8.

Mjere zaštite za građevinske mašine i uređaje

Građevinska mehanizacija uglavnom obuhvata teške mašine za:

 zemljane radove (iskop, nasip, planiranje, transport),
 vertikalni i horizontalni transport, utovar i istovar raznih vrsta
materijala,
 obavljanje specifičnih operacija (pobijanje šipova, montaža
elementa, ..).

Oruđa za rad na mehanizirani pogon (u daljnjem tekstu: građevinske

mašine i uređaji) koja se upotrebljavaju u građevinarstvu, u pogledu
zaštite na radu moraju odgovarati specifičnim uslovima građevinarstva.
Zaštitne naprave ugrađene na građevinskim mašinama i uređajima
moraju odgovarati uslovima rada i stepenu ugroženosti radnika koji
njima rukuju, vremenskim uslovima, vrsti i osobinama materijala koji
se obrađuje (drvo, kamen i slično), kao i stepenu obučenosti radnika.

Građevinske mašine i uređaji, prije postavljanja na mjesto rada

(gradilište, radilište i slično) moraju biti pregledane i provjerene u
pogledu njihove ispravnosti za rad. Pri radu sa ovim mašinama i
uređajima moraju se poštovati uputstva koja daje proizvođač mašine i
uređaja i koja su prateći dokument svake od njih.

Rukovaoc provjerava:
 upravljač,
 kočnice,
 svjetlosne i zvučne signalne uređaje,
 zaštitne poklopce na motoru,
 zaštitu na prenosnim uređajima,
 kretanje naprijed-nazad,
 dizanje korpe (ako je ima).

Sve neispravnosti otklanja stručno lice-mehaničar.

Mašinom ili uređajem može da upravlja samo stručno, usko

specijalizovano lice, sa ovlaštenjem (licencom). Ako na stješnjenom
prostroru rade dve ili više mašina, obavezno je da se radi pod nadzorom
stručnog radnika koji zvučnom signalizacijom upozorava radnike.

Radnici koji rade sa građevinskim mašinama i uređajima sa povećanim

stepenom ugrožavanja (cirkular, miješalica betona i drugo) moraju biti
upoznati s uputstvom o rukovanju.

Rokovi, način odnosno postupak i osobe za ispitivanje građevinskih

mašina i uređaja određuju se opštim aktom radne organizacije.

Za rad mašine obavezno je da podloga bude ravna i tvrda, da ima

potebnu površinu oslanjanja i potreban manevarski i manipulativni
prostor. Uz to mora biti obezbjeđen pristupni put kako za samu
mašinu tako i za transpotno sredstvo, ako je potrebno, koje ga opslužuje.

Prolaz za radnike kroz manevarski prostor mašine mora biti

obezbjeđen:
 zatvara se po ulasku radnika,
 postavljaju se privremeni zaštitni objekti (zaštitne platforme, zidovi,
galerije, pasarele,..),
 obustavlja se rad mašine dok radnici ne prođu.

Radna mjesta kod građevinskih mašina i uređaja postavljenih na

otvorenom prostoru i izloženih vremenskim neprilikama (kiša, snijeg,
mraz i slično) moraju biti na podesan način zaštićena od uticaja tih
neprilika.

Rukovalac građevinskim mašinama ili uređajem koji pokreće motor s

unutrašnjim sagorijevanjem, mora biti zaštićen od štetnog djelovanja
izduvnih gasova motora.
Samohodno vozilo mora da bude opremljeno i zvučnom i svjetlosnom
signalizacijom, a mašine koje se kreću unazad ogledalima sa strane i
u kabini.

Početak rada se signalizira zvučnim signalom. Po prestanku rada mora

se:
 ugasiti pogonski motor,
 pokretni dijelovi postaviti u takav položaj da ne mogu da se slučajno
i nekontrolisano sami pomjere,
 zakočiti mašina,
 osigurati od neovlašćenog puštanja u pogon.

Buka građevinskih mašina odnosno uređaja ne treba da prelazi granicu

od 80 dB.

Radnici zaposleni kod uređaja sa jakim vibracijama (separacije,

vibratori i slično), moraju biti zaštićeni na podesan način (posebni temelji
za mašine, platforme na elastičnim podmetačima i drugo).

Građevinske mašine i uređaji sa ugrađenim elektromotorima ili

električnom instalacijom, moraju biti zaštićeni od udara električne
struje, prema postojećim tehničkim propisima.

Svi lako pristupačni rotirajući i pokretni dijelovi mašina i uređaja za

obrađivanje i prerađivanje raznog građevnog materijala (mješalice za
beton, mašine za kuhanje i polaganje asfalta i drugo) moraju biti na
podesan način opremljeni zaštitnim napravama radi zaštite radnika od
mogućeg ozljeđivanja.

Zaštitne naprave na mašinama i uređajima moraju biti po potrebi

ugrađene tako da se bez njih mašina odnosno uređaj ne može staviti
u pogon.

Otvori za ubacivanje odnosno dodavanje materijala na mašinama sa

valjcima, noževima i drugim oštrim alatima, moraju biti osigurani od
zavlačenja ruku radnika u opasnu zonu noževa ili drugih oštrih alata.

Komandne poluge i dugmad sklopki moraju na mašinama biti

smješteni tako da je nekontrolirano uključivanje mašina
onemogućeno.
Dijelovi samohodnih građevinskih mašina (bageri, buldožeri, plugovi,
valjci, utovarivači, demperi, ježevi i drugo) moraju biti lako i bez
opasnosti zamjenljivi. Mjesto za rukovanje mora biti na mašini
smješteno tako da je rukovaocu mašine omogućena laka preglednost
terena na kome se kreće.

Okviri pokretnih dijelova mašina (raonik, košara utovarivača i slično)

moraju biti obojeni žutim ili bijelim trakama pod uglom od 45° prema
horizontali, radi upozorenja na opasnost.

Bilo kakve intervencije na mšini nisu dozvoljene dok mašina radi.

Mora se zaustaviti rad i obezbjediti da ne dođe do neželjenog
uključenja. Zamjena dijelova mora biti brza i laka i bez mogućnosti
poveđivanja radnika.

Ostale mašine i uređaji koji se koriste u građevinarstvu (mašine za

obrađivanje drveta i metala, razvijači acetilena i drugo), u pogledu zaštite
na radu moraju odgovarati postojećim propisima.

Građevinska mehanizacija (engl. construction equipment) su sve vrste

građevinskih mašina, pogonskih motora, transportnih sredstava, razne
tehnološke opreme i uređaja. Mašine se obično djele u dvije osnovne grupe:

Standardne građevinske mašine

Posebna građevinska mehanizacija

Prva grupa obuhvata standardne građevinske mašine, serijske proizvodnje,

velikog broja tipova. Druga grupa je raznovrsna tehnološka oprema koja se
takođe djeli na:

Pokretnu opremu na jedinstvenoj voznoj konstrukciji, maloserijske

proizvodnje

Velike cjeline tehnološke opreme sastavljene od uređaja maloserijske

proizvodnje (industrijska postrojenja za proizvodnju agregata i sl.)

U smislu područja primjene i predmeta rada postoje dvije glavne cjeline:

Građevinske mašine za zemljane radove

Građevinske mašine za betonske radove u širem smislu

Grupa betonskih radova se djeli na sljedeće podgrupe:

 Građevinske mašine za betonske radove u užem smislu

Građevinske mašine za asfaltne radove

Pored ovih podjela grupe građevinske mehanizacije se djele u smislu "bavljenja"

odgovarajućim građevinskim materijalom na sljedeće podgrupe:

Mašine za pripremu, proizvodnju i preradu materijala

Mašine za transport materijala

Mašine za ugradnju materijala i montažu prerađevina

Pomoćne i ostale mašine

Navedena građevinska mehanizacija se primjenjuje u visokogradnji, te industriji,

zatim niskogradnji (putevi, građenje i održavanje željeznica, tunelogradnja). Pri
tome se iste vrste mašina i opreme, zavisno od područja primjene, razlikuju po
nekim konstruktivnim karakteristikama i pokretljivosti, u zavisnosti od složenih
zahvata u kojima učestvuju.

Gradjevinske mašine za asfaltne radove (engl. asphalt paving equipment)

predstavljaju sve vrste tipičnih mašina i ostale tehnološke opreme za izvođenje i
reciklažu (obnovu) kolovoznih konstrukcija od asfalt – betona ili drugih
asfaltnih zastora (prskani asfalti, penetrirani makadami i sl). Sa djelom
standardnih mašina za zemljane radove čine građevinske mašine za gradnju
puteva. Globalno se djele na:

Standardne mašine za asfaltne radove (finišeri, neki valjci)

Posebnu građevinsku mehanizaciju (posebni finišeri, asfaltne baze)

Mašine i tehnološka oprema za obnovu i recikliranje asfaltnih zastora

(glodalice, remikseri)

Građevinske mašine za betonske radove (engl. concrete construction

equipment) su sve vrste tipičnih mašina, zatim specijalnih građevinskih
sredstava, zatim ostale tehnološke opreme i mašina za izvođenje betonskih
konstrukcija. Djele se na:

Mašine i opremu za proizvodnju betona (fabrike betona)

Mašine za transport betona (automješalice, pumpe za beton, toranjske

dizalice)
 Mašine za ugradnju svježeg betona (vibratori, finišeri)

Mašine i opremu za proizvodnju, transport i montiranje betonskih

prerađevina, elemenata i sklopova

Ove brojne mašine za betonske radove međusobno se razlikuju po mnogim

radnim i konstruktivnim obelježjima, zatim po svojoj pokretljivosti kao mašina
u zavisnosti od područja primjene (visokogradnja, niskogradnja, gradnja puteva,
tunelogradnja, hidrogradnja). Razlikuju se takođe po posebnim tehnološkim
postupcima i zahvatima betonskih i montažnih radova u kojima učestvuju. Tu
takođe spadaju mašine i tehnološka oprema za proizvodnju betonskog čelika i
armaturnih mreža (armirački pogon, mehanizacione skele i oplate), kao i ostala
oprema pogona za proizvodnju, transport i montiranje betonskih prerađevina,
elemenata i sklopova.

Građevinske mašine za podzemne radove (engl. tunneling equipment) su

posebne podvrste građevinskih mašina, transportnih sredstava i ostale
tehnološke opreme prilagođene posebno svojom konstrukcijom za podzemni
rad u tlu i stjeni, tj. za građenje potkopa, tunela, galerija i sličnih podzemnih
konstrukcija. U smislu konstrukcije i logistike rada obuhvataju mašine
prilagođene radu u skučenim podzemnim prostorima:

Standardne građevinske mašine za zemljane i betonske radove (uz

tunelske bušilice, tunelske utovarivače, mašine sa otkopnim krakom, torket
aparati i sl).

Posebna građevinska mehanizacija za podzemne radove (tunelski betonski

voz -TBM i sl. )

Dio ovih građevinskih mašina sličan je po konstrukciji i radnoj koncepciji

rudarskoj mehanizaciji, pa se iste rudarske ili građevinske mašine međusobno
tehnološki dopunjuju, bilo u rudarstvu, bilo u tunelogradnji.
Građevinske mašine za zemljane radove (engl. earthmowing construction
equipment) su sve vrste mašina, transportnih sredstava (kiperi i damperi), te
ostala tehnološka oprema za rad (građenje) u tlu i stjeni, odnosno za rad sa
kamenim i zemljanim materijalima. Koriste se 90% u niskogradnji (putevi,
hidrotehnika, podzemne konstrukcije), a jednim malim djelom i u visokogradnji.
Djele se na:

Standardne građevinske mašine za zemljane radove

Posebna mehanizacija za zemljane radove

Detaljnija podjela je:

Mašine i tehnološka oprema za za iskop

Mašine za transport (dio mašina za zemljane radove vrši takođe neki oblik
transporta materijala, u okviru svog tehnološkog zahvata)

Mašine za preradu i ugradnju zemljanih odnosno kamenih materijala

Posebna mehanizacija za zaštitu iskopa i nasipa

Posebna mehanizacija za izradu i zaštitu temeljnih jama, zavjesa

Mašine za temeljenje
Standardne građevinske mašine za zemljane radove su dozeri, bageri, skrejperi,
utovarivači, grejderi, valjci, rotofrejzeri itd. Zatim mašine za minerske radove
kao što su bušilice, kompresori itd. Navedene vrste građevinskih mašina za
zemljane radove međusobno se razlikuju po nekim konstruktivnim
karakteristikama i pokretljivosti, u zavisnosti od vrste primjene, specifičnosti
tehnologije radova u kojima učestvuju.

U posebnu građevinsku mehanizaciju za zemljane radove spadaju sve vrste

plovnih bagera, bageri vedričari, kabl-bageri, finišeri za izvodjenje
stabilizacionih slojeva puteva, pokretne drobilice, kao i dio mehanizacije za
podzemne radove.

Dozeri su mašine za zemljane radove koji se sastoje od osnovne bazne mašine -

traktora guseničara ili dvoosovinskog traktora na pneumatskim točkovima i
rama na čijem je prednjem djelu raonik sa nožem. Pogodan je za izvršenje
sljedećih radnih zadataka:

Iskop zemlje treće i četvrte kategorije

Razastiranje materijala

Grubo planiranje materijala

Izrada manjih nasipa i bočnih pozajmišta

Skidanje humusa sa površine terena

Zatrpavanje temeljne jame, kanala, rovova

Čišćenje terena od šiblja, korjenja, rastinja

Čišćenje terena od većeg nevezanog kamenja

 Obaranje stabala

Iskop materijala iz majdana, ili iz sprudišta

Pomoć skreperu u fazi punjenja skreperskog koša

Vuča drugih mašina (nabijača, transportera)

Čišćenje snjega

Prema načinu učvršćenja i položaju kakav može da zauzme raonik sa nožem

razlikuju se sljedeće vrste dozera:

Buldozer - osnovna mašina, kod koje je nož postavljen upravno na čelo

traktora

Engldozer - raonik se može postaviti u kosi položaj u odnosu na čelo traktora,

bilo na ljevu ili na desnu stranu

Tiltdozer - raonik se može iz horizontalnog položaja naginjati bilo na ljevu ili

na desnu stranu

Univerzalni buldozer - raonik se može pomjerati i u horizontalnoj i u

vertikalnoj ravni

Zajednička karakteristika je da je moguće pomjeranje noža translatorno, bilo da

se on diže ili spušta. U zavisnosti od snage motora traktora i vučne sile dozera
klasificiraju se na:

Buldozer Vučna sila Jačina motora

veoma teški 300 kN 300 kW
teški 200 - 300 kN 150 - 300 kW
srednji 140 - 200 kN 75 - 150 kW
laki 30 - 140 kN 35 - 75 kW
malogabaritni 30 kN 35 kW

Pogonski motor je dizel motor, a samo za malogabaritne može biti i benzinski.

Postoje tri karakteristična načina iskopa dozerom:

Ravan iskop

Klinasti iskop

Grebenast iskop
Transportovanje materijala dozerima je ekonomično samo na kratke daljine. Za
dozere guseničare optimalne daljine se kreću od 30 m do 60 m, i ne preporučuje
se se dalji transport od 100 m, a kod točkaša do 150 m.

Proračun praktičnog učinka dozera:

Up = Ut × Kv × Kp × Kr × Kn

Ut =T / Tc × q,

q - zapremina radnog organa, pod zapreminom radnog organa podrazumjeva se

zapremina tla koju nož širine b i visine h potiskuje ispred sebe.

q = ( b × h ˆ 2 / 2 × tg ۴ ) × ( 1 - 0,005 × Lt )

gdje je:

Lraz - dužina dionice na kojoj se iskopani materijal razastire

Tc = tk + tt + tr + tpov + tm

tk - vrijeme kopanja

tt - vrijeme transporta

tr - vrijeme razastiranja

tr = Lraz / Vraz, Vraz - brzina pri razastiranju, Vraz = 4 - 6 km/h

tpov - vrijeme povratka,

tpov = Lpov / Vpov,

Vpov - brzina povratka vozila Vpov = 6 - 9 km/h

tm - vrijeme manervisanja

Kv - koeficijent korišćenja radnog vremena

Kp - koeficijent punjenja kašike

Kr - koeficijent rastresitosti materijala

Kn - koeficijent uticaja nagiba terena

Brzine kretanja dozera (m/min):

 Operacija
Vrsta tla
iskop transport razastiranje prazan hod
pjesak, suva glina,
50 - 80 60 - 120 70 - 120 100 - 150
zemlja bez vegetacije
vlažna i tvrda glina,

smrznuta zemlja, 50 - 55 60 - 75 60 - 80 65 - 110

tlo sa niskom vegetacijom

drobina, raspadnuti

slojevi mekanih stena, 10 - 20 35 - 50 40 - 55 40 -75

mokar i zbijen šljunak

Na prvoj slici je klasičan dozer guseničar (engl. crawler dozer), dok je na

drugoj dozer na pneumaticima, koji se rijeđe sreće i svojom konstrukcijom
podsjeća na utovarivač sa dozerskim nožem.

Kao univerzalna građevinska mašina dozer se koristi za vuču drugih

građevinskih mašina, kao noseći sistem druge tehnološke opreme, kao
cjevopolagači.

Dozer-skrejper (engl.scrape-dozer) je kombinacija skrejpera, odnosno

skrejperskog koša i dozera (dozer između gusenica ima skrejperski koš umjesto
noža).

Postoji takođe dozer - utovarivač (ili utovarivač - gusjeničar). Kompaktor je

oblik dozera ili utovarivača sa gumenim točkovima na koje su navučeni čelični
plaštovi valjka sa bodljama.
Gusjenice (engl. track) su dio postolja većine građevinskih mašina dozera,
bagera, bušilica, transportnih sredstava (damperi ili minidamperi), složenih
postrojenja (glodalice, finišeri, pokretne drobilice) za lakše i sigurnije kretanje
po svim vrstama podloga, klizavim i neravnim terenima. Mnoge mašine po
gusjenicam su i dobile naziv ,kao utovarivač gusjeničar, bager gusjeničar i sl.
Omogućavaju sporo kretanje, a time i veliku snagu pri iskopu. Gusjenice su u
stvari veliki beskajni lanci koji se kreću-okreću po čeličnim točkovima. Na
lancu se nalaze male učvršćene pločice, koje se djelimično preklapaju.
Gusjeničari obavezno i najmanje imaju jedan par gusjenica. Gusjeničar se
okreće tako što jedna gusjenica ne radi ili stoji ili se okreće u suprotnom smjeru
od druge strane. U zavisnosti od vrste mašine, tla i radova gusjenice mogu biti
razne širine i dužine, uže za rad na kamenoj podlozi ili šire za rad na slabo
nosivom tlu. Pločice imaju takođe veliki asortiman - sa jednim ili više uzdužnih
rebara, sa kombinacijom uzdužnih i kosih rebara, sa nižim ili višim rebrima, sa
većim ili manjim preklopom ili bez preklopa.

Nož dozera (engl. blade) je osnovni radni alat dozera smešten na njegovu voznu
konstrukciju sa prednje strane. Može biti različito oblikovan, tj. može biti
zaobljen i sa strane zatvoren (U - nož za iskop tvrdog tla i kamenog materijala),
može biti ravan (S - nož služi uglavnom za razastiranje i planiranje rastresitih
materijala), može se djelimično zakretati i podizati hidrauličnim putem u svim
ortogonalnim ravnima. Nož može biti posebno oblikovan i ojačan na donjem
djelu, zavisno od toga da li se koristi za planiranje rastresitih materijala ili iskop
kamenog materijala. Nož isto tako može biti u obliku rešetke (čišćenje terena) ili
dvostranog rala (V - nož za čišćenje terena od grmlja i drveća).
Rijač, riper (engl. ripper) je alat za razaranje tla ili stjene. Oblika je neke vrste
izduženog uskog rala (sličnog polusavijenom, malo dužem klinu) koje se
utiskuje i povlači kroz tlo ili stjenu. Učvršćuje se uglavnom zglobno sa zadnje
strane dozera (najčešće) ili dozer - utovarivača, a može i na grejder. Može biti
jednostruk, dvostruk ili trostruk u smislu broja rijača. Može biti pokretni i
nepokretni, s tim da se pokretni više praktikuje jer se pri nailasku na veću
prepreku sam podiže, dok nepokretni zapinje i otežava rad. Jednostruki udarni
rijač u obliku udarnog čekića omgućava dozeru iskop svih vrsta stjenskog
materijala.
Bageri (eng. excavators) je tehničko sredstvo koje se najviše koristi za mašinski
rad pri građenju. Obuhvataju širok raspon vrsta, podvrsta i tipova mašina
namenjenih za površinski, podzemni i podvodni iskop u tlu i stjeni, odnosno za
iskop i utovar zemljanih i kamenih materijala. Koriste se takođe za planiranje i
oblikovanje nasipa bilo od zemlje ili kamenih materijala.

Bageri se prema mjestu rada djele na bagere sa cikličnim dejstvom i bagere sa

kontinualnim načinom rada.

Bageri sa cikličnim dejstvom su:

Specijalni bageri

Bageri sa čeonom kašikom

Bageri sa dubinskom kašikom

 Bager hvatač (grajfer)

Bager skreper (dreglajn)

Babel bager , kabel - skrjeper

Poluuniverzalni i univerzalni bager

Bageri sa kontinualnim načinom rada su:

Bager vedričar

Bager rovokopač

Praktični učinak rada bagera sa cikličnim dejstvom računa se prema formuli:

Up = Ut × Kv × Kr × Kp × Ko × Ki × Kz × Kut × Ku

Ut - teorijski učinak,

Ut = T / Tc × q, Ki - koeficijent načina istovara materijala: za istovar na gomilu

Ki = 1,00, a za istovar na vozilo Ki = 0,90.

Podjela bagera kašikara vrši se na sljedeći način:

1.Prema namjeni i obimu rada:

Građevinski bageri kašikari ili univerzalni građevinski bageri sa malom

do srednjom veličinom kašike od 0,1 do 2,5 m3.

Specijalni bageri za jednu vrstu građevinskog rada sa kašikom nešto

većom od univerzalnih bagera

Otkopni bageri za eksploataciju rudnika i rad na velikim iskopima za

temelje u građevinarstvu sa kašikom zapremine od 2,0 do 8,0 m3.

Bageri velikog kapaciteta na površinskom kopu za iskop i prebacivanje u

nasip ili otkop uglja, zapremina kašike od 10 do 100 m3

Koračajući - walking bageri srednjeg ili velikog kapaciteta sa kašikom od

4 do 100 m3. Koriste se za izvođenje zemljanih radova na velikim
hidrotehničkim objektima

2. Prema vrsti pogonskog mehanizma i prenosa na pojedine organe bagera sa

jednom kašikom:
 Jednomotorni sa pogonskim motorom SUS i transmisionim prenosom na
radne organe

Jednomotorni sa elektromotorom sa spoljnim napajanjem i transmisionim

prenosom na radne organe

Mnogomotorni, gdje se svaka radna i pomoćna operacija izvodi direktno

putem sopstvenog elektromotora

Sa hidrauličnim prenosom od pogonske mašine i hidromotora na radne

organe preko pojedinih hidrocilindara ili hidromotora

3.Prema načinu transmisionog prenosa pogona na radnu opremu:

Sa krutom vezom kašike i strijele

Mehaničkim prenosom

Sa hidrauličkim prenosom

Sa elastičnom vezom (sa mehaničkim prenosom) - dreglajn, grajfer i

kranovi

4.Prema okretljivosti gornjeg djela bagera:

Punookretni bageri sa okretanjem 360 oko vertikalne ose

Bageri sa djelimičnim okretanjem od 180 - 270

5.Prema vrsti mehanizma za kretanje:

Bageri na pneumatskim točkovima

Bageri na gusjenicama

Koračajući bageri

Auto - bageri

Bageri na šinama

Plovni bageri

Bageri sajlaši su vrsta bagera uglavnom na gusjenicama ili na nekom plovilu

(plovni bageri), kod kojih se kretanje kraka i opreme za iskop upravlja, pokreće i
izvodi preko pletene čelične užadi (sajli), raznih vitla i koturova. U praksi se
zovu mehanički, kao pandam hidrauličnim bagerima. Djele se u dvije grupe:

Dreglajne - s nepromjenjenom rešetkastom strijelom, imaju povlačnu košaru

(skrejper). Ukoliko imaju mehaničku zahvatnu lopatu (grajfer) zovu ih u praksi
samo grajferi. Dreglajni, odnosno grajferi (to je u stvari jedan te isti bager -
sajlaš sa jednim od navedenih košara ili lopata) služe za masovni iskop šljunka i
pjeska iz vode i to sa kopna ili plovila.

Bageri-sajlaši sa dvodjelnim zglobno vezanim krakom i uglavnom utovarnom

(čeonom) lopatom. Koriste se uglavnom u rudarstvu gdje ih zovu bageri
lopatari.

Bageri refuleri (eng. suction dredgers) su vrsta plovnih bagera koji podvodni
iskop (uglavnom aluvijalnih kamenih materijala) izvode usisavanjem sa dna
preko cjevi. Njihov sastavni dio je naravno kompresor za vazduh, pumpe za
izvlačenje mješavine vode sa iskopanim materijalom i dalje guranje kroz cjevi
na kopno. Djele se na refulere u užem smislu i na refulere sa rotirajućom
otkopnom glavom koja olakšava iskop jače zbijenih materijala. Otkopna
rotirajuća glava može biti različitog oblika: kolo sa vedrima, kolo sa zubima,
rotirajuća rešetka, itd. Konstrukcijskih oblika ovih bagera ima mnogo, a
razlikuju se u pogledu veličine, snage i učinka, načina plovljenja, opreme za
iskop pod vodom.
Bager-utovarivač, "kombinirka" (engl. backhoe loader) je kombinacija bagera i
utovarivača u jednoj mašini. To je traktor na gumenim točkovima koji sprijeda
ima utovarnu lopatu, a pozadi bagerski krak sa dubinskom kašikom bagera. Ti
alati se mogu mjenjati pa je ovo jedna od korisnijih mašina za razne vrste
operacija, najčešće kod zemljanih radova i montažerskih - polaganje cjevi u
iskopane rovove.

Bageri vedičari (engl. bucket excavator) su vrsta bagera na šinama ili

gusjenicama ili plovni bageri, s više vedrica koje omogućavaju neprekidan iskop
zemljanih i aluvijalnih materijala. Djele se na:

Bagere vedričare sa lancem vedrica (bucket chain dredger, bucket chain

excavator)

Bagere vedričare sa kolom vedrica (bucket wheel excavator)

Kao bageri sa velikim učinkom uglavnom rade u otvorenim kopovima rude

(kompaktni rotorni bageri). Kod bagera sa lancem vedrica staza lanca je
vezana zglobno za vozni mehanizam. Koriste se i u održavanju vodotoka
(plovni bageri vedričari), kao i kopovima u šljunkarama (bageri vedričari na
šinama ili gusjenicama). U ovu vrstu bagera mogu se svrstati rovokopači i
drenopolagači.

Hidraulični bageri (engl. hydraulic excavators) su univerzalne građevinske

mašine i mogu se definisati kao "standard" u pogledu korišćenja bagera.
Posebno su bitni snažni hidraulični bageri sa lomljivim krakom (engl.crawler-
mounted hydraulic excavator). Kod njih su mehanizmi prenosa i rada
priključaka na hidraulični pogon. Lopata hidrauličnih bagera može biti utovarna,
dubinska ili zahvatna lopata (grajfer). Mogu biti opremljeni sa teleskopskom
produžnom strijelom ili krakom, kao teleskopski bageri. Neki od manjih
hidrauličnih bagera imaju postolje na gumenim pneumaticima, dok su jači uvjek
na gusjenicama.
Mini bageri (mini excavator) su umanjene vrlo slične konstrukcije velikih
hidrauličnih bagera. Koriste se za manje iskope i rad u gradskim uslovima, tamo
gdje je uzak front rada. Ponekad imaju gumene gusjenice da ne bi uništavali
travnjake ili asfalt. Standardno ih prave iste firme, koje proizvode i njihovu
veliku braću. Na odsjeku MTI ih nazivamo i "baštenskim bagerima".

Plovni bager (engl. dredger) je bager na raznovrsnim plovnim sredstvima ili

brodu. Postoji dosta vrsta bagera prilagodjenih za rad s plovila, kao što su:

Plovni bageri s jednim krakom

Plovni bageri vedričari

Portalni plovni bager

 Bageri rufuleri

Sastavni dio ovih bagera je oprema za transport iskopanog materijala na kopno,

ako ga bager ne tovari na neko drugo transportno sredstvo. Tu najčešće bitnu
ulogu imaju transportne trake ili ploveći cjevovodi. Postoje različita rješenja
ovih bagera u pogledu same konstrukcije, radnog učinka, načina kretanja i sl.

Rovokopači, trenčeri (engl. trencher) su posebna vrsta bagera za iskop vrlo

dubokih a uskih rovova u zemlji i šljunkovitom materijalu. Uobičajeno se zovu
trenčeri. Trenčeri za iskop rova u tlu slični su bagerima vedričarima s kolom ili
lancem manjih vedrica. Postoje različita konstruktivna rješenja ovih bagera.
Podvrsta njih su drenopolagači, za postavljanje cjevi ili nekih drugih vodova u
iskopane rovove.

Teleskopski bageri (engl. hydraulic excavator with telescopic boom) su

univerzalni hidraulični bageri s krutim krakom koji se produžuje teleskopskim,
po potrebi. Dohvat je oko 20 m. Sve vrste teleskopskih krakova su okretne u
punom krugu. Ovi bageri se koriste za razastiranje i planiranje zemljanih
materijala, izradu nasipa, čišćenje i uređenje vodotokova, zatim u tunelogradnji i
sl. Mogu biti na gusjenicama ili na kamionskom postolju (teleskopski
autobageri).

Kabel-bager, kabel-skrejper (engl. Dragline scaper) je posebna vrsta bagera

sajlaša za iskop kamenih aluvijalnih materijala iz vode s kopna pomoću jednog
povlačećeg koša (skrejper), koja se zabacuje i vuče uz pomoć posebne opreme u
obliku žičare. Kabel - bager obuhvata, uz ostalo, opremu s druge strane vode
(tornjevi ,koturovi) koja drži i vodi užad sa opremom za iskop. Može biti
opremljen sa otvorenim ili zatvorenim košem.

Dubinska (iskopna, otkopna) lopata bagera (engl. excavator bucket) jedan je od

osnovnih alata hidrauličnih bagera, bagera-utovarivača za iskop tla. Dubinske
lopate su srazmerno uže od utovarnih lopata.

Utovarne (čeone,visinske) lopate su osnovne elementi rada bagera i utovarivača.

Služe prvenstveno za utovar rastresitih materijala, mogu biti sa zubima ili bez
njih, a veće mogu da se i otvaraju.
Zahvatna lopata bagera, grajfer (engl. clamshell bucket) je vrsta složene dvodelne
lopate bagera, po kojoj se u praksi čitav bager koji je koristi naziva grajfer. Dvodelna lopata
se prilikom iskopa otvara i zatvara te na taj način drži i prenosi iskopani materijal.
Utovarivači (engl. loader) se koriste za utovar vezanog i nevezanog zemljanog
materijala, ili za iskop zemlje prve i druge kategorije i utovar. Utovarivač je
samohodna mašina, a radni organ je izdužena kašika, montirana na traktoru sa
gusenicama ili pneumaticima. Zapremina kašike se kreće od 0,3 do 4,0 mˆ 3, a
može biti i veća. Princip koji treba koristiti za ostvarenje ekonomičnog rada
transportnih vozila je da ona moraju biti 3 - 5 puta veće zapremine od zapremine
utovarne lopate. Rukovanje je pomoću mehaničke ili hidrauličnih komandi.
Utovarnom lopatom utovarivač zahvata materijal, te istresa uglavnom čeono ili
bočno u transportno sredstvo. Radi toga u radu izvodi tzv. "V" kretanje. Kod
standardnih zglobnih utovarivača na gumenim pneumaticima prednji
točkovi i utovarna lopata zglobno su vezani za zadnji deo mašine na drugom
paru pneumatika. Gumeni pneumatici utovarivača su najčešće zaštićeni ili
oštećenja mrežom lanaca koja ih obavija. Mogućnost višestruke izmene radnih
alata daje utovarivaču obeležje univerzalne građevinske mašine. Posebne celine
čine bageri - utovarivači (kombinirke), teleskopski utovarivači,
tunelski (podzemni) utovarivači posebno konstruisani za rad u
podzemlju, zatim miniutovarivači.
1. U zavisnosti od konstrukcije utovarivača i načina rada mogu da vrše utovar:

Sa čela

"Preko glave", tj.preko sebe

Sa strane - bočno

2. Po vrsti pogona postoji druga podela:

Sa motorom sa unutrašnjim sagorevanjem

Sa pneumo pogonom

Sa dizel - električnim pogonom

3. Prema vrsti uredjaja za kretanje dele se:

Točkaše na pneumaticima

Točkaše za kretanje po šinama

Guseničare

Miniutovarivači (engl. skid -steer loader) su mali, robusni, vrlo pokretljivi i u

mestu vrlo okretni utovarivači na pneumaticima, namenjeni za utovar i prenos
svih zemljanih materijala. Prednja utovarna lopata učvršćena je na zadnju
stranu vozne konstrukcije, pa mogu tovariti preko sebe. Pokretljivost se postiže
mogućim nezavisnim okretanjem svih pneumatika. Posebno je bitno da postoji
mogućnost izmene raznih alata i spreda i pozadi na dodatnom bagerskom
kraku.To ga čini univerzalnom građevinskom mašinom i gotovo je nemoguće
da bilo kakav rad u gradskim uslovima - rekonstrukcija ulica prođe bez
miniutovarivača. Postoji veliki broj različitih miniutovarivača u smislu njihove
veličine , snage, koncepcije kretanja, a takođe postoji 20 - tak alata koji se kače
na njega.
Teleskopski utovarivači -handleri (engl. telescopic materials handlers) su
posebna vrsta utovarivača na vrlo pokretljivoj voznoj konstrukciji sa gumenim
pneumaticima sa teleskopskim (produžnim) krakom, koji se može kretati u
horizontalnom i vertikalnom smislu. Koristi se za utovar, prenos i dizanje svih
vrsta građevinskih materijala.Takođe koristi se kao pokretno postolje za rad na
visini i položajima koji su teško dostupni sa zemlje ili drugim načinima.
Postoji mogućnost korišćenja više radnih alata,što ga čini univerzalnom
građevinskom mašinom.

Tunelski (podzemni) utovarivači (engl. undergraund loaders) je posebna

vrsta utovarivača za utovar i prenos svih vrsta rastresitih materijala u tesnim
podzemnim prostorima i tunelima. Postoji nekoliko vrsta konstrukcija tunelskih
utovarivača. Jedni su niski zglobni podzemni utovarivači na gumenim
pneumaticima s velikom utovarnom lopatom koja je zglobno vezana na
zadnji deo mašine. Drugi su manji tunelski utovarivači na gusenicama,
pneumaticima ili šinama, koji tovare transportna sredstva prebacivanjem
utovarne lopate iza sebe. Mogu biti na dizel, električni, hidraulični ili
pneumatski pogon. Posebna vrsta su utovarivači sa grabilicom koji zahvataju
materijal u transportnu traku koja kroz njih prolazi, te tako dopremaju materijal
iza sebe. Konstruktivno, po snazi, priključcima i sl. razlikujemo ogroman broj
ovih mašina.

Proračun praktičnog učinka utovarivača vrši se po sledećoj formuli:

Up = Ut × Kv × Kp × Kr

Ut = T / Tc × q
 Kv - koeficijent korišćenja radnog vremena

Kp - koeficijent punjenja kašike

q - zapremina radnog organa - kašike

Kr - koeficijent rastresitosti materijala

Tc = tp + tpod + tpre + ti +tpov + tspu + tnam

tp - vreme punjenja kašike

tpod - vreme podizanja kašike

tpre - vreme premeštanja kašike

ti - vreme istovara na kamion

tpov - vreme povratka

tspu - vreme spuštanja kašike

tnam - vreme nameštanja na novu operaciju

Tc se kreće orjentaciono u granicama 50 - 90 s

Skejper, skreper je vrsta koša (engl. scraper) - alat za iskop zemljanih

materijala struganjem, u vidu sanduka ili koša, koji se prilikom povlačenja puni.
Osnovni je alat bagera sajlaša (dreglajn).
Skejper, skreper (engl. bowl scraper, wheel scraper, tractor scraper) je
građevinska mašina za masovni iskop, samoutovar - prevoz do nekoliko
kilometara, istovar, s grubim razastiranjem uglavnom koherentnih i glinovitih
materijala. Sve radne operacije skreper izvodi u kretanju .

Sastoji se od posebno oblikovanog prednjeg dela - neke vrste mašine koja

podseća na traktor sa gumenim pneumaticima, nosivog okvira na koji je obešen
posebno oblikovani sanduk ili tzv. skreperski koš (po kome je cela mašina
dobila ime), zadnjeg nosećeg dela takođe na gumenim pneumaticima.
Otvaranjem dna sanduka i spuštanjem posebno oblikovanog noža izvodi se u
smeru kretanja iskop tla struganjem, a sanduk se istovremeno puni. Pri
pražnjenju sanduka, njegovo otvaranje je u drugom smeru od smera kretanja
same mašine. Može imati sanduk sa elevatorom koji olakšava njegovo punjenje.
Skreper takođe može imati pogon i vuču (motore), osim na prednjim i na
zadnjim točkovima. Danas se koristi uglavnom za izgradnju puteva i to u
jedinicama Severnoatlanskog saveza - NATO pakt. Polako nestaje iz upotrebe
jer ga učinkom potiskuje kombinacija: hidrauličnih bagera i utovarivača sa
kamionima kiperima i damperima.
 Troosovinski skreper

Traktor skrepera može pored pneumatika biti i guseničar, sa jednom ili dve
osovine. Po kapacitetu skreperi se dele na:

Skrepere male zapremine (do 6 m ˆ 3)

Skrepere srednje zapremine (6 - 15 m ˆ 3)

Skreperi sa velikom zapreminom (15 i više m ˆ 3)

Konstruktivno se razlikuju:

Vučeni skreper - kod koga su traktor za vuču i skreperski koš dva odvojena
elementa

Motoskreper - mašina koja predstavlja jedinstvenu celinu

Glavna primena skrepera:

Iskop i površinsko otkrivanje pozajmišta

Iskop lakog, srednje tvrdog i tvrdog zemljišta, kod rada u srednjetvrdom i

tvrdom zemljištu potrebna je pomoć traktora gurača

Razastiranje u slojevima jednake debljine zemljanih i kamenih materijala iz

skreperskog koša

Proračun praktičnog učinka skrepera vrši se preko sledećih formula:

Up = Ut × Kv × Kp × Kr

Ut = T / Tc × q

Kv - koeficijent korišćenja radnog vremena

Kp - koeficijent punjenja koša skrepera

Kr - koeficijent rastresitosti materijala

Tc - trajanje radnog ciklusa Tc = ti + tt + ti + tpov + tm

ti - vreme iskopa

tt - vreme transporta, tt = L transporta / Vpun, Vpun = 20 - 30 km /h

ti - vreme istovara

t pov - vreme povratka, t pov = L transporta / Vprazan, Vprazan = 30 - 40 km /

h

tm - vreme manevrisanja

Grejder (engl. grader, motor grader) je vrlo brza, pokretljiva mašina za

razastiranje, planiranje i oblikovanje svih vrsta rastresitih materijala. Grejder
čini traktorska osnova na gumenim pneumaticima (dva ili četiri pozadi, dva
napred), na čiji je središnji okvir (povezuje prednji i zadnji deo) učvršćen u svim
smerovima dugačak i uzak nož. To je osnovni alat čija pokretljivost u radnim
položajima, daje grejderu obeležja univerzalne građevinske mašine. Može biti
s prednje strane opremljen manjim dozerskim nožem, a sa zadnje rijačem koji
omogućuju olakšan iskop razaranjem nekih vrsta tla.

Osnovni poslovi na kojima je grejder angažovan:

Planiranje terena (oblikovanje posteljice)

Profilisanje zemljanog dela puta

Razastiranje zemlje

Planiranje kosina

Otkop bočnih kanala trougaonog ili trapezastog oblika

Razastiranje i mešanje materijala kod stabilizacije

Premeštanje iskopanog materijala poprečno (najviše do 10 m)

Nasipanje puta iz bočnih rezervi

Planiranje šljunka ili tucanika

Ravnanje bočnih strana kanala

Čišćenje snega na putevima

Čišćenje kanala
Grejderi mogu biti vučeni (priključeni) i samohodni, takozvani motogrejderi.
Kod vučenih grejdera razlikuju se dva sledeća tipa:

Lakši tip sa vučnom silom od 30 do 40 kN

Teži tip sa vučnom silom od 100 do 120 kN

Motogrejderi se klasifikuju na sledeći način:

Motogrejder Težina Snaga motora

laki 70 - 90 kN 45 - 55 kW
srednji 100 - 120 kN 65 - 75 kW
teški 130 - 150 kN 115 - 135 kW
naročito teški 170 - 230 KN 275 - 315 kW

Dužina raonika kod motogrejdera iznosi 3,0 do 4,20 m kod novijih tipova i do
4,80 m. Pogonski motor je dizel - motor. Prenos pogona radi pokretanja
točkova može biti:

mehanički

hidraulični

kombinovani

Praktični učinak grejdera se računa u zavisnosti od širine zone delovanja radnog

organa na tlo i to preko formule:

Up = ( B - 2 ) / n × d × V × Kv × Kr

B - širina radne trake, kod grejdera ona odgovara projekciji dužine ralice "b"
(noža), odnosno efektivnoj širini radnog organa, B = b × α, α - ugao koji nož
grejdera zaklapa sa podužnom osom mašine

d - debljina sloja materijala koji se razastire

 V - radna brzina mašine, V = 2000 -4000 m /h pri sporom radu, V = 6000
-8000 m /h pri ubrzanom radu

n - broj prelazaka mašine preko istog mesta n = 5 - 8

Kv - koeficijent korišćenja radnog vremena

Kr -koeficijent rastresitosti materijala

Orjentacione vrednosti učinka grejdera na različitim poslovima su:

na skidanju humusa oko 120 m3 /h

na planiranju terena oko 400 m2 / h

na razastiranju materijala oko 300 m3/ h

na mešanju materijala kod izrade slojeva stabilizacije oko 100 m3 / h

na izradi jarkova pored puta oko 50 m3/ h

Autoprevoz (engl. rubber -tyred haulage) u građevinarstvu se uglavnom

odvija putem vozila raznih konstrukcija na pneumaticima. To su vozila koja
karakteriše visoka brzina na otvorenim putevima, velika manevarska sposobnost
i prilagođavanje svim terenskim i vremenskim uslovima, odnosno svim radnim
uslovima (vremenske prilike, osobine samog puta, dnevna ili noćna svetlost).
Tipična vrsta građevinskih vozila ili uopšteno kamiona su: damperi i kamioni
kiperi. Ostala vozila koja se koriste u građevinskom transportu su traktori sa
prikolicama - za gradilišni transport ili tegljači sa poluprikolicama za prevoz
profilnih komada i rastresitog materijala na veće daljine.
Damperi (engl. dump trucks, haulers) predstavljaju velika i jako snažna
vozila za prevoz rastresitih tereta (zemlja, šljunak, ređe kameniti materijali svih
veličina) do nekoliko kilometara u teškim uslovima rada na gradilištu. Posebno
oblikovan i ojačan sanduk podizanjem unazad omogućava istovar dampera.
Zbog svojih gabarita i velikog osovinskog pritiska nije moguće koristiti ga za
transport putevima kojima se kreću druga vozila. Poseban problem je njihovo
održavanje. U građevinarstvu se najviše koriste zglobni damperi koji
omogućavaju kombinaciju snage i robusnosti dampera u veličini kamiona
kipera.

Minidamperi (engl. mini -hauler) su mali robusni damperi za prevoz raznih

građevinskih materijala, ali samo unutar gradilišta. Može umesto pneumatika
imati gusenice, a nije retka pojava ni minidamper sa daljinskim upravljanjem.

Kamioni kiperi, kamioni samoistovarivači (engl. tipping lorry) su najčešće

korišćena prevozna sredstva za prevoz građevinskih materijala izvan gradilišta.
To su vozila sa ojačanom voznom konstrukcijom na kojoj se nalazi posebno
oblikovan, takođe ojačan, sanduk za prevoz rastresitih materijala. Sanduk
se nesmetano prazni (samoistovara) dizanjem unazad ili u stranu. Prave se
uglavnom serijski u fabrikama gde se proizvode vozila i kamioni druge namene.
Konstrukcija dozvoljava da se mogu koristiti u javnom saobraćaju.

Zglobni damper (engl. articuled dump truck) je građevinsko transportno

vozilo sa radnim i konstruktivnim karakteristikama velikih dampera, što se tiče
snage. Koriste se za prevoz rastresitih materijala u teškim uslovima
gradilišnog transporta. Deo vozne konstrukcije dampera ispod sanduka, zglobno
je vezan s prednjim delom koji nosi motor i kabinu vozača. Mogu biti sa dve
osovine (jedna napred ispod motora i kabine, a jedna pozadi ispod sanduka) ili
tri osovine (jedna napred ispod motora i kabine, a dve pozadi ispod sanduka).
Zglobna veza, kao i pogon na svim osovinama omogućava damperu veliku
prilagodljivost raznim nepogodama podloge po kojoj se kreću (blato, neravnine,
brazde, nagibi). Mogu se koristiti na javnim putevima jer kao što je već rečeno
imaju gabarite kao kamioni kiperi.

Proračun praktičnog učinka kamiona kipera:

Up = Ut × Kv × Kr × Kp

Ut = T / Tc × q

Kv - koeficijent korišćenja radnog vremena

Kp - koeficijent punjenja kašike

Kr - koeficijent rastresitosti materijala

Tc - trajanje radnog ciklusa

Tc = tu + tt + ti + tpov + tm

tu - vreme utovara

tu = (q / Up, us) × Kv

Up, us - praktični učinak utovarnog sredstva

tt - vreme transporta, tt = Lbaze / Vpun, Vpun = 15 km / h

ti - vreme istovara

tpov - vreme povratka, tpov = Lbaze / Vpraz, Vpraz = 30 km /h

tm - vreme manevrisanja