ALU5'07 B

7. Alüminyum Sempozyumu - 7th Aluminium Symposium 2015 İstanbul

A356 Alüminyum Döküm Alaşımına AI-5Tİ-1B Tane İnceltici İlavesinin Süreye

Bağlı Etkisi
The Time Dependent Effect of Adding AL-5Tİ-1 B Grain Refiner on A356 Aluminium Casting Alloy
Özen Gürsoy1, Eray Erzi1, Derya Dışpınar1, Çağlar Yüksel2
’İstanbul Üniversitesi, 2Yıldız Teknik Ü nİv

ÖZET
Al-Si alaşımları iyi döküm karakteristiği, ısıl işleme uygunluk, yüksek mekanik özellikler,
düşük yoğunluk, yüksek korozyon direnci gibi özelliklerinden dolayı başta otomotiv olmak
üzere endüstrinin pek çok noktasında kullanılmaktadır. Alüminyum alaşımlarının tane
inceltmesi Al-Ti, Al-Ti-B ve Al-B gibi master alaşımlarının ilavesi ile gerçekleştirilmektedir.
Tane inceltme işlemi ile elde edilen tane boyutu tanenin türüne ve miktarına, döküm
sıcaklığına, kalıp sıcaklığına, kalıp türüne ve tane incelticinin döküm öncesi sıvı metale ilave
edildiği zamana bağlıdır. Bu çalışmada A356 (A1-7Sİ) alaşımına farklı oranlarda (% 0.1, 0.5
ve 1) A1-5Tİ-1B master alaşımı ilave edilmiştir. Çekme çubuğu geometrisine sahip kokil
kalıba 725°C ve 750°C sıcaklıklarda dökümler yapılmıştır. Sıvı metale master alaşımı ilavesi
yapıldıktan sonra 30, 60 ve 120. dakikalarda dökümler gerçekleştirilmiştir. Döküm kalitesi ile
mikroyapısal incelemeler ve sertlik ölçümleri kıyaslanmıştır.
Anahtar kelimeler. A356, tane inceltici, Ti, süre

ABSTRACT
Al-Si alloys are widely used in automobile, electrical, aircraft industries due to
their good casting characteristics and mechanical properties, heat treatment suitability, low density, high
corrosion resistance. Al-Ti, Al-Ti-B, Al-B master alloys used grain refiner for many A1 alloys. Grain refinement
depends on grain size and quantity, casting temperature, mold type and temperature and timing of the grain
refiner addition. In this thesis, the effects of these parameters on the mechanical properties of A356 (A1-7Sİ)
foundry alloys were investigated. Grain refinement was achieved by adding A1-5Tİ-1B master alloy. The pouring
temperatures were selected as 725°C and 750 °C. After the addition of grain refiner A1 alloy smelted in 30, 60
and 120 minutes.

Keywords: A356, grain refiner, Ti, time

1. GİRİŞ

Hafif metal alaşımlarının endüstride kullanımı gün geçtikçe artmaktadır. Yoğunluğu yaklaşık
demirin üçte biri olan alüminyum alaşımları; hafifliğine karşın alaşımlandırıldığında
mukavemeti demirinkine yaklaşmaktadır. Bunun yanında geri dönüştürülebilirlik, ısıl işleme
uygunluk, yüksek mekanik özellikleri, yüksek korozyon direnci gibi özelliklerinden dolayı
ihtiyaçlara cevap verir [1,2].

ALUS’07 318 Oturum | Session: Alüminyum Döküm Prosesleri / Aluminium Casting Processes
2015 İstanbul ÂLUS'07 e
7. Alüminyum Sempozyumu - 7th Aluminium Symposium

İlk olarak tane inceltme işlemi titanyum ve bor içeren tuz flukslannm sıvı metale ilavesi ile
gerçekleşmiştir. Ancak bu tuz flukslannm neden olduğu sıvı metalin hidrojen içeriğinin
artması ve korozif gazların oluşması gibi sorunlar tane inceltme işleminin kalitesini olumsuz
etkilemiştir. Alüminyum dökümünde tane inceltme işlemi için Al-Ti, Al-B, Al-Ti-B ve Al-Ti-
C gibi master alaşımları tercih edilmektedir [1],

Tane inceltme işlemi başarıyla gerçekleştiği takdirde mekanik özelliklerde artış, mikro
yapıların homojenleşmesi, porozitede azalma ve daha iyi besleme gözlenmelidir. Tane boyutu
ile mekanik özellikler arasındaki ilişkiyi veren Hall-Petch denklemi de tane boyutu ile
mekanik özellikler arasında ters orantı olduğunu iddia etmektedir [3-7].(l)

ay ~ a° + vâ (1)

Tane boyutu kontrolü, tane incelticilerin yanı sıra kalıp sıcaklığı, katılaşma hızı ve döküm
sıcaklığı etkenlerine de bağlıdır.

2. DENEYSEL ÇALIŞMA
Bu çalışmada sekonder A356 (A1-7Sİ) alüminyum alaşımına %0.1, %0.5 ve %1 oranlarında
A1-5Tİ-1B master alaşımı ilave edilerek 725°C ve 750°C sıcaklıklarında kokil ve kum
kalıplara döküm yapılmıştır. Ergitme işlemi Wisd marka fırında gerçekleştirilmiş olup fırının
termokuplu K tipidir. Dökümde Şekil- l’deki pota (a), kokil kalıp (b) ve kum kalıp (c)
kullanılmıştır. Dökülen parçanın boyutları Şekil-2’deki gibidir. Kum kalıba yapılan dökümde
kaybolan köpük yöntemi kullanılmıştır.

o, EBogl
•

(a) (b) (c)

/
Şekil 1. Pota (a), kokil kalıp (b) ve kaybolan köpük yöntemi için hazırlanmış kum kalıp (c)

crı

Şekil 2. Dökülen parçanın teknik resmi

Oturum | Session: Alüminyum Döküm Prosesleri / Aluminium Casting Processes 319 ALUS’07
 ALUS'07 • 7. Alüminyum Sempozyumu - 7th Aluminium Symposium 2015 İstanbul

Bu çalışmada sekonder A3 5 6 alüminyum alaşımı kullanılmıştır ve kimyasal analizi Tablo

l’deki gibidir.

Tablo 1. Sekonder A356 alüminyum alaşımının kimyasal analizi

Si Fe Cu Mn Mg Zn Tı Al
6,60 0,35 0,02 0,03 0,28 0,04 0,14 Kalan

725°C’de sırasıyla %0. 1, %0.5 ve %1 oranlarında master alaşımı ilavesi ile sıvı metal
hazırlanmıştır. Döküm, master alaşımı ilavesinden sonra sırasıyla 30, 60. ve 120. dakikalarda
önce kokil kalıba, sonra kum kalıba yapılmıştır. Tüm bu işlemler 750°C için de
tekrarlanmıştır. Çalışmada kalıp sıcaklığı ve kalıp açma süresi sabit tutulmuştur.
Katılaşmanın ardından kalıptan çıkarılan parçaların besleyiciye yakın tarafından 1 cm
genişliğinde geniş kesit, parçanın tam ortasından da 1 cm genişliğinde dar kesit numune
kesilerek alınmıştır. Alman numuneler sıcak bakalite alınarak sırasıyla 180, 240, 400, 600,
800 ve 1200 Tük zımparalar ile zımparalanıp, 6 pm tane boyutuna sahip elmas pasta ile
parlatılmıştır. Parlatma işleminin ardından dağlama işlemi uygulanmamıştır. Mikroyapı
görüntülerinin tamamı Olympus metalürji mikroskobu ile 5X büyütmede alınmıştır. Alınan
görüntülerin ortalama tane boyutu hesaplanmıştır. Ardından tüm görüntülere ait sertlikler
Zwick marka sertlik cihazı ile tespit edilmiştir. Deneysel çalışmanın sonuçları şu şekildedir:

25 95

20 90
E

a15 £S5
E.
T
-2 ıo 80
LTJ '0,10%
H 0.50%
5 75
1%
o 70
0 30 60 120 0 30 60 120
Döküm zamanı (dakika) Döküm Zamanı (dakika)

Şekil 3. 725°C’de kokil kalıba yapılan döküme ait geniş kesitteki

tane boyutu-döküm zamanı ve sertlik-döküm zamanı grafikleri

ALUS’07 320 Oturum | Session: Alüminyum Döküm Prosesleri / Aluminium Casting Processes
2015 Istanbul ÂLUS'07 • 7. Alüminyum Sempozyumu - 7th Aluminium Symposium

18 100
90
16
80 -
?14 r 70
A12 > 60 -
1“
O 8
A4 50
"6o 40
c 6 M 30
cö -*-0,50%
H 4 20
2 10
0 0
0 30 60 120 0 30 60 120

Döküm zamanı (dakika) Döküm Zamanı (dakika)

Şekil 4e 725°C’de kolcil kalıba yapılan döküme ait dar kesitteki

tane boyutu-döküm zamanı ve sertlik-döküm zamanı grafikleri

60 120

50 100
ym.
İ40 80
W
5
5. 50
= 60
â
o s
m 40 -
®ss#bss0,10%
§20
E— H§N0,50%
10 20
1%
o o
0 30 60 120 0 30 60 120
Döküm zamanı (dakika) Döküm Zamanı (dakika)

Şekil 5. 725°C’de kum kalıba yapılan döküme ait geniş kesitteki

tane boyutu-döküm zamanı ve sertlik-döküm zamanı grafikleri

120
45
40
100
35
n
~

3 30 -
m. £ 80
X fD
t”
O 20
44 60

1 15 l 40
HH§ssss0,50%
H 10
20
5 1%
o o
0 30 60 120 0 30 60 120
Döküm zamanı (dakika) Döküm Zamanı (dakika)

Şekil 6. 725°C’de kum kalıba yapılan döküme ait dar kesitteki

tane boyutu-döküm zamanı ve sertlik-döküm zamanı grafikleri

Oturum | Session: Alüminyum Döküm Prosesleri / Aluminium Casting Processes 321

 ÂLUS'07 8
7. Alüminyum Sempozyumu - 7th Aluminium Symposium 2015 İstanbul

25 100
90
20 80 m
E
3 o 70
X 60
t 10
A
1
50
40
fissî#:sss0,10%
ö M
30
H -*=0,50%
20
1%
10
o o
0 30 60 120 0 30 60 120
Döküm zamanı (dakika) Döküm Zamanı (dakika)

Şekil 7. 750°C’de kokil kalıba yapılan döküme ait geniş kesitteki

tane boyutu-döldim zamanı ve sertlik-döküm zamanı grafikleri

20 120
18
100
16

E 14
80 -
1“
= ÎTİ X
-
O
10
â 60
s 8 i
M
40
Ie ®s#s5s®0,iü%
4
20
2
'
it; 1%
0 0
0 30 60 120 0 30 60 120
Döküm zamanı (dakika) Döküm Zamanı (dakika)

Şekil 8. 750°C’de kokil kalıba yapılan döküme ait dar kesitteki

tane boyutu-döküm zamanı ve sertlik-döküm zamanı grafikleri

ALUS’07 322 Oturum | Session; Alüminyum Döküm Prosesleri / Aluminium Casting Processes
2015 İstanbul ÂLUS’07 s
7. Alüminyum Sempozyumu - 7th Aluminium Symposium

70 90
80
60
70
E 50
5 60
>
3 40 --••• E 50
2 30
_ I30
M
40

20 0,10%
H 20
ıo 0,501/1
10
1%
o 0
o 30 60 120 0 30 60 120
Döküm zamanı (dakika) Döküm Zamanı (dakika)

Şekil 9. 750°C’de kum kalıba yapılan döküme ait geniş kesitteki

tane boyutu-döküm zamanı ve sertlik-döküm zamanı grafikleri

50 100
45 90
73
40 80
¥ 35 70
»
3 60
30
3
I25 £ 50
20
15
1M
40
30
«= 0,10/1
0,50/1
10 20
1%
5 10

o 0
0 30 60 120 o 30 60 120
Döküm zamanı (dakika) Döküm Zamanı (dakika)

Şekil 10. 750°C’de kum kalıba yapılan döküme ait dar kesitteki
tane boyutu-döküm zamanı ve sertlik-döküm zamanı grafikleri

3. BULGULAR

Yapılan deneysel çalışmanın sonucunda kokil kalıpta en verimli tane küçülmesi %1 master
alaşımı ilavesi ile 750°C’de yapılan dökümde görülmüştür. Geniş kesitte ortalama tane boyutu
master ilavesi ile 16 pm’den 11 pm’ye düştüğü tespit edilmiştir. Bu en verimli sonuç %1
master alaşımı ilavesinden 120 dakika sonra yapılan dökümde gerçekleşmiştir. Aynı döküme
ait numunenin ince kesiti incelendiğinde ise ortalama tane boyutunun 12 pm’den 9 pm’ye
düştüğü tespit edilmiştir.

750°C’de kokil kalıba yapılan dökümün dar kesit numunesi incelendiğinde 9 pnflilc ortalama
tane boyutu 120. dakikada yapılan dökümün yanı sıra 30. dakikada yapılan dökümde de
yakalanmıştır.

Oturum | Session: Alüminyum Döküm Prosesleri / Aluminium Casting Processes 323 ALUS’07
 ALUS'07 • 7. Alüminyum Sempozyumu - 7th Aluminium Symposium 2015 İstanbul

Kum kalıba yapılan dökümlerde en verimli tane küçülmesi ise 750°de %1 master alaşımı
ilavesi ile yapılan dökümde tespit edilmiştir. Söz konusu şartlar altında yapılan dökümde
geniş kesitte en küçük tane boyutu 30. dakikada yapılan dökümde tespit edilmiş olup ortalama
tane boyutu 56 pm’den 30 pm’ye düşmüştür. Aynı şartlarda dar kesitte ise en küçük tane
boyutu 60. dakikada yapılan dökümde tespit edilmiş olup ortalama tane boyutu 44 um ’den 24
pm’ye düşmüştür.

Yapılan sertlik ölçümlerine göre en yüksek sertlik değerleri genellikle 725°C’de yapılan
dökümlerde elde edilmiştir.

Kokil kalıba yapılan dökümde geniş kesitte en yüksek sertlik 725°C’de %1 master alaşımı
katkısının ardından 120. dakikada yapılan dökümde gerçekleşmiştir. Elde edilen sertlik değeri
94 HV olarak tespit edilmiştir. Kokil kalıba yapılan dökümlerde dar kesitte en yüksek sertlik
değeri ise 750°C’de %0,1 master alaşımı katkısının ardından 60. Dakikada yapılan dökümde
tespit edilmiştir. Tespit edilen sertlik değeri 108 HV’dır
Kum kalıba yapılan dökümde geniş kesitte en yüksek sertlik değeri 725°C’de %0,1 master
alaşımı katkısının ardından 30. dakikada yapılan dökümde tespit edilmiş olup sertlik değeri 85
103 HV’dir. Dar kesitteki en yüksek sertlik ise 725°C’de %0,1 master alaşımı katkısının
ardından 120. dakikada yapılan dökümde tespit edilmiştir ve sertlik değeri 99 HV’dir.

4. TARTIŞMA ve ÖNERİLER

Her dökümde minimum tane boyutu için ideal master alaşımı oranı ve döküm zamanı
deneysel çalışma sonucunda tespit edilmiştir. 750°C’de yapılan dökümde tespit edilen tane
küçülmesi 725°C’de yapılan dökümde tespit edilene göre oldukça verimlidir. 750°C’de
yapılan dökümdeki tane küçülmesi verimi kokil kalıpta %30’a, kum kalıpta %45’e
ulaşmaktadır. Bu yüksek verim master alaşımı ilavesinin yanı sıra aşırı ısıtma ile de
açıklanabilir.
Her döküm şartı için zamanla minimum ortalama tane boyutuna ulaşılmasının ardından zaman
ilerledikçe yapıda tane kabalaşması meydana gelmektedir. Tane küçülmesini sağlayan
intermetalikler zaman ilerledikçe difüzyon ile bir araya gelerek ya da yerçekimi etkisiyle
potanın alt kısımlarına ilerleyerek çekirdekleşme merkezi sayısını azaltmaktadır.

Deney sonuçları ile Hall-Petch denklemi (1) uyuşmamaktadır. Teoriye göre ortalama tane
boyutu küçülürken mekanik özellikler artmalıdır. Ancak çalışmada belirlenen sertlik değerleri
ortalama tane boyutundan bağımsızdır. Sertlik testi mekanik özelliklerin belirlenmesinde
yeterli ya da doğru tercih olmayabilir. Bu nedenle söz konusu şartlarda hazırlanmış çekme
numuneleri ile çekme testi de yapılmalı, sonuçlar tekrar değerlendirilmelidir.

KAYNAKÇA
1. TMMOB Metalürji Mühendisleri Odası, 2004, “Alüminyum Raporu 24. Dönem Çalışma Raporu ", Ek-16.
2. Baypınar, F, 2005, “Alüminyum Döküm Alaşımlarına A15THB İle Tane İnceltme İşlemi Uygulanması ",
Yüksek Lisans, Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.
3. Güngör, A, Kalkanlı, A, 2013, 7075-T6 Alaşımında Döküm Yöntemlerinin Sertliğe ve Tane Boyutuna Etkisi,
ALUS’06 6. Alüminyum Sempozyumu, 03-04 Ekim 2013 İstanbul, TALSAD-TÜBİTAK MAM- TMMOB
Metalürji Mühendisleri Odası, 196-205.
4. Hansen, N, 2004, “Hall-Petch Relation and Boundary Strengthening”, ScriptaMateriali, 51 (8), 801-806.
5. Çolak, M, Kayıkçı, R, 2009, “AlTiB Master Alaşımı İlavesinin Etial 160 Döküm Alaşımı Üzerinde Tane
İnceltme Etkisinin İncelenmesi”, 5. Uluslararası İleri Teknolojiler Sempozyumu.
6. Siyambaş, A, Özşahin, Ö, 2011, “Sürekli Döküm Yönteminde Tane İnceltici İlave Noktasının Tane İnceltme
Performansına Etkisi”, http://www.teknikaluminvum.com.tr/docs/Makale 7.pdf, [Ziyaret Tarihi: 2 Kasım
2014]
7. Çolak, M, Kayıkçı, R, 2009, “A356 Döküm Alaşımında Elektromanyetik Karıştırmanın Mikroyapı ve
Mekanik Özelliklere Etkisi”, Pamııkkale Üniversitesi Mühendislik Bilimleri Dergisi, 15, 345-351.

ALUS’07 324 Oturum | Session: Alüminyum Döküm Prosesleri / Aluminium Casting Processes