Minh Oan Cho Petrus Trương Vĩnh Ký Về Câu "Ở Với Họ Mà Không Theo Họ" - Phan Đào Nguyên

2/4/2018 Minh oan cho Petrus Trương Vĩnh Ký về câu “Ở với họ mà không theo họ”
Minh oan cho Petrus Trương Vĩnh Ký về câu “Ở với họ mà không theo họ”
Winston Phan Đào Nguyên

© 2017 by Winston Phan. All Rights Reserved
Có lẽ một trong những người gây nhiều tranh luận nhất trong lịch sử Việt Nam là ông Petrus Trương Vĩnh Ký (“Petrus Ký”). Hơn một trăm năm sau ngày ông mất
(1898), đến giờ này người Việt trong và ngoài nước vẫn còn bàn cãi về ông. Nhưng có một điều về ông Petrus Ký mà hình như tất cả hai phía khen và chê đều đồng
ý là câu “sic vos non vobis”. Đây là một câu bằng chữ Latin được cho là phương châm hay tôn chỉ trong cuộc sống của ông và thường được dịch ra là “ở với họ
mà không theo họ”.
Khô ng biet chı́nh xá c từ lú c nà o, nhưng hiệ n nay hau như trong tat cả cá c bà i viet ve ô ng Petrus Ký đeu có dan “sic vos non vobis” và
cho rang ô ng Petrus Ký đã dù ng câ u Latin nà y đe tự bà o chữa cho sự hợp tá c với Phá p củ a ô ng. Vı̀, theo tat cả cá c bà i viet nó i trê n, “sic
vos non vobis” có nghı̃a là “ở với họ mà khô ng theo họ ” hoặ c “theo họ nhưng khô ng lệ thuộ c họ ”. Tuy có khá c nhau chú t ı́t ve hı̀nh thức,
nhưng tat cả những câ u dịch đeu có nộ i dung giong nhau, đạ i ý là Petrus Ký chı̉ mien cưỡng mà là m việ c cho Phá p thô i chứ khô ng he
“theo” hay “lệ thuộ c” người Phá p.
http://www.khoavanhoc-ngonngu.edu.vn/nghien-cuu/van-hoa-lich-su-triet-hoc/6386-minh-oan-cho-petrus-tr%C6%B0%C6%A1ng-v%C4%A9nh-k%C3%BD-v%E1%BB%81-c%C3%A2u-%E2%80%9C%E1%BB%9F-… 1/23
Mộ t thı́ dụ tiê u bieu nhat là bà i viet ve Petrus Ký trong Wikipedia hiệ n nay (2017): “Pé trus Ký đã mượn câ u cá ch ngô n Latinh ‘Ơ với họ
mà khô ng theo họ ’ ("Sic vos non vobis"), đe biệ n minh cho việ c nhậ n lời là m thô ng ngô n cho Jauré guiberry.”1
Bà i Wikipedia nó i trê n cho biet đã dan câ u nà y từ bà i viet “Ơ Với Họ Mà Lò ng Khô ng Theo Họ - Châ m Ngô n Và Bi Kịch Cuộ c Đời Trương
Vı̃nh Ký ” củ a tá c giả Phan Thứ Lang trong Tạ p Chı́ Xưa & Nay thá ng 12 nă m 1997. Nguyê n vă n như sau:
"Và Pé trus Ký đã đem câ u châ m ngô n Latinh 'Ơ với họ mà khô ng theo họ ' ("Sic vos non vobis"), đe biệ n minh cho sự hợp tá c củ a ô ng
với Phá p. Roi mặ c những lời thị phi, ngà y 20/12/1860, ô ng đã nhậ n lời là m thô ng ngô n cho Jauré guiberry."2
Mộ t tá c giả khá c, Hong Lê Thọ , trong bà i "Trương Vı̃nh Ký - Mộ t Trı́ Thức Buon" (1/9/2008) đang được lưu hà nh rat nhieu trê n mạ ng,
viet như sau ve "sic vos non vobis” và Petrus Ký trong chú thı́ch so 27 củ a bà i viet:"(27) ngạ n ngữ la tinh, biệ n minh cho việ c ra nhậ n
lời là m thô ng ngô n cho Trung tá Hả i quâ n Jauré guiberry. Trong mộ t thư khá c viet bang chữ La-ngữ gửi cho bạ n là bá c-sı̃ Chavannes,
ô ng cũ ng bà y tỏ rõ quan-điem củ a mı̀nh: “Đâ y là việ c tô i ở với cá c anh chứ khô ng phả i vı̀ theo cá c anh, đó chı̉ là phậ n sự tô i phả i là m và
đieu nà y là m tô i an lò ng”, ô ng nó i: “sic vos non vobis, hoc (sic) est mea sors et consolatio.” (Nguyen Vă n-To, Tựa cuon Trương Vı̈nh Ký
củ a Lê Thanh, Bang Giang, Sương Mù Trê n Tá c pham Trương Vı̈nh Ký, Vă n Họ c tb, 1994. tr.71)".3
Gan đâ y nhat, trong Lời Giới Thiệ u viet ngà y 5/7/2016 cho cuon "Petrus Ký - Noi Oan The Kỷ "4 củ a nhà nghiê n cứu Nguyen Đı̀nh Đau,
giá o sư Phan Huy Lê viet:
"Theo đó , cuoi đời, Trương Vı̃nh Ký cũ ng tự thay những mâ u thuan trong cuộ c song củ a mı̀nh khien hậ u the khó hieu khi că n dặ n chô n
mı̀nh trong mộ t nhà mo đơn sơ với dò ng chữ Latin “Sic vos non vobis” (Ơ với họ mà khô ng theo họ ) ..."5
Có lẽ giá o sư Phan Huy Lê bị ả nh hưởng bởi những dò ng sau đâ y củ a tá c giả Nguyen Đı̀nh Đau trong cù ng cuon sá ch Noi Oan The Kỷ :
“Trước khi rời cõ i the, Petrus Ký tự xâ y cho mı̀nh mộ t nhà mo vững chã i nhưng đơn sơ. Trê n cửa chı́nh có ghi câ u thà nh ngữ bang
tieng Latin Sic vos non vobis (Ơ với họ mà khô ng theo họ )...".6
Cả hai tá c giả Nguyen Đı̀nh Đau và Phan Huy Lê đeu khô ng cho biet lay nguon từ đâ u cho câ u dịch nà y.7
Như vậ y, tạ m gá c qua những dị biệ t nhỏ ve cá ch dịch, gan như tat cả mọ i tá c giả viet bang tieng Việ t hiệ n nay đeu cho rang Petrus Ký đã
tự bà o chữa cho sự hợp tá c với Phá p củ a ô ng bang mộ t câ u tieng Latin “sic vos non vobis” có nghı̃a là “ở với họ mà khô ng theo họ ”.
Nhưng sự thậ t có phả i vậ y khô ng? Sau khi tı̀m hieu, người viet bà i nà y xin thưa rang không. Câ u “sic vos non vobis” nà y có the đú ng là
mộ t phương châ m hay triet lý trong cuộ c song củ a Petrus Ký. Nhưng nó khô ng he là mộ t câ u dù ng đe tự biệ n minh cho việ c hợp tá c với
Phá p củ a ô ng. Lý do sẽ được trı̀nh bà y trong bà i viet nà y.
1. Nghĩa Đen Của “Sic Vos Non Vobis” Không Phải Là “Ở Với Họ Mà Không Theo Họ”
Lý do đau tiê n và đơn giả n nhat là vı̀ “sic vos non vobis” chữ Latin theo nghı̃a đen hoà n toà n khô ng có nghı̃a “ở với họ mà khô ng theo
họ ”.
“Sic vos non vobis” là mộ t nhó m chữ (cụ m từ) đú ng hơn là mộ t “câ u” Latin.
“Sic” có nghı̃a là “như vậ y” (so, thus, trong tieng Anh). Đó là lý do tạ i sao khi trı́ch dan mộ t chữ viet sai chı́nh tả hay sai sự thậ t, "sic"
thường được dù ng trong ngoặ c đơn đe cho biet chı́nh tá c giả đã viet sai “như vậ y”, chớ khô ng phả i do người trı́ch dan sai.
“Vos” là đạ i danh từ ngô i thứ hai so nhieu (you, cá c anh, cá c chị, cá c người), thường được dù ng trong cá c “case” hay “cá ch” sau đâ y
trong vă n phạ m Latin: nominative (danh cá ch), accusative (đoi cá ch) hoặ c vocative (hô cá ch).
"Non" là khô ng.
"Vobis" là dạ ng dative (tặ ng cá ch) hoặ c ablative (ly cá ch) củ a vos (ngô i thứ hai so nhieu). Trong “sic vos non vobis”, chữ vobis được
dù ng theo “tặ ng cá ch” hay dative case. Và phả i được dịch ra là “cho cá c anh (chị)” (for yourselves).
Do đó , theo nghı̃a đen từng chữ củ a nhó m chữ nà y, hoà n toà n khô ng có độ ng từ “ở” và “theo”, cũ ng như chang có “họ ”. Có the tạ m dịch
là :
“như vậ y … cá c anh (chị) khô ng phả i cho mı̀nh ….” (so you … not for yourselves).8
2. Nguồn Gốc “Sic Vos Non Vobis” Và Nghĩa Bóng Thông Dụng Ngày Nay
Nhưng đe hieu rõ và chı́nh xá c hơn ve “sic vos non vobis”, hã y tı̀m ve quá khứ huy hoà ng củ a chú ng và nghı̃a bó ng thô ng dụ ng ngà y nay.
a) Từ Thơ Virgil
Chı̉ can bỏ dă m ba phú t trê n google, ta có the thay ra ngay"sic vos non vobis" có mộ t nguon goc rat thú vị chứ khô ng phả i chı̉ đơn giả n
là mộ t câ u "cá ch ngô n”, “châ m ngô n”, hay “ngạ n ngữ” Latin như phan lớn bà i viet tieng Việ t ve Petrus Ký cho biet. Nó khô ng phả i là
mộ t câ u hoà n chı̉nh, mà là mộ t phan trong những câ u thơ củ a thi hà o Virgil thời đe quoc La Mã .
Theo truyen thuyet, Virgil, và o khoả ng nă m 41 B.C., lú c đã noi tieng, có là m hai câ u thơ (distich) đe ca ngợi hoà ng đe Caesar Augustus
(chá u củ a Julius Caesar), và đe hai câ u thơ đó trước cong cung điệ n củ a Augustus và o mộ t đê m mưa trước mộ t ngà y le hộ i củ a ô ng ta
như sau:
Nocte pluit tota; redeunt spectacula mane:
Divisum imperium cum Jove Caesar habet.
Tạ m dịch:
Trọ n đê m mưa bı̀nh minh cù ng le hộ i
Quyen Caesar chia sẻ với than Du. 9
Vı̀ là mộ t người khiê m nhường, Virgil đã khô ng viet tê n mı̀nh là tá c giả hai câ u thơ. Sau khi đọ c được hai câ u nà y, hoà ng đe Augustus
rat thı́ch thú và quyet tı̀m cho ra tá c giả . Tuy nhiê n, Virgil van khô ng nhậ n là củ a mı̀nh. Cho đen khi mộ t nhà thơ khá c tê n là Bathyllus
thừa cơ hộ i nhậ n là củ a mı̀nh và được Augustus khen thưởng thı̀ Virgil mới tức mı̀nh viet thê m những câ u sau đâ y trê n cá nh cong cung
điệ n, trong đó ô ng co tı̀nh đe trong phan sau củ a 4 câ u có “sic vos non vobis”:
Hos ego versiculos, tulit alter honores:
Sic vos non vobis, ________________
Tạ m dịch:
Tô i là m thơ, nhưng kẻ nà o hưởng lợi
Chang vı̀ mı̀nh, __________________
Chang vı̀ mı̀nh, __________________
Chang vı̀ mı̀nh, __________________
Chang vı̀ mı̀nh, __________________
Thac mac khô ng biet ai viet những câ u trê n, Augustus ra lệ nh cho Bathyllus là m tiep phan đe trong, nhưng Bathyllus khô ng là m được.
Đen lú c đó Virgil mới ra mặ t và hoà n tat cá c câ u bỏ trong như sau:
Hos ego versiculos, tulit alter honores:
Sic vos non vobis nidi icatis aves;
Sic vos non vobis vellera fertis oves;
Sic vos non vobis melli icatis apes;
Sic vos non vobis fertis aratra boves.
Tạ m dịch:
Tô i là m thơ nhưng kẻ nà o hưởng lợi
Chang vı̀ mı̀nh, lũ chim là m to mới

Chang vı̀ mı̀nh, đà n cừu phả i mang lô ng
Chang vı̀ mı̀nh, là m mậ t những đà n ong
Chang vı̀ mı̀nh, giong trâ u bò cà y cay
Khô ng can phả i nó i, sau đó trang đen rõ rệ t, Virgil cà ng được Augustus men trọ ng hơn.
b) Cách Dùng Thông Dụng Về Sau Hay Nghĩa Bóng Của “Sic Vos Non Vobis”
Và sau đó theo thời gian, “sic vos non vobis” từ nguon goc ở những câ u thơ củ a Virgil đã thường được dù ng đe chı̉ trường hợp:
i. Người nà y là m nhưng bị kẻ khá c hưởng lợi, nhat là trong hoà n cả nh bị đạ o vă n như Virgil.
ii. Người là m đieu lợi cho người khá c chứ khô ng cho chı́nh mı̀nh. 10
Và nghı̃a chı́nh xá c củ a “sic vos non vobis” sẽ tù y thuộ c và o hoà n cả nh mà nó được xử dụ ng.11
Nhưng hoà n toà n khô ng có trường hợp nà o mà “sic vos non vobis” có the được dịch ra là "ở với họ , mà khô ng theo họ " như cá c bà i
tieng Việ t đã viet.
Và cả nghı̃a đen lan nghı̃a bó ng thô ng dụ ng sau đó củ a “sic vos non vobis” đeu khô ng phả i là “ở với họ mà khô ng theo họ ”.
Muon biet “sic vos non vobis” củ a Petrus Ký thậ t sự có nghı̃a gı̀, ta phả i xem chı́nh xá c trong thời gian và hoà n cả nh nà o ô ng Petrus Ký
đã dù ng nó . Muon vậ y, phả i trở lạ i với thời gian và i mươi nă m khi câ u nà y được dịch ra tieng Việ t. Đó là thậ p niê n 50 củ a the kỷ trước.
3. Nguồn Gốc Câu Dịch “Ở Với Họ Mà Không Theo Họ”
Tá c giả Phan Thứ Lang trong bà i “Ơ Với Họ Mà Lò ng Khô ng Theo Họ - Châ m Ngô n Và Bi Kịch Cuộ c Đời Trương Vı̃nh Ký ” đã khô ng cho ta
biet nguon goc củ a câ u dịch nà y khi cho rang Petrus Ký đã dù ng nó đe “biệ n minh cho sự hợp tá c củ a ô ng với Phá p” và roi sau đó , mặ c
“thị phi”, là m việ c với Phá p từ nă m 1860.
Và tá c giả Hong Lê Thọ trong bà i “Trương Vı̃nh Ký - Mộ t Trı́ Thức Buon” thı̀ có dan đen hai nguon là Nguyen Vă n To trong Lời Tựa cho
cuon “Trương Vı̃nh Ký –Biê n Khả o” củ a Lê Thanh và Bang Giang trong “Sương Mù Trê n Tá c Pham Trương Vı̃nh Ký ”.
Nhưng trong bà i Tựa củ a Nguyen Vă n To được in lạ i trong cuon NOTK củ a Nguyen Đı̀nh Đau, trang 361, khô ng he có mộ t lời nà o ve “sic
vos non vobis”. Thê m nữa, trong cả mộ t bà i rat dà i ve Petrus Ký củ a Nguyen Vă n To trong Bulletin de la Socié té d’enseignement Mutual
du Tonkin (Tậ p San Trı́ Tri) nă m 1937 (in lạ i trong NOTK, trang 371-410), cũ ng khô ng thay ô ng To nó i gı̀ ve câ u nà y.
Và Bang Giang trong “Sương Mù Trê n Tá c Pham Trương Vı̃nh Ký ”12hoà n toà n khô ng nó i gı̀ ve "sic vos non vobis".
Gan đâ y nhat, cả hai ô ng Phan Huy Lê và Nguyen Đı̀nh Đau cũ ng khô ng cho biet lay nguon câ u nà y từ đâ u.
Do đó , mặ c dù câ u “ở với họ mà khô ng theo họ ” được sử dụ ng lan trà n trong cá c bà i viet ve Petrus Ký, cá c tá c giả củ a những tá c pham
nà y dường như đã khô ng chú ý lam ve nguon goc củ a nó . Đieu nà y là m cho người đọ c có cả m tưởng rang đâ y là mộ t sự thậ t đã được
chap nhậ n, và là m cho việ c đi tı̀m nguon goc củ a nó thê m phan khó khă n.
a) Từ Sách “Chữ, Văn Quốc Ngữ” Của Nguyễn Văn Trung
Tuy vậ y, người viet bà i nà y có the đoá n ra là Hong Lê Thọ đã lay nguon từ giá o sư Nguyen Vă n Trung trong cuon "Chữ , Vă n Quoc Ngữ -
Thời Kỳ Đau Phá p Thuộ c"13 , vı̀ mộ t lý do khá đơn giả n: khá c với Phan Thứ Lang, Hong Lê Thọ đã hoà n tat nhó m chữ “sic vos non
vobis” củ a Petrus Ký bang cá ch dan thê m mộ t nhó m chữ Latin khá c theo sau: “sic vos non vobis, hoc est mea sors et consolatio" (người
viet nhan mạ nh chữ hoc, vı̀ đâ y là mộ t chữ trı́ch dan sai sẽ được nó i đen sau).
Và đâ y là câ u phê bı̀nh củ a giá o sư Nguyen Vă n Trung ve Petrus Ký trong cuon sá ch trê n:
“Cò n đoi với chı́nh ô ng, ô ng cho rang thá i độ cộ ng tá c với Phá p chı̉ là ở với họ nhưng khô ng phả i cho họ như ô ng đã bà y tỏ trong những
lá thư viet bang Latinh cho mộ t bạ n thâ n củ a ô ng, bá c sı̃ Chavane (Sic vosnon vobis, Hoc est mea sors et consolatio)”14 (người viet
nhan mạ nh chữ Hoc).
Trong chú thı́ch cho những dò ng trê n, giá o sư Trung cho biet ô ng đã dan câ u nà y từ tà i liệ u ở cuon “Trương Vı̃nh Ký, 1837-1898” củ a
Khong Xuâ n Thu.15
Đieu can lưu ý là giá o sư Trung đã trı́ch dan sai câ u Latin nà y từ sá ch củ a Khong Xuâ n Thu, bởi nguyê n bả n trong sá ch là Haec est mea
sors et consolatio chứ khô ng phả i Hoc est ... Và vı̀ Hong Lê Thọ đã viet sai chữ Hoc nà y y như giá o sư Trung, ta có the đoá n là ô ng đã
dan câ u nà y từ cuon "Chữ, Vă n Quoc Ngữ" củ a giá o sư Trung chứ khô ng phả i từ Khong Xuâ n Thu.16
Nhưng cũ ng từ đó , ta có the qui nguon goc câ u dịch tieng Việ t “ở với họ mà khô ng theo họ ” ve mộ t nơi duy nhat, đó là cuon "Trương
Vı̃nh Ký, 1837-1898" củ a Khong Xuâ n Thu. Hay nó i cá ch khá c, Khong Xuâ n Thu chı́nh là người đã dịch “sic vos non vobis” ra tieng Việ t
thà nh “ở với họ mà khô ng theo họ ” – câ u mà tat cả sá ch bá o tieng Việ t từ hơn nửa the kỷ nay đã dù ng trong những bà i viet hay nghiê n
cứu ve Petrus Ký - đe cho rang ô ng đã tự bà o chữa cho việ c hợp tá c với Phá p.
Hã y xem tá c giả Khong Xuâ n Thu dịch “sic vos non vobis” thà nh “ở với họ mà khô ng theo họ ” như the nà o.
b) Từ Sách “Trương Vĩnh Ký 1837-1898” Của Khổng Xuân Thu
Đâ y là mộ t trong những cuon sá ch xưa nhat ve Petrus Ký bang tieng Việ t sau “Trương Vı̃nh Ký Hà nh Trạ ng” củ a Đặ ng Thú c Liê ng17 và
"Trương Vı̃nh Ký - Biê n Khả o" củ a Lê Thanh18 . Tá c pham nà y độ c đá o ở cho có những lá thơ tâ m tı̀nh bang tieng Latin củ a Petrus Ký
gởi cho bạ n ô ng là bá c sı̃ Alexis Chavanne và tien sı̃ Albert Kaempfen trong hai nă m 1887-1888 khi Petrus Ký đã “ve hưu” ở Chợ Quá n
sau cá i chet độ t ngộ t củ a Paul Bert.
Đâ y là phan Khai Từ củ a tá c giả Khong Xuâ n Thu:
“Suot cuộ c đời củ a Trương Vı̃nh Ký, ta thường nghe tiê n sinh nhac đen câ u cá ch ngô n Latinh sau đâ y: sic vos non vobis (Ở với họ mà
không theo họ). Trong bức thư tham thiet củ a tiê n sinh gửi cho mộ t người bạ n vă n hó a - bá c sı̃ Chavanne - đe ngà y thá ng 10-1887,
Trương cô ng van cò n nhac lạ i với tat cả ý niệ m châ n thà nh củ a mı̀nh đoi với thời cuộ c. (Dan kỹ ở chương “Chá n Nả n Chı́nh Trị” ở đoạ n
sau)”.19
Và trong chương “Chá n Nả n Chı́nh Trị” ở đoạ n sau, trang 60, Khong Xuâ n Thu cho biet:
“Tham vọ ng củ a ô ng là tı̀m đủ cá ch đe cho ı́ch quoc lợi dâ n, dù có hy sinh đen địa vị, quyen lợi củ a mı̀nh đi chă ng nữa. Viet thư cho bá c
sı̃ Chavanne, có đoạ n: Đieu duy nhat và đơn độ c (ve chı́nh trị) mà tô i tı̀m kiem, là có ı́ch đú ng như câ u châ m ngô n La tinh: Sic vos non
vobis (Ở với họ mà không theo họ). Đó là định mệ nh củ a tô i và đieu tự nhủ chı́nh bả n thâ n tô i. Nguyê n vă n: Unum et uticum quaero,
esse scilicet posse utilem, quamvis dicendum sit: Sic vos non vobis … Hae (sic) est mea sors et consolatio”20
Và cuoi cù ng, trong phan Phụ Lụ c, trang 125, là bả n dịch chı́nh thức củ a lá thơ Petrus Ký gởi cho Alexis Chavanne thá ng 10, 1887:
“Đieu độ c nhat mà tô i tien đen là là m sao giú p ı́ch, là m sao đe thực hà nh câ u “theo họ, nhưng không lệ thuộc họ” (Sic vos non vobis). Đó
là so phậ n củ a tô i, là đieu an ủ i cho tô i”.
Như vậ y, trong cù ng mộ t cuon sá ch, Khong Xuâ n Thu đã ba lan nhac đen “sic vos non vobis” và dịch ra hai lan là “ở với họ mà khô ng
theo họ ” và mộ t lan là “theo họ , nhưng khô ng lệ thuộ c họ ”21.
Theo Khong Xuâ n Thu cho biet, ô ng đã “may man” tı̀m được những lá thơ củ a Petrus Ký trong an pham củ a Hộ i Nghiê n Cứu Đô ng
Dương (Bulletin de la Socié té des Etudes Indochinoises) và đã dịch những lá thơ nà y từ tieng Latin ra tieng Việ t với sự trợ giú p củ a
những linh mụ c (khô ng cho biet tê n). Với mộ t thá i độ khiê m ton rat đá ng quı́ trọ ng, tá c giả cho biet cô ng việ c dịch thơ củ a Petrus Ký
rat khó khă n vı̀ trong những lá thơ bang tieng Latin thı̉nh thoả ng ô ng cò n dù ng cả chữ … Hy Lạ p22. Và chú ng ta cũ ng can nhớ rang đâ y
là cô ng trı̀nh là m việ c mộ t mı̀nh và o 60 nă m trước. Do đó có những sai só t là đieu khô ng the trá nh khỏ i.23
Trở lạ i với những lá thơ củ a ô ng Petrus Ký và câ u “sic vos non vobis”. “Câ u” nà y, chı̉ được thay mộ t lan duy nhat trong lá thơ Petrus Ký
gởi cho Alexis Chavanne thá ng 10 nă m 1887. Đâ y là nguyê n vă n tieng Latin và hai phiê n bả n dịch củ a Khong Xuâ n Thu:
"…. Unum et unicum quaero, esse scilicet posse utilem, quamvis dicendum sit: Sic vos non vobis … Haec est mea sors et consolatio."
"Đieu duy nhat và đơn độ c (ve chı́nh trị) mà tô i tı̀m kiem, là có ı́ch đú ng như câ u châ m ngô n La tinh: Sic vos non vobis (Ở với họ mà
không theo họ). Đó là định mệ nh củ a tô i và đieu tự nhủ chı́nh bả n thâ n tô i."
“Đieu độ c nhat mà tô i tien đen là là m sao giú p ı́ch, là m sao đe thực hà nh câ u “theo họ, nhưng không lệ thuộc họ” (Sic vos non vobis). Đó
là so phậ n củ a tô i, là đieu an ủ i cho tô i”.
Cả hai câ u dịch, theo thien ý củ a người viet bà i nà y, đeu khô ng chı́nh xá c, neu khô ng nó i thang là sai ý củ a tá c giả .
Trước nhat, dịch giả Khong Xuâ n Thu đã thê m và o trong câ u dịch những chữ và ý tưởng khô ng có trong nguyê n vă n . Ơ câ u đau, đó là
phan "đú ng như câ u châ m ngô n La tinh" và ở câ u sau là phan "đe thực hà nh câ u". Trong nguyê n vă n tieng Latin khô ng he có những
dò ng trê n .
Thứ hai, và cũ ng quan trọ ng nhat, như đã giả i thı́ch trong phan trê n củ a bà i viet nà y, Khong Xuâ n Thu đã dịch hoà n toà n sai nhó m chữ
"sic vos non vobis", theo cả nghı̃a đen lan nghı̃a bó ng. Thay vı̀ phả i dịch với ý nghı̃a thô ng dụ ng là "chang phả i vı̀ lợi ı́ch củ a mı̀nh" hay
“chang phả i cho tô i” thı̀ Khong Xuâ n Thu lạ i dịch là "ở với họ mà khô ng theo họ ", là m cho hai phan trước và sau củ a câ u khô ng ă n khớp
với nhau. Trong khi phan trước nó i ve sự hữu dụ ng (có ı́ch), thı̀ phan sau theo Khong Xuâ n Thu lạ i nó i ve mộ t thá i độ chı́nh trị. Và vı̀
dịch sai "sic vos non vobis" như vậ y, cả câ u dịch thà nh ra rat toi nghı̃a.
Thứ ba, và có the là lý do là m cho Khong Xuâ n Thu dịch sai “sic vos non vobis”, là vı̀ Khong Xuâ n Thu đã khô ng chú ý và bỏ qua phan toi
quan trọ ng trong câ u là "quamvis dicendum sit", có nghı̃a là "tuy nhiê n, can phả i nó i (thê m) rang". Đó chı́nh là nhịp cau noi tiep giữa
"có ı́ch" (utilem) (useful) và "khô ng phả i cho tô i" (sic vos non vobis). Với nhịp cau đó , tá c giả đã bo tú c cho ý chı́nh củ a câ u và là m cho
hai phan trong câ u hoà n toà n ă n khớp với nhau.
Câ u dịch gan đú ng ý tá c giả nhat, theo thien ý người viet, phả i là như vay:
"Điều duy nhất mà tôi theo đuổi là làm sao thành có ích, tuy phải nói thêm rằng: (ích lợi đó) không phải cho tôi. Đó là số phần và
là niềm an ủi của tôi."
Câ u dịch nà y cho thay sự liê n ket chặ t chẻ giữa phan đau (muon thà nh có ı́ch) và phan sau (nhưng khô ng phả i cho mı̀nh). Nó nó i lê n
triet lý song vị tha, bat vị kỷ, củ a Petrus Ký.
Trong khi đó , như trê n đã viet, hai câ u dịch củ a Khong Xuâ n Thu khô ng có liê n hệ gı̀ giữa "có ı́ch" ở phan đau và "ở với họ nhưng khô ng
theo họ " ở phan sau củ a câ u. Và rõ rà ng nhat là đạ i danh từ "Họ " trong trường hợp nà y được đem và o trong câ u mộ t cá ch rat bat chợt,
tù y tiệ n, và khô ng có chú t gı̀ dı́nh lı́u với cả câ u vă n.
Như đã có nó i trong phan trê n, “sic vos non vobis” thường được hieu với mộ t trong hai nghı̃a chı́nh, tù y theo trường hợp mà chú ng
được sử dụ ng. Trong trường hợp nà y, nghı̃a thứ hai, là "tô i là m nhưng khô ng phả i cho lợi ı́ch củ a tô i" là hợp lý nhat. Nghı̃a thứ nhat
khô ng phù hợp vı̀ cả câ u khô ng nó i gı̀ ve hoà n cả nh bị đạ o vă n hay bị cướp cô ng -- và cũ ng vı̀ neu bị đạ o vă n hay cướp cô ng thı̀ khô ng ai
nó i rang đó là so phan và niem an ủ i củ a mı̀nh được.
c) "Sic Vos Non Vobis" Trong Tài Liệu Tiếng Pháp Về Petrus Ký
Đe kiem chứng là câ u dịch củ a Khong Xuâ n Thu khô ng đú ng với ý củ a ô ng Petrus Ký, người viet đã tı̀m đen tà i liệ u chı́nh goc là những
lá thơ bang tieng Latin củ a ô ng Petrus Ký gởi cho hai bạ n hữu Alexis Chavanne và Albert Kampfen đã được giá o sư Raphael Barquissau
sưu tậ p và dịch lạ i bang tieng Phá p trong tá c pham “Correspondance iné dite en latin de Pé trus Trương –vı̃nh-Ký ”24
Đieu đá ng chú ý là khi dịch lá thơ thá ng 10, 1887 củ a Petrus Ký ra tieng Phá p, Barquissau đã đe nguyê n vă n “sic vos non vobis” trong
câ u vă n như sau:
"La seule et unique chose que je cherche, c'est de pouvoir être utile, quoiqu'il faille dire: 'sic vos non vobis'. Tel est mon sors et ma
consolation."
Khá c với Khong Xuâ n Thu, Barquissau đã dịch đú ng như nguyê n vă n Latin và giữ phan “quamvis dicendum sit” tức “tuy nhiê n phả i nó i
rang” thà nh “quoiqu‘il faille dire”. Barquissau cũ ng đã khô ng thê m và o phan “đú ng như câ u” hay “đe thực hà nh câ u” như Khong Xuâ n
Thu. Và neu hieu "sic vos non vobis" theo nghı̃a thô ng dụ ng là “khô ng phả i cho tô i”, thı̀ câ u củ a Barquissau hoà n toà n hợp lý.
Mộ t đieu thú vị mà người viet đã đe ý tı̀m kiem là trong cá c tà i liệ u bang tieng Phá p ve Petrus Ký khô ng he có bó ng dá ng “sic vos non
vobis” với ý nghı̃a "ở với họ mà khô ng theo họ " như trong sá ch bá o tieng Việ t! Lý do có lẽ rat đơn giả n là vı̀ như đã nó i Petrus Ký chı̉
dù ng câ u nà y đe tâ m tı̀nh với mộ t người bạ n ve triet lý song củ a mı̀nh, chứ khô ng phả i đe bà o chữa hay tự biệ n minh.25
4 . Triết Lý Sống Hay Phương Châm "Không Phải Cho Tôi" Trong Những Lá Thơ Khác Của Petrus Ký
Tó m lạ i, khi dù ng “sic vos non vobis” trong lá thơ gởi cho Alexis Chavanne thá ng 10 nă m 1887, Petrus Ký cho Chavanne biet triet lý
song hay phương châ m củ a ô ng là là m việ c giú p ı́ch cho xã hộ i chớ khô ng phả i cho tư lợi. Hay nó i cá ch khá c, chú ng cho thay tinh than
bat vị kỷ củ a ô ng.
Muon kiem chứng và thay rõ hơn triet lý nà y củ a Petrus Ký, ta có the tı̀m thay nó ngay trong những lá thơ khá c củ a ô ng gởi cho
Chavanne bang tieng Latin.
Trong lá thơ thá ng 2 nă m 1887, Petrus Ký cho Chavanne biet là hiệ n tạ i ô ng hơi chá n ngá n cuộ c đời vı̀ những sự ganh tị.26 Chavanne
trả lời và o ngà y 1 thá ng 3 nă m 1887, khuyê n nhủ Petrus Ký nê n trở lạ i giú p vua Đong Khá nh đe vừa giú p nước mà vừa giú p Phá p.
Petrus Ký hoi â m ngà y 8 thá ng 4, 1887 và cho Chavanne biet ô ng đã chá n ngá n danh vọ ng, vı̀ nó khô ng cò n cá m do được “con sư tử già
và mat het sức mạ nh” là ô ng. Chavanne lạ i mộ t lan nữa khuyê n Petrus Ký trong lá thơ đe ngà y “20 quintili mense 1887”27: “To quoc và
nhat là nhâ n loạ i phả i đi trước tat cả ".
Trong thơ ngà y 6 thá ng 8 nă m 1877, Petrus Ký viet cho Chavanne rang ô ng khô ng đong ý với Chavanne, vı̀:
“Thật tình thì ta phải sống theo cuộc đời đã định; ta chỉ có thể có ích cho chính chúng ta, cho những người tương tự, cho vạn vật trong
thiên nhiên; và như vậy ta mới hoàn thành được trách nhiệm đầu tiên của cuộc đời.”
"Vita enim qualis in se est sumenda est talis; tantummodo sit fructuosa sive nobis ipsis, sive nostris similibus, sive aliis Naturae entibus;
sicque inem primordialem adimpleret".28
Roi sau đó , như ta đã biet, trong lá thơ thá ng 10, 1887, Petrus Ký cho Chavanne biet ô ng chı̉ muon là m mộ t người có ı́ch cho xã hộ i mà
thô i. Cũ ng ngay trong lá thơ đó , bê n dưới câ u "sic vos non vobis" là câ u sau đâ y đe chú c cho Chavanne, mà có lẽ cũ ng là đieu ô ng muon
cho mı̀nh:
“Cầu Chúa cho ông giữ sức khoẻ để ông luôn có ích cho chính ông, cho bạn hữu và cho xã hội, và để ông phục vụ hữu hiệu cho chính phủ để
cuối cùng vào một ngày nào đó ông có thể nói rằng: Tôi đã đóng trọn vai trò của mình, tôi đã hoàn thành trách nhiệm của mình”
“Te ergo Deus conservet in potestate ut tibi, tuis amicis et societati diu ac semper prosis, et Gubernio utiliter ac ef icaciter servias ut
tandem tibi ipsi possis quodam die dicere: meas partes bene egi, of icium meum adimplevi”29
Tó m lạ i, neu đọ c tat cả những lá thư giữa Petrus Ký với Chavanne, ta sẽ thay những ý tưởng củ a hai người nhat quá n và xuyê n suot
dưới ngò i bú t củ a họ . Trong lú c Chavanne, mộ t nghị viê n Phá p, khuyê n bạ n Petrus Ký hã y trở lạ i giú p cho Phá p và Đong Khá nh, vı̀ “to
quoc và nhâ n loạ i” van cò n can ô ng, thı̀ Petrus Ký lạ i chı̉ muon trở ve triet lý song củ a ô ng là là m mộ t người có ı́ch cho xã hộ i bang cá ch
là m trò n vai trò củ a ô ng trong đời mà thô i.
Đieu can ghi nhậ n là trong tat cả những lá thơ giữa Petrus Ký và Chavanne khô ng he có trạ ng huong nà o có the đưa đen việ c Petrus Ký
phâ n bua hay tự bà o chữa với Chavanne rang ô ng ... "ở với họ mà khô ng theo họ ". Và neu nghı̃ cho cù ng thı̀ tạ i sao Petrus Ký lạ i phả i đi
biệ n minh ve việ c cộ ng tá c với Phá p cù ng mộ t chı́nh trị gia Phá p đang là m việ c trong chı́nh phủ Phá p và khuyen khı́ch Petrus Ký giú p
Phá p?
Neu thậ t tı̀nh Petrus Ký muon bà o chữa cho việ c hợp tá c với Phá p củ a mı̀nh, chac ô ng đã chọ n đoi tượng là người Việ t với mộ t câ u
tieng Việ t. Và câ u nó i cũ ng sẽ có đien tı́ch gı̀ đó kè m theo cho người Việ t hieu. Chứ có đâ u lạ i đi viet mộ t câ u bang chữ Latin với đien
tı́ch La Mã trong mộ t lá thơ tâ m tı̀nh bang tieng Latin cho mộ t ô ng bạ n bá c sı̃ người Phá p đang là mộ t nghị viê n Phá p!
Do đó , sau khi đọ c tat cả cá c lá thơ giữa Petrus Ký và Chavanne, những tà i liệ u thuộ c loạ i đá ng tin tưởng nhat vı̀ đâ y là những lá thơ
tâ m tı̀nh giữa bạ n bè khô ng có mụ c đı́ch nà o khá c, ta chı̉ có the ket luậ n rang Petrus Ký đã dù ng “sic vos non vobis” với ý nghı̃a là là m
đieu ı́ch lợi cho người khá c chứ khô ng phả i cho mı̀nh. Và đieu chan chan là khô ng the nà o có the hieu ra thà nh "ở với họ mà khô ng
theo họ " như lời dịch củ a Khong Xuâ n Thu.
5. Lý Do Tại Sao Có Câu Dịch "Ở Với Họ Mà Không Theo Họ"
Neu "sic vos non vobis" có ý nghı̃a "khô ng phả i cho mı̀nh" như ta đã thay, thı̀ tạ i sao Khong Xuâ n Thu lạ i dịch là "ở với họ mà khô ng
theo họ "? Có phả i đơn thuan chı̉ là dịch sai mà thô i chă ng ?
Khó trả lời cho câ u hỏ i nà y, nhưng neu nhı̀n cá ch câ u nà y được những người ủ ng hộ ô ng Petrus Ký đó n nhậ n nong nhiệ t thı̀ ta có the
đoá n được phan nà o lý do. Đó là vı̀ họ muon ô ng Petrus Ký phả i nó i câ u nà y cho hợp với tâ m lý củ a họ . Xin được gọ i đâ y là "mặ c cả m
Tô n Thọ Tường".
Theo thien ý củ a người viet, quan điem "ở với họ mà khô ng theo họ " khô ng khỏ i bị ả nh hưởng bởi mộ t thi sı̃ tà i hoa cù ng thời và cù ng
là m việ c với Phá p như Petrus Ký là Tô n Thọ Tường.
http://www.khoavanhoc-ngonngu.edu.vn/nghien-cuu/van-hoa-lich-su-triet-hoc/6386-minh-oan-cho-petrus-tr%C6%B0%C6%A1ng-v%C4%A9nh-k%C3%BD-v%E1%BB%81-c%C3%A2u-%E2%80%9C%E1%BB%9F… 10/23
Bởi vı̀ trước nă m 1958 là nă m mà câ u "ở với họ mà khô ng theo họ " ra đời với tá c giả Khong Xuâ n Thu, hai bà i thơ noi tieng sau đâ y củ a
Tô n Thọ Tường chac chan đã đi và o lò ng nhieu người Việ t:
Tôn Phu Nhơn Qui Thục
Cậ t ngựa thanh gươm vẹ n chữ tò ng
Ngà n thu rạ ng tiet gá i Giang Đô ng
Lı̀a Ngô bịn rịn chò m mâ y bạ c
Ve Há n trau tria mả nh má hong
Son phan thà cam vay gió bụ i
Đá và ng chi đe thẹ n non sô ng
Ai ve nhan với Châ u Cô ng Can
Thà mat lò ng anh đặ ng bụ ng chong
Từ Thứ Qui Tào
Hieu đâ u dá m sá nh kẻ cà y voi
Muoi xá t lò ng ai nay mặ n mò i
Ơ Há n đã đà nh trang cộ i cả
Ve Tà o chi sá mộ t câ y cò i
Chạ nh lò ng nhớ mẹ khô ng nâ ng ché n
Tac dạ thương vua bieng giở roi
Chang đặ ng khô n Lưu đà nh dạ i Ngụ y
Thâ n nà y xin gá c ngoạ i vò ng thoi
Qua hai bà i thơ nà y, Tô n Thọ Tường đã tự bà o chữa cho việ c theo Phá p củ a mı̀nh với cá c bạ n sı̃ phu ngà y xưa mà nay ở phı́a đoi nghịch
là : 1) thâ n gá i phả i theo chong, ô ng vı̀ việ c là m phả i trung thà nh với chủ Phá p; 2) vı̀ hoà n cả nh gia đı̀nh, ô ng phả i theo Phá p, nhưng hứa
sẽ khô ng giú p ı́ch gı̀ cho Phá p, cũ ng như Từ Thứ đã hứa và đã khô ng hien ke gı̀ cho Tà o Thá o trong suot thời gian ở phe Tà o.
Với hai bà i thơ noi tieng trê n, thậ t quá de dà ng và tiệ n lợi đe đem so sá nh hoà n cả nh củ a Từ Thứ "hà ng" Tà o nhưng khô ng "giú p" Tà o --
tức hoà n cả nh tự nhậ n củ a Tô n Thọ Tường -- và trường hợp Petrus Ký "ở" với Phá p nhưng khô ng "theo" Phá p. Neu trong bà i thơ củ a
Tô n Thọ Tường chı̉ có Lưu và Ngụ y, thı̀ trong the giới củ a Petrus Ký qua quan điem nà y, cũ ng chı̉ có họ (Phá p) và ta. Vậ y nê n neu Tô n
Thọ Tường đã hứa "Thâ n nà y xin gá c ngoạ i vò ng thoi" thı̀ Petrus Ký cũ ng nê n hứa rang "Ơ với họ mà khô ng theo họ ".
The nhưng chang những Petrus Ký khô ng bao giờ nó i vậ y, như ta đã thay, mà Petrus Ký cũ ng khô ng phả i là Tô n Thọ Tường! Mọ i sự so
sá nh giữa hai người do đó đeu khậ p khieng.
Tô n Thọ Tường là mộ t nhà nho, mộ t cậ u am xuat thâ n từ the gia vọ ng tộ c, được nuô i dưỡng với ý niệ m "trung quâ n" là đieu toi thượng.
Cũ ng vı̀ cá i ý niệ m "trung than bat sự nhị quâ n" nà y mà Tô n Thọ Tường suot đời phả i tự bà o chữa, phả i biệ n minh cho mı̀nh - mà roi
van bị cá c bạ n nhà nho đong thời đả kı́ch khô ng thương tiec, từ Phan Vă n Trị đen Huỳ nh Man Đạ t.
Petrus Ký là mộ t chủ ng sinh, song từ nhỏ trong những tu việ n ở bê n ngoà i Việ t Nam với đủ loạ i người từ cá c quoc gia khá c, và lớn lê n
với đạ o Thiê n Chú a cù ng vă n minh La Mã , Hy Lạ p. Khi trưởng thà nh lạ i được đọ c và biet đen những tư tưởng dâ n chủ cũ ng như là m
bạ n với những nhà tư tưởng tien bộ hà ng đau the giới thời bay giờ. Cù ng là m việ c cho Phá p, nhưng Petrus Ký thı̀ khô ng he bị mộ t nhà
nho đong thời nà o đả kı́ch.30 Cũ ng như sau đó được dâ n chú ng Nam Kỳ gó p tien đú c tượng đong và tô n vinh là bậ c thay củ a cả mien
Nam.
Cho nê n khô ng the nà o so sá nh Petrus Ký với Tô n Thọ Tường.
The nhưng vı̀ cả hai đeu là người Nam Kỳ, đeu hợp tá c với Phá p khoả ng cù ng thời gian, cù ng thá p tù ng phá i đoà n Phan Thanh Giả n qua
Phá p nă m 1863, cù ng viet trê n Gia Định Bá o sau đó , nê n sự so sá nh và roi đong hó a ve tư tưởng chı́nh trị là đieu khô ng the trá nh khỏ i
cho những người ủ ng hộ Petrus Ký.
Hơn nữa, vı̀ "ở với họ mà khô ng theo họ " là mộ t câ u nghe rat thuậ n tai nê n những người ủ ng hộ ô ng đã nam ngay lay câ u nà y đe biệ n
minh cho việ c hợp tá c với Phá p củ a ô ng Petrus Ký và phá t tá n rộ ng rã i như đã nê u trê n.
Đieu đá ng tiec là cũ ng vı̀ câ u dịch nà y mà ô ng Petrus Ký cà ng lú c cà ng bị hieu lam nhieu hơn. Hay nó i cá ch khá c, ô ng đã bị những người
ủ ng hộ vô tı̀nh vu oan là ô ng đã tự bà o chữa với mộ t câ u mà ô ng khô ng he nó i.
6. Hậu Quả Của Câu Dịch “Ở Với Họ Mà Không Theo Họ”
Mộ t cá ch rat trớ trê u, câ u nó i ve triet lý song đay ả nh hưởng Tâ y Phương "sic vos non vobis" củ a Petrus Ký lạ i được dịch ra thà nh mộ t
câ u đay mà u sac chı́nh trị Đô ng Phương là "ở với họ mà khô ng theo họ ". Từ câ u dịch nà y đã sinh ra khô ng biet bao nhiê u là dị bả n cũ ng
như những sự thê u dệ t, là m cho hậ u the ngà y cà ng hieu lam ô ng hơn nữa. Hã y nhı̀n lạ i những hậ u quả củ a câ u dịch đó .
a) Biến Petrus Ký Thành Người Có Mặc Cảm Phạm Tội Phải Tự Bào Chữa
Những tá c giả dù ng câ u "Ơ với họ mà khô ng theo họ ” đeu là những người het lò ng kı́nh phụ c Petrus Ký. Tat cả đeu dựa và o câ u nà y đe
bà o chữa cho việ c ô ng hợp tá c với Phá p mà dưới cá i nhı̀n củ a họ là mộ t việ c là m hoà n toà n sai trá i. Giong như nhau, họ đã cho rang
Petrus Ký tự cả m thay phạ m tộ i khi nhậ n lời là m việ c với Phá p, và vı̀ mặ c cả m phạ m tộ i đó , nê n đã phả i tự bà o chữa cho mı̀nh bang câ u
nó i trê n .
Nhưng câ u “ở với họ mà khô ng theo họ ” là câ u đã đong hó a Petrus Ký với Tô n Thọ Tường. Và nó đã bien Petrus Ký thà nh mộ t kẻ có
mặ c cả m phạ m tộ i phả i tự bà o chữa cho mı̀nh như Tô n Thọ Tường đã là m. Trong khi đó , Petrus Ký khô ng bao giờ nó i câ u nà y và chac
chan sẽ khô ng bao giờ tự bà o chữa kieu đó . Hã y đoi chieu câ u dịch nà y với mộ t trong những triet lý song củ a Petrus Ký đe thay tạ i sao
ô ng sẽ khô ng bao giờ là m vậ y:
“He là m người mở ra là m việ c gı̀ thı̀ phả i là m cho het sức het lò ng, được ay là nham, mà khô ng được ay là sá i. Trong việ c lớn cả the,
trước khi là m, phả i xé t trước xé t sau cho kı̉-cang cho cù ng lý roi hã y là m; là m thı̀ là m cho san sước đừng có dụ dự, là m cho het sức
mı̀nh; mà khô ng được thı̀ thô i, thı̀ biet là Trời chưa cho man nê n: tận nhơn lực, tri thiên mạng. Việ c lớn hơn nữa, thı̀ lạ i cà ng phả i suy
xé t trước sau, tı̀m goc ngọ n, coi mò i coi giè o cho chı́-lý roi đã hã y là m …”31
b) Biến Petrus Ký Thành “Quan Vân Trường” Hay Chế Biến Lịch Sử
Hậ u quả ke tiep củ a câ u dịch “ở với họ mà khô ng theo họ ” là do tı́nh chat khô ng rõ rà ng củ a nó với những chữ như “ở”, “theo”, “họ ”, cá c
tá c giả bà o chữa cho Petrus Ký đã tự độ ng đi xa hơn bang cá ch phó ng tá c và cho Petrus Ký là m những việ c mà ô ng khô ng he là m.
Như Hong Lê Thọ đã thê m chi tiet cho câ u vă n thê m đậ m đà và đay kịch tı́nh: "Đâ y là việ c tô i ở với cá c anh chứ khô ng phả i vı̀ theo cá c
anh". Y như mộ t câ u đoi đá p rat cứng cỏ i củ a Petrus Ký với mộ t thượng cap người Phá p, trong khi thực te là ô ng đang tâ m tı̀nh với mộ t
người bạ n. Mới nghe thı̀ rat hà o hù ng nhưng suy nghı̃ kỹ thı̀ câ u nà y khô ng có may ý nghı̃a.
Trong khi đó , tá c giả Phan Thứ Lang đã vô tı̀nh che bien lịch sử bang cá ch viet thê m là Petrus Ký đã dù ng câ u nà y đe biệ n minh cho việ c
nhậ n lời là m thô ng ngô n cho Jaureguiberry từ tậ n nă m 1860: "Và Pé trus Ký đã đem câ u châ m ngô n Latinh 'Ơ với họ mà khô ng theo họ '
("Sic vos non vobis"), đe biệ n minh cho sự hợp tá c củ a ô ng với Phá p. Roi mặ c những lời thị phi, ngà y 20/12/1860, ô ng đã nhậ n lời là m
thô ng ngô n cho Jauré guiberry."32
Nhưng có lẽ đi xa hơn cả là nhà vă n Hoà ng Lạ i Giang trong cuon tieu thuyet "Trương Vı̃nh Ký - Bi Kịch Muô n Đời"33 . Giong như Hong
Lê Thọ và Phan Thứ Lang, ô ng cho rang khi Petrus Ký gặ p Jauré guiberry, ô ng đã có những dan vặ t, và "... cuoi cù ng thı̀ anh cũ ng tı̀m ra
cho chı́nh mı̀nh mộ t phương châ m hà nh độ ng, mộ t con đường đi riê ng: Cộ ng tá c với họ , nhưng khô ng theo họ " (trang 279).
Và roi ô ng cho nhâ n vậ t Petrus Ký trong sá ch tự biệ n minh với Phan Thanh Giả n như sau: "Vậ y mà có lú c Quan Vâ n Trường đã ve với
Tà o Thá o. Nhưng trong con người trung nghı̃a nà y, luô n ý thức "hà ng Tà o Thá o mà khô ng theo Tà o Thá o" (trang 377). Ong cũ ng cho
luô n Petrus Ký nó i với vua Đong Khá nh rang: "Than hứa với mı̀nh, phả i họ c Quan Vâ n Trường: Theo họ nhưng khô ng lệ thuộ c họ "
(trang 547).34
Đen đâ y chac ta cũ ng đã thay hậ u quả củ a câ u dịch nà y! Từ mộ t câ u dịch sai, những người đi sau cà ng lú c cà ng thê m that chi tiet, cà ng
thê u dệ t cho câ u nó i cà ng lú c cà ng đi xa với câ u dịch cũ ng như tạ o ra những tı̀nh tiet tưởng chừng là lịch sử. Đieu đá ng sợ là những
tı̀nh tiet nà y cà ng lú c cà ng được đem và o những bà i viet tưởng chừng rat nghiê m tú c ve Petrus Ký, khien những người đọ c ve sau cà ng
lú c cà ng khó phâ n châ n giả .
c) Biến Petrus Ký Thành Một Người Tự Mâu Thuẫn
Hậ u quả ke tiep củ a câ u “ở với họ mà khô ng theo họ ” là bien Petrus Ký thà nh mộ t người tự mâ u thuan. Hã y nhı̀n xem những việ c là m
tiê u bieu củ a ô ng Petrus Ký mà cả hai phe ủ ng hộ và chong đoi đeu dù ng đe bieu hiệ n sự mâ u thuan nà y.
i) Về Những Hành Động “Không Theo” Pháp
Trước nhat, ô ng đã sưu tam và cho in rat nhieu tá c pham thuộ c loạ i “khô ng có lợi” cho Phá p như Co Gia Định Phong Cả nh Vịnh, Trung
Nghı̃a Ca, Hịch Vă n Thâ n … vı̀ trong đó Phá p được gọ i là “giặ c”.35
Sau đó , ô ng đã san sà ng phê bı̀nh những lã nh đạ o Cô ng Giá o ở Bac Kỳ trong bả n bá o cá o nă m 1876 là họ đã lạ m dụ ng quyen hà nh đe
hiep đá p những người khô ng có đạ o, tạ o nê n mộ t khô ng khı́ thù nghịch ở Bac Kỳ.36
Với những người Phá p, ô ng khô ng bao giờ khú m nú m rụ t rè . Ong đã ă n mieng trả mieng với thượng cap Paulin Vial sau khi người bạ n
Paul Bert qua đời37, cũ ng như đã yê u sá ch với đạ i tá hả i quâ n D’Ariè s từ những ngà y đau mới là m cho Phá p38. Ong cũ ng đã gởi cho
Đong Khá nh nă m 1887 mộ t tậ p tau 24 đieu ve cá ch đoi phó với Phá p.39
Nhưng có lẽ đieu noi bậ t nhat là ô ng đã nhat quyet từ choi khô ng và o cô ng dâ n Phá p dù được thú c đay nhieu lan.40
Những việ c là m trê n đâ y cho thay ô ng khô ng khuat phụ c người Phá p và sự hợp tá c củ a ô ng với Phá p khô ng phả i lú c nà o cũ ng suô n sẻ -
như nhieu tá c giả ve ô ng đã nhậ n xé t - ke cả những sử gia mien Bac là những người đã gay gat lê n á n ô ng là tay sai cho Phá p.
ii) Về Những Hành Động “Theo” Pháp
The nhưng, theo nhieu tá c giả khá c, đien hı̀nh là linh mụ c Trương Bá Can, nhậ n xé t, Petrus Ký “đã nhậ n cộ ng tá c với Phá p mộ t cá ch
hı̀nh như khô ng đan đo, khô ng day dứt, khô ng hoi tiec ...”41
Và đó là sự thậ t, vı̀ trong cá c tá c pham củ a ô ng, bê n cạ nh những bà i gọ i Phá p là giặ c, là những bà i viet, những lá thơ khen ngợi nước
Phá p và nen vă n minh Phá p hay sự rộ ng lượng củ a chı́nh phủ Phá p. Cũ ng như song song với những đoi khá ng với Paulin Vial, với
D’Ariè s là sự giú p sức het lò ng với Paul Bert, với Jauré guiberry.
Do đó , với những hà nh độ ng có vẻ trá i ngược hay mâ u thuan trong suot đời mı̀nh, dường như Petrus Ký khô ng có mộ t lậ p trường
thong nhat, khi theo “họ ”, khi lạ i ve “ta”. Neu phâ n chia ra rõ rệ t tat cả những gı̀ thuộ c ve Phá p hay liê n hệ với Phá p là “họ ” và tat cả
những gı̀ liê n hệ tới Việ t là “ta” thı̀ có lẽ câ u “ở với họ mà khô ng theo họ ” củ a Khong Xuâ n Thu có the á p dụ ng được cho Petrus Ký.
The nhưng neu như Petrus Ký đã khô ng bao giờ nó i câ u “ở với họ mà khô ng theo họ ” thı̀ ô ng cũ ng đã khô ng bao giờ song và là m như
vậ y, vı̀ trong cuộ c đời củ a Petrus Ký khô ng có “họ ” và “ta” mà chı̉ có con người và xã hộ i mà thô i.
7. Phương Châm Cuộc Đời Của Petrus Ký Không Có “Họ” Mà Chỉ Có Xã Hội Và Con Người Với Vai Trò
Phương châ m trong đời hay triet lý song củ a Petrus Ký mà ô ng đã nó i ra và lậ p lạ i rat nhieu lan trong những lá thơ gởi cho Chavanne
như ta đã thay ở phan trê n là : ô ng chı̉ muon là m mộ t người có ı́ch cho xã hộ i bang cá ch là m trò n vai trò hay so phan củ a ô ng mà
thô i. (Unum et unicum quaero, esse scilicet posse utilem, quam vis dicendum sit: sic vos non vobis. Haec est mea sors et consolatio). Tuy
chữ dù ng có lú c khá c biệ t, ý tưởng củ a ô ng lú c nà o cũ ng rõ rà ng: moi người phả i là m trò n vai trò hay so phan trong đời đe là m cho xã
hộ i củ a mı̀nh tot đẹ p hơn.
Với mộ t triet lý bat vị kỷ như vậ y, khô ng the có sự phâ n biệ t giữa "họ " và "ta" trong the đoi đau đe roi đi đen mộ t chọ n lựa là "ở với họ
mà khô ng theo họ ". Mà triet lý đó chı̉ có hai yeu to chı́nh là xã hộ i và những con người với vai trò riê ng biệ t trong xã hộ i đó .
a) Xã Hội Của Petrus Ký
Vậ y, "xã hộ i" củ a ô ng Petrus Ký là xã hộ i nà o ?
Qua mộ t lá thơ cũ ng bang tieng Latin gởi cho Albert Kaempfen được Raphael Barquissau đă ng lạ i trong tậ p “Correspondance iné dite
en latin de Pé trus Trương –vı̃nh-Ký ” nó i trê n, xã hộ i lý tưởng mà ô ng Petrus Ký hướng đen là mộ t xã hộ i khô ng có biê n giới, mộ t xã hộ i
chung củ a cả nhâ n loạ i (societatem humanam universalem), mộ t xã hộ i duy nhat mà khoa họ c cô ng nhậ n.
Petrus Ký đã viet như sau:
"Scientiarum enim imperium limites non cognoscit, montibus maribusque separatos ac remotos unit, communis laboris socios ex quatuor
partibus mundi arcte admovet, societatem nullam aliam quam Humanam (universalem) admittens. Hae sunt verae personae ac partes
suscipiendae viris eruditionis utiles sese reddere societati cujus membra sunt."
"Lãnh vực khoa học thật tình không có biên giới; dù ngăn cách bởi núi và biển, từ bốn góc trời nó đã liên kết những người cùng chung việc
làm đó, nó không chấp nhận một xã hội nào khác ngoài xã hội chung của loài người. Đây là vai trò thật sự phải làm của những người
thông thái, làm người có ích cho xã hội mà trong đó họ là những phần tử".42
Nhưng ta có the thay ngay rang Petrus Ký cũ ng rat thiet thực: đó cũ ng là xã hộ i mà trong đó ô ng là mộ t phan tử (societati cujus
membra sunt). Và đó khô ng gı̀ khá c hơn là xã hộ i "An Nam" củ a ô ng thời bay giờ, trong đó có những đong bà o củ a ô ng khô ng phâ n
biệ t Bac Trung Nam, khô ng phâ n biệ t lương giá o. Chı́nh những người đong bà o nà y mới là moi quan tâ m lớn nhat trong đời ô ng.
Hã y đọ c những gı̀ Petrus Ký viet trong bả n bá o cá o sau chuyen đi Bac Kỳ nă m 1776:
"trê n thực te, tô i luô n cả m thay nhức nhoi vı̀ tan thả m kịch mà nhân dân Bac Kỳ bat hạ nh đang phả i gá nh chịu ... tô i cho rang, họ khô ng
đá ng phả i chịu bat hạ nh hơn bat cứ dâ n tộ c nà o khá c43
Thê m nữa, trong mộ t cuon bả n thả o viet tay củ a Petrus Ký đó ng dau Cơ Mậ t Việ n đe ngà y 15/4/1886 có mộ t bà i viet đau đe là "Trương
-Vương Van Đá p" đe cậ p đen mộ t cuộ c trao đoi chı́nh kien giữa Petrus Ký (Trương) và Đong Khá nh (Vương). Theo bà i viet đó , cá ch
giả i quyet cho tı̀nh hı̀nh chı́nh trị củ a Việ t Nam mà Petrus Ký đe nghị với Đong Khá nh là như sau:
"ngoà i thı̀ xử trı́ đoi với ngoạ i quoc cho ê m, trong thı̀ đâ u đó cho bang yê n, nhân dân an cư lạ c nghiệ p thı̀ là goc, ay là hữu nhâ n, ay là
đac chú ng".44
Tương tự, nă m 1887, sau khi đã ve lạ i Sà i Gò n và dù khô ng cò n là m trong Cơ Mậ t Việ n, Petrus Ký van gởi cho Đong Khá nh mộ t tậ p tau
24 đieu, trong đó có đieu 23 như sau:
" ... Lo là m sao cho dân siê ng nă ng là m già u, khô ng đe người Phá p là m gay nước ta, thu phụ c lò ng dâ n ta, thời cá i chı́nh sá ch tự cường
há chang nghiê m du ?"45
Thậ m chı́ khi viet cho người bạ n Pè ne Siefert và o thá ng 4 nă m 1886 với những nhậ n xé t ve vua Đong Khá nh, Petrus Ký van cho ta thay
sự quan tâ m củ a ô ng với người dâ n:
“Song giữa những người dân, ô ng ta (Đong Khá nh) bang sự quan sá t củ a mı̀nh đã có the thô ng cả m được tı̀nh trạ ng khon kho củ a dân
chúng trong nước”.46
Do đó , qua những câ u viet nà y, và qua những việ c là m củ a ô ng mà ta sẽ thay, cá i xã hộ i củ a người dâ n An Nam hay đong bà o củ a ô ng là
những người mà Petrus Ký quan tâ m đen chứ khô ng phả i là trieu đı̀nh Hue hay chı́nh phủ thuộ c địa Phá p. Mụ c đı́ch toi hậ u củ a ô ng
luô n luô n là là m cho đời song củ a người dâ n hay xã hộ i An Nam củ a ô ng tot đẹ p hơn.
b) Vai Trò Của Petrus Ký
Cũ ng theo Petrus Ký thı̀ moi phan tử trong xã hộ i đeu có mộ t vai trò . Đó là so phan mà tạ o hó a đã định đoạ t:
“So mạ ng người ta hay tin là việ c Trời đã tiê n định roi, khô ng ai đoi đặ ng. Mà chı́nh nghı̃a nó là là m vay: Khi sinh moi người ra, thı̀ đang
Tạ o-hó a đã tù y bon tá nh mà liệ u cho sau sẽ là m những việ c vừa bon tá nh nó …. Hã y nhớ lạ i hô m trước tô i có lay con cờ tướng cù ng vai
tuong con há t mà vı́ cho mà nghe . Vậ y thı̀ biet moi con cờ đeu có việ c hay việ c giỏ i nay cả , moi con há t đeu có phiê n thứ vai tuong khá c
nhau, đeu có cá i sở trường riê ng cả ”.47
Và vai trò củ a ô ng đe là m cho xã hộ i tot lê n, như ô ng đã tự nhậ n rat nhieu lan, là là m cau noi giữa hai dâ n tộ c Phá p và Việ t:
"Tô i khô ng là m gı̀ khá c ô ng viet, ngoà i việ c trở thà nh cau noi giữa hai dâ n tộ c vừa gặ p gỡ nhau trê n đat Nam Kỳ . Tô i khô ng the là m gı̀
khá c ngoà i giú p cho hai dâ n tộ c nà y hieu nhau và thương men nhau, cũ ng chı́nh vı̀ the mà tô i tiep tụ c chuyen ngữ từ tieng An Nam sang
tieng Phá p và từ tieng Phá p sang tieng An Nam, tô i bị thuyet phụ c rang mộ t ngà y nà o đó , phı́a sau cá c con chữ sẽ là cá c tư tưởng và
sớm thô i, chú ng tô i sẽ đen được với nen vă n minh đẹ p đẽ củ a cá c ô ng."48
"Tô i tı́nh sẽ tiep tụ c nghiê n cứu và phụ ng sự cho sự thô ng tuệ củ a hai đat nước - hai moi lo duy nhat trong đời tô i"49
"Ve phan mı̀nh, tô i chı̉ chuyê n chú và o những an pham nà o mà theo tô i là có the gó p phan đem lạ i lợi ı́ch cho cả người Phá p và người
An Nam đang cù ng chung song, và tô i tự lã nh lay nhiệ m vụ that chặ t moi quan hệ nà y bang sự hieu biet, khien cho cuộ c gặ p gỡ trở nê n
nhanh chó ng và hap dan; tô i hy vọ ng rang roi họ sẽ yê u men lan nhau ..."50
Chang những chı̉ nó i những đieu nà y với người Phá p, Petrus Ký cò n viet bang tieng Việ t trong thơ gởi cho Tran Tử Ca ve chuyen ra Hue
tham chı́nh củ a ô ng:
" ... Nê n tô i mới lã nh đi ra đieu đı̀nh việ c cả hai nước. Ay là cá i phậ n cá i chức khó nhứt trong đời; vı̀ là m việ c như mai dong, đứng giữa
gá nh cả hai vai nặ ng ne het sức .."51
Tó m lạ i, ta có the thay phương châ m song khiê m nhường và bat vị kỷ củ a Petrus Ký là là m trò n vai trò củ a mı̀nh trong xã hộ i đe giú p ı́ch
cho xã hộ i chứ khô ng phả i cho mı̀nh, theo đú ng như câ u “sic vos non vobis” mà ô ng đã viet cho bá c sı̃ Chavanne bạ n ô ng.
8. Đối Chiếu Việc Làm Trong Đời Của Petrus Ký Và Phương Châm Làm Tròn Vai Trò Trong Xã Hội
Và neu ta nhı̀n lạ i cuộ c đời củ a Petrus Ký và đoi chieu với phương châ m trê n, ta sẽ thay rang ô ng đã song và là m đú ng như vậ y. Thay vı̀
nhı̀n dưới lă ng kı́nh thù địch "họ " và ""ta" theo câ u "ở với họ mà khô ng theo họ ", neu nhı̀n những việ c là m củ a Petrus Ký với mụ c đı́ch
là m cho xã hộ i củ a ô ng tot đẹ p hơn thı̀ ta có the lý giả i được hau như tat cả những gı̀ ô ng đã là m trong đời.
Trước nhat, ve chı́nh trị, Petrus Ký đã có mộ t chọ n lựa rõ rà ng minh bạ ch là cộ ng tá c với Phá p, dựa và o Phá p đe họ c hỏ i từ họ , với mụ c
đı́ch cuoi cù ng là đưa nước nhà ra khỏ i những be tat dưới thời Nguyen và đem lạ i đời song tot đẹ p hơn cho đong bà o ô ng.
Can phả i phâ n biệ t rõ rà ng xã hộ i hay người dâ n Việ t Nam với trieu đı̀nh nhà Nguyen.52 Phả i thay rang trieu đı̀nh nhà Nguyen khô ng
phả i là mộ t đạ i diệ n cho người dâ n hay xã hộ i An Nam the kỷ 19. Vı̀ khô ng phả i là mộ t nhà nho, và vı̀ hap thụ tư tưởng dâ n chủ Au
Châ u, Petrus Ký đã nhı̀n thay trieu đı̀nh nhà Nguyen -- với che độ cai trị thoi ná t, với tệ nạ n tham nhũ ng, giặ c giả liê n miê n -- mới chı́nh
là kẻ thù củ a người dâ n Việ t Nam, như ô ng đã viet trong Chuyen Đi Bac Kỳ Nă m At Hợi.
Trong khi đó , Petrus Ký lạ i có được cá i may man là thay tậ n mat mộ t xã hộ i dâ n chủ , vă n minh và o bậ c nhat the giới thời đó tạ i nước
Phá p với chuyen đi theo sứ bộ Phan Thanh Giả n nă m 1863. Ơ đó , Petrus Ký đã có cơ hộ i là m bạ n và họ c hỏ i thê m ve những tư tưởng
dâ n chủ , dâ n quyen - từ những nhà trı́ thức tien bộ hà ng đau the giới như Emile Littré , như Victor Hugo, như Lé on Gautier - những tư
tưởng mà trước đó ô ng đã được đọ c trong sá ch củ a Rousseau, Montesquieu, Voltaire.53 Ong chac chan đã thay ra rang ngoà i sức
mạ nh khoa họ c, nước Phá p và xã hộ i Phá p cò n có được sự tự do, sự tô n trọ ng quyen con người mà những xã hộ i A Châ u chưa he có .
So sá nh xã hộ i Phá p với xã hộ i Việ t Nam dưới thời Nguyen, ô ng Petrus Ký đã chọ n việ c dựa và o Phá p đe họ c hỏ i nham tien tới mộ t xã
hộ i Việ t Nam tot đẹ p hơn. Và ô ng đã chọ n chı́nh phủ Phá p thay vı̀ những ô ng vua nhà Nguyen.
Đương nhiê n, “chı́nh phủ Phá p” hay chı́nh quyen thuộ c địa Phá p có khá c nhau, cũ ng như chı́nh sá ch thuộ c địa có lú c nà y lú c khá c, như
Paul Bert có khá c Paulin Vial, hay Jauré guiberry khô ng phả i là D’Ariè s. Và do đó , ta có the hieu được tạ i sao Petrus Ký ủ ng hộ Paul Bert
nhưng chong lạ i Paulin Vial, tạ i sao ô ng đong ý là m việ c với Jauré guiberry nhưng yê u sá ch với D'Ariè s. Tat cả đeu vı̀ mụ c đı́ch toi hậ u là
là m cho đời song người dâ n và xã hộ i củ a ô ng tot đẹ p hơn.
Vậ y, ve chı́nh trị, Petrus Ký rõ rà ng đã chọ n mô hı̀nh củ a Phá p thay vı̀ mô hı̀nh quâ n chủ phong kien nhà Nguyen. Neu có khi ô ng tỏ vẻ
chong đoi Phá p thı̀ đó là vı̀ ô ng chong đoi những chı́nh sá ch hay những cá nhâ n đem lạ i những đieu bat lợi cho xã hộ i An Nam chứ ô ng
chưa bao giờ chong lạ i che độ bả o hộ củ a Phá p.
Muon biet rõ rà ng hơn ve quan điem chı́nh trị nà y củ a Petrus Ký, hã y đọ c đoạ n vă n mà ô ng tự thú nhậ n là đã "lạ c đe" trong cuon Cours
d'Histoire Annamite:
"... chú ng tô i khô ng the quê n rang, người An Nam củ a nước Phá p hay người An Nam củ a Nam Kỳ và củ a Bac Kỳ chú ng tô i đeu có cộ i
nguon chung. Dau cho có bị rẽ phâ n bởi vậ n mạ ng chı́nh trị, chú ng tô i cũ ng sẽ mạ nh dạ n chong lạ i cá i cơ che chı́nh trị sai lam, trá i
nghịch với nen kinh te chá nh trị là nh mạ nh, cá i cơ che chá nh trị coi dâ n như đà n trâ u, bay bò , củ a những ô ng vua. Cá i cá ch cai trị ay chı̉
là mộ t sự khoé t đẽ o vụ ng ve và tộ i loi củ a bọ n quan lạ i tham nhũ ng và há m chức, đoi với mộ t dâ n tộ c.
Chú ng tô i khô ng ngạ i thú nhậ n là trong khi đó , sự to chức chá nh trị tot đẹ p củ a những dâ n tộ c Tâ y Phương mà đứng đau là dâ n tộ c
Phá p, đã cá m do tâ m trı́ chú ng tô i, đã chinh phụ c lò ng yê u chuộ ng kı́nh men và trung thà nh củ a chú ng tô i, cũ ng như nó biet gâ y cả m
tı̀nh với những sac dâ n mà nước Phá p đã sá p nhậ p và o bá quyen củ a nó . Những dâ n chú ng ay bat phả i sững sot mà thay mı̀nh được tự
do như vậ y, được bı̀nh yê n như vậ y, được bả o bọ c như vậ y, là nhờ những người chủ mà trước kia mı̀nh coi là những kẻ thù (ke cũ ng là
lô gich).
(Tô i xin loi ve cá i nghị luậ n lạ c đe nà y mà sự khả o sá t những sự kiệ n lịch sử đã dan đen. Người ta đâ u nỡ trá ch tô i, neu mộ t cả m giá c u
buon, chua chá t xâ m chiem lò ng tô i, khi tô i nhı̀n thay xứ sở nà y đã ra thâ n như the nà o, mà đá ng lẽ nó đã có được như the nà o roi).54
Trong khi đó , ve vă n hó a hay chı́nh xá c hơn ve đạ o đức ô ng đã chọ n đời song đạ o đức củ a phương Đô ng. Đó là lý do ô ng đã khô ng
ngừng dạ y do pho bien vă n hó a đạ o đức phương Đô ng qua những sá ch vỡ củ a ô ng cũ ng như song mộ t cuộ c đời hoà n toà n phương
Đô ng từ cá ch ă n mặ c đen việ c từ choi và o dâ n Tâ y .
Tó m lạ i, với mụ c đı́ch toi hậ u là là m cho xã hộ i củ a ô ng tien bộ hơn, Petrus Ký đã chọ n những gı̀ tot đẹ p nhat theo ô ng nhậ n xé t từ cả hai
phı́a Đô ng Tâ y. Với mụ c đı́ch đó , ô ng đã ủ ng hộ những người Phá p tien bộ muon là m đieu tot cho nước ô ng như Paul Bert và san sà ng
đoi phó với những người có má u thực dâ n như Paulin Vial hay D’Ariè s. Với mụ c đı́ch đó , ô ng đã san sà ng đả kı́ch những người cù ng
đạ o với ô ng trong khi lạ i bê nh vực những kẻ khá c đạ o. Với mụ c đı́ch đó , ô ng đã ủ ng hộ những quan lạ i nhà Nguyen có ó c cả i cá ch như
Phạ m Phú Thứ trong khi san sà ng lê n á n những kẻ khuynh loá t trieu đı̀nh nhà Nguyen như Tô n That Thuyet, Nguyen Vă n Tường . Với
mụ c đı́ch đó , ô ng đã ché p lạ i tộ i á c củ a thực dâ n Phá p khi dâ n chú ng gọ i là giặ c, trong khi lạ i ca tụ ng đat nước Phá p vă n minh và những
người bạ n trı́ thức Phá p. Với mụ c đı́ch đó , ô ng đã khuyê n Paul Bert vâ y quanh Đong Khá nh với cá c nhà nho, trong khi trong sớ tau cho
Đong Khá nh ô ng khuyê n vua nê n đe phò ng người Phá p.
Neu ta hieu cá i mụ c đı́ch toi hậ u củ a Petrus Ký là là m cho xã hộ i củ a ô ng tot đẹ p hơn bang cá ch đó ng trọ n vai trò gạ ch noi hay trung
gian củ a ô ng thı̀ ta sẽ hieu được tạ i sao ô ng là m những việ c có vẻ như là mâ u thuan. Ơ thời nay, ta có the phê bı̀nh sự lựa chọ n củ a ô ng
là đú ng hay sai, nhưng ta khô ng the nghi ngờ được cá i mụ c đı́ch toi hậ u nà y củ a ô ng.
Và mụ c đı́ch toi hậ u củ a Petrus Ký là cho xã hộ i chứ khô ng phả i cho chı́nh ô ng hay gia đı̀nh ô ng. Lịch sử đã chứng minh là ô ng là m việ c
cho Phá p với mức lương cao nhat thời đó , nhưng ô ng đã chet nghè o vı̀ tien là m ra được ô ng dù ng đe in thê m sá ch họ c. Ong đã từ choi
là m già u dù họ c trò củ a ô ng, những người là m việ c cho Phá p cù ng thời hay sau ô ng đeu phá t lê n già u có nhờ dựa và o the củ a Phá p.
Ong cũ ng đã từ choi khô ng là m quan chức gı̀ mà chı̉ nhậ n là thay giá o mà thô i, cho đen khi chet trê n phan mộ cũ ng chı̉ đe đơn giả n là
Giá o Sư Ngô n Ngữ Đô ng Phương.
9. Kết Luận
Người viet bà i nà y bat đau khởi sự tı̀m hieu ve “sic vos non vobis” với mộ t mụ c đı́ch rat đơn giả n là tı̀m hieu nghı̃a đen củ a chú ng. Và ở
thời đạ i internet ngà y nay, người viet đã khô ng may khó khă n đe nhậ n ra rang “sic vos non vobis” hoà n toà n khô ng có nghı̃a “ở với họ
nhưng khô ng theo họ ” như ta van thường biet. Từ khá m phá đó , người viet đã tı̀m đọ c thê m nhieu tà i liệ u ve Petrus Ký cũ ng như củ a
Petrus Ký đe đưa đen bà i viet nà y. Quả nhiê n Petrus Ký đã dù ng “sic vos non vobis” đe nó i lê n triet lý song củ a ô ng với mộ t người bạ n,
nhưng đó là mộ t ý nguyệ n cao đẹ p bat vị kỷ đe phụ ng sự xã hộ i, chứ khô ng phả i là mộ t câ u đe tự bà o chữa như chú ng ta đã tin tưởng
từ bao lâ u nay.
Đieu may man là Petrus Ký đã viet rat nhieu, và những sá ch bá o viet ve ô ng cũ ng rat nhieu, nê n người viet có the tham khả o trực tiep
những nguon tà i liệ u quı́ bá u đó . Tuy nhiê n, phả i nhı̀n nhậ n là rat khó khă n đe tı̀m hieu con người thô ng thá i nà y. Ơ và o the kỷ 19,
trong khi những người có họ c thức cù ng thời với ô ng, những nhà nho, cò n miệ t mà i với sá ch đè n thi cử, thı̀ Petrus Ký đã là bạ n tâ m giao
với những trı́ thức lớn nhat thời đạ i. Ơ và o thời mà “trung quâ n” mới là “á i quoc” và van cò n là mụ c đı́ch cho cá c người cù ng thời thı̀
ô ng đã đà m luậ n ve nhâ n loạ i, xã hộ i, khoa họ c bang Latin, bang Phá p Vă n, bang Anh Vă n, với cá c bạ n trı́ thức người Phá p củ a ô ng. Sự
hieu biet củ a ô ng cà ng rộ ng thı̀ những gı̀ ô ng viet đò i hỏ i rat nhieu thı̀ giờ đe hieu và suy ngam.
Nhưng cũ ng chı́nh vı̀ sự “đi trước thời đạ i” hà ng tră m nă m nà y mà ô ng Petrus Ký đã rat cô đơn ở ngay chı́nh trong xã hộ i củ a mı̀nh.
Neu đen hơn tră m nă m sau mà những người thương men ô ng nhat cò n chưa hieu được ô ng, cò n cho là ô ng đã tự biệ n minh, tự bà o
chữa, thı̀ quả nhiê n ô ng đã khô ng lam khi viet rang:
Cuốn sổ bình sanh công với tội
Tìm nơi thẩm phán để thừa khai
© 2017 by Winston Phan Đào Nguyên. All Rights Reserved
Chú thích
https://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C6%B0%C6%A1ng_V%C4%A9nh_K%C3%BD. Trung tá Hả i Quâ n Jean Bernard Jauré guiberry

thay đô đoc Rigault de Genouilly là m chı̉ huy liê n quâ n Phá p - Tâ y Ban Nha ở Nam Kỳ từ 1859 đen 1860. Phan nhieu tà i liệ u cho rang
Petrus Ký bat đau là m việ c với Phá p dưới quyen Jauré guiberry.
Được in lạ i trong Đặ c San Petrus Ký Uc Châ u 2004, trang 65-69. Có the tı̀m trê n
mạ ng:https://petruskyaus. iles.wordpress.com/2015/07/e1bb9f-ve1bb9bi-he1bb8d-mc3a0-lc3b2ng-khc3b4ng-theo-he1bb8d-phan-
the1bba9-lang.pdf.
http://vietsciences.free.fr/vietnam/danhnhan/tacgia/truongvinhky-hlt.htm
Nguyen Đı̀nh Đau, “Petrus Ký - Noi Oan The Kỷ ”, Nhà Xuat Bả n Tri Thức, Nhã Nam 2016. Từ đâ y ve sau gọ i tat là “NOTK”.
NOTK, trang 6.
NOTK, trang 39.
Tuy nhiê n, theo tı̀m hieu củ a người viet thı̀ nhà mo củ a ô ng Petrus Ký khô ng có ghi “sic vos non vobis” như Nguyen Đı̀nh Đau cho
biet, mà chı̉ có 3 câ u tieng Latin sau đâ y: 1) Miseremini Mei Saltem Vos Amici Mei; 2) Fons Vitae Eruditio Possidentis; và 3) Omnis Qui
Vivit Et Credit In Me Non Morietur In Aeternum. Có the đọ c được cá c câ u đó trong những hı̀nh ả nh trê n trang nhà củ a “Dò ng Dõ i
Petrus Ký ”:http://gilbert.tvt.free.fr/ddpk/crbst_27.html
Từ đâ y ve sau những câ u dịch chữ Latin trong bà i là củ a người viet, trừ khi có chú thı́ch rõ là củ a người dịch khá c.
Jove hay Zeus là Jupiter, trong tieng Việ t có người dịch là Du Bı́ch Tiê n trong mộ t cuon sá ch ve than thoạ i Hy Lạ p xuat bả n tạ i mien
Nam trước 1975: “Ba Moi Tı̀nh củ a Than Du Bı́ch Tiê n”. Chú ý là trong câ u nà y Virgil, cũ ng như người đương thời, gọ i Caesar Augustus
là Caesar.
0. The Bank of England, Ngâ n Hà ng Anh Quoc, dù ng câ u nà y từ thời củ a William Paterson, mộ t trong những người sá ng lậ p ra Ngâ n
Hà ng. Trong ngâ n hà ng hiệ n có tượng củ a Paterson và câ u Sic Vos Non Vobis, được hieu là : ‘Thus you labour, but not for yourselves’.
Đâ y là câ u đạ i diệ n cho triet lý củ a nhà bă ng nà y.http://www.bankofengland.co.uk/education/Documents/museum/insidetheboe.pdf.
1. Cò n có mộ t trường hợp nữa nhưng rat hiem thay là “cho anh nhưng khô ng phả i củ a anh”, “for you but not yours”.
2. Nhà Xuat Bả n Vă n Họ c, 1994.
3. Nguyen Vă n Trung, "Chữ, Vă n Quoc Ngữ - Thời Kỳ Đau Phá p Thuộ c", Nam Sơn, Sà i Gò n, 1975. Đâ y là cuon sá ch phê phá n Petrus Ký
rat nặ ng ne. Tuy vậ y, sau 1975, giá o sư Trung đã thay đoi cá ch nhı̀n ve Petrus Ký. Đe biet rõ hơn ve cá ch nhı̀n mới nà y củ a giá o sư
Trung, có the đọ c "Ho Sơ Ve Lụ c Châ u Họ c" củ a ô ng trê n trang nhà nguyenvantrung.free.fr
4. Chữ, Vă n Quoc Ngữ, trang 116.
5. Khong Xuâ n Thu, "Trương Vı̃nh Ký, 1837-1898" Tâ n Việ t, Sà i Gò n, 1958, từ đâ y ve sau gọ i là “KXT”.
6. Haec (this) dù ng cho giong cá i (feminine) đi lien với mea (my) và sors (fate) cũ ng như consolatio (consolation) đeu là giong cá i, trong
khi hoc là neutral trong vă n phạ m Latin.
7. Nhà In Xưa Nay, Sà i Gò n, 1927.
8. Nhà Xuat Bả n Tâ n Dâ n, Hà Nộ i 1943.
9. Dù nó i vậ y, Khong Xuâ n Thu khô ng cho ta thay bang cá ch nà o mà ô ng biet là “suot cuộ c đời … ta thường nghe tiê n sinh nhac đen câ u
… sic vos non vobis”.
0. Chú ý là tạ i đâ y Khong Xuâ n Thu đã viet sai là Hae thay vı̀ Haec. Có the là loi sap chữ! Ong cũ ng lạ i sơ só t khi viet rang đâ y là câ u trı́ch
trong lá thơ đe ngà y 9-6-1888, trong khi chı́nh xá c là thơ đe thá ng 10, 1887 (Xbre 1887) như trong nguyê n tá c và như Khong Xuâ n Thu
đã dan đú ng trước đó trong phan Khai Từ.
1. Do hai cá ch dịch nà y, ta có the truy ra nguon từ trong phan Chá n Nả n Chı́nh Trị hay trong phan Phụ Lụ c củ a cuon sá ch. Nhưng cả hai
cá ch dịch đeu từ mộ t nguon Khong Xuâ n Thu.
2. Ngoà i ra, ô ng Petrus Ký cò n dù ng rat nhieu chữ Há n và Anh ngữ trong những lá thơ viet cho Chavanne.
3. Mộ t thı́ dụ đien hı̀nh là cũ ng cù ng trong mộ t lá thơ gởi cho Alexis Chavanne thá ng 10 nă m 1877, Khong Xuâ n Thu dịch “Hispaniam” là
“Tâ n Gia Ba” thay vı̀ là bá n đả o Iberia hoặ c đơn giả n hơn là “Tâ y Ban Nha”.
4. “Correspondance iné dite en latin de Pé trus Trương –vı̃nh-Ký ”, Publication de la Socié té des Etudes Indochinoises, Saigon 1934.
Tưởng cũ ng nê n giới thiệ u thê m ve Raphael Barquissau. Ong là người Phá p sinh ở Reunion và từng là cựu giá o sư trường Chasseloup
Laubat ở Saigon. Ong cho biet đã được gia đı̀nh ô ng Petrus Ký cho sao ché p lạ i cá c lá thơ bang chữ Latin nà y củ a Petrus Ký và đã gom
lạ i thà nh an pham nó i trê n. Ong cũ ng là người dịch thơ củ a vua Đong Khá nh gởi Trương Vı̃nh Ký ra Phá p Vă n.
5. Cá c tá c giả mien Bac như Man Quoc trong bà i viet "Trương Vı̃nh Ký, Mộ t Nhà Bá c Họ c Trứ Danh Đã Ngang Nhiê n Đó ng Vai Đặ c Vụ Tı̀nh
Bá o, Là m Tay Sai Đac Lực Cho Giặ c Phá p", Nghiê n Cứu Lịch Sử so 60, thá ng 3/1964, trang 39-45, in lạ i trong NOTK, trang 489-500, cho
thay họ cũ ng có những lá thơ nà y củ a Petrus Ký, nhưng cá c tá c giả nà y hoà n toà n khô ng có câ u nà o nhac đen “sic vos non vobis”.
6. Đâ y là thời gian sau khi Paul Bert chet và Petrus Ký lui ve Chợ Quá n.
7. Barquissau đã chú thı́ch ve khoả ng Chavanne ghi ngà y thá ng nà y như sau: “Ignorance ou oubli des usages latins”.
8. Khong Xuâ n Thu dịch câ u vă n đó củ a Petrus Ký ra thà nh như sau: “Phả i song theo cuộ c đời đã vạ ch san. Chı̉ nê n giú p ı́ch cho chú ng
ta, cho đong bà o, cho mọ i vậ t trong Thiê n nhiê n. Phả i là m trọ n cá i cứu cá nh đau tiê n.” (KXT, trang 120)." Cũ ng bởi câ u dịch hơi toi
nghı̃a nà y mà ô ng Nguyen Vă n Tran trong tá c pham “Trương Vı̃nh Ký - Con Người Và Sự Thậ t" (TPHCM, 1993) đã thac mac như sau:
"Cứu cá nh đau tiê n hay là khởi đau củ a cứu cá nh - hỏ i người dịch - ? Thường nghe nó i le commencement de la in, mà ) (trang 208).
Theo ý kien người viet, Khong Xuâ n Thu dịch “ inem primordialem" hay " in primordiale", "primordial end" là "cứu cá nh đau tiê n" hı̀nh
như khô ng được chı́nh xá c . Đâ y có lẽ là từ ngữ trong than họ c Thiê n Chú a Giá o. Có lẽ nê n dịch primordialem là “đau tiê n củ a cuộ c
đời” hay "nguyê n thủ y" thay vı̀ chı̉ “đau tiê n”. Cò n inem ở đâ y có lẽ nê n dịch là mụ c đı́ch hay trá ch nhiệ m de hieu hơn là “cứu cá nh”.
9. Câ u nà y được Khong Xuâ n Thu dịch như sau: “Cau Thượng Đe cho ngà i luô n luô n bả o ton quyen hạ n mà ngà i sẽ luô n luô n giú p ı́ch
cho bả n thâ n, cho bang hữu, cho xã hộ i và ngà i sẽ giú p ı́ch và có hiệ u quả cho chı́nh phủ mà mộ t ngà y kia Ngà i sẽ tự hà o: ‘Tô i đã là m
trò n nhiệ m vụ củ a mı̀nh’” (KXT, trang 123)
0. Giá o sư Nguyen Vă n Trung, trong cuon “Chữ, Vă n Quoc Ngữ Thời Kỳ Đau Phá p Thuộ c”, mộ t cuon sá ch xuat bả n trước 1975 lú c ô ng
đang cô ng kı́ch Petrus Ký nặ ng ne nhat, cũ ng phả i thú nhậ n rang “chưa tı̀m thay mộ t tà i liệ u nà o bà y tỏ thá i độ củ a sı̃ phu thời đó với T.
vı̃nh Ký.", trang 115.
1. Bat Cượng Chớ Cượng Là m Chi, Guilland et Martinon, Saigon 1882, trang 3-4
2. Dù như ta đã thay, Petrus Ký viet câ u nà y trong thơ cho Chavanne thá ng 10 nă m 1887, gan 30 nă m sau!
3. Nhà Xuat Bả n Vă n Hó a Và Thô ng Tin, 2001. Dù là mộ t tieu thuyet, Hoà ng Lạ i Giang đã dù ng rat nhieu tà i liệ u có thậ t và đieu nà y đã
là m cho nhieu người nghı̃ rang tat cả những chi tiet trong sá ch nà y là lịch sử.
4. Việ c dù ng cả hai phiê n bả n dịch nà y cho thay Hoà ng Lạ i Giang đã dù ng toà n bộ những câ u dịch củ a Khong Xuâ n Thu.
5. Nhưng mặ c dù vậ y, chı́nh quyen thực dâ n Phá p van cap giay phé p và đô i khi bỏ tien ra xuat bả n những tá c pham nà y!
6. Bá o Cá o Gửi Đô Đoc Qua Trung Gian Củ a Ong Regnault De Premesnil, Tham Mưu Trưởng (28/4/1876), in lạ i trong NOTK, trang 244-
249, 245.
7. Trương Vı̃nh Ký Trả Lời Paulin Vial, NOTK, trang 269.
8. NOTK, trang 242-243.
9. Theo Mai Hanh “Tı̀m Hieu Thực Chat Van Đe Trương Vı̃nh Ký Trong Lịch Sử Việ t Nam”, Tạ p Chı́ Nghiê n Cứu Lịch Sử so 58, thá ng
1/1964, in lạ i trong NOTK, trang 450-451. Với tau vă n nà y, tá c giả cho rang: “Trương coi thực dâ n Phá p như kẻ thù ”
0. Trương Vı̃nh Ký Viet Cho Pè ne Siefert, NOTK, trang 276.
1. Trương Bá Can, “Cuon So Bı̀nh Sanh Củ a Trương Vı̃nh Ký ”, NOTK, trang 590.
2. “Correspondance iné dite en latin de Pé trus Trương –vı̃nh-Ký ”, Publication de la Socié té des Etudes Indochinoises, Saigon 1934, trang
23.
3. Bá o Cá o Gửi Đô Đoc Qua Trung Gian Củ a Ong Regnault De Premesnil, Tham Mưu Trưởng (28/4/1876). In trong NOTK trang 244-
249, phan trı́ch bê n trê n ở trang 246-247.
4. Câ u nà y được trı́ch lạ i trong bà i củ a Mai Hanh, "Tı̀m Hieu Thực Chat Van Đe Trương Vı̃nh Ký Trong Lịch Sử Việ t Nam", Tạ p Chı́ Nghiê n
Cứu Lịch Sử, so 58, thá ng 1/1964, trang 15-28, Chú Thı́ch so 1: "Tậ p Bả n Thả o củ a Trương Vı̃nh Ký - Thư Việ n KHoa Họ c Trung Ương.
Tat cả bà i viet được in lạ i trong NOTK, trang 443-465.
5. Cũ ng trong bà i củ a Mai Hanh in lạ i trong NOTK, trang 451.
6. Ernest Millot, “Le Tonkin, Son Commerce Et Sa Mise En Exploitation”, Librairie Coloniale, Paris 1888, trang 242-243: “Vivant au
milieu du peuple, il a pu par des observations personnelles arriver à appré cier aussi l'é tat misé rable de la population”.
7. Bat Cượng Chớ Cượng Là m Chi, Guilland et Martinon, Saigon 1882, trang 3-4. Tưởng cũ ng nê n trı́ch thê m mộ t đoạ n trong cuon “Kiep
Phong Tran” củ a ô ng (Guilland et Martinon, Saigon 1882) đe thay rõ thê m quan niệ m ve vai trò củ a moi phan tử trong xã hộ i củ a
Petrus Ký :
“Trương: - Là moi người đeu có mộ t cá i sở trường riê ng, ai cũ ng có ; cò n vậ t moi vậ t moi có ı́ch riê ng cả . Mà đâ u nó theo thứ nó đó . Hã y
xem trong bà n cờ tướng thı̀ hieu mau. Trước có 5 con chot đứng giă ng, ke sau 2 bê n 2 con phá o; sau nữa, ở giữa có tướng, 2 bê n 2 con
sı̃, 2 con tượng, 2 con ngựa, 2 con xe. Trong ay đeu nhờ nhau cả . Tướng mộ t mı̀nh thı̀ là m gı̀ được? Phả i có tả hữu vâ y cá nh mà đỡ mà
che, là sı̃, tượng, xe, phá o, ngựa. Lâ u rot het là con chot, đen chừng nó qua được nước người ta nó mạ nh là dường nà o? Khi nó đứng
đau, nó lạ i đỡ cho những con chạ y thoi ve, người ta khô ng dá m ă n. Vậ y het thả y con nà o đeu cũ ng có tà i nghe riê ng con nay; mà tới
phiê n tới thứ nó mới ngó thay sức nó cho. Vı̀ vậ y người ở đời, vang danh phú quý, vinh hien, cao quờn lớn chức, cù ng là hè n mọ n, ban
tiệ n, vô danh, cô the độ c mộ t, cũ ng chả biet lay đâ u là m chac: cò n trong tụ c lụ y biet ai cô ng hau? Nê n có khá c nhau chă ng là vı̀ mộ t chữ
thı̀.”
8. Thơ gởi cho Stanislas Meunier, in lạ i trong NOTK, trang 275
9. Thơ gởi cho Alexis Chavanne, in lai trong NOTK, trang 270
0. Thơ gởi cho Ronmanet du Caillard, trı́ch lạ i trong bà i phá t biẻ u củ a Lê Thà nh Y, in lạ i trong NOTK, trang 334
1. Thơ gởi Đoc Phủ Ca, NOTK trang 278-282, 281. Lá thơ nà y NOTK cho là từ cuon “Trương Vı̃nh Ký - Con Người Và Sự Thậ t” củ a
Nguyen Vă n Tran nhưng chı́nh trong sá ch nà y Nguyen vă n Tran cho biet đã lay lá thơ từ cuon sá ch “Trương Vı̃nh Ký - Người Là Ai” củ a
Phạ m Đı̀nh Tâ n (trang 165).
2. Có lẽ cũ ng can nê u ra là chủ nghı̃a dâ n tộ c hay khá i niệ m quoc gia chưa có ở Việ t Nam và o thời gian đó . Khá i niệ m "trung quâ n" hay
"can vương" van cò n là khá i niệ m chı́nh thời đó . Sự lựa chọ n đoi với những nhà nho thời đó chı̉ có the là theo trieu đı̀nh nhà Nguyen
hay theo Phá p.
3. Như ô ng đã bà n luậ n với Lé on Gautier trong KXT, trang 141.
54. Xin ché p lạ i nguyê n vă n đoạ n quan trọ ng nà y đe thay quan điem chı́nh trị ı́t khi được bà y tỏ củ a Petrus Ký. Đoạ n tieng Việ t bê n
trê n lay từ Trương Vı̃nh Ký -Con Người Và Sự Thậ t củ a Nguyen Vă n Tran, trang 49-50. Nguyen Vă n Tran khô ng cho biet ai là người dịch
nê n có lẽ đó chı́nh là ô ng. Đoạ n vă n tieng Phá p lay từ Cours D’Histoire Annamite, Imprimerie du Gouvernement, Saigon 1875, trang
251-252, như sau:

"... nous n’oublierons point qu‘ Annamites de la France, ou Annamites de la Cochinchine et du Tonquin, nous avons des origines
communes. Bien que sé paré s par les destiné es politiques, qui fait du peuple le bé tail des rois, qui n’est que l’exploitation maladroite et
criminelle d’une nation par la caste des fonctionaires avides at ambitieux.

Tandis, nous n’hé sitons par à l’avouer, que la belle organisation politique des peuples de l’Occident, et du peuple francais en prè miere
ligne, à seduit notre esprit, a conquis notre estime, notre respect et notre dé vouement, comme elle a su gagner la sympathie des
populations que la France a annexé es à son empire, é tonné es de trouver tant de liberté , tant de protections, tant de sé curité chez de
maitres qu‘elle avait logiquement considé ré s comme des ennemis. (1)

(1) Je demande pardon de cette digression, que la contemplation des faits historiques m’a arraché e. On ne m’en voudra point, si un
sentiment de tristesse amè re me domine, lorsque je considè re sont devenus ces pays et ce qu‘ils auraient pu ê tre".

Minh Oan Cho Petrus Trương Vĩnh Ký Về Câu "Ở Với Họ Mà Không Theo Họ" - Phan Đào Nguyên

Загружено:

Сведения о документе

Оригинальное название

Авторское право

Поделиться этим документом

Поделиться или встроить документ

Параметры публикации

Этот документ был вам полезен?

Это неприемлемый материал?

Авторское право:

Minh Oan Cho Petrus Trương Vĩnh Ký Về Câu "Ở Với Họ Mà Không Theo Họ" - Phan Đào Nguyên

Загружено:

Авторское право:

2/4/2018 Minh oan cho Petrus Trương Vĩnh Ký về câu “Ở với họ mà không theo họ”

Winston Phan Đào Nguyên

Chang vı̀ mı̀nh, lũ chim là m to mới

https://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C6%B0%C6%A1ng_V%C4%A9nh_K%C3%BD. Trung tá Hả i Quâ n Jean Bernard Jauré guiberry

Вам также может понравиться