero, persona y aspectos. Las conjugaciones se
realizan con los cinco modelos lexicales, como son:

ay: aysay, phalay, llankay, apay, munay, chutay, pukllay, pitay


ey: ayqey, saqey, pesqey, toqsiy, seqey.
iy: puriy, kamiy, kaniy, llinpiy, hanpiy, asiy, takiy
oy: onqoy, loqloy, qoy, mosqhoy, orqoy
uy: waykuy, mikhuy, tusuy, kasuy, tapuy, luluy, watuy.

QHAWARICHIYKUNA = EJEMPLOS
Kay simichaqkunaq sutinta qelqay.

Mosoq simikuna:

1
UNIVERSIDAD ANDINA DEL CUSCO
FACULTAD DE CIENCIAS Y HUMANIDADES
DEPARTAMENTO ACADMICO DE HUMANIDADES Y EDUCACIN

Puuy : dormir Waykuy: cocinar Qelqay: escribir


Hatariy: levantarse Puriy: caminar Llinphiy: pintar
Ujay: tomar Phaway: correr llankay: trabajar
Mijuy: comer Qhaway: mirar Chutay: jalar
Mastay: tender Nawinchay: leer Pukllay: jugar
Maqalliy: abrazar Umalliy: pensar, captar Chusay: viajar
Rantiy: comprar Yuyaychay: pensar Qepiy: cargar
Ranay: vender Wituy: cortar Naqchay: peinar
Qhatuy: vender Pichay: limpiar Mayllikuy: asearse
Wichay: subir Pistukuy: cubrirse Munay: querer, amar
Hichay: echar Armakuy: baarse Challway: pescar
Qatakuy: taparse, Hanpiy: curar Nanay: dolor
cubrirse Sipiy: matar Taqsay: lavar
akay: degollar

SIMICHAQPA TIJRAPAYAKUYNIN: CONJUGACIN DEL VERBO


AUPAQ PACHA KUNAN PACHA HAMUQ PACHA

TIEMPO PASADO O TIEMPO PRESENTE TIEMPO FUTURO


PRETERITO

CHANIN RIMAYPI TIJRAPAYAY: MODO INDICATIVO

1. KUNAN PACHA : TIEMPO PRESENTE

I. KUNAN PACHA: PRESENTE SIMPLE

PUUY = DORMIR
RUNAQ SUTIN RAIZ MORFEMA EXPRESIN REAL SIGNIFICADO
RANTINKUNA VERBA DECLINATIV
RUNAQ L O
ORQOY QELQAY
Noqa SUTIN Puu ni Noqa Puuni Yo Duermo
Qan
RANTINKUN Puu nki Qan Puunki T Duermes
Pay A Puu n Pay Puun l Duerme
Noqanchis ( I ) Puu nchis Noqanchis Puunchis Nosotros Dormimos
Noqayku ( E) Puu yku Noqayku Puuyku Nosotros Dormimos
Qankuna Puu nkichis Qankuna Puunkichis Ustedes Duermen
Paykuna Puu nku Paykuna Puunku Ellos Duermen

2
UNIVERSIDAD ANDINA DEL CUSCO
FACULTAD DE CIENCIAS Y HUMANIDADES
DEPARTAMENTO ACADMICO DE HUMANIDADES Y EDUCACIN

KUNANQA, QANATAQ KAY SIMICHAQKUNATA KUNAN PACHAPI


TIJRAPAYAY

2. AUPAQ PACHA : PASADO O PRETERITO

I. AUPAQ PACHA : PRETERITO IMPERFECTO (1ra. FORMA)


LLANKAY: TRABAJAR

RUNAQ SUTIN RAIZ SUFIJO MORFEMA EXPRESIN REAL SIGNIFICADO


RANTINKUNA VERBAL DECLINATIVO
Noqa Llanka rqa ni Noqa llankarqani Yo trabajaba
Qan Llanka rqa nki Qan llankarqanki T trabajabas
Pay Llanka rqa n Pay llankarqan l trabajaba
Noqanchis ( i ) Llanka rqa nchis Noqanchis llankarqanchis Nosotros trabajbamos
Noqayku ( e) Llanka rqa yku Noqayku llankarqayku Nosotros trabajbamos
Qankuna Llanka rqa nkichis Qankuna llankarqankichis Ustedes trabajaban
Paykuna Llanka rqa nku Paykuna llankarqanku Ellos trabajaban

KUNANQA, QANATAQ KAY SIMICHAQKUNATA AUPAQ PACHAPI


TIJRAPAYAY
RUNAQ SUTIN TUSUY RIMAY
RANTINKUNA

II. AUPAQ PACHAPI: PRETERITO IMPERFECTO (2da. FORMA)


LLANKAY: TRABAJAR

RUNAQ RAIZ SUFIJ MORFEMA EXPRESIN REAL SIGNIFICADO


SUTIN VERBA O DECLINATIV
RANTINKUNA L O
Noqa Llanka ra ni Noqa llankarani Yo trabajaba
Qan Llanka ra nki Qan llankaranki T trabajabas
Pay Llanka ra n Pay llankaran l trabajaba
Noqanchis ( i ) Llanka ra nchis Noqanchis llankaranchis Nosotros trabajbamos
Noqayku ( e) Llanka ra yku Noqayku llankarayku Nosotros trabajbamos
Qankuna Llanka ra nkichis Qankuna llankarankichis Ustedes trabajaban
Paykuna Llanka ra nku Paykuna llankaranku Ellos trabajaban

KUNANQA, QANATAQ KAY SIMICHAQKUNATA AUPAQ PACHAPI


TIJRAPAYAY

3
UNIVERSIDAD ANDINA DEL CUSCO
FACULTAD DE CIENCIAS Y HUMANIDADES
DEPARTAMENTO ACADMICO DE HUMANIDADES Y EDUCACIN

RUNAQ SUTIN puriy llamiy


RANTINKUNA

3. HAMUQ PACHA: TIEMPO FUTURO


PUUY = DORMIR
RUNAQ RAIZ MORFEMA EXPRESIN REAL SIGNIFICADO
SUTIN VERBAL DECLINATIV
RANTINKUN O
A
Noqa Puu saq Noqa puusaq Yo dormir
Qan Puu nki Qan puunki T dormirs
Pay Puu nqa Pay puunqa l dormir
Noqanchis ( i ) Puu sunchis Noqanchis puusunchis Nosotros dormiremos
Noqayku ( e) Puu saqku Noqayku puusaqku Nosotros dormiremos
Qankuna Puu nkichis Qankuna puunkichis Ustedes dormirn
Paykuna Puu nqaku Paykuna puunqaku Ellos dormirn
KUNANQA, QANATAQ KAY SIMICHAQKUNATA HAMUQ PACHAPI
TIJRAPAYAY
RUNAQ SUTIN
RANTINKUNA . ..

LLANKAY KINSANTIN PACHAPI

RUNAQ SUTIN aupaq Pacha Kunan Pacha Hamuq Pacha


RANTINKUNA .. .. ..

4
UNIVERSIDAD ANDINA DEL CUSCO
FACULTAD DE CIENCIAS Y HUMANIDADES
DEPARTAMENTO ACADMICO DE HUMANIDADES Y EDUCACIN

RUNAQ SUTIN aupaq Pacha Kunan Pacha Hamuq Pacha


RANTINKUNA .. .. ..

ALLINTA AWINCHASPA SIKIY LLAPAN SIMICHAQKUNATA .


Timoteochapa willakusqanta awinchasunchis

Kaykunata kuychichay p'unchawpi ruwani.

1. Tutallamanta hatarispa, uyayta

uphakuni; kiruyta, chakiyta mayllikuni,

Chukchayta aqch'akuni

2. Chaymantataq lawata upini mot'eyuqta,

uku qonpuyuqta ima.

3. Pikuyta rikrarikuspa taytaypa

llank'asqanman rini

5
UNIVERSIDAD ANDINA DEL CUSCO
FACULTAD DE CIENCIAS Y HUMANIDADES
DEPARTAMENTO ACADMICO DE HUMANIDADES Y EDUCACIN

4. Ayllu masinkunawan kuska, taytayqa anta

allichashan. Noqapas paykunatan yanapani

5. Chaymantataq wasiyman kaq kutipuni.

Mamaytapas wasipi rurayninkunapi

yanapani

Extrado: del libro El quechua al alcance de los profesores bilinges.

SIMICHAQPA TIJRAPAYAKUYNIN = CONJUGACIN DEL VERBO


(SHA) = PROGRESIVO VERBO TRABAJANDO

RUNA SIMIQ KUNAN AUPAQ HAMUQ


RANTINKUNA PACHAPIPUNI PACHAPIPUNI PACHAPIPUNI

Noqa Llankashani Llankasharani Llankashasaq


Qan Llankashanki Llankasharanki Llankashanki
Pay Llankashan Llankasharan Llankashanqa
Noqanchis Llankashanchis Llankasharanchis Llankashasunchis
Noqayku Llankashayku Llankasharayku Llankashasaqku
Qankuna Llankashankichis Llankasharankichis Llankashankichis
Paykuna Llankashanku Llankasharanku Llankashanqaku

PURIY

RUNA SIMIQ KUNAN PACHAPIPUNI AUPAQ HAMUQ


RANTINKUN PACHAPIPUNI PACHAPIPUNI
A
Noqa Purishani Purisharani Purishasaq
Qan Purishanki Purisharanki Purishanki
Pay Purishan Purisharan Purishanqa
Noqanchis Purishanchis Purisharanchis Purishasunchis
Noqayku Purishayku Purisharayku Purishasaqku
Qankuna Purishankichis Purisharankichis Purishankichis

6
UNIVERSIDAD ANDINA DEL CUSCO
FACULTAD DE CIENCIAS Y HUMANIDADES
DEPARTAMENTO ACADMICO DE HUMANIDADES Y EDUCACIN

Paykuna Purishanku Purisharanku Purishanqaku

Ima Munasqayki Simichaqwan Kinsantin Pachapipuni Tijrapayay


RUNA SIMIQ KUNAN PACHAPIPUNI AUPAQ HAMUQ
RANTINKUN PACHAPIPUNI PACHAPIPUNI
A

RUNA SIMIQ KUNAN AUPAQ PACHAPIPUNI HAMUQ


RANTINKUN PACHAPIPUNI PACHAPIPUNI
A

Hunta rimaykunata qelqay (en progresivo)

.............................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................
Kay castellano rimaykunata runa simiman tijray
Qu ests haciendo = ---------------------------------------------------------------------------
Con quien estas caminado = ---------------------------------------------------------------------------
En donde ests trabajando = ---------------------------------------------------------------------------
Cuando estaba trabajado el vino = ---------------------------------------------------------------------------

7
UNIVERSIDAD ANDINA DEL CUSCO
FACULTAD DE CIENCIAS Y HUMANIDADES
DEPARTAMENTO ACADMICO DE HUMANIDADES Y EDUCACIN

Ellos estaban trabajando = ---------------------------------------------------------------------------

Вам также может понравиться