Вы находитесь на странице: 1из 1037

CUERPO

DEL

DERECHO CIVIL ROMANO


k DOBLE TEXTO, TRADUCIDO AL CASTELLANO DEL LATINO

PUBLICLDO POR LOS RERA1(OS

KRIEGEL, IIERMÁNN Y 05YBRÜG1EN


CON LAS VARIANTES DE LAS PRINCIPALES EDICIONES ANTIGUAS Y MODERNAS Y CON NOTAS DE REFERENCIAS
POR

D. ILDEFONSO L. GARCÍA DEL CORRAL


Licenciado en Derecho Civil y Oanónieo y en Filosofía y Letras
y Abogado de los Uu3tres Colegios de Barcelona y Madrid

PRIMERA PARTE

INSTITUTA.-DIGE`STO

BARCELONA
JÁnIE MOLINAS, EDITOR - CONSEJO DE CIENTO, L° 28
1889
AL EXCELENTíSIMO

Seflior Don José' Onalejas y Wépdez


EX MINISTRO DE FOMENTO Y MINISTRO DE GRACIA Y JUSTICIA

L 41i, 41O t CO utufoá 9W £ V ., i

c%/,Çí,00 awiio, jueo j )eo e?Jttz Z1eÁ

« tvi » cos cto.s ¿4 £

tt44 aonec1v amvátecz.

aén2oine, rtormeátoli'ui, 009 aE -wo Z3e

Devealo wi X1 04n a w0 COI'1O £ ct Defmáa, )e- rotaÁ ioC


e*i,one4 €?T) 9ue De ¿ie) eá e ct-eo 9ue,

fia, lá O

c2 fflll"tV,0 & e2o ta, TeÁi'nti1uo xUcw-

1?o o9ui-n10 ¿eÁ cien&' ec4TolE» q

tU4-t ».

oia ei ZJc, io3e1c.

øoopevai4 £ &,

'

fd4nuso L. iureía d.ef aorraf

wc i88/
INDICE DEL TOMO PRIMERO
Página s

Dedicatoria. . . . .
Prólogo. . . . . . . . . . . . . . . vil
Indice alfabético de los títulos de la Instituta, del Digesto y del Código. . xi

INSTITUTA
Proemio. . . . . . O . . O
3

LIBRO PRIMERO
TitnIo

1.—De lustitia et Iure (De la Justicia y del Derecho). . . . . 5


11.—De iure naturali, gentum et civiii (Del derecho natural, de gentes,
civil). . . . . . . . . . . . 6
111.—De jure personarum (Del derecho respecto á las personas). . . 8
IV.—De ingenuis (De los ingénuos). . . . . . . 8
V.-.--De libertinis (De los libertinos). . . . . . . . 8
V1.—Qui et quibus ex causis manumittere non possunt (Quiénes y por
qué causas no pueden manumitir). . . . . . . lo
VIL—De lege Furia Caninia sublata (De la derogación de la ley Furia
Caninia).
VIII.—De lis, qui sui, vel alieni iuris sunt (De los qué ó son dueños de si,
ó están bajo Ja potestad de otro). . . . . . u
IX.—De patria potestate (De la patria potestad). . . . - .
X.—De nuptiis (De las nupcias). . . . . o .
XI.—De adoptionibus (De las adopciones). . . . . . .
XII.—Quibus modis ius potestatis solvitur (De qué maneras se disuelve el
derecho de potestad). . . . . . . . . .
XIII.—De tutelis (De las tutelas). . . . . . . . .
XIV.—Qui testamento tutores dan possunt (Quiénes pueden ser nombra-
dos tutores en testamento). . . . . . . .
XV.—De legitima agnatorum tutela (De la tutela legítima de los agnados). 20
XVI.—De capitis deminutione (De la disminución de cabeza). . . . 20
XVII.—De legitima patronorum tutela (De la tutela legítima de los patronos). 21
XVIII.—De legitima parentum tutela (De la tutela legítima de los ascen-
dientes). . . . . . . . . . . .
XIX.—De fiduciaria tutela (De la tutela fiduciaria). . . . - . 22
XX.—De Atiliano tutore et eo, qui ex lege Julia et Titia dabatur (Del tu-
tor Atiliano y del que se daba por la ley Julia y Ticia). . . 22
XX[.—De auctoritate tutorum (De Ja autoridad de los tutores). . . . 23
XXII.—Quibus modis tutela finitur (De qué modos se acaba la tutela). . 24
XXIII.—De curatoribus (De los curadores). . . . . . . . 24
XXIV.—De satisdatione tutorum et curatorurn (De la satisdación de los tu-
tores y de los curadores). . . . . . . . .
XXV.-.-De excusationibus tutorum et curatorum (De las excusas de los tu-
tores y de los curadores). . . . . . . . . 26
XXVI.—De suspectis tutoribus et curatoribus (De los tutores y de los cura-
dores sospechosos). . . . . . . . . . 28
TOMO I.-124

1NDIE
TiuIo PgLia

LIBRO SEGUNDO
1.—De rerurn divisione (De la división de las cosas). .
11.—De rebus incorporalibus (De las cosas incorpóreas). -
111.—De servitutibus (De las servidumbres). . . .
IV.—De usufructu (Del usufructo). . . . . .
V.—De usu et habitatione (Del uso y de la habitación)..
VI.—De usucapionibus et long¡ temporis possessionibus (De las usuca-
piones y de las posesiones de largo tiempo). .
VII.—De donationibus (De las donaciones). . . .
VIII.—Quibus alienare licet vel non (A quiénes es ó no lícito enajenar).
IX.—Per quas personas nobis acquiritur (Por qué personas se adquiere
para nosotros). . . . . . . .
X.—De testamentis ordinandis (De las formalidades para hacer los tes-
tamentos).,. . . . . . . .
XI,—Qe militan testamento (Del testamento militar). .
XII.—Quibus non est permissum facere testamentum (A quiénes no está
permitido hacer testamento). . . . .
XIIE.—De exheredatione liberorum (De la desheredación de los hijos).
XIV.—De heredibus instituendis (De la institución de herederos).
XV.—De vulgar¡ substitutione (De la sustitución vulgar).
XVI.—De pupillani substitutione (De la sustitución pupilar).
XVII.—Quibus modis testarnenta infirmantur (De qué modos se invalidan
los testamentos). . . . . . . .
XVIII.—De inofficioso testamento (Del testamenao inoficioso).
XIX.—De heredurn qualitate et differentia (De la cualidad y diferencia de
los herederos). . . . . . . . .
XX,—De legatis (De los legados).' . . . . .
XXI.—De ademtione et transiatione legatorum (De la revocación y de la
transferencia de los legados). . . . .
XXII.—De lege Falcidia (De la ley Falcidia). . . .
XXIII.—De íideicommissaniis hereditatibus(De las herencias fideicomisarias).
XXIV.—De singulis rebus per fldeicommissurn relictis (De los objetos parti-
culares dejados por fideicomisos). . . .
XXV.—De codicillis (De los codicilos). . . . .

LIBRO TERCERO

1.—De hereditatibus, quae ab intestato deferuntur (De las herencias que


se defieren ab intestato). . . . . .
11.—De legitima agnatorum successione (De la sucesión legitima de los
agnados). . . . . . . . .
111.—De senatusconsulto Tertulliano (Del senadoconsulto Tertuliano).
IV.—De senatusconsulto Orphitiano (Del senadoconsulto Orficiano).
V.—De successione cognatorum (De la sucesión de los cognados)..
V1.—De gradibus cognationis (De los grados de cognación). (

[VH.—De 'servili cognatione (De la cognación servil). .


VII. (V111).—De successione libertorum (De la sucesión de los libertos).
VIII. (IX).—De assignatione libertorum (De la asignación de los libertos).
IX. (X).—De bonorum possessionibus (De las posesiones de bienes).
X. (XI).—De acquisitione per arrogationetn (De la adquisición por la
adrogación)..
XI. (XII).—De eo, cui libertatis causa bona addicuntur (De aquel á quien
se hace adición de los bienes por causa de las rnanumisiones).
XII. (XIII).—De successionibus sublatis, quae fiebant per bonorum ven–
ditionem et ex senatusconsulto Claudiano (De las sucesiones su-
primidas, que tenían lugar por la venta de los bienes y en virtud
INDICE 983
Titulr.s Páginas

del senadoconsultoClaudiano). . . . * . . 101


XIII. (XIV).—De obligationibus (De las obligaciones). . . . 101
XIV. (XV).—Quibus modis re contrahitur obligatio (De qué maneras se
contrae una obligación por la cosa). . . . . . 102
XV. (XVI).—De verborum obligatione (De la obligación por palabras). . io
XVI. (XVII).—De duobus reis stipulandi et promittendi (De los coestipu-
lantes y de los copromitentes). . . . . . . 104
XVII. (XVIII).—be stipulatione servorum (De las estipulaciones de los es-
clavos). . . . . . . . . . 105
XVIII. (XIX).—De divisione stipulationum (De la división de las estipula-
ciones). . . - . . . . . . . . ,o5
XIX. (XX).—De inutilibus stipulationibus (De las estipulaciones inútiles). 106
XX. (XXI).—De fideiussoribus (De los fiadores). . . 1 10
XXI. (XXII).—De literarum obligatione (De la obligación por escrito). . 11
XXII. (XXIII).—De consensu obligatione (De la obligación por el consen-
tirniento). - . . . . . . . . . iii
XXIII. (XXIV).—De emtione et venditione (De Ja compra y de la venta). . 111
XXIV. (XXV).—De locatione et conductione (Del arrendamiento). 114
XXV. (XXVI).—De societate (De la sociedad). . . . . . ji 5
XXVI. (XXVII).—De mandato (Del mandato). . . . . . 117
XXVII. (XXVIII).—De obligationibus quasi ex contractu (De las obligasiones
que nacen como de un contrato). . . . . . . . 119
XXVIII. (XXIX).—Per quas personas nobis obligatio acquiritur (Por qué per-
sonas se adquiere para nosotros una obligación).. . . .
XXIX. (XXX).—Quibus modis obligado tollitur (De qué modos se disuelve
una obligación). . . . . . . . . . .

LIBRO CUARTO
1.—De obligationibus, quae ex delicto nascuntur (De las obligaciones que
nacen de un delito). . . . . . . . . . i.
11.—De vi bonorum raptorum (De la acción de los bienes arrebatados con
violencia). . . . . . . . . . . .
111.—De lege Aquilia (De la ley Aquilia). . . . . . . .
IV.—De iniuriis (De las injurias). . . . . . . . . 132
V.—De obligationibus, quae quasi ex delicto nascuntur (De las obligacio-
nes que nacen como de un delito). . . . . . . . 134
VI. —De actionibus(De las acciones).. . . . . . . . 135
VII.—Quod cum eo, qui in aliena potestate est, negotium gestum esse dica-
tur (Qué negocio se dice que ha sido hecho con quien está bajo la
potestad de otro). . . . . . * . .
. 144
VIII.—De noxalibus actionibus (De las acciones noxales). . . .
IX.—Si quadrupes pauperiem fecisse dicatur (De si se dijese que un cua-
drúpedo habla causado daño). . . . . . . . 148
X.—De iis, per quos agere possumus (De aquellos por medio de quienes
podemos ejercitar una acción). * . . . . . . 148
XI.—De satisdationibus (De las fianzas). . . . . . . . 149
XII.—De perpetuis et temporalibus actionibus, et quae ad heredes et in he-
redes transeunt (De las acciones perpétuas y de las temporales, y
de las que pasan á los herederos y contra los herederos). . . ¡So
XIII.—De exceptionibus (De las excepciones). . . . . . ¡Si
XIV.—De replicationibus (De las réplicas). . . . . . . . 153
XV.—De interdictis (De los interdictos). . . . . . . . 154
XVI.—De poena temere litigantium (De la pena de los que litigan con teme-
ridad). . . . . . * . . . . . . 15'
XVII.—De officio iudicis (Del oficio del juez).. . . . . . . 158
XVIII.—De publicis iudiciis (De los juicios públicos). . . . . .
Tabla de los arados de cognación. . . . 1 1 1

984 IN110E

DIGESTO
Explicación de las principales abreviaturas. . . . . . .
Proemios—De conceptiorie Digetorum (De la concepción del Digesto). .
—De confirmuiQne Digestorurri (132 la confirmación del Digesto). 177

PARTE PRIMERA
LIBRO PRIMERO
TLtutos

1.—De [ustitia et lure (D la Justicia y del Derecho). * . . . 197


11.—De origine iuris et omriium magistratuum, et successione prudentum
(Del origen del derecho y de todas las magistraturas, y de la su-
cesión de los jurisconsultos). . . . . . . .
11I.—.De legibus senatusque consultis et tonga consuetudine (De las leyes
y de los senadoconsultos y de la costumbre inmemorial). . . 209
IV,—De constitutionibus principuni (De las constituciones de los príncipes) 212
V.—De statu hominum (Del estado de los hombres). - . . . 213
VI.—De his, qui sui ve¡ alieni iuris sunt (De los que son dueños de si, ó
están bajo la potestad de otro). . . . . . . . 216
VII.—De adoptionibus et emancipationibus et aliis modis, quibus potestas
solvitur (De las adopciones y emancipaciones, y de otros modos
por los que se disuelve la potestad). . . . . . 219
VIII.—De divisione rerum et qualitate (De la división y cualidad de las cosas) 225
IX.—De Senatoribus (De los Senadores). . . . . . . . 227
X.--De officio Consulis (Del cargo de Cónsul). . . . . . 229
XL—De officio Praefecti Praetorio (Del cargo de Prefecto del Pretorio). . 230
XII.—De offlcio Praefecti Urbi (Del cargo de Prefecto de la Ciudad). . . 230
XIII.—De officio Quaestoris (Del cargo de Cuestor). . . . . . 232
XIV.—De officio Praetorum (Del cargo de Pretor). . . . . . 233
XV.—De officio Praefecti vigilum (Del cargo de Prefecto de los vigilantes) 233
XVI.—De officio Proconsulis et Legati (Del cargo de Procónsul y Legado). 234
XVII.—De offlcio Praefecti Augustalis (Del cargo de Prefecto Augusto). . 238
XVIII.—De officio Praesidis (Del cargo de Presidente). . . . . . 238
XIX.—De officio Procuratoris Caesaris vel Rationalis (Del cargo de Procu-
rador del César, ó Contador).. . . . . . . . 242
XX.—De officio luridici (Del cargo de Jurídico). . . . . . 243
XXI.—De officio eius, cui mandata est iurisdictio (Del cargo de aquel á
quien se delegó jurisdicción).. . . . . . . . 243
XXII.—De offlcio Assessorum (Del cargo de Asesor). . . . . . 244

LIBRO SEGUNDO

1.—De iurisdictione (De la. jurisdicción). . . . . . . . 245


11.—Quod quisque iuris in alterum statuerit, ut ipse eodcm iure utatur
(De que cada cual use del mismo derecho que hubiere establecido
contra otro). . . . . . . . . . . . 248
111.—Si quis ius dicenti non obtemperaverit (De si alguno no hubiere obe-
decido al juzgador). . . . . . . . . . 250
IV.—De in ius vocando (De la citacióri á juicio). . . . . . 250
V. (VI).—Si quis in ius vocatus non ierit, sive quis eum vocaverit, quem
ex edicto non debuerit (De si el citado á juicio no hubiere compa-
recido, ó si alguien hubiere citado á quien según el Edicto no hu-
biere debido).. . . . . . . . . . * 254
VI. (V,)—In ius vocati ut eant, aut satis ve¡ cautum dent (Que los citados
á juicio comparezcan, ó den fianza ó caución) , . . *

INDICE 985
Titulos
VH.—Ne quis eum, qui in ius vocabitur, vi eximat (De que nadie exente
por fuerza al que fuere citado á juicio). . . . . . . 255
VII.—Qui satisdare cogantur, vel iurato promittant, ve] suae promissioni
committantur (Quienes estén obligados á dar fianza, ó prometan con
juramento, ó queden atenidos á su promesa). . . . . . 57
IX.—Si ex noxali causa agatur, quemadmodum cavetur (De qué modo se
dá caución, si se procediera por causa noxal). . . . . . 261
X.—De eo, per quem factum erit, quo minus quis in iudicio sistat (De
aquel por quien se hubiere hecho de modo que otro no se presente
en juicio). . . . . . . . - . . . 262
XI.—Si quis cautionibus in iudicio sistandi causa factis non obtemperaverit
(De si alguno hubiere faltado á las cauciones dadas de presentarse
enjuicio). . . . . . . . . . . . . 263
XII.—De feriis et dilationibus et diversis temporibus (De los das feriados,
de las dilaciones y de los diversos tiempos). . . . . . 268
XIII.—De edendo (De la producción en juicio). . . . . . 270
XIV.—De pactis (De los pactos) . . . . . . . . 275
XV.—De transactionibus (De las transacciones). . . . , . . 291

LIBRO TERCERO

l.—De postulando Del abogar). . . . . . . . . . 297


11.—De his, qui notantur infamia (De los que son tachados de infamia). . 300
I11.—De procuratoribus et defensoribus (De los procuradores y defensores). 307
IV.—Quod cuiuscunque uriiversitatis nomine, vel contra eam agatur (De
cuando se demande en nombre de una corporación ó contra ella). . 321
V.—De negotiis gestis (De la gstión de negocios). . . . . . 323
VI.—De calumniatoribus (De ldscahjmniadores).. , . 339

LIBRO CUARTO

1.—De in integrum restitutionibus (De las restituciones por entero). . . 341


JI.—Quod metus causa gestum cnt (De lo que se hubiere hecho por causa
de miedo). . . . . . . . . . . . . 342
111.—De dolo malo (Del dolo malo). . . . . . . . . 351
IV.—De minoribus vigintiquinque annis (De los menores de veinticinco
años).. . . . . . . . . . . . 360
V.—De capite minutis (De los disminuidos de cabeza). . . . . 378
VI.—Ex quibus causis maiores vigintiquinque annis in integrum restituun-
tur (Por qué causas son restituidos por el todo los mayores de vein-
ticinco años). . . . . . . * . . . . 380
VII.—De alienatione iudicii mutandi causa facta (De la enajenación hecha
con el objeto de variar el juicio). . . . . . . 391
VIII—De receptis, qui arbitnium receperurit, ut sententiam dicant (De las
personas propuestas, que aceptaron arbitraje para pronunciar sen-
tencia). . . . . . . . . . . . 394
IX.—Nautae, caupones, stabularii ut recepta restituant (Que los marineros,
venteros y mesoneros restituyan las cosas de que se hubieren en-
cargado). . . . . . . . . . . . 409

PARTE SEGUNDA
LIBRO QUINTO

J.—De iudiciis et ubi quisque agere ve¡ conveniri debeat (De los juicios, y
en dónde cada cual deba demandar 6 ser demandado). . . 41

Titulos p á gina s
11.—De inofficioso testamento (Del testamento inoficioso). . . . . 430
111.—De hereditatis petitione (De la petición de la herencia).. . . . 441
IV.—Si pars hereditatis petatur (De si se pidiera parte de la herencia). . 462
V.—De possessoria hereditatis petitione <.De la petición posesoria de Ja he-
rencia). . . . . . . . . . . . . 465
V1..—De fideicommissaria hereditatis petitione (De la petición fideicomisaria
de la herencia). . , . , . , , . . . . 466
LIBRO SEXTO

1.—De re¡ vindicatione (De la reivindicación). . . . . . . 466


11.—De Publiciana in rem actiorie (De la acción real Publiciana). . . 482
111,—Si ager vectigalis, id est emphyteuticarius, petatur (De si se reclamara
un campo vectigal, esto es, enfiteuticario). . . . . . 487

LIBRO SÉPTIMO

1.—De usufructu et quemadmodurn quis utatur fruatur (Del usufructo y


de cómo debe uno usar y disfrutar). . . . . . . . 487
11.—De usufructu accrescendo (Del derecho de acrecer en el usufructo). . 5o8
III..—Quando dies ususfructus legati cedat (Cuándo comienza á correr el
término del legado de usufructo). . . . . . . . 51
IV.—Quibus modis ususfructus vel usus amittitur (De qué modo se pierde
el usufructo ó el uso) . . . . . . . . . . 51
V.—De usufructu earum rerum, quae usu consurnuntur vel minuuntur
(Del usufructo de las cosas que se consumen ó se disminuyen por
el uso). . . . . . . . . . . . . 518
VI.—Si ususfructus petatur, vel ad alium pertinere negetur (Si se pidiese
el usufructo, 6 se negase que pertenezca á otro). . . . . 520
VIL—De operis servorum (Del trabajo de los esclavos). . . . . . 523
VIII.—De usu et habitatione (Del uso y de la habitación). . . . . 523
IX,—iisufructuarius quemadmodum caveat (De qué modo debe dar caución
el usufructuario). . . . . . . . . . .

LIBRO OCTAVO

1.—De servitutibus (De las servidumbres). . . . . . . .


11.—De servitutibus praediorum urbanorum (De las servidumbres de los
predios urbanos). . . . . . . . . . . 535
111.—De servituti bus praediorum rusticorurn (De las servidumbres de los pre.
dios rústicos) . . . . . . . . . . . 544
IV.—Communia praediorum tam urbanorum, quam rusticorum (Servidum-
bres comunes á los predios, tanto urbanos, como rústicos). . . 552
V.—Si servitus vindicetur, vel ad alium pertinere negetur (De si se vindi–
cara una servidumbre, ó se negase que pertenezca á otro). . . 556
V1.—Quemadmodum servitutes amitturitur (De qué modo se pierden las ser-
vidumbres). . . . . . . . . . . . 564

LIBRO NOVENO

1.—Si quadrupes pauperiem fecisse dicatur (De si se dijera que un cua–


drúpedo había causado daño). . . . . . . . . 569
11.—Ad legem Aquiliam (Comentarios á la ley Aquilia). . . . . 51
111.—De bis, qui effuderint \Tel deiecerint (De los que derramaren ó arrojaren
alguna cosa). - . . . . . . . . . . 52
V,—De noxalibus actionibus (De las acciones noxales).
I , , , 56

INDIÜÉ 997

Títulos Paginas

I.—Finium regundorum (Del deslinde). . . . . . . 60


11.—Familiae erciscundae (De la partición de herencia). . . . . 6w
111.—Communi dividundo (De la división de cosa común). . . . . 628
IV.—Ad exhibendum (De la acción de exhibición). . . . . . 638

LIBRO UNDÉCIMO

1.—De interrogationibus in iure faciendis et interrogatoriis actionibus (De


las preguntas que han de hacerse enderecho y de las acciones inte-
rrogatorias). . . . . . . .. . . . 646
JI.—De quibus rebus ad eundem iudicem eatur (Porqué cosas se recurre á
un mismo juez). . . . . . . . . . . 652
111.—De servo corrupto (De la corrupción de esclavo). . . . . 65
IV.—De fugitivis (De los fugitivos). . . . . . . . . 657
V.—De aleatori bus (De los jugadores de azar). . . . . . . 658
VI.—Sj mensor faisum modum dixerit (De si el medidor hubiere declarado
una medida falsa). . . . . . . . . . . 65
VII.---De religiosis, et sumtibus funerum, et ut funus ducere liceat (De los
lugares religiosos, y de los gastos de funerales, y de que sea licito
llevar áenterrar). . . . . . . . . . . 661
VIII.—De mortuo inferendo et sepulcro aediflcando (De enterrar un muerto
y de Construir un sepulcro). . . . . . . . . 672

PARTE TERCERA
LIBRO DUODÉCIMO
1.—De rebus creditis, si certum petatur, et de condictione (De las cosas
prestadas, de si se pidiere cosa cierta, y de la condicción).. . -. 65
11.—De iureiurando sive voluntario, sive necessario, sive iudiciali (Del ju—
ramento, ó voluntario, ó necesario, ó judicial).. . . . . 686
111.—De in litem iurando (Del juramento para el litigio). . . . .
IV.—De condictione causa data causa non secuta (De la condicción de lo
dado por causa que no se verificó. . . . . . . . 699
V.—De condictione ob turpem ve¡ iniustam causam (De la condicción por
causa torpe ó injusta).. . . . . . . . . . 704
V7,—De condictione indebiti (De la condicción de lo no debido). . . .
VI¡.—Decondictione sine causa (De la condicción de lo que no tiene Causa).. 721

LIBRO DÉCIMO TERCERO


1.—De condictione furtiva (De la condicción de cosa hurtada). . , .
11.—De condictione ex lege (De la condicción derivada de la ley). . .
111.—De condictione triticiaria (De la condicción triticiaria).. * . . 727
IV.—De eo, quod certo loco dan oportet (De lo que se debe dar en lugar de-
terminado).. . . . . . . . . . . 728
V.—De pecunia constituta (De la constitución de dinero para pagar). . . 731
V1.—Commodati, ve¡ contra (De la acción de comodato, directa ó contraria). 737
VII.—De pignoraticia actione, vel contra (De la acción pignoraticia, directa ó
contraria). . . . . . . . . . . . 746

LIBRO DÉCIMO CUARTO


1.—De exercitonia actione (De la acción ejercitonia). . . . . 757
11.—De lege Rhodia de iactu (De la ley Rodia sobre el alijo). . . . 762

988
Títulos Páginas

11I.—De institoria actione (De la acción institoria). * . . . 766


IV.—De tributoria actione (De la acción tributoria). . . . . . 773
V.—.-Quod curn eo, qui -in aliena potestateest, negotium gestum esse dicetur
(De la gestión de negocios que se dijere haberse hecho con el que está
en ajena potestad). . . . . . . . . . . 778
VI.—De senatusconsulto Macedoniano (Del senadoconsulto Macedon iano). . 780

LIBRO DÉCIMO QUINTO

L—De peculio (De[ peculio).. . . . . . . . . 785


11.—Quando de peculio actio annalis est (Cuando es de un año la acción de
peculio). . . . . . . . . . . . 806
111.—De in rem verso (De la acción por lo que se Convirtió en proveho de otro) 8o8
IV.—Quod iussu (De la acción de lo que se hizo por mandato). . . . 816

LIBRO DÉCIMO SEXTO

1.—Ad senatusconsultum Velleianum (Comentarios al senadoconsulto Ve-


leyano). . . . . . * . . . . . 817
11.—De compensationibus (De las compensaciones). . . . . . 88
111.—Depositi 'el contra (De la acción de depósito, directa ¿ contraria). . 81

LIBRO DÉCIMO SÉPTIMO

1.—Mandati vel contra (De la acción de mandato, directa ó contraria). . 844


11.—Pro socio (De Ja acción de sociedad). . . . . . . . 868

LIBRO DÉCIMO OCTAVO

1.—De contrahenda emtione, et de pactis inter emtorem et venditorem com-


positis, et quae res venire non possunt (De la contratación de la
compra, de los pactos concertados entre el comprador y el vendedor,
y de las cosas que no pueden ser vendidas). . . . . . 888
11.—De in diem addictione (De la adicción á día). . . . . • 906
I11..—.De legS commissoria (Del pacto de la ley comisoria). . . . . 911
IV.—De hereditate vel actione vendita (De la venta de la herencia ó de su
acción). . . . . . . . . . . . . 913
V.—De rescindenda venditione, et quando Ucet ab emtione discedere) (De
la rescisión de la venta, y de cuándo es licito apartarse de la compra). 919
VI.—De periculo et commodo re¡ venditae (Del riesgo y del beneficio de la
cosa vendida). . . . . . . . . 922
V11.—De servís exportandis, vel si ita mancipium venicrit, ut manumittatur,
vel contra (De la venta de esclavos para que se destierren, ó de si el
esclavo fuere vendido para que sea manumitido, ó al contrario). . 927

LIBRO DÉCIMO NOVENO

1.—De actionibus emti et venditi (De las acciones de compra venta). . . 929
I1.—.Locati, conducti (De la locación, y de la conducción). . . . . 950
111.—De aestimatoria (De la acción estimatoria). . . . . . . 97
IV.—De rerum permutatione (De la permuta de cosas). . . * . . 971
\r._JJe praescriptis verbis et in factum actionibus (De las acciones riescri-
p us verbis, y por el hecho).. . . . * . . . . 972
INDICE ALFABÉTICO
DE LOS

títulos de la INSTITUTA, del DIGESTO y del CÓDIGO

ADVERTENCIA

Contiénense en este Indice los títulos de la Instituta (1.), del Digesto (11), y del Código (0.), de
tal modo dispuestos en orden alfabético, que puedan ser hallados con sólo buscar en él cualquiera de
las palabras de especial significación de un titulo. Cuando éste se halla indicado en el índice por las
palabras intermedias 6 finales del mismo, van impresas en caracteres bastardos, y á coutinucióan
siguen en tipos ordinarios las palabras anteriores que completan el enunciado del título á que se re-
fiere, marcándose en algunos casos con puntos suspensivos el lugar de las que se han suprimido por
innecesariaspara determinarlo. Además, por regla general, para evitar repeticiones, se ha omitido,
sustituyéndola con un guión (---), la preposición .De, inicial de muchos títulos.
Resulta así, que uno mismo puede ser hallado en diferentes lugares. Por ejemplo el título Inter
alios acta veZ iudicata, aZis non nocere, lo hallaremos en la letra A del Indice, de este modo: acta.....
aliis non nocere. Inter alios.—También se encontrará en la misma letra A, así expresado, más adelan-
te, en el lugar correspondiente: aliis non nocere. Inter alios acta vel iudicata.—Y prosiguíéndosa en
su busca en la misma letra A, en esta forma: alios acta veZ iudicata, aliis non nocere. Inter.—Y más
adelante, en la letra 1 del Indice, se bailará de estas dos maneras: Inter abs acta, vel iudicata allis
non nocere; y iudicata aLije non nocere. Inter alios. .... Finalmente, en la letra N del Indice se en-
contrará: nocere. Inter ales acta, vel iudicata, alije non. Y en todos estos pasajes dará el Indice esta
indicación: C. 7,60., que quiere decir: Código, libro 7.0, titulo 60.
Basta, pues, conocer 6 recordar cualquier palabra, que no sea mera partícula, de un titulo de la
Instituta, del Digesto 6 del Código, para que al punto por el Indice y de la manera que queda ex-
plicada, pueda conocerse así su enunciado completo, como el libro de los tres expresados cuerpos de la-
yes á que pertenece.

absunt. De restitution.ibus militum, et eorum,


A qui reipublicae causa C. 2, 50.
absunt. De uxoribus miitum et eorum, qui reí-
A quibus appellnri non licet. D. 49, 2. publicae causa C. 2, 51.
aberit. Si tutor vel curator Reipublicae causa accedere non licei. Quibus ad conductionein prao-
C. 5, 64. diorum flscalium U. 11, 73.
abigeis. D. 47, 14. C. 9, 87. acceperit. Si unus ex pluribus heredibus credi-
abolitione. De general¡ C. 9, 48. tone . . . partem suam debiti . . . 0. 8, 31.
- abolitionibus. C. 9, 42. acceperunt. De bis, qui a Principe vacatiouem
abolitionibus criminum. Ad SO. Turpillianum, 0. 10, 45.
et de D. 48 iB. acceperunt. De his, qui ex publicis rationibus
abaente. Quomodo et quando índex sententiam mutuam pecuniam C. 10, 6.
proferre debeat . ... una parte C. 7, 43. acceperunt. De . . . bis, qui sanguinolentos nu-
absentibus damnandie. De requirendis, vel D. triendos U. 8, 51.
4, 17. - acceptilatione. D. 467 4.
absentis perturbata sit possesio. Si per vi.ni - acceptilationibus. C. 8, 43.
accesionibus, et mora. De usuris, et fructibus,
abstineat. Si minor ab bereditate se C. 2, 38. et causis, et omnibus D. 22, 1.
abstinenda he redit ate. De repud.iauda, vel C. acceuionibu8 possessionum. De diversis tempO-
6781. ralibus praescriptionibus, et de D. 44, 8.
INDICE ALFABÉTICO

acczpi ant immodieum. Publicas laetitiae vel con- actionibus. De praescriptis verbis, et in factum
suium nuntiatores . . . no quid C. 12, 68. E. 19, 5.
accipiunt. Pro quibus causis serví pro praemio actioni bus. De interrogationibus in ¡are facien-
Iibertatem C. 7, 13. dis, et interrogatoriis E. 11, 1.
accrescant. Quando non petenthim partes peten- actioni bus, et quae ad heredes et in heredes ¿ra*.s-
tibus C. 6, 10. eunt. De perpetuis et temporalibus 1.
accrescendo. De usufructu E. 7, 2. 4, 12.
accusare co9atur. Ut nemo invitas agere val actioni bus, quas pro his competunt. De interdj-
C. 3, 7. ctis, sive extraordinariis E. 431 1.
accusare non possunt. De his, qui C. 9, 1. actionum subZatis. De formulis et impetrationi-
aCeusare possunt. Tu quibus causis colon¡ censiti bus C. 2, 57.
dominos C. 111 50. - actora a tutore val curatore dando. C. 5, 61.
- accusationibus et inseriptionibus. E. 48, 2. actori bus praediorum fiscaZium domus Áugustae.
C. 9, 2. De . . .C. 11, 72.
aceusator 7Jwrtuus fuerit. Si reus vol C. 9, 6. actuariis . . . iudicum etc. De . . . C. 12, 49.
accusatorem corruperunt. De bonis Corum, qui actum reipubiicas gerere cogatur. No quia liber
ante sententiam, val mortem sibi conscive- invitus 0. 11, 37.
runt, vol E. 48, 21. actu que privato. De itinere E. 43, 19.
acquirat. Si ut omissam he;editatem val bono- Ad exhibendum. E. 10, 4. C. 8, 42.
ruin possessionem, val qid aliud C. 2, 39. Ad L. Aquiliam. E. 9, 2.
acquiratur. Per quas personas nobis 1. 2, 9. Ad L. Oorneliam de falsis. 0. 9, 22.
C. 4, 27. Ad L. (Jorneliam de sicariis. C. 91 16.
- acquirenda et retinenda possessione. C. 7, 32. Ad L. Corneliam de sicariis et veneficis. E. 48, S.
acquirenda hereditate. De . . . C. 6, 30. Ad L. Faviam de plagiariis. C. 9, 20.
- acqnirenda, vol amittenda possessione. E. Ad L. Falcidiam. D. 95, 2. C. 6, 50.
4172. Ad L. Iuliam de aduiteriis corcendis. D. 481 5.
- anquirenda, val omittenda hereditate. E. Ad. L. Iuliam de adulteriis et stupro. C. 9, 9.
29, 2. Ad L. Iuiiam de ambitu. 0. 9, 26.
acquirendo ipsar'um dominio. De rerum divisio- Ad L. Iuliam de vi privata. D. 48, 7.
neet 1.2,1. Ad L. Tuiiam de vi publica. D. 48, 6,
- acquirendo rerum dominio. D. 41, 1. Ad L. Iuiiam de vi publica, val privata. C. 9, 12.
acquiratur. Par quas personas nobis L 2, 9. Ad L. Iuliam maiestatis. E. 48,4. C. 9, S.
9-4,17. Ad L. Iuliam peculatus, et de sacrilegis, et de
acquiritur. Per quas personas nobis obligatio residuis. D. 48, 13.
1. 8, 28. Ad L. Iuliam repetundaruin. C. 9, 27.
acquiruntur etc. De bonis, quae liberis 0. 6, 61. Ad legem Viselliani. C. 9, 21.
- acquisitione per arrogationem. 1. 3, 10. Ad municipaiem, et de incolis. E. 50, 1.
acta . . . cdiis non nocere. Inter alios C. 72 60. Ad SO. Macedonianum. C-4,28.
actio annc,2is est. Quand.o de peculio E. 15, 2. Ad. SO. Orphitiaunm. C. 6, 57.
actio criminal¡ praeiudicet etc. Quando civilis Ad SO. Tertulliannm. C. 6, 543.
C. 9, 31. Ad SO. Tertuliianum et Orphitianum. D. 38, 17.
actio exerceri debeat. Ubi in rem C. 3, 19. Ad SO. Trebeliianum. D. 36, 1. C. 6, 49.
aclio non datur. Quarum rerum E. 44, 5. Ad SO. Turpillianum. C. 9, 45.
- actione exercitoria. E. 14 1. Ad SO. Turpillianuni, et de abolitionibus onu-
- actione rerum amotarum. E. 257 2. num. E. 48116.
- actione tributoria. E. 147 4. Ad SO. Velleianum. D. 16, 1. C. 4, 29.
actione. De institoria E. 141 3. adaerator'um. De collatione . . . C. 10, 29.
actione. De institoria et excercitoria C. 41 25. addicantur etc. No pro dote mulieria, bona quon-
actione. Da pignoratitia C. 4, 24. dam mariti C. 5, 22.
actione. De Publiciana in rem E. 8, 2. addictione. De in diem D. 18, 2.
actione. De . . . utili curationis causa E. 27, 3. addicuniur. De eo, cui iibertatts causa boa 1.
actione in ex stipuiatu actionem trans fusa etc. 3, 11.
De re¡ uxoriae C. 5, 13. - ademtione legatorum 1. 2, 21.
actione, veZ contra. De pignoraticia D. 13, 7. - ademtione libertatis D. 40, 6.
actione ver&dita. De hereditate, val E. 18, 4. C. adeunda . . . hereditate. De . . . C. 6, 30.
4239. affinibus, et nominibus eorum. De gradibus, et
actione. De contraria tutelae, et utili E. 27, 4, D. 38, 10.
actiones et ab heredibus, et contra heredes mci- adiecta le gato, ve¿ /ldeicommisso. De falsa causa
piant. Ut C. 4, 11. C. 6, 44.
actiones in se trans ferre. No liceat . . . val C. adiectioni bus. De . . . C. 10, 8.
2, 18. - adimendis, vol transferendis legatis vol fidel-
- actionibus 1. 4, 6. commissis. D. 54, 4.
actioni bus. De aedilitiis C. 4, 58. aditam lzereditatem surripuisse aut corrupisse
actioni bus. De hereditariis C. 4, 16. quid dicetur. 8i le, qui testamento iiber
actioni bus. De noxalibus L 4, S. E. 91 4. C. ante D. 47, 4.
8741. adiutoribus. . . iudicvm etc. De . . . C. 12, 49.
actioni bus. De obiigationibus et E. 44, 7. C. administran.tium etc. De annonis et capitatione
4110. C. 1, 52.
actioni bus. De popuiaribus E. 47, 28. administrarunt, conveniuntur. De his, qui ex of-
actioni bus debitorum inissio praetorii pignoris ficio, quod C. 11, 39.
procedat, . . . et ut in C. 8, 21. administratio, sine speciaii permissu Principia
- a.ctiouibus emú et venditi. E. 19, 1. C. 4, 49. permiltatur. Ut nulli patrias suae C, 1, 41.
ÍNDICE ALFABÉTICO
administratione, De bonis, quae liberis aedes aedflcent etc. De contractibus iudicnm..
acquiruntur, et eorum C. 6, 81. et ne administrationis tempore proprias C.
- administratione et periculo tutorum et cura- 1, 55.
torum, qui gesserint, vel non, et de agentibus aedificando. De mortno inferendo, et sepulcro
vsi conveniendis, uno vel pluribus. D. 26, 7. D. 11, 8«
- administratione reruin ad civitates pertinen- aedi/leent etc. De contraetibus iudicum . . . et
tium. D. 50, S. ne administrationis tempore proprias aedes
- administratione rerum publicarnm. C. 11, 31. C. 1, 53.
- administratione tutorum vel curatorum, et - aedificüs privatis. C. 8, 10.
pecunia pupillari foencranda, vel deponenda. - aediitiis actionibus. 0. 4, 58.
C. 5, 87. - aediiitio edicto, et redhibitione, et quanti mi-
administrationem depositam, 4 dies in civztatibus noris D. 211 1.
veZ certis ¿ocie perrnaneant. Ut omnes iudi- Áegyptum non exeidendis, vsi vendendis. De
ces . . . post U. 1, 49. cupreesis . . . Perseis per C. 11, 78.
administrationis tempore proprias aedcs aedifi- Aeliam &ntiam. . . . et ad legem D. 40, 9.
cent etc. De contractibus iudicum . . . et aeris. De collatione 0. 107 50.
ne C. 1, 53. aestate /luxit. Nc quid in ilumine publico fiat,
adinitti ad bonorum possessionem possunt etc. quo aliter aqua iluat, atque uti priore D.
Qui 0.6,9. 43713.
adojeseentis saivam fore. Rem pupilli vel D. - aestimatoria. D. 19, 3.
46, 6. aestiva. De aqua quotidi ana, et D. 48, 20.
- ad.optionibus. 1. 1, 11. CA, 47. aetate se excusant. Qui 0. 52 67.
- ad.opttonibus, et emancipationibus, et allis aetatis impetraverunt. De lis, qui veniam U.
modus, quibus potestas solvitur. D. 1, 7. 2, 44.
adscribunt in testamento. De lis, qui sibi C. affigunt etc. De his, qui potentioruum nomine ti-
9, 23. tulos praediis 0. 2, 14.
adsit tutor. Ut causas post pubertatem 0. 5, 48. Afri cae, et de omni eiusdem dioeceseos statu. De
adspirantibus etc. . . . de servis ad militiam, officio praefecti praetorio C. 1, 27.
vel dignitatem 0. 12, 33. agatur, quemadmodum cavetur. Si ex noxali
adspiraverit. Si servus, ant libertus ad decurio- causa D. 2, 9.
natum 0. 10, 33. agitur. Quod cuiuscunque universitatis nomi-
adversarium coriumpere curavit. De poena ne, vel contra eam D. 3, 4.
eius, qui . . . C. 7, 49. agatur. Si vend.ito pignore U. 8, 29.
adversusereditorem praescriptio opponatur. Si agatur etc. Ubi de bereditate C. 3, 20.
C. 7, 36. - agentibus in rebus. C. 12, 20.
adversus creditorem. Si C. 2, 37. agentibus veZ conveniendis, uno veZ pluribus. De
adver8us detictum. Si C. 2, 34. aciministratione . . . et de D. 26, 7.
adver8us doizationem, Si C. 2, 29. (agentium in rebus. De praepositis C. 12, 21.)
adversus dotem. Si C. 2, 83. agentium in rebus. De principibus 0. 12, 21.
adversus /seum laus retractandis. De sententiis ayer vectigalis, id e8t emphyteuticarius, petatur.
C. 10, 9. Si D.6,3.
adversus flscum. Si C. 2, 36. ayer¿ compellenduni. Apud eum, a quo appella-
adversus iibertatem opponitur. De . . . . prae- tur, aliam causam D. 49, 12.
ecriptione, quae . . . non C. 7, 22. agere vsi convenir¡ possunt. Quando ex fasto tu-
adversus libertatem. Si C. 2, 30. toris vsi curatoris minores D. 26, 9. C.•
adversus nautas, ca.upones, etabularios. Furti 5, 39.
D. 47, S. agere poseumus. De jis, per quos 1. 4, 10.
adversus quos in integrum restitui non possunt. agere pro minore . . - possint. Si ex pluribus
Qui et C.2,41. tutoribus vsi curatoribus omnes vsi unus C.
adversus rem iudicatam restitutio postutetur. Si 5, 40.
C. 2, 26. agere veZ accusare cogatur. Ut nemo invitiis U.
adversus solutionem a tutore vsi a se factam. Si 317.
C. 2, 32. afiere, veZ convenir¡ debeat. De iuduiciis, et ubi
adversus transactionem veZ divisionein in ints- quisque D. 5, 1.
jrum minor restitui velit Si C. 2, 31. agyeri bus non rumpendis. De Nili C. 9, 38.
adversus venditionem pignoi-um. Si C. 2, 28. agi debeat. tibi causa status C. 3, 22.
adversus venditionem. Si 0. 2, 27. agi oporteat. tibi de criniinibus C. 3, 15.
adveursus usucapionem. Si C. 2, 35. agji oporteat. Ubi de possessione C. 3, 16.
adutteriis etc. Ad legem Iuliam de C. 9, 9. ay¡ oportet. Ubi de ratiociniis - . . C. 3, 21.
adulteriis corcendis. Ad legem Iuliam de D. agi posee. Etiam per procuratorem causam in
48.5. integrum restitutionis 0. 2, 48.
advocationem . . . commorantur etc. Quibus agitanda sit. Ubi et apud quem cognitio in in-
muneribus excusentur hi, qui post imple- tegrum restitutionis C. 2, 46.
tam . . . C. 10, 56. agitur, quam quod simulate concipitur. Plus va-
- advocatis diversorum iudiciorttm. 0, 2, 7. lere, quod C. 4, 22.
[- advocatis diversorum iudicum. C. 2, 8.] agnatoriem successione. De legitima 1. 3, 2.
- advocatis fisci. C. 2, 8. agncetorum tutela. De legitima 1. 1, 15.
advocatis partium, mdcx suppleat. Ut, quae agnoscant. De mulieribus, in quo loco munera
desunt C. 2, 10. sexui congruentia, vel honores C. 10, 64.
advocatorum etc. De lucris 0. 12, 61. - agnoscendis et alendis liberis, vsi parentibus,
advoeatorum, vsi libelos sen preces concipientium. vel patronis, ve! libertis. D. 25, 8.
De errore C. 21 9. — agricolis, et censitis, et colonia. C. 11, 48,

EIM
I iNDICE ALFAB*.TIC0
— agricolis, et mancipiis dominicis, vol fiscalibus No quid in finmine publico fiat, quo D. 43, 18.
re¡ publicae vol privatae. C. 11, 68. alium causae appeUationum reddi possunt. An
agro deserto, et quando sterites fertzlibus impo- per D. 49, 9.
nuntur. De omni 0. 11, 59. aiium pertinere negetur. Si servitas vindicetur,
- albo seribendo. D. 507 3. ve¡ ad D. 8, 5.
— aleatoribus. D. 11, 5. altum pertinere negetur. Si usasfructus petatur,
- aleatoribus, et alearum msa. C. 3, 43. vol ad D. 7, 6.
— alaudis liberis, ac parcutibus. C. 5, 25. aliuns statum transtatis. De alluvionibus,
alendis ¿i5eris, vel parentibus, val patronis, vsi ad. C. 7, 41.
libe rtis. De agnoscendis et D. 25, 3. atium transtata eses dicatur. Si ventris nomine
Alexandrias. De offieio iuridici 0. 1, 57. muijere in possessionem missa, eadeiu posees-
— A.lexandriae primatibus. C. 11, 29. sio dolo malo ad D. 25, 5.
Atexandrino. De frumento C. 11, 28. aUegationi bus excusatus alt. Si tutor vol curator
aliam causam agere compeflendum. Apud eum, falsis C. 5, 63.
a quo appeilatur. D. 49, 12. — alluvionibus, et paludibus, et pascuis ad alium
aliena civitate degunt. De . . his, qui studio- statum transiatis. C. 7, 41.
ram causa in C. 10, 40. alter¡ . . . emerit. Si quis C. 4, 50.
atiena pecunia emerit. Si quis . . . C. 4, 50. alterius nomine . . . emerit. Si quis C. 4, 50.
aliena potest ate est, negotium gestum eses dicetur. ambitu. Ad. L. Iaiiam de C. 9, 26.
Quod eum eo, qui in 1. 4, 7. D. 14, 5. 0. ambitus. De L. Julia D. 48, 14.
4, 26. aries-jane eorum etc. De fide instrumentoruni, et
aliena res pignori data sit. Si C. 8, 15. 0. 4, 21. D. 22, 4.
alienam gerentibus non interdiei rerum suaruin amittenda possessione. De acquirenda vol D.
alienatione. Rem C. 4, 53. 41, 2.
alienandis De praedüs decurionum sine decreto anzittitur. Quibus modis ususfructus vol usas
non C. 10, 34. D. 7, 4.
atienand8 etc. De praediis . . . minoruni, sine amittuntur. Quemad.xnodum servitutes D. 8, 6.
decreto non C. 5, 71. amotarum. Reruni C. 55 21.
alienandis etc. De rebus alienis non C. 4, 51. amotarum rerum. De actione D. 25, 2.
atienandis, vsi supponendis. De rebus eorum, qui An per alium causae appellationum redd.i possunt.
sub tutela ve¡ cura sunt, sine decreto non D. 49, 9.
D. 27, 9. Aa servas pro sao facto post inanumissionem te-
atienata sunt. De revocaudis bis, qu.ae in han- neatur. C. 4, 14.
dena creditorum C. 7, 75. angariis etc. De cursu publico, et 012, 50.
alienare licet, ve¿ non. Quibus 1. 21 S. — annali exceptione Italici contractas tollend.a,
alis nata sunt. De revocandis bis, quae . . . O. et de diversis temporibus, et exceptionibus, et
7, 75. praescriptionibus, et interruptionibus earum.
alienatio facta alt. Si in fraudem patroni a liber- C. 7, 40.
tis C. 6, 5. annatis actio set. Quando de peculio D. 15, 2.
alienatione. De commuuium rerum C. 4, 52. annis. De minoribus viginti quinque D. 4, 4.
— alienatione, iudicii mutandi causa, facta. D. annis in integrum restituuntur. Ex quibis causis
4, 7. 0.2,54. maiores viginti quinque D. 4, 6.
a1ienatione. Rem alienam gerentibus non in.terdi- annona. De lego Julia de D. 48, 12.
ci rerum suaruna 0. 4, 53. annonae. De apparitoribus praefecti C. 12, 58.
atienatione, ve¿ hypotheca. . . . de prohibita re- annonae. De erogatione mUitaris C. 12, 37.
ruin 0.4, 51. annonae. De oflicio praefecti C. 1, 44.
cdienationem . . . ratam habuerit. Si maior fa- annonarum. De excoctione et transiatione mili-
etas C. S. 74. tarium C. 12, 38.
alienatum, ut manumittatur, veZ contra. Si man- — anuonis civilibus. C. 11, 25.
cipiuin ita fuerit C. 4, 57. — annonis si capitatione administrantium, et so-
alieni iuris sunt. De iis, qui su¡, vol 1. 1, S. D. ram assessorum, alioru.mve publicas sollicitu-
dines gerentium, vel eorum, qui aliquas con-
aliente imponat etc, Ut nemo privatus titulos secuti sant dignitates. C. 1, 52.
prae&iis saje, vol C. 2, 15. — annonis et tributis. 0. 10, 16.
alienis non atienandis etc. De rebus C. 4, 51. annorum. De praescriptione long¡ temporis de-
alieizis vicaneorum debitis teneatur. Ut aullas ex cem ve! viginti C. 7, 33.
vicaneis pro C. 11, 57. annorum. De praescriptioni XXX. vol XL. C.
aliente. Ut nemini liceat sine judicis auctoritate 7, 89.
signa robas imponere C. 2, 16. — annuis legatis et fideicomniissis. D. 83, 1.
aliis extra minores dandis. De curatoribus furio- annulorum. De jure aureoruin D. 40, 10. C.
so, st D. 27, 10. 6, 8.
alije non nocere. Inter alios acta vol indicata C. antapochis faciendis etc. De . . . C. 4, 21.
"60. antiqui. De diversis regulis iuris D. 50, 17.
alimentis ej praestandis. lTbi papillas . . . et de antiquior creditorpignus vendideril. Si C.8,19.
D. 27, 2. aperiantur. De SO. Silaniano et Claudiano, quo-
— alimeutis pupillo praestandis. C. 5, 50. rum testamenta as D. 291 5.
— alimentis vsi cibariis legatis. .0. 34 1. aperianiur, inspiciantur et describantur. Testa-
cilios acta veZ iudicata, alije non nocere. Inter monta queinadmodum D. 29, 3.
C. 7, 60. aperiantur etc. Quernadmodum testamenta U.
atiquen testan prohibuenit etc. Si quis D.29,6. 6, 32.
U. 6, 34. apertas tabulas hereditatem transmittunt. De
aliter aqua /ivat, atque uti priore aestate /tuxit. his, qui ante C. 6, 52.

INDICE ALpiBÉTrco xv
apochis et ant apochis faeiendis etc. De . . . C. argento, mundo . . . legatis. De auno, D. 34, 2.
4,21. armata. De vi, et de vi D. 43, 16.
- aoohis publicis, et de descriptionibus curiali- armorum usus, inscio Principe, interdictus sit.
bus, et de distributionihus elvilibus. C. 10,22. Ut C. 11, 47.
- apostatis. C. 1, 7. arrlzis sponsalitiis et proxcneticis. De . . . 0.
apostoli dicuntur. De libellis dimiseorlis, qui D. 5, 1.
49,5- arroqationem. De acquisitione per 1. 3, 10.
— aparitoribus comitis Orientis. C. 19 56. artificihvs etc. De servia fuitivis . . . C. 6, 1.
apparitori bus iudicum, et probatoriis eorum. De... artificibus palatinis . . . et de C. 11, 12.
C. 12, 59. artificio ergciabo,-um, neo non baneatorum prohi.
apparitoribus magistrorum militum, et privi- hitis etc. De . . . C. 4, 59.
legiis eorum. C. 12, 54. artiflcum. De excusationibus C. 10, 66.
—. apparatoribus praefecti annonae. C. 12, 58. ascetniis et monachis, et privitegiis ecrum etc. De
- apparatoribus praefecti lJrbis. 0. 12, 53. episcopis . . . C. 1, 3.
— apparitoribus praefoctorum praetorio, et pri- - assertione tollenda. C. 7, 17.
vilegiis ecrum. C. 12, 52. — assessoribus, et d.omesticis, et canccllarii iucli-
apparitoribus proconsulis et legati. C. 12, 55. cnm C. 1, 51.
gpparitorum.. De . . . concussionibus . . . 0. assessorum etc. De annonis et capitatione admi-
12, 61. nistrantiuni, et eoruni C. 1, 52.
appeZlan.dum sit, et intra quae tempora. Quando assessorum. De officio D. 1, 22.
D. 49, 4. - assignandis libertis. D. 38, 4.
appeUari non licet. A quibus D. 49, 2. — assignatione lib ertoruni. 1. 3, S.
appeflatione interposita. Nihil innovan D. 49, 7. - athietis. C. LO, 54.
appeUatione mors intervenerit. Si pendente D. - Atiliano tutora, et co, qui ex lego Julia et Ti-
49, 13. C. 77 66. tia dabatur. 1. 1, 20.
appeflatione rescindantur. Quae sententiae sine auctore gestum eses dicatur. Quod falso tutora
D. 46, S. D. 27, 6.
appeUationes non recipiuntur. Quorum C. 7, 65. - auctonit ate et consensu tutorum et curatorum.
— appellationibus et consultationibus. C. 7, 62. D. 26, S.
- appellationibus et relationibus. D. 49, 1. auctorit ate indicie, possidendis asu vendundis.
- appellatiouibus recipiendis, vel non D. 49, S. De rebus D. 42. 5.
appellationum etc. De temporibus et reparationi- auctonit ate inri sprudenturn, qui in Dzgestzs re fe-
bus C. 7, 68. runtur. De - . - C. 1, 17.
appeUationum reddi possunt. An per alium cau- auctoritate indicie posidendis, sen. venundandis
sae D. 49, 9. etc. De bonis C. 7 72.
appeflatum. Si de rnomentanea possessione fue- — auctoritate praestanda. a 5, 59.
nt 0. 7, 69. auctoritate signa rebus imponere aLienis. Ut ne-
appeUatur, atiam causam agere compeflendum. mini liceat Sine inclicis 0. 2, 16.
Apud eum, a quo D. 49, 12. - auctoritate tutorum. 1. 1, 21.
app2iaverit, in provincia defendi. Eum, qui auctonitatem nsj iudicatae non habere. (Jommi-
D. 49, 11. nationes . . - C. 7, 57.
appeUaveit. Si tutor, vel curator, niagistratus audeat. De summa trinitate, et fide catholica, et
creatus .0. 49, 10. ut nemo de ea publica contendere C. 1, 1.
appeliaverit. Si unus ex plunibus U. 7, 68. audent cofli.qere. De . . . his, qui piebem contra
appetlaver'unt. De his, qui per metum ludicis non Rempublicam C. 9, 30.
C. 7, 67. audientia etc. De apiscopali C. 1, 4.
appefletur. Quia, a quo D. 49, S. aufe-untur. De his, quae ut indignis D. 34, 9.
Apud eum, a 'LO appellatur, aliani causam agere auferuniur etc. De his, quibus nt indigms here-
compellendum. D. 49, 12. ditates 0. 6, 35.
apud quem cognitio in inleyrum restitutionis agi- Augustas. De conduotoribus . . . praediornm
tanda sit. Ubi et C. 2, 46. fisealinin doinus C. 11,72.
apud quem Ziberi moran vel educan debeant. Di- Augustas etc. De pnivilegiis domus C. 11, 75.
vortio facto. C. 5, 24. Augustalis. De officio praefecti D. 1, 17.
aqua. De servitutibus et C. 3, 34. C. 1, 37.
— aqua, et aquae pluviae arcendae. D. 39,.9. auratis etc. De vestibus holoberis et C. 11, 9.
aqua fluat etc. No quid in flumine publicó fiat, aureorum annuioru,n. De inre D. 40, 10. C.
quo aliter D. 43, 13. 6, S.
- aqua, qnotid.iana, et aestiva. D. 43, 20. auri colaIione. De tollenda lustralis C. 112 1.
- aquaeductu. C. 11, 43. auri iUatione. De - . . C. 10, 73.
Aquiliam. Ad. legem D. 9, 2. — auri publici persecutoribus. C. 10, 74.
Aquilia. De lego 1. 4, S. C. 3, 35. - auno, argento, mundo, ornamentis, unguentis,
arbitni. De receptis C. 2, 55. vasta vel vestimentis, et statuis legatis. D.
arbifrium recepei-unt, ut sententiam dicant. De 34, 2.
receptis, qui D. 4, S. — auro coronario. C. 10, 76.
Árbitrinm tntelae. 0. 5, 51.
— arboribus caedendis. D. 43, 27.
Arborum furtini caesaruni. D. 47, 7. B
arcariis. De susceptoribus, . . . et C. 10, 72.
arcend.ae . De aqua, et aquae pluviae D. 39, S.
archiatnis sacn ,paiatii. De . . . C. 12, 13. baLneaniie. De furibus D. 47117.
— argeuti pretio, quod tbesauris infertur. U. baineatorum, prohibitis etc. De . . . artificio er-
10, 78. golaborum, nec non C. 4, 59.

xv' fNDICX ALFABÉTICO

balleis margaritas et smaragdos et hyacinthos a-


ptare etc. Nuuli licere in . . . C. 11, 12.
baptisma iteretur. be sanotum C. 1, 6.
c
basta!Jariis De . . . C. 11, S.
bello moriuntur. De fluís oflcialium mi.litaruum, - cadavenibus punitorum. E. 48, 24.
qui in C. 12, 47. - caducis tollendis. U. 8, 51.
Beryto. De metropoli C. 11, 22. caece competente. De bonorum possessione
bona addicuntur. De co, ciii libertatis causa 1. E. 37, 3.
3, 11. caedendis. De arbonibus E. 43, 27.
bona quondam mariti addicantur etc. No pro Caesaris, vsi rationatis. De of&cio procuratoris
dote mulieris, C. 5, 22. E. 1, 19.
- bonis auctoritate uudicis possidendis, son ve- caesarum. Arborum furtim E. 477 7.
nundandis, et de separationibus bononum. calcull. De errore C. 2, S.
C. 7, 72. caiumniae causa cose dicatur. Si mulier ventris
bonis cedere possunt. Qui C. 7, 71. nomine in possessione E. 25, 6.
- bonis damnatonum. D. 48, 20. calumniam dando. De iureuurando propter C.
bonis dando. De curatore D. 42, 7. 2, 58.
bonis decurionum etc. Qn ando, et qui'bus quarta - calumniatonibus. E. 3, 6. U. 9, 46.
paredebetur ex C. 10, 35. cancsilariis iudicum. De assessoribus . . . et
- bonis eorum, qui ante sententiam• vel mortem U. 1, 51.
sibi conscivenunt, vel aoousatorem corrupe- Caniniasublata. DelegeFuria 1.1,7. C.7.3.
nunt. D. 48, 21. - canone frumentario urbis R.omae. U. 11, 23.
- bonis eonum, qui inortem sibi consciverunt. - canone largitionalium titulonum. C. 10, 23.
U. 9, 50. - capiendis et distrahendis pignoribus tributo-
bonis li'bertonum. D. 38, 2. rum causa C. 10, 21.
- bonis libertorum, et iure patronatus. U. 6, 4. capi oni bus. De mortis causa donationibus et E.
- bonis maternis, e materni generis. U. 6, 60. 39, 6.
- borde proscriptorum, sen dainnatorum. U. capitatione adm4nistrantium etc. De annonis et
C. 1, 52.
91 49.quae libenis in potestate patrie constitu-
- bonis, - capitatione civium censibus eximenda. U.
tis ex matrimonio, vel alias acquiruntur, et 11,49.
eonum administratione. C. 6, 61. - capite minutis. D. 4, 5.
- bonis -vacantibus, et de incorporatione. C. - capitis deminutione. 1. 1, 16.
10, 10. capitulis, quae ad ius curamque, et reverentiam
bonorum. De c588ione D. 42, 3. pertinent Pontificalem. De episcopali audien-
bonorum. . . . de separationibus U. 7, 72. tia, et diversis U. 1, 4.
bonorumpossessio detur. Ut ex legibus senatusve captivis etc. De episcopio et clenicis . . . et de
consultis D. 38, 14. redimendis C. 11 3.
bonorum possessio. Quibus non competit D. - captivis, et de postliminio, et redamtis ab ho-
38, 13. stibus. E. 49, 15.
- bonorum possessione contra tabulas. 1). 37, 4. captum su. Si in causa indicati pignus C. 8, 22.
- hononum possessione contra tabulas liberti, - Carboniano edicto. D. 37, 10. C. 6, 17.
quae patronis liberisque eorum datur. U. 6,13. carceribus inhjibendis. De privatis C. 9, 5.
- bonorumpossesione contra tabulas, quam prae- casi bus tutorem vel euratorem habenti tutor veZ
tor liberis pollicetur. U. 6, 12. curator dan potest. In quíbus C. 5, 86.
bonorumpossessione. De repudianda U. 6, 19. castellorum. De fundis Umitrophis . . . C. 11, 60.
- bonorum possessione ex testamento militis. - castrensi omnuum palatinorum peculio C.
D. 37, 13. 12,80.
-- bononum possessione furioso, infanti, muto, castrensi peculio. D. 49, 17.
surdo, casco competente. E. 37, 3. castrensi peculio etc. De episcopio et clenicis...
bonorum possessione petita. De legatis praestan. et C.1,3.
dis, contra tabulas E. 37, 5. - castrensi peculio militum et pnaefectianonum.
- bonorum possessione secundum tabulas. U. C. 12, 36.
6, 11. - castrensianis et ministerianis. C. 121 25.
bono,-um possessionem . . . acquirat, Si ut omis- cal holica, st ut nemo de ea publlce contendere au-
5am hereditatem vol C. 2, 39. deat. De summa tninitate, et fide C. 1, 1.
bonorum possessionem possunt etc. Qui admitti Catoniana. De regula D. 34, 7.
ad C.6,9. eaveat. Usufructuarias quemadmod.um E. 7, 9.
- bonorum possessionibus. 1. 3, 9. E. 37, 1. caveatur. Ut legatorum son fldeicommissorum
- bononum possessionihus secundum tabulas. servandorum causa E. 38, S.
E. 37, 11. cavetur. Si ex noxali causa agatur, quemadmo-
bonorum. Quorum E. 43, 2. U. 8, 2. diim 13.2,9.
bonorum raptorum. De vi 1. 4, 2. U. 9, 33. caupones, stabuiarii, ul recepta restituant. Nau-
bonorum raptorum, et de turba. Vi E. 47, S. tas V.4,9.
bonorum sublatis. De petitionibus U. 10, 12. caupones, siabuianios. Furti adversus nautas,
bonorum venditionem, et ex &. Claudiano. De D. 47, 5.
succeesionibus subua.tis, quae fiebant por L causa absunt. De restitutionibus militum
8112. qui reipublicae C. 2, 50.
brephotrophis, ptochotrophis etc. De episcopio, causa absunt. De uxoribus militum . . . qui rei-
et clericis . . . et U. 4 3. publicas C. 2, 51.
brevi bus. De quadrimenatruis C. 1, 42. causa adieca le9ato vel fldeicommisso. De falsa,
C. 6, 44.

INDICE ALFABÉTICO XVII

causa aqatur, quemadmodum cavetur. Si ex noxa- csdat. Quando dies ususfructus legati D. 7, 3.
Ji D.2,9. cederepossunt. Qui honis 0. 7, 71.
causa data, causa non secuta. De condictione cedit. Quandc dies legati, vol uideicommissi C.
D. 12. 6, 53.
causa.BeD condictione sine D. 12, 7. celebr ata. Si propter publicas pensitationes ven-
causa. De condictione . . . sine causa, vel inju- • ditio fuenit (7. 41 46.
sta C. 45 9. - censibus. . D. 50, 15.
causa. De liberali 1). 401 12. C. 7, 16. - censibus et censitoribus, et peraequatonibus,
causa. De partu piguoris et omni C. 8, 24. et inspeetoribus. C. 11, 58.
causa in ints yrum restitvtio postuletur. Si in com- censibus eximenda. De capitatione civiurn 0.
inuni ea.Iemque C. 2 7 2o. 11, 49.
causa iudcati pignus captum sil. Si in C. 8, 22. censiti dominos accusare possunt. la quibus cau
causa iudicet etc. No quis ja sua C. 3, 5. sic coioui C. 115 50.
causa mortis. De donationibus C. 8, 56. censitis etc. De agnicolis, et C. 11, 48.
causa non secuta. De condietione causa data, censitori bus etc. De cerisihus et C. 11, 58.
D. 127 4. censu ve¿ reiiquis fundum comparari non posse.
causa status agi debeat. Ubi C. 3, 22. Sine C. 4, 47.
causa tertio provocare etc. N iiceat in una eadem- censualibus. De tabuiariis, . . . et 0. 101 71.
que U. t. 70. ceta quantitate. pro [ertur. De sententia, qu.ae
causa testamenti ab intestato, veZ alio modo pos- iiie C. 71 46.
sdeat heredttatem. i qais omiesa D. certis iudicibus liceal confiscare. No sine jasen
2914. Principis C. 9, 48.
causa testamenti. Si omi sea sit C. 61 39. certis locis permane ant. Ut omnes indices
causa, veZ iniusta causa. De condictione post administrationern depositam L. ches ja
sine U. 4, 9. civitatibus vel C. 1, 49.
causas appelZationum rcddi possunt. An per alium certo loco dare promisit. ITbi conveniatur, qui
D. 49, 9. 0. 3, 18.
causas fiscales, vel divinas domus, hominumque cerio loco dan oportet. De eo, quod D. 13, 4.
sius agantur. Ubi U. 3, 26. cerio tempore con ficiuntur. De donationibus,
causas post pubert atem adsii tutor. Ut 0. 5, 48. quas sub . . . U. 8, 54.
causani agere cornpellendtá.m. Apud eum, a quo certos modos in ctvitatem Bomanam trans fusa.
appellatur, aliam D. 49, 12. De Latina libertate tollenda, et per C. 7, 6,
causarn datorum. De cond.ietioue ob C. 4, G. certunipetatur. Si C. 41 2.
causam. De condictione ob turpein, vel iniustam centumpetetur etc. De rehus creditis si .0. 12, 1.
D. 12, 5. certum tempus criminalis quasstio terminetur.
causani in integrum restitutionis agiposse. Etiam Ut intra C. 95 44.
per procuratorem C. 2, 48. ces8at long¡ temponispraescniptio. Ja quibus can-
causam. De condietione ob tu.rpsm C. 4, 7. siC C. 7, 34.
causis cessat . . . prae8criptio. la quibus C. - cessione bonorum D. 42, S.
7, 34. chartopnatis etc. De . . . C. 11, 18.
causis coloni censiti doniinos accusare possunt. chartulaniis . . . iudicum etc. De . . . C. 12, 49.
In quibus 0. 11, 50. chirographariam pecuniam pignus teneni posse.
causis etc. De usuris, et tructibus et D. 22, 1. Etiam ob C. 8, 26.
causis, et modis eorum, quae in testamento sen- Christi . . - insculpere ant pingere. Nemini u-
buntur. De conditionibus, et demonstratio- cere signum salvatoris C. 1, S.
nibus, et D. 35, 1. Christi anum mancipium haereticus . . . habeat,
causis in integrum etc, la quibu.s C. 2, 40. veZ possideat, veZ circumcidat. No C. 1, 10.
causis in possessionem eatur. Qu.ibus ex D. 42. cibariis ¿egatis. De alimentis vel D. 34, 1.
causis infamia irro9atur. Ex quibus 0. 2, 11. cireumcidat. Ne Christianum mancipium haere-
cau8is iusti efficiantur. De naturalibus libe- ticus, vel Iudaeus . . . C. 1, 10.
ns. . . et ex Iníbus C. 5, 27. civiles . . . post administrationem depositam, L.
causis maiores in inte'rum restituantur. Quibus dies in civitatibus veZ certis locis permaneant.
ex 0.2,53. Ut omnes iudices tam C. 1, 49.
causis maiores viginti quin que annis in ints grum civil¡. De diversis praediis . . . et omni reditu
re st ituuntur. Ex quibue D. 4, 6. C. 11, 70.
causis manumittere non possunt. Qui et quibus civil¡. Do jure naturali, gentium et 1. 1, 2.
ex 1.1,6. civilia munera indicuntur. Quemadmodum C.
causis militantes fori praescriptione uti non pos- 10, 43.
sunt. In quibus C. 8, 25. civilibus, De annonis C. 11, 25.
causis pignus vsi hypotheea tacite contrahitur. la civilibus. De . . . distnibutionibus C. 10, 22.
quibus D. 20, 2. C. 8, 14. civilis actio criminal¡ praeiudicet etc. Quando
causis ser vi pro prasmw libertatem accipiunt. C. 9, 31.
Pro quibus C. 7, 13. civiliter . . . conveniantur. Ubi senatones vel
causis specialiter dan possunt. De tutoribus et cianissimi C. 3, 24.
curatonibus . . . et in quibus D. 267 5. civiliuni etc. De locatione praedionum C. 11, 71.
cauta, non numerata. De dote C. 5, 15. civiiium. De uumerariis, actuarás . . . mdi-
cauti cfi bus in iudicio sistendi causa factis non cum . . . C. 12, 49.
ohtemperavenit. Si quis D. 2, 11. civilium iudicum. De officio C. 1, 45.
cautum dent. Tn ius vocati ut sant, aut satis vol civit ale degunt. De . . . his, qui studiorum causa
D. 2, 6. in suena C. 10, 40.
oedat. Quan dies legatorum vol fideicomrnisso- civitale, rus habitare mal uenit. Si cunialis relicta
ram D. 361 2. C. 10, 38.
Toso I. - flX

xvirt ÍNDICE ALFABTICJ

civil alem 1?omanam trans fusa. De Latina liber- collatione. De dotis D. 377 7.
tate toflenda, et . . . in C. 77 6. coilati ene. De tollenda lustralis axiri C. 111 1.
civitates pertinentium. De administratione re- - collatione donatorum. vel relevatorum, ant
rum ad.D. 50, S. translatorum, sen adaeratorum. C. 10, 29.
civitatibus . . permaneant. Ut omnes indices - coilatione 1 undorum fiscalium, vel re¡ privatae,
post administrationem clepositam, L. vel dominicae, vsi civitatis, ve! templi. C.
dies iii 0. 15 49. 11, 74.
civitatis etc. De collatione fundorum . . . C. - coIl atiene fundorum patrimonialium, et emphy-
11, 74. teuticarioram. C. 11, 65.
ci vil atum. De debitoribus 0. 11, 83. coflatione Ulala sunt, non usurpandis. De hi,
civitatis, De solutionibus et liberationibus debi- quae ex publica 0. 1O75.
torum C. 115 40. collatione . . . sublata. Be
D praetorihus . . . et
civitalis. De vendendis rebus C. 117 32. C. 12, 2.
civitatum1 artificibus etc. De servis fugitivis - collationibus. C. 6, 20.
C. 6, 1. coUationum excusationem habent. De privilegiis...
civitatum. De defensoribus C. 1, 55. et quarum U. Ii, 75.
civitatwin el omii reditu civil¡, De ciiversis prae- coltator-ibus exigantur. No operas a C. 10, 24.
djis . . . C. 11, 70. coilegas pertinere. Sunitus ininucti muneris ad
civitatum. De . . . patribus C. 8, 12. omnes C. 11, 88.
civium censi bus eximenda. De capitatione C. - collegiatis, et chartopratis, et numulariis. C.
11, 49. 11, 18.
clam. Quod vi ant D. 43, 24. - coflegiis et corponibus. D. 47, 22.
ciarissimarum personarum. De tutoribus vsi en- colligere. De . . . bis, qui piebem contra Rem-
ratoribus . . . C. 5, 33. publicam audent 0. 9, 30.
clarissimi civ ujIer vsi criminaliter conveniantur. - collusione detegenda. D. 40, 16. C. 7, 20.
tibí . . . C. 37 24. colon¡ censiti dominos accusare possunt. In qui-
- classicig. C. 111 13. bus causis C. 11, 50.
Otaudiano. De successionilus sublatis, quae fe- colonis. De agricolis . . . et C. 11, 48.
bant per bonorum venditionem, et ex SC. L colonis dominicis . . . procreantur. De - . . bis,
3,12. qui ex C. 11, 69.
Claudiano, quorum testamenta ne aperiantur. De - colonis Illynicianis. C. 11, 53.
S C. Silaniano et D.295. colonis Palaestinis. C. 11, 51.
Oiaudiano toilendo. De SO. C. 7, 24. colonis patrimoniatibus, saituensibus et emphy-
clericis, et orphanotrophis etc. De episcopis et teutci8. De fuitivis C. 11, 64.
C. 1, S. colonis patrimonialium, saituensium st emphyteu-
cterieorum vetilis, seu permissis. De episcopis st ticorum fundorum. De C. 11, 63.
clericis . . . et de nuptiis C. 1, 3. - colonis Thracensibus. C. 11, 52.
— cloacis. D. 43, 28. - comitibus coiisistonianis. C. 12, 10.
- codicillis. 1. 2, 25. C. 6, 36. - comitibus et archiatris 8aeri palatii. C. 12, 13.
codicillis scribuntur vel reiinquuntur. De bis, - comitibus et tnibunis schoiarum. C. 12, Ii.
qnae poenae nomine in . . . C. 6, 41. comitibus . . . tavacra praestentur. No re¡ miii-
codiciiiorum. De jure D. 29, 7. taris C. 1, 47.
cogerit. Si quis a1iqiem testan . . . D. 29, 6. - comitibus, qui provincias regunt. C. 12, 14.
C. 6, 34. - comitibus re¡ militaris. C. 12, 12.
coelibatus etc. De infirmandis poenis C. 8, 57. omitibus sacrarum £argitionum, et re¡ privatae.
coelicolis. De Iudaeis, et C. 1, 9. De... 0.12,6.
eorcenclis. Ad legem Iu.liam de adulterUs D. comitis Orientis. De apparitoribus C. 12, 56.
48, 5. comitis Orientis. De o±'ficio 0. 1, 86.
cogatur. No quis liber invitus actum reipubiicae comitis rerum privatarum. De officio C. 1, 38.
gerere C. 11, 37. comitis sacrarum largitionum. De officio C. 1, 32.
co9atvr. Ut neme invitus agere vel acensare [comitis sacr'i Pal atii. De officio C.1,34.]
C. 31 7. comitis sacri patrimoniis. De ofcio 0. 1. 34.
cognati. tjnde D. 38, S. comitivam. De professonibus, qui . . . ex lege
cognati. Unde legitimi, et unde C. 6, 15. meruerunt C. 12, 15.
[coçjnatione. De servil 1. 3, 7.] - eommeatix. C. 12, 42.
cognationis. De gradibus 1. 3, 6. - commerciis, et mercatoribus. C. 4, 63.
coynator-um. De successione 1. 3, 5. Comminationes, epistolas, programmata, sub-
cognítio in integrum 'restitutionis agit anda sil. seriptiones, auctonitatem re¡ iudicatae non
Ubi, et apud queni C. 2, 46. habere. C. 7, 57.
cognitionibus, el si iudex litem suam fscisse dice- commissis. De publicanis, et vectigalibus, et
tur. De extraordinariis D. 50, 13. 0. 39, 4.
cognitionum. De ordine 0. 77 19. commissis. De vectigalibus et C. 4, 61.
cognoscat etc. Quando Imperator inter . . mi- coirtmissoria. De lege D. 18, S.
serabiles personas C. 3, 14. commissoria in pignoribus rescindenda. De
cohortali, aliave condilione conveniatur. tibi quis lege C. 8, 34.
de... 0.3,23. committantur suae promissioni. Qui satisdare
- cohortalibus principibus, cornicu1ariis, ae pri- cogantur, vsi inrato promittant, vel D. 2, S.
mipilariis. C. 12, 57. committenda stipulatione. De contrahenda et C.
cohortatium militum etc. De hereditatibus 8, 37.
0. 6) (32. Oommodati, vel contra. D. 13, 6.
- collatione aeris. 0. 10, 30. - commodato. 0.4, 23.
— collatione. D. 37, 6. commodis vacantes commorantur etc. Quibus mii..

iNDICE ALFABÉTICO XIX

neribus excusentur hi, qui . . per provin- condtione factis. De institutjonibus . . . sub
cias suis C. 10, 56. C. 6, 25.
commodo re¡ venditae. De periculo, et D. 18 6. - conditionibus et demonstrationibus, et causis,
C. 4, 48. et modis eorum, quae in testamento seribun-
communi eademque causa in integrum reslitulio tur. D. 35, 1.
postuietur. S i in C. 2, 25. - cond.jtjonjbus insertis tam legatis, quam fidei-
Communi diviclundo, D. 10, 3. C. 3, 37. commissis, et libertatihus. C. 6, 46.
communi div idundo. Communi a utriusque iudi- - conditionibus institutionum. D. 28, 7.
cii . . . quam C. 3, 38. conditionis procreantur. De . . . his, qui ex.
- commurii servo manumisso. C. 7, 7. aliisque liberae C. 11, 69.
Communia de legatis et fideicommissis, et de in - conditis in publicis horreis. C. 10, 26.
rem missionc tollenda. C. 6, 43. conducat. No tutor vol curator vectigalia C.
Communia de manuinissionibus. C. 7, 15. 5, 41.
Oominunia de successionibiis. C. 6. 59. conductione. De locatione et 1. 3, 24.
Communia de usucapionilflis. C. 7, 30. eonductionem praediorum fiscalium accedere non
Comniunia praediorum, tara urbanorum, quam licet. Quibus ad C. 11, 73.
rusticorum D. 8, 4. conducti. Locati D. 19, 2.
Oommunia utriusque iudieii, tam familias erci- conducto. De locato et C. 4, 65.
scundae, quam coinmuni dividundo. C. 3, 38. conductoni bus. De fu.ndis patrimonialibus et sal-
communis res pignori dala sil. Si C. 8, 20. tueiisibus, et empbyteuticis, et eorum C. 11,
communium. De venditione rerum flscalium eum 62.
privatis C. 10, 4. - cond.uctoribus, et procuratoribus, sive actor¡-
communium rerum alienatione. C. 4, 52. bus praediorum hsca!ium domus Augustae.
comparan non posse. Sine cenen vol reliquis C. 11, 72.
fundum C. 4, 47. conductoribus vectigaliuni flsci. . . de C. 10,
comparaverit. Si quis ignoraus rem minoris esse, 57.
sine decreto C. 5, 3. - confessis. D. 421 2. C. 7, 59.
compeUendum. Apud eum, a quo appellatur, aliam conficiuntun. De donationibus, quae sub modo...
causam agere D. 49, 12. C. 8, 54.
- compensationibus D. 16, 2. C. 4, 31. - confirmando tutore. C. 5, 29.
competente iudice iudicatum e8se dkatur. Si a - confirmando tutore, vol curatore. D. 26, 3.
non C. 7, 48. confiscare. No sine iUSSU Principis certis iudici-
competente. De . . . foro C. 3, 13. bus liceat C. 9, 48.
competit bonorum possessio. Quibus non D. 38, confugiunt etc. De lis, qui ad ecclesiam C. 1, 12.
13. confugiunt. De lis, qui ad statuas C. 1, 25.
competunt. De interdictis, sive extraordinariis congruentia etc. De mulieribus, in quo loco mu-
actionibus, quae pro bis D. 43, 1. nera sexui C. 10, 64.
compositis etc. . . . de pactis inter emptorem et - coniungenclis eum emancipato liberis eius. D.
venilitorem D. 18, 1. C. 4, 54. 37, 8.
concedenda. De decretis decurionum super im- consciverunt. De bonis eorum, qul niortem sibi
munitate quibasdam C. 10, 47. C. 9, 50.
concedenda. De immunitate nemini 0. 10, 25. consciverunt, vel accusatorem corruperunt. De
t
concilium manumissionc. De . . . apud. C. 7, 1.
concentium. De errore advocatorum, vel libel-
son preces C. 2, 9.
bonis eorum, qui ante sententiam, vel mor-
tem sibi D. 48, 21.
consecuti sunt di gnit ates. De annonis et capita-
concipitur. Plus valere, quod agitur, quam quod tione . . . eorum qui aliquas C. 1, 52.
simuiate C. 4, 22. - consensu obligatione. 1. 3, 22.
- concubinis. D. 25, 7. C. 5, 26. consensu tutorum et euratorum. De auctoritate
- concussione. D. 47, 18. et D. 26, S.
concussionibus officiorum, seu apparitorum. De... consistorianis, De comitibus C. 12, 10.
C. 12, 61. - consortibus eiusd.em litis. C. 3, 40.
condemnati sunt. Si plures una sententia C. 7, constante matrimonio soluta fuenil. Si dos C. 5,
55. 19.
- condictione causa data, causa non secuta. D. Constantinopolitana docentes, ex lege meruerunt
12, 4. comitivam. De professoribus, qui in urbe
condictione. De reims creditis, si certum petetur, C. 12, 15.
et de D. 12, 1. Constantinopolitanas. De frumento urbis 0. 11,
- condictione ex lege. D. 13, 2. 24.
- condictione ex lege, et sine causa vol injusta Const antinopolit anac. De privilegiis urbis C. 111
causa. 0. 4, 9. 21.
- condiction.c furtiva. D. 13, 1. C. 4, S. Const antinopolil anac. De studiis liberalibus urbis
- condictione indebiti. D. 12, 6. C. 4, 5. C. 11, 19.
- condictione ob causara datorum. C. 4, 6, constiluendis. De duobu.s reis D. 45, 2.
- condietione ob turpem causarn. C. 4, 7. constituta. De pecunia D. 13, 5.
- condictione ob turpem, vel iniustam causam. - constituta pecunia. 0, 4, 18.
D. 12, 5. - constitutionibus Principum D. 1, 4.
- condictione sine causa. D. 12, 7. constitutionibus Prineipum, et edictis. De legi-
- condictione triticaria D. 13. S. bus, et C. 1, 14.
conditione . . . con/iciuntur. De donationibus, constitutionum... nc quid accipiant immodicum
quae sub . . . 0. 8, 54. insinuatores C. 12, 63.
conditione conveniatur. tibi quis de duriali vel consuetudine. De legibus, senatusque consultis,
cohortali, aliave C. 3, 23. et longa D. 1, 8.

xx ±NDICE ALFABÉTICO

consueudo. Qnae sit longa C. 8, 52. conveniri possun. Quando ex facto tutoris vel
- consulibus, et non spargendis ab his pecuniis, curatoris minores agere vel D. 26, 9. C. 5, 39.
et de pracfectis et magistris niilitum, et patri- convenir¡ possint Si ex pluribus tutoribus vsi
cus C. 12, 3. curatoribus omnes, vel unus pro minore .
consulis. De officio D. 1, 10. 0. 5, 40.
consultationibus. De appellationibus et C. 7, 62. conveniuntur. De his, qui ex officio, quod admi-
consultationurn. De temporibus et reparationi- nistrarunt, C. 11, 39.
bus . . . C7,63.
63. conventionem numeratio pecunias secuta non fue-
consuum ,iunciatores. . - ne quid accipi ant tmmo- nt. Si pignoris C. 8, 32.
dicum. Publicae laetitiae vel C. 12, 63. conventis tam super dote ate. De pactis C. 5114.
consumuntur, ve¿ minuuntur. De usufruetu earum conuentu negotiatorum iflicito etc. De. .. C. 4,59.
rerum, quae usu D. 7, 5. Cornelia de falsis etc. De L. D. 48, 10.
contendere audeat. De summa trinitate et fide Corn.eliam de falsis. Ad L. C. 9, 22.
Catholica, et nt nemo de ea publice C. 1, 1. Corneliam de sicariis. Ad L. C. 9, 16.
contest atiene. De litis C. 3, 9. Corneliam de sicariis et vene/1ci8. Ad L. D. 48, S.
contestationem faciat. Quarido libellus Principi corni cvi anis acprirnipilariis. De . . . C. 12, 57.
datus litis C. 1, 20. coronario. De auro C. 10, 76.
continuandis iiter patrem et JUium etc. De mu- corporalibus. De rebus 1. 2, 2.
neribus et honoribus non C. 10, 41. corporatis. De suariis, et susceptoribus vini, et
contra. Commodati vel D. 13, 6. ceteris C. 11, 17.
contra. De pignoratitia actione, vel D. 13, 17. co'rporatorum urbis Boinas. De privilegiis C.
contra. Depositi vel D. 16, 3. C. 4, 34. 11, 15.
contra. Maridati vel D. 17, 1. C. 4 85. eorponi bus. De collegiis et 13. 47, 22.
contra tabulas bonorum possessione petita. De corrumpere euravit. De poena . . . eius, qui iii-
legatis praestandis, D. 37, 5. dicem vel adversarium, C. 7, 49.
Contra tabulas. De bonoram possesiorle D. 37,4. co'rruperit. Si quis eam, cuius tutor fuerit, C.
Contra tabulas liberti etc. De bonorum possessio- 9, 10.
ne e.(;, 13. corruperunt. De bonis eorum, qui ante senten-
contra tabulas, quam praetor liberis poflicetur. tiam val mortem sibi consciverunt, vel accu-
De bonorum possessione C. 6. 12. satorem. 13. 4, 21.
contractibus iudicum, vel eorum, qui sunt cir- corrupisse quid dicetur. Si is, qui testamento
ca eec, et inhibendis donationibus in eos fa- libar . - . surripuisse aut 13. 47, 4.
ciendis; et ne administrationis tempore pro- corrupto. De furtis et servo C. 6, 2.
prias aedes aedificent sine sanetione pragma- corrupto. De servo D. 11, 3.
tica C. 1, 53. creatio [acta sit. Si propter inimicitias C. 10, 68.
contractu. De obligationibus cluasi ex L 3, 27. creation.em quis decessenit. Si post C. 10, 70.
contractus tollenda etc. De annali exceptione Ita- creatus appeflaverit. Si tutor, vel curator, ma-
lici C. 7, 40. gistratus D. 49, 10.
contrahantur etc. De pigrioribus. . . qualiter ea creditis st ivreiurando. De rebus C. 4, 1.
D. 20, 1. creditis, si certumpetetur, et de condictione. De
contrahatur. . . . qualiterpignus C. 8, 16. rebus D. 12, 1.
- contrahenda emtione, et de pactis inter emto- creditor pignus vendde, ¿t. Si antiquior C. 8, 19.
rem et venditorem compositis, et quae res ve- Creditorem evictionem pignoris non debere. C.
nire non possunt. D. 18, 1. 8.45.
- contrahenda amtione et venditione. C. 4, 38. creditorem praescriptio opponatur. Si adversus
- contrahenda et committenda stipulatione C. C. 7, 36.
8,37. creditorem. Si adversus C. 2, 37.
contrahitur. Tu quibus causis pignus vel hypo- credtorespraeferri. Poenis fiscalibus C. 10, 7.
theca tacita D. 20, 2. C. 8, 14. creditoris . . . partem suam debiti - . - aceepenit.
contrahitur obligatio. Quihus modis re 1. 3, 14. Si unus ex phiribus beredibus C. 8, 31.
- contraria tutelae, et utili actione. D. 27, 4. creditonum alienata sun. De revocandis his, quae
- contrario iudicio tuteae. C. 5, 58. in fraudem C. 7, 75.
conveniantur. Ex clelictis defunctorum in quan- creditorum fasta sunt, ut restituantur. Quae in
tum heredes C. 4, 17. fraudem D. 42, 8.
eonveniatur. . . . et pro qua parte quisque tute- creditorum locum succedunt. - . . de his, qui in
rum C. 5, 52. priorum D. 20, 4. C. 8, 18.
1•
conveniatur. Ne filius pro patre . . . C. 4, 13. creditorum manumittatur. . . . et ne in fraudem
conveniatur. Nc uxor pro manto. . . C. 4, 12. C. 7, 11.
conveniatur, qui certo loco clare proraisit. Ubi cnimindli praeiudicet etc. Quando civilis actio
C. 3, 18. C. 9, 31.
conveniatur. Quo quisque ordine C. 11, 36. cniminalis quaestio terminetur. Ut intra certum
conveniatur. tibi quis de curiali - - . conclitione tempus C. 9, 44.
C. 3, 23. criminaliter conveniantur. Ubi senatores val cia-
conveniendis. De magistratibus D. 27, S. C. 5, rissimi . . - C. 3, 24.
75- - crimine expilatae hereditatis C. 9, 32.
conveniendis fisci debitoribus C. 10, 2. - crimine peculatus. C. 9, 28.
conveniendis, uno ,,el pluribus. . . . de ageiiti- - crimine sacrilegii. C. 9, 29.
bus vel 13. 26 7. crimine stellionatus. C. 9, 34.
con venire .possit, val debeat. Quando fiseus, val criminibus agi aporteat. Ubi de C. 3, 15.
privatus debitoris sui debitores 0. 4, 15. criminibus. De extraordinariis D. 47, 11.
convenir¡ debeat. De iudiciis, et ubi quisque cniminibus reos oecultaverint. De his, qui
agere val D. 5, 1. C. 9, 89.

ÍNDICE ALFABÉTICO XXI

criminum. Ad SO. Tnrpilhianum, et de abolitio- euratorum. De periculo . . . C. 5, 38.


nibus D. 48, 16. euratorum. De satisdatione . . . 1. 1, 24.
cubiculariis, et privilegiis eorum. . . . de curias liberenlur. . . . et quihus modis a fortu-
omnibus C. 12, 5, na C. 10, 32.
cubiculi . . . et privitegiis eorum. De praeposi. cuniali . . . conditione conveniatur. Ubi quis de
tis sacri C. 12, 5. C. 3, 23.
cupressis ex luco Daphnensi, vel Perseis per curialibus etc. De . . . descriptionibus C. 10, 22,
Aegyptum non excidendis, vel vendendis. C. cunialis, retida ci vit ate, rus habitare maluerit. Si
11, 78. C. 10, 38.
cura sunt, sine decreto non aZienandis, vel suppo- - curiosis, et stationariis. C. 12, 22.
nendis. De rebus eorum, qui sub tutela vel -. cursu publico, et augariis, et parangariis. C.
1. '27, 9. 12, 50.
curam que, et reverentiam pertinent p ontifleaZem. custodia. De littorum et itinerum C. 12, 44.
De episcopali audieiitia . . . quae ad ius C. - custodia, et exhibitione reorum. D. 48, 3.
1, 4. - custodia reorum. C. 9, 4,
curationis causa actione. . . . et iitili D. 27, S. custodiendoque partu. De inspiciendo ventre. D.
curator dan potest. In quibus casibus . . . tutor 25, 4.
ve! C. 5, 36.
curator falsis allegationibus excusatus sit. Si.
C. 5, 63.
cura" r interi,enerit. Si tutor Ve! C. 2. 24.
curator magistratus ereatus appeUavsrit. Si tu-
tor, vel D. 49, 10. damnandis. De requirendis, vel absentibus D.
curator non gesserit. Si . . . C. 5, 55. 48, 17.
curator reipubUcas causa aberit. Si C. 5, 64. damnatorum. De bonis D. 48, 20.
curator VeCti9alia conducat. Ns . . . C. 5, 41. damnatorum. De bon.is proscriptorum, seu C.
- curatore bonis dando. D. 42, 7. 9, 49.
enratone dando. De actore a . . . C. 5, 61. - damno infecto, et de suggrundis et protectio-
curatore. De confirmando tutore, vel D. 261 3. nibus. D. 89, 2.
curatore. De in litem dando . . . C. 5, 44. dandis. De curatoribus furioso et aliis extra
curato re eius, De ventre in possessionem mitten- minores D. 27, 10.
do, et D. 37, 9. dando. De actore a tutore sen curatore C. 51 61.
- curatore furiosi, vel prodIgi. C. 5, 70. dando. De curatore bonis D. 42, 7.
curatore negotia gessit. De so, qui pro tutore, dando. De iureiurando propter calumniam C.
prove D. 27, 5. 2. 58.
curatore, qui satis non dedit. De . . . C. 5, 42. dando tutore vel enratone. De in litem C. 5, 44.
curatorem fijos que eontm. De interdicto matri- Daphnensi . . . non excidendis, vel vendendis.
monio inter pupillam et tutorem seu 0. 5, 6. De cupressis ex luco C. 11, 78.
curatorem habenti . . . curator dan potest. In dare, danive poseuni. Qui pro gua jurisdictione
quibus casibus . . . C. 5, 36. indices C. 3. 4.
curatores esse desinani. Quando . . . C. 5, 60. dare promisit. Ubi conveniatur, qui corto loco
CuratoreR et ubi petantur. Qui petant tutores, C. 3, 18.
vsi D. 26, 6. dare tutores vel curatores posswit etc. Qui C.
cu-ratores possunt, et qui dan non possunt. Qui 15,84.
dare . . . 0. 5, 8.4. dan non possunt. Qui . . . tutores vel curato-
curatores. Qui petant . . C. 5, 31. res... 0.5,34.
curatores. Ubi petautur . . . C. 5, 32. dan oportet. De eo, quod corto loco D. 13, 4.
- curatoribus. 1. 1, 23. dan potest. In quibus casibus tutorem vel cura-
curatoni bus datis ab his, qui ius dandi habent, etc. torem habenti tutor ve! curator C. 5, 36.
De tutoribas et D. 26, 5. dan possunt. . . . qui, et in quibus causis spe-
curatoribus De suspectis . . . L 1, 26. D. 26, cialiter D. 26, 5.
10. C. 5, 43. darivepossunt. Qui pro sua inrisdictione indices
- curatoribus furioso, et aliis extra minores dan- dare, C. 3, 4.
dis. D. 27, 10. dala, causa non secuta. De condictione, causa D.
cur atoni bus iUustnjum vsi clanissimarum persona- 12, 4.
rum. De. . . C. 6, 33. dala sil. Si aliene, res pignori ti. , 15.
curatonibus omnes, vel unus agere pro minore vsi dala sit. Si communis res pignori C. 8, 20.
convenir¡ possint. Si ex pluribus. . . C. 5, 40. dati . . . sunl. De his, qui in exilium C. 10, 61.
Curators minores agere set convenir¡ possunt. datis. De usu, et usufruetu, . . * et operis per
Quando ex facto tutoris vel . . . D. 26, 9. legatum vel fideicommissum D. 33, 2.
C. 5, 39. dato manumi eso. De servo pignori C. 7, S.
euratorum etc. De administratione tutorum, vel daloruin. De condictione ob causam C. 4, 6.
0. 5, 37. datum sit. Si pignus pignori C. 8, 23.
curatorum, etc. De administratione et perienlo datur. Quarum rerum actio non D. 44, 5.
tutoruni et D. 26, 7. datus sil. Si contra matris voluntatem tutor C.
curatorum. De auctoritate et consensu tutorum 5, 47.
et D. 26, S. debere. Creditorem evictionem pignoris non C.
curatorum etc. De excusationjbus tutorum et 8, 45.
1. 1, 25. 0.5, 62. debe tun ex bonis decurionum etc. Quando, et
cvratorum. De fideiussorib.us . . * C. 5, 57. quibus quarta pars C. 10, 35.
curaiorum. . . . et de heredibus tutoruin D. debiti solvenil, set accepenit. Si unus ex pluribus
27, 7. C. 5, 54. heredibus * . . partem suam C. 8, 31.

xx" fNDICE ALÁBTICO

debitis teneatur. Ut nullus ex vicaneis pro defunctorum post quinquennium quasratur. Nc


alienis vicaneoruni C. 11, 57. de statu D. 40, 15. C. 7, 21.
Debitorem venditionem pignoris impedire non degunt De . . . bis, qui studioruni causa in alie-
posse. C. 8, 28. na civitate. C. 10, 40.
— debitorbus civitatum. C. 11, 3. deiecerint. De his, qui effaderint, ve] D. 9, S.
de5itori bus De conveniendis fisci C. 10, 2. — delatoribus. C. 10, 11.
debitoris partem suan debiti soverit etc. Si unus dele gationi bus. De novationibus et D. 48, 2.
ex pluribus heredibus . . . C. 8131. C. 8, 41.
debitoris sui debitores convenire pos8it vel debeat. detentur, inducuntur, vel inscribuntur. De bis,
Quando fiscus, vel privatus C. 4, 15. qnae in testamento D. 28, 4.
debitoruin civitatis. De solutionibus et Tiberatio- deliberandi. De jure D. 2', S. C. C,, 30.
nibus C. 11, 40. delictis defunctorum in quantum heredes con ve-
debitorum raissio praetorii pignoris procedat.. niantur. Ex 0. 4, 17.
et ni in actionibus C. 81 21. delictis. De privatis .0. 47, 1.
dcbuerit. Si quis . . eum vocaverit, quem ex delicto nascuntur. De obligationibus, quae ex
Edicto non D. 2, S. 1. 4, 1.
— decanis. C. 121 26. delicto, nascuntur. De obligationibus, quae quasi
decem . . . annorum. De praescriptione bugí ex 1.4,5.
temporis C. 7, 33. delietum. Si adversus C. 2, 24.
deeesserit. Si liberalitatis Imperialis socius sine demintztione. De capitis 1. 1, 16.
Er rede a io, 14. demonstrationibus, et cauais, st modis eorum, quae
deecsserit. Si post creationem quis C. 10, 70, in testamento scribuntur. De conditionibus et
decimaris sublatis. De . . . C. 8, 57. D. 35, 1.
— decretis ab ordline faciendis. D. 50, 9. dentur. Ns fideiussores vel maudatores dotium
— decretis decurionuni super immunitatequibus- C. S, 20.
dam conced.enda. 0. 10, 47. dentur. Ne pro dote mulieris, bona quondam
decreto co'mparaverit. Si quis ignoraus rem mi- mariti . . . in solutuin C. 5 22.
forje esse, sine C. 5, 73. deponenda. De pecunia pupiflari . . C. 5, 37.
decreto non alienandis. De praediis decurionum deportatis. De interdictis, et relegatis, et D.
sine 0. 10, 84. 48, 22.
decreto non aUsnanclis, vel obUgandis. De prae- depositan, L. dies . . . permaneant. Ut omnes
diis . . . minoruni sine C. 5, 71. indices . . . post administrationem C. 1, 49.
decreto non olienandis, vsi supponendis. De rebus Depositi, vel contra. D. 10, S. C. 4, 34.
eorum, qui sub tutela vel cura sunt, sine D. deputatis etc. De servis fugitivis . . . et ad di-
27, 9. versa opera C. 6, 1.
decreto opus non est. Quando C. 5, 72. derelicto. Pro D. 41, 7.
decreto, ratam hab uerit. Si maior factus aliena- describantur. Testamenta qiiemadmodum ape-
tionem f'actam sine C. 5, 74. riantur, inspiciantur et D. 29, S. C. 8, 32.
- decurialibus urbis Romae. C. 11, 14. deseriptione. De imponenda lucrativa 0. 10, 36.
decurionatum adspiraverit. Si servus, aut liber- descriptione, - . . ne quid aecipiant irnrnodicum.
tas ad C. 10, 33. insinuatores constitutionum et aliaruni
decuriones habentur etc. . . . et qui C. 10, 32. literarum, ex C. 12, 68.
decurioni bus eorum. De silentiarjis, et 0. 12, 16. descri ptioni bus curialibus etc. De. . C. 10, 22.
— decurionibus et fihiis eorum. D. 50, 2. deserto etc. Da omni agro C. 11, 59.
- decurionibus et fihits eorum, etqui decuriones — desertoribus et occultatoribus eorum. C. 12,
habentur, et quibus modis a fortuna curiae 45.
liberentur. C. 10, 32. desinant. Quando tutores vel curatores esse C.
dcurionum etc. De hereditatibus. C. 6, 62. 5, 60.
decurionum etc. Quando, et quibus quarta pars desunt advocatis partium, iudx suppieaL Ut,
debetur ex honis 0. 10, 35. quae C. 2, 10.
decurionum sine decreto non aiienandis. De prae- detegenda. De collusione D. 40, 16. C. 7, 20.
dije C. 10, 34. dtur. Ut ex legibus sen atusve consultis bono-
decurionum super inmunitate quibusdam conce- rum possessio D. 38, 14.
denda. De decretis C. 10, 47. devocenlur. Ns rusticani ad ullum obsequium C.
dedil. De tutore vel curatore, qui satis non C. 11, 55.
5, 42. devotionem. Quando liceat unicuique sine iudice
— dedititia libertate tollenda. C. 7, 5. se vindicare, vel publicani C. 3, 27.
deducendis etc. De liberis exhibendis, sen C. 8,8. dicant. De receptis, qui arbitrium receperunt, nt
defendi. Eum, qui appellaverit, in provincia sententiam D. 42 S.
D. 49, 11. dicat. Ne quis . . . me sibi C. 3, 5.
— defensoribus civitatum. C. 1, 55. dicenti non obtemperaverit. Si quis ius D. 2, S.
defensori bus. De procuratoribtis et D. 8, 3. dicetur. Si familia furtum fecisse D. 47, 6.
deferunt. De his, qui se C. 10, 13. dcetur. Si ingenuus esse .0. 40, 14.
deferuntur. De hereditatibus, quae ab intestato die?n addictione. De in 0. 18, 2.
1. 3, 1. des ¿egati, vsi fldeicommissi cedit. Quando C.
definitio Praefectorum roboraverit, . . . retra- 8, 53.
ctare Ns liceat . . . duns sententias iudicum, dies Iegatorum vel fldeicommissorurn cedat. Quan-
quas C. 7, 70. do D. 36, 2.
deflnitivam sententiam, nuUi ticeat Imperatort dies ususfructus legal¿ cedal. Quando D. 7, S.
supplicare. Ut . . . post C. 1, 21. differentia. De heredum qualitate, et 1. 2, 15.
defunctorum in quantum heredes conveniantur. differentia rervin mancipi st nec man.cipi De su¡,-
Ex delictis C. 4, 17. lata C. 7, 31.

INDICE ALFAB*FICO

rnn
Dgestis referuntur. De . . . auctoritate iuris- - divortiis et repudiis. D. 24, 2.
pruclentuna, qui C. 1, 17. Divortio facto, apud que liberi moran, vel educa-
late . De equestri C. 12, 31.
digni r¡ debeant. C. 55 24.
dignitate. De perfectissimatus C. 12, 82. dixerit etc. Si minor se maiorem C. 2, 42.
djgntate el niLitia simul utatur. . . . et ut ucino docentes, ex tege meruerunt comitivam. De Pro-
C.12,&L fessoriknis, qui . . . C. 12, 15.
dignitatem adspirantibus etc. . . . de servis ad - doli mal¡, et metus exceptione. D. 44, 4.
C. 12, 83. dolo malo. D. 47 3. C. 25 20.
dignit ates. De aunonis et capitatione. . . eorum, dolo malo ad alium translata esee dcatur. Si ven-
qui aliquas consecuti sunt C. 1, 52. tris nomine muliere un possession.em missa,
- dignitatibus. C. 12, 1. eadem possessio D. 25, 5.
dignitatibus exaequandis. De praefectis praeto- - domesticis et protectoribus. C. 12, 17.
rio sive ur hi, et magistris militum iii U. 12, 4. domesticis . . . iudicwni. De assessoribus et C.
dignitatum ordo seruetur. Ut U. 12, 8. 1, 51.
- dilationibus. C. 3, 11, domi bus dominicis. De palatiis et C. 11, 77.
dilationibus, et diversis temporibus. De feriis, et domicitium habere videtur etc. . . . et ubi quis
D.2,12. 0. 10, 40.
dimisoriis, qui apostoli dictzntur. De libellis D. domini ante aditam heredil al cm surripui ese aut
49, G. corrupisse quid dicetur. Si is, qui testamen-
dioeceseos statu. De . . . Africae et de omni eius- to liber esse iussus erit, post mortem D.
dem C. 1, 27 47, 4.
discedere. . . . quando liceat ab emtione D. 18, dominicas. De collatione fundo ruin . . . re¡ pni-
5. C. 4, 45. vatae, vel C. 111 74.
- discussoribus. C. 10, 81. dominicas. De fundis et saltibus re¡ C. 117 67.
- distractione pigilorum. C. 8, 27. dominicas. Delocatione praediorum . . . re¡ pri-
- distractione piguortlm et hypothecarum. D. vatae vel C. 11, 71.
20, 5. dominicas . . . vindicatio temporis praescriptio-
distrahendis pignori bus tributorum causa. De... ne summoveatur. Ne reí C. 7, 38.
0. 10, 21. dominicam pertinentibus. De servis fugitivis
distrahendis . . . actione. De tutelae et rationi- et ad. rem pnivatam, vel 0. 6, 1.
bus D. 27, 3. dominicis etc. De agricolis, et mancipiis C. 111
distraxerunt. De patribus, qui fflios suos C. 68.
4, 48. dominicis. De palatiis et domibus C. 11, 77.
distri butioni bus civitibus. De . . . C. 10, 22. dominicis . . - procreantur. De . . . lis, qui ex
distributionis eorum. . . et de modo C. 10, 35. colonis C. 11, 69.
diversa opera deputatis etc. De servis fugitivis dominico. De grege C. 11, 76.
et ad 0.6,1. dominio. De acquirendo reru.m D. 41, 1.
diversis çapitutis, quae ad ius çuram que ef reve- dominio. De rerun divisione et acquirendo ipsa-
rentiam pertinent pontificatem. De episcopa- rum 1.2,1.
h audientia, et C. 1, 4. dominii impetrando. De jure C. 8, 83.
diversis iudiciis faciendis etc. De sportulis, et domino conveniatur. Nc . . . servus pro C. 47
sumtibus in C. 37 2. 13.
- diversis offlciis, et apparitoribus iudieum, et domino manumiso¡ sunt. De lis, qui a non C.
probatoriis eorum. C. 12, 59. 7, 10.
- d.iversis praecliis urbanis et rusticis, templo- dominos accusare possunt. In quibus causis co-
mm et civitatuin, et omni reditu civili. C. lon¡ censiti 0. 111 50.
11, 70. domus Augustae. De conductoribu.s . . . prae-
- diversis regulis iuris antiqui. L. 50, 17. diorum 6scalium G. 11, 72.
diversis rescriptis et pragmaticis sauctionibus. domus Augustas etc. De privilegiis C. 11, 75.
C. 1, 23. domus. De . . . saitibus divinas C. 11, 66.
- clivemeis temporalibus praescriptionibus, et de domus, hominum que eius agantur. TJbi causas...
accessionibus possessionum. D. 44, 3. divinas C. 3, 26.
diversis tempori bus. De feriis et dilationibus et donatione ante nuptias etc. De pactis conventis
D. 2, 12. super C. 5, 14.
diversis temporibus, et exceptionibus, et prae- donationem. Si ad.versus C. 2, 29.
seriptiombus etc. De . . . C. 7, 40. - donationibus. I. 2, 7. D. 39, 5. C. 8, 53.
diversorum iudiciorum. De advocatis C. 2, 7. - donationibus ante nuptias, vel propter nu-
[cliversorum iudicum. De advocatis 0. 2, 8.1 ptias, et sponsalitiis. C. 5, S.
diversorum iudieum. De offtcio C. 1, 48. - donationibus causa mortis. C. 8, 56.
- divideuda tutela, et pro qua parte quisque tu- donationibus. De inofficiosis C. 3. 29.
torum conveniatur. C. 5, 52. donationibus. De revocandis 0. 8, 55.
dividundo. Commnuni D. 10, 3. C. 3, 37. donationíbus, st capionibus. De mortis causa D.
dividundo. Communia utriusque iudicii 39,6-
quam familias C. 3, 88. don ationibus in sos faciendis etc. De contractj-
divinas domus . . . agantur. Ubi causae bus judicuni . . . et inhibendis C. 1, 53.
C. 3, 26. - donationibiis inter virum et uxorem. D. 24, 1.
divi nae domus. De . . . saltibus C. 11, 66. — donationibus ínter virum et uxorem, et a pa-
divisione, et qualitate. De rerum. 1. 21 1. rentibus in líberos faetis, et de ratihabitione.
- divisione rerum, et qualitate. D. 1, S. 0. 5, 16.
- divisione stipu1ationum. 1. 3, 18. - donationibus, quae sub modo, vsi conditione,
divzsaonem in rntegrum minor restitui velit. Si vsi certo tempore conficiu.n.tur. 0. 8, 54.
adversus trausactionem, vel C. 27 Si. donato. De usucapione pro C. 7, 27.

xxiv ÍNDICE ALFABÉTICÓ
donato. Pro D. 411 6. educar¡ debeant. Ubi pupilli C. 52 49.
donatorum etc. De collatione C. 10, 29. educari vel moran clebeat etc. Ubi pupillus. D.
dos constante matrimonio soluta tuerit. Si C. 5, 27, 2.
19. effsctu sententiarum, el de interlocutionibus. Do
dos quemadmodum petatur. Soluto matrimonio re iudicata, et de .0. 42, 1.
D. 245 31 C. 57 id. - effractoribus et expilatoribu8. D. 47, 18.
dotales factis. De impensis in res D. 257 1. effuderint, ve¿ deiecenint. De lis, qui D. 9, S.
dotati. De fundo D. 23, 5. C. 5, 23. eusdem litis. De consortibus C. 3, 40,
dotatibus. De pactis D. 23, 4. electione te gata. De optione vel D. 33, 5,
— dote cauta non numerata 0. 5, 15. ernancipatwnibus, st altis moche, qui bus potestas
dote etc. De pactis conventis tan super 0. 5, 14. sol miur. De adoptionii.us et D. 1, i.
dote. De usu.capione pro 0. 7, 23. — emancipationibus liberorum. 0. 8, 48. -
dote mutieris, bona quondam mariti addicantur emar&cipato. . . conveniatur. No . . . pater pro
etc. Ne pro C. o, 22. filio C. 4, 13.
- dote praelegata. D. 33, 4. emancipato libenis eius. De coniungendis cum
dote. Pro D. 41, 9. D. 3l, 3.
dotem. Si adversus C. 2, 33. - emelidatiojie propinquorum. 0. 9, 15.
dotbus. De inofIeiosis C. 3, 30. - emendatione servoru.m. C. 9, 14.
dotbus praestta. De . . natura C. 51 19. emere vetantur Quae res . . . veud.ere vol C.
— dotis coliatiune. D. 372 7. 4, 40.
dotis. De piviIcgio C. 7, 74. emertt. Si quis alter¡, vel sibi sub alterius nomi-
— dotis promissione et iiuda pollicitatione. C. ne, vel aliena pecunia C. 4, oU.
5, 11. smi mandavenit. bi servus extero se C. 4, 36.
dotium. De iure D. 23, S. C. 5, 12. emphyteuticaniorum. De coUatione fundoruni...
dotium dentur. No fideiussores ve! maudatores C. 111 135.
C. 5, 20. emphjteuticariue, petatur. Si ager vectigalis, id
duas sententias iudicum . . . eas retractare. No est .0. 6, 3.
lieeat .. post C. 7, 70. emphyteuticis. De fugitivis colonis . . . 0.
dubiis. De rebus D. 34, 5. 11, 134.
ducendis. De liberis exhibendis, iteni D. 435 30. emphyteuticis st eoruin conductoribus. De fuji-
ducere liceat. De religiosis, et sumtibus fune- dis . . . C. 11, 62.
rum, et lit funus D. 111 7. emphytevtico. De iure 0. 4, 66.
— duo bus reis constitueiidis. D. 45, 2. empliyteuticorum fundorum. De mauciplis et co-
— duobus reis stipudaiidi et promittendi. 1. 3, 16. bus . . . C. .L1,. 133.
C. 8, 39. emti, el venditi. De actionibus D. 191 1. C.
duplae 8tipulatiofle. De evictionibus, et D. 21,2. 4, 49.
duptici mil itia . . . utatur. . . . et ut nemo emtione etc. De con.trahenda D. 18, 1.
0.12,33- emtione disceders. . . . quando liceat ad D. 18,
5. C. 4, 45.
- exatione et venditione. 1. 3, 23.
E emtione et venditione. De contrahend.a C. 4, 38.
emtione specierum se excusare. Ut nemini liceat
sademque causa in inleyrum frestitutio postutetur. ni C. 10, 27.
Si ni comniuni C. 2, 25. emtore etc. P e usucapione pro C. 7, 27.
eademque causa tertio provocare etc. Se liceat emtore. Pro .0. 412 4.
iii una C. 7, 70. emtorern el venditorem compositis etc. . . . de
eant, aut satis, vel eautum dent. :In ius vocti pactis inter D. 18, 1. C. 4, 54.
ut .0.2,6. enucteando etc. De vetere jure C. 1, 17.
eatur. De cjuibus rebus ad eundem iudicem D. - eo, ciii libertatis causa bona addicuntur 1.
11, 2. 8,11-
eatur. Quibus ex causis in possessionem D. - eo, por quem factum erit, quo minus que in
42, 4. iudicio sistat .0. 2, 10.
ecetesia ectrahatur. . . . et no quis ab C. 1, 12. - eo, qui pro tutore negotia gessit. C. 5, 45.
ecctesiam con fugiunI, vol ibi exetamant, et ne quis — eo, qui pro tutore, prove caratore negotia ges-
ab ecciesia extrahatur. De his, qui ad C. sit. D. 27, 5.
1212. - so, quod corto loco dan oportet. D. 13, 4.
ecclesiis, el de re bus, etprivilegiis earum. De sa- eo, quod interest, pro feruntur. De sententii,
crosauctis 0. 1, 2. quae pro C. 7, 47.
ecclesiis manumitt'untur. De his, qui in C. 1, 13. eodem exerceri possit. Quando civilis actio cri-
- edend.o. D. 27 13. C. 2, 1. minali praeiudicet, et an utraque ab 0.9,31-
edictis. De legibus, et constitationibus Princi- eodem jure utatur. Quod quisque iuris in alte-
pum, et C. 1, 14. rum statuenit, ut ipse D. 2, 2.
edicto etc. De asdilitio D. 217 1. epidemeticis. De metatis, et C. 12, 40.
edicto. De Carboniano .0. 37, 10. C.6117. — episcopali audieritia, et diversis capitauis, quae
edicto. De successorio .0. 38, 9. 0. 6, 16. ad ius curamque, et reverentiam pertiiient
— edicto divi Hadriani tollendo, et quemad mo- pontificalem. C. 1, 4.
dum scriptu.s heres in possessionem mittatur. — episcopis, et clericis, et orphanotrophis, et xe-
C. 6, 33. nodoebis, et brephotrophis, ptochotrophis et
edicto non debuerit. Si quis . . . eum vocaverit, ascetriis, et monachis, et pnivibegiis eonuni,
quem ex D. 2, 51 et castrensi peculio, et de redimendis captivis,
educari debeant. Divortio facto, apud quem et de nuptiis elericorum vetitis son permiosis.
liberi moran, ve! 0. 5, 24. C. 1, 8.

INDICE ALFABÉTICO xxv
epistolas . . . auctoritatem re¡ iudicatae fldfl f- erecusationem meruerunt. De bis, qui numero u-
bere. Oommixiationes, C. 7, 57. berorum, vol paupertate C. 10, 52.
- equestri dignitate. C. 12, 31. - excusationibus. D. 277 1.
equestri&us seUis . . . margaritas st smaragdos st - excusationibus artificum. C. 10, 86.
/zjacinthos aptare. Nulli licere in . . . C. - excusationibus muneruni. C. 10, 48.
11, 12. - excusationibus tutorum et euratorum, et de
erciscundae etc. Communia utriusque judicii tam temporibus earum. C. 5, 62.
faxniliae 0. 33 38. - excusationibus tutorum et curatorum. 1. 1, 25.
erciscun-dae. Familiae D. 10, 2. C. 3, 36. - excusationibus veteranorum. C. 5, 65.
crgolaborum . . . prohibitis etc. De . . . artifi- exctisatus sit. Si tutor . . . falsis allegationibus
cio C. 4, 59. C. 5, 63.
- erogatione militaris annonae. (J. 12, 37. excusentur hi, qui post impietam militiam, vsi ad-
- errore advooatorum, vol libellos son preces vocationem . . commorantur etc. Quibus
concipieutium. C. 2, 9. muneribus C. 10, 56.
- errore calculi. C. 2, 5. - executione re¡ iudicatae. C. 7, 53.
Etiam ob ohirographariam pecuniam pignus te- - executoribus et exactoribus. 0. 12, 60.
ner¡ posse. C. 8, 26. executori bus litium. De sportuiis . . . et de C.
Etiam per procuratoreni causam 111 integrum 3 2.
restitutionis agi posee. C. 2, 48. exerceri debeat. Ubi in rem actio C. 31 19.
svictionem pignoris non debere. Creditorem 0. exerceri possit. . . . et an utraque actio, civilis
8, 45. et criminalis, ab eodem C. 9, 31.
- evictionibus. C. 8, 44. - exercitoria actione. D. 14, 1.
- evictionibus et duplae stipulatione. D. 21, 2. exercitoria actione. De . . . C. 41 25.
evincat. No fiscus rem, quam vendidit C. 10, 5. exheredandis. De liberis et postumis, heredibus
Eum, qui appellaverit, in provincia defendi. D. institnend.is vol D. 28, 2.
49, 11. exheredandis etc. De postumis . . . C. 6, 29.
eundem iudicem eatur. De quibus rebus ad D. - heredatione liberorum. L 2, 13.
11,2. exheredatis. De liberis . . . C. 6, 28.
- eunuchis. C. 4, 42. exhibeantur. Qua.ndo Imperator inter miserabiles
Ex delictis defunctorum in quantum heredes con. personas cognoscat, et no C. 3, 14.
veniantur, C. 4, 17. exhibendis. De tabulis D. 43, 5. C. 8, 7.
Ex quibus causis infamia irrogatur. C. 2, 11. - exhibendis et transmittendis reis. C. 91 S.
Ex quibus causis maiores viginti quinque annis exhibendis, item ducendis. De liberis D. 43. 30.
in integrum restituuntur. D. 4, 6. exhibendis sen deducendis etc. De liberis C. 8, S.
exactori bus. De executoribus et O 12, 60. exhibendo. De hoinine libero 13. 43, 29.
- exactoribus tributorum. C. lO, 19. exhibendo. De . . . libero homine C. 81 8.
sxaequandi.s. De praefectis praetorio, sive urbi, exhibendum. Ad D. 10, 4. C. 3, 42.
et magis tris militum in dignitatibus C. exhibitione reorum. De custodia, et D. 48, S.
12, 4. exigantur. No operas a coliatoribus C. 10, 24.
excelsas etc. De numerariis, actuariis . . . sedis exiiium dali . . . sunt. De bis, qui. in C. lO, 61.
C. 12, 49. ea,imat. Ne quis eum, qui in ms vocabitur, vi D.
exceptione. De doli mal¡ et metus D. 44, 4. 2,7-
exceptione Itatici contractus tolienda etc. De eximenda. De capitatíone civium censibus C.
annali C. 7, 40. 11, 49.
- exceptione reí iudicatae. D. 44, 2. expensis. De fructibus et litium C. 7, 51.
- exceptione reí -venditae et traditae. D. 21, 3. - expensis iudorum publicorum. C. 11, 42.
- exceptionibus. 1. 4, 13, Expiiatae bereditatís. D. 47, 19.
exeeptioni bus etc. De . . . diversis . . . C. expiiatae hereditatis. De crimine C. 9, 32.
7, 40. expiiatori bus. De effractoribus et D. 47, 18.
- exceptionibus, praescriptionibus, et praeiudi- exportandis servis etc. De D. 18, 7.
cus. D. 441 1. exportandus veneat. Si gervus C. 4, 55.
- exceptionibus son praescriptionibus. C. 8, 35. exportar¡ non debeant. Quae res C. 4, 41.
exceptori bus sedis excelsae ceterorum que iudicum expositis, liberis st servis etc. De infautibus C.
etc. De . . . C. 12, 49. 8, 51.
excidendis etc. De cupressis ex luco Daplinensi, expugnata. De incendio, ruina, . . . nave D.
vol Perseis per Aegyptum non C. 11, 78. 47, 9.
exciamant etc. De bis, qui ad ecclesiam confu- extero se smi mandaverit. Si sryus 0. 4, 36.
giunt, vol ibi C. 1, 12. extrahatur. . . . et no quis ab ecciesia C. 1, 12.
- excoctione et trauslatione militarium annona- extraneum transferre. Non licere habitatoribus
rum. C. 12, 38. metrocomias loca sua ad. C. 11, 56.
excusandi. De nav-ibus non C. 11, 4. extraordinariis accionibus, quae pro iris co-mps-
ezcusant. Qui aetate, vol professioue se C. 5, tunt. De interdictis, sive D. 48, 1.
67. 10, 50. - extraordinaríis cognitionibus, et si iudex litem
excus ant. Qui morbo se C. 51 68. 10, 51. suam fecisse dicetur. D. 50, 13.
excusant. Qui numero liberorum se C. 5, 68. - extraordinariis criminibus. 13. 47, 11.
excusare. De qu'bus niuneribus vol praestationi.
bus nemini líceat se C. 10, 49.
excusare. Ut nemíni liceat in emtione specierum F
se C. 10, 27.
excusatione munerum. De vacatione, et D. 50, 5. - fabricensibus. 0. 112 10.
excusationem ha be nt. Deprivüegiis . . . et fabricens-ium. - De hereditatibus . . . C. 6, 62.
quarum collationuni 0. 11, 75. facere possunt, veZ non. Qui testamenta C. 6, 22.
Tomo I.—IV
flIDICE ALFABÉTICO

facere testamenta possunt etc. Qui D. 28, 1. -. fideiconimisgaria hereditatis petitione. D.


faciends. De decretis ab ordine D. 50, 9, 5, 6.
faciendis etc. De sportalis et sumtibas . . C. fideicommissaris bereditatibus. 1. 22 23.
3,2. - fideicommissariis liberatatibus. D. 40, S. C.
facta sunt, ut restituanur. Quae in fraudem 7, 4.
creditorttm D. 42, 8. fideicommissi cedit. Quando días . . . C. 6, 58.
facti ign.orantia. De iuris et D. 22, 6. C. 1, 18. — fideicommissis. C. 67 42.
¡"acto post manumissionem teneatur. A» servus fideicomm.issis etc. Communia de . . . C. 6, 48.
pro suo C. 4, 14. fidei commi seis. De adimeudis vel transferendis
facto tutoris vol curatori8 minores agere vel COniie- legatis vol D. 84, 4.
niri possumt. Quando ex D. 26, 9. C. 5, 39. fideiconnmi seis. De annuis legatis, et D. 38, 1.
factun actioni bus. De praescriptis verbis, et 1» fideicomm4 seis etc. De conditionibus insertis
D. 19, 5. C. 6, 46.
faeturn erit, que minus qui in iudicio sistat. De fidoicommissis. De legatis et D. 30, 81, 32,
eo, por queni D. 2, 10. fideicommisso. De falsa causa adiecta . . . C.
factum osee dicatur. De vis, publica, et siquid in 6, 44.
ea D. 431 10. fideicommissorun cedat. Quando dies legatorum
factum sit. Si quid in fraude ni patroni 1). 38, 5. vsi 0. 36, 2.
factus ratum kabuerit. SI malor C.2 45. fideicomm,issorum. De usuris et fructibus
Falcidia. De lego L2,22. 22. C. 6, 47.
Faicidiam. Ad legem .0. b, 2. C. 6, 50. /ideicommissorunn servandorum causa caveatur.
Falcidiam licuerit, legatum cose dicetur. Si Gui Ut legatorum seu D. 36, 3.
plus quam per legem D. 85, 8. fideiconimissorum ser vandorum causa esse ¿iceal.
- falsa causa adiecta legato, vol fideicommisso. Ut in possessione legatorum ve! D. 36, 4.
U. 6, 44. fideiconimissorum servandorum causa mittatwr
- falsa moneta. C. 9, 24. etc. Ut in possessionem . . . C. 6, 54.
falsis. Ad L. Corneliam de U. 9, 22. fideicom.missuni datis. De non . . . et opone per
fats-is aflogationibus eaxusatus siL Si tutor ve! legatum ve! D. 38, 2.
curator U. 5, 83. fideicommissuin peli oporteat. Ubi C. 3, 17.
(aleje, ci de SG. Liboniano. De lega Cornelia de fideicommiuum retictis. De singniis rebus por
D. 48, 10. L 2,24.
24.
[aleje instrumenti8 veZ testimoniis iudicatum sil. fideiussores . . . dotium dentur. Ne C. 5, 20.
Sí ex C.7,58. - fid.eiussoribus. 1. 3, 20.
falso tutore auctore gestum osee dicatur. Quod - fideiussonibus et mandatoribus. D. 46, :1. C.
D. 27, 6. 8, 40.
fatsum modum dixerit. Si mensor D. 11, 6. - fideiussoribus, et nominatonibus, et heredibus
familia furtum feciese dicetur. Si D. 47, 6. tutorum et euratorum. D. 27, 7.
Famuliae erciscundas. .0. 10, 2. C. 3, 36. - fideiussoribus minorum. C. 2, 23.
familiae erciscundae etc. Communia utriusque - fideiussonibus tutorum ve! curatorum. C.
iudicii, tam C. 3, 88. 5, 57.
- famosis libellís. C. 9, 36. - fiduciaria tutela. 1. 11 19.
(amosis ZibeUis. De iniuriis et D. 47, 10. filia nepoti bus ab intestato venientibus. De otilo
Favia de plagiariis. De lego D. 48, 15. et ex 0.6,55.
Faviam de pZagiariis. Ad L. 0. 9, 20. fihiis eorum. De decurionibus et D. 50, 2. C.
[ecisse dicetur. De extraordinariis cognitionibus, 10, 32.
et si iudex litem suam D. 50, 13. - ftliis ocialium muitanium, qui in bello mo-
fecisee dicetur. Si familia furtum. D. 47, 6. riuntur. C. 12, 47.
ferarum. De venatione C. 11, 45. fihiisfamilias, et quemad.modum pro his pater
ferio. C. 3, 11 teneatur. C. 10, 62.
- feriis, et dilationbus, et divorcie temporibus. filio conveniatur. Ne . . . matar pro C. 4, 12.
D. 2, 12. filio emancipato . . . conveniatur. Ne. . . pat sr
fertilibus imponuntur. De omni agro deserto, et pro 0. 4, 18.
quando steriles C. 11, 59. - flujofamilias minore. C. 2, 22.
fiant. . . . et quemadmodum testamenta D. filios suos distraxerunt. De patribus, qui C.
28,1. 4543-
fiat. No quid in loco publico vel itinere D. 43, S. /ltiosque eorum. De interdicto matrimonio ínter
fiat. No quid in loco sacro D. 48, 6. pupillam et tutorem sen curatorem C. 5, 6.
fiat, que aliter aqua fivat etc. Ne quid in fiumi- fllium etc. De munenibus et honoribus non con-
're publico D. 43, 13 tin.uandis inter patrem et C. 10, 41.
fiat, quo e¡ naviyetur. De fiuminibus ne, quid fhius pro paIre . . . conveniatur. Ne C. 4, 13.
in flumine publico, ripave eius D. 43, 12. Finium regundorum. D. 10, 1. C. 3, 39.
fide cal hoUca, el ut nemo de ea publico cor&tendere fiscales . . . agantur. Ubi causae C. 8, 26.
audeat. De summa trinitate et C. 1, 1. fiscalibus creditores prao ferri. Poenis C. 10, 7.
- fide et iure hastas fiscalis, et d8 adiectionibus. fiscatibus rei p'ublicae vol privatae. De agricolis
C. 10, 3. vol 0.11,68.
— Me Instrumentorum, et amissione sorum. D. - fiscalibus usanis. C. 10, S.
22, 4. fiscalis etc. De fide et inre hastae 0. 10 8.
-. fide instrumentorum, et amissione eorum et flscalium accedere non licet. Quibus ad conclu-
de apo chis et antapochis faciendis, et de !his, ctionem praed.iorum C. 11, 78.
c.qle)siue seriptura fien possunt. 0. 4, 21. flscalium cumprivatis communium. De venditio-
De his, pias sub 're rerum C. 10, 4.
modo . . . t.. 6, 45. /Zscaiiuni etc. De collatione fundorum 0. 11, 74.

fNDICE ALFABÉTICO xxvri
ftscalium etc. De locatione praecliorum - fundo dotali. D. 23, 5. C. 5, 23.
C. 11, 71. fundorum. De mancipiis et colonis patriznonia
fiscalium domus Augustas. De conductoribus et lium, saltuensium et emphyteuticorum U.
- . praedioruin U. 11, 72 11, 63.
fisci. De advocatis U. 2, S. fundorum flscalium, veZ re¡ privatae etc. De col-
fisci. De jure D. 49, 14. U. 10, 1. latione C. 11, 74.
fisci. De privilegio U. 7, 73. fundorum patnimonialium et emphyteuticario-
fisci debitoribus. Do conveniendis U. 10, 2. ruin. De collatione C. 111 65.
fisci. De conditoribus vectigalium U. 10, 57. fundum çomparari non posee. Sine censu vol
/iscum latis retractandis. De sententiis adversus reliquis C. 4, 47.
C. 10, 9. funerum. De religiosis, et sumtibus C. 3, 44.
flscum. Si adversus 0. 2, 86. funeruin, el ut funus ducere liceat. De religiosis,
fiscus . . . debitoris sui debitores convenire poseil et sumtibus D. 11, 7.
vel debeat. Quando C. 4, 15. J1uria Caninia subi ata. De lege 1. 1, 7. C. 7, 3.
fiscus . . . pro eurationem alicui, patrocinii causa, - furibus balneariis. D. 47, 17.
ju lite praestet. Nc C. 2, 17. funiosi veZ prodigi. De curatore C. 5, 70.
fiscus rem, quam vendidit, evincat. Ne C. 10, 5, furioso) el a.liis extra mino-res dandis. De cura-
fivat, atque idi priore aestate fluxit. Ne quid in toribus D. 27, 10.
ilumine publico fiat, quo aliter aqu.a D. 43, 13. furioso, infanti, . . . competente. De bonorum
fiumine publico fiat, quo aliter aqua fivat etc. Nc possessione D. 37, 3.
quid in D. 43, 13. Furti adversus nautas, caupones, stabularios. D.
fiumine publico navigare liceat. Ut in D. 43, 14. 47, S.
- fiuminibus, nc quid in ilumine publico, ripave furtim caesarum. Arborum D. 47, 7.
eius fiat, que peius navigetur. D. 48, 12. - furtis. D. 47, 2.
foeneranda etc. De . . . pecunia pupillari C. - furtis et servo corrupto. C. 6, 2. »
5, 87. furtiva. De condictione D. 13, 1. C. 4, S.
foenore. De nautico D. 22, 2. C. 4, 33. furtum fecisee djcetur. Si familia D. 47, 6.
folle . . . sublata. De . . . gleba, et C. 12, 2.
- fonte. D. 437 22.
fori praescriptione etc. In quibus causis militan-
tes C. 3, 25.
- formulis et impetrationibus actionum sublatis. - general¡ abolitione. C. 9, 48.
C. 2, 57. generis. De bonis maternis et materni C. 6, 60.
foro competente. De . . . U. 3, 13. gentium el civili. De jure natrirali, 1. 1, 2.
fortuna curias ¿iberentur. . . . et quibus modis gerentibizs non interdici rerum suarum aliena-
a C. 10, 32. tione. Rem alienam C. 4, 53.
fraudem creditorum alienata sunt. De revocan- gersntium etc. De annonis et capitatione
dis his, quae in C. 7, 75. publicas sollicitudines C. 1, 52.
fraudem creditorum facta sunt, ut restituantur. gerere cogatur. Nequis liber invitus actum reí-
Quae in D. 421 S. publicae U. 11, 37.
frandem creditorum manwmittatur. . . et ne in
-. gessenint, vel non etc. De administratione et
C. 7, 11. periculo tutorum et euratorum, qui D. 262 7.
fraudem patroni a Libertis alienatio facta sit. Si gesserit. Si tutor, vel curator non 0. 5, 55.
in 0.6,5. yeso¡¿. De eo, qui pro tutore negotia 0. 5, 45.
frandem patroni factum sit. Si quid. in 1). 38, 5. gessit. De eo, qui pro tutore, prove curatore
frem8 . . . margaritas st smaragdos, et hyacin- negotia D. 27, 5.
thos aptare etc. Nulli licere in 0. 11, 12. gesta sunt. De his, quae vi, metusve causa O.
fruatur. De usufructu, et quemadmod.um quis 2119.
utatur D. 7, 1. gestis. De negotiis D. 3, 5. 0. 2, 18.
fructibus etç. De usuris et D. 22, 1. geaS um cnt. Quod metus causa D. 4, 2.
- fructibus et litium expensis. 0. 7, 51. gestum eses dicatur. Quod falso tutore auctore
fructibus legatorum, ecu fideiçommissorum. De D. 27, 6.
usu.ris et C. 8, 47. gestum esse dicetur. Quod cum eo, qui in aliena
fruendo. De loco publico D. 48, 9. potestate est, negotium 1. 4, 7. D. 14, S.
frumentario urbis Romas. De canone C. 115 23. U. 4, 26.
- frumento Alexandrino. C. 11, 28. - gladiatoribus penitus tollendis. C. 11, 44.
- frumento urbis Oonstantinopolitanae. 0. 117 24. - glande 1eenda. D. 43, 28.
- fugitivis. D. 117 4. gleba. . . su»blata. De. . . collatione et C. 12, 2.
- fugitivis colonis patrimonialibus, saltuensibus - gradibus cognationis. 1. 8, 6.
et emphyteuticis. C. 11, 64. - gradibus, et affinibus, et nominibus eorum.
fugittvi,s, et libertjs etc. De servís C. 6, 1. D. 88, 10.
functione subi ata. De . . . septem solidorum - grege dominico. C. 11, 76.
C. 12, 2. gy»naecianiis etc. De . . . C. 11, S.
- fundís et saltibus reí domi.nicae. C. 11' 67. gynaeeii etc. De - . . procuratoribus 0. 11, S.
- fundís limitrophis, et terris, et paludibus, et
pascuis, et limitaneis, vel castellorum. U.
11, 60. H
- fundís patrimonialibus, et saltuensibus, et
emphyteuticis, et eorum conductoribus. U. )zabeant, ve¿ non. Qui legitimam personam stan-
11162. d¡ in iudieiis 0. 81 6.
fundís reí privatae, et saltibus divinae domas. habeantur etc. . . . et qui decuriones 0. 10, 81.
C. 11, 66. habeantur. Qui potiores in pignore 0. 8, 17.

ç•41á Ui INDICE ALFABÉTICO

habeat etc. No Ohristinnam mancipium haereti- heredil ates auferuntur etc. De his, quibus ut
cus, val Iudaeus, val paganus C. 1, 10. indignis C. 6, 85.
habenti tutor te¿ eurator dar¡ potest. Tu quibus hereditatibus. De fl.deicommissariis 1. 2, 23.
casibus tutorem vol curatorem C. 5, 36. - hereditatibus decurionum, navienlariorum
habentur. De his, quae pro non scriptis D. 64, S. cohortalium militum, et fabricensium. d
haberi, et de ratihabitione. Ratam rem D. 46, S. 6, 62.
habitare maluerit. Si curialis . . . rus C. 10, 38. - hereditatibus, quae abintestato deferuntur. 1.
habit atiene, De usu et 1. 21 5. D. 7, S. 9, 1.
lzabitatione etc. De usu, et usufructu, et reditu, hereditatis. De crimine sxpilatae 0. 91 82.
et D.83,2. hereditatis. De petitione 0. 8, 81.
habitatione etc. De usufructu et C. 3, 33. hereditatis. Expilatas D. 47, 19.
habitatoribus metrocoiniae loca suo cid extraneum hereditatis petatur. Si para D. 5, 4.
trans ferre. Non licere C. 11, 56. - hereditatis petitione. D. 5, S.
habuerit. Si maior factus ratum C. 2, 45. hereditatis petitione. De fldeicommissaria D.
Hadriani toUendo etc. De edicto divi C. 6, 33. 5, 6.
- haereticis, et Manichaeis, et Samaritis. C. 1, 5. hereditatis petitione. De pos seasoria 13. 5, 5,
haereticus . . . habeat, val possideat, val ciroum heredum eorum. De teniporibus in integrum
cidat. Ns Christianum mancipiuni C. 1, 10. restliuitionis, ta]n minorum et aliaruin per.
hastae fiscalis etc. De fide et jure C. 10, 3. sonarum . . . quam etiam C. 2, 52.
herede. De usucapione pro C. 7, 29. - heredum cualitat,e, et differentia. 1. 2, 19.
herede decesserit. Si liberalitates Imp - .ia1is so- heras in possessionem mittatur. . . . et quemad-
cius sine C. 10, 14. moduin soriptus C. 6, 33.
herede, vel pro possessore. Pro D. 41, 5. - his, quae ex publica collatione illata sunt, non
heredes conveniantur. Ex delictis defun ctorum usurpandis. C. 10, 75.
in quantum C. 4, 17. - bis, quae in testamento delentur, inducuntur,
heredes et in heredes transeunt. De perpetuis et ve! inseribuntur. 13. 28 4.
temoralibus actionibus, et qune ad 1. 4, 12. - his, quae poenae causa reiinquuntur. D. 34, 6.
heredes 'ncipiant. '[It actiones . et contra C. - his, quae poenae nomine in testamento vol
4, 11. codicillis seribuntur, 've] relinquuntur. C.
heredes institui non possunt. . . . quae personae 6, 41.
C. 6, 24. - his, qune pro non seriptis habentur. D. 34, S.
heredes scripti in possessionem mitti postulare - his, quae sub modo legata, vel fideicommissa
debeant. Ubi . . . C. 31 20. relinquuntur. C. 6, 45.
heredes transeunt. De perpetuis et temporalibus - bis, quae vi metusve causa gesta sunt. C.
actionibus, et quae ad heredes et in L 4,12.
12. 2, 19.
heredibus. De legitimis C. 6, 58. - ha, quae ut indiguis auferuntur. D. 84, 9.
heredibus. De suis et legitimis D. 88, 16. - bis, qui a non domino manumissi sunt. C.
heredibus . . . incipiant. Ut aetiones et ab C. 7, 10.
4, 11. - lis,qui a Príncipe vacationem aoceperunt. C.
- heredibus instituendis. L2, 14.14. D. 28, 5. 10, 45.
heredibus instituendis etc. De necessariis servia - lis, qui accusare non possunt. C. 9, 1.
C. 6, 27. - his, qui ad ecclesiam confugiunt, vsi lb¡ excia-
hereditnts instituendis etc. De postumis C. 6,29. mant, et no quis ab ecciesia extrahatur. C.
- heredibus instituendis, et quae personae here- 1, 12.
des instituí non possunt. C. 6, 24. - his, qui ad statuas confugiunt. C. 1, 25.
heredibus instituendis val exheredandis. De libe- - bis, qui ante aportas tabulas hereditatem
ns et postumis D. 28, 2. transmittunt. C. 6, 52.
heredibus . . . partem suam debiti solverit, ve! - hls, qui effuderint, val deiecerint. D. 9, 8.
acceperit. Si unus ex pluribus C. 8, 31. -- his, qui ex officio,quod administrarunt, con-
heredibus tutorum et curatorum. De fldeiussori- veniuntur. C. 11, 89.
bus, et nominatoribus, et D. 279 7. - his, qui ex publicis rationibus mutuam pecu-
- heredibus tutorum vol euratorum. C. 5, 54. niam acceperunt. C. 107 6.
- hereditariis actionibus. C. 4, 16. - bis, qui in eclesiis mannmittuntur. 0. 11 13.
hereditate agatur etc. Ubi de C. 3, 20. - bis, qui in exilium dati, val ab or dine moti
heredit ate. De acquirenda val omittenda D. sunt. C. 10, 61.
29, 2. - his, qui in priorum creditorum loeum sueca-
heredit ate. De . . . adeunda, val acquirenda 0. dunt. C. 87 18.
6, 30. - his, qui latrones vel allis criminibus reos
lzereditate. De repudianda, ve! abstinencia C. occultaverint. C. 9, 39.
6, 31. - bis, qui non impletis stipend.iis, sacramento
hereditate se abstineal. Si minor ab C. 2, 38. soluti sunt. C. 101 55.
hereditate, val actione vandita. D. 18, 4. C. - his, qui notantur infamia. D. 8, 2.
4, 39. - his, qui numero liberorum, vel paupertate
hereditatem possideat. Si quis omiasa causa te- excusationem meruerunt, C. 10, 52.
stamenti, ab intestato, vel alio modo D. 29,4. - bis, qui parentes, vel liberos occiderunt. U,
hereditatem surripuisse aut corrupisse quid dice- 9, 17.
tur. Si is, qui testamento liber . . . ante - his, qui per metum indicis non appel!aruut.
aditam D. 47 4. C. 7, 67.
hereditatem transmittunl. De his, qui ante apar- - bis, qui potentiorum nomine títulos praeduis
tas tabulas C. 61 52. afflgunt, val eorum nomina in litem praeten-
hereditatem, vel . . . acquirat. Si ut omissam dunt. C. 21 14.
0. 2, 39. - his, qui se deferunt. C. 10, 13.

ÍNDICE ALFABTIC0 XXIX

- bis, qui sibi adscribunt in testamento. C. vol insinuatores constitutionum . . . ex de-


scriptione, vol ab invitis, no quid accipiant U.
- hi, qui sponte publica manera subeunt. C. 12, 63.
10, 44. - immunitate nemini concedenda. C. 10, 25.
- bis, qui sui vol alieni iuris sunt. D. 1, 6. immunitate quibusdam concedenda. De decretis
- bis, qui veniam aetatis impetraverunt. U. decurionum super U. 10, 47.
2 44. immunitatis. De iure D. 50, 6.
- hi, quibus at indignis bereditates auferiintur, impedire non posce. Debitorem venditionem
et ad SO. Silanianum. U. 6, 35. pignoris 0. 8, 28.
hotoberis et auratis etc. De vestibus U. 11, 9. - impensis in res dotales factis. D. 25, 1.
homine exhibendo. De . . . libero U. 8, S. Imperator mIer . . . miserabiles personas co 9no-
- homine libero exhibendo. D. 43, 29. scat etc. Quando C. 3, 14.
hominum. De statu D. 1, 5. Imperatori maledixenit. Si quia C. 9, 7.
hominwm que eius agantur. tibi causae . . . di- Imperaloni ofl'erendis etc. De precibus C. 1, 19.
vinae domus, U. 3, 26. Imperatore supplicare. Ut lite penclente
- bonoratorum vehiculis. U. 11, 20. nulli liceat C. 1, 21.
honore praeturae etc. De praetoribus et U. 12, 2. impenialis cocino sine herede decessenit. Si libe-
honores agnoscant, De mulieribus, et in quo ralitates C. 10, 14.
loco . . . 0. 10, 64. impetrando. De iuri dominii C. 8, 33.
honori bus. De muneribus et D. 50, 4. impetrationibus actionum sublai'is. De formulis
honoribus non continuandis inter patrem et fthjum et C. 2, 57.
etc. De . . . C. 10, 41. imp etratum. Si contra ms, vol utjlitatem publi.
horreis. De cond.itis in publicis C. 10, 26. cam, vol per mendacium fuenit aliquid postu-
hospitibus non praestando. De salgamo C. 12, 41. latum, vsi U. 1, 22.
hostibus. De . . . redemptis ab D. 49, 15. U. imp etraverunt. De bis, qui veniam aetatis U.
S? 50. 2, 44.
humi vel in silice . . . insculpere aut pingere. impletam militiam vsi advocationem . • . commo-
Nemni licere signum salvatoris Christi U. rantur etc. Quibus muneribus excusentur
1, 8. hi, qui post C. 10, 56.
hyacinthos aptare etc. Nulli licere in frenis et impletis stipendiis, sacramento soluti sunt. De
equestribus sellis et balteis . . . C. 11, 12. bis, qui non C. 10, 55.
hypotheca. De . . . prohibita rerum alienatione, imponal etc. Ut nemo pnivatus titulos praedus
vol U. 4, 51. suis, vol alienis 0. 2, 15,
hypotlzeca habeantur etc. Qui potiores in pigno- imponatur. No quid oneri publico C. 11, 5.
re ve! D. 20, 4. - imponenda lucrativa descriptione. C. 10, 36.
hypotheca soivitur. Quibus mod.is pignus ve! imponere alienis. Ut ueniini liceat sine indicis
D. 20, 6. auctoritate signe rebus C. 2, 16.
hjpotheca tacite contrahitur. In quibus causis imponuntur. De manumissionibus, quas servia
pignus, vol D. 20, 2. C. 8, 14. ad universitatem pertinentibus D. 40, 8.
hypothecae datas obligan non possunt. Quae res imponuntur. De omni agro deserto, et qtLando
pignori, vel D. 20, S. steriles fertilibus C. 11, 59.
hypothecarum st pignos'um. De d.istractione D. - impnberum, et allis substitutionibus. C. 67 26.
20, 5. - in diem addictione. D. 18, 2.
hypothecis. Depignoribus, et U. 8, 13. in factum actioni bus. De praescriptis verbis, et
hypothecis, et qualiter ea contrahantur, et de D. 19, 5.
pactzs eorum. De pignoribus et D. 20, 1. - in integruin restitutione minorum XXV. annis
C. 2, 21.
Tu integrum restitutione postuiata, no quid novi
fiat U. 2, 49.
1 - in integrum restitutionibus. D. 4, 1.
- in ius vocaudo. U. 2, 4. C. 2, 2.
Tu ius vocati ut sant, ant satis, vol cautum dent.
iactu. De lege Rhodia de D. 14, 2. D. 2, 6.
isnil etc. Si quia in ius vocatus non D. 2, 5. - in litem dando tutore vol curatore. C. 5, 44.
i5'norans rem minoris esse, sine decreto compara- - in litem jurando. D. 12, S. U. 5, 53.
veril. Si quis C. 5, 73. In quibus casibus tutorem, vol euratorem babenti
ignorantia. Do iuris et facti D. 22, 6. C. 1, 18. tutor vol curator dan potest. C. 5, 36.
- jis, per quos agere possumus. 1. 4, 10. Ja quibus causis cessat longi temporis praescri-
- jis, qui sui vel alieni inris sunt. 1. 1, S. ptio. C. 7, 84.
ulala cual, non usurpandis. De bis, quae ex In quibus causis colon¡ censiti dominos accusare
publica collatione C. 10, 75. possunt. 0. 11, 50.
iliatsone. De aun . . . C. 10, 75. In quibus causis in integrum restitutio uecessaria
illicitis. De . . . pactionibus U. 4, 59. non est. C. 2, 40.
ilhicito etc. De . . . couventu negotiatorum C. Ja quibus causiz militantes fori praescriptione uti
4, 59. non possunt. C. 3, 25.
illustnium . . . personar'um. De tutoribus C. In quibus causis pignus vel hypotheca tacite con-
5, 33. trahitur. D. 20, 2. C. 87 14.
Illyrici. De oioio praefecti praetoriorum Orien- - in rem verso. U. 15, S.
tis et C. 1, 26. - incendio, ruina, naufragio, rete, nave expugne-
III yri eianis. De colonis C. 11, 58. ta. D. 47, 9.
zmagi ni bus. De statuis et C. 1, 24. - incertis personis. 0. 6, 48.
mmodicum. Publicas iaetitiao . . . nunciatores, - incestis et inutilibus nuptiis. C. 5, 5.
ÍNDICE ALFABÉTICO

incipiant. Ut actiones et ab heredibus, et contra insertis tam legatis etc.. De conditionibus C. 6,


heredes C. 4, 11. 46.
incolis. Ad municipalem, et de D. 50, 1. ininuatores cene titutionum., vsi aiiar'um - . .
- incolis, et ubi quis domicilium habere videtur, terarum . . . ne quid accipiant immodicum.
et de his, qui studioru,n causa in aliena civi- Publicae laetitiae . . . C. 12, 63.
tate degunt. C. 10, 40. nspectori bus. De censibus . . . et C. 11, 58.
inco'rporaliln.is. De rebus 1. 2, 2. 1nspciantur et describantur. Testamenta quem-
incorporatione. De . . . C. 10, 10. admodum aperiantur, D. 29, 3. 0. 6, 32.
indebiti. De coridictione D. 12, 6. C. 4, 5. - inspiciend.o ventre, custodiendoque partu D.
indemnitatem pro-misil. Si matar C. 5, 46. 25, 4.
indicta viduitate, et lege Julia Miscella tol- institoria actione. D. 14, S.
lenda. C. 6, 40. - institoria et exercitoria. actione. 0. 47 25.
- indictionibus. C. 10, 17. - instituendis. De beredibus 1. 22 14. D. 281 5.
indicuntur. Quemaclmodu.m civilia munera C. instituendis etc. De heredibus C. 6, 24.
10, 43. instituendis etc. De necessariis servis heredibus
indignus auferun#iur. De bis, qnae ut D. 34, 9. C. 6, 27.
indignis hereditates auferuntur etc. De his, qui- instituendis vsi exheredandis. De liberis et po-
bus ut C. 6, 85. stumis, heredibus D. 28, 2.
indueuntvr, vel inscribuntur. De lis, quae in te- inetituendis etc. De postumis heredibus 03, 29.
stamento delentur, D. 28, 4. institui non posse. Vectigalia nova 0. 4, 62.
infamia. De bis, qui notantur D. 8, 2. instituí non pos8unt. . . . st quao personas here-
infamia ir'rogatur. Ex quibus causis C. 2, 11. des C. 6, 24.
- infamibus. C. 10, 59. - institutionibus et substitionibus et restitutio-
infanti, . . competente. De bonorum possessio- nibus sub conditione faetis. V.o, 25.
ne furioso, D. 37, 8. inetitutionum. De conditionibus D. 28, 7.
- infantibus expositi8, liberis et servis, et de lis, - instructo vel instrumento legato. D. 33, 7.
qui sanguinolentos nutriendos aceeperunt. in8trumentis, vsi testimouiis etc. Si ex falsía C.
C. 8, 51. 7, 58.
infecto, et de cuy grundis et protectioni bus. De instrumento ¿egato. De instructo, val D. 83, 7.
damno D. 39, 2. instrumentorum,et ami ssione eorum. De fide D.
inferendo, et sepulcro aedificando. De mortuo D. 2214.
11, 8. instrumentorum, et amiss-ione eo-um etc. De fide
inferfur. De argenti pretio, quod thesauris C. C. 4, 21.
10, 78. integrum minor restitui velit. Si adversus traus-
infeDunt. De his, qui in ecciesin . . . clericis actioneni vel divisionem in C. 2, 31.
iniuriam C. 12, 31. intsgrum restituantur. Quibus ex causis maiores
- infirman.dis poenis coelibatus, orbitatis, et de in 0.2,53.
decjmariis sublatis. C. 8, 57. ints grum restitui non possunt. Qui, et adversus
infirmantur. Quibus modis testamenta L 2, 17. quos in C. 2, 41.
infliguntur. De modo muletarum, quae a iudiei- ints grum restitutio necessaria non set. In quibus
bus C. 1, 54. causis in C. 2, 40.
- ingenuis. 1. 1, 4. integrum restitutio postuletur. Si in comniuni
- ingenuis nianumissis. C. 7, 14. eademque causa in C. 2, 25.
ingenuus eSSe dicetwr. Si D. 40, 14. ints grum re8titutio postuletur. Si sa.epius in C.
- ingratis liberis. C. 8, 49. 2, 43.
inhibendis. De Privatis carceribus C. 9, S. intey'rum restitutione minorum XXV. an.nis. De
inhibendis donatzoni&uc in sos faciendis etc. De in C. 22 21.
contractibus indicum . . . et C. 1, 58. iniegrum restitutione postuiata, ne quid novi fiat.
inimicitias c'reatio (acta sit. Si propter C.10,68. In C. 2, 49.
iniuncti muneris ad omnes coUe gas pertinere. integrum restit utioni bus. De in D. 4, 1.
Sunitus C. 11, 38. ints grum restitutionis agi posce. Etiam per pro.
- iniuriis. L 4, 4. 0. 9, 35. euratorem causam in C. 21 48.
- iniuriis, et famosis libellis. D. 47, 10. ir2egrum restitutionis agit anda sit. tíbi et apud
iniusta causa. De condictione . . . sine causa, quem cognitio in C. 2, 46.
ve! C. 4, 9. ints grum restitutionis. De reputationibus, quae
iniustam eausam. De condictione ob turpem, ve! flunt ¡u indicio in C. 2, 47.
D. 12, 5. integnum nestitutionis, tam winorum etc. De
- injusto, rupto, irrito facto testamento. D. temporibus in 0. 2, 52.
28, 8. integrum restituuntur. Ex quibus causis maiores
innovan appeUatione interposita. Nihil D. 49, 7. viginti quinque anide in D. 4,, 6.
- inofficiosis donationibus. C. 3, 29. Inter abs acta, vel iudioata allis non nocere. C.
- inofficiosis dotibus. C. 3, 30. 7, 60.
- inofficioso testamento. L 2, 18. D. 5, 2. C. interdici re-um suarum alsenatione. Rem alie-
8, 28. nam gerentibus non C. 4, 53.
inscio Fnineipe interdictus sit. Ut armorum usus - interdictis. 1. 4, 15. C. 8, 1.
0. 11, 47. - interdictis, et relegatis, et deportatis. D. 48,
inscribuntur. De his, quae in testamento delen- 22.
tur, inducuntur, ve! D. 28, 4. - interdictis sive extraordlinariis actionibus,
inscniptior&ibus. De accusationibus et D. 48, 2. quae pro his competunt. D. 48, 1.
0. 9, 2, interdicto. De precario et Salviano C. 8, 9.
insculpere ant pingere. Nemini licere signhnni interdicto. De Salviano D. 43, 33.
salvatoris . . - C. 1, 8. - interdicto matrimonio inter pupillam et tuto-
INDICE ALFABÉTICO

reni seu euratorem filiosque eorum. C. 5, 6. iudicata non nocet. Quibus res C. 7, 56.
interdictus s'it. Ut arniorum usus inscio Principe iudicatae. Deexceptione re¡ D. 44, 2.
G. 11, 47. iudicatae. De executione re¡ C. 7, 53.
interest, pro feruntur. De sententiis, quae pro eo, iudicatae. De usuris re¡ C. 7, 54.
quod C. 7, 47. iud"icatae non habere. Comininationes . . .
interlocutionibu8. De re iudicata, et de effeetu etonitatem reí C. 7, 57.
sententiarum, el de D. 41 1. iudicatam restitutio postuletur. Si adversus rem
iwerlocutionibus omnium sudzcum. De . . . C. C. 2, 26.
7, 45. indicati pignus captum sil. Si in causa C. 8, 22.
interposita. Nihil innovari appelTatione D. 49,7. iudicatum cese dicatur. Si a non competente ¡u-
- interrogationibus in jure faciendis, et interno- dice C. 7, 48.
gatoriis actionibus. D. 11, 1. iudicatum su. Si ex falsis instrumentis ve! testi-
interrogatorii8 actionibus. De interrogationibus moniis C. 7, 58.
in jure faciendis, et D. 11, 1. Iudicatum solvi. D. 46, 7.
interruptio-nibus earum. De . praescriptioni- iudicavit etc. De poena iudicis, qui malo C. 7,49.
bus, et C. 7, 40. indice iudicatum cese dicatur. Si a non compe-
interval4is. De muneribus . . . et de C. 10, 41. tente C. 7, 48.
intervenerit. Si pendente appellatione mors D. indice se vindicare etc. Quando liceat unicuique
49, 13. C. 7, 66. sine C. 3, 27.
interveneril. Si tutor ve! curator C. 2, 24. iudicem . . . corrump ere curavit. De poena..
intervenerunt. De periculo eorum, qui pro ma- eius, qui C. 7, 49.
gistratibus C. 11, 35. iudicem satur. De quibus rebus ad eundem D.
intestato deferuntur. De hereditatibiis, quae ab 11,2-
1-3, 1. iudices dare, darive posenul. Qui pro gua iunis-
intestato, veZ alio modo possideat here4itatem. Si dictione C. 3, 4.
quis omissa causa testamenti, ab D. 29, 4. indices . . . post adsr&inistrationem depositam, L.
intestato venientibus. De suis et legitimis liberis dies in civitatibus veZ certis Zocis per-maneant.
ab C.6,55. Ut omnes C. 1, 49.
intinctione sacri muri cje. De - . . £7. 11, 9. iudicet etc. No quis in sua causa C. 3, 5.
intra certum tempus criminalis quaestio termine- iudiciati. De iureiurando sive voluntario, sive
tur. Ut C. 97 44. necessario, sive D. 12, 2.
mira quae tempora. Quando appellandum sit, et iudicialium literarum . . . ne quid accipzant im-
D. 49, 4. modicum. . . . insinuatores . . . C. 12, 63.
mira quod tempue. Qui admitti ad bonorum iudicibus. De pedaneis CI. 3, 3.
possessionem possunt, et C. 6. 9. iudici bus infliguntur. De modo mulcta.rum, quae
invitis ne quid accipiant immodicum. Publicas a 0.1,54.
laetitiae . . . nunciatores, vel insinuatoxes iudici bus ticeat confiscare. No sine iussu Princi-
oonstitutionum . . . ex descriptione, vel ab pie certis 0. 9, 48.
C. 12, 63. iudjcii mutandi causa, facta. De alienatione D.
iwc-itus actum re¡ publicas gerere cogalur. No 4, 7. 0.2,54.
quis liber C. 11, 37. iudicii, 1am familiae erciscundae, quam communi
inuitus agere veZ accusare cogatur. Ut nemo U. dividundo. Commuma utniusque C. 3, 88.
3,7. - iudiciis. C. 31 1.
inutitibus nuptiis. De incestis, et C. 5, 5. iudiciis. De publicis 1. 4, 18. D. 48, 1.
- inutiibus stipulationibus. L 3, 19. C. 8, 38. -. iudiciis, et ubi quisque agere vel convenir¡ de-
- irenarchis. C. 10, 77. beat. D. 5, 1.
irrito [acto testamento. De injusto, rupto, D. iudiciis faciendis etc. De sportulis et sumtibus
28, 3. ja diversis C. 3, 2.
irrogatur. Ex quibus causis infamia C. 2, 11. indicie habeant, vsi non. Qui legitimam perso-
Italici contractus toflenda etc. De annaM exce- nam stand¡ in C. 3, 6.
ptione 0. 7, 40. indicio de mor ibus subi ato. De repttdiis el C. 5,
iteretur. No sanctum baptisma C. 1, 6. 17.
- itinere actuque privato. D. 43, 19. iudicio in integrtsm restitutionis. De reputatio-
itMere fiat. No quid in loco publico vel D. 48, S. nibus, quae fiunt in C. 2, 47.
itinere publico reficiendo. De vía publica, et D. indicio eistat. De eo, per quem factum enit, quo
43, 11. roinus quis in D. 2, 10.
itiner'i bus publicis. De locis et D. 43, 7. indicio sietendi causa factis, non oblemperaver-il.
ztlnerum custodia. De littorum et C. 12, 44. Si quis cautionibus in 0. 2, 11.
- iudaeis, et coelicolis. C. 17 9. indicio tutelae. De contrario C. 5, 58.
Iudacus veZ paganus Jzabeat, veZ possideat, veZ cir- iudiciorum. De advocatis diversonum C. 2, 7.
cunleulat. No Christianum mancipium iudiciortzm. De ordline C. 3, S.
C. 1, 10. indicie possidendis sen vendundis. De rebus
iudex Litem anam feciese dicetur. De extraord.i- auctonitate D. 42, 5.
nariis cognitionibus, et si D. 50, 13. indicie auctorit ate signa rebus imponere alienis.
iudex sententiam pro ferre debeat etc. Quomodo Ut nemini liceat sine C. 2, 16.
et quando C. 71 45. iudicis. De offlcio 1. 4, 17.
zudex suppleat. Ut, quae desunt advocatis par. iudicis non appeltarunt. De his, qui per metum
tium, C. 2, 10. C. 7, 67.
iudicata alije non nocere. mIer alios... C. 7160. indicie . . . obtinet. De offiio eíus, qui vicem
udzcata. De re C. 7, 42. alicuius C. 1, 50.
zudicata, et de effectu aententiarum, el de interlo- iudieis poasidendis etc. De bonis auctoritate U.
cutioni bus. De re D. 42, 1. 7, 72.
ÍNDICE ALFABÉTICO
iudicis, qui mate iudicavit etc. De poena U. - inrelurando, sive voluntario, sive necessario,
7, 49. sive judiciali. D. 12, 2.
[iu4icum. De advocatis diversorum U. 2, 8.] juridici Álexandriae. De oficio. C. 1, 57.
iudicum. De assessoribus, et domesticis, et cali- juridici. De oficio. D. 11 20.
cellarijs U. 1, 51. iuris antiqui. De dFversis reguile D. 50, 17.
iudicum etc. De iurisdictjone omnium O. 8, 13. iuris et faeti ignorantia. D. 22, 6. U. 1, S.
iudicum. De officio oiviljum U. 1, 45. iuris, et omnium magistratuum, et successione
iudicum. De oficio diiversorum C. 11 48. prudentum. De origine D. 11 2.
iudicum. De oficio militarium C. 11 46. iuris in a1terum statuerit, ul ipse eodem itere
iudicum. De sententiis et interlocutioriibus orn- utatur. Quod quisque D. 2, 2.
niuro. C. 7, 45. iuris prudentum, qui in Digestis referuntur.
sudirjum . . . el jnhjbendis donationibus in e08 De . . . auctoritate C. 1, 17.
faciendis; el ne administrationis tempore iuri8dictio. De oficio eius, cui xiandata est D.
proprias aedes aedificent sine sanctione prag- 1121.
matica. De contractibus U. 1, 53. - lurisdictione. D. 2, 1.
iudicum, quas de/Initio etc. No liceat . . . tertio iurisdictione iudjes dare darive possun4. Qui
provocare, vol post duas sententias U. 7, 70. pro sua U. 3, 4.
iudicum 1am militarium, quam civitium.. De nu- - iurisdictione omnium iudicum, et de foro com-
merariis, actuariis, et chartulariis, et adiu- petente. U. 3, 18.
toribus, scriniariis, et exceptoribus . . . C. iterisdictioni suae adepirare tentaverint nuptias.
12, 49. Si quacunque praeditus potestate . . . ad
Julia ambitus. De L. D. 48, 14. supp .tarum C. 5, 7.
lulia de annona. De L. D. 48, 12. ius euram que, el reverentiam pertinent pontifica-
lulia et Tilia dabatur. De Atiliano tutore, et co, lem. De episcopali audientia . . . et quae
qui ex L. 1. 17 20. ad 0.1,4.
julia MisceUa totienda. De . . . L. C. 6, 40, ius-dandi habent etc. De tutoribus et curatoribus
Julia repetundarum. De . . . L. D. 48, 11. datis ab his, qui D. 26, 5.
Iuliam de adulteriis corcendis. Ad L. D. 48, 5. ius dicenti non obtemperaverit. Si quis D. 2, S.
Iuliam de adu2teriis, el stupro. Ad L. U. 9, 9. ius . . fuerit aliguid postulatum, vel imp etra-
.

Iuliam de ambitu. Ad L. U. 9, 26. tum. Si contra U. 1, 22.


Iutiam de vi privata. Ad L. D. 48, 7. ius potestatis solvitur. Quibus modis 1. 12 12.
Iuliam de vi publica. Ad L. D. 48, 6. u8 sibi dicat. No quis . . . C. 3, 5.
Iuliam de vi publica, vel privata. Ad L. U. 9, 12. ius vocabitur, vi eaunzat. No quis eum, qui in
Juliam maiestatis. Ad L. ¡7. 48, 4. 0. 9, 8. D. 2, 7.
Iuliam peculatus, el de sacritegiis, et de residuis. ius vocando. De in D. 2, 4. U. 2, 2.
Ad L. D. 48, 13. jus vocati ut eant, aut satis vel cautum dent. In
Iuliam repetundarum. Ad L. U. 9, 27. D. 2, 6.
iuncto. De tigno D. 47, 3. ius vocatus non ierit, sive guie eum vocaverit,
sunzerunt. De mulieribus, quae se propriis ser- quem ex Edicto non debuerit. Si quis in O.
vis U. 9, 11. 2, 5.
jurando. De in litem D. 12, 3. C. 5, 53. iussu etc. . . . de peculio, sive quod U. 4, 26.
suralo promittant, vsi Suae promissiofli commit- iUS8U Principie certis ittdicibue liceat confiscare.
¿antur. Qui satisdare cogantur, ve! D. 2, 8. No sine C. 9, 48.
- jure aureorum annulorum. D. 40, 10. iussu. Quod D. 15, 4.
- jure aureorum annulorum, et de natalibus iusti efficiantur. Da naturalibus liberis, . . . et
restitueud.is . U. 6, 8. ex quibus causis U. 51 27.
- iure codidilorum. D. 29, 7. - iustitia et jure. 1. 1, 1. D. 1, 1.
iure. De institia et 1. 1, 1. D. 1, 1.
- jure deliberandi. Ji. 28, 8.
- jure deliberandi. et de adeunda vel acquirenda L
liereditate. C. 6, 80.
- jure dominii impetrando. U. 8, 33.
- jure dotjiim. D. 28, 3. C. 5, 12. laborum. De praejositis U. 12, 18.
- jure emphyteutico. C. 4, 66. laetitiae . . . nunctatoree . . . ne quid accipiani
jure enucleando etc. De vetere C. 1, 17. immodicum. Publicae C. 12, 63.
jure faciendis, et interrogatoriis actionibus. De largitionaiium tituioruni. De canone C. 10, 23.
interrogationibus in Ji. 11, 1. £argitionum etc. De . . . comitibus sacrarum
- jure fisci. D. 49, 14. C. 101 1. 0.12,6.
jure hastae fiscalis etc. De . . . C. 10, 3. lar gitionum. De oficio comitis sacrarum U.
- jure immunitatjs. D. 50, 6. 1, 32.
- jure liberorum. U. 8, 58. largitionum etc. De pal atinis sacrarum C. 12, 23.
- jure natural¡, gentium et civil¡. 1. 1, 2. - Latina libertate tolienda, et per cortos modos
- iure patronatus. D. 37, 14. in civitatem Romanam transfusa. C. 7, 6.
jure patronatus. De . . . U. 6, 4. ¿atie retractandis. De sententiis adversus fiscnm
- jure personarum. L 1, 3. U. 10, 9.
jure Quri1ium tollendo. De nudo U. 7, 25. latrones . . . occuitaverint. De his, qui U. 91 39.
- jure reipublicae. C. 11, 30. ¿avacra praestentur. No re¡ militaris comitjbus
jure utatur. Quod quisque iuris in alterum sta- ve! tribunis C. 17 47.
tuerit, ut ipse eodem D. 2, 2. legata. De liberatione D. 34, S.
iureiurando. De rebus creditis, et U. 4, 1. legata. De optione ve! electione D. 83, 5.
- inreinrando propter ca!umniam dando, U. ¿egata. De pertu D. 33, 9.
2, 58. legata. De servitute D. 33, 3.

ÍNDTC AtFA13TTICO xxxur
tegata. De supellectile D. 33, 10. legem Cornetiarn de sicariis el veneficis. Ad D.
le gata . . . relinquuntur. De bis, quae sub modo 48.8.
ci. 6, 45. Legem Faicidiarn. Ad D. 35, 2. C. 6, 50.
legal¡ cedat. Quando dies asusfructus D. 7, 3. legem Falcidiarn licuerit, legalum esse dicetur.
legal¡ . . . cec2it. Quando dies C..6, 53. Si cui plus, quam per D. 35, 3.
legati. De apparitoribus Proconsulis et C. legem Faviam deplagzariis. Ad 0. 9, 20.
12, 55. legem Iuliarn de adulterlis corcendis. Ad D.
legal¡. De officio Proconsulis et D. 1, 16. C. 48, 5.
1, 35. ¿egemIuliam de aduUeriis, el stupro. Ad C-9,9.
- legationibus. D. 50, 7. C. io, 65. legem Iuliann de ambitu. Ad ci. 9, 26,
- legatis. 1. 2, 20. C. 6, 37. legem Iulam de vi privata. Ad 13. 48, 7.
legatis etc. Communia de ci. 6, 43. legem Iuliam de vi publiça. Ad 13. 48, 6.
legatis. De alimentis vol cibariis D. 33, 1. legem Iuliam de vi publica, vel privata. Ad C.
legatis. De aura, argento, mundo, ornamentis, 9, 12.
unguentis, veste vol vestimentis, et statuis legem Iuliarn nnaestatis. AtT 13. 48, 4. 0. 9 8.
D. 34, 2. legem Iuliam peculalus, el de sacrUe gis, el de re-
legatis etc. De conditionibus insertis tam C. siduis. Ad D. 487 13.
6, 46. legem Iuliam repetundarum. Ad C. 9, 27.
- legatis et fideicommissis. D. 30, 31, 32. legem Viselliam. Ad C. 9, 21.
legatis, et fideicommissis. De annuis D. 33, 1. legenda. De glande C. 43, 28.
- logatis praestandis, contra tabulas bonorum - legibus, et oustitutionibus Pnincipum, et
possessione petita. D. 37, 5. edictis. C. 1, 14
legatis ve.l fideicommissis. De adimendis, vel - legibus, senatusque consultis, et longa consue-
transferendis D. 34. 4. tudine. D. 1, 3.
¿egato etc. De falsa causa adiecta C. 6, 44. legi bus senatusve consultis bonorum possessio
legato. De rnstructo, vol instrumento D. 33, 7. detur. Ut ex 1). 38, 14.
legato. De peculio D. 33, S. - legitima agnatorum successione. 1. 3, 2.
iegato. De tritico, vino, vel oleo D. 33, C. - legitima agnatoram tutela. 1. 1, 15.
le gato. Pro D. 41, S. - legitima pareatum tutela. 1. 1, 18.
legatorunz. De ademtione 1. 2, 21. - legitima patronorum tutela. 1. 1, 17.
legatorum. De usuris et fructibus C. 6, 47. - legítima tutela. C. 5, 80.
¿egatorum. Quod D. 43, 3. Legitimam personam stand¡ in iudiciis habeant,
legatorum. Quorum C. 8, S. vol non. Qui C. 3, 6.
legatorum . . . servandoruni causa mittatur etc. legilimi, ob unde cognati. Unde C. 6, 15.
Ut in possessionem ci. 6, 54. Iegitini. Unde D. 88, 7.
legatorun seu /ideicommissorum servandorum - legitimis heredibus. C. 6, 58.
causa caveatur. Ut D. 362 3. legitimis heredibus. De suis et D. 38, 16.
legal orum seu fideicommissorum servandorum legitimis ¿iberis . . . ab intestato venientibus. De
causa esse liceat. Ut in possessione D. 86, 4. suis, et C. 6, 55.
legatorum vel fldeicommissorurn. cedat. Quando - legitimis tutoribus. D. 26, 4.
dies 1). 86, 2. lenonibus. De . . . ci. 11, 41.
legatum esse dice tur. Si cui plus, quam por L. Zibellis. De famosis C. 9, 36.
Faleidiam Iicuerit, D. 85, 3. libellis. De iniuniis ob famosis D. 47, 10.
legatum, vel fideicommissum datis. De usu - libellis dimissoniis, qui apostoli dicuntar. D.
et operis per D. 33, 2. 49, 6.
- lego Aquiha. 1. 4, 3. C. 3. libe Ube seu preces concipienlium. De errore atT-
- lego commissoria. D. 18, 3. vocatorum, vol C. 2, 9.
lege comniissoria in pignoribue rescind onda. libellus Prinipi datus litis contestationem facial.
De... C.8,34. Quando C. 1, 20.
- lego Cornelia zle falsis, et de 80. Liboniano. tibor esse iussus erit . . . surripuisse aut corru-
D. 48, 10. pisee quid dicetur. Si is, qui testamento D.
¿e ge. De condictione ex D. 13, 2. 47 4.
¿ege etc. De condictione ex C. 4, 9. liber invitus actum reipublicae gerere cogatur.
- lego Falcidia. 1. 2. 22. No quis ci. 11, 37.
- lege Favia de plagiariis. D. 48, 15. liberae conditionie procreantur. De . . . his,
- lege Furia Caninia sublata. 1. 1, 7. quid. ex . . . aliisque C. 11, 69.
- lego Furia Caninia tollenda. C. 7, 8. - liberal¡ causa. D. 40, 12. C. 7, 16.
- lego Tulia ambitus. D. 48, 14. liberalibus urbis Romae, et Constaniinopolitanae.
- lege Tulia de annona. D. 48, 12. De studiis C. 11, 19.
lege lulia et Titia dabatur. De Atiiano tutore,. ¿iboralitatis imperialis socius sine herede decesse-
et ea, qui ex 1. 1, 20. nt. Si C. 10, 14.
¿ege lulia Miscelta bilenda. De . . . C. 6, 40. - libera.tione legata D. 84, 3.
- lege Tulia repetandarum. D. 48, 11. tiberalioni bus. De solutionibus et D. 46, 3. C.
lego merueruni cornitivam. De professoribus, 8, 42.
qui . . . ex C. 12, 15. ¿iberationibus debitorum civitatis. De . . . C.
- lege Pompeia de parricidiis. D. 48, 9. 11140.
- lege Rhodia de iactu. D. 14, 2. ¿jberentur . . . et quibus moclis a fortuna curiae
legem, Áeliam Sentiam. Qui et a quibus mann- C. 10, 32.
missi liberi non sunt, et ad D. 40, 9. liberi moran, vol educan debeant. Divortio
¿egein Aquiliam. Ad D. 9, 2.. facto, apud quem C. 5. 24.
legem Carnet jam de falsis. Ad C. 9, 22. liberi non flunt, ob ad L. Aeliam Seniiam. Qui et
legem Gorneliany& de sicariis. Ad C. 9, 16, a quibus manumissi D. 40, 9.
Tow 1.—y

XXXIV ÍNDICE ALF'ATTOÓ
liben. Si tabulae testamenti nullae extabuiit, - libertis universitatum. D. 88, 3.
uude D. 38, 6. liberiorum. De assignatione 1. 3, S.
liben. tíncle [D.38,7-] C. 6, 14. libertorum. De bonis D. 38, 2, 0. 6, 4.
¿iberis . . . ab intestato venientibus. De euis, et libe rtorum. De operis .11 38,1. 0. 6, 3.
legitiniis C. 6, 55. liberiorum. De successione 1. 3, 7.
liberis, ae parentibus. De alLeudis O. 5, 25. libertus ad cieounionatum adepiraveril. Si
¿iberis De ingratis 0. 8, 49. C. 10, 33.
ljberj. De J.ibertjs et eorixm C. 6, 7. libertus pro patrono . . . conveniatur. No
¿ibenis síus. De coniungendis cum emancip ato C. 4, 13.
D. 37, S. Liboniano. De lege Cornelia de falsis, et de SC.
liberis . . . et ex quibus causis iusti efficiantur. D. 48 10.
De naturalibus D. 5, 27. liceat sine iudicis auctoritate signa rebus impone-
- liberis et postumis, heredibus instituendis, vol re alienis. Ut nemin.i C. 2, 16.
exheredandis. D. 28, 2. Liceat unicuique sine iudice se vindicare, ve¿ pu-
liberis et servís etc. De ixifantibus expositis O. bticam devotionem. Quando C. 3, 27.
8, 51. .imitaneis etc. De fundis lirnitrophis . . . O.
- liberis exhibendis, item ducendis. V. 43, 30. 11, (30.
- liberis exhibendis seu deducendis, et de libero limitrophis etc. De fundis C. 11, 60.
homine exhibendo C. 8, 8. Lite pendente . . . nulli liceat Imperatoni suppii
liberis in potestate patri8 constitutis . . . acqui care. Ut C. 1, 21.
runtur etc. De bonis, quae C. 6, 61. lite praestel. No fisus val respublica procura-
libenis pollicetur. De bonorum possessione tionem alicui . . . in 0. 2, 17.
quam praetor C. 6, 12. litem dando tutore, vsi curatore. De in C. 5, 44.
- liberis praeteritis vol exheredatis. C. 6, 28. litem jurando. De in D. 12, 3. 0. 5, 53.
libenis, vel parentibus etc. De agnoscendis et litem praetendunt. De his, qui potentiorum
alendis D. 25, 3. nomina in 0. 2, 14.
libenis que eorum datur. De bonorum possessione litem suam fecisse dicetur. De extraordinariis
uae patronis C. 6, 13. coguitionibus, et si. iudex D. 50, 18.
Libero exlizbendo. De homine D. 43, 29. literarum ... ne quid accipiant immodicum.
libero homine exhibendo. De . . . C. 8, 8. insinuatores . . . iudicialium C. 12, 63.
Liberorum. De emancipationibus C. 8, 48. - hterarum obliga.tione. 1. 3, 21.
liberorum. De exhereilatione 1. 2, 13. liiigantibuspnaestare etc. Ne liceat potentioribus
liberorum. Do jure C. 8, 58. patrociniurn C. 2, 13.
liberorum . . . excusationem meruerunt. De Me, litigantium. De poena ternero 1. 4, 16.
qui numero C. 10, 52. - litigiosis. D. 44, 6. C. 8, 36.
liberorum se excusant. Qui numero C. 5, 66. - litis contestatione. C. 3, 9.
liberos factis etc. De donationibus . . * a paren- litis contestationem facial. Quando libellus Prin.
tibus in C. 5, 16. cipi datus C. 1, 20.
liberos occiderunt. De he, qui . . . C. 9, 17. litis. De consortibus eiusdern C. 3, 40.
libert ate etc. De vindicta C. 7, 1. litium. De sportulis ... et de executoribus C. 3,2.
Libentate, et non adversus Zibentatem opponitur. litium expensis. De fructibus et C. 7, 51.
De . . . praescriptione, quaepro C. 7, 22. - litorum et itinerum custodia. C. 12, 44.
tibe rt ate toUenda. De dedititia 0. 7, 5. loca sua ad extraneum trans ferre. Non licero
libert ate tollenda etc. De Latina C. 7, 6. habitatoribus metrocomiae C. 11, 513.
libentatem accipiunt. Pro quibus causis servi Locati, conducti. D. 19, 2.
pro praemio C. 7, 18. - locatione praediorum civilium vol fiscalium,
Zibertatem meruit, De peculio eme, qui C. 7, 23. sive ternplorum, si-ve re¡ privatae, val domi-
Libe rt alem pervenire. Qui non possunt ad C. nicae. C. 11, 71.
7112. - locatione et conductiona. 1'. 81 24.
libenlatem perveniunt. Qui sine manumiesione - beato et conducto. C. 4, 65.
ad D. 40, S. - locis et itineribus publicis. D. 43, 7.
Libenlatem proclamare non ¿icet. Quibus ad D. ¿ocie perinaneant. Ut omnes iudices . . . post
407 13. C. 7, 18. administrationem depositam, L. dies in civi.
Libertatem proclamare non proliibentur. . . et tatibus val certis C. 1, 49.
da rebus eorum, qui ad C. 7, 18. Loco dare promisit. Ubi conveniatur, qui corto
¿ibertatem. Si aciversus C. 2, 30. C. 3, 18.
libertatibus. De conditionibus insertis.... 0.6,413. loco dan oportel. De eo, quod corto D. 137 4.
libentatibus. De fldeicominissariis D. 40, 5. C. loco munera . . . vel honores agnoscant. De mu-
7, 4. lieribus, in uo C. 10, 64.
libertatis causa bona addicuntur. De co, cuí 1. - loco publico fqruendo. D. 43, 9.
3, 11. Loco publico vel itinere fiat. No quid in D. 48,
libertatis. De ademtione D. 40, 6. Loco sacro fiat. No quid in D. 43, 6.
tiberti, quae patronis . . . datur. De bonorum Locum succedunL . . . de his, qui in priorum
p055essione contra tabulas C. 6, 13. ereditorum.0. 201 4. C. 8, 18.
- libertinis. 1. 11 5. C. 10, 58. logo graphis etc. De . .... C. 10, 71.
¿ibertis alienatio facta sil. Si in fraudem patroni longa consuetudine. Da legibus, enatusque con-
a 0.6,5. sultis, et D. 1, S.
¿ibertis. De agnoscendis et alendis liberis, val longa consuetudo. Quae sit 0. 8, 52.
parentibus, vol patronis, vol D. 25, 3. long¡ temporis decem vel viginti annorum. Da
Libertis. De assignandis D. 88, 4. praescriptione C. 7, 33.
- libertis, et eorum liberis. 0. 6, 7. long¡ temporis praescniptio. Tu quibus causs
iiberti8 mancipisque civitatum etc. De ... C. 6, 1. cessat C. 77 34.

ÍNDICE ALFABÉTICO xxxv
long¡ temporis praescriptio. Quibus non obiici- vsi eircumcidat. Xe Christianum 0. 11 10.
tur C. 7, 85. mancipium ita fue nt alienatum, ut manumittatur,
- longi temporis praescriptione, quae pro liber- vel contra. Si C. 4, 57.
tate, et non adversus libertatem opponitur. mancipium ita venierit, ne prostituatur. Si C.
C. 7, 22. 4, 56.
longi temporispo$SeSSiOflilfl(9. De usucapionibus, maneipiuta venienit, ut manumittatur, ve¿ con-
et 1.2,6, tra . . . si ita D. 18, 7.
tuco Daplznensi . . non excidendis vsi venderidis. mandata set iurisdictio. De officio eiu.s, ciii D.
De cuprensis ex C. 11, 78.
lucrativa descriptione. De imponenda C. 10, 36. Mandati, ve! contra. D. 17, L C. 4, 85.
lacris aclvocatorum, et concussionibus o.cio- - mandatis Principum. C. 1, 15.
ruin, son apparitorurn. C. 12, 61. - mandato. 1. 3, 26.
ludo runi pubticorum. De expen.sis C. 11, 42. mandatores dotiutn dentur. No . . C. 5, 20.
- luitione pignoris. C. 8, 30. mandatoni bus. De fideiussoribus et D. 487 1. C.
Lustralis aurí collatione. De tollenda C. 11, 1. 8, 40.
tasis. De aleatoribus, et alearum C. 3, 43. m.andavenit. Si servus extero se cm¡ C. 4, 86.
Manichaeis et Samanitis. De haereticis, et C.
1, 5.
M manumissí liberi non fiunt, et ad L. Aeliam Sen-
tiam. Qui, et a quibus D. 40, 9.
manumissi sunt. De his, qui a non domino C.
Macedoniano. De senatusconsulto D. 14, 6. 7, 10.
Mace donianurn. Ad senatuseonsultum Ü. 49 28 manumissione ad tibe rt al eta perveniunt. Qui
magistratibus conveniendis. D. 27, 8. C. sine D. 40, S.
5, 75. manumiesione. De . . . apud conciluum C. 7, 1.
magistratiius interuenerunt. De p ericulo eorum man umissione. De testamentaria C. 77 2.
qui pro C. 11, 85. manumiesionem teneatur. An servas pro suo
- magistratibus municipalibus. C. 1, 56. facto post C. 4, 14.
magistratus creatus appellaverit. Si tutor, ve] - mauumissionibus. D. 40, 1.
curator D. 49, 10. manumissionibus. Comm'unia de C. 7, 15.
magistratuum., et successione prudentum. De - manumissionibus, quae servis ad universita-
origine iuris, et omnium D. 1, 2. tem pertinentibus imponuntur. D. 40, 3.
inagistni militum. De officio C. 1, 29. manumissis. De ungenuis C. 7, 14.
,nagi8tri offlciorum. De oflicio 0. 1, 31. - manunuissis testamento. D. 40, 4.
magistri8 militum etc. De . . . C. 12, 3. - manInnissis vindicta. D. 40, 2.
inagistris miUtum in dignitatibus exaequandis. rnanumisso. De communi servo C. 7, 7.
De praefectis praetorio, sive urbi, et C. 12, 4. manumisso. De servo pignori dato C. 7, S.
rnagi8tri8 offlciorum etc. De . . . C. 12, 6. manumissus sit. Si a parente que D. 37, 12.
- magistris sacrorum scrinionum. C. 12, 9. manumitt al un . . . et no in fraudein creditorum
magistrorum militum, et priviiegiis eorum. De 0. 7, 11.
apparitoribus C. 12, 54. manumittatur, ve¿ contra. . . . si ita mancipium
maiestatis. Ad L. huliam D. 48, 4. C. 9, S. venierit, ut 13. 18, 7.
majen factus alienationem factam sine decreto manumittatur, vsi contra. Si mancipium ita
ratam habuenit. Si C. 5, 74. fuerit alienatum, ut C. 4, 57.
majen factus ratum habuerit. Si C. 25 45. manumittendis. De servis Reipublicae C. 7, 9,
maior probatus fuerit. Si minor . . . vel C. manumitIere non possunt. Qui eL quibus ex causis
2, 42. 1. 1, 6. C. 7, 11,
maiorem dixenit etc. Si minor se 0. 2, 42. manumitiuntur. De his, qui in eeclesiis C. 1, 13.
maiores in ints grum restituantur. Quibus ex margaritas . . . aptare etc. Nulli licero in freuis
cansis C. 2, 53. et equestribus sellis, et in balteis C. 11, 12.
nzai ores vipinti quin que annis in integrista resti- mariti addicantur etc. No pro dote mulieris bona
tisuntur. Ex quibus causis D. 4, 6. quondam C. 5, 22.
mainma. C. 11, 46. manito, veZ mantas, pro uxore . . . conveniatur.
'mate iudicavit etc. De poena iudicis, qui C. No uxor pro C. 4, 12.
7, 49. manitiis usumfructum reliqait. Si secundo un-
matedixerit. Si quis Imperatori C. 9, 7. pserit mulier, cui C. 5, 10.
- maleficie et inzsthematicjs et ceteris sijnilibus. manmore aut insculpere aut pingere. Nemini li-
C. 9, 18. cero signum salvatoris Christi . . . in 0.
mali, et metus exceptiove. De doli D. 44, 4. 1, 8.
malo. De dolo D. 4, 3. C. 2, 20. maten indemnitatem p'romisit. Si C. 5, 46.
maluenjt. Si curiadis . . . rus habitare C. mater pro filio conveniatur. No . . - C. 4, 12.
10,38. maternis et matenni generis. De boiiis C. 6, 60.
mancipi, et nec maneipi. De . . sublata diffe- mathematicis etc. De maleficie et C. 9, 18.
rentia rerum C. 7, 31. matribus eoruni etc. De naturalibus liberis et
mancipiis dominicis etc. De agricolis et C. C. 5, 27.
11,68. matrimonio . . . acquirunlur etc. De bouis,
- mancipiis et coloide patrimonialium, saltuen- quae liberis in potestate patris constitutis, ex
sium et eniphyteuticorum fundorum. C. C. 6, 61.
11, 63. matrimonio, dos qusmadrnodum petatur. Soluto
mancipiis que civit.atum etc. De servis fugiti- D. 24, S. C. 5, 18.
vis... 0.6,1. matrimonio inter pupillam el tutorem seis cura-
maucipium haereticus . . . habeat, vel possideat, torem etç. De interdicto C. 5, 6.

XXXVI íXDTCP, ALATC0

matrimonio soiuta fuerit. Si dos constante U. militum etc. De restitutionibus C. 27 50.


5. 19. militum etc. De uxonibus U. 2, 51.
mairis voluntatem tutor datus sit. Si contra C. militum, et pnivilegiis eorum. De apparitoribus
5, 47. magistrorum C. 12, 54.
medies. Deprofessoribus et U. 10, 58. mziitum in di gnitatibus exaequandis. De prao-
mendacium fueril aliquid postuatum ve¡ impe- fectis praetorio, dive urbi, el magistris U.
tratum. Si . . . per C. 1, 22.
- mendicantibus validis. U. 11, 26. militn successione. De vete ranorum, el D. 38, 12.
mensor faisum modum dixerit. Si D. 11, 6. mini sIen anis. De castrensianis, et C. 127 25.
mensoribus. C. 12, 27. ministerio servorum. De . . . C. 35 38.
mercationi bus. De nundinis et (Y. 4, 60. minor ab heredtate se abstineal. Si C. 2. 88.
mercatori bus. De commerciis et U. 4, 63. minen se maiorem dixenit, veZ maiorprobatus fue.
mer'uerunt comitivam. De professoribus, qui. nt. Si U. 2, 42.
U. 12, 15. minor nestitui velit. Si adversus transactionem,
meruerunt. De his, qui numero liberorum, vel vel divisionem in integrum C. 2, 31.
paupertate exousationem U. 10, 52. minore. De fihiofamilias U. 2, 22.
rneruit. De peculio cius, qui libertatem (Y. 7, 23. minores agere vol convenir¡ possunt. Quando ex
- metaflariis, et metallis, et procuratoribus me- facto tutoris, vel curatoris D. 26, 9. C. 5, 39.
tailorum. C. 11, 7. minore, veZ convenir¡ poseint. Si ex pluribus tu-
metaUis etc. De . . . C. 113 7. toribus vel curatoribus omnes, vol unus agere
metailorum. De . . . procuratoribus C. 11, 7. pro C. 5, 40.
- metatis et epidemeticis. U. 12, 40. — minoribus vigintI quinque annis. D. 4, 4.
metrocomiae, ¿oca sua ad extraneum trans ferre. minori.ç. De aedilitio edicto, el recihibitione, et
Non licere habitatoribus U. 111 56. quanti D. 21, 1.
- metropoli Beryto C. 11, 22. minoris osee, sine decreto comparavenit. Siquis
metum iudicis non appeUarunt. De his, qui per ignorans rem U. 5, 73.
U. 7, 67. minorum. De fideiusoribus C. 2, 28.
me tus causa gestum cnt. Quod D. 4, 2. minonum . . . quam etiam heredum eorum. De
metus &eceptione. De doli mali, et D. 44, 4. temporibus in integram restitutionis, tam
metusve causa gesta sunt. De his, cjuae vi U. U. 2, 52.
2, 19. minorum sine decreto non alienandis, veZ obligan-
- migrando. D. 43, 32. dis. De . . . rebus U. 51 71.
militant. De privilegiis eorum, qui in sacro pa- minorum viginti quin que annis. De in integrum
latio U. 12, 28. restitutione (Y.2, 21.
n'&ilitant. De . . . qui in sacris scriniis U. 12, 19. minutis. Decapite D. 4, S.
militantes fori praescniptione uti non posunt. In mintcuntur. De usufructu earum rerum, quae usu
quibus causis C. 8, 25. consumuntur, ve! D. 7, S.
militare possunt,vel non possunt etc. Qui U. 12, 33. Miseella tollenda. De * . , L. Tulia C. 67 40.
militares post administralionem depositam, L. dies miserabile.s personas cognoscat etc. Quando Im-
in. Civitatibu8 vel certis locis penrnaneant. Ut perator mIer . . . C. 3, 14.
omnes iudices . . . C. 11 49. musca etc. Si ventris nomine muliere in posees-
militan. De re D. 497 18. C. 12, 35. sionem D. 25, 5.
- militan testamento. 1. 2, 11. missio praetonii pignonis procedat. . . . et nl
- militar¡ vede. U. 127 89. in actionibus d.ebitorum 0. 8, 21.
militaris annonae. De erogatione C. 12, 37. missione bilenda. . . . de in rem U. 6, 48.
militanis comitibus vol tnibunis lavacra praesten- miseus enit. Ne vis fiat ei, qui in possessionern
tun. Ne re¡ C. 1, 47. D. 43, 4.
milil anis. De comitibus re¡ U. 12, 12. miltatur. . . . et quemadmodum scriptus heres
militarium annonarum. De excoctione et trate- in possessionem (Y.6, 33.
latione U. 12, 38. miltatur etc. Ut in possessioneni legatorum, vel
mititanium etc. De numerariis, actuariis fideicommissorum servandorum causa C. 6,54.
iiidicnm 1am C. 12, 49. millendo in possessionem, et curatore eius. De
miljtanium iudicum. De officio U. 1, 46. ventre D. 37, 9.
miiitarium, qui in bello moniuntur. De mije ofli- mittipostulare debeant. Uhi . . . heredes scripti
cialium C. 121 47. in possessionem C. 3, 20.
militent. Negotiatores no C. 12, 84. medie a fortuna curiae liberentur. De decu.rioni-
militia, ve¿ dignitate el mititia simul, utatur. bus - . . et quibus C. 10, 32,
ut temo duplici C. 12, 33. modis eorum, quae in testamento scnibnntur. De
militiam. . . adspirantibus etc. . . . de servid conditionibus, . . . et D. 35, 1.
ad U. 12, 38. mudis ius potestatis solvitur. Quibus 1. 1, 12.
mjtitiam . . . commorantttr etc. Quibus mune- modis obligatio tollitur. Quibus 1. 3, 29.
ribus excusentur lii, qui post impletam U. medie pignus, vol hypotheca solvitur. Quibus
10, 56. D. 20, 6,
militis. De bonorum possessione ex testamento modis, quibus potestas solvitur. De adoptionibus
D. 37, 13. et emancipationibus, et alije D. 1, 7.
militis. De testamento D. 29, 1. U. 61 21. modis re contrahitur obligatio. Quibus 1, 3, 14.
militum etc. De castrensi peculio C. 12, 86. modis testamenta infinmantur. Quibus 1. 2, 17.
mil itum etc. De hereditatibus . . . cohortalium modis tutela finitur. Quibus 1. 1, 22.
C. 6, 62. modis usuefructus veZ usus arnittitun. Quibus
militum. De officio magistni C. 1, 29. D. 77 4.
milstum etc, De . . . praefectis et magistris modo . . . con/Iciuntun. De ltonationibus, quae
C. 12, 3. sub C. 8, 54.

INDICE ALIÁB]TICO x xvrx

modo disfributioni8 eorum. . . et de C. 10, 3. mwiera subeunt. De bis, qui eponte publica C-
modo le gata, vel /ldeicommissa relinquuntur. De 10,44.
bis' quas sub C. 45. - munere sitoconiiae. C. 10, 28.
modo mulctarum, quae a iudicibus infliguntur. -munenibus et honoribus. D. 50, 4.
C. 1, 54. - muneribus et hononibus non continuandjs in-
modo possideat liereditatem. Si quis omissa causa ter patrem et filium, et de intervallis. C.
testamenti, ab intestato, vel alio D. 29, 4. 10. 41.
modos in civitatem .Romanam, trans fusa. De La- muneri bus excusentur hi, qui post imptetam mili-
tina libertate . . . per certos C. 7, 6. tiam veZ a4vocationem per provincias suis
inodum dierit. Si mensor falsum D. 117 6. commodis vacantes commorantur etc. Quibus
momentanea possessione fuerit appeliatum. Si de C. 10, 56.
C. 7, 69. muneni bus . * . nemini Zjceat se excusare. De
monachis, et privilegiis eorum etc. De episcopis, quibus C. 10, 49.
st... 0.1,3. - muneribus 'patrimoniornm. C. 10, 42.
moneta. De falsa C. 9, 24. munenis ad omnes coUegas pertinere. Sumtus
monet arije etc. De . * . C. 11, S. iniuncti C. 11, 38.
- monopoliis, et conventu negotiatorum illicito, muneris. De vacatione publici C. 10, 46.
vel artificio ergolaborum, neo non baineato- munerum. De excusationibus C. 10, 48.
rum prohibitis, et pactionibus iflicitis. C. snunerum. De vacatione et excusatione. D. 50, 5.
4, 59. municipalibus. De magistratibus C. 1, 56.
mora. De usuris, et fructibus, et causis, et orn- - municipibus et originanlis. C. 10, G O.
nibus accesionibus, et D. 221 1. munienda. De ripa D. 43, 15.
moran debeat etc. tíbi pupillus educan, vel munici.s. De . . . intinctione sacri C. 11, 9.
D. 27, 2. - munilegulis, et gynaeciariis, et procuratoribus
moran, vel educan debeant. Divortio facto, apud gynaecii, et de monetaniis, et bastagantis.
quern liberi 0. 5, 24. C. 11, S.
morbo se excusan. Qui C. 5, 68. 10, 51. mutandi causa, fa-cta. De alienatione, ludjoii D.
mo ni bus sublato. De repudiis et indicio de C. 5,17. 4, 7. C . 2, 54.
moniuntur. De filiis omcialiurn militarium, qui - mutatione nominis. C. 9, 25.
bello C. 12, 47. muto, surdo, casco competente. De bonorum pos-
mons intenvenenit. Si pendeute appellatione D. seccione . * . D. 37, S.
49, 13. C. 7, 66. mutuam pecunam acceperunt. De his, qui ex
montem domini . . . surnipuisse, aut corrupiese publicis rationibus C. 10, 6.
quid dicetur. Si is, qui testamento libor esse
iussus ant, post D. 47, 4.
mortem sibi consciverunt. De bonis eorum, qui
C. 9, so. N
mortem sibi conseiverunt, vel accusatorein conru-
perunt. De bonis eorurn, qui ante sententiani,
vel D. 48, 21. - natalibus restituendis. D. 40, 11.
-. mortis causa donationibus et capionibus. D. natalibus restituendis. De . . . 0. 61 S.
39, 6. natura dotibus praestita. De . . . C. 5, 13.
mortis, De donationibus causa C. 8, 56. naturali, pentium et civili. De iure 1. 1, 2.
- mortuo inferendo, et sepulcro nedificando. - naturalibus liberis, et matribus eorum, et ex
D. 11, S. quibus causis insti efficiantur. C. 5, 27.
mortuus fuenit. Si reus1 vel accusator C. 97 6. nauc.teris publicas epecies t'ransportantibus. De
mali sunt. De his, qui . . . ab ordine 0. 10, 61. C. 11, 2.
moto. De termino D. 47, 21. nave expugnata. De incendio, ruina, naufragio,
muictarum, quae a iudicibus infliguntur. De rate, D. 47, 9.
modo C. 1, 54. - naufragiis. C. 11, 6.
mulier, eui n'&anitus usumfruc.tum reliquit. Si se- naufragio, vate, nave expugnata. De incendio,
cundo uupsenit C. 5, 10. ruina, D. 47, 9.
mulier ventnis nomine in possessione calumniae - navibus non excusandis. C. 11, 4.
causa eses dicatur. Si D. 25, 6. - naviculariis sen naucleris publicas species
muliertwelae offlcio (un pi potest. Quando U. transportantibus. iet de tollenda lustralis
auri collatione.] C. 11, 2.
' in possessionem mi sea, eadem possessio
mutisre navicuianiorurn etc. De hereditatibus . * . C.
dolo malo ad alium transt ata eses dicatwr. Si 6, 62.
ven tris nomine D. 251 5. naviculariorum. De praediis et omnibus rebus
- mulieribus, in quo loco munera sexui con- C. 11, S.
gruentia, vel honores agnoscant. C. 10, 64. navigare ¿ieeat. Ut in ilumine publico D. 43, 14.
- mulienibus, quae se propniis servís inuxerunt. navigetur. De fiuminibus, ne quid in flumine
0. 9, 11. publico, nipave eius fiat, quo peine D 43, 12.
mulienis, bona quondam maniti a4dicantur etc. Nautas, caupones, stabularii, ut recopta resti-
Ns pro dote C. 5, 22. tuant. D. 4, 9.
mundo, ornamentjs . . . legatis. De auro, ar- nautas, caupones, stabutanios. Furti adversas D.
gento, D. 34, 2. 47, 5.
munera indicuntur. Quemadmodum civilia C. - nautico foanore. D. 22, 2. C. 4, 33.
10, 43, - nautis Tiberinis. C. 11, 27.
munera nomina.ndis. De potioribus ad C. 10, 67. Nc Ohristianum rnancipium haereticus, v1 lu-
munera sezui congruentia . . . agnoscant. De daeus, vel paganus habeat, vel possideat, vel
mulienibus, in quo loco C. 10, 64, eircumcidat. C. 1, 10.

xxxvrn fNDIC1 ALPÁ3ÉTIC0

No de statu defunetornin post quinqueunium nemini Liceal sine iudicis auctorilate signa rebus
quaeratur. D. 401 15. C. 7, 21. imponere atienis. Ut C. 2, 16.
No fideiussores vol mandatores dotium dentur. Nemini licero signum salvatoris Christi bumi, vol
C. 5, 20. in silice, vel in marmore ant insculpere, ant
Ne fihiuspro patre, vel pater pro filio emancipato, pingere. 0. 1, S.
vol libertus pro patrono, vol servus pro do- nemo ad suum patrocinium suscipiat rusticos, vol
mino conveniatur. C. 4, 13. vicos eorum. Ut C. 11, 54.
No fiscus rem, quam vendidit, evineat. C. 101 S. nemo de ea publico contendere audeal, De summa
No fiscus vol respublica procurationem alicui, pa- trinitate, et fide catholica, et ut C. 1, 1.
trocinji causa, in lite pr005tet. C. 2, 17. nemo duplic.i militia, vel dignitate et mititia simul
No liceat in una eadem que causa tertio provocare, utatur. . . . et ut U. 121 33.
vol post duas sententias iudicum, quas defi- nemo invitus agere, vol accusare cogatur. Ut C. 3. 7.
mtio praefectorum roboraverit, cas retracta- nemo privatus titulo* praediis suis, vol alienis im-
re. C.7,70. ponal, rol vela regia suspendat. Ut C. 2, 15.
No liceat potentioribus patrocinium litigantibus nepolibu8 ab intestato venientibus. De suis
praestare, vol actiones in se transferre. C. el ex filia C. 6. 55.
2, 13. Nihil ínnovari appellatione interposita. 13. 49, 7.
No operae a collatoribus exigantur. C. 10, 24. - Nili agenibus non rumpendis. C. 9, 38.
No pro dote mulieris bona quondam mariti addi- nobis acquzratur. Por quas personas L 2,9. 9. U.
cantur, id est, in solutum dentur. C. 5, 22. 4, 27.
Ns quid in fluinine publico fiat, quo aliter aqua nace re. Inter alio8 acta, vel iudicata, aP non
flua.t, atque uti priore aestate fiuxit. D. U. 7, 60.
43. 13. no col. Quibus res iudicata non C. 7, 56.
No quid in loco publico, vol itinere fiat D. 43, S. nomina in litem praetendunt. De his, qui poteii-
No quid in loco sacro fiat. D. 43, 6. tiorum . . . C. 2, 14.
Ne quid oneri publico imponatur. C. 11, 5. nominandis. De potionibus ad munera U. 10, 67.
No quis eum, qui in ius vocabitur, vi eximat. nominatori bus, el heredibus tutoruvt el curatorum.
D. 2, 7. De fideiussoribus et D. 27, 7.
No quis in sua causa iudicet, vol ius sibi dicat. nominator-um. De periculo U. 11, 34.
C. 3, 5. nomine . . . emerit. Siquis. . . sub alterius U.
No quis líber invitus actum. reipublicae gerere 4, 50.
cogatur U. 11, 87. nomine titule praediis affiyunt etc. De his, qui
No reí dominicae, vol templorum vindicatio tem- potentiorum 0. 2, 14.
poris praescriptione siimmoveatur. U. 7, 38. nomine mubiere in possessionem missa, eadem
No re¡ militanis comitibus vel tribunis lavacra poseessio dolo malo ad aliunt transbata eses
praestentur. U. 1, 47. dicatur. Si ventris D. 25, 5.
No rusticani ad ullum obsequium devocentur. U. nomine in pO8SessiOne cabumniae Causa osee dica-
11, 55. tur. Si mulier 'ventris D. 25, 6,
Nc sanetum baptisma iteretur. U. 1, 6. nominibu8 eorum. De gradibus et affinibus, el D.
No sine iussu Principis certis indicibus liceat con- 38. 10.
fiscare. U. 9, 48. nominis. De mutatione C. 9, 25.
No tutor vol curator vectigalia conducat. U. Non licere babitatorjbus metrocomiae loca sua ad
5, 41. extraneum transferre. 0. 11, 56.
Nc vis fiat si, qui in possessionem miseus erit. - non numerata pecunia. U. 4, 30.
D. 43, 4. notantur infamia. De his, qui D. 3, 2.
No uxor pro manto, vol maritus pro uxore, 'vol notariis. De primicerio . . . el C. 12, 7.
mater pro filio conveniatur. U. 4, 12. nova institui non posee. Vectigalia C. 4, 62.
necess aria non est. In quíbus causis in integrum - novationibus et delegationibus. D. 461 2. C.
restitutio C. 2, 40. 8,41.
— riecessariis servís heredibus instituendis, vel novi fiat. In integrum restitutione postulata, no
substituendis. C. 6, 27. quid U. 2, 49.
necessario, sine judicial¡. De iureiurando, sive novi nuntiatione. De openis D. 39, 1.
voluntario, sive D. 12, 2. - novi openis nuntiatione. C. 8, 11.]
necesse. Quando provocare non est C. 7, 84. noxati causa agatur, quemadmodum cavetur. Si
negetur. Si servitue vindicetur, vol ad alium ex 33.2,9.
pertinere D. 8, 5. - noxalibus actionibus. L 4, S. D. 9, 4. C.
negelur. Si ususfrue tus petatur, vol ad alium 8, 41.
pertinere D. 7, 6. nuda poUicitatione. De dotis promissione, al U.
negotia ,qes8it. De eo, qui pro tutore C. 5, 45. 5,11.
negotia geasil. De co, qui pro tutore, prove cu- - nudo jure Quiritium tollendo. C. 7, 25.
ratore D. 27, 5. nulli biceal Imperatori supplicare. Ut lite pon-
Negotiatores no militent C. 12, 84. dente vol -. . 0. 17 21.
negotialorum illicito etc. De... conventu C. 4, 59. Nulli licere in frenis et equestribus sellis, el in
- negotiis gestís. D. 31 5. C. 2, 18. balteis margaritas et smaragdos et hyacin-
negotiurn gsstum 6886 dicetur. Quod cum CO, qui thos aptare st de artificibus palatiuis. 0. 11,
in aliena potestate est, 1 4, 7. D. 14, S. U. 12.
4, 2. nullus el vicaneis pro alienis vieaneorum debitis
nemini concedenda. De jarnunitate C. 10, 2. teneatur. Ut C. 11, 57.
nemini liceat in emtione specierum se excusare. - uumetaniis, actuaniis, el chartulariis, et adiu-
Ut C. 10, 27. toribus, scninianiis, el exceptoribus sedis ex-
nemini liceat se excusare. De quihus munenibus, eelsae ceteronumque iudicum, 1am militariuin
vol praestationibus C. 10, 49. quam civiium. C. 12, 48.
fiDxcE AL'ABfrrrco

xxxix
numerata. De dote Cauta, non C. 5, 15. occiderunt. De his, qui parentes, vel liberos C
numerata pecunia. De non U. 4, 30. 9, 17.
numeratio pecuniae seci4a non fuerit. Si pigno- occvlt atori bus eorum. De desertoribus et C. 12145.
ns conventionein U. 82 82. occuitaverint. De his,qui latrones . . . C. 9, 39.
numero liberorum . . . excusationem meruerunt. o/ferendis etc. De irecibus Imperatori U. 1, 19.
De lis, qui U. 10, 52. of/leialium militarium, qui in bello moriuntur. De
numero liberorum se excusant. Qui U. 5, 66. luis U. 127 47.
numero tutearurn, Qui U. 5, 69. of/lciis, et apparitori bus etc. De diversis C. 12,59.
numisrnatis potest ate. De veteris U. 11, 11. - ofticio assessorum. D. 11 22.
numulariis De - . . U. 11. 18. - ot'ficio eivilium iudicum. C. 1, 45.
nuntiatione. De operis novi D. 39, 1. [U. 8 11.] - ofIcio comitis Orientis. C. 1, 86.
n.untiatiores . . . ne quid acczpzant immodicum. -. offiio comitis rerum privataruin. C. 1, 33.
Publicas laetitiae ve¡ oonsulum C. 12, 63. - ofIcio comitis sacrarum largitionurn. C. 1, 82.
- nundinis. D. 50, 11. [— ofIcio comitis sacri palatii. C. 1, 34.]
- nundinis et mercationibus. C. 4, 60. — ofIcio conlitis sacri patrirnonii. 0. 1, 34.
nupserit mulier, cui maritus usurnfructum reti- - ofIcio consulis. D. 1, 10.
quit. bi secundo C. 5, 10. - ofIcio diversorum iudicum. C. 1, 48.
nuptiae ex rescripto petantur. Si 0. 5, S. - ofIcio eius, cui mandata est iurisdictio. D.
nuptiarum. De rita D. 23, 2.
nuptias etc. lic donationibus ante C. 51 8. - ofIcio eius, qui vicem alicujus iudicia vol prae-
nuptias etc. De donation.ibus . . . propter C. sidis obtine't. C. 1, 50.
-513. of/icio fungi potest. Quando niu.lier tutelas C.
nuptias etc. De pactis conventis . . . super do- 5, 35.
natione ante C. 5, 14. - ofIcio iudicis. 1. 4, 17.
nuptias. Si quacunque praeditus potestate - ofIcio iuridici. D. 11 M.
ad. suppositarum . . . ad.spirare tentaverint — ofIcio iuridici Alexandriae. C. 13 57.
C. 5, 7. - otfjcio inagistri militum. 0. 1, 29.
- nuptiis. 1. 1, 10. C. 5, 4. - ofIcio magistri officiorum. 0. 1, 31.
nuptii8 clericorum vetitis seu permissis. De epi- - offlcio miitarium iudiciun. C. 1, 46.
scopis et clericis . . . et de C. 1 3. - ofIcio praefecti annonae. C. 1, 44.
nuptiis. De incestis et inutiiibuB d 5 , 5. - ofIcio praefecti Augustalis. D. 1, 17. C. 1, 37.
nuptizs. De secundis 0. 5, 9. - ofIcio praefecti praetorio. D. 1, 11.
nutrendos acceperunt. De his, qui sanguinolen- - ofIcio praefecti praetorio Africae, et de omni
tos 0. 8, 51. eiusdaxn dioeceseos statu. C. 1, 27.
- officio praefecti praetoriorum Orientis, etlfly-
rici. C. 11 26.
- ofIcio praefecti vigiluni..0. 1, 15. C. 1, 43.
- ofIcio praefecti tJrbi. D. E, 12. C. 1, 28.
- ofIcio praesidis. D. 1, 18.
obiicitur longi temporispraescriptio. Quibus non - officio praetoruni. D. E, 14. C. 1, 89.
0.71 35. - ofIcio proconsulis et legati. D. 1, 16. C. 1, 85.
- oblatione votoruni. C. 12, 48. - ofIcio procuratoris Cae8aris vol rationalis. D.
obligandzs, De praediis . . . minormn sine de- 1, 19.
creto non . . . 0. 5, 71. — ofIcio quaestoris. D. 1, 13. C. 1, 80.
obligan non possunt. Quae res pignori vol hy- officio, quod administrarunt, conveniuntur. De
pothecae datas D. 20, S. lis, qui ex C. 11, 39.
obUgarí possunt vsi non etc. Quae res pignori - officio rectoris provincias. C. 1, 40.
C. 8 16. - ofIcio vicarii. C. 1, 38.
obligatio acquiritur. Per quas personas nobis 1. offlciorum etc. De. . . concussionibns C. 12, 61.
3, 28. of/iciorum etc. De . . . niagistris C. 12, 6.
obligatio. Quibus modis re contrahitur 1. 3, 14. ot/lciorum. De offieio inagistri C. 1, 81.
obligatio toititur. Quibus modis 1. 8, 29. oleo legato. De tritico, vino vol D. 33, 6.
obligatione. De consensu 1. 8, 22. onussa causa testamenti, ab intestato, vsi alio
obigatione, De literarum L 3, 21. modo possideat hereditateni. Si quis D.
obligatione. De verborum 1. 3, 15. D. 457 1. 29, 4.
obligationibas. 1. 3, 13. omissa sit causa testamenti. Si C. 8, 39.
- obligationibus et actionibus D. 44, 7. U. 41 10. omissam Jzereditateh... acquirat. Si ut C. 2, 39.
- obligatiouibus, quae ex delicto nasewitur. 1. omittsnda hereditate. De acquirenda vol D. 29, 2.
4, 1. omites collegaspertinere. Sunitus iniuncti mune-
— obligationibus, quae quasi ex delicto necean- ns ad C. 11, 38.
ur. 1. 4, S. omites, vel unus agere - . . vsi convenir¡ possint.
- obigationibus quasi ex contracta. L 8, 27. Si ex pluribus tutoribus vel curatoribus U.
- obsequiis parentibus et patronis praestandis. 5140.
D. 37 15. - onini agro deserto, et quando steriles fertilibus
- obsequiis patrono praestandis. U. 6, 6, imponantur. 0. 11, 59.
obsequium devocentur. No rusticani ad iillum U. omni causa. De partu pignoris et C. 8, 24.
11, 55. omni reditu civili. De diversis praediis . . - et
oblemperaverit. Si quis cautionibus in indicio C. 11, 70.
sistendi causa fa.ctis non D. 2, 11. omnium iudicum. De sententiis et interlocutioni-
obtemperaverit. Si quis inc dicenti non D. 2, 3. bu C. 7, 45.
obtinel. De oflcio eius, qui vicem alicu.ius itidi- omnium iudicum etc. De iurisdictione C. 87 13.
dicis vol praesidis C. 1, 50. oneri publico imponatur. No quid C. 11, 5.

XL !iNDICE ALPABÉTTCO

opera deputatis etc. De servis fugitivis . . et - paatinis sacrarum largitionum, et rerum pri-
ad diversa C. 8, 1. vataium. C. 12, 23.
operae a coflatoribus exigantur. Ne C. 10, 24. palatinorum peculio. De castrensi omuium 0.
- operibus publicis. D. 50, 10. C. 8, 11. 12, 30.
[operis nunti atiene. De novi C. 8, 11.) pal atio mititant. De privilegiis eorum, qui ii. sa-
- operis libertorum. D. 38, 1. C. 6, d. cro C. 12, 28.
- operis novi nuntiatione. D. 39, 1. paludibus ... ad aUum siatum transtatis. De...
operis per legatum vel fideicommissum datis. De 0.7,41.
usa . . . et D. 38, 2. patudibus, et pascuis etc. De fundis . . . C.
operis servorum. D. 7, 7. 11, 60.
operum publicorurn. etc. De ratiociniis C. 8, 12. par angariis. De curso publico, . . . et C. 12, 50.
oporteat. TJbi de oriminibus agi C. 3, 15. parap hernie. De pactis conveirtis . . . super
oportet.. De eo, quod certo loco dan D. 13, 4. C. 5, 14.
opponatur. Si adversus creditorem praeseriptio parente quis manumiseus sil. Si a D. 37, 12.
parentes . . . occiderunt. De his, qui 0. 92 17.
opponitr. De . . . praescniptione, quae pro li- parentibus etc. De agnoscendis et alendis liberis
bertate . . . C. 7, 22. vsi D. 251 S.
- optione vel electione legata. D. 33, 5. parenlibtss. De alendis liberis ac C. 5, 25.
opus non esL Quando decreto C. 5, 72. parentibus et patronis praestandis. De obsequiis
orbitatis etc. De . . . C. 8, 57. D. 37, 15.
ordinandis. De testamentis 1. 2, 10. parentibus in ¿iberos factje etc. De don ationi-
- ordine eognitionum. C. 7, 19. bus.., a 0.5,16.
ordine conveniatur. Quo quisque C. 11, 36. parentis. De periculo successorum C. 10, 63.
ordine faciendis. De decretis ab D. 50, 9. parentum tutela. De legitime 1. 1, 18.
- ordine iudicjorum. C. 3, S. parricidiis. De lege Pompeia de D. 48, 9.
ordine moti sunt. De his, qui . . . 0. 10, 61. pare debetur ea bonis decurionum etc. Quando,
ordinentur. . . . quemadmodum testamenta C. et quibus quarta 0. 10, 35.
6, 28. pare hereditatis petatur. Si D. 5, 4.
ordo ir& posse8sioni bus servetur. Quis D. 38, 15. parte absente. Quomodo et quando judex senten-
ordo servetur. Ut dignitatum C. 12, S. tiam proferre debeat . . . una C. 7, 43.
Orientis. De appanitoribus comitis C. 12, 56. parte quisque tutorum conveniatur . . . et pro
Orientis. De ofticio comitis C. 1, 38. C. ó, 52.
Orientis et Itt yrici. De officio praefecti praeto- partem suam debiti solverit, veZ acceperit. Si
riorum C. 1, 26. unas ex pluribus heredibus . . . C. 8, 31.
orignariis. De municipibus et C. 10, 39. partes petentibus adcrescant. Quando non peten.
- origine iuris, et omuium jnagistratuuni, et tium C. 6, 10.
successione prudentum. D. 1, 2. partibus etc. Quomodo et quando iudex senten-
ornamentis . . . legatis. De euro, argento, mun- tiam proferre debeat praesentibus C. 7, 43.
do D. 34, 2. partiurn, iudea suppleat. Ut quae desunt advo-
orphanotrophis, et xenodochis etc. De episcopis, catis C. 27 10.
et elenicis, et C. 1, 3. partu. De inspicienclo ventre custodiendoque D.
Orphitiano. De SO. L 3, 4. 25, 4.
Orphitianum. Ad SC. C. 6, 57. - parta pignoris et omni causa. C. 8, 24.
Orphitianum. Ad SO. Tertulliauum et D. 38, 17. pascuis ad alium statum transtatis. De . . . C.
7, 41.
paecuis etc. De fund.is limitrophis . . . et C.
11, 60.
P - pascui.s publicis et privatis. C. 11, 61.
passis, et restitutis. De sententiam D. 48, 23.
C. 9, 51.
pactioni bus illicitis. De . . . C. 4, 59. pater pro flUio emancipato . . . conveniatur.
- pactis. D. 2, 14. C. 2, 3. Nc... 0.4,18.
- pactis conventis tam super dote, quam super pater teneatur. De fihiisfamilias, et quemadmo.
donatione ante nuptias, et paraphernis. C. dum pro lis C. 10, 62.
5, 14. paire . . . conveniatur. Se filias pro C. 4, 13.
- pactis dotalibus. D. 23, 4. patrem et /lliurn etc. De mu.nenibus et honoribus
pactis mIer emtorein et venditorem vompositis etc. non continuandis inter C. 10, 41.
et de D.181. - patria potestate. 1. 1, 9. C. 8, 413.
- pactis inter emtorem et venditorem comp ositis. patrias pol est atis solvitur. Quibus modis ius 1.
C. 4, 54. 1, 1.
- paetis pignorum, et de lege commissonia in pi- patrias suas. administratio sine spciali permiesu
gnoribusresciadenda. C. 8, 34. Principie permiltatur. Ut nulli 0. 1, 41.
pactis eorum. De pignoribus et bypotbeeis pat ri bus civil atuin. De . . . 0. 8, 12.
et de D.20,1. - patribas, qui filies snos distraxarunt. C. 4, 43.
- paganis, et sacriflciis, et tempUs. 0. 1, 11. Patriciis. De Consulibus . . . et C. 12, 3.
payanus habeal, veZ possideat, veZ circumcidat. patrirnonialibus etc. De fugitivis colonis C. 11, 64.
Nc Ohristianum rnancipium . . . C. 1, 10. patrimonialibus . . . et eorum conductoribus. De
Pal aestinis. De colonis C. 11, 51. fundis 0. 11, 62.
paiatii. De comitibus et archiatris sacni 0. 12713. patrimonialium etc. De colla.tione fundorum C.
[palatii. De oficio comitis sacri C. 1, 34.1 11, 65.
- palatiis et domibus dominicis. C. 11, 77. pat rimonialium . . . fundorum. De mancipile
patatinis. . . . et de artificibus C. 11, 12. et colonis C. 11, 63,

ÍNDICE ALFABÉTICO XLI

patrimonii. De o1cio comitis sacri C. 1, 34. Por quas personas nobis obligatio acquiritur.
pat rimonionUm. De muneribus C. 10, 42.
patrie constilutis . . . acquiruniur etc. De bo- peraeqvatoribus. De censibiis . . . et C. 11, 58.
nis, quae libonis in potestate C. 6, 61. - perfectissimatus dignitate. C. 12, 82.
patrocinii causa in lite praestet. No fiscus vel - periculo eorum'qui pro niagistratihus intcrve-
respublica Vrocurationem alicui, C. 2, 17. nerunt. C. 11, 35.
patrocinium 1itgantibue praestare etc. No liceat - periculo, et eommodo re¡ venditae D. 1.8, C.
potentionibus 0. 2, 13. C. 4, 48.
patrociniurn suscipiat rusticanos, vel vw08 eorum. - periculo nominatorum. C. 11, 34.
Ut nemo ad suum C. 11, 54. periculo recitandis. 1)e seutentiis ex C. 7, 44.
patronatus. De jure D. 87 14. 0. 6, 4. - periculo succesorum parentis. 0. 10, 03.
patroni a libertis atienatio /'acta st. Si in fran- - periciilo tutorum et euratorum. C. 5, 38.
dem C. 6, 5. periculo tutorum et euratorum etc. De admini-
patroni factum sit. Si quid in frandem D. 38, S. stratione et D. 26, 7.
patronie . . . datur. De bonorum possessione permaneant. Ut omnes iudices. ... post admini-
contra tabulas liberti, quae C. 6, 13. strationem depositam, L. dios . . . C. 1, 49.
patronie praestands. De obsequiis parentibus et permissis. De episcopis et clericis . . . et de
Ji. 37, 15. nuptiis clericorum vetitis seu 0. 1, S.
patronis, vel libe rtis. De agnoscendis et alen- permissu Principie permittatur. Ut nulli patrias
cus . .. D. 25, 3. suae administratio sine spciali C. 1, 41.
patrono . . . conveniatur. No . . . libertus pro permutatione. De rerum D. 19, 4. 0. 4, 64
C. 4, 13. - perpetuis et temporalibus actionibus, et quas
patrono praestandis. De obsequie C. 6, 6. ad heredes et in heredes transeunt. 1. 41 12.
pat ronorunz tutela. De legitima 1. 1, 17. pereecul ori bus. De auri publici 0. 10, 74.
pauperiem feciese dicatur. Si quadrupes L 4, 9. Ferseis per Aegyptum non excidendis vsi venden-
D. 9, 1. dic. De cupressis . . . C. 11, 78.
paupert ate excusationem meruerunt. De hi, personam standi in iudiciis habeant, vel non. Qui
qui . . .C. 10, 52. legitimam C. 3, 6.
peculatus. De crimine C. 9, 28. personarum. De jure 1. 1, S.
peculatus, et de sacrilegio, et de residuis. Ad le- personarum, quae restitui possunt etc. De tem-
gem Iuliam D. 48, 13. peri bus in iutegrum restitutionis . . C. 2, 52.
peculio. D. 15, 1. personarum. De tutoribus . . . clarissimarum
peculio actio annalis est. Quando de D. 15, 2. C. 5, 33.
peculio. De castronsi D. 49, 17. personas cognoscat etc. Quando Imperator in-
peculio etc. De episcopis et clericis .....st ca- ter . . . niiserabiles C. 3, 14,
, 3.
strensi C. lis¡ personas nobis acquiratur. Por quas L 2, 9. C.
peculio. De castrensi omnium palatinorum C. 4, 27.
12, 30. personas no bis obligatio acquiritur. Per quas 1.
peculio sino, qui libertatem meruit. C. 77 23. 3, 23.
- peculio legato. D. 33, S. personis. De incertis 0. 6, 48.
peculio niUtwn el praefectianorum. De castren- pertinent pontijca2em. De episcopali audientia,
si C. 121 36. et . . . pias ad jus curamque et revsrentiam
peculio, sise quod iussu etc . . . de C. 4, 26. C. 1, 4.
- pecunia constituta D. 13, 5. pertinentes, al suppositarum inrisdictioni suae
pecunia. De constituta C. 4, 18. adspirare tenlaverint nuptias. Si quacunque
pecunia. De non numerata C. 41 30. praeditus potestate vsi ad. eum 0. 5, 7.
pecunia emerit. Si quis . . . aliena C. 4, 50. pertinentes eponsatitia dederint. Si rector pro-
pecunia pupillari foeneranda, ccl deponenda. vinciae, vsi ad. eum C. 5, 2.
De... 0.5,37. pertinentibus. De servís fugitivis . . . et ad rem
pecuniae. De prohibita sequestratione C. 4y 4. privatam vel clominieam C. 6, 1.
pecuniae secuta non fuerit. Si pignoris conven- pertinentium. De administratione reruni ad civi-
tionein numeratio C. 8, 32. tates D. 50, 8.
pecuniam acceperunt. De his, qui ex publicis ra- pertinere negetur. Si servitus vindicetar, vsi ad
tionibus mutuam C. 10, 6. alium D. 8, 5.
pecunzam pignus tener¡ posee. Etiam ob chiro- perlinere negetur. Si ususfructus petatur, vol ad
graphariam C. 8, 26. alium D. 7, 6.
pecunias etc. De Consulibus, et non spargendis pertinere. Sumtus iniu.ncti niuneris ad omnes
ab his C. 12, 3. collegas C. 11, 88.
- pedaneis iudicibus. C. 37 S. perturbata sit possessio. Si por vii . . - absen-
peiu
s navigetur. De finminibus, no quid in fin- tis 0.8,5.
mine publico, ripave eius fiat, que D. pervenire. Qui non possunt ad libertatem C.
7, 12.
pendte appellatione more intervenerit. Si D. petarct tutores vsi curatores etc. Qui D. 26, 6.
49, 13. C. 7, 66. C. 5, 31.
pendente . . . nufli Uceat Imperatori supplicare. petardur. Si nuptiae ex rescripto C. 5, 8.
Ut lite D. 1, 21. petantur tutores vel curatores. Ubi 0. 51 82.
penitus tollendis. De gladiatonibus C. 11, 44. petantur. Qui petant tutores vol curatores et ubi
penstationes vendjtjo fuerit celebrata. Si pro- D. 26, 8.
pter publicas C. 4, 46. petatur. Si certum C. 4, 2.
peuu legata, D. 33, 9, petatur. Si ager veotigalis, id est emphyteutica-
Por quas personas nobis asquiratur. 1. 2, 9. C. rius, D. 6, S.
47 27. petatur. Si paro hereditatio D. 5, 4.
TOMO 1—VI

XLSE fNDtcE ALPABTICO

petatur. Soluto matrimonio, dos quemadmodum piebem contra rempublicam audent colligere De...
D. 24, S. C. 57 18. hIs, qui C. 9, 30.
petatur, vel ad alium pertinere negetur. Si usus- plures una sententia condemnati sunt. Si C. 7, 55.
fructus D. 7, 6. pluri bus appeltaverit. Si unus ex C. 7, 68.
petentibus adores oant, Qna.ndo non petcntillm pluribus heredibus . . . partem suam. debiti sol-
partes C. 6, 10. verit veZ acceperit. Si unus ex C. 8, 31.
petentiu'n partes petentibus adcrescant. Quando pluri bus tutori bus veZ curatoribus omnes, veZ unvs
non C. 6, io. agere . . . possint. Si ex C. 5, 40.
petetur etc.. De rebus creditis, si certum D 12, 1. pluri bus. . . . de agentibus, vol convenienclis,
peti oporteat. TJbi fideicommissum C. s, 17. uno vol D. 26, 1.
patita. De legatis praestandis, contra tabulas bo- - plus petitionibu.s C. 8, 10.
norum possessioue D. 37, 5. plus, quam per L. Faicidiam licuerit, legatum cese
petitione. De fideicommissaria hereditatis D. dicetur. Si cuí D. 35, S.
5, 6. Plus valore, quod agitur, quam quod simulate
petitione. De hereditatis .0. 5 3. concipitur C. 4, 22.
petitione. De possessoria hereitatis D. 5, 5. pluviae arcendae. De aqua, et aquae D. 89, 3.
- petitione hereditatis. 0. 3, 31. - poena iudicis, qui malo iudicavit, vol eius, qui
- petitionibus bonorum sublatis. C. 10, 12. cem vel adversarium corrampere ouravit.
petitioni bus. De plus C. 8, 10. C. 7, 49.
- pignoratitia actione. C. 4, 24. - poena ternerO iitigantium. 1. 4, 16,
- pignoratitia actione, ve! contra. D. 18, 7. poenae causa relinquuntur. De bis, quae D.
pignore agatur. Si vendito C. 8, 29. 84 1
pignore etc. De praetorio C. 8, 21. peen as nomin e in testamento, veZ codicillis ser¡-
pignore habeantur. Qui potiores in C. 8, 17. buntur ve¿ reiinquuntur. De his, qune C.
pignore veZ hypotheca habeantur etc. Qui potio- 6, 41.
res in D. 20, 4. — poenis. D. 48, 19. C. 9, 47.
pignori data 8it. Si aliena res C. 8, 15. poeni8 coetibatus etc. De infirinandis 0. 8, 57.
pignori data sit. Si communis res C. 8, 20. Poenis fiscalibus creditores praeerri. 0. 10, 7.
pignori dato manumisso. De servo C. 7, 8. pouicetur. De bonorum possessione contra tabu-
pignori datum .sit. Si pignus C. 8, 23. las, quam praetor liberis 0. 6, 12.
pignori obligar¡ possunt, veZ non etc. Quae res polticit atiene. De dotis promiesione, et nuda
C. 8, 16. C. 5, 11.
pignori, veZ hypothecae datae obligar¡ non possunt. — pollicitationibus. D. 50, 12.
Quae res D. 20, 8. Poi'npeia de parricidiis. De L. D. 48, 9.
- pignoribus et hypotbecis. C. 8, 18. - ponderatoribus, et aurí illatione. 0. 10, 73.
pignoribus et hypothecis, et qua.liter ea con- ponti/ic.alem. De episcopali audientia, et
trabantur, et de pactis eornin. D. 20, 1. quae ad ius curarnque et reverentiam perti-
pignori bus rescindenda. De . . . lege commisso- nent C. 1, 4.
ria ja C. 8, 84. — popularibus actionibus. D. 47, 23.
pignoribus tributorum causa. Do capiendis et possessio detur. Ut ex logibue Senatusve consul-
distrahendis C. 10, 21. tis bonorum D. 38, 14.
pignoris conventionem numeratio peeuniae secuta posaessio. Quibus non competit bonorum D.
nos fuerit. Si C. 8, 82. 88, 18.
pignoris. De luitione C. 8, 30. posseasio. Si per vim . . . absentis perturbata
pignoris etc. De partu C. 8, 24. Bit U. 8, 5.
pignoris. De remissione C. 8, 25. possessione agi oporteat. Ubi de C. 3, 16.
pignoris impedire non posee. Debitorem vendi- possessionepetita. De legatis praestandis, contra
tionem C. 8, 28. tabulas bonorum D. 87, 5.
pignoris non debe re. Oreditorem evictionem possessione calumniae causa eses dicatur. Si mu-
C. 8, 45. lier ventris nomine in D. 25, 6.
pignoris procedat. . . . ut in actionibus debito- posseseione contra tabulas. Do bonorum D.
ram missio praetorii C. 8, 21. 87, 4.
pignorum. De distractione C. 8, 27. possessione contra tabulas ¿iberti etc. De bono-
pignorum etc. De pactis C. 8, 34. rum
pignorum et hypothecarum. De distractione D. poseasione contra tabulas, quam presten libenis
20, 5. poUicetur. De bonorum C. 6, 12.
pignorum. Si adversus venditionem C. 2 28. possessione. De acqnirenda et retinenda 0.
pignu.s captum sit. Si in causa judicati U. 87 22. 7, 32.
pignus contrahatur. . . . qualiter C. 8, 16. possessione. De acqnirenda, vel amittenda D.
pignus pignori datum att. Si C. IS , 23. 41,2-
pignus teneri posee. Etiam ob chirographariam possessione. De repudianda bonorum C. 6, 19.
peduuiam C. 8, 25. possessione ex testamento mititis. De bonorum
pignus veZ hypotheca solvitur. Quibus modis D. D. 87, 13.
20, 6. posee ss-ione fuerit appellatum. Si de momentanea
pignus veZ hypotheca tacita contrahitur. En qui- C. 7, 69.
bus causis D. 20, 2, C. 8, 14. pose sesione furioso, infanti, muto, surdo, caeco
pignus vendiderit. Si antiquior creclitor C. 8, 19. competente. De bonorum D. 37, 8.
pingere. Nemini licere signum salvatoris Chri- possessione secundum tabulas. De bonorum U.
sti . . . insculpere aut t 11 S.
- pistoribus. C. 11, 16. possessionem . . . acquirat. Si ut omissam here-
plagiariis. Ad L. F"aviam de C. 9, 20. ditatem, vol bonorum C. 2, 39.
plagiariis. De L. Favia de .0. 48, 15, posseesionem catur. Quibus ex causis in D. 42, 4.

ÍND1C AL1'ABlTIcc) XLT1T

pO8SeRSiafle legatorum ve¿ fideicommissorum ser potestate est, negotium gestum eses ¿Zicetur. Quod
vandorum causa, esse liceat. Ut in D. 36, 4. eum eo, qui in aliena 1. 4, 7. D. 14, 5. C.
poSsesSiOfleln legatorum vel fideicommissorurn ser- 4, 26.
vandorum causa mittatur etc. Ut ja C. 6, 54. potest ate patrie constitutis . . . acquiruntur etc.
possessionem miesa, sadem possessio dolo malo ad De botijo, civae liberio in 0. 6, 61.
atium translata esse dicatur. Si ventris no- potestatis solvitur. Quibus modis ius 1. 1, 12.
mine muliere in D. 25, 5. potiores in pignore habeantur. Qui C. 81 17.
possessionem miesus erit. No vis fiat el, qui in potiores in pignore veZ h,'potheea habeantur etc.
D. 48, 4. Qui D. 20, 4.
possessioiiem mittatur. . . . et quemadmod.um - potioribus ad manera iominandio. 0. 10, 67.
scriptus boros in C. 6, 38. - praebendo salario. C. 10, 37.
possessionem mittendo, et curatore eius. Do ven- praediis affigunt etc. De lis, qui potentiorum
tre in D. 37, 9. nomine titulos a. 2, 14.
possessionem mitti postulare debeant. Ubi - praediis decurjonuin sine decreto non alienan-
heredes seripti in C. 3, 20. dio. C. 10, 84.
possessionem poss'unt etc. Qui admitti ad bono- - praediis et aliis robas minorum sine decreto
rum C. 65 9. non alienandis, ve obligandis. C. 5, 71.
possessionibus. De bonorum 1. 3, 9. D. 37. 1. - praediis et omnibus rebus navieulariorum, C.
possessioni bus. De usucapionibus, et long¡ tempo- 11, S.
ris 1. 2, 6. praediis suis veZ alienis imponat etc. Ut temo
possessionibus secundum tabulas. De bonorum privatus titulos C. 2, 15.
D. 37, 11. - praediis tamiacis, et de bis, qui ex colonia do-
possessioni bus servetwr. Quis ordo in D. 38, 15. minicis aliisqae liberas conditionis procrean-
possessionum. De diversis temporalibus prae- tur. C. 11, 69.
ocriptionibus, et de accessionibus D. 441 8 praediie urbanis el. rusticis templorum el civita-
possesore. Pro herede, vol pro D. 41, 5. Lum etc. De diversis C. 11, 70.
- possessoria hereditatis petitione. D. 5, 5. praediorum civilium ve¿ etc. De locatione C.
possideat hereditatem.. Si quis omissa causa te- 11771.
otamenti, abintestato, vol alio modo D. 29, 4. praedior'um. De servitutibus 1. 2, S.
po8sideat etc. Ne Ohristianum mancipium hae- praediorum ftscalium accedere non ¿icet. Quibus
reticus, vol Iudaeus, vel paganas . . . O. ad conductionem C. 11, 73.
1, 10. praediorum fiscalium damus Augustae. De con-
poseidendis etc. De bonis auctoritate iudicis ductoribus . . . C. 11, 72.
0.7172. praediorum rusticorum. De servitutibus D. 8, S.
pos8idendis seu vendundis. Do robas auctoritate praediorum, tam urbanorum, quam rusticorum.
indicis D. 42, 5. Commuaia D. 8, 4.
possidetis. Uti D. 43, 17. C. 8, 6. praediorwm urbanorum. De servitutibus D. 8, .2.
postumis heredibus instiluendis, veZ exheredan4is. praeditus potest ale . . . ad suppositarum jurie -
De liberio et D. 28, 2. dictioni suae adepirare tenlaverint nuptias.
- postumi heredibus instituetidis, vel exhere- Si quacunque C. 5, 7.
dandis, vol praeteritis. C. 6, 29. praefecti annonae. De apparitoribus C. 12, 58.
postliniinio, st redemtis ab hostibus. De captivis, praef'eeti annonae. De officio 0. 1, 44.
et de D. 49, 15. praefecti Áugustalis. De officio D. 1, 17. C.
- postliminic royereis et redemtis ab bostibus. 1, 37.
C. s, 50. prae/'ecti praetorio Africas etc. De officio 0.
- postulando D. 3, 1. C. 2, 6. 1. 27.
postulare debeant. Ubi . . . heredes scripti in praefecti praetorio. De officio D. 1. 11.
possessionem mitti C. 8, 20. praefecti praetoriorum Orientis, st .Illyrici. De
postul ata, nc quid novi fiat. la integrum restitu- officio C. 1, 26.
tione C. 2, 49. praefecti vigilum. De officio D. 1, 15. C. 1, 43.
postulatis. De reis C. 101 60. praefecti urbi. De ofñeio D. 1, 12. 0. 1, 28.
postulatum etc. Si contra ius, vol utilitatem pu- praeeti urbis. De apparitoribus C. 12. 53.
blicam, vol por mondacium fu.erit a1iqiid O. praefectianorum. De castrensi apeculio - . . O.
1, 22. 12,36.
postuletur. Si adversas rem iudieatam restitutio praefectis miuilum etc. De . . . C. 12, 3.
C. 2, 26. praefectis praetorio, sive urbi, et magistris mi-
postuletur. Si in communi cademue causa ja ja- litum in d.ignitatibus exaequandis. C. 12, 4.
tegrum restitutio 0. 2, 25. praefectorumpraetorio. De sententiis C. 7, 42.
post uk'tur. Si saepius integrum restitutio O. prasfectorum praetorio, et przvategiis eorum. De
2, 43. apparitoribus C. 12, 52.
potentioribus patrocinium litigantibus praestare praefectorum roboraveril . . . retractare. Ne U-
etc. No liceat C. 2, 18. esat . . . duns sententias iudicum, quas defi-
poten.tiorum nomine titulos praediis affigunt, vel nitio C. 7, 70.
eorum nomina in litem praetendunt. De lis, praeferri. Peonio fiscalibus creditores C. 10, 7.
qui C. 2, 14. praeiudicet etc. Quando eivihs actio criminali
potestas solvitur. De adoptionibus, et emaneipa- 0.9,si.
tionibus, et alio modis, quibus D. 1, 7. praeiudiciis. De exceptionibus, praescriptioni-
potest ate . . . ad suppositarum iurisdictioni suas bus, et D. 44, 1.
adepirare terdaverint iuptias. Si quacunque praeleçj ata. De dote D. 33, 4.
praeditus C. 7.s praemio libertatem aecipiunt. Pro quibus causis
potest ate. De Patria L 1,9. 9. 0. 8, 46. serví pro C. 7, 13.
polest ate. De veteris numismatis 0. 11, 11. [— praepositis agentium in robas. 0. 12, 21.]

XLIV fNDICE ALFABÉTICO

praepositis etc. De susceptoribus, C. 10, 72. praetoio, et privilegiis eorum. De appanitonibus


- praepositis laborum. C. 12, 18. praefoctorum C. 12, 52.
- praepositis sacri cubienli, et de omnibus cubi- - praetorio pignore, et ut in actionibus debito-
culariis et privileglis eorum. C. 12, S. rum missio praetorii pignoris procedat. C.
praescriptio. In quibus causis cessat . . . 0.
7, 34. praetriorum Orientis el IUyrici. De oficio prae-
praescriptio opponatur. Si adversus ereditorem fecti C. 1, 26.
C. 7, 36. praetorum. De oficio D. 1, 14. C. 1, 89.
praescriptio. Quibus non obiicitur . . . C. 7, 35. praeturae etc. De praetoribus et honore 0. 12, 2.
praescriptione. De quadrieuuii C. 7, 37. - praevaricatione D. 47, 15.
- praescriptione long¡ temporis decem, vol vi- pragmatica. De eon.tractibus iudicum . . . et no
ginti annorum. C. 7, 33. administrationis tempore proprias aedos ae-
praescriptione, quae pro libertate, el non adversus dufioent, sine sanctione C. 11 53.
lib ortatem opponitur. De longi temporis 0. pragmaticis sanetionibus. De divorcie rescripti,
7, 22. et C. 1. 23.
praescriptione summoveatur. No reí . . . vindi- - precario. D. 43, 26.
cutio, temporis C. 7, 88. - precario, et Salviano interdicto. C. 8, 9.
- praescriptione XXX. vol XL. annorum. C. preces concipientiurn. De enrone advocatorura,
7, 89. vol libelos sen 0. 2, 9.
praescriptione uti non possunL In quibus causis - precibus Imperatori offerendis, et do quibus
militantes fori 0. 8, 25. rebus supplicare liceat, vol non. C. 1, 19.
praescriplioni bus. De exceptionibus sen 0. 8, 35. pretio, quod thesauris infetur. De argenti 0.
praescriptioni bus et de accesgioni bus possessio- 10, 78.
num. De diversis temporalibus D. 44, S. priinatibus. De Alexandriae C. 11, 29.
praescriptionibus, et interrtiptionibus earum. De - primicerio et secundicerio, et notaniis. C. 12, 7.
0.7,40. primipiariis. De cohortalibus, . . . C. 12, 57.
praeseriptionibus, et praeiudiciis. De exceptio- - primipilo. C. 12, 62.
nibus, D. 44, 1. Przncipe interdictus uit. Ut armorum nene in-
praescriptis verbis. De . . . 0. 4, 64. solo C. 11 47.
- praescriptis verbis, et in factum actionibus. Frincipe vacationem acceperunt. De his, qui a
D. 19, 5. 0. 10, 45.
praesentibus partibus etc. Quomodo et quando Frincipi datus litio conlestationem facial. Quan-
iudex sententíam proferre debeat, C. 7, 43. do libellus 0. 1, 20.
praes-idis. De offioio D. 1, 18. - principibus ageutium in rehus. C. 12, 21.
praesidis obtinet. De offlcio eius, qui vicem * prineipi bus etc. De cohortalibus, C. 12, 57.
0. 1, 50. Principis certis iudicibus liceat confiscare. No
praest anda. De auctoritate C. 5, 59. sine iussu C. 91 48.
praestandis. Ubi pupillus . . . et de alimentis Principio permittatur. Ut nulli patriae suae ad-
el D. 27, 2. ministratio sine apecialipermissu C. 19 41.
praestandia contra tabulas bonorum po8se8siOne Principum De constitutionibus D. 1, 4.
petila. De legatis D. 37, 5. Principum. De mandatis C. 1, 15.
praestandis. De alimentis pupilo C. 5, 50. Principum et edictis. De legibus, et coxistitutio-
praestandis. De obsoqulis parentibus et patronis nibus C. 1, 14.
D. 37, 15. priore aestate fivait. No quid in ilumine publico
praestandis. De obsequiis patrono C. 6, 6. fiat, que aliter aqua finat, atque uti D. 43, 13.
praest ando. De salgamo hospitibus non C. 12, 41. priorum creditorum locum succedunt. . . . de
praestare etc. Nc liceat potentionibus patroci- his, qui in D. 20, 4. C. 8, 18.
nium litigantibus C. 2, 18. privata. Ad L. Iuliam de vi D. 48, 7.
praest ationi bus nemini liceat se excusare. De qui- privata. Ad L. Iuliam de vi publica, vol C. 9, 12.
bus . . . 0. 10, 49. privatae etc. De collatione praediorum . . . rei
praestet. Nc fiscus vol respublica procurationem C. 11, 74.
alicui, patrocinii causa, in lite C. 2, 17. privatas. De . . . comitibus . . . re¡ C. 12, 6.
praeslita. De . . . natura dotibus C. 5, 15. privatas. De . . . fiscalibus rei publicae vel C.
praesumtionibus. Do probationibus el D. 22, S. 11, 68,
praetendunt. Do his, qui potontiorum . . . no- privatae etc. De fundis rei C. 11, 66.
mina in litera C. 2, 14. privatae etc. Do locatione praedionum . * . re¡
praeteritis etc. De liberis C. 6, 28. C. 11, 71.
praeteritis. De postumis heredibus . . . 0. 6, 29. privatae etc. De privilegiis domus Augustae, vel
praetor. tiberio polticetur. De bonoruin possessio- reí C. 11, 75.
ne. . . quam C. 6. 12. privatam . . . pertinentibus. De servís fugiti-
- praetoribus, et honore praeturue, et coflatione, vis . . . et adrera 0.6,1.
et gleba, el folle et septem solidorum fun. privatarum. De oficio comitis rerum C. 1, 88.
etione sublata. C. 12, 2. privatarum. De palatinis . . . rerum C. 12, 28.
praetorii pignoris proccdat. . . . ut in actioni- privatis agi oportst. Ubi de ratiociniiS, tam pu-
bus debitorum missio C. 8, 21. blicis quam 0. 3, 21.
praetoriis. De stipulationibus D. 46, 5. - privatis careeribus inhibendis. C. 9, 5.
praetorio A fricas etc. De oficio praefecti U. privatis communium. De venditione rerum fisca-
1, 27. lium eum C. 10, 4.
praetorio. De officio praefecti .0. 1, 11. privatis. De aedificiis C. 8, 10.
praetorio. De sententiis praefectorura C. 7, 42. privatis. De pascuis publicis et C. 11, 61.
praetorio . . . et rnaqistris militum in dignitati- - privatis delicti,-. D. 47, 1.
bus exaequandis. Ih praefectis 0. 12, 4. privato. De itinerC etuque D. 43, 19.

ÍNDICE ALFABÉTICO XLV

rivatv8 debitoris si4 debitores convenire possit, prodiqi. De curatore furiosi, vol C. 5, 70.
vsi debeat. Quando . . . C. 4, 15. pro fe"re debeat etc. Quomodo et quando iudex
privatus tituos praediis SU8, vel alienis imponat sonteutiam C. 7, 43.
etc. Ut nemo C. 2, 15. pro fertur. De sententia, quae sine corta quan-
- privilegiis corporatorum urbis Romae. C. tita.e C. 7, 48.
11, 15. pro feruntur. De sententiis, quae pro co, quod
- privilegiis domus Augustae, vel rel privatae, intBrest, C. 7, 47.
et quarum collationum excusationem habent. pro fessioiie Se ecusant. Qui . . . C. io, 50.
C. 11, 75. - professoribus et medicis. O. 10, 53.
privilegiis earum. De sacrosauctis ecclesiis, et - prá±'essoribus, qui in urbe Oonstantinopohtana
de rebus, et C. 1, 2. docentes, ex lego moruerunt eomitivan. U.
privilegiis eorum. De apparitoribus magistrorum 12, 15.
militum, et C. 121 54. Programmata . . . auctoritatem re¡ iudicatae
priviis eorum. De apparitoribus praefecto- non habere C. 7, 57.
ruin praetorio, et C. 12, 52. prohibevtur. . . . et de rebus eorum, qui ad. 11.
privilegiis eorum etc. De episcopis, et clericis, et berLaIem proclamare noo C. 7, 18.
orphanotrophisi et xenodor,his, et brephotro- prohibita rerum aiienatione, vol hypotheca. De
phis, ptocbotrophis, et ascetriis et moiiachis, 0.4,51.
et G.1,3. - probihita sequestratione pecuniae C. 4, 4.
privilegiis eorwm. De praepositis sacri cubiculi, prohibitis etc. De monopoliis et conventu nego-
et de omnibus cubictilariis, et C. 12, 5. tiatorum illicito. vsi artificio ergo!aboruui,
- privilegiis eorum, qui in. sacro palatio militani. nec non balneatr'rum C. 4, 59.
C. 12, 28. prohibuerit, vol cogerit. Si quis a]iquem testan
privilegiis eorum. . . . qní post impletam mili .0.29,6. a.6,34.
tiam vol advocationem, por provincias suis promisit. Si mater indemnitatem C. 5, 46.
commodis vacantes commuranur, et de C. promisit. Dbi conveniatur, qui corto loco dare
10, 56. C. 3, 18.
-. privilegiis scliolarum. C. 127 29. promissione et nuda pollicitatione. De dotis C.
- privilegite urbis Constantinopolitanae. C. 5, 11.
11 21. proinissioni committantwr. Qui satisdare cogan-
privilegio dotis. C. 7, 74. tur, vol iurato promittant, vol suae C.
privilegio fisci. C. 71 78. 2,8.
Pro derelicto. D. 41, 7. promittendi. De duobus reis stipulandi et 1. 3,
Pro donato. D. 411 C. 16. C. 8, 89.
Pro dote. D. 41, 9. propinquorurn.. De emandatione O. g, 15.
Pro eintore. D. 41, 4. proprias aedos aedificent etc. De contractibus
Pro herede, vol pro possessore. D. 41, 5. iudicuna . . . et ne administrationis tempore
Pro legato. D. 41, S. C. 1, 53.
Pro quibus causis serví pro praemio libertatem propriis servis iunxerunt. De mulieribus, quae
accipiunt. C. 7, 18. se C. 97 11.
Pro socio. D. 17, 2. C. 4, 87. propter caiumniam dando. De iureiurando O.
¶Pro soluto. D. 41, 4.1 2, 58.
Pro suo. D. 417 10. proscriptorum seu damnatorurn. De bonis U.
pro tutore, prov e curwore negotia gessit. De col 9, 49.
qui D. 27, 5. prostituatur. Si maucipium ita venierit, no O.
- probationibus. U. 47 19. 4, 56.
- probationibus et praesumtionibus. 1) 22, 3. protectionibu.q. De d.amno infecto, et de suggrun-
pro batus fue nt. Si mínor . . * vol inaior O. dis, et .0. 39, 2,
2, 42. protectori bus. De domesticis et * C. 12, 17.
procedat. . . . et utin actionibus debitorum mis- provincia defendí. Eum, qui appeliaverit, in
sio praetorli pignoris C. 8, 21. .0, 49, 11.
proclamare non ticet. Quibus ad libertatem D. provincias. De officio rectoris C. 1, 40.
40, 13. C. 77 18. provineiae * . . sponsalitia dederint. Si rector
proclamare non prohibentur. . . . et de reims 0.5.2.
eorum, qui ad libertatem 0. 7, 18. provincias . . . commorantur etc. Quibu.s mu-
proconsulis et ¿egati. De apparatoribus C. 12, 55. neribus excuseixtur lii, qui post impletam mi-
proconsulis et Legati. De ofñcio .0. 1, 16. 0. litiam, vol advocationem, per C. 10, 56.
1, 35. provincias regunt. De comitibus, qui C. 12 14.
procreanlur. De . . . his, qui ex colonis domini. provocare etc. No liceat in una eadcmque causa
cis aliisque libera.e conditionis C. 11, 69. tertio C. 7, 70.
procurationem aticui . . . in lite praestet. We provocare non est neceese. Quando 0. 7, 64.
fis-ms ve! respublica C. 2, 17. pro vocationem . . . nufli liceat Imperatori sup-
procuratorem, causam in inteqrum restitutionis plicare. Ut lite pendente . . . C. 1, 21.
agiposse. Etiam por C. 2, 48. - proxeneticis. D. 50, 14.
- procuratoribus. C. 2, 12. proxeneticis. De sponsalibus, et arrhis sponsali-
- procuratoribus et defensoribus. D. 3, 3. tus, et C. 5, 1.
procuratoribus gynaecii etc. De . . . C. 11, S. - proxim ls sacroruin soriniorum, ceterisque, qui
procur atori bus inetailorum. De . . . C. 11, 7. in sacris scriniis militant. 0. 12, 19.
procuratoribus . . . praecliorurn /lscalium domus prudentum. De origine iuris, el ornnium magi-
Áugustae. Do . . . C. 11, 72. stratuum, el successione D. 1, '2«
procuratoris Caesaris, vel rationalis. De officio ptochotro phis etc. De episcopis, et clericis
D. 1, 19. C. 1, i.

XLVI INDICE ALFABÉTICO

pubert al cm adsit tutor. Ut causae post C. 5, 48.


publica. Ad L. Iuliam de vi D. 48, 6.
publica collatione iflata sunt, non usurpandis. De
bis, quae ex C. 10, 75. ç.I
publica, el itinere publico reficiendo. De via D.
43, tI.
publica, et si quid in ea factum esse dicatur. De quadraqinta annorum. De praoscriptione
via D. 43, 10. C. 7, 39.
publica munera subeunt. De bis, qai sponte C. - quadriennii praescnip tiene. 0. 7, 37.
10, 44. - quadrimenstruis brevibus. C. 1, 42.
publica, veZ privata. Ad L. Iuliam de vi C. 9, 12. quadrupes paupeniem fecisse dicatur Si 1. 4, 0.
Publica e laetitiae -vol consulum nunciatores, vel E. 9, 1.
insinuato res coustitutionum, et aliarum sa- Quae in fraudem creditorum fact a sunt, ut resti-
crum vel iudicialium literarum, ex desoriptio- tuantar. E. 42, 7.
no, vel ab invitis, ne quid aocipiant immodi- Quae res exportan non debeant. C. 4, 41.
cum. 0. 12, 63. Quae res pignori obligan possunt, vel non, et qua-
pubticam devotionem. Qiando lioeat unicuique liter pignus contrahatur. C. 8, 16.
sine iudice se vindicare, vol 0. 3, 27. Quae res pignori, vel hypothecae datue obligan
pubiicam . . . fuerit aliquid postulatum vsi ini- non possu.nt. E. 20, 3.
pstratwin. Si contra utilitatem . . C. 1, 22. Quae res venire non possunt, et qui vendere vel
publicanis, et vectigalibus, et commissis. D. emere vetantur. C. 41 40.
39, 4. Quae Bit longa consuetudo. C. 8, 52.
pubticarum. De administratione rerum C.11,81. quae'ratur. No de statu defunctorum post quin-
publicas pensil ationes venditio fuerit celebrata. quennium E. 40, 15. 0. 7, 21.
Quando propter C. 4, 46. quaestio tenminetur. Ut intra certnm tempus eni-
publicas sollicitudines gerer&tium etc. De annonis minalis C. 9, 44.
et capitatione . . . C. 1, 52. - quaestionibus. E. 48, 18. C. 9, 41.
publicas 8peeies transportantibus. De navícula- - quaestoribus et magistris ofileiorum, et coini-
rus . . . C. 11, 2. tibus sacrarum largitionum, et re¡ privatae.
publice contendere audeat. De summa trinitate, 0. 12, 6.
et fide catholica, et ut nemo de ea C. 11 1. quaestonis. Do oflicio D. 1, 13. C. 1, 30.
publici muneris. De vacatione C. io, 46. qualitate. De divisione rerum, et 1. 2, 1. D. 1, 8.
publici persecutoribus. De auri C. 10, 74. qualitate el differentia. De heredum 1. 2, 19.
- Publiciana in rem actione. E. 6, 2. qualiter pignus contrahatur. . . . et 0, 8, 16.
publicis etc. De apo chis C. 10, 22. Quando apellanduni sit, et intra quae tempora.
publicis. De boje et itineribus E. 43, 7. E. 49, 4.
publicis. De openibus E. 50, 10. C. 8, 11. Quando civilis actio criminal¡ praeiudicet, et an
publicis el privatis. De pascuis C. 11, 61. utraque ab eodem exerceri posait. C. 9, 81.
publicis horreis. De conditis in C. 10, 26. Quando de peculio actio annalis est. E. 15, 2.
- publicis iudiciis. 1. 4, 18. E. 48, 1. Quando decreto opus non est. C. 5, 72.
publicis, quamprivatis agi oportel. Ubi de ratio- Quando dios legati, val fideicommissi cedit. O.
cíniis, tam 0. 3, 21. 6, 53.
publicis ratiord bus mwtuam pecuniani acceperunt. Quando dies legatorum val ildeicommissormn ce-
De ha, qui ex C. 10, 6. dat. E. 36, 2.
publico etc. De cursu C. 12, 50. Quando dios ususfructas begati cedat. E. 7, 3.
publico fiat, quo aliter aqua flual etc. No quid in Quando, et quibus quarta pare debetur ex bonis
ilumine D. 43, 13. decurionuin, et de modo distnibutionis eorum.
publico f'ruendo. De loco E. 435 9. 0. 10, 85.
publico imp onatur. No quid. oneri C. 11, 5. Quando ex facto tutoris, vel curatonis minores
publico navigare iiceat. Ut in ilumine D. 43, 14. agere vol convenir¡ possunt. E. 26, 9. C.
publico reficiendo. De via publica et itinere E. 5, 39.
43, 11. Quando fiscus, vol pnivatus debitoris sui debitores
publico, veZ itinere fiat. Ne quid in loco D. 43, 8. convenire possit, vol debeat. C. 4, 15.
publicoruni. De expende ludorum 0. 11, 42. Quando Imperator imiten pupilos vel viduas, vel
publicoruni etc. De ratiociiiiis operum 0. 8, 12. alias miserabi]es personas coguoscat; et no
punitorura. De cadaveribus E. 48, 24. exhibeantur C. 3, 14.
pupiilam et tutorem seu curatorem, filies que so- quando iudex sententiam pro ferre debe al praesen-
rum. De interdicto matrimonio inter 0. 5, 6. tíbus partibus etc. Quomodo et U. 7, 43.
pupillari foeneranda, veZ deponenda. De Quando libellus Principi datas litis contestatio-
pecunia C. 5, 37. nem faciat. 0. 15 20.
- pupillari substitutiono. 1. 2, 16. Quando liceat ab emtione discedere. 0. 4, 45.
pupillari substitutione. De vulgar¡, et E. 28, 6. Quando liceat unicuique sine indice se vindicare,
pupillari bus. De u suris C. 5, 56. vel publicam devotionem. C. 8, 27.
pupilti educan debeant. Ubi C. 5, 49. Quando mulier tutelae ofilcio fungi potest. C.
pupilli vel adolescentis satvam fore. Beni D. 5, 35.
46, 6. Quando non petentium partes petentibus adore.
pupiliopraestandis. De alimentis C. 5, 50. scant. C. 6, 10.
pupillos . . . cognoscal; el ne exhibeantur. Quan- Quando provocare non est necee se. 0. 7, 64.
do Imperator ínter C. 3, 14. quando sa-lisdani debeat. Ut in posscssionem le-
pupiUux educan vsi inorari de Seat etc. Ubi D. gatorum . . . et C. 6, 54.
27, 2. quando sleniles fertitibus imponuntur. De omni
agro deserto, et C. 11, W.

ÍrnTCE AL:PAnVIcO it.S'it
Qn ando tutores vol curatores esse desinant. C. Qui testamento tutores darí possunt. 1. 1, 14.
5, 60. Quibus ad conductionem praediorum fiscalinni
qwrnti minoris. De aedilitio edicto, et redhibi. accdere non licet. C. 117 73.
tione, et D. 21, 1. Quibus ad libertatem proclamare non liset. D.
quantitate pro ferur. De sententia, quas sine 40, 18.
certa C. 7, 46. - Quibus ad libértatem proclamare non Hect; et de
quantum heredes conveniantur. Ex delictis de- rebus eorum, qui ad libertatem proclamare
fanctorum in C. 4, 17. non prohibentur. C. 7, 18.
quaría pars debeatur ex bonis deeurionum etc. Quibus alienare licet, vol non. 1. 2, S.
Quando, et quibus C. 10, 35. Quibus ex causis in possessionem eatiir. D.
Qaaram rerum actio non datur. D. 44, 5. 4214.
quasi ex contractu. De obligationibus 1. 8, 27. Quibus ex causis maiores in integrum restituan-
quasi ex delicto nascuntur. De obligationibus, tur. C. 2, 55.
quae 1. 4, 5. Quibus modis me potestatis solvitur. .1. 1, 12.
quemadrnodum aperiantur, inspiciantur et descri- Quibus niodis obligatio tollitur. 1. 8, 29.
bantur. Testamenta D. 29, 8. Quibus modis pignus, vol bypotheca solvitur.
Quemadmodum civilia munera indicuntur. C. D. 20, 6.
10, 43. Quibus modis re contrahitur obligatio. 1. 3, 14.
quemadmodum dos petatur. Soluto matrimonio Quibus modis testamenta infirmantur. 1. 2, 17.
D. 24, S. C. 5, 18. Quibus modis tutela finitur. 1. 17 22.
quemadmodum pro his pater teneatur. De fiuiis- Quibus modis ususfructus vol nene amittitur.
familias, et C. 10, 62. D. 7, 4.
quemadmodum scriptus heres in po8sessionem mit- Quibus munenibus excusentur hi, qui post imple-
tatur . . . et O. 6, 33. tazu mulitiam, vol advocationem per provin-
Quemadmod'um servitutes amittuntnr. D. 8, 6. cias suis commodis vacantes commorantnr, et
Quemadmodum testamenta aperiantur, inspician- de privilegiis eorum. [st de conductoribus
tur, et describantur. C. 6, 82. vactigalium flsci.] C. 10, 56.
quemadmodum testamenta fiant. . . . et D. 28, 1. - quibus muneribus, vol praestationibus nemini
quemadm.odum testamenta ordinentur. . . . et liceat se excusare. C. 10, 49.
C. 6, 25. Quibus non competit bonorum possessio. D.
Qui admitti ad bonorum possessionem possunt, et 38, 18.
intra quod texnpus. C. 6, 9. Quibus non set jpermissum facero testamentum.
Qui aet ate se excusant. C. 5, 67. L 2,12.
12.
Qui aetate, vol profeesione se excusant. C. 10, 50. Quibus non obiicitur long¡ temporis praescriptio.
Qui bonis cedere possunt. C. 7, 71. C. 7, 35.
Qui dare tutores vel curatores possu.nt, et qui - quibus rebus ad eundem iudicem eatur. .0.
dan non possunt. C. 5 34. 11, 2.
Qui et a quibus manumissi iiberi non finnt, et ad Quibus res iudicata non nocet. C. 7, 56.
L. Aeliam Sentiain. D. 40, 9. quinquaginta dies . . . permaneant. Ut omnes
Qui, et adversus quos in integrum restitul non iud.ices. . . post administrationem depositam
possunt. C. 2, 41. C. 1. 49.
Qui et quibus ex causis mannmittere non possunt. quinquennium quaeratur. Ne de statu d.efuncto-
ruin post .0. 40, 15. C. 7, 21.
Qui legitimam personam stand¡ in judjcjj ha- Quiritium toUendo. De nudo jura 0. 7, 25.
beant, vol non, C. 3, 6. Quis, a quo appellatur. D. 49, S.
Qui man.umittere non possunt, et no in fraudem Quis ordo in possessionibus servetur. D. 88, 15.
creditorum manuniittatur. C. 7, 11. quisque ordine conveniatur. Quo C. 117 36.
Qui militare possunt, vsi non possunt; et de ser- Quo quisque ord.ins conveniatur. C. 11, 36.
vis ad militiam, vol dignitateni adspirantibus; Quod cuiuscunque universitatis nomine, val con-
et ut nemo duplici militia, vol dignitate et tra eam agatu.r. D. 3, 4.
militia simul utatur. C. 12, 33. Quod eum so, qui ja aliena potastate est, nego-
Qui morbo se exousant. C. 5, 68. C. 10, 51. tium gestum esse dicetur; vol de peculio, sive
Qui non possunt ad libertatem pervenire. O. quod iussu, aut de ja rem verso. C. 4, 26.
7, 12. Quod cum so, qui in aliena potestate set, nego-
Qui numero liberoruni se excusant. C. 5, 66. tium gestum eses d.icitur. 1. 4, 7. D. 14, 5.
Qui numero tutelarum. C. 5, 69. Quod falso tutore auctore gestum esse dicatur.
Qui potant tutores vol curatores C. 5, 31. D. 27, 6.
Qui petant tutores vol curatores, et ubi petantur. Quod. meen. D. 157 4.
D. 26, 6. Quod legatorum. D. 48, S.
Qui potiores in pignore habeantur. a. 8, 17. Quod metus causa gestum erit. D. 4, 2.
Qui potiores in pignore val hypotheca habeantur, Quodquisque iuris in alterum statuerit, nt ipse
et de his, qui in priorum creditorum locum sodem jure utatur. D. 2, 2.
succedunt. D. 20, 4. Quod vi aut clam. D. 48, 24.
Qui pro sua iurisdictione indices dare, darive pos- Quomodo et quando judex sententiam proferre
sunt, C. 3, 4. debeat praesantibus partibus, vol una parte
Qui satisdare cogantur, vol iurato promittant, absente. C. 7, 43.
vol suae promissioni cominittantur. D. 21 8. Quorum appeliationes non recipiuntur. C. 7, 65.
Qui sine manumissione ad iibertatem perveniunt. Quorum bonorum, D. 43, 2. C. 8, 2.
D. 40, S. Quorum legatorum. C. 8, 3.
Qui testamenta facere possunt, vol non. C. 6, 22. quotidiana, et acetiva. De aqua D. 43, 20,
Qui testamenta facere possunt, et queniadmodum
testainenta fiant. D. 28, 1.

XLVITÍ iNDIC2 ALFA8iP1CO
—. receptis, qui arbitrinm receperunt, ut senten-
tiam dicant. D. 4, S.
recipiendis,velnon. De appellationibus .0.49,5.
R recipiuntrcr. Quorum appellationes non C. 7, 65.
recitandis. De sententiis ex periculo C. 7, 44.
rector provinciae . . . eponsalitia dederint. Si
raptorum. De vi bonormn 1. 4, 2. C. 9, 33. C. 5, 2.
raptorum, et de turba. Vi bono mm D. 47, S. reetoris provinciae. De offieio C. 1, 40.
- raptu. virginum ecu viduarum, ncc non saneti- recuperalione. De sumtuum C. 10, 69.
monialium. 0. 9, 13. reddi possunt. An per aliu.m causae appeliatio-
ratarn habuerit. Si maior factus alienationem num D. 49, 9.
0.5,74. redemtis ab hostibus. De - . . D. 49115. 0. 8, 50.
:aatam reta haber¡, et de ratihabitione. D. 46, 8. redhibitione, et quanti minoris. Da aedilitio edi-
rate, nave eapugnata. De incendio, ruina, nau- cto, et D. 21, 1.
fragio, D. 47, 9. redimendis captivis etc. De episcopis et clenicis,
ratihabtione. De donationibus . . . et de C. ...et 0.1,3.
5, 16. reditu civil¡. De diversie praediis . . . et omni
ratihabitione. Ratam rem haber¡, et do D. C. 11, 70.
46,S. reditu, el habitatione etc. De usu,et usufructu,
ratiociniis . . . agi oportet. Ubi de C. 3, 21. et D. 33,2.
- - ratiociniis opemum publicomum, et de patribus referuntur. De. . . auctonitate iunisprudentum,
civitatnm. C. 85 12. qul inDigestis C. 1, 17.
rationalis. De offioio procuratoris Oaesaris, vel re/iciendo. De vis publica et itinere publico D.
D. 1, 19. 43, 11.
rationibus distrahendis etc. De tutelae et D. regia suspendal. Ut nemo privatus . . . vol vela
27, 3. 0. 2 15.
rationibus mutuam pecuni am acceperunt. De his, - regula Catoninna. D. 34, 7.
qui ex publicis C. 10, 8. regulis iuris antigui. De diversis D. 50, 17.
ratum habuerit. Si maior factus C. 2, 45. regundorum. 1'inium D. 101 1. 0. 3,3.9.
re contrahitur obligatio. Quibus modis 1. 3, 14. regunt. De comitibus, qui provincias C. 12, 14.
- re indicata C. 7, 52. rei dominicas. De fundis et saltibus C. 11, 67.
- re iudicata, et de effectu sententiarum, et de re¡ dominicas . . . vindicatio temporis praescri-
interlocutionibus. D. 42, 1. ptione summoveatur. No C. 7, 38.
- re militan. D. 49, 16. C. 121 35. re¡ iudicatae. De exceptione D. 43, 2.
rebus ad eundem iudicem salar. De quibus D. rei iudicatae. De executione C. 71 58.
11, 2. re¡ iudicatae. De usuris C. 7, 54.
- rebus alienis non alienandis, et de prohibita rei iudicatae non habere. Comminationes, api-
rerum alienatione, vel hypotheca. C. 4, 51. stolas progmammata, susoriptiones, auctorita-
— rebus auctoritate iudícis posaideadis sen ven- tem C. 7, 57.
dundi. D. 42, 5. re¡ militaris comitibus vel &ibunis Lavaera prae-
rebus civil atis. De vendendis C. 11, 82. stentur Nc C. 1, 47.
- rebus .orporalibus. 1. 2, 2. re¡ militaris. De comitibus C. 12712.
—. rebus ureditis, et iureiurando. C. 4, 1. reiprivatae. De coniitibus . . . 0. 12, 6.
— rebus creditis, si certum petetur, et de condI- rei . . . privatae. De . . . fiscalibus C. 11, 68.
ction.e. D. 12, 1. re¡ privatae etc. De fiindis 0. 11, 66.
rebu.. De agentibus ii C. 12, 20. re¡ privatae etc. De locatione praediorum
[rebus. Do praepositis agentium in C. 12, 21.] C. 11, 71.
rebus. De principibus agentiu.m in C. 12, 21. re¡ privatae etc. De privilegiis . . .C. 115 75.
- rebus dubiis D. 84, 5. re¡ vatas ve¿ dominicac etc. De coflatione fun-
rebus eorum. qui cal ¿ibertatem proclamare non doram . . . U. 11, 74.
prohibentur. . . . et de C. 7, 18. re¿ publicas etc. De agricolis . . . vel fiscalibus
re bus eorum, qui sub tutela vel cura sunt, sine 0. 11, 68.
decreto non alienandis, vel supponendis. D. re¡ venditae. De periculo, et commodo D. 18, 6.
27,9- 0. 4, 48.
rebus, el privilegiis earum. De sacrosanetis oc- vsi venditae et traditae. De exceptione D. 21, 3.
clesiis, et de U 1, 2. — re¡ vindicatione. .D. 6, 1. C. 8, 32.
reb-us imponere alienis. Ut nemini liceat sine iu- - re¡ uxoriae actione in ex stipulatu actionem
dicis auctoritate signa 0. 2, 16. transfusa, et de natura dotibus praestita.
- rebus incorporalibus. 1. 2, 2. 0. 5, 18.
rebus minorum sine decreto non alíenandis, vel rejpubicae causa aberit. Si tutor val curator
obligandis. De . . . C. 5, 71. C. 5, 64.
rebus navicutariorum. De.. . omnibus C. 11, 3. reipublicas causa absunl. De restitutionibus mi-
rebus per fideicomrnissum retictis. De singulis Jitum, et eorum, qui C. 2, 50.
1. 2, 24. reipublicae causa absunt. De uxoribus militum
rebus supplicare liceat, vel non. De precibus et eorum, qui 0. 2, 51.
et de quibus 0. 17 19. reipublicas. De jure 0. 11, 30.
receperunt, ut senteniiam dicant. De receptis, qui reipublicae gerere cogalur. No quis liber invitus
arbitrium D. 4, S. actum 0. 11, 37.
recepta restituanl. Nautae, caupones, stabularii, reipubiicae manumittendis. De servís C. 7, 9.
ut .0.4,9. reis con8ti.tuendis. De duobus 1.', 45, 2.
— receptatoribus, D. 47, 16. reis. De exhibendis et transmittendis C. 9, S.
— receptis arbitris. C. 2, 55. reis. De requirenclis C. 9, 40.

INDICE ALFABTIC0 XLIX
- reis postuiatis. C. 10, 80. rerum dominio. De acquirendo D. 41, 1.
reis stipulandi et promittendi. De duobus 1. 8, reruin et qualitate. De divisione D. 1, S.
16. 0. 8, 39. rerum fiscaiium eum privatis communium. De
- relationibus. C. 7, 61. venditione 0. 10, 4.
relationi bus. De appellationibus et D. 49, 1. rerum nza,icipi et nec inancipi. De . . . sublata
reegati8, et deportatis. De interdiotis, et D. differentia C. 7, 31.
48, 22. - rerum permutatione. D. 19, 4.
relevatorun etc. De collatione . . . C. 10, 29. - rerum permutatione, et praeseriptis verbis.
relicta civit ate, rus habitare mauerit. Si curialis C. 4, 64.
C. 10, 38. rerum privatarum. De officio coniitis C. 1, 88.
relictit. De singulis rebus per fideicommissum rerum privatarum. De palatinis . . . C. 12, 23.
1. 2, 24. rerumpubiicarum. De aciministratione C.11,31.
- religiosis et sumtibus fuuerum. C. 3, 44. rerum, quae usu consumuntur, ve¿ minnuntur.
-_ religiosis, et sumtibus funerum, et ut fanu De usufructu earum D. 7, 5.
ducere liceat. D. 11, 7. reruin signifleatione. De verbo rum et C. 6, 38.
relinquuntur. De bis, pias poenae causa D. rerwn suarum aiienatione. Rem alieiaa.m geren-
34, 6. tibus non interdici C. 41 53.
retinquuntur. De bis, quae poenae nomine in te- res dotales faetis. De impensis in D. 25, 1.
stamento, vol codicillis . . . C. 6, 41. res exportan non debeant. Quas C. 4.41.
reinquuntur. De his, quas sub modo legata, vol res iudicala non nocet. Quibiis C. 7, 56.
fideic.,.nmissa C. 6, 45. res pignori data sit. Si aliene. C. 8, 15.
reliquis fundum comparan non posee. Sine censu res pignori data M. Si communis C. 8, 20.
C. 4, 47. res pignori obligan possunt, ve¿ non etc. Quae
reliquit.
Vol Si secundo nupserit rnulier, cui maritus 0. 8, 16.
nsumfructuum C. 5, 10. res pignori, vel hpothecae datae obligan non pos-
rem actio exerceri debeat. Ubi in a 3, 19. sunt. Quae D. 20, S.
rein actione. De Publiciana in D. 61 2. res venire non possunt. . .* quas D. 18, 1.
Rem alienam gerentibus non interdici rerum sea- res venire non possunt etc. Quas C. 4, 40.
rum alienatione. C. 4, 58. rescindan2ur. Quae sententiae sine appeflationo
fsm haber¡, et de ratihabitione. iatam D. 46, S. D. 49, S.
rem iudicatam Si adversus C. 2, 27. rescindenda. De . . . lege commissoria iii pi-
rem minoris esse, sine decreto comp aravenit. Si gnoribus C. 8, 34.
quis ignorans C. 5, 73. - rescindnda venditione. C. 47 44.
rem missione toflenda. . . . de in C. 6, 48. - rescindenda venditione, et piando licet ab Sm-
remprivatam . . . pertinentibus. De servís fugi- tione discedere. D. 18, 5.
tivis . . . et ad C. 6, 1. rescindi non posee. Sententiam C. 7, 50.
Rem pupilli vsi adolescentis saivam fore. D. rescriptis, et pragmaticis sanctioni bus. De diver-
46, 6. sis C. 1, 23.
rem, quam vendidit, evincat. No fiscus C. 107 5. rescripto petantur. Si nuptiae ex 0. 5, 8.
rem verso. De in D. 15, 3. residuis. Ad L. Iuliam peculatus, et de sacrile-
rem verso etc. . . . de in C. 4, 26. gis, et de D. 48, 13,
- remissione pignoris. C. 8, 25. re.spublica procurationem aiicui, patrocinii causa,
- remissionibus. D. 43, 25. in lite praestet. No . . . C. 2, 17.
rempubiicam audent coUiyere. De . . . his, qui restituant. Nautae, caupones, stabularii, ut re-
piebem contra C. 9, 30. cepta D. 4, 9.
reorum. De custodia C. 9, 4. restituantur. Quae in fraudem creditorum facta
reornm. De custodia et exhibitione D. 48, 3. sunt, ut D. 42, S.
reos oceultaverint. De his, qui . . . oriminibus restituantur. Quibus ex causis maiores in ints-
C. 9, 39. grum C. 2, 53.
rep arationi bus appeUationum sen consuitationum. restituendi. De natalibtis D. 40, 11.
De... 0.7,63. restituendis. De . . . natalibus C. 6, 8.
repetundarum. Ad L. Iuliam C. 9, 27. restitui non possunt. Qui et adversus unos in in-
repetundarum. De L. luha D. 48, 11. tegruni C. 2, 41.
- replicationihus. 1. 4, 14. retittzi possunt etc. De temporibus in integrum
- repudianda bonorum possessione. C. 6, 19. restitutionis . . . C. 2, 52.
- repudianda, vel abstinencia hered.itate. C. restitui velit. Si adversus tran.sactionem vol di-
6, 31. visionem in integrum minor C. 2, 31.
repudiis. De divortlis et D. 24, 2. restitutio necessaria non est. In quibus causis iii
- repuduis et indicio de moribus sublato. C. 5, 17. integrum C. 2, 40.
- reputationibus, quae flun.t in indicio in ints- restitutio postuietur. Si adversus reza iudicatam
grum restitutionis. C. 2, 47. C. 2, 26.
- requirendis reis. C. 9, 40. restitutio postuletur. Si in commnai eademque
- requirend.is vol absentibus damnandis. D. causa in integrum C. 2, 25.
48, 17. restitutio postuletur. Si saepius in integrum C.
rerurn actio non datur. Quarum D. 44, 5. 2, 48.
rerum ad civitatespertinentium. De administre.- restitutione minorum viginti quinque annis. De
tione D. 50, S. in integrum 0. 2, 21.
rerum alienatione. De commnnium. 0. 4, 52. restitutione postuiata, ne quid novi fiat. In ints-
rerum alienatione etc. De. . . prohibita C. 4, 51. grum V. 2, 49.
Rerum amotarum. C. 5, 21. restit utioni bus. De in integrum D. 4, 1.
rerum amotarum. De actione D. 25, 2. - restitutionibus mulituin, et eorum, qui reipu-
- rerum divisione et qualitate. 1. 2, 1. blicae causa absunt. C. 2, 50.
Tomo 1.—VII

L fNDICB ALFABÉTICO

restit iationi bus sub conditione factis. De institu- sacri cubicuti . . . etprivilegiis eorum. De prae-
tionibus . . . C. 6, 25. ositis C. 12, 5.
restitutionis agi posee. Etiam per procuratorem sacrí muri cje. De . . . intinetione 0. 11, 9.
ausan1 in integrum C. 2, 48. sacripalatii. De comitibus et archiatris 0. 12, 13.
rcstitutionis agiünda sit. tjbi, et apud quem [sacri palatii. De officio comitis C. 1, 34.1
cog'itio in integrum C. 2, 46. sacripatrimonii. De officio comitis 0. 1, 34.
restitutionis. De reputationibus, quae finut in sacrificiis, et templis. De paganis, et O. 1, 11.
ittdicio in integrum 0. 2, 47. sacrilegii. De crimine C. 9, 29.
retitutionis, tam minorum . . . quam etiam here- sacrilegis, et de reíiduis. Ad legem Iuliam pecu-
dum eorum. De temporibus in integrum C. latus, et de D. 48, 13.
2, 52, sacris scriniis militant. De . . qui in C. 12, 19.
restitutis. De sententiam passis, et D. 48, 23. sacro fiat. No quid in loco D. 48, 6.
C. 9, 51. sacro pal atio militant. De privilegiis eorum, qui
re8titutsntur. Ex quibus causis maiores XXV. in C. 12, 28.
annis in integrum D. 4, 6. sacrorum ecriniorum. De magistris C. 12, 9.
retinendapossessione. De acquirentia et C. 7, 32. sacrorum ecriniorum etc. De proximis 0. 12, 19.
retractandis. De sententiis adversus fiscum latís - sacrosanetis ecclesiis, et de rebus et privilegiis
0. 10, 9. earum. C. 1, 2.
re verentiarn pertinent pontificalem. De episcopa- saepiusin integrum restitutio postuletur. Si O.
ji audientia, et . . . quae ad ius curamque et
C. 1, 4 salario. De praebenclo C. 10, 37.
reversis etc. De postliminio C. 8, 50. - saigamo hospitibus non praestando. C. 12, 41.
- revocandis donationibus. C. 8, 55. saltibus divinae domus. De - - - 0. 11, 66.
- revocandis his, quae in frandem creditorum salti bus rei dominicas. De . . , C. 11, 67.
alienata sunt. C. 7, 75. saltuensibus etc. De fugitivis colonis . . . C.
reus, vel accusator mortuus fuerit. Si C. 91 6. 11, 64.
lihodia de iactu. De L. D. 14, 2. saltuensi bus . . . et eorum conductori bus. De
ripa munienda. D. 43, 15. fundid . . . C. 11, 62.
ripave sius fiat, quo peius navigetur. De flumi- saltuensium . . . fundorum. De mancipiis et co-
nibu, no quid in Hamíne publico, D. 43, 12. lonia . . . 0. 11, 68.
- ritu nuptiarum. D. 23, 2. saivam fore. TLem pupilli vsi adolescentis D. 46,6.
- rivis. D. 43, 21. saivatoris Christi . . . ineculpere aut pingere.
roboraverit, sas retractare. No liceat . . . post Nemini licere signum C. 1, S.
duas sen tentias, quas definitio Praefectorum - Salviano interdicto. D. 432 33.
C. 7, 70. Salvi ano interdicto. De precario, et C. 8, 9.
Romas. De canone frumentario urbis C. 11 23. Samaritis De haereticis, et Manichaeis, et
Romas. De decurialibus urbis C. 11, 14. C. 1, 5.
Romae. De privilegiis eorporatorum urbis C. sanctimonjajjum, De raptu . . . C. 9, 13.
11, 15. sanctione pragmatica. De contraetibus iudicuin
Romas etc. De studiis liberalibus urbis C. 11, 19. et no administrationis tempore proprias
Romanam tran8fusa. De Latina libertate tollen- aedes aediflcent sine U. 17 53.
da, et . . . in civitatem C. 7, 6. sanctioni bus. De diversis rescriptis, et pragma-
ruina, naufragio, rate, nave exptzgnata. De in- ticis U. 1, 23.
cendio, D. 47, 9. sanctum baptisma iteretur. No C. 1, 6.
rumpendis. De Nii aggeribus non C. 9, 38. sanguinolentos nutriendos acceperuñt. De
rupto, irrito facto testamento. De injusto, D. his, qui C. 8, 51.
28, 3. satis non dedit. De tutore vel curatore, qui
rus habitare malurit. Si curialis relicta civitate C. 5, 42.
C. 10, 38. satis vel cautum dent. In ms vocati ut eant, ant
rusticani ad ullum oSee quiurn devocentur. No D. 2, 6.
C. tI, 55. - satisdando. C. 2, 56.
rusticis etc. De diversis praediis urbanis et O. satisdare cogantur etc. Qui D. 2, S.
11, 70. satisdari debeat. Ut in possessionem legatorum
rusticorurn. (Jommunia praedioi am, tam urba- et quando C. 6, 54.
norum quam D. 8, 4. - satisdatione tutorum et curatoruin. 1. 1, 24.
rusticOrum. De servitutibus praediorum .D. 8, 3. - satisdationibus. 1. 4, 11.
rusticanos, ve¿ ricos sorum. lJt neme ad suum scenicis etc. De spectaculis, et C. 11, 41.
patrocinium suscipiat 0. 11, 54. echolarum. De comitibus et tribunis C. 12, 11.
echolarum. De privilegiis C. 12, 29.
ecribendo. De albo D. 50, 3.
8 scribis etc. De tabulariis, C. 10, 71.
scribuntur. De conditionibus et demonstrationi-
bus, et causis, et modis eorum, quae in testa-
sacramento soluti sunt. De lis, qui non iinpletis mento D. 35, 1.
stipendiis C. 10, 55. scribuntur etc. De his, quae poenae nomine iii te-
sacrarum Largitionum etc. De . . . comitibus stamento vsi codicillis C. 6, 41.
C. 12, 6. scriniariis . . . iudicum etc. De . . . C. 127 49.
sacrarum Lar gitionum. De officio comitis 0. 1, 82. scriniis inilitant. De . . . qui in sacris C. 12, 19.
sacrarU?fl Largitionum etc. De palatinis C. 12, 23. scriniorum etc. De proximis sacrorum C. 12, 19.
sacrarum vsi iudicialium Literarum . . . ne quid scriniorum. De magistris sacrorum C. 12, 9.
accipiant immodicum, . . . insinuatores ... scripti in posceesion cm rn$tti postulare debeant.
C. 12, 63. TJbi . . . heredes O. 3, 20.

ÍNDICE ALFABÉTICO LI

scriptis habentur. De Ms, quae pro non E. 84, S. - sententiia adversus fiscum latis retractandis.
script ura fieri possunt. De . . . his, quae sine C. 10, 9.
C. 4, 21. - sententiis el interiocutionibus omujuni iudi-
scniptus heres in possessionem mzttafiur. . . . et cum. C. 7, 45.
quemadmodum C. 6, 33. - sententiis ex periculo recitandie. U. 7, 44.
secundicerio etc. De primicerio et C. 12, 7. - sententiispraefectorum praetorio. C. 7, 42.
seciindis nuptiis. C. 5, 9. - sententiis, quae pro so, quod interest, profe-
secundo nupsenit mulier, cuí maritus usumfru- runtur. C. 71 47.
ctum reliquit. Si 0. 5, 10. - separationibu8. E. 42, B.
secundum tabulas. De bonorum possessionibus separationi bus bonorum. De . . . C. 7, 72.
D. 37, 11. 0. 6, 11. .septem solidorum t'unctione subl ata. De . . . 0.
8ecuta. De condictione causa data, causa non 1212.
E. 12, 4. sepulcro aediflcando. De mortuo inferendo7 et
secuta non fuenit. Si pignoris conventionem nu- E. 11, 8.
meratio pecuniae C. 8, 32. - sepulcro violato. D. 47, 12. C. 9, 19.
sedis excelsas etc. De numerariis, actuariis sequestratione pecunias. De prohibita C. 4, 4.
C. 12, 49. servandorum causa caveatur. Ut legatorum seu
- seditiosis et de his, qui piebem contra rempu- fldeicommissornm E. 86, 3.
blicam audent colligere. 0. 9, 30. servandorum causa eses ¿iceat. Ut ja possessio-
sellis margaritas st smaragdos et hyacinthos apta. ne legatorum vel fideicommissorum E. 36, 4.
re etc. 1u11i 1cere in . . . equestribus C. seruandonum causa mittatur etc. Un in possei.
11, 12. sionem legatoram vol fldeicommissorum C.
sen atores . . . civiliter, vsi eniminajiter conve- 6, 54.
niantur Ubi C. 3, 24. sencetur. Quis ordo in possessionibus D. 38, 15.
- senatoribus. D. 1. 9. servetur. Ut dignitatum ordo C. 12, 8.
-. Senatuscousiiltis. C. 1, 16. servi pro praemio libe rlatem accipiunt. Pro qui-
SO. Claudiano. De successionibus sublatis, quae bus causis C. 77 13.
fiebant per bonorum -venditionem, et ex 1. [-
servil¡ cognatione. 1. 3, 7.
3, 12. servis ad militíam . . . adspirantibus etc.
- SO. Olaudiano tollendo. C. 7, 24. de 0. 12, 88.
SO. Liboniano. De L. Cornelia de falsis, et de senvis ad universitatem pentinentibus impo nuntur.
E. 48, 10. De manumissionibus, quae D. 40, S.
- SO. Macedoniano. E. 14, 6. servir etc. De infantibus expositis, liberia et C.
SO. Orphitiauo. 1. 8, 4. 8151.
- SO. Silaniano et Claudiano, quórum testamen- - servís exportandis, vel si ita nlancipium ve
ta no aperiantur. D. 29, S. nierit, nl manumittatur, vol contra. D. 18, 7.
- SC. Tertulliano. 1. 31 8. — servis fugitivis, et libertis mancipiisque civi-
SO. Macedonianum. Ad C. 4, 28. tatum, artificibus, et ad diversa opera depu.
SO. Orphitianum. Ad C. 6, 57. tatis, el ad rem privatam vsi dominicam per-
SO. Süanianum. . . . et ad C. 6, 35. tinentibus. 0. 61 1.
SG. Terluflianum et Orphitianum. Ad D. 88, 17. servis heredibus instituendis etc. De necessariis
SO. Tertullianum. Ad 0.6, 56. C. 6, 27.
SO. Trebellianum. Ad E. 36, 1. C. 6, 49. servia iunaenunt. De mulieribus, quae se propriis
SO. Turpillianum, et de abolitionibus cniminum. 0. 9, 11.
Ad. E. 48, 16. C. 9, 45. - servis reipublicae manumittendis. C. 7, 9.
SG. Vetteiauum. Ad E. 18, 1. C. 4, 29. servitus vindicetur, veZ ad alium pertinere nege-
Senatus que consultis, et longa consuetudine. De tur. Si D. 8, 5.
legibus, D. 12 8. - servitute legata. E. 33, 3.
Senatusve consultis bonorumpoeseesio detur. Ut servitutes amittuntur. Qnemadmodum D. 8, 6.
ex legibus E. 88, 14. - servitutibus. 1. 2, S. E. 8, 1.
sententia condemnati sunt. Si plures una 0. 7, 55. - servitutibus et aqua. C. 3, 34.
sententia, quae sine corta quantitate profer- - servitatibus praediorum rusticorutu. D. 8, 3.
tur. C. 7, 46. - sorvitutibus praediorum urbanorum. D. 8, 2.
senterdiae sine appeUatione rescindantur. Quae - servo corrupto. D. 11, 8.
E. 49, S. servo corrupto. De furtis et C. 6, 2.
sententiam dicant. De receptis, qui ar'bitrium re- servo manumiaso. De communi C. 7, 7.
ceperunt, ut E. 4, S. — servo pignori dato manurnisso. C. 7, 8.
sententiam, nuUi ¿iceat Imperatori supplicare. Ut servonum. De emendatione C. 9 14
post . . . definitivam C. 1, 21. servorum. De . . . ministerio 6.
'95,33.
3.
sententiam passis, el restitu.tis E. 48, 23. servorum. De operis D. 7, 7.
C. 9, 51. servorum. De stipulatione 1. 3, 17. D. 45, 5.
sententiam proferre debeat etc. Quomodo et ser vus . . . ad decumonatum adspiravenit. Si
quando iudex O. 7, 43. C. 10, 33.
Sententiam rescindi non posse. C. 7, 50. servus exportandus veneat. Si C. 4, 55.
sententiam, vel mortem sibi conaciverunt, vel accu- servus ext ero se cm¡ manda cenit. Si C. 4, 36.
satoren corruperunt. De bonis sorum, qui servus pro domino conveniatur. No . . . C. 45 18.
ante E. 43. 21. serus pro suo (acto post manumissionem tenea-
sententiarum, et de interlocutionibus. De re in- tur. Aa C. 43 14.
dienta, et de effectu E. 42, 1. sexui congruentia etc. De mulieribus, in quo
sententias iudicum, quas definitio praefectorum loco manera C. 10, 64.
roboraverit, cas retractare. Ne liceat Si a non competente indice indicatum esse dicatur
post duas C. 7, 70, C. 7, 43.

LII INDICE ALPABÉTICO

Si a parente quis mannmissn sit. D. 37, 12. Si omissa sit causa testamenti. C. 6, 89.
Si adverstts creditorein. C. 2, 37. Si para hereditatis petatur. D. 5, 4.
Si adversas creditorem praescriptio opponatur. Si pendente appellatione more interveuenit. D.
C. 7, 36. 49, 13. C. 7, 66.
3j adversas delictum. C. 2, 84. Si per vim, vol alio modo absentis perturbata sit
Si adversas donationern. C. 2, 29. posas asio. C. 8, 5.
Si adverus dotem, C. 2, 33. Si pignoris conventionem numeratio pecunias se-
Si adversas fLscum. C. 2, 36. cute non fuerit. C. 8, 82.
Si adversas libertatem. C. 2, 30. Si pignus pignori datum sit. C. 8, 23.
Si adversus rem iudicatam restitutio postuietur. Si piares una sententia condemnati sant, C.
C. 2, 26. 71 55.
Si adversus solutioneni a tutore vol a se factam. Si post creationem quis decesserit. C. 10, 70.
C. 2, 32. Si propter inimicitias creatio fata sit. C. 10, 68.
Si adversas transactionem vel divisionem in in- Si propter publicas pensitationes venditio fuerit
tegrum minor restitui velit. C. 2, 31. celebrata. C. 4, 46.
Si adversus venditionem. C. 2, 27. Si quacunque praeditus potestate, vol ad eum per-
Si adversus venditionem piguorum. C. 2, 28. tinentes ad suppositaram iurisdictioni suae
Si adversas usucapionem. C. 2, 35. adepirare tentaverint nuptias. 0. 5, 7.
Si ager vectigalis, id est euiphyteuticarius, peta. Si quadrupes paupeniem fecisee dicatur. 1. 47 9.
tur. D. 6, 3. D. 9, 1.
Si aliena res pignori d.. .a sit. C. 8, 15. Si quid in frandem patroni factum sit. D. 38, 5.
Si antiquior creditor pignus vendiderit. C. 8, 19. Si quis aliquem testan prohibuerit, vol cogenit.
Si certum petatur. 0, 4, 2. D.29,6. C.6,34.
Si comniunis res pignori data sit. C. 8, 20. Si quis alter¡, vol sibi sub aiterius nomine, vol
Si contra ius vol atilitatem publioam, vol per aliena pecunia emenit. C. 4, 50.
mendaciuin faerit aliquid postulatum ve! ini- Si quia cautionibus in indicio sistendi causa factis
petratum. 0. 1, 22. non obtemperavenit. D. 2, 11.
Si contra matris voluntatem tutor datas sit. C. Si quia eam, calas tutor fuerit, corruperit. C.
5, 47. 9, 10.
Si cal plus, quam por L. Palcidiam lionerit, lega- Si secundo nnpsenit mulier, cui maritna nsum-
tn.m esse dicetur. D. 35, 3. fructum reliqnit. C. 5. 10.
Si curialis relicta civitate, rus habitare mainerit. Si servitas vindicetur, ved ad aliam pertinere ne-
C. 10, 38. getur. D. 8, 5.
Si ¿o momeutanea possessione fuerit appeliatum. Si servas, ant libertus ad decurionatum adspira-
C. 7, 69. verit. 0. 10, 33.
Si dos constante matrimonio soluta fuerit. C. Si servas exportandus ven set. C. 4, 55..
5719. Si servas extero se smi mandaverit. 0. 4, 36.
Si ex falsis instrurnentis vol tetimoniis indica- Si tabulas testamenti extabunt. D. 87, 2.
tam sit. C. 7, 58. Si tabulas testamenti nullas extabunt, tinde libe-
Si ex noxali causa agatur, quemadmodum cave- ri. D. 88, 6.
tur D. 21 9. Si tutor vei curator faisis allegationibus excuse-
Si ex pluribus tutoribus vol curatoribus omnes, tus Bit. 0. 5, 63.
vol unas agere pro minore, vol convenir¡ Si tutor vsi curator intervenerit. C. 2, 24.
possint. C. 5, 40. Si tutor vol curator magistratus creatus appella-
Si familia furtuni fecisse dicetur. D. 47, 6. verit. D. 49, 10.
Si in causa iudicati pigniis captum sit. C. 8, 22. Si tutor vel cu.rator non gesserit. C. 5, 55.
Si in communi eademque causa in integrum resti- Si tutor vol curator reipubiicae causa aberit. C.
tu.tio postuletur. C. 2, 25. 5, 64.
Si in fraudem patroni a libertis alienatio facta Si vendito pignore agatur. C. 8, 29.
sit. C. 6, 5. Si ventris nomine mullere in possessionem misga,
Si ingenuus osee dicetur. D. 40, 14. eadem poasessio dolo malo ad alium transiata
Si is, qui testamento liber eses justas cnt, post eses dicatur. D. 25, 5.
mortem dominj ante aditam hereditatem sur- Si unas ex piunibus appellaverit. C. 7, 68.
ripuisse, ant corrupissa quid dicetur. D. Si quia ignoraus rem minoría cese, sine decreto
4T, 4. comparavenit. C. 5, 73.
Si liberalitatis Imperialis socius sine herede de. Si quia Imperatori maledixerit. C. 9, 7.
cesserit. C. 10, 14. Si quis in ius vocatus non ierit, sive quia eum yo-
Si mejor factus alienationem factam sine decreto cavenit, quem ex }dicto non debueiit. D.
ratam habnerit. C. 5, 74. 2, 5.
Si mejor factus ratum habuerit. C. 2, 45. Si quia las dicenti non obtemperavenit. D. 2, 8.
Si mancipium ita fuerit alienatum, ut manumit- Si quia omissa causa testamentj ab intestato, vei
tatur, vol contra. C. 4, 57. alio modo possideat hereditatem. D. 29, 4.
Si maneipium ita venierit, no prostituatur. C. Si rector provincias,vol ad eum pertinentes spon-
4, 56. salitia detlenint. C. 5, 2.
5i mater indemnitatem proniisit. C. 5, 46. Si reus, vol accusator montuna fuenit. C. 9, 6.
Si mentor faisum mod.nm dixerit. D. 11, 6. Si saepius in integrum restitutio postuletur. C.
Si minor ab horeditate se abstineat. C. 2, 38. 2, 43.
Si minor se niaiorem dixerit, vsi mejor probetas Si unas ex pluribus heredibus creditoris, vol de-
fuerit. C. 2, 42. bitonis, partem suam debiti solverit, vol acce-
Si mulier -ventris nomine in possessione calu- perit. C. 8, 81.
mniae causa eses dicatur. D. 25, 6. Si ususfructus petatur, vsi ad aiium pertinere
Si nuptiae ex rescripto petaritur. C. 5, S. negetur. D. 7, 6.

INDICE ALFA BIC0 tTIt

Si ut omisean hereditateni vol bonorum posesio- - spectaculis, et SCefliOiS, et !enoníbus. C. 11, 41.
nem, vol quid aliad acquirat. U. 2, 89. - sponsalibus. D. 28, 1.
sicariis. Ad L. Oorneliam de C. 9, 16. - sponsalibus, et arrhis sponsalitiis, et roxsne-
sicariis et vene/icis. Ad. L. (Jorneliam de D. ticis. C. 5, 1.
4's'8. sponsaiitia dedenint. Si rector provinciae, vel ad
signa rebus imponere alienis. Ut nexuini liceat eum pertinentes C. 5, 2.
sine iudicis auctoritate U. 27 16. sponsaiitiis. De * . C. 5, S.
significatione. De verborum D. 50, 16. sponte publica nzunera subeunt. De hin, qui U.
significatione. De 'verborum et rerum C. 61 38. 10, 44.
signum salvatoris Christi humi, vel . . . inscul- - sportulis, et suxutibus in diversis iudiciis fa-
pere. aut pingere. Nemini licere C. 1, S. ciendis, et de executoribus litinm. C. 3. 2.
Silani ano et Claudiano, quorum testarnenta ne stabulanii, ut recepia restituant. Nautas, caupo-
aperiantur. De SO. D. 29, 5. nec, D. 4, 9.
Siianianum. . . . et ad SC. C. 6, 35. stabul arios. Furti adversus nautas, caupones,
- silentiariis et decurionibus eorum C. 12, 16. D. 47, 5.
süice * . . insculpere autpingere. Nemine licere dandi in iudiciis habeant, vsi non. Qui legiti-
signum salvatoris Christi . . . in C. 1, 8. main personam C. 8, 6.
similibus. De maleficis . . . et ceteris C. 8, 18. stationaris. De curiosis et U. 12, 22.
simuiate concipitur. Plus valere, quod agitur, siativis. De tractoriis et C. 12, 51,
quam quod C. 4, 22. statu. De . * . Africae et de omni eiusdem dioe-
Sine cenen vel reliquis fundniü comparan non ceceos C. 1, 27.
posee. C. 4, 47. statu defunctorum postquinquennium quaeratur.
- singuJ.is rebus per fideicommissum relictis. 1. No de D. 40, 15. U. 7, 21.
2, 24. - statu hominum. D. 1, 5.
sistat. De eo, per quem factum enit, quo minas statuas confugiunt. De hin, qui ccl C; 1, 25.
quis in indicio D. 2, 10. statuerit, ut ipse sodem iure utatur. Quod quis.
sistendi causa factis non obtemperaverit. Si quis que iuris in ulteruxu D. 2, 2.
cautionibus in indicio D. 2, 11. - statuis et imaginibus. C. 1, 24.
sitocomiae. De munere C. 10, 28. •tatuis iegatis. De auro, . . . D. 84, 2.
smaragdoa . . . aptare etc. Nulli licere in frenis statuliberis. D. 40, 7.
et equestribus sellis, et in balteis . . . U. statum transiatis. De alluvionibus, et paludibus
11, 12. et pascuis ad alium U. 7, 41.
- societate. 1. 3, 25. status agi debeat. Ubi causa C. 3, 22.
socio. Pro D. 177 2. U. 4, 87. Stellionatus. D. 47, 20.
socius sine herede decesserit. Si liberalitatis Im- sieltionatus. De crimine U. 9, 34.
penialis C. 10, 14. eteriles fertilibus imponuntur. De omni agro de-
soUicitudines gerentium etc. De alinonis et capi- serto, et quando U. 11, 59.
tatione . . . publicas C. 1, 52. stipendiis sacramento soluti sunt. De bis, qui non
solidorum functione subi ata. De . . . septein C. impletis C. 10, 55.
12? 2. stipulandi st promittendi. De duobus reis 1. 3,
scivertt etc. Si unas ex pluribus heredibus 16. 0. 8, 39.
debitoris, partem suam debiti C. 8, 31. stipulatione. De contrahenda et committenda
solvi. Iudicatum D. 46, 7. C. 8, 87.
solvitur. Quibus modis pignus, val hypotheca. stipulatione. De evictionibus, et duplas D.21, 2.
D. 20, 6. - stipulatione servorum. 1. 3, 17. D. 45, S.
soluta fuerit. Si dos constante matrimonio U. stiputationibus. De inuti!ibus 1. 37 19. 0, 8, 38.
5, 19. - stipulationibus praetoriis. D. 46, 5.
soluti sunt. De his, qui non impletis stipendiis stiputationum. De divisione 1. 3, 18.
sacramento 0. 10, 55. shpulatu actionenr trana fusa etc. De re¡ uxoniae
solutionem a tutore, vsi a se factum. Si adversas actione m ex Ci. 5, 18.
0. 2, 32. - stratoribus. C. 12, 24.
- 8OhltiOnibuS et liberationibus. D. 46, 8. C. - studiis liberalibus urbis Romas, et Constanti-
8, 42. nopolitanae. U. 11, 19.
- solutionibas et liberationibus debitorum civi- studiorum causa in aliena civit al e degunt. De
tatis C. 11, 40. * . - hin, qui U. 10, 40.
Soluto matrimonio dos quemad.modum petatur. stupro. Ad L. Iuliam de adulteriis, et U. 9, 9.
D. 24, S. suain fscisse dicetur. De extraord.inariis cogni-
Soluto matrimonio quemadmodum dos petatur. tionibus, et si iudex litem D. 50, 18.
C. 5, 18. - suariis et susceptoribus vini, et ceteris corpo-
[soluto. Pro D. 41, 4.1 ratis. C. 11, 17.
solutum deniur. No pro dote niulieris bona subeunt. De hin, sponte publica manera C.
ja 0.5,22. 10, 44.
spargenclis ab his pecuniis etc. De (Jonsulibus, et subi ata. De . . . collatione et gleba et folle, et
non C. 12, 3. septem solidorum functione U. 12, 2.
speciaii permissu Frincipis permittatur. Ut nul- subi ata. De Jege Furia Caninia .1. 1, 7.
li patrias suae administratio sine U. 1, 41. subi ata differentia nerurn mancipi, et nec mancipi.
specialiter dan possunt. . . . qui, et in quibus C.7,SL.
causis D. 26, 5. subi ato. De repudiis, et indicio de moribus U.
specierum se excusare. tt nemini liceat in emtio- 5, 17.
ne U. 10, 27. subiatis. De . . - decimariis U. 8, 57.
specie8 transportantibus. De navicu.lariis ublatis. De formu.lis et impetrationibus actio-
publicas C. 11, 2. nuin C. 2, 57.

LtV hrnI01 ÁLi'AflP1CO

subtatis. De petitionibus bonorum C. 10, 12. suscipial rusticanos, vol vicos erum. tít nemo ad
sublatis, quae fiebant per bonoruni venditionein, et auum patrocinium C. 11, 54.
ex SO. (2audiano. De successionibus 1.8,12. - suspectis tutoribus et curatoribus. 1. 1, 26.
subseriptiones auctoritatem -re¡ iudicatae non ha- D. 26, 10. C. 5, 48.
bere. Comminntiones, . . . C. 7, 57. suspendal. Ut nemo privatus . . . vol vela regia
substituendis. De necessariis servis heredibus C. 2, 15.
C.6,27.
substitutione. De pupiliari 1. 21 16.
subalitutione. De vulgari L 2, 15. T
substibutione. De vulgar¡ et. pupiflari D. 28, C.
substitutionibus. De imp aberum, et aliis 0. 6, 26.
substitutionibus etc. De institutionibus et C. tabulae testamenti extabunt. Si D. 87, 2.
6, 25. tabu1ae testamentj nuiiae extabunt, unde Liben.
suecedunt. . . . de his, qui in priorum credito- Si L).88,6.
mm locum D. 20, 4. 0. 8, 18. - tabulariis, scribis, logographis, et censualibus.
-. successione cognatorum 1. 8, 5. C. 10, 71.
successione. De legitima agnatorum 1. 3, 2. tabulas bonorum possessione petita. De legatis
successione. De veteranomum, et militum D. praestandis, contra D. 37, 5,
38, 12. tabulas. De bonorum possessione contra D.
- successione libertornm. L 3, 7. 37, 4.
successione prudentum. De origin- iuris, et orn- tabulas. De bonorum possessionibus secundum
nium magistratuum, et D. 1, 2. D. Is7, 11. C. 6, 11.
successionibu8. Communia de C. 6, 59. tabulas hereditatem transmittunt. De bis, qui
- suceessionibus sublatis, quae aebant por bono- ante aportas C. 6, 52.
mm venditionem, et ex SO. Ciandiano. 1. tabulas Liberti etc. De bonoruin possessione con-
8, 12. tra C. 6, 13.
- sueco esorio edicto. D. 88, 9. C. 61 16. tabulas, quanpraetor liberia pollicetur. De bo-
successorurn parentis. De periculo C. 10, 63. norma possessiono contra 0. 6, 12.
- suffragio. 0. 4, 8. - tabulis exhibendis. D. 48, 5. C.897.
sugrundis el protcçlionibus. De damno infecto, tacite contrahitur. In quibus causis pignus vol
et de D. 392 2. bypotheca D. 20, 2. C. 8, 14.
sui, ve¿ alieni iuris sunt. De lis, qui 1. 1, S. tamiaczs etc. De praediis 0. 11, 69.
D. 1, 6. tenzere ¿itigantium. De poena 1. 4, 16.
- suis et legitirnis heredibus. D. 38, 16. templi. De collatione fu.ndorum . . . C. 11, 74.
- suis, et legitimis liberis, et ex filia nepotibtts templis. De paganis, et sacrificiis, et C. 1, 11.
ab intestato venientibus C. 6, 55. tempiorum etc. De diversis praediis C. 11, 70.
- summa trinitate, et fide catholica, et ut nemo tempiorum etc. De locatione praediomum
de ea publice conteudere audeat C. 1, 1. C. 11, 71.
summoveatur. N e re¡ . . . vindicatio temporis templorum vindicatio temporis praescniptione
praescriptione C. 7, 38. summoveatur. Ne re¡ . . - 0. 7, 38.
sum,tibu8 funerum. De religiosis et C. 3, 44. tempora. Quando appellanduin sit, et intra quae
sumtibus funer-um, et ut funus ducere ¿iceat. De D. 49, 4.
religiosis, et D. 11, 7. temporalibus actioni bus, el quae ad heredes el
su,ntibus in diver8is .iudieiis faciendis etc. De in h».redes transeuni. De perpetuis et 1.
sportulis, et C. 3, 2. 4712.
Sumtus iniunoti munaris ad omnes collegas perti- temporalibus praescriptionibus, et de accessioni-
nere. C. 11, 38. bus possessionum. De divrsis ..D. 44, 3.
- sumtuum recuperatione. 0. 10, 69. tempore con ficiuntur. De donationibus, quae sub
suo. Pro D. 41, 10. • . • Certo C. 8, 54.
- supellectile legata. D. 83, 10. tempore proprias aedes aedificent etc. De con-
- superexactionibus. C. 10, 20. traetibus iudicum . . . et no administrationis
- superficiebus. D. 43, 18. C. 1, 53.
- superindicto. C. 10, 18. tempori bus. De ferlis et dilationibus, et diversis
suppleat. Ut, quae desunt advocatis partium, D. 2, 12.
iudex C. 2, 10. temporibus eorum. De excusationibus tutorum
supplicare ticeat, vsi non. De precibus . . . et et de 0.5,62.
de guibus reims C. 1, 19. - teniporibus in integrum restitutionis, tam mi-
suppticare. Ut lite pendente . . . nulli hiceat norum et ahiarum personarum, quae restituí
Imperatori 0. 1, 21. possunt, quam etiam heredam eorum. C.
supponendis. De rebus eorum, qui sub tutela vel 2, 52.
cura sunt, sine decreto non alianandis, vel temporibue et exceptionibus etc. De . . • diver-
D. 27, 9. is. C. 7, 40.
suppoaitarum iurisdictioni suae adspirare tenta- - temporibus et reparationibus appellationum,
verint nuptias. Si quacunque praeditus po- seu consuhtationum. C. 7, 63.
testate . . . 0. 51 7. temporis decem, ve¿ viginti annoruni. De prao-
surdo, casco competente. De bonorum possessio- scriptione long¡ C. 7, 33.
ne, . . D.37,8. temponis possessionibus. Do usucapionibus, et
surripuisse aut corrupisse quid dicetur. Si is, longi 1. 2, 6.
qui testamento hiber . * . D. 47, 4. temporis praescriptio. In quibus causis cessat
- susceptoribus, praepositis et arcariis. C. long¡ C. 7, 34.
10, 72. Leniponispraeseniptio. Quibus non obiicjtur long¡
useeptori bus vini etc. De . . . C. 11, 17. C. 7, 35.

fNDICE ALF'ÁBtTICO Lv

"emporis praescriptione, quae pro ¿ibertate et non testamento . . . seribuntur vsi relinquuntur. De
adversus £ibertatem oppomtur. De long¡ a liis, quae poenae nomine in a. 6, 41.
7,22- testamento tutores darí pos8uflt. Qui 1. 1, 14.
temporis praescriptione summoveatur. No re¡ testamenlum. Quibus non est permissum Lacere
dominicae . - - vindicatio C. 7, 38. 1. 2, 12.
tempus crimifl2li8 qtiaestio terminetur. Ut intra testan pro/Li buenit, vsi co5jenit. Si quis aliquem
certum C. 9, 44. D. 29, 6. C. 6, 34.
tempus. Qui admitti ad bonorum possessionem - testibus. D. 225 5. C. 47 20.
possunt, et intra quod C. 6, 9. testimoniii iudicatum sil. Si ex falsis . . . C.
teneatur. An servus pro suo facto post manumis- 7, 58.
sionem C. 4, 14. - thesauris. t'J. 10, 15.
tensatur. De flhiisfamilias, et quemadmodum thesauris infertur. De argenti pretio, quod O.
pro his pater C. 10, 62. 10, 78.
teneatur. Ut nullus ex vicaneis pro alienis vica- Thracen8ibu8. De colonis C. 111 52.
neorum debitis C. 11, 57. Tibeninis. De nautis C. 11, 27.
teneri posse. Etiam ob cbirographariam peco.- - tigno juncto. D. 47, S.
niam pignus C. 8, 26. - tironibus. C. 121 48.
tentaverint nuptias. Si quacunque praeditus po- Tilia dabatur. De Atiliano tutore, et co, qni ex
testate . . . ad suppositarum . . . adspirare lego Tulia et 1. 1, 20.
C. 5, 7. titulorum. De canone iargitionalium C. 10, 23.
ter'minetur. Ut intra certum tempus crii..inalis titulos praediis afftgunt etc. De his, qui poten-
quaestio C. 9, 44. tiorum nomine C. 2, 14.
termino moto. E. 47, 21. titulos praediis suis veZ alienis irizponat etc. Ut
terris etc. De fundís limitrophis, et C. u, 60. nemo privatus C. 2, 15.
lertio provocare etc. No liceat in una eademque tollenda etc. De annali exceptione Italici con-
causa C. 7, 70. tractus 0. 7, 40.
Tertufliano. De SO. 1. 8, 8. tollenda. De assertione C. 7, 17.
Tertullianuni.. Ad SO, C. 6, 56. toUenda. De dedititia libertate C. 7, 5..
Tertullianumet Orphitianum. Ad. SO. E. 38, 17. tollenda. . . . de in rem mis sione U.6, 48.
testamenta aperianl.ur etc. Queme4modum C. tolienda etc. De Latina libertate C. 7, 6.
6, 82. toflenda. De lego Furia Caninia C. 7, S.
testamenta facere possuflt, vol non. Qui a. o, 22. tollenda. De . . . lego lulia Miscella C. 6, 40.
testamenta facere possunt, et quemadmodum te- - tollenda lustralis auri collatione. C. 11, 1.
slamenta fiant. Qui E. 28, 1. toltendi8. De caducis C. 6, 51.
lestamenta infirmantur. Quibus modis L 2, 17. toilendis. De gladiatoribuspenitus C. 11, 44.
testamenta ne aperiantur. De SO. Silaniano et toUendo etc. De edicto divi Hadriani C. 6, 33.
Claudiano, quorum E. 29, 5. toilendo. De nudo jure Quiritium C. 7, 25.
testamenta ordinentur. . . . quemadmodum C. toilendo. De SO. Olaudiano C. 7, 24.
6, 28. tollitur. Quibus modis obligatio 1. 3, 29.
Testamenta quemadmodum aperiantur, inspician- —. tractoriis et stativis. C. 12, 51.
tur et describantur, E. 29, S. trad itas. De exceptione rei venditae et .0. 21, 3.
- testamentaria manumissione. C. 7, 2. transactione. De usucapione pro . . . C. 7, .26.
— testamentaria tutela. D. 26. 2. C. 5, 28. transactionem, vsi divisionem in ints grum mino r
testamenti, ab intestato, vsi alio modo poesi- restitui velit. Si adversus C. 2, 31.
deal hereditatem. Si quis omissa causa D. - transactionibus. D. 2, 15. C. 2, 4.
29, 4. tnanseunt. De perpetuis et temporalibus actioni-
testamenti extabuni. Si tabulae D. 37, 2. bus, et quae ad heredes et in heredes. 1.
testamenti nuflae extabunt, Unde liben. Si tabu- 4, 12.
las D. 38, 6. transferendis legatis vel /ideicommis8is. De adi-
testamenti. Si omissa sit causa C. 67 89. mendis, vol D. 84, 4.
- testamentis, et quemadmodum testamenta or- trans ferre. No lioeat . . . actiones in se
clinentur. C. 6, 23. 2, 13.
- testamentis ordinandis. 1. 2, 10. trans ferre. Non licere habitatoribus metrocomiae
testamento. De his, qui sibi adscribunt in 0. loca sua ad extraneum C. 11, 56.
9, 28. transformanda etc. De usucapione C. 7, 81.
testamento. De iniusto, rupto, irrito fado D. Inane fusa. De Latina libertate tollenda, et
28, 3. in civitatem Romanam C. 7, 8.
testamento. De inofficioso 1. 2, 18. D. 5, 2. C. trans fusa etc. De re¡ uxoriae actione in ex stipu-
8, 28. latu actionem C. 5, 13.
testamento. De manumissis D. 40, 4. tranelata eses dicatur. Si ventris nomine
testamento. De militan 1. 2, 11. possessio dolo malo ad alium D. 25, 5.
testamento delentur, inducuntur, veZ inscribuntur. transiatione miiitanium annonarten. De . . . C.
De his, quae in D. 28, 4. 12, 88.
testamento liben eses iussus erit . . . surnipuisee transiatis. De alluvionibus, et paludibus, et pa
aut corrupisse quid dicetur. Si is, qui D. scuis ad alium statum C. 7, 41.
47, 4. translatorum etc. De collatione . . . C. 10, 29.
- testamento militis. D. 29, 1. C. 6, 21. transmitiendís reis. De exhibendis el C. 9, 3.
testamento militis. De bonorum possessione ex transmittunt. De bis, qui ante aportas tabulas
D. 37, 13. hereditatem C. 6, 52.
testamento scnibuntur. De conditionibus, et de- transportantibus. De n avieulariis . . . publicas
monstrationibus, et causis, et modis eorum, species C. 11, 2.
quao in D. 35, 1. Tnebeflianum. Ad SO, D. 36, 1, 0, 6, 49.

LVr fNrncE ALFABÉTICO

tribunis iavacra praestentwr. Nc re¡ milite- tutores dan possunt. Qui testamento 1. 1, 14.
ns . . . C. 1, 47. tutores . . . esse desinant. Quando C. 52 60.
tribunis 80h01 arum, De comitibus el C. 121 11. tutores .. . possunt, et qui dan non possunt. Qui
tributis. De annonis et C. 10, 16. dare 0. 5, 84.
- tnibutoria. actione. D. 14, 4. tutores etc. Qui petant C. 5, 31.
tributorum causa. De capiendis et distrahendis tutores etc. tJbi petantur C. 5, 82.
pignoribus C. 10, 21. tutores vsi curatores, et ubi petantur. Qui petant
tributorum. De exactoribas C. 10, 19. D. 26, 6.
tri9inta . . . annor'um. De praescriptione C. tutori bus. De legitimis D. 20, 4.
7, 39. - tutoribus et curatonibus datis ab his, qui inc
trinítate, et fide catholica, et ut nemo de ea pubiice dandi habent; el qui, et ni quibus causis spe-
contendere audeat. De summa C, 11 1. cialiter dan possunt. D. 26, 5.
triticaria. De condietione D. 18, S. tutoni bus el curatonibus. De suspectis 1. 1, 26.
- tritico, vino, vol oleo legato. D. 38, 0. D. 26, 10. C. 5, 48.
turba. Vi bcnorum raptorum et de D. 47, S. tutoribus . . . omnes, vsi unus afiere pro minore,
turpem causnm. De condictione ob C. 4, 7. vel conveninipossint. Si ex pluribus 0. 5, 40.
turpem, vel iniustam causam. De condiotione ob — tutoribus vel caratoribus illustrium, vsi cia-
D. 12, 5. nissimarum pel-sonarum. C. 5, 33.
Turpilhianum, et de abolitionibus criminum.. Ad tutonis vsi curatonis minores afiere, veZ convenir¡
SC. D. 48, 16, C. 9 , 45. possunt. Quando ex facto D. 26, 9. C. 5, 39.
tutela etc. De dividend.a U. 5, 52. tutorum conveniatur. . . . pro que parte quisque
tutela. De fiduciaria L 1, 19. C. 5, 52.
tutela. De legítima C. 5, 30. tutorum etc. De administratione C. 5, 37.
tutela. De legitime agnatorum 1. 1, 15. tutorum. De auctonitate 1. 1, 21.
tutela. De legítima parentnm .1. 1, 18. tutorum etc. De excusationibus C. 5, 62.
tutela. De legítima patronoruin 1. 1, 17. tutorum etc. De Meiussoribus C. 5, 57.
tutela. De testamentaria D. 26, 2. U. 5, 28. tutorum etc. De heredibus C. 5, 54.
tutela finitur. Quibus modis 1. 1, 22. tutorum etc. De periculo C. 5, 58.
tutela veZ cura sunt, sine decreto non atienandis, tutorum el euratorum etc. De administratione et
vsi supponendis. De rebus eorum, qui sub peniculo D. 26, 7.
D. 27, 9. tutorum et curatorum. De auctonitate et consen-
tutelas. Arbitrium C. 5, 51. su D. 26, S.
tutelas. De contrario indicio C. 5, 58. tutorum et curatorum. . . . et de heredibus D.
— tutelae, et rationibus distrahendis, et utili en- 27, 7.
rationis causa actione. D. 27, 3. turorum et curatorum. De excusationibus 1.
tutelas, et utili actione. De contraria D. 27, 4. 1, 25.
tutelas of/icio funyi potest. Quando mulier U. tutorum et curatorum. De satisdatione 1. 1, 24.
5, 35.
tutelarum. Qui numero U. 5, 69.
- tutelis. 1. 1, 13. D. 26, 1.
tutor datus sit. Si contra matris voluntatem U. i]
5, 47.
tutor fueril, corruperit. Si quis cern, cuius C.
9, 10.
tutor . . . non gisser-it. Si C. 5, 55. vacantes commorantur etc. Quibus muneribus
tutor . . . reipubiicae causa aberit. Si C. 5, 64. excusentur hi, qui . . . sale commodis C.
tutor . . . vectigalia condueat. Nc C. 5, 41. 10, 56.
tutor vsi curator dan potest. In quibus casibus vacantibus etc. De bonis 107 10.
C.5,36. - vacatione, el excusatione man erum D. 50, 5.
tutor veZ curator intervejnenit. Si C. 2, 24. - vacatione publici munenis C. 10, 46.
tutor vsi curator, magistratus cre atus appellave- vacationem acceperunt. De his, qui a Pnincipe
nl. Si D. 49, 10. C. 10, 45.
tutor, Ut causae post pu.bertatem adsit 0. 5, 48. vatere, quod agitur, quam quod simulate concipi.
tutore . . . dando. De actore a C. 5, 61. tun. Plus C. 47 22,
tutore. De confirmando C. 5, 29. validis. De mendicantibus C. 11, 26.
tutore etc. De in litem dando C. 5, 44. Ubi causa status agi debeat. C. 3, 22.
tutore, et so, qui ex L. lulia et Titia dabatur. De Ubi causas fiscales vol divinae domas, hominum-
Atiliano 1. 1, 20. que cine agantur. C. 3, 26.
tutore auctore gestum esse dicatur. Quod falso Tibi conveniatur, qui certo loco dare promisit. C.
D. 27, 6. 8, 18.
tutore negotia gessit. De so, qui pro C. 5, 45. Ubi de criminibus agi oporteat. C. 3, 15.
tutore, preve euratore negotia gessit. De eo, qui Ubi de hereditate agatur, vel ubi heredes scripti
pro D. 27, 5. in possessionem niitti postulare debeant C.
tutore vel curatore, qui satis non dedit. C. 3, 20.
5, 42. Ubi de possessione agi oporteat. C. 3, 16.
tutore, vel a se factam. Si adversus solutionem Ubi de ratiocinhis, tam publicis quam pnivatis, agi
a 0.2,32. oportet. C. 3, 21.
tutore, vsi curatore. De confirmando D. 26, 3. Ubi et apud quem cognitio in integrum restitu-
tutorem . . . habenti, tutor . . . dan potest. In tionis agitinda sit. C. 2, 46.
quibus casibus C. 5, 36. Ubi fideicommisum peti oporteat. C. 3, 17.
tutorem seu curatorem fihios que sorum. De inter- lJbi in rem actio exerceri debeat. C. 8. 19.
dicto matrimonio mIer pupillani et a. 5, 6. Ubi petantur tutores, vel curatores, C. 5, 82.

iNDICE ALFABÉTICO LVII

ubi petanur. Qui petant tutores vol curatores venierit, ut manumittatur. . . . Si ita mancipium.
et D. 26, 6. .0. 18, 7.
Tibi pupilli educan debeant. C. 5, 49. venire non possunt. . . . quae res D. 181 1.
tibi pupillus educan vol moran debeat, et de al¡- vemre non possunt etc. Quae res C. 4, 40.
mentis ej praestandis. D. 27, 2. - ventre in possessionem mittendo, et curatore
Ubi quis do curiali, vol cohortali, aliave conditio- ius. D. 87, 9.
ne conveniatur. C. 8, 28. ventre, custodiendo que partit. De inspiciendo
ubi QUi8 ctoniicilium habere videtur etc. De meo- D. 25, 4.
Jis, et 0. 10, 40. ven tris nomine muliere in posSeSSiOnem missa,
ubi quisque agere vel convenir¡ debeat. De mdi- eadem possessio dolo malo ad alium translata
cus, et D. 55 11 e8se dicatur. Si D. 25, 5.
tjbi senatores, vel clarissimi civihiter, vol crimi- ventris nomine in possessione calumnias causa
naliter conveniantur. C. 3, 24. esse dicatur. Si mulier D. 25, 6.
vectigalia conducal. No tutor vel curator C. venundandis etc. De bonis auctOnitate . . . C.
5,411 7, 72.
Vectigalia nova insti tui non posee. C. 4, 62. verbis. De . . . praescriptis C. 4, 64.
- vactigalibus et coinmissis. C. 4, 61. verbis, et in factum actionibus. De praescniptis
vectigaWus, et commissis. De publicanis et D. D. 19, 5
89, 4. - verborum et rerum significatione. C. 6, 38.
vectiyjalis, id est emphyteuticarius, petatur. Si - verborum obligatione. 1. 3. 15. D. 45, 1.
ager D. 6, S. - verbonum significatione. D. 50, 16.
vectigaUum /isci. De conductonibus C. 10, 57. verso. De in rem D. 15, 3.
vehi culis. De honoratorum C. 11, 20. verso etc. . . . ant de in rem C. 4, 26,
velaregia sutpendat. Ut nemo pnivatus. . . vel reste. De militan C. 121 39.
C. 2, 15. reste veZ vestimentis, et statuis legatis. De au-
Velleianum. Ad SO. D. 162 1. C. 41 29. no, . . . .0. 84, 2.
- venatione ferarum. 0. 11, 45. - vestibus holobenis et auratís, et de intiuctione
vendendis. De oupressis ex hico Daphnensi, ve! sacri municis. C. 11, 9.
Perseis per Aegyptum non . . . C. 11, 78. vestimentis, et statuis Zegatis. Do auro, argen-
- vendendis reims civitatis. C. 11, 82. to, . . . .0.34,2.
vencIere ve¿ emere vetanl,ur. Qn.ae res . . . C. vetantur. Quae res . . . vendere vel omero C.
4, 40. 4, .40.
vendiderit. Si antiquior creditor pignus C. - veteranía. D. 49, 18. 0. 12, 46.
8, 19. veteranorum. De excusationibus C. 5, 65.
vendidit, evincal. No fiscus rem, quam, C. 101 5. - veteranorum, et militum successione, D. 38,
vendita. De hereditate vol actione D. 18, 4. C. 12.
4, 39. - vetere iure enucleando, et de auctonitate iu-
venditae. De perictilo et commodo reí C. 4, 48. nisprudeutum, qui in DigestiS, referentun.
venditas et traditae. De exceptione re¡ D. 21, S.
venditae. De peniculo et commodo re¡ D. 18, 6. - vetei!is nu.mismatis potestate. C. 11, 11.
C. 4, 48. vetttis seupermissis. De episcopiS et clericis
venditi. De actionibus cmti et D. 19, 1. 0. et de nuptiis elericorn.m
4.49. vi ant ctant. Quod. D. 43, 24.
venditio ftzerit celebrata. Si propter publicas - vi bonorum raptorum. L 4, 2. C. 9, 83.
pensitationes C. 4, 46. Vi bonorum raptorum, et de turba. D. 47, S.
venditio'ne. De contrahenda emtione et C. 4, 38. - vi, et de vi anmata. D. 43, 16.
venditione. De emtione et L 3, 23. vi eximat. Ns quis eum, qui in ms vocabitur,
venditio'ne etc. De rescind.enda D. 18, 5 D. 2, 7.
venditione. De rescindenda C. 4, 44. vi, metusve causa gesta sunt. De bis, quae C.
- venditione rerum fiscalium eum pnivatis com- 2, 19.
munium. C. 10, 4. vi priv ata. Ad. L. Iuhiam de D. 48, 7.
vendztionenn, et ex SO. Claudiano. De successio- vi publica. Ad L. Iuliam de D. 48,6-
nibus sublatis, qune fiebant per bonorum L vi publica, veiprivata. Ad. L. Iuliam de 0. 9, 12.
8, 12. vi. Unde C. 87 4
venditionem pignoris impedire non posse. Debi- - vi publica et itinere publico reficiendo. D.
torem 0. 8, 28. 43, 11.
venditionem pignorum. Si adversus C. 2, 28. - vía pubhica,et si quid in ea factum osee dicatur.
venditionem. Si adversus 0. 2, 27. D.481 10.
vendito pignore agatur. Si C. 8, 29. vicaneis pro alienis vicaneorum clebitis teneatur.
venditorem compositis etc. . . . de pactis inter Ut nullus ex C. 11, 57.
eintorein et D. 18, 1. C. 4, 54. vicaneorum debitis teneatur. Ut nullus ex vica-
vendundis. De rebus auctoritate iudicis poesi- neis pro alienis C. 11 57.
d.endis sen D. 42, 5. vicarji. De of ffcio C. 1, há.
veneat. Si servus exportandus 0. 4, 55. vicem alicuiu8 iudicis ve¿ praesidi9 obtinet. De
veneficis. Ad L. Cornehiam de sicaniis et D. officio eius, qui C. 1, 50.
48, 8. vicos eorum. Ut nema ad. suum patrocinium su-
veniam aetatis impetraverunt. De his, qui C. scipiat nusticanos, vol C. 11, 54.
2, 44. viduarum etc. De raptu . . . C. 9, 13.
venientibus. De suis et legitimis libenis . . . ab viduas . . . cognoscat, et nc ex/iíbeantur. Quan.
intestato C. 6, 55. do Imperator inter pupilos, vol C. 8, 14.
venierit, ne prostituatur. Si mancipium ita C. vzduit ate etc. De indicta C. 67 40.
4, 56. vsglum. De officio praefecti D. 1, 15. C. 1, 43.
Toso 1.—Vm

LVIII ÍNDICE &LFABtTICO

viginti annorum. De praescriptione long¡ tem- wrbis Constantinopolitanas. De privilegiis C.


poris . . . C. 7, 33. 11, 2t.
viginti quinque annis. De in integrum restitu- ui-bis . . . Constantinopolitanas. De studiis libe-
tione minorum U. 2, 21. ralibus C. 11, 19.
viginti quin que annis. De minonibus D. 4, 4. Ui-bis. De apparitoribus Praefecti 0. 12 53.
viginti quin que annis in ints grum restituuntur. ui-bis Reinas. De canone frumentario d. 11, 23.
Ex quibus causis maiores D. 4, 6. mzrbis Romas. De decurialibus C. 11, 14.
vim . absentis perturbaa sit possessio. Si urbis Romas. De privilegiis corporatorum a
per C. 8, 5. 11, 15.
vindicare, ve¿ pubiicain devotionem. Quando u- ui-bis Itomae etc. De studiis liberalibus C.11118.
ceat anicuique sino iudoe se 0. 3, 27. usu consumuntur, vsi minuuntur. De usufructu
vindicatio temperie praescriptione snmmoveatur. earum reram, quae D. 7, 5.
Nerei . . . C.7,38. - usu et habitatione. 1. 2, 5. D. 7, S.
vindicatione. De i'ei D. 6, 1. U. 3,32. - usu, et usufructu, et reditu, et babitatione, et
vindicetur, vel ad aiiumpertinere negetur. Si ser- operis per legatum vol fideicommissum datis.
vitus D. 8, 5. D. 33, 2.
vindicta. De manumiesis D. 40, 2. - usucapione pro donato. C. 7, 27.
- vindicta libertate, et apud ooucilium manumis- - usucapione pro dote. C. 7, 28.
sione. C. 7, 1. - usucapione pro emtore, vel transactione. C.
vini etc. De . . * susceptoribus C. 11, 17. 7, 26.
vino, vel oteo tegato. De tritico, .D. 33, 6. - usucapione pro herede, C. 7, 29.
viot alo. De sepulcro D. 47, 12. C. 9, 19. - usucapione transformanda, et de sublata diffe-
vii- st uxor. Unde .11 38, 11. C. 6, 18. tia reruni muicipi et nec mancipi. 0. 7, 31.
virginwin etc. De raptu 0. 9, 13. usucapionemn. Si adversus 0. 2, 35.
virum et uxorem. De don ationibus inter D. 24? usucapioni bus. Commuuia de 0. 7, 30.
1. C. 5, 16. usucapioni bus. De usurpationibus et .0. 41, 3.
vis fiat si, qui in possessionem miesus erit. No - usucapionibus, et long¡ temporis possessioni-
D. 43, 4. bus, 1. 2, 6.
Visefliam. Ad L. 0.9,21. - usufructu. 1. 2, 4.
TJnde cognati D. 38, S. - usufructu acorescendo. D. 7, 2.
Unde legitimi. D. 38, 7. - usufructu earum rerum, quae usu consumun-
Un.de legitimi, et unde cognati. C. 6, 15. tur, vol minnuntur D. 71 5.
Undeliberi. [D. 88, 7.] 0.6,14. usufructu et habitatione, et ministerio servo-
unde liben. Si tabulae testamenti nullae exta- mm. U. 3, 33.
bunt, D. 38, 6. - usufructu, et quemadinodum quis utatur frua-
Unde vi. C. 8, 4. tur. D. 7, 1.
IJade vir et uxor. D. 38, 11. 0. 6, 18. usufructu, el reditu, st liabitatione etc. De non et
unguentie, . . . Legatis. De auro, argento, mun- D. 33, 2.
do, ornamentis, D. 34, 2. Usufructuarius quemadmodum caveat. D. 7, 9.
uni cui que sine indice se vindicare etc. Quando II- usumfr'uctum reliquil. Si secundo nupserit mu-
coat C. 8, 27. lier, ciii maritus C. 5, 10.
uni vsi-sil al em pertinentibus imponuntur. De ma- - usuris. C. 4, 32.
nurniesionibus, quae servis ad D. 40, S. usuris. De fiscalibus 0. 10, 8.
universitatis nomine, vel contra eam agatur. - usuris, et fmuctibus, et cansis, et omnibus ac-
Quod cuiuscunque D. 3, 4. cessionibus, et mora. D. 22, 1.
universitatum. De I.ibertis D. 38, S. - usunis et fructibus [egatorum, son fldeicom-
vocabitur, vi animal. No quis eum, qui in ius misoonum. C. 6, 47.
D. 2, 7. - usuris pupillaribu.s. C. 5, 56.
vocando. De in ius D. 2, 4. C. 2, 2. - usuris re¡ iudicatae. C. 7, 54.
vocati ut eant, aut satis, vsi cautum dent. In tus usurpandis. De his, çjuae ex publica collatione
D. 2, 6. illata sunt, non C. 10, 75.
vocatus non ierit, si-e quis eum vocaverit, quem ex - usurpationibus et usucapionibus. D. 41, S.
Edicto non debuenit. Si quis in ius D. 2, 5. usus amniltitur. Quibus modis usiisfrnctus vol
vocaverit, quem ex Edicto non debuerit. Si quis D. 7, 4.
in iusvocatus non ierit, si've quis eum D. 2, 5. usus inscio Principe interdictus sil. Ut armorum
voluntario, sive necessario, sive iudiciati. De iu- C. 11, 47.
reiurando sive D. 12, 2. ususfructus legal¡ codal. Quando dios D. 7, S.
voiuntatem tutor datus su. Si contra matris C. ususfi-uclus rer-um ad sancta loca pertinentium
5, 47. constituatur. Quomodo D. 7, 4.
votorum. De oblatione C. 12, 48. ususfr'uctus vsi usus amittitur. Quibus modio
urbanis etc. De divorciepraediis 0. 11, 70. D. 7, 4.
urbanorum. De servitutibus praodiorum D. 8, 2. Ut actiones et ab heredibus, et contra heredes iii-
urbanorum, quam rusticorum. Oommunia prae- cipiant. C. 4, 11.
diorum, tam D. 8, 4. Ut armorum usus inscio Pnincipe interdictus siL.
urbe Constantinopolitana docentes, ex lego merue- C. 11, 47.
runt comitivam. De profeesoribus, qui U. Ut causae post pubertatem adsit tutor. C. 5, 48.
12, 15. Ut dignitatum ardo servetur. C. 12, S.
urbi. De officjo Praefecti D. 1, 12. C. 1, 28. Ut ex legibus sen atusve consuiltis bonorum pos.
urbi, et ma,qi8tris militum in dignitatibus exae- sessio detur. D. 38, 14.
quandis. De Praefectis . . - U. 12, 4. Ut in fiumine publico navigare liceat. D. 43, 14.
urbis Constantino poiitanae. De frumento U. Ut in possessione legatorum vel fldeicommisso-
11, 24. rum servandorum causa esse liceat. D. 867 4.

ÍNDICE ALFABÉTICO LIX

Ut in possessioncm legatorum vol fldeicommisso. utatur. . . . et ut nemo duplici militia, vol dign-
rum servandorum causa niittatur, et quando itate et militia simul C. 12, 33.
satisdari debeat. C. 6, 54. utatur fruatur. De asufructu, et quemadmodnm
Ut intra certum tempus eriniinalis quaestio ter- quis D. 7, 1.
minetur. C. 9, 44. lJti possidetis. D. 43 17. (Y. 8. 6.
Ut legatorum sea fideicommissorum servandorum utUi actione. De contraria tute1ae et 13. 27, 4.
causa caveatur. D. 36, S. utili curationis causa actione. De tutelas
Ut lite pendente, vol post provocationem, aut de- D. 27, S.
nitivam sententiam, nulli liceat Imperatori vtititatern publicam . . . fuerit aliquid postula-
supplicare. C. 1, 21. tunt veZ impetratum. Si contra . . C. 1, 22.
Ut nenhini liceat in emtione specierum se excusa- utrius que iudicii, tam familiae erciscundae, quam
re. [st de munere sit000miae. C. 10, 27. cornmuni dividundo. Conimunia C. 3, 38.
Ut nemini liceat sine ijidicis auctoritate signa re- - utrubi. D. 43, 31.
bus imponoro alienis, C. 2, 16. - vulgar¡ et pupillari substitutione. D. 28, 6.
Ut nemo ad suum patrocinium suscipiat rustica- - vulgar¡ substitutione. 1. 2, 15.
nos, vol vicos eorum. C. 11, 54. uxor pro manto, . . . conveniatur. No C. 4, 12.
Ut nemo invitus agere vol accusare cogatur. uxor. tTnde vir et D. 38, 11. C. 6, 18.
C. 3, 7. uxore . . . conveniatur. Ns . . * niaritus pro
Ut neme privatus titulos praediis suis, vol alienis C. 4, 12.
imponat, vol vela regia suspendat. C. 2, 15. uxorem. De dona.tiouibus ínter virum et D. 24,
Ut nulli patriae suae administratio sitie speciidi 1. C. 5, 16.
permissu Prineipis permittatur. C. 1, 41. uxoniae actione etc. De re¡ C. 5, 13.
Ut nuflus ex vicaneis pro alienis vicaneorum debi- - uxoribus inilitum, et eorum, qui reipublicae
tic teneatur. C. 11, 57. causa absunt. C. 2, 51.
Ut omnes indices, tam civiles quam militares,
post adnuinistrationem depositam L. dios in
civitatibus vol certis locis permaneant. C. X
1, 49.
Ut, quae desunt advocatis partium, iudex sup- xenodochis etc. De episcopis, et clericis, et or-
pleat. C. 2, 10. phanotrophis, et C. 1, 3.

FIN DEL ÍNDICE


PRÓLOGO

C uDO en el arto de 1871 se propusieron mis queridos amigos los Sres. D. Manuel
Gómez Marín y D. Pascual Gil y Gómez publicar en latín y castellano el Corpus
iuris civili8, prescindiendo de la Instituta, y comenzando por reproducir la versión del
Digesto hecha á fines del siglo pasado por el Licenciado D. Bartolomé Agustín Rodrí-
guez de Fonseca, bien que acomodándola en lo posible, para no desnaturalizarla, al de-
purado texto latino dado á luz modernamente por los hermanos Alberto y Mauricio
Kriegel, encomendáronme la traducción del Código de Justiniano, y á este ímprobo traba-
jo consagré largo espacio de tiempo mi preferente atención, hasta que, terminada la
publicación del Digesto y abandonado el proyecto de continuarla con la del Código y la
de las Novelas á consecuencia de insuperables dificultades sobrevenidas en los últimos
días del arto de 1874, hube, de dejar inacabada la tarea que con tanto cariño había co-
menzado, no sin resolverme secretamente á reanudarla algún día para que sirviera á
otra más venturosa tentativa de publicar á doble texto el Corpus iuris civilis, 6 por mi
cuenta 6 por mi iniciativa, y bajo mi dirección, si la fortuna me deparaba editor sufi-
cientemente ilustrado y decidido para tamafia empresa.
Largos años han transcurrido desde entonces, y al cabo de ellos háseine presentado
ocasión favorable para acometerla. Alentado y fortalecido en mi deseo por las excitacio-
nes de cariñosos amigos, he amontonado y preparado el inmenso original necesario para
tan vasta obra, y escogido, en cuanto de mí ha dependido, para publicarla, precisamen-
te el momento en que ha quedado realizada casi por completo la codificación civil común
espartola; y esto, porque creo firmemente que la publicación del Corpus iuris civilis, tal
como me propongo hacera, p-e4e satisfacer, respecto de los antiguos fundamentos his-
tóricos del derecho civil patrio, análoga necesidad que el novísimo Código Civil español
re'cto de la ley positiva aplicable á las regiones no aforadas: la de facilitar el estudio
y la inteligencia de las leyes civiles, puestas por su compilación ordenada en el Código
al alcance az.0 de los no peritos en el Derecho, y en la traducción del C-'r pus iuris su
fundamentos al de los no muy versados en la lengua del Lacio, si fácil y hermosa en los
clásicos, con sobrada frecuencia difícil, oscura é incorrecta, y siempre desigual, en los
numerosos y heterogéneos elementos de que se componen los Códigos romanos.
VIII PRÓLOGO
A la recopilación hecha en el Código Civil español de casi todo el derecho positivo
común, corresponde, si no la reunión de sus fundamentos y antecedentes romanos en un
nuevo Cuerpo, porque siglos hace que existe, la traducción del Corpus iuris civilis, cu-
yas antiguas leyes han sido hasta ahora y habrán de ser perpetuamente, cuando no el
texto vivo, todavía aplicable á múltiples relaciones de la vida humana, el comentario
auténtico, la explicación más autorizada y clara de la legislación civil moderna en casi
todas las naciones del orbe civilizado. Y así como el novísimo Código Civil español poco
innova en la común legislación patria, pero representa un progreso, porque simplifica,
metodiza y aclara las antiguas leyes, así también la traducción del Corpus iuris civilis,
aun sin introducir novedad alguna respecto á los precedentes y fundamentos históricos
de aquéllas, puede decirse que facilitará y generalizará su conocimiento.
Todo esto, sin contar con que el nuevo Código Civil español deja subsistente en im-
portantísimas regiones el derecho foral, del cual es en Cataluña, Navarra 4 islas Baleares
complemento el antiguo derecho civil romano. Y quizá no sea aventurdo decir que en_
tales regiones aforadas, sobre ser de inmediata utilidad práctica la traducL tel Corpus
jurie civilis, puede contribv.i,v i110 y el conocimiento del derecho
-762Íifo, i1a mejor defensa del foral, sí por acaso algún día se viera amenazada su exis-
tencia más gravemente que lo ha estado al establecimiento del reciente Código Civil
español.
No quiere decir todo esto que hasta hoy no haya sido oportuna y conveniente la pu-
blicación del Corpus iuris civilis, sino, por el contrario, que, habiéndolo sido siempre, lo
es también ahora, no sólo á pesar de la del nuevo Código Civil español, sino además por
razón de la promulgación del mismo.
Y ciertamente maravilla que en España, donde tanta influencia ha ejercido en todo
tiempo el derecho romano, no se haya hecho ni siquiera una sola edición del Corpus iu-
ris civilis y sea necesario recurrir á las extranjeras para conocer, según la lectura que
nos dan, leyes vigentes en nuestra patria. Los italianos, franceses y alemanes pueden
decir que tienen texto propio del Corpus iuris civilis, texto por sus sabios y jurisconsul-
tos depurado 'y establecido en virtud de portentosos trabajos de investigación y de crí-
tica; pero los españoles, á falta de quienes hayan podido y querido emplear durante
largos años su actividad y sus conocimientos en la fijación de una lectura hispana que
pudiera contraponerse á las antiguas vulgata, florentina 6 norica, 6 á las modernas ecléc-
ticas y más literarias y científicas, hemos de adoptar, y en cierto modo de apropiarnos,
cada cual según sus gustos 4 inclinaciones ó por especiales motivos de crítica, el texto
de una de las ediciones extranjeras conocidas. Y esto con tanta mayor libertad, cuanto
que entre nosotros el poder legislativo, aun manteniendo como ley de España el derecho
romano, no ha determinado nunca cuál de los numerosos y muy diversos textos publi-
cados en el extranjero, en el espacio de algunos siglos, ha de ser preferido 6 en cierto
modo considerado oficial para su observancia y aplicación en los fallos de los tribunales.
¡ Gravísimo descuido que en lo pasado habrá sido origen de perdurables c ti'nds' y do
arbitrarias resoluciones judiciales, y que todavía oz lo presente y aun en lo porvenir
podrá ocasionar conflictos!...
En la imposibilidad de pretender llenar aquel acío de la literatura jurídica
española, para cuya grandiosa y meritoria obra me con4li2so sin facultades, me
he limitado en este punto á elegir, entre los publicados en el extranro, el texto
más depurado que podría servirme para la traducción; y aun para esto no he aten-
dido sólo á mi propio juicio, sino también al de eminentes romanistas, entre ellos Carlos
Mayn.z, quien en su notabilísimo Curso de Derecho romano manifiesta, al enumerar
PRÓLOGO Ix
reseñar las ediciones que se han hecho del Corpus iuris civilis, que la estereotipada, con
notas críticas dando las principales variantes, publicada de 1833 á 1837, en Leipzig en
casa de Baumegartner, « es la más completa que ha aparecido hasta hoy. » En ella, que
es de la que me sirvo, el tomo primero, debido á los hermanos Alberto y Mauricio
Kriegel, contiene la Instituta y el Digesto; éste, según la edición florentina de Torelli; el
segundo, por Emilio Hermann, comprende el Código; y el tercero, por Ed. Osenbriggen,
las Novelas, texto griego y latino, y la nueva traducción de las griegas: una según la
Vulgata, y otra según Hombergk y Ualoandro.
Mas no reproduzco íntegra esta edición al publicar á doble texto, latino y caste-
llano, el Corpus iuris civilis, sino que, respecto de la Instituta, Digesto y Código, utilizo
tan sólo la lectura latina, sus variantes, y las citas de referencias, prescindiendo de
otras notas muy curiosas y eruditas, pero no indispensables para el fin que me pro-
pongo, de dar é. conocer y de divulgar con su versión castellana un depurado texto
del Corpus iuris civilis; y en cuanto á las Novelas, que forman en la edición á que me
refiero un tomo casi tan abultado como todo el Digesto, dejo de trascribir el texto
griego y la versión latina de Hombergk y Haloandro, revisada por Osenbrüggen, y
sólo tomo para la traducción la lectura llamada Vulgata, bien que adicionándola con
las notas de variantes, y completándola en los casos en que de las Novelas no hay
antigua versión del griego con la moderna que da Osenbrüggen.
Pero si de texto latino del Corpus iurís civilis, que por haberse depurado y publicado
en nuestra patria pudiera llamarse hispano, hay carencia tan absoluta que obliga á recu-
rrir á ediciones extranjeras, en punto á traducciones no se nota la misma falta, bien que,
con ser varias las parciales é incompletas que existen, no hacen innecesaria 6 superflua la
que ahora se publica. Del Digesto hizo ¿ fines del siglo pasado una versión castellana,
entonces muy aceptable dado el texto latino de que se sirvió, el abogado del Iltre. Cole-
gio de Madrid D. Bartolomé A. Rodríguez de Fonseca, la cual fué reproducida, según
queda dicho, en 1874, sin notas, en Madrid, por los Sres. Gómez Marín y Gil y Gómez,
acomodada en algunos, muy pocos, parajes, á la lectura latina dada por los hermanos
Kriegel; con notas de concordancias, pero sin el texto latino, en Barcelona, por el Sr. Ba-
cardí, formando parte de la versión castellana de todo su Cuerpo del Derecho Civil. De la
Instituta existen varias traducciones, entre ellas la del Sr. Lesera en su obra de Derecho
romano y la de los Sres. Pérez de Anaya y Pérez Rivas en la versión que hicieron de la
Explicación histórica de las Instituciones del emperador Justiniano, por Mr. Ortolan. No
conozco del Código de Justiniano, prescindiendo de la traducción que de él comencé en
Madrid en el año de 1871, otra versión castellana que la publicada tres años después en
Barcelona por el Sr. Bacardí; y en cuanto á las Novelas, creo que solamente existe la
traducción de dicho señor. Además de éstas, en el año de 1861 comenzó á publicarse otra
edición de los Códigos romanos, ¿ doble texto, latino y castellano, con notas y citas de
sus concordancias, por la casa editorial Plus Ultra; pero cesó en el libro VIII del Diges-
to. Y otra tentativa hecha pocos años después, en 1867, también en. Barcelona, por don
J. M. de O. y de S., para la publicación del Digesto 6 Pandectas con su versión al caste-
llano, no alcanzó tampoco más que hasta el libro XII de los cincuenta de que se compone
el Digesto.
Resulta, pues, que ni en latín ni menos á doble texto hay ninguna edición española
de todo el Corpus iuris civilis, y que traducción castellana del mismo no existe otra que
la publicada en Barcelona por el Sr. Bacardí en el año de 1874, en dos volúmenes, for-
mada en parte con la de Fonseca y con otra del Sr. Ortega, autor de la publicación in-
tentada en 1867, y en parte completada por dicho señor. Pero sin que trate de juzgar
Toxo 1.—II
X PRÓLOGO
aquí la mencionada traducción, he de hacer notar que no puede ser uniforme estando
compuesta con trabajos de tres diferentes autores, entre ellos Rodríguez de Fonseca, de
fines del siglo pasado. Además, esta publicación, hecha por el Sr. Bacardí del Cuerpo del
Derecho Civil, adolece á mi juicio del capital y gravísimo defecto de no ir acompa-
ñada del texto latino, que es el único que puede dar autoridad á una edición del Corpus
iuris civilis. Las leyes del derecho romano no pueden ser citadas en nuestros tribunales
sino en latín, como tampoco pueden serlo las españolas en otro idioma que en el que es-
tán redactadas. Entiendo que una traducción de las leyes romanas sólo ha de servir
para facilitar el conocimiento de las mismas, en manera ninguna para sustituir el texto
castellano al latino. Sobre que no es dado á ningún traductor reemplazar por otro el
idioma propio en que la ley se halla escrita, no creo que pueda hacerse privadamen-
te, por quien no tiene poderes de legislador, una versión de las leyes romanas tan exacta
y fehaciente en todos sus puntos que no admita discusión 6 corrección en algunos; y
siendo esto así, es evidente que ninguna traducción, por concienzuda que sea, podrá al-
canzar autoridad si no concuerda con el texto latino que la acompañe, y que sin publi-
car este mismo texto no cabe decir propiamente que se ha hecho una edición del Corpus
iuris civil¡*.
Y en cuanto á la traducción que publico, me bastarán poquísimas palabras.
Lejos de mí la ridícula presunción de haber acertado siempre, he puesto grandísimo
cuidado en ceñirme todo lo posible al texto latino, conservando, en cuanto lo consiente
la lengua castellana y he sabido ó atinado, la misma forma de expresión y basta la
misma puntuación de aquel original, á fin de correr menos riesgos de extraviarme del
verdadero sentido de la ley, y de hacer también más fácil la comprobación de la versión
que le he dado. No he pretendido, pues, hacer una traducción literaria, para la que
habría sido indispensable una libertad de expresión que, en mi sentir, no es admisi-
ble en la traducción de un cuerpo de leyes. En muchos puntos me he apartado de
otras versiones que he tenido ¿ la vista; pero unas veces ha sido esto debido ¿ exi-
gencia del texto latino de que me he servido, diferente de aquellos á que otros traductores
atendieron, y no pocas á que, aun siendo iguales los textos, he creído, después de
maduro examen, deber separarme por mi propia cuenta, y sin ánimo de corregir ¿
nadie, de anteriores interpretaciones.
Finalmente, declaro con entera ingenuidad que he puesto todo mi empeño
para que de la traducción castellana, que no sin grandes recelos doy al público,
no puedan con razón decir los críticos lo que el romanista Carlos Maynz escribe juzgando
la versión francesa, hecha ¿ principios de este siglo, de la Instituta por Hulot, del Digesto
por Hulot y Berthelot, del Código por Tissot y de las Novelas por Brenger: «Este
trabajo, digno de todo elogio en lo que toca á la ejecución tipográfica, deja mucho que
desear en lo relativo ¿ la exactitud, tanto por el texto latino como por la traducción, de
la que no se puede usar sin grandes precauciones.»
Si he conseguido mi objeto, á la crítica toca decidirlo.

ILDEFONSO L. (L&RCÍA DEL CORRAL

Barcelona 1.' de Julio de 1889


INSTITUTIONUM

D. 1USTINIANI
LIBRI IV

LOS CUATRO LIBROS


DE LA

INSTITUTA
DEL

SEÑOR JUSTINIANO
EXPLICACIÓN DE LAS ABREVIATURAS

Eal. . . . Tustitutionum libb. IV. per Gregor. Uaoandrum. Norembergae. 1529. 8.


ltuss. . Intitutionmn libb. IV. castigati et illustrati Ludovico Russardo auct. Antverpiac. 1586.8.
Cont.. . . Institutionum libb. IV. per Anton. Contium. Parisiis. 1567. S.
Hot. . . . Francis ci B:otoinani Commentarius in IV. libb. Instjtutionnm. Ed. II. Basileae. 1569. Fel,
Ouj. . . . Institutionum libb. IV. cuni notis Tao. (Jujacii. Parisiis. 1585. S.
Bien.. . . Institutionum libb. IV. receusuit F. A. Biener. Berolini. 1812. S.
Buch. . . Insitutionum libb. IV. edidit O. Bucher. Erlangae. 1826. S.
Schr.. . . Instittitionum libb. IV. recensuit Eduardus Schrader. Berolini. 1832. 4.

Gaj. . . . Gaji Institutionum comentarli IV. eruit Jo. Fr. Lud. Goeschen. Oarolus Lacbmannus
recognovit. Berolini. 1842. S.
Collatio. . Lex Dei s. Mosaicarum et Romanarum legum Oollatio. edidit Fr. Blume. Bonnae. 1833. S.
Theoph. . Theophili antecessoris Paraphrasis graeca Jnstitutionum. ed. Gui. Otto Reitz. T. I. Ii.
Eagae Oomitum. 1751. 4.
IR NOMINE DOMIItI NOSTRI IESIJ CHRISTI EN EL NOMBRE DE NUESTRO SEÑOR JESUCRISTO

Imperator Caesar Flavius lustinianus, Ala- El Emperador César Flavio Justiniano, Ale-
manicus, Gotbicus, Francicus, Germanicus, mánico, Gótico, Fráncico, Germánico, An-
Anticus, Alanicus, Vandalicus, Africanus, tico,Alánico, Vandálico, Africano, pi p, feliz,
pius, feliz, inolytus, victor ac triumpbator, ínclito, vencedor y triunfador, siempre
semperAugustus, cupidae legum iuventuti. jAugusto, á la juventud deseosa de estudiar
leyes.
Imperatoriam malestatem non solum armis de- La majestad imperial conviene que no sólo esté
cora-Lam, sed etiam legibus oportet eses armatam, honrada con las armas sino también fortalecida
ut utrumque tempus, et beliorum et paois, recto por las leyes, para que uno y otro tiempo, así el
possit gubernari, et princeps Romanus victor de guerras como el de paz, puedan ser bien go-
existat (1) non solum in hostilibus proeliis, sed bernados, y el príncipe romano subsiste vence-
etiam per legítimos tramites calumniant•ium ini- dor no solamente en los combates con los ene-
quitates expellene (2), et fiat tam iuris religiosis- migos, sino también rechazando por legítimos
simus, quam victis hostibus triumphator. trámites las iniquidades de los calumniadores, y
llegue á ser tan religiosísimo observador del da-
recho, como triunfador de los enemigos vencidos.
§ 1.—Quorum utramque viam eum summis § 1.—Cuyos dos caminos hemos seguido, me-
vigiliis suminaqueprovidentia, annuente Deo, per- diante el favor de Dios, con sumo cuidado y suma
fecimus. Et bellicos quidem sudores nostros bar- previsión. Y en verdad que las gentes bárbaras £
baricae gentes sub inga nostra deduotae cogno- nuestro yugo sometidas conocen nuestros bélicos
scunt; et tam Africa, quam alise innnmerosae (3) afanes; y los atestiguan así el Africa como otras
provinciae post tanta temporum spatia nostris innumerables provincias, de nuevo agregadas,
victoriis, a coelesti numine praestitis, iterum di- después de tan grande espacio de tiempo, al se-
tioni Romanae nostroque additae imperio prote- orío romano y á nuestro imperio por nuestras
stantur. Omnes vero populi legibus tam a nobis victorias, concedidas por la celestial deidad. Y to-
promulgatis quam compositis reguntur. dos los pueblos se rigen por leyes así promulgadas
como compiladas por nosotros.
§ 2.—Et quum sacratissimas constitutiones § 2.—Y cuando hubimos puesto en clara con-
tea confusas ju luculentam ereximus consonan- cordancia las antes confusas sacratísimas consti-
tiam, tunc nostram extendimus curam ad immen- tuciones, entonces extendimos nuestro cuidado á
sa veteris prudeutias volumina, et opus despera- los inmensos volúmenes de la antigua jurispru-
tum, quasi per mecUum profixndum euntes, coelesti dencia, y, caminando casi por medio de un abismo,
favore iam adimplevimus. hemos ya terminado, con el favor del cielo, una
obra desesperada.
§ 8.—Quumque hos Deo propitio peractum est, § 3.—Y luego que, siéndonos Dios propicio, se
Triboniano, viro magnifico, magistro et exquae- acabó esta; habiendo convocado á Triboniano, va-
store sacri palatii nostri (4), neo non Theophilo et rón magnifico, maestro y excuestor de nuestro
D orotheo, vine illustribus, anteceesoribus (5) (quo- sacro palacio, é. Teófilo y Ñ Doroteo, varones ilus-
rum omnium solentiam et legum scientiam et cir- tres, profesores de derecho (de todos los que ha-
ca nostras jussiones fidem iam ex multjs rerum amos ya conocido por muchas pruebas su capa-
argumentis accepimus) convocatis, specialiter cidad, su conocimiento de las leyes y su fidelidad
mandavimus, ut nostra auctoritate nostrisque é. nuestros mandatos), les encargamos especial-

(1) axlstenB, Con t . (4) et exeonsule, aSeden Hai. R,a&, pero falta en todos Zos
(2) expellat, Rusa. Bien. Buc7; pero en Theopli. u lee wkIv. códices de Rusaardo; véase 1. 2. pr. 0.1.17.
(3) Bien. Buch. Rchr.; innumerae, Rusa.; nunierosae, Ouj. (5) Russ. Cont. Hot. Bien. 8c1r.; nostrt, añaden Cuj. Bucl.,
Cont. ffot; pero "pi&íL"t Thsoph. contra 77eoph.
INSTITUTA

snasioxiibus componant lustitutiones (1); ut liceat mente que bajo nuestra autoridad y con nuestros
vobis prima legum cun.abula, non ab antiquis fa- Consejos compusieran unas Instituciones,para
bulle discere, sed ab imperial¡ spleiidore apetcre, que los primeros rudimentos de las leyes podáis,
et tam aures quam animas vestrae nihil mutile no aprenderlos en las fabulosas obras antiguas,
nihilque perperam positum, sed quod in ipsis re- sino alcanzarlos en las del esplendor imperial, y
rum obtinet argumentis, aocipiant; et quod prio- ni vuestros oídos ni vuestras almas aprendan
re tempore vix post quadriennium prioribus con- nada inútil ni nada malamente establecido, sino
tingebat, ut tuno constitutiones imperatorias lo que descansa en la misma naturaleza de las co-
legerent, hoc vos a primordio ingrediamini, digni sas; y para que lo que en el tiempo pasado apenas
tanto honore tantaque reperti felicitate, ut et llegaba después de un cuadrienio para los más
initium vobis et finis legum eruditionis a voce aventajados, esto es,que entonces leían las cons-
principal¡ pro eodnt, tituciones imperiales, lo acometáis vosotros desde
el principio, considerados dignos de tanto honor y
de tal felicidad, que así el comienzo como el tér-
mino de la instrucción de las leyes procedan para
vosotros de la palabra imperial.
§ 4.—Igitur post libros quinquaginta Digesto- 4.—Y así, después de los cincuenta libros del
rum seu Pandectarum, in quibus (2) omne ius anti- Digesto 6 de las Pandectas en que se recopiló
quum collat'um est, quos per eundem virum ex- todo el derecho antiguo, y los cuales hicimos va-
celsuin Tribonianum neo non esteros viros¡Ilu- liéndonos del mismo Triboniano, varón excelso, y
stres et facundissiinos confecimus, in hos quatuor de otros ilustres y elocuentísimos varones, man-
libros easdem Institutiones partir¡ iussimus, ut damos que las mismas Instituiones se dividiesen
sint totius legitiniae seientiae prima elementa; en estos cuatro libros para que constituyan los
primeros elementos de toda la ciencia del de-
recho;
§ 5.—in quibus breviter expositum est, et quod § 5.—en los que se ha expuesto con brevedad
antea obtinebat, et quod postea desuetudine lo que antes estaba vigente y lo que oscurecido
inumbratuin ab (3) imperiali remedio ilumina- después por el desuso ha sido aclarado por la soli-
tum est. citud imperial.
§ 6.—Quas ex omnibus antiquorum institutio- § 6.—Uuyas Instituciones, compuestas de todas
nibus et praecipue ex commentariis Gali nostri las de los antiguos y principalmente de los co-
tam institutionum, quam rerum cotidiauarum, mentarios de nuestro Gayo, tanto sobre las insti-
aliisque multis commontariis compositas, quum tuciones como sobre las causas cuotidianas, y de
tres praedicti viri prudentes nobis obtulerunt, et otros muchos, luego que nos las presentaron los
legimus et coguovimus (4), et plenissimum nostra- tres mencionados varones jurisconsultos, las lei-
mm constitutionum robnr ns aecommodavimns. mos y revisamos, y les prestamos la plenísima
fuerza de constituciones nuestras.
§ 7.—Summa itaque ope et alacri studia has § 7.—Aprended, pues, con suma diligencia y
leges nostras accipite, et vosmetipsos sic eruditos con afanoso estudio estas leyes y mostraos de
ostendite, ut spes vos puicherrima foveat, toto tal modo instruidos en ellas, que os aliente la be-
legitimo opere perfecto, posse etiam nostram llísima esperanza, terminado que sea todo vues-
rempublicam in partibus eius vobis credendis (5) tro estudio de las leyes, de poder gobernar tam-
gubernare (6). Dat. xi. Kal. Deeemb. Constanti- bién nuestra república en las partes que se os
no?. (7) D. IUSTINiANO r. A. iii. cos. (551) confíen. Dada en Constantinopla 4 once de las
Calendas de Diciembre, bajo sí tercer consulado
del Señor Justiniano, Augusto perpetuo (555).

(1) Bien. .Buc1. Bchr.; instit. COmpOiiCrCflt, 108 restantes.


(2) In quos, Schr. según antiquisimos C'odices. (5) oredendam, Bien. Buch.
(3) fbi. Bien. Buch. Schr., ap oijánd ose en Theoph; ab, orni- (e) Rchr.; gubernari, los restantes; ép_ew 'rsops.
tenla lot ~tantee. (7) Schr.; Oonstantinop. (OP.) lo colocan 108 dernds des-
(4) resognovimus, Ruso. (Jont. Hot. pues de Dat, contra el antiguo estilo.
INSTITUTIONUN D. 1USTINIANI
LIBRA PIMU$

LIBRO 1

De la Iptituta del Seíor Justirian

TIT. 1 TÍTULO 1
DE IUSTITIA ET JURE (1) DE LA JUSTICIA Y DEL DERECHO

lustitia est constans et perpetua voluntas ius Justicia es la constante y firme voluntad que da
suum cuique tribuens (2). L cada uno su derecho.
§ 1.—Iurisprudentia est divinarum atque hu- § 1.—Jurisprudencia es el conocimiento de las
manaruin rerum notitia, iusti atque iniusti cosas divinas y humanas, la ciencia de lo justo y
scientia. de lo injusto.
§ 2.—lis igitur generaliter cognitis et ineipien- § 2.—Una vez conocidas en general estas cosas
tibus nobis exponere jura populi Romani, ita (3 y comenzando nosotros á exponer las leyes del
videntur posse tradi commodissime, si primo ley¡ pueblo romano, parécenos que se pueden enseñar
ac simplici 'vía (4), post deinde diligentissima muy cómodamente, si primero de una manera
atque exactissima interpretatione singu.la tradan- abreviada y sencilla y después con diligentisima
tur. Alioquin, si statim ab initio rudem adhuc et y muy exacta interpretación se explica cada cosa.
infirmum animum studiosi multitudine ac vario- De otro modo, si al punto desde un principio
tate rerum onera'venimus, duorum alterum, ant abrumáramos el espíritu aun inculto y débil del
desertorem studiorum efficiemus, ant eum magno estudiante con una multitud y variedad de cosas,
labore eius (5), saepe etiam cum diffiden.tia, quae una de dos, 6 haríamos desertar á los estudiosos,
plerumque iuvenes avertit, serias ad id perduce- 6 con grande trabajo suyo, frecuentemente tam-
mus, ad quod leviore via ductus sine magno labo- bien con la desconfianza, que las más ¿e las veces
re et sine ulla dilfidentia matunius perduci po- aleja del estudio á los jóvenes, los llevaríamos
tuisset. más tardíamente al punto que, guiados por más
ligero camino, podrían ser conducidos con mayor
madurez sin grande trabajo y sin desconfianza
alguna.
§ 3.—Inris praecepta surit hace: honeste vivero, § 3.—Los preceptos del derecho son estos: vivir
alterum non laedere, suurn cuique tribuere. honestamente, no causar daño á otro, y dar á
cada uno lo suyo.
§ 4.—Huius studii dtiae sunt positiones, Publi- 4.—Dos son los aspectos de este estudio, el
cum et privatum. Publicum iiis est, quod ad sta- público y el privado. Derecho público es el que
tum re¡ Romanae spectat; privatum, quod ad respecta al estado de la cosa romana; privado,
singulorum utilitatem pertinet (6). Dicenduni el que pertenece á la utilidad de cada cual. Se ha
est igitur de jure privato, quod tnipertitum est; de tratar, pues, del derecho privado, que consta
collectum est enim ex naturalibus praeceptis, aut de tres partes; pues se ha formado de los precep-
gentium, aut civilibus. tos naturales, de los de gentes, ó de los civiles.

(1) L. 10. 1, 1. . 2. D. 2e iust. et iue. 1. 1.


(2) Bien. Buch. Scr.; tribuendi, Los demás, eontradictin- (4) vis, omitelce &lir.
dolse Thsopb. Véase también Bes. II. 1. 10. p ¡lot. en sui comen- (5) HoL. Bien. Bucl. chr.; eiue, omitenla 108 demás, pero
tarios a esta isp. se u.eUa en 108 códices.
(2) maxime, insertan Hol. Bien. Buca. Bclw. (6) Bien. Ruc1. &kr.; pert., omitenlo los restantes.
INSTITUTÁ.—LIBRO 1: TÍTULO fi

TIT. II TÍTULO II
DE JURE NATURALI, GENTUM ET CIVILI (1) DEL DERECRO NATURAL, DE GENTES, Y CIVIL

Tus naturale est quod natura omnia animalia Derecho natural es el que la naturaleza enseñó
docuit. Nam Tus istud non humani generis pro- á todos los animales. Mas este derecho no es pri-
prium est, sed omnium animalium, quae in coelo, vativo del género humano, sino de todos los ani-
qne interra, quae in mar¡ nascuntur. Hine de- males que nacen en el cielo, en la tierra y en el
scendit manis atque feminae coniugatio (2), quam mar. De aquí proviene la unión del macho y de la
nos matnimonium appellamus; hino liberorum hembra, que llamamos matrimonio; de aquí la
proereatio et (3) educatio: videmus etenim cetera procreación y la educación de los hijos: porque
quoque animalia istius iuris peritia censen. vemos que también los demás animales se rigen
por el conocimiento de este derecho.
§ 1.—Tus autem civile vel gentium ita dividi- § 1.—Mas el derecho se divide así, civil ¿ de
tur. Omnes populi, qui legibus et moribus regun- gentes. Todos los pueblos, los cuales se rigen por
tur, partim suo proprio, partim communi omnium leyes y costumbres, usan de un derecho, en parte
hominum jure utuntur; nam quod quisque popu- suyo propio, en parte común á todos los hombres;
lus ipse sibi inc constituit, id ipsius proprium ci- pues el derecho que un pueblo cualquiera consti-
vitatis est vocaturque ¡as civile quasi ius pro- tuye él mismo para sí, es propio de la ciudad mis-
prium Ip síus civitatis; quod vero naturalis ratio ma y se llama derecho civil; mas el que la razón
inter omnes homines constituit, id apud omnes natural establece entre todos los hombrps, este
populos peraeque custoditur, vocaturque inc gen- es igualmente observado en todos los pueblos, y
tium, quasi quo jure omnes gentes utuntur (4). se llama derecho de gentes, porque de este dere-
Et populus ita que Romanus partim ano proprio, cho usan todas las gentes. Y así, pues, el pueblo
partim communi omnium hominum jure utitur. romano usa también de un derecho, en parte
Quao singula qualia sint, suis locis proponemus. suyo propio, en parte común el todos los hombres.
Cuáles sean cada uno, lo determinaremos en sus
respectivos lugares.
§ 2.—Sed inc quidem civile ex unaquaque civi- § 2.—Mas el derecho civil se apellida con el
tate appellatur, veluti Atheniensium; nam si quis nombre de cada ciudad, como el de los atenien-
velit Solonis vel Dra conis leges appell are Tus ci- ses; pues si alguien quisiera llamar el las leyes de
vile Atheniensium, non erraverit. Sic enim et Solón ó de Dracón derecho civil de los atenien-
ius, quo populus Romanus utitur, ius civile Ro- ses, no erraría. Y así también llamamos al dere-
manorum appellamus, vel Tus Quiritium, quo cho de que usa el pueblo romano, derecho civil de
Quirites utuntur; Romani enim a Quirino Quiri- los romanos, 6 derecho de los quirites por aquel
tes appellantur. Sed quoties non addimus no- de que se valen los quirites; pues los romanos
men (5, cuius sit civitatis, nostrum inc significa- son apellidados quirites de Quirino. Pero cuando
mus; sicuti quum poótam dicimus neo addimus no agregamos el nombre de cuya ciudad sea, sig-
nomen, subauditur apud Graecos egregius Homo- nificamos nuestro derecho; como cuando decimos
rus, apud nos Virgilius. Tus autem gentium el poeta y no afiadimos su nombre, se sobreentien-
omni humano generi conimune est. Nam usu de entre los griegos el egregio Homero, y entre
exigente et humanis necessitatibus gentes huma- nosotros Virgilio. Mas el derecho de gentes es
nao quaedam sibi con stituerunt; bella etenim orta común el todo el género humano. Pues por exigirlo
sunt, et captivitateS secutae et servitutes, quae el uso y por las necesidades humanas, las nacio-
sunt natural¡ inri contrariae (6) (jure enim natu- nes humanas constituyeron para sí cierto dere-
ral¡ omnes homiiies ab initio liberi nascebantur); cho; mas estallan las guerras y originanse las
et ex hoc jure gentium omnes paene contractus cautividades y esclavitudes, que son contrarias
introdueti sunt, ut emtio venditio, locatio con- al derecho natural (pues por derecho natural
ductio, societas, depositum, mutuuni et alii innu- todos los hombres al principio nacían libres); y
mer ahiles. de este derecho de gentes han sido introducidos
casi todos los contratos, como la compra-venta,
el arrendamiento, la sociedad, el depósito, el mu-
tuo y otros innumerables.
§ 3.—Constat autem Tus nostrum aut ex cori- 3.—Pero consta nuestro derecho 6 del escrito
pto, ant ex non scripto, ut apud. Graecos urv wíwv ¿ del no escrito, como entre los griegos, de leyes
° id" ° TPP° (7). Seriptum (8)siuest
lex, plebiscita, senatuscorisulta, principllm pla-
escritas y no escritas. Es derecho escrito la ley,
los plebiscitos, los senadoconsultos, las constitu-
cita, niagistratuum edicta, prudentum responsa. ciones de los emperadores, los edictos de los ma-
gistrados, las respuestas de los jurisconsultos.
§ 4—Lex est, quod populus Romanus senatorio 4.—Ley es lo que el pueblo romano consti-
magistratu interrogante, velixti consule, consti- tuía, interrogándole un magistrado senador, por
tuebat. Plebiscitum est, quod plebe, plebeio ma- ejemplo, un cónsul. Plebiscito, lo que establecía
gistratu interrogante, veluti tribuno, constitue- la plebe, interrogándole un magistrado plebeyo,
bat. Plebe autem a populo eo differt, que species como un tribuno. Mas la plebe difiere del pueblo
a genere. Nam appeflatione populi universi cives en lo que la especie del género. Pues con la pala-
significantur, con numeratis etiam patrieiis et se- bra pueblo se significan todos los ciudadanos,

(1) GaJ.L.L-8.;Lj. §. 3.1.5.1.6. §. 1. D. de iust. el iure. (4) Bien. Buca. &hr. según los códices de Gaj.; utantur, los
1. 1.; 1. 1. D. de Const. prin. 1. 4. restantes.
(5) nomen, omítela &hr.
(2) Hot. en 8U8 notas. Bien. Bush. &hr. según Los códices; (6) contraria, Bchr.
conjunetlo, LOS demás. (7) Vr8i6n latina:Iegum alias scriptae, alias non ecriptas.
(8) Bien. Buch. Bchr.; hine, 1o8 restantes. (8) Hol. Bien. Bueh. Schr.; autem, insertan ¿os demás.
INSTITUTA.—LIBRO 1: TITULO II

natoribus plebis autem appellatione sine patrieiisjcomprendidos tambien los patricios y senadores;
et senatoribus ceteri cives signifleantur. Sed. ett más con el dictado de plebe indícanse los demás
plebiscita lege Hortensia lata non minus valere,Ç ciudadanos sin los patricios y los senadores. Pero,
quam leges coeperunt. r*
promulgada la ley Hortensia, los plebiscitos co-
menzaron á tener no menos fuerza que las leyes.
§ 5.—Senatusconsultum est, quod sen.atus iu- § 5.—Senadoconsulto es lo que el senado ordena
bet atque eonstitu.it . Nam quum auctus est (1) po- y constituye. Pues cuando se aumentó el pueblo
puhis ktomanus in eum modum, ut difficile esset romano de modo que era difícil convocarlo á todo
in ununi eum convocan legis sauciendae causa, él para sancionar las leyes, pareció equitativo
aequum visum est senatum vice populi consuli. que el Senado fuese consultado en vez del pueblo.
§ 6.—Sed et quod principi placnit, legis habet § 6.—Mas también lo que plugo al emperador
vigorem, quuni lege regia, quae de imperio eius tiene fuerza de ley, porque por la ley regia, pro-
hita est, populus el et in eum omnie suum impe- mulgada sobre su imperio, el pueblo le concedió
rium et potestatem concessit. Quodeunque ergo é. él y para él todo su imperio y potestad. Así,
imperator per epistolam constituit, ve! cogno- pues, lo que el emperador estableció por epístola,
scens decrevit, vel edicto praecepit, legem esse ó decreté conociendo, 6 mandó por edicto, consta
constat; hae sunt, quae constitutiones appellan- que es ley; estas son las que se llaman constitu-
tur. Plane ex his quaedam sunt personales, quae ciones. Mas, de éstas, unas son personales, que
neo ad exemplum trahuntur, quoniam non hoo no son aplicadas á otros casos, porque no lo quie-
pnuncepS vult; nam quod alieni ob meritum iiidui- re el emperador; pues lo que por su mérito con-
sit, vel si cul poenam irrogavit, vel si en¡ sine cedió á alguien, ó lo que por pena impuso á al.
exemplo subvenit, personam non transgredi- guno, 6 lo que otorgó sin ejemplar 4 otro, no sale
tur (2). Aliae autem quum generales sint, omnes de la persona. Pero otras, como quiera que sean
procul dubio tenent. generales, obligan sin duda alguna 4 todos.
§ 7.—Praetorum quoque edicta non modicam § 7.—Los edictos de los pretores tienen también
iuris obtinent auctoritatem. Hoc etiam ius hono- no poca autoridad de ley. A. éste solemos llamarlo
rarium solemus appellare, quod, qui honores ge- además derecho honorario, porque dieron autori-
runt, id est magistratus, auctoritatem huic iuri dad 4 este derecho los que gozan de honores, esto
dederunt. Proponebant et aediles curules edictum es, los magistrados. También los ediles curules
de quibusdam causis, quod. edictum (3) iuris ho- publicaban un edicto sobre ciertos asuntos, cuyo
noranii portio est. edicto forma parte del derecho honorario.
§ 8.—Responsa prudentuni sunt sententiae et § 8.—Respuestas de los jurisconsultos son las
opiniones eorum, quibus permissum erat iura sentencias y opiniones de aquellos 4 quienes se
condere. Nam antiquitus institutum erat, ut había permitido fijar el derecho. Porque antigua-
essent, qui luna publice interpretareutur, q.uibus mente se había establecido que hubiese quienes
a Caesare ius respondendi datum est, qui iuris- públicamente interpretaran el derecho, 4 los oua-
consuiti appellabantur: quorum omuium senten- les se dió por el César el derecho de responder, y
tiae et opiniones eam auctoritatem tenebant, ut se les llamaba jurisconsultos: todas cuyas sen-
uudici recedere a responso eorum non liceret, ut tencias y opiniones tenían tal autoridad, que no
cnt constitutum. era lícito 4 un juez apartarse de la respuesta de
aquéllos, según se halla establecido.
§ 9.—Ex non senipto ius venit, quod usus coni- § 9.—Procede del no escrito, el derecho que el
probavit. Nam diuturni mores consensu utentiuni uso convalidó. Pues las costumbres constantes,
comprobati legem imitantur. aprobadas por el consentimiento de los que las
F. ¡ IY11 pun IZAM á-.i SI.T1 I. 1. IAJ.

§ 10.—Et non ineleganter in duns species ius § 10.—Y no sin razón aparece dividido en dos
eh-ile distributum (4) videtur. Nam onigo cine ab especies el derecho civil, pues su origen parece
institutis duarum civitatum, Athenanum (5) cci- que ha provenido de las instituciones de dos ciu-
hect et Lacedaemonis (6)1 fiuxisse videtur. In dades, 4 saber: de Atenas y de Lacedemonia. En
his enim civitatibus ita agi solitum erat, ut La- efecto, en estas ciudades se había solido proceder
cedaemonii quidem magis ea, quae pro legibus de suerte que los lacedemonios preferentemente
observarent, memoriae mandanent; Athenienses encomendaban 4 la memoria las reglasque como
vero ea, quae in legibus scripta comprehendissent, leyes observaban, y los atenienses guardaban las
custodirent. que veían escritas en las leyes.
§ 11.—Sed naturalia quidem ura, quae apud. § 11.—Mas las leyes naturales, que por igual se
omnes gentes peraeque servantur, divina qua &m observan entre todas las gentes, establecidas por
providentia constituta, semper firma atque im- cierta providencia divina, permanecen siempre
mutabilia permanent; ea vero, quae ipsa sibi firmes é inmutables; pero las que una ciudad
quaeqne civitas constituit, saepe mutari solent cualquiera constituye para sí, suelen cambiarse
vel tacito consensu populi, vel aun postea lege 4 menudo 6 por tácito consentimiento del pue-
lata. blo, 6 por otra ley posteriormente dada.
§ 12.—Omne autem ius, quo utimur, vel ad per- § 12.—Todo el derecho de que usamos, se refie-
sonasperti.net , vel ad res, vel ad actiones. Et re 6 4 las personas, 6 4 las cosas, 6 4 las acciones.
pnius de personis videamus. Nam parum est ius Tratemos primero de laspersonas. Porque es poco
nosce, si personae, quarum causa constitntum haber conocido el derecho, si se desconocen las
est, iguorentur (7). personas por cuya causa se ha constituido.

(1) est y deepuee sit, Bien. Schr.; eset-esset, otros, eontrt


el texto le los códices, (5) ¿al. 1lusø. Cont. ¿lot. &hr.; Atbenensium, otros.
(2) egreditur, Scl&r., 1. 1. D. 1. 4. (6) ¿lot. Sckr.; Laeedaemoniorum, otros.
(3) et ipsum, Hal. Raes. cont. Hot. (7) Con e8te párrafo empiezan ¿lot, C1z&j.,siguiendo d Tite op7i.,
(4) Cont. ¿lot. Bien. Schr.; esee, insertan otro8. el titulo siguiente.
8 IST1fllTA.- LIBRO 1: TÍTULO y

TIT. III TÍTULO III


DE IURE PERSONARUM (1) DEL DERECHO RESPECTO Á. LAS PERSONAS

Summa itaclue dJ.visio de jure personarum hace La principal división del derecho de las perso-
ast, quod omnes homines nut liberi sunt aut nas es esta: que todos los hombres son 6 libres 6
Servi. esclavos.
1.-Et libertas quidem est, ex qua etiam libe- § 1.-Libertad, de laque viene la denominación
ri vocantur, naturadis facultas eius, quod cuique de libres, es la natural facultad de cada cual para
facere libet, nisi quod. (2) vi aut jure prohibe- hacer lo que le plazca, é. no ser que por la fuerza
tur. 6 por la ley se le prohiba.
§ 2.-Servitas autem est constitutio iuris gen- § 2.-Mas la esclavitud es una institución del
tium, qua quis dominio alieno contra naturam derecho de gentes, por la que alguien es someti-
subiicitur. do contra naturaleza, al dominio de otro.
§ 3.-Servi auteni ex so appellati sunt, quod 3.-Los siervos se llamaron así porque los ge-
imperatores captivos vendere iubent (3), ac per nerales mandan vender los prisioneros, ypor esto
hoc servare, nec occidere soleiit: qui etiam man- suelen conservarlos y no matarlos: los cuales tam-
cipia dicti sunt (4), quod ab bostibus manu ca- bién fueron apellidados mancipia porque son co-
piuntur. gidos con la mano por los enemigos.
§ 4.-Servi autem aut naseuntur, aut fiunt. § 4.-Mas los esclavos 6 nacen ó se hacen. Na-
Nascuntur ex ancillis nostris; fiunt aut jure gen- cen de nuestras esclavas; se hacen por derecho de
tjum, id est ex captivitate, aut jure civil¡, quum gentes, esto es, por la cautividad, 6 por derecho ci-
horno liber maior viginti annis ad pretium par- vil, cuando un hombre libre mayor de veinticin-
ticipandum sese venundari passus eSt. co aflos consintió ser vendido para participar de
su precio.
§ 5.-In servorum conditione nulla est diffe- § 5.-No hay diferencia ninguna en la condi-
rentine. la liberis multas differentiae sunt; aut ción de los esclavos. Entre los hombres libres
enim Sunt ingenu.i, aut libertini. existen muchas diferencias; pues 6 son ingenuos
6 libertinos.
TIT. IV TÍTULO IV
DE INGENUIS (5) DE LOS INGENUOS

Ingenuas est is, qui statim ut natus est, liber Ea ingenuo el que desde que nació es libre, ya
est, sive ex duobus ingenuis matrimonio editus haya nacido en matrimonio de dos ingenuos, ya
(6), sive ex libertinis duobus (7), sive ex altero de dos libertinos,ya de un. libertino y un inge-
libertino et altero ingenuo. Sed etsi quis ex ma- uno. Mas aunque alguno nazca de madre libre,
tre libera nascatur (8), patre servo, ingenuus siendo esclavo su padre, nace, no obstante, inge-
n.ihilominus nascitur; quemadmodum qui ex ma- nuo; á la manera que el que nació de madre libre
tre libera et incerto patre natus est, quoniam y de padre incierto,porque fué concebido del
vulgo conceptus est. Sufficit autem lib eram fuisse vulgo. Mas basta que la madre haya sido libro
matrem so tempore, quo nascitur, Iicet ancha al tiempo en que nace, aunque hubiere concebido
conceperit. Et e contrario, si libera concepenit, esclava. Y por el contrario, si hubiera concebido
deinde ancilla facta pariat, placuit, eum, qui na- libre y pariese después hecha esclava, plugo que
scitur, liberum nasci, quia non debet calamitas el que nace naciera libre, porque la desgracia de
matnis ej nocere, qui in utero () est. Ex his la madre no debe perjudicar al que está en el úte-
illud quaesitum est, si ancifia praegnaus mann- ro. Y por esto se ha preguntado, si una esclava
missa sit, deinde aneilla postea facta pepererit, embarazada fuese manumitida, y luego hubiere
liberu.m an servum paniat? et Marcellus (10) pro- parido después de hecha otra vez esclava, ¿paría
bat, liberum nasci; sufficit enim si, qui in ventre un libre 6 un esclavo? y Marcelo prueba que nace
est, liberam matrem vel medio tempore habui8se: un libre: pues basta al que está en el vientre, ha-
quod et verum est. ber tenido madre libre aun en el tiempo medio:
lo que también es verdad.
§ 1.-Quum autem ingenuas aliquis natus sit, § 1.-Mas cuando alguno nació libre, no le per-
non officit iLli in servitute fuisse et postea manu- judica haber estado en servidumbre y haber sido
missum esse. Saepissime enim constitutum est, manumitido después. Pues muchísimas veces se
ata1ibus non olíleere manumissionem. ha declarado que la manumisión no perjudica it
los derechos del nacimiento.
TIT. y TÍTULO V
DE LIBERTINIS (11) DE LOS LIBERTINOS

Libertini sant, qui ex justa servitute mann- Son libertinos los que han sido manumitidos de

9. 1. D. de sietlÁ hOfl. 1.5.


(1) Gaj. 1. §. 9. fO., 1. 4. 1. S. (7) duob., omilela Salir.
(2) niel si quid, Hal. Ilusa. Ouj. Cont. Hot., siguiendo 4 l (8) Bien. Buch. Salir.; naseitur libera, tos restantes.
1. 4. D. 1. 9.; niel si quid aut Schr. (9) lot. Bien. BuCli. Salir.; ventre, los demd.8, atendiendo
(3) Bien. Buch. Scr., según los códices; iubent, oraitenla al J3ig.
otros conforme al .Dig. (10) Bien. Salir.; Marcianus, los restantes contra los códiceS
(4) Bien. Bucli. Rcar.; eo, insertan otros, Contra 108 más de da Russardo y de Conejo, atendiendo al Dig.
los Códices.
(5) Gaj. 1. §. u.; 1. 5. . 2. 3. D. de statu ho,n. 1. 5. (U) Gaf. 1. §. ti. y siguientes, 1. 4. D. de iust. et jure 1. 1.;
(6) Bien. Schr., segun los códices; est, insertan los den4s. 1. 1. C. de dedit. lib. toS. VII. 5.; 1. 1. 0. de Lcd. Lib. toli. VI]. 6.
INSTITTJTA.—LIBR. 1: TÍTULO y

miss¡ sunt. Mannmissio autem est datio liberta una justa esclavitud. Manumisión es la dación da
tis. Nam quamdiu quis in servitute est, manni libertad. Pues mientras alguien está en servi-
et potestati suppositus est; manumissus liberatur dumbre, está puesto bajo manoy potestad; el
(1) potestate. Quae res a iure gentium originem manumitido se libra de la potestad. Lo que tomó
gumsit, utpote quum jure natural¡ omnes liben su origen del derecho de gentes, como quiera que
nasoerentur, neo esset nota manulnissio, quum por derecho natural todos los hombres nacieran
servitus esset incoguita. Sed posteaqnam jure libres, y no se conociese la manumisión cuando la
geutium servitus invasit, secutum est beneficiuni esclavitud era desconocida. Mas después que por
manuniissionis: et quum uno natural¡ (2) nomi- el derecho de gentes apareció la esclavitud, le si-
ne homines appellareinur (3), jure gentium tria guió el beneficio de la manumisión: y como los
genere hominum (4) esse coeperunt, liben, et hombres fuéramos llaríados con el solo nom-
his contraniuni servi, et tertiuni genus Ubertini, bre natural, comenzó á haber por el derecho de
qui desierant esas servi. gentes tres clases de hombres, los libres, en opo-
sición á éstos, los esclavos, y la tercera clase,
los libertinos, los cuales habían cesado de ser
esclavos.
§ l.—Multis autem modis manumissio proce- 1.—Pero la manumisión se hace de muchos
dit: aut enim ex sacris constitution.ibus in sacro- modos: 6 en las sacrosantas iglesias según las sa-
sanetis ecclesiis, ant vindicta, aut inter amicos, cras constituciones, 6 por la vindicta, ó entre
ant per epistolam, ant per testamentum, aut per amigos, 6 por carta, 6 por testamento, 6 por otra
aliem quamlihet ultimam voluntatem. Sed et aliis cualquiera última voluntad. Mas la libertad pue-
muitis modis libertas servo competere potest, qui de competer al esclavo también por otros muchos
tam ex veteribus, quam ex nostr.is constitutioni- modos, que así por las antiguas como por nues-
bus introducti sunt. tras constituciones han sido introducidos.
s01e2.—Servi autem a dominis semper maunmitti 2.—Mas los esclavos suelen ser manumitidos
nt, adeo ut vel in transitu manumittantur, siempre por sus dueños, de suerte que hasta lo
veluti quum praetor aut praeses, 'ant proconsul son al paso, como cuando el pretor, 6 el presi-
in balneum vsi in theatrum eat. dente, 6 el procónsul se dirige al baño ó al teatro.
3.—Libertinorum autem status tripertitus § 8.—Pero el estado de los libertinos había sido
antea fuarat. Nam qui manumittebantur, modo antes de tres clases. Pues los que eran manumi-
maiorem et justam libertatem consequebantur, tidos, 6 conseguían la mayor y legítima libertad,
et fiebant cives Rontani; modo minoreni, et Lati- y se hacían ciudadanos romanos; ó la menor, y
ni ex lege Tunja Norbana fiebant; modo inferio- se hacían latinos por la ley Junia Norbana; 6
rem, et fiebant ex lege Aelia Sentia dedititiorum la inferior, y se hacían por la ley Elia Sencia del
numero. Sed dedititiorum quidem pessima condi- número de los dediti ci 08. Mas la pésima condición
tio iam ex multis temporibus in desustudinem de los dediticios cayó en desuso hace ya mucho
abiit, Latinorum veto (5) nomen non frequenta- tiempo, y el nombre de latinos no se usaba con
batur (6): ideoque nostra pistas omnia angers et frecuencia: y por ello, deseando nuestra piedad
in meliorem statum reducere desideraus, duabus completarlo todo y mejorar su situación, corrigió
constitutionibus (7) hoc emendavit et in pristi- esto en dos constituciones y lo redulo á su primi-
num statum reduxit (8), quia et a pnimis urbis tivo estado, pues en los primeros días de la ciu-
Romas cunabulis una atque simplex libertas dad de Roma competía la única y simple libertad,
competebat, id est eadem (9), quam habebat ma- esto es, la misma que tenía el manumisor, salvo
numissor, nisi quod sciliset libertinus sit (10), qui que fuera libertino el que era manumitido, aun-
manumittitur, licet manumissor ingennus sit. Et que el majiumitente fuese ingenuo. Y los dedi-
dedititios qiiidem per constitntionem nostram tzcios los suprimimos por la constitución nuestra
expulimus, quam promulgavimus inter nostras que promulgamos entre nuestras decisiones, por
decisiones, per quas, suggerente noble Tnibonia- las cuales, sugiriéndonoslo Pniboniano, varón
no, viro excelso, quaestore, antiqui inris alterca- excelso y cuestor, aplacamos las controversias
tiones placavimus; Latinos auteni Tunjanos et del antiguo derecho; mas corregimos lo de lati-
omnem, quae cinca sos fuerat, observatiam alia nos junianos y toda ley que respecto á ellos
constitutione per eiusdem quaestoris suggestio- había, por consejo del mismo cuestor, en otra
nem correximus, quae inter imperiales radiat constitución que brilla entre las leyes imperiales.
sanetiones. Et omnes libertos nu lo, nec aetatis Y dotamos á todos los libertos con la ciudadanía
manumiesi, nec dominii (11) manumiesoris, nec iii romana, sin que haya ninguna diferencia ni por
manumiesionis modo discrimine habito, sicuti la edad del manumitido ni por el dominio del ma-
ante a observabatur, civitate Romana donavimus; numisor, ni por la forma de la manumisión, se-
niultis additis modis, per quos possit libertas ser- gún antes se observaba; habiéndose añadido mu-
vis cum civitate Romana, quae sola in praesenti chos medios, por los quepueda concederse é los
est, praestani. esclavos la libertad con la ciudadanía romana,
que es la única que existe hoy.

(1) a, inserta Bien.


(a) Ho& (Juj. Sclir., apoy4ndo.c en Theoph. y en el Dig.; (e) Ruso. Oont. Sehr.; bat. vero nom. non frequentatur, nec
eonmuni, lea restantes. bat. Dom. frequentatur, los r64taflies.
(8) Bien. Sc1r., apoya,utose en 78eopli. y en el Dig.; appel. (7) L. 1. 0. VIL 5.; 1. 1. 0. VIL G-
larentur, los restantes. (8) perduxit, (Juj.
(4) Ha¿. Rusa. Cont. Bien. Buc7. Schr.; homhium, oinitenia (9) ea, CiJ.
Otros. (10) fit, Hot.
(5) Hal. Rusa. Cont. Ouj. Schr.; omni tempore, Hot.; saepe, (11) Hol. Bien. Salir-; domini, Los demd.; pero
otros; v tnzvti (póvp. . v npówtp iLépç 77160p7&. Theopli.
Tomo I.-2
10 IWSTITUTA.—LIBRO 1: TITULO VI

TIT. VI (1) TÍTtJLO VI


QVI ET QTJIBUS EX CAtJSIS MANUMITTERE NON QUIÉNES Y POR QUÉ CAUSAS NO PUEDEN
POSSTflT MANUMITIR

Non tamen cuicunque volenti manumittere U- No es licito, sin embargo, á cualquiera manu-
cet. Nam is, qui iJil fraudem creditorum manu- mitir cuando quiere. Pues el que manumite en
mittit, nihil agit, quia lex Adía Sentía impedit fraude de sus acreedores, nada hace, porque la
libertatem. ley Elia Sen.cia impide la libertad.
1.—Licet autem domino, qui solvendo non § 1.—Mas es lícito á un dueño, que no es sol-
est (2), testamento servum suum cum Uuiertate vente, instituir en su testamento con la libertad
heredem instituere, ut liber fiat heresque si solas heredero á su esclavo, para que sea libre y su
et neceesarius, si modo nemo alius ex eo testa- único necesario heredero, con tal que de este tes-
mento heres extiterit, ant quia nemo horas ser¡- tamento no resultare ningún otro heredero, 6 por-
ptus sit, ant quia is,
qui scriptus est, qualibet ex que nadie haya sido instituido heredero, 6 porque
causa heres non extitenit. Id.que eadem lego Aelia ru
el que fué instituido no hubiese llegado á ser he-
Sentia provisum est, et recta: valde enim prospi- por una causa cualquiera. Y esto se dis-
ciendum erat, ut agentes homines, quibus alius puso por la misma ley Elia Sencia, y con razón;
herce extiturus non esset, vel servum suum ne- pues era muy de tener en cuenta,para que los
cessanium heredem babeant, qui satisfacturus es- pobres, que no habían detener otro heredero, tu-
set creditoribus, ant, hoc so non faciente, credi- vieran á lo menos á su esclavo por heredero ne-
tores res hereditarias servi nomine vendan.t, ne cesario que debiese pagar á los acreedores, ó para
injuria defunctus afficiatur. que si aquel no lo hiciera, vendieran los acreedo-
res losbienes de la herencia en nombre del esclavo,
á fin de que el difunto no fuese tachado de injuria.
§ 2 —Idemque iuris est, etsi sine libertate ser- 2.—Y la misma ley rige, aunque sin la liber-
vus heres institutus est. Quod nostra constitutio tad haya sido instituido heredero el esclavo. Pues
(3) non solum in domino, qui solveudo non est una constitución nuestra estableció, no sólo á fa-
sed generaliter constjtuit, nova humanitatis ra- vor del dueño que no es solvente, sino en general
tione, ut ex ipsa scriptura institutionis etiam para todos por una nueva razón de humanidad,
libertas el competere vide atur; quum non est ve- que se considere que también le compete la liber-
risimile, eum, quem heredem sibi elegit, si prae- tad por la misma institución de heredero; pues
termiserit libertatis dationem, servum remane re no es verosímil haya querido, si hubiese olvidado
voluiese, et neminem sibi heredem fore. la dación de libertad, que permanezca esclavo
aquel á quien eligió para su heredero, y que na-
die haya de serlo.
§ 3.—In fraudem autem creditorum manuixi.it- § 3.—Mas parece que manumite en fraude de
tere videtur, qui vel iam so tempore, quo mann- sus acreedores el que 6 ya no es solvente al tiem-
mittit, solvendo non est, vel datis libertatibus po en que manumite, 6 por causa de las libertades
desiturus est (4) solvendo esse Praevaluis8e dadas ha de dejar de ser solvente. Parece, sin em-
tamen vid etur, nisi animum quoque fraudandi bargo, haber prevalecido la opinión de que si el
manumissor habuerit, non impedir¡ libertatem, manumisor no hubiese tenido además intención
quamvis bona eius creditonibus non sufficiant; de defraudar, no se impida la libertad, aunque
saepe enim de facultatibus suis amplias, quam in sus bienes no basten para los acreedores; pues con
his set, sperant homines. Itaque tunc intelligi- frecuencia esperan los hombres de sus bienes más
mus impedir¡ libertatem, quum utroque modo de lo que en ellos es posible. Por lo tanto, es nues-
fraudantur creditores, id est et consilio maria- tra intención que se impida la libertad cuando
mittentis, et ipsa re, so quod (5) bona non sunt los acreedores son defraudados de ambos modos,
suffeetura creditoribus. esto es, cuando así por la intención del manumi-
sor como por el hecho mismo no puedan bastar
los bienes á los acreedores.
§ 4.—Eadem lege Aelia Sentia domino ininori . 4.—Por la misma ley Pija Sencia no se per-
viginti anule non aliter manumittere permittitur, mite al señor menor de veinticinco años manu-
quam si vindicta ((3), apud consiium, justa cau- mitir de otro modo, que si fueren manumitidos
sa manumissionis approb ata (7), fuerint mann- por vindicta, después de aprobada en consejo una
miesi (8. justa causa de manumisión.
§ 5.—Iustae autem manumissionis causas has § 5.—Mas las causas justas de manumisión son
suxit: veluti si quis patrem aut matrem, fihium estas: como si alguno manumitiese á su padre 6
fihiamve, aut fratrem sororemve naturales, ant á su madre, ¡ su hijo 6 á su hija, á su hermano 6
paedagogum, aut nutnieem educatoremve, ant hermana naturales, á su ayo, á su nodriza ó pre-
alumnujn alumnamve, ant collactaneum manu- ceptor, á su alumno ó alumna, á su hermano de
mittat, ant servum procuratoris habendi gratia, leche, á su esclavo para hacerle su procurador, 6
ant ancilam matrimonii causa; dum tamen intra á su esclava por causa de matrimonio; con tal de
sex menees uxor ducatur, nisi insta causa impe- que, sin embargo, sea tomada por esposa dentro
diat, et qui manumittitur procuratonis habendi de seis meses, salvo que lo impida justa causa, y
gratia, non minen decem et septem annis mann- de que el manumitido para ser procurador no sea
mittatur. manumitido siendo menor de diez y siete aflos.

(1) GaJ 1. § 19. 21. 36— 41. 47.; 1. 10. .D, qui et e quib. ,na- (5) Bien. Buca. Sc?w.; chis, añaden otros.
nuin. XL. 9; 1. S. (Y. de neeu. acre. VI. 27. (8) dieta, Hot.
(2) Hot. Bien. Bc7i. Scltr.; in, insertan otros. (7) probata, (Ytj.
(8) L. S. (Y. VI. 27. (8) fucrit manuinisBio, Hot. (viaSe la' 'nota (6); fucrlt,
(4) desiit, Bien. omitiendo manum., Sehr. Gaj. L § 38; vaae también Gaj. L § 18.
N

INSTITUTÁ.--LIBRO 1 TÍTULO VIII 11

§ 6.—Semel autem causa approbata (1), sFve § 6.—Mas una vez aprobada Ja causa, ya sea
vera sit, sive falsa, non rtractatur. verdadera, ya falsa, no se revoca.
§ 7.—Quum ergo certus modus manmnittendi § 7.—Habiéndose establecido por la ley Elia
niinoribiis viginti annis dominis per legemAeliam Sencia un cierto modo de manumitir para los due-
Sentiam costitutus sit (2), eveniebat, ut, qui ños menores de veinte años, resultaba, que M que
quatuordecim annos aetatis expleverat, licet te- había cumplido catorce años de edad, aunque pu-
stamentuin facere et in eo sibi heredem instituere diese hacer testamento é instituir en él su here-
legataque relinquere posset, tamen, si adhuc mi- dero y dejar legados, no podía, sin embargo, si
nor esset viginti annis, lib ertatem servo dare non aun era menor de veinte años, dar la libertad á
poterat (3): quod non erat ferendum (4). Si is, un esclavo: lo que no era tolerable. Si á aquel, á
oni totorum bonorum in testamento clispositio quien se había concedido disponer de todos sus
data erat, un¡ servo daro libertatem non permit- bienes en testamento, no se lepermitía dar liber-
tebatur, quare non (5) similiter ei, quemadmo- tad á un solo esclavo, ¿por quino le permitimos
dum alias res, ita et servos snos in ultima volun- igualmente que, así como de los demás bienes, dis-
tate disponere, quemadmodum voluerit, permit- ponga también de sus esclavos Ior última volun-
timus, ut et lib etatem jis possit praestare? Sed tad, según hubiese querido, á fin de que pueda
quum libertas inaestimabiis est, et propter hoc darles también la libertad? Mas como la libertad
ante vicesinaum aetatis annum antiquitas liber- es inestimable, y por esto la antigüedad prohibía
tatem servo daro probibbat, ideo nos mediam al menor de veinte años dar la libertad é. un es-
quodanimodo viam eligentes, non aliter minori clavo, nosotros, tomando en cierto modo un tér-
viginti annis lib ertatem in testamento daro servo mino medio, no permitimos al menor de veinte
suo concedimus, nisi septimum et decimum an- años que dé por testamento libertad á su esclavo
num impleverit et octavum decimum (6) tetige- de otra manera, que si hubiese cumplido diez y
nt. Quum enim antiquitas huinsmodi aetati et siete años y entrado en los diez y ocho. Pues ha-
pro allis postulare concessit, cur non etiam cuí biendo concedido la antigüedad á los de esta edad
iudicii stabilitas ita eos adiuvare credatur, ut et abogar por otros, ¿por qué no se ha de creer tam-
ad libertates dandas servís suis possint perve- bién que la firmeza de su juicio de tal modo les
nire? (7). ayuda que puedan llegar á dar la libertad á
esclavos?
TIT. VII TÍTULO VII
DE LEGE FURIA CÁNIFIA SUBLATA (8) DE LA DEROGACIÓN DE LA LEY FURIA CANINIA

Lege Furia Caninia certus modus constitutus Por la ley Furia Caninia se había establecido
erat in servís testamento manumittendis. Quam, cierta limitación para manumitir á los esclavos
quasi libertatibus (9) impedientem et quodam- pon testamento. Cuya ley juzgamos que debía ser
modo invidam, toliendam esse censuimus, quum derogada, como imp ediente de las manumisiones y
satis fuerat inhumanuni, vivos quidem lieentiam en cierto modo odiosa, pues había sido bastante
habere, totam suam familiam libertate donare, inhumano que los vivos tuvieran en realidad fa-
nisi alia causa impediat libertati, morientibus cultad para hacer donación de la libertad á todos
autem buiusmodi licentiam adimere, sus esclavos, á no ser que otra causa impidiese la
manumisión, y que al morir se les quitara. Serna-
j ante facultad.
PIT. VIII TITULO VIII
DE XIS, QUI SUI, VEL ALIENI IURIS SUNT (10) DE LOS QUE Ó SON DUEÑOS DE sí, 6 ESTÁN BAJO
LA POTESTAD DE OTRO

Sequitur de jure personarum alia divisio. Nam Síguese otra división en el derecho respecto á
qiiaedam personae sui iuris sunt,. quaedam alieno las personas. Pues unas son dueñas de si mismas,
iuri snhiectae; rursus earum, quae alieno iuri y otras están sujetas á la potestad de otro; y á su
subiectae sunt, aliae in potestate parentum, alias vez, de estas que se hallan sujetas á la potestad
in potestate dominorum sunt. Vide amus itaque de otro, unas están bajo la potestad de sus padres,
de jis, quae alieno inri subiectae sunt: nam si otras bajo la de sus señores. Y así, veamos las
cognoverimus, quae istae personae sunt, simul qtie están bajo la potestad de otro; pues si cono-
intelligimus, quae sui iuris sunt. Ac prius dispi- cemos cuáles son estas personas, al mismo tiempo
ciamus de iis, quae in potestate dominorum sunt. sabemos quiénes son dueñas de sí. Y primera-
mente examinemos las que están bajo la potestad
de sus señores.
§ 1.—In potestate itaque dominorum sunt ser- § 1.—Los esclavos, pues, se hallan bajo la po-
vi. Quae quidem potestas iuris gentium est; nam testad de los señores. Cuya potestad es de dere-
apud omnes peraeque gentes animadvertere pos- cho de gentes; pues en todas las naciones podemos
sum.us , dominis in servos vitae necisque potesta- observar igualmente, que los dueños tienen sobre
tem esse (11); et quodcunqne par servum acquiri- los esclavos la potestad de vida y muerte; y todo
tur, id domino aequiritur. lo que se adquiere por medio del esclavo, se ad-
quiero para el señor.

(1) probata, Cuj. (8) HaZ. Rusa. Cont. Hot. Bc1r.; annum, agregan otros.
(2) Bien. Buck. Sehr.; esset, Hat. BUQ. Cont.; erat, Cuj. Hot. (7) possit provenire, Theoph.; provenire, Schr.
(3) Bien. Bu.c. Bclw.; poaset, otros. (5) Gaj. 1. §. 49. 1. 1. C. VII. S.
() Los indo ponen aqui coma, y punto despuds de permlt- (9) Hot. Bien. Schr-; libertates, tos demd.s.
tebatur. (10) Gaj. 1. 48-58.; i. 2. D. ¿2€ Ma qui ani. 1. 6.
(5) Has. RUSO. Bchr. segun lo s in¿U de tos códs.; nos, tos rest ant ea. (11) fuisse, Hat. Rus& Cont. Ouj., segun ¿a ¿. 1. D. VI. 1.

12 INSTITUTA.—LIBRO 1 PfTULO 1

2.—Sed hoc tempore nullis hominibus, qui § 2.—Pero en la actualidad no es licito á nin-
sub imperio nostro sunt, licet sine causa legibus gún hombre, de los que están bajo nuestro impe-
cognita in servos snos supra modum saevire. rio, ensañarse sobre manera con sus esclavos sin
Nam ex constitutione divi Pu Antonini, qui sine causa reconocida por las leyes. Pues por una cons-
causa servum suum oociderit, non minus punir¡ titución del divino Pío Antonino, el ue sin motivo
inhetur, quam qui alienum servum occiderit. Sed matare á su esclavo, es mandado castigar no menos
et maior asperitas dominorum eiusdem principis que el que hubiere matado á un esclavo ajeno. Mas
constitutione coercetur. Nani consultus a quibus- por la constitución del mismo príncipe se reprime
dampraesidibus provinciarum de jis servís, qui tambien la excesiva aspereza de los señores. Pues
ad aedem sacram ve1 ad statuas principum con- consultadopor algunos presidentes de las provin-
fugiunt, praecepit, ut, si intolerabilis videatur cias acerca de los esclavos que se acogen á edifi-
dominorum saevitia, cogantur servos suos bonis cio sagrado 6 á las estatuas de los príncipes, dis-
conditionibus vendere, ut pretium d.ominis dare- puso que si pareciese intolerable la crueldad de
tui; ci recte. Expedit enini reipublicae, nc quis los señores, fueran obligados á vender sus escla-
sua re male utatur. Cuius rescripti ad Aelium vos bajo buenas condiciones para que se diese su
Marcianum emissi verba lineo sunt: Dominorum precio á los señores; y con razón. Pues conviene
quideni potestatern in serves snos illibatani esse á la república, que nadie use mal de sus bienes.
oportet, nec cuiquam hominum ius suum detrahi; De cuyo rescripto, dirigido á Elio Marciano, es-
sed dominorum interest, nc anxilium contra sae- tas son las palabras: «Conviene en verdad que se
vitiam, vel famem, vel intolerabilem iniuriam conserve ilesa la potestad dé los señores sobre
denegetur bis, qui inste deprecantur. Ideoque sus esclavos, y que á ningún hombre se arranque
cognosce de quereis eorum, qui ex familia Iulii su derecho; pero interesa á los señores, que no se
Sabini ad statuam confugeruni; et si vel durius deniegue el auxilio contra la sevicia, 6 el hambre,
habites, quam aequum est, vel ini'ami injuria 6 una injuria intolerable, á aquellos que lo piden
affectos cognoveris, venir¡ (1), iuhe, ita ni in po- con justicia. Por tanto conoce de las querellas de
testatem domini non revertantur. Qui si mene aquellos que de la fami'ia de Julio Sabino se refu-
constitutioni fraudem fecerit, sciet, me admissum giaron á la estatua; y si conocieres qie ó han sido
severius executuruin.» tratados más duramente que lo que es equitativo,
6 que se les ha inferido una injuria infame, man-
da que sean vendidos, de suerte que no vuelvan
bajo la potestad de su señor. Quien, si burlare mi
constitución, sabrá que estoy dispuesto á ejecu-
tarla más severamente.»

TIT. IX TÍTULO IX
DE PATRIA POTESTATE (2) DE LA PATRIA POTESTAD

In potestate nostra sunt liberi nostri, quos ex Bajo nuestra potestad están nuestros hijos, á
justis nuptiis procrenvimus. los cuales procreamos de justas nupcias.
§ 1.—Nuptiae autem sive matrimonium est vini § 1.—Mas, nupcias 6 matrimonio es la unión del
et mulieris coniunetio, individuani vitae consue- varóny de la mujer, que comprende el comercio
tud.inem continens. indivisible de la vida.
§ 2.—Ius autem potestatis,quod in liberos ha- § 2.—Pero el derecho d.c potestad, que tenemos
bemus, propnium est civium Romanorum; unu sobre los hijos, es propio de los ciudadanos roma-
enim ahi sunt homines, qui talem in liberes ha- nos; pues no hay otros hombres que tengan sobre
beant potestateni, qnalem nos habemus. los hijos tal potestad cual nosotros la tenemos.
§ 3.—Qui igitur ex te et uxore tun nascitur, iii § 8.—Así, pues, el que nace de ti y de tu mujer,
tun potestate est. Item qui ex filio tuo et uxore está bajo tu potestad. Del mismo modo, el que
cius nascitur, id est nepos tuas et neptis, aeque nace de tu hijo y desu mujer, esto es, tunieto y tu
in tun sunt potestate, et pronepos et proneptis, nieta, está igualmente bajo tu potestad, así como
et deinceps ceteri. Qui tamen ex filia tun nasci- tu biznieto y tu biznieta, y sucesivamente los
mr, in tun potestate non est, sed in patris eius. demás. Mas el que nace de tu hija, no está bajo
tu potestad, sino bajo la de su padre.

TIT. X TÍTULO X
DE NUPTIIS (3) DE LAS NUPCIAS

lustas autem nuptias inter se cives Romani Mas contraen entre sí justas nupcias los ciuda-
coutrahunt, qui secundum praecepta legum danos romanos que se unen según los preceptos
coeunt, masculi quidem puberes, feminae autem de las leyes, siendo púberes los varones y núbiles
viripotentes, siTe patresfamulias sint, sive fihiifa- las mujeres, ya sean padres de familia,ya hijos
milias, dum tamen fihiifamulias et (4) consensuin de familia, con tal que, sin embargo, los hijos de
habeant parentum, quorum in potestate sunt. familia tengan también el consentimiento de los
Nam hoc fieri debere et civiis et naturalis ratio padres bajo cuya potestad están. Pues que esto
suadet in tautum, ut iussus parentis praeced.ere debe hacerse lo aconsejan así el derecho civil como

(3) Gaj. 1. §.58—45.; 1. 25. 0. de nupt. V. 4.; 1. 10. 0. de na-


(1) Cuj. Sehr., 1. 2. D. 1.6.; venlre, Ha¡. Ruso. Cont. Hot.; ve- tur. lib. K 27.
nundari, los demás. (4) Buch. 8e571.; tam. si filiff. et, Cont.; tam. si 51, sint et,
(2) Gej. 1. §. liS.; 1. 4. D. de ale qui tui. 1. G. Bien.; ORi también OiFOB omitiendo et.

INSTII'UPA.—LIBRO 1: TITULO X 18

dobeat. Unde quaesitum est, an furiosi filia nu- el natural, de tal manera que deba preceder el
bere aut furiosi fihius uxorem ducere posolt? consentimiento del padre. Por lo que se preguntó,
quumque super filio variabatur, nostra processit si la hija del loco podía casarse, 6 el hijo del loco
decisio (1), qua permissum est, ad exemplum tomar esposa; y como respecto del hijo habla va-
fihiae furiosi fihium quoque p055e et sine patrio rias opiniones, vino nuestra decisión por la cual
interventu niatrimonium sibi copulare, secundum se permitió que, á ejemplo de la hija, también pu-
datum ex uostra constitutione modum. diese el hijo del loco unirse en matrimonio aun
sin la intervención del padre, en la forma expre-
sada en nuestra constitución.
1.—Ergo non omnes nobis uxores ducere 11- § 1.—Pero no nos es lícito casarnos con todas
cet; nam a quarundam nuptiis abetinendum est. las mujeres, pues hay que abstenerse de las uup-
Inter eas enim personas, quae parentum libero- cias de algunas. En efecto, entre aquellas perso-
rumve locum inter se obtinent nuptiae contrahi nas que entre si ocupan el lugar de padres ó de
non pOS8Uflt, veln.ti inter patrem et fihiam, val hijos, no pueden contraerse nupcias, como entre
avum et neptem, vol matrem et fhium, vel aviam padre é hija, 6 abuelo y nieta, ó madre 6 hijo, 6
et nepotem, et usque ad infinitum: et si tales per- abuela y nieto, y así hasta lo infinito: y si tales
sonae inter se eoierint, nefarias atque incestas personas se hubieren unido entre sí, se dice que
nuptias contraxisse dicuntur. Et hace adeo ita (2) han contraído nupcias criminales é incestuosas.
sunt, ut, quamvis por adoptiouem parentum Ii- Y de tal modo es esto así, que aun cuando por la
berorumve loco sibi esse coeperint, non possint adopción hayan comenzado á estar respectiva-
inter se matrimonio iuugi, in tantum, ut stiam mente en la situación de padres 6 de hijos, no
dissoluta adoptione idem iuris maneat. Itaque puedan unirse entre sí en matrimonio, de suerte
eam, quae tibi per adoptionem fija val neptis que, aunque disuelta la adopción, subsista la
esse coeperit, non pot srio uxorem ducere, quam- misma prohibición. Así, pues, no podrás tomar por
vis eam emaneipavoriS. esposa, aunque la hubieres emancipado, á la que
por la adopción comenzó á ser para ti hija 6 nieta.
§ 2.—Inter eas quoque personas, quae ex trans- § 2.—También respecto á las personas que se
verso gradu cognationis iunguntur, est quaedam unen procediendo de un grado transversal de pa-
simihis observatio, sed non tanta. Sane enini in- rentesco, hay cierta análoga prohibición, pero no
ter fratreni et sororeni uuptiae prohibitae sunt, tanta. Se hallan, pues, en verdad prohibidas las
sive ab eodem patre eademque matre nati fue- nupcias entre el hermano y la hermana, ya hubie-
rint, sive ex alterutro eorum. Sed si qua per ren nacido de un mismo padre y de una misma
adoptionem soror tibi esse coeperit, quamdiu qui- madre, ya de uno de ellos. Mas si alguna hubiera
clem constat adoptio, sane inter te et eam nuptiae comenzado por la adopción á ser para tí hermana,
consistere non possunt; quum varo per emanci- en verdad que mientras dura la adopción, no pue-
pationem adoptio sit disgoluta, poteris eam uxo- den existir nupcias entre tú y ella; pero cuando
ram ducere; sed et si tu emanoipatus fueris, nihil por la emancipación se haya disuelto la adop-
est impedimento nuptiis. Et ideo constat, si quis ción, podrás tomarla por esposa; mas si tú estu-
generum adoptare -velit, debere eum ante filiare vieres emancipado, no hay ningún impedimento
emancipare; et s1 quis velit nurum adoptare, de para las nupcias. Y así es constante, que si al-
bere eum ante fihium emancipare (3). guno quisiera adoptar a su yerno, debe emanci-
par antes á su hija; y que si quisiese adoptar á su
nuera, deberá emancipar primeramente á su hijo.
§ a.—rtj (4) vel sororis fihiam uxorem du- 3.—No es licito tomar por esposa á la hija
cere non hicet. Sed neo neptem fratris vel sor ono del§ hermano ó de la hermana. Y tampoco puede
ducere quis (5) potest, quamvis quarto gradu casarse nadie con la nieta del hermano 6 de la
sint; onius enim fihiam uxorem ducere non licet, hermana, aunque estén en el cuarto grado; pues,
amo neque neptem permittitur. Euro vero mulie- cuando no es licito casarse con la hija de uno,
ns, quam pater tuus adoptavit, fihiam non vide- tampoco lo es con su nieta. Pero no verás que se
ns impedir¡ uxorem ducere, quia neque natural¡ te impida tomar por esposa á la bija de la mujer
neque civil¡ iure tibi coniungitur. que adoptó tu padre, porque no está unida á ti ni
por el derecho natural ni por el civil.
4.—Duorum autem fratrrim val sororum lib e- § 4.—Mas los hijos de dos hermanos ó herma-
rl, val fratnis et sororis, iungi (6) possunt. nas, 6 de hermano y hermana, pueden unirse.
5.— Itere amitam, lieet adoptivam, ducere § 5.—Del mismo modo, tampoco es lícito casar-
axorem non licet, item (7) materteram, quia pa- se con la tia paterna, aunque sea adoptiva ni con
rentum loco habentur. Qua ratione verum est, la materna, porque se hallan en el lugar de ascen-
maguare quoque amitam et materteram magnam dientes. Por cuya razón es verdad, que está tam-
prohiberi uxorem ducere. bién prohibido tomar por esposa á la tía segunda,
yasea paterna ó materna.
§ 6.—Affinitatis quoque veneratione quarun- § 6.—Por respeto á la afinidad es tambien ne-
dam nuptiis abstinere necesse est. Ut ecce privi- cesario abstenerse de ciertas nupcias. Así, por
gnam ant nurum uxorem ducere non licet, quia ejemplo, no es lícito casarse con la hijastra ó con
utraeque fihiae loco sunt: quod ita scilicet accipi la nuera, porque ambas están en el lugar de hi-

(1) L.2. 0. de nupt. V. (6) non, que intercalan no pocos códices, parece ser adicion
(0) adeo vera, HaZ. .Rus& Cont. Buch. Hot. Viese Gaj. L
§ 59.79. hecha p07. ¿os copistas atendiendo a un derecho.posterior; pero
(3) ata¡ quis—mancipare, omítelas Bien. cual era el del tiempo de Justiniano puede verse en la i. 19. 0.
(4) Bien. Schr.; vero, añaden ¿os demás. V. 4.
(5) HaZ. Ruas. Cont. Buch. Schr.; uxorem, añaden otros. (7) Bien. Buch. Sc7zr.; nec los ¿temas.

14 IRSTIPVTA.—LIBRO 1: Tf1ULO X

debet, si fuit nurus ant privigna tua; nam si ad- jas: lo que deberá entenderse, sifué tu nuera ó tu
hue nurus est, id est si adhuc nupta est filio tuo, hijastra; pues si es todavía nuera, esto es, si aun
alia ratione uxorem eam ducere non possis, quia está casada con tu hijo, no podrás además por
eadem duobus nupta esse non potest; item si ad- otra razón casarte con ella, porque la misma no
huc privigna tua est, id est si mater eius tibi puede estar casada con dos; y del mismo modo, si
nupta est, ideo eam uxorem ducere non poteris, aun es tu hijastra, esto es, sí su madre está casada
quia duas uxores eodem tempore habere non licet. contigo, tampoco podrás tomarla por esposa,
porque no es licito tener al mismo tiempo dos
mujeres.
§ 7.—Soorum quoque et novercam prohibitum § 7.—Está igualmente prohibido cacaree con
est uxoreni ducere, quia matris loco suriL Quod su suegra ó con su madrastra, porque se hallan en
et ipsum d.issoluta demum afflnitate procedit: el lugar de madre. Lo que también procede des-
alioquin, si adhuc noverca est, id est si adhuc pués de disuelta la afinidad; pues en otro caso, si
patri tuo nupta est, communi iure inipeditur tibi aun es tu madrastra, esto es, si todavía está ca-
nub ere, quia eadem duobus nupta eses non pot- sada con tu padre, por el derecho común te está
est; item si adhuc socrus est, id est si adhuc filia prohibido casarte con ella, porque la misma no
eius tibi nupta est, ideo impediuntur nuptiae, puede hallarse casada con dos; y de igual manera,
quia duas uxores habere non possis. si aun es tu suegra, esto es, si su hija está casada
todavía contigo, tambien son imposibles has nup-
cias, porque no puedes tener dos mujeres.
§ 8.—Mariti tanien fihius ex alia uxore et § 8.—Sin embargo, el hijo del marido y de otra
ns filia ex adío manto, vol contra, matrimonium mujer, y la hija de la mujer y de otro marido, 6 al
recto contrahmit, licet habeant fratrem sororem- contrario, contraen lícitamente matrimonio, aun-
ve ex matrimonio postea contracto natos. que tengan hermano ó hermana nacidos del ma-
trimonio contraído después.
§ 9.—Si uxor tna post divortium ex alio fihiam § 9.—Si después del divorcio tu mujer hubiere
procreaverit, hace non est quidem privigna procreado de otro una hija esta no es ciertamente
tua (1). Sed lulianus huiugmodi nuptiis abstine- tu hijastra. Pero Juliano dice que deben evitarse
ri debe re ait; nam nec sponsain filii nurum esse, estas nupcias; porque si ni la esposa del hijo es
neo patrie sponsam novercam esse, rectius tanien nuera, ni la esposa del padre es madrastra, habrán
et jure facturos eos, qui bujusmodi nuptiis se abs- obrado, sin embargo, mejor y en derecho, los que
tinuerint. se hubieren abstenido de semejantes nupcias.
§ 10.—Illud certum est, serviles qu.oque cogna- § 10.—Es ciertoque también las cognaciones
tienes impedimento nuptiis 0550, si forte pater et contraídas en la esclavitud son un impedimento
filia, ant frater et soror manumissi fuerint. para las nupcias, si por acaso el padre y la hija,
6 el hermano y la hermana, hubieren sido manu-
mitidos.
§ 11.—Sunt et ahiae personae, quae propter di- § 11.—Hay además otras personas fi las que por
versas rationes nuptias contrahere prohibentur, diversas razones se les prohibe contraer nupcias,
quas in libris Digestoruni seu Pandectaruni ex cuyas personas permitimos se enumerasen en los
veteri jure collectorum enui)ierari permisimus. libros del Digesto 6 Pandectas coleccionados del
antiguo derecho.
§ 12.—Si adversus ea, quae diximus, aliqui § 12.—Si contra lo que hemos dicho se hubieren
eoierint, neo 'vm,neo uxor, nec nuptiae, neo ma- unido algunos, no se entienda que hay ni marido,
ni esposa, ni nupcias, ni matrimonio, ni dote. Y
trimonium, nec dos intelligitur. Itaque ji, qui ex
eo coitu nascuntur, in potestate patris non sunt; así, los que de este coito nacen no están bajo la
sed tales sunt (quantum ad patriam potestateni potestad del padre; sino que son (en cuanto fi la
pertinet), quales sunt u,
quos mater vulgo con- patria potestad respecta), tales como los que la
madre concibió del vulgo. Pues ni éstos se entien-
cepit. Nam neo bi patrem habere intelliguntur,
um his (2) etiam (3) incertus est: unde solent de que tienen padre, como quiera que lo tienen
r i (4) spunii appellari, vel a Graeca voce, gua- incierto; de donde suelan—- llamados hijos espu-
rios, ó en lengua griega, como azopdv (disemi-
si anop¿tllv concepti, vol quasi sine patre filii. Se-
quitur ergo, ut dissoluto tau coitu neo dotis (5) nadamente) concebidos, 6 como hijos sin padre.
exactioni lo cus sit. Qui autem prohibitas nuptias Síguese de aquí que, disuelta tal unión, ni fi la
contrahunt, et alias poenas patiuntur, quae sa- exacción de la dote haya lugar. Mas los que con-
cris constitutionibus continentur. traen nupciasprohibidas, sufren además otras
penas que en las sacras constituciones se con-
tienen.
§ 18.—Aliquando autem evanit, ut liben, qui § 18.—Pero fi veces sucede, que hijos que al
statim ut nati sant in potestate parentuni non punto que nacen no caen bajo la potestad de sus
fant, postea autem (G) redigantur in potesta- ascendientes, son, sin embargo, reducidos luego á la
teni: quahis est is, qui, dum naturalis fuerat, post- potestad: tal es el que, habiendo sido hijo natural,
ea curiae datus, potestati patnis subiicitur: neo consagrado después fi la curia, fué sometido fi la
non is, qui a muliere libera procreatus, cune potesta
nd del padre; y también el que, procreado
matrimonium minime legibus interdictnm fuerat, de ua mujer libre, cuyo matrimonio de ningún
sed ad quam pater consuetudinem habuerat, post- modo había sido prohibido por las leyes, pero con

(1) tun, ~tenla &hr., Theoph. y la 1. 12. § 3. D. Xliii. 2. (t) Cont. Bien. Buch. Schr.; fui, omitenla los restante*.
(2) is Cuj.; una y otra palabra faltan en Concio; 6nóc (5) nec donationis, ponen Hal. Ru*8. Cont.
i7)oç o.v6 ion se lee en veopa. (6) autem, omitenla Ha¿. Ru.8, Cont. Hot., contra los cd-
(3) (Jont. Bchr.; pater, insertan otros contra Gaj. y 7eop1. dices; tamen, Gaj.

INSTITUTA.—LIBRO 1: TÍTULO XI 15

ea ex nostra constitutione (1), dotalibus instru- la que el padre había tenido comercio, después
mentis compositis, in potestato patris efficitur; por una constitución nuestra, formalizados los
quod, et al¡¡ ex eodem matrimonio si fnerint pro instrumentos dotares, cae bajo la potestad del pa-
creatí (2), similiter nostra constitutio praebuit. dre; lo que igualmente concedió nuestra constitu-
ción, aunque otros hijos hubieren sido procreados
del mismo matrimonio.

TIT. XI TÍTULO XI
DE ADOPTIONIBUS (3) DE LAS ADOPCIONES

Non solum autem naturales liberi secundum ea, Mas no sólo los hijos naturales, según lo que
quae diximus, in potestate nostra sunt, verum hemos dicho, están bajo nuestra potestad, sino
etiam ji, quos adoptamus. también los que adoptamos.
1.—Ado1ptio autem duobus modisfit, ant prin- § 1.—Pero la adopción se hace de dos modos, ó
cipal¡ rescripto, ant imperio magistratus. Im- por rescripto del príncipe, 6 por autoridad del ma-
peratoris auctoritate adoptare quis potest eos gistrado. Con autorización del emperador cual-
easve, qui quaeve Sui iuris sunt; qnae epecies quiera puede adoptar á aquellos 6 á aquellas que
adoptionis dicitur arrogatio. Imperio mag-istratus son dueños de si; cuya especie de adopción se
adoptare lioet cos easve, qui quaeve in potestate llama adrogación.. Por autoridad del magistrado
parentum sunt; sive primum gradum liberorum es licito adoptar é. aquellos ó aquellas que están
obtineant, qualis est fihius, filia; sive inferiorem, bajo la potestad de sus ascendientes; ya alcancen
qualis est nepos, neptis, pronepos, proneptis. el primer grado de descendientes, como el hijo
y la hija; ya otro inferior, como el nieto, la nieta,
el biznieto y la biznieta.
2.—Sed hodie ex nostra constitutione (4) quum § 2.—Mas hoy, según una constitución nuestra,
fihiusfamilias a patrenaturali extraneae personae cuando el hijo de familia es dado por su padre
in adoptionem datur, iura potestatis patris natu- natural en adopción á unapersona extraña, no se
raUs minime disso:lvuntur, neo quidquam ad pa- disuelven en modo alguno los derechos de lapo-
trein adoptivuin transit, neo in potestate eius est, testad del padre natural, ni nada pasa al padre
licet ab intestato iura snccessionis ej a nobis adoptivo, ni aquél está bajo la potestad de éste,
tributa sint. Si vero pater naturalis non extraneo, aunque por nosotros se le hayan concedido dere-
sed ayo fui sui materno, vel, si ipse pater natu- chos de sucesión ab intestato. Mas si el padre na-
ralis fuerit emaneipatus, etiam ayo paterno, vel tural hubiere dado su hijo en adopción no á un
proavo simili modo paterno vol materno, fihinrn extraño, sino al abuelo materno de su hijo, 6 tam-
snum dederit in adoptionem, in hoe casu, quia bién, si el mismo padre natural estuviere emanci-
concurrunt in unam personam et naturalia st pado, al abuelo paterno, 6 á su bisabuelo, ya
adoptionis inra, manet stabile ius patris adopti- paterno, ya materno, en este caso, porque con-
vi, et natural¡ vinculo copulatum, et legitimo curren en una misma persona así los derechos
adoptionis nodo constrictum (5, ut et in familia naturales como los de la adopción, queda subsis-
et in potestate huiusmocli patrie adoptivi sit. tente el derecho del padre adoptivo, ligado por un
vinculo natural y estrechado por el lazo legal de
la adopción, de suerte que se halle y en la familia
y bajo la potestad de tal padre adoptivo.
3.—Quum autem impubes per principale re- § 3.—Mas cuando el impúber es adrogado por
soriptum arrogatur, causa cognita arrogatio per- rescripto del príncipe, se permite la adrogación
mittitur, et exquinitur causa arrogationis, an con conocimiento de causa, y se investiga por el
honesta sit expediatque pupilo, et eum quibus- motivo de la adrogación si ésta es honrosa y
dam conditionibus arrogatio fit, id est, ut cayeat conviene al pupilo, y se hace la adrogación con
arrogator personae publicae, hoc est tabulario, si ciertas condiciones, esto es, mediante que el arro-
intra pubertatem pupillus decesserit, res titutu- gador dé caución á una persona pública, es decir,
mm se bona illis, qui, si adoptio facta non esset, á un escribano, de que, si el pupilo falleciese an-
ad suecessjonem ejus venturi essent. Item non tes de la pubertad, habrá de restituir sus bienes
aliter (6) emancipare eum potest arrogator, nisi á aquellos que, si no se hubiese hecho la adopción,
causa cognita dignus emancipatione fuerit, et habrían de venir á su sucesión. Además no puede
tuno sua bona ej reddat: sed etsi decedena pater el arrogador emanciparlo de otro modo que si
eum exheredaverit, vol vivus sine justa causa fuere, con conocimiento de causa, digno de la
eum emancipaverit, iubetur quartam partem ej emancipación, y le devolviese entonces sus bie-
bonoruin suorum reliuquere,' videlicet praeter nes: pero aunque lo hubiese desheredado el padre
bona, quae ad patrem adoptivum transtulit et al morir, 6 en 'vida lo hubiere emancipado sin
quorum commodum ej postea acquisivit. justa causa, será obligado á dejarle la cuarta
parte de sus bienes, fuera, 'por supuesto, de los
que transfirió al padre adoptivo y cuya utilidad
adquirió después para él.
§ 4.—Minorem natu non posee inaiorem ado- § 4.—Conviene que el de menor edad no pueda

(1) L. 10. C de ,uitur. lib. V. (3) aaj. L S . 97-107.; L 2. D. de adopt. 1. 7.; 1, 10. 0. de
(2) quod et allis liberis qui e. e. m. postea f. p., HaZ. Ilusa. adopt. VIII. 48.;l. 1. . lo. 0. de ¿at.Zib. VII. 6.
Cont.;quod etsi alli liberi nuhli e. e. m. postea f. p., Hot., (4) L. 10. C. VIII. £8.
quod si am liberi e. e. m. f. p., Vid.; quod et allis libenis e. e. (5) modo constttntum, HaZ. RUSO.; modo constnictnm,
M- procreatis, Bien.; q. e. allis si qui e. e, m. f. p., Buch. El Cont. Sehr., 4 quienes favorece la 1. 10. 0. antes citada.
texto sigue 4 Scr. (6) alias, C'uj. Schr.

le INSTITtTTA.-LIR0 t: TITULO XII

ptaro, placet; adoptio enim naturam imitatur, et adoptar al de mayor; pues la adopción imita ¡ la
pro monstro est, ut maior sit films, quam pater. naturaleza, y es monstruoso que mayor sea el
Debet itaque is, qui sibi per adoptionem vel arre- hijo que el padre. Debe, pues, el que se crea un
gationem fihium facit, plena pubertate, id est de- hijo por la adopción 6 la adroación, aventajarle
cem et octo annis, praecedere. en toda la pubertad, esto es, diez y ocho años.
5.-Licet autem et in locum nepotis vel pro- § 5.-Mas aunque alguno no tenga hijo, le es
nepotis, vel in locum neptis velproneptis, vel dein- lícito adoptar en calidad de nieto 6 biznieto, en la
ceps, adoptare, quamvis fiuium quío non habeat. de nieta ó biznieta, 6 en la de otro grado.
6.-:Et tam fihium alienum quis in locum nepo- § 6.-Y lo mismo puede adoptar cualquiera
tis adoptare potest) quam nepotein in locum fil. como nieto al hijo de otro, que al nieto por hijo.
7.-Sed si quis nepotis loco adoptet, vol quasi § 7.-Mas si alguno adoptare á otro por nieto,
ex eo filio, quem habet iam adoptatum, vol quasi ó como habido del hijo que ya tenía adoptado, 6
ex ib, quem naturalem in sua potestate habet; como del hijo natural que tiene bajo su potestad;
in eo casu et fihius consentire debet, no ei invito en este caso debe también consentir el hijo, para
suus heres agnascatur. Sed ex contrario si aviis que no le nazca contra su voluntad un heredero
ex filio nepotem d.et in adoptionem, non est neces- suyo. Mas, por el contrario, si el abuelo da en
se fihium con,sentire. adopción al nieto habido de su hijo, no es necesa-
rio que su hijo consienta.
8.-In plurimis autem causis assimilatur is, § 8.-Bajo muchos aspectos se asimila el que
qui adoptatus vol arrogatus est, ei, qui ex legiti- fué adoptado 6 adrogado al que nació de legítimo
mo matrimonio natus est: et ideo si quis per matrimonio: y por tanto, si alguno hubiere adop-
imperatorem, sive apud praetorem, vol apud tado por rescripto del emperador, 6 ante el pretor,
praesidem provinciae non extraneum adoptave- 6 ante el presidente de la provincia, á quien no
nt, potest eundem alii in adoptionem dare. fuera extraño, puede dar á éste en adopción á
otro.
§ 9.-Sed et illud utriusque adoptionis commu- 9.-Mas es también común á ambas adopcio-
ne est, quod et u, qui generare non possunt, qua- nes, que aun los que no pueden engendrar, como
les sunt spadoues, adoptare p005unt; castrati los espadones, pueden adoptar; pero no pueden
autem non pooSunt. los castrados.
§ 10.-Feminae quoque adoptare non possunt, § 10.-Tampoco pueden adoptar las mujeres,
quia nec naturales liberes in sua potestate ha- porque ni tienen bajo su potestad k sus hijos na-
bent: sed ex indulgentia principio ad solatium turales; mas por indulgencia del príncipe pueden
liberorum amissorum adoptare possunt. adoptar para consuelo de la pérdida de sus hijos.
§ 11.-Illud proprium est illius adoptionis, quao § 11.-Es peculiar de la adopción que se hace
por sacrum oraculum fit, quod is, qui liberos in por decisión sacra, que el que tiene hijos bajo su
potestate habet, gj se arrogandum dederit, non potestad, si se diere en adrogación, no sólo se so-
solum ipee potestati arrogatoris sublicitur, sed mete él á la potestad del arrogador, sino que tani-
etiam liben eius in eiusd.em funit potestate, tam- bén sus hijos caen bajo la de éste, como nietos.
quam nepotes. Sic enim Divus Augustus non ante Así, pues el Divino Augusto no adoptó á Tiberio
Tibenium adoptavit, quam is Gerinanicum ado - hasta que éste adoptó á Germánico, para que al
ltavit (1), mt protinus adoptione facta, incipiat punto de hecha la adopción, principiase Germá-
ermanicus Augusti nepos 6850. nico á ser nieto de Auu.sto.
§ 12-Apud Catonem bene scriptum refert § 12.-Dicen los antiguos hallarse escrito acer-
tiquitas, servos (2), si a domino adoptati sint, ex tadamente en Catón, que los esclavos, si han sido
hoc ipso posse liberan. Ilude et nos eruditi in adoptados por su señor, pueden por esto mismo
nostra constitutione (3) etiam eum servum, qu.em quedar libres. De donde, instruidos nosotros, he-
dominus actis intervenientibus fihium suum nomi- mos establecido en una constitución nuestra que
naverit, liberum osee constituimus, licet hoc ad también el esclavo á quien su señor, mediando
ius fui accipienduni non sufñciat. actos públicos, hubiere llamado hijo suyo, sea li-
bre, aunque esto no le baste para adquirir los de-
rechos de hijo.

TIT. XII TÍTULO XII


QU1BUS MODIS IUS POTESTATIS SOLVITU1i (4) DE QUÉ MANERAS SE DISUELVE EL DERECHO
DE POTESTAD

Videamus nunc, quibus modis 1, qui alieno inri Veamos ahora, de qué maneras los que están
subiecti sunt, eo jure liberantur. Et quidem servi sujetos á la potestad de otro se libran de esta po-
quemadmod.mm potestate liberantur, ex jis Intel- testad. Mas de qué modo se libran los esclavos de
ligero possamus, quae de servís manumittendis la potestad, podemos colegirlo de lo que más arri-
superius exposuimus. Ui vero, qui in potestate ba expusimos sobre las manumisiones de los es-
parentis sunt, mortno ea sui iuris funt. Sed boe clavos. Pero los que están bajo la potestad de un
distinetionem recipit. Nam mortuo patre sane ascendiente, fallecido éste, se hacen dueños de sí
omnímodo fui fihiaeve sui iuris efflciuntur; mor- (sui iuris). Esto, sin embargo, requiere una distin-
tuo vero ayo, non omnimodo nepotes neptesque sui ción. Porque, muerto el padre, indudablemente sus
iuris fiunt, sed ita, si post mortem ay¡ in potesta- hijos é hijas se hacen absolutamente sui iuris;

(1) adopta8et, Hal. Buu. Cont. Hot. (4) ~. I. §, 124-137.; 1. 38. D. ¿le COJ)tiv. XLII, is.; i. 28.
(2) servi, Bien. Bech. &hr., Con ¿o indo de ¿os cddice8. D. de adopt. 1. 7.: ¿. 5. 0. de conul. XII. 8.; 1. 6. 0. de emano.
(3) L. 1 . 10. C. de adopt. VIII, 48. VIII. 4$.; 1. 10. JI. 0. de adept. VIII. 48.

INSTIrUTÁ.—LIBRO 1: TITULO XII 17
tem patrie sui recasliri non sunt. Itaque Si mo- pero, muerto el abuelo, sus nietos y nietas no se
i-iente ayo pater eorum et (1) vivit et in potestate hacen siempre sui iuris, sino cuando después de la
patris sui est, tuno post obitum ay¡ in potestate muerte del abuelo no han de recaer bajo la potes-
patrie cuí unt. Si vero is, quo tempore avus mo- tad de supadre. Así, pues, si al morir el abuelo
ritur, ai.it iam mortuus est, ant exiit de potestate vive el padre Ue aquéllos y se halla además bajo
patris tunc u, quia in potestatem eius cadere non la potestad de su propio padre, entonces, des-
possurit, sui iuris fiunt. pués del fallecimiento del abuelo, caen bajo la
potestad de su padre. Mas si éste, al tiempo en
que fallece el abuelo, 6 -ha muerto ya, 6 salió de la
potestad de su padre, entonces aquéllos se hacen
8Ui iuris, porque no pueden caer bajo su potestad.
§ 1.—Quum autem is, qui ob aliquod maleficium § 1.—Mas como el que por algún crimen es de-
in insu.lam deportatur, civitatem amittit, sequi portado á ana isla pierde la ciudadanía, se sigue
tur, ut, quia (2) eo modo ex numero civium Ro- de aquí que, como de este modo es eliminado del
manorum tollitur, perinde ac si eo mortuo, des¡- número de los ciudadanos romanos, sus hijos de-
nant liben in potestate eme esse. Parí ratione et jan de estar bajo su potestad, igualmente que si
si is, qui in potest ate parentis sit, lii insulam de- hubiera muerto. Y por la misma razón, si el que
portatus fuenit, clesinit ja potest ate parentis eBse. está bajo la potestad de un ascendiente fuese de-
Sed si ex indulgentia principal¡ restituti fuerint, portado á una isla, deja de hallarse bajo la potes-
per omnia pristiuum statum reeipiunt. tad de su ascendiente. Mas si por indulgencia del
príncipe fueren perdonados, recobran íntegra-
mente su anterior estado.
§ 2.—Relegati autem patres in insulam in po- § 2.—Mas los padres relegados á una isla retie-
testate sua liberos retinent; et e contrario liben nen bajo su potestad á sus hijos; y al contrario,
nelegati in potestate parentum remanent. los hijos relegados permanecen bajo la potestad
de sus ascendientes.
§ 3.—Poenae servas effectns fijos in Votestate § 8L—E1 que se ha hecho esclavo de la pena deja
habere desinit. Servi autem poenae efficiuntur, de tener á. sus hijos bajo su potestad. Mas, se ha-
qui in metailum damnantur, et qui bestiis subii- cen esclavos de la pena, los que son condenados á
ciuntur. las minas y los que son expuestos á las fieras.
§ 4.—Filiusfamiias si militaverit, vel si sena- § 4.—Si el hijo de »familia hubiere estado en la
tor vel consul fuerit factus, manet in patrie po- milicia 6 sido nombrado senador 6 cónsul, perma-
testate: militia enim vel consularis dignitas a nece bajo la potestad de su padre: pues la milicia
potestate patrie fihiuni non liberaL. Sed ex consti- 6 la dignidad consular no libre al hijo de la po-
tutione nostra (3 summa patriciatus dignitas, testad del padre. Pero por una constitución nues-
ilLico (4) imperialibus codicillis praestitis, fihium tra, la muy elevada dignidad del patriciado, al
a patria potesta.tc liberat. Quis enim patiatur, pa- punto que hayan sido expedidas las credenciales
trem quidem posee per emancipationis modum imperiales, libra al hijo de la patria potestad.
suae potestatis nexibus fihiuin relaxare, impera- Pues, ¿quién toleraría que por medio de la eman-
toriam autem celsitudinem non valere eum, quem cipacin pudiese el padre desligar á su hijo de los
sibi patrem elegit, ab aliena eximere potestate? lazos de su potestad, y que la celsitud imperial no
tuviese autoridad para arrancar de la potestad
ajena al que eligió por padre?
§ 5.—Si ab hostibus captas fuerit pareas, quam- § 5. Si un ascendiente hubiere sido hecho pri-
vis servas (5) bostium fiat, tamen pendet ms sionero por los enemigos, aunque se haga esclavo
liberorum propter ius postliminii, quia hi, qui ab de éstos, subsiste, sin embargo, en suspenso su
bostibus capti sunt, si reversi fucrint, omnia prí- nitoridad sobre los hijos por el derecho de postli-
stina jura recipiunt. Idcirco reversus (6) liberos minio, porque los que son hechos prisioneros por
habebit in potestate, quia postliminium fingit los enemigos, si hubieren vuelto, recobran todos
eum, qui captus est, semper ja civitate fuisse: si sus antiguos derechos. Por esto, el que ha vuelto
vero ibi decesserit, exinde, ex quo captus est pa- tendrá á sus hijos bajo su potestad, porque el post-
ter, filias sui iuris fuisse videtur. Ipse quoque lzminio supone que el que fué hecho prisionero
filius neposve si ab bostibus captas fuerit, simuli- permaneció siempre con la ciudadanía: mas si hu-
ter dicimus, propter me postliminii ius quoque biere muerto en la esclavitud, se repute que el
potestatis parentis in suspenso esse. Dictum est fijo fué sui iuris desde que su padre fu¿ hecho
autem postliminium a limine et post; ande (7) prisionero. Y por analogía decimos que, si el hijo
eum, qui ab hostibus captus in fines nostros post- mismo 6 el nieto hubiese sido hecho prisionero
ea pervenit, postliminio reversum recte dicimus. por los enemigos, también por el derecho de post-
Nam limina sicut in domibus finem quendam fa- ¿iminio queda en suspenso el de la potestad de su
e±uut, sic et imperii finem limen esse veteres ascendiente. Mas se dijo postliminium de limine
voluerunt: hinc et limes dictus (8) est, quasi finis (frontera) y post (después); de donde á aquél, que
quidam et terminus. Ab eo postlimininm dictum, cogido por los enemigos llegó después é. nuestras
quia eodem limine revertebatur, quo amissus fue- fronteras, le llamamos con razón vuelto postlimi-
iio (después á la frontera). Pues como las fronte-
ras ponen cierto confín á las casas, así también
quisieron los antiguos que la frontera fuese el
confín del imperio: de aquí que también se llama-
(1) Hot. Bien. Schr.; et, oieUenla loe dem.s.
(2) Bien. Buc4.; qui, Za restantes.
se limes (limite), como significando cierto fin y
(8) L. S. C. de conaul. XII. 3.
(4) ab, insertan Schr., y 14 Z. 5. 0. ya citada.
(E») serme, omítela Ouj., sinrazón, aun contra Gaj, y U1p. (7) ut, Bien. Schr.conforme d los mas de los códices.
(6) pareas, dicen Cont. Bien. Buck tambien contra GaJ. (8) limen dictum, Hal. Ruso,, mal y contra Theoph.
TOMO. 1-3

18 INSTITUTÁ.—LIBRO l TÍTULO XIII

rat (1). Sed et qui captus (2) victishostibus raen- término. Por esto se dijo postliminium (postiimi-
peratur, post!i.minio rediisse existimatur. nio), porque volvía fi la misma frontera en que
habla sido perdido. Mas también el prisionero que
es recobrado de los enemigos vencidos, se reputa
que ha vuelto postiiminio.
§ 6.—Praeterea emancipatione quoque desinunt § 6.—Además, también por la emancipación de-
liberi in potestate parantum esse. Sed emancipatio jan de estar los hijos bajo la potestad de sus as-
antes quidem vol par antiqnam legis observa- cendientes. Pero la emancipación procedía antes 6
tionem proccdebat, quae por imaginarias vendi- por la antigua formalidad deja ley, la cual se ce-
tiones et intercedentes manumissiones celebraba- lebraba por medio de ventas imaginarias y de ma-
mr, val ex imperiali rescripto. Nostra autem numisiones intermedias, 6 por rescripto imperial.
providentia et hoe in melius par constitutio- Mas nuestra providencia reformó también esto,
nem (3) reformavit, ut, fictione prístina explosa, mejorándolo, por una constitución, para que, des-
recta vía ad competentes indices val magistratus echada la antigua ficción, se presenten directa-
parentes in.trent, et fijos suos vel filias, vsi ne- mente los ascendientes fi los jueces 6 magistrados
potes vel neptes, ae ¿leinceps, sua mann d.imittant. competentes, y emancipen de sí fi sus hijos 6 bijas,
Et tu- ex edicto praetoris in huius fui vel fihiae, á sus nietos 6 nietas, 6 fi otros. Y entonces, según
nepotis vel neptis bonis, qui quaeve a parente el edicto del pretor, se dan al ascendiente sobre
manumissus vel manumissa fucrit, eadem jura los bienes de este hijo 6 hija, nieto 6 nieta, que
praestantur parenti, quae tribuuntur patrono in hubiese sido manumitido por el ascendiente, los
boxds liberti; et praeterea si impubes sit filias vel mismos derechos que se conceden al patrono sobre
fija, val ceteri, ipse parens ex manumiesione tu- los bienes del liberto; y además, si el hijo, la hija
tolam eius nanciscitur. 6 alguno de los demás fuese impúbero, el ascen-
diente obtiene por la manumisión su tutela.
§ 7.—Adxnonendi autem sumus, liberum arbi- § 7.—Pero debemos advertir, que queda al libre
ti-mm esse ei, qui fihium et ex so nepotem val arbitrio del que tuviere bajo su potestad fi un hijo
neptem in potestate habebit, fihium quidem de y fi un nieto 6 fi una nieta habidos de él, emancipar
potestate dimittere, nepotem vero vel neptem re- de su potestad al hijo, y retener en ella al nieto 6
tinere; et ex diverso (4) fihium quidem in potesta- fi la nieta; y, de otro modo, conservar bajo su po-
ti retinere, nepotem vero vel neptem inanumit- testad al hijo, y manumitir al nieto 6 fi la nieta, 6
tare, vel omnes sui iuris efficere. Eadem et de hacerlos fi todos sui iuris. Y entiéndase que lo mis-
pronepote et pronepte dieta esse intelligantur (5). mo queda dicho respecto al biznieto y la biznieta.
§ 8.—Sed et si pater fihium, quem iii potestate § 8.—Mas si el padre hubiere dado en adopción
habet, ayo val proavo natural¡ secundnm nostras elliijo que tiene en su potestad, fi un abuelo 6
constitutiones (6) super his habitas in adoptionem bisabuelo natural conforme fi nuestras constitu-
dedenit, id est si hoc ipsum actis intervenientibus ciones sobre esto promulgadas, esto es, si así lo
apud competentem iudicem manifestaverit, prae- hubiere manifestado mediante acta ante el juez
sente so, qui adoptatur, et non contradicente, neo competente, enpresencia del que as adoptado, y
non so (7), qui aoptat, solvitur quidem ius po- también sin contradicción del que adopta, se di-
testatis patris naturalis, transit autein in huius- suelve el derecho de potestad del padre natural y
modi parentem adoptivum, in cu.ius persona aclo- pasa fi este padre adoptivo, en quien, según antes
ptionem esse plen.issimam antes diximus. dijimos, es plenísima la adopción.
§ 9.—Illud autem scire oportet, quod, si § 9.—Pero conviene saber que si tu nuera hu-
tua ex filio tuo conceperit, et fihium postea aman- biere concebido de tu hijo, ' después hubieras
cipaveris, vel in adoptionem dederis praegnante emancipado 6 dado en adopcion fi tu hijo hallán-
nuru tua, nihilominus quod ex ea nascitur, in po- dose en cinta tu nuera, lo que de ella nace, nace,
testate tua nascitur. Quod si post emancipatio- sin, embargo, bajo tu potestad.. Mas si hubiere sido
nem vel adoptionem conceptus fuerit, patris sui concebido después de la emancpación 6 de la adop-
emancipati val avi adoptivi potestati subiicitur. ción, queda sujeto fi la potestad de su padre eman-
cipado 6 de su abuelo adoptivo.
§ 10.—Et quidem (8) neque naturales liben, na- § 10.—Y en verdad que ni los hijos naturales ni
que adoptivi ullo paene modo possunt cogere pa- los adoptivos pueden casi de ningún modo obligar
rentes, de potestate sus sos dimittere. á sus ascendientes fi emanciparlos de su potestad.

TIT. XIII TÍTULO XIII


DE TUTELIS (9) DE LAS TUTELAS

Transeamus nune ad aliam divisionem persona. Pasemos ahora fi otra división de las personas.
rum. Nam ex his personis, quae in pote state non Pues de aquellas que no están bajo potestad, unas
sunt, quaedam vel in tutela sunt, vol iii curatio- se hallan en tutela 6 en curatela, y otras no están
n.a, quaedam neutro jure tenentur. Videamus igi- sujetas fi ninguno de estos derechos. Ocupémo-

(1) quia ad idem llmen!rev. quod amiserat, Hat. Rusa. Cont. tas insertan después dat manumittere anterior Hot. Bien, Buci,.
(2) captus, omtenla Schr. y la 26. D. XLIX. 15.
¿. .9chr, conforme á ¿os mds de tos códa.; pero véase la 1. 28. D. Cit.
(3) L. C. C. de einanc. VIII. 49. (6) L. 10. 11. 0. de adopt. VIIi. 48.
(4) .71o1. Bien. Buch. Sehr., 1. 28. D. de adopt. 1. 7.; e con- (7) Hot. Bien. BuC7&. Schr.; praesente, insertan ogros.
verso, tos restantes. (8) et quod, Ouj. Schr.
(5) Eadem—inte1igantur, las encierran en un paréntesis fi (9) Gaj. 1. S . 142-147.; 1. 1. D. de lutel. 11V)'. x.

IN8TITurA.—LIBRO 1: TITULO XIV 19

tur de his, qui in tutela vel curatione sant; ita nos, pues, de los que se hallan en tutela ó curate-
enim intelligemus ceteras personas, quae neutro la; y así conoceremos las demás personas que ni á
iure tenentur. Ác prius dispiciamus de his, quae una ni á otra están sometidas. Y primeramente
in tutela sant. tratemos de las que están en tutela.
L—Est autem tutela, at Servias definivit, § 1.—Tutela es, según la definió Servio, la fuer-
vis (1) nc potestas in capite libero ad tuendum za y la potestad sobre una cabeza libre, dadas y
eum, qui propter aetatem se defendere nequit, permitidas por el derecho civil, para proteger á
jure civil¡ data ac permissa. aquel que por su edad no puede defenderse.
§ 2,—Tutores au.tem sunt, qui eam vim nc po- § 2.—Y son tutores los que tienen esta fuerza y
testatem habent, ex qua re ipsi (2) nomen cepo- potestad, de cuya cosa tomaron ellos su nombre.
runt. Itaque appellantur tutores, quasi tuitores Y así, son llamados tutores, como significando
atque defensores, sicut aeditui dicuntur, qui nades protectores y defensores, conforme se dice czeditui
tuentur. á los que cuidan de los edificios.
§ 3.—Permissum est itaque parentibus liberis § 8.—Así, pues, se permitió é. los ascendientes
impuberibus, quos in potestate habent, testamen- dar por testamento tutores á los hijos impúberes
to tutores dare: et hoe in fijos fihiasque procedit que tienen bajo su potestad: lo que procede de
omnimodo. Nepotibus tamen neptibusque ita de- igual modo respecto á los hijos y á las hijas. Sin
mum parerites poasunt testamento tutores dare embargo, á los nietos y nietas sólopueden darles
si post mortem eorum 1» patriS su¡ potestatem por testamento tutores sus ascendientes, si des-
non sunt recasari. Itaque si filius taus mortiS pués de la muerte de éstos no han de recaer bajo
tuae tempere in potestate tun git, nepotes ex eo la potestad de su padre. Si, pues, tu hijo se halla-
non poterunt ex testamento tuo tutorem habere, re al tiempo de tu muerte bajo tu potestad, tus
quamvis in potestate tua fuerint; scilicet quia nietos habidos de él no podrán recibir tutor por
mortuo te in patris sui potestatem recasuri sunt. tu testamento, aunque se hallaren bajo tu potes-
tad; á saber, porque, muerto tú, deben de caer
bajo la potestad de su padre.
§ 4.—Quam autem in compluribus aliis causis § 4.—Mas, como en otros muchos casos son con-
postumi pro mm natis habentur, et in bac causa siderados los póstumos como ya nacidos, plugo
placuit, non minus postumis, quam iani natis te- también en este que se pueda dar por testamento
stamento tutores dan posse, sí modo in ea causa tutores no menos á los póstumos que á los ya na-
sint, ut, si vivis parentibus nascerentur, su¡ et cidos, si no obstante se hallaren en situación tal,
in potestate eorum fierent. que, si nacieran en vida de sus ascendientes, se ha-
rían herederos suyos y estaría» bajo su potestad.
§ 5.—Sed si emancipato filio tutor a patre te- § 5.—Mas si al hijo emancipado se hubiere dado
stamento datas fuerit, confirmaudus est ex sen- en testamento un tutor por el padre, deberá ser
tentia praesidis omuimodo íd est sine inquisi- confirmado por sentencia del presidente en todos
tione. los casos, esto es, sin investigación.

TIT. XIV TÍTULO XIV


QUI TESTAMENTO TUTORES DA Rl POSSUNT (3) QUIÉNES PUEDEN SER NOMBRADOS TUTORES
EN TESTAMENTO

Dan autem potest tutor (4) non solum pater- Puede ser nombrado tutor no sólo el padre de
familias sed etiani filiusfamilias. familia, sino también el hijo de familia.
§ 1.—ed et servus propnius testamento cuni § L—Mas hasta el esclavo propio puede ser
libert ate recto tutor dan potest: sed sciendam nombrado válidamente tutor en testamento ma-
est, eum et sine libertate tutorem datum tacite numitiéndola; pero ha de saberse que, aun nom-
libertatem directam accepisse videni, et per hoc brado tutor sin la libertad, se reputa haberla re-
recto tutorem esse. Plano si par errorem, quasi cibido directa tácitamente, y que por esto es
liber, tutor datus sit, aliad dicendum est. Servus válidamente tutor. Otra cosa, en verdad, deberá
autem alienus puro inutiiter testamento datar decirse, si por error hubiere sido nombrado tutor,
tutor, sed ita: quam líber erit, utifiter datar. como libre. Mas el esclavo de otro es inútilmente
Proprius autem servus inutiliter eo modo tutor nombrado pura y simplemente tutor por testa-
d.atur. mento; pero en esta forma: «cuando fuere libre», es
válidamente nombrado. Pero el esclavopropio ea
nombrado inútilmente tutor de este modo.
§ 2.—Furiosas vel minor vigintiquinque aunis § 2.—El loco 6 el menor de veinticinco años,
tutor testamento datus, tunc (5) tutor ant, nombrado tutor por testamento, será tutor cuando
quum compos nientis aut niaior vigintiquinque hubiere recobrado el juicio 6 llegado á ser mayor
annis factus fuerit. de veinticinco años.
§ 3.—Ad certuni tempus, sea ex corto tempore, § 3.—No hay duda que se puede nombrar tutor
ve1 sub conditione, vel ante heredis institutionem, hasta cierto tiempo, ó desde cierto tiempo, 6 bajo
posse dan tutoreni non dubitatur. condición, 6 antes de la institución de heredero.

(1) itis, Sckr., apoyándose en Teóph.; pero vease si iguinte


§ 2. y ¿a 1. i. D. de intel. XXVI 1. (3) L. 14. S. G. D. de test. tui. XX VI. 3.
(2) Cont. Bien. Bach. según casi todos ¿08 códices; exqne (4) Bien. Buch. Schr.; testamento, insertan ¿os restantes,
re¡pea [¡pea re], Rol. Ruso. Cuj. Hot., según la 1. 1. D. citoda; contra Theoph.
ex qua re ¡pea, Scl,r., según Theoph. (3) time, onmUenia CuJ. Bien.

20 INSTITI7TA.—LIBRO ¶ TÍTULO XVI

§ 4.—Oertae autem re¡ vel causas tutor dan § 4.—Mas para cierta cosa ¿ negocio no puede
non potest, quia personas, non causae vol re¡ darse tutor, porque se da á la persona, no para el
datur. negocio 6 la cosa.
§ 5. Si quis filiabus suis vel fihits tutores dedo- 5.—Si alguno hubiere dado tutores á sus hijas
nt, etiam postumae vel postumo dedisse videtur, 6 hijos, se entiende haberlos dado también á la
quia fui vel fihiae appellatione et postumus et póstuma 6 al póstumo, porque en la denominación
postuma continentur. Quodsi nepotes sint, an de hijo 6 de hija se comprenden el póstumo y la
appellatioDe fihiorum et ipsis tutores dati sint? póstuma. Mas si fueren nietos, ¿con la denomina-
dicenclum est, ut ipsis quoque dati videantur, si ció, de hijos se les habrán dado también tutores?
modo liberos dixit: ceteruan si filos, non contine- Se ha de decir que se entiende que también se les
buntur; aliter enim fui, aliter nepotes appellan- han dado, si el testador dijo libero8 (descendientes);
tur. Plane si postumis dederit, tam filil postumi, mas si dijo flUOs (hijos), no serán comprendidos;
quam ceteni liberi continebuntur. pues de un modo se llaman los hijos y de otro los
nietos. Pero si lo hubiere dado á los póstumos, se
comprenderán así los hijos póstumos como los de-
más descendientes.

TIT. XV TÍTULO XV
DI!i LEGITIMA AGNATORUM TUTELA (1) DE LA TUTELA LEGÍTIMA DE LOS AGNADOS

Quibus autem testamento tutor datus non sit, Mas de aquellos á quienes no se ha dado tutor
iis ex lego duodecim tabularum agnati sant tuto- por testamento, son por la ley de las Doce Tablas
res, qui vocantur legitimi. los agnados sus tutores, los cuales se llaman le-
gítimos.
§ 1.—Sant autem agnati (2) por virilis sexus § 1.—Pero son agnados los unidos en parentes-
personas cognatione (8) coniuneti, quasi a patre co por personas de sexo masculino, como cogna-
cognati, veluti fr ator eodem patre natus, fratnis dos por su padre; por ejemplo, el hermano nacido
fihius, neposve ex eo, item patruus, et patrui del mismo padre, el hijo del hermano, 6 el nieto
filias, neposve ex co. At qui por feminini sexus nacido de éste, y también el tío paterno, el hijo
personas cognatione iunguntur, non sunt agnati, del tío paterno, ó su nieto. Mas, los que están uni-
sed alias natural¡ jure cognati. Itaque amitee dos en parentesco por personas del sexo femeni-
tuae filias non est tibi agnatus, sed cognatus, et no, no son agnados, sino, por otro nombre, cogna-
invicem scilicet tu illi eodem jure coniungeris, dos por derecho natural. Así, pues, el hijo de tu
quia qui nascuntur, patris, non matris, famiiaxn tía paterna no es tu agnado, sino tu cognado, y
SequuntUr. recíprocamente tú te hallarás unido á él por este
mismo título, porque los que nacen siguen la fa-
milia del padre, no la de la madre.
§ 2.—Quod autem lex ab intestato vocat ad tu- § 2.—Mas, que la ley llama á los aguados é. la
telam agnatos, non heno habet significationem, si tutela ab intestato, no tiene esta significación: si
omnino non fecerit testamentum is, qui poterat absolutamente no hubiere hecho testamento el que
tutores daro, sed si, quantum ad tutelam perti- podía nombrar tutores; sino si hubiere muerto in-
net, intestatus decessenit: quod tuno quoque aoci- testado en cuanto á la tutela se refiere: lo que se
dore intelligitur, quum is, qui datus est tutor, entiende que también sucede, cuando el que es nom-
vivo testatore decessenit. brado tutor hubiere fallecido viviendo el testador.
§ 8.—Sed agnationis quidem ius omnibus modis 8.—Pero el derecho de agnación se extingue
capitis dexniuutioae (4) plerumque perimitur; por regla general de todas maneras por la dismi-
nam agnatio iuris est nomen. Cognationis Vero noción de cabeza; porque la agnación es el nom-
ius non omnibus modis commutatur, quia civilis bre de un derecho. Mas el derecho de cognación
ratio civilia quidem jura corrumpere potest, na- no se altere en todas las cosas, porque la ley civil
turalia vero non utique. puede en verdad destruir los derechos civiles, pero
no ciertamente los naturales.

TIT. XVI TÍTULO XVI


DE CAPITIS DEMINUTIONE (5) DE LA DISMINUCIÓN DE CABEZA

Est autem capitis deminutio pnioris status com- Disminución de cabeza es el cambio del estado
mutatio, saque tribus modis accidit: nam ant anterior, y ocurre de tres maneras; pues la dismi-
maxima est capitis deminutio, ant minor, quam nución de cabeza es 6 máxima, 6 menor, que al-
quidanr mediam vocant, ant niinima. gunos llaman media, 6 mínima.
§ 1.—Maxima capitis deminutio est, quum al¡- § 1.—Hay máxima disminución de cabeza, cuan-
quis simul et civitatem et libertateni amittit; do alguno pierde al mismo tiempo la ciudadanía y
quod accidit in his, qui servi poenae efficiuntur la libertad; lo que sucede Li aquellos que se hacen

(fuj. lot., Bien. Buch., contra todos los códices de Riu8. y algu-
(1)Gaj. 1. § 155-138. nos de Cont., y contra Gal.
(2)cognati, dicen Flal. ]bus. Cont. Ouj. Hot., contra Gaj. (4) deminutionis, Hot.
(3) eognationem, omitiendo personas, Bai. Ruso, Cont. (5)Gel. I. § 159-164. -

NSTITUTA.-LIBRO 1: TtPULO XVII 21

atrocitate sententiae, vel liberti ut ingrati oir- esclavos de la pena por la enormidad de la sen-
ca (1) patronos condemnati (2), vel qui se ad pre- tencia, era libertos condenados como ingratos
tium participandum venundari pass¡ sunt. para sus patronos. ora los que se han dejado ven-
der para participar del precio.
2.-Minor sive media capitis deminutio est, § 2.-Hay menor 6 media disminución de cabe-
quum civitas quidem aniittitur, libertas vero za, cuando se pierde en verdad la ciudadanía, pero
i-etinetur; quod aceidit ei, cul aqua et igni interdí- se retiene la libertad; lo que acontece 4. aquel 4.
ctum fuerit, vel ei, qui in insulam deportatus est. quien se hubiere prohibido el agua y el fuego, 6
al que ha sido deportado 4. una isla.
3.-Minima capitis deminutio est, quum et § 3.-Hay mínima disminución de cabeza, cuan-
civitas et libertas retinetur, sed status hominis do se retiene la ciudadanía y la libertad, pero se
commutatur; quod accidit in his, qui, quum su¡ cambia el estado del hombre; lo que acontece 4.
iuris furunt, eoeperunt alieno inri subiecti esse, aquellos que, habiendo sido sui iuris, comenzaron á
vel contra (3). estar sujetos á'-la potestad de otro, 6 al contrario.
§ 4.-Servus autem manumissus capite non mi- § 4.-Mas, el esclavo manumitido no es dismi-
nuitur,quia nullum caput habuit. nuido de cabeza, porque no tuvo cabeza ninguna.
§ 5.-Quibus autení digultas magis, quam sta- '5.-Pero aquellos en quienes se cambia más
tus permutatur, capite non minuuntur: et ideo la dignidad que el estado, no son disminuidos de
senatu motum capite non minui eonstat. cabeza: y así, es constante que el separado del se-
nado no se disminuye do cabeza.
§ 6.-Quod autem dictum est, manero coguatio- § 6.-Mas lo que se ha dicho, que el derecho de
nis ius et post capitis deminutionem, hoc ita est, cognación subsiste aun después de la disminución
si miníma capitis deminutio interveniat; manet de cabeza, ha de entenderse, si mediare la dismi-
enim cognatio. Nam si maxima capitis deminutio nución mínima de cabeza; pues entonces subsiste
incurrat (4), ius quoque cognationisperit, ut puta la cognación. Porque si sobreviene la disminución
servitute alicuius cognati, et no quidem, si manu- máxima de cabeza, perece también el derecho de
missus fuerit, recipit coguationem. Sed et si in cognación, como, por ejemplo, por la esclavitud
insulam quis deportatus sit, cognatio solvitur. de algún cognado,y no recobra en verdad la
cognación, aun cuando aquél fuere manumitido.
Y también se disuelve la cognación, si alguno fue-
re deportado 4. una isla.
§ 7.-Quum autem ad agnatos tutela pertineat, 7.-Pero aunque la tutele. pertenezca 4. los
non simiil ad omnes pertinet, sed ad eos tantum, agnados, no corresponde 4. todos juntamente, sino
çjui pro ximiore gradu sunt, vel si plures (5) eius- tan sólo 4. los que son de grado más próximo, 6
cieza gradus sunt, ad omnes (6). 4. todos, si hay muchos del mismo grado.

TIT. XVII TÍTULO XVII


DE LEGIIMA PATRONORTJ)1 TUTELA (7) DE LA TUTELA LEGITIMA DE LOS PATRONOS

Ex eadem lego d.uodecim tabularum libertorum Según la misma ley de las Doce Tablas, la tute-
et libertarum tutela ad patronos liberosqiie eo- la de los libertos y de las libertas corresponde 4.
ram pertinet, quae et ipsa legitima tutela voca- los patronos y 4. sus hijos, cuya tutela se llama
tur, non quia nominatim ea lege de hac tutela también legítima, no porque nominalmente se
cavetur (8), sed quia perinde accepta est per in- trate de esta tutela en la ley, sino porque se ha
terpretationem, atque si verbis legis introducta admitido por la interpretación, como si se hubiese
esset. Eo enim ipso, quod hereditates libertorum establecido por las palabras de la ley. Pues por lo
libertarumque, si intestati decessissent, iusserat mismo que la ley había dispuesto que pertenecie-
lex ad patronos liberosve eorum pertinere, credi- sen 4. los patronos 64. sus hijos las herencias de los
derunt veteres, voluisse legem etiam tutelas ad libertos y libertas, si hubiesen fallecido intesta-
con pertinere, quum et agnatos, quos ad heredi- dos, creyeron los antiguos que la ley también ha-
tatem vocat, eosdem et tutores esse iusserit, quia bía querido que les correspondiesen las tutelas,
plerumque, ubi successionis est emolumentnm, toda vez que había mandado que los mismos ag-
ibi et tutelae onus esse debet. ideo autem diximus nados 4. quienes llama 4. la herencia fuesen tam-
plerumque, quia, si a femina impubes manumit- bién los tutores, porque, por lo general, donde está
tatur, ipsa ad hereditatem vocatur, quum alius el emolumento de la sucesión, allí debe estar taza-
siL tutor. bién la carga de la tutela. Y decimos por lo gene-
ral, porque si un impúbero fuese manumitido por
una mujer, ésta es llamada 4. la herencia, pero
otro será tutor.

(1) erga, fiel. Ruas. Cont. Cu5. Ho&, contra los códices.
(2) Eclzr; liberti ingrati-condamnati, Bien.; Iibertls In-
grati-condemnatis, Hot; Ebertis ut ingratis -condemnati
los demás. (8) Ouj. Schr.;pertlnet, las demás ediciones. Ad4,ndS,ae afta-
(8) [ve1uti] si films familis.s a patre emaneipatus fuerlt de en La mayor parte, veluti si plures fratras sant, qui uuum
est capite deminutus, añaden fiel. Ruso, Cont. Hot. Buci,., y con gradum obtinent, Ideoque ~ter ad tutelain vocantur; pero
razón lo omite Ouj. faltan e8tas palabras en loe mejores códices, y con razón son
(4) Hot. Buc7. Sdir.; eurrat, (Y-uj.; intereurrat, Bien.; inter- consideradas como glose por Bien., y rechazadas por Schr.
venlat, 108 restantes. (7) Gaj. 1. §. 165.
(5) plures, omítela Schr. (8) Bien. 6chr.; caveatur, ¿08 demás.

PA- INSTITtTTA.—LIBRO 1: TÍTULO XX

TIT. XVIII TÍTULO XVIII


DE LEGIrIMA PARENTUM TUTELA (1) DE LA TUTELA LEGÍTIMA DE LOS ASCENDIENTES

Exemplo patronornm recepta est alía tutela, A ejemplo de la de los patronos se ha admitido
quae et ipsa legitima vocatur. Nam si quis fllium otra tutela, que también se llama legítima. Por-
aut flhiam, nepotem aut neptem ex filio, et dein- que si alguno hubiere emancipado, impúberos, á
cops impuberes emancipaverit, legitimus eorum su hijo 6 hija, á su nieto 6 nieta habidos de un
tutor erit. hijo, y otros descendientes tales, será su legiti-
mo tutor,

TIT. XIX TÍTULO XIX


DE FIDUCIARIA TUTELA DE LA TUTELA FIDUCIARIA

Est et alía tutela, quae fiduciaria appellatur. Hay todavía otra tutela que se llama fiduciaria.
Nam si parens fiflum vel fihiam, nepotem vel no Porque si un ascendiente hubiere manumitido,
ptem, vel d.einceps impu.beres manumiserit, legiti- siendo impúberos, á su hijo 6 hija, á su nieto 6
mam nanciscitur eorum tutelam: quo defiincto si nieta, 6 á otros descendientes, obtiene su legítima
liberi virilis sexus ei sitant, fiduciarii tutores tutela: y muerto él, si le sobreviven hijos del
fihiorum suorum, vel fratnis v&. :roris et cetero- sexo masculino, se hacen tutores fiduciarios de
ruin (2) efflciuntur. Atqui patrono legitimo tutore sus hijos, 6 del hermano 6 de la hermana y de los
mortuo, liben
liberi quoque eius legitimi sunt tutores, demás. Sin, embargo, á la muerte del patrono, tu-
quoniam fihius quidem defuncti, si non esset a tor legítimo, sus hijos son también tutores legíti-
vivo patre emancipatus, post obitum eius sui iuris mos, porque, en verdad, el hijo del difunto, si no
efficetur,
er nec in fratrum potestatem recideret, hubiese sido emancipado por su padre en vida, se
ideoque nec in tutelam, libertus autem, si servus haría sui iuris á la muerte de éste, y no caería
mansisset, utique eodem iure apud liberos domini bajo la potestad de sus hermanos, ni- por consi-
post mortem síus futurus esset. Ita tamen Id ad guiente bajo su tutela; mas el liberto, si hubiese
tutelam vocantur, si perfectae aetatis sint: quod permanecido esclavo, habría estado ciertamente
nostra constitutio (3)generaliter in omnibus tu- sometido bajo el mismo título á los hijos de su se-
taus et curationibus observan praecepit. ñor á la muerte de éste. Estas personas, sin em-
bargo, son llamadas á la tutela, si son de edad per-
fecta: loque una constitución nuestra mandó que
en general se observe en todas las tutelas y cu-
ratelas.

TIT. XX TÍTULO XX
DE ATILIANO TTJTORE EF BO, QUI EX LEGE DEL TUTOR ATILIÁNO Y DEL QUE SE DABA POR
IULIA ET TITIA DABATUR (4) LA LEY JULIA Y TICIA

Si ciii nulhus omuino tutor fuerat, ei dabatur in Si alguien se hallaba absolutamente sin ningún
urbe quidem Roma a praetore urbano et inaiore tutor en la ciudad de Roma se le nombraba uno
parte tribunoruni plebis tutor ex lege Atilia, in por eipretor urbano y por la mayoría de los tri-
provinciis vero a praesidibus provinciarum ex bunos de la plebe en virtud de la ley Atilia, y en
lego Tulia et Titia. las provincias, según la ley Julia y Ticia, por los
presidentes de las mismas.
1.—Sea et si testamento tutor sub conditione 1.—Mas si por testamento se había dado tutor
aut (5) die corto datus fuerat, quamdiu conditio bajo condición 6 desde cierto día, mientras la con-
aut dios peridebat, ex iisdem legibus tutor dan dición 6 el día estuviese pendiente, se podía dar
poterat. Item si puro datus fuerat, quamduu ex otro tutor, conforme á las mismas leyes. Del mis-
testamento nemo heres existat, tamduu ex iisdem mo modo, si se había nombrado puramente, mien-
legibus tutor petendus erat, qui desinebat esse tras no hubiese ningún heredero en virtud del
tutor, si conditio existeret, ant dios veniret, ant testamento, debía pedirse, con arreglo á las mis-
heres existeret. mas leyes, un tutor que dejaba de serlo cuando se
cumplia la condición, 6 llegaba el plazo, 6 había
heredero.
2.—Ab hostibus quoque tutore capto, ex bis 2.—Y también, prisionero el tutor por los ene-
legibus tutor petebatur, qui desinebat esse tutor, migos, según las mismas leyes se pedia otro, que
si is, qui captus erat, in civitatem reversus fue- dejaba de serlo, si el que había sido hecho prisio-
rat:nam reversus recipiebat tutelam luna postli- nero había vuelto á la ciudad: porque el que vol-
m.inn. vía, recobraba la tutela por derecho de post¿¡-
minio.
3.—Sed ex his legibus tutores pupillis desie- § S.—Mas, dejóse de dar á los pupilos tutoras
runt dan, posteaquani primo consules pupillis conforme á estas leyes, después que primeramen-

(1) L. S. C. de leg. tut. V. 80. (3) L. 5. C. de ¿sg. iu. V. 30.


(2) filior. Blior. et ceter. omitenlas ifal. Rusa., según ¿a (4) Gej. I. 185487. 189. 19i., 1. 30. C. de epiae. aud. 1. 4,
i. 4. D. XX VI. 4. ( ex, nssrtan Hal. Rual. Uont. lio. Gal.; ja diem, Tkeoph.

INSPITUTÁ.—LIBRO i: rÍTULO XXI 23

utriusque sexus tutores ex inquisitione dare coe- te los cónsules, en virtud de información, y pos-
perunt, deinde praetores (1) ex constitiitionibus. teriormente los pretores, con arreglo á las consti-
Vam supradictis legibus neque de cautione a tu- tuciones, comenzaron á dárselos 4 los pupilos de
toribus exigenda, rem saivam pupillis fore, nequ.e ambos sexos. Porque en las susodichas leyes nada
de compellendis tutoribus ad tutelae administra- se disponía ni sobre la cauciónque se debía exi-
tionem quidquam cavebatur. gir á los tutores para que quedaran 4 salvo los
intereses de los pupilos, ni sobre el modo de com-
peler"' los tutores 4 la administración de la tutela.
§ 4.—Sed hoc jure utimur, ut Romae quidem § 4.—Pero observamos esta ley, que, en Roma,
praefectus urbi, ve1 praetor secundum suam iuris- el prefecto de la ciudad, 6 el pretor, según su ju-
dictionein, in provinciis autem praesides ex n- n, y en las provincias los presidentes,
risdicció
quisitione tutores crearent, vel magistratus jUSSU nombran los tutores en virtud de información, 6
praesidum, si non sint magnae pupilli facultates. bien los magistrados por mandato de los presi-
dentes, si no son grandes los bienes del pupilo.
§ 5.—Nos autem per constitutionem nostram(2) § 5.—Mas nosotros, haciendo desaparecer por
huiusmodi difflcultates hominum resecantes1 neo una constitución nuestra estas dificultades Mas
expectata iussione praesidum, disposuimus, si personas, hemos dispuesto que, sin esperar el
facultates pupilli vel adulti usque ad quingeutos mandato de los presidentes, cuando los bienes del
solidos valeant, defensores civitatum (una eum pupilo 6 del adulto lleguen 4 quinientos sueldos,
eiusdem civitatis religiosissimo antistite, vel nombren tutores y curadores los defensores de las
apud (3) alias publicas personas, id e (4) ma- ciudades (juntamente con el religiosísimo obispo
gistratus) vel iuridicum Alexandrivae civitatis de la misma ciudad, ó ante otras personas públi-
tutores vel curatores creare; legitima cautela cas 4 saber, los magistrados), eljurídico de lacia-
secuiidum eiusdem con.stitutionis normam prae- da alejandrina; debiendo prestarse la canción le-
standa, videlicet eorum periculo, qui eam acci- gal conforme á la misma constitución, esto es, 4
piunt. riesgo de los que la reciben.
§ 6.—Impuberes autem in tutela esse, natural¡ § 6.—Mas es conforme al derecho natural que
inri conveniens est, ut is, qui perfectae netatis los impúberos estén en tutela, para que el que no
non sit, alterius tutela regatur. sea mayor de edad sea dirigido por el cuidado de
otro.
§ 7.—Quum igitur pupiliorum pupillarumque § 7.—Y como los tutores administran los nego-
tutores negotia gerunt, post pubertatom tutelae cios de los pupilos y pupilas, rinden cuentas, des-
indicio rationes reddunt. pués de la pubertad de aquéllos, en el juicio de
tutela.

TIT. XXI TÍTULO XXI


DE AUCTORITATE TUTORUM (5) DE LA AUTORIDAD DE LOS TUTORES

Auctoritas autem tutoris in quibusdani causis Mas la autoridad del tutor es necesaria 4 los
necessaria pupillis est, in quibusdam non est ne- pupilos en ciertos actos, y en otros no. Como, por
cessnria. Ut ecce, si quid dan sibi stipulentur, ejemplo, si estipulan que se les dé alguna cosa, no
non est neoessania tutoris auctonitas: quodsi aiim es necesaria la autoridad del tutor; mas es necesa-
pupillipromittant, necessaria est; nanique pla- ria, si los pupilos prometen 4 otros; pues plugo
euit meliorem quidem suam con ditionem licere que les fuera lícito mejorar en verdad su condi-
jis facere etiam sine tutonis auctoritate, deterio- ción aun sin la autoridad del tutor, pero no em-
rem vero non aliter, quam cum tutoris auctonita- peorarla de otro modo que con dicha autoridad.
te (6). Unde in lis causis, ex quibus mutuae De donde resulta, que en estos actos de los que
ohligationes nascuntur, ut la emtionibus ven di- nacen obligaciones mútuas, como en las compra-
tionibus, locationibus conductionibus, mandatis, ventas, arrendamientos, mandatos y depósitos, si
depositis, si tutoris auctoritas non interveniat, no interviene la autoridad del tutor, se obligan
ipsi quidem, qui eum Ms coutrabunt, obligantur; ciertamente los que con ellos contratan; mas por
at invicem pupihi non obligantur. el contrario, los pupilos no se obligan.
§ 1.—Noque tamen hereditatem adire, neque § 1.—No pueden, sin embargo, de otro modo
bonorum possessionem petere, neque hiere ditatem sino con la autoridad del tutor, ni adir la heren-
ex fideicominisso suscipere autor possunt, nisi cia, ni pedir la posesión de bienes, ni recibir una
tutoris auctoritate, quamvis (7) morosa sit, neo herencia por fideicomiso, aunque sea lucrativa y
ullum damnum habeat (b). no tenga ningún peligro.
§ 2.—Tutor autem statu ja ipso negotio prao- § .—Mas el tutor, presente al mismo negocio,
sena debet auctor fien, si hoc pupillo prodesse debe al punto hacerse autor, si juzgase que es
existimaverit: post tempus vero aut por episto- ventajoso para el pupilo: después de algún tiempo
1am interposita auctonitas nihil agit. ó por medio de carta, de nada sirve su autoridad
interpuesta.

(1) praetor, Hot. Bien.


(2) L. 30. 0. de epi8c. aud. 1. 4. (5) quam tutore austore, Hol. Bien. Schr.; deterloreni—
(3) Schr.; apud, o,niten14 loe realautes auctor., son sospechosas para Bien. y faltan en la ad. de Cuj,
(4) alije pubijeje personis ve], Bien. Qui.; val, Schr. Li de iabroii (a. 1645).
texto eigtee d Tzeo-ph., puse ciei,tamente asid real expresado el (7) Bien Buch. SChr.; luis, insertan ¿os restantes.
Sentido de ¿a citada ley. 80. 0. por Tribon. (8) Ouj. Rot. Bien. Schr.; habeant, ¿os demds; yenes la
(5) Gaj. 1. S . 184.; 1. $. §. S. D. de sud. mt. IX VI. 8. 1 9..3.D.XI vi. s.

24 INSPITiJTÁ.—L1BRO i: TITULO XXI t1

3.—Si unter tutorem pupillumque iudicuum § 3.—Si entre el tutor y el pupilo hubiera de
agendum sit, quia ipse tutor in rem suam auctor promoverse un juicio, no pudiendo el tutor ser
osee non potest, non praetoriu.s tutor, ut ohm, defensor contra su propio interés, no se nombra
constituitur, sed curator in eme looum datur, como en otro tiempo un tutor pretoriano, sino que
quo interveniente iudieunm peragitur, et eo per- en su lugar se da un curador con cuya interven-
acto curator esee desinit. ción se sustancia el juicio, y que, terminado éste,
deja de ser curador.

TIT. XXII TITULO XXII


QUIBUS MODIS TUTELA FIEITIJR (1) DE QUÉ MODOS SE ACABA LA TUTELA

Pupilli pupilaeque, quum puberes osee coepe- Los pupilos y las pupilas, cuando han comenza-
rint, tutela liberantur. Puberbatem autem vete- do á ser púberos, se libran de la tutela. Mas los
res quidem non solum ex annis, sed etiam ex antiguos querían que se estimase la pubertad en
habitu corporis in mascuuis aestimari volebant. los varones no sólo por los aúos, sino también por
Nostra autem maiestas diguum esse castitate el desarrollo del cuerpo. Pero acertadamente ha
temporum nostronum bene putavit, quod in femi- juzgado nuestra majestad que era digno de la cas-
nis et antiquis impudicum esse visum est, id est tidad de nuestros tiempos, que lo que respecto de
inspectionem habitudinis corporis, hoc etiam in las mujeres aun los antiguos pareció que era
masculos extendere; et ideo sancta oons utio- impúdico, esto es, la inspección del desarrollo del
no (2) promulgata. pubertatem in unaseulis post cuerpo, se entendiese también de los varones; y
quartum decimum annum eompletum juico ini- por ello hemos dispuesto en una santa constitu-
tiuxn accipere dispo suiinus, antiquitatis normam ción que promulgamos, que en los varones comien-
in feminis personis bene positam eno orcune re- ce la pubertad inmediatamente después de cumpli-
lunquentes, ut post duodecimum annum comple- do el décimo cuarto año, dejando sin alteración la
tum 'viripotentes esse credantur. bien establecida norma de la antigüedad respecto
á las hembras, de que sean consideradas núbiles
después de cumplido el duodécimo año.
§ 1.—Item finitur tutela, si arrogati sint adhuc § 1.—Se acaba también la tutela, si, aun impú-
impuberes vol deportati; item si in servitutem beros, son adrogados 6 deportados; y lo mismo, si
pupilhus redigatur (3), vel ab hostibus fuerit ca- el pupilo fuere reducido á esclavitud, 6 hubiere
ptus. sido hecho prisionero por los enemigos.
§ 2.—Sed et si usque ad certam eonditionem § 2.—Mas si alguno hubiere sido nombrado en
datus sit testamento, aeque eveuit, ut d.esinat testamento tutor bajo cierta condición, sucede
esse tutor existente conditione. igualmente que deja che ser tutor, cumpliéndose tú
condición.
§ 3.—Simili modo funitur tutela morte vol pupil- § 3.—Del mismo modo concluye la tutela por
lonum vol tutoruni. muerte de los pupilos 6 de los tutores.
§ 4.—Sed et capitis demunutione tutoris, por § 4.—Mas también se extingue toda tutela por
quam libertas vol civitas eme amittitur, omnis la disminución de cabeza del tutor, por la que se
tutela perit; mínima autem capitis cleminutione pierde la libertad 6 la ciudadanía de éste; mas por
tutoris, vehuti si se in adoptionem dedenit, legiti- la mínima disminución de cabeza del tutor, como
ma tantum tutela perit, ceterae non pereunt. Sed si se hubiere dado en adopción, tan sóloperece la
pupilli et pupillae capitis deminutio, licet minima tutela legítima, pero no las demás. Pero la dismi-
sit, omnes tutelas toilit. unción de cabeza del pupilo y de la pupila, aunque
sea la mínima, hace desaparecer todas las tutelas.
§ 5.—Praeterea qui ad certum tempus testa- § 5.—Además, los que en testamento han sido
mento dantu.r tutores, finito eo deponunt tute- nombrados tutores hasta tiempo cierto, finido
1am. éste, deponen la tutela.
§ 6.—Desununt autem tutores esse, qui vol re- § 6.—Mas dejan de ser tutores, ó los que son re
moventur a tutela ob id, quod suspecti vid sunt, movidos de la tutela porque han sido reputados
vol ex iusta causa seso excusant, et onus admi- sospechosos, 6 los que se excusan por justa causa
nistrandae tutelae deponunt, secundum ea, quae y dejan la carga de administrar la tutela, confor-
inferius propon enius. me á lo que más adelante expondremos.

TIT. XXIII TÍTULO XXIII


DE CURATORIBTJS (4) DE LOS CURADORES

Mascuhi puberes et feminae viripotentes usque Los varones púberos y las hembras núbiles re-
ad vicesimum quintum annum completum cura- ciben curadores hasta el vigésimo quinto aulo
lores accipiunt, quia, licet puberes sint, adbnc cumplido, porque, aunque sean púberos, son to-
temen sine aetatis sunt, ut sua negotia tueni non vía, sin embargo, de una edad que no pueden mi-
posaint. rarpor ua intereses.
§ 1.—Dantur autem curatores ab iisdem magi- § 1.—Mas se dan los curadores por los mismos

(1) Gaj. 1. . 198.; 1. S. 0. guando tul. eue des. V. 60.; 1. 14.


D. de tul el. XXVI. 1. ins ertan Cuj. y los restantes contra los nids de los códiceg, pero
() L. S. C. Quando tut. esee des. V. So. de acuerdo con 77"h.
(3) fiel. Rues. Cont. Bien. &hr.; nt ingratus (a) patrono, (4) Qaj. 1. §. 197.

INST1TT]TÁ.—LITRO 1 TÍTULO XXIV 25
stratibus, a quibus et tutores. Sed curator testa- magistrados que los tutores. Pero no se da cura-
mento non datur, sed datus confirmatur decreto dor por testamento; mas el nombrado, es confirma-
praetoris ve' praesidis. do por decreto del pretor ó del presidente.
§ 2.—Item jnvjti adolescentes curatores non § 2.—Del mismo modo, contra su voluntad no
aocipiunt, praeterqUam in litem; Curator enim et reciben curadores los adolescentes salvo para
ad certam oausam dan potest. pleito; pues el curador también puede ser dado
para un negocio determinado.
§ 3.—Furiosi quoque et prodigi, licet maiores § 3.—Mas los furiosos y los pródigos, aunque
vigintiquin que aflhliS sint, tamen in curatione sean mayores de veinticinco años, se hallan por
sunt agnatorum ex lege dnodecim tabularum: sed la ley de las Doce Tablas bajo la curatela de sus
soient Romae pracfectus urbi val praetor, et in agnados: pero en Roma, el prefecto de la ciudad 6
provinciis praesides ex inquisitione iis curatores el pretor, y en las provincias los presidentes,sue-
clare. len nombrarles curadores, previa investigación.
§ 4.—Sed et mente captis, et surdis, et mutis, § 4.—Mas también ha de darse curadores i. los
et qui morbo perpetuo laborant, quia rebus suis mentecatos, á los sordos á los mudos, y á los que
superesse non poasunt, curatores dandi sunt. padecen por enfermedad incurable, porque no
den bastarse para sus asuntos.
§ 5.—Interdum autem et pupilhi curatores aoci- § 5.—Mas á veces también los pupilos reciben
piunt, utputa si legitimus tutor non sit idoneus, curadores, como, por ejemplo, si no fuera idóneo
quoniam habenti tutorem tutor dan non potest. el tutor legitimo, porque no se puede dar tutor al
Item si testamento datus tutor, vol a praetore, vol que yalo tiene. Del mismo modo, si el tutor nom-
a praeside, idoneus non sit ad admunistrationem, brado por testamento, ó por el pretor, ó por el
neo tamen fraudulenter negotia admiuistret, solet presidente, no fuera idóneo paiIk la administra-
ei curator adiungi. Item in locum tutorum, qui ción, aunque no administre fraudulentamente los
non in perpetuuin, sed ad tempas a tutela excu- negocios, se le suele dar un curador adjunto.
santur, solen.t curatores dan. Y también, en lugar de los tutores que se excusan
de la tutela no para siempre sino por cierto tiem-
po se suelen nombrar curadores.
§ EL—Qti.odsj tutor adversa valetudine vol alía 6.—Pero si el tutor por su mala salud, 6 por
necessitate impediatur, quo minus negotia pupil- otra necesidad, se viese impedido, de modo que no
Ji administrare possit, et pupillus vsi absit, vsi pueda administrar los negocios del pupilo, y este
infaris sit, quem velit actorem, periculo ipsius 6 estuviera ausente ó en la infancia el pretor o el
tutoris (1), praetor vel qui provincias praoerit de- que presidiere la provincia nombrará por decreto
creto constituet. agente al que quiera, de cuenta y riesgo del mis-
mo tutor.

TIT. XXIV TÍTULO XXIV


DE SATISDATIONE 'rIJTORUM ET CURATOIIUM (2) DE LA SÁTISDACIÓN DE LOS TUTORES
Y DE LOS CURADORES

No tamen pupiliorum pupillaramve, et eorum, Maspara que los bienes de los pupilos ó pupi.
qui quasve in curatione sunt, negotia a tutoribus las, y de aquellos ó aquellas que se hallan en cu-
curatoribusve consumantur val deminuantur, en- ratela, no sean consumidos ó disminuidos por los
rat (3) praetor, ui et tutores et curatores eo nomi- tutores ó curadores, cuida el pretor de que así los
ne satisdent. Sed hoc non est perpetuum. Nam tutores como los curadores den caución con este
tutores testamento dati satisdare non coguntur, objeto. Pero esto no es constante. Porque los tuto-
quia fides eorum et diligentia ab ipso testatore res nombrados en testamento no están obligados
prob ata est: ítem ex inquisitione tutores vol cu- á dar caución, pues su fidelidad y diligencia fue-
ratores dati satisdatione non oiierantur, quia ¡do- ron reconocidas por el mismo testador: y del mis-
ne¡ electi sunt. mo modo, los tutores ó curadores dados en virtud
de información no son gravados con la prestación
de fianza, porque fueron elegidos como idóneos.
§ 1.—Sed si ex testamento vel inquisitione duo § 1.—Pero si por testamento 6 en virtud de in-
pluresve dati fuerint, potest unus offerre satis de formación hubieren sido nombrados dos o más,
indemnitate pupiLli vel adolescentis, et contutori puede uno ofrecer caución de la indemnidad del
vel concuratori praeferri, ut solus administret; pupilo 6 del adolescente, 6 para que sea preferido á
vel ut contutor satis offerens praeponatur ej et su cotutor 6 co curador y administre solo, 6 para
ipse solu.s administret. Itaque per se non potest que ofreciendo caución su cotutor le sea preferido
petere satis a contutore vol concuratore suo, sed y también administre solo. Así, no puede pedir por
offerre debet, ut electionem det contutori vsi con- si caución it su cotutor 6 cocurador, sino que debe
curatori suo, utrum velit satis accipere, an satis- ofrecerla, de suerte que dé it su cotutor o cocura-
clare. Quodsi nemo eorum satis offerat, si quidem don la elección de si quiere recibir la caución 6
adscniptum fuerit a testatpre, quis gerat, jite ge- darla. Mas si ninguno de ellos ofreciere canción, si
nere debet; quodsi non fuerit adscriptum, quem verdaderamente se hubiere designado por el testa-
lnaior pare elegerit, ipse genere debet, ut edicto dor quien administre, éste debe administrar; pero
praetoris cavetur. Sin autem tutores dissenserint cuando no se hubiere designado, debe admunistrar,

(1) tutoris, omitena Bien. &hr.


(2) Gaj. 1. j. 199. 200. (8) CÍO. Hoz. Seh euret, los restantes.
TOMO L —4

26 INSTITUTA.—LIBRO i: TITULO XXV

circa eligenduin eum vel eos, qui gerere debent, seún se establece en el edicto del pretor, aquel á
praetor partes suas interpon ere debet. Idem et iii quien la mayoría eligiere. Mas si los tutores di-
pluribus ex inquisitione datis probandum est, id sintieran al elegir al que 6 á los que deban admi-
est, ut maior pare elig ere possit, per quem admi- nistrar, el pretor debe interponer su autoridad.
nistratio fieret. - Ylo mismo se ha de intentar cuando han sido nom-
brados muchos por información; esto es, que la
mayoría pueda elegir uno por el que se lleve la
administración.
§ 2.—Sciendum autem est, non solum tutores § 2.—Mas ha de saberse, que no solamente los
veI curato res pupillis et adultis ceterisque persu- tutores ó los curadores están obligados por su ad-
nis ex administratione teneri. sed etiam iu cos, ministración á los pupilos y á los adultos y á otras
qui satisdationem accipiunt, subsidiariani actio- personas, sino que también hay contra los que re-
neni esse, quae nitimum jis praesidium possit ciben la caución una acción subsidiaria, la cual
afferre. Subsidiaria autem actio in cos datur, qui pueda ofrecerles el último recurso. Mas la acción
ant omnino a tutoribus vel curatoribus satisdari subsidiaria se da contra aquellos que 6 absoluta-
non curaverint, ant non idonec pass¡ essent (1) mente no se hubieren cuidado de que por los tuto-
caven: quae quidem tam ex prudentum responsis, res 6 los curadores se diese caución, 6 hubiesen
quam ex constitutionibus iinpenia.libus etiam in consentido que la dieran insuficiente: cuya acción
heredes eorum extenditur. en verdad se extiende también, así según las res-
puestas de los jurisconsultos comopor las cons-
tituciones imperiales, contra los herederos de
quéllos.
§ 3.—Quíbus ébustitutionibus et illud expnimi- § 3.—En cuyas constituciones se consigna ade-
tur, ut, nisi caveant tutores vel curatores, pigno- más, que, si los tutores ó curadores no dieren cau-
nibus captis coerceantur. ción, sean obligados tomándoseles prendas.
§ 4.—Neque autem praefectus urbi, noque prao- § 4.—Mas ni el prefecto de la ciudad, ni el pre-
tor, neque praeses provinciae, neque quis alius, tor7 ni el presidente de la provincia, ni ningún
cul tutores dandi ius est, hac actione tenebitur, otro á quien compete el derecho de dar tutores,
sed lii tantummodo, qui satisdationem oxigene estará obligado por esta acción, sino tan sólo
solent. aquellos que suelen exigir la caución.

TIT. XXV TÍTULO XXV


DE EXCUSATIONI]flTS TUTORUM ET CURATORUM (2) DE LAS EXCUSAS DE LOS TUTORES
Y DE LOS CURADORES

Excusantur autem tutores vel curatores variis Mas los tutores y los curadores se excusan
ex causis: plerumque autem propter liberos, sive varias causas: y las más veces por causa delos
varias
in potestate sint, sive emancipati. Si enim tres hijos, ya estén bajo su potestad, ya emancipados.
liberos superstites Romae quis habeat, vel in Ita Si, pues, en Roma tiene alguno tres hijos vivos,
ha quatuor, vel in provinciis quinque a tutela vel 6 cuatro en Italia, ó cinco en las provincias,
cura poteSt excusan, exemplo ceterorum mune- puede excusarse de la tutela 6 de la curatela, á
ruin; nam et tiitelam vel euram placuit publicum ejemplo que de las demás cargas; pues plugo que
munus esse. Sed adoptivi liberi non prosunt, in la tutela 6 la curatela fuese carga pública. Mas
adoptioneni autem dati naturali patri prosunt. los hijos adoptivos no favorecen; pero los dados
Item nepotes ex filio prosunt, ut. in locu.rn patris en adopción sirven de excusa al padre natural.
sueco dant; ex filia non prosunt. Fiji autem su Y también excusan los nietos habidos de un hijo,
perstites tantuni ad tutelae vel curae muneris ex- contaldeque sucedan en el lugardel padre;masno
eusationem prosunt, defaneti non prosunt. Sed si los habidos de una hija. Pero tan sólo sirven para
in bello amissi sunt, quaesitum est, an pro sint: et la excusa de la carga de la tutela ¿ curatela los
eonstat eos solos prodesee, qui in acie amittun. hijos sobrevivientes, no los fallecidos. Se ha pre-
tun; hi enim, qui pro republica ceciderunt, in por- guntado, sin embargo, si favorecen los que han
petuum por gloriam vivere iritelhiguntur. sido perdidos en la guerra: y consta que sólo ex-
cusan los que se pierden en el ejército; pues los
que murieron por la república, se reputa que por
la gloria viven perpétuamente.
l.—Item divus Marcus in semestribus recen- § 1.—También el divino Marco decretó en sus
psit, eum, qui res fisci administrat, a tutela vol Semestrales, que el que administra bienes del fisco
cura, quamdiu administrat, excusan posee. pudiera excusarse de la tutela 6 curaduría por el
tiempo que administra.
§ 2.—Item qui reipublicae causa absuni, a tu- § l.—Asimismo, los que están ausentes por cau-
tela vel cura excusantur. Sed et si fuerunt tutores sa de la república se excusan de la tutela 6 de la
vol curat ores, deinde reipublicae causa abesse curaduría. Mas si fueron tutores 6 curadores, y
ooeperunt, a tutela vol cura excusantur, quatenus despues comenzaron á estar ausentes por causa
reipublicae causa absunt; et interea curator loco de la república, se excusan de la tutela 6 de la
eorum datur. Qui si reversi fuenint, recipiunt curaduría, mientras por causa de la república es-
onus tutelae, nec anni habent vacationem, ut Papi- tán ausentes; y entretanto se nombra en su lugar

(2) L. 18. 21. 7. D. de excus. II VII. 1.; 1. 6. C de jegit. tut.


(1) Bien. Buch. &hr.; euravorunt - passi sunt, otros. 1. 4. 0. de excu8. V. 82.
INSTITUTA—LIBRO 1 TÍTULO XX

nianus libro quinto responsorum scripsit (1); nam un curador. Y si hubieren regresado, vuelven á
boc spatium haberit ad novas tutelas vocati. tomar la carga de la tutela, y no tienen las vaca-
ciones del año, como escribió Papiniano en el libro
quinto dé sus Respuestas; porque este plazo lo
tienen los llamados á nuevas tutelas.
3.—Et qui potestatem habent aliquani, se ex- § 3.—Y pueden excusarse, según resolvió por
cusare possunt, ut divus Marcus rescripsit; sed rescripto el divino Marco, los que tienen alguna
coeptani (2) tutelam deserere non possunt. potestad; pero no pueden abandonar la tutela co-
menzada.
4.—Item propter litem, quam cuni pupillo vel § 4.—Además, por el litigio que el tutor ó el cu-
adulto tutor vel curator habet, excusare nemo se rador tiene con el pupilo ó adulto ninguno puede
potest, nisi forte de omnihas boiiis vel hereditate excusarse, salvo si por ventura versare la con-
controversia sit. troversia sobre todos los bienes 6 una herencia.
5.—Iiem trin onera tutelae vel curae non § 5.—Además, tres cargas de tutela 6 de curadu-
affectatae praestaut vaoationem, qaamdiu admi- ría no solicitada suministran excusa, mientras se
nistrantur; ut tamen pJ-urhun pupiliorum tutela administran; pero de modo, sin embargo, que la tu-
vel cura eorundem bonorum, veluti fratrum, pro tela de muchos pupilos 6 la curatela de los mismos
una computetur. bienes, como de hermanos, se compute por una.
§ 6.—Sed et propter paupertatem excusationem § 6.—Mas que también se concede excusa por
tribu¡, tam divi fratres, quam per se divus Marcus razón de pobreza, así los divinos hermanos, como
rescripsit, si quis imparem se oneri iniu.nCtO pos- por sí el Uvino Marco lo decidieron por rescripto,
sit do cero. si alguno pudiese demostrar que no era apto para
la carga impuesta.
§ 7.—Iteni propter adversam valetudinem, pro- § 7.—Igualmente há lugar á excusa por mala
pter quam neo suis quidem negotiis superesse (3) salud, por la que no puede uno bastarse ni para
potest, excusatio locum habet. sus negocios.
§ 8.—Similiter eum, qui literas nesciret, excu- § 8.—Del mismo modo, el que no sabe de letra,
sandum esse divus Pi-as rescripsit, quanivis et decidió por rescripto el divino Pio, que debía ser
imperiti literarum possunt ad administrationem excusado, aunque también los imperitos en letra
negotiorum sufficere. pueden bastar para la administración de los ne-
gocios.
§ 9.—Item si pro pter ininiicitias aliquem testa- § 9.—Y también, si á alguno por enemistad lo
mento tutorem pater dederit, hoc ipsum praestat hubiere el padre nombrado tutor en su testamen-
ej excusatjonem, sicut por contrarium non excu- to, oh-vele esto mismo de excusa, así como, por el
santur, qui se tatelam administraturos patri pu- contrario, no se excusan los que prometieron al
piliorum promiserunt. padre de los pupilos que administrarían la tutela.
§ 10.—Non esse autem admittendam excusatio- § 10.—Mas los divinos hermanos resolvieron por
nem eius, qui hoc solo utitur, quod ignotus patri rescripto, que no debe admitirse la excusa del que
pupiliorum sit, divi frati-es rescripserunt. sólo alega que no era conocido del padre de los
pupilos.
§ 11.—Inimicitiae1 quas quis eum patre pupillo- § 1 I.—La enemistad que alguno profesé al pa-
ruin vel adultorum exercuit, si capitales fuerunt dre de los pupilos ó de los adultos, si fué capital
nec reconciliatio intervenit, a tutela vel cura so- y no medió reconciliación, suelo excusar de la tu-
lent excusare. tela 6 de la curatela.
§ 12.—Item qui status controversiam a papilla- § 12.—Asimismo, el que sufrió por el padre de
rum patre passus est, excusatur a tutela. lospupilos controversia sobre su estado, se excu-
sa de la tutela.
13.—Item maior septuaginta annis a tutela § 113.—Y también puede excusarse de la tutela
vel cura excusare se potest. Minores autem vigin- 6 de la curatela el mayor de setenta años. En otro
tiquinque annis ohm quidem excusabatitur, a no- tiempo se excusaban ciertamente los menores de
stra autem constitutione (4) prohibentur ad tute- veinticinco años; mas Como por una constitución
1am yel euram adspirare, adeo ut nec oxcusatione nuestra se les prohibe aspirar á la tutela 6 á la
opus s (5): qua constitutione cavetur, ut neo pu- curatela, no hay, por lo mismo, necesidad de ex-
pillus ad legitimam tutelam vocetur neo adultas, cusa: en cuya constitución se dispone, que ni el
qinim erat incivile, eos, qui alieno auxilio in rebus pupilo ni el adulto sea llamado á la tutela legíti-
suis administrandis egere noscuntur et sub (6) ma, pues era contra derecho que los que se cono-
aliis reguntur, aliorum tutelam vel curam subire. ce que necesitan de ajeno auxilio para adminis-
trar sus bienes y son gobernados bajo la dirección
de otros, soportáran la tutela 6 la curatela de los
demás.
§ 14.—Idem in milite observandum est, ut neo § 14.—También ha de observarse respecto del
vo!ens ad tutelae munus (7) admittatur. militar, que, ni aun queriéndolo, es admitido para
el cargo de la tutela.
§ 15.—Item Romae grammatici, rhetores, et § 15.—Asimismo en Roma los gramáticos, los
medie¡, et qui in patria sua id exercent et intra retóricos, y los midicos, y los que en su patria

(1) rescripsit, Üuj. Sr.; esta diversidad es freCuenie y. el (4) L. O. O. de legit. tut. Y. 30.
. O. del lit. sig. (0) exeusatie opus sit, Bien.; excusationis opus fiat, Ouj.
(2) sUsceptam, HaZ. Russ. Cont. Hot.; reeeptam, Bien., pero Sch.
astc nrpoiv se lee en Theoph. (6) sub, Cont. Bien. Buch. Scr.; ab, HaZ. Ruso. Hot.: una
(3) Hot. Schr.; interesse, HaZ. Ruso. Cont. OuJ. Buch.; mt y otra 1a8 omite (Juj.
qui, Bien. (7) Hot. Bien. chr.; onus, los reatantes.
INSTITUTA. —LIBaO 1 TÍTULO XXVI
numerum sant, a tutela vel cura habent vacatio- ejercen estas profesiones y se hallan comprendi-
nem. dos en su número, tienen excusa para la tutela 6
la curatela.
16.—Q'ui autem vult se excusare, si piares ha- § 16.—Mas al que quiere excusarse, si tuviera
beat excusationes et de quibusdam non probave- muchos motivos y no hubiere probado algunos,
nt, aliis uti intra tempora non prohibetur. Qui au- no se leprohibe valerse de los demás dentro de
tem excusare se volunt, non appellant: sed intra término. Mas los que quieren excusarse, no ape-
dios qainquaginta continuos, ex que cognoverunt lan: sino que de cualquier género que sean, esto
(1), excusare se debent, cuinscunque generis sint, es, de cualquier modo que hayan sido nombrados
id est qualitercunque dati fuenint tutores, si intra tutores 6 curadores, deben excusarse dentro de
oentesimum lapidem sunt ab eo loco, ubi tutores los cincuenta días continuos desde que lo supie-
dati sunt; si vero ultra centesimum habitant, di- ron, si se hallan á menos de cien millas del lugar
numeratione facta viginti milhium diurnorum et en que fueron nombrados tutores; mas si habitan
amplias triginta dierum, quod. tamen, ut Scaevo- á más de cien, hecha la cuenta de veinte millas
la aicebat, sic dobet computan, ne minus sint diarias y además treinta días, lo que, sin embar-
quam quinquaginta dies. go, como decía Scévola, debe computarse de modo
que no sean menos de cincuenta días.
§ 17.—Datus autem tutor ad universum patni.
monium datus eses creditur.
18.—Qui tutelam alicuiu.s gessit, invitas ca-
J § 17.—Mas el tutor nombrado se reputa que es
para todo el patrimonio.
§ 18.—El que desempeñó la tutela de alguno,
rator eiusdem fieri non compellitur, in tantam no es compeli" ser contra su voluntad curador
ut, licet paterfamilias, qui testamento tutorem de- del mismo, de tal modo, que los divinos Severo y
dit, adiecerit, se eundeni curatorem daré, tamen Antonino decidieron por rescripto, que aun cuando
jnvjtum eum curam suscipere non cogendum, divi un padre de familia, que nombró tutor en su tes-
Scverus et Antoninus rescripserunt. tamento, hubiere añadido que daba al mismo por
curador, este, sin embargo, no debe ser obligado
á aceptar contra su voluntad la curatela.
19.—lidem rescripserunt, maritum uxori suae § 19.—Los mismos establecieron por rescripto,
curatorem datum excusare se posee, hect se im- que el marido dado por curador á su esposa puede
niisceat. excusarse, aunque se inmiscuya en la curatela.
§ 20.—Si quis autem falsis allegationibus excu- § 20.—Mas si alguno consiguió con falsas ale-
sationem tutelas meruit, non est liberatus onere gaciones excusarse de la tutela, no queda libre de
tutelae. Su carga.

TIT. XXVI TÍTULO XXVI


DE StSPECTIS TUTORIBtJS ET CURATORIBUS (2) DE LOS TUTORES Y DE LOS CURADORES
SOSPECHOSOS

Sciendiim est, suspecti crimen ex hege duodecim Debe saberse, que la acusacion de sospechoso
tabularum clescendere. dimana de la ley de las Doce Tablas.
§ 1.—Datum est autem ius removendi suspeetos § 1.—Mas la facultad de remover á los tutores
tutores Romae praetori, et in provinciis praesidi- sospechosos se dió en Roma al pretor, y en las
bus earum et hegato proconsulis. provincias é. sus presidentes y al legado del pro-
cónsul.
2.—Ostendimus, qui possunt de suspecto co- § 2.—Hemos manifestado quiénes pueden cono-
gnoscere; nune vid.eamus, qui suspecti fieri pos- cer de las sospechas; veamos ahora quiénes pue-
sunt. Et quidem omnes tutores possunt, sive testa- den hacerse sospechosos. Y en verdad lo pueden
mentarii sint, sive non sint, sed (3) alterius generis todos los tutores, ya sean testamentarios, ya no
tutores: qua re etsi legitiinus sit tutor, accusani lo sean, sino tutores de otra especie: por lo que,
poterit. Quid si patronas? adhuc idem erit dicen- aunque un tutor sea legítimo, podrá ser acusado.
diim, dummodo meminerimus famae patroni par- ¿Y qué si fuere patrono? Aun deberá decirse lo
cendum, licet ut suspeetus remotas fuerit. mismo, con tal que tengamos presente que debe
perdonarse la fama del patrono, aunque hubiere
sido removido como sospechoso.
§ 3.—Consequens est, ut videamus, qui possunt § 3.—Es consiguiente que veamos quiénes pue-
suspectos postulare. Et sciendum est, quasi publi- den acusar á los sospechosos. Y ha de saberse, que
cam esse hanc actionem, hoe est omnibus patere. esta acción es casi pública, esto es, que á todos
Quinimo et mulieres admittuntur ex rescripto compete. Pues hasta las mujeres son admitidas á
divorum Seeni et Antonini, sed cae solae, quae ejercitarla por rescripto de los divinos Severo y
pietatis necessitudine duetas ad hoc procedunt, ut Antonino, pero sólo las que á ello proceden guia-
puta maten; nutriX quoque et avía possunt; potest das por una exigencia del amor, como, por ejem-
et soror. Sed et si qua alia mulier fuenit, cuius plo, la madre; también pueden la nodriza y la
praetor propensam (4) pietatem intellexerit, non abuela; y también puede la hermana. Mas si hu-
sexus verecundiam egredientem, sed pietate pro- biere alguna otra mujer cuyo afecto lo hubiere el

(1) Cid. Bc7w.; se tutores datos, t otras semejantes añaden


o8 dende.
(2) L. 1. S. 1. 7. P. 1. 8. 11 de 8up. tut. IX VI. W. (4) Hot. Buck. &hr., npo4ndose en Theopa; quem praet,
(3) non sint sed, omítelas SChr.; süit, omítela. Uuj. Véase Propensa pietate, Hat. Ruso. Coni.; cuj. praet. perpensam pie-
la 1. 1. ó. D. de 8uS. tut. XXVI, io. ttein, Cj. Bien.

INSTITUTA. —LIBRO 1: TÍTULO XXVI 29

ductam 1), non continere iniuriam pupfliorum, pretor considerado inclinado, 110 excediendo del
admittet eam ad accusationem. pudor del sexo sino producido por la piedad, á no
tolerar el perjuicio de los pupilos, la admitirá á
la acusación.
4.—Impuberes non possunt tutores suos su- § 4.—Los impúberos no pueden acusar de sos•
spectoS postulare; puberes autem curatores suos pechosos sus tutores; mas los púberos pueden
ex congilio necesSariorum suspectos possunt ar- por consejo de sus parientes acusar de sospecho-
guere, et ita divi Severas et Antoninus rescri- sos á sus curadores, y así lo resolvieron por res-
pserunt. cripto los divinos Severo y Antonino.
§ 5.—Suspectus autem est, qui non ex fide tute- 5.—Mas es sospechoso el que no desempeña
1am gerit, licet solvendo sit, ut lulianus quoque coca fidelidad la tutela, aunque sea solvente, como
scripsit. Sed et antequam incipiat tutelam gerere también escribió Juliano. Pero aun antes que el
tutor, posse eum quasi suspectum remover¡, idem tutor comience á desempeñar la tutela puede ser
lulianas scripsit, et secundum eum constitu- removido como sospechoso, escribió el mismo Ju-
tum est. liano, y de conformidad con él se estableció.
Ç 6.—Suspectus autem remotas, si quidem ob 6.—Mas el sospechoso removido, silo fué por
do'ium, famosus est; si ob culpam, non asque. do'o, queda infamado; pero no igualmente, silo
fu¿ por culpa.
§ 7.—Si quis autem suspectus postulatur, quoad 7.—Pero si alguno es acusado de sospechoso,
cognitio finiatur, interdicitur ej administratio, ut hasta que se termine el juicio se le prohibe la
Papiniano visum est. administración, sen pareció á Papiniano.
§ 8.—Sed si suspecti cognitio suscepta fuerit, § 8.—Mas si se hubiere incoado el juicio de sos-
posteaque tutor vsi curator dece.sserit, extingui- pechoso, y después falleciere el tutor ó el cura-
tur suspecti cognitio. dor, fenece el juicio.
§ 9.—Si quis tutor copiam su¡ non faciat, ut ali- § 9.—Mas si algún tutor no compareciere per-
menta pu.pillo decernantur, cavetur epístola divo- son almente para que se concedan alimentos á su
ruin Severi et Antonini, at in possessionem bono- J se dispone en una epístola de los divinos
ruin sius papillus niittatur, et quae mora deteriora Severo y Antonino, que el pupilo sea puesto en
futura sant, dato curatore distrahi iabentur. Ergo posesión de los bienes de aquél, y, nombrado un
ut suspectus remover¡ poterit, qui non praestat curador, se manda que se vendan las cosas que
alimenta. por la demora hayan de deteriorarse. Así, pues,
podrá ser removido como sospechoso el que no
presta alimentos.
§ 10.—Sed si quis praeseus negat, propter mo- § 10.—Pero si presentándose negare alguno que
piam alimenta non poste decerni, si hoc per men- por su pobreza puedan concederse alimentos al
dacium dicat, remittenduin eumesse ad praefectum pupilo, si esto lo dijera con mentira, plugo que
urbi puniendum placnit, sicut ille remittitur, qui deba ser remitido al prefecto de la ciudad para
data pecunia ministerium tutelae (2) redeuit. que sea castigado, como es remitido el que por
dinero dado obtuvo el ministerio de la tutela.
§ 11.—Libertus quoque si fraudulenter tutelam § 11.—También el liberto, si se probare que
filiorum vel nepotum patroni gessisse probetur, ad desempeñó fraudulentamente la tutela de los hi-
praefectum urbi remittitur puniendus. jos ó de los nietos de su patrono, es remitido, para
ser castigado, al prefecto de la ciudad.
§ 12.—Novissime sciendixm est, eos, qui fraudu § 12.—Por último, debe saberse que los que
lenter tutelam vel euram administrant, etiarn ,i fraudulentamente administran la tutela ó la cu-
satis offerant, removendos esse a tutela, quia Sa- ratela, aun cuando ofrezcan caución, deben ser
tisdatio tutoris propositum malevo 1am non mutat, removidos de la tutela, porque la caución no cam-
sed diutius grassandi in re familiar¡ facultatem bia el malévolo propósito del tutor, sino que da
praestat. posibilidad de dilapidar por más tiempo en los
bienesdel pupilo.
§ 13..—Suspectum enim eum putamus, qui mori- § 13.-.--Juzgamos, pues, sospechoso al que es tal
hus taus est, at suspeetus sit: enimvero tutor vel en sus costumbres, que sea sospechoso: mas el tu-
curator quamvis pauper est, fidelis tamen et diii- tor 6 el curador, aunque pobre, con tal que sea
geus, removendus non est quasi suspeetus. fiel y diligente, no debe ser removido como sospe-
choso.

(1) egredientis–.-productam, Csj., Ig.; egredjentis—pro- (2) ministerlis tutelam, CS., élegúll ¿a ¿. S. ¿. 15. D. de susy.
ductae, &hr. El texto sigue ce Tleeoph. tut. XXVI. 10.
MM

INSPITUTL—LIBRO II: TÍTtTLO XIII

íiunt parentiblls sui heredes: ut ecce si quis flhium un heredero suyo, se hacen por cuasi agnación
et ex co nepotem neptemve in potestate habeat, herederos suyos de sus ascendientes: como por
ejemplo, si alguno tuviera bajo su potestad á. un
quia films gradu praecedit, is sous jara su¡ here.
cus babet, quaniviS nepos quoque et rieptis ex hijo y á un meto 6 nieta habidos de él, como el
iii eadem potestat5 sint sed si tilius eius vivo co hijo precede en grado, él sólo tiene los derechos
oriatUr, aut qualibet alia. ratione exeat ¿e po. de heredero suyo, aunque el nieto y también la
testate eme, incipit liepOS neptiSve in cine loco nieta, habidos de él, se hallen bajo la misma po-
succedere, et eo modo jura suorum beredum qua- testad; pero si en vida de él muriese su hijo, 6
si agnatione nanciseuj1tUr. No ergo co modo mm- por otra cualquier razón saliera de su potestad,
patur elus testamentm, sicut ipsum filium vel entra el nieto ó la nieta á suceder en su lugar, y
heredem instituele, vsi noxainatim exheredare de este modo adquieren por cuasi agnación los
debet testator, no non jure Íaciat testamentuin; derechos de herederos suyos. De suerte que, para
ita et nepotem neptemve ex filio necesee est ej que no se rompa de este modo su testamento, así
vel heredem jnstituere, vel exheredare, no forte, como el testador debe ¿ instituir heredero á su
co vivo filio mortuo, succedendo in locum eius hijo ó desheredarlo nominalmente, para que haga
nepos ueptisve qUaSi agnatione rumpat testamen- testamento legalmente; así también le es necesa-
tum. Idque lege lunia Veileia provisum est, in rio 6 instituir heredero ó desheredar al nieto 6 la
qua simul exheredatiortiS modus ad similitudinem nieta habidos del hijo, no sea que, muerto el hijo
postumorum demonstratur. en vida suya, rompa por cuasi agnación el testa-
mento el nieto ó la nieta, al suceder en el lugar de
aquél. Y esto Éué resuelto por la ley JuniaVeleya,
en la que se expone también la ±orma de la destie-
redacién á semejanza de la de los póstumos.
§ 8.—Emancipatos liberos juro civili neque he- § 3.—A los hijos emancipados no es necesario
redes instituere, neque exheredare necesse est, por derecho civil ni instituirlos herederos, ni des-
quia non sant ciii heredes. Sed praetor omnes, heredarlos, porque no son herederos suyos. Pero
taxa feminini sexus quam masculini, si heredes el pretor manda que todos, así del sexo femenino
non instituantur, exheredari uubet, viriis sexus como del masculino, si no fueren instituidos here-
nominatim, feminini vero inter ceteros; qui si (1) deros, sean desheredados, los varones nominalmen-
neque heredes instituti fuerint, neque ita, ut di- te, y las hembras iner esteros; y si ni hubieran
ximus, exheredati, promittit (2) lis praetor con- sido instituidos herederos, ni desheredados, según
tra tabulas testamenti bonorum possessioneinj hemos dicho, el pretor les promete la posesión de
los bienes contra el texto del testamento.
§ 4.—Adoptivi liben, quamduu sunt in potesta- § 4.—Los hijos adoptivos, mientras están bajo
te patrie adoptivi, eiusdern iuris habentur, culus la potestad del padre adoptivo, son considerados
sant iustis nuptiis quaesiti: itaque heredes insti- de la misma condición que lo son los habidos de
tuendi vel exheredandi sunt secuudum ea, quae justas nupcias: y así, deben ser instituidos here-
de nataralibus exposuimus. Emancipati vero a deros 6 desheredados, según lo que hemos expues-
patre adoptivo noque jure civil¡, neque quod ad to respecto á los naturales. Pero los emancipados
edictum praetoris attinet, inter liberos numeran- por el padre adoptivo, ni por el derecho civil ni
tur. Qua ratione accidit, ut ex diverso, quod ad por lo que respecta al edicto del pretor, son con-
naturaleni parenteni attinet, quamdiu quideni tados entre los hijos. Por cuya razón sucede, que,
sunt in adoptiva familia, extraneorum numero por el contrario, en lo que al padre natural se re-
liabeantur, ut ces neque heredes institucre, neque tiere, mientras están en la familia adoptiva, sean
exheredare necesse sit: quum vero emancipati considerados como extraños, de suerte que no sea
fuenint ab adoptivo patre7 tunc incipiant in ea menester ni instituirlos herederos, ni desheredar-
causa esse, qua faturi essent, si ab ipso natural¡ los: mas luego que hubieren sido emancipados por
patre emaneipati fuissent. el padre adoptivo, comiencen entonces á. estar en
la situación en que habrían estado, si hubiesen
sido emancipados por su mismo padre natural.
§ 5.—Sed hace quidem vetustas introducebat. § 5.—Mas esto establecía ciertamente la anti-
Nostra vero constitutio (3), inter masculos et fe- güedad. Pero una constitución nuestra, juzgando
minas in hoc jure nihil interesee existimans, quia que ninguna diferencia había respecto á este de-
utraque persona in hominum procreatione siniili- recho entre varones y hembras, porque una y otra
ter naturae offlcio fungitur, et lego antiqua duo- persona desempeña análogamente las funciones
dcjm. tabularum omnes similiter ad successionem de la naturaleza en la procreación de los hombros,
ab intestato vocabantur, quod et praetores postea y por la antigua ley de las Doce Tablas todos
secuti esse videntui-, ideo simplex ac simile ius et igualmente eran llamados á la sucesión ab intes-
in filiis et in ifijabus et in ceteris descenclentibus tato, lo que parece que también siguieron haciendo
(4) per virilem sexum personis, non sohum uatis los pretores, introdujo por ello un derecho único
sed etiam postumis, introduxit, ut omnes, sive y uniforme, así para los hijos como para las hijas
sui sive emancipati sint, vel heredes instituan- y para las demás personas descendientes por línea
tur, vel nominatim exheredentur, et eundem ha- de varon, no sólo nacidos sino también póstumos,
beant effecturn cirea testamenta parentum suorum á fin de que todos, ya sean suyos, ya emancipados,
infirm anda et hereditatem aufereudam, quemfihi 6 sean instituidos herederos, 6 desheredados nomi-
sui vel emancipati babent, sive iam nati smi, sive nalmente, y tengan para invalidar los testamentos
adhuc in u.tero constituti postea nati sint. Circe. de sus ascendientes y para alcanzar la herencia

(1) quodsí, Bien. Bucl,. Bclir., conforme Con 2'teoph.; quia


SI, los restantes. £t texto sigue 4 Gal. (8) L. 4. 0. de lib. praeler, VI. 28,
(2) permittlt, Rsi. lisas. Bien. (t) desecndentium, Bien. Sc3w.
INSTITrTA.—LIBRO u: TITULO XIV
adoptivos autem fijos certam induximus divisio- la misma eficacia que tienen los hijos que son de
nem, pino nostra cotistitutione (1), quam Super sí propios ó los emancipados, ora hayan nacido
adoptivis tulimus, contiuetur. ya, ora, hallándose todavía en el útero, hubieren
nacido después. Mas respecto á los hijos adoptivos
hemos establecido cierta división, que se contiene
en la constitución nuestra, que sobre los adopti-
vos promulgamos.
§ 6.—Sed si in expeditione occupatus miles te- § .—Pero si ocupado un militar en una expedi-
stamentum faciat, et liberos snos iam natos vol ción hiciere testamento, y no hubiere desheredado
postumos n.ominatim non exheredaverit, sed si- nominalmente á sus hijos ya nacidos ó póstumos,
lentio praeterierit, non ignorans an habeat libe- sino que los hubiere preterido en silencio, no ig-
ros, silentium eius pro exheredatione nominatim norando que tuviera hijos, se dispuso por las cons-
facta valore constitutionibus principum cautum tituciones imperiales que su silencio equivaliese
est. á la desheredación hecha nominalmente.
§ 7.—Mater vsi avus maternus uecesse non ha- § 7.—La madre ó el abuelo materno no tienen
bent liberos saos ant heredes instituere ant exhe- necesidad 6 de instituir herederos á sus hijos ó de
redare, sed possLlnt eos omittere; nam silentium desheredarlos, sino que pueden preterirlos; por-
matris ant avi mater3ii ceterorumque per matrein que el silencio de la madre ó del abuelo materno
ascendeatium talLtwn faeit, qnantam exheredatio y de los demás ascendientes por parte de madre,
patris. Ncc enim inatri ihiuin fihiamve, noque ayo hace tanto, como la desheredación del padre. Pues
materno nepotem neptemve ex hija, si eum eam- ni á la madre le 's necesario desheredar al hijo ó
ve heredem non institaat, exheredare necesse est, á la hija, ni al abuelo materno al nieto ó á la nie-
sive de jure civil¡ quacramus, sive de edicto prae- ta habidos de la hija, si á él 6 á ella no le institu-
toris, quo () praeteritis liberis contra tabulas yeran heredero, ya atendamos al derecho civil, ya
bonorum possessionem promittit. Sed aliud jis ad- al edicto del pretor, en que promete á los hijos
miniculum sorvatu.r, quod paulo post vobis mani preteridos la posesión de los bienes contra tat'u-
festum fiet. ¿as. Pero se reserva á éstos otro recurso, que
poco después se os manifestará.

TIT. XIV TÍTULO XIV


DE flEREDIBUS US f1TUNDIS (3) DE LA INSTITUCIÓN DE HEREDEROS

Heredes instituere permissum est tam liberos Es permitido instituir herederos así á los hom-
homines, quam servos, et tam proprios, quam bres libres como á los esclavos, y de éstos, tanto
alienos. Proprios autem ohm quidem secunduni á los propios como á los ajenos. Mas á los propios
plurium sententias non autor, quam eum liberta- no era en verdad lícito en otro tiempo segén la
te, recte instituere licebat: hodie vero etiam sine opinión de muchos, instituirlos válidamente de
libertate ex nostra constitutione (4) heredes eos otro modo que con la libertad: mas hoy es permi-
instituere permissum est; quod non por innova- tido, conforme á una constitución nuestra, insti-
tionem induximus, sed qnoniam et (5) aequius tuirlos herederos aun sin la libertad; lo que no
erat, et Atilicino placnisse Paulus suis libris, hemos establecido por innovación, sino porque
quos tam ad Massurium Sabinum, quam ad Pian- era también más equitativo, y refiere Paulo en
tium scripsit, refert. Proprias autem servus etiam sus libros, que escribió así é. Masurio Sabino como
is intelligitur, in quo nudam proprietatem testa- á Plaucio, que había parecido bien á Atiliciuo.
tor babet, alio usumfructum habeute. Est autem Pero se entiende por esclavo propio, aun aquel so-
(6) casas, in quo nec cum libertate utiiter servus bre el cual tiene el testador la mera propiedad.,
a domina heres institaitur, ut constitutione divo- teniendo otro el usufructo. Hay, sin embargo, un
runi Severi et Antonini cavetur, cuius verba haec caso, en el que ni aun con la libertad es válida-
sunt: «servum adulterio macalatum (7) non iure mente instituido heredero un esclavo por su due-
testamento manumissum ante sententiam ab ea ña, según se dispone en una constitucion de los
muliere videri, quae ron fuerat eiusd.em criininis divinos Severo y Antonino, cuyas palabras son
postulata, ratioiiis est; quare sequitur, ut ju eun- estas: «Es de razón, que, antes de la sentencia, no
dom a domina collata institutio nullius momenti se repute al esclavo, acusado de adulterio, manu-
habeatar (8).» Alienus servas etiam is intelligi- mitido legalmente en testamento por la mujer que
tur, in quo usumfructum testator habet. había sido acusada del mismo delito; de lo que se
sigue, que la institución hecha á favor del mismo
por su dueña sea considerada como de ningún va-
lor.» Repútase esclavo ajeno, también aquel sobre
el cual el testador tiene el usufructo.
§ L—Servus autem a domino sun heres institu- § 1.—Mas el esclavo instituido heredero por su
tus, si quidem in eadem causa manserit, fit ex te- señor, si verdaderamente hubiere permanecido en
stamento liber heresque necessarius. Si vero a vi- la misma condición, se hace libre y heredero ne-
vo testatore manumiosus fuerit, sun arbitrio adire cesario por virtud del testamento. Pero si en vida

(1) constitutioni noetree, Sc)n-.; es la L. 10. C. de adopt. (4) L. & O. de necees. eerv. VI. 2.
VIII. 48. (5) Bien. Buch. Schr. et, omUenla los demás.
(2) ¡lot. Schr.; praetor, insertan los restantes contra todos 108
códices de ess.,y falta en Gaj.,quien luego escribe proinittitur. (6) Bien. Buch. ScIr.; tamen, los restantes.
(3) Gaj. II. . 288. 188.; 1. . O. de necees. serv. VI. 27.;1. 48. (7) nduterii aceusatum, 1. 48. D. de hered. ifl8t. XXVIII. 5.
2. 1. sO. § 2. D. de hered. inst. XXVIII. 5.; 1. 5. D. de (8) quare–.habeatur, cabe dudar que esta cláusula sea del
cond. intit. XXVIII. 7 mismo rescripto,

U8PITUTL.—LIBRO II TÍTULO XIV 57
hereditateni potest, quia non fit necessarius, quum del testador hubiere sido manumitido,puede á
utrumque ex domini testamento non consequitur. arbitrio adir la herencia, porque no se Yace here-
Quodsi alienatus fuerit iussu novi domini adire dero necesario, puesto que no consigue ambas co-
hereditatem debet, et ea ratione per eum donii- sas por el testamento de su señor. Mas si hubiere
nus fit beres: nam ipse alienatus noque líber no- sido enajenado, debe adir la herencia por mandato
que herce esse potest, etianisi cum Jibertate heres de su nuevo dueño, y por esta razón su señor se
jntjtUtuS fuerit; destitisse enim a libertatis da- hace heredero por él: porque el mismo que ha sido
tione videtur dominas, qui eum alienavit. Alie- enajenado no puede ser ni libre ni heredero, aun-
nas quoque servas herce institutus, si in eadem que hubiere sido instituido heredero con la liber-
causa duraverit, luesu eius domini (1) adire be- tad;pues se entiende que ha desistido de la dación
reditatem debet: si vero alienatus fuerjt ab eo de libertad el señor que lo enajené. El esclavo
aut vivo testatore, aut post mortem cius ante- ajeno instituido heredero, si hubiere permanecido
quam adeat, de'bet ¡usan novi domini adire; at sj cn la misma condición, también debe adir la he-
manumiseus est vivo testatore, vol mortuo ante- rencia por mandito de su dueño: mas si hubiere
quam adeat, suo arbitrio adire hereditatem po- sido enajenado por éste 6 en vida del testador, 6
test. después de su muerte antes de adirla, debe adirla
por orden de su nuevo señor. Pero si ha sido ma-
numitido viviendo el testador, 6 después de muer-
to antes de adirla, puede á su arbitrio adir la he-
rencia.
§ 2. - Servas (2) alienus post domini mortem § 2.—El esclavo ajeP" es instituido válidamen-
recte heres instituitur, quia et eum hereditarjis te heredero después de la muerte de su señor,
servis est testamenti factio; nondum enim adita porque también hay testamentifacción con los
hereditas personae vicem sustinet, non heredis esclavos de una herencia; pues la herencia que
futuri, sed defunoti, quum et eius, qui in utero aun no ha sido adida representa á la persona, no
est, servus recte heres instituitur. del heredero futuro, sino del difunto, como quiera
que también es instituido válidamente heredero
el esclavo de aquelque está en el útero.
§ 8.—Servas plurium, eum quibus testamenti § 3.—El esclavo de muchos, con quienes hay
factio est, ab extraneo institutus heres, unicui- tastamentifacción, instituido heredero por un ex-
que dominorum, cuino iussu adierit, pro portione traño, adquiere la herencia para cada uno de sus
domiuii acquirit hereditatem. señores,por cuyo mandato la hubiere adido, en
proporción de su dominio.
§ 4.—Et unum bominem, et plures in inflnitum, § 4.—Es licito hacer heredero así á un hombre,
quot quis velit, heredes facere licet. como á muchos hasta lo infinito, á cuantos cada
cual quisiere.
§ 5.—Hereditas plerumque dividitur in duode- § 5.—La herencia se divide de ordinario en doce
cii uncias, quae assis appellatione continentur onzas, que se contienen en la denominación de as.
(8). Habent autem bac partes propria nomina ab Tienen, sin embargo, estaspartes nombres pro-
uncía usque ad assem, itt puta hace (4): sextaus, pios desde la onza hasta el as, á saber; sectans
quadrans, triens, quincunx, seniis, septunx, bes, (sexta parte del as, dos onzas), quadrans (cuarta
dodrans, dextane, deunx, as (5). Non autem uti- parte, tres onzas), fn ene (tercera parte, cuatro
que duodeoim uncias esse oportet: nam tot unciae onzas), quincunr (cinco onzas), Remis (medio as,
assem efflciunt, quot testator voluerit, et si unum seis onzas), septunx (siete), bes (des tercios de as,
tantum quis ex semisse verbi gratia heredem ocho onzas), dodranz (tres cuartos, nueve onzas),
scripserit, totus as in semiese cnt; noque enim dextans (cinco sextos, diez onzas), deunx (as menos
idem ex parte testatus et ex parte intestatus de- una onza), as (doce onzas). Mas no es necesario
cedere potest, nisi oit miles, cujas sola voluntas que haya siempre doce onzas: pues forman el as
in testando spectatur. Et e contrario potest quío tantas onzas cuantas hubiere querido el testador,
in quantascunque voluarit plurimas uncias snam y si alguien hubiere instituido á un solo heredero,
hereditateni dividere. verbiracia, por seis onzas, todo el as estará en
las seis; pues una misma persona no puede morir
parte testaday parte intestada, como no sea mili-
tar, á cuya sola voluntad se atiende al hacer tes-
tamento. Y por el contrario, cada cual puede
dividir su herencia en tantas onzas como hubiere
querido.
§ 6.—Si piares instituantitr, ita demum partium § 6.—Cuando son instituidos muchos, tan sólo
distnjbutjo neceesarja est, si nolit testator eos ex es necesaria la distribución de partes, si el testa-
aequis partibus heredes esas; satis enim eonstat, dor no quisiera que fueran herederos por partes
nullis partibus nominatis, ex aequis partibus eco iguales; pues aparece suficientemente indicado, no
heredes eses. Partibus autem in quorundam por- designándose ninunas partes, que son herederos
sonis expre sois, si quis alias sine parte nominatus por iguales porciones. Pero asignadas al unas
cnt, si quidem aliqua pare assi deerit, ex ea parte partes á determinadas personas, si otra alguna
]'eres fit; et si piares sine parte seripti sant, orn- hubiere sido instituida sin porción, en el caso de

(1) omítela Gaf.; su domini, Üont. ¡lot.


CiUS, (4) Haz, Rusa. Schr. Dig.; inicia, insertan flt. Ouj.
(2) Bien. Schr.;autem (5 etiam), ¿os restantes. Tsoph.; eeeeunx, Bien.; inicia secune, Cont.; seecuni id est
(3) continetur, Schr. conforme con Theoph.; pero u. la 1. inicia et media, Bucle.
CO D. de licred. inat. XI 1' Iii. 5, (5) u, oneitenia ¡al. Ruse.
Tomo L-8
INSTIT1JTÁ.—LTBRO II TITULO XV

nos in enudem partem coucurrent: sí vero totus que faltase alguna parte para el as, se hace here-
as completus sit (1), in dimidiam partem vocan- dera de esta parte; y si muchos han sido institui-
tur, et iUe vel liii omnes in alteram dimidiam. dos sin porción, concurrirán todos en la misma
Neo inierest primus, an medias, an novissiinus parte: mas si se hallare completo todo el as sean
sine parte (2) soriptus uit; ea enim pare data iii- llamados £ la mitad de la herencia, y aquéi 6 to-
telligitur, quae vacat. dos aquéllos á la otra mitad. Y no importa que el
primero, 6 el do enmedio, 6 el último haya sido
inscrito sin parte; pues se entiende que se le ha
dado la que está vacante. -
§ 7—Videamus, si pare aliqua vacet, neo ta- § 7.—Veamos cuál sea la regla de derecho, si
men quisquam sine parte sit 'heres institutus, vacare alguna parte, y sin embargo, ninçuno hu-
quid iuris sit, veluti si tres ex quartis partibus biere sido instituido heredero sin porcion, como
heredes soripti sunt. Et constat, vaoantem par- si tres han sido instituidos herederos por cuartas
tem singulis tacite pro hereditaria parte accede- partes. Es evidente, que laparte vacante acrece
re, et periude haber¡, ao si ex tertile partibus he- tácitamente á cada uno según su porción heredi-
redes scripti essent: et ex diverso, si plures in taria, y que son considerados exactamente como
portionibus sint, tacite singulis decrescere, ut, si si hubiesen sido instituidos herederos por terce-
verbi gratis quator ex tertiis partibus heredes ras partes: y por el contrario, que si fueren más
seripti sint, perinde habeantur, ac si unusquisque que las porciones, decrece tácitamente á cada
ex quarta parte soriptus fuisset. cual, de suerte que, si, verbigracia, cuatro hubie-
ren sido instituidos heredert,. por terceras partes,
sean considerados igualmente que si cada uno hu-
biese sido inscrito por una cuarta parte.
§ 8.—Et si plures unciae quam duodecim clistri- § 8,—Y si se hubieron distribuiao m.s de doce
butae sunt, is, qui sine parte institutus uit, quod onzas, el que haya sido instituido sinporción ten-
dupondio deest, habebit; idemque erit, si dupon- drá lo que falta para el doble as; y fo mismo se
dius expletus uit: quse omnes partes ad assem hará, si el doble as se hubiere agotado: todas cu-
postes revocantur, qliamviS sint plurium un- yas partes se refieren después al as, aunque sean
eiarum. de muchas onzas.
§ 9,—Heres et puro et sub conditione institui § 9.—El heredero puede ser instituido así pura-
potest. Ex corto tempore aut ad oertum tenipus mente como bajo condición. No puede serlo desde
non potest (veluti «post quiuquennium quam mo- cierto tiempo 6 hasta cierto tiempo (como, por
riar,» ve! «ex Calendis lije,» vel «usque ad Calen- ejemplo, «sea heredero después de un quinquenio
das lilas heres esto») denique (3) adiectum haberi que yo muera, » 6 «desde tales Calendas, » 6 «hasta
pro super-vacno plaoet, st perinde esse, se si puse aquellas Calendas»): últimamente, se manda que
heres institutus esset. el término agregado se tenga por supéruo, y que
sea lo mismo, que si el heredero hubiese sido ins-
tituido puramente.
§ 10. —lmpossibilis conditio in institutionibus § 10.—Ln condición imposible en las institucio-
et iegatis, neo non fideicommissis et libertatibus, nes y en los legados, así como en los fideicomisos
pro non seripta habetur. y en las manumisiones, se tiene por no escrita.
§ 11. —Si plures conditiones institutioni ad- § 11.—Cuando han sido impuestas muchas con
scriptae sunt, si quideni coniunctim ut puta «si diciones 1. una institución, si á la verdad lo han
illud et illud factura erit,x. omnibus parendum est; sido conjuntamente, como por ejemplo, «si se hu-
81 separatim, veluti «si illud ant illud factura biere hecho esto y aquello,» lis de atenderse á to-
erit,» cuÍ libet obtemperare satis est. das: si disyuntivamente, como, «si se hubiere he-
che esto 6 aquello,» basta sujetarse cualquiera.
§ 12.—Ii, quos nmquam testator vidit, heredes § 12.—Pueilen ser instituidosberederos aquellos
institui possunt, veluti si fratris fflios peregrina- á quienes nunca vió el testador, como si, ignoran -
tos (4), ignorans qui essent, heredes instituerit; do que existiesen, hubiere instituido herederos
ignorantia enini testantis inutilem institutionsm los hijos de un hermano nacidos durante un viaje;
non facjt. pues la ignorancia del testador no invalide, la ins—
titución.

TIT. XV TÍTULO XV
DE V1ILGARI SUBSTITUTIONE (5) DE LA SUSTITUCIÓN VULGAR

Potest auteni quis in testamento eno plures Mas puede cualquiera establecer en su testa-
gradas hereduni facere, ut puta «si ille heres non mento muchos grados de herederos, como por
erit, ilIe heres esto:» et deinceps, in quantum ve- ejemplo, «si aquél no fuere heredero, sea heredero
lit, testator substituere potest (6), et novissimo éste:» y puede el testador sustituir así sucesiva-
loco iii subsidiuni vsi servura necessarium bere- mente, en cuanto quisiere, y en último lugar ins-
dem instituere. tituir subsidiariamente heredero necesario has-
ta & un esclavo.

(1) fl qui nominattm expreeas partes babent, invrtan (4) Ouj. Bien. Schr.; peregrinatos, Bol.; peregrinantes,
Ha?. Buce. Hot. Cont, aegtin la glose. fieL Rusa. ConI.
(2) Bien. Buch. Schr; beres, los restantes Contra todos los (5) L.86. .0. de vulg. aubat. II VIII. 6.; 1. 1. C de sinpub.
cdtUcu de Eses, y Theoph.
si mt. VI. 26.
(6) subetit. pot., omltenl.as fiel Rusa. Hot., segun el Dig.;
(8) Cont. SeJir.; dlemque, Bi en.; denique diem, otro,. por lo que, insertan deapui8 st novles... Instituere poasit.

IRSTITUTL.—LIBRÚ II: !rfTULO lvi 59
j,1.—Et piares in Unías locum pOssunt substi- § 1.—Y pueden ser sustituidos muchos en el lu-
val unas la plurium, val singuli singulis, vol gar de uno solo, ó uno en el de muchos, 6 cada uno
iu.vicem ipsi, qui heredes instituti sant. fi cada cual, ¿recíprocamente entre sí los mismos
que han sido instituIdos herederos.
2.—Et si ex disparibus partibus heredes scri- § 2.—Y si hubiere sustituido entre sí fi los he-
ptos invicem substituerit et nullam mentionem in rederos instituidos por partes desiguales, y no
substitutione partium habuerit, eas videtur la hubiere hecho mención alguna de las partes en la
substitutione partes dedisse, quas in institutione sustitución, se entiende, que tlió en la sustitución
epressit; et ita divas Pias rescripsit (1). las mismas porciones que expresó en la institu-
ción: y así lo decidió por rescripto el divino Pío.
§ 3.—Sed si instituto heredi, et coheredi sao § 3.—Pero si al heredero instituido y al sustitu-
(2) substituto dato (3), alias substitutas fucrit, to dado fi su coaheredero, hubiere sido sustituido
divi Severas et Antonimia sine distiuctione re- Otro, los divinos Severo y Antonino decidieron por
scripserunt ad utramque partem subatitutum ad- un rescripto, que sin distinción sea admitido el
mitti. sustituto fi una y otra parte.
§ 4.—Si servum alienum quia patremfamiias § 4.—Si alguno hubiere instituido heredero fi
arbitratus heredem scripserit, et, si heras non un esclavoajeno, creyéndolo padre de familia, y
esset, Maeviuin ej substituerit, isque servas iussu para si no fueseoh le hubiere sustituido fi
domini adierit hereditatem, Maevius in partem Mevio, si dicho esclavo hubiere adido la herencia
admittitur. lila enim verba «si heras non ant» iii por orden de su sefior, Mevio es admitido fi la par-
eo quídam, quem alieno iuri subiectum esse teste- te. Pues aquellas palabras, «si un fuere heredero,»
ter scit, sic accipiuntur: si neque ipse heras enit, aplicadas fi aquel que ciertamente sabe el testa-
noque aiium heredem effecerit; in eo vero, queni dor que está sujeto fi la potestad de otro, se en-
patrenifamulias esse arbitratur, illud significant: tienden de este modo: si ni él mismo fuere herede-
si hereditatem si'bi eive, cuius iuri poste& sub- ro, ni hubiere hecho heredero fi otro; mas respecto
iectus eBse coeperit, non acquisierit. Idque Ti- de aquel fi quien se juzga que aspad.re de familia,
berma (4) Caesar 1n persona Partbenii servi su¡ significan esto: si no hubiere adquirido la heren-
constituit. cia para sí, 6 para aquel bajo cuya potestad hu-
biere comenzado después fi estar sometido. Y así
lo estableció Tiberio César respecto fi la persona
de su esclavo Partenio.

TIT. XVI TÍTULO XVI


DE PUPILLARI SUBSTITTJTTOE (5) DE LA SUSTITUCIÓN PUPILAR

Lib \s suis impuberibus, quos in potestate A sus hijos impúberos que alguno tiene bajo su
quis h, et, non solu.m ita, ut supra diximus, sub- potestad, se les puede sustituir, no sólo como arri-
stituere potest, id est, ut, si heredes ei non exti- ba hemos dicho, esto es, que si no le hubieren sido
terint, alias el sit heras, sed eo amplias, ut, et si herederos le sea heredero otro, sino además de
heredes ej extitenint, et adhuc impuberes mortui modo que si le hubieren sido herederos y hubieren
fuerint, Bit lis (6) aliquts beres; veluti si quia di- muerto todavía impúberos, sea otro heredero de
cat hoc modo: «Titius filias meas horas mihi esto; ellos; como si alguno dijese de este modo: «séame
si filias meas heras anihi non ant, sive horas ant heredero mi hijo Ticio; si mi hijo no me fuese
et pnius moniatur quam ja suam tutelam venerit heredero, ó fuere heredero y muriese antes que
(7), tuno Solas heras esto.» Que casa, siquidem non hubiere llegado fi su tutela, entonces sea heredero
extiterit heras filias, tuno substitutas patri fit Sayo.» En cuyo caso, si el hijo no hubiere llega-
horas; si varo extitenit heras filias, et ante pu- do fi ser heredero, el sustituto se hace entonces
bertatem decesserit, ipsi filio fit heres substitu- heredero del padre; mas si el hijo hubiere sido he-
tas. Nam moribus inatitutum est, ut, quum ema redero, y hubiere fallecido antes de la pubertad, el
astatis filii sint, in qua ipsi sibi tostamentum fa- sustituto se hace heredero del mismo hijo. Porque
cera non possunt, parentes iis faciant. se ha establecido en las costumbres, que cuando
los hijós sean de une edad en la cual no pueden
ellos mismos hacer testamento para sí se lo ha-
gan sus ascendientes.
§ 1.—Qua ratione excitati etiam constitutio- § 1.—Movidos por esta razón, hemos insertado
nem (8) posnimus la nostro Cod.ice, quaprospe- también en nuestro Código una constitución, en la
ctum est, ut, si qui mente captos habeant fijos val que se ha prevenido, que si algunos tuvieran hijos
nepotes val pronepotes, cuinscunque sexus vol ó nietos 6 biznietos privados de juicio, de cual-
gradas, licoat jis, etsi pubores sint, ad exempium quier sexo 6grado, les sea licito sustituirles, aun-
pupiiiaris substitutionis, cartas personas substi- que sean úberos, ciertas personas, fi ejemplo
tuere; sin autem resipuenint, eandem substitutio- de la sustitución papilar; pero que si hubieren
nem infirmar¡, et hoc ad exemplum pupillaris recobrado el juicio, so invalide dicha sustitución,
substitutionis, quae, postquam papillas adoleve- y esto fi semejanza de la sustitución pupilar, que
nt, infirmatur. se invalide, después que el pupilo hubiere llegado
fi la adolescencia.

(1) L. 1. a. de impub. eubst. VL 26.


(2) coherede, omitiendo et sao, HaL Ente. (6) el, (Juj. Bien. Bsch,
() dato, omitena Cont. Hol. (1) id set pubes factas alt, insertan Bien. Sckr.; 1. e, ante-
(4) Ti be ,jum tuetur, Z. 41. .D. de hered. instil. XXVIII. 5. quam p. f, a., Burii. Es sin duda una glosa, según dice Gal.; pero
(5) Gaj. II. . 179-184.' 1. 9. C de impub. subat. VI. 26.; . 31. que $CIr. opina se debe al mismo Triboni ano.
D. de subsi. Xlviii'. 6. (8) L. 9. C. de Mpsb. subet. VI. 26.
flSPITUTA.—L1BRO U TÍTULO XVI

§ 2.—Igitur in pupillari substitutione § 2.—Así, pues, en la sustitución pupilar dis-


diim praefatum modum orciinata duo quodammo- puesta en la forma expresada hay en cierto modo
do sunt testamenta, alterum patris, alterum dos testamentos, uno del padre, otro del hijo,
fu, tanquam si ipse filius sibi heredeni instituís- como sí el mismo hijo hubiese instituido heredero
set; aut corte uuum est testamentuni duaruni para si; 6 hay en verdad un solo testamento con
causarum, id est duarum bereditatum. dos Causas, esto ea, con dos herencias.
§ 3.—Sin autem quis ita formidolosus sit, ut ti- § 3.—Mas si alguno fuere tan receloso que te-
meret, no filius elus, pupillus adhuc, ex so, quod miese, que, después de su muerte, su hijo, todavía
palani snbstitutum accepit, post obitum SjtiS pe- pupilo, por el hecho de que públicamente recibió
riculo insidiarum subiiceretur, vulgarem quid.em un sustituto, estaría expuesto al peligro de ase-
substitutionam palam facere, et in primis testa- chanzas, debe hacer ciertamente á las claras y en
menti partibus, debet; 111am autem substitutio- la primera parte del testamento la sustitución
nem, per quam, etsi heres extiterit pupillus et vulgar; mas aquella otra sustitución por la cual,
intra pubertatem decesserit, su.bstitutus vocatur, aunque el pupilo hubiere llegado á ser heredero,
separatim iii inferioribus partibus seribere, eani- si hubiere fallecido dentro de la pubertad, es lla-
que partem proprio lino propriaque cera consi- mado el sustituto, debe escribirla por separado
gnare, et in priore parte testamenti Ca.vere, lis en la última parte, y cerrar esta parte con un hilo
inferiores tabulas vivo filio et adhuc impubere y un sello de cera especiales, y prescribir en la
aperiantur. Illud palam est, non ideo ininus valo- primera parte del testamento, que no se abran las
re substitutionem impuberis fui, quod in iisdem tabletas inferiores viviendo su hijo y siendo toda-
tabulis scripta sit, quibus sibi quisque heredem vía impúbero. Es evidente, que no es menos váli-
instituisset, qnamvis pupilo hoc pericnlosum sit. da la sustitución del hijo impúbero, porque haya
sido escrita en las mismas tabletas en que alguno
hubiese instituido heredero para si, por mas que
esto sea peligroso para el pupilo.
§ 4. -Non solum autem haredibus institutis 4.—Mas no sólo é. los hijos impúberos insti-
impuberibus liberis ita substituere parentes pos- tuidos herederos, pueden sus ascendientes susti-
sunt, ut, si heredes iis extiterint et ante puberta- tuirles, de modo que, si hubieren llegado á serles
tem mortui fuerint, sit lis heres is, quem ipsi ve- heredei os y hubieren fallecido antes de la puber-
luerint, sed etiam exheredatis: itaque eo casa si tad, les sea heredero aquel que ellos mismos hu-
quidpupillo ex hereditatibus legatisve ant dona- bieren querido, sino también ¡ los desheredados:
tionibus propinquorum atque amicorum acquisi- y así, en este caso, si se hubiere adquirido algo
tum fuerit, id omne ad substitutuni pertinet. para el pupilo por herencias 6 legados 6 donacio-
Quascunque diximus de substitutione impuberuin nes de parientes y amigos, todo esto perteiiece al
liberoruxu, vel heredum inatitutorum vel exhare- sustituto. Todo lo que hemos dicho de la sustitu-
datoruni, sadem etiam de postumis intelligimus. ción de los hijos impúberos, 6 instituidos herede-
ros 6 desheredados, lo entendemos también res-
pecto de loa póstumos.
§ 5.—Liberis autem suis testamentum facere § 5.—Mas nadie puede hacer testamento para
nemo potest, nisi et sibi faciat; nam pupillare te- sus hijos, si también no lo hiciera para sí;porque
stamentum pars et sequela est paterni testaman- el testamento pupilar es parte y secuela del tes-
ti, adeo ut, si patria testamentum non valeat, nec tamento paterno, de tal manera que, si no valiese
fui quideni valebit. el testamento del padre, tampoco será ciertamen-
te válido el del hijo.
§ 6.—Vel singulis autem liberis, ve! ej (1), qui 6.—Mas puede sustituirse cada uno do los
eorum novissimus impubes morietur, substitui hijos, 6 L aquel de ellos que sea el último que mue-
potest; singulis quidem, si neminem eorum inte- ra impúbero; 1 cada uno, si hubiere querido que
stato decedere voluerit, novissimo, si me legiti- ninguno de ellos muera intestado, al último, si
marum hereditatum integrum inter sos custodiri quisiera que entra ellos se guarde íntegro el dore-
velit. che de las herencias legítimas.
§ 7.—Substituitur auteni bnpnberi aut nomina- § 7.—Pero se sustituye al impúbero 6 nomin;!-
tu, veluti «Titius,» aut generaliter, ut quisquis mente, como,por ejemplo, «Ticio me será herede-
mihi heres erit:» quibus verbis vocantur ex subs- ro,» 6 generalmente, como «cualquiera me será
titutione, impubere mortuo filio (2), qui et scripti heredero:» con cuyas palabras son llamados por
sunt heredes et extiterunt, et pro que parte here- la sustitución, muerto impúbero el hijo, los que
des facti sunt. también han sido inscritos herederos ylo Uegaron
á ser, y en la misma proporción en que fueron he-
chos herederos.
§ 8.—Masculo igitur usque ad quatuordecini § 8.—Así, pues, puede sustituirse al varón bas-
anuos substitni potest, feminae usque ad duode- ta los catorce años, y . la hembra hasta los doce;
cii anuos; et si boc tempus excoaserint, substitu- y si hubieren pasado de esta edad, la sustitución
tio eanescjt. desaparece.
§ 9.—Extraneo vero vol filio puberi heredi insti- § 9.—Mas nadie puede sustituir ti. un extraño 6
tuto ita substituare nemo potest, ut, si horas á un hijo púbero instituido heredero, de modo
extitarit et intra aliquod tempus decesserit, alias que, si hubiera sido heredero y hubiere fallecido
el sit heras: sed hoc soinin permissum est, ut eum dentro de cierto tiempo, otro le sea heredero: sino
por fldeicommissunj testator obliget, alii hered.i- que sólo es permitido esto, que el testador le obli-

(1) el, oiftenta $c1i,, y la 1. 87. D. de v4g. $ubst.


XXVIII. 6. (2) Bien. fluch. Schr.; 1111, a8e'tan ¡oa ivantea.

nTI1TJPÁ.—LIBIO TI PtTULO XVII 61
tatem eius vel totam vsi pro parte restituere; quod gue por fideicomiso á restituir á otro su herencia
ius quale sit, eno loco trademus. íntegra 6 en parte; cuyo derecho cual sea, en su
lugar lo expondremos.

TIT. XVII TÍTULO XVII


QIJIBUS MODIS PESTAMENTA INPIRMANTUR (1) DE QUÉ MODOS SE INVALIDAN LOS TESTAMENTOS

Testamentum jure factum usque adeo valet, do. El testamento hecho legalmente es válido hasta
nec rumpattir irriiumve nat. tanto que se rompa 6 se haga irrito.
sol 1.—Rumpitur autem testamentum, quum, in § 1.—Mas se rompe un testamento, cuando, per-
em statu manente testatore, ipuius te8tamenti maneciendo el testador en el mismo estado, se vi-
ius vitiatur. Si quis enim post factum testamen- eja la legalidad del mismo testamento. Pues si
tum adoptaverit sibi fihium per imperatorem eum, alguno, después de hecho testamento, hubiere
qui est eni iuris, aut per praetorem secundum adoptado para si por hijo, en virtud de rescripto
nostram constitutionem eum, qui in potestate pa- del príncipe, á aquel que es sui iuris, 6 ante el
rentis fuerit, testamentum eius rumpitur quasi pretor, según nuestra constitución, al que estu-
agnatione sui heredis. viere bajo la potestad de un ascendiente, su tes-
tamento se rompe por la cuasi agnación de un
hvederc. suyo.
§ 2.—Posteriore quoque testamento, quod jure 'ambién por un testamento posterior,que
perfectum est, superius rumpitur: nec interest, ha sido icho legalmente, se rompe el anterior; y
su extiterit aliquis ex so heres, sn non extiterit; no importa que por éste alguno hubiere sido here-
hoc enim solum spectatur, sn aliquo casu existere dero, 6 no lo hubiere sido; pues sólo so atiende á
potuert. Ideoque si quis ant noluerit heres eses, esto, á si en algún caso habría podido existir uno.
aut vivo testatora ant post mortem eius, ante- Y por ello, si alguno 6 no hubiere querido ser
quam hereditatem adiret, deoesserit, aut condi- heredero, 6 en 'vida del testador 6 después de su
tione, sub qua heres institutus est, defectus alt muerte hubiere fallecido antes de que adieso la
(a), in bis casibus paterfamilias intestatus mori- herencia, 6 hubiere sido destituido por la condi-
ción bajoque fué instituido heredero, en estos ca-
tur; nam et prius testamentum non valet ruptum
a posteriore, et posterius seque nullas habet vires, sos el padre de familia muere intestado; porque
quum ex so nemo heres cxtiterit. el anterior testamento no es válido, roto por el
posterior, y el posterior carece igualmente de
toda fuerza, puesto que por él nadie habría sido
heredero.
§ 8.—Sed si quis priore testamento ¡tire perfe- § 8.—Pero si alguno, hecho un primer testa-
cto, posterius aeque jure fecerit, etiamsi ex certis mento legalmente, hubiere otorgado otro poste-
rebus in so heredem instituerit, superius teste- rior igualmente legal, aunque en este hubiese ¡no-
mentum sublatum eses divi Severus et Antoninus tituido heredero de ciertas cosas, los divinos
rescripserunt; came constitutionis verba inseri Severo y Antonino resolvieron por rescripto que
iussirnus, quum aliad quoque praeterea in ea con- el testamento anterior había sido revocado; do
stitutione expressum est. «Imperatores Severus et cuya constitución mandamos que se insertasen
Antoninus (Jocceio Campano. Testamentum se- las palabras, como quiera que en ella se expresa
cundo loco factum, liset in so certarum rerum he- además alguna otra cosa. «Los emperadores Seve-
res ser¡ tus Bit, jure valero perinde, se si rerum ro y Antonino á Oooeeyo Campano: No conviene
mentio facta non esset, sed tener¡ heredem gori- que se dude que un testamento hecho en segun-
ptum, ut contentus rebus sibi datis, ant suppleta do lugar, aunque en él se haya instituido un he-
quarta ex lege Falcidia, bereditatem restituat
hi, qui [u priore testamento soripti fuerant, pro-
pter inserta verba secundo testamento (8), quibus,
Z
redero de ciertas cosas, sea válido en derecho
que si no se hubiese hecho mención
de las cosas; pero que el heredero inscrito esté
ut valeret prius testamentum, expressum est, du- obligado á que, contentándose con las cosas que
bitari non oportet.» Et nuptum quidem testamen- le han sido dadas, 6 con la cuarta completada por
tum boc modo efcitur. la ley Palcidia, restituye la herencia á aquellos
que en el primer testamento habían sido insti-
tuidos herederos, á causa de las palabras insertas
en el segundo testamento, en las que se expresó
que fuese válido el primero.» Y ciertamente que
también de este modo se rompe un testamento.
§ 4.—Alio quoque (4) modo testamenta jure fa- § 4.—De otro modo se invalidan también los
cta infirmantur, veluti quum is, qui feserit teste- testamentos hechos legalmente, como cuando el
mentum, espite deminutus Bit; quod quibus modis que hubiere otorgado testamento hubiere sido dis-
accidat, primo libro retulimus. minuido de cabeza; lo que de qué modos acontezca,
en el primer libro lo expusimos.
§ 5.—Hoc aiitem casa irrita fien testamenta di- § 5.—Mas en este caso se dice que los testamen-
cuntur, quum alioquin, et quae rumpuntur, irrita tos se han hecho írritos, como quiera que por lo
fiant, et quae statim ab initio non jure flunt, irrita demás se hagan írritos también los que se rom-

(1) IOJ. JI. § 138. 144-147.; 1. 19. D, ad Senatuc. Tve- (8) Bien. Bach. Schr., conforme con Theopls.; Inserta Me!-
1,eii. 1XI7 z. commisci verba, Mal. Rus.. Cont., .egun ci Dig. inc. secundo
-

(2) aut ante conditio.. defecerit, Bien.; ¿o msamo Budi., testam. Meje, verba, ¡lot.; jng, verba, omitiendo lo demás, Cuj.
pero omitiendo ante. (4) Cont. Bien. BuCh. Schr. Gaj.; autein, los restantes

62 INSTIPUPA,—LIBRO TI: TÍTULO XVIII

sint (1): et ea, quae iure fasta sunt, et postea pro- pen,y que sean irritos igualmente los que desde un
pter capitis demmutionem irrita fiuut, possumus principio no son otorgados con arreglo derecho:
nihilominus rupta dicere. Sed quia sane comino- y aquellos que han sido hechos legalmente y des-
dius erat, singulas causas singulis appellationi- pués se han hecho írritos por la disminución de
bus distingui, ideo quaedam non jure fasta dícun- cabeza, podemos decir no obstante que han sido
tur, quaedam jure facta rumpi vel irrita fien. rotos. Mas como verdaderamente era más cómodo
que cada causa fuese señalada por su propia dono
minación, por esto se dice que unos no han sido
hechos legalmente, y que otros, otorgados con-
forme 4 derecho, se rompen 6 se hacen irritos.
§ 6. ( 5).—Non tamen por omnia inutilia sant § 6. ( 5.)—No son, sin embargo, del todo inúti-
ea testamenta, quae, ab initio jure facta, propter les los testamentosque, hechos regularmente
capitis deminutionem irrita fasta sunt. Nam si desde un principio, se han hecho írritos por la día-
septem testium signi8 signata sunt, potest sen- minución de cabeza. Porque si han sido marcados
ptns heres seound.um tabulas testamenti bonoru.ui con los sellos de siete testigos, puede el heredero
possessionem agnoscere, si modo dafunetus et e¡- instituido obtener la posesión de bienes según lo
vis Romanus et suae rotestatis mortis tempore dispuesto sri el testamento, con sólo que el difun-
fuenit; nam si ideo irritum factum sit testamen- to haya sido ciudadano romano y dueño de sí al
tum, quoa sivitatem val etiam libertatein testator tiempo de su muerte; pues si el testamento se hu-
amisit, ant quia lxi adoptionem se dedit, et mortis biere hecho Irrito, porque el tostador perdió la
tempore in adoptivi patris potestate alt, non po- ciudadanía 6 aún la libertad, 6 porque se dió e'
test seniptus heres secunduni tabulas bonorum adrogación y al tiempo de su muerte se hallare
poSSeSSiOflem petere. bajo lapotestad del padre adoptivo el heredero
instituido no puede pedir la posesin de bienes
con arreglo al testamento.
§ 7. ( 6).—Ex so autem solo non potest infinma- § 7. ( 6.)—Mas no puede invalidarse un testa-
ni testamoutum, quod postea testator id nolult va- mento por el solo hecho de que después no quiso
lene, usque adeo at, et si quis post ±'actum prius el testadorque valiese, de tal modo que, si algu-
testamentuni posterius facere coeperit et ant mor- no después de hecho un primer testamento hubie-
talitate praevantus, aut quia eum aius reí poeni- re comenzado £ hacer otro posterior, y 6 sorpren-
tuit, non perfecerit, di-vi Pertinacia oratione can- dido por la muerte, 6 porque se arrepintió de
tum sit, no alias tabulas priores iure fastas irritas ello, no lo hubiere acabado, se dispuso en una
fiant, nial sequentes jure ord.inatae et perfectas alocución del divino Partinax, que los anteriores
fuerint; nam miperfectum testamentum sine dubio testamentos hechos legalmente no se hagan írri-
nullum set. tos, de otro modo que si los siguientes hubieren
sido otorgados y concluidos con arreglo 4 dere-
cho; poique un testamento imperfecto es sin
duda nulo.
§ S. ( 7).—Eadem oratione expressit, non ad- § S. (7.)—Manifestó en la misma alocución, que
xnissurum se hereditatom eius, qui litis causa él no admitiría la herencia del que por causa de
pnincipem reliquerit heredam, neque tabulas non litigio hubiere dejado por heredero al príncipe;
legitime fastas, in quibu.s ipse ob eam causaniheres que no darla validez 4 los testamentos no hechos
institutus erat, probaturum, neque ex nada voce legítimamente, en los que por esta causa él hu-
beradis nomen admiesuruin, noque ex ulla ser¡- biera sido instituido heredero; que no admitiría
ptura, sai iuris auctoritas desit, aliquid adeptu- el título de heredero por -la mera palabra de tal,
mm. Secunduin haec divi queque Severus et An- y que no tomaría nada en virtud de ninguna es-
toninus saepisainie rescripsemunt: clicet onu, critura 4 la que faltase la autoridad del derecho.
inquiunt, legibus soluti sumus, attamen legibus Según loque, también los divinos Severo y Auto-
vivimus. » nino decidieron muchísimas veces por rescripto:
«en efecto, dicen, aunque de las leyes estamos
desligados, vivimos sin embargo por las leyes.»

TIT. XVIII TÍTULO XVIII


DE INOPFICIOSO TESTAMENTO (2) DEL TESTAMENTO INOFICIOSO

Quia plerumque parentes sine causa liberos Como las más de las veces los ascendientes 6
Snos Vol exheredant vel omittunt, inductum est, desheredan ú omiten sin causa 4 sus hijos, se ha
ut de inofficrnso testamento agere possint liben, introducido que puedan ejercitar la acción de in-
qui queruntur, ant muque se exheredatos, ant ini- oficioso testamento los hijosque se querellan de
que praeteritos, hoc colore, quasi non sanas que injustamente han sido 6 desheredados 6 pre-
mentis fuonint, quam testnmentn.m ordinarent. teridos, so color de que, cuando hicieron el testa-
Sed hoc dicitur, non quasi vera funiosus sit, sed mento, como que no se habían hallado en su sano
recto quídam fecerit (3) testamoutum, non autem juicio. Mas dioses con esto, no que verdadera-
ex offioio pietatis; nam si vero funiosus alt, nulluni mente estuviese loco, sino que 4 la verdad había
set testamentum. hacho testamento legalmente, pero no conforme 4
los deberes de la piedad; porque si realmente estu-
viera loco, el testamento es nulo.

(1) et quse statim—irrita sint, onilteas Bien.


(2) L. 2. D. de inofflc. test. P. 2.; 1. 80. 0 de inotftc. te$t.
111.28. (3) fect, Buck. &hr. Dig.

INSTITT3TÁ.—LIBRO u: TITULO XIX 68
1.—Non autem liberis tantum permissum est § 1.—Mas no solamente 4 los hijos es permitido
testamentu.m parentum inofflcosum accusare, ve- acusar de inoficioso el testamento de sus ascen-
ruin etiamparentibus liberorum. Soror autem et dientes, sino también 4 los ascendientes el de los
frater turpibus personis scriptis heredibus ex Sa- hijos. Mas la hermana y el hermano Son preferi-
cris constitutionibus praelati sunt (1): non ergo dos, según las sacras constituciones, 4 las perso-
contra omnes heredes agere possunt. Ultra fratres nas torpes instituidas herederos: no pueden por lo
igitur et sorores cognati nullo modo aut agere tanto ejercitar la acción contra todos los herederos.
possunt ant agentes 'vincere, 1 Así pues, fuera de los hermanos y de las herma-
nas, de ningún modo pueden los cognados 6 ejer-
citar la acción, 6 ejercitándola vencer en juicio.
2.—Tam autem naturales liben, quam seonn- § 2.—Pero tanto los hijos naturales, como los
duin nostrae constitutionis (2) divisioueni adopta- adoptados según la división introducida por nues-
ti ita demum de inofficioso testamento agere pos- tra constitución, pueden ejercitar la acción de
unt, si nulo alio jure ad defunoti bona venire inoficioso testamento solamente en el caso de que
possunt; nam qui ad hereditatem totani 'vol par- no puedan llegar 4 los bienes del difunto por nin-
tem eius alio iure venimit, do inofficioso agere gún otro medio de derecho; porque los que por
non possunt. Postumi quoque, qui millo alio jure otro medio legal llegan 4 toda la herencia 6 4
venire poosunt, de iuofficioso agere possunt. parte de ella, no pueden ejercitar la acción de in-
oficioso. También los póstumos, que no pueden
llegar por ningún otro medio legal, pueden ejer-
citar la acción de inoficioso.
3.—Sed hace ita accipienda sunt, si nihil jis § 3.—Pero esto ha de entenderse de este modo,
penitus a testatonibus testamento relictum est; si nada absolutamente se les ha dejado en el tes-
quod nostra coustitutjo (3) ad verecundiam natu- tamento por los testadores; loque introdujo
rae introduxit. Si vero quantacunque para here- nuestra constitución por respetos 4 la naturaleza.
djtatis val res jis fuerit relicta, de inoffieioso Mas si se les hubiere dejado una parte cualquiera
querela quiescente,id, quod iis deest, usque ad Ó un objeto de la herencia, sin haber lugar 4 la
quartani legitimes partis repletar (4), licet non querella de inoficiosidad, se les completa lo que
fuerit adiectum, boni viri arbitratu debere eam les falta hasta la cuarta de su legitima, aunque
compleri. no se hubiere agregado que deba completárselos
ésta al arbitrio ¿e un hombre bueno.
4.—Sj tutor nomine pupihi, cujas tutalam ge- § 4.—Si un tutor hubiere aceptado en nombre
rebat, ex testamento patnis sui legatum acceperit, del pupilo, cuya tutela desempeñaba, un legado
quum nihil erat ipsi tutor¡ relictum a patre eno, procedente del testamento de su propio padre, no
nihilominus poterit nomine suo de inofficioso habiéndosele dejado nada al mismo tutor por SU
patnis testamento agore. padre, podrá no obstante ejercitar en su propio
nombre la acción del testamento inoficioso de su
padre.
1 5.—Sed et si e contrario pupilli nomine, tui
11 relictum fuenit, de inoffioioso egerit, et su-
peratus est, ipse tutor, quod sibi in eodem testa-
§ 5.—[as si, por el contrario, hubiere intentado
la acción de inoficioso 4 nombre del pupilo, 4 quien
nada se hubiere dejado, y fué vencido en juicio, el
mento legatum relictum est, non amittit. tutor no pierde lo que 4 él se le dejó por legado
en el mismo testamento.
6..—Igitur quartam quis tiebet habere, ut de § 6.—Así pues, para que no pueda ejercitar la
inofficioso testamento agere non possit, sive jure acción de testamento inoficioso, cada cual debe
hereditario, siva jure legati vel fideicommissi, vol tener la cuarta, ya por derecho hereditario, ya
si mortis causa ej quarta donata fuerit, vel inter por vía de legado ó de fideicomiso, ya si se le hu-
vivos (in lis tantammodo casibus, quorum momio- biere hecho donación de la cuarta por causa de
nem facjt nostra constitutio), vel allis modis, qui muerte, 6 entre vivos (tan sólo en los casos de que
constitntjonjbu continentur. hace mención nuestra constitución), ó por los de-
más medios que en las constituciones se contienen.
7.—Quod autem de quarta diximus, ita intel- § 7.—Mas lo que hemos dicho de la cuarta, debe
ligendum est, ut, sive unas fuerit, sive plures, entenderse de manera que, ya fuere uno, ya mu-
quibus agere de inofficioso testamento permitti- chos 4 quienes se permite intentar la acción de
tun, una quarta jis dari possit, ut pro rata jis testamento inoficioso, pueda dárseles una sola
distnibuatur, id est pro virili portione quarta (5). cuarta para que se les distribuya 4 prorrata, esto
es, la cuarta según su porción viril.

TIT. XIX TITULO XIX


DE HEREDIJM QUALITATE ET DIPFERENTIA (6) DE LA CUALIDAD Y DIFERENCIA DE LOS HEREDEROS

Heredes autem ant necessarjj dicuntur, aut sui Mas los herederos son llamados 6 necesarios, 6
et flecessanji, aut oxtranei. suyos y necesarios, 6 extraños.
§ l.—Necessarius horas ost servus horas jnstj- § 1.—Heredero necesario es el esclavo instituí-

(5) M e8t—quarta, omítanlas Ha?. Rute. contra Los códices;


(1) L. 27. C. de inofflc. test. III, 28. faLtan en 27ieop1.
(2) L. 10. O de adopt. VIII. 48. (6) Gaj. II. § 152-158. 161-181; 1. 49. § 1. D. dehered. hit.
(3) L. 80. C. de inofftc. test. IIVIIL 6.; L. 16. pr, D. qui testam. XXVIIL 1.; L. 22. C. de
(t) Bien. &hr.; repleatur, Lot restantes. jure deiib, VI. 80.

64 1148TIT1JTA.—LIBRO II: TÍTULO XIX

tutus, ideo sic appellatus, quia, sive velit sive no- do heredero, llamado de este modo, porque quiera
lit, omnímodo post mortem testatoris protrnus 6 no quiera, de todas maneras, después de la muer-
líber et necessarius heres fit. Unde qui facultates te del testador se hace al punto libre y heredero
suas suspectas habent, solent servum suum primo necesario. Por esto loe que tienen bienes sospe-
ant secundo ant etiam ulteriore gradu heredem chosos de insolvencia suelen instituirá su esclavo
instituere, ut, si creditoribus satis non fiat, potius heredero, en primer, ¿ segundo 6 aun ulterior gra-
eme heredis bona, quam ipsius testatoris, a cre- do, para que, si no se satisficiese á los acreedo-
ditoribus possid.eantur (1) val distrabantur 'val ras, se posean, 6 se vendan, 6 entre si se dividan
ínter eos idantur.
div Pro hoc tamen incommodo por los acreedores, más bien los bienes de este
illud ej conimodum praestatur, ut ea, quae post heredero que los del mismo testador. Mas por esta
mortem patroni sui sibiacquisierit, ipsi rasar- incomodidad se le concede el beneficio, de que se
ventur et quamvis bona defunati non sufficiant le reserven á él los bienes que para si hubiere ad-
creditoribus, iterum (2) ex ea causa res eius, quirido después de la muerte de su patrono: y
quas sibi (8) acquisivit, non veneunt. aunque los bienes del difunto no basten L los
acreedores, por esta causa no se le venden de nue-
vo los bienes que para sí adquirió.
§ 2.—Sui autem et necessarü heredes sunt, val § 2—Mas, herederos suyos y necesarios son, por
uti fihius, filia, nepos neptisque ex filio, et deja- ejemplo, el hijo, la hija, el nieto y la nieta habi-
ceps ceteri liben, qui modo in potestate monientis dos de un hijo, y los demás descendientes que es-
fueriut. Sed ut nepos neptisve sui heredes sint, tuvieren aún bajo la potestad del que muere. Mas
non sufficit, eum eamve in potostate avi mortis para que el nieto 6 la nieta sean herederos suyos,
tempere fuiese, sed opus est, ut pater eius, vivo no basta que él 6 ella haya estado bajo la potes-
patre sao, desienit suiis heras cese, ant monte in- tad del abuelo al tiempo de la muerte, sino que es
terceptus ant qaalibet alía ratione liberatus po- necesario que el padre de él 6 de ella hubiere de-
testate; tuno enim nepos neptisve in locum patrie jado de ser, en vida de su propio padre, heredero
sai succedit. Sed sui quidem heredes ideo appel- suyo, ¿sido separado por la muerte ¿por otra cual-
lantur, quia domestici heredes sant, et vivo que- quier razón librado de la potestad; pues entonces
que patre quodainmododomini existimantur: nade el nieto 6 la nieta sucede en el lugar de su padre.
etiam, si quis intestatus mortuus sit, prima causa Pero, á la verdad, son llamados herederos suyos,
est iii successione liberorum. Necessarii vero ideo porque son herederos domésticos, y aun en vida
dicuntur, quia omnimodo, sive velint sive nolint, del padre son considerados en cierto modo como
tam ab intestato, quam ex testamento (4) here- dueños: de donde se deduce también que, si algu-
des finut. Sed his praetor permittit volentibus ab- no hubiere muerto intestado, la primera causa
stinere se ab hereaitate, ut potius parentis,quam está en la sucesión de los hijos. Y se les llama ne-
ipsorum bona similiter a creditoribus poseidean- cesarios, porque de todos modos, ya quieran 6 no
tur. quieran, se hacen herederos tanto ab intestato
como por testamento. Mas elpretor lea permite,
silo quieren, abstenerse de la herencia, para que
auáloamente sean poseídos por los acreedores
más bien los del ascendiente que sus propios bienes.
§ 3.—Ceteri, qui testatoris inri subiecti non § a—Los demás, que no están sujetos á la po-
sunt, extranei heredes appellantur: itaque liben testad del testador, se llaman herederos extraños:
quoque nostri, qui in potestate nostra non suiit, y así, aun nuestros hijos, que no están bajo nues-
heredes a nobis instituti, extrauei heredes viden- tra potestad, instituidos herederos por nosotros,
tur: qua de causa et qui heredes a matre insti- son reputados herederos extraños: por cuya causa
tuuntur, eodem numero sunt, quia feminae in están también en este número los que son insti-
potestate liberes non habent: servas quoque heras tuidos herederos por la madre, porque las muje-
a domino institutus, et post testamentum factum res no tienen bajo su potestad á los hijos: y se
ab eo manumissus, eoilem numero habetur. cuenta igualmente en dicho número el esclavo
instituíclo heredero por su señor, y manumitido
por él después de hecho testamento.
§ 4.—Tu extra.neis heredibus illud observatur, § 4.—Respecto de los herederos extraños se
ut sit cuni jis testamenti factio, sive ipsi heredes observa, que haya con ellos testamentifacción, ya
institu.antur, sive hi, qui la potestate eorum sunt. sean instituidos herederos ellos mismos, ya aque-
Et id duobus (5) temporibus inspicitur, testa- llos que están bajo su potestad. Y se atiende á
menti quídam facti, ut constiterit institutio, mor- esto en dos tiempos, el de la otorgación del testa-
tis vero testatonis, ut effectum babeat. Roe am• mento, para que la institución haya subsistido, yai
plus, et qunni adienit hereditatem, asee debet de la muerte del testador, para que tenga efecto.
cum Co testamenti factio, sive pura sive sub con- Además de esto, también cuando hubiere adido la
ditione heras institutus sit; nam iu.s lieredis eo herencia, debe haber testamentifacción con él, ora
val maxime tempore inspiciendum est, que aequi- haya sido instituido heredero puramente, ora
nt hereditatem. Medio autem tempore inter fa- bajo condición; porque el derecho del heredero
etum testamentum, et mortem testatoris, val con- debe ser considerado pnincipalísimamente en el
d.itionem institutionis existeatem, mutatio iuris momento en que adquiere la herencia. Mas duran-
non nocet heredi, quia, ut diximus, tria tempora te el tiempo mediado entre la otorgación del tes-

(1) Hai. Bus.. Sci&r.; et, insertan ¿os restantes. (4) ex lege duodecün tabuiaruan, insertan Hal. Rus..
(2) Schr. Gaj.; iterum tamen, Hat. Bus.. Cont. Hot.; tamen, Cont., contra GaJ. y 27aeQpli.
¿os de,nds. (5) tribus, Buck y otros, atendiendo d lo que se lis mds
(3) Ho2. Rusa. Cont. liot. Bien. Bucl. 8chr.; ex alia causa adelante, pero contra Theo$. y la 1. 49. D. de liered. lnstit.
quas sibi res, W. XXVIII. 3.
INSPITUTA.—LIBRO Ir: rfruLO XIX

inspicimus Testamenti antera factionem non so- tamento y la muerte del testador, 6 al cumpli-
1am is habere videtur, qui testamenturn facere miento de la condición de la institución, la
potest, sed etiam qui ex alieno testamento vol ipse variación del derecho no perjudica al heredero,
capero potest, vol al¡¡ nequirere, iloot non poasit porque, como hemos dicho, atendemos á tres tiem-
facere testamenturn: et ideo furiosas, et mutas, pos. Mas entiéndese que tiene testamentifacción
et postunius et infans, et fihiusfamilias, et servus no solamente aquel que puede hacer testamento,
alienus testamenti factionem habere dicuntur; li sino también el que por testamento ajeno puede
cet enim testarnenturn facere non possunt, atta- ú obtener para si, ó adquirir para otro, aunque no
men ex testamento vol si*bí -ve1 alii acquirere pos. pueda hacer testamento: y por esto se dice, que el
sunt. loco, y el mudo, y el póstumo, y el infante, y el
hijo de familia, y el esclavo ajeno tienen testa-
meutifacción; pues aunque no pueden hacer tes-
tamento, pueden no obstante adquirir por testa-
mento, 6 para sí 6 para otro.
5.—Extraneis autem heredibus daliberandi § 11.—Mas los herederos extraños tienen la
potestas est de adeunda hereditate vol non adeun- facultad de deliberar para adir 6 no adir la heren-
da, Sed sive is, ciii abstiriendi potestas est, immi- cia. Pero si aquel, ú quien compete la facultad
scuerit se bonis hereditariis (1), sive extraneus, cal de abstenerse, se hubiere inmiscuido -en los bie-
de acleunda hereditate deliberare licet, adierit, nes de la herencia, 6 si el extraño, á quien es lici-
postea relinquendae hereditatis facultatera to deliberar para adir la herencia la hubiere adi-
habet, nisi minor sit vigintiquinque aunis; nam do, no tiene facultad para abandonar después la
huis aetatis homunibus, sicut in ceteris omnibus herencia, como no fuere menor de veinticinco
causis deceptis, ita et si ternero damnosam here- años; porque á los hombres de esta edad, como
ditatem susceperint, Praetor succurrit. cuando han sido defraudados en todos los demás
casos, así también los socorre el Pretor, si teme-
rariamente hubieren aceptado una herencia per-
judicial.
8,—Sciendum tamen est, divum Hadrianum § &—Ea de saberse, no obstante, que el divino
etiam maiori viintiquinque annis veniam dedis- Adriano concedió la venia también Ii un mayor de
se, quum post aditam hereditatem grande aes alie- veinticinco años, como después de adida la heren-
num, quod aditae hereditatis tempore latebat, cia hubiese aparecido una gran deuda, que estaba
emersieset. Sed hoc Quidem divas :Eadrianus oculta al tiempo de la adición de la herencia. Mas
enidam speciali beneficio -praestitit, divas antera esto lo concedió, en verdad, el divino Adriano á de-
Gordianus postea in militibus tantummodo hoo terminada persona por gracia especial, pero el di-
extendit: ( ) sed a ostra benevolentia cominune vino Gordiano lo extendió después tan sólo á los
omnihns suhiectis imperio nostro hoc praestitit militares: (16.) empero nuestra benevolencia hizo
heneficium, et oonstitutionem(2) tam aequissimam este beneficio común á todos los súbditos de nues-
quam nobilem scripsit, came tenorem si observa- tro imperio, y redactó una constitución tan ,jastf-
verint hoinines, licet jis et adire hereditatem et sima como noble, ú tenor de la que, si la hubie-
in tantum tener¡, quantum valore bona heredita- ren observado los hombres, les es lícito así adir
tis contirigit, ut ex hac causa noque deli'berationis la herencia como obligarse en solo tanto cuanto
auxiliura jis fiat necessarium, nisi, omiesa obser- acontece que valen los bienes de la herencia, para
vatione nostrae constitutionis, et deliberandum que por esta causa ni el auxilio de la deliberación
existimaverint, et seso veteri gravamini aditionis se les haga necesario, á no ser que, descuidada la
supponere máluerint. observancia de naestra constitución, hubieren es-
timado que debían deliberar y preferido someter-
se al antiguo gravamen de la adición.
§ 7.—Item extranenis boros testamento intitu- § 7.—También el heredero extraño instituido
tus, aut ab intestato ad legitimam hereditatem pon testamento, 6 el llamado ab intestato á la he-
vocatus, potest aut pro herede gerend.o, aut etiam rencia leitimn, puede hacerse heredero, ú obran-
mida volunt ate suscipiendae hereditatis heres do como heredero, 6 aun por la mora voluntad de
fien. Pro herede autem garere quis videtur, si ro- encargarse de la herencia. Mas entiéndese que
bas hereditariis tanquam heres utatur vel ven- alguno obra como heredero, si usare de los bienes
deudo res hereditarias, vel praedia coleado benn- de la herencia como un heredero, 6 -vendiendo di-
dove, et quoquo modo si voluntatem suam declaret chos bienes, ó cultivando 6 arrendando los pre-
val re vol verbis de adeunda hereditate, dnmmodo dios, y si de algún modo, 6 con actos ¿ con pala-
sciat, eum, in cujas bonis pro herede gerit, testa- bras, declarase su voluntad de adir la herencia, con
tum intestaturave oblisee et se ej heredera osee: tal de que sepa que aquel, en cuyos bienes ejecuta
pro herede enim gerere est pro domino gerona; actos de heredero, ha muerto testado 6 intestado,
veteres enim heredes pro dominis appeflabant. Si- y que él le es heredero: pues obrar como herede-
cut antera nuda voluntate extraneus heras fit, ita ro es obrar como dueño; porque los antiguos de-
et contraria des tinatjone statim ab hereditate re- cían herederos significando dueños. Pero así como
peflitur. Eum, qui mutas vol sardas natas, vel por la mera voluntad un extraño se hace heredero,
postea factus est, nibil prohibet pro herede gere- así también por una resolución contraria es al
re, et acquirere sibi hereditateni, si tamen intelli- punto repelido dala herencia. Nada se opone á que
git, quod agitar (3). el que nació, 6 después se hizo, mudo 6 sordo, obre
como heredero y adquiera para sí la herencia, con
tal, sin embargo, de que comprenda lo que se hace.

(1) Buch. &clø-. Gcj.; heredLtatis, los ?eSanee. 3) agit, HaZ. Rusa. Cont. Hot., contra todos los códices de
(2) L. 22. C'. de iuimc deUb. VI 80. Rusa.
Tomo. 1 - a
INS'I'ITUTÁ.—LIBRO 11: TtTULQ X

TIT. XX TÍTULO XX
tB LEGATIS (1) DE LOS LEGADOS

Post hace videainus de legatis: quae pare iuris Después de esto ocupémonos de los legados:
extra propositam quidem materiam videtur (nam cuya parte del derecho parece ciertamente fuera
loquiniur de jis iuris figuris, quibus par universi. de la materia propuesta (porque tratamos de los
tatem res nobis acquiruntur); sed quttm omnino medios de derecho por los que las cosas se adquie-
de testamentis deque heredibus, qui testamento ren para nosotros por universalidad); pero como
iustituuntur, locuti sumus, non sine causa sequen- acabamos de hablar de los testamentos y de los
ti ioco potest hace iuris materia tractari. herederos que son instituidos por testamento, no
sin motivo puede tratarse á continuación esta
materia del derecho.
§ 1.—Legatum itaqile est donatio quaedam a § 1.—Y así, legado es cierta donación dejada
defuncto relicta (2). por un difunto.
§ 2.—Sed olim quídam erant legatorum genera § .—Mas en otro tiempo eran ciertamente cua-
quatuor: por vindicationem, por damnatiouem, tro las especies de legados: por vindicación, por
sinendi modo, per praeceptionem et carta quae- condena, por modo de dejación, y por previa apro-
dam verba caique generi legatorum assignata piación: y se habían asignado á cada especie de le-
erant, par quae singula genera legatorum signifi- gados ciertas palabras especiales, por medio de las
cabantur. Sed ex constitutionibus divorum prin- que se significaban cada especie de legados. Pero
Gipum solemnitas huiusmodi verborum penitus la solemnidad de tales palabras fué completamen-
sublata. est. Nostra autem constitutio (3), quam te suprimida por las constituciones cia los divinos
cum magna fe cimas lucubratione, defanciorum príncipes. Mas una constitución nuestra, que con
voluntates validiores esse cupientes, et non ver- grande esmero hicimos, deseando nosotros que
bis, sed voluntatibus eorum faventes, disposuit, fuesen más válidas las voluntades de los difuntos,
ut oninibus legatis una sit natura, et quibuscun.. y favoreciendo no á las palabras, sino á las re-
que verbis aliquid derelictum sit, liceat legatariis soluciones de los mismos, dispuso que todos los
id persequi, non solum par actiones personales, legados tengan una sola naturaleza, y que, con
sed etiam par in rem et por hypotheoariam: cujas cualesquiera palabras que algo haya sido dejado,
constitutionis perpensum modum ex ipsius tenora sea licito á los legatonios perseguirlo, no sólo por
perfectissime accip ere possi'bile est. medio de las acciones personales, sino también
por la real y la hipotecaria: de cuya constitución
es posible comprender perfeotísimamente lo muy
meditado de sus disposiciones por el tenor de la
misma.
§ 8.—Sed non usque ad eam coustitutiouem § 3.—Pero no hemos creído que daba estarse ni
standum osee existimavimus. Quum enini antiqiii- aún á esta constitución. Pues habiendo observado
tatem invenimus legata quidem atricte conoluden- que la antigüedad encerraba é los legados cierta-
tem, fideicommissis autem, quas ex voluntate mente en estrechos limites, pero que á los fideico-
magia desoendebant defunctornm, pinguiorem na- misos, que provenían más de la voluntad de los
turam indulgentem, necessarittin asee duximus, difuntos, les concedía mayor amplitud, conside-
omnia legata fideieommíssis exaequare, ut nulla ramos que era necesario igualar todos los legados
sit inter ea differentia, sed quod deest legatis, á los fideicomisos, de suerte que ninguna dife-
hoc repleatur ex natura fideicommissorum, et si rencia haya entre ellos, sino que lo que falta á los
quid amplius est in legatis, per bco creacat fidei- legados se supla con lo de la naturaleza de los
commissorum natura. Sed no in primis legum ca- fideicomisos, y que si algo de más hay en los le-
nabulis, permixte de his exponendo, siudiosia gados, con ello crezca la naturaleza dolos fideico-
adolascentibus quaudam introducamus difficulia- misos. Mas para que en los primeros elementos
tem, operae pretium esse duximus, interim sepa- de las leyes no introduzcamos, exponiendo mez-
ratim prius de legatis, et postea de fideicommissis cladas estas materias, cierta dificultad para los
tractare, ut, natura utriusque iuris cognita, facile jóvenes estudiosos, juzgamos que era preciso tra-
posaint permixtíonem eorum eruditi subtilioribus tar por ahora separadamente en primer lugar de
auribus accipere. los legados y después de los fideicomisos, á fin de
que, conocida la naturaleza de uno y otro dere-
cho, puedan fácilmente los eruditos comprender
con oídos más educados la fusión de aquéllos.
§ 4.—Non solum autem testatoris vel heredia 4,—Mas no sólo puede ser legada una cosa
res, sed etiam aliena legan potest, ita, ut heras del testador 6 del heredero, sino también una aje-
cogatur redimere eam et praestare, vel, si non po- na, de suerte que el heredero esté obligado á com-
test redimere, aestimationem eme daro. Sed si ta- prarla y á entregarla, 6, si no puede comprarla, k
lis res sit, ouius non est commercium (4), neo dar su precio. Pero si tal fuese la cosa, que no
aestiniatio eius debetur: sicuti si campum Mar- está en el comercio, no se debe ni su precio: como
tium, val basilicas, vel templa, vel quae publico si se hubiere legado el campo de Marte, 6 las ba-
usui destinata sant, legaverit; nam nullius mo- aucas, 6 los templos, 6 las cosas que están desti-

(2) ab herede praestanda, añaden Ha?, Rusa. Cont., contra


() Gej. II. § 9i. 1.99. 202. 229. 980. 939. 285. 288-24L: 1. 1-3. 17eoph.; VIQ8e le 1. 86. D. de Wat. et ftdeiconm. 1111.
Ü. comm. de Zeg. VI. 48.,'1. 21. D. de probat. 1111.8.; Z. S. C. d (3) 15. ¿.9. C. comm. de Zag. VI. 43.
egt. Vi. 37.: L 112. 1. D. de iegat. 1114 1. 1. 0. de Ms quae (4) Hoz. (?tj. &tr., vel adptsci non potest, inserten fieL
poen. no,n. Vi. 41. Rusa. Cont. Buca.; neo, adipisei potest, inSerte Bien.

INSTIPLTPA.—LIBRO II: TÍTULO XX 67
nienti legatum est. Quod autem diximus, alienam nadas al uso público; porque allegado no tiene
ram posee legan, ita in.telligendum est, si defan- ninguna validez. Mas lo que hemos dicho que
etus sciebat, alienam ram eses, non si ignorabat: puede ser legada una cosa ajena, debe entender-
forsitan enini, si scisset alienam, non legasset; et se así, si el difunto sabía que la cosa era de otro,
ita divas Pias rescripsit. Et venus est (1), ipsum, no si lo ignoraba: pues tal vez, si hubiese sabido
qui agit, id est legatarium, probare oportere, seis- queera de otro, no la habría legado; y así lo de-
se alienam rem legare defuiictum, non heredem cidió por rescripto el divino Pío. Y es más cierto
probare oportere, igflora8Se alienam, quia semper que al mismo que demanda, esto es, al legatario,
uecessitas probandi uncumbit illi, qui agit. incumbe probar que el difunto habla sabido que
legaba una cosa ajena, que no que al heredero
corresponda probar que ignoraba que fuese de
otro, porque siempre la necesidad de probar in-
cumbe á aquel que acciona.
5.—Sed et si ram obligatam creditori aliquis § 5.—.Mas si alguno hubiere legado una cosa
legavenit, necesee habet heras lucre. Et hoc quo- obligada á un acreedor, el heredero tiene necesi-
que casu idem placet, quod in re aliena, ut ita dad de pagar la obligación. Y también en este
demum lucre necesse babeat heres, si sciebat de- caso está establecido lo mismo que en el de cosa
funetus rem obligatam asee; et ita divi Severus et ajena, de suerte que tenga el heredero necesidad
.&utoniuu.s rescnipseru.nt. Si tamen defunctus yo- de pagar la obligación, sólo si el difunto sabía que
luit legatanium lucre, et hoc expressit, non debet la cosa estaba obligada; y así lo decidieron por
heras sam lucre, rescripto los divinos Severo y Antonino. Pero si
el difunto quiso que la pagase el legatario, y así
lo manifestó, no debe pagarla el heredero.
6.—Si ras aliena legata fuerit, eteius vivo te- § C.—Si se hubiere legado una cosa ajena, y en
etatore legatarias dominus factus fuerit, si qtiidem vida del testador se hubiere hecho el legatario
ex causa emtionis, ex testamento (2) actione pre- dueño de ella, si verdaderamente lo fué por causa
tuum consequi potest; si vero ex causa lucrativa, de compra, puede conseguir el precio por la acción
veluti ex donatione vel ex alia simili causa, agere derivada del testamento; pero si lo fué por causa
non potest: nam traditum est, duns lucrativas can- lucrativa, comopor donación 6 por otra causa se-
sas in eundem homunem et in eandem ram concur- rnej ante, no puede ejercitar la acción: porque se
rere non posse. Hac ratione, si ex duobus testa- dice que no pueden concurrir en una misma per-
mentis eadem res eidem d.ebeatur, interest, utrum sona y sobre una misma cosa dos causas lucrati-
ram, an aestimationem ex testamento consecutas vas. Por esta razón, si por dos testamentos se de-
est; mm si ram, agere non potest, quia habet biese la misma cosa á una misma persona, importa
cara ex causa lucrativa; si aestimationem, agere saber si ha obtenido la cosa 6 su estimación en
potest. -virtud de un testamento pues si la cosa, no puede
reclamar, porque la tiene por causa lucrativa; si
la estimación, puede ejercitar la acción.
7.—Ea quoque res, quae in rerum natura non § 7.—Tambiénpuede ser legada válidamente una
est, si modo futura est, recte legatur, veluti fm- cosa que no existe, con tal de que haya de existir,
etus, qui in illo fundo nati erunt, aut quod ex iTa como por ejemplo, los frutos que en aquel fundo
ancilla natum erit. nacerán, 6 lo que de tal esclava habierS nacido.
8.—Si eadem res duobus legata sit si ve coniun- § 8.—Si una misma cosa hubiere sido legada á
ctim sive ciisiunctim, si ambo perveniarit ad lega- dos, ya conjunta, ya separadamente, y ambos se
tum, scinditur ínter sos legatum; si vero altar presentasen al legado, divídege éste entra ellos;
deficiat, quia ant spreverit legatum, aut vivo testa- pero si no se presentase uno de los dos, porque 6
tora decesserit vel alio quolibet modo defecerit, hubiere despreciado allegado, 6 fallecidO en vida
totum ad collegatanium pertinet. Conianctimau- del -testador, 6 faltado de otro cualquier modo,
tem legatur, veluti si qu.is dicat: «Titio et Seio pertenece todo entero al colegatario. Mas legase
hominem Sticham do lego;» disiunetini ita: «Titio conjuntamente, como si alguno dijese: «dOy y
hominem Stichum do lego, Sajo Stichum do lego.» lego el hombre Stico á Ticio y á Seyo;» y dis-
Sed et si expresserit: «eundem hominam Stichum,» yuntivamente de este modo: «doy y lego el hom-
aeque disiunctim legatum untelligitur. bre Stico á Ticio, doy y lego Stico é- SeyO.» Mas
aunque hubiere dicho: «el mismo hombre Stico,»
se entiende de igual modo hecho allegado sepa-
radamente.
§ 9.—Si cuí fuiidus alienus legatus fuerit, et § 9.—Si aquel á quien se hubiere legado unfun-
emenit proprietatem deducto (8) usufructu, et do ajeno, hubiere comprado la propiedad sin el
ususfructus ad eum pervenerit, et postea ex testa- usufructo, y el usufructo le hubiese correspondi-
mento agat, recte eum agere et fundum petera do, si después ejercitase la acción derivada del
lulianas ait, quia ususfructas in petitione carvi- testamento, dice Juliano que con derecho la ejer-
tutis locum obtinet, sed officio iudicis contineri, cita y reclama el fundo, porque el usufructo re-
ut deducto usufructu iubeat aestimationem prae- presenta en su demanda una servidumbre., pero
starj. que compete á la autoridad del jaez, mandar que
deducido el usufructo se pague la estimación.
- § la—Sed si rem legatarii quis si legavenit, § 10.—Pero si alguno hubiere legado al legata-
mutile set legatum, quia, quod proprium est rio una cosa de éste, el legado es inútil, porque lo
ipsius, amplias eius ñeri non potest; et licet alie- que es propio del mismo, no puede hacerse más de

(1) esie, ()aj. Sao-.; véasela 1. 21. D. de probal. XXII. . (8) detracto, ¡lot. Bien. Buch. Schr, confo,rrfle Con ¿a 1. 82
(2) teStament, Bien. Buch. 2. D. de iegat. XXX., pero Contra Theopa,
es INSrITUPA.—LIBRO 11 TÍTULO XX

naverit eam, non debetur neo ipsa, neo aestimatio él; y aunque la hubiere enagenado, no se le debe
eme. ni la cosa misma, ni su estimación.
11.—Si quis rem suamqua.si alienamiegaverit, § 11.—Si alguno hubiere legado una cosa suya
valet legatum; nam plus valet, quod in veritate como siendo ajena, es válido el legado; porque
est, quam quod in opinione: sed et si legatarii pu- vale más lo que es en realidad, que io que es en
tavit, valere constat, quia exituin voluntas de- opinión: mas si la creyó del legatario, es evidente
funeti potest babera. que vale, porque puede tener cumplimiento la vo-
luntad del difunto.
12.—Si ram suam legaverit testator posteaque § 12.-8i el testador hubiere legado una cosa
eam alienaverit, Celsus existimat, si non ad.imen- suya y después la hubiere enajenado, juzga Celso
di animo vendidit, nihiominus deben, idemque que, si no la vendió con intención de revocar el
divi toverus et Antoninus rescnipserunt. lidem legado, continúa debiéndose, y lo mismo decidie-
rescripserunt (1), eum, qui post testameutum fa- ron por rescripto los divinos Severo y Antonino.
etum praedia, quae legata erant, pignoni dedit, Estos mismos establecieron por rescripto, que no
ademisse legatum non videri, et ideo legatarium se entiende que ha revocado el legado aquel que,
eum herede agare posee, ut praedia a creditore después do hecho testamento, dió en prenda los
luantur. Si vero qnis partem re¡ legatae ahenave- predios que habían sido legados, y que, por lo
nt, pare, quae non est alienata, omnimodo debe- tanto, pueda el legatario ejercitar su acción con-
tur, pare aiatem alienata ita debetur, si non adi- tra el heredero, para que los predios sean libera-
meudi animo alienata Bit. dos por el acreedor. Pero si alguno hubiere enaje-
nado una parte de la cosa legada, se debe en todo
caso la parte que no fué enajenada, mas la parte
enajenada se debe solamente si no hubiere sido
enajenada con intención de revocar el legado.
§ 13.—Si quis debitori eno liberationem legave- § 13.—Si alguno hubiere legado á su deudor la
nt, legatum utile est, et neque ab ipso debitore, condenación, el legado es válido, ye1 heredero no
neque ab herede eius potest boros petere, neo ab puede reclamar nada ni del mismo deudor, ni del
alio, qui heredis loco est; sed et potest a debitore heredero de éste, ni de otro que esté en lugar del
convenir¡, ut liberet eum. Potest autem quis vel heredero; pero puede ser demandado por el deu-
ad tempus iubere, un boros petat. dor para que lo libere de la deuda. Mas puede
cualquiera mandar, que su heredero no reclame
hasta cierto tiempo.
§ 14.—Ex contrario, si debitor creditori suo, § 14.—Por el contrario, si un deudor hubiere le-
quod debet, legaverit, mutile est legatum, si nihil gado á su acreedor lo que le debe, el legado es
plus est in legato, quam in debito, quia nihil am- nulo, si no hay más en el legado que en el débito,
pune habet par legatum. Quodsi in diem val sub porque no tiene nada de más por allegado. Pero
conditione debitum ej pune legavenit, utile est le- si le hubiere legado puramente lo debido á día lijo
gatuni propter repraesentationem. Quodsi vivo 6 bajo condición, allegado es válido por razón
testatore dios venerit ant conditio extiteril, Pa- del vencimiento del pago. Mas si en vida del tes-
pinianus scnipsit (2), utile esse n.ihiominus lega- tador hubiere vencido el plazo 6 se hubiere cum-
tum, quia semel constitit: quod et ventim est; non plido la condición, escribió Papiniano, que allega-
enim placuit sententia existimantium, extiiictum do era, sin embargo, válido, porque subsistió una
esse legatum, quia 1» eam causam pervonit, a qua vez lo que también es verdad.; pues no fué ad-
incipere non potest. mitida la opinión de los que juzgaban que el le-
gado había quedado extinguido, porque llegó á
un caso en el que no puede tener origen.
§ 15.—Sed si uxori maritus dotein legaverit, § 15.—Mas si un marido hubiere legado á su
valet legatum, quia plenius est legatum, quam mujer la dote, es válido el legado, porque el lega,
de dote actio. Sed si quam non accepit dotem toga- do es más vebtajoso que la acción de dote. Pero
veiit, divi Sverus el A.ntoninus rescripserunt, si si hubiere legado la dote que no recibió, los divi-
quidem simpliciter legavenit, mutile osee lega- nos Severo y Antonino decidieron por rescripto,
tum; si vero carta pecunia, vel certum corpus, que el legado es nulo, si lo hubiere legado simple-
aut instrumentum dotis in praelegando d.emon- mente; pero que es válido el legado, si al prologar
strata sunt, valore legatum. se indicaron cierta cantidad, 6 un determinado
objeto, 6 un instrumento dotal.
§ 16.—Si res legata eme Lacto heredia perierit, 16.—Si la cosa legada hubiere perecido sin
legatario decedit. Et si servus alienus legatus sine hecho del heredero, perece para el legatario. Y si
Lacto heredis manuxuiesus fuerit, non tenetur ba- el esclavo ajeno legado hubiere sido manumitido
res. Si vero heredis servus legatus fuerit, et ipse sin hecho del heredero, el heredero no queda obli-
eum manumiseril, tener¡ eum lulianus acnipsit; gado. Pero si el esclavo del heredero hubiere sido
neo interest (8), scierit aix ignoraverit a se lega- legado, y él mismo lo hubiere manumitido, escri-
tum esse. Sed et si al¡¡ donaverit servum, el ¡si bre Juliano que queda obligado; y no hay diferen-
cui donatus est, eum manumiserit, tenetur horas, cia, si hubiere sabido 6 ignorado que había sido
quamvis ignoravenit, a se eumlega.tum osee. legado á cargo suyo. Pero si se hubiere donado á
otro un esclavo, y lo hubiere manumitido aquel á
quien se donó, queda obligado el heredero, aunque
hubiere ignorado que había sido legado ásu cargo.
§ 17.—Si quis ancuas cum suis natis legaverit, § 17.—Si alguno hubiere legado esclavas con

(1) L. S. C. de legat. VI. 87. (8) intereses, Hot. Cij. Ádmd, utrum ingtan Ouj. .Buch.;
(5) Quizá la i. & D. ad ¿eg. Faic. XXIV. S. si, Bien. Pero véase la i. iIs. D. tie Legat. XII.

lN$TIPtJtA.—LiBRÓ II: TiTULO xZ 69

etiamsl ancillas mortuae fuerint, partus legato sus hijos, aunque las esclavas hubieren muerto,
cedunt. Idem set, si ordinarii carvi eum vicariis los partos ceden al legado. Lo mismo es si se
legati fuerint, et licet mortui sint ordinarii, ta- hubieren legado esclavos ordinarios con sus vica-
man vicarii legato cedunt. Sed si servus cum pe- rios, pues aunque hayan muerto los ordinarios,
culio fnerit legatus, mortuo servo vsi munumiseo pertenecen no obstante al legado los vicarios.
vel alíeiiato, et pecuiii legatum extinguitur. idem Mas si se hubiere legado un esclavo con su
est, si fundus instructus vel cum instrumento le- peculio, muerto el esclavo, ó manumitido, 6 enage-
gatus fuerit; nani fundo alienato et instrumenti nado, se extingue el legado del peculio. Lo mis-
legatum extinguitur. mo sucede, si se hubiere legado un fundo provisto,
6 con sus enseres; porque enajenado el tundo, se
extingue también el legado de los enseres.
18.—Si grex legatus fuerit posteaque ad unam § l.—Si se hubiere legado un rebaño y después
ovem pervenerit, quod superfuerit, vindican po- hubiere quedado reducido á una sola oveja, puede
test. Grege autem legato, etiam eas oves, quae vindicares lo que hubiére sobrevivido. Mas Juliano
post testamentum factum gregi adiiciuntur, lega- dice que, legado un rebaño, ceden al legado hasta
to cedere lulianas ait (set enim gregis unum cor- las ovejas que se le agregan después de hecho el
pus ex distantibus capitibus, sicut aedimn mmm testamento (pues es el rebaño un solo cuerpo con
corpus set ex cohaerentibus lapid.ibus); cabezas separadas, como es la casa un solo cuerpo
compuesto de piedras unidas);
§ 19.—aedibus denique legatis, columnas et § .L9.—y finalmente, que, legadas unas casas,
marmora, quae post testamentum factum adiecta ceden al tegado las columnas y los mármoles que
suiit, legato cedere (1), después de liecho el testamento se le han agregado.
§ O.—Si peculium legatum fuerit, sine dubio § 20.—Si se hubiere legado un peculio, sin duda
quidquid peculio accedit vel deeedit vivo testato- alguna lo que aumenta ó disminuye el peculio en
re, legatarii lacro vsi d.amno est. Quodsi post vida del testador, es ganancia 6 pérdida del lega-
mortem testatoris ante aditam hereditatem ser- tario. Pero si, después de la muerte del testauor
vus acquisierit, lulianus ait, si c1uidem ipsi ma- antes de adida la herencia, el esclavo hubiere ad-
numisso pecu.lium legatum fuenit, omne, quod quirido alguna cosa, dice Juliano, que si verda-
ante aditam hereditatem acquisitum est, legata- cieramente se hubiere legado un peculio al mismo
rio cedere, quia buius legati dies ab adita heredi- manumitido, todo lo que se adquirió antes de adi-
tate cedit; sed si extraneo peculium legatu.m fue- da la herencia cede al legatario, porque el plazo
nt, non ceda-re ea legato, nisi ex rebus peculiaribus de este legado vence desde la adición de la heren-
auctum faerit pecuiium (2). Peculium autem, nisi cia; pero que si el peculio hubiere sido legado á
legatum fuerit, manunmiseo non debetur, quamvis un extraño, no ceden aquellas adquisiciones al le-
si vivus manumiserit, sufflcit, si non aclimatar; gado, salvo si el peculio se hubiere aumentado
et ita divi Severas et Antonimias rescnipserunt. por virtud de los bienes del mismo. Mas el pecu-
lidem rescnipserunt (8), peculio legato non videri lio, como no hubiere sido legado, no se debe al
id relictum, ut petitionem habeal pecunias, quam manumitido, aunque basta, si en vida lo hubiere
in rationes dominicas impendit. lidem resonipse- manumitido, con que no se le prive de él; y así lo
runt, peeulium videni legatum, quum rationibus decidieron por rescripto los divinos Severo y An-
redditis liber osee iussus set et ex co reliqua (4) tonino. Establecieron los mismos por rescripto,
inferre, que legado el peculio, no se entiende que se le
dejó derecho para que haga reclamación del dine-
ro que gasté en cuentas de su señor. Los mismos
establecieron en el rescripto, que se reputa que se
le legó el peculio, cuando se le mandó después de
rendidas las cuentas que fuera libre y que de aquel
pagase las deudas.
§ 21.—Tam autem corporales res legan possnnt, § 21.—Mas se pueden legar así las cosas corpó-
quam incorporales. Et ideo, quod defu.ncto debe- reas, como las incorpóreas. Y por consiguiente,
mr, potest alicui legan, ut actiones suas heres puede legarse á alguno lo que se debe al difunto,
legatario praestet, nisi exegerit vivas testator de suerte que el heredero preste al legatario sus
pecuuiam; nam hoc casa legatum extiuguitur. acciones, á menos que el testador hubiere exigido
Sed et tale legatum 'vaiet: «damuas esto heres en vida el dinero; porque en este caso se extingue
domum iJ.lius reficere, vel illum acre alieno libe- el legado. Pero también vale este legado: «esté
rare.» condenado el heredero á reconstruir la casa de
tal persona, 6 á liberar á. cual otra de sus deudas.»
§ 22.—Si generaliter servas vel alía res legetur, § 22.—Si se legase un esclavo ú otra cosa en ge-
electio legatarii est, niel aliad testator dixerit. neral, la elección corresponde al legatario, si otra
cosa no hubiere dicho el testador.
§ 23.—Optionis legatum, id set ubi testator ex § 23.—El legado de opción, esto es, aquel en que
servía suis vel alüs rebus optare legatarium ius- el testador había mandado que el legatario escoja
serat, habebat in se (5) conditionem, et ideo, nisi entre sus esclavos 6 entre los demás bienes, lleva-
ipse legatariús vivas optaverat, ad herede= le- ba consigo una condición, y en su consecuencia,
gatum non transmittebat. Sed ex constitutione si en vida no había escogido el mismo legatario,
nOstra, (6) et boc ad meliorem statum. reforinatum no transmitía el legado á su heredero. Pero por

(1) Cont. .ZTog. Ejes. 8chr.; dicimus cedere, Hal. BuSL 0W., (3) L. G . §, 4. D. de pecul. Legat. XXXIII. S.
Contra todos los códices de Bus..; eedunt, Buch. Según Bien. y (4) reliquas, Sclir. y todos Loa odies de Rus..
Sc/&r., estas paLabras dependen de .TulIanu. att. (5) tacltani, s usarta Bch.
(2) peeulluin, o,nítena Bsch. &)'. (6) L. S. C. Comm. de legat. VI. 43.

w

70 N8TITUTL.—LIBBO II: TITULO XI

est, et data est licentia (1) beredi logatarii opta- una constitución nuestra también se ha reforma-
re (2), licet vivus legatarius hoc non fecit. Et do, mejorándolo, este punto, y se ha dado facul-
diligentiore tract ata habito et hoe lfl nOstra con- tad al heredero del legatario para optar, aunque
stitutione additum est: sive plures legntarii exi- el legatario no lo haya hecho en vida. Y por una
stant, quibus optio relicta est, et dissentiant in más diligente experiencia adquirida se añadió
corpore eligendo, sive unius legatarii plures he- también esto en nuestra constitución: que si fuesen
redes, et inter se circa optandum disseutiant, alio muchos los legatarios á quienes se ha dejado la
aliad corpus eligere cupiente, no pereat legatuin opción, y disintiesen al elegir la cosa, 6 si fuesen
(qcLod plerique prudentium contra benevolentiam muchos los herederos de un solo legatario, y hu-
ixitroducebant), fortunam esse huias optionis biera entre ellos disentimiento al escoger, desean-
iudicem, et sorte. hoc osee dirimendum, ut, ad do uno elegir otra cosa diferente, á un de que no
quem sors perveniat, LUías sententia in optione perezca el legado (según establecía sin benevo-
praecellat. lencia la mayor parte de los jurisconsultos), que
el azar sea juez en tal elección, y que deba esto
dirimirse por la suerte, para que prevalezca en la
elección el parecer de aquel á quien la suerte fa-
vorezca.
24.—Legan autem ihi8 solis potest, cum qui- § 24.—Mas solamente puede legares á aquellos
bus testamenti factio est. con quienes hay testarnentifacción.
25.—Incertis vero personis noque Iegata no- § 25.—No estaba permitido en otro tiempo, que
que fideicommissa ohm relinqni eoncessum erat; se dejasen ni legados ni fideicomisos á personas
nam no miles quidem incertae personae poterat inciertas; pues ni aun el militar podía dejarlos á
relinquere, ut divas Hadrianus rescripsit. Licor- persona incierta, según resolvió por rescripto el
ta autem persona videbatur, quam ineerta opi- divino Adriano. Pero se reputaba persona incier-
nioiie animo suo testator subiiciebat, veluti si ta la que el testador traía á su memoria de un
quis ita dicat: «quicuaque filio meo in matrimo- modo incierto, como si alguno dijese de este modo:
nium filiam saam dectenit (3), ei heres meas «á cualquiera que hubiere dado su hija en matri-
illum ±undam dato»: illud quoque, quod lis re- monio á mi hijo, déle mi heredero aquel fundo;»
linquebatur, «qui post testamentum ecriptum pri- también aquello que se les dejaba «á los que pri-
mi consules designati erunt,» aeque incertae per- mero hubieren sido designados cónsules después
sonae legan videbatur; es denique mu.ltae aline de hecho el testamento,» se entendía que era le-
huiusmodi species sunt. Libertas quocju.e iucertae gado igualmente á una persona incierta; de lo que
personae non videbatur posee dan, quia placebat hay finalmente otros machos ejemplos. También
nomiiiatim corvos liberan. Tutor quoque certus se entendía que no podía darse la libertad á per-
dan debebat (4). Sub corta vero demonstratione, sona incierta, porque estaba establecido que los
id est ex certis personin incertae personae, recto esclavos fueran manumitidos nominalmente. Asi-
legabatur, veluti: «ex cognatis meje, qui nunc mismo debía darse por tutor una persona cierta.
sunt, si quis fthiam meam axorem duxerit, ei he- Mas bajo una designación cierta, esto es, 5. una
res meas illam rem dato.» Incertis autem perso- persona incierta de entre otras ciertas, se legaba
nis legata vol fideicommissa relicta et por erro- válidamente, como por ejemplo: «Si alguno de mis
rem soluta repetí non posee, sacnis constitutioiii- cognados, ahora existentes, se hubiere casado con
bus cautum erat. mi bija, déle mi heredero tal cosa.» Sin embar-
go, se había mandado en las sacras constituciones,
que no podía pedirse la devolución de los legados
ó de los fideicomisos dejados 5. personas inciertas
y por error pagados.
§ 26.—Postumo quoque alieno inutiliter lega- 26.—También se legaba inútilmente al póstu-
batur: set autem alienus postumus, qui natas mo extraño: y es póstumo extraño, el que al nacer
inter suos heredes testatoni futuras non est: ideo- no ha de estar para el testador entre los herederos
que ex emancípate filio conceptus nepos extra- suyos: y así, el nieto concebido de un hijo eman-
usas erat postumus ayo. cipado era un póstumo extraño para el abuelo.
§ 27.—Sed nec huinsmodi species penitus set 27.—Mas tampoco se ha dejado del todo esta
sine justa emendatione relicta, quum in nostro materia sin justa corrección, pues que en nuestro
Co cUco constitutio posita set (5), por quam et Código se ha insertado una constitución por la
huic partí medevimus (6) non solum in heredi- que también en esta parte hemos puesto remedio,
tatibus, sed etiam in legatis et fideicommissis; no tan sólo respecto ele las herencias, sino también
quod evidenter ex ipsius constitutionis lectione deles legados y fideicomisos; lo que evidentemente
clarescit. Tutor autem neo per nostram consti- aparece claro de la lectura de la misma constitu-
tutionem incertus dan debet, quia corto iuclicio ción. Mas ni aun por nuestra constitución debe dar-
debet quis pro tutela sane posteritati cayere. se un tutor incierto, porque con juicio cierto debe
cada cual cuidar de su posteridad con la tutela.
§ 28.—Postumus autem alienas henos instituí § 28.—Sin embargo, el póstumo extraño había
et antea poterat et nuno potest, nisi in utero eius podido antes y puede ahora ser instituido herede-
sit, quae jure nostro uxor osee non potest. ro, 5. no ser que se halle en el útero de la que por
nuestro derecho no puede ser esposa.
§ 29.—Si quis in nomine, cognomine, praeno- § 29.—Si alguno se hubiere equivocado en el

(1) et, inserta Sckr. (4) Hot, Schr. Gaj; tntor—.debebat onitenlaa loá reatantee
con Th,eoph, y según .4ccu$, faltan en los códices enmendados,.
(5) Bien. Schr.; servurn insertan ¿03 restantes. (5) L. í. O. de incert.pers. Vi 48.
(3) Ecl. Ruso. Cont. Bol. Cuj. &iW.; soliosavenit, Gaj. ) $chr.; wedebimur, Bises. i ¿os más dolos códices; meSe-
dederit Id set collocavertt, Bien. Bucle. unir, ¿08 demás.

IP

75
INSTITtrrA.—UBRO it: TITULO XX

mine (1) legatarii erraverit, si de persona con- nombre, sobrenombre, 6 pronombre del lece n4
stat, iaihilominus valet legatum; idemque in he- si consta la existencia de la persona, es
redibus servatur, et recto: nomina eiiim signifi- sin embargo, el legado; y lo mismo se obs
caridornm hominum gratia reperta sunt, qui si con razón, respecto de los herederos: pi\ eón_
quolibet alio modo intelhgantur, nihil interest. nombres se han inventado para designar.-6 un
hombres, los cuales nada importa que sean'- he-
cidos de otro cualquier modo.
30.—Unie proxima est illa iuris regula, falsa 30.—Semejante á esta es aquella regla d4Il
demonstratione legatum non perimí, veluti si recho de que por una falsa designación no ce'55
quia ita legaverit: «Stichum servum ueum ver- tingue un legado, como si alguno hubiere leg
nam do lego;» lioet enim non venia, sed emtus sit, da este modo: «doy y lego mi esclavo Stico n,
si de servo tamen constat, utile est legatum. Et cido en mi casa;» pues aunque no haya nacido e
convenienter si ita demonstraverif.: «Stichum ser- cii casa, sino que haya sido comprado, si sin em
vum, quem a Seio emi,» sitque ab alio emtus, utile bargo consta la existencia del esclavo, el legado
est legatum, si de servo constat. es válido. Y consiguientemente, si hubiere hecho
la designación así: «mi esclavo Stico que compré
á Seyo, » aunque haya sido comprado á otro, ea
válido el legado. si consta la existencia del esclavo.
31.—Longe magia legato falsa causa non no- § 31.—Con mayor razón una causa falsa no per-
et, veluti quum quia ita dixerit: «Titio, quia () judica al legado, como si alguno hubiere dicho de
me absente negotia mea curavit, Stichum do le- este modo: «doy y lego Stjco á Tjcie, porque en
go.» ve' ita: «Pitio, quia patrocinio eius capital¡ mi ausencia cuidó de mis negocios» ¿ de este otro:
crimine liberatus sum, Stichum do lego:» Hect «doy y lego Stico á Piojo, porque por su defensa
enim neque negotia testatoris unquam gessit Ti- he sido absuelto de una acusación capital;» pues
tina, neque patrocinio cina liberatus est, legatum aun cuando ni Ticio administró nunca los nego-
tamen valet. Sed si conditionaliter enunciata cios del testador, ni por su patrocinio fué éste
fuerit causa, aliud inris est, veluti boc modo: absuelto, no obstante el legado es válido. Mas
«Titio, si negotia mea curavit, fundum do lego. otra cesa seria si la causa se hubiere enunciado
condicionalmente, porejemplo, de este modo: «doy
y lego un fundo á Picio, si ha cuidado de mis ne-
gocios.»
§ 32.—An servo heredis recto legemus, qilaeri- § 32.—Se pregunta si legamos válidamente al
tur. Et constat, puro inutiliter legan, neo quid- esclavo del heredero. Y -consta que, puramente,
quam proficere, si vivo testatore de potestate se lega sin validez. yque de nada sirve que en
heredia exierit, Quia, quod mutile foret legatum, vida del testador hubiere salido de la potestad
si statim post factum testamentum decessisset del heredero, porque como el legado habría sido
testator, hoc non ideo debet valere, quia duutius nulo si inmediatamente después de hecho el tes
tast ator vixenit. Sub conditione vero recte lega- tamento hubiese fallecido el testador. no debe ser
tur, ut requiramus, an, quo tempore dies legati válido por la razón de que el testador haya vivido
cedit, in potestate heredia non Bit. más tiempo. Pero bajo condición se lega válida-
mente, luego que averigüemos si en el tiempo en
que empieza á correr el plazo del legado, no esta-
ha bajo la potestad del heredero.
§ 33.—Ex diverso, herede instituto servo, quin § 83.—Por el contrario, instituido heredero un
domino recto etiam sine conditione legetur, non esclavo, no se duda que se legaválidamente aldue-
dubitatur. Nam et si statim post factum tiesta- aun sin condición. Porque si inmediatamente
meiitum decesserit testator • non tamen apuci después de hecho el testamento hubiere fallecido
eum, qui heres sit, dios legati cedere intelligitur, el testador, no se entiende, sin embargo, que em-
qnum hereditas a legato separata sit, et possit piece é. correr el plazo del legado para aquel que
per enin servum alius heres effici, si pnius, quam sea heredero, puesto que la herencia se halla se-
iussu domini adeat, iii alterius potestatem trans- parada del legado, y puede otro llegar Ii ser here-
latus sit, vel manumiasus ipse heres efficitur; dero por medio de este esclavo, si antes que adiere
quibus casibus utile esti legatum: quodsi in eadem la herencia por orden de su se.or ha sido trans-
causa permanseriti et iussu legatanii adienit, eva- ferido á la potestad de otro, 6 si manumitido, él
nesciti legatum. mismo es hecho heredero; en cuyos casos es váli-
do el legado: mas si hubiere permanecido en la
misma condición y hubiere adido por mandato del
legatario, se extingue el legado.
34.—Ante heredia inetitutionem inutiiter su- § 34.—En otro tiempo se legaba sin validez an-
tea legabatur, scilicet quia testamenta vim ex tes de la institución de heredero, porque los tes-
institutione heredis accfpiunt, et ob id veluti ca- tamentos reciben su fuerza de la institución de
put atque fundamentnm intelligitur totius tiesta- heredero, y por esto, la institución de heredero
menti heredia justitutio. Pan ratione neo libertas es considerada como cabeza y fundamento de todo
ante heredia instjtutionem dan poterati. Sed quia el testamento. Por la misma razón tampoco se
incivile esse putavimus, ordinem quidem acri- podía dar libertad antes de la institución de he-
pturae cequí (quod et ipsi antiquitati vituperan- redero. Mas porque juzgamos que era inconve-
dum fuerat -visum) sperni autem testatonis volun- niente seguir en realidad el orden de la escritura
tatem, per nostiram constitutionem (8) et hoo (lo que aun á la misma antigüedad había parecido

1) agnomine, insertan HaZ. Ruso. Uot. Cont. Budz..; V¿ a'06 (2) qui,Bien.;pereviasela 1.17..2.D.decon4tt.IIIV. 1
la 1. 4. tY. de test. VI. 28. (5) Tal vea la 1. 24. U. de 168t. VI. 23.
INSTTTUTA.—LIBRO TI: TÍTULO XXI
est, et d& -

re ( emendavimus, lit liceat et ante heredis vituperable), y que se despreciase no obstante la


diligent.,ionem
et inter medias heredum institutio- voluntad del testador, corregimos también este
St1tUt1Oum relinquere, et multo magia Liberta- vicio por una constitución nuestra, de suerte que
stant, ¿,Ius usus favorabilior sea lícito dejar un legado, y con mayor razón la
corpore libertad, cuyo uso es más provechoso, así antes
redes, do la institución de heredero, como entre las ins-
aliud tituciones de los mismos.
1045._pc mortcm quoque heredia ant legata- 5.—Del mismo modo, se legaba también sin
iut.rc'jjj modo inutiliter legabatur, veluti si quia validez después de la muerte del heredero 6 de]
lUdi4ii0at: «quum herce mene mortuus cnt, do lego;» legatario, como si alguno dijese asÍ: «doy y lego,
«pridie quam heres autiegatanius morietur.» luego que mi heredero hubiere muerto; » y tam-
Prd sjmjlj modo et hoc correximus (1), flrmitatem bién: «el día antes que el heredero 6 el legatario
.n.iiusmodi legatis ad fideicommissorum similitu- muera. » Pero igualmente hemos corregido tam-
dinem -praestantes, ne vel in lioc caen deterior bién esto, dando fuerza £ los legados de esta clase
causa legatorum, quam fldeicommissorum inve- á semejanza de los fideicomisos, para que ni aun
niatur. en este caso se considere peor la condición de los
legados que la de los fideicomisos.
86.—Poenae quoque nomine inutiliter lega- 36.—También á título de pena se dejaba y se
batur et adimebatur val transferebatur. Poenae revocaba ¿ transfería inútilmente un legado. Mas
autent nomine legarl videtur, quod coreendi entiéndese que se lega á título de pena, lo que se
beredis causa relinquitur, quo magia aliquid fa- deja por coerción del heredero, para obligarle más
ciat, aut non faciat, veluti si quia ita scnipserit: á que haga, ó no haga, alguna cosa, como si algu-
«heres meus si :flhiam suam in matnimonium Pitio no hubiere escrito de este modo: «si mi heredero
collocaverit, » val ex diverso «si non collocaverit, hubiere dado (6 por el contrario, no hubiere dado)
dato decem aureos Seio; aut si ita scripserit: «he- su hija en matrimonio é Picio, dé diez áureos á
res mene si servum (2) Stichum alienavenit,» val Sevo:» 6 si hubiere escrito así: «si mi heredero
ex diverso «si non alienaverit, Pitio decem aureos hubiere enajenado (6 por el contrario, no hubiere
dato.» Et in tantum haec regula observabatar. ut enajenado) el esclavo Stioo, dé diez áureos á Ti-
perquam pluribus (8) pnincipalibus constitutio- cio.» Y con tanto rigor se observaba esta regla,
nibus significetur, neo pninci'pem quidem agno- que en las más de las constituciones imperiales se
acere, quod ci poenae nomine legatum sit: neo ex significaba, que el príncipe ciertamente no admi-
militis quidem testamento talia legata valebant, tía lo que se le hubiere dejado á título de pena: ni
quamvis alias (4) militum voluntates in ordinan- aun por testamento de un militar eran válidos ta-
dis testamentis valde observantur (5): quin etiam les legados, aunque por otra parte son muy aten-
neo libertatem poenae nomine dan posee place- didas las disposiciones de los militares en la otor-
bat: co amplius neo heredem poenae nomine ad¡¡- gación de sus testamentos: y basta se bailaba
e¡ posee Sabinus existimabat, veluti si quia ita establecido que ni la libertad podía darse fi título
dioat, «Titius beres esto. si Titius fihiam anam de -pena: y aun más, Sabino juzgaba que tampoco
Seio in matrimonium collocaverit, Seius quoque podía agregarse un heredero fi título de pena,
herce esto;» nihil enim intererat. qna ratione Ti- como si alguno dijese ¿e este modo- «sea herede-
tius eorceretur, utrnm legati datione, an cohe- ro Ticio, vsi Ticio hubiere dado su hija en matri-
redis adiectione. Sed huiusmodi serupulositas no- monio fi Sayo, sea también heredero Seyo;» 'pues
bis non placuit, et generaliter ea, quae relinqunu- nada importaba por qué razón se compeliera fi Ti-
tur, licet poenae nomine fuenint reUcta, val cío, si por la dación de un legado, 6 por la adjun-
ademta, val in alios transiata, nihil distare a ce- ción de un heredero. Pero una escrupulosidad de
tenis legatis coristituimus (8), val in dando, vsi esta naturaleza no nos agradó, y dispusimos en
in adimendo, val in transferendo: exceptia 'vide- general, que lo que se deja. aunque hubiere sido
licet iis, quae impossibilia sunt, vsi legibus in- dejado, 6 retocado, 6 transferido fi otros fi título
terdicta, ant alias probrosa; huiusmodi enini de pena, en nada se diferencie de los demás lega-
testatorum dispositiones valere secta meorum dos, al darlo, al revocarlo 6 al transferirlo.- excep-
temporum non patitur. to, sin embargo, aquellas cosas que son imposi-
bles, 6 prohibidas por las leyes, 6 de otro modo
vergonzosas; ynes, el modo de ser de mis tiempos
no tolera que valgan semejantes disposiciones de
los testadores.

TIT. XXI TITULO XXI


DE ADENTIONE ET TRAWSLATIONE LEGATORUM (7) DE LA REVOCACIÓN Y DE LA TRANSFERENCIA
DE LOS LEGADOS

Ademtio legatorum, sive eodem testamento adi- La revocación de los legados es válida, ya sean
mantur si-ve codicihis, firma est, sive contrariis revocados en el mismo testamento, ya por codici-
verbis fiat ademtio (veluti si, quod (8) ita quis los, ora se haga la revocación con palabras con-

(1) L. a. J. de. contrali. et conun. VIII. 88.


(2) meum, in8Crtan Bien. Bush. Theoph. -
(5) Bien. Bush. &1r, y todos los cddices de Raes.; quam (6) L. 1. C. ¿le Na quae poen. VI. 41.
plurimis, fiel. Risas. Hot. (Jont.; quam pinrlbus, (Juj. ' (1) et transiatione, omítenLee Bel. lLus. Con¡. Bush. Schr.
(4) Ho&; MWG Theoph.; alias, Los restantes. 7'heoph.;parecen ahadida. ¿leepuis, atendiendo al §. 1.y alDig.
(5) Bien. Bush. &hr. obsarventur, Ho&; observabantur, de adiin. va trenaf. 1111V. 4.
los d.e,nds. (8) OuJ. &hr.; quid, los restantes.

INSTITUTÁ.—LIBRO II: TITULO XXII 75

legaverit: «do lego,» ita adimatur: «non do, non le- trarias (como si lo que alguno hubiere 1e08 fló
go»), sive non contrariis, id eet aliis quibuscunque «doy y lego,» lo revocase de este modo: «6, y el
ver bis. no lego), ó con otras no contrarias, esto ias ve-
otras cualesquiera palabras.
i.—.-Transferri qUOqlie legatum ab alio ad § 1.—También se puede transferir un lega. ?óI
alium potest, veluti si qnis ita dixerit: «hominem una á otra persona, como si alguno hubiere ¿o un
Stichum, quem Titio legavi, Seio do lego,» sive así: «doy y lego á Seyo el hombre Stieo que
in eodem testamento sive in codicillis hoc fe- gué á Ticio,» ya hubiere hecho esto en el
cerit; quo casi' simul Titio adimi videtur et Seio testamento, ya en codicilos; en cuyo caso
dan. tiende que al mismo tiempo se quita á Ticio y
da á Seyo.

TIT. XXII TÍTULO XXII


D0 LEGE FALCIDIA (1) DE LA LEY FALCIDIA

Superest, uti de lege Falcidia dispiciamus, qua Resta que hablemos de la ley Falcidiaor la
modus novissie m legatis impositus est. Qunin que se ha puesto últimamente un límite i los le-
enim ohm lego duodecim tabularum libera erat gados. Pues como quiera que en otro tiempo era
legandi potestas, ut lieret vel totum patrimo- libre por la ley de las Doce Tablas la facultad de
nium legatis erogare (quippe ea lege ita cautum legar, de tal suerte que era lícito consumir todo
esset: «uti (2) legassit suas re¡, ita inc esto»), vi- el patrimonio en legados (porque en esta ley se
sum est hauc legandi licentiam coartare; idque había dispuesto de este modo: «como hubiese le-
ipsorum testatorum gratia provisum est ob id, gado de su cosa, así sea ley»), pareció convenien-
quod plerumque intestati moriebantur, recusan- te coartar esta libertad de legar; y se proveyó
tibus ecniptis heredibus pro nullo aut minimo esto en interés de los mismos testadores por esta
lucro hereditates adire. Et qiium supon hoc tam razón, porque la mayor parte morían intestados,
lex Furia quam lex Voconia latae sunt, quarum rehusando los herederos instituidos adir las heren-
neutra sufficiens ad re¡ eonsummationein videba- cias por un beneficio nulo 6 mínimo. Y habiéndo-
tur1 novissime lata est lex Palcidia, qua cavetur, se promulgado sobre este particular así la ley
ne plus legare hieeret (3), quam dodrantem toto- Furia como la Voconia, ninguna de las que pare-
ruin bonorum, id est, ut, sive unus heres institu- cía suficiente para la consecución de su objeto, se
tus esset sive plures, apud eum cosve pare quarta promulgó por último la ley Palcidia, en la que se
remaneret. dispone que no sea lícito legar más de las tres
cuartas partes de todos los bienes, esto es, que, ya
se hubiese instituido un heredero, ya muchos, que-
dase para él 6 para ellos la cuarta parte.
1.—Et quum quaesitnm eseel, duobus here- § 1.—Y habiéndose preguntado, instituidos des
¿libus institutis, veluti Titio et Seio, si Titii pars herederos, por ejemplo, Ticio y Seyo, si toda la
ant tota exhausta sit legatis, quae nominatim ab parte de Tieio hubiere quedado 6 exhausta por
eo data sunt, aut supra modum onerata, a Selo los legados que nominalmente se dieron á cargo
yero ant unida relicta sint legata, aut quae par- suyo, ó gravada sobre el límite, y de que á cargo
tem eias duntaxat in partem dimidiam minuant, de Seyo 6 no se hayan dejado ningunos legados,
an,quia is quartam partem totius hereditatis aut ó sólo los que disminuyan su parte en la mitad,
amphius habet, Titio nihil ex legatis, quae ab eo ¿si seria lícito, puesto que éste tiene la cuarta
relicta sunt, retinere liceret? placuit (4), ut quar- parte de toda la herencia 6 más, que Ticio no re-
taru partem suae partis salvam habeab, posse re- tuviese nada de los legados que á cargo suyo so
tinere; eten.im in singulis heredibus ratio legis dejaron? se decidió que puede retener, de modo que
Ealcidiae ponenda est. posea íntegra la cuarta parte de su porción; pue»
el cálculo de la ley Falcidia debe aplicarse por
separado á cada heredero.
2.—Quantitas autem patrimonii, ad quam ra- § 2.—Mas la cuantía del patrimonio á que se
io legis Falcidiae redigitur, mortis tempore spe- aplica el cálculo de la ley Falcidia, se estima al
ctatur. Itaque si verbi gratia is,qui centum tiempo de la muerte. Y así, si, por ejemplo, el que
aureoruni patrimonium inbonis habebat, centum tenía en sus bienes un patrimonio de cien áureos
aureos legaverit, nihil legatariis prodest, si ante hubiere legado cien áureos nada aprovecha á los
aditam hereditatem por servos hereditarios ant legatarios, si antes de la adición de la herencia,
ex partu ancillarum hereditariarum aut ex foetu 6 por los esclavos de ésta, 6 por el parto de las
pecorum tantum aecesserit hereditati, ut, centuin esclavas de la misma, 6 por las crías de los gana-
aun eje legatorum nomine erogatis, heres quar- dos, hubiere acrecido tanto 4 la herencia, que, pa-
tam partem hereditatis habituras oit; sed nocesse gados los cien áureos 4 título de legados, hubiera
est, ut nihilominus quarta pars Tegatis detraha- de tener el heredero la cuarta parte de la heren-
tui. Ex diverso, si septuaginta quinque legave- cia; sino que es necesario, que, no obstante, se
nt, et ante aditam hereditateni un tantum deere- detraiga de los legados la cuarta parte. Por el
verint bona, incendjjs forte aut naufragiis ant contrario, si hubiere legado setentay cinco, y
morte servorum, ut non amplius quam septuagin- antes de adida la herencia hubieren disminuido
ta quinque aureorum substantia vel etiam ininus tanto los bienes, acaso por incendios, 6 por nan-

(1) Gaj. II. § 124-127.; 1. 73. pr. D. ad 1. Falc. XXXV 2. (5) Hol. Bien. Buch. Schr.; liteat, los restantes,
(2) lot. Csj. Rchr. Gal.; quisque, insertan los re$anteS y (4 piaeuit, deapuia de habeat, Hctl. Ruso. Cont.; posee
TSe opa. retInre, emítelas ScSr.
Tomo I.—.iO
flSTITUTA.—LIBR0 II:-TITULO XXIII

cst, et U. tur, solida legata debenur: nec ea res fragios, oor muerte de esclavos, que no quedase
re (2), C.a est heredi, cui liberum est non adire más que el valor de los setenta y cinco áureos, 6
diiigent0tem; quae res effieit, ut uecesse sit lega- aun menos, los legados se deben en su totalidad:
StltUtIC.,3ne destituto testamento nihil consequantur, y esto no es perjudicial para el heredero, que es
tant, herede in portionem (1) pacisci. libre de no adir la herencia; lo que hace que sea
corpor, necesario á los legatarios pactar con el heredero
redes, sobre su porción, para que, dejado sin efecto el
aliuclj testamento, no se queden sin conseguir nada.
(ja 3.—Quum autem ratio legis Falcidiae poni- 8.—Mas al hacerse el cálculo de la ley Falci-
intr':, ante deducitur aes alienum, iteni funeris cidia, se deducen antes las deudas, además los
iu4apensa, et pretia servorum manumissorum tune gastos de funeral, y el valor de los esclavos ma-
quiejude in reliquo ita ratio habetur, ut ex eo numitidos; luego, finalmente, sobre lo restante se
pquarta pare apud heredes remaneat, tres vero hace la distribución de modo que de ello quede la
partes inter legatarios distribuantur, pro rata cuarta parte á los herederos, y las otras tres par-
scilicet portLone eius,quod cuique eorum lega- tes se distribuyan entre los legatarios, á prorrata,
tum fuerit. Itaqu.a si fingamus, quadringentos no obstante, de lo que á cada uno de ellos se hu-
aureos legatos esse et patrimonii quantitatem, biere legado. Así, pues, si supusiéramos que se
ex qua legaba erogan oportet, quadringentorum hablan legado cuatrocientos anreos, y que fuese
esse, quarta pare legatariis singixlis debet de- de cuatrocientos la cuantía del patrimonio, de la
trahi: quodsi trecentos quinquaginta legatos fin- que deben pagares los legados, debe detraerse á.
gamus, octava debet detrahi: quodsi quingentos cada legatario la cuarta parte: por lo que, si su-
legaverit, initio quinta, deinde quarta detrahi pusiésemos que hablan sido legados trescientos
debet; ante enim detrahenduni est, quod extra cincuenta, debe detraerse la octava parte: pero si
bonorum quantitatem est, deinde, quod ex bonis hubiera legado quinientos, primeramente debe de-
apud heredem remanare oportet. traerse la quinta, y luego la cuarta; pues antes
debe detraerse lo que excede á la cuantía de los
bienes,y luego lo que de los bienes debe quedar
al heredero.
TIT. XXIII. TÍTULO XXIII .
DE FIDEICOMMISSARII 5 HERED1TÁTIBUS (2) DE LAS HERENCIAS PIDEICO3'IISÁBIAS

Nuno transeamus ad fldeicommissa. Et prius de Pasemos ahora á los fideicomisos. Y primera-


hereditatibus fldeicommissaniis videamus. mente tratemos de las herencias fideicomisarias.
l.—Sciendum itaque est, omnia fldeicommissa § 1.—Así, pues, ha de saberse que en los prime-
pnimis temporibus infirma esse, quia nemo mvi- ros tiempos eran nulos todos los fideicomisos,
tus cogebatu.r praestare Id, de quo rogatus erat; porque nadie era obligado contra su voluntad á
quibus enim non poterant hereditatein vel legata cumplir aquello que se le había rogado; pues si de-
relinquere, si relinquebant, fldei conimittebant jaban herencia 6 legados á aquellos ¡ quienes no
eorum, qui capere ex testamento poterant: et podían dejarlos, los confiaban á la fidelidad de
ideo Udeicominissa appellata sunt, quia nullo vin- los que podían recibir por testamento: y por esto
culo iuris, sed tantum pudore eorum, qui roga- se llamaron fideicomisos, porque no se apoya-
bantur, con tinebantur. Postea pnimus (3) divas ban en ningún vínculo de derecho, sino tan sólo
Augustus, semel iterumque gratia personarum en la honradez de los que eran rogados. Des-
motas, val quia per ipsius salutem rogatus quis pués, el divino Augusto fué el primero que, mo-
diceretur, ant.ob insignem quorund.am perfidiam, vido alguna que otra vez por consideración á las
iussit consulibus auctoritatem suam interponere. personas, ó porque alguien se dijese rogado por
Quod quia inetum videbatu.r et populare erat, la salud de él mismo, ó por insigne perfidia de
panlatim conversu.m est in aesiduam iurisdietio- ciertos individuos, mandó á los cónsules que in-
nem; tantusque eorum favor faetus set, ut paula- terpusiesen su autoridad. Y como esto parecía
tim etiam praetor proprius crearetur, qui de (4) justo y era popular, se convirtió paulatinamente
fideiconimiesis ms diocret, quein fideicom.missa- en jurisdicción permanente; y tanto creció el fa-
rium appellabant. vor de ellos, que poco á poco se creó también un
pretor especial, que fallase en materia de fideico-
misos, al que llamaban fideicomisario.
2.—Inpnimis igitu.r sciendum est, opus asee, § 2.—Ha de saberse, pues, ante todo, que es ne-
ut aliquis recto iure testamento horas instituatur, cesario que álguien sea instituido heredero en un
eiusque fidei committatur, ut eam hereditatem testamento otorgado en derecho, y que é. su fide-
alii restituat; alioquin mutile est testamentum, lidad se confio que restituya á otro aquella heren-
in que nemo horas instituitur. Quum igitur al¡- cia; pues por lo demás es nulo el testamento en
quis scnipserit: «Lucius Titius horas esto,» potenit que nadie es instituido heredero. Así, cuando al-
adiicere: rogo te, Luci Titi, ut, quum primum guno hubiere escrito: «sea heredero Lucio Tirio,»
possis hereditatem meam adire, sam Gajo Seio podrá añadir: « te ruego, Lucio Ticio, que tan
reddas restituas.» Potest autem quisque et de par- pronto como puedas adir mi herencia, la entre-
te restituenda beredem rogare; et liberum est, gues y restituyas á Gayo Seyo.» Mas también
vel puro, vel sub conditione relmquere fldeicom- puede cualquiera rogar á su heredero que resti-
miesum, val ex dio certo. tuya una parte; y es libre de dejar el fideicomiso
ó puramente, 6 bajo condición, 6 desde tlia cierto.
(1) portlone, Bel. Rus. Cont. Cuj.; portionem legatorum,
Hot. segun el Dig.
(2) Ga.. .11. 246-248. 250. 251. 253-259.; 1. 82. C. de ldeic. (3) primus, omítela Cuj.
VI. 42. (4) de, onfteia .9c7r.

INSTITUTÁ,—LIBRO II: TITtMO XXIII 75
§ 8.—Restituta autem hereditate, is quidem (1), § 3.—Mas restituida la herencia, permanece no
qui restituit, nihiloniinus heres permanet, is vero, obstante siendo heredero el que la restituyó, y el
qui rccipit hereditatem, aliquaitdo heredis, al¡- que recibe la herencia era considerado unas ve-
quando iegatarii loco habebatiir. ces como heredero, otras como legatario.
§ 4.—Et Neronis quidein temporibus, Trebellio § 4.—Pero en los tiempos de Nerón, siendo cón-
Maximo et Annaeo Seneca consulibus, senatus- sules Trebelio Máximo y Anneo Séneca, se dió un
consultum factum est, quo cautum est, ut, si he- senadoconsulto en el que se dispuso, que, si la he-
reditas ex fideicommissi causa restituta sit, om- rencia hubiera sido restituida por causa de fidei-
nes actiones, quae jure civil¡ her cdi et in here dom comiso, todas las acciones que por derecho civil
competerent, ej et ua eum darentur, cui ex fidei- compitiesen al heredero y contra el heredero, se
commisso restituta esset hereditas. Post quod ciarían á aquel y contra aquel á quien por fideico-
son atuse Onsultum praetor utiles actiones ei et un miso se hubiese restituido la herencia. Después de
eum, qui recepit hereditatem, quasi heredi et in cuyo senadoconsulto, comenzó á dar el pretor,
hereciem daro ooepit. como al heredero y contra el heredero, acciones
útiles á aquel y contra aquel que recibió la he-
rencia.
§ 5V-8ed quia heredes seripti, quum aut totam § 5.—Mas como los herederos instituidos, cuan-
hereditatem ant paene totam pierumque resti- do de ordinario eran rogados de restituir ó toda
tuero rogabantur, adire hereditatem ob nuiium 6 casi toda la herencia, rehusaban adirla or un
vol miniinum lucrum recusabant, atqiie ob id ex- lucro nulo 6 mínimo, y por esto se extinguian los
tinguebautur fideicoimissa, postea Vespasiani fideicomisos. después, en tiempos de Vespasiano
Augusti temporibus, Pegaso et Pusioiie consiili- Augusto, bajo el consulado de Pegaso y de Pu-
bus, senatus censuit, itt ei, qui rogatus esset he- Sión, decretó el senado, que á aquel que hubiese
reditalem restituere, perinde liceret quartam sido rogado de restituir la herencia le fuese igual-
partem retin ere, atque lego Palcidia ex lega- mente lícito retener la cuarta parte, según por la
tis (2) retinere conceditur. Ex singulis quoque ley Falcidia se concede retenerla de los legados.
rebus, quae per fideicommissum relinquuntur, Y es permitida ha misma retención en cada una
eadem retentio permissa est. Post (3) quod sena- de las cosas que se dejan por fideicomiso. Después
tusconsultuni ipse heres onera hereditaria susti- de cuyo senadoconsulto el heredero mismo soste-
nebat: ille aulem, qui ex fideicommisso recepit nía las cargas de la herencia: mas aquel, que por
partem hereditatis, legatarii par iarii loco erat, fideicomiso recibió parto de la herencia, estaba
id est cius legatarii, cui pars boi mm legabatur; en el lugar de un legatario parciario, esto es, de
quae species legati partitio vocaoatur, quia cum aquel legatario á quien se legaba parte de los bie-
herede legatarius partiehatur hereditatem. tlnde nes; cuya especie de legado se llamaba partición,
quae solebant stipulationes inter heredem et par- porque el legatario partía la herencia con el he-
tiarium legatariuni interpon¡, eaedem interpone- redero. De aquí que las mismas estipulaciones
bantur inter eum, qui ex fideicominisso recepit que solían hacerse entre el heredero y el legata-
hereditatem, et heredem, id est ut et lucrum et rio parciario. se interponían entre el que por fidei-
damnum hereditarium pro rata parte inter eos comiso recibió la herencia y el heredero, esto es,
commiine sit. que el lucro y el perjuicio de la herencia sean
comunes entre ellos á prorrata.
§ 6.—Ergo si quidem non plus quam dodran- § 6.—Así, pues, si ciertamente el heredero insti-
tem hereditatis scriptus bares rogatus sit resti- tuido no hubiese sido rogado de restituir más que
tuere, tuno ex Trebelhiano senatusconsulto resti- los tres cuartos de la herencia, entonces se resti-
tuebatur hereditas, et un utrumque actiones tuía la herencia por el senadoconsulto Trebelia-
hereditariae pro rata parte dabantur, in heredera no, y se daban las acciones hereditarias contra
quidem iure civil¡, in euxn vero, qui reeipiebat uno y otro á prorrata, á saber, contra el heredero,
hereclitatem, ex senatusconsulto Trebelhiano tan- por el derecho civil, y contra aquel que recibía
quam in heredem. At si plus quam dodrantem vol la herencia, por el senadoconsulto Trebeliano,
etiam totani hereditatem restituere rogatus sit, como si fuese heredero. Pero si hubiere sido roga-
locus erat Pegasiano senatusconsulto, et heres, do de restituir más de los dos tercios ó aun toda
qui semel adierit hereditatem, si modo sua yo- la herencia, era el caso del senadoconsulto Po-
hmtate ad.ierit, sive retinuerit quartam partem, gasia]io, y el heredero que una vez hubiere adido
sive retinere noluerit, ipse universa onera here- la herencia, con tal que la hubiere adido por su
ditaria sustinebat. Sed quarta quidem retenta, voluntad, soportaba todas las cargas de la heren-
quasi partís et pro parte stipulationes interpone- cia, ya hubiere retenido la cuarta parte, ya no
bantur tanquam intar partiarium legatarium et hubiere querido retenerla. Pero retenida en ver-
hered.e,m; si vero totam hereditatem restitueret, dad la cuarta, se interponían las estipulaciones
enitae et venditae hereditatis stipulationes inter- quasi partís et pro parte, como entre el legatario
ponebantur. Sed si recuset scriptus heres adire parciario y el heredero; pero si restituyese toda la
hereditatem ob Id, quod dicat eam siM suspectam herencia, se interponían las estipulaciones de he-
esse quasi damnosani, cavetur Pegasiano Sena- rencia comprada y vendida. Paro si el heredero
tusconsulto, ut, desiderante co, ciii restituere instituido rehusase adir la herencia porque dijese
rogatus ccl, iussu praetoris adeat et restituat que para él era sospechosa de ser onerosa, se dis-
hereditatem, perindeque ej el in etim, qui rece- pone por el senadoconsulto Pegasiano, que, de-
perit heredjtntem, actiones dentur, ac (4) inris seándolo aquel á quien se rogó que restituyera,
est ex Trebelliano senatusconsulto: quo casu mil- ada y restituya la herencia por orden del pretor,

(1) qeidoni, oniltenja Sctr. G.V. Teoph.


(2) cx 1. Falc. lii leg., Scltr., conforme con Gaj. (4) ae si, Ouj. Bien. Buci. ScSi-, j tos mSa de tos Códices
(3) Per, Gaj. Se Ruse.

74 INSTITUTA.—LIBRO n: TÍTULO xxiii

lis stipulationibus opus esi, quia simul et buje, y que igualmente se den las acciones á aquel y
qui restitult, securitas dahir, et actiones heredi contra aquel que hubiere recibido laherencia, como
tariae ej et in eum transferuntur, qui recipit es de derecho según el senadoconsulto Trebeijano:
hereditatem, utroque senatusconsulto in bac spe- en cuyo caso no hay necesidad de ningunas estipu-
ele ooncurrei-ite. laciones, porque al mismo tiempo se da seguridad
al que restituye, y se transfieren las accion he-
reditarias á aquel y contra aquel que recibe la
herencia, concurriendo en este punto ambos se-
nadoconsultos.
7.—Sed quia stipulationes ex senatuseonsulto 7.—Mas como quiera que las estipulaciones
Pegasiano descendentes et ipsi antiquitati ¿ti spli- derivadas del senadoconsulto Pegasiano desagra-
eucrunt, et quihusdam casibus captiosas eas horno daron aún á la misma antigüedad, y en algunos
excelsi ingenhi Papinianus appellat et nobis in casos las llama capciosas Papiniano, hombre de
legibus magis simplicitas, quam difficultas pla- elevado ingenio, y como á nosotros nos place
cet, ideo, omnibus nohis sttggestis tam similitu- en las leyes más la sencillez que la complicación,
djibug quam differen tus utriusque sen atuscon- Por esto, habióndosen os hecho notar tanto las se-
sulti, placuit, exploso senatusconsulto Pegasia- mejanzas como las diferencias de ambos senados-
no, quod postea supervenit, omnem auctoritatem conguitos, nos plugo que, derogado el senadocon-
Trebelliano senatusconsulto praestare, ut ex eo sulto Pegasiano, que se promulgó después, se
fideicommissariae hereclitates restituantur, sive prestase exclusiva autoridad al senadoconsulto
habeat heres ex volunta testatoris quartarn, Trebeliano, para que por virtud de él se restitu-
sive plus, sive minus, sive nihil penitus, ut tune, yan las herencias fideicomisarias, ya tenga el he-
quando vel nihil vel miniis quarta (1) apud eum redero por voluntad del testador la cuarta, ya
remanet, licea.t ej vel quartam, vel quod deest, más, ya menos, ya nada absolutamente, de suerte
ex nostra auctoritate retinare, val repetere solu- que entonces, cuando 6 nada 6 menos de la cuarta
tuin, quasi ex Trebelliano senatusconsulto, pro le queda, le sea licito retener por nuestra autori-
rata portione actionibus tam in heredem quam dad 6 la cuarta 6 lo que le falta, 6 reclamar lo pa-
in fideicommissarium competentibus. Si vero to- gado, como por el senadoconsulto Trebeliano, com-
tam bereditatem sponte restituerit, omnes here- pitiendo las acciones á-prorrata tanto contra el
ditariae actiones fideicommissario et adversus heredero como contra el fideicomisario. Pero si
eum competunt. Sed etiam Id, quod praecipuum voluntariamente hubiere restituido toda la heren-
Pegasiani senatusconsulti fiierat, ut. quando re- cia, todas las acciones de la herencia competen al
cusabat bares scriptus sihi datam hereditatem fideicomisario y contra él. Mas también esto, que
adire, necessitas ej imponeretur totam heredita- había sido lo principal del senadoconsulto Pega-
tem volenti fideicommis garlo restituere, et omnes alano, á saber, que cuando el heredero instituido
ad eum et contra eum tran gire actiones, et hoc rehusaba adir la herencia é. ¿1 dada. se le impu-
transponimus ad senatusconsultum Trebellia- siese la necesidad de restituir toda la herencia al
num, ut ex hoc solo et necessitas heredi impona- fideicomisario que la quería, y todas las acciones
tur, si, ipso nolente adire, fideicommissarins de- pasaban á él y contra él, lo trasladamos al Sena-
siderat restitui sibi hereditatem, millo nec dam- doconsulto Prebeliano. para que por este sólo se
no neo commodo apud heredein remanente. imponga al heredero tal necesidad, si no queriendo
él adirla, desea el fideicomisario que se le res-
tituya la herencia, no quedando nada al herede-
ro, ni carga ni beneficio.
8.—Nihil autem interest, utrum aliquis ex 8.—Mas nada importa, que instituido alguno
asse heras iiistitutus aut totam bereditatein aut heredero por el as fuese rogado de restituir 6 toda
pro parte restituere rogetur (2), an ex parte he- la herencia 6 una parte, 6 que instituido heredero
res institutus ant totam eam partem aut partem en una parte fuese rogado da restituirla toda 6
partis restituere rogetur (3); nam et hoc casu una porción de la parte; pues también en este caso
eadem observan praecipimus, quae in totius he- mandamos que se observe lo mismo que hemos di-
reditatis restitutione cliximus. cho sobre la restitución de toda la herencia.
9.—Si quia, una aliqua re deducta sive prae- 9.—Si alguno, deducida 6 tomada previamente
cepta, quae quartam eontinet, veluti fundo vel alguna cosa que compone la cuarta, como un fun-
alia re, rogatus alt restituere hereditatem, simili do Ó. otra cosa, hubiere sido rogado de restituir la
modo ex Trebelliano senatusconsulto restittttio herencia, hágase la restitución del mismo modo
fiat, perinde ac si quarta parte retenta rogatus según el senadoconsulto Trebeliano, de igual ma-
esset reliquam bereditatem restituere. Sed ilhid nera que, si retenida la cuarta parte, hubiese sido
interest, quod altero casu, id est quum deducta rogado de restituir la demás herencia. Pero hay la
sive praecepta aliqua re (4) restituitur heredi- diferencia de que, en un caso, esto es, cuando de-
tas, in solidum ex eo senatusconsulto actiones ducida 6 tomada antes alguna cosa se restituye
transferuntur, et res, qnae remanet apud here- la herencia, las acciones son transferidas solida-
dem, sine nilo onere hereditario apud eum rema- riamente por virtud de este senadoconsulto, y la
net, quasi ex legato el acquisita; altero vero cosa que queda al heredero le queda sin ningún
casu, Id est quum quarta parte retenta rogatus gravamen de la herencia, como adquirida para él
est heres restituere bereditatem, et restitult, por legado; pero en el otro caso, esto es, cuando
seinduntur actiones, et pro dodrante quidem retenida la cuarta parte ha sido rogado el here-
trausferuntur ad ficlejcommissarium, pro qua- dero de restituir la herencia, y la restituye, se di-

(1) quartae, 8c1r.


(2) ITot., Qa.j.; rogatur, ¡Ial. Itus. Cont. BuSh. $chr.; ro- (3) Tiot. Gea.; riga.tus Bit, Cuj; rogatur, los restantes.
gatur, omitenla 0'd. Bien. (4) vsi pecunia, Inserte Ouj,

INSTITTTTA.—L1BRO 11 TITULO XXIII 77

drante remanent apud heredem. Quia etiam, u- viden las accionas, y por los tres cuartos se trans-
cet una re aliqua deducta aut praecepta restitue- fieren al fidaicomisario,y por el otro cuarto quedan
re aliquis hereditatem rogatus est, qua niaxima al heredero. Además, aun cuando alguno haya
para bereditatis continoatur, aeque in solidum sido rogado de restituir la herencia después de
transferuntur actiones, et secum deliberare de- deducida 6 tomada una cosa cualquiera, en la que
bet is, cui restituitur hereditas, an expediat sibi se contenga la mayor parte de la herencia, igual-
restitui. Eadem scilicet interveniuut, et si dna- mente se transfieren íntegramente las acciones,
bus pluribusve deduetis praeceptisve rebus resti- consigo debe deliberar aquel ti quien es restitufd0
tucre )ieredjtatem rogatus 8it. Sed et si certa la herencia, si le conviene que se le restituya. Las
sunna deducta praeceptave, quae quartam vol mismas disposiciones se aplican ciertamente s
etiam niaximani partem hereditatis continet, ro- hubiere sido rogado de restituir la herencia, des-
gatus sit aliquis hereditatem restituere, idem pués de deducidas 6 tornadas dos 6 más cosas. Mas
iuris est. Quae autem (1) diximus de eo, qui ex si, deducida 6 tomada antes cierta suma, que com-
asse heras institritus est, eadem transfermmus (2) pone la cuarta 6 aún la mayor parte da la heren-
et ad aun, qui ex par té heres soriptus est. cia, hubiere sido rogado alguno de restituir la he-
rencia, se observa la misma ley. Y lo que hemos
dicho de aquel que fué instituido heredero en el
as, lo aplicamos también al que ha Sido instituido
heredero en una parte.
§ 10.—:Praeterea intestatus qiioque moriturus § 10—Además de esto, también puede el que
potest rogare ettm, ad quem bona sua val legiti- haya de morir intestado rogar ti aquel ti quien cree
mo jure vol honorario pertinere intelligit, ut he- que pertenecen sus bienes ó por derecho civil ú
reditatem suam totam. partemve eius, aut rem honorario, que restituya ti alguno toda su heren-
aliquam, veluti fundum, bomineni, pacuniam, cia, 6 parte de ella, 6 alguna cosa, como un fun-
aljcui restituat, quum alioquin legata, nisi ex do, un hombre, 6 dinero, como quiera que no
testamento, non valeant. sean válidos les legados sino por virtud de tes-
tamento.
§ 11.—Eum quoque, en¡ aliquid restituitur, po- § 11.—También puede rogar ti aquel ti cnhien se
test rogare, ut id rursum ahí ant totum, aut pro restituye alguna cosa, que ti su vez restituya ti
parte, val etiam aliquid aliud restituat. otro la misma cosa, 6 íntegra, 6 en parte, 6 aún
otra diversa.
§ 12.—Et quia prima fideicommissorum cuna- § 12.—Y como quiera que los primeros orígenes
bula a fide heredum pendent, et tan nomen quam de los fideicomisos dependen de la fidelidad de Tos
substantiam accepermit, et ideo di'vus Augustus herederos, de la que recibieron así el nombre
ad necessitatem inris ea detraxit, nuper et nos, como el carácter, y por ello el divino Augusto los
anuden principem superare contendentes, ex fa- comprendió entre las obligaciones de derecho, nos-
oto, quod Trihonianus, vir excelsug. quaestor sacri otros, procurando superar ti dicho príncipe, hemos
palatii. suggessit, constitutioneu fecimus par promulgado recientemente, con motivo de un he-
quam disposuimus: si testator fidel heredis sui cho que nos expuso Triboniano, varón excelso,
conimisit, ut vol bereditatem val speciaie fidei- cuestor del sacro palacio, una constitución por la
COminiSSum restitiiat, et noque ex seriptura, no- cual dispusimos: si un testador encomendé ti la
que ex cluinque testium numero, qui in fideicom- fidelidad de su heredero que restituya ¿ la heren-
missis legitmmus esse noscitur, possit res mani- cia 6 un fideicomiso especial y este hecho no pue-
festar¡, sed val pauciores quam quinque, vol de probarse ni por escritura, ni por el número da
nemo penitus testis intervenerit, tunc. sive pater cinco testigos. que se reconoce es el legal en los
heredia, sive alias quicunque sit, qui fidem here- fideicomisos, sino que ¿ hubieren intervenido me-
dis elegerit et ab eo restitui aliquid voluerit, si nos de cinco 6 absolutamente ningún testigo, en-
heres perfidia tentus adimplere fidem recusat, tonces, ya sea el padre del heredero, va otro cual-
negando rem ita esse subseentam, si fideicornmis- quiera, el que hubiera elegido la fidelidad del
sarius iusiurandum ei detulerit, quum prius ipse heredero y querido que por él se restituyese al-
de calumnia inraverit, necease eum habere, vol guna cosa, si tentado de la perfidia rehusare el
iuelurandum subire, quod nihil tale a testatore heredero cumplir con su fidelidad, negando que la
audivit. val recusautem ad fideicommissi val un¡- cosa hubiese pasado de aquel modo, si el fideico-
versitati (4' val epecialis solutioneni coartan, me misario le hubiere deferido el juramento, cuando
depereaL ultima voluntas testatonis fidel heredia antes él hubiere jurado de calumnia, que tengs
commissa. Eadem observan censuimus, et si a necesidad 6 de pi-estar juramento de que no oyó
lee'atario val fideicommissanio aliquid siiniliter tal cosa del testador. 61 rehusándolo, de ser obli-
relictum sit. Quodsi is, a quo relictum dicitur gado al pago del fideicomiso, 6 dala universalidad
(5). confiteatur quidem a se aliquid relictum esse, 6 especial. ti fin de que no perezca la última vo-
sed ad legis subtilitatem decurrat, omnímodo luntad del testador encomendada ti la fidelidad del
cogeudus est solvere. heredero. Lo mismo hemos mandado que se obser-
ve, si algo se hubiere dejado análogamente por
medio de un legatario 6 de un fideicomisario. Mas
si aquel por medio del cual se dice haberse dejado.
confesare que ciertamente se había dejado alguna
cosa por su medio, pero acudiese ti las sutilezas de
la ley, debe ser obligado de todos modos ti pagar.
(1) autem, omítenia Bien Buch. Schr. y todos los có-
dices de Raes.
(2) transferemus, Cuj.; transferainus, Btsch.
(3) L. 32. 0. de fldeic. VI. 42.
(4) unversi1is, Hat. Ruso. Hot. Cont., contra todos Los có- () postquam negaverit, in5eran HaZ. Raes. Cont., contra
dices de Ruá. todos tos Códices de Russ., Conf- y Thcoph.
flSTTPtyrA.—LIEEo Ix: TfTTJLO XXV

TIT. XXIV TÍTULO XXIV


DE SINGULIS REBUS PER PIDBIC0iMISSUM DE LOS OBJETOS PARTICULARES DEJADOS
RBLIQflS (1) POR PIDEICOMTSOS

Potest autem quis etiam singulas res 'per «dei- Mas puede cualquiera dejar también por fideico-
commissum relinquere, veluti fundum, hominem, miso objetos particulares, como un fundo, un hom-
vestem (2), argerttum, pecuniam numeratam; et bre, un vestido, plata, moneda acunada; y rogar 6
val ipsum heredem rogare, ut alioni restituat, al mismo heredero ó al legatario que lo restituya
vel legatarium, quamvis a legatario legarí non á otro, por más de que no pueda legarse por me-
possit. dio del legatario.
1.—Potest autem non solnm propnias res te- § 1.—Mas el testador puede dejar por fideicomi-
stator per fideicommissum relinquere, sed et he- so no sólo sus propias cosas, sino también las del
redis, ant legatarii, ant fideicommissarii, ant heredero, ó las del legatario, 6 las del fideicomi-
ouiiislibet alterius. Itaque et legatarias et «dei- sario, 6 las de otro cualquiera. Y así, el legatario
cornmissarius non solum de ea re rogar¡ potest, y el fideicomisario pueden ser rogados de que res-
ut eam alicui restituat, quae ei relicta sit, sed tituyan 6. otro no solamente aquella cosa que se
etiam de alia, sive ipsins sive aliena sit. Hoc so- les hubiere dejado, sino también otra cualquiera,
mm ohservandum est, ne plus quisquam rogetur ya de él mismo, ya ajena. Unicamente ha de ob-
alicuí restituere, quam ipse ex testam,. to cepe- servarse, que nadie sea rogado de restituir 6. otro
nt; nam quod amplius est, inutiliter relinquitiir. más de lo que él mismo hubiere recibido por tes-
Quum autem aliena res per fldeioommissum re- tamento; pues lo que excede, se deja inútilmente.
linquitur, necesse est ei, qui rogatus est, ant Mas cuando se deja por fideicomiso una cosa de
ipsam redimere et praestare, ant aestimationem otro, es necesario al que fué negado, 6 que la com-
eius solvere. pre y la entregue, 6 que pague su estimación.
§ 2.—Libertas quoque servo per fideicommis- 2.—También puede darse por fideicomiso la li-
sum dan potest, ut heres eum rogetur manumit- bertad 6. un esclavo, de modo que el heredero, 6 el
tere vel legatarius vel fideicommissanius. 1Tec legatario. 6 el fideicomisario sea rogado de maria-
interest, utrum de suo proprio servo testator ro- mitirlo.Y no importa que el testador ruegue 6 res-
get, an de eo, qui ipsius beredis aut legatarii, vol pecto de su propio esclavo, 6 de otro que sea del
etiam extranci sit. Itaque et alienus servas redi- mismo heredero 6 del legatario, ¿aún de un extrailo.
mi et manumitti debet: qnodsi dominus eum non Y así, también el esclavo de otro debe ser compra-
vendat, si modo nihil ex indicio eme, qui reliquit do y manumitido; mas si su señor no lo vendiese,
libertatem, perceperit (3). non statim extingui- en el caso de que nada hubiere recibido de la últi-
tur fideicommissania libertas, sed differtur, quia ma voluntad del que dejó la libertad, no se extin-
possit tempore procedente, ubicunque occasio gue desde luego la libertad fideicomsania, sino
servi redimendi fuenit, praestani libertas. Qui que se difiere, porque andando el tiempo, luego
autem ex causa fideicomniissi manumittitur, non que hubiere ocasión de comprar el esclavo, pueda
testatonis fit libertus, etiamsi testatoris servus dársele la libertad. Mas el que es manumitido
sit, sed eme, qui manumittit. At is, qul directo por virtud de un fideicomiso, no se hace liberto
(4) testamento liber cose iu'betur, ipsins tesmto- del testador, aunque sea esclavo de éste, sino del
ns libertus fil, qui etiam orcinus anpellatur. Neo que lo manumite. Pero el que directamente en el
alias uflus directo ex testamento liben tatem ha- testamento se manda que sea libre, se hace liberto
bere potest, quam qui utroque tempore testatonis del mismo testador, y se llama además orcino.
fuerit, et quo faceret testainentum, et quo more- Y ningún otro puede recibir directamente la li-
retor, Directo (5) autem libertas tuno dan vide- bertad por testamento, sino el que hubiere sido
tun, quum non ab alio servum manumitti rogat, del testador en ambos tiempos, en el que éste hi-
sed velut ex suo testamento libertatem el compe- ciere testamento, y en el que muriese. Mas se en-
tere vult. tiende que se da directamente la libertad, cuando
no ruega el testador que el esclavo sea manumi-
tido por otro, sino que quiere que la libertad le
competa por virtud de su testamento.
3.—Verba autem fldeicom.missorum baec ma- JJ 3.—Mas los términos de los fideicomisos que
xime in usu hahentur: «peto, rogo, volo, mando, están más en uso son estos: «pido, ruego, quiero,
fidei taae committo»: quae perinde singula firma mando, encomiendo 6. tu fidelidad» cada una de
sant, atque si omnia in unum congesta essent. las que es válida, igualmente que si todas se hu-
biesen reunido en una cláusula.

PIT. XXV TÍTULO XXV


DE CODICILLIS (6) DE LOS CODICILOS

Ante Augusti tempora constat oodicillorum ius Consta que antes de los tiempos de Augusto no
in usa (7) non fuisse, sed pnimus Lucius Lenta- había estado en uso el derecho de los codicilos,

(1) Gaj. II. . 249. W0-207.; i. C. C. de fldeic. libe9'. VII. 4.


(2) aurum, inserto Üaj. (5) directa, fiel. Ruse. Cont. ¡Jet. Bien., contra todos tos
(3) Hot. Schr., 1. s. O. de fideic. libert. VII. 4.; recepit, otros. códices de Russ.
(4) direvte, Bien.; directo ex, D1. IZUS8, Cont. El texto 8i- (6) L. 6. pr. §. 1. D. de jure codieiU. XXIX. 7.
gued Gal. (7) in USU, OmttelG2 CuJ., pero iv se lee en Tkeoph.

INSTITtJTÁ.—LIBRO II: TfTULO XXV 79

ms ex cuiuS persona CtiaffL fideicommissa coepe- sino que Lucio Léntulo, de quien tomaron tam-
ruxt, codicillos introduxit. Nam quum decederet bién origen los fideicomisos, fué el primero que
in Africa (1), scripsit codicillos testamento con- introdujo los codicilos. Pues como estuviese para
firmatos, quibus ab Augusto petiit por fideicom- fallecer en Africa, escribió codicilos confirmados
missum, ut iaceret aliquid; et quum divus An- por testamento, en 108 que pidió á Augusto por
gastus voluntatem ema implesset, cleinceps reli- fideicomiso que hiciese alguna cosa; y como el di-
qui eius auctoritatem secuti fideicommissa prae- vino Augusto hubiese cumplido su voluntad, des-
stabant, et filia Lentuli legata, quae jure non pués los demás, siguiendo su autorizado ejemplo,
debebat, solvit. Dicitur autem (2) Augustus con- ejecutaban los fideicomisos, y la hija de Léntulo
vocasse prudentes, inter quos Trebatium quoque, pagó legados que en derecho no debía. Pero dice-
cuius tuno auctoritas maxirna erat, et quaesiisse, se que Augusto convocó á los jurisconsultos en-
an posset hoc recipi, nec absonans a iuris ratione tre los que se hallaba también Trebacio, cuya
codicilorum usus csset; et Trebatium enaejase autoridad era entonces la más grande, y les pre-
Augusto, quod diceret utiissimuixL et necessa- guntó si podía admitirse esto, y si el uso de los
rium hoe civibus esee propter magnas et longas codicilos no estaba en discordancia con el funda-
peregrinationes, qune apud veteres fu.isseut, ubi mento del derecho; y que Ti-ebacio aconsejó á
si quis, testameutum facere non possot, tamen Augusto que dijese que esto era utilísimo y nece-
codicillos posset. Post quae tempora, quum et sario á los ciudadanos á causa de los grandes y
Labeo codicilos fecisset, iam nemini dubium largos viajes, que hacían los antiguos, durante los
erat, quin cod.icilli jure optimo admitterentur. que, si alguno no pudiese hacer testamento, pu-
diera no o bstante hacer codicilos. Después de aque-
llos tiempos, como también Labeon hubiere hecho
codicilos, ya para nadie era dudoso que los codi-
cilos serían admitidos con perfectísimo derecho.
1.—Non tantuni auteni testamento facto po- § 1.—Mas no sólo puede hacer cualquiera codi-
test quia codicillos facere, sed et intestato quis cilos después de otorgado testamento, sino que
decedens 'deicommittere codidihis potest. Sed aun falleciendo intestado puede dejar fideicomisos
quum an testamentum Lactum codicihi facti en codicilos. Pero cuando los codicilos habían sido
erant, Pt.uinianus alt, non aliter vires habere, hechos antes de otorgado el testamento, dice Pa-
quam si speciali postea volniitate conftrnientur. piniano, que no tienen fuerza de otro modo que si
ed divi Severus et Antoninus rescripserunt, ex después fuesen confirmados por especial voluntad.
lis codiciiis, qui testamentum praecedunt, posse Mas los divinos Severo y Antonino resolvieron
fideieommissum peti, si appareat, enni, qui postea por rescripto, que por virtud de los codicilos que
testameutum fecit, a voluntate, quam codidihis preceden al testamento se puede pedir un fideico-
expresserat, non recessisse. miso, si apareciere que aquel que después hizo
testamento, no se había separado de la voluntad
que había expresado en los codicilos.
2.—Codicillis autem bereditas noque dan ne- § 2.—Mas por codicilos no puede ni darse ni
que adimi potest, no confundatur ius testamen- quitarse la herencia, para que no se confundan el
torum et codicillorum, et ideo nec exheredatio derecho de los testamentos y el de los codieilos,y
scribL Directo autem her editas codicillis noque por consiguiente ni hacerse la desheredación. Sin
dan neque ad.imi potest; nam (3) per fid.eicom- embargo, directamente no puede darse ni revo-
miesum hereditas codicillis iure relinquitur. Nec carse la herencia en los codicilos; porque por fidei-
eonditionem heredi instituto codidilhis adiicere, comiso se deja válidamente la herencia en codici-
noque substituere directo potest. los. Ni tampoco se puede afiadir en los codicilos
una condición al heredero instituido, ni hacer di-
rectamente una sustitución.
§ 3.—Codicillos autem etiam plures quia face- § 3.—Pero también puede hacer cualquiera mu-
re potest, et nullam solemnitatem ordinationis chos codicilos, los cuales no requieren ninguna
desiderant. solemnidad de forma.

(1) discederet in Africam, prefIeren Rusa. y Cont. en ¿ano- (2) auteIn, onIitea Schr.
¡41, tiguimdú a Theoph., a quien no entienden bien. (3) nec, Bien.; pero Theoph.

e.

CIONES
INSTITUTIONUN D. 1USTINIANI
DIB] $BGUNDU$

LIBRO II
De la Iiistituta del SeTor Jutiriano

TIT. 1 TÍTULO 1
DE RERTL7M DIVISIONE (1) DE LA DIVISIÓN DE LAS COSAS

Superiore libro de iure personarum exposuimus: Expusimos en el libro anterior lo relativo al


modo videamus de rebus, quae vel in ILostro patri- derecho de las personas: veamos ahora lo que
monio sunt (2), vol extra nostrum patrimonium respecta á las cosas, las cuales, ó están en nues-
habentur. Quaedam enim natural¡ jure communia tro patrimonio, ó se hallan fuera de nuestro patri-
siiut omuium, quaedam publica, quaedam univer- monio. Algunas, pues, son por derecho natural co-
sitatis, quaedam nullius, pleraque singulorum munes á todos, algunas públicas, otras de la uni-
qiiae variis ex causis cuique acquiruntur, sicut ex versalidad, otras de nadie, y de particulares la ma-
subiectis apparebit. yoría, las cuales son adquiridas para cada cual de
varias maneras, según aparecerá de lo que sigue.
1.---Et quidem natural¡ jure communia suzit § 1.-Y por derecho natural son en verdad co-
omnium haee: aer, aqua profiuens et mare, et por munes á todos estas cosas: el aire, el agua corrien-
hoc litora marie. Nemo igitur ad litus maris acce- te y el mar, y por lo mismo las costas del mar.
lere prohibetur, dum tamen villis et monumentis A ninguno, pues, se prohibe acercarse á las costas
et aediflciis abstineat, quia non sunt inris gentium, del mar, con tal de que, sin embargo, ,se aparte de
sicut et mare. las granjas, de los monumentos y de los edificios,
porque no son, como el mar, del derecho de gentes.
2.-Flumina autem omnia et portus publica 2.-Mas todos los ríos los puertos son pú-
sunt; ideo que ius piscandi omnibus commune est blicos; y por tanto, es comun á todos el derecho
in porta fiamiriibusque. de pescar en el puerto y en los ríos.
3.-Est autem litus maris, quatenus hibernus § 3.-Mas es costa del mar hasta donde se ex-
fluctus maxbnus excnrrit. tienden Las mayores olas en el invierno.
4.-Riparum quoque usus publicus est iu- 4.-También es de derecho de gentes el uso
ris (3) gentium, sicut ipsius fluminis: itaque navem público de las riberas, como el del mismo río: y
ad cas applicare, funes arboribus ibi natis religa- así, cualquiera es libre de atracar en ellas una
re, onus aliquod in his reponere cuilibet liberum nave, de atar maromas á los árboles allí nacidos,
est, sicuti per ipsum flumen navigare. Sed pro- y de poner en ellas cualquiera carga, así como
prietas earum iliorum est, quorum praediis adhae- de navegar por el mismo río. Mas la propiedad
rent (4), qua de causa ar} ores quoque ui iisdem de éstas es de aquellos con cuyos predios colindan,
natae eorundem sunt. por cuya causa también son de los mismos los
árboles en ellas nacidos.
5.-Litorum quoque usus publicus iuris gen 5.-También es de derecho de gentes el uso
tium est, sicut ipsius maris: et ob id quibuslibet público de las costas, como el del mismo mar: y
liberum est casam ibi ponere, in quam Se recipiant, por ello cualquiera es libre de situar allí una ea-

(1) Vont. Bien. Buh. Schr.; et qualitate, afiade tJuj, con ar- 28. D. de tetur. XIII. 1; 1. 21. C. de sacr. ecel. 1. 2.; 1. 1. C. de
reglo al .Dig. I. S.; et acquirendo ipsarum [earum] dominio, gauc. tranetorm. VII. 81.
añaden los vestantes contra tádos lot códices de Ruso.-Gaj. II. (2) Bien. ScCr., Gaj.; sunt, omnztenia los demás.
L 2-12. 66-79.; Z. 2-6. D. de div. rer. 1. 8.; 1. 78. pr. D. de contr. (3) jure, Hat. Rteat. Oont. Hot. 1. S. D. 1. S.
mt . XVIII. 4 1. 1. S. 5. 6. 7.9. D. de ac. rer. dom. XLI. 1.; 1. (4) Bien. Bu88. Schr.; baerent, los restantes, según el Dig

INSTLTIJTA.—LIBRO II: TÍTULO 1 31

sieut retia siccare et ex mar deducere (1). Pro- baña en la que se abrigue, así como de secar sus
prietas autem eornm potest intelligi nullius esse, redes y sacarlas del mar. Mas la propiedad de
sed eiusdem iuris osse, cuius et mare et, quae ellas puede entenderse, que no es de nadie, sino
subiacet man, terra ve! arena. que es del mismo de quien el mar y la tierra ó la
arena que está debajo del mar.
§ 6.—Universitatis sunt, non singulorum, veluti § 6.—Son de la universalidad y no de particu-
quae in civitatibus sunt, ut theatra, stadia, et lares las que, por ejemplo, se hallan en las ciuda-
siniilia, et si qua alia sant communia civitatum. des, como teatros estadios y otras semejantes y
algunas otras que son comunes en las ciudades.
§ 7.—Nullius autem sunt res sacrae, et religio- 7.—Y no son de nadie las cosas sagradas, las
sae, et sartctae; quod enim divini iuris est, id nul- religiosas y las santas; porque lo que pertenec
liu.s ja bonjs est. al derecho divino no está en los bienes de nadie.
§ 8.—Sacra (2) sant, quae rite et per pontifices § 8.—Son sagradas las que ritualmente y por
Deo conseerata sant, veluti aedes sacrae et do- los pontífices han sido consagradas á Dios, como
na (3), quas rite ad ministerium Dei dedicata los edificios sagrados y los donativos, que según
sunt, quae etiam per nostram constitutionem (4) rito han sido dedicados al servicio de Dios, las
alienan et obligan prohihuimus, excepta causa que además hemos prohibido por una constitu-
redemtionis captivorum. Si quis vero auctoritate ción nuestra que sean enajenadas ú obligadas,
sua quasi sacrum sibi constituerit, sacrum non salvo por causa de redención de cautivos. Mas si
est, sed profanum. Locus autem, in quo asdes Sa- alguno por autoridad propia hubiere constituido
crae sunt aedificatae, etiam diruto aedificio sacer para sí una cosa como sagr'da, no es sagrada,
adhuc inanet, ut et Papinianus scripsit. sino profana. Pero el sitio en que se han levan-
tado edificios sagrados, permanece sagrado aun
después de derruido el edificio, como escribió
tambien Papiniano.
§ 9.—Religiosum Iocum unusqiiisque sua velan- §9.—Cada cual por su voluntad hace religioso
tate facit, dum mortuum infert in locum suum. un lugar, dando en él, siendo suyo, sepultura á un
In communem autem locum purum invito socio muerto. Mas en un lugar puro común no es lícito
inferre non licet; in commune vero sepulerum enterrar contra la voluntad del copropietario; pero
etiam nivitis cetenis licet inferre. Itera si alienas en un sepulcro común es lícito enterrar aun contra
ususfractus est, proprietarium placet, nisi con- la voluntad de los demás. Del mismo modo si el
sentiente usufructuario, loeum religiosum non usufructo pertenece á otro, se manda que el pro-
facere. Tu alienum looum concedente domino licet pietario no haga religioso el lugar, sino consin-
inferre; et licet postea ratum (5) habuerit, quam tiéndolo el usufructuario. Es licito enterrar en
illatus est mortuas (6), tamen religiosus fit locas. lugar ajeno, concediéndolo el dueño; y aunquehu-
hiere dado su ratificación despues que el muerto
fué enterrado, el lugar, sin embargo, se hace re-
ligio so.
§ 10.-.-Sanctae quoque ros, veluti mur¡ et por- § 10.—Las cosas santas, como las murallas y
tae, quodammodo divini iuris sunt, et ideo nullius las puertas, son también en cierto modo de dere-
in bonis sant. Ideo autem muros sanetos dicimus, cho divino, y por tanto no están en los bienes ¿e
quia poena capitis constitiita est in eos, qui aliquid nadie Mas, llamamos santas á las murallas, por-
in muros deliquerint. Ideo et legum eas partes, que hay establecida pena capital contra los que
quibus peonas constituimus adversas eos, qui con- en algo hubieren delinquido contra las murallas.
tra legos fecerint, sanetiones vocamus. Y por lo mismo llamamos sanciones á aquellas
partes de las leyes, en las que fijamos penas con-
tra lQs que hubieren obrado contra las leyes.
§ 1I.—Singulorum autem hominum mu.ltis mo- § 11.—Las cosas se hacen de muchas maneras
djs res fiunt; iiaruudam enim rerum doniinium de los particulares; en efecto, el dominio de al-
nanciscimur jure natiirali, quod, sicut diximus, gunas cosas lo adquirimos por derecho natural,
appellatur ius gentium; quarundam jure civil¡. que, según dijimos, se llama derecho de gentes;
Commodius est itaque a. vetastiore jure incipere: el de otras, por derecho civil'Así, pues, más có-
palam est autem, vetustius esse ius naturale, quod modo es comenzar por el derecho más antiguo:
cum ipso genere humano rerum natura prodidit; pero es evidente, que es más antiguo el derecho
civilia enim jura tuna esse coeperunt, quum et e¡- natural, que la naturaleza de las cosas produjo
vitateb condi, et magistratus crean, et Isges sari- con el mismo género humano; pues entonces co-
bi coeperunt. menzaron á existir' los derechos civiles, cuando
empezaron ti fundarse ciudades, ti crearse magis-
trados, y ti escribirse leyes.
§ 1.—Ferae igitur bestjae, et volucres, et pi- § 12.—Así, pues, las reses bravías, y las aves y
scos id est omnia animalia, quao terra, mar¡, coe- los peces, esto es, todos los animales que en la
lo (7) nascuntur, simulatque ab aliquo capta tierra, en el mar y en el cielo nacen, al punto que
fiierint, jure gentium statim illius esse incipiunt; por alguno hubieren sido cogidos, comienzan ti
quod enim ante nullias est, id natural¡ ratione ser de él por derecho de gentes; pues lo que antes

(1) reducere, Ouj. mg. (5) (Yuj. Cont. Hot. Sch., con Theoph. y Za 1. 6. . 4. D. De
(2) Sacra.—eonecrata, Bien. BucJ. Sehr.; Sacras res—con- div. rer.; non, insertan los restantes.
seeratas, los restantes. (6) Ial. Russ. CuJ. fiat. Schr.; sine eius voluntate, aaaden
(3) lot. Bien. Buch. &hr.; donaria, tos demds, 1. 21. C. Cont. Bien. Buch.
De saer. ecci. 1. 2. (7) terra—.coelo, estas patabra8 88 ordenan y unen diversa-
(4) L. 21, C. De sacr. ecct. 1. 2. mente; el texto Sigue 4 Gaj. y a. ial. 1. D. XLI. 1.

32 TNSTITUTA.—LIBRO ) u: TtTuLo r

occupanti conceditur. Neo interest, feras bestias no es de nadie, se concede por razón natural al
et voluores utrum in suc fundo quisque capiat an que lo ocupa, Y no importa que á las reses bravías
in alieno: plane qui in alienum funduta ingrecli- y ,fL las aves las coja cualquiera en su fundo 6 en
tur venandi ant aucupandi gratia, potest a domi- el ajeno: mas, á la verdad, al que entra en un fun-
no si is praeviderit, prohiberi, no ingrediatur. do ajeno para cazar ó para coger aves, se le puede
Quidquid autem eorum ceperis, eousque tuum esse prohibir por el duedo, si antes lo viera, que entre.
intelligitur, donee tan custodia coercetur: quuin Mas el que de estos animales hubieres cogido, se
vero evaserit custodiam tuam, et in naturalem reputa que es tuyo mientras sea retenido bajo tu
libertatem se receperit, tuum esse desinit et rur- custodia; pero cuando de ella se hubiere evadido y
sus occupantis fit. Naturalem autem libertatem á la libertad natural hubiere vuelto, deja de ser
recipere intelligitur, quum vel oculos tuos effu- tuyo y se hace nuevamente del que lo ocupa. Y se
gerit, vel ita sit iu conspectu tuo, ut difficilis sit entiende que recobra la libertad natural, 6 cuan-
eius perSeetLtiO. do hubiere escapado de tu vista, ó de tal modo es-
té en tu presencia, que sea difícil su persecución.
13.—Illud quaesitum est, an, si Lera bestia ita § 18.—Se ha preguntado, si se entiende que
vuluerata sit, ut capi possit, statim tun esse intel- cuando la res cerril ha sido herida, de modo que
ligatur. Quibusdam placuit, statim esse tuam, et pueda ser cogida, es tuya desde luego. A algunos
eousque tuam videri, donec eam persequaris; pareció que era tuya inmediatamente, y que se
quodsi desieris persequi, desinere tuam esse, et reputaba tuya mientras la persiguieras; pero que
rursus fieri occupantis. Al¡¡ non aliter putave- si cesaras de perseguirla, dejaba de Set' tuya, y se
runt tuam esse, qnam si eam ceperis. Sed posterio- hacía de nuevo del que la ocupase. Otros juzga-
rem sententiam nos confirmamus, quia multa acci- ron que no era tuya de otro mod, que si la hu-
dore solent (1), ut eam non capias. bieres cogido. Mas nosotros confirmamos la últi-
ma opinión, porque suelen acontecer muchas
cosas para que no te apoderes de ella.
14.—Apium quoque natura fera est: itaque 14.—También es silvestre la naturaleza de
quae in arbore tua oonsederint, antequam a te al- las abejas: y así, las que se hubieren posado en tu
veo includantur, non magis tune esse intelligun- árbol, antes que por ti sean encerradas en la col-
tur, quam volucres, quae in arbore tun nidum mena, no se reputa que son más tuyas que las
fecerint: ideoqu.e si aUus eas incluserit, is earam aves que en tu árbol hubieren hecho un nido: y
dominus cnt. Favos quoque, si quos ene fece- por tanto, si otro las hubiere recogido, éste será
rint (2), quilibet eximere potest. Plano integra su duefio. Y también puede cualquiera quitarles
re si praevideris ingredientem in fwzdum tuum, los panales, si algunos hubieren hecho. Pero si,
poteris eum jure prolaibere, no ingrediatur. Exa- intacta la cosa, hubieras visto antes al que entra-
men, quod ex alveo tuo evolaverit, eousque intel- ba en tu fundo, podrás con derecho prohibirle
ligitur esse tuum, donec in conspectu tuo est, nec que entre. El enjambre que hubiere volado de tu
difflcilis eius est perse cutio: alioquin oceupan- colmena, se entiende que es tuyo mientras se
tis fit. halla á tu vista y no es difícil su persecución:
pues en otro caso se hace del que lo ocupe.
§ 15.—Pavonum et eolumbarum fera natura est, 15.—Es silvestre la naturaleza de los pavos
nec ad reni pertinet, quod ex cousuetudjiae ayola- reales y de las palomas, y no importa al caso que
re et revolare solout; nam et apes idem faciuut, suelan por costumbre salir y regresar volando;
quarum constat feram esse nat.uram. Corvos que- pues lo mismo hacen también las abejas, cuya na-
que ita quídam mansuetos babent, ut in silvad ¡re turaleza consta que es silvestre. Algunos tienen
et redire soleant; quorum et ipsorum feram cese también ciervos de tal modo domesticados, que
naturam neme negat. Tu iis autem animalibus, acostumbran á ir á los bosques y á regresar; cuya
quae ex consuetudine abire et redire solent, taus naturaleza ninguno niega que también sea sil-
regala coniprobata est, itt eousque tua esse intel- vestre. Mas respecto de estos animales que sue-
ligantur, douec animum revertendi habeant: nam len por hábito irse y volver, hay establecida esta
si revertendi animum hab ere desierint, etiani tan regla, que se entienda que son tuyos mientras
esse desin.uut et fiunt occupantium. Revertendi tengan el ánimo de volver: porque si hubieren
autem animum videntur desinere habere, quam dejado de tener el ánimo de volver, dejan tam-
reverteudi consaetudinem deserueriut. bién de ser tuyos y se hacen de los ocupantes.
Mas se entiende que han cesado de tener el áni-
mo de volver, cuando hubieren abandonado la
costumbre de volver.
§ 16.—Gallinarum et anserum non est fera na- § 16,—La naturaleza de las gallinas y de los
tura, idque ex eo possumus intelligere, quod aliae ánsares no es silvestre, y lo podemos conocer de
sunt gallinae, quas feras vocamus, ítem allí anse- que hay otras gallinas que hlamanos silvestres, y
res, quos feros appellazn.u.s: ideoque si anseres tu¡ también otros ánsares que decimos silvestres:
aut gallinae tuae aliquo casu turbati turbatae've as, pues, si tus ánsares ó tus gallinas asombra-
evolaverint hect conspectum tunni effageriut, dos 6 asombradas en algún caso hubieren huido
quocunque tamen loco sjnt, tui tu.aeve esse intelli- volando, aunque hayan desaparecido de tu vista,
guntur; et qui lucrandi animo ea animalia retinet, sin embargo, en cualquier lugar que estén se re-
furtnm committere intelhigitu.r. puta que son tuyos ó tuyas; y el que con ánimo
de lucrar retenga estos animales, se entiende que
comete un hurto.
§ 17.—Item ea, quae ex hostibus capimus, jure § 17.—Igualmente las cosas que cejemos á los
gentium Statim nostra flunt, adeo quidem, ut et enemigos se hacen al punto nuestras por derecho

(1) po8sunt, (Jtej., según el »ig. (2) cont. Hot, Bien. Se/ir. Ng.; i quos effeeerint, otros.

flSTlTTJTÁ.—LIBRO u: TITULO 1 IM

liberi homines in ervitutem nostram deducantur, de gentes, de tal suerte, que hasta: los hombres
qui tamen, si evasenint nostram potestateun, et libres son reducidos á nuestra esclavitud, los
ad snos reversi fnerint, pristinum statum reci- que, sin embargo, si se evadiesen de nuestra po-
piunt. testad y hubieren vuelto á los suyos, recobran su
antiguo estado.
18.—Item lapilli et genmae et cetera, quae in § 18.—Del mismo modo las piedras preciosas,
litore inveniuntur, jure naturali statim invento- las perlas y otros objetos, que se encuentran en
ns flunt. las costas, se hacen, desde luego, por derecho na-
tural del que las halla.
19.—Itera ea, quao ex animalibus dominio § 19.—Asimismo, lo que ha nacido de los anima-
tao subiectis nata sant, eodem jure tibi acqui- les sujetos á tu dominio, se adquiere para ti por
runtur. el mismo derecho.
20.—Praeterea quod per alluvionem agro tao § 20.—Además, lo que por aluvión agregó el río
fumen adiecit, jure gentium tibi acquiritur: est á tu campo, se adquiere para ti por derecho de
auteni alluvio increnieuitum latens. Per alluvio- gentes: mas es aluvión el incremento latente.
nem autem (1) íd videtur adiici, quod ita paulla- Y se considera que se agrega por aluvión, lo que
tim adiicitur, ut intelligere non possis, quantum se añade tan paulatinamente, que no puedas cono-
quoquo momento temporis adiiciatur. cer cuanto se agrega en cada momento de tiempo.
21.—Quodsí vis fluminis partem aliquam ex § 21. - Porque si la fuerza del río hubiere
tuo praedio detraxerit et vicini praedio attule- arrancado una porción de tupredio y la hubiere
nt (2), palani est, 5am tnam permanere. Plano si arrastrado al del vecino, es claro que pmanece
longiore tempore fundo vicini haeserit, arbores- tuya. Pero si por más largo tiempo se hubiere ad-
que, quas secum traxenit, in eum fundum radices herido al fundo del vecino, y los árboles que con-
egerint, ex so tempore videntur vicini fundo ac- sigo hubiere arrastrado hubieren echado raíces
qnisitae esee. en este fundo, desde este momento se estima que
han sido adquiridos para el fundo del vecino.
22.—Insula, quas in mar nata est, quod raro § 22.—La isla que, ha surgido en el mar, lo que
accidit, occupantis fit; nullius enim osee ereditur. rara vez acontece, se hace del que la ocupa; pues
At in ilumine nata, quod frequenter accidit, si qul- se cree que no era de nadie. Mas la formada en
dem medjam partem fluminis tenet1 communis set un río, lo que sucede con frecuencia, si ocupa la
eorum, qui ab utraque parto fluminis prope nipani parte media del río, es común de los que poseen
praedia possident, pro modo latitudin.is cuiusque predios cerca de la orilla á una y otra parte del
fuxidi, quas latitudo prope ripam sit: quodsi al- río, en proporción á la extensiónque cada fundo
ten parti proxirnior sit, eoru.m est tantum, qui tenga junto £ la orilla: pero si está más próxima
ab ea parte prope ripam praedia possid.ent. Qnodsi á una de las partes, es tan solo de aquellos que
aIiqua parte divisum flamen, delude infra unitum, poseen por aquel lado predios ribereños. Pero si
agrum alicuina in formam insulas redegerit, eius- dividido el río en algún punto, y reunido despuós
dem permauet le ager, cujas et (3) fuerat. más abajo, hubiere cortado en forma de isla el
campo de alguno, este campo permanece siendo
del mismo de quien habla sido.
§ 23. —Quodsi naturali alveo tu nuiversum dore- § 28.—Mas si abandonado por completo su cau-
loto alia parte finare coepenit, prior quidem al- ce natural hubiere comenzado 6á, correr por otra
veas eorum est, qui prope ripani eius praedia possi- parte, el anterior cauce es en verdad de aquellos
dent,pro modo sciicet latitudinis cuiusque agri, que poseen predios junto 6. su orilla, en propor-
quae latitudo prope nipani sit; novias autem alveus ción, sin embargo, 6. la extensión que cada campo
eius iuris asee incipit, cuius et ipsum flamen, id tenga junto 6. la orilla; y el nuevo álveo comienza
est publici (4). Quodsi post aliquod tempus ad 6á, ser del derecho de aquel de quien es también el
prioreni alveum revarsum fucrit fumen, rursus río, esto es, del público. Mas si después de algún
novas alveus eorum esee incipit, qui prope nipam tiempo hubiere vuelto el río 6. su primitivo cau-
sine praedia possident. ce, al nuevo cauce comienza 6. ser otra vez do
aquellosque poseen predios unto 6. su orilla..
§ 24.—'Alia sane causa set, si CUIUB tetas ager § 24,—Paro otra cosa es, si todo el campo de al-
inundatns fuerit; neque enim innndatio speciem gano hubiere sido inundado;pues la inundación
fundi commutat: et ob Id, si recessenit aqua, pa- no varia la naturaleza del fundo: ypor esto, si se
1am est, eum funduni eius manera, culus et fuit. hubieran retirado las aguas, es claro que este
fundo continúa siendo de aquel de quien fui..
§ 25.—Quum ex aliena materia species aliqua § 25..—Cuando con materia ajena se ha hecho
facta sit ab aliquo, qu.aeni solet, quis eoriim natu- por alguno un objeto especial, suele preguntarse,
ral¡ ratione dominas sit, utrum is,qui fecerit, en cuál de ellos es su dueño por derecho natural, si
ille potius, qui materiae dominus fuerit: ut ecce el que lo ha hecho, 6 más bien el que habla sido
si quis ex alienis uvis ant olivis aut epicis vinum dueño de la materia: como, por ejemplo, si a1uno
aut oleum aut frumentum fecenit, ant ex alieno con uvas, 6 aceitunas, 6 espigas de otro hubiere
aturo vsi argento vol acre vas aliquod fecenit, val hecho vino, 6 aceite, 6 trio, 6 hubiere hecho al-
ex alieno vino et melle mulsum miscuerit, vsi ex gún vaso con oro, plata, o bronce ajenos, 6 com-
medicamentis alienis emplastrnni ant collynium puesto una bebida con el vino y la miel de otro, ó
composuenit, vel ex aliena lana vestimentum fe- preparado un emplasto 6 un colirio con medica-
cenit, vsi ex alienis tabulis naveni val armarium mantos ajenos, 6 hecho un vestido con lana de

(1) enlm, Bien. Buch., Contra la ¿. 7, D. XLI, 1. y contra (8) et, omítela Bien
Theoph. (4) Schr.; publicum, Bien. Bach.; publlcus, ¿08 restantes,
(2) appulerit, Bien. Bach. Schr.;el texto sigue aGaj. ya¡ .Dg. pero ioo(nou se ¿re en Theoph.
Tomo I.-5

84 INSTITUTA. —LIBRO Ii: TiTULO 1

vol subsellium fabricaverit. Et post multas Sabi- otro, 6 fabricado una nave, 6 un armario, 6 un ban-
nianorum et Proculianoruxn ambiguitates placuit co con tablas ajenas. Y después de muchas dudas
media sententia existimantinm, si ea species ad (1) de Sabinianos y de Procuíeyanos, prevaleció la
materiam reduci possit, sum videri dominum esos, opinión media de los que estiman, que si el objeto
qui materiae d.ominus fuerit; si non possit redad, especial puede ser reducido á la materia, se reputa
eum potius intelligi dominu.m, qui fecerit: ut seco que es dueño el que lo fuere de la materia; que si
vas oonflatum potest ad rudem massam aeris vol no puede reducirse, se entienda más bien que es
argenti vol suri reduci, vinam autem vol oleum dueño el que lo hubiere hecho: así, por ejemplo,
ant frumentum ad uvas et olivas et spicas reverti un vaso fundido puede reducirse á una masa in-
non potest, ac no mulsum quidem ad 'v-inum et forme de bronce, 6 de plata, 6 de oro; pero el vino,
mol rosolvi potest. Quodsi Vartim ex sua materia, 6 el aceite, 6 el trigo no puede convertirse en uvas
partim ex aliena speeiem ahqtLam fecerit quis, vol- y aceitunas y espigas, como ea verdad tampoco
uti ex sao vino et alieno melle mulsum (2), aut puede descomponerse en vino y miel la bebida.
ex suis et alionis rnedicamentis emplastrum ant Mas si, parte con materia suya y parte con la de
collyrium, ant ex sus lana et aliena vestimentum otro, hubiere hecho uno algún objeto especial,
fecerit, dubitandum non est, hoc casu eum esse como si con su vino y con miel ajena hubiere he-
dominum, qui fecerit, quum non solum operam cho una bebida, 6 con los suyos y con ajenos me-
anam dedit, sed et partem eius materiae prao- dicamentos un emplasto 6 un colirio, 6 con su lana
stavit. y con la de otro un vestido) no ha de dudarse, que
en este caso es dueño el que lo hubiere hect—,
puesto que no sólo puso su trabajo, sino que pres-
tó también parto de su materia.
§ 26.—Si tamen alienam purpnram quis intexuit § 26.—Mas si alguno entretejió en su vestido
suo vestimento, hect pretiosior est purpura, socas- púrpura ajena, aunque la púrpura es más precio-
sionis vice cedit vestirneuto; et qui dominas fult sa, cede al vestido por vía le accesión; y el que fue
purpuras, adversus eum, quiurripuit, habot furti dueño de la púrpura tiene contra el que se la sus-
actionem et condictionem, sive ipse (8) sit, qui trajo la acción de hurto y la cond.ictión, ya sea
vestimeatum fecit, sive alias. Nam extinctae res, este ú otro el que hizo el vestido. Porque, extin-
hicat vindicarí non posaint, condici tanien a funi- guidas las cosas, aunque no puedan ser vindica-
bus et a quibusdam (4) allis possessoribus pos- das, pueden sin embargo ser reclamadas por con-
su.nt. dictión de los ladrones y de cualesquiera otros
poseedores.
§ 27.—Si duorum materias ex voluntate domi- § 27.—Si materias de dos dueños hubieren sido
norum confusae sint, totum id corpus, quod ex confundidas por voluntad de los mismos, todo el
confusione fit, utriusque comnrnne est, vatuti si cuerpo que se forme por la confusión, es común á
qui vms sua confudenint, ant massas argonti vol ambos, como si algunos hubieren mezclado sus
suri conflaverint. Sed et si diversas materias si.nt, vinos, 6 fundido juntas masas de plata ú oro. Mas
et ob id (5) propria species facta sit, forte ex vino lo mismo sucede, si las materias fueren diversas y
et melle mulsum, aut ex auro et argento electrum, por ello se hubiere creado una especie distinta,
idem iuris est; nam et so casa communem cese acaso una bebida del vino y de la miel, 6 el electro
speciem non d.ubitatur. Qnodsi fortuitu et non yo- con el oro y la plata; porque no se duda que tam-
luntate dominorum confusas fucnint vol diversas bién en este caso es comiu el nuevo objeto. Mas
materias vol quae eiusdem generis sunt, idem iuris si fortuitamente y no por voluntad de sus dueños
esse placuit. se hubieren confundido 6 materias diversas 6 las
que son de un mismo género, se decidió que rija
la misma regla de derecho.
28.—Quodsi fruinentum Titii tao frumento § 28.—Mas si el trigo de Ticio se hubiere mez-
muxtum fuerit'si quidem ex voluntate vestra, clado con tu trigo, si verdaderamente fizó por yo-
commune erit, quia singuha corpora, id est singu- mutad vuestra, será común, porque cada cuerpo,
la grana, quae cuiusque propria fuerunt, ex con- esto es, cada grano, que fueron propios de cada
sensu vestro cominunicata sant. Quodsi casa id uno, se ha hecho común por vuestro consentimien-
mixtnm fuenit, vol Titius id misonerit sine tua to. Pero si casualmente se hubiere mezclado, 6
voluntate, non videtur comm.u.ne osee, quia singa- Ticio lo hubiere mezclado sin tu voluntad, no se
la corpora in sus substantia durant, neo magia istis estima que es común, porque cada cuerpo pw ma-
casibus commu.ne fit frumentum, quam grex intel- nece en su propia integridad y en estos casos el
ligitur esse commttnis, si pecora Titif tuis peco- trigo no se hace más común Je lo que se entiende
ribas mixta fuerint: sed si ab alterutro vestrum que lo €s un rebaño, silos ganados de Ticio se hu-
totum id frnmentum retineatur, in rem qu.idem bieren mezclado con los tuyos: pero si por uno de
actio pro modo frumenti cuiusque conipetit, arbi- vosotros se retuviese todo este tnio, compete en
trio auteni indicis continetur, ut is (6) aestimet, verdad una acción real por la porción de trigo de
quala cuiusque frumentum fuenit. cada uno; pero se reserva al arbitrio del juez, que
estime cuál había sido la calidad del trigo de cada
parte.
29.—Quum ja sao solo aliquis ex alisas mate- § 29.—Cuando alguno hubiere edificado en su
ria§ aedificaverit, ipse dominas inteliigitur aedifl- suelo con materiales ajenos, se entiende que él
cii, quia omne, quod inaediñcatur, solo eedit. Neo mismo es dueño del edificio, porque cede al suelo

(1) priorem et rudem, ineertan Ral. RuU. Cont. HOt., lun- (4) quibusque, HaZ. Ru... (Jont. Ni. fbi.; pero véase Gal.
teriam rudem, Bien. II. 19.
(2) Bien. BuCh. Schr.; miSenerit, insertan lo. demda () ex te, Bien. Buch.
(2) fur, inaertan cont. Bien. (6) .Eot. Bien. .Bich. Scler.; lpe. 100 restantu.

INSTITTJTÁ.—LIBRO It: TITULO i 85
tanien ideo is, qui materiae dominus fuerat, desi- todo loe en él se edifica. Sin embargo, el que
nit dominus eius esse; sed tantisper neque vindi- había sito dueño de los materiales no deja por eso
care eam potest, neque ad exhibendum de ea re de ser su dueño; pero mientras tanto, ni puede
agere, propter legem duodecim tabularum, qua vindicarlos, ni intentar respecto de ellos la acción
cavetur, he quis tignum ahenum aedibus suis ad exhibendum, por virtud de la ley de las Doce
iniunetum (1) exiniere cogatur, sed duplum pro eo Tablas en que se dispone, que nadie sea obligado
praestet per actionem, quas vocatur de tgno á arrancar el madero ajeno puesto en sus casas,
iniuncto (2). Appellatione autem tigni oinnis ma- sino que pague por él el duplo por la acción que
teria sigiiificatur, ex qua aodiflcia flunt. Quod se llama de tigno iniuncto. Mas con la denomina-
ideo provisuni est, ne aedificia rescindí necesse sit. ción de madero se significa todo material con que
Sed si aliqun ex causa dirutum sit aedicium, po- se hacen los edificios. Lo que se dispuso as! para
tarit materiae dominus, si non fuerit duplum mm que no fuese necesario demoler edificios. ias si
erseeutus, tune eam vindicare et ad exhibendum por alguna causase hubiese derruido el edificio,
de ea re agere. podrá el dueño de los materiales, si ya no hubiese
percibido el duplo, vindicarlos entonces é intentar
respecto de ellos la acción ad exhibendum.
§ 80.—Ex diverso si quis in alieno solo sua ma- § 50.—Por el contrario, si alguno hubiere edifi-
teria domum aedificaverit, jume fit domus, cuius cado con sus materiales una casa en suelo ajeno,
et solum est. Sed hoo caen materiae doniinus pro- la casa se hace de aquel de quien también es el
prietatem eius amittit, quia voluntate sius aliene- suelo. Pero en este caso el dueño de los materia-
te intelligitur; utique si non ignorabat, se in alieno les pierde la propiedad áe ellos, porque se entien-
solo aedificare: et ideo, licet diruta sit domus, den enajenados por su voluntad; solamente, si no
materiam temen vindicare non potest. (Jert,e illucl ignoraba que edificaba en suelo ajeno: y así, aun-
constat, si, in possessione constituto aedificatore, que la casa haya sido derruida, no puede, sin em-
soli dominus petat domum suam esee, nec solvat bargo, vindicar los materiales. Es, en verdad,
pretium materiae et mercedes fabrorum, posee constante, que si, constituido el constructor en
eum per exceptionem doli mal¡ repeUi; utique si posesión, el dueño del suelo pretendiese que la
bonae fidei possessor fuit, qui aedificavit: nam casa era suya, y no pagase el precio de los mate-
seicuti, alienum solum esse, potest obiici culpa, riales y los jornales de los trabajadores, puede
quod ternera aedificaverit in co solo, quod intélli- ser repelido por la excepción de dolo malo; sola-
geret alienuni esee. mente, si fuáposeedor ira buena fe el que edificó:
pues al que sabía que el suelo era de otro puede
oponérsele su culpa, porque había edificado teme-
rariamente en aquel suelo que conocía que era de
otro.
§ 31.—Si Titius alienam plantam in solo eno § 31.—Si Ticio hubiere puesto en su suelo una
posuerit, ipsius ant: et ex diverso si Titius suam Planta ajena, será de él-por el contrario, si Ti-
plantam in Maevii solo posuarit, Maevii planta cio hubiere puesto una planta suya en suelo de
erit, si modo utroque casu redices egerit; ante- Mevio, la planta será de Mevio, con tal de que en
quam enim radices egenit, eius permanet, cuius et uno y otro caso hubiere echado raíces- pues antes
fuerat. Adeo autem, ex (3) quo redices egit planta, que ías haya echado, permanece ¡siendo de aquel
propnietas eius commutatur, ut, si vicini arbor ita de quien había sido. Por tanto, desde que la plan-
tarram Titii presserit, ut in sine fundum radices ta echó raíces, se cambia su propiedad, de suerte
egerit (4), Titii effici arborem dicamus; ratio que, si el árbol del vecino de tal modo hubiere
enim non permittit (5), ut alterius arbor cese in- comprimido la tierra de Ticio, que en el fundo de
telligatur, quam cuius in fundum radices eisset. éste hubiese echado raíces, decimos que el árbol
Et ideo prope conflnium arbor posita, si etiam in se ha hecho de Ticio; pues la razón no permite,
vicini funduni redices egerit, communis fit. que se entienda que un árbol es de otro sino de
aquel en cuyo fundo hubiese echado raíces. Y así,
el árbol plantado junto £ los linderos, si también
hubiere echado raíces en el fundo del vecino, se
hace común.
§ 32.—Qua ratione autam plantas, qnae terrae § 32.—Mas por la misma razón que las plantas,
coalescunt, solo cedunt, eadem ratione fruinenta que arraigan en la tierra, ceden al suelo, se entien-
Iuoque, quae seta sunt, solo cedere intellignntur.
eterum sicut is, qui in alieno solo aedificavenit,
de también que ceden al suelo los granos que han
sido sembrados. Por lo demás, así como el que
si ab co dominus petat aedifieium, defendi potest hubiere educado en suelo ajeno, si el dueño re-
per exceptionem doli mal¡ secundum ea, quae di- clamase de él el edificio, puede defenderse, según
xlmus, ita eiusdem exceptionis auxilio tutus esse lo que hamos dicho, por la excepción de dolo malo,
potest is, qui (6) alienu.m fund.um ene impensa así también, con-el auxilio de la misma excepción,
bona fide consevit. puede estar seguro el que de buena fe sembró ¡ su
costa un fundo ajeno.
§ 33.—Literae quoque, licet au.reae sint, perinde § 33.—También las letras, aunque sean de oro,
chartis membranisve cedunt, nc solo cedere solent ceden igualmente á los papeles 6 á los pergami-
ea, quas inaedificantur aut inseruntur: id.eoque si nos, como suele ceder al suelo lo que en él se edi-
ni ehartis membranisve tuis carmen val histoniam fica 6 siembra: y así, si en papeles 6 pergaminos

(1) lunetum, HaZ. Ruso. Cont. Cuj. Ho., contra todos los
códices (Le Rugg. (4) ageret, Schr., contra el Dig.
(2 Cj. Bien. Buch. Bchr.; luneto, Los restantes. (5) ratlonem enim non permlttere, W. Sclir., Dig.
(5) HoZ. EcJw.; so, injertan Bien. Buch; so tempere, otros. (6) tu, rn$entan Bim. Bchr. y La 1.9. D. XLI. 1.

86 tNSTITUTA.—LIBRO II TtruLO 1
vel orationem Titius scripserit, huius corporis non tuyos hubiere escrito Ticio un poema, 6 una his-
Titius, sed tu dominus esse vjeris (1). Sed si a toria, 6 un discurso, no Ticio, sino tú serás consi-
Titio petas tuos libros tuasve membranas (2), neo derado que eres dueño de este libro. Pero si recla-
impensas scripturae solvere paratiis sis poterit mases de Ticio tus libros ó tus pergaminos, y no
se Titius defendere per exceptionem doli mal¡; estuvieses dispuesto 4pagar los gastos de la es-
utique si bona Me earum chartaram membrana- critura, podré. Ticio defenderse por la excepción
rumve possessionem nactus est. de dolo malo; Únicamente, si de buena fe adquirió
la posesión de estos papales 6 pergaminos.
84.—Siquis in aliena tabula pinierit, quidam 84.—Si alguno hubiere pintado en tabla de
putant tabulam picturae cedere: allis videtnr pi- otro, unos opinan que la tabla cede 4 la pintura;
cturam (8), qualiscunque sit, tabulae cedere. Sed 4 otros parece que la pintura, cualquiera que sea,
nobis videtur melius esse, tabulam picturaa cede- cede 4 la tabla. Pero 4 nosotros nos parece que es
re; ridiculnm est enim, picturam Apellis vel Par- mejor, que la tabla ceda 4 la pintura;pues es ri-
rhasii in accessionem vilissimae tabulae cedere. dículo, que una pintura de Apeles 6 de Parrasio
tjnde si a domino tabulae imaginem poesidente ceda por accesión 4 una miserabiísima tabla. De
is, qui piuxit1 eam petat, neo solvat pretium ta- donde, si del dueño de la tabla que posee la pintu-
bulae, poterit per exceptionem doli mal¡ submo- ra la reclamase el que la pintó,no pagase el
ven. At si is, qui pi.nxit, possideat, consequene precio de la tabla, podrá ser repelido por la excep.
est, nt utilis actio domino tabulas adversus eum ción de dolo malo. Mas si la poseyese el que la
detur: quo casa, si non salvat impensam picturae, pintó, es consiguiente, que se dé contra él una
potenitper exceptionem doli mali repelli; utique acción útil al dueño de la tabla: en cuyo caso, si
si bona fide possessor fuerit ille, qui picturam im- no pagase el coste de la pintura, podrá ser repeli-
posuit. Illud. enim palam est, quod, sive le, qui do por la excepción de dolo malo; siempre que
pinxit, surripuit tabulas, sive alius, competit do- hubiere sido poseedor de buena fe el que hizo la
mino tabularum furti actio. pintura. Pues as evidente, que si el quepintó, ú
otro, sustrajo las tablas, compete al dueño de éstas
la acción da hurto.
§ 85.—Si quis a non domino, queni dominum § 85.—Si no del dueño, sino de quien creía que
esee credebat (4), bona fide fundum emerit, vel era dueño, hubiere comprado alguno de buena fe,
ex donatione ahave que. (5) justa causa aeque 6 recibido por donación ú otro justo título, tam-
bona Me acceperit, natural¡ ratione placuit, fm- bién de buena fe, un fundo, se decidió por razón
ctus, quos percepit, eius asee pro cultura et cura: natural, que los frutos que percibió fuesen suyos
et ideo si postea dominus supervenenit et fundum por el cultivo y cuidado: y así, si después se lu-
vindicet, de fructibus ab eo consumtis agere non biere presentado el dueño y vindicara el fundo, no
potest. El vero, qui scians alienuni fundum posee- puede reclamar de él los frutos consumidos. Mas
denit, non idem concessum est: itaque cum fundo no se ha concedido lo mismo al que 4 sabiendas
etiam fructus, licet consumti sint, cogitar resti- hubiere poseído un fundo ajeno: y así, se obliga 4
tuere. restituir con el fundo también los frutos, aunque
hayan sido consumidos.
§ 86.—ls, ad quem ususfructus fundi pertinet, 86.—Aquel 4 quien pertenece el usufructo da
non aliter fructuum doininus efficitur, quam si un fundo, no se hace dueño de los frutos de otro
ipee aos perceperit: et ideo, hect maturis fructi- modo que si él mismo los hubiere percibido: y por
bus, nondum tamen perceptis decesserit, ad here- tanto, si hubiere fallecido, aunque estando madu-
des sine non pertinent, sed domino proprietatis ros los frutos sin haberlos percibido todavía, los
acquiruntur. Eadem feme et de colono dicuntur. frutos no pertenecen 4 su heredero, sino qua son
adquiridos para el dueño de la propiedad. Y casi
lo mismo se dice también respecto al colono.
§ 37.—In pecñdum fmuctu etiam foatus est, al- § 87.—Entra los frutos de los ganados está tam-
cut Inc et pilus et lana: itaque agni et hoedi et bién la cría, como la leche, el pelo y la lana: y
vitull et equali et suculi (6) statim naturali mis así, los corderos, los cabritos los becerros, los
dominil fructuanli sunt. Partas vero ancuas in potros, y los lechones, son dese luego por dere-
fructu non est, itaque ad dominumpropriatatis cho natural del dominio del usufructuario. Mas el
pertiuet: absurdum enim videbatur hominem in parto de una esclava no ea considera como fruto,
fructu esse, quum omnes fructus raruni natura y pertenece por tanto ni dueño de la propiedad:
hominum gratia comparavenit. pues parecía absurdo que el hombre estuviese en
calidad de fruto, cuando la naturaleza ha produci-
do todos los frutos para beneficio de los hombres.
§ 88.—Sed si gregis usumfmuctum quis habeat, rol 88.—Mas si alguno tuviera el usufructo de un
in locum demortuorum capitum ex foetu fructua- año, debe el usufructuario reponer de las crías
rius submittere debet, ut et luliano visum est, et en el lugar de las cabezas muertas, como pareció
in vinearuni demortuarum vel arboruni locum 4 Juliano, y debe sustituir otros en el lugar de las
alias debet substituere; recto enim colore (7) et viñas 6 de los árboles muertos; pues debe cultivar
quasi bonus paterfamulias uti debet. y usar como un buen padre da familia.
89.—Thesauros, quos quis in loco eno invene. § 39.—Inspirado en la equidad natural, el divi-
n-t§, divus Uad.rianus, naturalem aequitatem se- no Adriano concedió, al que los hubiere descubier-
cutus, si 'concessit, qui iuvenerit: idenique statuit, to, los tesoros que alguno hubiere hallado en su

(1) iudicerii, Schr.


(2) ec+ce, insertan Bien. Buck. 3cw,, contra ci .Dig. (5) ilot. Schi.; qua, omltela Bien.; qnallbet, es otros.
(3) pietura, Bckr. (6) et suculi, omítelas Hckr., Theopk., ylal. 28. D. II1L 1
(4) &hr.; erederet, Bien.; credidez-lt, los restantes. (7) tolere debet, Sckr., quien de.pu4s omite uti debet.

TNSTITIJTA.—LIBRO II: TiTULO 1 iz
si quis in sacro aut religioso loco fortuito casu suelo: y estableció lo mismo, si alguno los hubiere
invenerit. At si quis in alieno loco, non data ad encontrado por caso fortuito en un lugar sagrado
hoc opera, sed fortuitu, invenerit, dmidinm in- 6 religioso. Mas si alguno lo hubiere encontrado
ventor¡ (1), dimidium domino solj concessjt: et en un lugar ajeno, no buscándolo, sino fortuita-
convenienter si quis in Caesaris loco invenerit, mente, concedió la mitad al descubridor, y la otra
dimidium inventoris, dirnidium Caesaris osee sta- mitad al dueño del suelo: y en su consecuencia
tuit: cui conveniene est, si (2) quis in publico loco ordenó que, si alguien lo hubiere encontrado en
ve! fiscal¡ (3) iuvenerit, dimidium ipsius asee, di- un lugar del César, fuese la mitad para el descu-
midium fisci ve! civitatis. bridor y la otra mitad para el César: y á esto es
consiguiente, que si alguno lo hubiere encontrado
en un paraje público 6 fiscal, sea la mitad para él
y la otra mitad para el fisco 6 para la ciudad.
§ 40.—Per traditionem qu.oque jo-re naturali res § 40.—También por la tradición se adquieren
nobis acquiruntur; nihil enim tain conveniens est para nosotros las cosas según el derecho natural;
natural¡ aequitati, quam voluntatem domini, yo- pues nada hay tan ajustado é. la equidad natural
lentis rem so-am in alium transferre, ratam haber¡: como que se considere valedera la voluntad del
et ideo, eniuscunque generis sit corporalis res, dueño, que quiere transferir á otro su cosa: y así,
tradi potest, et a. domino tradita alienatur. Itaque de cualquier género que sea la cosa corpórea,
stipendieria quoque et tributaria praedia eodem puede ser entregada, y entregada por su do-ajo se
modo alienantur: vocantur autem stipendiaria et enajena. Y del mismo modo se enajenan también
tributaria praedia, quae in provinciis sunt, inter los predios estipendiarios y tributarios: y se lla-
quae nec non et Italica praed.ia ex nostra consti- man predios estipeudianios y tributarios, los que
tutione (4) o-ulla est differentia. están altos en las provinciasL entre los que y los
predios de Italia no hay, segun una constitución
nuestra, ninguna diferencia.
41.—Sed si quidem ex causa donationis ant § 41.—Mas si en verdad fueren entregados por
dotis ant qualibet alia ex causa tradantur, sine causa de donación, 6 de dote, 6 por otra cualquiera,
dubio transferuntur: [ 41. veuditae vero res et sin duda quedan transferidos: ( 41) mas las cosas
traditae non aliter emtori acquiruntur, qnam si vendidas y entregadas no so adquieren Jara el
is venditori pretium solverit, val alio modo ei se- comprador de otro modo, que si este hubiere pa-
tisfecerit, velo-ti expromissore ant pignore dato. gado el precio al vendedor, 6 de otra manera le
Quod cavetur quidem lego duodeciin tabularum, hubiere satisfecho, como por ejemplo, habiéndole
tanian recto dicitur et jure gentiuni, Id est jure dado un pagador 6 una prenda. Lo que se halla
naturali, id effici. áed si is, qui veiididit, fidem en verdad establecido por la ley de las Doce Ta-
emvoris secutus fuerit (5), dicendum est, statim blas, pero que con razón se dice que se hace tam-
ram emtoris fiar¡. bién por derecho de gentes, esto es, por derecho
natural. Mas si el que vendió hubiere seguido la
fe del comprador, se ha de decir, que la cosa se
hace inmediatamente del comprador.
42.—Nihil autem interest, utrum ipse domi- § 42.—Mas nada importa que el mismo dueño, ú
nus tradat alicui ram, an vol-o-tate eiu.s alias (6). otro por voluntad de él, entregue á alguno la cosa.
43.—Qua ratione, si cfi libera universorum § 49.—Por cuya razón, si por el dueño se hubie-
negotioru.m administratio a domino permiesa fo-e- re concedido la libre administración de todos sus
nt, jeque ex lije nagotus ram vendidenit et tradi- negocios á alguno, y éste hubiere vendido y entre-
derit, facit eam acoipientis. gado una cosa por razón de estos negocios, la ha-
ce del que la recibe.
§ 44.—Iuterdum etiam sine traditione nuda yo- § 44. —A veces también la sola voluntad del
luntas domini sufficit ad ram transferendam, ve!- dueño, sin tradición, basta para transferir la cosa,
uti si rem, quam tibi aliquis commodavit ant como si alguno hubiere vendido 6 donado la cosa
locavit ant apud te deposuit, vendiderit tibi aut que te prestó, 6 arrendó, 6 depositó en tu poder.
donavenit. Quainvis enim ex ea causa tjbi cana non Pues aunque por esta causa no te la hubiere en-
tradiderit, 00 tamen ipso, quod patitur tuam eSSe, tregado, por lo mismo, sin embargo, que se con-
statim tibi acquiritur proprietas, peninde ao si so siente que sea tuya, se adquiere inmediatamente
nomine tradita fuisset. para tí la propiedad, de igual modo que si con este
título hubiese sido entregada.
§ 45.—Item si quis mercas in horreo depositas § 45. -Igualmente, si alguno hubiera vendido
vendiderit, simulatque claves hornei tradiderit mercancías depositadas en un almacén, y al pun-
exntoni, transfert proprietatem mercium ad emto- to hubiere entregado al comprador las llaves del
ram. almacén, transfiere al comprador la propiedad de
las mercancías.
§ 48.—floc amplius, interdum et in incertam § 46.—Ademas de esto, 4 veces, hasta la volun-
personam collata (7) voluntas domini transfert tad del dueño dirigida una persona incierta
rei proprietatem: at ecce praetores et consules, transfiere la propiedad de la cosa: como por ejem-
qui miesilia iactant ¡u vulgus, ignorant, quid so- pio, los pretores ylos cónsules, que echan dinero

(1) dimId. ley., esa palabras extra*as y aospeclwsas para


Theoph. según Bien.; Bchr. lea omige. (4) L. 1. O de nene, tranaforin. VII. Si.
(2) ut si, y depuie, case debeat, HaZ. Reas. Cont. Hot.; Ut (5) set, Rol. CuJ. Bien. Buch.
si, pero omitiendo debeat, OuJ. Bien. Buc1. Schr. En realidad,
ut, falta en todos Lot códices de Rusa. (5) O&J. Bckr. con T1ieopl&. y La LS. D. ILL i.; cu.i eisa rat
(3) Hot. Schr.; val civitatis, adladen Loa demd..a, aun Contra poeseesio permflleaa Bit, aSeden los restantes.
TIieop). () Collocata, SChr., Di9.
INSTITUTA.—LIBRO rl: TiTULG Iii

mm quisque sit excepturus, et tamen, quia volniit, á la muchedumbre, ignoran qué habrá de coger
quod quisque exceperit, eius esse, statim eum do- cada cual, y sin embargo, porque quieren que sea
minum efficiunt. suyo lo que cada uno hubiere cogido, le hacen al
punto dueño de ello.
47.—Qua ratione verius esse videtur, si (1) § 47.—Por cuya razón parece ser más verdade-
rem pro derelicto a domino habitam occupaverit ro, que si alguno hubiere ocupado una cosa tenida
quis, statim eum dominum efflci. Pro derelicto como abandonada por su dueño, se hace inmedia-
autem habetur, quod domirnis en mente abiecerit, tamente propietario de ella. Mas se tiene por
ut id rerum suarum case noliet; ideoque statim abandonado, lo que el dueño hubiere desechado
dominus esas desinit. con la intención de que no quiera que esté entre
sus bienes; y por ello deja al punto de ser su
dueño.
§ 48.—Aun (2) causa est earu.m reruni, quae in § 48.—Otra cosa sucede con aquellos objetos que
tempestate maría, levandas navis causa, eiiciun- se arrojan, en una tempestad del mar, para alige-
tur: has enim dominorum parmanent, quia palam rar la nave: pues éstos permanecen siendo de sus
est, ene non so animo eiici, quod (8) quia sas ha- dueños, porque es evidente que no son arrojados
bere non vult, sed quo magis cum ipsa navi peri- con la intención de que alguno no quiere poseer-
culum maria effugiat. Qua de causa, si quis sas los, sino con la de escapar más bien con la misma
fluctibus expulsas, vol etiam in ipso mar nactus nave del peligro del mar. Por cuya causa, si ha-
lucrandi animo abstuierit, furtum committit. Nec biéndolos cogido alguno arrojados por las olas, 6
longo discedere videntu.r ab his, quae de rheda aun en el mismo mar, se los hubiere apropiado
currente non mtelligentibus doininis cadunt. con ánimo de lucrar, comete un hurto. Y no se
estima que difieren mucho de estas cosas, las que
se caen, sin echarlas de ver sus dueños, de un ca-
rro que corre.

PIT. II TÍTULO II
DE REBUS INCORPORALIB1YS (4) DR LAS COSAS INCORPÓREAS

Quaedam praeterea res corporales sunt, qnae- Ciertas cosas, además, son corpóreas, y otras
dam incorporales. incorpóreas.
§ l.—Corporales has sunt, quae am natura (5) § 1.—Son corpóreas, las que por su naturaleza
tangi possunt, vel.uti fundus, horno, vestía, aurum, pueden ser tocadas, como un fundo, un hombre,
argentnm, st denique aliae res irinumerabiles. un vestido, el oro, la plata, y por último otras co-
sas innumerables.
§ 2.—Incorporales autem sunt, quae tangi non § 2.—Mas son incorpóreas, las que no pueden ser
possuut; qualla sunt ea, quas in iure consistunt, tocadas; cuales son lasque consisten en un dere-
sicut hereditas, ususfructus, usus (6), obligatio- cho, como la herencia, el usufructo, el uso, y las
nes quo no modo contractas. Ncc ad rem perti- obligaciones de cualquier modo contraídas. Y no
net, quod tu hereditate res corporales continentur; importa al caso, que en la herencia: se contienen
nam et fructus, qui ex fundo percipiuntur, corpo- cosas corporales; porque también son corpóreos
rales sunt, et id, quod ex aliqua obligatione nobis los frutos que de un fundo se perciben, y las más
debetur, plerumque corporale est, veluti fundas, de las veces es corpóreo lo que por alguna obliga-
horno, pecunia. Namipsum ius hered.itatis, et ción se nos debe, como un fundo, un hombre, 6
ipsuinius utendi fruendi, et ipsum ius obligatio. dinero. Pero en si el derecho de herencia, el dere-
rda incorporale est. cho mismo de usar y disfrutar, y el derecho mis-
mo de obligación es incorpóreo.
§ B.—Eod.em numero sunt iura Vraediorum nr- § 3.—En el mismo número están los derechos
banorum et rusticorurn, quae etiam servitutes cIa los predios urbanos y rústicos, que también se
vocautur. llaman servidumbres.

np. III TÍTULO III


DE SERVIPUPIBUS (7) DE LAS SERVIDUMBRES

Rustisorum praediorum jura sunt hace: ¡ter, Los derechos de los predios rústicos son estos:
actus, vis, auaeductus. Iter est ius eundi ambu- paso, conducción, camino, y acueducto. Paso es
landi bomims, non etiam iumentum ageudi val el derecho de ir y de paseares un hombre, pero no
vehiculum. Actus est ius agendi iu.mentum vol de conducir caballería 6 vehículo. Conducción
vehiculuin. Itaque qui habet ¡ter, actuni non ha- es el derecho de guiar caballería 6 vehículo. Y así,
bet: qui actu.m habet, et iter habet, coque uti potest al que tiene pasos no tiene conducción: y el que tiene
etiam sine jumento. Vía est iu.s sundi et agendi conducción, tiene también paso, y puede usar de
et ambulandi; nam et ¡ter et actum in se via con- él aún sin caballería. Camino es el derecho de ir,
tinet. Aquasductus sat me aquae ducendas per de conducir y de pasearas;porque el camino con-
fundum alienum. tiene en sí el paso y la conducción. Acueducto es
el derecho de que el agua sea conducida por un
fundo ajeno.
(1) Ut si, Bien, .9chr.; et si, Eucl,.
(2) (7sf. fiot. Rckr.1 Di9.; sane, insertan Loa restantes
($) quo, Bie n. ScAn. (6) usus, omitenia ScAn., Dig.. Tkeoph.
(4) C#aj. II. §. 12-14.; L. 1. . £ a de dcv. rey. I. S. (7) L. 1. D. de ;erv.praed. raiL VIII. 8.; 1. 1. 16. D.
(5) sui nat., oinitenla, Ucd. Rus,. (Yon(. BoL, con ci Di9 pneed. VIII 4

INSTITUTA.—LIBRO II: TÍTULO IV 39

§ 1.—Praediorum urbanorum servitutes sunt, 1.—Son servidumbres de los predios urbanos,


quae aedificiis inhaerent, ideo urbanorum praa- las que son inherentes ¡ los edificios, denomina-
diorum dietas, quoniam aedificia omnia urbana das de predios urbanos, porque llamamos predios
praedia appellamus, etsi ui villa aediflcata sint. urbanos ó. todos los edificios, aunque se hayan
Item urbanorum praediorum servitutes sunt hae: construido en una quinta. Así, las servidumbres
ut vicinus onera vicini sustineat; nt inparietein de los predios urbanos son estas: que el vecino
eius liceat vicino tignum immittere; ut stillicidium soporte la carga del vecino; que en su pared sea
vel flumen reeipiat quis in aedes suas vol in aream licito al vecino apoyarlas vigas; que alguno re-
vel in cloacam, 'vol non recipiat (1); et no altius ciba, 6 que no reciba, el agua de los tejados 6 de
tollat quis aedes suas, no himinibus vicini officia- los canalones sobre sus casas, en su patio, 6 en su
tur (2). sumidero; y que otro no levante más alto sus casas,
para que no se perjudique á las luces del vecino.
§ 2.—In rusticornm praediorum servitutes (8) § 2.—Entre las servidumbres de los predios rús-
quídam computan recta putant aquae haustuni, ticos juzgan con razón algunos que se computan la
pecoris ad aquam appulsum, ius pasoendi, calcis de sacar agua, la de abrevar el ganado, y el dere-
coquendae, arenas fodiendae. cho de apacentar, de cocer cal, y de excavar arena.
3.—Ideo autem has servitutes praediorum ap- § 3.—Mas estas servidumbres se llaman de pre-
pellantur, quoniam sine praediis constitui non dios, porque sin ellos no pueden constituirse. Na-
possunt. Nemo enim potest servitutem acquirere die, pues, puede adquirir la servidumbre ¿e un
urbani vel rustici praedii, niel qui habet prae- predio urbano 6 rústico, sino el que tiene pre-
dinm; neo quisquam debere, nisi qui habet prao- dio; y ninguno deberla, sino el que también lo
dium. tiene.
4.—Si quis velit vicitio aliquod iu.s constitue- § 4.—Si alguno quisiere constituir á favor del
re, pactionibus atque stipulationibus Id efficere vecino alún derecho, debe hacerlo mediante pac-
debet. Potest etiaxn in testamento quis heredem tos y estipulaciones. Tambiénpuede uno en su
suum damnare, no altius tollat aedes suas, no Itt- testamento condenar á su heredero, á que no le-
minibus aedium vicini officiat; vol nt patiatur, vante más alto sus casas, para que no perjudique
eum tignum in parietem immittere, vel. stiliioi- L las luces de las casas del vecino; 6 á que con-
dium habere; vel ut patiatur, eum por ftuidum sienta, que éste apoye vigas en su pared, 6 tenga
ira, agere, aquamve ex so ducere. el derecho de que viertan sobre su casa las aguas
de los tejados; 6 á que tolere que por su fundo
tenga paso 6 conducción, 6 que de él saque agua.

TIT. IV TÍTULO IV
DE USUFRUOTU (4) DEL IJSUFRUOPO

Ususfructus est ius alienis rebus utendi fruendi Usufructo es el derecho de usar y disfrutar de
salva rerum substantia. Est enim me in corpore, las cosas ajenas, dejando 8. salvo su sustancia. Es,
quo sublato et ipsum tolli necesse est. pues, un derecho sobre un cuerpo, quitado el cual,
necesario es también que aquel desaparezca.
§ 1. —Ususfru etus a proprietate e eparationeni § 1.—EL usufructo admite separación de la pro-
recipit, icique plunibus mod.is accidi: ut ecce si piedad, y esto acontece de muchos modos: como,
quis usuinfructum alioui legavarit; nam horas nu- por ejemplo, si alguno hubiere legado á otro el
am habet proprietatem, legatarius uaumfructum: usufructo; porque el heredero tiene la mera pro-
et contra, si fundum legaverit deducto usufructu, piedad, y el leatario el usufructo: y por el con-
legatarius nudain habet proprietatem, heres vero trario, si hubiere legado un fundo, deducido el
usunifructum: item al¡¡ usumfructum, alii deducto usufructo ellegatario tiene la nuda propiedad,
co fundim legare potest. Sine testamento varo si y el hereiero el usufructo: y también puede le-
ius velit alii usumfriictnm constituare, pactioni- gar 8. uno el usufructo, y 8. otro el fundo, deduci-
bus et etipuiationibus id efficere debet. No tamen do aquél, Mas si alguno quisiera constituir para
in nniversum itiutiles essent proprietates samper otro, sin testamento, mi usufructo, debe hacerlo
abscedente usufructu, placuit, certis inodis ex- mediante pactos y estipulaciones. Mas para que
tingui usumfructum, et ad proprietatem reverti. no fuesen completamente inútiles las propieda-
des teniendo segregado siempre el usufructo, se
estableció, que se extinga el usufructo de ciertas
maneras, y que revierta 8. la propiedad.
§ 2.—Constituitur auteni ususfructus non tan- § 2.—Mas constitúyese el usufructo no tan sólo
tuni in fundo et aedibus, verum etim in servis et sobre un fundo y las casas, sino también sobre
inmentis et ceteris rebus, exceptis jis, qnae ipso esclavos, sobre caballerías, y sobre las demás co-
usu consumuntur. Nam haa res noque natural¡ ra- sas, excepto aquellas que se consumen por el mis-
tione, neque civil recipiunt usuinfructum: quo mo uso. Porque tales cosas ni por la razón natu-
numero aun¡ vinum, oleum, frumentuni, vesti- ral nipor derecho civil admiten el usufructo: en
menta: quibus proxima est pecunia numerata; cuyo número están el vino, el aceite, los granos
namque in (5) ipso usu assidua permutatione y los vestidos: 8. los que se aproxima el dinero
quodanimodo extingu.itur. Sed utilitatis causa se- contante; porque en cierto modo se extingue por
natas censu,jt, posse atiam earum rerum usuni- el mismo uso en el cambio continuo. Pero por

(1) vsI non reo., oniltenla HaZ. Rute., aun contra Theoph.
(2) Hot. Bien. Schr.; affielatur, Uw restantes. (4) L. 1-8. D. de usufr. VII. 4.; 1. 16. O de usufr. hL U.
(3) servitute, Schr (5) Bien. Bech. Rchr.; tu, omitenla lot densda.

40 INSTITTJTA.—LIBRO II: TÍTULO Y

fructum cOflstitUi, ut tamen eo nómine hered.i uti- causa de utilidad decretó el Senado, que también
liter caveatur. Itaque si pecunias ususfructus pudiera constituirse el usufructo de estas cosas,
logatu.s sit, ita datur legatario, ut eius fiat, et lega- con tal de que por tal título se dé al heredero su-
tarjas satisdst (1) heredi de tanta pecunia resti- ficiente caución. Así, pues, si se hubiere legado
tuenda1 si inorietur ant capite minuetur: ceterae el usufructo de dinero, se le da al legatario, de
quoque res ita traduntur legatario, ut eius fiant, suerte que se haga de él, y que el legatario pres-
sed aestimatis his satisdatur, ut, si morietur aut te caución al heredero de restituir tanto dinero,
capite minuetur (2), tanta pecunia restituatur, si muriese ó fuese disminuido de cabeza: las de-
quanti hae fiierint aestimatae. Ergo senatus non más cosas se entregan también al legatario, de
focit quidem earum reruin usumfructum (neo enim modo que se hagan de él, pero, estimadas, se dacau-
poterat), sed per cautionem quasi u.sumfruetum ción para que, si muriese 6 fuese disminuido de
øonstituit. cabeza, se restituya tanto dinero en cuanto hu-
bieren sido estimadas. Así, pues, el Senado no
creó verdaderamente el usufructo de estas cosas,
(ni lo podía), sino que pon la caución constituyó
un cuasi-usufructo.
13. —Finitur autem ususfructus morte fructua- § 3.—Mas se extingue el usufructo por la muer-
ni et duabus capitis deminutionibus, maxima et te del usufructuario y por dos disminuciones de
media, et non utendo per modum et tempus: quae cabeza, la máxima y la media, y por el no uso en
omnia nostra statuit constitutio (3). Item finitur forma y tiempo: todo lo c1ué, lo estableció una
ususfructus, si domino proprietatis ab usufru- constitución nuestra. También se acaba el usufruc-
ctuario cedatur (nam cedendo (4) extraneo nihil to, si por el usufructuario se cediera al dueño de
agit), vel ex contrario si fructuarias proprieta- la propiedad, (porque cediéndolo á un extraño
tem rei acquisierit, quae res consolidatio appe- nada hace), 6 por el contrario, si el usufructuario
llatur. Eo amplius constat, si aedes incendio hubiere adquirido la propiedad de la cosa, lo que
consumtas fuerint, vel etiam torras motu ant se llama consolidación. Además de esto es cons-
vitio suc corruerint, exstingui usumfructum, et tante, que si las casas hubieren sido consumidas
no arcas quidem usumfructum deben. pon un incendio, 6 también si se hubieren desplo-
mado por un terremoto 6 por vicio propio, se extin-
gue el usufructo, y no se debe ni aun el del suelo.
§ 4.—Quum antera finitas fuerit ususfructus, § 4.—Pero cuando el usufructo se hubiere extin-
revertitur scilicet ad propnietatem et ex eo tem- guido, revierte en verdad £ la propiedad, y desde
pore nudas proprietatis dominas iucipit pienam este momento el dueño de la nada propiedad co-
lxi re habere potestatem. mienza á tenerla plena sobre la cosa.

TIT. V TÍTULO V
DE USU ET HABITATIONE (5) DEL 1380 Y DE LA. HABITACIÓN

lisdem istis modis, quibus usnsfriictus consti- De estos mismos modos que se constituye el
tuitur, etiam nudus usus constitui solet, iisdem- usufructo, se acostumbra £ constituir también el
que illis modUs finitur, quíbus et ususfructus de- mero uso, que se extingue de las mismas maneras
sinit. que el usufructo desaparece.
§ 1,—Minus autem sciicet iu.risest in usu, quam § 1.—Pero hay ciertamente menos derecho en el
in usu.fructu. Namque is, qui fundi nuduin habet uso que en el usufructo. Porque el que tiene el
usum, nihil ulterius habere intelligitur, quam ut mero uso de un fundo, se entiende que no tiene
olenibuspomis, floribus, foeno, stramentis (6), más derecho que el de servirse para el uso cuoti-
lignis ad usum quotidianum utatnr; in eoque (7) diano de las verduras, manzanas, flores, heno,
fundo hactenus ej moran licet, ut neque domino paja y leña; y en dicho fundo le es licito habitar,
fundi molestas sit, neque ile, per quos opera ru- mientras no sea molesto al dueño del fundo ni es-
stica fiunt, impedimento; neo ulli ali.i ius, quod torbe fi los que hacen los trabajos rurales; y no
habet, aut venaero ant losare ant gratis concede- puedo ni vender, ni alquilar, ni conceder gratis fi
re potest, quum he, qui usumfructum habet, po- ninguna otra persona, el derecho que tiene, aun-
test hace omnia facere. quepuede hacer todo esto el que tiene el usufructo.
§ 2.—Item is, qui aedium usum babet, hactenus § 2.—Asimismo, el que tiene el uso de una casa,
inris (8) habere intelligitur, ut ipee tantum habi- se entiende que tan sólo tiene derecho para habi -
tet, neo hoc ius ad alium transferre potest, et tana él mismo, y no puede transferir fi otro este
vix receptum asee videtur, ut hospitem ej recipe- derecho, y apenas parece que esté admitido que le
re liceat: et (9) eum uxore sua liberisque suis, sea lícito recibir un huésped: mas tenga el derecho
item libertis neo non allis liberis personis1 qui- de habitarla con su esposa y sus hijos, así como
bus non minas quam servis utitur, habitandi con sus libertos y con las demáspersonas libres
ius habeat, et convenienter, si ad mulierem de que se sirve, no menos que de los esclavos;
nene aedium pertineat, eum manto ej habitare consiguientemente, si el uso de la casa pertenecie-
Iiceat. ra fi la mujer, séale licito habitarla con su marido.

(1) satiedat, Sclw. (7) Sn co quoque, fJuj. Bien. BueJi.; inque so, Dig.
(2) moriatur—nilnuatur, fiel. Buas, Cont. fiat. Bien. fluch. me, os reat antes contra todos los có-
(8) L. 16. (3. de uiufr. 111. 88. (8) Bien. Buch. Scl'r.;
(4) cedente, Hot, dic de Rusa.
(5) L 11. D. de aun. VII, 8.; 1. J3• (Y. de uatufr. Iii. 33 (9) sed, C145. RaucA.., y en Cuj. se lee muU adelante habet
(6) Bat. .Bten. auch. RcJur.; et, inserten los reStantes. licet, en lugar de habeat-liceat.

INSTITUTL—LIBRO u: TÍTULO VI 41
3—Item is, ad quem serviusus pertunet, ipse § 3.—Del mismo modo, aquel á quien pertenece
tantummodo operis atque ministerio eius utipo- el uso de un esclavo, tan sólo puede usar de sus
test; ad aliuni vero nullo modo ius suum trajisfer- trabajos y de su servicio; mas en ninguna manera
re ej coneessum est. Idem sciicct iuris est et in le está permitido transferir á otro su derecho. El
jumento. mismo derecho hay ciertamente sobre las caba-
llerías.
4.—Sed si pecoris (1), vehuti ovium, usus le- § 4.—Pero si se hubiere legado el uso de un re-
gatus sit, noque lacte neque agnis noque lana baño, por ejemplo, de ovejas, el usuario no usará ni
utetur usuariuS, quia ea in fnuctu sant: plane de la leche, ni de los corderos, ni de la lana, porque
ad stercorandum agrum SliU2il pecoribus uti po- todas estas cosas son frutos: mas puede en verdad
test. usar de los rebafos para estercolar su campo.
§ 5.—Sed si cui habitatio legata sive aliquo § 5.—Mas siá alguno sehubiere legado ódealgún
modo constituta sit, noque usus videtur noque modo constituido la habitación, no se reputa ni uso
ususfruetus, sed quasi propriuni aliqu.od ius. ni usufructo, sino como algún derecho particular.
Quam habitationefli habentibus, propter rerum Mas á los que tienen esta habitación, les hemos
utilitateni, secunduni Marcehli sententjam, nostra permitido, por razón de conveniencia, en una cons-
decisione promulgata permisimus (2) non solum titución nuestra, promulgada conforme al parecer
in ea degere, sed etiam aliis locare. de Marcelo, no sólo el vivir en ella, sino también
el arrendarla á otros.
G.—Haec de servitutibus et usufructu et usu § 6.—Basta haber dicho esto sobre las servidum-
et Jaabitatioiie clixisse sufticiat: de hereditate au- bres, el usufructo, el uso, y la habitación: de la
tem et obligationibus suis locis proponemus.— herencia y de las obligaciones hablaremos en sus
Exposuimus summatim, quibus modis iure gen- lugares correspondientes.—Hemos expuesto su-
tiuni res (3) acqu.iruntur: modo videamus, quibus mariamente de qué modos se adquieren las cosas
modis legitimo et civil¡ jure acquiruntur. por derecho de gentes: veamos ahora de qué ma-
neras se adquieren por el derecho legal y civil.

TIT. VI TÍTULO VI
DE USUCAPIONIBTJS ET LONGI TEMPORIS DE LAS USUCAPIONES Y DE LAS POSESIONES
POSSE$SIOflRiJS (4) DE LARGO TIEMPO

Jure civili constitutum fuerat, ut, qui bona fide Se habla establecido por el derecho civil, que el
ab eo, qui dominus non eras, quum credid.erit eum que de buena fe hubiere comprado 6 por donación
dominum esse, rem emerit vel ex donatione aliave ú otra cualquiera justa,causa recibido una cosa,
qua () justa causa acceperit, is eam rem, si mo- de aquel que no era su dueño pero á quien hubie-
bilis erat, anuo ubique, si immobilis, biennio tan- re creído que lo era, adquiriese aquella cosa, si
tum iii Italico solo usucapiat, no renum domunia era mueble, por el uso de un año en todas partes,
liii incerto essent. Et quum hoc placitum erat, pu- y si inmueble, por el de dos tan sólo en el suelo
tantibus anticjuionibus, dominis suicere ad iii- de Italia, á fin de que el dominio de las cosas no
quirendas res suas praefata tempora, nobis melior quedase en la incertidumbre. Y hallándose esto
sententia res edit (6), ne domuni matunius suis re- establecido, por juzgar los antiguos que los men-
bus defraudentur, neque certo loco beneficium cionados plazos bastaban á. los dueños para inqui-
boc concludatur. Et ideo constitutioneni (1) su- rir sus propiedades, se fijó en nosotros una opinión
per hoc promulgavimus, qua cautum est, ut res mejor, para que ni los dueños sean despojados tan
quidem mobiles por tniennium, immohiles vero pronto de sus bienes, ni este beneficio se limite ii
por long¡ temporis possessionem (id est unter cierta localidad. Y por ello promulgamos sobre el
praesentes decennio, inter abs entes viginti annis) particular una constitución, en la que se dispuso,
usucapiantur, et bis modis non solum in Italia, que los bienes se usucapian si son muebles por
sed in omni terra, quae nostro imperio gubenna- tres años, y si inmuebles, por la posesión de largo
tur, dominia reruni, justa causa possessionis tiempo, (esto es, de diez años entre presentes, y
praecedente, acquirantur. de veinte entre ausentes), y que de estas maneras
no solamente en Italia, sino en toda la tierra que
por nuestro imperio se gobierna, se adquiera el
dominio de las cosas, precediendo una justa causa
de posesión.
§ 1.—Sed aliquando, etiamsi maxime quis bona 1.—Pero á veces, aunque alguno hubiere po-
Me rem possedenit, non tamen illi usucapio ullo seido una cosa con la mayor buena fe, no le co-
tempore proced.jt, veluti si quia liberum hominem rresponde, sin embargo, en ningún tiempo la usu-
vel rem sacram vel religiosam vel servum fugiti- capión, como si alguno poseyera un hombre libre, ó
vum possideat. una cosa sagrada 6 religiosa, 6 un esclavo fugitivo.
§ 2.—Purtivae quoque res et quae vi possessae § 2.—Las cosas hurtadas y las que por la fuerza
sunt, neo si praedicto longo tempore bona fide han sido poseídas, tampocopueden ser usucapidas,
possessae fuerint, usucapi poasunt; nam furtiva- aunque hubieren sido poseídas de buena fe por el
ram rerum lex duodecim -tabularum et lex Atinja susodicho largo tiempo; porque la ley de las Doce

(1) Bien. .Buck. &hr.; pccorum, 1 03 reSt antes; véase la 1. 12.


§. 2. L. VII. 8. 1. a
de uauc. transf. V.U. 8L4 1. 2.3. Ü. de quadrienn. praescr.
(2) L. 13. a de usufr. 111. 88. VII. 37.
(5) nobis, insertan Cuj. Burji. (5) Hot. flehr.; quavis, ¿os restantes.
(4) posSessionjbus Hal. .Russ. Buch., contra ¿os eddiees.— (6) sedit, Ouj.; placuit, Buck.
Gal. II. . 42. 44, 45. 49-31.; 1. 86-88. D. -pe. XLI. 3.; ¿. (7) L. 1. 0 de uenc. t'an8f. VII. si.
Tomo 1. —6

42 INSTFrUTÁ.—LIBRO II: TÍTULO VI

inhibent usucapionem, vi possessarum lex lulia Tablas y la ley Atinja prohiben la usucapión de
et Plautia (1). las cosas hurtadas, y la ley Julia y Plaucia la de
las poseídaspor la fuerza.
3.—Quod autem dictum est, furtivaruui et vi § 8.—Mas Ío que se ha dicho, de que está prohi-
possessarum rerum asucapionem per leges (2) bida por las leyes la usucapión de las cosas hurta-
prohibitam esse, non eo pertinet, ut ne ipse fur, das y de las poseídas por Ja fuerza, no significa
quive per vim possidet, usucapere possit (nam his que ni el mismo ladrón, ó el que por la violencia
alia ratione ilsucapio non competit, quia scilicet posee, pueda usucapir, (porque á éstos no les com-
mala fide possident); sea ne (3) ullus alius, quam- pete por otra razón la usucapión, pues, á la ver-
vis ab jis bona fide emerit vel ex alia causa acee- dad, poseen de mala fe); sino que otro ninguno,
perit, usueapiendi ius habeat (4). Unde in rebus aunque de ellos las hubiere comprado de buena fe
mobilihas non facila procedit, ut bonae fidei pos- ó por otra causa recibido, tenga el derecho de
sessori usu.eapio competat nam qui alienam rem usucapirlas. Por lo que, en las cosas muebles no
vendidit vel ex alia causa traclidit (5), fnrtum sucede fácilmente que competa la usneapión al
eius eommittit. poseedor de buena fe; porque el que vendió una
cosa ajena ó por otra causa la transfirió, comete
el hurto de ella.
4.—Sed tamen id aliquando aliter se habet. § 4.—Sin embargo, á veces hay diferencia en
Nam.si heres ram defuacto conimodatam ant lo- esto. Porque si el heredero, juzgando que era de
catam val apud eum depositam, existimaus here- la herencia una cosa prestada ó arrendada al di-
ditariam esse, bona fide accipienti vendiderit aut funto ó en su poder depositada, la hubiere vendi-
donaverit ant dotis nomine dederit, quin 15, qui do, ó donado, *5 dado á título de dote á uno que la
aeceperit, usucaperepossit, dubium non est; quip- recibe de buena fe, no hay duda de que el que la
pe quum ea res ja furtt vitium non eediderit, hubiere recibido pueda usucapirla; porque no ha-
quum utique heres, qui bona fide tauquam suam biendo incurrido esta cosa en el vicio de hurto, á
alienaverit, furtum non committit. la verdad, el heredero que la hubiere enajenado
de buena fe como suya, no comete hurto.
5.—Item si is, ad quem ancillae ususfructus § 5.—Igualmente, si aquel á quien pertenece el
pertinet, partum sunm esse credens, vendiderit usufructo de una esclava, creyendo que era suyo
aut donaverit, furtum non committit furtnm *5
el parto, lo hubiere vendido donado, no comete
enim sine aff,ctu furandi non committitur. hurto; pues sin la intención de hurtar no se come-
te hurto.
§ 6.—.Aliis quoque modis accidere potest, .it § 6.—De otras maneras puede también aconte-
quis sine vitio furti rem alíen am ad aliquem traus- cer, que alguno transfiera á otro sin vicio de hurto
ferat, et efficiat, ut a possessore usucapiatur. una cosa ajena, y haga que se usucápia por el po-
seedor.
§ 7.—Quod autem ad eas res, quae solo conti- § 7.—Lo que, sin embargo, sucede másfácilmen-
nentur, expeditius (6) procedit ut si (7) quis te respecto de las cosas que se contienen en el
loci vacantis possessiouem propter abseritiam aut suelo: como si alguno adquiriese sin violencia la
negligentiam domini, ant quia sine successore posesión de un lugar vacante por ausencia ó ne-
decesserit, sine vi nanciscatur; qui, quamvis ipse gligencia del dueño, ó porque éste hubiere falle-
mala fide possidet, quia intelligit se alienum fun- cido sin sucesor; el cual, aunque posee de mala
dum occupasse, tamen, si ahí bona fide accipien- fe porque sabe que había ocupado un fundo ajeno,
ti tradiderit, poturit ej longa possessione res sin embargo si lo hubiere transferido á otro que
acquiri, quia neque furtivum neque vi possessum Jo recibiese de buena fe, la cosa podrá ser adqui-
accepit. Abolita est enim quorundam veteruni rida paraéste por la larga posesion, porque no re-
sententia, existimantium, etiam fundi locive fur- cibió ni algo hurtado ni poseído por violencia.
tum fien, et eorum utilitati (8), qui res sol¡ pos- Ha sido abolida, pues, la opinión de algunos anti-
sederint, priucipahibus constitutionibus prospici- guos, que juzgaban que también se cometiahurto
tur, ne cui longa et induhitata possessio auferri de un fundo ó de un paraje, y en algunas consti-
debeat. tuciones imperiales se provee á la utilidad de aque-
llos que hubieren poseído bienes afectos al suelo
á fin de que no deba quitarse á. nadie una larga b
indudable posesión.
§ 8.—Aliquando etiam furtiva vel vi possessa § 8.—Algunas veces también puede usucapirse
res usucapi potest, veluti si in domini potestatem una cosa hurtada ó poseída con violencia, como si
reversa fuerit; tune enim vitio re¡ purgato proce- hubiere vuelto á poder del dueño; pues entonces,
dit elus usueapio. purgado el vicio de la cosa, procede su usucapión.
§ 9.—Res fisci nostri usircapi non potest. Sed § 9.—Los bienes de nuestro fisco no puedan
Papinianus scripsit, honis vacantibus fisco non- usucapirse. Paro Papiniano escribió, que no ha-
dum nunciatis, bona fide eintorem traditam sibi biéndose denunciado todavía al fisco unos bienes
rem ex his bonis usacapere posse; et ita divus vacantes, el comprador de buena fe podía usuca-
Plus et divi Severus et Antoninus rescripse - pir la cosa ti él transferida de dichos bienes; y así
runt. lo decidieron el divino Pío y los divinos Severo y
Antonino.

(1)Plautia et Julia, Ho?.. y los códice.. de Ruso. y de Cuj.


(2)legem, Sckr., apoydndoee en Gaj. (6) expedit, me ita, Hal. Ruso. Hot.; expeditius ita Con?..;
(3)nec, Bien. Buch. con Gaj. expeditius usueapio, Buch.
(4)habet, Bien. Buch. &hr. (7) si, omítela Cuj.
(5) Rol. Bien. Sthr. Gaj. vendit—tradit, Cuj.; vendiderit (8) utilitati, on,itenia CuJ. Bien. Sdir., y parece adición
—tradiderit, loe estantes. de tos copistas.

INSPI'rUTA. -LIBRO 1!: TÍTULO VH 48

l1O.-NovisSimc sciendum est, rem taleni esse § 10.-Ha de saberse finalmente, que la cosa
ere, ut in se non habeat vitium, ut a bonae debe ser tal, que en si no contenga vicio, para que
ildei emtore usucapi possit, vel qui ex alia justa pueda usucapirse por el comprador de buena fe, 6
causa possidet. el que la posee por otra justa causa.
11.-Error autem faTsae causae usueapionem § 11.-Mas el error de una causa falsa no pro-
non parit veluti Si quis, q.ium non emerit, emisse duce la usucapión; como si alguno, no habiendo
se cxi stimans possideat; vel, quum ej donatum comprado, poseyera creyendo que había compra-
non fuerit, quasi ex donatione possideat. do; 6 no habiéndosele donado, poseyera como por
donación.
12.-Diutina possessio, quae prodesse coepe- § 12.-La larga posesión que había comenzado
rat defuncto, et heredi et bonorum possessori con- á aprovechar al difunto, se continúa, así para el
tiuuatur, licet ipse sciat praedium alienum esse: heredero como para el poseedor de los bienes
quodsi ille initium justum non habuit, heredi et aunque sepa que el predio es ajeno mas si aque
bonorum possessori, licet iguoranti, possessio non no tuvo un principio justo, la posesión no apro-
prodest. Quod nostra constitutio (1) similiter et vecha, aunque lo ignoren, al heredero ni al posee-
in usucapioníbus observan constituit, ut tempora dor de los bienes. Lo que dispuso una constitución
con tinuentur. nuestra que del mismo modo se observe también
en las usucapiones, á fin de que se sumen los
tiempos.
• § 13.-Inter venclitorem quoque et enitorem § 13.-Los divinos Severo y Antonino resolvie-
cuniungi tempora, divi Severus et Antoninus re- ron por rescripto, que también entre el vendedor
scripseriint. y el comprador se sumen los tiempos.
14.-Edicto divi Marci cavetur, eum, qui a § 14.-En un edicto del divino Marco se estable-
fisco rem alienam emit, si post venditionem cjuin.- ce, que el que compró del fisco una cosa ajena,
querinium praeterierit, posse dominum reí per podía repeler por una excepción al dueño de la
exceptionem repeliere. Constitutio autem divae cosa, si después de la venta hubiere transcurrido
memorias Zenonis (2) bene prospexit iis, qui a fi- un quinquenio. Mas una constitución de Zenón,
seo per venditionem ant donatioriem vel alium ti- de divina memoria, proveyó con acierto é favor
tulum aliquid accipiunt, ut ipsi quidem securi de los que reciben del fisco alguna cosa por venta,
statu fiant, et victores existant, sive experian- ó donación, ú otro título, para que desde luego
tur sive convenjantur. adversus autem sacratis.. queden en verdad asegurados y se mantengan
simum aerarium usque ad quadriennium liceat vencedores, ora demanden, ora sean demandados;
intendere jis, qui pro dominio vel hypotheca ea- pero que á los que, por razón de dominio 6 de hi-
rum rerum, quae alien atas sunt, putavenint sibi poteca de las cosas que han sido enajenadas, hu-
quasdam competere actiones. Nostra autem divi- bieren creído que les competían determinadas
na constitu tío (3), quam nuper promulgavimus, acciones, les sea lícito dirigirse dentro de un cua-
etiam de iis, qui a nostra vel venerabilis Augu- drienio contra el sacratísimo erario. Mas una di-
stas domo aliquid accepenint, haec statuit, quae vina constitución nuestra, que recientemente he-
in fiscalibus alienationibus praefata Zenoniana mos promulgado, ha establecido, también respecto
constitutione (4) continentur. de aquellos que hubieren recibido alguna cosa do
la nuestra 6 de la casa de la venerable Augusta,
lo mismo que se contiene en la susodicha constitu-
ción de Zenón sobre enajenaciones fiscales.

TIT. VII TÍTULO VII


DE DONATIONIBUS (5) DE LAS DONACIONES

Est et aliud genus acquisitionis, donatio. Dona- Hay además otro género de adquisición, la dona-
tionum autem duo sunt genera: mortis causa, et ción. Mas son dos las especies de donaciones: por
non mortis causa. causa de muerte, y por causaque no es de muerte.
§ 1.-Mortis causa donatio est, qua propter § 1.-Donación por causa de muerte es la que
mortis fit suspicionem, quuni quis ita donat, ut, se hace por sospecha de la muerte, cuando alguno
si quid humanitus ei contigisset, haberet ja, qui dona de modo que, si un accidente le hubiese aca-
aceepit (6); sin autem supervixisset, qui dona-vit, rreado la muerte, tenga la cosa el que la recibió;
reciperet, vsi si eum donationis poenituisset, aut pero que la recobre el que la donó, si hubiese so-
prior decesserit is, cui donatum sit. Rae mortis brevivido, 6 si se hubiese arrepentido de la dona-
causa donationes ad exemplum legatorum reda- ción,ó hubiere muerto antes aquel quien sedonó.
ctas sunt per omnia. Nam quum prudentibus am- Estas donaciones por causa de muerte han sido
biguum fuerat, utrum donationis, an legati in- reguladas en todo á semejanza de los legados.
star eam obtinere oporteret, et utriusque causae Pues como hubiera sido dudoso á los jurisconsul-
quaedam habebat insignia, et al¡¡ ad aliud genus tos, si convenía que valiese á semejanza 6 de una
eam retrahebant; a nobis constitutum est, ut per donación 6 de un legado, y tenía algunos carao-

(1) L. 1. C de usue. trn/'. VI!. SÍ. () L. Í. D. de mort. C. don. 11111. 6.; Z. 4. 0. de mort. e.
(2) L. 2. 0. de quadrienn. praeecr. VII. 87. don. VIII. 87.; 1. 8. 36. C. de donat. VIII. 54. Z. ¡0. (7. de
(3 L. S. C de quadrLenn. praeecr. VII. 37. revoc. donat. VIII. 56.; ¿. 1. 20. 0. de don. a. nupt. V. a.; ¿. 2.
(4) praefatae Zenonianas constitutionje, Haz. Rus. Cont. 0. de coinu. se ,v. man. VII. 7.
Schr. (6) aceipit, Üuj. .ien.

44 INSTITUTA.—LIBRO II: TITULO VII

omnia fere legatis connumeretur, et sic procedat, teres de una y de otra cosa, y como otros la refe-
quemadniodum nostra eam formavit constitutio rían á otro género; se estableció por nosotros que
(1). Et in summa mortis causa donatio cgt, quum casi en todo sea contada entre los legados, y que
magis se quis velit babere, quam eum, cui donat, se ajuste á la forma que le ha dado nuestra cons-
magisque eum, cuí donat, quam heredem suum. titución. Y en suma, hay donación por causa de
Sic et apud Homerum Telemachus donat Piraeo: muerte, cuando alguno quiera poseer con prefe-
rencia á aquel á quien dona, y que este á quien
dona posea con preferencia á su heredero. En esta
forma dona, según Homero, Telémaco á Pireo:
llpai, o ycp r' tsv, an(09 mciccctcdbe
Et v jvatp€ pvop v y4o. Pireo, aun no sabemos cómo tienen
De suceder las cosas en que andamos,
Ap x Áavrsç, tpIa itwca aov, SI aquestos servidores de mi madre
Me mataran aquí dentro de mi casa
Aiv'v JX0VTd es POólOW pp.sV, 1 ¶LVa 'tcvs. A traición, por cumplir su mal deseo
Y partieran los bienes de ml padre;
El bé x' Tb r &toLat 6vov xa xpn Ystaw, En este caso quiero más que goces
De aquesos dones tú, que alguno de ellos.
M t6zs P°' Xa¿poyu cpépaLv XP°" (2). Y el Dios ordenare que yo pueda
Darles su pago y muerte merecida,
Entonces que estaré con alegría,
Me los traerás alegre y á buen tiempo ().

.—A1iae autein donationes sunt, quas sine 2. - Mas las otras donaciones son las que se
ulla mortis cogitatione fiunt, quas ínter vivos ap- hacen sin ninguna previsión de la muerte, y á las
pellamus; quae omnino non comparantur legatis. cuales llamamos entre vivos; éstas en nadase com-
Quae si faerint perfectas, temere revocarí non paran con los legados. Las cuales si hubieren sido
possunt. Perficiuntur autem, quum donator suam perfeccionadas, no pueden ser revocadas sin mo-
voluntatem seriptis ant sine soniptis manifosta- tivo. Pero se perfeccionan, cuando el donante hu-
venit; et ad exemplum venditionis nostra consti- biere manifestado su voluntad por escrito 6 sin
tutio (3) sas etiam in se habere necsssitatem tra- escrito; y una constitución nuestra ha querido
ditionis voluit, ut, etiamsi non tradantur, habeant que, á ejemplo de la venta, tengan también en sí
plenissimum et perfectum robur, et traditionis necesidad de la tradición, de modo que, aun cuan-
necessitas incumbat donatoni. Et quum retro prin- do no se entreguen, tengan plenísima y perfecta
cipum dispositiones insinuar¡ sas actis ints rve- validez, é incumba al donante la necesidad de la
nientibus volebant, si maiores ducentoruni fue- tradición. Y como disposiciones de príncipes an-
rant solidorum, nostra constitutio (4) eam quan- teriores exigían que fueran insinuadas mediante
titatem iisque ad quingentos solidós ampliavit, actos públicos, si fueran mayores de doscientos
quam stare etiam Sine insinuatione statuit, et sueldos, una constitución nuestra amplió esta can-
(5) quasdam donationes invenit, qiiae penitus tidad hasta quinientos sueldos, cuya suma esta-
insinuationem fieri ininime desiderant, sed in se bleció que fuera válida aún sin la insinuación, y
plenissimam habent finmitatem. Alía insuper halló ciertas donaciones que en manera ninguna
multa ad ubeniorem exitum donationum inveni- requieren que se haga la insinuación, sino que
mus, quae omnia ex nostnis constitutionibus, quas tienen en si plenísima validez. Encontramos ade-
super bis posuimus (6), colligenda sunt. Scien- más otras muchas disposiciones para el mejor éxi-
dum est tamen, quod, etsi plenissimae sint dona- to de las donaciones, todas las que deberán reco-
tiones, si tamen ingrati existat bomines, in quos gerse de las constituciones nuestrasque sobre
beneficium collatum est, donatoribus per nostram esta materia hemos insertado. Mas ha de saberse
con stitutionem (7) licentiam praestavimus, ocr - que aunque las donaciones sean plenísimas, si, no
tis ex causis sas revocare, ne, qui suas res in obstante, fueren ingratos los hombres á quienes
alios contnlernnt, ab bis quandam patiantur in- se concedió el beneficio,, hemos concedido facultad
iuriam vel lacturam, secundum enumeratos in á los donantes por otra constitución nuestra para,
constitutione nostra modos. revocarlas por ciertas causas, á fin de que, los
que transfirieron sus bienes á otros, no sufran de
estos determinada injuria 6 perjuicio, según las
maneras enumeradas en nuestra constitución.
3.—Est et aliud genus inter vivos donatio- § 8. - Hay además otro género de donaciones
num, quod veteribus quiclem prudentibus penitus entre vivos, que en verdad era de todo punto des-
erat incognitum, poste a autem a lunionibus divis conocido de los antiguos jurisconsultos, y que fué
principibus introductuni est, quod ante nuptias introducido después por divinos príncipes poste-
vocabatur, et tacitam in se conditionem hababat, riores, el cual se llamaba ante nuptias, y llevaba
ut tunc ratum esset, quum ma.trimonium fuerit en si la condición tácita de que se ratificaría,
insecutum; ideoque ante nuptias appellabatur, cuando después se hubiere realizado el matrimo-
quod ante matrimonium efflciebatur, et numqnam nio; y llamábaseantenupdas, porque se verificaba
(8) post iiuptias celebratas taus donatio proce- antes del matrimonio, y después de celebradas las

(1) L. 4. C de mori. e. don. VIII. 67.


(2) Odyss. XVII. u 78-83.; las palabras griegas omitenaa (8) L.85.j.5.C.dedonat. VIII. 54-
en el Dig.; pero hay vestigios de ellas en algunos códices de la (4) L. 86. §. S. O de dona,t. VIII. 54.
In8t.—Veraión latina. Piraee haud sane simns, quorsumhaec (5) Bien. Bach. Bchr.; sed et, los restantes.
res evasura Bit: Si proal lusolentes, me in aedibu& alem inter- (8) Bien. Schr.; exposuimus, tos restantes.
fecto, paterna omnia (ínter se) dispertiverint, ipsum babee- (7) L. 10. C. de revoc. donat. VIII. 56.
tem te malo (lije) fmi, quam aliquem istorum; sIii ego filie
caedein se letum etruxero, tum denique mihi gaudenti ferto (5) nusquam, Bien. Bach. Schr.
ad aedos gaudeas. () Trad. de la Odisea por Gonzalo Péres.

INSTITUTA.—LIBIW II TÍTULO VIII 45

debat. Sed primus quidem divus Instinus, pater nupcias nunca procedía tal donación. Pero, como
noster, quum augeri dotes et post nuptias fuerat había sido permitido que se aumentase la dote
permissum, si quid tale eveniret, etiam ante nu- aun después de las nupcias, el divino Justino,
ptias donationem augeri et constante matrimonio nuestro padre, fué el primero que permitió en una
sua constitutione (1) permisit. Sed tamen nomen constitución suya, que si tal aconteciere, se au-
inconveniens remanebat, quum ante nuptias qui- mentare también la donación ante nuptias, aun
dom vocabatur, post nuptias autem tale accipie- durante el matrimonio. Mas quedábale, no obs-
bat incrementum. Sed nos, plenissimo fin¡ trade- tante, un nombre inconveniente, puesto que se la
re sanetiones cupientes, et consequentia nomina llamaba ciertamente ante nuptias, y recibía, sin
rebus esse studentes constituiinus (2), ut tales embargo, después de las nupcias tal aumento.
donal5iones non augeantur tantum, sed et con- Pero nosotros, deseando llevar las leyes á muy
stante matrimonio initium accipiant, et non ante cumplido término, y procurando que las palabras
nuptias sed propter nuptias vocentur, et dotibus fuesen adecuadas á las cosas, hemos establecido,
in hoc exaequentur, ut, quemadmodum dotes et que tales donaciones no sólo se aumenten, sino
constante matrimonio non solum augentur, sed que también tengan origen durante el matrimo-
etiam fiunt, ita et istae donationes, quae propter nio, y se llamen, no ante nuptias, sino propter
nuptias introductae sunt, non solum antecedant nuptias (á causa de las nupcias), y que se igualen
matrimonium, sed eo etiam contracto augeantur 4 las dotes en esto, en que así como las dotes no
et constituantur. sólo se aumentan, sino que también se constitu-
yen aún durante el matrimonio, así también es-
tas donaciones, que por causa de las nupcias se
han introducido, no sólo precedan al matrimonio,
sino que se aumenten y se constituyan aún des-
pués de celebrado éste.
4.—Erat oHm et alius modus civilis acquisi- 4.—Había además antiguamente otro modo
tionis per ius accrescendi, quod est tale: si cern- civil do adquirir por derecho de acrecer, que con-
munem servum habems aliquis eum Titio, solus sistía en esto: en que si teniendo alguno junto
lib ertatem ej imposuit vel vindicta vel testamen- con Ticio un esclavo en común, si sólo él le &ió la
to, eo casu pars sius amittebatur et socio acere- libertad ¿ por vindicta 6 por testamento, en este
scebat. Sed quum pessimum fuerat exemplo, et caso se perdía su parte y acrecía al copropietario.
libertate servum defraudan, et ex ea humaniori- Mas como fuera de pésimo ejemplo, tanto que el
bus quidem dominis damnum inferni, severioribus esclavo fuese defraudado en su libertad, como que
antem dominis lucrum accrescere, hoe quasi mvi- por ella se infiriese perjuicio á los dueños en ver-
diae plenum pio remedio per nostram constitu- dad más humanos, y que acreciese un lucro á los
tionem (3) mederi necessarium duximus, et in- más duros, consideramos necesario poner á un
venimus viam, per quam et manumissor, et socius hecho tan odioso piadoso remedio por una cons-
eius, et qui libertatem accepit, nostro beneficio titución nuestra, y hallamos la manera de que,
fruantur, libertate cum effectu procedente (cuius así el manumisor como su copropietario y el que
Lavoro et antiquos legislatores multa etiam con- recibió la libertad, disfruten de nuestro beneficio,
tra communes regulas statuisse manifestum est), manteniéndose efectiva la libertad (en cuyo favor
et eo, qui eam imposuit, snae liberalitatis stabi- es sabido que hasta los antiguos legisladores es-
litate gaudente, et socio indmni coriservato, tablecieron muchas disposiciones aún contra las
pretiumque servi secundum partem dominii, quod reglas comunes'), gozando el que la dió con la es-
nos definivimus, accipiente. tabilidad de su liberalidad, quedando indemnizado
su copropietario, y recibiendo por su parte de do-
minio el precio del esclavo, que hemos establecido.

TIT. VIII TÍTULO VIII


QtJIBtTS ALiENARE LIGET VEL NON (4) .L QUIÉNES ES 6 NO LÍCITO ENAJENAR

Aceidit aliquando, ut, qui dominus sit, aliena- Acontece algunas veces que el que es dueño no
re non possit, et contra, qui dominus non sit, puede enajenar, y por el contrario, que el que no
alienandae rei potestateni habeat. Nam dotale es dueño tiene facultad para enajenar una cosa.
praedium maritus invita muliereperlegem Iuliam Porque por la ley Julia, el marido tenía prohibi-
prohibetur alienare, quamvis ipsius sit, dotis ción de enajenar contra la voluntad de su mujer
causa ej datum: quod nos legem Iuliam corrigen- un predio dotal, aunque fuera suyo por habérsele
tes in meliorem statum d.eduximus. Quum enim dado pon causa de dote: lo que nosotros, corri-
lex in sol¡ (5) tantummodo rebu.s losum habebat, giendo la ley Julia, hemos mejorado. Pues como
quae Italicae fuerant, et alienationes inhibebat, esta ley tema aplicación tan sólo á los bienes in-
quae invita muliere fiebant, hypothecas autem muebles que radicaban en Italia, y prohibía las
earum etiam volente (a), utrique remedium po- enajenaciones que se hacían contra la voluntad
Suimus, ut et in sas res, quae in provinciali solo de la mujer, y hasta las hipotecas aún con su con-
positae sunt, interdicta sit (7) alieiiatio vsi obli- sentimiento, á una y otra cosa pusimos remedio,

(1) L. 19 61. de don, a. nupt. V. S.


(2) L. 20. 0. de don. a. nupt. V. S. (5) Cont. (Yuj. Buck. Schr.; solis, los restantes contra
(3) L. 1. C. de comra. 8erv. man. VII. 1. Theoph. Gaj. y la 1. 1. C. de re¡ uor. act. V. 13.
(4) Gaj. II. 2-64. 80-84.; . 1. §. 15.0. de reiuzor. act. V. 18.; (5) Bien. Bueji. Bchr.; earum rerum et. vol, ea, otros.
1. 8. C. de iure dom. imp. VIII. 84.; ¿. 26. 0. de admiii. tut. 7.37. (1) fiat, Bien. Sc1r.

46 INSTITUTA.—LIBRO II TÍTULO VIII

gatio, et neutrum sorum, neque consentientibus á fin de que, también sobre los inmuebles que se
mulieribus, procedat, ne sexus mu.liebris fragi hallan sitos en el territorio de las provincias, esté
litas in perniciem substantiae earnm converte- prohibida la enajenación 6 la obligación, y no
retur. proceda ninguna de ambas cosas, ni aun consin-
tiéndola las mujeres, para que la fragilidad del
sexo femenino no redunde en. de los bie-
nes de ellas. -
§ 1.—Contra autem ereditor pignus ex pactio- § 1.—Mas por el contrario, el acreedor puede
ne, quamvis eius ea res non eh, alienare potest. enajenan en virtud de pacto la prenda, aunque no
Sed hoc forsitan ideo videtur fien, quod voluntate sea Su propietario. Pero acaso parece que Be hace
debitoris in.telligitur pignus alienan, qui ab initio esto, porque se entiende que la prenda es enajena-
contractus pactus est, ut liceret creditori pignus da por voluntad del deudor, que pactó al celebrar
vendere, si pecunia non solvatur. Sed ne credito- el contrato que fuese lícito al acreedor vender la
res ius siuim persequi impedirentur, neque debi- prenda, si no se le pagara su dinero. Mas para
tores ternero suarum rerum dominium amittere que no se impida á los acreedores perseguir su de-
videantur, nostra constitutione (1) consultum recho, ni parezca que los deudores pierden sin
est, et certus modus impositus est, per quem pi- motivo el dominio de sus cosas, se proveyó por
gnorum distractio possit procedere enius tenore una constitución nuestra, y se fijó un cierto modo
utnique parti, creditorum et debitorum, satis por el que pudiera realizarse la venta de las pren-
abunde que provisum est. das, á tenor del cual se ha atendido suficiente y
sobradamente á una y otra parte, acreedores y
deudores.
§ 2.—Nunc admonezidi sumus, neque pupillum 2.—Ahora debemos prevenir, que ni el pupilo
neque pupillam ullam rem sine tutoris auctorita- ni11la pupila pueden enajenar cosa alguna sin la
te alienare posee. Ideoqtie (2) si mutuam pecu- autoridad del tutor. Y así, 8i hubiere dado á otro
niam alicui sine tutonis auctorit ate dederit, non dinero en préstamo sin la autoridad del tutor, no
contrahit obligationem, quia pecuniam non facit contrae obligación, porque no hace el dinero del
accipientis: ideoque nummos vindicare possunt que lo recibe: por lo que, pueden vindicarse las
(3), sicubi extent: sed si nummi, quos mutuos de- monedas donde quiera que estén: pero si las mo-
dit (4), ab so, qui aceepit, bona fide consumti sunt, nedas que dió en préstamo hubieren sido gastadas
condici possunt; si mala fide, ad exhibendum de de buena fé por el que las recibió, pueden ser
Ms agi potest. At ex contrario omnes res pupillo reclamadas por la condicción; y si de mala fe, pue-
et pupillae sine tutonis auctonitate recto dan pós- de ejercitares respecto de ellas la acción ad ex-
sunt. Ideoque si debitor pupillo solvat, necessaria hibendum. Mas por el contrario, al pupilo y álapu-
set debitoni (5) tutoris auctoritas; alioquin non pila pueden darse válidamente todas las cosas sin
liberabitur. Sed etiam hoc evidentissima ratione la autoridad del tutor. Y así, si el deudor pagase
statutum est in constitutione, quam ad. Caesa- al pupilo, es necesario al deudor la autoridad del
rienses advocatos ex suggestione Priboniani, vini tutor; de otro modo no quedará libre. Mas tam-
eminentissimi, quaestoris sacri palatíi nostni, pro- bién esto ha sido arreglado por razón evidentísi-
mulgavimus (6), qua dispositum est, ita licere tu- ma en la constitución que por sugestión de Tri-
tor¡ vsi curatori debitorem pupiilarem solvere, ut boniano, varón eminentísimo, cuestor de nuestro
Irius senitentia iudicialis sine omni damno cele- sacro palacio, promulgamos para los abogados de
rata boc permittat: quo subsecuto, si et iudex Cesarea, en la cual se dispuso, que fuese lícito al
pronuntiaverit et debitor solverit, sequatur hume- deudor del pupilo pagar al tutor 6 al curador, con
inodi solutionem plenissima securitas. Sin autem tal de que previamente se lo permita una senten-
autor, quam disposuimus, solutio fasta ftierit, cia judicial proferida sin gasto alguno: hecbolo
peouniam autem saivam habeat papillas, ant ex cual, si el juez hubiere pronunciado la sentencia
ea locupletior sit, et adhuc eandem (7) snmmam y el deudor hubiere pagado, dése plenísima seguri-
petat, per exceptionem doli mal¡ poterit summo- dad al pago hecho en esta forma. Pero si en otra
ven: quodsi ant male consumserit aut furto (8) distinta de la que hemos dispuesto se hubiere
amiserit, nihil prodenit debitoni doli mal¡ exce- verificado el pago,y el pupilo tuviere sin embargo
ptio, sed nihilominus damnabitur, quia temere íntegro el dinero, 6 de él se hubiera aprovechado,
sine tutoris auctoritate et non secundum nostram y pidiese nuevamente la misma suma, podrá ser
dispositionem solvenit. Sed ex diverso pupilli vsi repelido por la excepción de dolo malo: mas si la
pupillae solvere sine tutonis auctoritate non pos- hubiere consumido malamente ó perdido por har-
sunt, quia id, quod solvunt, non fit accipientis, to, en nada aprovechará al deudor la excepción
quum scilicet nullius re¡ alienatio iis sine tutoris de dolo malo, sino que á pesar de ella será conde-
auctonitate concessa set. nado, porque habría pagado imprudentemente sin
la autoridad del tutor y no según nuestra dispo-
sición. Mas por el contrario, los pupilos 6 las pu-
pilas no pueden pagar sin la autoridad del tutor,
porque lo que pagan no se hace del que lo recibe,
como quiera que en verdad no les está concedida la
enajenación de cosa alguna sin la autoridad del
tutor.

(1) 1.8. 0. de iure dom. imp. VITI. 84.


(2) Ideo, Bien. Buch., contra Gaj.
(3) Cuj. Sclir.; potest, Gaj.; nuinmi vindican possunt, loa (6) debitori, om.ftenla Rot. &hr.
restantes. (6) L. 25. 0. de admin. tut. V. 87.
(4) Bchn, apoydndoae en (.aj.; jmutuo minor dederit, los (7) Bien. BuCh. chr.; pecunias inserta= lOe demai.
(8) aut vi, insertan ¡Ial. Ruse.

INSTIPUPÁ.—LIBRO II.- TÍTULO IX 47

TIT. IX TÍTULO IX
PER QIJAS PERSONAS NOBIS (1) ACQUIRITUR (2) POR QUÉ PERSONAS SE ADQUIERE PARA NOSOTROS

Acquiritur nobis non solum por nosinet ipsos, Se adquiere para nosotros no sólo por nosotros
sed etiam por Oes, quos in potestate habemus; mismos, sino también por aquellos que tenemos
item per eos (3) servos, in quibus usumfructum bajo nuestra potestad; también por los esclavos
babemus; ítem por homines liberos et servos alie- sobre que tenemos el usufructo; y también por los
nos, quos bona fide possidemus: de quibus singu- hombres libres y los esclavos ajenos que posee-
lis diligentius dispiciamus. mos de buena fe: de cada uno de los que, tratemos
con mas detenimiento.
1.—Igitur liberi nostri utriusque sexus, quos 1. —Así pues, nuestros hijos de uno y otro se-
in potestate habemus, ohm quidem, quidquid ad xo, que tenemos bajo nuestra potestad, adquirían
eos pervenerat (exceptis videlicet castrensibus pe- antiguamente para sus ascendientes sin distinción
culiis), hoc parentibus suis acquirebant sine ulla alguna todo lo que á ellos les había correspondi-
distiuctione; et hoc ita parentnm fiebat, ut esset do(exceptuados, sin embargo, los peculios cas-
jis licentia, quod per unum vel unam eorum no- trenses); y esto se hacía de los ascendientes de
quisitum est, al¡¡ (4), vel extraneo, donare vel tal suerte, que tenían facultad para donar 6 ven-
vendere vol, quocanque modo voluerant1 applica- den ó transferir de cualquier modo que hubieran
re. Quod nobis inhumanum visum est, et general¡ querido, á otro 6 á un extraño, lo que por uno 6
constitutione emissa (5) et liberis pepercimus, por una de ellos fué adquirido. Esto nos pare-
et patribus debitum honorem (() reservavi- ció inhumano, y por una constitución general
mus. Sancitum etenima nobis est, ut, si quid promulgada, al par que dispensamos á los hijos,
ex re patris ej obveniat, hoc secu.ndum antiquam reservamos ñ. los padres la debida consideración.
observationem totum parenti aoquiratur (quae Se ha sancionado, pues, por nosotros, que si algo
enini invidia est, quod ex patris occasione pro- le llegare á pertenecer por virtud de bienes de su
fectuin est, hoe ad eum reverti?), quod autem ex padre, todo esto fuere adquirido, según la antigua
alia causa sibi fihiusfamilias acquisivit, huius práctica, para su ascendiente (pues ¿ qué hay de
usumfruotum patri quid.em acquirat, dominium odioso en que lo que se adquirió con motivo del
autem apud eum remaneat, ne, quod ej suis labo- padre vuelva á éste?); mas de lo que por otra cau-
nibus vol prospera fortuna accesgit, boc ad alium sa adquirió para si el hijo de familia, adquiera en
pervenions luctuosum ei procedat. verdad para su padre el usufructo, y quede en él
sin embargo el dominio, á fin de que lo que le vi-
no por su trabajo 6 por su próspera fortuna, pa-
sando á otro, no le sirva á él de pena.
2.—Hoc quoque a nobis dispositum est et in 2. —También se ha arregladopor nosotros
ea specie, ubi parens emancipando liberum ex esto aun en el caso en que, un ascendiente, eman-
rebus, quae acquisitionem effugiuut, sibi tertiam cipando á un hijo, tenía facultad por las antiguas
partem retinere (si voluerat) licentiam ex ante- constituciones de retener para sí (Si había querido)
rioribus constitutionibus habebat, quasi pro pre- la tercera parte de los bienes que se escapan á su
tio quodammodo emancipationis; et inhumanum adquiición, en cierto modo como por precio de la
quiddam (7) accidebat, ut fflius rerum suarum emancipación; pues acontecía una cosa inhuma
ex bac emancipatione dominio pro parte (8) de- na, que el hijo era defraudado por esta emancipa-
fraudaretur, et quod honoris ej ex emancipatione ción de parte del dominio ¿e sus cosas, y lo que
adclitum est, quod sui iuris effectus est, hoc per en consideración se le aumentó por la emancipa-
rerum deminutionem decreseat. Ideoque statui- ción, porque fué hecho sui iuris, decrecía por la
mus, ut pareus pro tertia bonorum parte dominii, disminución de sus bienes. Y por tanto estableci-
quam retinere poterat, dimidiam, non domiuii mos, que el ascendiente, en lugar de la tercera par-
rerum, sed ususfruetus retineat: ita enim et res te del dominio de los bienes que podía retener, re-
intactae apud fihium remanebunt, et pater am- tenga la mitad, no del dominio de las cosas, sino
pliore summa fruetur, pro tertia dimiclia poti- del usufructo: de este modo, pues, los bienes per-
turus. manecerán intactos en cabeza del hijo, y el padre
disfrutará de mayor suma, habiendo de aprove-
charse de la mitad en vez de la tercera parte.
3. - Item vobis (9) acquiritur, quod servi 3. - Igualmente se adquiere para vosotros lo
vestri ex trad.itione nanciscuntur, sive quid sti- que vuestros esclavos obtienen por tradición, ya
pulentur (10), vol ex qualibet alía causa aequi- estipulen alguna cosa, ya adquieran por otra
rant; boc enim vobis et ignorantibus et invitis cualquier causa; pues esto os corresponde aun ig-
obvenit; ipse enim servus, qui in potestate alte- norándolo y contra vuestra voluntad; porque el
rius est, nihil suum babero potest. Sed si heres esclavo,que está bajo la potestad de otro, no puede
institutus sit, non alias, BÍsi iussu vestro, heredi- tener nada suyo. Pero si hubiese sido instituido
tatem adire potest, et si iubentibus vobis adierit, heredero, no puede adir la herencia da otro modo

(1) cuique, Hal. Ruso. Cont. ¡foL; vobis, Bien. Buch., y del (6) honorem, omitgnla Cuj. Schr., apoydsuiose en Theoph.
mismo modo varia muchas veces la lectura en este titulo, esn (7) quldem, Bien. Buch.
PZendo preferentemente la primera persona Gaj, y Theoph. (8) fluch. Schr. y todos los Códices de Ruso.; terta, inser-
(2) Gaj. ¡1. §. 86. 87. 89. 91-96. 97-100.; 1. 10. .D. de acq. rer. tan los restantes.
dom. XLI. 1.; 1. 6. 0. de bonis quae lib. VI. 61. (9) noble, Ouj., quien despuis use siempre Za primera per-
(3) Ilot. Bien. Ruch. Schr. Gaj.; coa, omUenla los desruts. sona.
(4) Bien. Schr.; filio, insertan los domas. (10) sive ex donatione vel ex legato, insertan HaZ. Rus$.
(5) L. 6. 0. de bonis quas lib. VI. 61. Cont. Hot.; vel ex promissione vol ex don. vsi ex leg.1 Ruth.

48 IN8TITtrTA.— LIBRO Ii: TITULO IX
vobis hereditas acquiritur, perinde ac si vos ipsi quepor vuestro mandato, y si la hubiere adido
heredes instituti essetis: et convenieriter scilicet mandándoselo vosotros, para vosotros se adquie-
legatum pe eec vobis acquiritur. Non sottm re la herencia, como si vosotros mismos hubieseis
autem proprietas per eec, quos in potestate ha- sido instituidos herederos: y consiguientemente,
betis, vobis adquiritur, sed etiani possessio; por ellos se adquiere también para vosotros un
euiuscunque enim vsi possessiouem aclepti fue- legado. Mas no sólo se adquiere para vosotros la
rint, id vos possidere videmini: unde etiam per propiedad por los que tenéis bajo vuestra potes-
eos usucapio vel long¡ temporis possessio 'vobis tad, sino también la posesión; pues la posesión de
accedit (1). cualquier cosa que hubieren alcanzado, se reputa
que la poseéis vosotros: por lo que, también por
ellos os corresponde la usucapión 6 la posesión de
largo tiempo.
§ 4.—De jis autem servís, in quibus tantum § 4.—Mas respecto de los esclavos en los que
usumfrnctum habetis, ita placuit, ut, qnidquid ex tenéis tan sólo el usufructo, se dispuso que lo que
re vestra vel ex operis (2) suis aoquirant, id ve- adquieran por vuestros bienes 6 por su trabajo,
bis acquiratur, quod veto extra eas causas perse- sea adquirido para vosotros, y que lo que hayan
cutí sunt, id ad dominum proprietatis pertineat: obtenido por otras causas, pertenezca al dueño de
itaque si is servus heres institutus sit, legatumve la propiedad: y así, si este esclavo hubiere sido
quid ej ant donatum fuerit, non usufructuario, instituido heredero, ó se le hubiere legado ó dona-
sed ¿omino proprietatis acquiritur. Idem placet do alguna cosa, se adquiere, no para el usufruc-
et de ea, qui a vobis bon fide possidetur, sive is tuario, sino para el dueño de la propiedad. Y lo
liber sit, sive alienue servus; quod enini placuit mismo se establece también respecto de aquel, que
de usufructuario, idem placet et de bou as Mei de buena fe es poseído por vosotros, ya sea libre,
possessore: itaque quod extra istas duas causas ya esclavo de otro; pues lo que se estableció res-
acquiritur, id vel ad ipsum pertinet si liber est, pecto del usufructuario, se establece igualmente
vel ad dominum si servus est. Sed honae ftdei pos- para el poseedor de buena fe: y así, lo que se ad-
sessor quum usuceperit servum, quia ea modo quiere por medios que no sean estos dos, 6 le per-
dominus fit, ex omnibus causis per eum sibi ac- tenece á él mismo si es libre, ó á su señor si es
quirere potest; fructuarius vero usucapere non esclavo. Pero el poseedor de buena fe, luego que
potest, primum quia non possidet, sed habet ius hubiere usucapido al esclavo, como de este modo
utendi fruendi, deinde quia scit, servum alienum se hizo su dueño, puede por él adquirir para si
esse. Non soluni autem proprietas per sos servas, por todos los medios; mas el usufructuario no
in quibus usumfructum habetis, vel quos bona puede usucapir, en primer lugar porque no posee,
fide possidetis, ant per liberam personam, quae sino que tiene el derecho de usar y de disfrutar,
bona fide vobis servit, vobis acquiritur, sed etiam y en segundo lugar porque sabe que el esclavo
possessio: loquimur autem in utriusque persona es de otro. Mas no sólo se adquiere para vosotros
secund.um distinetionem (3), quam proxime ex- la propiedad por los esclavos sobre que tenéis el
posuimlis, id est, si quam possessionem ex re usufructo, ó por los que poseéis de buena fe, 6 por
,iostra, vel ex suis operis adepti fuerint. una persona libre que de buena fe es vuestro es-
clavo, sino también la posesión: hablamos, sin
embargo, respecto de cada una de estas personas
con arreglo á la distinción que ha poco expusimos,
esto es, si hubieren obtenido alguna posesión por
nuestros bienes ó por su trabajo.
§ 5,—Ex bis itaque apparet per liberas homi- § 5.—Resulta, pues, de esto, que por ninguna
nec, quos neque vestro inri subiectos habetis ne- causa puede adquirirse para vosotros por los hom-
que bona fide possidetis, item per alienos serves, bres libres, que ni los tenéis sujetos á vuestra po-
in quibus neque usumfructum habetis, neque testad ni los poseéis de buena fe, como tampoco
iustam possesionem, uufla ex causa vobis acqui- por los esclavos ajenos, sobre los que no tenéis ni
ri posee. Et hoc est, quod dicitur, per extraneam el usufructo ni una justa posesión. Y esto es lo
personam nihil acquiri posee; excepto so quod per que se dice, que nada puede adquirirse por medio
liberam personam, veluti per procuratoreni, pla- de una persona extraña; con la excepción de que
cet non solum sojentibus, sed et ignorantibus (4) por una persona libre, como por ejemplo, por un
acquirí possessionem secundum divi Severi con- procurador, está establecido que se adquiere, no
stitutionem, et per hanc possessionemetiam ¿ami- sólo á sabiendas sino aun ignorándolo, según una
nium, si dominus fuit qui tradidit, vsi usuca- constitución del divino Severo, la posesión, y por
pionem ant long¡ temporis praescriptionem, si esta posesión también el dominio, si fué dueño el
dominus non sit. que trasmitió, 6 la usucapión ó la prescripción de
largo tiempo, si no fuera dueño.
§ 6.—Hactenus tantisper admonuisse sufficit, § 6.—Basta por ahora haber indicado, de qué
quemadmoduni singnlae res vobis acquirautur; modo se adquieran para vosotros las cosas parti-
nam legatorum ius, quo et ipso (5) singulae res culares; porq ueelrecho
de de los legados, por el
vobis acquiruntnr, itera fldeicommissorum, ubi que también se adquieren para vosotros cosas
singulae res vobis relinquuntur, opportunius in- particulares, así como el de losfideicomisos, en que
feriare loco raferemus. Videamus itaque nunc, se os dejan cosas análogas, lo expondremos con
quibus modis par universitatem res vobis acqui- mayor oportunidad más adelante. Y así, pues,
rantur. Si cuí ergo heredes facti sitie, sive cuins veamos ahora, por qué medios se adquieren para

(1) per eorum ueucapionem vel bugí temporis possesaio- (8) dcflnit±onem, CW. Bien. Bach. Se/ir.
nem roble adquirftur, Oont. aegun el Dig. (4) Bien. Bucle.; vobie (nobie), insertan ¿08 restantes.
() Operibus, Cuj. Sctzr., y as¡ al final de este párrafo, (5) jure, inserten ff01. Cuj. Bien. Bach. contra Gaj.

53
INSTITUPA.—LIBRO II: TfPIJLO X
os
bonorum possessionem petieritis, vel si quem vosotros las cosas por universalidad. Por im
arrogaveritis, vel si cuius bona libertatum j sois instituidos herederos de alguno, ó si hu-
servandaruin causa vobis addieta fueriut cius res biereis pedido la posesión de sus bienes, ó si hu-
omnes ad vos transeunt. Ac prius de hereditati- biereis adrogado á alguien, ó si se os hubieren
lus dispieiamus quarum duplex conditio est; adjudicado los bienes de otro para conservar las
nam vei ex testamento, vol ab intestato ad vos nianumisiones, todos sus bienes pasan á vosoti-os.
pertilleflt. it prius est, ut de his dispiciamus, Mas, tratemos antes de las herencias, de las que
quae vobis ex testamento obveniunt: qua in re hay dos clases; porque os pertenecen ó por testa-
ueceSsariUm est initio (l) de ordinaudis testa- meato, ó ab-intestato. Y corresponde primero, que
mentis exponere. hablemos de las que os provienen por testamento:
en cuya materia necesario es que en primer lugar
expongamos las formalidades para hacer los tes-
tamentos.
TIL X ÍTULO X
DE TESTAMENTXS ORDINANDIS (2) DE LAS FORMALIDADES PARA NACER
LOS TESTAMENTOS

Testamentum ex co appellatur, huod testatio Llámase testamento, porque es testimonio de la


mentis est. mente.
1.—Sed at nihil antiqiiitais penitus ignore- § 1.—Mas para que nada de la antigüedad sea
tur, sciendum est, ohm quidem duo genera testa- de todo punto ignorado, ha de saberse, que en otro
mentorUm in usu fuisse, quorum altero in pace et tiempo estuvieron ciertamente en uso dos espe-
in otio utebantur, quod calatis comitiis appeila- cies de testamentos, de uno de los que usaban en
bant, altero quum in proelium exituri essent, la paz y en el descanso, y lo llamaban catatis co-
quod prociuctuni dicebatur. Accessit deinde ter- mitiis, y del otro cuando habían de marchar al
tium genus testamentorum, quod dicebatur por combate, y se le llamaba procinctum. Vino des-
aes et librani, scilicet quia por emancipatio- pués una tercera especie ae testamentos, que se
nem (3), id est imagi.nariam quaudam vend.itio- decía per aes et £ibram, porque se hacía por la
nem, agebatur, quinque testibus et libripende, emancipación, esto es, por cierta imaginaria ven-
civibus Romanis puberibus, praesentibus, et co, ta, presentes cinco testigos y un libripens (pesa-
qui familiae emtor dicebatur. Sed illa quidem dor), ciudadanos romanos púberos, y aquel que ce
priora duo genera testamentorum ex veteribus llamaba comprador del patrimonio. Pero aquellas
temporibus in desuetudin.em abierunt; quod vero dos primeras especies de testamentos de los tiem-
por aes et libram fiebat, licet diutius permansit, pos antiguos cayeron ciertamente en desuso; mas
attamen partim et hoe in usu esse desiit. el que se hacía per aes et tibram, aunque duró más
tiempo, también dejó, sin embargo, de estar en
uso en alguna de sus partes.
2.—Sed praedicta quidem nomina testamen- 2.—Mas las susodichas especies de testamen-
torum ad ms civile referebantur. Postea vero ex tos se referían al derecho civil. Posteriormente se
edicto praetoris alia forma faciendorum teste.- introdujo por el edicto del pretor otra forma de
mentorum introducta est; iure enim honorario hacer testamentos; pues por el derecho honorario
nulla emancipatio desiderabatur, sed septeni te- no se requena ninguna emancipación, sino que
stium signa sufficiebant, quun jure civil¡ signa bastaban los sellos de siete testigos, siendo así
testium non erant ueeessaria. que por el derecho civil no eran necesarios los
sellos de los testigos.
§ 3.—Sed quum paulatim tam ex usu hominum, § 3.—Pero cuando paulatinamente, así por el
quam ex constitutionum emendationibus coepit uso de los hombres como por las enmiendas de las
in unam cousonantiam ius civile et praetorium constituciones, comenzó á juntarse en una sola
iungi, constitutum est, ut uno eodemque tempo- concordancia el derecho civil y el pretoriano,
re, quod inc civile quodammodo exigebat, septem se estableció, que en un solo y mismo lapso de
testibus ad.hibitis et subseriptione testium, quod tiempo, que en cierto modo exigía ci derecho ci-
ex coastitutionibus inventum est, et ex edicto vil, con asistencia de siete testigos y con sus fir-
praetoris signacula testamentis imponerentur: ut mas, lo que fué introducido por las constitucio-
Iioc ius tripertitum osco videatur, ut testes quí- nes, se impusieran también á los testamentos los
dem et eorum praesentia uno contextu testamenti sellos del edicto del pretor: á fin de que parezca
celebrandi gratia a jure civil¡ descendant, sub- que esta formalidad de derecho es de triple origen,
soriptiones autem testatoris et testium ex sacra- de modo que los testigos y su presencia en un solo
ruin coastjtutjonum observatione adhibeantur, contexto para la celebración del testamento pro-
signacula autem et testium numerus ex edicto cedan en verdad del derecho civil, pero se agre-
praetoris. guen las firmas del testador y de los testigos por
prescripción de las sacras constituciones, y1os se-
lbs yel número de-testigos por el edicto del pretor.
§ 4.—Sed Iiis omnjbus a nostra constitutio- § 4.—Mas por razón de la legitimidad de los tes-
nc (4) propter testamentorum siuceritatem, ut tamentos, para que ningún fraude se corneta en
nulla fraus adhibeatur, boc additum est, ut per ellos, á todas estas formalidades se agregó otra por

(1) initium, HaZ. Ruso. Con t . Cj. &hr.


(2) Gwj. II. 5. 101-106.; 1. 17. D. de tegiib. 1111. 5. t. 28. a nein, los dernae; pero illayxinazttova 7heoph. La rn,ne diver-
de td8tam. VI. 28. sidad hay en el 5 2.
(3) Bien. &hr. y loe eddics de Rusa. y de (Jont.; mancipatio- (i) L. 29. 0. de teatani. VI. 28.
Tono. 1 —7

48 INSTITUTA.—IÁBRO II: TITULO X

vo1snum testatoris vel testium nomen•heredis ex- una eonstitución nuestra, que por mano del testa-
primatur, et omnia secunduni illius constitutio- dor ó de los testigos se escriba el nombre del here-
nis tenorem procedant. dero, y se haga todo é. tenor de dicha constitución.
5.—Possiuit autem omnes testes et uno an- § 5.—Mas todos los testigos pueden sellar el
nulo signare testamentuni: quid enim, si septem testamento con un mismo anillo: pues qué se ob-
annu]i una scuiptura fueriut? secunduni quod jetaría, si los siete anillos fuesen de una misma
Pomponio (1) visum est. Sed alieno quoque anua- escultura, según se observó por Pomponio? Tam-
lo licet signare. bién es licito sellar aun con anillo de otro.
6.—Testes autem adhiberi possuntii, eum qui- § 3. -Mas pueden presentarse para testigos
bus testamenti factio est. Sed neque mulier, ne- aquellos con quienes hay testame]ltifacción. Pero
que impubes, neque servas, neque furiosus, neque ni la mujer, ni el impúbero, ni el esclavo, ni el
mutus, neque surdus, neo cui bonis iuterdictum furioso, ni el mudo, ni el sordo, ni aquel á quien
est, neque is, quem leges iubent improbuni inte- se ha puesto entredicho en sus bienes, ni aquel á
stabilemque asee, possunt la humero testium ad- quien las leyes declaran que es ímprobo é incapaz
liben. de testar, pueden ser ministradosen el número de
los testigos.
§ 7.—So<l quum aliquis ex testibus testamenti § 7.— .k'ero cuando alguno de los testigos era
quiciem faciendi, tempore libar existimabatur, estimado libre al tiempo de hacerse el testamen-
postea vero servas apparuit, tani divas Hadnia- to, y después resulté esclavo, así el divino Adria-
nne Catonio Yero (), quam postea divi Severas et no en rescripto á. Catonio Yero, como después los
Antoninus rescripserunt, subvenire ex sua 11- divinos Severo y Antonino declararon, que por su
beralitate testamento, ut sic habeatur, atque si, liberalidad subvenían al testamento, para que
nt oportet, factum esset, quum eo tempore, quo fuese tenido como si hubiese sido lecho cual con-
testa]ILeutum signaretur, omnium consensu lic viene, puesto que al tiempo en que se sellara el
testis liberorum loco fuerit, neque quisquam es- testamento, este testigo había sido tenido por con-
set, qui status ei quaestionem moveret. sentimiento de todos en el número de los libres, y
no había nadie que le cuestionase por su estado.
§ 8.—Pater, neo non is, qui in potestate ajas § 8.—El padre, y el que se halla bajo su potes-
est, item duo fratras, qui la eiusd.em patrie pote- tad, y también dos hermanos que están bajo la
state sant, utrique testes in uno testamento (3) del mismo padre, unos y otros pueden ser testi-
fieri possunt, quia nihil noeet, ex una domo piares gos en un mismo testamento, porque nada impide
testes alieno negotio ad.hiberi. que de una sola casa se presenten varios testigos
en un negocio ajeno.
§ 9.—In testibus auteni non dabet is esse, qui § 9.—Mas entre los testigos no debe figurar el
in potest ate testatoris est. Sed si flhiusfamilias que se halla bajo la potestad del testador. Pero
de castreusi peculio post missionem faciat testa- si un hijo de familia hiciera testamento de su pe-
mentum, neo pater ajas recte adhibetur testis, culio castrense después de su licenciamiento del
neo is, qui in po testate eiusdem patrie est; re- servicio, ni su padre es presentado válidamente
probntum set enini la ea re domesticum testimo- como testigo, ni tampoco el que se encuentra bajo
niuuh la potestad del mismo padre; pues está reproba-
do en este negocio un testimonio doméstico.
§ 10.—Sed neque heras scriptus, neque ls, qui § 10.—Pero ni el heredero instituido, ni el que
in potestate eius set, neque pater cias, qui eum está bajo su potestad, ni su padre que lo tiene ba-
habet in potestate, neque fratres, qui la eiusdem jo la suya, ni sus hermanos que se hallan bajo la
patrie potestate sunt, testes adhiberi possunt, del mismo padre, pueden ser presentados como tes-
quia totum hoc negotium, quod agitur testamen- tigos, porque todo este negocio en que se trata
ti ordinandi gratia, creditur hodie laten testato- del otorgamiento de un testamento, se oree hoy
rem et heredem agi. Llcet erdm totum ius tale que se celebra entre el testador y el heredero. En
conturbatum fuerat, et vetares, qui 4) famuiae efecto, aunque todo este derecho se hallaba per-
emtorem et sos, qui par potestateni ei coadunati turbado, y los antiguos, que al comprador del pa-
fuerant, a testamentariis (5) testimoniis repelle- trimonio y á los que por la potestad se le hablan
bant, beredi et iis, qui par potestatem ei coniuneti unido, los rechazaban de los testimonios testa-
fuer ant, concedebant testimonia in testamentis mentarios, concedían, al heredero y á los que por
praestare, licet II, qui id perinittcbant, hoc iure la potestad se habían ligado á él, el prestar sus
minime abuti eos debere suadeb ant; tamen nos, testimonios ca los testamentos, por más que los
eandem observationeni corrigentes, et quod ab que tal cosa permitían les aconsejaban que en ma-
illis suasum est, la legis necessitatem transfe- nera ninguna debían abusar de este derecho; sin
rentes, ad imitationem pnistini famuliae emtoris, embargo, corrigiendo nosotros esta práctica y
merito neo heredi, qui imaginem vetustissimi transformando ea necesidad legal lo que por ellos
famiiaa emtoris obtinet, neo alije personis, quae se aconsejó, á imitación de la del antiguo com-
ej (ut dictum est) coniunctae sunt, Iicentiam con- prador del patrimonio, con razón no concedemos
cedimus, siM quodammodo testimonia praestare: facultad para prestares á sí propio en manera al-
ideoque neo eiusmodi vetereni conatitutionem ('i) guna testimonio, ni al heredero, que representa al
nostro Codici inseri permisimus. - antiquísimo comprador del patrimonio, ni á las
demás personas, que (como se ha dicho) se le han
unido: y por esto, ni aun hemos permitido que es-
ta antigua constitución se insertase en nuestro
(1) Papiniano, Ea. Rus. cont. Boj.
(2) Li. C'. de teEam. VI. 23. Código.
(3) in unum testamentum, Bch.; ja eodem testamento, la
1. 17. D. de tesib. XXII.
() Bien. Schr.; quldem, loS reøjant ea contra todos ¿os códi-
ces da Ru88. (8) Hot. Bien. fluch. Sclir.; vetares conatitutiones, los res-
(5) a testamentartis, emítelas CW tente.; pero r4 v bL dza ltv 27&eopL
5s
INBTITITTA.—LIBRO IT: TÍTULO XI
"1 OS
11.—Legatariis autem et fldeicommissariis, § 11.—Mas á. los legatarios y é. los fideicomisa-
quia non iuris siiocessores sunt, et alije personis rios, porque no son sucesores de derecho, y á las
cis coniunetis testimonium non denegamus (1), demás personas fi ellas unidas, no les denegamos
imo in quadam nostra constitutione (2) et hoc ser testigos, antes bien por cierta constitución
specialiter conceSeimUs, et multo magis jis, qui nuestra se lo hemos concedido especialmente, y
in eorum potestate sunt, vsi qui eos habent in po- con mucha mas razón damos esta facultad fi aque-
teetate, huiusmodi licentiam damus. llos que están bajo su potestad, 6 fi los que los tie-
nen en la suya.
12.—Nihil autem iuterest, testamentum in § 12.—Mas nada importa que el testamento sea
tabulis, an in chartis membranisve, vol in alia hecho en tablas, 6 en papel, 6 en pergaminos, 6 en
materia fiat. otra cualquiera materia.
§ 13.—Sed et unum testamentum phiribus codi- § 18.—Pero cualquiera puede hacer un solo tes-
cibus conficere quis potest, secundum o'btinentem tamento en muchos originales, haciéndolos todos,
tamen observationem omnibus factis; quod intr- sin embargo, según la forma establecida; lo que
dum etiam necessarium est, vehuti si quis naviga- fi veces es hasta necesario, como si alguno que
turus et seeum ferre et domi relunquere indicio- tuviere que navegar quisiera llevarse consigo y
rum suorum contestationem velit, vol propter dejar en su casa un testimonio de su voluntad, 6
alias innumerabiles causas, quae humanis necee- por otras innumerables causas, inminentes en las
sitatibus imminent. necesidades humanas.
§ 14.—Sed haec quidem de testamentis, quae in § 14. -Mas esto ciertamente respecto fi los
soriptis conficiuntur. Si quis autem volue'-t sine testamentos que se hacen por escrito. Pero si algu-
seriptis ordinare jure civil¡ testamentum, septem no hubiere querido disponer con arreglo al dere-
testibus adhibjtjs et sus. voluntate coram lis nun- cho civil su testamento sin escrito, sepa que, mi-
cupata, sciat hoc perfectissimum testamentum nistrados siete testigos y manifestada ante ellos
jure civil¡ flrmumquo coustitutum. su voluntad, este testamento es perfectísimo por
derecho civil y declarado firme.

TIT. XI TITULO XX
DE MILITÁBI TESTAMENTO (8) DEL TESTAMENTO MILITAR

Supradicta dfligens observatio in ordinandis La antedicha escrupulosa observancia de las


testamentis militibus pro'pter nimiam imperitiam formalidades para la otorgación de los testamen-
constitutionibus pruncipalibus remiesa est. Nam tos, fué dispensada por las constituciones impe-
quamvis ii neque legitimum numerum testium riales fi los militares fi causa de su impericia en
adhibuerint, neque aliam testamentonum solem- nimiedades. En efecto, aunque ni hubieren mi-
nitatem observaverint, recto nihilominus testan- nistrado el número legal de testigos, ni observado
tur (videlicet quum in expeditionibus occupati otra solemnidad de los testamentos, testan, sin
sunt, quod merito noetra constitutio (4) induxit); embargo, válidamente (con tal de que se hallen
quoquo enim modo voluntas eme suprema sive ocupados en expediciones, como con razón ha in-
seripta inveniatur, sive sine scriptura, valet te- novado una constitución nuestra); de cualquier
stamentum ex voluntate eius. Tuis autem tempo- modo, pues, que sea conocida su última voluntad,
ribus, por quse citra expeditionum necessitatem ya por escrito, ya sin él, es válido el testamento
in aliis locis vel in sus aedihus (5) d.egunt, mi- por su sola 'voluntad. Pero en aquellos períodos
nime ad vindicandum tale privilegium adiuvan- que pasan sin necesidad de expediciones en otros
tur: sed testan quidem, etsi fililfamilias sunt, parajes o en sus casas, no son en manera alguna
propter militiam conceduntur, iure tamen coin- favorecidos para vindicar tal pnivilegi0 mas, aun-
muni, eadem observatione in eorum testamentis que sean hijos de familia, se les concede cierta-
adhihenda, quam in testamentis paganiorum pro- mente, por razón del servicio militar, que testen,
xime exposuimus. con arreglo, sin embargo, al derecho común,
guardando en sus testamentos la misma formali-
dad, que há poco expusimos para los testamentos
de los paisanos. -
§ l.—Plane de testamentis militum, clivus § 1.—Respecto fi los testamentos de los milita-
Trajanus Statilio Severo ita rescripsit: cid pnivile- res, el divino Trajano respondió por rescripto fi
gium, quod militantibus datum est, ut qnoquo Statilio Severo ciertamente en estos términos: ces-
modo facta ab jis testamenta rata sint, sic intelli- te privilegio, que se ha dado fi los militares, de que
gi debet, ut utique pnius constare debeat, testa- sean válidos los testamentos hechos por ellos de
mentum factum osee, quod et sine seriptura a non cualquier modo, debe entenderse así, que ante to-
militantibus quoque fieri potest. le ergo miles, de do deba constar verdaderamente, que se otorgó
cuius bonis apud te quaenitur, si, convocatis ad el testamento, lo cual puede hacerse aun sin es-
hoc hominjbus, ut volunitatem suam testaretur, crito también por los no militares. Por tanto, es-
ita locutus est., ut declararet, quem veliet sibi te soldado, de cuyos bienes se cuestiona ante ti,
}ieredem osee et ciii libertatem tnibuere (6), po- si, convocados al efecto hombres para que se
teSt videri sine ecripto hoc modo esse testatus, et atestiguase su voluntad, habló de modo que de-

(1) denegavimus, Cuy.


(2) L. 29. 0. de testam. VI. 23. (4) L. 17. C. de test. mil. VI. 21.
(5) Gaj. II. §. las.; 2. n. 0. de test. mil . VI. 21.; 1 . 8. 0. de (5) sedibus, Se/ir., conforme. con 7Weop7i en quien St lee
reit. mil . II. SL; 1. 24. D. de test. mil . XIII. i.; 1 87, 0. de aeb¿Tot,S; .pero véase la Z. S. C. de ret. mil . II. 51.
inoff, te$t. 111. 28. (6) Üuj. Schr., Dig.; tribueret, loa restant es.

48 fltSTTTUTÁ.—LIBltO 11 TITULÓ XII

vr'ç-iantas eius rata habenda est. Ceterum si (ut ple- claraba quién quería que fuese su heredero y á
rumque sermonibus fieri soltet) dixit alieni: eo te quién concedía la libertad, puede entenderse que
heredm facio, ant bona mea tibi i-elinquo, non testó de este modo sin escrito, y su voluntad debe
oportet hoe pro testamento observan. Nec nilo- ser tenida por válida. Por lo demás, si (como de
mm magis interest, quam ipsorum, quibus id ordinario suele hacerse en las conversaciones) d-
privilegium datum est, eiusmodi exemphtm non jo á alguno: te hago m.i heredero, 6 te dejo misbie-
admitti: alioquin non ¿tifficulter post mortem ah- nes, no conviene que esto se mire como un testa-
crime militis testes existerent, qui affirmarent, se mento. Y á nadie más que á los mismos á quienes
audisse dicentem aliqucm, relinquere se bona, en se ha dado este privilegio importa, que no se admi-
visum sit, et per hoc vera judicia subvertereri- ta un ejemplo de tal naturaleza: de otro modo, sin
tur (1).» dificultad se hallarían después de la muerte de al-
gún militar testigos, que afirmasen haber oído
decir á alguno, que dejaba sus bienes á quien le
hubiere parecido, y por este medio se suplantasen
sus verdaderas intenciones.»
.—Quinimo et mutus et surdus miles testa- § 2.— También eh millar mudo y sordo puede
mentum facere potest. hacer testamento.
§ 3.—Sed hactenus hoc ilhis a principalibus § 3.—Mas este privilegio se les concede por las
con stitutionibus conceditur, quatenus militant et constituciones imperiales, tan sólo mientras están
in castris degunt: post missionem vero veterarii, en el servicio y viven en los campamentos: así,
vel extra castra si faciant adhue militantes tet- pues, los veteranos después de su licencia, ó los
mentum, oommuni omnium civium Romanorum aun militares si hicieren testamento fuera de cam-
jure facere debent. Et quod in castris fecernnt pafia, deben otorgarlo según el derecho común de
testamentum, non conimuni iure, sed quomodo todos los ciudadanos romanos. Y el testamento
volnerint, post miesionem intra annum tantum que hicieron en campaña, no según el derecho
valebit. Quid igitur si intra annum quidem (2) común, sino del modo que quisieron, será vale-
deeessenit, conditio autem heredi adscripta post dero tan sólo durante un año después de su licen-
annum extiterit? an quasi mihitis testamentum ciamiento. ¿Qué sucederá, pues, si en efecto hu-
valeat? et placet valere quasi mulitis, biere fallecido dentro del año, pero la condición
impuesta al heredero se hubiese cumplido después
del año? ¿Valdrá como testamento de militar? y se
manda que sea válido como de tal,
4.—Sed et si quis ante militjam non jure fecit § 4.—Pero si alguno antes de ser militar hizo
testamentum, et miles factus et in expeditione testamento no con arreglo á derecho, y siendo
d.egens resignavit ilirid, et qnaedam adieeit sive luego militar y hallándose de expedición lo abrió,
detraxit, vel alias manifesta est militis voluntas y añadió ó suprimió algo, 6 de otro modo se ha ma-
hoc valere volentis, dicendum est, valere hoc te- nifestado la voluntad del militar que quería que
stamentum quasi ex nova mutis voluntate. este fuese válido, se ha de decir, que vale tal testa-
mento como por una nueva voluntad del militar.
§ 5.—Penique et si in arrogationem datus fue- § 5.—Finalmente, si el militar se hubiere dado
nt miles, vel fihiusfamilias emancipatus est, te- en adrogación, ¿ si, siendo hijo de familia, ha si-
stamentum eme quasi ex nova mihitis voluntate do emancipado, su testamento es válido como por
valet, neo videtur capitis :deminutione innituni una nueva voluntad de militar, y no se entiende
fien. que se haga írrito por la disminución de cabeza.
§ 6.—Sciendum tamen est, quod. ad exemplum 6.—Mas ha de saberse, que á ejemplo del pe-
castrensis peculii tam anteriores leges quam prin- culio castrense así las leyes anteriores como las
cipales constitutiones quibusdam quasi castrensia constituciones imperiales dieron á ciertas perso-
dederunt (3) peculia, et quorum quihusdam per- nas peculios cuasi castrenses, de los que se había
missum erat, etiam in potestate degentibus, te- permitido á algunos testar, aun hallándose bajo
stani: quod nostra contitutio (4) latine extendens potestad: pero una constitución nuestra, exten-
permisit omnibus in bis tantummodo peculiis te- diendo más esto, permitió en verdad á todos tes-
star¡ quidem, sed iure communi: cuius constitutio- tar tan sólo de estos peculios, pero con sujeción
nis tenore penspecto, hicentia est nihil eorum, al derecho común: conocido el tenor de cuya cons-
quae ad praefatum me pertinent, ignorare. titución, no es lícito ignorar nada de lo que al
mencionado derecho pertenece.

TIT. XII TITULO XII


QUIBUS NON EST PERMISSUM FACEItE Á QUIENES NO ESTÁ PERMITIDO HACER
TESTAMENTI3M (5) TESTAMENTO

Non tamen omnibus licet facere testamentum. Mas no á todos es lícito hacer testamento. Y des-
Statim enim u, qui alieno inri subiecti sunt, te- de luego, los que están sujetos á la potestad de
stamenti faciendi ius non habent, adeo quidem, ut, otro no tienen derecho de hacer testamento, de
quamvis parentes jis permiserint, nihilo magis tal manera que, aun cuando sus ascendientes se
jure testan possint; exceptis jis, quos aritea enu- lo hubieren permitido, no por eso pueden testar

(Í) subvertmitur, Iien., Dig.; snbvertanttir, Sch. (3) addiderunt, &chr.



(2) Ho& Bien. Schr.; qnidem, omitenZa Cul. Bush.; qus (4) L. 37. C. de ineff. test. ¡II. 28.
(5) L. 10. S. C. Vui tes t . faC. VI. 22.
o8 restantes.


¡NSTITU'Di.—LIBRO M. TITULO XXI 58

meravimus, et praecipile militibus, qui iii pote sta- más legalmente; excepto los que antes hemos
te parentum sunt, quibus de eo, quod in castris enumerado, y principalmente los militares, que se
acquisierunt, permi.ssum est ex constitut.ionibus hallan bajo la potestad do sus ascendientes, á los
rincipum testamentum facere: quod quidem ms cuales se ha permitido por las constituciones im-
initio tantllm militantibus datum est tam ex periales hacer testamento de lo que adquirieron
au€oritate divi Augusti. quam Nervae, nec non en campafia: cuyo derecho fué otorgado cierta-
optimi imneratoris Traían¡, postea vero sub- mente en un principio tan sólo para los que se ha-
scriptione divi Hadriani etiam dimissis militia, id llaban en el servicio así por autoridad del divino
est veteranis, concessum est. Itaque, si quidem Augusto, como de Nerva y del óptimo emperador
(1) fecerint de castrensi peculio testamentnm, Trajano, y fué después concedido por disposición
pertinebit hoc ad eum, quem beredem relique- escrita del divino Adriano aun é. los licenciados
rint: si vero intestati decesseriiit nullis liberis vol del ejército, esto es, á los veteranos. Así, pues, si
fratribus superstitibus, ad parentes eorum jure verdaderamente hubieren hecho testamento de su
communi pertinebit. Ex hoc untelligere possumus, peculio castrense, pertenecerá éste á aquel á
quod in castris acquisierit miles qui in potestate quien hayan dejado heredero: mas si hubieren
patris est, neque ipsum patrem adimere posse, fallecido intestados, sin ningm-os hijos 6 herma-
neque patrie creditores id vendere vol autor in- nos sobrevivientes, corresponderá por el derecho
quietare, neque patre mortuo eum fratribus com- común á sus ascendientes. Por esto podemos co-
mune esse, sed scilicet proprium eme ebse id nocer, que lo que un militar que se halla bajo la
quod (2) Tu castris acquisierit, quamquam iure potestad de su padre hubiere adquirido en campa-
civil¡ omnium, qui in potestate parentum sunt, ni su mismo padre nuede quitárselo, ni los
peculia perinde in honis parentum computantur, acreedores del padre venderlo 6 de otro modo per-
ac si servorum pecjilia in honis domunorum nu- seguirlo, y qué, muerto el padre. no es común á
inerantur; exceptis videlicet Tic, quae ex sacris los hermanos, sino que á la verdad es propio de
constitutionibus, et praecipue nostris, propter di- aquel lo que hnhiere adquirido en campaña, aun-
versas causas non acquiruntur. Praeter hos igi- que por derecho civil los peculios de todos los
tui, qui castrense vol quasi castrense peculium que se hallan bajo la potestad de sus ascendien-
habent, si quis alius fihiusfamilias testamentum tes se computan igualmente entre los bienes de
fecerit, mutile est, licet suae potestatis factus de- éstos, como se cuentan en los bienes de los señores
cesserit. los peculios de los esclavos; excepto, sin embargo,
aquellos que por las sacras constituciones, y prin-
cipalmente las nuestras, no se adquieren por di-
versos motivos. Fuera, pues, de los que tienen un
neculio. castrense 6 cuasi castrense, si algún otro
hijo de familia hubiere otorgado testamento, es
inútil, aunque hubiere fallecido después de hecho
dueño de si.
1.—Praeterea testamentum facere non pos- § 1.—Tampoco pueden hacer testamento los
sunt impuberes. quia nullum eorurn animi iudi- impúberos, porque no hay juicio en su inteligen-
cium est: item furiosi, quia mente earej-it: nec ad cia; tampoco los locos, porque carecen de razón: y
rem pertinet, si impubes postea nubes, ant furio- no importa al caso que el impúbero hubiere falle-
sus nostea compos mentis factus fuerit et decesse- cido después de ser púbero. 6 el loco después de
nt. Furiosi autem si per id tempus fecerint te sta- haber recobrado la razón. Mas los locos, si hu-
mentum, quo furor eorum intermissus et, jure bieren hecho testamento durante el tiempo en
testati esse videntur: corte eo, quod ante furorem que se les remite la locura, se reputa que han
fecerint, testamento valente; nam noque testa- testado legalmente: siendo ciertamente válido el
menta recto facta, neque tillum aliud negotium testamento que hubieren hecho antes ¿le la locu-
recto gestum postea furor interveniens perimit. ra; porque al sobrevenir después ésta, ni anula los
testamentos hechos debidamente, ni ningún otro
acto realizado en derecho.
§ 2.-.---Item prodigus, cuí bonorum suorum ad- § 2.—Tampoco puede hacer testamento el pró-
ministratio interdicta est, testamentuin facere digo, á quien está prohibida la administración de
non potest; sed id, quod ante fecerit, quam inter- sus bienes; mas es válido el que hubiere hecho
dictio (3) bonorum el fiat, ratum set. antes de que se le hubiera puesto entredicho en
sus bienes.
§ 3.—Item surdiis et mtitns non semper testa- § 3.—Del mismo modo, el sordo y el mudo no
mentum facere possunt: utique autem de eo surdo siempre pueden hacer testamento: mas hablamos
loquimur, qui oronuno non exaudit, non qui tarde solamente de aquel sordo que no oye absoluta-
ezauclit; nam et mutus Te intelligitur, qui loqui mente, no del que oye con dificultad; y por mudo
nihil potest, non qui tarde loquitur. Saepe autem se entiende el que no puede hablar nada, no el
etiam ljteratj ob eruditi homunea varils casibus et que habla difícilmente. Mas con frecuencia tam-
audieucii et loquendi facultatem amittunt; unde bién los hombres literatos y eruditos pierden por
u ostra constitutio (4) etiam his subvenit, ut certis varios accidentes la facultad de oir y de hablar;
casilme et modis secundum normam eme possunt por lo que, una constitución nuestra subvino tam-
testan, aliaque facere, quae Tic permissa sunt. bién á éstos, á fin de que en ciertos casos y con
Sed si quis post testainentuni factum adversa (5) ciertas formas, según el tenor de la misma, pue-
valetudine ant quolibet alio casu mutus, aut sur- dan testar, y ejecutar otros actos que les están

1) quod, C'u5.
(2) (Ycnt. .Rot. Bien. Buch. Schr.; quid Id, los restantes. (4) L. lo. C. qui test. fao. VI. SL
(3) Coat. .Bien. Schr.; 5uorum, insertan 108 4em, (5) adversa, oniUenZa Sckr. y lL, 6.23. XI VIII. 1.

54 INSTITUTÁ.—LIBRO 11: TÍTULO XIII

clus osee coeperit, ratnm ziihilominns oms perma- permitidos. Mas si alguno, después de haber hecho
net testament'nm. testamento, hubiere comenzado por su mala salud
6 por otro cualquier accidente á ser mudo 6 Bor-
do, subsiste, sin embargo, válido su testamento.
4.—Caecus autem non potest facere testamen- § 4—Mas el ciego no puede hacer testamento,
tum, nisi por ohservationem, q1am lex divi sino guardando la forma que introdujo una ley
lustini, patrie nostri, introduxit (1). del divino Justino, nuestro padre.
§ 5.—Eius, qui apud hostos est, testamentum, § 5.—En cuanto á aquel que está en poder de
quod ibi fecit, non valet, quamvis redierit: sed los enemigos, el testamento que entre ellos hizo,
quod, dum in civitate fuerat, fecit, sive redierit, no es válido, aunque hubiere vuelto: pero el que
valet jure postlíminii, sve lUje decesserit, 'valet hizo mientras estuvo en la ciudad, vale por dere-
ex lege CornelIa. cho de postliminio, si hubiere vuelto. 6 es válido
por la ley Cornelia, si allí hubiere fallecido.

TÍT. XIII TÍTULO XIII


DE EXHEB.EDATIONE LIBERORTTM (2) DE LA DESHEREDACIÓN DE LOS HIJOS

Non tamen, ut oninimodo (3) valeat testamen- Mas, para que sea perfectamente válido un tes-
tum, sufflcit haec observatio, quam supra expo- tamento, no basta la observancia de lo que arriba
suimus. Sed qui fihium in potestate habet, curare hemos expuesto. Pues el que tiene un hijo bajo su
debet, ut eum heredem instituat, vol exhered.em potestad, debe cuidar de instituirlo heredero, 6 de
nominatimfaciat: alioquin si eum silentio praeter- desheredarlo nominalmente: de otro modo, silo
jerit, inutiliter testabitur, adeo quidem, ut, etsi hubiere preterido en silencio, testará inútilmente,
vivo patre fihius mortuus sit, nemo heres ex eo de tal suerte que, aunque el hijo haya muerto vi-
testamento existere possit, quia scilicet ab initio viendo su padre, nadie pueda ser heredero por tal
non constiterit testamentum. Sed non ita de filia- testamento, porque ciertamente el testamento no
bus vol aliis per virilem sexum descendentibus ha sido válido desde un principio. Mas no se ha-
Uberis utriusque sexus antiquitati fnerat ob- bía observado lo mismo por la antigüedad respec-
servatum; sed si non fuerant scripti heredes to de las hijas y de los demás descendientes ¿e uno
seriptaeve, vol exheredati exheredataeve, testa- y otro sexo 'por línea de varón; pues si no habían
mentum- quideni non infirmabatur, ius autem sido instituidos 6 instituidas herederos, 6 sido
acerescendi jis ad certam portionem praestaba- desheredados 6 desheredadas, el testamento, sin
tur. Sed nec nominatim eas personas exheredare embargo, no se anulaba, sino que se les concedía
parentibus neceese erat, sed licebat inter ceteros el derecho de acrecer por una cierta porción. Y ni
boc facere. aun era necesario á los ascendientes desheredar
nominalmente £ estas personas, sino que les era
lícito hacerlo inter esteros.
§ 1.—Nominatim atitem quis exheredan vide- § 1.—Pero entiéndese que alguno es deshere-
tur, sive ita exheredetur: «Titius fihius meus exhe- dado nominalmente, si fuera desheredado de este
res esto,» sive ita: «films meus exheres esto,» non modo: «mi hijo Ticio sea desheredado,» ó así: «mi
adiecto proprio nomine, scilicet si alma fllius non hijo sea desheredado,» sin afladir el nombre pro-
extet. Postumi quoque liberi vol heredes institul pio, en el casó de que no haya otro hijo. Los hijos
debent, 'vol exheredan. Et in eo par omniuni con- póstumos deben también ser 6 instituidos herede-
ditio est, quod, et filio postumo et quolibet ex ce- ros, 6 desheredados. Y en esto es igual la condición
teris liberis (sive feminini sexus sive masculini) de todos, porque preterido un hilo póstumo ú otro
praeterito, valet quid.em testamentum, sed postea cualquiera de los demás hijos, (ya del sexo feme-
agnatione postumi sive postumae rumpitur, et nino ya del masculino), el testamento es cierta-
ea ratione totum infirmatur: ideoque si mulier, ex mente 'válido, pero se rompe después por la agna-
qua postumus ant 'postuma sperabatur, abortnm ción del póstumo 6 de la póstuma, y por esta razón
fecerit, nihil impedimento est seriptis hereciibus todo él se anula: y por tanto, si la mujer de quien
ad hereditatem adeundam. Sed feminiiii quidem se esperaba un póstumo 6 una póstuma, hubiere
sexus personae (4) vol nominatim vol inter cete- abortado, no tienen ningún impedimento los here-
ros exheredan solebant; dum tamen, si inter ce- deros instituidos para adir la herencia. Pero las
teros exheredentur, aliquid lis legetur, ne videan- personas del sexo femenino solían ser á la verdad
tur praeteritae esse por oblivionem. Masculo desheredadas 6 nominalmente 6 inter ceteros; con
vero postumos, id est flhium et deinceps, -placuit tal de que, sin embargo, si fuesen desheredadas
non aliter recte exheredan, nisi nominatim ex- inter ceteros, se les legue alguna cosa, para que
heredentur, heo scilicet modo: «quicunque mulil no parezca que han sido preteridas por olvido.
fihius genitus fuerit, exheres esto.» Mas h. los póstumos varones, esto es, al hijo y de-
más descendientes, se estableció que no se les des-
heredaba válidamente de otro modo que si fuesen
desheredados nominalmente, á saber, de esta ma-
nera: «cualquier hijo que me hubiere nacido, sea
desheredado.»
§ 2.—Postumoruni autem loco sunt et hi, qui, § 2.—Mas se hallan también en la categoría de
in sui heredis loco sucoedendo, quasi agnascendo los póstumos, los que, sucediendo en el lugar de

(1) L. S. £ qui test. fas. VI. 22.


(2) Gaj. II. S . 115. 123. 127. 133-137.; 111. §. 71.; 1. 13..D. de
jniezto II VIII. 8.; L 4. C. de lib. praer. VI. 28 1. lO U. & (3) Hot. W. Bckr.; on1no, los r581a5t88.
adopt. VIII, 48. (4) poBtumae, Cuj. confor,»e con Tlieoph.
INSTITUTIONUM D. 1USTINIANI
fiIBEfl 'BBlITIU$

LIBRO III

De la Ijstituta del Senor justiiniano

TIT. 1 TÍTULO 1
DE HEREDITATIBUS, QUÁE AB INTESTATO DE LAS HERENCIAS QUE SE !DEFIEEEi
DEFERUNTU& (1) AB INTESTATO

Intestatus decedit, qui ant omnino testamen- Fallece intestado, el que 6 absolutamente no
tuni non fecit, ant non jure fecit, ant id, quod hizo testamento, 6 no lo hizo en derecho, 6 cuyo
fecerat, ruptum irritumve factum est, ant (2) testamento, que habfa otorgado, se ha roto 6 he-
nemo ex eo heres extitit. cho Irrito, 6 por virtud del cual nadie ha sido he-
redero.
1.—lutestatorum autem hereditates ex lego § 1.—Mas las herencias de los intestados, según
duodecim tabularum primum ad Snos heredes la ley de las Doce Tablas, pertenecen en primer
pertinent. lugar L los herederos suyos.
§ 2. —Sil¡ autem heredes existimautu.r, ut supra § 2.—Mas son reputados herederos suyos, según
diximus (3),qui in potestate morientis fuerint, antes hemos dicho, los que hubieren estado bajo
veluti filias Cave, nepos neptisve ex filio, pro- ]a potestad del difunto, como el hijo 6 la hija, el
nepos proneptisve ex nepote ex (4) filio nato nieto 6 la nieta habidos de un hijo, el biznieto 6
prognatus progn.atave. Neo interest, utrum na- la biznieta habido 6 habida de un nieto nacido de
turales sint liben, an adoptivi. Quibu.s connume- un hijo. Y no importa que los descendientes sean
rari necesse est etiam eos, qui ex legitimis qui- naturales 6 adoptivos. Entre los que es necesario
dem matrimoniis non sunt progeniti, curiis te- contar también á los que verdaderamente no han
men civitatuni cle.ti secund.um divalium constitu- nacido de legítimos matrimonios, pero que dados
tionuni, quae super his positae sunt, tenorem (5) é. las curias de las ciudades 6. tenor de las consti-
suorum jura nanciscuntur: neo non eos, quos no- tuciones imperiales, que sobre el particutar se
strae amplexae sunt constitutiones, por cinas ms- han promulgado, adquieren los derechos de here-
simus (a), si quis muliereni in suo contubernio deros suyos: y además 6. aquellos 6. quienes com-
copulavenit, non ab initio affectione marital¡, prendieron nuestras constituciones, por las que
eam temen, cuni qua poterat habere coniuginm, mandamos, que si alguno se hubiere unido en
et ex ea liberos sustulerit, postea vero, affectio- contubernio 6. una mujer, no por afección marital
ne procedente, etiam nuptialia instrumenta mini al principio, con la que, sin embargo, podía cele-
ea fecenit, et fihios vel filias babuenit, non solum brar matrimonio, y de la misma hubiere tenido
eos liberos, qui post dotem editi sunt, iusto et hijos, si después, manifestándose aquel afecto,
in potestate esse patribus (7), sed etiam anterio- también hubiere otorgado con ella los instrumen-
res, quia et iis, qui postea nati sant, occasionem tos nupciales, y tenido hijos 6 hijas, fuesen legi-

(1) ffij. III. §. 1. 2.4. (ex (biZet. XVI. 2.) . 7. 8.; 1. Ii. C
¿Is ,*axer. lib. V. 27.; 1. Lo. C de adopt. VIII, 48.3.12. C. de auu () ex, *Mala GaJ.
st legit. YL 55. (5) Bien. &lir.; heredum, insertan los resienta.
(9) 81, insertan HaZ. RuS$. Hot. BecJ. (8) L. 11. C. de natu?. lib. Y. 27.
(3) IÁfr,o II. 19. 1. (7) Schr. Cod. con fleoph.; patria sae, los dem.ts.

INSTITUTA.—LIBRO III TÍTULO 1 81
legitimi nominis praestiterunt; quod obtinere timos y estuviesen bajo su potestad no solamente
censuimlis, etiamsi non progeniti fueriut post aquellos hijos que nacieron después de la dote,
dotado instrnmefltUm confectu.in liben, vol etiam sino también los anteriores, porque dieron á los
nati ab hac hice fuerint su.btracti. Ita dexnum que nacieron después ocasión para su legítimo
tamen nepoS neptisve, pronepos proneptisve (1) nombre; lo que mandamos observar, aun cuando
saorum heredum numero sunt, si praecedeus per- no se hubieren procreado hijos después de otor-
sona desienit in potestate parentis esse, sive mon- gado el instrumento dotal, y también aunque los
te id acciderit, sive alia ratione, velut emancipa- nacidos hubieren sido arrebatados de este mundo.
tiene; nam si per id tempus, quo quia moritur (2), Sin embargo, el nieto 6 la nieta, el biznieto 6 la
films in potestate eme sit,.nepos ex eo saus herce biznieta sólo se cuentan en el número de los here-
esse non potest: idque et in ceteris deineeps libe- deros suyos, si la persona que les precede hubiere
rorum persoflis dictum intelligimus. Postumi dejado de estar bajo la potestad del ascendiente,
quoque, qui, Si vivo parCite nati essent, in po- ya haya ocurrido esto por muerte, ya por otra ra-
testate oms futuri forent, sui heredes sunt. zón, como la emancipación; porque sial tiempo que
cualquiera muriese, se hallare bajo su potestad el
hijo, el nieto habido de él no puede ser heredero
suyo: y esto lo entendemos también dicho respec-
to á las demás sucesivas personas de los descen-
dientes. Los póstumos que, si hubiesen nacido en
vida de su ascendiente, habrían de haber estado
lrjo su potestad, son igualmente herederos suyos.
8.—Sui autem etiam ignorantes flun.t heredes, § 8.—Mas los suyos se hacen herederos aun ig-
et hect furiosi sint, heredes possunt existere, norándolo, y aunque estén locos pueden ser he-
quia, quibus ex causis ignorantibus nobis &cqui- rederos, porque por las mismas causas que se ad-
nitur, ex his causis et funiosís aoquiri potest. Et quiere para nosotros sin saberlo, se puede adqui-
statim morte parentis quaei continuatur donii- rir también para los locos. E inmediatamente
uium, et ideo nec tutore auctoritate opus est después de la muerte del ascendiente cuasi se con-
pupillis, quum etiam ignorantibus acquiratur tinúa el dominio, y por consiguiente, ni de la
suis heredibus bereditas; neo enratone conseusu autoridad del tutor necesitan los pupilos, como
acquiritur furioso, sed ipso jure. quiera que, aun ignorándolo ellos, se adquiera la
herencia para los herederos suyos; y ni por el con-
sentimiento del curador, sino de pleno derecho, se
adquiere para el loco.
§ 4.—Interdum autem, hect in potestate (8) § 4.—A veces, sin embargo, aunque el heredero
mortis tempore suus heres non fuerit, tamen suyo no hubiere estado bajo potestad al tiempo
suus heras parenti efflcitur, veluti si ab hostibus de la muerte, se hace, no obstante, heredero suyo
reversus quis fuenit post mortem patrio; ms enim del ascendiente, como si alguno hubiere regresado
postliminil hoc facit. de los enemigos después de la muerte del padre;
pues este es el efecto del derecho de postliminio.
§ 5.—Por contrariam evenit, ut, licet quia in § 5.—Sucede, por el contrario, que, aun cuando
familia defuncti sit mentís tempore, tamen suus alguno esté en la familia del difunto al tiempo de
herce non fiat, veluti si post mortem suam pater la muerte, no se haga, sin embargo, heredero
iudicatus fuerit perduellionis reus, ac per hoc suyo, como si después de su muerte hubiere sido
memoria chis damnata fuerit; suum enim hero- juzgado el padre reo de alta traición, y por esto
dom babere non potest, quum fiscus ej snccedit. hubiere sido condenada su memoria; pues no pue-
Sed potest die¡, ipso jure suum heredem osee, sed de tener heredero suyo, puesto que el fisco le su-
d.esinere. cede. Mas puede decirse que por estricto derecho
hay heredero suyo, pero que deja de serlo.
6.—Quum fihius fihiave, et ex altero filio no- 6.—Ouando existen un hijo ó una hija,y un nie-
pos neptisve extant, pariter ad hereditatem yo- to 6 una nieta habidos de otro hijo, son llamados
cantur, nec qui grad.0 proximior est, ulterioreni juntamente é. la herencia, y el que es más próxi-
exeludjt; aequum enim cese videtur, nepotes ne- mo en grado no excluye al más distante; pues pa-
ptesque in patrie sui locum succedere. Pan ratio- rece que es equitativo que los nietos y las metas
ne et si nepos neptisve sit ex filio, et ex nepote sucedan en el lugar de su padre. Por la misma
pronepos proneptisve, simul vocantur. Et quia razón, si existiere un nieto 6 una nieta habidos
placuit, nepotes neptesve, item pronepoteS pro- de un hijo, y un biznieto 6 biznieta habidos de un
neptesve in parentis sui locum succedere, conve- nieto, son llamados conjuntamente. Y como plu-
niens esse visum est, non in capita, sed in stirpes go que los nietos 6 las nietas, y los biznietos 6
hereditatem dividi, ut films partem dimidiam he- las biznietas sucedieran en el lugar de su padre,
reditatis habeat, et ex altero filio duo pluresve pareció que era conveniente quela herencia se di-
nepotes alteram diinidiam: item si ex duobu.s fi- vidiera no por cabezas sino por estirpes, de suerte
hiis nepotes extant, ex altero unus forte aut duo, lue el hijo tenga la mitad de la herencia, y los
ex altero tres aut quatuor, ad unum aut duos dt- os 6 más nietos habidos del otro hijo la otra mi-
midia pars persineat, ad tres -vel quatuor altura tad: igualmente, si quedan nietos habidos de dos
dimidie.. hijos,por ejemplo, uno 6 dos del uno, y tres 6 cua-
tro de? otro, al uno 6 á los dos pertenezca la mi-
tad, y á los tres ó á. los cuatro la otra mitad.
§ 7.—Quum autem quacritur, an quia sana he- § 7.—Mas cuando se pregunta si alguno puede

(1) pronepos proueptisve omigeas ConL.


(2) Ha¿. Zua. Rot. Cont. éaj.; moriatur, Schr.; nioreretur,
CuJ. y io* 4mds. (3) Cont. flen, .ckr.; parenti, eerfan Lok dsmd4
Tozo 1.—li

92 1NSTETUPÁ.— LIBRO ¡u: TITULO 1

res austera possit, so tempore quaerendum est, ser heredero suyo, se ha de investigar el tiempo
quo certum est, aliquem sine testamento deces- en que resulta cierto que alguien murió sin tes-
sieso: quod accidit et d.estituto testamento. Rae tamento: lo que también acontece, abandonado
ratione si films exherclatus fuerit et extraneus un testamento. Por esta razón, si hubiere sido
heres institutus (1), et, filio mortuo postea, cer- desheredado un hijo é instituido heredero un ex-
tum fuerit, heredem institutum ex testamento traño, y, muerto después el hijo, hubiere sido
non ficTi heredem, ant quia noluit esse benes, ant cierto, que el heredero instituido no llega á ser
quia non potuit, nepos ayo suus heras existet, heredero por virtud del testamento, 6 porque no
quia, quo tempere certnm set, intestatum de ces- quiso ser heredero, ó porque no pudo, el nieto es
sisee patremfaniilias, solus invenitur nepos: et para el abuelo heredero suyo, porque, al tiempo
hoc certuin set. en que resulta cierto que el padre de familia falle-
ció intestado, sólo se halla el nieto; y esto no ad-
mita duda.
§ 8.—Et licet post mortem avi natus sit, tamen § 8.—Y aunque haya nacido después de la muer-
ayo vivo conceptus, mortuo patre eilIs,postea- te del abuelo, bien que concebido en vida suya,
que deserto avi testamento, enus heres efficitur. muerto su padre y dejado después desierto el tes-
Plane si et conceptus et natus fuerit post inortem tamento de su abuelo, se hace heredero suyo. Mas
ay¡, mortuo patre suo, de8ertoque postea ay¡ te- si, é. la verdad, hubiere sido concebido y hubiere
stamento, suus heres ayo non existet, quia nullo nacido después de la muerte del abuelo, muerto
iure cognationis patrem sui patrie tetigit. Sic su padre y dejado después desierto el testamento
neo ile est inter liberos ayo, quem films emanci- de su ab-,.Jo, no llegará á ser para el abuelo here-
patus adoptaverat. Hi autem, quuin non sint dero suyo, porque no tocó por ningún vínculo de
quantum ad hereditatem liben, neque bonorum cognación al padre de su padre. Y así, tampoco
possessionem petere possunt quasi proximi co- está para el abuelo entre los descendientes aquel
gnati. Rase da suis liaredibus. á quien su hijo emancipado había ndoptado. Mas
éstos, como quiera que no sean descendientes en
cuanto á la herencia, no pueden pedir ni la po-
sesión de bienes como próximos cognados. Esto,
en cuanto á los herederos suyos.
§ 9.—Emaneipati autem liberi jure clviii nihil § 9.—Mas los hijos emancipados, según el de-
iuris habent; neque enim sui heredes su.nt, quia racho civil no tienen ningún derecho; pues ni son
(2) in potestate parenti.s case desierunt, noque herederos suyos, porque dejaron de estar bajo la
nilo alio jure par legem duodecim tabularum ve- potestad del ascendiente, ni son llamados con nin-
cantur. Sed praetor, natural¡ aequitate motus, gún otro título por la ley de las Doce Tablas. Mas
dat he bonorum possessionem Tjnde liben, perin- el pretor, movido de equidad natural, les da la
de se si in potestate parentis tempere mortis posesión de bienes Unde liben, del mismo modo
fuissent, sive ecli sint, sive cum suis heredibus que si hubieren estado bajo la potestad del ascen-
conourraut. Itaque duobus liberis extantibus, diente al tiempo de su muerte, ya sean solos, ya
emancipato et qui tempere mortis in potestate concurran con herederos suyos. Y así, quedando
fuenit, sane quidem 15, qui in potestate fuenit, dos hijos, uno emancipado y otro que al tiempo de
solus jure civil liares est, id est solus suus liares la muerte se hubiere hallado bajo potestad, cier-
est; sed qauin emancipatus beneficio praetoris in tamente este, que hubiere estado bajo potestad,
partem admittitur, evenit, ut suus heras pro par- es el único heredero por derecho civil, esto se,
be liares fiat. el solo heredero suyo; pero como el emancipado
ea admitido ¡ la parte por el beneficio del pretor,
resulta que el heredero suyo se hace heredero por
una parte.
§ 10.—At hi, qui emancipati a pareute in ado- § 10.—Mas los que emancipados por un ascen-
ptionem se dederunt, non admittuutur ad bona diente se dieron en adopción, no son admitidos
naturalis patrie quasi liben, si modo, quum 18 como hijos á los bienes de su padre natural, si
moreretur, in adoptiva familia sint (3). Nam vivo cuando éste muriese se hallaren en su familia
so emancipati ab adoptivo patre peninde adinit- adoptiva. Porque emancipados en vida de él por
tuntur ad bona naturalis patrio, se si emancipa- el padre adoptivo, son admitidos á los bienes del
ti ab ipso essent, neo unquam in adoptiva familia padre natural, del mismo modo que si hubiesen
fuissent; et convenienter, quod ad adoptivum pa- sido emancipados por el mismo, y nunca hubiesen
trem pertinet, extraneorum loco eSse incipiunt. estado en la familia adoptiva; y consiguientemen-
Post mortem vero naturalis patrie emancipati ab te, en cuanto respecta al padre adoptivo, comien-
adoptivo, et quantum ad hunc, aeque extraneo- zan é. estar en el lugar de extraños. Mas, emanci-
mm loco fiunt, et quantum ad naturalis parentis pados por el adoptivo después de la muerte del
bona pertinet, nihilo magis liberomuni gradu.m padre naturai, se hacen igualmente extraños res-
nanciscuntur: quod ideo sic placuit, quia iniquum pacto á aquél, y en cuanto á los bienes de su pa-
erat, eses in potestate patrie ad.optivi, ad quos dre natural respecta, no por eso adquieran la con-
bona naturalis patrie pertinerent, utrum ad libe- dición de lujos; lo que se estableció de este modo,
ros eme, su ad agna tos. porque era inicuo que estuviese en la facultad
del padre adoptivo determinar á quiénes perte-
necerían los bienes del padre natural, si á sus hi-
jo"¿ á los aguados.
§ 11.—Minus ergo iuris habent adoptivi, quam § 11.—Menos derecho tienen, pues, los adopti-

(1) est, in.,ergaS OuJ. Bien. Buch (3) Bien. Buc1. Sckr.; fuerint, lo, restante, contra todo, los
(2) qui, lla. Risa. Cono. cUcei de Ruis.

trNSTITTTTÁ.—LIBRO tu: TiTULO 1 88
naturales; namque naturales eniancipati beneficio vos que los naturales: porque los naturales eman-
praetoris gradum ljberorum retinent, Tjcet jura cipados retienen por el beneficio del pretor su con-
civil¡ perdant; adoptivi vero emanoipati et jure dición de hijos, aunque la pierdan por derecho
civil¡ perdunt gradttm liberorum, et a praetore civil; pero los adoptivos emancipadospierden
non adiuvautur. Et recte: naturalia enim jura ci- igualmente por el derecho civil su condición de
vilis ratio perimere non potest, neo, quia desi- hijos, y no son favorecidos por el pretor. Y esto
nunt sui heredes esse, desinere possunt fil ji fihiae- con razón: pues la ley civil no puede destruir los
ve aut nepotes neptesve esse; adoptivi vero derechos naturales, ni porque dejan de ser here-
emancipati extraneoriiifl loco incipiunt esse, quia deros suyos, pueden dejar de ser hijos 6 hijas, 6
ms nomenque fui fihiaeve, quod per adoptionein nietos 6 nietas; mas los adoptivos emancipados
consecuti sunt, alia civil¡ ratione, id est emanci- comienzan á estar en el lugar de extraños, porque
patioiie, perdunt. pierden por otra causa civil, esto es, por la eman-
cipación, el derecho y el título de hijo 6 de hija
que consiguieron por la adopción.
§ 12.—Eadem hace observantur et in ea bono- 12.—Estas mismas reglas se observan tam-
rum possessione, quam contra tabulas testamanti bién en la posesión de bienes que el pretor prome-
parentis liberis praeteritis, Id est neque heredi- te contra las tablas del testamento del ascendien-
bus institutis, neque ut oportet exheredatis, te á los hijos preteridos, esto es, á los que ni han
praetor pollicetur. Nam eos qnidem, qui in pote- sido instuídos herederos, ni desheredados según
state parentis mortis tempere fuerint, et emanci- conviene. Porque el pretor llama f esta posesión
patos vocat praetor ecl eam bonorum possessio- de bienes ve iaderamente á aquellos que hubie-
nem; eos vero, qui in adoptiva familia fuerint ren estado bajo la potestad del ascendiente al
per hoc tempus, quo naturalis perene moreretur, tiempo de la muerte, y también á los emancipa-
repellit: item adoptivos liberos emancipatos ab dos; pero rechaza h. aquellos que hubieran estado
adoptivo patre, sicut abintestato, ita buge mi- en la familia adoptiva al tiempo en que muriese el
nus contra tabulas testainenti ad bona oms (1) ascendiente natural: del mismo modo, á los hijos
admittit, quia desinunt in (2) numero liberorum adoptivos emancipados por el padre adoptivo, así
esse. como los rechaza del abintestato, mucho menos
los admite á los bienes de aquél contra las tablas
del testamento, porque dejan de estar en el nú-
mero de sus hijQs.
§ 13.—Admonendi tamen sumus, aos, qui in § 13.—Deben'os advertir, sin embargo,que
adoptiva familia sunt, quive post mortem natu- aquellos que están en la familia adoptiva, ¿los
ralis parentis ab adoptivo patre eniancipati fue- que después de la muerte del ascendiente natural
rint, intestato parente natural¡ mortuo, licet ea hubieren sido emancipados por el padre adoptivo,
parte edicti, que liberi ad bonorum posseseionem muerto intestado el ascendiente natural, aunque
vocantur, non admittantur, alia tamen parte ve- no sean admitidos en aquella parte del edicto en
cari, id est qua cognati defnncti vocantur. Ex que son llamados los hijos Is la posesión de bie
que parte ita admittuutur, si neque sui heredes nes, son, sin embargo, llamados en otra parte, esto
liben, noque emancipati obstent, neque agnatus es, en la que se llama á los cognados del difunto.
quidem ullus interveniat; ante énim praetor libe- En cuya parte son admitidos, en el caso de que no
ros vocat tain suos heredes quam omancipatos, lo impidan ni hijos herederos suyos ni emancipa-
deinde legitimes heredes, deinde proximos co- dos, y de que no intervenga ciertamente ningún
gnatos. agnado; pues en primer lugar el pretor llama á los
hijos, tanto herederos suyos como emancipados,
después á los herederos legítimos, y por último á
los cognados próximos.
§ 14.—Sed ea omnia antiquitati quidem placue- § 14.—Pero todo esto es ciertamente loque Be
runt; aliquam autem emendationem a nostra halló establecido en la antigüedad; mas recibió al-
constitutione (3) aeceperunt, quam super bis guna enmienda por una constitución nuestra, que
personis posuimus, quae a patribus suis natura- promulgamos respecto A las personas que por sus
lihus in adoptionem aliis dentar. Invenimus ete- padres naturales son dadas en adopción á otras.
nim nonnullos casus, in quibus fUi et naturalium Hallamos, en efecto, algunos casos en que los hi-
parentum suocessionem 'propter adoptionem amit- jos perdían por la adopción la sucesión de sus pa-
tebant, et, adoptione facile per emaucipationem' padres naturales, y disuelta fácilmente la adop-
soluta, ad neutrius patris successiouem vocaban- ción por la emancipación, no eran llamados la
tur. libe solito more corrigentes, constitutionem sucesión de ningún padre. Corrigiendo esto según
acripeimus, per quani definivimas, quando perene nuestra costumbre, redactamos una constitución
naturalis flhium suum adoptandum al¡¡ dedenit, por la que establecimos, que cuando un padre na-
integra omnia jura ita servan, atque si in patria tural hubiere dado &i otro para que lo adoptase £
naturalis potestate perniansisset, neo penitus un hijo suyo, se conserven á éste íntegros todos
adoptio fuisset subsecuta, nisi in hoc tantummo- los derechos, del mismo modo que si hubiese per-
do casu, ut possit ab intestato ad patris adoptivi manecido bajo la potestad de su padre natural, y
venire suceessjonem. Testamento autem ab eo en manera alguna se hubiese verificado la adop-
facto, noque iure civil¡ noque praetorio ex here- ción, salvo tan sólo en el caso de que pueda acudir
ititate eius aliquid persequi potest, Deque contra ab intestato t& la sucesión de su padre adoptivo.
tabulas bonorum possessione agnita neque inof- Mas hecho testamento por éste, no puede recle-

(1) non, que sin cambiar el sentido puede sriniiie


insertan 11c4. 1uu. cont. Hot. (Tui., contra todos los codicesd2 ¡leE. .flusi. Buc7i. 8elw.; te, Ot-AitIIia ¿os restantes.
Rus.. (3) L. 10. C. de adopt. VIII. 48.

84 INSTITUTÁ.—LIBIO III: TÍTULO 1
ficiosi querela instituta, quam nec necessitas pa- mar ninguna cosa de su herencia ni por derecho
tri adoptivo imponitur, vel heredem eum insti- civil ni por el pretoriano, ni por la posesión de bis-
tuere vel exh eredatum facere, utpote nullo vin- nos concedida contra tabulas, ni por la querella es-
culo natural¡ copulatum, neque si ex Sabiniano tablecida por inoficiosidaci, puesto que no se impo-
senatusconsulto ex tribus maribus fuerit adopta- ne al padre adoptivo la necesidad, 6 de instituirlo
tus; nam et in huiusmodi casu noque quarta ej heredero 6 de desheredarlo, como quiera que no le
servatur, neque ulla actio ad sine persecutionem está unido por ningún vínculo natural, y ni aun-
ej competit. Nostra autem constitutione exceptus que hubiere sido adoptado escogido entre tres va-
est is, quem paren e naturalis adoptandum cuece- rones según el senadoconsulto Sabiniano; porque
perit; utroque enim iure, tam natural¡ quam legi- ni aun en este caso se le reserva la cuarta, ni le
timo, in hanc personam concurrente, prístina compete ninguna acción para reclamarla. Mas
inra tafl adoptioni (1) servavimus, quemadniodum en nuestra constitución ha sido exceptuado aquel
si paterfamilias se dederit arrogandum. Quae spe- fi quien un ascendiente natural hubiere tomado
cialiter et singulatim ex praefatae constitutionis en adopción: pues concurriendo en esta persona
tenore possnnt colligi. uno y otro derecho, así el natural como el civil,
hemos conservado fi tal adopción sus antiguos
derechos, lo mismo que si un padre de familia se
hubiere dado en adrogación. Cuyas disposiciones
pueden ser conocidas especial y circunstanciada-
mentepor el texto de la susodicha constitución.
§ 15.—Item vetustas, ex masculis progenitos § 15.—De igual modo, estimando más la anti-
plus diligene, solos nepotes ve1 neptes (2), qui güedad fi los descendientes de varones, llamaba
quaeve (8) ex viril¡ sexu descendunt, ad enorum fi la sucesión de los suyos, y los anteponía al de-
vocabat successionem, et iuri (4) agnatorum sos recho de los agnados. solamente fi los nietos 6 fi
anteponebat; nepotes autem, qui ex filiabus nati las nietas que descienden por línea de varón; mas,
sunt, et pronepotes ex neptibus cognatorum loco contando fi los nietos que nacieron de hijas, y fi
numerans, post agnatorum lineain sos vocabat los biznietos habidos de nietas en el orden de los
tam in avi vel proavi materni, quam in avias vel cognados, los llamaba después de la línea de los
proaviae, sive paternas sive maternas, SuccesSiO- agnados, así fi la sucesión del abuelo 6 del bisa-
nem. Divi autem principes non pass¡ sunt talem buelo materno, como fi la de la abuela 6 de la bis-
contra naturam iniuriam sine copetente emen- abuela, ya paterna, ya materna. Pero los divinos
dationo relinquere; sed quum nepotis et pronepo- príncipes no consintieron que quedase sin la com-
tis nomen comniune est utrisque, qui tam ex ma- petente enmienda tal injuria contra la naturale-
eculis quam ex feminis desesudunt, ideo eruidem za; sino que siendo el título do nieto y de biznieto
graduni et ordinem successjonis eje donaverunt; común fi todos los que descienden así de varones
sed ut amplius aliquid sit ile, qui non solum na- como de hembras, les dieron por ello el mismo
turae, sed etiam veteris iuris suffragio inuniun- grado y orden de sucesión; mas para que alguna
tur, portioneni nepotum vol neptum vsi deinceps, cosa de más tuviesen aquellos que están favore-
de quibus supra diximus, paulo minnendani cese cidos no sólo por el voto de la naturaleza sino
existimaveruni, ut minus tertia parte (5) accipe- también por el del antiguo derecho, juzgaron que
rent, quam mater eorum vel avia fuerat acceptu- la porción de los nietos 6 de las nietas 6 de los
ra, vel pater eorum vsi avus, paternus síve ma- demás descendientes, de que arriba hemos habla-
ternus, quando femina mortua sit, cuius de hero- do, debía ser disminuida algún tanto, de modo
ditate agitur, iisque, licet soli sint, ad.euntibiis, que recibiesen una tercera parte menos de la que
agnatos minime vocabant. Et quemadmodum lex habría de haber recibido su madre 6 su abuela, 6
duodecim tabularum filio mortuo nepotes vel bien su padre 6 su abuelo, paterno 6 materno,
neptes, pronepotes vel nroneptes in locura patria cuando sea una hembra la difunta de cuya heren-
sui ad successionem avi vocat, ita et principalis cia se trata, y aunque sólo hubiera estos, haciendo
dispositio in locura niatris suae vsi aviae sos ellos adición de la herencia, no llamaban en ma-
cura iam designata partis tertiae deminutione nera ninguna fi los aguados. Y así como la ley de
vocat. las Doce Tablas, muerto el hijo, llama fi los nietos
6 fi las nietas, fi los biznietos 6 fi las biznietas fi la
sucesión drl abuelo en el lugar de su padre, así
también la disposición imperial los llama en el
lugar de su madre 6 de su abuela, con la ya indi-
cada disminución de la tercera parte.
§ 16.—Secl nos, qnum adbuc dubitatio manebat § 16.—Pero nosotros, como quedaba todavía
inter agn atoe et memoratos nepotes, quartam alguna duda entre los aguados y los mencionados
partem aubstantiae defuneti agnatis sibi vindi- nietos, por vindicar para silos agnados la cuarta
cantibus ex cuiusdam constitutionis au.ctoritate; parte de los bienes del difunto en virtud de cierta
memoratani quidem constitutionem a nostro Co- constitución. segregamos ciertamente de nuestro
dice segregavimus, neque inseri eam ex Theod.o- Código la indicada constitución, y no permitimos
siano Jodice in eo conceseimus. Nostra autem que en él fuese insertada tomándola del Código
constitutione promulgata toti inri sine deroga- Teodosiano. Antes bien, por una constitución
tum set (6), et sanximus, talibus nepotibus ex nuestra promulgada se derogó todo el derecho de
filia vsi pronepotibus ex nepte et dein.ceps super- aquélla, y sancionamos que, sobreviviendo tales

(1) adoptlone, Schr,


(2) vsi neptes, oiniteZas C3. -. (4) jure, HnL. Esas, Contra todos ¿o, códices de Rusa.
(3) quaeve, omítenLa Ouj. flen. Buch. y todos ¿08 códices de () tertiani partem, Üuj. gchr.
Esas. (6) L.2.C.desuieetiegit. VI. 55.

INSTITUTA.—LIfl iii: TÍTULO II 85

stdtihus, agnatos nullam partem mortul successio- nietos habidos de una hija 6 biznietos nacidos de
nis síbi vindicare, ne hi, qui ex transversa linea una nieta y otros descendientes, no vindicasen
venjunt, potiores jis habeantur, qui recto jure para sí los agnados ninguna parte de la sucesión
descendunt. Quam constitutionem nostram obti- del difunto, ¿ fin de que los que vienen de línea
nere secunduni sui vigorem et tempora et nunc transversal no sean preferidos á los que descien-
SanCilUhlS, ita temen, ut, quemadmodum ínter fi- den por línea recta. Cuya constitución mandamos
lios et nepotes ex filio antiquitas statuit, non in también ahora observar según su tenor y su fecha,
capita, sed in stirpes dividi hereditatem, simiti- pero de suerte que, de la manera como la antiguo-
tr nos ínter fihios et nepotes ex filia di.stributio- dad estableció que la herencia se dividiese entre
nem íieri iubeamus, val inter omnes (1) nepotes los hijos y los nietos nacidos de un hijo, no por
et neptes 2), et alias deinceps personas; ut utra- cabezas sino por estirpes, de la misma mandamos
que progenies matris enes val patrio, aviae vel que se haga la distribución entre los hijos y los
avi portionem sine ulla deminutione consequa- nietos déscendientes de una hija, 6 entre todos los
tur, ut, si forte unus val duo ex una parte, ex al- nietos y las nietas, y las demás personas descen-
tera tres ant quatuor extent, unus ant duo di- dientes; á. fin ¿e que cada progenie reciba sin nin-
midiam, alte tres aut quatuor alteram dixnidiam guna disminución la porción de su madre 6 de su
hereditatis ¿beanb. padre, de su abuela 6 de su abuelo, de modo qué,
si por acaso existiesen uno 6 dos de una parte, y
tres 6 cuatro de otra, el uno 6 los dos tengan la
mitad, y los otros tres ¿ cuatro la otra mitad de
la herencia.

TIT. U TÍTULO II
DE LEGITIMA AGNATORUM succEsszoNn(S) DE LA SUCESIÓN LEGITIMA DE LOS AGNADOS

Si nemo suus heres vel eorum, quos inter Snos Si no hay ningún heredero suyo, 6 ninguno de
heredes praetor vsi constitutiones vocant, extat los que el pretor 6 las constituciones llaman en-
(4), qui successionem quoquo modo amplectatur, tre los herederos suyos, que de un modo cualquie-
tuno ex lege duodecim tabularum ad agnatum ra abrace la sucesión, entonces por la ley de las
proximum hereditas pertinet. Doce Tablas pertenece la herencia al próximo
agnado.
1.—Sunt autem agnati, ut primo quoque libro § 1.—Mas, son agnados, como ya hemos dicho
tradidimus (5), cognati por virilis sexus perso- en el primer libro, los cognados unidos en paren-
nas cognatione coniuiicti, quasi a patre cognati. tesco por personas del sexo viril, como cognados
Itaque eodem patre nati fratres agnati sibi sunt, por el padre. Y así, los hermanos nacidos de un
qui et consanguinei vocantur, neo requiritur, en mismo padre son entre si agnados, los cuales se
etiam eandem matrem habnerint: item patruus llaman también consanguíneos, y no se requiere
fratris filio, et invicem is iii agnatus set: eodem que hayan tenido además la misma madre: de
numero sunt fratres patrueles, id est qui ex duo- igual modo, el tío paterno es agnado del hijo del
bus fratribus pro creati sunt, qui etiam consobri- hermano. y recíprocamente éste de aquél en el
ni vocantur; qua ratione etiam ad plures gradus mismo número están los hermanos por tíos pater-
agnationis perveníre poterimus. Ii quoque, qui noS esto es, los hijos habidos de dos hermanos,
post mortem patrio nascuntur, m ira consanguíni- que también se llaman primos hermanos; en cuya
tatis nanciscuntur. Non temen omnibus simul cuenta podremos llegar todavía Li otros muchos
agnatis dat lex hereditatem, sed lis, qui tuno pro- grados de agnación. Los que nacen después de la
ximiore gradu sunt, quum certuni esse coeperit, muerte del padre, adquieren también los derechos
aliquem intestatum decessisse. de la consanguinidad. Mas la ley no da simultá-
neamente Li todos los agnados la herencia, Pino Li
aquellos que se hallan en grado más próximo, al
tiempo en que hubiere comenzado é. ser cierto que
alguno murió intestado.
§ 2.—Per adoptionem quoque agnationis ius § 2.—También por la adopción se establece el
consistit, veluti ínter fijos naturales et sos, quos derecho de agnación, por ejemplo, entre los hijos
pater eorum adoptavit, neo dubíum est, quin. im.- naturales y los que el padre de ellos adoptó, y no
proprie (6) consanguinsi appellentur: iteni si hay duda de que, aunque impropiamente, sean lla-
quis ex ceteris agnatis (7), veluti frater aut pa- mados consanguíneos: del mismo modo, si alguno
truus ant denique is, qui longiore gradu est, ado- de los demás agnados, como el hermano, 6 un tío
ptaverit aliqueni, agnatos (8) inter snos (9) cose paterno, 6 finalmente el que se halla en grado más
non dubjtatur. distante, hubiere adoptado Li alguien, no hay dude
que está entresus agnados.
§ 9.—Oetemum inter mesenios quideni agnatio- § 3.—Por lo demás, entre varones se adquiere
nie ime beredit.as etiam longiesinio gradu nitro Li la verdad recíprocamente por derecho de agna-
citroque capitur; quod ad feminas vero1 ita place- ción la herencia, aun en el grado más distante;

(1) omnes, omttena Bien. BucJ&. (6) propr1, Schr.; hiprie, Coni., con CuJ. Ta,nbiin
(5) et inter pronepotee st proneptes, injertan Has. RuSa Theoph. parece contrariarAl lectura del texto.
cont. Rbi. (7) Bien. Bucli. Schr., y todos los códices de R8.; tuis, in-
(3) Gol. III. §. z-I1.; . ti, a de egit. liered. Vi. sertan tos reStanteS.
(4) et, inSertan Schr. y todos ios códices de Rusa. (8) agaiatus, Hai. Rusa. OOni.; V. la nota aigj'uiente..
(9) snos heredes, Ha2. Rizas.; tuo, Hot.; ínter snos agna-
(5) Véase Libro 1. 15. 1. tos, Buch.

se INSflTVTA.—LTBRO tu: TITULO II

bat, ut ipaae consanguinitatis jure tantum ca- mas respecto A las mujeres, se etableIa que
piant hereditateni, si sorores sint, ulterius non adquiriesen por derecho de consanguinidad la he-
capiniit, masculi autem aci earum heroditates, rencia solamente si fuesen hermanas, y que de
etiamsi longissimo gradu int, admittantur. Que grado más lejano no la obtuviesen, pero que los
de causa fratris tu¡ ant patrui tu¡ filme, vel ami- varones fueran admitidos á las herencias de ellas,
tac tuae hereditas ad 1e pertinet, tun vero ad illas aunque fuesen de grado remotísimo. Por cuya
non pertinebat. Quod ideo ita constitutum erat, causa, la herencia de la hija de tu hermano, 6 de
quia commodius videbatur ita jura constitui, it tu tío paterno, ,ó de tu tia paterna te pertenece,
plerumque hereditates ad masculos confiuerent. pero la tuya no les pertenecía é. ellas. Lo que se
ed quia sane iniquum erat, in univcrsum eas había así establecido, porque parecía más venta-
quasi extraneas repalli, praetor oes ad bonornm joso que los derechos estuviesen constituidos de
possessionem admittit ea parte, qua proximitatis modo, que por lo general las herencias afluyesen é.
nomine bonorum p0080ssionem pollicetur; ex qua los varones. Mas como, á la verdad, era inicuo que
parte ita scilicet admittmitnr, si neque agnatus fuesen universalmente repelidas • como extrañas,
ullus, noque proximior cognatus interveniat. Et el pretor las admite é. la posesión de bienes en
hace quidem lex duodecim tabularum nullo modo aquella parte en que promete dicha posesión á
introduxit, sed simplicitateni legibus amica.m título de Ja proximidad; en cuya parte son é la
amplexa simuli modo omnes agnatos, sive mascu. verdad admitidas, en el caso deque no haya nin-
los sive feminas, culuscunque graduo, ad sim iii. gún agnado, ni ningún cognado más próximo.
tudinem suorum, invicem ad successionem Toca- Y ciertamente la ley de las Doce Tablas no intro-
bat. Media autem iurisprudentia, quae erat lego dujo en modo alguno estas distinciones, sino que,
duodecim tabularum iunior, imperiali autem dio- inclinada é una sencillez favorable á las leyes,
positione anterior, subtilitate quadani excogita- llamaba recíprocamente ¡ la sucesión del mimo
te, praefatam differentiam inducebat, et penitus modo é. todos los agnados, ya varones ya hembras,
oes a successione agnatorum repeliebat, omni de cualquier grado, £ semejanza de los herederos
alia successione incognita; doneo praetores, pan- suyos. Mas esta jurisprudencia media, que era pos-
latim asperitatem iuris civilis corrigentes, sive terior ¡ la ley de las Doce Tablas, pero anterior
quod deerat adimplentes, humano proposito alium á la legislación imperial, introducía, considerada
ordinem suis edictis acldidcrunt, et cognationis cierta sutileza, la antedicha diferencia, y las re-
linee proximitatis nomine introducta, per bono- pelía en absoluto de la sucesión de los agnados,
ruta possessionem oes adiu'vabant, et polliceban- siendo desconocida toda otra sucesión; hasta que
tur his bonorum possessionem, qune TYnde cogna. los pretores, corrigiendo paulatinamente la aspe-
ti appeflatur. Nos vero, legem duodecini tabula- reza del derecho civil, 6 llenando sus lagunas,
mm sequentes, et eius vestigia in hac parte añadieron con humanitario propósito otro orden
conservantes, laudemio quideni praetores suae en sus edictos, 6 introducida la línea de la cog-
humanitatis, non temen eos in pienum causae nación con el título de proximidad, las auxiliaban
mederi invenimus. Quare etenim, uno eodemqua con la posesión de bienes, y les prometían la po-.
gradu natural¡ concurrente, et agnationis titulis sesión de bienes que se llama Unde coynati. Ma
tam ¡u masculis quam in feminis seque lance nosotros, siguiendo la ley de las Doce Tablas y
constitutis, masculis quidem dabatur ad succei- conservando en esta parte sus vestigios, alaba-
sionem venire omnium agnatorum, ex agnatis mos ciertamente é. los pretores por su humanidad,
auteni niulíeribus nulli (1) penitus, nisi sol¡ so- pero no juzgamos que remediaran por completo el
ron, ad agnatorum successioneln patebat aditus? mal. ¿Por qué, en efecto, concurriendo uno y el
Ideo in pienam omnia reducentes, et ad jis dio- mismo grado natural, y constituidos con igual
decim tabularum eandem diopositionem exee- fuerza los títulos de la agnación así en los varo-
quantes, nostra constitutione (2) sanximus, eta- nes como en las hembras, era dado ciertamente é.
nos legitimas personas, id est per virileni sexum los varones acudir ¡ la sucesión de todos los agna-
descendentes, sive inasculini sive feminini generis dos, y sin embargo absolutamente £ ninguna ¿e
gint, simili modo ad jura successionis legitimae las mujeres agnadas, salvo sólo é. la hermana,
ab intestato vocari secuudum graduo sui praero- quedaba franca la entrada é. la 3ucesión de los
gativam, nec ideo excludeiidas, quia consangui- aguados? Por ello, completando do esto ¿ igua-
nitatis jura, sient genmanae, non habent. lando dicha disposición al derecho de las Doce
Tablas, sancionamos en una constitución nuestra,
que todas las personas legitimas, esto es, descen-
dientes por sexo viril, ya sean del género mascu-
lino ya del femenino, sean de igual modo llama-
das, según la prerogativa de su grado, é los
derechos de la sucesión legítima ab intestato, sin
que deban ser excluidas porque no tienen, como
las hermanas, los derechos de consanguinidad.
4.–.-Hóc etiem addendum nostrae coustitu.tio- § 4.—También creímos deber añadir esto á nues-
Iiiexistiniavimus, it transferatur anuo tantum- tra constitución, que tan sólo se transfiera un
modo gradas a jure cognationís in legitimam grado de la linee de cognación 6 la sucesión legi-
succeesioneni, nt non solum fratris films et filial time, de suerte que no solamente el hijo y la hija
secundum quod iain definiviinus, ad sucoessionem del hermano sean llamados, según lo que ya he-
patrni sai vocentur, sed etiam genmanae consan- mos expuesto, 6 la sucesión de su tío paterno,
guineas vol sororis utermnae filias et filia sol, et sino que también el hijo y la hija de una hermana
non deinoeps pevsonae una cum bis ad jura avun- consanguínea ó uterina lleguen, pero sólo ellos
onu sui pervenient, et mortuo co, qui patruus qui- y no otras personas de más allá, juntamente con

(1) nullls, &lir. (2) L. 14. C de iegft. hered. VI. 58.



IN5!LITtJ!VA.—LIBRO In: TÍTITLO ti 81
dem est fratris sui flhiiz, avunculus autem sororis aquéllos, ¿"los derechos de su tío materno, y
anas sobo}¡, simili modo ab utroque latsre suece- muerto aquél que para los hijos de su hermano es
dan.t, tanqu.am si ornase, ex mascujis descenden- ciertamente tío paterno, mas para la descenden-
tes, legitimo jure veniant, scilicet ubi frater et cia de su hermana tío materno, sucedan de igual
soror superatitea non sunt. Bis etenim personis modo de una y otra línea, como si todos, descen-
praecedentibus et successionem admittentibus, diendo de varones, acudieran por derecho legí-
ceteri gradus rernartent perdtus semoti; videjicet timo, con tal, sin embargo, de que no haya ni
hereditate non ad atirpes, sed in capita dividenda. hermano ni hermana sobrevivientes. Porque pre-
cediendo estas personas y admitiendo la sucesión,
los demás grados quedan absolutamente exclui-
dos; puesto que la herencia no debe dividirse por
estirpes, sino por cabezas.
5.—Si piares sint gradus agnatorum, aporte 5.—Si fueren muchos los grados de agnados
lex duodecim tabularum proxirnum vocat: itaque la ley de las Doce Tablas llama expresamente a
si verbi gratia sit defuneti frater, et alteruus ha- próximo; así, pues, si, por ejemplo, hubiere el her-
tris filias, antpatruus, frater potior habetur. Et mano del difunto y el hijo de otro hermano, 6 un
quamvs singulari numero usa lex proximum ve- tío paterno, es preterido el hermano. Y aunque ha-
cet, tamen dubium non set, quin, et si plures sint biendo usado el singular llame la ley al próximo,
eiusdem gradue, omnes adrnittantur: nam et pro- no hay, sin embargo, duda de que sean todos admi-
prie proximus ex pluribus gradibus intelligitur, tidos, si hubiere muchos del mismo grado: porque
et timen dubium non set, quin, licet unas sit propiamente el próximo se entiende Are muchos
gradas agnatorum, pertiueat ad eos heredita. grados, y sin embargo no hay duda de que, aun-
que haya un solo grado de agnados, pertenezca á
éstos la herencia.
§ 6.—Proximus autem, si quidem mallo testa- § 6.—Mas cuando alguno hubiere fallecido sin
mento facto quisquam decesserit, per lioc tempus haber hecho ciertamente ningún testamento, se
requintar, quo mont une set is, cuius de beredita- busca el grado próximo con relación al tiempo en
te quaenitur. Quod.si facto testamento quisquam que murió aquel de cuya herencia se trata. Mas si
decesserit, per hoc tempus requintar, que certum alguno hubiere fallecido después de hecho testa-
esse coepenit, nailum ex testamento heredem ex- mento, se busca con relación al tiempo en que hu-
titurum, tuno enim proprio quisque intestatus biere comenzado á ser cierto que nadie llegará á
deceasiese intelligitur: quod. qnidem aliquaiad.o ser heredero en virtud del testamento, pues enton-
longo tempore declaratur; in quo epatio temporis ces se entiende con propiedad que alguien ha fa-
saepe aocidit, ut, proximiore mortuo, proximu.s llecido intestado: lo que á la verdad se declara á
osee incipiat, qui moriente testatoro non erat veces después de largo tiempo; en cuyo espacio de
proximus. tiempo acontece con frecuencia, que, fallecido el
más próximo, comience á ser próximo el que no
lo era al morir el testador.
§ 7.—Placebat autem in eo genere percipienda- § 7.—Se quería, sin embargo, que en este orden
mm hareditatum successionem non esse, id est de percibir las herencias no hubiese sucesión, esto
ut, quamvis proximus, qui secund.um ea, quae di- es, que, aunque el próximo, que según lo que he-
ximus, vocatur ad hereditatem, ant spreverit he- mos dicho es llamado á la herencia, 6 la hubiere
reditatem, aut antequam adeat decesserit, nihilo repudiado 6 fallecido antes de ad.irla, no fueran á
magia legitimo jure sequentes ad.mittantur. Quod pesar de ello admitidos con legitimo derecho los
itemum praetores, imperfecto jure corrigentes, siguientes. Los pretores, corrigiendo esto con un
non in totum sine adminiculo relinquebant, sed derecho todavía imperfecto, no los dejaban com-
ex cognatorum ordine eos vocabant, utpote agua- pletamente sin recurso, sino que los llamaban en
tionis jure jis recluso. Sed nos, nihil deasse per. el orden de los cognados, puesto que el derecho
fectiseimo inri cupientes, nostra constitutione de la agnación les estaba cerrado. Pero nosotros,
(1), quam de jure patronatus hiimanitate sugge- deseando que nada faltase á una legislación per-
rente protulimus, sanximus, suceessionem la a- fectísima, sancionamos en una constitución nues-
gnatorum liereditatibus non case üs d.enegandam, tra que por inspiración de humanidad promulga-
quum satis absurdu.m erat, quod cognatis a- prae- mos sobre el derecho de patronato, que no debía
tone apertum ast, hoc aguatis esse reclusum; ma- denegárseles la sucesión en las herencias de los
xime quuin ja onere quidem tutelarum et primo agnados, pues era bastante absurdo que el dame-
(2) gradu deficiente asqueas suocedit, et, quod in che que se abrió por elpretor á los cognados es-
onere obtinebat, non erat in lucro permissum. tuviese cerrado para los agnados; sobre todo,
cuando en realidad para la carga de las tutelas,
faltando el primer grado, sucede el siguiente, y
cuando lo que regia para las cargas, no era permi-
tido por beneficio.
§ 8.—Ad legitimam sucoessionem nihilomintts § 8.—Sin embargo, es llamado también á la su-
vocatur etiam parens, qui contracta fiducia filium cesión legítima el ascendiente que con reserva de
vel fihiam, nepotem vel neptem, ac deinceps eman- fiducia emancipa á un hijo 6 hija, á. un nieto 6 nie-
cipat. Quod ex nostra constitutione (3) omniniodo ta, y así sucesivamente. Lo que por una constitu-
mducitur, ut emancipationes liberorum semper ción nuestra so reforma por completo, para que se
videantur contracta ducia flor¡, quum apud su- entienda que las emancipaciones de los hijos se ha-

(1) L. 4. C. de bon. Uberg. VI. 4. (3) L. C. da snaneip. libar. VIII. 1».; coil. í. 4. 5. 25. O
(2) proxlnio, Osj. da bon. Ubart. VI. 4.
INsIr1JTÁ.—LIBaO Tu: rtTtrLo m

tiquos non aUtor hoc obtinebat, nisi specialiter cen siempre con reserva de fiducia, mientras que
contracta fiducia parens manumisisset. entre los antiguos no se verificaba esto, sino cuan-
do el ascendiente hubiese manumitido con espe-
cial reserva de fiducia.

TIT. III TÍTULO lii


DE SERÁ CUSCOMBULTO TERTULL1ANO DEL SENADOCONSULTO TERTULIANO

Lex duodecim tabularum ita stricto jure ute- La ley de las Doce Tablao establecía un derecho
batur, et praeponebat masoulorum progeuiern, et tan riguroso, y de tal modo anteponía á la descen-
eos, qui por feminini sexus neeessitndinein sibi dencia de los varones y rechazaba á aquellos que
iunguntu.r, adeo expellebat, ;t no quidem ínter entre sí están unidos por parentesco de sexo fe-
matrem et filium filianive nitro citroque b.eredi- menino, que no daba en verdad derecho de adqui-
Vatio capiendas ms d.aret, nisi quod praetores ex rir recíprocamente la herencia entre la madre y
proximitate cognatorum eas personas ad suecos- el hijo 6 la hija, sino que los pretores llamaban á
sionem, bonorum poaseasione Unde cognati ac- estas personas á la sucesión por la proximidad de
commodata, vocabant. cognados, concediéndoles la posesión de bienes
Unde cognati.
1.—Sed lhae iuris angustiae postea emendatae § 1.—Pero después se templaron estos rigores
sunt. Et primue quid.em divus Claudius matri ad de¡ derecho. Y el divino Claudio fué ciertar'cnte
solatiuin liberorum ami550rum legitimam eorum el primero que defirió á una madre, para consuelo
detulit hereditatem. de la pérdida de sus hijos, la herencia legítima
de éstos.
§ 2.—Postes autem senatusconsulto Tertuilia- § 2.—Mas, posteriormente, por el senadocon-
no, quod. divi Hadriani texnporibus factum este sulto Tertuliano, que se promulgó en tiempos del
plenissim.e de tristi successione matri, non etiam divino Adriauo, se estableció por regla general que
aviae, deferenda cautum est, nt mater ingenua debía deferirse á la madre, pero no á la abuela, la
trium liberorum ius habeno, libertina quatuor, triste sucesión, para que la madre ingenua que tu-
ad bona fihorum filiarumve admittatur intestato viese el derecho de tres hijos, y la liberta el de
mortuorum, licet in potestate parentis cnt, ut cuatro, sea admitida á los bienes de sus hijos 6
seiicet, quum alieno iuri snbieota est, iussu eius hijas fallecidos intestados, aunque esté bajo la
adeat (1), cuino inri subiecta est. potestad de un ascendiente, con tal que, cuando
esté sometida á la potestad de otro, acta la heren-
cia por mandato de aquel á quien se halla sujeta.
§ 8.—Praeferuntur autem matri liberi defun- § 8.—Mas son preferidos ¡ la madre los hijos
eti, qui sui sunt, quive suoruxn loco sunt, sivi pri- del hijo difunto, que son suyos 6 que están en el
mi gradus, sive ultenioris. Sed et filias suae mor- lugar de suyos, ya sean del primer grado, ya de
tuse filia vol filia opponitur ex constitutionibus otro más lejano. Mas el hijo 6 la hija de una hija,
matri defunctae, id est avise suae. PaVor quoque dueña de sí, fallecida, es preferido por las cons-
utriusque, non etiam avus vel proavus, matri an- tituciones á la madre de la difunta, esto es, ¿
teponitur, scilicet quum ínter con solos de here- su abuela. También el padre de uno y de otra,
ditate agitur. Frater autem consanguineus tam mas no e[ abuelo 6 el bisabuelo, es antepuesto á
fllii quam flhiae excludebat matrem, soror autein la madre, cuando, sin embargo, entre ellos solos
consanguínea pariter cum matre admittebatur: se reclame la herencia. Mas el hermano consan-
sed si fuerat frater et soror consanguinci, et ma- guíneo, así del hijo como de la hija, excluía á la
ter liberio honorato. (2), frater quidem matrem madre, pero la hermana consanguínea era igual-
exohidebat, cominunis autem erat bereditas ex mente admitida con la madre; pero si hubiera un
aequis partibus fratri et sorori. (8). hermano y una hermana consanguíneos, y la ma-
dre tuviese el derecho de hijos, el hermano excluía
ciertamente á. la madre, pero la herencia era co-
mún por partes iguales al hermano y á la her-
mana.
§ 4.—Sed nos constitutione (4), quam in Codice § 4.—Pero nosotros, en una constitución que
nostro nomine decorato posuimus, matri subve- insertamos en el Código decorado con nuestro
niendum es8e existimavimus, rospicientes ad no.- nombre, juzgamos que debía de subvenirse é. la
turam et puerperium et periculum et esopo mor- madre, atendiendo á la naturaleza, al parto, é. sus
tem ex hoc casu matribu.s illatam. Ideoqueimpium peligros, y á la muerte con frecuencia originada
cose cre d.idimns, casum forbuitum in eius sd.mitti á las madres en este caso. Y por ello creímos que
detrinientum; si anim ingenua ter vel libertina era impío, que se admitiese en su perjuicio un caso
quater non peperit, im.menito defraudabatur suc- fortuito; pues si una ingenua no hubiere dado á
cessione suoruin liberoru.m: quid enim psoeavit, luz tres veces, 6 una liberta cuatro, era injusta-
si non plures, sed paucos peperit? Et dedimus ius mente privada de la sucesión de sus hijos: mas,
legitimum pienum matnibus, sive ingenuis sive ¿qué culpa tuvo si no hubiere dado á luz muchos,
libertinis, etsi non ter enixae fuerint vol quater, sino pocos hijos? En su consecuencia, hemos dado
sed eum tantum vol eam, qui quaeve morte inter- el derecho legitimo pleno é. las madres, ya in-

(1) Bien. Buct. Schr.; hereditatem, insertan ¿o& restantes,


contra todos ¿os códices de Sus.. (3) Sien. Schr., p todos tos códices de Rus..; fratribus ateo-
(2) onerata, Has. Rus.. 00411., contra todos ioe códices de roribus, ifni. Rus. Cont. Roe.; fratris et sororie, ¿os restantes.
Risas. Is contra Theopl&. (4) L. 2. 0. de iure tiber. VIII. 59.
INSTIrUIA.—LIBRO ¡II: TITULO IV

cepti sunt, ut et sic vocentur in liberorum suo- genuas ya libertas, aunque no hubieren dado
mm legitimam su000SsIOfleIfl. luz tres 6 cuatro veces, 811)0 que tan sólo hayan
tenido al hijo 6 á la hija que fueron arrebatados
por la muerte, para que también sean llamadas
de este modo á la legítima sucesión de amis hijos.
§ 5.-.--Sed qui-tm antea constitutiones, iura legi- 5.—Mas como antes las constituciones, inves-
tica (E) perscrI1tai1teS partiin matrem adiuva- tigando los derechos legítimos, en parte favore-
1ant, partiin eam praogravabant, et non in sol¡- cían á la madre y su parte la perjudicaban, y no
dum eam vocnbant, sed tu quihusdarn casibus, la llamaban rama la totalidad, sino que quitilu-
tertiLm el partem abstrahentes, certis legitimis dele en determinados casos una tercera parto se
daliant personis, iii alii4 autem contrarjum facie- la daban á ciertas personas legitimas, y en otros
bant; nobig visum set (2), recta et simplici via hacían lo contrario; nos pareció que por recta y
matrem omnibus personis !(gitimis autepoiii, et simple vía fuese la madre antepuesta é. todas las
siuc ulla deminutione fihiorum suomum succeesio- personas legítimas, y que reciba sin ninguna dis-
nein aceipere, excepta fratris et sororis persona, minución la sucesión de sus hijos, exceptuada la
Sive consanguinei Sint, sive sola cognationis jura persona del hermano y de la hermana, ya sean
habeutee, ut, quemadniodum eam toti alii ordini consanguíneos, ya tengan sólo los derechos de la
legitimo praeposuimus, ita omnes fratres et soro- cognación, de suerte que, así como le hemos ante-
res. sive legitimi sint sive non, ad capiendas he- puesto á todo el otro orden legítimo, así también
rcditates simlil vocemus; ita tamen, ut, siquidam llamemos simultáneamente á todos los hermanos
solae sorores agriatae vel eognatae, et mater de- y hermanas, ya sean legítimos, ya no, para rcd
fuiicti vel defunctae supersint, dimidiam quidem bir las herencias; pero esto de modo que, si cier-
mater, alteram vero dimidiam partem omnes so- tamente sobrevivieren sólo hermanas agnadas 6
rores habeant; si veio matre superstite et fratre cognadas, y la madre del difunto 6 do la difunta,
ve1 fratrihus solis, vsI etiain cum sororibus, sive la madre tenga en realidad la mitad, y todn.s las
legitima sive sola cognationis imira habentibus, hermanas la o.tra mitad; y que 8i, sobreviviendo
intestatus quis vsi intestata moriatur, in capita la madre y un hermano 6 hermanos solos, 6 aun
distribuatur eius hereditas. con hermanas que tengan, ya los derechos legi-
times, ya los únicos de la cognación, muriese
alguien intestado. 6 intestada, su herencia se dis-
tribuya por cabezas.
6.—Sed qnemadmodum nos matribus prospe- 6.—Pero de la misma manera que hemos mi-
vimus, ita Sas oportet suae soboli consulere; sci- rado por el interés de las madres, conviene que
tung iis, quod, si tutores liberis non petiorint, vel éstas atiendan al de su prole; debiendo de saber,
in losum remoti vsi excusati intra annum . e que si no hubieren pedido tutores para sus 111j08, 6
negiexerint, ab eorum impuberum morientjum hubieren descuidado pedir dentro de un año otro
successione merito repellentur. en lugar del removido 6 del que se haya excusado,
serán con razón rechazadas de la sucesión de los
que mueran impúberos.
7.—Licet autem vulgo quaesitus sit filius fi- § 7.—Mas aunque el hijo ó la hija haya sido con-
llave, potest (3) ad bona sins mater ex Tertullia- cebido del vulgo, puede la madre ser admitida
flO senatusconsnito adniitti. sus bienes, en virtud del senadoconsulto Ter-
tuliano.

TIT. IV TÍTULO IV
DE SENÁTUSCONSIJLTO OIiPHITLANO DEL SENADOCONSULTO ORFICIANO

Per contrarium autem, ut (4) liberi ami bona Mas por el contrario, que los hijos sean admi-
matrum intestatariim admittantur, senatuscon- tidos £ los bienes de sus madres intestadas, fué es-
sulto Orphitiano (5), Orpbito et Rufo consuli- tablecido, bajo el consulado de Orfito y de Rufo,
bus, effeetum est, quod latum est divi Maro¡ tem- por el senadoconsulto Orflciauio, que se promulgó
poribus; et data set tam filio quam filme legitima en tiempos del divino Mareo; y se dió la herencia
horeditas, etiamsi alieno inri subiecti sunt, et legítima así al hijo como é. la hija, aunque estén
praeferuntur consanguineis et agnatis defunctae sometidos á la potestad de otro, y son preferidos
matnis. á los consanguíneos y á los agnados de su difunta
madre.
1.—Sed quum ex hoe senatusconsulto nepotes § 1.—Mas como por este senadoconsulto los
ad aviae successionem legitimo jure non vocaban- nietos no eran llamados por derecho legítimo la la
tun, postea lios constitutionibus priucipalibus sucesión de su abuela, se corrigió después esto
emendatum est, ut ad similitudinem filiorum fi- por constituciones imperiales, á fin de que, la
liarunique et nepotes et neptes voceutur. semejanza de los hijosy de las hijas, sean también
llamados los nietos y las nietas.
2.—Sciendum autem est, huiasmodi succes- § 2.—Pero ha de saberse, que estas sucesiones
siories, quae a Tertufliano et Orphitiano deferun- que se defieren por los senadoconsultos Pertu-

(1) J7ue., al griargen, según loe códices, y Salir.; legitima (4) autein fit ut, ¡lot.; autorn, o,uiiin4o ut, y después,
i1eesiionimm, B1o4. Buali.; legitimas sueees,lonig, loe demás. edniittuntur, ¡tal. Rusa. (Jimt. Bien. ¡fu
0. ad genatssc. TertuU. VI. 56. (í) Cuj. Salir.; quod, insertan 108 restantes, suprimiendo
i3) Bien. Buch. Salir.; tamen, inserten los restantes contra la coma 48-epuia de consullbu0, y omitiendo las palabras quod
04os ¿os códices de Raes. latum et.
TOMO L-12

rol lNST1TIJTA.—LIBO III: TfTIJLO Y

tur, capitis deniinutione non perimi,propter 111am llano y Orficiano, no se pierden por la disminu-
regulam, qua novas hereditates legitimae capitis ción de cabeza, según aquella regla por la que no
ileminutione non perennt, sed ilae solae, quae ex perecen con la disminución de cabeza las nu,was
lege duodecim tabularum d.eferuntar. herencias legítimas, sino sólo aquellas que se de-
fieren por la ley de las Doce Tablas.
8,—Novissíme sciendum est, etiam illos libe- § 3.—Finalmente, ha de saberse, que también
ros, qui vulgo quaesiti sunt, ad matris horodita- aquellos hijos, que han sido concebidos del vulgo,
tem ex lico senatusconsulto admitti. son admitidos por este senadoconsulto á la heren-
cia de su madre.
§ 4.—Si ex pluribus legitimis heredibus quídam § 4.—Si entre muchos herederos legítimos algu-
omiserint hereditatem, ve¡ morte vsi alía causa nos hubieren repudiado la herencia, 6 hubieren
iinpediti fuerint, quo minus adeant, reliquia, qui sido impedidos de adirla 6 por la muerte 6 por
adierint, accrescit iflorum portio, et licet ante otra causa, su porción acrece á los demás que la
decesserint, qui adierint (1), ad heredes tamen hubieren adido, y aunque hubieren fallecido antes
eorum pertinet. los que hubieren hecho adición, pertenece, sin em-
bargo, 4 sus herederos.

TIT. y TÍTULO V
DE SUCCESSIONE COGNATOETJM DE LA SUCESIÓN DE LOS COGNADOS

Post snos heredes eosque, quos ínter snos here- Después de los herederos suyos y de aquellos
des praetor et constitutiones vocant, et post legi- que entre los herederos suyos llaman el pretor y
timos (quo (2) numero sunt agnati et hi, quos in las. constituciones, y después de los legítimos (en
lo oum agnatoruin tam supradicta senatuscon su!- cuyo número están los agnados y aquellos 4 quie-
ta, quam nostra erexit constitutio), proxiznos nes tanto los antedichos senadoconsultos como
cognatos praetor vocat. nuestra constitución colocaron en el lugar de los
agnados), el pretor llama 4 los cognados próximos.
§ 1.—Qua parte naturalis cognatio apectatur. § 1.—En este punto se atiende 4 la cognación
Nam agnati capite deminuti, quique ex his pro- natural. Pues los aguados disminuidos de cabeza,
geniti sunt, ex lege duodecim tabularum ínter y los que de ellos han nacido, no son considerados
legítimos non habentur, sed a pz-aetore tertio or- por la ley de las Doce Tablas entre los legítimos,
diñe vocantur: exceptis solis tantummodo fratre sino que son llamados por el pretor en el tercer Or-
et sorore emancipatis, non etiam liberia sorum, den: exceptuándose tan solamente el hermano y la
quos lex Anastasiana cuin fratribus integri inris hermana emancipados, pero no sus hijos, 4 quienes
constitutis vocat quidem ad legitimani fratris la ley Anastasiana llama ciertamente en concu-
bereditatem sive sororis, non aequis temen partí- rrencia con los hermanos constituidos en la inte-
bus, sed cum aliqua deininutione, quam facile est gridad de su derecho 4 la legítima herencia del
ex ipsius constitutionis verbis colligere, aliis hermano 6 de la hermana, mas no por iguales par-
vero agnatis inferioris gradue, licet capitis demi- tes, sino con alguna disminución, que es fácil de
nutionem passi non sunt, tamen coa auteponit, et colegir de las palabras de la misma constitución,
proculdubio cognatis. pero los antepone 4 los otros alnados de un grado
inferior, aunque no hayan sufrido disminución de
cabeza, y con mayor razón 4 los cognados.
§ 2.—Hos etiam, qui per feminini sexu.s perso- § 2.—El pretor llama 4 la sucesión en tercer
nas ex transverso cognatione iunguntur, tertio grado, 4 título de proximidad, también 4 aquellos
graclu proximitatis nomine praetor ad succesBio- que están unidos en parentesco de linea transver-
nem vocat. sal por personas del sexo femenino.
§ 3.—Liberi quoque, qui in adoptiva familia § 3 —También son llamados en este mismo gra-
sunt, ad naturalium parentum hereditatem hoc do 4 la herencia de sus pdres naturales los hijos
eodem gradu vocantur. que se hallan en una familia adoptiva.
§ 4.—Vulgo quaesitos nullum habere agnatum § 4.—Es evidente que los concebidos del vul-
manifestum est, quum agnatio a patre, cognatio go no tienen ningún agnado, puesto que la agna-
a matre sit, lii autem nullum patrem habere in- ción viene del padre y la cognación de la madre,
tellignntur: eadem ratione ne mter se quidem y se entiende que ellos no tienen ningún padre:
possunt videri consanguinei eses, quia con sangui- por esta razón ni aun entre si pueden parecer cier-
nitatis ius species est agnationis. Tantum igitur tamente que son consanguíneos, porque el derecho
cognati sunt sibi, sicut et matris cognatis (3): de consanguinidad es una especie de agnación.
itaque omnibus istis ea parte competit bonorum Son, pues, solamente cognados entre si, como
possessio, que proximitatis nomine cognati ve- también para los cognados de la madre: y así, 4
cantur. todos ellos compete la posesión de bienes en aque-
lla parte en que con el título de proximidad son
llamados los cognados.
§ 5.—Hoc loco et illud necessario admoneucli § 5. En este punto debemos de advertir nece-
sumus, agnationis quidem iure admitti aliquem sariamente, que por derecho de agnación, ya tra-
ad hereditatem, etsi decimo gradu Bit, sive de temos de la ley de las Doce Tablas, ya del edicto

(1) qui adierint, omitenaa Has. Rusa. (?ont. Hot. Bien, (3) Sclir. Rusa., al margen; et matri cognati Bunt, Hal.
Buck. Dig.; quam aeeresceret, inaera &ot. aegtn el Dig. Rusa. Cont.; ex matre cognati sunt, (lot.; ex niatre cognatí,
(2) Ha?. Ru88. Cont. Bien. Bueh. SclIr.; quorum, los res- Cuj. y to restantes. Convendría inejor con Tlieoph. si se Leyera
testes. et ex matre cognatis.

fl8TITUPA.—LIBR0 Iii: TÍTULO VI 91
lege duodecim tabularuni quaeramus, sive de en que el pretor promete á los herederos legíti-
edicto, quo praetor legitimis beredihus daturum mos que les dará la posesión de bienes, cualquie-
se bonorum posSeSSiOliem pollicetur: proximitatis ra es ciertamente admitido á la herencia, aunque
vero nomine ile solis praetor promittit honorum se halle en el décimo grado: pero con el titulo de
possessionem, qui usque ad sextuni gradum co- proximidad el pretor promete la posesión de bienes
gnationiS sunt, et ex septimo a sobrino sobrinaque sólo á aquellos que se hallan basta en el sextogra-
nato nataeve. do de cognación, y en el séptimo al hijo ó á la hija
de un primo hermano 6 de una prima hermana.

TIT. VI TÍTULO VI
DE GRÁDIBTJS COGNATIONIS (1) DE LOS GRADOS DE COGNACIÓN

Hoc loco necessarium est exponere, quemadmo. En este lugar es necesario exponer de qué mo-
dum gradue cognationis numerentur. Qua in re do Be cuentan los grados de cognación. En cuyo
(2)iuprimis admonendi sumus, cognationem aliani punto debemos advertir primeramente, que una
supra numeran, aliam infra, aliam ex transver- cognación se cuenta hacia arriba? otrabacia abajo,
so, quae etiam a latere dicitur. Superior cognatio y otra transversalmente, la que también se llama
est parentuni, inferior liberorum, ex transverso lateral. La cognación superior es la de los ascen-
fratrum sororumve, eorUmque, qui quaeve ex his dientes, la inferior la de los descendientes, y la
progeuerantu.r, et conveilienter patrui, amitae, transversal la de los hermanos 6 hermanas, y de
avunculi, materterae. Et superior quidem et infe- los que de ellos son habidos, y por consiguiente la
rior cognatio a primo grada incipit; ab ea, qnae del tío y de la tía paternos, y la del tío y de la tía
ex transverso, nuneratur a secundo. maternos. Y las cognaciones superior 6 inferior
comienzan ciertamente por el primer grado; mas
la transversal se cuenta desde el segundo.
1.—Primo gradu est supra pater, matar; in- § 1.—En el primar grado se hallan, ascendiendo,
fra fihius, filia. el padre y la madre; descendiendo, el hijo y la hija.
2.—Secundo supra avus, avia; infra nepos, 2.—En el segundo, ascendiendo, el abuelo y la
neptis; ex transverso frater, soror. abuela; descendiendo, el nieto y la nieta; trans-
versalmente, el hermano y la hermana.
3.—Tertio supra proavus, proavia; infra pro- l$.—En el tercero, ascendiendo, el bisabuelo y
rispos, proneptis; ex transverso fratris soronis- la bisabuela; descendiendo, el biznieto y la biznie-
que films, filia, et convenienter patruus, emite, ta; transversalmente, el hijo y la hija del hermano
avunculus, matertera. Patruus set frater patrie, y de la hermana, y por consiguiente los patruus,
qui Graece apioç (8) vocatur; avunulus est amita, avuneutus, mate rIera. Patruus es el her-
frater matris, qui apud Graecos proprie epso mano del padre, que en griego se llama marp4oç;
appellatur (4); et promiscue Uroc dicitur. Anita avuncuLus es el hermano de la madre, que
set patrie soror; matertera vero matnis soror; propiamente se llama entre los griegos tpo; 6
utraque .sLa, vel apud quosdani v1bic (5) appel- indistintamente se dice berol. Amita es la her-
latur. mana del padre; y matertera la hermana de
la madre; una y otra son llamadas &a(u, 6 por
otros cLç.
§ 4.—Quarto gradu supra abavus, ahavia; infra § 4.—En el cuarto grado, ascendiendo, el tata-
abuepos, abueptis; ex transverso fratris corone- rabuelo y la tatarabuela; descendiendo, el tatara-
que nepos, neptis, et convenienter patruus ma- nieto y la tataranieta; transversalmente, el nieto
gnue, emite magna (id est ay¡ frater et soror), y la nieta del hermano y de la hermana, y por
item avunculus magnus et matertera magna (id consiguiente los grandes tío y tía paternos (esto
set aviae frater et soror), consobninus, consobrina es, el hermano y la hermana del abuelo), además
(id est, qui qua.eve ex fratribus ant soronibus pro- los grandes tío y tía maternos (esto es, el herma-
generantur). Sed quidam recte consobrinos eos no y la hermana de la abuela), el primo y la pri-
propnie d.ici putant, qui ex duabus sororibus ero- ma (esto as, aquellos 6 aquellas que han sido
generantur, quasi consororinos; sos vero, qui ex habidos de hermanos 6 de hermanas). Pero algu-
duobus fratnibus progenerantur, proprio fratres nos juzan con razón que se llaman propiamente
patrueles Tocan; si autem ex duobus fratribus eonsobrrnos (primos hermanos) á los que han na-
liliae nascuntun, sorores patrueles appellari (a); cido de dos hermanas, en cierto modo consoror-
at sos, qui ex fratre et sorore propagantur, ami- nos (primos por hermanas); y que aquellos que
tinos propnie dici: amitae tuao filii con sobriuum son habidos de dos hermanos se llaman con pro-
te appellant, tu illos amitinos. piedad hermanos patruees (primos por herma-
nos); mas que si de dos hermanos nacen bijas, s
apellidan hermanas patrueks (primas por tíos pa-
ternos); pero que á los que de hermano y hermana
son habidos, se les dice con propiedad amitinoe
(primos por hermano y hermana): los hijos de tu.
amita (tía de padre) te llaman primo hermano, y tu
(1) L. 1. S. pr. D. de gradib. XXXVIII. 10. á ellos amitinos (primos por hermano y hermane.)
(2) BoL Bien. Bach. &hr.; (nare, ¿OB restantes, contra go-
dos ¿03 códcg de RulB.
(2) 7cdTp(üC y luego j.tpo)l &hr. dbs.pO y deB-
P1M3 jir pdeXoç haZ. Rase. (5) Ilot. &hr.; Jant. y lo3 reetantes; rel ap. qu.
(4) hhot. 84r.; appdfl. orntena Cuj. Bien. fluch.; dicitur, tit. o,ntteniae Bal,Ruse.
Zos neetante, gas ¿asgo inaertan appeflatur. (6) apellsntur, dentro de un paránt ciEs, Bchr.

92 INSTITUTA .—LIBRO iii: TÍTULO VI

5.—Quinto supra atavus, atavía; infra adne- § 5.—En el quinto, ascendiendo, el cuarto abue-
pos, adneptis; ex transverso fratris sororisque lo y la cuarta abuela; descendiendo, el cuarto
pronepOS, proneptis, et convenienter propatruus, nieto y la cuarta nieta; transversalmente, el bis-
proarnita (id est proavi frater et soror), proavun- nieto y la biznieta del hermano y de la hermana,
culus, promatertera (id est proaviae frater et y por consiguiente el tío y la tía segundos pater-
soror), item fratris patruelis, sororis patruelis, nos (esto es, el hermano y la hermana del bis-
cousobini consobrinae, amitini amitinae fiuius abuelo), y el tío y la tía segundos maternos (esto
filia, Vropior sobrino, propior sobrina (1) (hi suut es, el hermano y la hermana de la bisabuela), y
patrul magni, amitae magnae, avunculi magni, además el hijo y la hija del primo y de la prima
materterae magnae fihius filia). paternos, ó del primo y de la prima maternos, ó
del primo y de la prima de hermano y hermana;
y el más cercano y la más cercana en un grado
que el primo 6 la prima segundos (los cuales son
el hijo y la hija de los grandes tío 6 tía paternos,
6 de los grandes tío 6 tía maternos).
6.—Sexto grada supra tritavus tritavia; infra § 6,—En el sexto grado, ascendiendo, el quinto
trinepos trineptis; ex transverso fratis soro risqile abuelo y la quinta abuela; descendiendo, al quin-
abnepos abneptis, et convenienter abpatruus, to nieto y la quinta nieta; transversalmente, el
abamita (id est abavi frater et soror), ahavuncu- tataranieto y la tataranieta del hermano de la
ms, abmatertera (id est aljaviae frater e soror), hermana, y por consiguiente los abpatrtus y ab-
item sobrini sobrinaeque (id est, qui quaeve ex anula (esto es, el hermano y la hermana del ta-
fratribus vel sororibus patruelibus vel consobri- tarabuelo), los abavuneulus y abmatertera (esto
nis val amitinis progenerantur). es, el hez mano y la hermana de la tatarabuela), y
también los primos segundos y las primas segun-
das (esto es, los que 6 las que han nacido de pri-
mos 6 de primas, habidos de hei'manos, 6 de her-
manas, 6 de hermano y hermana).
§ 7.—Hactenus ostendisie siifficiat, quemail- § 7.—Baste haber mostrado hasta aquí de qué
modum gradus cognationis numerentar. Narnque modo se cuentan los grados de cognación. Porque
ex his palam est intelligere, quemadmoclam ulte- por estos es fácil entender de qué modo debamos
riores quoque gradue numerare debeamus, quippe contar también los grados ulteriores, pues cada
semper generata quasque persona gradum adii- persona engendrada añado siempre un grado, do
ciat, ut longo facilius sit respondere, quoto quis- suerte que es mucho más fácil responder de qué
que gradu sit, quam propria cognationis apella- grado sea una persona, que designarla por el nom-
me quemquam denotare. bre propio de su cogriaión.
§ 8.—Agnationis quoque gradus eodem modo § 8.—También se cuentan del mismo modo los
numerantur. grados de agnación.
§ 9.—Sed quum magis ventas oculata fide, quam § 9.—Mas como la verdad se graba mejor cii ch
per aures animis hominuni infigitur. Meo feces- ánimo de los hombres por el testimonio de los
sanium d.uximus, post riarrationem graduum ojos que por el de los oídos, por esto hemos creído
etiam eos praesenti libro inscribi, quatenus pos- necesario que, después de hecha la enumeración de
aint et aurihus et oeulorum iiispectione adole- los grados, se inscribieran también éstos en el
scentes perfectissimam graduum doctrinam adi,- presento libro, á fin de que puedan los jóvenes ad-
pisci. quirir un perfectísimo conocimiento de los grados,
así de oídas como por la inspección ocular.

(TIT. VII.—Dio SERVILI COGNATIONE) (2). (TITULO VII.—DE LA COGNACIÓN SERVIL)

§ 10.—Ihlud certum est, ad serviles cognationes § 10.—Es cierto que no pertenece á las cogna-
illam partem edicti, qua proximitatis nomine bo- ciones serviles aquella parte del edicto en que á
norum possessio promittitur, non pertinere; nam título de parentesco se promete la posesi6nde
neo ulla, antiqua loge taus cognatio computaba- bienes; porque por ninguna ley antigua se com-
tur. Sed nostra constitutione (3), quampro iure putaba tal cognación. Pero por una constitución
patronatus fecimus (quod ms usque ad nostra nuestra que hicimos sobre el derecho de patrona-
tempora satis obscurum atque nube pienum et to (cuyo derecho había estado hasta nuestros
unchque confusum fuerat), et hoc humanitate sug- tiempos bastante oscuro, lleno de nubes y en ex-
gerente cOnceasimus, lit, si quia 111 servil¡ emisor- tremo confuso), concedimos también por inspira-
tío constitutus tiberum vel liberos habuerit, sive ción de humanidad, que, si cónstituído cualquiera
ex libere sive ex servilis conditionis muliere, vel en consorcio servil, hubiere tenido uno 6 más
contra serva mulier ex libero vel servo habuerit hijos, ya de una mujer libre, ya de otra de condi-
liberes cniuscunque sexus, et ad hibertatem his ción servil, 6 si por el contrario, una mujer escla-
perveniantibus, et ji, qui ex servili ventre nati va hubiere tenido hijos de cualquier sexo tic un
sunt, libertatem meruerint, vol, dum mulieres u- hombre libre 6 de un esclavo, y llegando éstos á
berae erant, ipsi in servitute eos habucnint, et la libertad, la hubieren obtenido también los que

(1) ¡lot. Buch. Dg., y todos los códices de RuRs.; pl•opiva


sob. propius sob., ¡fal. Rusa.; propius sob. sob., Üon.;propior no, para el esquema, did ocasión á que muchos códices y dicio-
sob. propius sob., Uuj.; propior sob. propior sobrinne, Bien.; nos de ¡Ial. ilusa. Cont. l3uck. conen.aran aquí erradamente un
propior sobrinus sobrina, &Jii'.; Icp6nploj aopVvo xaL xpó- nuevo título.—El esquema lo ponemos nosotros al final de la ini-
spicc aoptva, ylseoph. tituta.
(5) El espacio destinado, conforme a lpro.pÑito de Jusllnia- (3) L. 4. C. de bon. libert. et iure paironat. Vi. 4.

IÑSrrruri.—LIano lii: TÍTULO VH (VIII) 98

postea ad Iil)ertatem pervenerint, ut lii omnes ad nacieron de vientre esclavo, 6 si, siendo libres las
succcgSiOIiem patris vel matris veniant, patrona- mujeres, los padres los hubieran tenido en escla-
tus jure ja hac parte sopito. Hos enim liberas non vitud, y después hubieren llegado á la libertad.,
solum in suorum parentum successionem, sed todos estos acudan si la sucesión del padre 6 de la
etiafli alterufli le alterius mutuam successionem madre, quedando paralizado en esta parte el dere-
voeavirnu, ex fila lege spe<ialiIer oes vocantes, cho de patronato. Porque benios llamado si estos
sive sol inverjianttlr, qui iii servitute nati et post- hijos, no sólo si la SUCeSiófl de sus padres, sino
ea manUmiS4i suut, sive una eum aliis, qui post también si cada uno si la mutua sucesión del otro,
Ii ertateiu parentiim cOneepti sant, sive ex eodem llamándoles especialmente por aquella ley, ya se
patre vsi ex endem matre, sive ex a1il (1) ad hallen solos los que nacieron en la esclavitud y
similitudinefli eorum, gui ex iustis nuptiis pro- fueron después manumitidos, ya en concurre cia
creati SUlLt. con Otros que aeron concebidos después de la li-
bertad de sus padres, ora del mismo padre ó de la
misma madre, ora de otros diferentes, si semejanza
de los que han sido procreados en justas nupcias.
11. ( 1).--Y así, recapitulado todo loque ya
§ 11. ( 1)._Repetitis itaque omnibus, quae iain
tradidimas, appaiet, non semper eos, qui parem hemos dicho, aparece que no siempre los que tie-
gradum cognationis obtinent, pariter voeari, nen el mismo grado de cognación son llamados
coque amplias nec eum quidom, qiti proximior sit igualmente, y aun más, que ni el que en realidad
cognatus, semper potiorein esse. Qaam ouim pri- es más próximo cognado es siempre el preferido.
ma causa sit saorum lieredum et eorum, quos te- Siendo, en efecto, el primer orden el de los here-
ter suos heredes iam enarieravimus, apparet, deros suyos y el de los que entre los herederos su-
pronepotern ve! abnepotem defuneti potiorem yos hemos ya enumerado, resalta que el biznieto
osee, quam fratrem ant putrem matremque de- 6 ci tataranieto del difunto es preferido al her-
funeti, quflm aiioquin pater quidem et niater, ut mano 6 al padre y si la madre del difunto, por más
supra quoque tradidirnus, primum gradum cogna- deue ea realidad el padre y Ja madre ocupeli,
tionis oI.tineant, frater vero seundum, pronepos segun también arriba hemos dicho, el primer gra-
autiii tertio gra4lu st eogiui.tus, et abnepoS quar. do de cognación, y el hermano el segundo, y el
te; ncc interest, in poteetate morientis fuerit, un biznieto sea cognado en tercer grado, y en cuarto
non, quod vel emancipatus, vel ex emancipato, el tataranieto; y no importa que hubiere estado,
aut feminino sexti propagatus est. 6 no, bajo la potestad del moribundo, porque fuá
habido, 6 emancipado, 6 de un emancipado, 6 de un
individuo del sexo femenino.
§ 12. ( 2).—Ámotis quoque anis heredibus, et § 12. ( 2).—Además, cuando han desaparecido
quos intor snos heredes vocarí diximus, agnatus, los herederos suyos y aquellos que dijimos eran
qui intogrurn ius agnationis habet, etiamsi ion- llamados entro los herederos suyos, el agnado que
gissimo gradu sit, plerumque potior habetur, conserva íntegro el derecho de agnación, aunque
quam proximior coguatus; nam patrui aspas vel sea de grado remotísimo, es preferido generalmen-
pronepos avuiiculo vel materterae praefertur. To- te al cognado más próximo; pues el nieto 6 el biz-
ties igitur dicimus, aut putiorem haberi eum, qui nieto del tío paterno es preferido al tío y si la tía
proximioiem gradum cognationis obtinet, ant maternos. Así, pues, entonces decimos, 6 que
pariter vocari 008, qui coguati sunt, quoties ne- es preferido el que tiene un grado de cognación
que eaorum heredum jure, quique intei suos he- más próximo, ó que son igualmente llamados los
redes sant, noque agnationis jure aliquis praefer- que son cognados, cuando ni por derecho de here-
ri debeat secundnm ea, quae tradidimus; exceptis deros suyos, 6 de los que están entre los herederos
fratre et sorore .einancipatis, qui ad successionem suyos, ni por derecho de agnación, deba ser
fratrum ve¡ sororum vocantur, qui, etsi capite de- alguien preferido, según lo que hemos expuesto;
minuti sant, Lamen praeferuntur ceteris ulterio- exceptuados el hermano y la hermana emancipa-
nc gradas agnatis. dos,que son llamados si la sucesión de sus herma-
nos 6 hermanas, los cuales, aunque hayan sido
disminuídos de cabeza, son, sin embargo, prefe-
ridos si los demás agnados de grado ulterior.

TIT. VII (VIII) TÍTULO VII (VIII)


DE SUCCESSIONE LtBISRTORUM (2) DE LA SUCESIÓN DE LOS LIBERTOS

Nune de libertoram honis videamus. Ohm ita- Tratemos ahora de los bienes de los libertos.
que licebat liberto patronum enum impune testa- Así, pues, en otro tiempo era lícito al liberto pre-
mento praeterire; nam ita demum lex duodecim terir impunemente si su patrono en su testamen-
tabularum ad hereditatem liberti vocabat patro- to; porque la ley de las Doce Tablas llamaba al
num, si intestatus inortaus esset libertus aullo patrono si la herencia del huerto únicamente si el
sao herede relicto. Itaque intestato quoque mor- liberto hubiese muerto intestado Sin dejar ningún
tao liberto, si is suam heiedein reliquisaet, uihil heredero suyo. Y así, aunque fallecido intestado
te bonis cias patrono iuris (8) erat. EL si quidem el liberto, si éste hubiese dejado un heredero suyo,
ex naturalibus liberis aliqnem suum heredem re- no tenía el patrono ningún derecho si sus bienes.
liquisset, nula videbatur querela; si vero adopti- Y si ciertamente hubiese dejado heredero suyo si

(1) nnptlis, insertan 1751. lluse. Bisel,. RclLr., y falta en (2) Gaj. 111. fi . 8-42.; 1.4. P. de bon. liben. VI, 4.
Theoph. (3) ius, Bien. &hr. pero iuris, Gaj.
94 fNSTIPV'rA.—LIBRO iii: TITULO vn (vm)
vus fihis fuisset (1), aperte iniquum erat, nihil alguno de sus hijos naturales, no había lugar á
iuris patrono superesse. ninguna querelle; pero si el hijo hubiese sido
adoptivo, era evidentemente inicuo que no queda-
se ningún derecho al patrono.
§ 1.—Qua do causa postea praetoris edicto hace § 1.—Por cuya causa se corrigió después esta
inris iniquitas ezuendata est. Sive enini faciebat iniquidad del derecho por el edicto del pretor.
testamentum libertas, iubebatur ita testan, ut Así,pues, si el liberto hacia testamento, se le
patrono partem dimidiam bonoruni suorum relin- mandaba testar de modo que dejase al patrono la
queret, et si aut nihil aut minus parte dimidie re- mitad de sus bienes, y si ¿ nada 6 menos de la mi-
liquerat, dabatar patrono contra tabulas testa- tad le había dejado, se daba al patrono la pose-
menti partis dimid.iae bonorum possessio: sive sión de bienes de la mitad contra las tablas del
(2) intestatus moriebatur, suo herede relicto filio testamento y si moría intestado, habiendo dejado
adoptivo, dabatur aeque patrono contra huno por heredero suyo un hijo adoptivo, se daba igual-
suum heredem partis dimidias bonorum possessio. mente al patrono contra este heredero suyo la po-
Prodesse autem liberto solebant ad exoludendum sesión de bienes de la mitad. Pero solían servir
patronum naturales liben, non soluni quos in po- al liberto para excluir al patrono los hijos natu-
testate mortis tempere habebat, sed etiam eman- rales, no sólo los que tenía bajo su potestad al
cipati et in adoptionem dati, si modo ex aliqua tiempo de la muerte, sino también los emancipa-
parte heredes scripti erant, ant praeteriti contra dos y los dados en alopción, con tal que hubieran
tabulas bonorum possessionem ex edicto petie- sido instituidos herederos en una parte cualquie.
rant; nam exheredati millo modo repeliebant pa- ra 6 que, preteridos, hubieran pedido en virtud
tronum. del edicto la posesión de bienes contra tabulas;
porque los desheredados no excluían de ningn
modo al patrono.
§ 2.—Postea lego Papia adaucta sunt jura pa- § 2.—Posteriormente se aumentaron por la ley
tronorum, qui locupletiores libertos habebant. Papia los derechos de los patronos, que tenían li-
(Jautum est eliim, ut ex bonis eme, qui sestertiiim bertos más ricos. Se dispuso, en efecto, que de los
(8) centam mihium patrimonium reliquerat, et bienes de aquel que había dejado un patrimonio
pailciores qusni tres ¡iberos hab&bat, sive is te- de cien mil sextercios y tenía menos de tres hijos,
stamento Lacto sive intestato mortuus erat, -vini- ya hubiera muerto con testamento hecho, ya in-
lis pare patrono d.eberetur (4). Itaque quum uuum testado, se debiese al patrono una parto viril.
flhium fluiamve heredem reliquerat libertus, por- Y así, cuando el liberto había dejado por heredero
indepare dimidia debebatur patrono, ac si is sine un solo hijo 6 á una sola hija, se debía al patro-
ulio filio ffliave (5) decessisset; quum vero duos no la mitad igualmente que si aquel hubiese fa-
duasve heredes reliquerat, tertia pare debeba- llecido sin ningún hijo 6 hija; mas si había dejado
tur patrono; si tres reliquerat, ropellebatur pa- ¿os herederos 6 herederas, se debía al patrono la
tronus. tercera parte; y si había dejado tres, era excluido
elpatrono.
§ 8.—Sed nostra constitutio (6), quam pro orn- § 3.—Pero una constitución nuestra, que for-
nium notione (7) Graeca lingus compendioso mado un compendioso tratado compusimos ea
traotatu habito composuimus, ita huinsmodi can- lengua griega pera conocimiento de todos, definió
sas deflnivit, ut, si quidem libertas ve! liberta estos casos de suerte que si un liberto 6 una liber-
minores centenarlis sint, id set minus centum te fuere en realidad menos que centenario, esto
aureis habeant substantiam (sic enim legis Pa- es, si tuviere una fortuna de menos de cien áureos,
pino summam interpretati annius, ut pro mille (pues de este modo hemos interpretado la suma
sestertiis unus aureus computetar), nulluin lo- de la ley Papia, computándose un áureo por mil
cum habeat patronas in eorum su.00essionem, si sextercios), no tenga cabida alguna el patrono cii
tamen testamentum feceriut; sin autem intestati la sucesión de ellos, en el caso de que hubieren
decesserint, nullo liberorum relicto, tuno patro. hecho testamento; mas si hubieren fallecido in-
natas ius, quod erat ex lego duodecim tabularum, testados, sin haber dejado ningún hijo, reservé
integrum reservavit. Quurn vero mahones cente- entonces íntegro el derecho de patronato que exis-
nariis sint, si heredes vel bonorum possessores tia por la ley de las Doce Tablas. Pero cuando
liberas habeant, sive unum sive plures, cuinscun- fueron más que centenarios, si tuvieran hijos he-
que sexus vel gradas, ad coa saccessionem paren- rederos ó poseedores do bienes, ya uno, ya muchos,
tui deduximus, patronis omuibus una cuin sua, de cualquier sexo 6 grado, les deferimos á ellos hu
progenie semotis. Sin autem sine liberis decesse- sucesión de sus padres, quedando excluidos todos
rint, si quidem intestati, ad omnem hereditatem los patronos juntamente con su descendencia.
patronos patroflasque vocavimus; si varo teste- Mas si hubieren fallecido sin hijos, si en realidad
rnentum quidem fecerint, patronos autem vol pa- fallecieron intestados, hemos llamado á toda la
tronas praetenierint, quum nu.11os liberos habe- herencia á los patronos y á las patronas; pero si
rent, vol habentes coa exheredaverint, vel mater verdaderamente hubieren hecho testamento, mas
sive ayas maternas eos praeterierint, ita ut non hubieren preterido á los patronos ¿ é. las patronas,
possint argui inofflciosa eoram teetanienta, tmic no teniendo hijos, ó habiéndolos desheredado te-
ex nostra constitutione por bonoruin possessio- niéndolos, 6 si la madre 6 el abuelo materno los
nem contra tabulas non dimidiam, ut ante, sed hubieren preterido de modo que no puedan ser

() &hr. Gaj. Theop).; Intestatus, ingerían haZ. Rusa.


(1) esset, Sair. Gui. Rat. Bien. Bach.; testatus, los restantes.
(2) si vero, Schr. GaJ., con 7'heGph. (6) L. 4 O de bon, libert. VI. 4.
(3) setertiorum, Schr. Gal. (7) omni natione, llal. Ruta. fiat. Cont., Contra Tkeoph.;
(4) debebatur, &hr.; debeatur, Gaj. v4age la 1. 12. pr. C. VIII. 10.

INSTITUTA.—LIBEO III TÍTULO ViII (IX) 95

tertiam parteni boiiorum liberti consequantur, impugnados por inoficiosos sus testamentos, en
vel quod deest iis ex constitutione nostra replea- este caso obtengan por nuestra constitución, me-
tur, si quando minas tertia parte bonorum suorum diante la posesión de bienes contra tabulas, no la
libe rtus vol liberta jis reliquerit, ita sine onere, mitad como antes, sino la tercera parte de los bie-
ut nec liberis liberti libertaeve ex eaparte legata nes del liberto, 6 complétese lo que les falta se-
vel fidcicommissa praestentur, sed ad coheredes gún nuestra constitución, cuando el liberto 6 la
hoc onus redundaret: multis allis casibus a nobis liberta les hubiere dejado menos de la tercera
la praefata constitutione congregatis, quos no- parte de sus bienes, y esto sin carga, de modo que
cessarios seso ad huiusmodi iuris dispositionem no se paguen á los hijos del liberto 6 de la liberta
perspeximus, ut tam patroni patronaeque1 quam legados 6 fideicomisos de esta parte, sino que esta
liberi sorum, neo non qui ex transverso latere ve- carga pese sobre los coherederos: habiendo sido
niunt, usque ad quintum gradunrad successionem reunidos por nosotros en la susodicha constitu-
libertorum vocentur, sient ex ea constitutione in- ción otros muchos casos, que consideramos eran
telligendum set; ut, si eiusdem patroni vol patro- necesarios para la regulación de este derecho, é.
nas, vel duoru2m duarumve pluriumve liberi sint, fin de que tanto los patronos y las patronas, como
qui proximior est, ad liberti sea Iibartae vocetur sus hilos, y los que proceden de línea transversal,
suecessionem, et in capita, non in stirpes divida- sean llamados hasta el quinto grado á la sucesión
tun successio, sodem modo et in lis, qui ex trans- de los libertos, según ha de entenderse por esta
verso latero veuiunt, servando. Paene enim con- constitución; pero que si hubiere descendientes
sonantia jura ingenuitatis et libertinitatis in del mismo patrono 6 de la misma patrona, 6 de
successionibus focinias. dos, 6 de más, sea llamado á la sucesión del liber-
to 6 de la liberta el que es más próximo, y la
sucesión se divida por cabezas, no por estirpes,
guardando la misma forma también respecto de
aquellos que proceden do línea transversal. He-
mos hecho, pues, casi concordantes los derechos
de los ingenuos y de los libertos en las sucesiones.
§ 4.—Sed hace de jis libertinis hodie diceula § 4.-.--Pero todo esto ha de entenderse hoy de los
sunt, qui in civitatem Romanam pervenerunt, libertinos que llegaron á la ciudadanía romana,
quum neo sant al¡¡ liberti, simul et deciticiis et Pues no hay ya otros libertos, habiendo sido su-
Latinis sublatis, quum Latinorum legitimae eno- primidos simultáneamente los dediticios y los la-
ceesiones nullae penitus sr ant. qul, ljcet ut liben tinos, como quiera que no había absolutamente
vitam suam peragebant, attamen ipso ultimo ningunas sucesiones legítimas de los latinos, los
spiritu simal animam atque libertateni amitte- cuales, aunque como libres pasaban su vida, psi-
bant, et, quasi servorum, ita bona eorum jure dan, sin embargo, con su último suspiro á un mis-
qu.odammodo poculii ex lege lunia (1) manumisso- mo tiempo la vida y la libertad, y, como de escla-
jes detinebant. Postea vero senatusconsulto Lar- vos, así los manumisores retenían sus bienes por
giano cautum fuerat, ut liberi manumissonis, non un cierto derecho de peculio, según la ley Junia.
nominatim exheredati facti, extraneis heredihus Y posteriormente se habla dispuesto por el senado-
sorum in bonis Latinorum praeponerentur. Qui- consulto Largiano, que los hijos del manumisor,
bus sapervenit etiam divi Traían¡ edictum, no desheredados nominalmente, fuesen preferidos
quod eundem hominem, si invito vol io'norante en los bienes de los latinos é los herederos ex-
patrono ad civitatem (2) venire ex %eneficio traños de éstos. En lo que sobrevino también un
principie festinabat, faciebat quidem vivum ci- edicto del divino Trajano, que de un mismo hom-
vem Romanum, Latinum vero morientem. Sed bre, si contra la voluntad 6 sin conocimiento del
nostra constitutione (3), propter huiusmodi con- patrono se apresuraba por beneficio del príncipe
ditionum vices et alias difficultatos, cum ¡país á entrar en la ciudadanía, hacia en realidad un
Latinis etiam legem Iuniam et senatusconsultum ciudadano romano en vida, pero un latino al
Largianuni et edictum divi Traían¡ in perpetuum morir. Pero por una constitución nuestra man-
doler¡ censuimus, ut omnes liberti civitat.e Ro- damos, 6. causa de las vicisitudes de estas condi-
mana fruantur, et mirabili modo quibusdam ciones y de otras dificultades, que juntamente con
adiectionibu.s ipsas vine, quae in Latiiiitatem du- los mismos latinos se suprimiese perpetuamente
cebant, ad civitatem Roinanam oapiendam trans-
pOsuimus. también la ley Junia, el senadoconsulto Lar-
giano y el edicto del divino Trajano, 6. fin de que
todos los libertos disfruten de la ciudadanía ro-
mana, y de un modo admirable, por medio de al-
ganas adiciones, trasladamos 6. la adquisición de
la ciudadanía romana los mismos procedimientos
que llevaban 6. la latinidad.
TIT, VIII (IX) TÍTULO VIII (IX)
DE .ASSIG2ÁTIONE LIBERPORUM DE LA ASIGNACIÓN DE LOS LIBERTOS

In summa, quod ad bona libertorum (4), ad- En suma, respecto 6. los bienes de los libertos
monendi sumus, censuisee senatum, ut (5), quam- debemos advertir, que un senadoconsulto dispuso,

(1) Norbana, a5ailjn Ral. Bese. Oont. .DucS., contra todos


OS CÓdÍCSS de Ruiz. j contra Theo,h. (41 attinet, insertan ¡Ial. Rusa. fiat. Cont. Buck.
(2) Cuj. Buch. Scl,r.: Romanam, insertan los restantes. (!) ut—licerc, Bat. .ltuss. Cont.; ut—llceret, liot. Bien.
(3) L.!. O. de tat. Zibert. toU. VII. 6.
.Buch.; et—ikere, Cuy.
go INSTLPUTA.—L[flR0 lu: rírwo ix (x)
vis ad omnes patroni liberos, qui eiusdem gradue que, aunque á todos los hijos del patrono que son
sunt, aequaliter bona libertonum portineant, ta- del mismo grado pertenezcan por igual los bienes
men licere parenti un¡ ex liberis assignnre lii,er- de los libertos, sea, sin embargo, lícito al padre
tum, ut post mortem eme solus is patronus ha asignar el liberto 4 uno de sus hijos, 4 fin do qu
heatur, ciii assignatus est, et ceteri liben, qui después de su muerte sea considerado como pa-
ipsi quoque ad eadem bona, milis asaignatione trono sólo aquel 4 quien fué asignado, y que los
interveniente. pariter admitterentur, nihil inris demás hijos, que no mediando ninguna asignación
in iis boiiis habeant, sed ita deinum pristunnm ius serían también admitirlos por igual á aquellos bie-
reeipiant, si la, eui assignatus set decesserit mil- nes, no tengan en ellos ningún derecho, pero que,
lis liberis relictis. su antiguo derecho, solamente si aquel
a quien fué asignado hubiese fallecido sin haber
de.jado ningunos'hijos.
§ 1.—Nec tantum libertum, sed etiam libertam, § 1.—Y es permitido asignar no tan sólo unliber-
et non tantum filio nepotive, sed etiain filias ne- to sino también una liberta, y no tan sólo 4 un hijo
ptive assignare permittitur. 6 4 un nieto, sino también 4 ana hija 6 4 una nieta.
§ 2.—Datur autem hace assignaudi facultas ei, § 2.—Mas esta facultad de asignar seda 4 aquel
qui duos pluresve liberos in potestata habebit, ut que tuviere dos 6 más hijos bajo su potestad, 4 fin
jis, quos in potestate habet, assignare el libertum de que le sea lícito asignar el liberto 6 la liberta
libertamve liceat. lJnde quaerebatur, si eum, ciii 4 aquellos 4 quienes tiene bajo su potestad. Por
assignavenit, postea emancipaverit, num evane- lo que se preguntaba, si después hubiere, emanci-
scat assignatio? sed placuit evanescere; quod et pado 4 aquel 4 uien hubiere hecho la asignación
luliano et allis plerisque visum set. ¿se extinguiría esta? y se decidió que se extingue;
lo que fué opinión de Juliano y de otros muchos.
§ 8.—Nec interest, testamento que assignet, § 3.—Y no importa que uno asigne en testa-
an sine testamento; sed etiam quibuscunque ver- ninto, 6 sin testamento; y aun es permitido 4 los
bis patronis hoc permittitur facere ex ipso se- patronos hacerlo en cualesquiera términos, según
natasconsulto (1), quod Claudianis temporibus el mismo senadoconsulto, que fué hecho en tiem-
factum est, Suillo Rufo et Osterio (2) Scapula pos de Claudio, bajo el consulado de 8 alilo Rufo
constilibus. y de Osterio Scapula.

TIT. IX (X) TÍTULO IX (X)


DE BONORIJM POSSESSXONIBUS (8) DE LAS POSESIONES DE BIENES

Ius bononum possessionis introductum est a El derecho de posesión de bienes fmié introduci-
praetore emendandi vatenis iuris gratia. Neo so- do por el pretor para corregir el antiguo derecho.
lum in intestatonum hereditatibus vetus ius 80 Y no sólo enmendó de este modo el pretor el an-
modo praetor emendavit, sicut supra dictuni set, tiguo derecho en las herencias de los intestados,
sed in eorum pio9ue, qui testamento facto dece.s- según arriba se ha dicho, sino también en las de
serint. Nam si alienus postumus berei fuerit in- aquellos que fallecieron después de hecho testa-
stitutus, quamvisherulitatein iure civil¡ adire non mento. Porque si un póstumo extraño hubiere si-
poterat, quum institiitio non valebat, honorario do instituido heredero, aunque por el derecho civil
tamen jure bonorum possessor efáciebatur, vide- no podía adir la herencia, porque la institución no
licet quum a praetore adinvabatur: sed et hio a era 'válida, sin embargo,por el derecho honorario
nostra constitutione hodie recte heres instituitur, se hacía poseedor de los bienes, cuando era auxi-
quasi et jure civil¡ non incognitus. liado por el pretor: pero hoy también éste es váli-
damente intitufdo heredero según una constitu-
ción nuestra, como no desconocido ni por el dere-
cho civil.
§ 1.—Aliquando tamen neque emeudandi neque § 1.—A veces, sin embargo, promete la pose-
impiignandi vetenis inris, sed magis confirmandi sión de bienes no para corregir ni para impugnar
gratia pollicetur bononum possessionem. Nam el antiguo derecho sino más bien para confirmar-
illis qtloque, qui recte facto testamento heredes lo. Porque da también la posesión de bir'nes se-
instituti sunt, dat secunduni tabulas bonorum eundum tabulas 4 aquellos que fueron instituidos
possessionem; item ab intestato suos heredes et herederos en un testamento debidamente hecho;
agnatos ad bonorum possessionem vocat: sed et del mismo modo, llama ab intestato 4 la posesión
remota quoque bonorum possessione ad sos perti- de los bienes 4 los herederos suyos y 4 los agua-
nt hereditas jure civil¡. dos aunque, prescindiéndose también de la pose-
sión de bienes, pertenece 4 ellos la herencia por
el derecho civil.
§ 2.—Quos autem praetor sohus vocat ad here- § 2.—Mas aquellos 4 quienes sólo el pretor lla-
ditatem, heredes quidem ipso jure non flunt; nam ma 4 la herencia, no se hacen en realidad por de-
praetor heredem facere non potest (per legem recho herederos; porque el pretor no puede hacer
enim tantum vol similem une constitntionem he- ningún heredero (pues solamente por la ley 6 por
redes flunt, veluti por sonatrmsc.onsulta et consti- otra análoga disposición de derecho, como por los
tutiones principales): std quum ile praetor dat senadoconsultosy las constituciones imperiales,
bonorum possessionem, loco heredum constitnun- se hacen los herederos): pero cuando les da el pre-
tur, et vocantur bou orum iloeseasores. Adhuc tor la posesión de bienes, se constituyen en el lu-

(11 L. t. D. dC a&Siptann(íio Ubertii XXXVIII. 4.


(5) Ostorio, S'ckr. 17opk.; Asterio, lía. 1e8s. Cont. (3) Gsj. iii. §. 82-1.

IRSTITUTA.—LIBRO III: TITULO 1 (x) ri

autem et alios complures gradue praetor fecit in gar de herederos, y son llamados poseodoresde bie-
bonorum possessionibus dandis, dum id agebat, nes. Mas el pretor estableció además otros muchos
ne quis sine succeseore moriatur (1); nam angu- grados en la d.ación de la posesión de bienes, pro-
stissijnis fixiibus constitutnm per legem duodecim curando con ello que nadie muriese sin sucesor;
tabularu-in lus percipiendarum hereditatem prae- porque el pretor dilató conforme á lo bueno y á lo
tor ex bono et aequo dilatavit. equitativo el derecho de percibir las herencias,
constituido en estrechísimos limites por la ley de
las Doce Tablas.
§ 3.—Sunt autem bonorum possessiones ex te- § 8.—Mas las posesiones de bienes por testa-
stamento quidetn hae prima, pias praeteritis Ii- mento Son ciertamente estas: la primera, la que
beris datur vocaturque «contra tabulas;» secun- se da á los hijospreteridos y se llama «contra ta-
da, quam omnibus jure ecriptis heredibus praetor bulas;» la segunda, la que el pretor promete é.
pollicotur, ideoque vocatur «secuud.um tabulas» todos los herederos instituidos legalmente, y por
2). Et quum de testameutis prius locutus est, ad esto se denomine «seeundum tabulas.» Y luego
intestatos transitum feoit. Et primo loco suis he- que primeramente habló de los testamentos, pasó
redibus et iis, qui ex edicto praetoris suis (8) con- á los intestados. Y en primer lugar da la pose-
nuinerantur, dat bonorum pOssessionem, quae sión de bienes que se llama «unde liben» á los
vocatur tunde Liben:» secundo legitimis heredi- herederos suyos y ¡ aquellos que por edicto del
bus: tertio decem personis, quas extraneo mann- pretor se cuentan entre los herederos suyos: en
misSOni praeferebat (sunt autem decem personas segundo lugar, á los herederos legítimos: en ter-
hae: pater, matar; avus, avía, tam paterni quam cer lugar, éi las diez personas que prefería al ma-
materni; ítem films, filia; nepos, neptis, tam ex numisor extraño (cuyas diez personas son estas:
filio quam ex filia; frater, soror, sive consaugni- el padre y la madre; el abuelo y la abuela, así
nsi sive uterini): quarto cognatis proxiinis: quin- paternos como maternos; también el hijo y la hija;
to ctumquem (4) ex familia:» sexto patrono et el nieto y la nieta, habidos así de un hijo como de
patronee liberisque eonilm et pareutibus: septi- una hija; el hermano y la hermana, ya consan-
mo viro et uxori: octavo cognatis manumissonis. guíneos,ya uterinos): en cuanto lugar, á los cog-
nados próximos: en quinto, tum quem ex familia
(al que entonces de la familia del liberto fuese
más próximo): en sexto, al patrono y á. la patro-
na, y ti sus descendientes y ascendientes: en sépti-
mo, al marido y ti la mujer: y en octavo lugar, ti
los cognados del manumisor.
§ 4.—Sed eas qnidem praetoria introduxit in- § 4.—Mas estas fueron en verdad las que intro-
risclictio. Nobis (5) temen nihil incuniosnm prae- dujo la jurisdicción pretoriana. Pero á nosotros
termissum est, sed nostris constitutionibus omnia nada se nos pasó sin examen, sino que corrigién-
corrigen tes, «contra tabulas» quidem et «secun- dolo todo en nuestras constituciones, admitimos
dum tabulas» bonorum possessiones admisimus, ciertamente las posesiones de bienes «contra tabu-
utpote necessarias constitutas, neo non ab inte- las» y «secundum tabulas,» como establecidas por
stato tunde liberi et unde legitimi» bonorum necesidad, y en el ab intestato las posesiones de
possessiones; qnae a.utem in praetonis edicto quin- bienes tunde liben» y «unde legitimi;» mas la
to loco posita fnerat, id est tunde decem perso- que en quinto lugar había sido colocada en el edic-
nae,» eam pío proposito et compendioso sermone to del pretor, esto es, la tunde decem personas,»
supervaeuam ostendimus. Quum enim praefata con piadoso propósito y con breve razonamiento
bonoruin possessio decem personas praeponebat la declaramos superflua. Pues como quiera que la
extraneo manumissoni, nostra constitutio, quam mencionada posesión de bienes anteponía diez
de eniancipatione liberorum fecimus (8), omnib'is personas al manumisor extraño, la constitución
parentibus iisciemque manumissoríbus contracta nuestra que sobre la emancipación de los hijos
fiducia manumjssionem facere dedit, ut ipsa ma- hicimos, concedió ti todos los ascendientes y ti los
numissio eorum boc in se habeat privilegium, et mismos manumisores el hacer la manumisión con
supervacua fiat supradicta bonorum p05805810. la reserva de fiducia, de suerte que la misma ma-
Sublata igitur praefata quinta bonorum posees- numisión de éstos tenga en sí este privilegio, y re-
sione, in graduni eius sextam antea bonoruxn sulte superflua la susodicha posesión de bienes.
possessionem induximus, et quintam fecimus, Suprimida, pues, la mencionada quinta posesión
quam praetor proximis cognatis pollicetur. de bienes, pusimos en su lugar la que entes era la
sexta, é hicimos quinta la que el pretor promete ti
los cognados próximos.
§ 5.—Qu.umque antea fuerat septimo loco bo- § 5.—Y como antes había, estado en séptimo lu-
norum possessio «tum quem (7) ex familia,» et gar la posesión de bienes «tum quem ex familia,»
octavo unde liben (8) patroni patronaeque et y en octavo la tunde liben paroni pat nonas que
parentes eorum,» utramque por coustitutionem et parentes eorum, ti ambas las suprimimos por
nostram, quam de iure patronatus fecimus (9), completo por la constitución nuestra que hicimos
penitus vacuavimus. Quum enim acl similitudi- sobre el derecho de patronato. Pues, como quiera
neni siiccessionis ingenuoruin libertiuorum sao- que ti semejanza de la sucesión de los ingenuos

(1) Bien. &hr.; moreretur, ¡os restantes.


(2) testamentl, aseden Cont. Bien. Buch. (5) Bien. Schr.; a noble, ¿Os denuts.
(8) tnter anos herede; HaZ. Rusa. Cont. Inter 5flS, flt. (6) L. 6. C. de emanc ¿iler. VIII. 4$.; v4ase el §. 5. 1. II!.
Cuj. Pero, aula, todos ¡os códices de Ru,*. (7) V4ase la nota 4.
(4) (Juj. Buch.; tum qui, Bien.; tum qui, Hot.; tsmquam, (8) liben, oniltenla HaZ. Rusa. Cont., Contra Theopli.
HaZ. Busa. Cont. Schr, (9) L. 4. C de ben. iibert. et iure patron. VI. 4.
T~0 L—iS
98 INSTITUTA.— LIBRO III; TITULO IX (x)

cessiones posuimus, quas usque ad quintum tan- establecimos las sucesiones de los libertos, las que
tummodo gradum coartavimus, ut Bit aliqua inter limitamos tan sólo hasta el quinto grado, paraque
ingenuos et libertos d.iffeientia, s'uffioit un tam haya alguna diferencia entre los ingenuos y los
«contra tabulas» bonorum possossio, quam cunde libertos, bástanles tanto la posesión de bienes
legitimi et nudo cognati,x. ex quibus possiut (1) «contra tabulas» cuanto las cunde legitimi y unde
sua jura vindicare, omni sorupulositato et mex- çognati,» para que por ellas puedan vindicar sus
tricabii errore istarum duarum bonorum posses- derechos, habiendo quedado resueltas todas las
sionuin resoluta. sutilezas y los inextricables rodeos de estas dos
posesiones de bienes.
6.—Aliam vero bonorum possessionem, quae § 6.—Mas conservamos en su vigor y la pusimos
cunde nr et uxor» appellatnr et nono loco ínter en lugar más elevado, esto es, en el sexto, la otra
veteres bonorum possessiones posita fuerat, et in Posesión de bienes que se llama cunde vir st uxor»
suo vigore servavimus, et altiore loco, id est sex- y había sido colocada en noveno lugar entre las
to, eam posUimUS docima veten bonorum pos- antiguas posesiones de bienes; y la antigua déci-
sessione, quae erat cunde cognati» manumisso- ma, que era la cunde cognati» del manumisor, fuá
rin, propter causas on.arratas menito sublata: ut suprimida con razón por las causas expuestas: de
sex tantuminodo bonorum possessioues ordina- suerte que permanezcan conservando su vigor
nao permaneant suo vigore pollentes. tan sólo seis posesiones ordinarias de bienes.
§ 7.—Septima cas secuta, quam optime. ratione § 7.—Siguió á éstas una séptima, que los preto-
praetorea introduxerunt. I'Tovissime enim pro- res introdujeron con justisima razón. Prométese,
mittitur edicto lis otiam bonorum possessio, qui- en efecto, por último en el edicto del pretor la po-
bus ut d.ctur, lego vol senatusconsulto vol consti- sesión de bienes también á aquellos, á quienes por
tutione comprehausuni cnt, quam noque bonorum ley, por senadoconsulto 6 por constitución se ha
possessionibus, quae ab intestato veniunt, noque determinado que se les dé, cuya posesión no contó
lis, quse ex testamento sunt, praetor stabili iure el pretor por derecho estable ni entre las posesio-
eonnurneravit, sed quasi uitimum et extraordina- nes de bienes que proceden a' intestato, ni en
niu.in auxilinm, prout res exigit, accommodavit, aquellas que son por testamento, sino que la aco-
scflieet iis, qui ex legibus, senatusconsultis, con- modó como último y extraordinario auxilio, se-
atitutionibusve pnincipum ex novo iure vol ex gén lo exige el caso, en realidad á aquellos que
testamento vol ab intestato veniunt. acuden según leyes, senadoconsultos 6 constitu-
ciones do los príncipes en virtud de un derecho
nuevo, 6 de un testamento, 6 ab intestato.
§ 8. —Quum igitur plures species sucoessionum § 8.—Habiendo, pues, introducido el pretor mu-
praetor introduxisset, easque por ordinem dis- chas especies de sucesiones y habiéndolas dis-
posuisset, et in Unaquaque specie successionis puesto por orden, y existiendo frecuentemente en
saepe plures extent dispar¡ gradu personas, no cada especie de sucesión muchas personas en di-
actiones creditorum differrentur, sed haberent, versos grados, para que no se difiriesen las accio-
quos convenirant, et no facile in possessionem nes de los acreedores sino que tuviesen á quienes
bonorum defuneti mitterentur, et co modo sibi dirigirse, y para que con facilidad no se pusieran
con sulerent, ideo petendae bonorum possessioni en posesión de los bienes del difunto y de este
certuin tempus praefinivit. modo mirasen por su interés, fijó un cierto tiempo
para pedir la posesión de bienes.
§ 9.—Liberis itaque et parentibus tam natura- § 9.—Y así, dió á los descendientes y ascendien-
libus quam adoptivis in petenda bonorum posses- tes, tanto naturales como adoptivos, el espacio de
ajeno aun¡ spatium, cetonia centnm dieruni dedit. un alio para pedir la posesión de bienes, y cien días
Et si intra hoe tempus aliquis bonorum posses- á los demás. Y si dentro de este término no hu-
sionem non petienit, cine cm gradue personis biere pedido alguno la posesión de bienes, acrece
aecrescit, vol, si nemo sit deinceps, cetona perin- ¡ las personas del mismo grado, 6 si no hubiere
de bonorum possessionem ex succeasorio edicto ninguna más, se promete á los otros la posesión
pollicetur, ac si is, qui praecedebat, ex co nume- de bienes por el edicto sucesorio, igualmente que
ro non esset. Si quia itaque delatani sibi bonorum si no existiere en ese número el que precedía.
possessionem repudiavenit, non quoneque tempus Y así, si alguno hubiere repudiado la posesión de
bonorum possessioni praefinitum excessenit, ex- bienes á él deferida, no se espera á que haya trans-
spectatur, sed statim ceteri ex codeni edicto ad- currido el tiempo establecido para la posesión de
mittuntur. bienes, sino que inmediatamente son admitidos
los demás en virtud del mismo edicto.
§ 10.—In petenda autem bonorum possessione § 10.—Mas para la demanda de posesión de bie-
dios utiles singuli considerantur. nes se cuentan sólo los días útiles.
§ 11.—Sed bono anteriores principes et huic § 11.—Pero acertadamente dispusieron los prín-
causae providerunt, no quia pro petenda bonorum cipes anteriores sobre este particular, que nadie
possessione euret, sed, quocunque modo si (2) se cuide de formular demanda de posesión de bie-
admittentis (8) eam indioium (4) (fuina statuta nes, sino que, si de algún modo hubiere dado indi-
tamen tempora) ostenderit, plenum habeat earum cio do que la admite, (dentro, sin embargo, del
(5) beneflcium. término establecido), tenga el pleno beneficio de
ellas.

VMas iaL». C. qui adn. ad Son. posuss. Posa. et mira quod


(1) ,Hicn. Buci,. Schr.; poBnunt, ¿os restantes. temp. VI. 9.
() si, omítenia Ras. liuss. Hot. Cont. (4) iudieium, todos ¿os códices de Rusa.
(5) Hal. Rues. Ho, Cont. (Juj. 8&ir; adwlttendl, los denuii. (5) eornm, HÓ&, con Rusa.
mSTITwrL.—LIBno 111 TITULO XI (xii) 99

TIT. X (XI) TITULO X (XI)


Dg ÁCQVi81TO PER ÁRROGÁTIONEM (1) ADQUISICIÓN POR LA &flnoojció

:Est et alterius generis por universitatem ano- Hay además otro género de sucesión por uni-
cesio, quae neque lego duodecim tabu]arum, no- versalidad, que no ha sido introducido ni por la
que praetoris edicto, Bou 50 jure, quod consensu ley de las Doce Tablas, ni por el edicto del pretor,
receptum est, introducta est. sino por aquel derecho que ha sido admitido por
consentimiento.
§ 1.—Ecce enim, quum paterfamilias semet in 1.—En efecto, cuando un padre de familia se
arrogationein dat, omnes res eius corporales et da á si mismo en adrogación, todos sus bienes
incorporales, quaeque el debitae sunt, arrogaori corpóreos é incorpóreos y los créditos que se le
autea quídam pleno jure acquirebantur, excep Lis debían eran realmente adquiridos en lo antiguo
üs, quaa por capitis deminutionem pereuut, qua- en pleno derecho para el arrogador, é. excepción
les sunt operarum obligatones et tus agnationis: de ras cosas que perecen por Ía disminución de
usus etenim et ususfructus licet liis antes connu- cabeza, cuales son las obligaciones de servicios y
mor, abantur, attamen capitis deminutione minima el derecho de agnación: pues aunque el uso y el
col; ton¡ nostra prohibuit constitutio (2). usufructo se contaban antiguamente entre ellas,
sin embargo, una constitución nuestra prohibió
que no se extinguieran por la mínima disminu-
ción de cabeza.
2.—Nunc autem nos esudem acquisitionem, § 2.—Pero en la actualidad hemos limitado nos-
quae par arrogationem fiebat, coartavimus ad si- otros la adquisición que se hacía por la adroga-
mjlitudinem naturalium paroutum. Nihil etenim ción, á semejanza de la de los padres naturales. n
alud, nisi tantummodo ususfructus, tam natura- efecto, ninguna otra cosa, salvo tan sólo el usu-
li'bus patribua quam adoptivis por flliosfamilias fructo, se adquiere por medio de los hijos de fami-
acquiritur in jis rebus, quae oxtrinsecus flhiis ob- lia, así para los padres naturales como para los
yeniunt, dominio lis integro servato: (S 1) mortuo adoptivos, en aquellas cosas que de fuera de la fa-
autein filio arrogato in adoptiva familia, etiam milia vienen á los hijos, habiéndoseles reservado
dominium eius ad arrogatorem pertransit (8), integro su dominio: (1) pero muerto el hijo ad.-
nisi supersint alias personas, quae ex congtitutio- rogado en la familia adoptiva, hasta su dominio
ne nostra patrem in iis, quae acquiri non possunt, pasa al arrogador, salvo si sobrevivieren otras
antecedunt. personas que según nuestra constitución se ante-
ponen al padre en aquellas cosas que no pueden
serle adquiridas.
§ 3.—Sed ex diverso pro eo, quod is debnit, qui § 3.—Mas por el contrario,por lo que debió el
se ja adoptionem dedit, ipso Vid jure arroga- que se dió en adopción no so óbliga ciertamente
tor non tenetur, sed nomine filii convenietur, st, de derecho el adrogante, pero seM demandado en
si noluerit eum defendere, permittitnr creditori- nombre del hijo, y si no hubiere querido defen-
bus por competentes nostros magistratus bona, derlo, se permito ó. los acreedores por nuestros
quae eius (4) cum usafructu futura fuissent, si se competentes magistrados que posean los bienes
alieno inri non subieoisset, possidere et .legitimo que junto con el usufructo habrían debido ser de
modo ea disponere. él, si no se hubiese sometido á la potestad de otro,
y que dispongan de ellos en forma legal.

TIT. XI (XII) (5) TITULO XI (XII)


DE EO, CUI LIBERTATIS CAUSA BONA ADDICUNTIJE DE AQUEL k QUIEN BE HACE ADICIÓN DE LOS BIENES
POR CAtSÁ DE LAS MANUMISIONES

Áccessit novas casus successionis ex constitu- Agrégase á los dichos un nuevo caso de suce-
tione divi Marci. Nam si u1 qui libertatem sece- sión derivado de una constitución del divino Mar-
perunt a domino in testamento, ex quo non adi- co. Porque si aquellos que recibieron de su señor
tur hereditas, velint bona sibi addici libertatum la libertad en testamento quisieren porque la
conservandarum causa, audiuntur: et ita divi herencia no es adida, que se les hiciese adición
Marci rescripto ad. Popilium Rufum continetur. de los bienes para conservar las libertades, es
atendida su demanda: y así se consigna en el res-
cripto del divino Mareo dirigido ó. Popilio Rufo.
§ 1.—Verba rescripti ita se habent: «Si Virgi- § 1.—Tales son las palabras del rescripto: «Si
nio Valenti, qui testamento ano libertatem qni- no quedando ningún sucesor ab intestato á Viri-
busdam adscripsit, nomine successore ab intesta- nio Valente, que en su testamento dió libertacr £
to existente, in ea causa bona (6) seso coeperunt, algunos esclavos, comenzaron sus bienes á estar
ut 'ç'enjre (7) deboant; is, cuius de ea re notio en situación de que deban ser vendidos; presen-
set, aditus rationem desiderji tu¡ habebit, ut tándote á aquel á quien compete el conocimiento
libertatum, tam earam, quae directo, quam earunl, de este asunto, tendrá en cuenta tu deseo para

ti) GsJ. III. §. 82-84.


(2) L. 15. C. de u$ufr. e habit, et ,aini8t. aerv. ¡XL 88. (t) L. 2.4. D. de fideic. Zltert. XL. S.
(3) tranIt, Bien. Buch, - (6) Bien. &kr.; cine, insertan ¿os restantes,
(4) eoruw, Sclw., y 'uego, subiecissent. (7) vonlri, Cni. Sc4r.
1JO tSTITÜTA.—LtBRO ÍU TiTULO II xfl)

quae per spociexn fideioomrnissi relictas sant, que se te haga adición de los Vienes con el fin de
tuendarum gratia addieantur tibi, si ¡dones ere conservar las manumisiones, tanto las que han
ditoribus caveris de solido, quod cuique ¿ebetur, sido dejadas directamente como las que lo fueron
solvendo. Et ii quidem, quibus directa libertas por vía de fideicomiso, si dieres á los acreedbres
data est, perinde liberi erunt, ac si heredlitas adi- suficiente canción da pagarles todo lo que á cada
ta esset; 11 autem, quos heres manumittere rosa- uno se le debe. Y aquellos, á quienes se d.ió directa-
tus est, a te libertatem consequentur (1), ita mente la libertad, serán en realidad libres, como
ut (2), si non alia conditione velis hona tibi addi- si la herencia hubiese sido adida; mas aquellos é.
ci, quam nt etiam qui directo libetatem acoepe- quienes se rogó al heredero que los manumitiera,
runt, tui liberti flant: nam huir etiara voluntati conseguirán por ti la libertad, así como si quisie-
tune, si u, quorum de statu agitur, couseiitiant, res que se te haga adjudicación de los bienes sin
auctoritatem nostram aceommodamus. Et, no otra condición que con la de que se hagan también
huius rescriptidnis nostrae simolumentuni alia libertos tuyos los que directamente recibieron la
ratione irnitum fiat, si flscus bona agnoscere yo- libertad- porque acomodamos igualmente nuestra
luerit, et ji, qui robas nostris attendunt, scient, autorización á este deseo tuyo, si consintieren
cO—modo pecuniario praeforendam libertatis onu- aquellos de cuyo estado se trata. Y para que el be-
sam, et ita bona cogenda, ut libertas iis salva neficio de este rescripto nuestro no se haga inútil
Bit, qui eam adipisci potuertuit, si (8) hereditas por ningún otro motivo, si el fisco hubiere queri..
ex testamento adita esset.» do aceptar los bienes, sepan también aquellos que
cuidan de nuestros intereses, que la causa de la
libertad debe ser ?referida á una ventaja pecu-
niaria, y que los bienes deben ser recogidos de
modo que quede salva la libertad á los que piidie.
ron adquirirla, si la herencia hubiese sido adida en
virtud del testamento.»
§ 2.—]Ioe rescripto subventum est et libertati- § 2.—Con este rescripto se subvino así á las
bus, et defunctis, no bona eorum a creditoribus manumisiones como it los difuntos, para que sus
possideantur et veneant. Certe si fuerint hac de bienes no fueran poseídos y vendidos por los
causa bona addicta, cessat bonorum venditio; ex- acreedores. Ciertamente si por esta causa se hu-
titit enim defuncti defensor, et quidem idoneus, bieren adjudicado los bienes, no ha lugar it la
qui de solido creditoribus cavet. venta de los mismos; pues existe un defensor del
difunto, y it la verdad idóneo, que da caución de
pago it los acreedores.
§ 3.—Inprimis boc rescriptum toties locnm ha- § 8.—Y desde luego es aplicable este rescripto
bet, quoties testamento libertates datae sant. en todos los casos en que se han dado libertades
Quid ergo, si u¡" intestatus deced.ens, codicillis en testamento. Qué decir,pues, si falleciendo al-
libertates dederit, neque adita Bit ab intestato guno intestado hubiere hecho manumisiones por
hereditas? favor con stitutionis debebit locum ha- codicilos y no hubiere sido adida la herencia ab
bere. Corte si testatus (4) decedat, et codicihis intestatoP deberá tener lugar el beneficio da la
dederit Iibertatem, cornpetere eam. nemini dubium constitución. Ciertamenteque, si fallecía testado,
est. habiendo dejado la libertad por codicilos, nadie
duda que ella compete.
§ 4.—Tuno (5) constitutioni locum case verba § 4.—Sus términos indican que ha. lugar it la
ostend.uut, quum nemo successor ab intestato constitución cuando nadie sea sucesor ab intesta-
existat: ergo quamdiu incertuln cnt, utrum cxi- to: así, mientras fuere incierto si lo hay 6 no, será
stat, an non, cessabit constitutio; si certum esas inaplicable la constitución; y si hubiere comenza-
coeperit, nexninem extare, tuno cnt constitutioni do it ser cierto que no queda nadie, entonces habrá
locus. lugar it la constitución.
§ 5.—Si is, qui in integrum restittii potest, abs- § 5.—Si el que puede ser restituido íntegramen-
tinuerit se ab hereditate (6), quamvis potest in te se hubiere abstenido de la herencia, no obstan-
integrum restitui, potest adm.itti constitutio, et te que pueda ser restituido íntegramente, puede
bonorum addictio fien. Quid ergo, si post addi- aplicaras la constitución y hacerse la adjudicación
ctionem libertatum eonservand.arum causa fa.ctam de los bienes. ¿Qué se dirá, si después de hecha la
iii integrum sit restitutus? utique non cnt dieen- adjudicación para conservar las manumisiones
dum revocan libertates, quia (7) semel compe- hubiere sido restituido íntegramente? ciertamen-
tierunt. te no se deberá decir que se revocan las manumi-
siones, puesto que 'a una vez compitieron.
§ 6.—aec constitutio libertatnm tnend-arum § 6.—Esta constitución fué introducida para
causa introducta est: ergo si libertates nullae mantener las manumisiones: luego si no se han
sunt datae, cessat constitutio. Quid ergo, si vivas hecho ningunas manumisiones deja de ser apli-
dedenit libertates, vol mortis causa, et, no de hoc cable la. constitución. ¿Y qué áecir, si en vida 6
quacratur, utrnm un fraudem creditorum, an non por causa de muerte hubiere alguno dado liberta-
taetum sit, jdcirco vehint sibi addici bona, so des, y, para que no se averigüe si se hizo 6 no en

(1) floZ. Suez. Hot. Cont. Rclir.; eonaeqflantitr, Lot reilanes. 4) Intestatus, ¿Ial. flus*. (iont., conira theoph.
) Ita autem, Hot. Gont., y GuJ. en la nota; tal vez Zai si- (5) Hot. Bucli. Schr.; enlm, insertan lo* dewuls.
j5nt paZabras quam ut .on a5adidas. Véase ¿.4. S 12. D1 (6) su, corzo si fuera interrogación, inHrtan Ha?. Rusi.
lo fideic. Zibert. XL. &. Gont. Sehr. Y asi sud en si Di9. y es 1l4eoph., pero alti so falta
(5) a6 i, Saz. lZust. Set. Gong., contra ¿os antiguos Códices ¡a reSpuesta.
te CuJ. (7) quae, Rchr. Dig.

1NSTIT11"rA.—LIBRO tu: TfULO XIII (XIV) lól
audiendi sunt? et magis est, lit aludir¡ debeant, fraude de los acreedores, quisieran los manumi-
etsi deficiant verba constitutionis. tidos que se les haga adjudicación de los bienes?
¿deberán ser oídos? y es preferible que deban ser
oídos, aunque sean deficientes las palabras ¿e la
constitución.
§ 7.—Sed quum multas divisiones huiusmodi § 7.—Pero habiendo observado que faltaban á
constitutioni deesse perspeximus, lata est• a uobis esta constitución otros muchos casos, se promulgó
plenisaima constitutio (1), in qua multae apecies F. nosotros otra constitución muy completa, en
collatae sunt, quibus ius huiusmodi successionis a que se recogieron tnchas especies por las que
plenissimum est effectnm, quas ex ipsa lectione se hizo completísimo el derecho de esta sucesión,
constitutionis potest quis cognoscere. las cuales puede conocer cada uno por la misma
lectura de la constitución.

TIT. XII (XIII) TÍTULO XII (XIII)


DE SUCCESSIONIBUS SUBLATIS, QUAE FIEBANT pan DE LAS SUCESIONES SUPRIMIDAS QUE TRNtAM LU-
BONORUN VENDITIONEM ET EX SENÁTUSCONSUL- GÁR POR LA VENTA DE LOS BIENES Y EN VIRTUD
TO CLAUDIANO DEL SENADOCONSULTO CLAUDIANO

Erant ante praedictam successionem olim et Había además en otro tiempo, antes de la men-
alias por universitatem successiones. Qualis fue- cionada sucesión, otras sucesiones por universa-
rat bonorum emtio, quae de bonis debit.ris ven- lidad. Tal había sido la compra de los bienes,que
clendis por multas ambages fuerat - introducta, et había sido introducida para vender con mncos
tuno locuin habebat, quando iudicia ordinaria in rodeos los bienes del deudor, y que tenía lugar
non fucrunt: sed quum extraordinariis iudiciis cuando estuvieron en uso los juicios ordinarios:
posteritas usa est, ideo eum ipois ordiriariis mdi- peró cuando posteriormente se emplearon los ex-
cus etiam bonorum venditiones exspiraverunt, et traordinarios, concluyeron también con los juicios
tantummodo creditoribus datur officio indicio ordinarios las ventas de los bienes, y tan sólo por
bona possidere, et prout utile lis visum fuerit, ea oficio del Juez se concede £ los acreedores poseer
disponere; quod ex latioribus Digestorum libris los bienes, y disponer de ellos según les hubiere
perfectius apparebit. parecido conveniente; lo que aparecerá con ma-
yor claridad en los más extensos libros del Di-
gesto.
§ 1.—Erat et ex senatusconsuito Claudiano mi- si 1.—Había además en virtud del senadocon-
serabilis por universitatem acquisitio, quum libe- to Claudiano una adquisición miserable por
ra mulier, servil¡ amore bacohata, ipsam liber- universalidad, cuando una mujer libre, enloqueci-
tatem por senatusconsultum amittebat, et eum da por un amor servil, perdía por el senadocon-
libertate substantíam; quod indignum nostris sulto la misma libertad.,con la libertad su for-
temporibus case existimantes, et a nostra civitate tuna; cuyo senadoconsulyto, juzgando que era
deleri, st non inseri nostris Digestis concas- indigno de nuestros tiempos, mandamos que que-
simus. dase abolido en nuestros estados y que no se in-
sertase en. nuestro Digesto.

TIT. xiri (XIV) TÍTULO Xiii (XIV)


DE OBLIO-ATIONIBUS (2) DE LAS OBLIGACIONES

Nunc transeamnus ad obligationes. Obligatio est Pasemos ahora á las obligaciones. La obliga-
iuris vincnlum, quo necessitate adstri.ngimur ah- ción es un vínculo de derecho, por el que somos
cuino solvendae re¡ secunduin nostrae civitatis constreñidos con la necesidad de pagar alguna
¡nra. cosa según las leyes de nuestra civaa.
§ l.—Omnium autem obligationum summa di- § 1.—Mas la principal división de las obligacio-
violo in duo genera d.educitur: namque aut civiles nes se reduce á. dos dases: porque son 6 civiles 6
sunt, aut praetoriae. Civiles snnt, juae ant legi- pretorianas. Son civiles, las que 6 han sido consti-
bus constitutae, aut certe iure civil¡ comproba- tuí das por las leyes, 6 reconocidas ciertamente
tac sunt. Praetoriae sunt, quas praetor ex sua por el derecho civil. Son pretorianas, las que el
inrisdictione constituit, quae etiam honorarias
vocantur. F ha establecido por su jurisdicción, las cua-
les se llaman también honorarias.
§ 2.—La siguiente división se determina en cua-
§ 2.—Sepiens divisio in quatnor species dedu-
citur: ant enim ex contractu sunt, ant quasi ex tro especies: pues, 6 nacen de un contrato, 6 de
contractu, ant ex maleficio, ant quasi ex malefi- un cuasi contrato, 6 de un delito, 6 de un cuasi
cio. Prius est, ut de liS, quae ex contractu sant, delito. Corresponde que hablemos primero de las
dispicianius. Haruni aeque quatuor sunt species: que nacen de un contrato. Do estas, £ su vez, hay
ant enim re con.trahuutur, ant verbis, aut lite- Cuatro especies: pues 6 se contraen por la cosa, 6
rio, ant consensu. De quibus si.nguiis dispicia- por palabras, ó por escrito, 6 por el consentimien-
mus. to. Tratemos do cada una de ellas.

(1) j. i& 0. de tean. nssws48. PI!.!. () Gal. II). . 88. W.


10 INsTI1Ú!rL—LIBRO tu: TITULO liv (XV)

TIT. XIV (XV) TÍTULO XIV (XV)


QUIBUS i&ODIS RE CONTRAHITTJR OBLXGATIO (1) DE QUÉ MANERAS SE CONTRAE UNA OBLIGACIÓN
POR LA COSA

Re contrahitur obligatio, veluti mutui datione. Contráese una obligación por la cosa, como, por
Mutui autem datio (2) in lis rebus consistit, ejemplo, por la dación de un mútuo. Mas la da-
quae pondere, numero, mensurave constant, vsi. ción de un mútuo consiste en aquellas cosas
uti vino, oleo, frumento, peÓunia numerata, aere, que constan por peso, número, 6 medida, como el
argento, auro, quas res ant numerando, ant vino, el aceite, el trigo, el dinero acuñado, el
metiendo, aut appendendo (8) in hoc damus, nt bronce, la plata y el oro, cuyas cosas damos 6
acoipientium fiant, et quandoque nobis non eae- contándolas, 6 midiéndolas, 6 pesándolas, con el fin
dam res, sed aliae eiusdem naturas et qualitatis de que se hagan de los que las reciben, y ¿e que
reddantur: tunde etiam mutuum appellatum est, en algún tiempo se nos devuelvan no las mismas
quia ita a me tibi datur, ut ex meo tuum fiat. Et cosas, sino otras ¿e la misma naturaleza y calidad:
ex so contractu nascitur actio, quaa vocatur con- de donde también se llamó mutuum, porque de tal
dietio. modo se te da por ml algo, (puede mío tuyo se hace.
Y de este contrato nace la acción que se llama
1.—ls quoque, qui non debitnm accepit ab
so, qui per errorem solvit, re obligatur, daturque
J lo1.—También
condictio.
se obliga por la cosa el que reci-
no debido de aquel que lo pagó por error, y
agenti contra eum propter repetitionem condieti- se da contra él al demandante por causa de la re-
cia actio. Nam perinde si (4) condici potest, es¡ petición la acción condictiia. Porque puede ser
paret eum dare oportere,» se si mntuum accepis- demandado por la condictio, cal parece que él deba
set: unas pupillus, si ej sine tutoris auctoritate dar,» lo mismo que si hubiese recibido un mútuo:
non debitum per errorem datum est, non tenebi- por lo que el pupilo, si por error se le ha pagado
tur indebiti condictione, non (5) magis quam sin la autoridad del tutor lo no debido, no esta-
mutni datione. Sed baco apecies obligationis non rá obligado por la condicción de lo indebido más
videtur ex contraetu consistere, quam is, qui sol- que por la ¿ación de un mútuo. Mas esta espe-
vendí animo dat, magia distrahere voluit nego- cie de obligación no parece que se constituye por
tium, quam contrahere. un contrato, pues el que da con ánimo de pagar,
más bien quiso extinguir una obligación que con-
traerla.
2.—Item ja, cuí res aliqua utenda datur, id 2.—Del mismo modo, aquel á quien se da algu-
est commodatur re obligatur, et tenetur commo- na cosa para usarla, esto es, que se le presta, se
dati actione. Sed is ab so, qui mutuum accepit, obliga por la cosa, y es obligado por la acción de
buge distat; namqne non ita res datur, ut oms comodato. Pero este difiere mucho de aquel que
fiat, et ob id de ea re ipsa restituenda tenetur. Et recibió un mútuo; porque no se da la cosa de modo
is quidem, qui mutuum accepit, si quolibet for- que se haga de él, y por esto está obligado ti. res-
tuito casu amiserit quod accepit, veluti incendio, tituir la misma cosa. Además, el que recibió una
ruina, naufragio, aut latron'um hostiumve incur- cosa en mutuo, si por cualquier caso fortuito,
su, nihilominus obiigatus permanet. it i8, qui como por incendio, ruina, naufragio, 6 acometida
utendum accepit, sano quidem. exactam (6) diii.. de ladrones 6 enemigos, hubiere perdido lo que
gentiani custodiendae reí praestare iubetu.r, neo recibió, permanece, no obstante, obligado. Mas el
sufflcit si tantam diligentiam adhibuisse, quan- que la recibió para usarla, está ciertamente obli-
tam in BUÍS rebu.s adhibere solitus est, si modo gado £ aplicar á su custodie un cabal cuidado, y
alius diligentior poterit eam rem custodira. Sed no le basta haber puesto tanto cuidado cuanto
propter maiorem 'vii maioresva casus non tono- acostumbró é. poner en sus propias cosas, si otra
tur, si modo non ipsius (7) cuipa is casus interve- persona más cuidadosa pudiere conservar aquella
nerit; alioquin, si id, quod tibi (8) commodatnm cosa. Mas no está obligado por causa de fuerza
est, peregre tecum ferre malueris, et vsi incursu mayor ó de casos fortuitos, si el caso no hubiere
hostium praedonumve vel naufragio amiseris, acontecido por culpa suya; de otra suerte, si hu-
dubium non est, quin de restituenda ea re tenea- bieres preferido llevar contigo de viaje lo que se te
ns. Oommodata autem res tune proprie intelligi- ha dado en comodato, y lo hubieres perdido 6 por
tur, si milis mercede aceepta vel constituta, res acometida de enemigos 6 de ladrones, ó por nau-
tibi utenda data est: alioquin mercede interve- fragio, no hay duda de que estés obligado ti resti-
niente, locatus tibi usus re¡ videtur; gratultum tuir aquella cosa. Mas entiéndese que una cosa ha
en,im debet esse commodatnm. sido dada propiamente en comodato, si no habién-
dose aceptado 6 establecido ninguna retribución,
se te dió la cosa para usarla: de otro modo, me-
diando retribución, se estima que se te arrendó el
uso ¿e la cosa; pues el comodato debe ser gratuito.
§ 3.—Praeterea et is, apud qnem res aliqun de. 5.—Además, aquel en cuyo poder se deposite
¡onitur, re obligattir et actione depositi; qui et alguna cosa, se obliga también por la cosa y por
ipse de ea re, quani accepit, restituenda tenetur. la acción de depósito; porque también él está

(1) Gaj. III. S . 90. 91.; 1. 1. §. 14 D. de obi. et set. XLIV. 7. (5) fiat. Rusa. CM. 110g. Caj.; non, onitenia toe re*tantel.
(5) obligatio, Bien. Buch. Rckr., contra el Dig. (8) exactieeiwam, Diy.
(8) pandendo, ScSr. Gaj. (7) MaL. Rusa. Hot. Cont.; hulue, Bchr,; buina, lpsIue, otros.
(4) ab so, Gui. -Suc. (8) dowl, inse rtan Hot. Buch.

flTSTITtJTA.—LIBRO III: TiTULO XV (XVI) 108
Sed is ex so solo tenetur, si quid dolo aommiserit, obligado á restituir la misma cosaque recibió.
culpas autem nomine, id est desidias ac negligon- Pero éste, si hubiere hecho algo con dolo, queda
tiae, non tenetur itaque securas est, qui parllm obligado por esto sólo, mas no por causa de
duigenter cnstoditam rem furto amis erit,quia, culpa, esto es, de desidia y de negligencia: así,
qui negligenti amico rem oustodiendam traclidit, pues, está seguro el que por hurto hubiere perdi-
suae facilitati id imputare debet. do una cosa poco diligentemente guardada, por-
que debe imputar esto á su propia ligereza el que
entregó á un amigo negligente una cosa para
guardarla.
fi 4.—Oreditor qiloque, qui pignus accepit, re § 4.—También el acreedor que recibió una pren-
obligatur; qui et ipse de ea re, quam a000pit, re- da está obligado por la cosa; y también es obliga-
stituenda tenetur actione pigneraticia. Sed quia do el mismo por la acción pignoraticia á. restituir
pignus utriusque gratia datar, et debitoris, quo la misma cosa que recibió. Mas como quiera que
magia pecunia el crederetur, et creditoris, quo la prenda se da en. interés de ambas partes, del
inagis ej la tato sit creditum, plaouit sufflcere, deudor, para que más bien se le dé dinero, y del
quod ad eam rem custodiendani exactam diligen- acreedor, para que más seguro tenga su crédito,
tiam adbiberet; quain si praestiterit, et aliqao se estableció que bastaba que pusiera exacta allí-
fortuito casa rem amiserit, securum esse, neo ¡m- gencia en guardar aquella cosa; y que si la hu-
pedir¡ ereditum petere. biere puesto, y por algún caso fortuito hubiere
perdido la cosa, está seguro, y no se le impide que
reclame su crédito.

TIT. XV (XVI) TÍTULO XV (XVI)


DE VERBORUM OBLIGATIONE (1) DE LA OBLIGACIÓN POR PALABRAS

Verbis obligatio contrahitur ex interrogatione La obligación por palabras se contrae por una
et responsione, quum quid dan flerive no-bis sti- pregunta y una respuesta, cuando estipulamos
pulamur. Ex qua duae proficisou.ntur actiones, que se nos dé 6 se nos haga alguna cosa. De ella
tam cnndictio (2), si corta sit stipulatio, quamex dimanan dos acciones, así la condicción, si la esti-
stipulatu, si incerta; quae hoc nomine inde uti- pulación fuere cierta, como la de lo estipulado, si
tur, quia stipulum apud veteres flrmum appella- fuere incierta; la cual tenía este nombre, porque
batur, forte a stipite descendens. entre los antiguos stipuium significaba firme, de-
nivándose probablemente de stipes (tronco asegu-
rado en la tierra).
§ 1.—la hac re ohm talia verba tradita fuerunt: § 1.—Tales fueron las palabras empleadas en
cspon des? spondeo; promittis? promitto; fidepro- otro tiempo en esta obligación: «ofreces espon-
mittis? fidepromitto (5); fideiubes? fldeiubeo; da- táneamente? ofrezco espontáneamente; ¿prome-
bis? dabo; facies? faciani.» Utrum autem Latina tes? prometo; ¿prometes por tu fe? prometo por
an 0-rasca, vol que alia ¡jagua stipulatio conci- mi fe; ¿sales fiador? salgo fiador; ¿darás? daré;
piatur, nihil interest, scilieet si uterque stipulan- ¿harás? haré.» Mas no imorta que la estipulación
tium intellectum sine lingaae babeat; nec necesee se haga ó en latín, 6 en griego, 6 en otra cualquie-
est, eadem lingua utrumque uti, sed sufficit con- ra lengua, con tal que ambos estipulantes entien-
gruenter ad interrogata respondere: quia etíam dan dicha lengua; y no es necesario que ambos
duo Graeci Latina Iingua obligationem coxitrahe- usen la misma lengua, sino que basta responder
re possunt. Sed hace solemnia verba olim quídem congruentemente á lo preguntado: por lo
in usa fuerunt; pontee autem Leoniana constitu- también dos griegos pueden contraer una obliga-
tic late ast (4), q'uae, solemnitate verborum sub- ción en lengua latina. Mas estas palabras solem-
lata, sensum st consonantem intellectum ab nes estuvieron ciertamente en uso en otro tiem-
utraque parte solum desid.erat, licet quibuscun- po; mas después se promulgó una constitución de
que verbis expressum (5) est. Leon, la cual, suprimida la solemnidad de las pa-
labras, requiere únicamente de una y otra parte
una manifestación conocida y acorde, aunque se
haya expresado con cualesquiera palabras.
§ 2.—Omnis stipulatío ant pare, ant la diem, § 2.—toda estipulación se hace 6 puramente, 6
aut sub conditione fit. Pune, yeluti: quinqne au- á. término, 6 bajo condición. Puramente, como por
reos daro spondes?» idque confestim petipotest. ejemplo: ofreces espontáneamente darme cinco
In djm, quuxn adiecto die, que pecunia solvatur, áureos?» y esto puede ser reclamado inmediata-
stipulatio fit, velutí: cdecem aureos prímis kalen- mente. A término, cuando se hace la estipulación,
dis Martiis dare epondes?» id autem, quod ja diem añadiéndose el día en que se pague el dinero,por
stipulamur, statini quidem debetur, sed peti ejemplo: ¿ofreces espontáneamente dar diez
prius, quaiu dies veniat, non potest; ae (8) no so áureos en las primeras calendas de marzo?» mas
quidem ipso día, iii quem stipulatio facta est, peti esto que estipulamos á término, se debe cierta-
potest, quia totus is dios arbitrio solvontis tribu¡ mente desde luego, pero no puede pedirse antes
debet; noque enim certum set, 00 dio, ja quem de que llegue el día; y ni aun puede pedirse en el

(1) Gaj.II1. §. 92; 1. j §. 7. D. de obi. st. act. ILIV. 7.


(2) certi, insertan Raj. Ruta. Cont. Buc/i. (4) L. 10. 0. de cosiLra1. el coinieitt. .tipuiat. VII). 38.
(3) ñdepr. edcpr., fcitan en todoe ¡os códices de Bula. y en (5) expreseu, Hol. Buclr. Schr.
108 antiguos de 0"&5, rero 85 bailan también en Theoph. (6) Bien. Schr.; st, (os restantes,
104 INSTITUTÁ.—LIBRO Ifl TITULO xvi (xvii)
promissum est, datu.m non osee, priusquam is mismo día para el que se hizo la estipulación, por-
praetere&t (1). quetodo este día entero debe concederse al arbi-
trio del pagador; así, pues, no es cierto, antes de
que éste transcurra, que no se dió en el día para
que se prometió.
8.—At si ita stipuleris: «decem aureos annuos, § 8.—Mas si estipulares do este modo: «ofreces
quoad vivam, daro spondes?» et puro f'cta obli- espontáneamente darme cien áureos anuales mien-
gatio intelligitur, etperpetuatur, quia ad tempue tras yo viva?» la obligación se reputa heiha tam-
deben non potest: sed horas petendo pacti Oxee- bién puramente, y se perpetúa, porque no puede
ptione submovebitur. deberse por un tiempo: pero el heredero, si recla-
mase, será rechazado por la excepción del pacto.
§ 4.—Sub conditione stipulatio fit, quum in al¡- § 4.—La estipulación se hace bajo condición,
cuando ha obligación es diferida á algún caso, de
quem casum differtnr obligatio, ut, si aliquid
factum fuenit aut non fuerit, etipuiatio commit- modo que se verifique la estipulación, si se hubie-
tatur, veluti: «si Pitins consul fuerit factus, quin- re hecho 8 no alguna cosa, por ejemplo: «si Ticio
que aureos daro spondes ?» Si quis ita stipuletur: fuere hecho cónsul, ofreces espontáneamente dar-
«si in Capitolium non ascendero, daro spondes? me cinco áureos?» Si alguno estipulare así: «si yo
perinde erit, ac si stipulatus esset, quum mono- no subiere al Capitolio ofreces espontáneamente
tun, sibi darL Ex conditionahi stipulatione tantum darme?» será lo mismo que si hubiese estipulado
spes esi debitum iri, eamque ipeam spern in hero- que se le dé cuando muriese. De la estipulación
dom (2) transmittimus, si, prusquam cO]iditio condicional nace tan sólo la esperanza de que
existat, more nobis contigerit. habrá de deberse, y trasmitimos esta esperanza al
heredero, si nos hubiere sorprendido la muerte
J «Carthagine
5.—Loca etiam inserí stipulationi solent, velu-
dare apondes?» quae stipulatio
antes que se cumpliera la condición..
§ 5.—También suele incluirse en la estipulación
la indicación de un lugar, como: «¿ofreces espon-
licet puro fien videatur, tamen re ipsa habet tem- táneamente darme en Cartago?» cuya estipula-
pus iniectum (3), quo promissor utatur ad peen- ción, aunque se entienda que es hecha puramente,
niam Carthagine dandam. Et ideo, si quis flomae contiene, sin embargo, en sí misma, por virtud de
ita stipuletur: chodie Cartbagine dare sponde?» la cosa, un plazo, el que emplee el promitente
inutiis erit etipuiatio, quum imposaibilis Bit re- para dar el dinero en Cartago. Y por tanto, si al-
prorniselo. guno estipulara así en Berna: «ofreces espontá-
neamente darme hoy en Cartago?» la estipulación
será inútil, siendo imposible la correspondiente
obligación.
§ 6.—Conditiones, quaeadpraetenitu.m vol prae- § 6.—Las condiciones que se refieren Á un tiem-
Sons tempus referuntur, aut statim infirmant po pasado 6 presente, 6 anulan desde luego la obli-
obligationem, aut omnino non differunt; veluti gación, 6 no la difieren en manera alguna; como
«si Titius consul fuit, vol si Maevius vivit, daro « ofreces espontáneamente darme, si Ticio fub
epondes?» Nam si ea ita non sunt, nihil valet sti- cnsul, 6 si vive Mevio?» Porque si estos hechos
pulatio; sin autem ita se habent, etatim valot: no son tales, nada vale la estipulación, pero si son
quae enm por rerum naturam sunt corta, non así, es válida desde luego: en efecto, lo que es
morantur obligationem, hicet apud nos incerta cierto por la naturaleza de las cosas no demora la
sint. obligación, aunque sea incierto para nosotros.
§ 7.—Non solum res in stípnlatum deduci pos- § 7.—Mas no sólo cosas pueden ser objeto de
sunt, sed etiam f acta, ut si stipulemur ahiquid una estipulación, sino también hechos, como si es-
flerí vol non flor¡. Et in huínsmodi atipulationibus tipuláramos que se hiciera 6 que no se hiciera al-
optimum erit poonam subiicere, no quantitas sti- guna cosa. Y en tales estipulaciones será lo me-
pulationis in incerto sit, ac necease sit actori pro- jor agregar una pena, é. fin de que no quede
bare, quid eius intersit. Itaque si quis, mt fiat incierta la cuantía de la estipulación, y sea nece-
aliquid, etipuletur, ita adilci poena debet: «si ita sario al actor probar en cuanto le interese. Así,
factum non enit, tuno (4) poense nomine decem pues, si alguno estipulara que se haga alguna
aureos daro spondes?» Sed si quaedam fiar¡, quae- cosa, debe agregarse la pena de este inodó: «si no
d.am non fien una eademqne coneeptione stipule- se hubiere hecho así, ¿ofreces espontáneamente
tun, clausula huinsmodi enit adiicienda: «si adver- darme entonces diez áureos á título de pena?» Pero
sus ea factum erit, sive quid ita factum non erit, si en uno ye1 mismo enunciado se estipulase que se
tuno poenae nomine decem aureos daro spon- hagan unas cosas y que no se hagan otras, deberá
des?» añadirse una cláusula como esta: «si contra esto
sehubierehecho alguna cosa,ó si algo no se hubie-
re hecho de este modo, ¿ofreces espontáneamente
darme entonces diez áureos á título de pena?»

TIT. XVI (XVII) TÍTULO XVI (XVII)


DE DUOBUS REIS STIPULLNDI ST PROMITTEDI (5) DE LOS COESTIPULÁNTES y DE LOS COPROMITENTES

Et stipulandi et promittendi duo pluresve re¡ Así al estipular como al prometer pueden ha-
fien poasun.t. Stipulandi ita, si post omniurn inter- cerse parte dos ó muchas personas. Al estipular,

(1) Bien. $chr. y todos Z08 códices de Eues.;praeterlerft, l os (3) adiectum, HaZ. Eu$s. Hot.
,'estante*. (4) tu, ii.
(2) in her., 04teniaø Bien. Scr., pero se 'een en 77eoph. (I) L. 7. D. de duob. reí,. XLV. 2.

fl81ITUTA.—LIBRO 111 TiTULO xvrn (XIX) 105
rogationem promissor respondeat: capondeo:» ut de este modo, si después de la pregunta do todos
puta quum duobus separatim stipulantibus ita respondiera el promitente: «ofrezco espontánea-
promissor respondeat «utrique vestrum daro mente:» cuando, por ejemplo, á dos que estipulan
spondeo» nam si prius Pitio spoponderit, deinde, por separado el promitente respondiese así: «ofrez-
alio interrogante (1), spo ndeat, alía atque alia co espontáneamente dar á cada uno de vosotros;»
cnt obligatio, néc creduntur duo reí stipulandi porque si primero hubiere prometido espontánea-
essø. Duo pluresve re¡ promittendi ita ftunt: mente é. Ticio, y después, interrogándole el otro,
«Maevi, quin que aureos dare spondes?Sei, eosdem le prometiese, habrá dos estipulaciones distintas,
quinque aureos daro spondes?» si (2) respondsant y no se entiende que haya dos coestipulantes. Dos
singuli separatim: «spondeo.» ó muchos copromitentes se hacen de esta manera:
iMevio, ofreces espontáneamente darme cinco
áureos? boyo, ¿ofreces espontáneamente darme
los mismos cinco áureos?» respondiendo cada uno
por separado: «ofrezco espontáneamente.»
1.—Ex huiusmodi obligationibu.s et stipulan- § 1.—Por las obligaciones de esta clase se debe
tibus (3) solidum sirigulis debetur, et promitten- á cada uno de los estipulantes la totalidad de la
tos singali in solidum tenentur. Tu utraque ta- cosa, y cada uno de los promitentes está obligado
mea (4) obligatione una res vertitur, et vol alter é. la totalidad de la cosa. Pero en una y otra obli-
debitum. accipiendo, vol alter solvendo, omuium gación se debe una cosa sola, y 6 cobrando uno lo
penimit obligationem, et omnes liberø.+ debido, 6 pagándolo otro, extingue la obligación
de todos, y á todos los deja libres.
§ 2.—Ex duobus reis promittendi alias puro, § 2.—De dos copromitentes puede uno obligar-
alias in diem vol sub conditione obligan potest; se puramente, j r otro por término 6 bajo condi-
neo impedimento enit dios ant con ditio, quo minus ción; y no servirá de obstáculo el término 6 la
ab so, qui puro obligatus est, petatur. condición para que deje de pedirse á aquel que se
obligó puramente.

TIT. XVII (XVIII) TÍTULO XVII (XVIII)


DE SIPULATIONE SERVORUM DE LAS ESTIPULACIONES DE LOS ESCLAVOS

Servas ex persona dominí ms stipulandi habet. El esclavo tiene por la persona de su señor el
Sed (5) hereditas ja plerisque personae defuncti derecho de estipular. Pero la herencia sustenta
vioem sustinet; ideoque, quod servus hereditarius en la mayoría de los casos la representación de la
ante aditam hereditatem stipalatur, aoquirit he. persona del difunto; ypor esto, lo que el esclavo de
reditati, ac per hoc etiam heredi postea facto ac- la herencia estipula antes de adida la herencia, lo
quinitur. adquiere para ésta, y por consiguiente es adquiri-
do también para el que después se hace heredero.
§ 1.—Sive autem domino, sive sibi, sive conser- § 1.—Mas ya estipule el esclavo para su señor,
vo sao, sive impersonaliter servas stipuletur, do- ya para si, ya para su coesclavo, ya impersonal-
mino acquirit. Idem iuris est et in libenis, qui in mente, adquiere para su señor. El mismo derecho
potestate patrie sant, ex quibus causis acquirere rige también para los hijos que se hallan bajo la
possunt. potestad del padre, respecto de las causas por que
pueden adquirir.
§ 2.—Sed quum factum la stipulatione contiie- § 2.—Pero cuando se contuviere un hecho en
bitur, omnímodo persona stipulantis continetur, la estipulación, se comprende exclusivamente la
veluti si servas stipuletur, ut sibi ¡re agere Ii- persona del estipulante, como si un esclavo esti-
ceat; ipse eniin tantum prohiberi non debet, non pulase que le sea licito pasar y conducir; pues tan
etjam domrnus eius. sólo ¿e él no debe impedírsele, pero sí fe su señor.
§ 3.—Servas communis stipiilando unicu.ique § 8.—El esclavo común, cuando estipula, ad-
dominorum pro portione dominii acquinit, nisi quiere para cada uno de sus señores en proporción
unius eorum iussu., aut nominatim ciii eorum sti- It su dominio, salvo si estipulé por mandato de
patatas est; tuno enim sol¡ ei acquiritur. Quod uno de ellos 6 nominalmente para alguno de ellos;
servus communis stipulatur (6), si alteni ex domi- pues entonces adquiere para este sólo. Lo que un
ms acquini non potest, solidum.alteri acquiritur, esclavo común estípula, se adquiere en totalidad
veluti si res, quamdari stipulatus est, unius do- para uno de los señores, si no pueda ser adquirido
mini sit. para el otro, como por ejemplo, si la cosa que se
estipuló se daría, fuese de uno de los señores.

TIT. XVIII (XIX) TÍTULO XVIII (XIX)


DE DIVISIONE STIPLYLATIONUM (7) DE LA DIVISIÓN DE LAS ESTIPULACIONES

Stipulationum alias iudiciales sunt, aliae prao- Unas estipulaciones son judiciales, otras preto-
tonas, alias conventjonaleg, alias communes, tam rianas, otras convencionales, y otras comunes, así
praetorias quam judiciales. pretorianas como judiciales.

(i) iflterrogantj, mal, Bus. Hol,, (4) enim, Hol. Cont. Th..oph.
(2) Si, oinhtenja Bien. Buth. y los ntiguis códices de C'uJ. (8) Cuj. Schr.; et, insertan ¿os
(8) tlpu1ationibus, Haj. Rusa. Cont. Bien. Buck., Contra» (6) Quod—etipulatur, ¿o une Bien. con jo anterior,
Theoph. (7) L. 5. D. de verb. obZ. XLV. ¿.
ToNo L-14
106 tSflTVTA.—LIBfl0 III: TÍTULO xix (XX)

§ 1.—Iu.diciales sunt duntaxat, quae a mero itt- § 1.—Son judiciales exclusivamente, las pie
dicis officio proficiscuntur, veluti a5 dolo cautio, provienen del mero oficio del juez, como la cau-
vol de persequendo servo, qui iii fuga est, resti- ción de dolo, 6 la de perseguir al esclavo fugitivo
tuendove pretio. 6 de restituir su precio.
§ 2.—Praetoriae, quae a. mero praetoris ofilcio § 2.—Pretorianas, las que dimanan del mero
proficiacuntur, veluti damni in(ecti vol legato. oficio del pretor, como la de daño inminente 6 la
mm. Praetorias autem stipulationes sic exandiri de legados. Mas la denominación de estipulacio-
oportet, ut in bis contineantur etiam aedilitiae; nes pretorianas debe serontendida de modo que en
nam et has a iurisdictione (1) veniunt. ellas se comprendan también 'as edilicias;]porque
éstas se derivan igualmente de una jurisdicción.
§ 3.—Oonventionales sunt, quae ex conventione § 3.—Son convencionales, las que se originan de
utriusque partís concipiuntur, hoc set neque me- convención de ambas partes, esto es, ni por man-
su indicie, neque iussu Praetoris, sed ex conven- dato del juez, ni por orden del pretor, sino por
tiene eontrahentium; quarum totidemgenera convenio de los contratantes; de las que hay tan-
sunt, quot, paene dixerim, remum contrahenda- tas especies, casi diría que como de cosas contra-
mm. tablee.
§ 4.—Oommunes etipulationes sunt, veluti § 4.—Son estipulaciones comunes, por ejemplo,
saivam foro puihi (nam et praetor iubet, rem la de que hayan de quedar á. salvo los intereses
saivam foro pupillo caven, et interdum index, si delpupilo, (porque también el pretor manda que
autor expediri. hace res non potest), vol de rato se dé caución de que hayan de estar á salvo los
stipu.latio. intereses del pupilo, y á veces el juez, si el asunto
no puede resolverse de otro modo), ó la estipula-
ción de ratificación.

TIT. XIX (XX) TÍTULO XIX (XX)


DE fltUTILIBUS STIPULATIONIBUS (2) DE LAS ESTIPULACIONES INÚTILES

Omuis res, quae dominio nostro subiicitur, in Toda cosa que está sujeta á nuestro dominio, ya
stipulationem deduci potest, sive illa mobilis, sea mueble, ya radique en el suelo, puede ser ob-
sive sol¡ Bit. jeto de una estipulación.
§ 1.—At si quis rem, quae in remum natura non § 1.—Mas si alguno hubiere estipulado que se
est ant eses non potest, dari etipulatus fuerit, vol- diese algo que no existe 6 no puede existir en la
uti Stichum, qui mortuus sit, quein vivero crede- naturaleza de las cosas, como, por ejemplo, 4 Sti-
bat, ant hippoceutaurum, qui seso non possit, co, que hubiese muerto y á quien creía vivo, 6 un
inutilis cnt stipulatio. hipocentauro, que no puede existir, la estipula-
ción será inútil.
§ 2.—Idem iuris est, si rem sacram ant religio- § 2.—Lo mismo sucede, si alguno estipulare que
5am, quam humani iuris cose credebat, vol publi- se le diese una cosa sagrada 6 religiosa, que creía
cam, quae usibus populi perpetuo exposita sit, ut era de derecho humano, 6 una pública que perpe-
forum vsi theatrum, vol libe mm hominem, quem tuamente haya estado destinada á los usos del pue-
servum eses credebat, vel cuius commercium non blo, como un foro 6 un teatro, 6 un hombre libre,
habnerit, vol rem suam dan quis stipuletur. Neo 4 quien creía que era esclavo, 6 una cosa de laque
in pendente erit etipulatio ob id, quod publica no hubiere tenido comercio, 6 su propia cosa. Y la
res in privatum deduci, et ex libero servus fien estipulación no quedará ni aun en suspenso, por-
potest, et commercium adipisci stipulatorpotest, que la cosa pública pueda ser reducida á privada,
et res stipulatoris seso desinere potest; sed proti- y pueda del hombre libre hacerse un esclavo, y
nus inutilis est. Item contra, licet initio utiliter pueda el estipulante adquirir el comercio, y la
res in stipulatum deducta sit, si postesa, in earum cosa pueda dejar de ser del estipulante; sino que
quam causam (3), de quibus supra dictum est, desde luego es inútil. Igualmente, por el contra-
sine facto promissonis devenerit, extinguitur sti- rio, aunque la cosa haya sido en un principio com-
pulatio. Ac (4) neo statim ab initio taUs stipnla- prendida válidamente en la estipulación, si des-
tio valebit: «Lucium Titium, quum servus erit, pués, sin ningún acto del promitente, hubiere lle-
ciare epondes?» et similia, quia, quae natura sui gado á estar en alguna condición de aquellas de
dominio nostro exsmta sunt, in obligationem de- que antes se ha hablado, se extingue la estipula-
duci nuilo modo posenut. ción. Y tampoco desde un principio será válida
esta estipulación: «¿Ofreces espontáneamente dar-
me 4 Lucio Ticio cuando será esclavo?» ni tampoco
otras semejantes, porque en manera alguna pue-
den ser objeto de una obligación las cosas que por
su naturaleza se hallan fuera de nuestro dominio.
§ 3.—Si quis alium daturum facturumve quid § 3.—Si alguno hubiere ofrecido espontánea-
spoponderit, non obligabitur, veluti si spondeat, mente que otro dará 6 hará alguna cosa, no esta-
Titiu.m quinque aureos daturum. Qaodsi offeetu- rá obligado, como si ofreciese que Ticio dará cin-
mm se, ut Titius daret, spoponderit, obliga- co áureos. Pero si hubiere prometido que él haría
tur. que Ticio los diese, queda obligado.

(1) praetonis, Miéran flal. Russ. Con., c.t'a si Dio. (3) In allquam eornm eausa.1n, HaZ. Rusa.; Iii al. earum
(2) Gaj. III. §. 97.102. 104-101.; 1. 14. C. de Contr. *UpuZ. caus., Hof.; lu aaram caus., Cont.; tu sar. rerum caus., BucL;
VIII. 184 Paulli 585t. V. 1. 2.; 1.38. §. 17. 20.2S.:1 87. W. 42. le ssmm qua causa, Cuj. SCr.
de verb. obi. XLV. 1.
'}. (4) Bien. Schr.; At, Los demd*,

IN8TITUTA.—LIBRO III TiTULO xix (XX) 107

§ 4.—Si quis alii, quam Cuius inri subiectus sit, § 4.—Si alguno estipulara para otro que no sea
atipuletur, nihil agit. Plano solutio etiam in ex- aquel á cuyo derecho esté sometido, ejecuta un
tranei personam conferri potest (vehiti si quis ita acto nulo. Mas un pago puede ser conferido aun
otipuletur: «mihi ant Seio dare 8pondes?»), at á la persona de un extraño (como si alguno esti-
obligatio quidem stipulatori acquiratur (1), solvi pulara así: «¿prometes darme á mi 6 á eyo?»), de
ta.men. Seio, etiam invito CO, recto posait, ut libe- suerte que la obligación se adquiera en realidad
ratio ipso jure contingat, sed ille adversus Seium para el estipulante, pero pueda pagarse válida-
habeat mandati actionem. Quodsi quis sibi et ah, mente á Seyo, aun contra su voluntad, para que
cuino iuri subiectus non oit, dan decem aureos se siga de derecho la liberación, pero él tenga
stipu1atus est, valebit quidem stipulatio, sed contra Seyo la acción de mandato. Pero si alguno
utrum totu.m debeatur, quod in stipulationein de- estipulé que á él y á otro, á cuyo derecho no estu-
ductum est, an vero paro dimidia, dubitatum ost: viere sometido, se diesen diez áureos, será cierta-
sed placet (2), non plus quam dimidiam partem ej mente válida la estipulación, pero se dudó si se
acquiri. Bi, qui inri tuo subiectus est, si otipula- debería la totalidad de lo que fué objeto de la esti-
tus sis, tjbi acqniris, quia vox tua tanqnam lilli pulación, 6 sólo la mitad: mas se establece que no
oit, sicuti fui vox tanquam tua ixttelligitur ja jis se adquiera para él más que la mitad. Si hubieres
rebus, quae tibi acquiri poosunt. estipulado para aquel que está sujeto á tu potes-
tad, adquieres para ti, porque tu palabra es como
si fuera la de tu hijo, así como la palabra del hijo
se entiende como tuya en las cosas que para ti
pueden adquirirse.
§ 5.—Praeterea inutilis est stipulatio, si quis § 5.—Además, es inútil la estipulación si algu-
ad ea, quae interrogatus fuenit, non respondeat, no no respondiese á aquello por que hubiere sido
veluti si decem aureos a te dan stipuletur, tu interrogado, como si estipulara que por ti se die-
quinque proinittas, vel contra; ant si Ble puro oti- ran diez áureos, y tú prometieras cinco, 6 al con-
puletur, tu sub conditione promittas, vel contra, trario; 6 como si él estipulase puramente, y tú
si modo scilicet id exprimas, id est si cui, sub prometieras bajo condición, 6 al contrario, con
conditione vel in diem etipulanti, tu responcleas: tal de que, sin embargo, expreses esto, es decir,
praesenti die spondeo:» nam si hoc solum re- que respondas al que estípula bajo condición ó á
sondeas: epromitto,» breviter videnis in eandein término: € prometo para el día presente:» porque
diem vel conditioneni spópondisse; noque enim si respondieras sólo esto: «prometo,» se reputa
necease est, in respondendo eadem omnia repetí, que has prometido brevemente por el mismo tér-
quae stipulator expressenit. mino 6 con la misma condición; pues tampoco es
necesario que al responder se repita todo lo que
hubiere expresado el estipulante.
§ 6.—Item inutilis est stipulatio, si ab eo stipu- § 6.—También es inútil la estipulación si esti-
leris, qui tao iuri subiectus est, vel si jo a te sti- pulares de aquel que está sujeto á tu potestad, 6
piúetur. Sed (8) servas quideni non solum domino si él estipulara de ti. Mas el esclavo no puede
sao obligan non potest, sed no alil quid.em allí; obligarse no sólo £ su señor, sino en realidad á
flUí vero familias aliis obligan posount. ninguna otra persona; pero los hijos de familia
pueden obligaros á otras.
§ 7.—Mutuzn neque stipulani noque promittere § 7.—Es evidente que el mudo no puede ni esti-
poose, palam est. Quod et in surdo receptum est, pulan ni prometer. Lo que también se ha estable-
quia et is, qui stipulatur, verba promittentis, et cido respecto al sordo,porque así el que estípula
is, qui promittit, verba stipulantis audire debet: debe oír las palabras del que promete, como el
unde apparet, non de eo nos loqui, qui tardius que promete las del que estipula: de donde resul-
exaudit, sed de so, qui omnino non audit. ta, que no hablamos del que oye con dificultad,
sino del que no oye en absoluto.
8.—Furiosus nullum negotium gerere potest, § 8.—El loco no puede realizar ningún negocio,
quia non inteUigit, quid agit (4). porque no entiende lo que hacu.
§ 9.—Pupilas omue negotium recto genit, ita § 9.—El pupilo realiza válidamente cualquier
tamen ut (5), sicubi tutoris auctonitas necessaria negocio, con tal de que, sin embargo, sea presen-
oit, adhibeatur tutor, veluti si ipse obligetur; tado el tutor, en los casos en que sea necesaria su
nam aliam sibi obligare etiam sine tutoris aucto- autoridad, como, por ejemplo, si aquel mismo so
ritate potest. obligara; porque puede obligar para sí é. otro,
aun sin la autoridad del tutor.
§ 10.—Sed quod diximns de pupillis, utique de § 10.—Mas lo que hemos dicho de los pupilos, es
no verum est, qui iam aliquem iutellectum ha- cierto únicamente respecto de aquellos que ya
bent; nam infaus et qui infanti (6) proximus est, tienen alguna inteligencia; pues el infante y el
non multum a furioso distant, quia humo aetatis que está próximo á la infancia no distan mucho
pupilhi nullu.m ha'bent intellectum. Sed in proxi- del loco, porque los pupilos de esta edad no tie-
mis infanti (7) propter utilitatem eorum beni- nen ninguna inteligencia. Pero respecto á los
gnior iuris interpretatio facta est, nt idem jurio
habeant, quod pubertati proximi. Sed qui in po. S á la infancia se ha hecho por su utii-
aad una interpretación mas favorable del dere-

(ij adquirttnr, omitiendo st, iiponiendo luego babet, Bien., (5) ut tomen, omitiendo ita, Cont. (fui. Bien. BucL; con el
apoyándose en 7%soph. texto, GaJ.
(2) placuit, Ua. Rusa. Cont. Hot., apoydndoae en TheopA. (6) infantias, Hat. Rusa. Cont. Theoph., contra todos los
(8) Sed, omitela Bien. códices de Rusa.
(4) agat, Gaj. (7) Viese la nota ant erior.
138 flTWPITUTL.—LIBRO iii: PfruLO xix (XX)
testateparentis est impubes7 neo auctore quid.em cho, para que tengan la misma facultad que los
patre obligatur. próximos á la pubertad. Mas el impúbero que se
halla bajo la potestad da su padre, no se obliga
en realidad ni aun con la autoridad de éste.
1L—Si impossibilis conditio obligationibus § 11.—Si se agregare á las obligaciones una
adiioiatur, nihil valet stipnlatio. Impossibilis au- condición imposible la estipulación es nula. Mas
tem conditio babetur, oui natura impedimento considérase condicin imposible aquella en la que
est, quo minus existat, veluti si quis ita dixerit: la naturaleza sirve de impedimento para que no
«si dígito eoelum attigero, daro spondes?» At Si se cumpla, como si alguno hubiere dicho así:
ita stipul.etur: «si digito coelum non attiero, «¿prometes darme si yo hubiere tocado con el
dare spondesh puro factia obligatio intelligitur, dedo al cielo?» Mas si estipulara de este modo:
ideoque statim petere potest. «¿ prometes darme si yo no hubiere tocado al cie-
lo con el dedo?» se entiende hecha puramente la
obligación, y por consiguiente puede reclamarse
desde luego el cumplimiento.
12.—Item verborum obligatio inter &bsentes § 12.—También es inútil la obligación contraída
concepta inutilis est. Sed quum hoc materiam u- por palabras entre ausentes. Mas como esto daba
tium contentiosis hominibus praestabat, forte materia para litigios á los hombres pleitistas, que
post tempas tales allegationes opponentibus, et después de algún tiempo oponían quizás tales
non praesentes asse vol se vel adversarios Snos alegaciones, sosteniendo que ellos 6 sus adversa-
contendentibus, ideo nostra constitutio propter rios no se hallaban presentes, por ello, se intro-
celeritatem djrimendarum litiuni introdueta est, dujo para la rapidez en dirimir los litigios la
quam ad Caesarienses advocatos scripsimus (1); constitución nuestra que dirigimos á los aboga-
per quam disposuimus, tales ecripturas, guao dos de Cesárea; por la cual dispusimos, que tales
praesto cese partes indicant, omnimodo esse cre- escrituras que indican que las partes estaban pre-
dendas, nisi ipse,qui talibus utitur improbis alle- sentes, deben ser en un todo creídas, salvo si el
gationibus, manifestissimis probationibus ve1 por que se vale de tales poco honradas alegaciones
scripturam vol por testes idoneos approbaverit, hubiere probado con evidentísimas pruebas, ya
in ipso toto die, quo conficiebatux instrumentum, por medio de escritura ya por testigos idóneos,
seso vol adversarium suum in aliis locis OSBO. que en todo aquel día en que se hacia el instru-
mento él 6 su adversario se hallaba en otro lugar.
§ 18.—Post mortem suam dan sibi nemo stipu- § 18.—Nadie podía estipular que se le diese des-
lan poterat, non magis, quam post eius mortem, pués de su muerte, ii tampoco después de la de
a quo stipulabatur. Ac neo is, qui in alicuius po- aquel de quien estipulaba. Mas, ni el que está bajo
testate est, post mor tem eme stipulari poterat, la potestad de otro podía estipular para después
quia patria val domini voce loqui videtur. Sed et ¿e la muerte de éste, porque se reputa que habla
si quis ita stipulcttir: «pridie quam moniar,» vol: por boca de su padre 6 de su señor. Pero si algu-
«pridie quam monienis, dabis (2)?» inutilis erat no estipulare así: «,me darás el día antes de que
stipulatio. Sed quum, ut iani dictum cst, ex con- yo muera, 6, la víspera de que tú mueras?» tam-
sensu contrahentium stipulationes 'valeut, placuit bién era inútil la estipulación. Pero como, según
nobis etiam in hunc iuris artieulum necessaniam ya se ha dicho, las estipulaciones son válidas por
indueere emendationem (3), ut, sive post mor- el consentimiento de los contratantes, nos plugo
tem, sive pridie quam morietur stipulator sive introducir también en este punto del derecho una
promissor, stipulatio concepta est, valeat etipu- corrección necesaria, para que sea válida la esti-
latio. pulación, era haya sido hecha para después de la
muerte, ora para el día antes de que muera el es-
tipulante 6 el promitente.
§ 14.—Item si quia ita stipulatus erat: «si navis § 14.—Asimismo, si alguno había estipulado de
ex Asia venenit, hodie dare spondes?» inutilis este modo: «,si la nave hubiere llegado de Asia,
erat (4) stipulatio, quia praepostere conoepta prometes darme hoy?» la estipulación era inútil,
est. Sed quum Leo inclytae recordationis in doti- porque se halla concebida de una manera prepós-
bus eand.om stipulationem, quae praepostera nun- tera. Pero como León, de ínclita memoria, juzgó
cupatur, non 0880 raiiciendam existimavit, nobis que semejante estipulación, que se llama prepóste-
placuit (5) et hule perfectuni robur accomnioda- ra, no debía ser rechazada en las dotes, nos plugo
re, ut non solum in dotibus, sed etiam in omnibus darle también fuerza completa, para que no sola-
valeat huiusmodi conceptio stipulationis. mente en las dotes, sino también en todos los ca-
sos sea válida la forma de semejante estipulación.
§ 15.—Ita autem concopta stipulatio, veluti si 15.—Mas una estipulación así concebida, como
Titius dicat: «guum moriar, daro spondes ?» vol: si Ticio dijese: «prometes darme cuando yo mue-
«quum morienis,» et (6) apud veteres utilis erat, ra, 6, cuando tú mueras?» era válida entre tos anti-
et nuno va.let. guos, y también lo es ahora.
§ 16.—Item post morteni altenius recto stipn- § 16.—También estipulamos válidamente para
lamur. después de la muerte de otro.
17.—Si scriptum in instrumento fuanit, pro- § 17.—Si se hubiere escrito en un instrumento
misisee aliqnem, perinde habetnr, atqne si inter- que alguien había prometido, se considera el caso
rogatione praecedente responsum sit. igualmente que si se hubiera respondido prece-
diendo una interrogación.

(1) L. 14. C. de contr. stipuZ. VIII. 88.


(2) Sckr.; den, Cnt. Cuj. Bien.; dare epondes, 108 U- (4) erit, C'uj. Bien. Buc7i.
tantt. (5) L. 28. C de testam. et quemad. testani. ordM. VI. 23,
(3) L. u. O. de Costr. aeipuL VIII. 88 ((') uti, c7uj. Bien.

flBTITtTA.—LIBR0 nr: TITULO XIX (xx) 109

§ 18.—Quoties pinres res una etipuiatione com- § 18. Siempre que en una estipulación son
prehenduntur, si quidem promissor simpliciter comprendidas muchas cosas, si en realidad res-
respondeat: «dare spondeo, propter omnes tene- pondiese simplemente el promitente: «prometo
tur: si vero unam ex bis, vel quasdam datiiruin dar,» se obliga respecto á todas: mas si prometio-
se spondeat (1), obligatio ¡u lis, pro quibus spo- se que dará una 6 algunas de ellas, la obligación
ponderit, contrajiitur. Ex pluribus enim stipula. se contrae en aquellas por las cuales hubiere pro-
tionibus una vel quaedam videntur esse perfe- metido. En efecto, se entiende que de las muchas
ctae; singulas enim res stipulari, et ad singulas estipulaciones, una 6 algunas han sido perfeccio-
respond.ere debemu.s. nadas; pues debemos estipular cada cosa, y res-
ponder por cada una de ellas.
19.—A].teri stipulari, ut supra dictum set, § 19.—wdi puede, según arriba se ha dicho,
nemo potest; inventae sunt enim huiusmodi obli- estipular para otro; pues las obligaciones de esta
gationes aa hoc, ut unusquisque sibi acquirat, clase han sido inventadas para esto, para que
quod ene interest; .eternm, ut (2) al¡¡ detur, nihil cada cual adquiera para sí lo que le interesa; y
interest stipulatoris. Plano si quia velit hoc fa- por lo demás, nada importa al estipulante que se
cere, poenam stipulari conveniet, at, nisi ita dé á otro. Mas si alguno quisiera hacer esto, con-
factum sit, ut comprehensum est, committatur vendrá que estipule una pena, para que si no se
poenae etipulatio etiam si, cuius nihil interest; hubiere hecho la cosa del modo que se expresó,
poenam enim quum stipulatur quis, non illud se realice la estipulación de la pena aun para
inspicitur, quid intersit síus, sed quae alt quan- aquel á quien nada importa; pues cuando alguno
titas in cond.itione (3) stipulationis. Ergo si quis estipule alguna pena, no se considera lo que le
stipuletur Titio dar¡, nihil agit, sed si addiderit importe, sino cuál sea la cuantía en la condición
poas am: uisi dederis, tot aureos dare spondes» de la estipulación. Así pues, si alguno estipulare
tuno cominíttitnr atipulatio. que se dé á Ticio, el acto es nulo, pero si hubiere
aiiadido esta pena: «si no le hubieras dado, pro-
metes darme tantos áureos?» entonces es válida
Ja estipulación.
§ 20.—Sed et si quis stipuletur al¡¡, qunm eius § 20.-.-.Pero también si alguno estipulare para
iuteresset, placuit stipulationem valer e. Nam si otro, interesándole, se estableció que la estipula-
is, qui pupilli tutelam administrare coeperat, ción fuera válida. Porque si el que había comen-
cessit administratione contutori suo, et stipula- zado ti administrar la tutela del pupilo, cedió la
tus est rem pupilli salvan fore, quoniam interest administración ti su cotutor, y estipulé que ha-
stipulatoris flor¡, quod atipulatus est, quum obli- brán de quedar ti salvo los intereses del pupilo,
gatus futurus esset pupillo, si malo res gasee- como quiera que importa al estipulante que se
nt (4), tenet obligatio. Ergo et si quis procurato- haga lo que estipulé, pues habría de quedar obli-
r¡ ano dan stipulatus sit, stipnlatio vires habebit: galo al pupilo si hubiese administrado mal sus
et si creditoni eno (5) quod ana intarest, ne forte bienes, es válida la obligación. Por tanto, también
val poena committatur, vel praedia distjahantur, E;¡ alguno hubiere estipulado que se dé ti su procu-
quae pignori date erant, valet stipulatio. rador, la estipulación tendrá validez: y si ti su
acreedor lo que le interesa, acaso pare que 6 no
sea procedente la pena, 6 no sean vendidos los
predios que habían sido dados en prenda, vale la
estipulación.
§ 21.—Verse tice, qui alium facturum promisit, § 21.—Y viceversa, el que prometió que otro
'ç'idetur in ea asee causa, ut non teneatun, nisí hará, se entiende que está en el caso de que no
poonam ipse promiserit. quede obligado, si el mismo no hubiere prometi-
do una pena.
§ 22.—Iteni nemo ram suani futuram in eum § 22. —Tampoco estípula nadie válidamente, que
casum, quo ene alt (6), utiliter stipulat sr. una cosa haya de ser suya para aquel caso en que
sea Suya.
§ 23.—Si de alia re stipulator sensenit, de elia § 28.—Si el estipulante hubiere entendido tra-
promissor, perinde nulla contrahitur obligatio, tar de una cosa, y de otra el promitente, no se
ac si ad interrogatum responsum non esset; velu- contrae obligación alguna, lo mismo que si no se
ti si hominem Stichum a te quis stipulatus fuenit, hubiese respondido ti la pregunta; por ejemplo, si
tu de Pamphilo sensoria, quem Stichum vocani alguno hubiere estipulado cia ti el hombre Stico, y
credideris. tu hubieres entendido Pánfilo, que hubieres creí-
do llamarse Stico.
§ 24,—Quod. turpi ex causa promissum set, ve1- § 24.—No es válido lo que se prometió por una
uti si quis homicdium vsi sacrilegium se. factu- causa torpe, Como si alguno prometiera que co-
runi promittat, non valet. metería un homicidio 6 un sacrilegio.
§ 25.—Quum quis sub aliqna conditione stipu- § 25.—Cuando alguno hubiere estipulado bajo
latus fuenit, licet ante conditionem decesserit, una condición, aunque hubiere fallecido antes del
postea, existente conditione, heras eius agere po- cumplimiento de la condición, después, verificán-
test. Idem set et ex promissoris parte. dose la condición, puede reclamar su heredero. Y
lo mismo se entiende por la parte del promitente.
§ 26.—Qui boc auno ant hoc menee dan stipu- § 26.—El que estipulé que se le dé en este afio

(1) Hot. Schr.; responderlt1 Oiij. mee.; epoponderit, otros.


(!) Cal. Bu. IHq.: si, ¿os restantes. (5) Schr. y todos ¿os códices de Rase., con el .Dlg; eno, oini-
(5) e4»1dIt1oque, Hot.; quacque condilio, Dig. tenla Bien. Bach.; ereditori dad atipulatus sit, Cal.; credltorl
(4) Hal. Raes. Bien. Buc1. b'cJr.; res, ~ tala Cal.; res Cee- eno quis stlpulatus elt, loe restantes.
sant, dicen los restantes y el Dig., pero contra Theopli. (6) fit, Schr. 1Kg.; fiat, Bien.
110 INSPITUTA.—LZflRO iii: TITVLO xx (XXI)

latus est, nisi omnibus partibus praeteritis aun¡ 6 en este mes, no reclamará válidamente sino
vel mensis, non recta petet. después de transcurridas todas las partes del año,
6 del mes.
§ 27.—Si fundum dan otipulenis vol hominem, 27.—Si estipulares que se te dé un fluido 6 un
non poteris continuo agere, iiisi tantu.m Spatii hombre, no podrás reclamar acto continuo, si no
praeterienit, quo traditio eri possit. hubiere transcurrido el tiempo necesario para
que pueda hacerse la tradición.

TIT. XX (XXI) TÍTULO XX (XXI)


DE PIDEIUSSORIBITS (1) DE LOS PIADORES

Pro eo, qui promittit, solent alli obligan, qui Por el que promete suelen obligares otros, que
Meiussorea appellantnr, quos homines accipere se llaman fiadores, á quienes acostumbran aceptar
solent, dum cuirant, ut diligentius sibi cantuni los hombres procurando que más eficazmente les
sit. quede sigo asegurado.
§ 1.—In omnibus autem obligationibus assumi § 1.—Mas, pueden admitirse en todas las obli-
possunt, id est sive re sive verbis sive literis sive gaciones, esto es, en las que hubieren sido con
consensu contractae fuermut. At (2) ne illud qui- traídas 6 por una cosa, 6 por palabras, 6 por
dom interest, utrum civilis, an naturalis sit obli- escrito, 6 por el consentimiento. Pero en realidad
gatio, cul adiiciatur fideiussor, adeo quidem, ut no importa jue sea civil 6 natural la obligación
pro servo quoque obligetur, sivo extraneus sit, á que se añada un fiador, de tal manera, que tam-
qui fideiussorem a servo accipiat, si-ve ipse domi- bién se quede obligado por un esclavo, ya sea un
une in id, quod sibi naturaliter (3) debetur. extraño el que admita fiador por el esclavo, ya
sea el mismo dueño por lo que naturalmente se
le debe.
§ 2.—Fideiussor non tantum ipse obligatur, sed § 2.—El fiador no solamente se obliga él mismo,
etiam herodem obligatum relinquit. sino que también deja obligado ¿ su. heredero.
§ B.—Fideiusaor et praececlere obligationem et § 3.—El fiador puede así preceder como seguir
esquí potest. ¿ la obligación.
§ 4.—Si plures sint fid.eiussores, quotquot erunt § 4.—Si hubiere muchos fiadores, cada uno de
numero, singuli in solidum tenentu.r: itaqus libe- cuantos fueren en número está obligado por el
ruin est oreditori, a quo velit solidum petere. Sed todo; y así, es libre el acreedor de pedir del que
ex epístola divi Hadniani compellitur creditor, a quiera la totalidad. Pero, según una epístola del
singulis, qui modo solvendo sint litis contestatae divino Adriano, el acreedor es compelido á recla-
tempore, partes petere: ideo qno, si quis ex fideius- mar la parte correspondiente á cada uno de los
soribus eo tempore solvendo non sit, boc esteros que estén en situación de pagar al tiempo de la
onorat, Sed. (4) si ab uno fideiussore creditor to- contestación de la demanda y por lo tanto, si
tum consecutus fuerit, huius solius detrimentum alguno de los fiadores no fuera solvente en dicho
erit, si is, proquo fideiussit, solvendo non sit; et tiempo, su parte grava £ los demás. Mas si el
sibi imputare debet, quum potuerit adiu-vani ex acreedor lo hubiere cobrado todo de un fiador, de
?pistola divi Hadriani, et desiderare, ut pro parte este solo será el perjuicio, si no fuere solvente
in se detur actio. aquel por quien salió fiador; y £ si mismo debe
imputárselo, puesto que habría podido ser auxi-
liado por la epístola del divino Adriano, y pedir
que la acción se diese contra él pon su parte.
§ 5.—Fideinssores ita obligan non possu.nt, ut § 5.—Los fiadores no pueden obligares de modo
plus debeant, quam d.ebet is, pro quo obligantur; que deban más de lo que debe aquel por quien se
nam (5) eorum obligatio accessio est principalis obligan; porque su obligación es accesoria de la
obligationis, neo plus in accessione potest esse, obligación principal, y no puede haber en lo acce-
quam in principali re: at ex diverso, ut minus sorio más que en lo principal; mas,por el contra-
debeant, obligan pos8unt. Itaque si reus decem rio. pueden obligarse de modo que deban menos.
aureos promiserit, fideiussor in quinque recta Así, pues, si el deudorprincipal hubiere prometi-
obligatur, contra vero obligari nonpotest. Iteni do diez áureos, el fladur se obliga válidamente
si ille pune proinisenit, fideiussor sub conditione por cinco, pero al contrario no puede obligarse.
proniittere potest, contra vero non potest: non Igualmente, si aquél hubiere prometido puramen-
solum enini (6) in c4uantitate, sed etiem in tem- te, puede el fiador prometer bajo condición, pero
poro minus et plus intelligitur; plus est enim sta- no puede al contrario: pues no sólo en la canti-
tim. aliquid dare, minus est post tempus dare. dad, sino también en el tiempo se considera el
más y el menos; y es más dar en el acto alguna
cosa, y menos darla después de cierto tiempo.
§6.—Si quid (7) autem fid.eiussor pro reo sol- § 6.—Mas si el fiador hubiere pagado algo por
venit, eius recuperandi causa habet cum eo man- el deudor, tiene contra éste, para recobrarlo, la
dati iudicium. acción de mandato.
§ 7. —Graeoe fideiussor ita accipiur: %J i4 r40'VE § 7.—En griego so admite el fiador de esta ma-

(1) GaJ. III, 9 118. 115.117. 119-122.120.; 1. S. pr. L; 1. 4.


.

. 1. 1). de fldeiuse. XLVL x.; i. 30.1). deverb. obZ. XLV. 1. (5) et, inserta Schr.
(2) Áe, Hot. Bien. Buch., contra GaJ. (6) autem, RaE. Rusa. OaJ., contra lodos los cddicea de
(8) naturaliter, omítela QaJ. Esas. y contra Theopli.
(4) et, insertan Hot. ffcl,r. (7) quia, Bien. Bcr.; qui, GAS.

flslTI'1JTA.—LIBRÓ IIfl TITULO xxui (xxiv) 111

).krw, &LXe sive otXos4 sed et si Cp1ipt di- nora: it &4 EIaI %eXséw, (ordeno sobre mi fe),
xerit, pro so erit, ac si dixerit lé-tm. Xw,(digo), 8'áXw 6 (quiero); mas si hu
biere dicho ipi (digo), será lo mismo que si hu-
biere dicho ?'rco.
§ 8.—In stipulationibus fldeiussorum sciendum § 8.—En las estipulaciones de los fiadores ha
est, generaliter hoc accipi, ut, quodcunque ser¡- de saberse, que generalmente se admite que todo
ptum sit quasi actum, videatar etiam actum: ideo- lo que se haya escrito como habiendo sido hecho,
que constat, si quis se scripserit fideinesiese, vi- se repute también como hecho: y así, as constan-
ori omnia solemniter acta. te que si alguno hubiere escrito que él había sa-
lido fiador, se entienden cumplidas solemnemente
todas las formalidades.

TIT. XXI (XXII) TÍTULO XXI (XXII)


DE LZTERÁRUM OBLIGATIONE DE LA OBLIGACIÓN POR ESCRITO

Olim ecriptura fiebat obligatio, quae nominibus En otro tiempo se contraía por escrito una
fien dicebatur, quae nomina hoclie non sunt in obligación, que se decía era hecha nomini bus (por
usu. Plano si quis dobere se scripserit, quod el asientos de cuentas), cuyos asientos de cuentas
numeratam non set, de pecunia mínimo nuinerata no están hoy e» uso. Si alguno ciertamente hu-
post multum temporis eceptionem opponere non biere escrito que debía una cantidad que no se le
potest; hee enim saepix ssime constitutum est. Sic entregó, no puede después de mucho tiempo opo-
lit, ut hodie, dum queri (1) non potest, scniptuia ner la excepción de no haber recibido en manera
obligetur; et ex ea nascitur condictio, cessante alguna el dinero; pues repetidísimas veces ha
scilicet verborum obligatione. Multum autem sido esto estable cide. Resulta así, que hoy, en
tempus in hac exceptione antea qudem ex princi- tanto que no puede uno querellares, se está obli-
palibus constitutionibus usque ad quinquonnium gado por el escrito; y que de éste nace una condio-
procedebat. Sed no creditores diutius possint suis ción, no habiendo, sin embargo, una obligación
pecuniis forsitan defraudan, per constitutionem verbal. Mas el largo tiempo para esta excepción
nostram (2) tempus coartatum est, ut ultra bien. se extendía antes ciertamente según las constitu-
nii metas huiasmodi exceptio minime exten- ciones imperiales ¡ un quinquenio. Pero para que
datur. los acreedores no puedan ser tal vez defraudados
por más tiempo de su dinero, se ha reducido por
una constitución nuestra el plazo, de modo que
esta excepción no se extienda en manera ninguna
más alié, del límite de un bienio.

TIT. XXII (XXIII) TÍTULO XXII (XXIII).


DE CONENSU OBLIGA.TXONE (8) DE LA OBLIGACIÓN POR EL CONSENTIMIENTO

Oonsensn fiunt obligationes in emtionibus ven. Se hacen las obligaciones por el consentimiento
ditionibus, locationibus conductionibu.s, societa- en las compraventa; en los arrendamientos, en
tibus, mandatis. las sociedades y en los mandatos.
1.—Ideo autem istis modis consonsu dicitur § 1.—Mas se diceque en estos casos se contrae
ob'ligatio contrahi, quia noque ecriptura, neque la obligación por el consentimiento, porque no
praesentia omnímodo opus est, nc (4) nec clan hay en manera alguna necesidad ni de escrito ni
quidquam necesse est, ut substantiam capiat obli- de la presencia de las partes, y porque tampoco
gatio, sed sucit, eos, qui negotium gerunt, con- es necesario pie se dé alguna cosa para que tome
sentire. Unce iuter absentes quoque talia negotia cuerpo la obligación, sino que basta que consien-
contrahuntur, veluti per epistolam aut por unu- tan los que hacen el negocio. Por lo que, tales
omm. negocios se realizan también entre ausentes, por
ejemplo, por carta 6 por mensajero.
§ 2. —Itam in his contractibus alter alter¡ obli- 2.—Además, en estos contratos cada cual se
gatur iu id, quod alterum alter¡ ex bono et aequo obliga al otro á lo que, según lo bueno y lo equi-
praestare oportet, quum alioquin in vorborum tativo, debe el uno hacer para el otro, mientras
obligationibus alius etipuletur, alius promittat. que en las obligaciones por palabras uno estipula
y otro promete.

TIT. XXIII (XXIV) - TÍTULO XXIII (XXIV)


DE EM IONE ET VENDITIONB (5) DE LA COMPRA Y DE LA VENTA
Emtio et venditio contrahitur simulatque de Contráese la compraventa al instante que se
pretio convenerit, quamvis nondum pretium un- hubiere convenido sobre el precio, aunque este
meratum sit, nc no arra quidem data fuerit; nam precio no haya sido pagado todavía, ni tampoco
quod arrae nomine datur, argumeutum est emtio- se hubieren ciertamente dado arras; porque lo

(1) Cont. Bien. Buda. Schr.; quacri, loe reatanea.


(2) L. 11. C. de non numer. pecios. IV. 80. (4) Bien, fluch. Se/ir.; at, los desvie,
(8) Guj. Se/ir.; De obligationibum ex cons., Hal. Ru8e, Cont. (5) Gaj. III. §. 189-141.; 1. 17. 0. de fide Matrum. IV.
Hot Buch.; De cona. obhgattonibue. Bien.—GaJ. lii. §. 185- 21.; 1. 15. 0, de confrah. enzt. IV 88.; 1. 25 pr. D. LocaU.
87.; L. 2. Dg. de ob. et act. XLI V. 7. hL 2,
112 zNsTITÜIA.—tIBno ni: TfTULO xm (xirv)
nis et venditionis contractae. Sed hace qiiidem de que se da £ título de arras, es una prueba do la
enitionibus et venditionihus, qune sine soriptura compraventa contratada. Mas esto debe en reali-
consistunt, obtínere oportet; nam nihila nobisin dad regir en las compraventas que se hacen sin
huiusmodi venditionibus innovatum est. In jis escrito; porque en tales ventas nada se ha inno-
autein, qune acriptura conetuntur, non aliter vado por nosotros. Pero respecto de aquellas que
perfectain case vend.itionem et emtionem consti- se hacen por escrito, hemos establecido que no se
tuimus (11, nisi et instrumenta emtionis fuerint perfeccionaba la compraventa de otro modo, que
consoripta, vel nianu propria contraheutium, vel si se hubieren extendido las escrituras de la com-
ab alio quíd.em soripta, a contrahentibus (2) autem pra, escritas 6 por propia mano de los contratan-
subscripta, et, si par tabelliones flunt, nisi et com- tes, 6 por otro, pero suscritaspor los contrayen-
pletiones acceperint, et fuerint partibus absoluta. tes, y, si se hacen por medio de escribano, si no
Doneo enim aliquid ex his deest, et pocnitentiae hubieren recibido su complemento, y no hubieren
locus est, et potest enitor vol 'venditor sine poena sido aprobadas por las partes. Así, pues, faltando
recedere ab emtioue. Ita tamen impune jis rece- alguno de estos requisitos, cabe la retractación,
daro concedimus, nisi iam arrarum nomine aliquid y el comprador 6 el vendedor puede, sin incurrir
fucrit datrun; hoc etenim subsecuto, sive in sen- en pena, separares de la compra. Les concedemos,
ptis, sive sine soriptis venditio celebratn est, is, sin embargo, apartares impunemente, si ya no se
qui recusa adimplere contractuni, si quidem est hubiere dado algo á titulo de arras; pues hecho
emtor, pordit quod dedit, si vero vend.itor, duplum esto, ora se haya celebrado la venta por escrito,
restituere compellitur, licet supon arris nihil ex- ora sin escrito, el que rehusare cumplir el contra-
pressum est. to, si es el comprador, 1,,erde lo que d.ió, y si es el
vendedor, es compelido á restituir el duplo, aun-
que nada se haya manifestado sobre las arras.
§ 1..—Pretium autem constituioportet,nam nu.l- § 1.—Mas es preciso que se fije un precio, por-
la emtio sine pretio esso potest. ( 1.) Sed et cer- que no puede haber ninguna compra sin precio.
tum pretium esse debet. Alioquin si ínter aliquos ( 1.) Pero adenas el precio debe ser cierto. Por
ita convenenit, ut, quanti Titius rem aestimave- otra parte, si entre algunos se hubiere convenido
nt, tanti sit cinta, inter veteres satis abundeque que en cuanto Ticio hubiera estimado la cosa en
hoc dubitabatur, sive constat venditio, sive non. tanto sea comprada, se dudaba mucho y con fre-
Sed nostra decisio (8) iba hoc constituit, ut, quo- cuencia por los antiguos si hay 6 no venta. Paro
ties sic composita sit venditio: « quanti ifie aesti- una decisión nuestra estableció, que siempre que
maverit,» sub has conditione staret contractus, se hubiere concertado una venta en estos térmi-
u.t, si quidem ipee, qui nominatus est, pretium nos: en cuanto aquella persona hubiere estima-
definierit, omnimodo secunduin eius aestimatio- do,» el contrato existiría bajo esta condición, que
neni et pretium persolvatur, et res tradatur, ut (4) si verdaderamente el que fu¿ nombrado hubiere,
venditio ad effectum perducatur, emtore quidem determinado el precio, se pague de todos modos
ex cinto actione1 venditore ex vendito agente. Sin con arreglo 1. su estimación el precio, y se entre-
autem ile, qui nominatus est, vel noluerit vel non gue la cosa, de suerte que la venta sea llevada á
potuerit pretium definire, tuno pro nihio eses efecto, reclamando el comprador por la acción ¿e
venditionem, quasi millo pretio statuto. Quod ius, compra, y el vendedor perla de venta. Mas que si
quum in venditionibus no bis placuit, non est ab- el que fué nombrado,16 no hubiere querido 6 no hu-
surdum et in loaationibu.s et eond.uctionibus tra- biere podido fijar el precio, en este caso la venta es
hero. nula, como quiera que no se ha establecido nin-
gún precio. Cuyo derecho, habiéndonos parecido
bien en las ventas, no es absurdo aplicarlo tam-
bién á los arrendamientos.
§ 2.—Itein pretium in numerata pecunia consi- § 2.—Además, el precio debe consistir en dine-
stere debet. Nam lii ceteris rebus an pretium asno ro. Porque cuestionábase mucho si el precio po-
possit, veluti an. (5) horno ant fundus ant toga día consistir en las demás cosas, como, por ejem-
alterius rol pretium eses possit, valde quaereba- plo, si un hombre, 6 un fundo, 6 una toga pudiera
tun. Sabinus et Cassius etiam in aun re putant ser el precio de otra cosa. Sabino y Casio opinan
posse pretiu.ln consistere: nade illud est, quod que el precio puede consistir también en otra
vulgo dicebatu; permutatione (6) reruin emtio- cosa: de donde aquello que vulgarmente se decía,
nem et veuditionem contrahi, eamque speciem que la compra y la venta se verificaban por la
emtionis et venditionis 'vetustissimam asse; argu- permuta de cosas, y que esta especie de compra y
ruentoque utobantur Graeco poeta Romero, qui de venta era la más antigua; y se servían de un
aliqus parte exercitum (7) Achivorum vinu.m sibi argumento del poeta griego omero, que dice en
comparases ait penmutatis quibusdam rebus, bis alguna parte que el ejército de los Aqueos compró
verbis: vino permutando algunas cosas, en estos términos:
¿Ip oivovto Á)ao(, Todo el vino compraron los Áqueoa
Y unos daban en cambio fino bronce,
"AUOL iív WOL 8 ,
atwvL a1pq,, Otros brillante hierro, y Otros pieles;
AX).o 3. ' ncorai Póscatv, Otros las mismas vacas, y aun algunos
"AUGL np6scc (8). Sus esclavos vendían (0).

(1) L. 17. C. de fide insfrunl. TV. 21. (6) per perinutationem, Schr. &aJ.
(2) contrahente, Bien. Bach. Bchr., con Tehopli., pero con- (7) allquam, partem exercitus, HaZ. Rus.. Cont. Elot. Cuj
tra ¿al. 17. 0. cit. Bach., pero Indebidamente contra GaJ. y Theoph.
(3) L. is. a de Contrah. eint. IV. 38. (8) Riad, VII. 472-475. Versii$n latina: mdc Jam vinum
(4) st, HaZ. Ru so. Cont. 0uf. Bach., con el Cód., pero contra CrjmparablLnt co,nati Achit'i, aiii qaidc,n ocre, aizi auteva aplen-
Theoph. dido ferro, aW peWbue, alii ípai# bobas, alil ,nancipiii.
(5) su, omLtena 3chr. Gaj. ( Trad. de lierniosifla.

INSTITUTA.—LIBRO IlE: TÍTULO XXIII (xxiv) 118
Djversaecholae auctores contra sentiebant, Los autores de la escuela opuesta opinaban al
imabant perrnutationem re-
aliuidque esSe exist contrario, y juzgaban que una cosa era lapenmu-
mm, aliad emtionen et venditionexn alioquin non ta de objetos, y otra la compraventa: que a5 otro
posse rem expedir¡ permutatis rebus, qiiae videa- modo no se puede distinguir en las cosas permu-
tur res venisee, et quae pretii nomine data esas; tadas, cuál se entienda haberse vendido, y cuál
nam utramque videri et venisse, et pretii nomi- haber sido dada it título de precio;porque la razón
no datam esas, rationem non pati, Sed Procuui no admite que ambasrezcan pa haberse vendido y
sententia diceutis, permntationem propriam eses haber sido dadas it título de precio. Pero con ra-
speciem contractus, a venditione separatam, me- zónprevaleció la opinión de Próculo, que decía
rito praevaiuit, quum et ipsa aliis Homericis ver- que la permuta es una especie propia de contrato,
sibus (1) adiuvatur, et validioribus rationibus ar- distinta de la venta, pues esta opinión también se
gumentatur; quod et anteriores divi principes apoya en otros versos de Homero y es defendida
admiserunt, et in nostris Digestis latina signifi- con más válidas razones; lo que admitieron tam-
catur. bién los divinos príncipes anteriores, y se expone
más extensamente en nuestro Digesto.
§ 3._Quum autem emtio et venditio contracta § 3.—Mas luego que se hubiere contratado la
sit (quod effici diximus siznulatque de pretio con compraventa (lo que hemos dicho que se verifica
venerit, quum sine seriptura res agitur), pericu- al punto que se hubiere convenido en el precio,
mm re¡ venditas statim ad emtorem pertinet, ta- cuando el negocio se hace sin escrito), el riesgo de
metsi adhuc (2) ea res emtori tradita non sit. la cosa vendida pertenece desde luego al compra-
Itaque si horno mortuus alt vel aLiqua parte dor, aunque todavía no se i haya entregado la
corporis laesus fuerit, ant asdes totae vsi aliqua cosa. Así, pues, si un hombre hubiera muerto 6
exparte incendio consumtae fuerint, ant fundus hubiere sido lesionado en algunaparte de su
vi iluminis totus vel aliqua ex parte ablatus sit, cuerpo, si la casa, en todo 6 en parte, hubiera sido
sive etiam inundatione aquae aut arboribus tui- consumida por un incendio, si el fundo en totali-
bine deiectis longe minor ant deterior esas cospe- dad ¿ eñ alguna parte hubiere sido arrasado por
nt; emtoris damnum est, ciii necesse est, licet la fuerza del río, ¿ si aún por la inundación de
rem non fuenit nactus, pretium solvere: quidquid las aguas, 6 porque los árboles hayan sido arran-
enim sine dolo et culpa veuditoris accidit, in so cados por un torbellino, hubiese comenzado it ser
-venditor securas est. Sed et si post emtionem fun- considerablemente menor 6 á estar deteriorado;
do aliquid per afluvionem accessit, ad emtoris el daño es del comprador, paraquien es necesa-
commodum pertinet: nam et commodnm eius ess rio, aunque no hubiere obtenido la cosa, pagar el
debet, culus periculum est. Quodsi fugerit horno, precio: pues el vendedor está it seguro respecto
qui veniit, ant surreptus faerit, ita ut neque de lo que ha sucedido sin dolo ni culpa de su par-
dolus neque culpa venditonis interveniat, animad- te. Mas si también después de la compra se ha
vertendum erit, an custodiara sine usqiie ad. tra- agregado algo por aluvión al fundo, pertenece al
ditionem venditor ausceperit: sane enim si susce- provecho del comprador: porque el beneficio debe
perit, ad ipsius pericuhum la casus pertinet; si ser también de aquel de quien es el riesgo. Mas
non susceperit, securas eat. Idem et in ceteris si hubiere huido el esclavo que se vendió, 6 si hu-
animalibus ceterisque rebus intelligimus. Utique biere sido robado, pero sin que medien ni dolo ni
tamo vindicationem re¡ et condictionem exhibere culpa del vendedor, deberá tenerse en cuenta si el
debebit erntori, quia sane, qui nondum rem emtori vendedor se encargó de su custodia hasta el mo-
tradidit, adhuc ipse dominus est. Idem etiam est mento de la entrega: pues, en realidad, si se hu-
de furti et de damni iniuriae actione. biere encargado, aquel accidente va é. su riesgo; y
si no se hubiere encargado, está á seguro. Y lo
mismo entendemos respecto á todos los animales
y á las demás cosas. Sin embargo, deberá cierta-
mente ceder al comprador la vindicación de la
cosa y la condioción, porque, en realidad, el que
todavía no ha entregado la cosa al comprador, es
todavía su dueño. Y Jo mismo sucede también res-
pecto de la acción de hurto y de la de daño injusto.
§ 4—Emtio tain sub conditione, quam pure § 4.—La compra puede hacerse tanto bajo con-
contrabi potest; sub conditione, veluti: «si Sti- dición como puramente; bajo condición, por ejem-
chus intra certum dieni tibi placuerit, cnt tibi plo: «si dentro de tal plazo te hubiere agradado
emtus aureis tot.» Stico, quedará comprado para ti en tantos áureos.»
§ 5.—Loca sacra vol religiosa, item publica (vel- § 5.—A sabiendas, inútilmente compra uno lu-
uti fonum, hasilicam) frustra quia aciene emit; gares sagrados ó religiosos, y también públicos
quae tamen si pro profanis vel privatis deceptus (como un foro, una basílica); pero si engañado
a venditore emerit, babebit actionem ex emto, por el vendedor los hubiere comprado como pro-
quod non habere si liceat, nt consequatur, quod fanos 6 privados, tendrá la acción de compra, por-
sua interest deceptum (3) non esas. Idem iuris que no le era lícito tener la cosa, para conseguir
est, si hominem libenum pro servo emerit. lo que le importe no haber sido engañado. Y el
mismo derecho se aplica, si hubiere comprado un
hombre libre por un esclavo.

(1) Se hallan en Theoph. y en ¿a 1. 1. §. 1.21 de contr&&. (2) ad]iuc, on,itdna Bien. Bach.
ernt. XVIII. 1. 3) CuJ.; ema, i,Wrtan ¿08 desnda.

Togo 1-15
114 INSTrrUTA.—LIBRO III TtTULO xxiv (xxv)

TIT. XXIV (XXV) TÍTULO XXIV (XXV)


DE LOOATIOEE ET CONDUCTIOE (1) DEL ARRENDAMIENTO

Locatio et conductio proxima est emtioni et El arrendamiento es muy semejante A. la com-


venditioni, iisd.emque inris reguile consistunt (2). praventa, y se rige por las mismas reglas de dere-
Nam ut emtio et venditio ita contrahitur, si de cho. Porque así como la compraventa se contrae,
pretio convenerit; sic et locatio et con dactio ita si se hubiere convenido en el precio; así también
contrahi intelligitur, si meroes constituta siL. Et se entiende que se celebra el arrendamiento, si se
competit locatori quidem locati actio, conductor¡ hubiere establecido el alquiler. Y al arrendador
vero conducti. compete ciertamente la acción locati (del arrenda-
miento), y al arrendatario la acción conducti (por
lo arrendado).
1.—Et quae supra diximus, si alieno arbitrio § 1.—Y lo que antes dijimos, si se hubiere deja-
pretium permissum (3) fuerit, sadeis. et do loca- do el precio al arbitrio de otro, lo mismo enten-
tione et conductione dieta eses intelligamus, si damos haber sido dicho también respecto al arren-
alieno arbitrio merces permissa (4) fuerit. Qua damiento, si 5l alquiler se hubiere encomendado
de causa, si fulloni polienda curandave, aut sar al criterio de un tercero. Por cuya causa, si algu-
cinatori sarcienda vestimenta quis deberit, nulla no hubiere dado al batanero vestidos para lavar-
statim mercede constituta, sed postea tantum da- los 6 cuidarlos, 6 al sastre para couLponerlos, sin
turne, quantum ínter eos convenerit, non proprie haber fijado desde luego él estipendio, pero de-
locatio et con ductio contrabi intelligitu.r, sed ao biendo de dar después tan sólo cuanto entre ellos
nomine actio praescriptis verbis datur. se hubiere convenido, se entiende que no se ver i-
fica propiamente un arrendamiento, pero se da
por este motivo la acción praescriptis verbis (por
lo convenido de palabra).
§ 2.—Praeterea, sicut vulgo querebatur, an per- § 2—.Además, así como frecuentemente se cues-
matatis rebus emtio et venditio contrahitur, ita tionaba sobre si la compraventa so celebraba me-
quacri solebat de locatione et conductione, si forte diante la permuta de cosas, así también solía dis-
rem aliquam Libi utendam sive fruendam quis cutirse respecto del arrendamiento, en el caso de
dederjt, et invicem a te aliam utend.am sive fruen- que alguno te hubiere dado una cosa para usarla
dam acceperit. Et plaeuit non eses locntionem et 6 disfrutarla, y de que recíprocamente hubiere re-
conductionem, sed proprium genus eses contra- cibido de ti otra para usarla 6 disfrutarla. Y se de-
ctus. Veluti si, quum uuum hovera quis habaret, cidió que esto no era arrendamiento, sino que era
et vicinus sine unum, placuerit inter sos, nL por un especial género de contrato. Así, por ejemplo,
denos dios invícem boyes commodarent, nL opus si teniendo alguien un buey, y otro su vecino, se
facerent, et apud alterum bos penit, noque loca- hubiere convenido entre ellos prestarse mutua-
ti vel (5) condueti, noque commodati comp etit mente los bueyes por diez días, para que hicieran
actio, quia non fuit gratuitum commodatum, ve- una labor, y en poder de uno muere un buey, no
ram praescriptis verbia agendum set. competen ni la acción iocati, 6 la conducti, ni la
commodati, porque el préstamo no fuá gratuito,
sino que debe reclamares por la de praescripiis
verbis.
§ 3.—Adeo antera familiaritatera aliqnam inter § .—Mas, de tal suerte parece que entre si tie-
se habere vid.entnr emtio et venditio, item locatio nen alguna anidad la compraventa y el arrenda-
et conductio, nL iii quibusdam causis quaeri so- miento, que en algunos casos suele preguntarse
leat, utrnm emtio et venditio contrahatur, an si se celebra una compraventa 6 un arrendamien-
locatio et conductio.tFt ecce de praediis, quae per- to. Tal sucede respecto A. los predios que se entre-
petuo quibusdani fruend.a traduntur, id set nL, gan £ ciertas personas para que perpetuamente
quamdiu pensio sive reditus pro his domino prao- los distruten, esto es, para que mientras por ellos
stetur, noque ipsi conductor¡, noque heredi síus, se pague al dueño una pensión 6 un rédito, no sea
cuive conductor heresve sine id praed.i.u.m vendí- licito quitárselos ni al mismo arrendatario, ni A.
derit, aut donaverit, saL dotis nomine dedenit, en heredero, ni A. ninguno A. quien el arrendatario
ahoye quoquo modo alienaverit, auferre liceat. 6 su heredero hubiere vendido el predio, 6 lo hu-
Sed talle contractus quia inter veteres dubita- biere donado, 6 dado A. título de dote, 6 de otro
batur, et a qnibusdam locatio, a qnibusdam cualquier modo enajenado. Mas como entre los
venditio existimabatur, lex Zenoniana late. set antiguos se dudaba sobre tal contrato, estimán-
(6), quae emphyteuseos contractas (7) pro- dose por algunos arrendamiento, y por otros ven-
priam statuit naturam, neque ad locationem no- ta, se promulgó una ley de Zenón, que determinó
que ad venditionem inclinantem, sed suis pactio- la naturaleza propia del contrato de enfiteusis, la
nibus fulciend.am ; et si quidein aliquid pactum cual no se inclina ni al arrendamiento ni A. la ven-
fuerit, hoc ita obtinere, se si natura taus (8) esset ta, sino que ha de fundarse en sus peculiares pac-

(1) GaJ. .111. §. 143-145.147,* 1. 2. D. locati. XII. 2.; 1. 22. (4) premisas, Rau. al margen, conforme 4 todos sus có-
17. . 8. D. de praesor, verb. XIX. 5.; 1. í. O. de jure, emphyt. dices.
IV. 68. (5) Hot. Schr., C&J. en la nota; neque, los restantes.
(9) eon5iBtlt, HM. Rua. Cuj. Bucli., contra todos isa códi- (6) L. 1. C. de ¿urs emnp7yt. IV. 66.
ces de ilusa. y los antiguos de Cuj., pero con el m8. (1) contrsetui, ScAr.
(3) Con¡. Bien. Buch. Schr,; promlssum, los restantes, (8) naturalls, Hal. Rusa. Oont. Bchr.; el texto, al que en
apoyándose en Gaf. una nota asientes Rusa. y Cosi., ,Igue 4 l7eoph.

INSTITUk.—LiBRO Iii 1tPULo xxv (xxvi) 115
contractus; sin autem nihil de periculo reí fnerit tos; y que si ciertamente se hubiere pactado al-
pactiim, tune, si quídam totius re¡ interitus acces- guna cosa, se observare del mismo modo que si
serit, ad dominum Super }ioc redundare periculum, tal fuese la naturaleza del contrato; pero que si
sin particul&riS1 ecl einphyteuticarium huinsmodi nada se hubierepactado sobre el riesgo de la cosa,
damnum yenire quo iure utimur. entonces, si verdaleraznente hubiere acontecido
la pérdida de toda la cosa, esto redundase en per-
juicio ¿el dueflo, y si la pérdida era parcial vi-
niese el daflo á cargo del eufiteuta de este ere-
che usamos.
4. —Item quneritur, si cum aurifice Titius con- § 4.—También se cuestiona sobre si, cuando Ti-
-venerit, ut is ex euro eno certi ponderis cortas- cio hubiere convenido con un platero que éste de
que formas annulos ej faceret, et acceperit (1) su oro le hiciera anillos de cierto peso y de cierta
-verbi gratia surcos decem, utrum emtio et ven- forma, y hubiere recibido, por ejemplo, diez áu-
ditio, en locatio et conductio contrahi videatur. reos, parecía celebrares una compraventa 6 un
Caesius ait, materiae quidem emtionem et vendí- arrendamiento. Casio dice, que en realidad se ve-
tionem contrahi, operas autein locationem et rificaba la compraventa de la materia y el arren-
conductionem. Sed placuit, tantuni emtionem et damiento de la mano de obra. Pero sedecidió que
venditionem contrahí. Quodsi enum aurum Titius tan solamente se celebraba una compraventa. Mas
dederit mercede pro opera constituta, dubium si Ticio hubiere dado oro suyo habiendo conveni-
non est, quin locatio et cond.uotio sit. do un estipendio por el trabajo, no hay duda de
que sea arrendamiento.
§ 5.—Conductor omnia secundum legeni con- § 5.—El arrendatario debe hacerlo todo según
ductionis facere debet et, si quid in lege praeter- la iey del arrendamiento, y si algo se hubiere ol-
missum fuerit, Id ex bono et aequo debet prae- vida do en la ley, debe hacerlo según lo bueno y
stare. Qui pro usu ant vestimentoruni ant argentí lo equitativo. De aquel que 6 cié 6 prometió un
ant iumenti mercedem ant dedit ant promisit, ab estipendio por el uso 6 de vestidos, 6 de plata 6 de
so custodie taus desideratur, qualem diligentissi- una bestia de carga, se exige tal cuidado cual
mus paterfamilias Buís rebus ad.hibet; quam si pone en sus cosas el más diligente padre de fami-
praestiterit et aliquo caen rem amiserit, da resti- lia; y silo hubiere puesto y por caso fortuito hu-
tuenda ea non tenebitur. biere perdido la cosa, no estará obligado lá haber
de restituirla.
§ 6.—Mortuo conductora intra tempora condu- § 6.—Muerto el arrendatario durante el tiempo
otionis, herce sius eod.em jure in conductionem del arrendamiento, le sucede en él con el mismo
sucedit. título su heredero.

TIT. XXV (XXVI) TÍTULO XXV (XXVI)


DE SOCIETATE (2) DE LA SOCIEDAD

Societatem coire solemne aut totoruni bonorum Acostumbramos á formar sociedad 6 de todos
(quani Graeci specialiter xocvozpa(av appellant), los bienes (& la que especialmente llaman los
ant unius alicuius negotiationis, veluti manci- griegos xovonpa(av) (negociación en común), 6
piorum emendoruni vendendorumque, ant ole¡, para algún solo negocio, como para comprar y
vini, frumeuti emendi vandendique. vender esclavos, 6 para comprar y vender aceite,
vino 6 trigo.
1.—Et quideni si nihil de partibus lucri et § 1.—Y si en realidad no se hubiere convenido
damni nominatim convenerit, aequales scilicet determinadamente nada sobre la repartición de
partes et in lucro et in damno spectantur. Quodsi ganancias y pérdidas, se consideran ciertamente
expressae fuerint partes, has servari debent; nec iguales las partes así en las ganancias como en
enim unquam dubium fuit, quin valeat conventio, las pérdidas. Mas si se hubieren fijado laspartes,
si duo ínter se pacti sunt, ut ad unum qnidem deben ser atendidas; pues nunca hubo duda de
duae partes et lucri et dainni pertin.eant, ecl alium que fuera válida la convención, si dos han pacta-
tertia. do ante si que Ii uno correspondan ciertamente
dos partes así de ganancias como de pérdidas, y
al otro la tercera.
2.—De ifla sane conventione quaesitum est, § 2.—Pero se ha cuestionado sobre este conve-
si Titius et Seius inter se pacti sunt, ut ad Ti- nio, si habiendo pactado entre sí Ticio y Seyo que
tiuni lucri duae partes pertineant, damni tertia, A Ticio pertenezcan dos partes de ganancias y la
ecl Seium duae partes damni, lucri tertia, an rata tercera de pérdidas, y á Sayo ¿os partes de pérdi-
debeat haberi conventio? Quintus Mucius contra das y la tercera de ganancias, debe consideraras
naturam societatis talem pactionem osee existi- válido el convenio. Quinto Mucio juzgó que tal
mavit, et ob id non esse ratam habendain. Servius pacto era contrario á la naturaleza de la socie-
Sulpicius, cuius sententia praevaluit, contra sen- dad, y que por ello no debía considerares válido.
tit (8), quia saepe quorundazn ita pretiosa est Servio Sulpicio, cuya opinión prevaleció, juzgaba
opera iii societate, ut eos iustum sit conditione lo contrario, porque muchas veces es de tal modo
meliore in societatem adrnitti: nam et ¡tu coiri estimable en una sociedad el trabajo de algunos
posee (4) societatem non dubit.atur, ut alter pecu- socios, que es justo sean admitidos en la sociedad

(1) Buci,. Schr. Dig.; aceiperet, loe demas y Gal.


(2) Gal. III. 148-152.; 1. 66. §. 9. 10. 1. 72. D. pro aoçio. (8) Bien. ScAr.; senslt, los rutanes.
XVII. 2. (4) cofre, omitiendo posee, Bien.
116 INSTIPUTA.—LIBRO iii: TÍTULO XXV (xxvi)
niam conferat, alter non conferat, et tamen lu- bajo mejores condiciones: porque no hay duda que
omm inter eos commune sit, quia saepe opera puede constituirse una sociedad de modo que uno
alienius pro pecunia 'valet. Et adeo contra Quinti aporte dinero y el otro no, y que, sin embargo,
Íj&ucii sententi am obtinuit, ut illud quoque con- sea común entre ellos la ganancia, porue fre-
stitoritpoese convenire, ut quis luori partem fe- cuentemente el trabajo de un hombre equivale al
rat, de damno non teneatur, quod et ipsum Ser- dinero. Y en tanto prevaleció contra la opinión de
vis convenienter sibi(l) existimavit: quod tamen Quinto Muelo, como que también es constante que
ita intelligi oportet, ut, si in aliqua re lucrtim, se puede convenir que alguno tenga parte en el
in aliqua damnum allatum sit, compensatione beneficio y no esté obligado 4 la pérdida, lo que
facta, solum quod superest, intelligatur lucri igualmente juzgó conveniente Servio: mas esto
esee. debe entenderse de modo que si en alguna cosa se
hubiese obtenido ganancia y en otra pérdida, se
entienda que es ganancia, después de hecha la
compensación, solamente lo que quede.
§ 8.—Illud. exped.itum est, si in una causapars § 8.—Es evidente que si se hubiere expresado
fuerit expressa, veluti in solo lucro vel in solo la parte en un solo concepto, como solamente en
damno, in altera vero omissa, in eo quoque, quod la ganancia 6 en la pérdida, y se hubiere omitido
praetermissum est, sandem partem servan. en el otro, se aplica la misma parte también £
aquel concepto que fué omitido.
§ 4..—Manet autem societas eousq.ue, donee in § 4.—Mas dura la sociedad mientras hubieren
eodem consensu perseveraverint; at quum ah- perseverado los socios en el mismo consentimien-
quis renuutiaverit societati, solvitur societas. Sed to; pero cuando alguno hubiere renunciado s la
plano si quis callid.e in hoc renuntiaverit societa.- sociedad, ésta se disuelve. Sin embargo, si alguno
ti, ut obvaniens aliquod lucrum sol-as habeat, ve!- hubiere renunciado 4 la sociedad astutamente,
uti si totorum bonorum socius, quum ab aliquo para que obtenga él solo algún beneficio que se le
heres esset relictus, iii hoo rennntiaverit societa- presenta, como, por ejemplo, si un asociado en
ti, ut hereditatem solus luorifaceret, cogitur (2) todos los bienes, habiendo sido dejado heredero
hoc lucrum communicare; si quid vero aliud lu.- por alguno, hubiera renunciado 4 la sociedad con
crifaoiat,quoci. non oaptaverit, ad ipsam,solum el objeto de lucraras él solo de la herencia, es
pertinet. Ej vero1 cui renu.ntiatum est, quidquid obligado 4 hacer común este lucro; pero si obtu-
omnino post renuntiatam societatem acquiritur, viese otro lucro que no hubiere buscado con astu-
soli conceditur. cia, le pertenece 4 él solo. Y absolutamente todo
lo que se adquiere después de renunciada la socio-
dad, se concede 4 sólo aquel en cuyo favor se re-
nuncié.
§ 5.—Solvitur adhuc societas etiam morte son¡¡, § 5.—Disuélvese también la sociedad aun por la
quia, qui societatem contraliit, certam personam muerte de un socio, porque el que contrae socie-
sibi eligit (3). Sed et si consensu plurium societas dad, elige para consocio 4 una Versona determina-
coita (4) alt, morte nubia son¡¡ solvitur, etsi plu- da. Pero si la sociedad se hubiere formado por el
res supersint, nisi in coeunda societate aliter con- consentimiento de muchos, disuélvese también
venerit. por la muerte de un solo socio, aunque muchos
sobrevivan, salvo si se hubiere convenido de otro
modo en la constitución de la sociedad.
§ 6,—Item si alicuius re¡ contracta societas alt, § 6.—Igualmente, si la sociedad se hubiere oons-
et finis negotio impositus est, finitur societas. tituf do para un solo objeto, y se ha puesto térmi-
no al negocio, se acaba la sociedad.
§ 7.—Publicatione quoque distrahi societatem § 7.—Es evidente que se disuelve también la
manifestum est, scilicet si universa bona son¡¡ sociedad, por la confiscación, cuando se confiscan
pu.blicentur; nam quum incina locum alius sacoe- todos los bienes de un socio; porque cuando otro
dit, pro mortue habetur. le sucede en su lugar, aquel es considerado como
fallecido.
§ 8.—Item si quis ex sociis mole debiti praegra- § 8,—Del mismo modo, si agobiadisimo alguno
vatus bonis suis cesserit, et ideo propter publica de los socios por la masa de sus deudas, hubiere
ant privata debita substantia eme ven.eat, solvi- hecho cesión de sus bienes, y por tal razón fuere
tur societas; sed boc casu, si adhuc couseutiant vendido su caudal para pagar sus deudas públicas
in societatem, nova videtur incipere societas. 6 privadas, se disuelve la sociedad; pero en este
caso, si aun consintieren en conservarla, se en-
tiende que comiduza una nueva sociedad.
§ 9.—Socias socio utrum so nomine tantum te- § 9.—Se ha preguntado, si un socio está obliga-
neatur pro socio actione, si quid dolo commiserit, doá su consocio por la acción pro socio únicamen-
siont is, qni deponi apud se passus est, sn etiam te por aquello que hubiere hecho con dolo, como
culpas, id est desid.iae atqne negligentiaa nomi- aquel que consintió que en su poder se constitu-
ne, quaesitum est: praevaluit tamen, etiam culpas yera un depósito, 6 si también por la culpa, esto
nomine tener¡ eum. Culpa autem non ad exactis- es, por razón de desidia y de negligencia: paro
simani diligantiam dirigenda es¿; sufficit enim, prevaleció, que también estaba obligado por razón
talem diligentiam in communibus rebus adhibere de la culpa. Mas esta culpa no ha de dirigirse 4 la
socium, qualem suis rebus adhibere solet. Nam más exacta diligencia, pues basta que el socio

(1) SarI, insértan ff07. Rusa.; fien, omitiendo sibi, Con*. (5) elegit, cont. (YuJ. Bien. Buch. Schr., contra Gal.
Buck (4) Rol. Bien. Schr. Dig.; contracta, ka restantes, contra
(2) lucnifaciat, cogatur, G. todos ka cá,Uc.a de Bien.

tSP1TUTA.—LIBRG f it: TITULO XXVI (xxvii) 117

qui parum diligentem socium sibi assumit (1), de ponga en las cosas comunes tanta diligen oía, cuan-
se queri [boc est sibi imputare] (2) debet. ta acostumbra 4 poner en sus propias cosas. Por-
que el qué tomó para sí un socio poco diligente,
debe quejarse de sí mismo, esto es, imputárselo
at sí mismo.
TIT. XXVI (XXVII) TÍTULO XXVI (XXVII)
DE MANDATO () DEL MÁXDATO

Mandatum contrahitur quin que modis: sive ana Contráese el mandato de cinco maneras: ya que
tantuni gratia aliquis tibi mandet, sive ana et alguno te dé mandato tan sólo por su interés, ya
tua, sive aliena tantum, sive ana et allana, si-ve por el suyo y el tuyo, ya por el de otro únicamen-
tua et allana. At si tua tantum gratia tibi man- te, ya por el suyo y el de otro, ¿ ya por el tuyo y
datum sit, supervacnflm est mandatum (4), et ob el de otro. Mas si se te hubiere dado mandato tan
id nulia ex 80 (5) o'bligatio, ncc mandati inter sólo en tu interés, es inútil el mandato, y por ello
vos actio nascitur. no nace de él ninguna obligación, ni la acción de
mandato entre vosotros.
i..—Mandantis tantum gratia intervenit man- § 1.—Hay mandato en interés tan sólo dci man-
datum, veluti si quia tibi mandet, ut negotia ajas dante, como si alguno te diere mandato de que
gereres, vel ut fundum ci amores, val ut pro 80 administrares sus negocios, 6 que le comprases un
sponde res. fundo, 6 de que prometieres por él.
2.—Tus et ma.ndantis, veluti si mandet tibi, § 2.—En tu interés y en al del mandante, como
lit pecuniam sub usuris oradores ci, qui in rem si te diere mandato de que prestases dinero 4 in-
ipsius mutuaretur, ant si, volante te agere cam terés 4 aquel que lo tomare prestado para nego-
co ex fldeiussoria causa, tibi mandet, ut eum reo cio del mismo, ó si queriendo tú reclamar contra
agas periculo mandautis, vel ut ipsius periculo él por causa de una fianza, te mandare que te di-
stiuleris ab co, quem tibi deleget in id, quod rijas contra el deudor principal 4 riesgo del man-
tibi debuerat. dante, ó que 4 su riesgo estipulases lo que te ha-
bía debido de aquel que para este objeto él te
delegare.
8.—Aliena autem (6) causa intervenit man- § g.—Mas interviene mandato por cansada otro,
datum, veluti si tibi mandet, ut Titii negotia ge. como si te mandare que administrares los nego-
reres, vel ut Titio fundum emeres, vel ut pro Ti-. cios de Ticio, 6 que comprares un fundo para Ti-
tíosponderes. 0101 ó que respondieses por Ticio.
4.—Sua et suena, veluti si de communibus § 4.—En su interésy en el de otro, como si te
anis et Titii negotila gerendis tibi mandet, vel itt mandare administrar los negocios comunes 4 él y
sibi et Pitio funduin amores, vol itt pro eo et Pitio 4 Ticio2 6 que comprares un fundo para él y para
sponderes. Ticio, e que respondieses por él y por Ticio.
§ 5.—Tus et suena, veluti si tibi mandet, ut Ti- § 5.—En tu interés y en el de otro, como si te
tío sub usuris crecieras; quodsi itt (7) sine usaría mandare que prestases 4 Ticio 4 interés; porque
crecieres, aliena tantum gratia iutereedit manda. si que le prestares sin interés, hay mandato tan
tum. sólo en favor de otro.
§ 6.—Tus (8) gratis intervenit mandatum, val- § 6.—Media mandato en tu interés, como si te
aid si tibi mandet, ut pecunias tuns in em.tiones mandare que coloques tu dinero en compras de
potius praedioruni colloces, quam foenares, vol ex predios más bien que lo prestes 4 interés, ó al
diverso ut foeneres potius, quam in emtiones contrario, que lo prestes 4 interés en vez de que
praediorum colloces. Ouius generis mandatuuc. lo coloques en compras de predios. hin mandato
magia sonsilium est, quam mandatum, et ob id de esta especie es más bien un consejo que un
non est obligatorium, quia nemo ex consiio man- mandato, y por esto no es obligatorio, porque na-
dati (9) obligatur, etiamsi non expediat ei, oui die se obliga de mandato por un consejo, aunque
dabitur (10), quum liberum cuique sit apucl se ex- no convenga £ quien se le diere, pues cada cual
plorare, an expediat consilium. Itaque si otiosam es libre de explorar en su interior, si le conviene
pecuniam domi te habentem hortatus fuerit ah- el consejo. Así, pues, si teniendo tu dinero ocioso
quia, ut ram aliquam emeres, vol eam crecieres, en tu casa, te hubiese exhortado alguien 4 que
N uam-vis non expediat tibi eam emisee vel credi-
isse, non tamen tibi mandati tenetur. Et adeo
hace ita Sunt, ut quaesitum sit, su mandati te-
comprases alguna cosa, ó 4 que lo prestases, aun-
que no te convenga ni haberla comprado ni ha-
berlo prestado, no te está, sin embargo, obligado
neatur, qui man davit tibi, ut pecuniam Titio feo- por la acción de mandato. Y de tal modo es esto
nerares: sed obtinuit Sabini sententia, obligato- así, que se ha cuestionado sobra si se obligaba
rium case in hoc caen mandatum, quia non alitar por la acción de mandato el que te mandó que
Titio credidisaes, quam si tibi mandatum essat. prestases dinero 4 interés 4 Ticio: pero prevaleció
la opinión de Sabino, de que en este caso es obli-
gatorio el mandato, porque no habrías prestado 4
Ticio de otro modo que si se te hubiese mandado.
(1) asiumsit, Schr.; pero acquirit, 1)1g.
(2) hoa—Imputare, parece glosa, aiecuiiendo 4 Schr. Dig.
II 7eoph. (7) quia el, Ha?. Ruso.; quia el sI, .&ot.; quodel, omitiendo
(3) GeJ. lxi. §. las-la?. 159-162.; 1. 24. 1. 9. D. ,sand1i. ut, Sckr. EL texto sigue si 1)lg. -
XVII. 1. (8) tantum, inSertan HaL. Rusa. Cont,
(4) m8nd., ontigenla Cuj. Bien. Buch., contra el .Dig. y Gaj. (9) mand., ~tenla OuJ. Bien., apoydndose en el .Dig., pero
(5) ex CO, oinztenlas Cuj. Bien., contra el 1)ig. contra 77&eoph.
(6) tantcun, insertan HaL Ruse. CosI.; tantum, ontiUendo (10) dsbatur, Cont. Hot. Dig.; mandabatur, Hsi.co,-
autem, Dlg. tra todoc loa códices de Rusa.
118 INSTITUTA.— LIBRO III TITULO XXVI (XXVII)

§ 7.—Illud quoque mandatum non est obligato- § 7. —Tampoco es obligatorio aquel mandato
rinin, quod contra bonos mores est, veluti si Ti- que va contra las buenas costumbres, como si Ti-
tius de furto aut de dainno faciendo ant de injuria cío te diera mandato de cometer un hurto, ó de
facienda tibi mandet. Licet enim poenam istius causar un daño, 6 de inferir una injuria. En efec-
facti nomine praestiteris, non tamen nilam habes to, aunque hubieres sufrido la pena por razón de
adversus Tjtium actionem. este hecho, no tienes, sin embargo, ninguna acción
contra Ticio.
§ 8.—ls, qui exequitur mandatum, non debet § 8.—El que ejecuta un mandato no debe tras-
excedere finem mandati. Ut ecce, si quis usque pasar el límite del mandato. Como, por ejemplo,
ad centum aureos mandaverit tibi ut fundum si alno te hubiere mandado que hasta la canti-
emeres, vel ut pro Tibio sponderes, noque VIuris dad Na
d cien áureos comprases un fundo, 6 respon-
emere debes, neque in ainpliorem pecuniam fldeiu- dieses por Piojo, no debes comprar por más, ni sa-
bere; alioquin non habebis cuma eo mandati actio- lir dador por mayor suma; pues de otro modo no
nein: adeo quidem, nt Sabino et Oassio plaouerit, tendrás contra él la acción 'le mandato: y esto
etiam si usque ad centurn aureos cum so agere ciertamente de tal manera, que á Sabino y á Casio
velis, inutiliter te acturum: diversas scbolae an- les había parecido que demandarías inútilmente,
ctores recte usque ad centum aureos te acturum aun si quisieros reclamarle hasta los cien áureos;
existimant; quae sententia sane benignior est. pero los autores de la escuela opuesta opinan que
Quodsi minoris emeris ha.bebis scilicet cum so podrás demandar hasta por los cien áureos, cuya
actionem, quoniam qui mandat, ut sibi centum opinión es indudablemente más favorable. Pero si
aureorum fundus emeretur, is utique mandasse hubieres comprado á menor precio, tendrás cier-
intelligitur, ut minoris, si possit, emeretur. tamente acción contra él, porque el que manda
que se le compre un fundo por cien áureos, se en-
tiende que verdaderamente mandó que se com-
prara por menos, si fuera posible.
§ 9.—Recte quoque mandatum contraetum, si, § 9.—Desaparece también un mandato hecho
dum adhuc integra res sit, revocatum fuerit, eva- válidamente, si hubiere sido revocado, estando to-
nescit. davía integro su objeto.
§ 10.—Item si adhuc integro mandato more al- § 10.—Disuélvese también el mandato, si ha-
terutrius (1) interveniat, id set vel eius, qui man- llándose aún integro sobreviniere la muerte de
daverit, vol iflius, qui mandatum susceperit, sol- uno 6 de otro, esto es, del que hubiese mandado,
vitur mandatum. Sed utilitatis causa receptum 6 del que hubiere aceptado el mandato. Pero por
est, si (2) mortuo eo, qui tibi mandaverat, tu i- causa de utilidad se ha admitido, que si muerto el
guorans eum decessisse, executus fueris manda- que te había mandado, ignorando tú que hubiese
tum, posee te agere mandati actione; alioquin fallecido, hubieres ejecutado el mandato, puedes
justa et probabilis igriorantia tibi d.aninum affer- ejercitar la acción de mandato; pues de otro modo,
ret. Et huic simile est, quod placuit, si debito- tu ignorancia legítima y probable te causaría
res, manumiaso dispensatore Titii, per ignoran- perjuicio. Y semejante á esto es lo que se estable-
tiam liberto solverint, liberan eos, quum alioquin ció de que si los deudores, manumitido el admi-
stricta iuris ratione non possent liberan, quia al¡¡ nistrador de Piojo, hubieren pagado por ignoran-
solvissent, quam cmi solvere debuerint. cia al liberto, quedan libres de la deuda, aunque
por estricta razón de derecho no pudiesen quedar-
lo, porque habrían pagado á otro que al que ha-
brían debido pagar.
§ 11.—Maudatum non suscipere cuilibet libe- § 11.—Cada cual es libre de no aceptar un man-
rum est; susceptum autem consunimandnm set, dato; pero aceptado, debe ser ejecutado, ó ser re-
aut qilamprimum renuntiandum, nt per semeti- nunciado cuanto antes, para que el mandante
psum ant per alium eandem rem mandator exe- ejecute por sí mismo ó por medio de otro el mismo
quatur. Nam niel ita reiiuntiatur, ut integra negocio. Porque si no se renunciare de modo que
causa mandatori reservstur eandem rem expli- se reserve al mandante completa facilidad para
candi, Éihilominus mandati actio Iocum habet, realizar el mismo negocio, tiene, sin embargo,
nisi insta causa intercessit aut non renuntiandi lugar la acción de mandato, salvo si medié justa
ant intempestivo renuntiandi. causa 6 para no renunciar 6 para renunciar in-
tempestivamente.
§ 12.—Mandatum et in diem differri et sub con- § 12.—El mandato puede diferirse á término y
ditione fieri potest. hacerse bajo condición.
§ 12.—In summa sciendum set, inandatum, nisi § 13.—Ra de saberse, por último, que el manda-
gratuitnm sit, la aliam formam negotii cadere; to, si no fuere gratuito, cae en otra forma de nego-
nam inercede constituta incipit locatio et condu- cio; porque habiéndose fijado estipendio, comien-
ctio eses: et ut gen eraliter dixerimus, quibus casi- za á. ser arrendamiento: y para hablar en general,
bus, sine mercede suseepto officio, mandati aut en aquellos casos en q,ue, habiéndose aceptado un
depositi contrahitur negotium, jis casibus, inter- encargo sin retribucion, se celebra un contrato de
veniente mercede, locatio et conductio contrabi mandato 6 de depósito, en estos mismos casos,
intelligitur. Et ideo si fulloni polienda curan davo mediando retribución, se entiende que se hace un
vestimenta quis dedenit, ant sarcinatoni sarden- arrendamiento. Y por consiguiente, si alguno hu-
da, milla mercede constituta neque promissa, biese dado al batanero vestidos para lavarlos 6
mandati compatit actio. cuidarlos, 6 al sastre para componerlos, sin ha-
berse fijado niprometido estipendio, compete la
acción de mandato.

(1) Ha. .Russ. Hot. cont. Bchr.; alterutnins allcuius, Gaj.;


altenlus, ¿os demd.. (2) Ut si, &7.r. Gaf.

INSTITUTA. —LiBRO III TITULO XXVII (xxviii) 119

TIT. XXVII (XXVIII) TÍTULO XXVII (XXVIII)


DE OBLIGATIONUS QUASI EX CONTRÁCTIl (1) DE LAS OBLIGACIONES QUE NACEN COMO DE UN
CONTRATO

Post genera contractuum enumerata dispicia- Después de las especies de contratos enumera-
mUS etiam de iis obligationibus, quae non proprie das, hablemos también de aquellas obligaciones
quidem ex contraetu nasci intelliguntur, sed ta- que en realidad no se entienden que nacen propia-
man, quia non ex maleficio substantiam capinut, mente de un contrato, pero que, sin embargo,
quasi ex contractu nasci videntur. puesto que no toman cuerpo de un delito, parece
que nacen como de un contrato.
i.—igitur qu1n quis absentis negotia gesse- § 1.—Así, pues, Cuando alguno hubiere admi-
nt, ultro CitrøqUe inter eos nascuntur actiones, nistrado los negocios de un ausente, nacen entre
quae nppellantur negotiorum gestorum. Sed do- ellos de una y otra parte acciones, que se llaman
mino quidem re¡ gestee adversus eum, qui gessit, negotior'um gestorum (de gestión de negocios).
directa competit actio, negotiorum autem gesto- Pero al dueño de la cosa administrada le compete
vi contraria. Quas ex nullo contractu proprie verdaderamente la acción directa contra aquel
nasci manifastuin est, quippe ita nascuntur istae que la administré, y al administrador de 105 ne-
actiones, si sine mandato quiique alienis negotiis gocios la contraria. Cuyas acciones es evidente
gerendis se obtulerit; ex qua causa u, quorum que no nacen propiamente de ningún contrato,
negotia gasta fuerint, etiam ignorantes obligan- porque nacen estas acciones si alguno sin manda-
tun. Idque utilitatis causa receptum est, mis ab- to so hubiere ofrecido ¡ cuidar de los negocios de
sentium, qui subita festinatione coacti, nulli de- otro; por cuya causa, aquellos cuyos negocios hu-
mandata negotioram suorum administratione, bieren sido administrados se obligan aun sin sa-
peregre profecti essent, desererentur negotia, berlo. Y esto se admitió por razón de utilidad,
quae Sane nemo curaturus esset, si de eo, quod para que los negocios de los ausentes que obliga-
quisimpendisset, nullam hahiturus esset actio- dos por una súbita urgencia, y sin haber enco-
nem. Sicut autem is, qui utiliter gessenit negotia, mendado á nadie la administración de sus nego-
habet obligatum dominum negotiorum (2), ita et cios, hubiesen salido de viaje, no quedaran aban-
contra iste quoque tenetur, ut administratjonjs donados, pues de tales negocios nadie ciertamente
rationem reddat: qno casu ad exactissimam quis- habrf a de cuidar si no hubiera de tener ninguna
que diligentiam compellitur reddere rationem- acción por aquelio que hubiese gastado. Pero así
nec sufficit talem diligentiam adhibere (8), qua como el que utilmente hubiere administrado ne-
1am suis rebus adhibere soleret, si modo alius gocios tiene obligado al dueño de los negocios,
diligentior commodius administraturus esset ne- así también por el contrario está también él obli-
gotia. gado á rendir cuentas de su administración: en
cuyo caso es compelido cualquiera á rendir cuen-
tas, basta por la más exacta diligencia; y no bas-
taque ponga tanta diligencia cuanta acostumbra-
ra á poner en sus cosas, siempre que otro más di-
ligente hubiera administrado mejor los negocios.
§ 2.—Tutores quoque, qui tutelae indicio tenen- § 2.—Los tutores, los cuales se obligan por la
tur, non proprie ex contractu obligati intelligun- acción de tutela, tampoco se entienden obligados
tur (nullum enim negotium inter tutorem et propiamente por un contrato (pues ningún nego-
pupilluixi contrahitur); sed quia sane non ex ma- cio se celebra entre el tutor y el pupilo);pero
leficio tenentur, quasi ex contractu tener¡ viden- como verdaderamente no se obligan por un deli-
tun. Et hoc autem casu mutuae sunt actiones: non to, se repute que quedan obligados como por un
tantuin enim pupillus cum tutore habet tutelae contrato. Mas tambien en este caso son mutuas las
actionem, sed et (4) ex contrario tutor cum pupil- acciones: pues no solamente el pupilo tiene contra
lo habet eontrariam tutelae, si val impenderit el tutor la acción de tutela, sino que por el contra-
aliquid in ram pupilli, val pro eo fuerit obligatus, rio también el tutor tiene contra el pupilo la ac-
aut ram suam creditori eius obligaverit. ción contraria de tutela, ya si hubiere gastado
algo en los negocios del pupilo, ya si por él se
hubiere obligado, 6 ya si hubiere obligado sus
propios bienes á un acreedor de aquél.
§ S.—Item si inter aliquos communis sit res § 3.—Del mismo modo, si una cosa fuere común
Sine societate, veluti quod peritar jis legata do-. á varios sin haber entre ellos sociedad, como por-
natave esset, et alter eorüm alter¡ ideo teneatur que se les hubiese legado 6 donado conjuntamen-
comniuni djjdndo indicio, quod solus fructus te, y uno de ellos esté por lo tanto obligado al
ex ea re perceperit, aut quod socius eiiis solus (5) otro por la acción communi dividundo (para divi-
mu eam rem necessarias impensas fecerit, non in- dir lo común), porque sólo él hubiere percibido
telligitur proprie ex contractu obligatus (quippe los frutos de aquella cosa, 6 porque únicamente
nihij inter se contraxerunt); sed quia non ex su socio hubiere hecho en ella impensas necesa-
maleficio tenetur, quasi ex contractu tener¡ vi- rias, no se entiende obligado propiamente por un
detur. contrato (pues nada contrataron entre si); pero
como no está obligado por un delito, se reputa
que está obligalio como por un contrato.
(1) L. . §. 1..D. de obi. et act. XLIV. 7.
(2) gestorum, insertan fiel. Russ. contra todos ¿08 códices
de Rusa. (4) et, omitenla Cuj Bien. Euct., contra el Dig.
(3) adh1bu1s, Schr, conforme con Th.eoplm. (5) solas, omttenZa Echr. 77,eop7i.
120 INSTITUTA.—LIBRO Iii: TÍTULO XXVIII (lxix)

4.—Idem iuris est de co, qui cohered.i suc f&- § 4.—El mismo derecho rige respecto de aque-
miliae erciscundae iudicio ex Ms causis obligatus que por estas causas se halla obligado á su cohe-
est. redero por la acción familiae erci.cundae (de di-
visión de herencia).
§ 5.—Heres quoque legatorum nomine non pro- § 5.—También se considera obligado el herede-
prio ex contractu obligatus intdlligitur (neque ro por razón de los legados, no propiamente en
enirn cum herede, neque eum defuncto ullum ne- virtud de un contrato, (pues no pueda decirse con
gotium legatariusgessisse proprie dio¡ potest), et propiedad que el legatario haya hecho ningún
tamen, quia ex maleficio non est obligatus heras, negocio con el heredero ni con el difunto), y sin
quasi ex contractu debere intelligitur. embargo, como el heredero no está obligado por
un delito, se entiende que debe como por virtud
de un contrato.
§ 6.—Item is, cui quis par errorem non debitum § 6.—Igualmente, aquel li quien alguno pagó
sovit, quasi ex contraetu debere videtur. Adeo por error lo no debido, parece que debe como por
enim non intelligitur proprie ex contractu obli- un contrato. Pero tan no se entiende con propie-
gatus, ut, si certiorem rationem sequamur, ma- dadque está obligado por un contrato, que si
gia, ut supra diximus, ex distractu, quam ex con- atendemos á una razón más positiva, más bien
tractu possit die¡ obligatus esse; nam qui solvendi puede decirse, según arriba expusimos, que está
animo pecuniam dat1 in hoc dare videtur, ut dis- obligado por un acto de disolución de un contra-
trahat potius negotium, quam contrahat. Sed ta- to que por el mismo contrato; pues el que da di-
man perinde ir, qui accepit, obliatur, ac si mu- nero con ánimo de pagar, se entiende que lo da
tuum illi daretur, et ideo condictione tenetur. más bienpara extinguir que para celebrar un
contrato. Pero, sin embargo, el que recibió se obli-
ga como si se le diera un préstamo, y por tanto
está sujeto á la condicción.
§ 7.—Ex quibusdam tamen causis repeti non § 1.—Por algunas causas, sin embargo, no uede
potest, quod par errorem non debitum solutum repatirse lo que por error hubiere sido pagado sin
sit. Nam que (1) delinierunt veteres, ex quibus deberse. Porque decidieron los antiguos, que en
causis infitiando lis crescit, ex lis causis non de- aquellos casos en que crece el litigio por la dene-
bitum solutuni repeti non posea, veluti ex le'e gación, no puede repetirse lo pagado sin ser de-
Aquilia, item ex J.egato. Quod veteres quidem in bido, por ejemplo, por virtud de L Aquiuia y
jis legatis locum habere voluerunt, quae carta también de un legado. Lo que en11realidad quisie-
constituta por damnationem cuicunque legata ron los antiguos que tuviera lugar en aquellos
fuerant. Nostra autem constitutio, quuin unam legados, que constituidos por cantidad determi-
naturam omnibus legatis et fidaicommissis iud.ul- nada hubieran sido dejados it alguien por vía de
sit, hulusmodi augmentuni in omnibus legatis et condena. Mas una constitución nuestra, como
fideicommissis extendi voluit; sed non omnibus quiera que atribuyó una misma naturaleza it to-
legatariis hoo praebuit, sed tantumniodo in lis dos los regados y fideicomisos,quiso que se ex-
legatis et fideicommissis quae sacrosauctis ocde- tendiera it todos los legados y fideicomisos este
sus et ceteris venerabilfbus locis, QURO religionis aumento; pero no concedió esto it todos los lega-
val pietatis intuitu honorificantur, derelicta sunt, tarios, sino tan sólo respecto de aquellos legados
qLlae, si indebita solvantur, non repetuntur. y fideicomisos que fueron dejados it las sacrosan-
tas iglesias y it los demás venerables lugares, que
son honradospor consideraciones de religión ó de
piedad, cuyos legados, aunque sean pagados in-
debidamente, no se reclaman por repetición.

TIT. XXVIII (XXIX) TÍTULO XXVIII (XXIX)


PER QUAS PERSONAS NOBIS OBLJGATIO POR QUÉ PERSONAS SE ADQUIERE PARA NOSOTROS
ACQUIRITUR (2) UNA OBLIGACIÓN

Expositis generibus obligationum, quae ex con- Expuestas las especies de obligaciones que na-
tractu vol quasi ex contractu nascuntur, admo- cen de un contrato 6 como de un contrato, debe-
nendi sumus, acquiri vobis (3) non solum per mos advertir que se adquiere para vosotros no
vosmetipsos, sed etiam per sas personas, quae in solamente por vosotros mismos, sino también por
vestra potestate sunt, veluti per servos et filios aquellas personas que están bajo vuestra potestad,
vestros; ut tamen, quod par servos quidem vobis sor ejemplo, por vuestros esclavos 6 hijos; pero
acquiritur, totuni vestrum fiat, quod autem per e tal modo, sin embargo, que lo que verdadera-
liberos, quos in potestate habetis, ex obligatione mente se adquiere para vosotros por los esclavos
fuerit acquisitum, hoc dividatur secundum imagi- .Be haga enteramente vuestro, mientras que lo que
nem rerum propriatatis et ususfructus, quam se hubiere adquirido mediante una obligación por
nostra discrevit (4) constitutio, ut, quod ab actio- los hijos que tenéis bajo vuestra potestad, se di-
no comnioduin (5) perveniat, huius usumfructum vida según la forma de la propiedad y del usu-

(1) ScJIr. TheopL; SLa namque, Lo, reStanteS y 2'eoph.; y la segunda, .Bien Buch. Schr. conformes con La
() Ga.J. UI. §. 188-185. 187. mayor parte de los códices.
() En todo este título, como antes en el 90 deL libro II, varia (4) (fui. Rchr.; decrevit, los deinds; pero &*%ptev 7oph.
La Lectura por el uso de ja primera ó de la Segunda persona; Es ¡a i. 6. C. de beni. quae Liber. V.T.
empLean aqueLla HaL. Ruu. (Yont. foL CuJ. apoydndo en Gaj. (5) quoquoluodo, Bdw.; pero xépoç 27eoph.

INSTITUTÁ.—L1E20 ITt TITULO xxix (XXX) 121
qtiidem babeat pater, proprietas autem filio ser- moto de las cosas que estableció una constitución
vetur, scilicøt patre actionem movente secundum nuestra, de suerte que el beneficio que provenga de
_^—un.A nostraS ConstitutiOlLiS divisionem. una acción lo tenga ciertamente el padre en usu-
fructo, pero su propiedad se reserve al hijo, en el
bien entendido de que el padre intente la acción
conforme á la división establecida por nuestra
nueva constitución.
1.—Iteni per liberos homines, et alienos ser- § 1.—También se adquiere para vosotros por
vos,quos bona fide possidetis, acquiritur vobis, los hombres libres y los esclavos ajenos, que po-
sed tantum ex duabus causis, id est si quid ex seéis de buena fe, pero solamente en dos casos,
operis (1) suis vel ex re vestra acquirant. esto es, si adquiriesen alguna cosa por su trabajo
6 por virtud de vuestra propia cosa.
§ 2.—Per eum quoque servum, in quo nsnm- 2.—De la misma manera se adquiere para vos-
fructum ve1 usum babetis, similiter ex duabus otros en estos dos casos también por el esclavo
istis causis vobis acquiritur. sobre que tenéis el usufructo 6 el uso.
§ 3..-Communem servuni pro dominica parte § 8.—Es cierto que el esclavo común adquiere
dominis acquirere certiim est, excepto so, quod para sussonorospr caoporcionalmente é. su parte de
un¡ nomhiatim atipulando, ant per traditioneni dominio, salvo el so de que estipulando nomi-
accipiendo, illi sol¡ acqnirit, velutí quum ita sti- nalmente para uno, 6 recibiendo por tradición, ad-
pulatur: Titio domino meo dare spondes?» Sed quiere para él sólo, como cuando se estipula de
si unius domini iussu servus fuerit etipulatus, este modo: «,prometes dar á Ticio mi señor?»
ljcet antea dubitabatur, tamen post nostram de- Pero si el esclavo hubiere estipulado por mandato
cisionem (2) res expedita est, ut illi tantum acqui- d.c un solo señor, aunque antes se dudaba, la cues-
mt, qui hoc ci Lacere iussit, ut supra dictum est. tión ha quedado, sin embargo, resuelta después
de una constitución nuestra, de modo que, según
arriba se dijo, adquiera tan solamente para aquel
que se lo mandó hacer.

TPL XXIX (XXX) TÍTULO XXIX (XXX)


QtTIBUS MODIS OBLIGrATIO TOLLFUR (8) DE QUÉ MODOS SE DISUELVE UNA OBLIGACIÓN

Tollitur autem oinnis obligatio solutione sius, Mas toda obligación se disuelve por el pago de
quod debetur, vsi si quis consentiente creditora lo que se debe, 6 si alguno hubiere pagado, con-
aliud pro alio solverit. Neo tamen interest, quia sintiéndolo el acreedor, una cosa por otra. Pero
solvat, utrum ipse, qui debet, an alius pro co; Ii- no importa quién pague, si el mismo que debe, ú
beratur enim et alio solvente, siTe sciente debito- otro por él; pues también se queda libre de la deu-
re sive ignorante vel invito solutio fiat. Item si da pagando otro, ya se haga el pago sabiéndolo 6
reus solverit, etiam u, qui pro co intervenerunt, ignorándolo el deudor, ó contra su voluntad. Del
liberantur. Idem ex contrario oontingit, si fideius- mismo modo, si hubiere paado el deudor, quedan
sor solverit; non enim solus ipse liberatur, sed también libres los que por el intervinieron. Y lo
etiam reus. mismo sucede, por el contrario, si hubiere pagado
el fiador; pues no sólo éste queda libre, sino tam-
bién el deudor.
§ 1.—Item per acceptilatiouem tollitur obliga- § 1.—También se extingue la obligación por la
tio. Est autem acceptilatio imaginarla solutio. aceptilación. Mas la aceptilación es un pago ima-
Quo<l enim ex verborum obligationeTitio debetur, ginario. En efecto, si Ticio quisiera condonar lo
id, si velit Pitias remittcre, poterit sic fien, ut que á Ticio se le debe por una obligación verbal,
patiatu.r hace verba debitorem dicere: «quod ego podrá hacerse esto, si consintiese que el deudor le
tibi promisi, habesne acceptum?» et Titius respon- dijera estas palabras: «atienespor recibido lo que
deat: chabeo.» Sed et Uraece potest accetum (4) te prometí?» y Ticio respondiese: «lo tengo.»
fiar¡, dammodo sic fiat, ut Latinis verbis solet: Pero también en griego puede declararse por re-
IXELI 1419 v4ta 6aa; xw ).abv (5). Quo genere, cibido, con tal de que se haga como se acostumbra
ut diximus, tantum cae solvuntur obligationes, con las palabras latinas: §XcLg Xsbv b7jWpLa toa;
quae ex verbis consistuiit, non atiani ceterae: con- (¿tienes por recibidos tantos denarios?
sentanenm enim visuni set, verbis factam obliga- los tengo por recibidos). De cuya manera, según
tionem aliis posee verbis dissolvi; sed (6) id, quod dijimos, se extinguen tan sólo aquellas obligacio-
alía ex causa debetur, potest in stipulationem de- neo que se forman por palabras, pero no las de-
duci et per aeeeptilationem dissolvi. Sisut autem más: pues pareció natural que una obligación he-
quod debetur, pro parte recto solvitur, ita in par- cha por palabras pudiera disolverse por otras pa-
tem debiti acceptilatio fien potest. labras; pero lo que se debe por otra causa, puede
llevarse á una estipulación, y ser pagado por
aceptilación. Mas así como lo que se debe se paga
válidamente en parte, así también puede hacerse
la aceptilación por una parte de la deuda.
§ 2.—Est prodita stipulatio, quae vulgo Aqni- § 2.—Se ha inventado una estipulación, que vul-

(1) operibus, OuJ. 8chr., Contra Gaj. y Thop7i. (4) acceptilatio, fol. Rusá. Cont. flL, contra «1 Dig.
(2) L. S. C per qua pers. nobi, acquir. IV. 27. (6) Version latina: habesne acceptos tot denartos? habeo
(3) Gaf. III. §. 168-170. 172. 176. 177. 179.; 1. S. . 4, 1, 48, aceepto.
D. de acceptii. XL VI. 4.; 1.8. C. e novat;on. VIII. 42. (6) Cont. Sc/ir., con Cuj. en ¿a nota; et, Insertan los denut.
Tomo L-16
122 mSTITUTA.—LIBRO Iii: TiTtLO luX (xxx)
liana appellatur, per quam stipulationem contin- garmente se llama Aquiliana, por cuya estipula-
git, ut omnium rerum obligatio in stipulatum de- ción se hace que una obligación de cualquiera
ducatur, et ea per acceptilationem tollatur. Stipu- cosa se reduzca ¡ una estipulación, y se extinga
latio enim .kquiliana novat omues obligationes, por la aceptilación. En efecto, la estipulación
et a Gallo Aquilio ¡La composita est: «quidquid te Aquiliana verifica una novación en todas las obli-
mihi ex quacunque causa dare facere oportet gaciones, y fué formulada por Galo Aquilio de
oportebit, praesens iemve
in d (1), quarumque (2) este modo: «todo lo que conviene 6 convendrá que
rerum xnihi tecum actio, quaequ.e adversus (3) te me des 6 me hagas por cualquier causa, de pre-
petitio, vol adversus te persecutio est eritve, sente 6 é. término, y la acción que por cualquier
quodve tu meum babee tonos possides (4), dolove cosa tengo 6 tendré contigo, y cualquier petición
malo fecisti, p10 minus possideas; quanti quaeque 6 reclamación que contra ti tengo ó tendré y lo
earnm rerum res erit, tantam pecuniam dan eti- que mío has, tienes, 6 posees, 6 por dolo malo hi-
pulatus est Aulus Agerius, spopondit Numenius ciste que no poseyeras; cuanto cada una da es-
Negidius.» Item ex diverso Numerius Negidius tas cosas valiere, otro tanto estipuló Aulo Aga-
interrogavit Aulum Agenium: «qnidquid tibi ho- rio que se le diese en dinero, y ofreció espontá-
dierno die per Aquilianam stipulationem spopon- neamente Nuinerio Negidio.» Por el contrario1
di, id omne habesne aeceptum?» res pondit Aulus también Numenio Negidio interrogó á Aulo Age-
Agerius: «babeo acceptumque tuiL» rio: «atienes por recibido todo lo que en el día de
hoy te he prometido por estipulación Aquiliana?»
Aulo Agenio respondió: «lo tengo y he llevado por
recibido. »
3.—Praeterea novatione tollitur obligatio, vel- § 8.—Además, la obligación se disuelve por la
uti si id, quod tu Seio debeas, a Titio dan stipu- novación, como si se hubiere estipulado que se dé
latus sit (5). Nam interventu novae personae nova por Ticio lo que tu debas á Sayo. Porque por la
nascitur obligatio, et prima tollitur transiata in intervención da una nuevapersona nace una nue-
posteniorem, adeo ut interdum, licet posterior va obligación, y se disuelve la primera transferida
stipnlatio inutilis sit, tamen prima novat,ionis en la segunda, de tal manera que á veces, aunque
jure tollatur: veluti si id, quod tu Titio debebas, la estipulación posterior sea inútil, la primera que-
apupillo sine tutoris auctoritate etipulatus fuerit da, sin embargo, extinguida por derecho de nova-
(6), qu. caen res amittitur; nam et prior debitor ción: como silo que tú debías á Ticio lo hubiere
liberatur, et posterior obligatio nulla est. Non este estipulado de un pupilo sin la autoridad del
idem iuris est si quis a servo fuerit stipulatus; tutor, en cuyo caso se pierde la cosa; porque el pri-
nam tuno prior perinde (7) obligatus manet, ao si mer deudor queda libre, y la obligación posteriores
poste& nullus stipulatus fuisset. Sed si eadem per- nula. No rige el mismo derecho, si alguno hubiere
sona sit, a qua poste& stipuleris, ¡La demum no - estipulado de un esclavo; porque entonces el pri-
vatio fit, si quid in posteriore stipulatione novi mero queda obligado lo mismo que si después nin-
sit, forte si con ditio ant dies aut fideiussor adii- guno hubiese estipulado. Pero si fuera la misma
ciatur ant detrahatur. Quod autem diximus, si persona de laque después estipulares, solamente
conditio adilciatur novationem flor¡, sic intelligi se hace novación, si hubiere algo nuevo en la esti-
oportet, ut ¡La dicamus factam novationem, si pulación posterior, como si, por ejemplo, se agre-
conditio extiterit; aJ.ioquin, si defecerit, duxat gase 6 se suprimiese una condición, 6 un término,
prior obligatio. Sed qLium boe quidem inter vete- 6 un fiador. Mas lo que hemos dicho de que se hace
res constabat, tunc fien novationem, quum novan- novación si se agregare una condición, debe enten-
di animo in secundam obligationem itum fuerat, darse de modo que digamos que ha quedado hecha
por hoc autem dubium erat,quando novandi ani- la novación, si la condición se hubiere cumplido; de
mo videretur hoc flor¡, et quasdamdehoc praesum- otra manera, si hubiere faltado su cumplimiento,
tienes alii in aliie casibus jnt.rodncebant; ideo no- subsiste la primera obligación. Mas como en rea-
etna processit constitutio (8), quae apertissime lidad era cosa constante entre los antiguos, que
deflnivit, tuno solum novationem fien, quoties bco entonces se hacía novación cuando se había ido é.
ipsum inter contrahentes expressnm fuerit, quod una segunda obligación con ánimo de novar, y
propter novationeni prioris obligationis convene- por esto se dudaba cuándoparecería que se hacia
runt, alioquin nianere et pristinam obligationem, con intención de novar, y algunos introducían en
et secundam ei accedere ut maneat ex utraque otros casos ciertas presunciones sobre el particu-
causa obligatio seoundum nostrae con stitutionis lar; por este motivo apareció una constitución
defiuitionem, quam Hcet ex ipsius lectione aper- nuestra, que definió con toda claridad que se hacía
tius Cognoscere. novación solamente cuando se hubiere expresado
entre los contratantes esto mismo, que convinie-
ron por vía de novación de la primera obligación,
y que de otra manera subsistía la primitiva obli-
gación, y se le agregaba la segunda, de suerte que
haya obligación por una y otra causa según lo es-
tablecido por nuestra constitución, que más ex-
(1) HaJ. Ruso. Ht. Cuj. Schr.; ant sub conditione, Mientan
los restantes, contra Tkeoph. y el Dit,.
tensamente puede conocerse por la lectura de ia
.-.-----4)--4uarumaunque, Cont. Bien. Buch., contra Theop7. y el misma.
Dig.
(8) abs, Bien. Buch. Sc7.r.; pero adversus, .Dig.
(4) Ha¿. Ruso. Coni. fiat. Dig.; possldesve, CuJ.;possfdes
posaideresve, Bien. Buch.; possides possedistl, Schr., apoyán-
doae en Teoph.
(5) CuJ. Schr.; debebas—sis, fiat. Cont.; tibi Seto debebat fbi. Cuj.; debeas—fueris, Buch.; tibi Tifluis debeat—fuei-Is
—sta, Ruis, contra todos sus códices; tibt Selus debeat—sis, Bien.
Bien. Buci,. (7) proinde, Schr. Gcj.
(6) Cont. Schr.; debes—fucnit, fiat. Ruso.; debeaa—fuerit, (8) L. 8.a de novation. VIII. 42.

XNS'rITUTA. —LIBRO III: TÍTULO XXII (XXX) 128
§ 4.—HoC amplius, eae obligationes, quas con- 4.—Además de esto, las obligaciones que se
sensu contrahuntur, contraria voluntate djssol- contraen por el consentimiento, se disuelven por
vjintur. Nam si Titius et Seius ínter se consense- una voluntad contraria. Porque si Ticio y 8eyo
rint, ut fundum Tusculannm emtum Sejus habe- hubieren convenido entre si que Seyo tuviera por
reÍ centum aureorum, deinde, re nondtim secuta, comprado en cien áureos el fundo Tusculano, y
id est neque pretio soluto neque fundo tradito, después, aun no realizado el negocio, esto es, no
placue'rit ínter eos, ut discederetur ab ea emtione habiéndose pagado el precio ni entregado el fun-
et venditione, inviccm liberantur. Idem est in do, se hubiere pactado entre ellos separares de
conduotione et locatione et in oinnibug contracti- aquella compra y venta, quedan libres mutua-
bus, qui ex consensu descendunt, sicut iam di- mente. Lo mismo sucede en el arrendamiento y en
ctum est (1). todos los contratos que se derivan del consenti-
miento, según ya se ha dicho.

(1) ttut--est, ointda, Cui. con TI


INSTITUTIONUM D. IUSTINIANI
LIBE11 QUA1TU$

LIBRO IV
De la Iitituta del Seror 1ustiriau

TJT, 1 TÍTULO 1
DE OBLIGÁTIONIBUS, QUAB EX DELICTO DE LAS OBLIGACIONES QUE NACEN DE UN
NÁSCTJNTUR (1) DELITO

Quum expositum sit superiore libro de obliga- Habiéndose expuesto en el libro anterior lo re-
tionibus ex contractu et qilasi ex contractu, se- lativo ¡ las obligaciones nacidas de un contrato
quitur, ut de obligationibu.s ex maleficio (2) di- ide un cuasi contrato, síu.ese que tratemos de
spiciamus. Sed illae quidem, ut suo loco tradidi- s obligaciones que se derivan de un delito. Pero,
mus, in quator genera dividuntur: hae vero unius á. la verdad, aqué11as, según en su lugar inanifas-
generis sunt; nam omites ex re nascuntur, id est tamos, se dividen en cuatro especies: mas éstas
ex ipso maleficio, veluti ex furto, ant rapina., ant son de una sola especie; porque todas nacen de
damno, aut injuria. una cosa, esto es, del delito mismo, por ejemplo,
de un hurto, 6 de un robo, 6 de un. dato, 6 de una
injuria.
§ 1.—Furtum est contrectatio rei fraudulosa § 1.—Hurto es el apoderamiento fraudulento 6
(3) vel ipsius re¡, vol etiam usus eme (4) posses- de la cosa misma, 6 también de su uso 6 pose-
sionisve, quod lego natural¡ prohibitum est ad- sión, lo que por la ley natural está prohibido ad-
mittere. mitir.
2.—Furtum autem vsi a «furvo,» id est nigro 2.—Mas la palabra furtum (hurto) proviene
dictum est, quod clam et obscuro fiat, et pierum- 6 de furvum, queso dice por negro,porque se hace
que nocte; vel a ..fraude; vol a «ferendo,» id est clandestinamente y en la oscurídadi, y las más de
auferendo; vel a Graeco sermone, qui cpí3paQ appel- las veces de noche; 6 de fraus (fraude); 6 de ferre
lant furos: imo et Graeci áió co5 p&paw (5) pa esto es, quitar; 6 de la palabra griega cpffipaQ, que
d.ixerunt. llaman á los ladrones: porque también los griegos
dijeron cptZpoti, pépuv (llevarse).
§ 3.—.Furtorum a.utem genera duo sunt, mani- § 3.—Dos son, sin embargo, las especies de hur-
festum et nec manifestum; nam conceptnm et tos, manifiesto y no manifiesto; porque las eones-
oblatum apodes potius actionis sunt furto cohae- pum y oblatum son más bien especies de acciones
rentes, quam genera furtorum, sicu.t inferius inherentes al hurto, que clases de hurtos, como
apparebit. Manifestus fur est, quem Graeci &t se verá más adelante. Es ladrón manifiesto el que
aca,rofftbp<p appellant; nec solum is, qui in ipso furto los griegos llaman it' a odpcp (en hurto flagran-
deprehenditur, sed etiam is, qui in so loco depre- te); y no sólo el que es cogido en el mismo hurto,
henditur, quo fit (veluti qui in domo (6) furtum sino también el que es aprehendido en el mismo
fecit et noudum egressus ianuam deprehensus lugar en que se hace, (como si el que hizo un
fuerit, et qui in oliveto olivarum, ant in vineto hurto en una casa y aun no salió de la puerta hu-
uvarum furtum fecit, quamdiu in 00 oliveto ant biere sido cogido, y como el ladrón que cometió

(1) qaj. 121. . 82-190. 185-200. 202-208. 1. 4. D. de 051.. et (3) lucri faciendi gratis, insertan Hal. Ruge. Ho1.. Cont., sin
acL XLIV.?.; 1.. 1. D. de furt. XLVII. 2.; 1.. 20.22. O de furt. duda atsndendo o la 1. 1. D. de furt. XLVII. 2., contra TheopI
et. cciv. C0?1up. VI. 2. (4) elus, o,nU calo Cuj. Bien.
(2) Vuf. Sclzr.; et quasi ex maleñelo, insertan los rse- (5) Graecl a ferendo, fiat. Ru$s. Cont. Rol., contra Dig.
tantee. (6) qui domi, Sckr.

INSTITUTÁ,—LrBEO IV: TITULO 1 125

vinoto fiar deprebeflSilS sit); imo ulterius furtnm un hurto de aceitunas en un olivar, 6 de uvas en
manifestum extend.endum set, quamdiu eam rem una viña, mientras haya sido aprehendido en el
fur tenens ViSUS VOl deprehensus fuerit, sive ¡a olivar 6 en la viña); y todavia debe extenderse fi
publico sive in prívato, vol a domino vel ah alio, más el hurto manifiesto, fi los casos en ue el
autequam co perveniret, quo perferre as depone- ladrón, teniendo todavía la cosa, hubiere si d qo vis-
re rein destinasSet sed si pertulit, quo destinavit, to 6 cogido, ya en público, ya en privado, 6 por el
tametsi depreh.endatul' cum re furtiva, non est dueño 6 por otro, antes de que llegase al punto fi
manifsstllS fur. Nec manifestum furtum quid sit, que hubiese determinado llevar y depositar la cosa:
ex jis, quae diximus, i.ntelligitur; nam quod mani- pero si la llevó fi donde la destinó, aunque fuere
festum non est, id scUicet neo manifestum set. cogido con la cosa hurtada, no es ladrón manifies-
to. Y por lo que hemos dicho, se entiende qué sea
hurto no manifiesto; porque el que no es mani-
fiesto, es ciertamente no manifiesto.
§ 4.—Oonceptum furtum dicitur, qnum apuci § 4.—Se dice hurto conceptum (interceptado),
allquem, testibus praesentibus, furtiva res quae- cuando la cosa furtiva haya sido buscada y en-
sita et inventa sit; nam in eum propria actio con- contrada en poder de alguno y en presencia de
etituta est, qnamvis fur non sit, quae appellatur testigos; porque aunque aquél no sea el ladrón,
concepti. Oblatnm furtum dicitur, qunin res fur- se ha establecido contra él una acción especial que
tiva ab aliquo tibi oblata sit, saque apud te con- se llame. coneepti. Se dice que hay hurto obaum,
copta sit, uticlue si ea mente tibi data fuerit, ut cuando la cosa furtiva se te hubiere entregado
apud te potius, quam apucl euxn, qui dedit, con ci- por alguno, y hubiere sido hallada en tu poder,
peretur; nam tibi, apud qnem concepto, sit, pro- con tal de que se te hubiere dado con la intención
pria adversus eum, qui obtu.lit, quamvis fur non de que fuese descubierta más bien en tu poder que
sit, constituta set actio, quae appeflatur oblati. en el de aquel que te la dió; porque para ti, en
Est etiam prohibiti furti actio adversus sum, qui cuyo poder fué aescubierta, hay establecida una
fnrtum quaerere testibus praesentibus volentein acción especial, que se llama obati, contra aquel
prohibuerit. Praeterea poena constituitur edicto que te la entregó, aunque él no sea el ladrón. Hay
praetoris por actionem furti non exhibiti advorsus además la acción de hurto prohibido contra el que
eam, qui furtivam rem apud se quaesitam et in- hubiere prohibido que quien quiera busque el
ventam non exhibuit. Sed hae actiones, id set hurto en presencia de testigos. Además, se ha es-
concepti et oblati, et furti prohibiti, neo non fur- tablecido por el edicto del pretor una pena, por
ti non exhibiti, in desuetudinem abierunt. Quum medio de la acción de hurto no exhibido, contra
enim requisitio re¡ furtivas hodie secundum vete- aquel que no exhibió la cosa hurtada buscada y
rem observationem non Lit, morito ex consequen- encontrada en su poder. Pero estas acciones, fi
tía etiam praefatas actiones ab usu communi re- saber, concepti y obh.zti, y furli prohibiti, y aun la
cesserunt, quum manifestissimnm set, uod om- de furti non exhibiti, han caído en desuso. Pues no
nes, qui scientes rein furtivam snsceperint et ce- haciéndose hoy la pesquisa de la cosa hurtada se-
laverint, furti neo manifesti obnoxii sunt. gún la antigua práctica, con razón dejaron tam-
bién de estar por consecuencia en uso común las
mencionadas acciones, como quiera que es evi-
dentisirno que todos los que fi sabiendas hubieren
recibido y ocultado una cosa furtiva, son respon-
sables por la acción de hurto no manifiesto.
5.—Poena manifesti furti quadrupli set, tam § 5.—La pena del hurto manifiesto es del cuá-
ex servi quam ex liberi persona; neo manifesti druplo, tanto respecto fi la persona de un esclavo
dupli. como fi la de un hombre libre; y del duplo la del
no manifiesto.
§ 6.—Furtum autem fit non solum, quum quia § 6.—Mas, se comete hurto, no sólo cuando algu-
intercipiendi causa rem alienam amovet, sed ge- no mueve de su sitio una cosa ajena para quitar-
n.eraliter, qaum quis rem alienam invito domino la, sino en general cuando alguno utiliza una cosa
contrectat. Itaque sive creditor pignore, sive is, ajena contra la voluntad de su dueño. Así,pues,
apud quem res deposita set, ea re utatur, sive is, comete hurto, 6 el acreedor que se sirve de Ja
qui rem utendam accepit, in alium usum eam. prenda, 6 el que usa de la cosa que fué depositada
transferat, quam cuius gratia ci data set, furtum en su poder, 6 el que recibió una cosa para usarla
committit: veluti si quis argentnm utendum acce- y la destina fi uso distinto de aquel para que se
perit, quasi amicos ad eoenam invitaturus, et íd le dió: como si alguno hubiere recibido plata la-
peregre secum tulerit; ant si quis eqnum gestan- brada para servirse ¿e ella, cual para invitar fi
di causa commodatum sibi longius allquo duxe- amigos fi una cena, y se la hubiere llevado consi-
nt, quod veteres scnipserunt de so, qui in acieni go fi un viaje; 6 si otro hubiere llevado fi un punto
equum perduxisset. mucho más lejano el caballo que se le prestó para
unpaseo, según escribieron loe antiguos respec-
to de aquel que hubiese llevado el caballo fi la
guerra.
§ 7.—Plaouit tamen sos, qui rebus eommodatis § 7.—Mas, se resolvió que los que se sirvieron.
autor uterentur, quam uteudas acceperint, ita de las cosas prestadas para un u distinto de
furtum cornmittere, si se intefligant id invito do- aquel para el cual las hubieren recibido, cometen
mino facere, eumque, si intellexisset, non permis- hurto, si supieran que lo hacen contra la voluntad
Surum; at. (1), si permissurum credant, extra en- del dueño, y que éste no lo permitiría, si lo hubie-
Inen videri: optima sane distinotione, quia furtuni se sabido; pero si creyeran que lo habría de per-
sine affectu furandi non committjtur. mitir, se entiende que no hay crimen: distinción
en verdad muy justa, porque no se comete hurto
(1) ac, Schr.; et, Gaj. sin la intención de hurtar.

126 INST!TUTA.—EtBRO W TÍTULO 1

8.—Sed et si credat aliquis, invito domino se § 8.—Pero aun si creyera alguno que usaba coil-
rem commodatam (1) eoiitrectare, domino autem tra la voluntad del dueño de la cosa prestada, y
volente id fiat, dicitur furtum non fien. lJnde no obstante se hiciera esto queriéndolo el dueño,
illud quaesitum est, qnum Titius servum Maevii se dice que no se comete hurto. Por lo que, se ha
sollicitaverit, ut quasdam res domino surriperet preguntado, si, habiendo solicitado Ticio al es-
et ad eum perferret (e), et servus id ad Maevium clavo de Mevio para que sustrajese á su señor
pertulenit, Maevius, dum vultTitium in ipso de- algunas cosas y se las llevase á él, y habiéndoselo
licto deprehendere, permisenit servo quasdam res manifestado esto á Mevio el esclavo, Mevio, que.
ad eum perferre, utrum furti, an servi corrupti riendo sorprender á Ticio en flagrante delito, hu-
iudicio teneatur Titius, an neutro? Et qnum nobis biere permitido á su esclavo que le llevase algu-
super hac dubitatione suggestuni set, et antiquo- nas cosas, ¿está Ticio obligado 6 por la acción
rum Prudentum super hoc altercationes perspe- de hurto, ó por la de corrupción de esclavo, 6 por
ximus, quibusdam neque furti neque servi corru- ninguna de las dos? Y habiéndose acudido á nos-
pti actionem praestantibus. quibusdam furti tan- otros sobre esta duda, luego que examinamos las
tummodo; nos huiusmo di cafljdítatiobviam auntes discusiones de los antiguos jurisconsultos sobre
per nostram decisio]aem (3) sanximus, non solum el particular, algunos de los que no concedían ni
furti actionem, sed et servi corrupti contra eum la acción de hurto ni la de corrupción de esclavo,
dan. Licet enim is servus deterior a sollicitatore otros tan sólo la de hurto; saliendo nosotros al
mínimo factus est, et ideo non conourrant regulas, encuentro de esta sutileza, resolvimos por una de-
quae ser-vi corrupti actionem introducerent, tamen cisión nuestra, que no solamente se da contra él
consilium corrupt cris ad perniciem probitatis ser- la acción de hurto, sino también la do corrupción
vi introductum est, ut sit si poenalis actio impo- de esclavo. Pues aunque este esclavo no fué en
sita, tanquam (4) re ipsa fuisset servus corruptus, manera alguna pervertido por el solicitante, y no
ne ex huiusmodi impunitate et in alium servum, concurran por tanto las reglas que introdujeran
qui facile (5) possit corrumpi, tale facinus a qui. la acción de corrupción de esclavo, se ha estable-,
busdam perpetretur (6). cido, sin embargo, que se tenga en cuenta el con.-
sejo del corruptor para la pérdida de la probidad
del esclavo, para que se le imponga la acción pe-
nal, como si efectivamente hubiese sido corrom-
pido el esclavo, á fin de que con esta impunidad
no se perpetre por otros tal delito aun con otro
esclavo que fácilmente pueda ser corrompido.
§ 9.—Interdum etiam liberorum hominum fur- § 9.—A veces también se comete hurto de hom-
tum fit, veluti si quis liberorum nos brorum, qui bres libres, como si se nos hubiere sustraído al-
in potestate nostra stuit (7), surreptus fuerit. guno de nuestros hijos que están bajo nuestra
potestad.
§ 10.—Aliquando etiam suae reí quisque furtum § 10.—También en ocasiones comete alguien
committit, veluti si debitor rem, quam credit oni hurto de su propia cosa, como si un deudor hu-
pignoris causa dedit, subtraxeriL. biere sustraído la cosa que dió á su acreedor por
causa deprenda.
§ 11.—Interdum furti tenetur, qui ipse furtum § 11.—A veces se obliga por la acción de hurto
non fecit, qualis est, cuino ope consilio furtum el que no lo cometió por sí mismo, cual es aquel
factum est. Inmo numero est, qui tibi numos ex- con cuya cooperación y consejo se verificó el hur-
cussit, ut sos alius raperet, aut tibi obstitit, ut te. En este número se halla el que te hizo caer de
alius rem tuam exciperet aut oves tuas vel boyes la mano el dinero para que otro lo aniebatase, 6 te
fugavit (8), ut alius eas exciperet (9); et hoc ve- cerró el paso para que otro cogiese una cosa tuya,
tetes scnipserunt de so qui panno rubro fugavit 6 ahuyentó tus ovejas ó tus bueyes para que otro
armentum. Sed si quid eorum psi- lasciviam, et se apoderase de ellos; y esto lo escribieron los an-
non data opera, nt furtum admitteretur, factum tiguos respecto de aquel que con un paño rojo puso
est, in factum actio dan debet (lo). At ubi ope en fuga una piara de bueyes. Pero si alguna de
Maevii Titius furtum fecenit, ambo furti tenen- estas cosas fué hecha por diversión, y no con el
tur. Ope consilio sius quoque furtum admitti vi- propósito de que Be cometiese un hurto, debe dar-
detur, qui scalas forte fenestris supponit (11), aut se la acción por el hecho. Mas cuando Ticio hubie-
ipsas fenestras vel ostium effringit, ut alius fur- re cometido un hurto con la cooperación de Me-
tum faceret, quive ferramenta ad effringendam, vio, ambosquedan obligadospor la acción dehurto.
ant scalas, ut fenestris supponerentur, commoda- Se entiende también que se comete hurto con
verit, sciens cuius gratia commodavenit. ( 12.) ayuda y consejo de aquel que acaso puso escalas de-
Certe qui nullam opem (12) ad furtum faciendum bajo de las ventanas, 6 rompió las mismas venta-
adhibuit, sed tantum con silium dedit atque hor- nas 6 las puertas, para que otro realizase el hurto,
tatus est ad furtum faciendum, non tenetar furti. 6 del que hubiere prestado herramientas para frac-
turar, ó escalas para que se pusiesen debajo de 1a
ventanas, sabiendo con qué objeto las hubiere
prestado. ( 12.) Ciertamente, el que no prestó
y ccrümodatam, onittela Gaj, con Theoph.; sib, insertan ningún auxilio para cometer el hurto, sirio que
ini. RUSA. Cont. Hot. Rchr. tan sólo dió consejo y exhortó para realizare! hur-
(2) subripiat—peiferat, Cont. Rima. .Dich. Salir., contra to, no está obligado por la acción de hurto.
Gj.; vease ta Z. 20. C. de /'urt. tt ser-o. cornep. VI. 2.
(3) L. 20. C Cit.
(4) Bien. Salir. Cod.; si, insertan los de,44s.
(5) faene, omitala 8cir. (9) aaciperet, ifni. Rass. Cont.; capertt, Salir.
(6) pertentetur, ScOr., apoyándose en el Cod. y en Theopli. (10) debeat, Salir.
1) sit, Osj. Bien. Batch., contra (aj. (11) suppo!ult, y 1ng, efTregft, Salir,
(8) Salir, Gtj.; obsitcrit—fUgaverit, los 1155Ui3. (12) operan', Salir.

1NTI1ttTA.—LIBRO tV: TÍTULO 1 10

§ 12. ( 18.)—Hi, qui in parentum vel domino- § 12. ( 13.)—Los que se hallan bajo la potes-
rum ?oteStatG sunt, si rem iis surripiant, furtum tad. de sus ascendientes 6 dueños, si sustrajeren
uidem illis facinnt, et res in furtivam causam ca- á éstos una cosa, cometen ciertamente contra ellos
lit) neo ob íd ab uflo usucapi potest, anteqnam in un hurto, y la cosa cae en la condición de hurta-
domini potestateni revertatur; sed. furti actio non da, y por ello no puede ser usucapida por nadie,
nascitar, quia neo ex alía ulla causa potest i]lter antes de que vuelva A poder de su dueño; pero no
eos actio naso1: ( 14.) si vero ope consilio alte• nace la acción de hurto, porque ni por alguna
rius furtuni factum fuerit, quia utique furtum otra causa puede nacer acción entre ellos: ( 14.)
coinmittitur, convenienter ille furti ten etur, quia mas si por cooperación y consejo de otro se hubie-
verum est, ope con silio SmB Lurtuin factura cese. re cometido el hurto, como ciertamente se come-
te hurto, queda aquél en su consecuencia obligado
por la acción de hurto, porque es indudable que
el hurto se realizó por su cooperación y consejo.
113. ( 15.)—Furti antera actio ej competit, § 13. ( 15.)—Mas la acción de hurto compete á
cuius interost rem salvara $585 licet dominus non aquel á quien interesa que la cosa quede á salvo,
sit. Itaque neo domino aliter competit, quam si aunque no sea su dueño. Así, pues, no compete ni
eius intersit rem non perire. aun al dueño, sino en el caso de que le interese
que la cosa no perezca.
( 1.)-13nde constat, ereditorem de pi- § 14. ( 16.)—Por lo que, es constante que el
§ 14.
nore surrepto furti agere posee, etiam si idoneu m acreedor puede ejercitar la acción de hurto por la
Nebitoreir, habeat, quia expedit ci pignori potius prenda sustraída, aun cuando tenga un deudor
incumbere, quam in personam agere; adeo qui.. solvente, porque le conviene mas recurrir é. la
dem, ut, qualuvis ipse debitor eam rem surripue-
nt, nibilonibus creditori competat actio furti. E
prenda que reclamar contra nadie; de tal manera,
cierto, que aun cuando el mismo deudor hu-
biere sustraído la cosa, competa, no obstante, al
acreedor la acción de hurto.
§ 15. ( 17.)—Item si fallo polienda curandave, § 15. (,117.) —Del mismo modo, si un batanero
aut sarcinator sarcienda vestimenta inercede certa hubiere recibido, mediante cierto estipendio, ves-
acceperit, saque furto amiserit, ipse fu.rti habet tidos para limpiarlos ó cuidarlos, 6 un sastre para
actionem, non dominas, quia domini nihil interest componerlos, y los hubiere perdido por hurto, tie-
eam rem non perire (1), quum indicio locati a ful- ne él la acción de hurto, y no el dueño, porque al
bac aut sarciiiatore rera suam persequi potest. dueño nada le importa que la cosa no perezca,
Sed et bou as fldei eiutori surrepta re,quam eme- como quiera que puede reclamar su cosa del bata-
nt, quamvis doniinus non sil, omnimodo comps- nero 6 del sastre por la acción de arrendamiento.
tít furti actio, qnemadmodum et ereditori. Fulloni Mas también al comprador de buena fe compete
vero et sarcinatoni non aliter íurti competere pm- en todo caso la acción de hurto por la cosa sus-
euit, quam si solvendo sint, hoc est si domino re¡ traída, que hubiere comprado, aunque no sea su
aestimationem solvere possint; nam si solvendo dueño, y del mismo modo al acreedor, Pero se es-
non sint, tuno, quia ab iis saura dominus eones- tableció que al batanero y al sastre no compete
qui non possit, ipsi domino furti competit actio, la acción de harto, sino en el caso de que sean sol-
quia hoc casu ipsius interest, rem saivam cese. ventes, esto es, si pudieran pagar al dueño la
Idem est et si in partem solvendo sint fallo ant estimación de la cosa; porque si no fueran solven-
sarcinator. tes, entonces, como el dueño no puede obtener de
ellos lo suyo, la acción de hurto compete al mis-
mo dueño, pues en este caso le interesa á él mis-
mo que la cosa quede ¡ salvo. Lo mismo es, tam-
bién si el batanero ¿ el sastre fueren solventes en
parte.
§ 10. ( 18.)—Quae de fallone et sarcinatore di- § 10. ( 18. )—Lo mismo que hemos dicho del ba-
ximus, eadem et ad cura, cuí commodata res set, tanero y del sastre, juzgaban los antiguos que.
transferenda veteres existimabant; nam ut he debía aplicarse también á aquel á quien sepresté
fallo mercedem accipiendo custodiam praestat, una cosa; porque así como el batanero se obliga,
ita is quoque, qui commodum utendi () perciit, recibiendo estipendio, á la custodia de la cosa, así
similiter necesse habet custodiam praestare. Sed también el que recibió prestado algo para usarlo,
nostra providentia etiam hoc in nostris decisioni- tiene del mismo modo necesidad de responder por
bus exnendavit (3), nl in domini alt voluntate, su custodia. Pero nuestra previsión corrigió tam-
sive cominodati actionem adversus eum, qui rem bién este punto en nuestras decisiones, para que
commodatam accepit, movere desiderat, sive furti esté al arbitrio del dueño 6 desear ejercitar la ac-
adversus eum, qui rem surnipuit, et alterutra ción de comodato contra aquel que recibió presta-
earum electa, dominum non posee ex poenitentia da la cosa, ó la de hurto contra el que la sustrajo,
ad alteram venire actionera; sed si quidem furem y elegida una de ellas, no pueda el dueño, arre-
elegerit, illum, qui rem utendam aceepit,penitus pintiéndose, intentar la otra acción; sino que, si
liberan; sin autem commodator veniat adversus en realidad hubiere elegido al ladrón, quede del
cura, qui rem utendam accepit, ipsi quid.em millo todo libre el que recibió la cosa para usarla; pero
modo comp etere posee adversas furem furti actio- que si el prestamista se dirigiera contra el que
nem, eum autcm, qui pro re eommodata conveni- para usarla recibió la cosa, verdaderamente de

(1) perisse, Schr. Gej. Theopk. le quoqee sIendo eommoúum percipiendo, de donde Krieg:
(2) Bien. Schr.; eommodatum utendi causa, ¡Ial. Ruas. qui commodum utendo percipit.
Cont.; eommodatum uteudum, Hoz. Ouj. Buch. En Gaj. se ¿ce: (3) L. Si. C de f*srt. et serv. corrup. VI. 2.

18 INSTIPUTÁ.—LIBRO IV !tiTIILO It

tur, posee adversus farem fu.rti habere actionem, ningún modo pueda competerle la acción de hur-
ita taman, si dominus sciens, rem (1) esee surre• te contra el ladrón sino que el que es demandado
ptam, adversus eum, cuí res oommodata fuit per- por la cosa prestada, puede ejercitar dicha acción
venit. Sin autem nescius et dubitans, ram (2 non de hurto contra el ladrón, pero sólo si sabiendo el
asee apud aun', commodati actionem instituit, dueño que la cosa había sido sustraída, se dirigió
postea a aten', re comperta, volult remittere qui- contra aquel á quien le fué prestada. Mas si igno-
dem commodati actionem, ecl furti autem perve- rando y dudando que la cosa no estaba en poder de
nire, tuno licentia ej concedatur, et adversus él, ejercitó la acción de comodato, y después, des-
furem venire, nullo obstaculo ej opponendo quo- cubierta la verdad, quiso realmente abandonar la
niam ineertus constitutus movit adveraus aun', acción de comodato é intentar la de hurto, concé-
qui ram utendam accepit, commodati actionem, desele en este caso facultad para dirigirse tam-
ziisi domino ab eo satisfactum est (tunc etenim bién contra el ladrón, sin que ningún obstáculo
omnimodo furem a domino quidem Loiti actione se le oponga, porque hallándose en incertidumbre
liberan, suppositum autem esse ei, qui pro re sibi dirigió contra el que recibió la cosa para usarla
commodata domino satisfecit), quum manifastis- la acción de comodato, é. menos que por éste se
simum est, etiamsi ab initio dominus actionem haya satisfecho al dueño, (pues entonces el la-
commodati instituit, ignarus ram asee surraptam, drón queda en realidad enteramente libre de la
postes autem, hoc ej cognito, adversus farem acción de hurto respecto del dueño, pero obliga-
transivit, omnímodo liberan eum, qui rem com- do al que satisfizo al dueño por la cosa que se le
modatam aceepit, quemeunque causae exitum do- presté), como quiera que es evidentísimo que aun-
minus adveus furern habnerit; eadem definitio- que en un principio intentó el dueño la acción de
ne obtinente, sive in parten' sive in solidum sol- comodato, ignorando que la cosa había sido sus-
vendo sit is, qui ram commodatam accepit. traída y después conociendo esto, se dirigió con-
tra el ladrón, queda del todo libre el que recibió
prestada la cosa, cualquiera que fuese el éxito
de la causa que el dueño hubiere obtenido con-
tra el ladrón; observándose esta misma regla,
ya sea solvente en parte, ya por completo, el que
recibió prestada la cosa.
§ 17. ( 19.)—Sed is, apud quem res deposita § ti. (19.)— Mas aquel en cuyo poder se ha
est, custodian' non praestat, sed tanlum in eo depositado tuya cosa, no responde de su custodia,
obnoxius est, si quid ipse dolo malo feoerit. Qua sinoque tan sólo está obligado, si hubiere hecho
de causa, si res ej surrepta fueric, quia restituen- algo con dolo malo. Por cuya causa, Si se le hu-
dae (3) eius re¡ nomine depositi non tenetu.r, neo biere sustraído la cosa, como no está obligado k
ob íd eme interest ram saivam esee, furti agere restituirla á título de depósito, ni por ello le in-
non potest, sed furti actio domino competit. teresa que la cosa quede á salvo, no puede ejer-
citar la acción de hurto, sino que esta acción de
hurto compete al dueño.
§ 18. ( 20.)-1n summa sciendum est, quaesi- § 18. ( 20.)—Ha de saberse, por último, que se
tum esse, su impubes rem alienam amovendo fur- ha preguntado si el impúbero comete hurto, qui-
tun' faciat. Et placet, quia fartum ex affectu tando una cosa ajena. Y se decide, puesto que el
consistit, ita demum obligan eo trimine impube- hurto consiste en la intención, que el impúbero
ram, si proximus pubertati sit, et ob id intelligat tau sólo se obliga por este delito, si estuviera
se delinquere. próximo á la pubertad, y conociese por ello que
delinquía.
§ 19. ( 21.)—Purti actio, sive dupli sive qua- § 1. ( 21.)— La acción de hurto, ya del duplo,
drupli, tantum ad poenne persecutionem pertiuet; ya del cuadruplo, corresponde únicamente para la
flan' ipsius re¡ persecutioneni extrinsecus habet reclamación de la pena; porque además tiene el
dominus, quam ant vindicando ant condicendo dueño la persecución de la misma cosa, que puede
potest auferre. Sed (4) vindicatio quicleui adver- obtener ó vindicándola, 6 por la condicción. Pero
sus possessorem ast, sive fur ipse possidet, sive la vindicación se dirige en realidad contra el
alius quilibet; condictio autem adversus furem poseedor, ya posea el mismo ladrón, ya otro cual-
ipsum heredemve eme, licet non poseid.eat, com- quiera; más la condicción compete contra el mis-
petit. mo ladrón 6 su heredero, aunque no posea.

TIT. II TÍTULO II
DE VI BONOBUM RAPTORUM (5) DIO LA ACCIÓN DE LOS BIENES ARREBATADOS CON
VIOLENCIA

Qni ras alienas rapit, teuetur qnidem etiam fur- El que arrebata cosas ajenas, está ciertamente
ti (quis enim magis alienan' ram invito domino obligado también por la acción de hurto, (¿pues
contrectat, quam qui vi rapit? ideoque recte di. quién se apodera de una cosa ajena más contra la
etum est, eum improbum furem esse): sed temen voluntad de su dueño que el que la arrebata por
propriam actionem eius delicti nomine praetor la fuerza? y por esto se ha dicho con razón que
uitrodu.xit, quae appellatux vi bonorum rapto- este es un ladrón malvado): pero, sin embargo,

(1) non, inserte Cont.;pero véase el (Yod. (3) qnae reetftuenda est, GaJ.
(2) Hot. Schr. Cod., y todos los códices de Rusa.; eurre- (4) re¡, dicen Hal. Ruso. Cont. Hot.
ptam, ai o después de asee, insertan los denlo; el siguiente (5) De bonis vi raptis, 010.—Gaj. III. S . O$.; 1. 2. . 22.28
non omitenlo Haz. Rus. Cont. . vi j, rapt. XLVII. 8.

INST1TUTÁ.—LIB0 Iv: TÍTULO III 129

ram, et est intra annum quadrupli, post annum el pretor introdujo una acción especial por razón
simpli. Quae actio utilis set, etiamsi quis unam de este delito, que se llama vi bonorum raptorum
rem, licet munimam, rapuerit. Quadruplum autem (de los bienes arrebatados por la fuerza), '' es del
non totum poena set, et extra poonam reí peres- cuádruplo dentro del año, y pasado el año, del sim-
cutio (1), siont in actione farti manifesti dixjmns ple. Cuya acción es utilizable, aunque alguno hu-
sed in cuadruplo unest et re¡ persecutio, ut poena biere robado una sola cosa, por mrnima que sea.
tripli sit, sive compreliendatar raptor in ipso de- Mas el cuádruplo no es todo por pena, y fuera de
licto, sive non; ridjculum set omm, levioris con- ésta hay lapersecución de la cosa, según dijimos
ditionis eses eum, qui Vi rapit, quam qui clam respecto de la acción de hurto manifiesto: sino que
amovet. en el cuádruplo se comprendo también la perse-
cución de la cosa, de modo que lapena sea del
triplo, ya sea aprehendido, ya no, elladrón en el
mismo delito; pues es ridículo que fuese de mejor
condición el que arrebata con violencia, que el
que quita clandestinamente.
1 .—Qaia tamen ita (2) competit hace actio, si § 1.—Mas como esta acción sólo compete si al-
dolo malo quisque rapuerit, qui aliquo errore itt- guno hubiere arrebatado con dolo malo, el qu
duotus, suam rem eses existimans, et imprudens inducido por error, creyendo que una cosa era su-
jurie, so animo rapuit, quasi domino liceat etiam ya, é ignorando el derecho, la arrebató con la con-
por vim rem SusY'i ¿uferre a possessoribus, absol- vicción de que, como á dueño, le era licito arreba-
vi debet. Ciii scilicet convenieus ost, nec furtj tar aun por la fuerza su propia cosa de los
tener¡ eum, qui so dom boc animo rapnit. Sed no, poseedores, debe ser absuelto. A lo que es tam-
dum talia excogitentur, inveniatur via, par quam bién consiguiente, que ni por la acción de hurto
raptores impune Suam exerceant avaritiam, me- esté obligado el que arrebaté con esta creencia.
lius divalibus constitutionibus pro hac parte pro- Mas para que imaginándose tales pretextos no se
spectum est, ut nemini liceat vi rapere rem mobi- halle medio por el que los ladrones ejerciten im-
bm vol se moventom, licet suam eandeni rem punemente su avaricia, se ha proveído mejor en
existimet; sed si quis contra statata fecerit, re¡ este punto en las constituciones imperiales, á fi"
quidem suae dominio caclere, sin autem aliena de que á nadie sea licito arrebatar con violencia
sit,post restitutionem eius etiam aestimationem una cosa mueble 6 semoviente, aunque estime
euusdem re¡ praestare. Quod non solam itt mobili- suya aquella cosa; y que si alguien hubiere obra-
bus rebus, quae rapi possunt, constitutiones obti- do contra lo establecido, decaiga ciertamente del
nere censuerunt, sed etiam iii invasionibus, quae dominio de su cosa, y si fuese ajena, que después
circa res sol¡ fiunt, ut ex bac causa omni rapina de su restitución pague además la estimación do
homines abetineant. la misma cosa. Lo que no sólo en las cosas mue-
bles, que pueden ser arrebatadas, dispusieron las
constituciones que se observase sino también en
las invasiones que se hacen en tienes inmuebles,

2.—Sane in hac actione (3) non utique exspe-


E que de esta manera se abstengan los hom-
bres de toda rapiña.
§ 2.—Verdaderamente respecto de esta acción
etatur (4), rem in bonis actoris case; nam sive in no se atiende á que la cosa esté en los bienes del
bonis Bit, sive non Bit, si tamen ex bonis sit, lo- actor; porque esté 6 no en sus bienes, si, no obs-
cura hace actio habebit. Quare sive locata, sive tante, perteneciera á ellos, ha lugar á esta acción.
commodata, sive etiam pignorata, sive deposi- Por lo que, que una cosa haya sido 6 arrenda-
ta (5) sit apud Titium, sic ut intersit eius, eam da, óprestada, 6 aun dada en prenda 6 en depósi-
rem non auferri, voluti si in (6) re deposita cul- to é. Ticio, de modo que le interese que no le
para quoque promisit, sive bona fide poasideat, sea arrebatada aquella cosa, como si, por ejem-
sive usumfructnm in ea que habeat, 'vel quod plo, prometió también la culpa respecto de la cosa
aliud ius, ut unterst síus non rapi; dicendum set, depositada, ya la posea de buena fe, ya tenga al-
competere ej hanc actionem, ut non (7) dominium guno sobre ella el usufructo ú otro cualquier de-
accipiat, sed illud solum, quod ex bouis sus, qui recho, para que le importe que no se le arrebate;
rapinani passus set, id est quod ex substantia se ha de decir, que le compete esta acción, no para
sine ablatu.m esse proponatur. Et generatur di. que adquiera el dominio, sino solamente aquello
cendum est ex quibus causis furti actio eompetib que de los bienes, esto es, de la fortuna del que
¡u re clam 'acta, ex iisdem causis omnes habere sufrió la rapiña, se diga que le ha sido arrebata-
heno actionem. do. Y en general ha de decirse, que por las mis-
mas causas por que compete la acción de hurto
respecto de una cosa hecha clandestinamente,
tienen todos esta misma acción.

TIT. ni: TÍTULO 111


DE LEGE AQUILIA (8) DE LA LEY AQUILIA

Damni injurias actio constituitur por legem La acción por el daño injustamente causado se

(1) et extra - persecutio omUenia. Ha¡. 11 uie. Cont., contr4 (4) epectatur, Cuj. en ¿a nota, y el FJig.
todos ¿08 códices de Ruge. i 'heoph. (5) slve pign. ¡ve etíam dep., Schr.
(2) Ita tamen, omitiendo quia, y diciendo juego: Nam qul (6) Hot. Schr.; in, onitnl lo dernds.
allquo Hal. Ru. Cont. (7) non ut, Ha-t. RueS. ¡lot. Cont.
(8) la actione, omitiendo Sane Iiae, Cuj. (8) Gaj. ITt. §. 210-214.
Tomo 1.—]?

180 fl$TITUTA.—LIBRO IV: TITULO UI

Aqui1iam cuius primo capite cautiim est, ut, si halla establecida por la ley Aquilia; en cuyo pri-
quis alienum hominem alienamve quadrupedem, mer capitulo se dispuso, que si alguno hubiere
quae pecudum numero sit, iniuria occiderit, quan- matado injustamente al esclavo de otro 6 á un cua-
ti ea res iii co auno plurimi fuerit, tantum domi- drúpedo ajeno que se cuente entre el ganado, sea
no dare damnetur. condenado á pagar al dueño tanto cuanto más hu-
biere valido la cosa en aquel año.
L.—Quod autem non praecise de quadrupede1 § 1.—Mas lo que se dispone no precisamente
sed de ea tantum, quae pecudum numero est, ca- respecto de los cuadrúpedos, sino tan sólo de aque-
vetur, co pertinet, ut neque de feris bestiis, no- llos que forman parte de laspiaras, tiene por ob-
que de canibus cautum esas intelligamus, sed de jeto que no entendamos que ha sido ordenado, ni
lis tantum, qune (1) proprie pase¡ dicuntur, qua- respecto é. los animales silvestres, ni á los perros,
les sunt equi, muli, asini, oves, boyes, capras. De sino únicamente á aquellos quepropiamente se
suibus quoque idem placuit; nam et enes peen- dice que pacen, cuales son los caballos, los mulos,
duin appellatione continentur, quia et hi grega- los asnos, las ovejas, los bueyes y las cabras.
tim pascuntur: sic denique et Homerus in Odyssea También se estableóió lo mismo en cuanto á los
ait, sient Aelius Marcianus in suis Institutioni- cerdos;porque también se comprende álos cerdos
bus () refert: en la palabra ganado, pues también ellos pacen
en piaras: así, por último, lo dice también Home-
ro en la Odisea, según refiere Elio Marciano en
su Instituta:
Á7u '6v ya aúaae - 4svov E bá vovco.
R&p Kópxxo s %Vj 'Apsoto (3). Rellane has ocupado apacentando
los puercos ah cerca de la peña
*
de Coraee, que está junto Aretusa ().

§ 2.—Injuria autem occidere intelligitur, qui § 2.—Pero se entiende que mata injustamente,
millo jure occidit. Itaque latronem qui occtdit, el que mata sin ningún derecho. Y así, el que
non tenetur, utique si aliter pericuium effugere mata é. un ladrón, no está obligado por la acción
non potest. si ciertamente no puede evadir de otro modo el
peligro.
§ 3.—Ac nc is quiciem hac lege tenetur, qui § 3.—Y en realidad tampoco queda obligado por
occidit si modo culpa chis nulla inveniatur; nam esta ley el que mata casualmente, con tal que
alio quin non minus quam ex dolo, ex culpa (4) no se le halle culpa ninguna; porque de Otro mo-
quisque hac lege tenetur. do, no menos que por el dolo, está obligado cada
cual por la culpa en virtud de esta ley.
§ 4.—Itaque si quis, dum iaculis ludit, vel § 4.—Por tanto si alguno jugando 6 ejercitán-
citatur, transeuutem servum tuum traiecerit, di- dose en disparar flechas, hubiere atravesado Li tu
stiuguitur. Nam si id a milite in campo, eoque (5) esclavo que pasaba, se distingue. Porque si se
ubi solitum est exercitari, admissum est, nuila hizo esto por un militar en el campo, y en aquel
culpa chis intelligitur; si alius tale quid admisit, paraje en que fué costumbre ejercitarse, no se ve
cu1pae reus est. 1 c iuris cgt et de milite, si in en él culpa ninguna; si fué otro el que tal hizo, es
alio loco, quam qui exercitandis militibus desti- reo da culpa. Y el mismo derecho se aplica tam-
natus est, id admisit. bién respecto al militar, silo hizo en paraje dis-
tinto del que está destinado para ejercitarse los
militares.
§ 5.—Item si putator, ex arbore deiecto ramo, § 5.—Del mismo modo, si un podador hubiere
servum tuum transeuntem occiderit, si prope matado con la rama desprendida del árbol Li tu
viam publicam ant vicinaleni id factum est, neque esclavo que pasaba, si se hizo esto junto Li un ca-
praeclamavit, ut casus evitan possit, culpae reus mino público 6 vecinal, y no avisó Li voces para
eat; si praeclamavit, neo file curavit cayere, extra que pudiera evitares el accidente, es reo de culpa;
eulpam est putator. Aeque extra enipam esse in- si ayj6 gritando, y él no cuidó de ponerse Li sal-
telligitur, si scorsum a vía forte vel in medio vo, el podador está exento de culpa. Igualmente
fundo caedebat, hect non praeclamavit, quia co so entiende que está exento de culpa, si podaba
loco nulli extraneo ius fuerat versandi. acaso apartado del camino 6 en medio del fundo,
aunque no avisó gritando, porque ningún extraño
habla tenido derecho para pasar por aquel lugar.
§ 6.—Praeterea si medicus, qui servum tuum § 6.—Además, si el médico que operó Li tu es-
secuit, dereliquerit curationem, atque ob id mor- clavo, hubiere abandonado su curación, y por esta
tuiis fuenit servus, culpae reus est. causa hubiere muerto tu esclavo, es reo de culpa.
7. - Imperitia quoque culpae adnumeratur, § 7.—La impericia se cuenta también como cul-
ve1uti si medicus ideo servum tnum occidenit, pa, por ejemplo, si un médico hubiere muerto Li
quod eum niale secuerit, ant perperam ej medí tu esclavo precisamente porque lo hubiere opera-
camentum dederit. do mal, 6 le hubiere dado inconvenientemente un
medicamento.
§ 8.—Impetu quoque mularuni, quas muhio 8.—También, si tu esclavo hubiere sido atro-
propter imperitiam retinere non potucrit, si ser- pel§ lado por el ímpetu de las mulas, Li las que el

(1) gregatlm insertan Ha¡. Rusa. Hoz. Cont. (1) ex dolo quam ex culpa, Mal. Rusa. Hot. Cont.
(2) L. 65. D. ás ley. et fldeico,n. 11111.
(3) Odyaa. 1111. 407. y siguiente. Veraidn latina: Invenies (5) Cont. Bien. Bucli. &?1r4 sove, CJ. 2'he0ph.; coque, oms-
honc sulbus assidentem; has autem pasenntu.r jiuxta Coracis ienta los demd*.
saxum et apud fontem Arethuum. () Trad. de Gonzalo Pérez.

•/

IRSTITUTÁ.—LTBRO IV: TiTULO III 181

vus tune oppressus fucrit, culpae reus est mullo. muletero no hubiere podido retener por imperi-
Sed et si propter inrmitatem cas retinere non cia, el muletero es reo de culpa. Mas si por debi-
potuerit quum alius firmior retinere potuisset, lidad no hubiere podido sujetarlas, como otro más
aeque culpae tenetur. Eadem placuerunt de co fuerte hubiese podido contenerlas, está igualmen-
quoqUe, qui, quum equo veheretur, impetum síus te sujeto á la culpa. Las mismas reglas se esta-
ant propter inflrmitatem ant propter imperitiam blecieron también respecto de aquel que, yendo á
suam retinere non potucrit. caballo, no hubiere podido reprimir su ímpetu, 6
por falta de fuerzas ó por su impericia.
9.—His autem verbis legis: «quanti in so auno 9.—Mas con estas palabras de la ley: «cuanto
p1irimi fuerit, ha sententia exprimitur, ut, si más en aquel año hubiere valido, se expresa la
quis bominem tuum, qui hodie claudus ant man- idea de que si alguno hubiere matado á un esclavo
cas ant luscus cnt, occderit, qui en co anuo ints- tuyo, que hoy día fuere cojo, 6 manco, 6 tuerto,
ger et (1)pretiosus fuenit, non tanti is teneatur! pero que en aquel año hubiere estado integro y
quanti hodie cnt, sed quanti in so anuo plurimi sido de precio, no esté obligado aquél á cuanto
fucrit. Qua ratione creditum est, poenalem sase hoy valiere, sino á cuanto más hubiere valido en
buíus legis actionem, quia non solum tanti quis- aquel año. Por cuya razón se ha creído, que es
que obligatur, quantnm damni dederit, sed aH- penal la acción de esta ley, porque no sólo se
quando buge pluris; ideoque constat, in heredem obliga uno á tanto cuanto daño hubiere causado,
eam actionem non transire, quae transitura fuis' sino á veces á muelo más; y por ello es constante,
set, si ultra damnum nunquam lis aestimaretur. que esta acción no se extiende contra el herede-
ro, como habría de trascender, si la demanda no
se estimase nunca en más que el daño.
10.—Illuci non ex verbis legis, sed ex inter- 10.—Se estableció no según las palabras de la
pretatione placuit, non solum peremti corporis ley, sino por interpretación, que no solamente
aestimationem habendam esse seoundum ea, quae debe percibire e la estimación del cuerpo muerto,
diximus, sed co amplius,quidquid praeterea per- conforme á loque hemos dicho, sino también
emto eo corpore damni vobis allatum fucrit, ve!- cualquier otro daño que además del de aq uel
uti si servum tuum heredem ab aliquo institutum cuerpo muerto se os hubiere causado, como sil tu
antea quis oociderit, quam iussu tuo adiret; nam esclavo, instituido heredero por alguien, lo hubie-
hereditatis quoque amissae rationem esse haben- re matado alguno antes de que por tu mandato
dam constat. Item si ex pan mularum unam, vsi adiese la herencia; porque es constante que tam-
ex quadriga (2) equorum nnum occidenit, vel ex bién debe tenerse cuenta de la herencia perdida.
comoedis unus servus occisus fuerit, non solum De la misma manera, si de unpar de mulas hu-
occisi fit aestimatio, sed co amplius id quo que biere matado una, 6 de una cuadriga de caballos
computatur, quanti depretiati sunt, qui super- uno de éstos, 6 si hubiere sido muerto un escla-
sunt. vo de una compañía de comediantes, no solamen-
te se hace la estimación del muerto, sino que
además se computa también aquello en que han
sido depreciados los que sobreviven.
11.—Liberum autem est el, cuins servus 0001- 11.—Pero es libre aquel, cuyo esclavo hubiere
sus fuerit, et privato iudicio legis Aquiliae da- sido muerto, así de perseguir la indemnización
mnum persequi, et capitalis criminis eum (3) reum por la acción privada de la ley Aquilia, como de
facere. hacer reo de crimen capital al matador.
12.—Oaput secundum legis Aquiliae in usu 12—El segundo capítulo de la ley Aquilia
non est. no está en uso.
13.—Capite tertio de omni cetero damno ca- § 13.—En el tercer capítulo se dispone respecto
vetur. Itaque si quis servum vel 5am quadrupe- á toda otra especie de daño. Así, pues, si alguno
dem,quae pecudum numero set, vulneravenit, sive hubiere herido á un esclavo, 6 á un cuadrúpedo
eam quadrnpedem, quae pecudum numero non que forme parte de unapiara, 6 hubiere herido 6
set, vehiti caneza aut feram bestiam, vulnerava- matado á otro cuadrúpedo que no se comprende
nt ant occiderit, hoc capite actio constituitur. en ella, como un perro, 6 un animal silvestre, se
In ceteris quoque omnibus animalibus, item in establece una acción en este capítulo. Vindicase
omnibus rebus, quae anima carent, damnum mm- también en esta parte el daño causado sin derecho
ria datum (4) hac parte vindicatur. Si quid suiza sobre todos los demás animales y en todas las
ustum ant ruptum ant fractuni fuerit, actio ex cosas inanimadas. En efecto, si algo hubiere sido
hoe espite constituitur, quamquam potnenit sola quemado, 6 roto, 6 fracturado, se establece una
rupti appellatio in omnes istas cansas sufilcere; acción en este capítulo, por más de que la sola pa-
ruptum enim intelligitur, quod quoquo modo con- labra, roto, (ruptum), habría podido bastar para
ruptum est. Unde non solum lista ant fracta, todos estos casos; pues se entiende por roto lo que
sed etiam scissa et collisa et effusa et quoquo de algún modo ha sido deteriorado. Por lo que se
modo peremta atque deteriora facta hoc verbo comprenden con esta palabra, no solamente las
continentur. Denique responsum est, si quis in cosas quemadas 6 fracturadas, sino también las
alienum vinum ant oleum id immisenit (5), quo partidas,y las estropeadas, y las vertidas y las de
naturalis bonitas vini ant ole¡ corrumperetur, ex algún modo destruidas 6 deterioradas. Finalmen-
bao parte legis eum ten en. te, se ha decidido que si alguno hubiere mezclado
en el vino 6 el aceite de otro algo por lo que se
alterase la natural bondad del vino 6 del aceite,
quedaba obligado por esta parte de la ley.
(1) aut, Has. Rus. Cosi. Hol. &hr.
(2) quadrigis, ¡fol. Rau, Hol. Cont. Bien. Bach. (M.
(3) eum, omítele Bien.
(4) per 1 niuni&m datum, HaL Ruso.; inluriae, Bien.; inlurta, (5) mlseuerit, Bel. Ru*.. Coni. Bol. Bien. Bach., contra
loi códices de Rau. RL texto si9se 4 Gal. Theoph.

182 INSTITUPA.—LIflRO Iv: T±TULO IV

14.—Illud palam est, sicut ex primo capite § 14.—Es evidente, que así como según el pri-
ita demum quisque tenetur, si dolo aut culpa eme mer capítulo solamente se obliga uno, si por su
horno ant quadrupes occisus occisave fuerit, ita dolo 6 culpa hubiere sido muerto un esclavo é un
ex hoc eapite ex dolo aut culpa de cetero damno cuadrúpedo, así también por este capitulo queda
qnemque teneri. Hoc tamen capite non quanti in ano obligado por otro daño cualquiera causado
00 auno, sed quanti in diebus triginta proximis por en dolo 6 culpa. Mas, conforme á este capítu-
res fuerit, obligatur is, qui damnum dederit. lo, no se obliga el que hubiere causado el daño por
cuanto hubiere valido la cosa en aquel año, sino
en los treinta últimos días.
15.—Ac no .cplurimi» quidem verbu.m adiicitur. § 15.—Y aquí ciertamente no se añade la pala-
Sed Sabino recta placuit, perinde habendam ae- bra plurimi (más). Pero acertadamente pareció á
stimationem, ac si etiam hac parte plurimi» ver- Sabino, que debe percibirse la estimación lo mis-
bum adiectum fuisset; nam plebem Romanam, mo que si también en esta parte se hubiese agre-
quas Aquilio tribuno rogante hanc legem tulit, gado la palabra plurimi (más); porque la plebe
coutentam fuisee, quod prima parto eo verbo usa romana, que á ruego del tribuno Aquilio promul-
est. gó esta ley, se contentó con haber empleado aque-
lla palabra en la primera parte.
16.—Ceterum placuit, ita demum directam (1) § 16.—Por lo demás, se estableció, que tan sólo
ex hac lego actionem osee, si quis praecipue cor- hubiera lugar á la acción directa dimanada de
pore eno damnum dederit. Ideoque in eum, qui esta ley, si alguno hubiere causado el daño deter-
alio modo damnum dederit. Ut19s actiones dan minadamente con su propio cuerpo. Por consi-
solent; veluti si quis hominem alienum aut pecus guiente, contra aquel que de otro modo hubiere
ita inelaserit, ut fama necaretur, ant iumentum causado el daño, suelen darse acciones útiles; por
tam vehementer egerit, ut rumperetur, ant pecus ejemplo, si alguno hubiere encerrado á un esclavo
in tantum exagitavenit, ut praecipitaretur, aut 6 al ganado de otro de Suerte que pereciera de
si quis alieno servo persuaserit, ut in arborem hambre, 6 hubiere llevado con tal vehemencia
ascencleret vel in puteurn descenderet, et is aseen- una caballería que la reventase, 6 hubiere espan-
deudo vel descendendo ant mortuus ant aliqua tado tanto al ganado que se arrojase por un pre-
corporis parte laesus fnerit1, utifle actio in sum cipicio, 6 si hubiere persuadido al esclavo ajeno
datur. Sed si quis alienum servum de ponte aut que subiese á un árbol; 6 bajase á un pozo, y al
de ripa in flumen deie cenit, et is suffocatus fue- subir 6 al bajar hubiere muerto éste 6 se hubiere
nt, co quod proiecit (e), corpore eno damnum de- lesionado en alguna parte de su cuerpo se da
diese non difflculter intelligi potest, ideo que ipsa contra él una acción útil. Pero si alguno kubiere
lege Aquilia tenetur. Sed si non corpore damnum arrojado al esclavo ajeno de un puente 6 desde la
fuerit datum, noque corpus laesum faenit, sed orilla al río, y se hubiere ahogado, sin dificultad
alio modo damnum alieni contigerit, quum non puede comprenderse, que, porque lo arrojó, come-
sufficiat neque directa noque utilis Aquilia, pla- tió el daño con su cuerpo, y que por tanto queda
cuit, eum, qui obuoxius fuenit, in factum actione obligado por la misma ley Aquilia. Pero si el
tener¡; veluti si quis misericordia ductus alienuni daño no hubiese sido cansado con el cuerpo, ni
servum compeditum solverit, ut fugeret. tampoco hubiere sido lesionado un cuerpo, sino
que el daño hubiere sobrevenido á alguien de
otro modo, no bastando ni la acción directa ni la
útil de la ley Aquilia, se estableció que aquel que
fuere culpable quedase obligado por la acción por
el hecho; como, por ejemplo, si alguno, movido
por compasión, hubiere desligado al esclavo ajeno
sujeto con grillos, para que huyese.

TIT. IV TÍTULO IV
DE INIURIIS (3) DE LAS INJURIAS

Generaliter iniuria dicitur omne, quod non jure Bu general dicese injuria á todo lo que se hace
fit; specialiter alias contumelia, quae a conte- sin derecho; en especial significa unas veces con-
muendo dieta est, quam Graeci rpw appellant, tumelia, que se ha derivado de contemnere (me-
alias culpa, quam Graeci ñ xjIa dicunt, sient in nospreciar), á la cual llaman loe ppriogos riptv;
lego Aquilia damnum iniuniae (4) accipitur, alias otras, culpa, á la que los griegos dicen áxa,
iniquitas et iniustitia, quam Graeci (5) áLxtay según en la ley Aquilia se entiende el daño de la
vocant; quum enim praetor vol iudex non iure injuria; otras, iniquidad 6 injusticia, que los grie-
contra quem pronuziciat, iniuriam aceepisse di- gos llaman ñ&xiav; pues cuando al pretor 6 el juez
citur. no falla en derecho contra alguien, se dice que
éste ha recibido injuria.
1.—Iniuria autein committitur non solum, § 1.—Mas, cométese injuria, no sólo cuando al-
qnum quis pugno pulsatus (6) ant fustibus caesus guno hubiere sido golpeado con el puño, 6 apo-
vol etiam verberatus erit; sed et si en¡ convicium rreado con palos, 6 aun azotado; sino también si

(1) dlrectam, o,ni.enia Sdir. y GaJ., y parece ser una adición, YT,VII. 10
ja ilue dieron lugar ¿as siguientes palabra. utiles actiones. (4) Injuria, Hot. Schr.; Injuria datum, Ral. Rusa. Cont.
(2) proiecerit, y luego diffielliter, Gaj. y 8chr. (5) &voiiav xoct, dicen Ha?. Ruso.
(3) Qaj. ILE. . 250-225.; couatio 71. 5 ¿; ¿ 1. 2. 1. 5. pr. (6) pul2atus, omiteEa Hot.; puta, C'uj. Bien. &hr.

INSTITUTA.—LIBRO iv: TÍTULO lv 133
factum fuerit; sive culus bona, quasi debitoris se hubiere promovido á alguien un escándalo; 6 si
(1)possessa ftierint ab co, qui intelligebat, los bienes de alguno hubieren sido poseídos, como
ñibil eurn sibi achote; vol si quis ad intamiam de un deudor,, por aquel que sabia que nada fi él
aliculUS Rbellum aut carmen (2) scripserit, com- le debía; ó si alguien para infamia de otro hubiere
posuerit ediderit, dolove 'nato fecerit, quo quid escrito, compuesto, 6 publicado algún libelo ó ver-
Porum fieret; sive quis matremami1ias aut prae- sos, ó procurado con dolo malo que algo 'de esto se
textatum praetextatamve assectatus fuerit; sive hiciera; ó si alguno hubiere seguido á una madre
cuius pudicitia attentata essc dicetur; et clenique de familias, á un joven. ó fi una joven; 6 si se dijese
aliis pluribus modis admitti iniuriam, mani!e- que se habla atentado al pudor de alguien; y final-
stum ost. mente, es evidente que de otras muchas maneras
se comete injuria.
§ 2.—Patitur autem quis iniuriam non solum § 2.—Mas, padece uno Injuria no sólo por si mis-
por semetipsum, sed etiam por liberos suos, quos mo, sino también por sus hijos, que tiene bajo su
tu potestate habet: item por uxorem suam; Id potestad: y también por su esposa; pues esta opi-
enim magis praevaluit. Itaque si fthiae alicuius, nión fué la que prevaleció. Así, pues, si hubieres
quae rfitio nupta est, iniuriam feceris, non so- hecho injuria fi la hija de alguno, que está casada
1am ffliae nomine tecum iiiiuriarum agi potest, con Ticio, puede ejercitarse contra tí la acción de
sed etiam patris quoque et mariti nomine. Con- injuria no sólo á nombre de la hija, sino también
tra auterfl, si viro injuria faeta sit, uxor injuria- á nombre del padre y del marido. Mas por el con-
ruin agere non potest; defendi enim uxores a trario, si se hubiere hecho la injuria al marido, no
viris, non viras ab uxoribus, aequum est. Sed et puedo la mujer ejercitar la acción de injurias, pues
soter nurus nomine, cuius vir tu potestate ost, lo justo es que las mujeres sean defendidas por sus
tniuriarLlm agere. potest. maridos, no los maridos por sus mujeres. Pero tam-
bién el suegro puede perseguir por injuria á nom-
bre (le la nuera, cuyo marido está bajo su potestad.
§ .—Servis autem ipsis quidem nuila iniuria § 3.—Pero se entiende que en realidad no se in-
fien intelligitur, sed domino per eos flerí videtur: fiere ninguna injuria á los mismos esclavos, sino
non tamen iisdem modis, quibus etiam per libe- que parece que en ellos se le hace á su señor: no, sin
ros el uxores; sed ita, quum quid atrocius embargo, de las mismas maneras que en sus hijos
niissum fuerit, et (3) quod aporte ad contume- y esposas; sino cuando se hubiere cometido algo
Iiam domini respieit. Veluti si quis alienuni ser- más grave y que claramente redunda en afrenta
vum verberaverit, et in hune casum actio propo- del señor. Por ejemplo, si alguno hubiere azotado
nitur; at si quis servo •convicium fecerit, vel al esclavo ajeno, también en este caso se da la ac-
pugno eum percusserit, nufla in eum actio domi- ción; pero si alguno hubiere promovido un escán-
no competit. dalo al esclavo, 6 le hubiere golpeado con el puño,
no compete al dueño ninguna acción contra él.
§ 4. Si coinmuni servo injuria facta sit, § 4.—Si se hubiere hecho injuria fi un esclavo
aequum est, non pro ea parte, qua dominus quis- común, es justo que no se haga la estimación de la
que est, aestimationem iniuriae fien, sed ex do- injuria según la parte en que cada uno es ducila,
minoniun persona, quia ipsis fit iniuria. sino atendiendo á la persona de los dueños, por-
que fi ellos mismos se infiere la injuria.
§ 5. - Quodsi ususfructus tu servo Titii est, § 5.—Pero si es de Ticio el usufructo sobre un
proprietas Maevii, magis Maevio iniuria fien in- esclavo, y de Mevio la propiedad, se entiende
teLligitur. que la injuria se hace más bien fi Mevio.
§ 6.—Sed si libero, qui tibi bona fide servit, § 6. —Mas si se hubiere hecho la injuria á un
iniunia facta sit, nuila tibi actio dabitur, sed suo hombre libre, que de buena fe te servia como escla-
nomine is experiri poterit, nial tu contumeliam vo, no se te dará ninguna acción, sino que podrá él
tuam pulsatus alt; tune enhin eompetit et tibi in- reclamar en su nombre, salvo si hubiere sido gol-
iuriaruni actio. idem ergo est et tu servo alieno peado para afrenta tuya; pues entonces también
bona fide tibi serviente, et toties admittatur tu- fi ti te compete la acción de injurias. Consiguiente-
iuriarum actio, quolies in tuam contumeliam in- mente, lo mismo sucede también respecto del escla.-
turia ci lada sit. yo ajeno que de buena fe te sirve, de suerte que
se te admita la acción de injurias, siempre que
ésta le haya sido hecha en menosprecio tuyo.
§ 7. -Poena autein iniuriarum ex lege (lUOde- § 7. —Mas la pena de las injurias según la ley de
eim tabularum propter membrum quidem ru- las Doce Tablas, era la del talión por un miembro
ptum talio erat; propter os (4) vero fractum num- efectivamente roto; pero por un hueso fracturado,
marine poenae erant constitutae, quasi in magna se hablan establecido penas en metálico, propor-
veterum paupertate. Sed pasten praetores per- cionadas á la gran pobreza de los antiguos. Pero
niittebant ipsis, qui iniuriain pass¡ sunt, eam posteriormente permitían los pretores fi los mismos
aestimare, ut iudex vol tanti condemnel, quan- que han sufrido una injuria estimarla, 'para que el
ti iniuriam passus aestimaverit, vel minoris, pro- juez condenara ó en el tanto en que el injuriado la
ut el visum fuerit. Sed poena quidem iniuriae, hubiere apreciado-6 en menos, según fi él le I1I1-
quae ex lege duodeeim tabularum introducta biere parecido. Mas en realidad la pena de injuria
est, tu desuetudinem abiit; quam autem prado- que fué introducida por la ley de las Doce Tablas,
res introduxerunt, quae etiam honoraria appefla- cayó en desuso; pero la que los pretores Intro-
tur, in iudiciis frequentatur. Nam seeundum dujeron, que también se llama honoraria, se con-

(1) Cont. &hr. qui nihil deberet, insertan lo* demds, congra,
Gaj. y Thsoph.
(2) aut historia,», insertan Fiat. y Russ. , contra todos LOS (3) et, ofltitefa Cuj.
códices de Ruge. (4.) osaum, Schr
Tomo 1-18

134 IN8TA.—LIBRO iv: TITULO Y
graduin dignitatis vitaeque honestatem crescit tinúa aplicando en los juicios. Porque según el gra-
aut minuitur aestimatio iniuriae; qui gradtis con- do de dignidad y de honradez de la vida, crece ó
demnationis et in servili persona non immerito se disminuye la estimación de la injuria; cuyo gra-
servatur, ut aliud in servo actore, aliud in mcdii do tic condena se observa no sin razón aun res-
actus homine, aliu(1 in vilissimo vol compedito pecto de una persona servil, para que una pena se
constjt mit ur. aplique respecto del esclavo apoderado general,
otra respecto del que tiene un empleo de clase me-
dia, y otra respecto (101 (le ínfima clase ó del car-
gado de cadenas.
§ 8.—Sed et lex Cornelia do iniurtis .loquitur, § 8.—Pero también la ley Cornelia habla de las
et jriiuriarum actionem tntroduxit, quae campe- injurias, é introdujo una acción de injurias, que
tit. ob eam rem, quod se pulsatum quis yerbera- compete en el caso de que alguno (liga que ha sido
tumve, domumve suani vi introitam (1) esse iii- golpeado ú azotado, ó que alguien ha entrado por
cat. Domum nutem accipirnus, sive in propria la fuerza en su casa. Mas entendemos por casa, ú
domo quis habitet sive in conducta, vel gratis la que uno habite como propia ó en arrendamien-
sivo hospitio receptus sit. to, ó aquella en que haya sido acogido ó gratui-
tamente ó por hospitalidad.
§ 9—Atrox injuria aestimatur vol ex facto, § 9.—Se reputa atroz la injuria, ó por el hecho,
veluti si quis ab aliquo vuineratus fuerit vol fu- como si uno hubiere sido herido ó golpeado con
stibus caesus; vol ex loco, veluti si eui in theatro palos por alguien; ó por el lugar, como sise hu-
vol in foro vol in conspectu praetoris injuria fa- biere hecho injuria á alguno en el teatro, ó en el
eta sit; vol ex persona, \TeIuti Si magistratiu in- foro, ó en presencia (101 pretor; ó por la persona, co-
iuriam passus ?uerit, vel si senatori ab humili mo si un magistrado hubiere suírido la injuria, ó
2) iniuria facta sit, aut parenti patronove fiat a si se hubiere inferido esta á un senador por pci--
liberis (aliter enim senatoris et parentis patro- sana de humilde condición, ó se causare á un as-
nique, autor extranei et liumilis personae injuria cendiente, ó al patrono, por sus hijos ó por sus li-
aestimatur); nonnunquani et locus vulneris atro- bertos (pues de una manera se estima la injuria
cern ininriam tacit, veluti si in oculo quis por- de un senador, de un ascendiente y de un patro-
cussus sit (3). Pan-i autem retort, utrum patri- no, y de otra distinta la de un extraño y de una
familias, an fihiofamilias taus injuria mcta sit; persona de humilde clase); y á veces también el
nam et hace atrox aestimabitur. sitio de la herida hace atroz la injuria, por ejem-
plo, si alguno hubiere sido herido en un ojo. Pero
poco importa que tal injuria haya sido hecha á un
padre; ó á un hijo (le amulas; pues también esta
será estimada como atroz.
§ 10.—ln Summa sciendum est, de omni injuria § 10. Finalmente, ha de saberse, que por toda
cuin, qui passus est, posse vol criminaliter agere, injuria puede el que la sufrió procedr ó criminal,
vol civiliter. Et si quidem civiliter agatur, acsti- ó civilmente. Y si verdaderamente se reclama por
mationo facta secundum quod dictum est, paena lo civil, hecha la estimación según lo que se ha
impositor: sin autem criminaliter, oftli.io indicis dicho, se impone como pena: pero si por lo crimi-
extraordinaria peona reo irrogatur; hoc videlicet nal, se aplica al reo por ministerio del juez una
observando, quod Zenoniana constitutio iritroilu- pena extraordinaria; debiendo observarse, sin em-
xit (4), ut viii ¡Ilustres, quique super oes sunt, bargo, esto que introdujo una constitución de Ze-
et por proeuratores possint actionom iniuiiarum nón, que los varones ilustres, y los que sobre ellos
criminaliter ve[ persequi vol suspipre , SCCL1fl- están, puedan ó intentar ó contestar en la vía cri-
dum cies tenorem, qui ex ipsa manirostiu ap.- minal la acción de injurias aun por medio de pro-
paret. curadores. según el tenor de dicha constitución,
que aparece más claramente do ella misma.
§ li—Non solum autem is inini-jarum tenetw, § 11.—Mas no sólo está obligado por injurias el
qui teeit ii-iiuriam, hoc est qui percussit, verum que infirió la injuria, esto es, el que golpeó, sine
iUc quoque continebitur (), qui dolo feeit vol que también estará obligado con él, el que (3011
qui curavit, ut cal mala pugno pereuteretur. dólo hizo (i el que procuró que con el puño SO
golpease á alguien en la mejilla.
§ 12.—Hace actio dissimulatione aboletur: et § l.—Esta acción se extingue por la disimula-
ideo, si quis iniuriam dereliquerit, høc est sta- ción: y por consiguiente, si alguno hubiere aban-
tim (0) passus ad animuii suum non revoeaverit, donado la injuria, esto es, que al punto que la su-
postea ex poenitent.ia remiss:un iniurktm non po- frió no la hubiere toma(¡,) á pecho, no podrá
teit reobre. después, arrepintiéndose, reclamar por la injuria
perdonada.
TET. V. 'l'l'I'LJL() y
flE OBLlG.Vl'1ON}iUs. QUE 0VAl EX DELICTO 1)E LAS OBLIGACIONES cUE NACEN COMO
NASCUTUI (7) DE UN, DELILO

Si mdcx litem sunin rccei'it, non proprie ex Si un juez hubiero hecho suyo un litigio, no

(1' lntroitum, Bien. Sch, (5) tenetnr,Ral.R8. Fiat Cont..;tenebltur, Buc'.;pero con»
(2) Ci4j. Bien B.cc!. 'ehr; pereona, dicen lo dcmae y (Mi. tinetur, la 1. 11. Lii rL i ininr. XLVII. lO.
:3 ¡lo:. Schr., pereusMerlt, Cai.; percussus fuerlt, log re-- (6) ui ineru ('jo¡. l3e,i, Btwh., contra el
¿anes. (7) 1.5. §-5,D,deoal. e) act .XLIV.7.;).8. Li. aeergraord.
(4J L. Ii. C. de ioer. 1X. b, coge. L. 13.; 1. 1. pr,, 1. 7. D. de hit qtO ef(ad. IX. 3.

INSTITi7TA.—LIBftO iv: TITrLO VI 135

maleficio obligatus videtur. Sed quia ( 1 ) neque parece obligado propiamente por un delito. Pero
ex contractu obligatus est, et utique peccasse como tampoco está obligado por un contrato, y se
ajiquid intelligitur, lieet per imprudentiam, ideo entiende que ciertamente ha faltado en algo, aun-
videtur quasi ex maleficio tener¡, et in quantum que por ignorancia, por ello se estima que queda
de ea re aequunl roligioni iudieantis videbitur, obligado como por un delito, y surirá una pena
poerlafli sustlnCbit. de la cuantía que sobre el particular pareciere
equitativa á la religión del juzgador.
i.—itern is, ex euius coenaculo, vol proprio § 1.—También aquel de cura habitación, ó pro-
ipsiuS've¡ conducto (2), vel j quo gratis habi pia de él, ó arrendada, 6 en la que moraba gratui-
tabat, deiectum eftsiniVe a.liquid est, ita ut alicul tamente., se hubiere arrojado ó vertido alguna
nocei'etur (3), quasi ex maleficio obligatus intel- cosa de modo que perjudicase á alguien, se en-
ligitur: ideo aute!fl flOfl proprie ex maleficio obli- tiende que está obligado como por delito: mas no
gatus intelligitur, quia pLerumque ob alterius se Le reputa obligado propiamente por un delito,
culpam tenetur, ant servi, aut Liben. Cui simiis porque las más de las veces se obliga por culpa (le
est is, qui ea parte, qua vulgo ¡ter fieri solet, Id otro, ya de su esclavo, ya de su hijo. A este se
posituni aut suspensum habet, quod potest, si asemeja el que en aquel paraje por el que gene-
c.ecidarit, alicui nocere; quo casu poena decem ralmente suela hacerse camino, tiene puesta 6 sus-
auloOrUm constituta est. De eo vero, quod dele pendida alguna cósa que puede, si se cayere, cau-
ctuin otilisutnvto est, d.upli, quantum damni () sar daño á alguien; para cuyo caso se ha estable-
(latum sit, constituta est actio. Ob bominem vero cilio una pena de diez áureos. Pero por aquello que
liberum oceisum qurnquaginta aureorum poena fué arrojado ó vertido, ha sido establecida una
constituitur si vero vivat, noeitumque ci esse acción del duplo de cuanto fuere el daño causado.
dicatur, quantum ob cam ram aequum ludid vide- Mas por un hombre libre que haya sido muerto,
tur, actio datur. Iudex enim computare debet se establece la pena de cincuenta áureos; mas si
mercedes medicis praestitas, ceteraque impendia, viviese, y se dijera que se le había causado daño, se
quae in c.uratione faeta sunt, practerea operarum dá acción por cuanto según el caso parece equita-
(), quibus caruit, aut cariturus est oh id, quod tivo al juez. En efecto, el juez debe computar los
inutilis tactus est. honorarios satisfechos á los médicos, y los demás
gastos que se han hecho en la curación, y además
el importe de los trabajos que no pudo desempeñar,
ó que no habrá de poder ejecutar, porque fué
inutilizado.
2.—Si fihiusfamiias seorsum a patre liabita § 2.—Si un hijo de familia habitare separado ¿le
verit, et quid ex coenaculo cius deiectum effu- su padre, y (le la habitación de aquél se hubiere
surnvc sit, sive quid poitum suspensumve ha- arrojado 6 vertido algo, 6 en ella hubiere tenido
bucnit, culus casus periculosus est, luliano placuit, puesta ó suspendida alguna cosa, cuya caída es
in patrem nullam e.se actionem, sed eum ipso filio peligrosa, pareció á Juliano que no habla ninguna
agdn(Iuni. Quod et in fllioramiias iudice obser- acción contra el padre, sino que debe procederse
vandum est, qui litem suam fecerit. contra el mismo hijo. Lo que también ha de obser-
varse respecto deljuez, hijo de familia, que hubie-
re hecho suyo un litigio.
3.—ltcm exercitor navis aut cauponae ant § 3.—Igualmente, el patrón de una nave, 6 de
stabuli de dolo (6) ant furto, quod in navi ant una hostería, 6 de un establo se reputa que está
caupona ant stabulo factum erit, quasi ex ma- obligado como por delito, por el dolo 6 el hurto
leficio tener¡ videtur, si modo ipsius nulluin est que se hubiere cometido en la nave, 6 en la hos-
malcficium, sed alicuius eorum, quorum opera tería, 6 en el establo, si el delito no es de él mismo,
navem aut cauponam aut stabulum exerceret. sino de alguno de aquellos cuyo trabajo emplease
Quum enim (7) neque ex contraetu sit adversus en la nave, 6 en la hostería, ó en el establo. Pues
eum constituta hace actio, et aliquatenus eulpae como tampoco por razón de un contrato se haya
taus est, quod opera inalorum homirnim uteretur, establecido contra él esta acción, y es hasta cierto
ideo quas.i ex maleficio tener¡ videtur. la bis au- punto reo de culpa, porque utiliza los servicios de
tem c.asibus in factum actio competit, quae he- hombres malos, por ello se considera que está obli-
redi quidem datur, adversus heredem autem non gado como por delito. Mas en estos casos compete
c.ompetit. una acción por el hecho, que se dá también al he-
redero, pero que no compete contra el heredero.
TIT. VI . TITULO VI
DE ACTIONIBI.JS (8) DE LAS ACCIONES

uperest, ut de actionibus loquamur. Actio au- Resta que hablemos de las acciones. Mas la ac-
tem nihil aliud est, quam ius persequendi (9) ción no es otra cosa, que el derecho de perseguir
iudicio, quod sibi debetur. en juicio lo que á uno se le debe.

(1) neque ex maleficio, die -n lodos mgr4os Schr, quien apa-


yie'Oec cvi en los códices como en el Dig taché la adición; 6) dainno, GuI. según ¡a l. 5, D.de ab¿. el oct. XLtV.7.,con-
la nota 7 de estetítulo,) tra ¿Qe códices y contra Theoph
(2) vol conducto, ornilelas Gui.; pero véase la 5. Dig. ¿le obi.
¿ i neque ex maleficio, dicen Ha¡. Rusa. Hot. Cont. Buch.,
el ccl. XLIV. 7 contra el Dg. y contra Theoph.
(3) noceret, Ha¡. Ru-es, Cont. Cuj: hg. (8) Gtzj. IV. 1-6, 18. 611. 55. 61. 62.; 1. 61. D. de obi. el
quanti damnum, llot,Schr quantum damnum, Bien. Bach. act XLIV, 7.
omitiendo datum. 9) lii, dicen HaZ. Rau. Cont. Rut.; pero véase la 1, 61. D. de
(5) Operas, HaZ. Rusa., contrata?. 7. D. de hes qu e17'ud. JX. S. de 051. st act. XLIV. 7.

13 1T1TtTT..—LT1Ro !V TITULO VI

§ 1.—Omnium actionum, quibus inter aliquos § 1.—La capital división de todas las acciones,
apud iudices arbitrosve de quacunque re quaeri- por las que se cuestiona entre partes sobre cual-
tur, summa div isio lii duo genera deducitur; aut quier asunto ante jueces ó árbitros, se determina
enim in rem sunt, aut 111 personam. Namque agit en dos especies; pues ó son reales, ó personales.
unuquisque aut eum eo, qui ei obligatus est ve] Porque cada cual ó reclama contra aquel que le es-
ex contractu vel ex maleficio: quo casa proditae Id obligado, ó por contrato ó por delito: para cuyo
sunt actiones ja personam, per quas inlendit, ad- caso pian sido dadas las acciones personales, por
versarium ci tlare aut facere oportere, et aliis qui- las cuales pretende que su adversario debe dar-
husdam modis. Aut eum eo agit, qui nullo jure te ú hacerle alguna cosa, y en otros ciertos casos.
vi obligatus est, movet tamen alicul de aliqua re O entabla su demanda contra aquel que por ningún
controversiarn: quo casa proditae actiones la rem titulo le está obligado, pero á quien mueve con-
sunt, veluti si rem corporaleni possideat quia, troversia sobre alguna cosa: para cuyo caso se
quam Tituus suani (,sse aífirmet, et possessor do- han establecido las acciones reales, como, por
minuin se esse dicat; nata si Titius suam esse ejemplo, si alguno poseyera una cosa corporal
intendat, in rem actio est. que Tirio afirmara que era suya, y de la que el
poseedor dijese que él era dueño; porque si Tirio
pretendiese que era suya, la acción es real.
§ 2.—Aeque si agat, ¡as sibi esse fundo forte § 2.—Igualmente, si pretendiese que tiene el
vel aedibus utendi fnuendi, vel per fundum vicini derecho de usar y de disfrutar acaso de un tun-
cundi agendi, vel ex fundo vicini aquam ducendi, do b de unas casas, ó el de pasar y transportar
la rem actio est. Eiusdem generis est actio de por el fundo del vecino, ó el de conducir agua de
iure praediorum urbanorum, veluti si agat, ius él, la acción es real. Del mismo género es la ac-
siM rase altus aMes suas tollendi, prospicien- ción sobre las servidumbres urbanas, ya sostenga
dive, vel proliciernil aliquid vel immittendi (1) uno que tiene el derecho de levantar más alto
lii vicini aedes. Contra quoque de usufructu, et sus casas, ó el derecho de vistas, ó el de tener
de servil utibus praedionum rusticorum, item prao- voladizo, 6 el de apoyar vigas en las casas del ve-
diorum urbanorum inviceni quoque proditae sunt cino. Por el contrario, también se han dado res-
actiones, ut si quia intendat, jis non esse adver- pecto del usufructo y de las servidumbres de los
sario utendi fruendi, eundi agendi, aquamve dii- predios rústicos, así como de los urbanos, accio-
cendi, item altius tollendi, prospiciendi, proil- nes, á la inversa, de suerte que si alguno sos-
ciendi, inimittendi, istae quoque actiones la rem tuviese que el adversario no tenía derecho de
sunt, sed negativae. Quod genus actionis in con- usufructo, de pasar y transportar, ó de condu-
troversiis rerum corporalium proditum non est; cir agua, como tampoco de levantar más alto,
nam la Ma is agit, qui non possidet: el vero, qui (le vistas, de voladizo, ó de apoyar vigas, estas
possidet, non est actio prodita, per quam neget, acciones son también reales, pero negativas. Cuyo
rem actoris (2) case. Sane uno casu qui poasidet, género de acción no se ha dado en las controver-
nihilominus actoris partes obtinet, sicut in [atio- sias de cosas corporales; porque en ellas demanda
ribus Digestorum libris opportunius apparebit. el que no posee: y al que posee no se ha dado ac-
ción por la cual niegue que La cosa es del actor.
Verdaderamente, en un solo caso desempeña,
sin embargo, el que posee el papel de actor, según
se verá más oportunamente en los más extensos
libros del Digesto.
§ 3.—Sed istae quidem uctiones, quarum men- § 3.—Pero, en realidad, estas acciones de que
tionem habuimus, et si quae sunt similes, ex le- hemos hecho mención, y otras que lea son seme-
gitiinis et civilibus causis descendunt. Aliae au- jantes, traen su origen de las leyes y del derecho
tem sant, quas praetor ex aun iurisdictione com- civil. Pero hay otras, tanto reales como personales,
paratas habet, tani in rem, quam in personam; que el pretor tiene establecidas por virtud de su
quas el ipsas necessarium est exempUs ostendere. .jurisdicción; las cuales también es necesario dar
Rece plerumque ita permittit (3) in rem agere, ti conocer con ejemplos. Así, por lo común permite
ut vel actor diceret, se quasi usucepisse, quod ejercitar una acción real, por ejemplo, si el actor
usu non ceperit; ve¡ ex diverso possessor (4) di.j ere que él habla como usucapido, lo que no ha-
(Licerel, adversarium suum non usucepiase, quod biese adquirido por el uso; ó por el contrario, si el
usuceperit. poseedor dijese que su adversario no habla usu-
capido, lo que hubiere usucapido.
§ 4.—Xamque si ciii ex insta causa res aliqua § 4.—Porque si á alguno se hubiere entregado
tradita fuerit, veluti ex causa emt jonia ant do- por justa causa una cosa, por ejemplo, por 'causa
nationis aut dotis aut legatorum, necdum elus de compra, ó de donación, ó de dote, 6 de legados,
rol dominus effeotus est; si elus re¡ casu posses- y todavía no se ha hecho dueño de aquella cosa; si
sionem amisenit, nuhlam habet directam in mm por acaso hubiere perdido la posesión de la cosa,
actionem ad eam persequendaui, quippe ita pro- no tiene ninguna acción real directa para perse-
ditae sunt jure civil¡ act iones, ut quis dominlum guirla, porque las acciones han sido establecidas
suum vindicet. Sed quia sane durum erat, eo por el derecho civil, para que cada cual vindique
casu deficere actionem, inventa est a praetore su dominio. Pero como en realidad era duro, que
actio, in qua dicit 19, qui possessionem amisit, en este caso faltase acción, se inventó por el pre-
eam rern se usuccpisse, et ita vindicat suam cese; tor una acción, por la cual dice el que perdió la
quae actio Publlciana appellatur, quoniam pri- posesión, que habla usucapido la cosa, y de este

(1) Bien. Sehr.; permittltur, Cuj. Buch.; permlttlt praetor,


(1) Bien. Schr,; Ugnum, injertan los demdl los restantes.
(2) auctone, .Schr., Hot. en la nota. (C) Hal. Ilusa. ConL Bien.Buch.Schr.; po$eeseorem, taj derade

INSTITtTA.—LTBftO TV: TITULO VI 137

mum a Publicio praetore ir' edicto proposta modo sostiene que es suya; cuya acción se llama
est. Publiciana, porque fué introducida por primera vez
en el edicto por el pretor Publicio.
§ 5-1UrSUS ex diverso, si quis, qurim reipu- § 5.—A su vez, por el contrario, si alguno, es-
'olieae causa abesset, vol in hostium potestate tando ausente por causa de la república, ó en poder
osset, reru lUs, qui in civitate es t, usuceperit, de los enemigos, hubiere usucapido una cosa de
permittitUr domino, si p0550550t' reipublicae causa alguien que se halla en la ciudad, se permite al
abesse desierit, tunc intra annum, rescissa usu- dueño, si el poseedor hubiere dejado de estar au-
capione, cara petere, lii OSt ita petere, lit dicat sente por causa tic la república, que entonces
posseSSOrem usu non cepisse, et ab id suam rem dentro del año, rescindida la usucapión, demande
csse. Quod .genus actionis quibusdam et allis la cosa, esto es, reclame de modo que diga que el
sirnili aequitate motus praetor accommodat, sicut poseedor no habla usucapido, y que, por tanto, la
ex latiore Digestoruni sea Paiideetorum volumi- óosa es suya. Cuyo género de acción lo acomoda
nc intelligere hect. también el pretor, movido por análogas razones
de equidad, á algunos otros casos, corno puede
verse en el más extenso volúmen del Digesto ó de
las Pandectas.
§ 8.—Item si quis in traudem creditorum rem § 6.—De igual manera, si alguien hubiere entre-
suam alicul tradiderit, bonis elus a ereditoribus gado á oteo una cosa suya en fraude de sus acree-
ex selitontia praesi(IiS possessis, permittitur ipsis dores, ¿h-pués de poseídos sus bienes por los
creditoribus, rescissa traditione, eum rem petere, acreedores en virtud ¿le sentencia del presidente,
¡ci est dicere, eam rem tratlitam non esse, et ob se permite á. los mismos acreedores, que, rescin-
id ir' bonis debitoris mans sse. dida la tradición, reclamen la cosa, esto es, que
digan que no habla sido entregada, y que por lo
tanto habla continuado en los bienes del deudor.
§ 7.—item Serviana et quasi Serviana, quae § 7.—Asimismo, la acción Serviana y la cuasi
etiam hypothecaria vocatur, ex ipsius praetoris Serviana, que también se llama hipotecaria, na-
¡urisdictione substantiam capiunt. Serviana au- cen de la jurisdicción del mismo pretor. Más ejer-
tem experitur quis de rebus colon¡, quae pignoris cita uno la Serviana sobre los bienes del colono, que
iure pro mercedibus fundE el tenentur; quasi Ser- se le tienen á este á titulo de prenda por las rentas
viana autem, qua creditores pignora hypothe- del fundo; y la cuasi Servianu es aquella por la
casve persequuntur. Inter pignus autem et hypo- cual persiguen los acreedores las prendas ó las
tliecam, quantum ad actionem hypothecarian (1), hipotecas. Mas en cuanto á la acción hipotecaria,
nihhl interest: nam de qua re inter ereditorem no hay ninguna diferencia entre la prenda y la
et clebitorem convenerit, ut sit pro debito obliga- hipoteca; porque en cuanto respecto de alguna
ta, utraque hac appellatione continetur. Sed in cosa se hubiere convenido entre el acreedor y el
allis dufferentia est: nam pignoris appellatione eam deudor que quede obligada por la deuda, una y
proprie rem contineri dicimus, quac simul etiam otra se comprenden en esta denominación. Pero
traditur creditori, maxime si mobiis sit; at eam, hay diferencia bajo otros respectos: porque en el
quae sine traditione nuda conventione tenetur, nombre de prenda decimos que se contiene propia-
proprie hypothecae appellatione (2) contineri di- mente aquella cosa que desde luego se entrega
Cimus. también al acreedor, sobre todo si es mueble; mas
decimos que con propiedad se comprende en la de-
nominación de hipoteca, la que sin tradición que-
da obligada por el solo convenio.
§ 8.—Ir' personam quoque actiones ex sua inris- § 8.—También tiene establecidas el pretor por
dictione propositas habet praetor, veluti de pecu- su júrisdicción acciones personales, como la de
nia constituta: cul similis videbatur recepticia; pecunia constituta, á la que parecía semejante la
sed ex nostra constitutione (3) (quum et si quid recepticia; pero por una constitución nuestra (co-
pleulus habebat, hoc in actionem pecuniae consti- mo quiera que si algo más completo tenía ésta,
tutae (4) transfusuin est) ea quasi supervaeua ué trasladado á la acción de pecunia constituta),
¡usan est dm sua auctoritate a nostris legibus se mandó que con todos sus e ectos desaparecie-
recedere. Item praetor proposuit de peculio ser- ra como supérflua de nuestras leyes. Asimismo
vorum flliorumque familias, et ex qua quacritur, estableció el pretor la acción sobre el peculio de
an actor luraverit, et alias complures. los esclavos y el de los hijos de familia, y aquella
por la que se averigua si el actor hubiere jurado, y
otras muchas.
§ 9.—De constituta autem pecunia cum omni- § 9.—Mas por la acción de constituta pecunia se
bus agitur, qaicunque pro se vel pro alío solutu- procede contra todos los que se hubieren consti-
ros se coristituerint (), nulla sciLicet stipulatione tuido pagadores por si ó por otro, sin que, sin em-
interposita; nam alioquin, si stipulanti promEse- bargo, haya mediado ninguna estipulación; por-
iint, jure civil¡ tenentur. que de otro modo, si hubieren prometido á un es-
tipulante, están obligados por el derecho civil.
§ 10.—Actiones autem de peculio ideo adversus § 10.—Pero el pretor estableció las acciones de
patrem dominumve comparavit praetor, quia, u- peculio contra el padre 6 el señor, porque, aun
cet ex contraetu fihiorum servoruinve ipso iure cuando no estén obligados, según el derecho ci-
non teneantur, aequum tamen est, peculio tenus, vil, por un contrato de los hijos ó de los esclavos,

(4) la pecuniaza eonstltutam,Schr., véasela¿. 2. C. de const.,


(1) Bien. Buch. Sohr. i altinet, insertan Otroe. pec. IV 18.
(2) Conjetura Cuj. en ¿a nota. (6) solutarum se constituerlt, ydespuéapromíeerit—tcnetnr,
(3) L. 2. C. de conai. pec. IV. 18. Bien. Sahr,

138 PTfltTÁ.—LIBRO TV TI117LO V1

quod veluti patrimonium est fihiorum fihiarumque, es, sin embargo, equitativo que sean condenados
item servorum, condemnari ces. hasta donde alcance el peculio, que es como un
patrimonio de los hijos y do las hijas, y también
(le los esclavos.
§ 11.—it.em si quis postulante adversario iiira- § 11.—igualmente, si uno, demandándolo su
verit, deben sibi peeun[am, quam peteret, noque adversario, hubiere jurado que se le (101)0 el dine-
ci solvatur, iustissimc accommodat ci talem actio- ro que pide, y no se le pagana, lustIsimamente le
nem, per quam non illud quacnitur, -in ci pecunia concede el pretor tal acción, por la cual no se ave-
debeatur, sed an iuraverit. rigua si se le debe el dinero, sinoL si había jurado.
§ 12.—Poenales quoque actiones bene (1) multas § 12. -También introdujo por su jurisdicción
ex sua iurisdictione introduxit: veluti adversus muchas acciones penales: por ejemplo, contra el
eum, qui quid ex albo eius corrupisset; et in que hubiese alterado cualquier, cosa de su Ubum,
eum, qui patronum ve¡ pa.rentem in ius voeasset, y contra el que, no habiéndolo impetrado, hubiese
quum id non impetrasset; item aciversus eum, qui citado á juicio á su patrono ó á. su ascendiente,
vi exemerit cuin, qui in ius vocaretur, culusve y también contra el que por la fuerza hubiere de-
dolo alius exemerit; et alias innumerables. jado libre al que fuere llamado á juicio, Ó por CUYO
dolo otro lo hubiere librado, y otras innumerables.
§ 13.— Praeludiciales actiones in reni esse vi- § 13. - Las prejudiciales parecen seracciones
dentur. Qualos sunt, per qua2s quacnitur, an alt- reales. Tales son aquellas por las que se investigil.
quis liber vol (2) libertus sit, vel de partu, aguo- si uno es libre ó liberto, ó se ha de reconocer un
seendo: ex quibus fere una lila legitimam eausam parto; de las que sólo tiene fundamento en la ley
habet, per quam quaeritur, un aliquis liber sit; aquella por la cual se averigua si uno es libre:
ceterae ex ipsius praetoris iurisdictione substan- las demás nacen de la jurisdicción (1CÍ. mismo
tiam capiunt. pretor.
§ 14.—Sic itaque discretis actionibus, certum § 14.—Así, pues, distinguidas de este modo las
est, non posse actorem suam rem ita ab aliquo acciones, es cierto que no puede el acto¡, reclamar
petere: «si paret eum dure oportere.» Neo enim, tic otro su cosa en estos términos: «si parece que
quod actoris est, Id el dari oportet, Iquia scilicet él deba dar. » Pues lo que es el del actor no puedo
dan cuiquarn id intelligitur, quod ita datur, ut dársele, porque se entiende que verdaderamente
cias fiat; nec res, quae iam actonis est, magis se da á alguien una cosa, para que se haga de él
cius fieri potest. Plane odio furum, quo magis lo que así se le da; y la cosa que ya es del actor, no
pluribus actionibus teneantur, efectum est, at, puede hacerse más suya. Pero, en realidad, en
extra poonam dupli aut quadrupil, re¡ recipiendac odio á los ladrones, para que mejor quedasen obli-
nomine fures etiam bar actione teneantur «si gados por muchas acciones, se hizo que, además
paret eos dare oportere,> quamvis sit adversus do la pena del duplo ó del quádruplo, con el objeto
eos etiam hace la rem actio, por quam rem suam de que la cosa fuese recobrada, los ladrones que-
quis csse petit. duran obligados también por esta acción «si pare-
ce que ellos deban dar,» por más tic que haya
también contra ellos esta acción real por la cual
sostiene uno que la cosa es suya.
§ 13.—Appellamus autem in rem quidein actio- § 15.—Pero llamamos vindicaciones á las acolo-
nes vin(licationes, in personam vero actiones, qui- nos verdaderamente reales, y condicciones á las
bus daro facere oportere intenditur, rondictiones; personales por las que se pretende que se debe dar
condicere en.im est denuatiare prisca lingua. ó hacer; pues condicere, en el lenguaje antiguo,
Nunc vero abusive dicimus condictionem actio- es denunciar. Poro hoy decimos abusivamente que
neni in personam esse, qua actor intenlit dan la conclicción es una acción personal. por . la que
sibi oportere; nulla enim hoc tempore co nomine pretende el actor que debe dársele algo; pues en
denuntiatio Ilt. nuestro tiempo no se hace ninguna lonuncia con
este 01jeto.
§ 16.—Sequcns lila divisio est, quod quaedam § 16.—Hay la siguiente división, porque ciertas
actiones re¡ perscquendae gratia comparatae acciones han sido establecidas para perseguir la
suiit, qiiaedam poeaae persequendue, quaedam cosa, otras para perseguir la pena, y otras son
mixtae sunt. mixtas.
17. - Re¡ persequendae causa comparatue § 17.—Todas las acciones reales han sitio esta-
sant omnes in rem actiones. Earum vero actio- blecidas para perseguir una cosa. Mas le las ac-
num, quae in personam sant, cae quidem, quae ciones que son personales, ciertamente parece
ex contracta nascimtur, fere omnes re¡ perse- que casi todas aquellas que nacen de un contrato,
quendae causa comparatue videntur: veluti qui- han sido establecidas para perseguir la cosa: por
bus mutuam pecuniam vel in stipulatum de- ejemplo, aquellas por las que pide el actor el (line-
ductam petit actor, item commodati, depositi, ro prestado ó convenido en estipulación, así corno
mandati, pro socio, ex emto, vendito, beato, con- las de comodato, depósito, mandato, sociedad,
dueto. Plane, si deposit.i agetur (3) co nomine, compra, venta y arrendamiento. Con todo, si se
quod tumultus, incendii, ruinae, nautragii causa tratase de un depósito á título (le que fUé consti-
depositum alt, in duplum actionem praetor red- tuido por causa de tumulto, incendio, ruina ó
dit, si modo cum (p50, upad qucm depositum sil, naufragio, el pretor da una acción por el duplo, en
aut cum herede eius ex dolo ipsius agetur; que el caso de que se proceda contra el mismo en cuyo
casu mixta est actio. poder esté ci depósito, ó contra su heredero, por
dolo del mismo; en cuyo caso la acción es mixta.

(1) praetor, tia. Ras (2) Bien. Bach. Scar.; &J., ¿08 demás.
pena, otros. ($) Hot. Schr.; agatur, ¿08 restantes,

fliSTITUTA..—LIBRO iv: TtTULO VI 139
18.—Ex maleficlis vero proditae actiones aliac § 18.—En cuanto á las acciones nacidas de deli-
tantuiti p:j,inae])rSeqL1en(lae causa comparatae tos, unas han sido establecidas tan solo para per-
sunt (1), aliae tam po:nae quam re¡ persoquen- seguir la pella, otras para perseguir así la pena
(Iae, et. o1)id niixtae sunt. Poenam tantnm perse- como la cosa, y por ello son mixtas. Persigue uno
quitur quis act.iont furti; sive enini maniesti tan sólo la pena por la acción de hurto; pues ya se
agatur quadrupli, sive tice manifesti dupli, (le demande en el manifiesto por el cuádruplo, ya en el
sola poena agitur. Nam ipsam cern propria actio- no manifiesto por el duplo, se trata solo do la pena.
1l(, persequitur (luiS, id eSt suam esse pet.cns, Porque la cosa misma la persigue uno por una
sive fm ipse eam 1cm pussideat, sive alius quiti- acción propia, esto es, sosteniendo que es suya,
bet., ca amplius adversus furem núam coniLietio ora el mismo ladrón posea la cosa, ora otro cual-
eitt rci. quiera; además de lo que, hay contra el ladrón
también la condicción de la cosa.
19.—Vi autem bonorum raptorum actio mix- § 19.—Mas la acción por los' bienes arrebatados
ta est, quia in quadrupluin rel persecutio conti- con violencia es mixta, porque la persecución de la
netur, poena auteni tripli est. Sed et legis Aquí- cosa so contiene en el cuádruplo, pero la pena es del
une actio de damno iniurine (2) mixta cst, non triplo. Mas también es mixta la acción do la ley
solum si adversus infltiantem In duplum agatur, Aquilla por el daño injusto, no solamente si se ejer-
SMl interdurn et si in simplum quisque agit: vel- cita por el duplo contra el que niega, sino á veces
Liti si quis hoininem claudurn ant luscum occide- también si reclama uno por el tanto: por ejemplo,
nt, qui ¡u co anuo ititeger et magni pretii tueilt si alguno hubiere matado á un esclavo cojo ó tuerto,
tanti enim damnatur, quanti is horno in co auno que en aquel año hubiie estado integro y sido de
plunimi 3 ) fuerit, sacun(Lum mm traditam divi- gran precio; pues es condenado por tanto cuanto
sionem. Item mixta est actio contra eos, qui mli- más hubiere valido el esclavo en aquel año, según
eta sacrosancti eeelesiis vel allis venerabilibus la clasificación ya expuesta. También es mixta la
locis Iegati vel fhleicomrnissi nomine daro distu- acción contra aquellos que, hasta el punto de que
lerint usque adeo, ut etiam in iwticium vocaren- fueren citados á juicio, hubieren diferido dar las
tur; tunc enim et ipsarn cern vel pccuniam, quite cosas dejadas á las sacrosantas iglesias ó á otros
relieta est, tlitre compelluntur'et aliud tantum venerables lugares á título de legado ó de fideico-
E(} poefla, ('1 ideo in duplum eius fit e)nde- miso; pues entonces son compelidos á (lar la misma
innatio. cosa ó la cantidad que .fué dejada, y otro tanto
por vía de pena, por lo que su condena se hace en
el duplo.
20.—Quaedam ací,iones mixtam causaiu obti- § 20.—Ciertas acciones parecen tener una natu-
nere videntur tam in rern, quarn in personam. raleza mixta, tanto r,a1, como personal. Tal es la
Qualis est familine eieiscundae actio, quae com- acción farniLiae erciscundae que compete á los co-
petit eobore(Libus (le dividenda hereditate; item herederos para la división tic la herencia; también
communi dividundo, quae inter eos redditur, inter la communi dividundo, que se da á aquellos entre
qitos aliquil eommune est, ut id dividatur; 11cm quienes algo es común, para que esto se divida; é
fihliLini regun(Ioruin, qua inter eos agitur, qui igualmente la finiurn regundorun, por la que se
confines agros halwnt. In quibus tribus iudiciis procede entro los que tienen campos colindantes.
permittitur ludid, cern alicui ex ligatoribus ex En cuyos tres juicios es permitido al juez adj udi-
bono et aquo adjudicare, cf si unius pars prae- cai', según lo bueno y lo equitativo, alguna cosa á
gravare (4) videbitur, eum invicern certa pe- uno de los litigantes; y si la parte de uno parecie-
runia a.lteri c)ndemnare. re ser excesiva, condenará su vez á éste en cierta
cantidad para el otro.
21.—Omnes autem actiones vel insimplum § 21.—Mas todas las acciones han sido creadas
conceptae Sant, vel in duplum, vel in triplum, ó en el tanto, ó en el duplo, ó en el triplo, 6 en el
'el lii quadrupllLrn. ¿Jiterius aute.m nulla actio cuádruplo. Pero á más no se extiende ninguna ac-
'xtenditu L'. - ción.
4 22.—In siinplLLm agitar: veluti ex stipulatio- § 22.—Se ejercita la acción por el tanto, por
ile, ex inutul datione, ex Cmto, vendito, beato, ejemplo, en la estipulación, en la dación de un
(ontiurto, mandato, et dtmique ex alEs compluri- préstamo, en la compra, en la venta, en el arren-
bu causis. damiento, en el mandato, y, finalmente, en otros
muchos casos.
. 23.—In duplum agimus: veluti furti ncc ma- § 23.—Reclamamos por el duplo, por ejemplo, en
nh'esti; (lamni iniuriae ex lego Aqullia; depositi la acción de hurto no manifiesto, en la de daño con
ex quibusdani causis (.5); 11cm servi corrupti, injusticia de la ley Aquilia, y en la de depósito
quite eornpetit in eum, cuias hortatu consillove en ciertos casos; también en la de corrupción de
servus alienus fugerit, aut colltumax adversus un esclavo, que compete contra aquel por cuyas
ilominuin factus est, aut luxuriose vivero coepe- exhortaciones 6 consejo hubiere huido el esclavo
rif, aut denique quolibet modo deterior factus sit ageno, ó se .hubiese hecho contumaz contra su se-
Un qua aetionó etiam earum rerum, quas rugien- ñor, 6 hubiere comenzado á vivir disolutamente,
do servus abstulit, aestimatio deducitur); item ex ó, por último, se hubiese hecho peor de otro cual-
legato, quod venerabifibus locis reliet.um est, se- quier modo (en cuya acción se comprende también
ciuidum ea, (ivae supra diximus. la estimación de las cosas que el esclavo se llevó
al huir); y también en la de legado que se dejó á
lugares venerales, según lo que arriba dijimos
(1) alise re¡, in'etlat ¡lot. Ruch.
2) de damno injuria dato, ¡Ial ¡twLs. Cont ; damm Injuria, Bien Bach. En Cl/. falta ta.nli - (tierlt, pero se lee en tos
¡fOL:de damizo, orna(ea(f o iniuria, Sehr. Th'op. omite de de- eidices y cii Theoeh.
nano inlurjae. (4) Schr.; praegravari, los dernL; paro i,éase 1. 4. L 1.¡ V. U.
(5) et maximi pretil, dice ffot.; et magnl pretil, Insertan (5) Cas ib ue, Cuj. Schr.

140 flSTITtTrk.—UBRO iv: TITULO v

§ 24.—TrIpli vero, quum quidain maiorem ve- 24.—Y por el triplo, cuando alguno insertó en
rae aestimationis quantitatem in libelo conven- su escrito de demanda una cantidad mayor de la
tionis inseruit, ut (1) ex hac causa viatores, Id verdadera estimación, para que por esta causa los
est executores litium, ampliorem summam spor- alguaciles, esto es, los ejecutores de los pleitos,
tularum nomine exegerint; tunc enim Id (2), hubieren exigido mayor suma á título (le dere-
quod propter eorum causam damnum passus fue- chos; pues entonces, el daño que por tal causa hu-
nt reus, in ti-¡plum ab actore consequetur, ut biere su!rido el demandado, lo recobrará del actor
la hoc triplo et simplum, in quo damnum passus en el triplo, pero de modo que en este triplo se com-
est, connumeretur. Quod nostra constitutio indu- pute también el tanto en que sufrió el daño. Lo
xit, quae in nostro Oodice hilget (a); ex qua (4) que introdujo una constitución nuestra, que brilla
dubio procul ost, ex lege condictitiam ( 5 ) ema- en nuestro Código, según la que, está fuera de
nare. duda que emana una acción condicticia de la ley.
§ 25.—Quadrupli: veluti furti inani.esti; item 25.—Por el cuádruplo, por ejemplo, en la ac-
de eo, quod metus causa factum sit; deque ea ción de hurt) manifiesto; también en la de lo que
pecunia, quae in hoc data sit, ut is, cul datar, se hizo por causa de miedo, y en la de dinero que
calumniae causa negotium aflcui faceret, vel non ha sido (lado para que aquel, á quien se da, movie-
faeeret; item ex lege condictitia (6) ex nostra se ó no moviese á otro una cuestión por una super-
constitutione ( 7) oritur, tu quadruplurn conde- eheria; é igualmente en la conllcticia de la ley.
mnationem imponens iis executoribus litium, qui que nace de nuestra constitución, la cual impone
contra constitutionis normam a reis quidquam una condena del cuádruplo á aquellos ejecutores
exegenint. de pleitos, que hubieren exigido de los demanda-
dos algo contra el aranc (tela constitución.
§ 2T—Sed furti quidem nec manifesti actio et 26.—Pero en realidad, la acción de hurto no
servi corrupti a ceteris, de quibus simul locuti manifiesto y la de corrupcción de esclavo difie-
sumas, eo differunt, quod hae actiones omnimodo ren (le las demás, (le que simultáneamente hemos
dupli sunt; at illae, Id est damni iniuriae ex lego hablado, en que estas acciones son siempre del
Aqullia et (8) interdum depositi, infitiatione da- duplo; pero aquellas, esto es, la (le (lado con in-
plicantur, in confitentem autem la simplum dan justicia de la ley Aquilia, y á veces la de depósito,
tur. Sed illa, quae de jis competit, quae relicta se duplican por la negativa, pero se dan por el
venera.bllibus locis sunt, non solum infitiatione tanto contra el que confiesa. Mas la que compete
duplicatur. sed etiam si distulerit relicti solutio- pr las cosas que se han dejado á lugares venera-
nem, usque quo iussu magtstratuuin nostrorum bles, ni sólo se duplica por la negativa, sino tam-
conveniatur; in confitentem vero et ante, quam bién si el deudor hubiere (1ierido el pago da lo
iuss u m agistrat uum c.onveniatur, solventem sim- dejado, hasta que sea emplazado por orden de
ph (9) redditur. nuestros magistrados; mas contra el que confiesa
y paga antes que sea emplazado por orden de los
magistrados, se da por el tanto. -
§ 27.—Item actio de ea, quoti metus causa fa- § 27.—Igualmente, la acción de lo que se hizo
ctum sit, a ceteris, de quibus simul locutl sumus, pir causa de miedo difiere de las demás, de que
co difert, quod etas natura tacite continetur, ut, en conjunto hemos hablado, en que en su natura-
qui ludicis iussu ipsam ram actor¡ restituat, ab- leza se contiene tácitamente que sea absuelto el
solvatur. Quod in ceteris casibus non ita est, sed que restituya la cosa misma al actor por orden
omnimodo quisque in quadruplum condemnatur, 'ial juez. Lo que no sucede así en los demás casos,
quod est et in furti manifesti actione. sino que siempre es uno condenado en el cuádru-
plo, como se verifica también en la acción de hur-
to manifiesto.
§ 28.—Aetionum autem quaedam bonac fidei § 28.—Mas unas acciones son de buena fe, y
sunt, quaedam stricti iuris. Bonae fldei sant hae: otras de estricto derecho. De buena fe son estas:
ex cmto, vendito, beato, conducto, negotiorum la de compra, (le venta, (le arrendamientc, de ges-
gestorum, mandati, depositi, pro socio, tutelae, tión (le negocios, (le mandato, (le depósito, de
commodati, pignoraticia, famiiae erciscundae, sociedad, de tutela, (le comodato, de prenda, de
eommuni divhlundo, praescriptis verbis, quae de partición de herencia, de división de bienes co-
aestimato proponitur, et ea, quae ex perinutatio- munes, de praescriptis verbis, la que se da por lo
nc competit, et hereditatis petitio: quamvis eriim estimado, la que compete por la peimuta, y ha pe-
usque aiihuc incertum erat, sive inter bonae fidel tición de herencia: pues aunque hasta ahora era
iudicia connumeranda sit hereditatis petitio (10), incierto, si la petición de herencia debía ó no sor
sive non, nostra tamen constitutio aporte eam comprendida entre las acciones de buena fe, sin
case bonae fidel disposuit (11). embargo, una constitución nuestra dispuso termi-
nantemente que fuera de buena te.
§ 29.—Fuerat antea et re¡ uxoriae actio una § 29.—También antes 'había sido una de las ac-
(12) ex bonae fidel luiliclis. Sed quum, pieniorem ciones (le buena fe la acción re¡ uxoriae. Pero
essÓ ex stipulatu actionem invenientes, omne las, como hallando que era más completa la acción
quod res uxoria ante habebat, cum multis divi- de lo estipulado, transferimos todos los erectos Le-

(1) et, Cuj. 171 constltutione, ~tenla Mal. R4us, contta Theoph.
((; id, omitela BZen, en quien ¿ue90 se ¡éc id trlpinm. (8) de dolo, macrio Ilot.
(3) L. 2. C. de plue peti. 111, 10. (9) simplu'n, Cif
(4) quam, haZ. Rus, 11ø ieredltatIs petitio, oynitenlas Schr. Theop'.
(S ) condictltia, HaZ. Rues. Cij., contra Theop). (u) L. 12. L S. C de petit. heredit. 111. 81.
6) quae, dicen HoZ. Bien. Buch. (12) una. omítanla Schr. Theoph.
INsTIrTrrL—uuuo iv: 'riruLo v 141
sionibus fu ex stipulatu actionem, quae de doti- galos que antes tenía la acción re¡ uxoriae á la de
bU exigendis proponitur, transtulimus (1), meri- lo estipulado con sus muchas divisiones, la cual se
to, re! uxoriae actione sublata, ex stipulatu, quae da para exigir la dote, con razón, suprimida la
pro ea introducta est, naturam bonae fidel ludid acción re¡ uxoriae, mereció la de lo estipulado, que
tantuni in exactione dotis merult, ut bonae fidel en su lugar se introdujo, la naturaleza de acción
alt. Sed et tacitam ej dedimus hypothecam; prao- de buena fe tan solo en la exacción de la dote,
ferri autem allis creditoribus in hypothecis tunc para que sea de buena fe. Mas dimos fi la mu-
eeflsuimus, quum ipsa mulier de dote sua expe- jer también una hipoteca tácita; pero manda-
rlatur, cujus solius providentia hoc !nduxinius. mos que fuera preferida en las hypotec.as á los
demás acreedores, cuando demande por su dote
la misma mujer, en cuyo solo interés hemos in-
troducido este privilegio.
30.—In bonae udci autem iudids libera po- § 30.—Mas en las acciones de buena fe se en-
tetas permitti videtur ludiei ex bono et aequo tiende que se atribuye al juez libre facultad para
nestimandi, quantum actor! restitui debeat. In estimar, según lo bueno y Jo equitativo, cuanto
quo et illud continetur. ut, si quid invicem prao- deba restituirse al actor. En lo que se comprendo
atare aetorern oporteat, co compensato, in reliquum también, que si á su vez debiere el actor pagar
¡a, cern quo actum est, debeat condeinnari. Sed et alguna cosa, hecha la compensación, deba ser con-
in stríet!s (2) ludIda ex rescripto divi Marci, denado por el resto aquél contra quien se reclarnó.
opposita doLi mali' exceptione, compensatio indu- Pero también se admitía la compensación en las
cebatur. Sed nostra constitutio (3) eas compensa- acciones de estricto derecho erl iirtud de un res-
tiones, quae iure aporto nituntur, latius introdu- cripto del divino Marco, una ve¡ opuesta la excep-
nit, ut actiones ipso iure minuant, sive la rein, ción de dolo malo. Pero una constitución nuestra
sive lii personam (4), sive alias qua.scunque; ex- atribuyó mayor amplitud fi las compensaciones
cepta sola depositi actione, cal aliquid coinpensa- que se fundan en un derecho evidente, pará que
tionis nomine opponi satis impium case credidi- de pleno derecho disminuyan las acciones, ya
mus, no sub praetextu compensationis deposita- reales, ya personales, ya otras cualesquiera; ex-
rum rerum quis exaetione defraudetur. cepto solo fa acción de depósito, á la que ercimos
que era muy odioso se opusiera nada fi titulo (le
compensación, para que nadie fuere defraudado
en la exacción de las cosas depositadas so pretexto
de compensación.
§ 31.—Praeterea quasdam actiones arbitrarias, § 31.—Además de esto, á ciertas acciones las
Id est ex arbitrio iudkis pendentes, appellamus, llamamos arbitrarias, esto es, dependientes del
in quibus, nisi arbitrio iudicis is, cum quo agitur, arbitrio del juez, en virtud de las que debe sor
a"tori satisfaeiat (veluti rem restituat, ve¡ exhi- condenado aquel contra quien se reclama, fi no ser
beat, vel solvat, vel ex noxali causa servuni de- que al arbitrio del juez satisfaga al act hr (por
dat), condemnari tiebeat. Sed istae actiones tam ejemplo,, restituya la cosa, ó la exhiba, 6 pague, ó
la rem, quam la personam inveniuntur: !u rem, entregue por cau noxal un esclavo). Pero entre
veluti Publiciana, Serviana de rebus colon!, quasi estas acciones lar iay tanto reales como persona-
Serviana, quae et!am hypothecaria vocatur: in les; reales, como la Pubilciana, la Serviana rela-
personam, veluti quibus de co agitur, quod (5) tiva fi los bienes del colono, y la cuasi Serviana,
aut metus causa, aut dolo malo íactum est, !tem que también se llama hipotecaria: personales,
qu ni (6) Id, quod certo loco promissum est, peti- como aquellas en las que se reclama por lo que se
ter: ad exhibendum quoque actio ex arbitrio iu- hizo por causa miedo 6 de dolo malo, y también
tlic!s pendet. la his cali» actionibus et ceteris Si- cuando se pide lo que se prometió en sitio deter-
miilbus permittitur !udici, ex bono et aequo, minado: también la acción ad exhibendum depen-
secundimi cu!usque reí, de qua actum est ziatu- de del arbitrio del juez. En todas estas acciones,
ram, aestimare, qnemadmodum actor¡ satisfleri pues, y ea las demás semejantes, se permite al
úporteat. juez estimar, según lo bueno y lo equitativo.
conforme á la naturaleza -de cada asunto de que
se ha tratado, cómo deba satisfacerse al actor.
§ 32.—Curare autem debet iudex, ut omimo- § 32.—Pero el juez debe. cuidar de proferir
do, quantum poasibil e ci sit, certae pecuniae vol siempre, en cuanto le .ea posible, sentencia de
re! sententiam ferat, etiarnsi de incerta quantita- cantidad determinada ó de cosa cierta, aunque
te apud eum actum cst. - ante él se haya procedido por cantidad incierta.
§ 33,—Si quis agens intentione sua plus com- § 33.—Si un actor hubiere comprendido en su
plexus fuerit, quam ad cura pertineat, causa ca- demanda más de lo que le perteneciera, decaía
debat, id est rem amittebat, neo facile in tute- de su derecho, esto es, perdía la cosa, y no era
grum a praetore restituebatur, nisi minar erat fadimente reasituido por entero por el pretor, si
vigintiquluque annis; hule enim sicut in allis no era menor de veinte y cinco años; •pues fi este,
ca.usis causa cognita succurrebatur, si lapsus ja- así como se le auxiliaba en otros casos con cono-
ventute fuerat, Ita et in hac causa suceurri sol¡- cimiento de causa, si por su juventud habla sido
tum erat. Sane si taza magna causa lusti erroris engañado, así también había sido costumbre que

(4) sive personales, Rchr,, atendiendo ¿1 la 1, 14. C. de com-


(1) L. 1. C. de rei u.vor. act. V. 18. pensar. IV. 21.
(2) Strictl iuris, HaZ. Ruso, Buch,, contra todos los eódiee,s (5) vi, duren Hal. Ruso. Buch., contra todos ¿os códices de
de Raes. Rus.. y de Theoph.
($) L. ti. C. de compensat. IV. 31. (6) que, Schr.
Tomo 1-19

142 IÑWNTTPrA. —LIBRO Tv: TITULO VI

iñterven!ebat, ut etlam constantissimus quisque hiera auxiliado en este caso. Con todo, si mediaba
labi posset, etiam maiori vigintiquinque annis una causa tan poderosa de legitimo error, que pu-
suecurrebatur; veluti si quis tolum legatum pe- diera haberse equivocado aún el hombre más ex-
tierit, post deinde prolati fuerint codicilil, quibus perto, se auxiliaba también al mayor de veinte y
aut para legati ademta sit, ant quibusdam allis cinco ulloa; por ejemplo, si uno hubiere pedido
legata data smt, quae efflciebant, ut plus petiisse todo un legado, ti inmediatamente después se hu-
videretur petitor, quan, dodrantem atque ideo bieren producido codicilos, en los que ó se haya re-
(1) lege Falcidia legata minuebantur. Plus autem vocado una parte del legado, tI se -haya dado it
quatuor modis petitur: re, tempore, loco, causa. otras personas legados que hacían que pareciese
Res veluti si quis pro decem aureis, qui el debeban- que el demandante habla pedido más de los tres
tur, viginti petierit, aut si is, cu.ius ex parte res cuartos de Ja herencia, y por esto se disminuían
est, totam eam vel malore ex parte suam esse in- los legados en virtud de la ley Falcidia. Pero se
tenderit. Tempore: veluti si quis ante diem vel an- pide de más, de cuatro modos: respecto á [a cosa,
te conditionem petierit; qua ratione enini qui tar- al tiempo, al lugar y it la causa. Respecto it la
dius solvit, quam solvere deberet, minus solvere cosa, como si alguno hubiere pedido veinte por
intelligitur, eadem ratione qui praemature petit, los diez áureos que se le debían, 6 como si aquel,
plus petere videtur. Loco plus petitur: veluti de quien es la cosa en parte, hubiere sostenido
quum quis Id, quod corto loco sibi stipulatus est, que toda entera ó en una parte mayor era suya.
alio loco petit sine commemoratione ihius loe!, tu Respecto al tiempo, como si alguno hubiere pedi-
quo sibi dan silpulatus ruerit; verbi gratia 51 18, do antes del plazo 6 de la condición; pues Por la
qui ita stipulatus tuerit: «Epbesi dare spondes? razón de que quien paga más tar se entiende
Romae puro intendat sibi dan oportere. Ideo au- que paga menos de lo que deberla pagar, por la
tem plus petere intelligitur, quia utilitatem, qwiin misma parece que pide más el que pide prematu-
habult promissor, si Ephesi sohveret, adhnit et ramente. Se pide de más respecto al lugar, por
pura intentione: propter quam causam alio loco ejemplo, cuando alguno pide en otro lugar lo que
petenti arbitraria actio proponitur, tu qua scili- estipuló para si en un sitio determinado, sin ha-
cet ratio habetur utiLitatis, quae promissori eom- cer mención del paraje aquel en que hubiere estE-.
petitura fuisset, si illo loco solveret (2). Quae pulado que se [e diera; por ejemplo, si el que hubie-
utilitas plerumque in mercibus maxima invenitur, re estipulado de este modo: «prometes darme en
veluti vino, oleo, frumento, quae per singulas re- Efeso? • pretendiere simplemente que debía dársele
giones diversa habent pretia: sed et peeuniae nu- en Roma. Y se entiende que pide de más porque
meratas -non in omnibu8 regionibus sub iisdem con su demanda pura quita al promitente la ven-
usuris foenérantur. Si quis lamen Ephesi petat, taja que éste habla, tenido si pagase en Efeso:
Id est eo loco petat, quo ut sibi detur stipulatus por cuya causa se establece para el que pide en
est, pura actione recte agit; idque etiam praetor otro lugar una acción arbitraria, en la que se tie-
niorlstrat, scilicet quia utiitas slvendi salva est ne, it la verdad, cuenta de la utilidad que habría de
promissori. Hule autem, qui loco plus petere la- haber competido al promitente, si pagase en aquel
telhigitur, proximus est is, qui causa plus petit: lugar. Cuya utilidad es considerada, por lo común,
ut ecce si quis ita a te stipulatus alt: «hominem muy grande respecto it iüercancías, como el vino,
Stichum, aut decem aureos dare spondes?. (leinde el aceite, el trigo, que tienen diversos precios en
alterutrum petat, veluti hominein tantum, aut cada región: y aun el mismo dinero acuñado no
decem aureos tantuin; Ideo autem plus petere in- se presta en todas las regiones al mismo interés.
telhigitur, quia in eo genere stipulationis promis- Pero si alguien pidiere en Efeso, esto es, si pidiere
sons est electio, utrum pecuniam, an hominem en el mismo lugar en que estipuló que se le diese,
solvere malit: qui igitur peeuniam tantum, vel ejercita debidamente una acción pura; y esto lo
hominem tanlum sibi dan oportere lntendit, en- indica también el pretor, porque en realidad que-
pit electionem adversario, et eo modo suam quE- da salva al promitente la ventaja para el pago
dem conditionem meliorem faeit, adversarii vero Pero it este que se entiende pide do más respecto
su! (3) deteniorem. Qua de causa taus IR ea re al lugar, es semejante el que pide de más respecto
prodita est nodo, nl qt4s inteadat, hoininern SIl- it la causa: por ejemplo, si alguno estipulé de LI
ebuni, aut aureos decem sibi dan oportere, id de esta manera: ..prometes darme el esclavo Sti-
est, ul eodem modo peteret, quo sibi stipulatus co, 6 diez áureos?» y después pidiera una ú otra
est. Praeterea si quis generahiter hominein stipu- cosa, 6 tan solo el esclavo, ó únicamente los diez
lates sil, et specialiter Stichum petat, aut geflera- áureos. Y se entiende que aqul pide de más, por-
Liter vinum stipulatus, speeialiter Campanum pe- que en este género de estipulación es del promi-
tat, aut generalitr purpuram stipulatus sit, de- tente la elección de si prefiere entregar el dinero
mdc speialiter Tyriam petat, plus petere intel- ó el esclavo: pues el que sostiene que debe dársele
ligítur, quia electionem adversario tohhit, cul sti- tan solo el dinero, 6 tan solo el esclavo, quita it su
pulationis jure liberum 1 uit aliad solvere, quam adversario la elección, y hace ciertamente de este
quod peteretur. Quin etiam, licet viissimum sit, modo mejor su propia condición, y peor la de su
quod quis petat, nihilominus plus petere intelli- adversario. Por cuya causa se ha dado en este
gitur, quia saepe accidit, ut promissori facihius caso tal acción, para que uno sostenga que debe
sit illud solvere, quod mahoris pretil est. Sed linee dársele el esclavo Stico, ó los diez áureos, esto es,
quideni antea in usu fuerant pstea autem lex para que pida del mismo modo en que estipulé
Zenoniana et nostra (4) rem coartavit (5). Et si para si. Además de esto, si alguno hubiere esti-
quidein tempore plus fucrit petituni, quit statul pulado en general un esclavo, y pidiese especial-

U) ideo quod, Ho:, por conjetura. (3) Bui, omitenla Bien, Buch.
i quo se Boluturum PpoprndJt, añade Kal. Rusa Ho'.: (4) 1. 1. 3. C. depluapetU. fIL 10,
quo «olvere debret, agega Cont (3) coercuIt, Cuj.

INST!TtTA,—LIBRO 1V TITULO Vi 143

oportet (1). Zenonis divae memorias loquitur mente é, St!co, 6 en general hubiere estipulado
r'stitUtIø sin autem quantitate vel alio modo viso, y especialmente pidiera vino de Campania,
plus fuerit petitum, omne (2), si quod forte da- 6 en términos generales hubiese estipulado púr-
mnum (3) ex hac causa acciderit el, contra quem pura, y luego pidiere en especial púrpura de tiro,
plus petitum ftierit, commissa tripli condemna- se entiende que pide de más, porque quita la elec-
tione, sicut supra diximus, puniatur. ción á su adversario, quien por derecho de la es-
tipulación tuvo libertad de pagar cosa distinta
de la que se le pedía. Y también, aunque sea de
ínfimo precio lo que uno pidiere, se entiende sin
embargo que pide de más, porque frecuentemente
acontece, que sea más facil al promitente dar en
pago lo que es de más precio. Mas todo esto habla
estado verdaderamente antes en uso; pero des-
pués una ley de Zenón y nuestra templó este ri-
gor. Y si en realidad se hubiere pedido de más
por razón del tiempo, la constitución de Zenón,
de gloriosa memoria, dice lo que debe resolverse;
pero si se hubiere pedido 4e más respecto á la
cantidad ó de otro cualquier modo, castlguese todo
perjuicio que por esta causa hubiere tal vez sobre-
venido fi aquel contra quien se hubiere pedid de
más, como habiéndose incurrido en la condena del
triplo, según arriba dijimos.
34.-Si nñnus intentione complexus fuerit § 34.—Si el actor hubiere comprendido en su
actor, quam ad eum pertineat, veluti si, quum el demanda menos de lo que le pertenezca, como si
decem deberentur, quinque sibi dafi oportere ir'- debiéndosele diez, hubiere pretendido que debían
tenderit, ant, quum totus fundus eius esset, par- dársele cinco, ó si siendo de él todo un fundo, hu-
tem dimidiam suam esse petierit, sine pericu- biere pretendido que era suya la mitad, demanda
lo agit; lii reliquum enim nihilomlnus !udex ad- sin riesgo alguno; pues esto no obstante, el juez
versarium ir' eodem ludido ( 4 ) condemnat ex condena por el resto al adversario en el mismo
constitutione divas memorias Zenonis (5). juicio, según la constitución de Zenón, de glorio-
sa memoria.
35—Si quis aliud pro alio intenderil, nihil § 35.—Si alguno hubiere pedido una cosa por
eum periclitar¡ placet, sed ir' eodem ludido, co- otra, se establece que no corre ningún riesgo,
gaita veritate, errorem suum corrigere ej (6) per- sino que le permitimos que en el mismo juicio,
iniltimus (7); veluti si is, qui hominem Stichum conocida la verdad, corrija su error; como si el
petere deberet, Erotem petierli, ant si quis ex te- que debiese pedir el esclavo Stico, hubiere recla-
stamento sibi dafl oportere intenderit, quod ex sti- mado fi Erotes, 6 si alguno hubiese pretendido que
pulatu debetur. debía dársele por virtud de un testamento, lo que
se le debe por estipulación.
§ 36.—Sunt praeterea quaedam actiones, quibus § 36.—Hay además ciertas acciones con las que
non (8) solidum, quod nobis debetur, persequi- no perseguimos todo lo que se nos debe, sino que
mur, sed modo solidum eonsequhnur, modo mi- unas veces, lo conseguimos todo, otras menos: por
nus: ut ecce, si ir' peculium ifill servive agamus. ejemplo, si procedemos contra el peculio de un
Nam si non ininus ¡u peculio sit, quam persequl- hijo 6 de un esclavo. Porque si en el peculio no
mur, in solidum pater domhiusve condemnatur; hubiese menos de lo que perseguimos, el padre ó
si vero niinus inveniatur, eatenus condeninat el señor es condenado en el todo; pero si se hallare
ludex, quatenus ir' peculio alt. Queinadmodum menos, el juez condena hasta tanto cuanto haya
autem peculium inteltigi debeat, suo ordine pro- en el peculio. Mas de qué modo deba ser entendido
ponemus. el peculio, lo expondremos en su lugar.
§ 37.—Item si de dote iudlc!o mullen agat, pla- § 37.—Igualmente, si la mujer demandase en jui-
cet, eatenus maritum condemnari debere, quate- cio por su dote, se establece que el marido debe
nus facere possit, Id est quatenus facultates eius ser condenado hasta tanto cuanto pueda pagar,
patiuntur: itaque si dotis quantitati eoncurrant esto es, cuanto permitan sus facultades: así pues,
facultates elus, m solidum damnatur; si minus, si sus medios alcanzan fi la cantidad de la dote,
in tantuin, quantum facere potest. Propter reten- es condenado en la totalidad; si á menos, en tan-
tionem quoque dotis repetitio minuitur; nam ob to cuanto pueda pagar. La reclamación de la dote
impensas in res dotales fatas manto (9) retentio se disminuye también por la retención; pues se bá
eoncessa est, quia ipso iure necessarlis sumtibus concedido al marido una retención por los gastos
dos minuitur, sicut ex lationibus Digestorum 11- hechos en los bienes dotales, porque la dote se dis-
bris cognoscere hect. minuye ipso jure por los gastos necesarios, como
puede verse en los más extensos libros del Digesto.
§ 38.—Sed ci si quia cum parente suo patrono- § 31—Pero si alguno demandare contra su as-
ve agat, item si socius cuin socio iudicio societa- cendiente 6 su patrono, y también si un socio pro-

(6) L. 1.12. C. de ptna petlt. 111. 10.


(1) etatui oportel quod, Ct4j. HoL. (6) el, Oeiitenia Bien. Schr.
(2) ¡u omne, HaZ. Russ. HoZ. Cont. (7) Cuj. ~h. Schr.; pernilttitnr, los restantes.
(8) Hai. Rus. Conr. Schr.; nl 10 sporluHs, dieen Cuj. Bien. (8) emper, dicen Mal. Rusa. HoZ. Cont,, contra todos ¡os
Buch.; ¡u sportulls, despu-s e el, inserta Ho. códices de Rase. y de Theoph.
(4) Caj. Bien. Buch. el, 'naertan los desns. (9) çnial, dicen Hal. Bu". Ro. Cont.


144 IWSTITIJTÁ.—LIBRO iv: rfTLo Vn

tis agat, non plus actor consequitur, quam adver- cediera contra su consocio por la acción de socie-
sarius elus Facere potest. tdem est, si quis ex do- dad, tampoco consigue el actor más de lo que
natione sua conveniatur. puede satisfacer su adversario. Y lo mismo sucede
si alguno fuere demandado por su donación.
i 39. —Compensationes quoque oppositae pie- § 39.—También las compensaciones opuestas
riimque orficiunt, ut minus quisque c.onsequatur, hacen muchas veces que uno consiga menos de lo
quam ej debebatur; namque ex bono et aequo, que se le debía; porque, como ya se dijo, el juez,
habita ratione elus, quod invicem actorem ex tenida cuenta de lo que á su vez debe pagar el
eadem causa praestare oportet (- 1 ), in reliquurn actor por la misma causa, debe condenar, según
cura, eum quo actum est, condemnare (2), sicut lo bueno y lo equitativo, en el resto á aquél con-
1am dictum est. tra quien se procedió.
§ 40.—Eum quoque (2), qui creditoribus suis § 40.—También respecto de aquél que cedió sus
bonis cessit, si postea aliquid acquisierit, quod bienes á sus acreedores, si después hubiere adqui-
idoneum emolumeutum habeat, ex integro in Id, rido alguna cosa, que le produzca una utilidad
quod facere potest, creditores cura co experiun.- suficiente, proceden los acreedores por la totalidad
tur; inliunianum enun erat, spoliatum fortunis de lo que puede satisfacer; pues era inhumano
sus in solidum dainnari. que el despojado de su fortuna fuese condenado
en el total.
TIT. VII TITULO VII
QUOD CtTM E0, QUI IN ALIENA POTESTATE EST, QUÉ NEGOCIO SE DICE QUE HA SIDO HECHO CON
NEGOTIUM GESTOM ESSE DICATIJR (4) QUIEN ESTÁ BAJO LA POTESTAD DE OTRO
Quia tamen superius mentionem habuimus de Mas como hemos hecho más arriba mención de
actione, qua la pecuilmu flliorumfamilias servo- la acción por la que se procede contra el peculio
rumque agitur, opus est, ut de hac actione et de de los hijos de familia y de los esclavos, es nece-
ceteris, quae eoru.udem nomine in parentes do- sario que hablemos más detenidamente de esta ac-
minosve dan solent, diligentius admoneamus. Et ción y de las demás, que por razón de los mismos
quia, sive cum servis negotiuni gestum Bit, sive suelen darse contra los ascendientes ó los dueños.
eum lis, qui in potestate parentis sunt, fere eadem Y puesto que, ya se haya realizado el negocio con
jura servantur, ne verbosa fiat disputatio, din- esclavos, ya con los que se hallan bajo la potestad
gamus sermonem In personam servi dominique, de su ascendiente, se observan casi los mismos
idem intellecturi de liberis quoque et parentibus, principios legales, para que no se produzca confu-
quorum in potestate sant: nam si quid in his pro- sión de palabras, dLrjamos el discurso á las perso-
prie observatur, separatim ostendemus. nas del esclavo y del dueño, debiéndose entender
lo mismo respecto á los hijos y á los ascendientes,
bajo cuya potestad están: porque si se observa
alguna cosa particularmente relativa á éstos, la
expondremos por separado.
§ 1—Si igitur iussu domini cum servo nego- § 1.—Así pues, si con mandato del dueño se
tium gestum cnt, in solidum praetor adversus hubiere hecho un negocio con un esclavo, el pre-
dominum actionem polilcetur, seilicet quia, qui tor promete contra el dueño una acción por el
Ita contrahit, fidem domini sequt videtur. todo, porque en realidad el que de esta manera
contrata, parece atenerse á la garantía del dueño.
§ 2.—Badem ratione praetor duas alias in soli- § 2.—Por la misma razón promete el pretor
dum actiones pollicetur, quarum altera exereito- otras dos acciones por el todo, una de las que
ria, altera institoria appellatur, Exercitoria tunc se llama exercitoria, y la otra instioria. Tiene
locum habet, quum quis servu.m suum magistnum lugar la exercitoria, cuando alguno hubiere nom-
navi (5) praeposuerit, et quid eum eo elus re¡ brado á su esclavo para la dirección de una na-
gratia, ciii praepositus erat (6), contractum fue- ve, y se hubiere contratado alguna cosa con él
nt: ideo autem exereitoria vocatur, quia exerci- pon razón del cargo para que habla sido nom-
tor appellatur Es, ad quem quotidianus navis brado: y se dice exercitonia, porque se llama ezer-
quaestus pertinet. Institoria tune Iocum habet, citor (armador) aquél á quien corresponde la uti-
quum quis tabernae forte aut cuilibet negotiatio- lidad cuotidiana de una nave Tiene lugar la ms-
ni servum praeposuenit, et quid cum eo eius rel titoria, cuando alguno hubiere puesto tal vez al
causa, cui praepositus erit, contractura fuerit: frente de una tienda, ó de otro cualquier negocio
ideo autem institonia appellatur, quia, qui ncgo- comercial á un esclavo, y se hubiere contratado
tiatiombus praeponuntur, institores vocantur. alguna cosa con aquél por razón del negocio á
Istas tamen duns actiones praetor reddit, etsi libe cuyo frente hubiere sido puesto: y se llama insti-
rum quis horninem aut alienum servum navi aut toria, porque los que son puestos al frente de nego-
tabernae aut cuilibet negotiationi praeposueril, ciaciones mercantiles, son llamados institores
scilicet quia eadem aequitatis ratio etiam 80 casu (factores de comercio). Mas el pretor (la estas dos
¡nterveniebat. - acciones, aunque alguno hubiere nombrado á un
hombre libre 6 al esclavo de otro para la dirección
de una nave, ó de una tienda, 6 de otro cualquier
negocio, porque en realidad mediaba también en
(1) oporteret, Schn. Gaj. este caso la misma razón de equidad.
() condemnM ¡Ial. Ruá. ConI.; poterit fudez In rellquum
—condemnare, lfo.; condcmnet, Buch,
(3) Cern co quoque, ornitiqndo mas adelante, cum co, JIal. 5) navío, Schr. Theoph.
Rss. Ho,
(1.) Gaj. IV. 9-74. - (8) ant, ¡Ial. Bu". Hol. Cuj. 8dm. ; fult, Gaj.

INSTITtTA.—LIBRO !V TfT1TLO VII 145

3.—!ntrodUxit et aliam actionem praetor, § 3. —Introdujo también el pretor otra acción,


que tributoria vocatur. Namque si servus in pe- que se llama tributoria. Porque si un esclavo ne-
cuijari merce seiente domino negotietur, et quid gociara, sabiéndolo su señor, en mercaderías de
cum Co eius re! causa contractum erit, ita praetor su peculio, y con él se hubiere contratado alguna
ius dicil, ut, quidquid in his mercibus erit, quod- cosa por razón de tal comercio, el pretor falla de
que lude receptum erit., Id inter donijnum, si quid modo que todo lo que hubiere en estas mercaderías,
e! debebitur, et ceteros c.reditores pro rata por- y lo que por ellas se hubiere ganad), se distribuya
tione distribuatur. Et (1) quia ipsi domino distri- á prorrata entre el señor, si algo se le debiere, y
butionem (2) permittil, Si quis ex ereditoribus los demás acreedores. Y como permite al mismo
queratur, quasi miflUS ci tributum sit, quam opor- señor la distribución, si alguno, de los aíreedores
tucrit, hanc ci actionem accommodat, quae tri- se querellase porque se le haya atribuido menos
butoria appellatur. de lo que se hubiere debido, le concede esta ac-
ción, que se llama tributoria.
4.—Praeterea iiitroducta est actio de peculio § 4.—Se introdujo además la acción de peculio
dequeeo, quod in re" domini versum cnt, ut, y de aquello que se hubiere convertido en pro-
quaínvis sine voluntate domini negotium gestum vecho de una cosa del señor, para que, aun cuan-
cnt, tamen, sive quid in rem elus versum tuenit, do sin la voluntad del señor se . hubiere hecho un
Id totum praestare debeat, sive quid flOfl Bit la negocio, deba, sin embargo, si algo hubiere redun-
rem eii.is versuni, id eatenus praestare debeat, dado en su beneficio, responder de todo ello, ó si
quatenus peculium patitur. In rem autem domini no se hubiere convertido en su provecho, deba
versufli intelligitur, quidquid necessario in rem responder tan solo hasta donde consienta el pecu-
eius impenderit servus; veluti si mutuatus pecu- lio. Mas se entiende que redunda en beneficio de
niam eredltorihus eius solverit, aut aediflcia ru- los bienes del señor, lo que por necesidad hubiere
entia fulserit, aut fainiliae frumentum emerit, ve! gastado en ellos el esclavo; como si habiendo
etiam fundum aut quamlibet aliam rem necessa- tomado dinero ¿1 préstamo, hubiere pagado á sus
riam mercatus erit. Itaque si ex decem iit puta acreedores, ó apuntalado edificios ruinosos, 6 com-
arn-eis, quos servus tuus a Titio mutuos accepit, prado trigo para la familia, 6 aún adquirido un
creditori suo quinque aurcos solverit, reliquos fundo ú otra cualquier cosa necesaria. Así, por
vero quinque quoilbet modo consumserit, pro ejemplo, si de diez áureos que tu señor recibió
quinque quidem in solidum damnani debes, pro prestados de Ticio, hubiere pagado cinco áureos
ceteris vero qunique catenus, quatenus in pecu- á un acreedor tuyo, y de otro cualquier modo hu-
lio sit: ex quo scilicet apparet, si toti decem aurel biere gastado los cinco restantes, debes en reali-
in rem tuam versi fuerint, totos decom aureos dad ser condenado íntegramente por cinco, y res-
Titium consequl posse. Licet enim una est actio, pecto á los otros cinco hasta cuanto haya en el
qua de peculio deque eo, quod in rem domini peculio; de lo que resulta ciertamente, que si todos
versum sit, agitur, tamen duas habet condeinna- los diez áureos se hubieren convertido en tu pro-
tiones. Itaque iudex, apuci quem de (3) ea actione vecho, Ticio puede conseguir de ti todos los diez
agitur, ante dispicere solet, an in rem domini áureos. Pues aunque es una sola la acción por la
versum sit, nec aliter ad peculti aestimationcm que se procede por el peculio y por lo que se hu-
transit, quam si aut nihil fu rem domini versuin biere convertido en provecho del dueño, tiene, sin
osee intelligatur, aut non totum% Quwn autem embargo, dos condenas. As¡, pues, el juez, ante
quaeritur, quantum fu peculio sit, ante deduci- quien se trata de esta acción, suele examinar pri-
tur, quidquid servus domino, quive (4) in pote- mero si la cosa ha redundado en beneficio del se-
state eius sit, debet, et quod superest, Id solum ñor, y no pasa á la estimación del peculio de otro
peculium intelilgitur. Aliquando tamen id, quod modo que si se entendiera que ó nada, ó no todo, ha
el debet servus, qui in potes tase domini sit, non redundado en provecho de los bienes del señor.
deducitur ex peculio, veluti si le in hulus ipsius Mas cuando se investiga cuánto haya en el pecu-
peculio sit: quod eo pertinet, ut, si quid vicario lio, se deduce ante todo lo que al señor debe el es-
suo servus debeat, id ex peculio eius non dedu- clavo 6 el que esté bajo la potestad de aquel, y solo
catur. lo que resta se considera peculio. A veces, sin
embargo, no se deduce del peculio lo que el escla-
vo debe al que está bajo la potestad del señor, co-
mo, por ejemplo, si aquel fuera del peculio del
mismo esclavo: lo que tiene por objeto, que si el
esclavo debiera alguna cosa á un vicario suyo, no
se deduzca esto de su peculio.
5.—Ceterum dubium non esi, quin is quoque, § 5.—Por lo demás, no hay duda de que también
qui iussu domini contraxerit, cuique institoria vel el que con mandato del dueño hubiere contratado,
exercitoria actio competit, de peculio deque eo, y al cual compete la acción institoria 6 la exerci-
quod in rem domini versum est, agere possit: sed torta, puede ejercitar la de peculio y de lo que se
erit stultissimus, si, omissa actione, gua fadihime ha convertido en provecho del dueño; pero será
solidum ex contractu consequl possit, se ad diffi- muy necio, si habiendo prescindido de la acción
eultatem perducat probandi, in rem domixi ver- por la que facilísimamente puede conseguir, en
sum esse, vel habere servum peculium, et tantum virtud del contrato, la totalidad, se metiera en las
habere, ut solidum sibi solvi possit. ¡e quoque, cul dificultades de probar que el negocio se convirtió

(lo ¡íleo tributoria vocatur, insertan Hai. Ruso., contra todos


Lo.q cód i ces de Rusa.
(2) praetor, dicen Hat. Esas. Hot.; distributio permittitur, (3) de, omiteZaBen.
Cont. (4) Bien. Schr.: quique, Caj.: clve qui, los demáe.

146 tNSTIT1T.. —LiBRO iv: TÍTULO VIII

tributoria actio competit, aeque de peculio et de in en provecho del dueño, ó que el esclavo tiene pe-
rem verso agere potest: sed sane hule modo tri- culio, y que lo posee en tanta cantidad que á él
butoria expedit agere, modo de peculio et de (1) pueda pagársele todo. También aquel á quien com-
in rem verso. Tributoria ideo oxpedit agero, quia pete la acción tnibutoria puede reclamar igual-
in ea domini conditio praecipua non est, Id est, mente por la de peculio y de lo que se convirtió
quod domino debetur, non deducitur, sed cius- en provecho del dueño; pero, en realidad, á éste-
dem jurie est dominus, cujas et ceteri creditores: le conviene unas veces ejercitar la tributoria, y
at in actione de peculio ante ded.ucitur, quod do- otras la de peculio et de in rem verso. Le convie-
mino debetur, et in id, quod reliquum est, eredito- ne ejercitar la tributoria. porque en esta no es pre-
rl dominus condemnatur. Rursus de peculio ideo ferente la condición del señor, esto es, que no se
expedit agere, quod in bac actione tottus peculii deduce lo que se debe al señor, sino que el dueño
ratio habetur: at in tributoria eius tantum, quo y los demás acreedores tienen el mismo derecho:
(2) negotiatur; et potest quisque tertia forte par- pero en la acción de peculio se deduce antes lo que
te peculil aut quarta vel etiam mintma negotiari, se le debe al dueño, y en lo restante es en lo que
maiorem autem partem in praediis et mancipiis es condenado el dueño á favor del acreedor. A su
ant toenebri pecunia habere. Prout ergo expedit, vez es conveniente ejercitar la de peculio, porque
ita quisque vel hane actionem vol illam eligere en esta acción se tiene cuenta de la totalidad del
debet.: certe qni potest probare, in rem domini peculio, mientras que en la tributoria tan sola-
versum egeo, de in rem verso agere debet. mente de aquella parte con que se negocia; y pue-
de uno negociar acaso con la tercera ó la cuarta, ó
aun con una minima parte del peculio, y poseer.
sin embargo, la mayor parte en predios y en escla-
vos, ó en dinero á rédito. Así, pues, según á cada
cual conviene, debe uno elegir esta ó aquella ac-
ción: ciertamente, el que puede probar que el ne-
gocio redundó en provecho del dueño, debe ejer-
citar la acción in rem verso.
6. Quae diximus de servo et domino, eadem § 6.—Lo que hemos dicho del esclavo y de su se-
intelligimus et de filio et filia, ant nepote et ne- ñor, lo entendemos también respecto del hijo. y de
pte, et patre avove, in culus potestate sant. la bija, ó del nieto y de la nieta, y del padre ó del
abuelo, bajo cuya potestad están.
§ 7. —Illud proprie servatur in eorum persona, § 7.-Respecto á la persona de éstos, se observa
quod senatuseonsu!tum Maeedonianuin proh ibu.it , especialmente la prohibición que hizo el senado-
mutuas pecunias darí lle, qui in parentis erunt consulto Macedoniano, de que se dé dinero pres-
potestate; et el, qui erediderit, denegatur actio tado á los que estuvieren bajo la potestad de un
tare adversas ipsum fflium flliamve, nepotem ne- ascendiente; y al que se lo hubiere prestado, se le
ptemve, sive adhuc in potestate sunt, sive morte deniega acción, tanto contra el mismo hijo 6 hija,
parentis vol emancipatione suae potestatis esse nieto 6 nieta, ya se hallen todavía bajo potestad.
coeperint, quam adversus patrem avumve, sive ya por muerte del ascendiente ó por la emancipa-
eos habeat adhuc in potestate, sive emancipave- ción hayan comenzado á ser de propio derecho,
nt. Quae ideo senatus prospexit, quia saepe one- como contra el padre 6 el abuelo, ya los tenga to-
rati acre alieno creditarum pecuniarum, quas in davía bajo su potestad, ya los hubiese emancipa-
luxuriam consumebant, vitae parentum insidia- do. Y el senad lo dispuso así, porque muchas ve-
bantur. ces, sobrecargados con las deudas de las cantida-
(les recibidas en préstamo, que consumían en la
crápula, atentaban á la vida de sus ascendientes.
§ 8.—filad in summa admonendi sumas, id, § 8.—Debemos advertir, por último, que lo
quod mesa patris dominive contractum lucrit, que se hubiere contratado con mandato del pa-
quodque in rem eius versum erit, directo quoque dre ó del dueño, y lo que hubiere redundado en
posse a patro dominove condici, tanquam si prin- su beneficio, puede ser también reclamado por la
cipaliter cum ipso negotium gestum esset. Ej condicción directamente del padre 6 del dueño,
quoque, qui vel exereitoria ve! institoria actione como si principalmente con él se hubiese hecho el
tenetur, directo posse e)ndici placet, quia hule negocio. Y se establece que también puede recia-
quoque iussu contractum mntelligitur. mame por la cond.icción directamente de aquel que
está obligado ó por la acción exercitoria ó por la
institoria, porque también se entiende que por su
orden se celebró el contrato.
TIT. VIII TÍTULO VIII
DE NOXALIBUS ACTIONIBUS (3) DE LAS ACCIONES NOXALES

Ex malefidlis servorum, veluti si rurtum fece- Por los delitos de los esclavos, como si hubiesen
rint, aut bona rapuerint, aut damnum dederint, cometido un hurto, ó arrebatado bienes, ó causa-
ant iniuriam commiserint, noxales actiones prodi- do un daños 6 inferido una injuria, se han estable-
tae sunt, quibus domino daninato permittitur ant cido las acciones noxales, por las que se permite

(1) de, omuela Schr..


(2) quod, Bien. Schr. (3) Gj. 1V. a. 5-78.

S'DIPUTA.-LIBRO 1V TfTtTLO vm 147
litis aestimationem sutfcrre, aut hominem noxae al dueño condenado, ó que pague la estimación del
dedere. litigio, ó que dé el esclavo en noxu.
§ 1. Noxa autem est corpus, quod nocuit, Id § 1. -Pero noxa es el cuerpo que dañó, esto es
est serYuS noxia ipsum na1cÍIcium, veluti fur el esclavo; y noxia, el mismo delito: por ejemplo.
tum. darnnum, rapina, injuria. el hurto, el daño, el robo, ú la injuria.
§ 2.-SUrnma autein ratione permissum est no- § 2.-Mas por razón muy justa se permitió li-
xae deditione defirngi; narnque erat iniquum, ne- brarse de la condena con la dación en noxa; porque
quítiam oorum ultra ipsorum corpora dominis era injusto que la maldad de aquéllos fuese gravo-
damnOsarn esse. sa á los dueños en más que en sus cuerpos.
3.-Dominus, noxali indicio servi sui nomine § 3. Demandado el dueño por una acción noxal
coiwentus, servuin actori noxae dedendo libera- en nombre de su esclavo, se libra entregando al
t.ur: ncc minus ¡u (1) perpetuurn eius dominlum a esclavo en noxa al actor: y no menos que para
domino transertur; sin autem damnum el, ciii siempre se transfiere su dominio por el señor; pero
ilotlitus est (2 ). resarcierit qtLaesita pecunia, au- si, habiéndose procurado dinero, el esclavo hubie-
xilio praetOris invito tioInino manumittetur. re resarcido el daño á aquel á quien fué entrega-
do, será manumitido con auxilio del pretor contra
la voluntad del dueño.
4- Sunt autem constitutae noxales actiones § 4.-Mas las acciones noxales han sido estable-
aut leglbus, aut edicto praetoris; legibus, veluti cidas, ó por las leyes, ó por el edicto del pretor;
tui-ti lego duo4lecim tabularum, damni iniuriac por las leyes, como la de hurto por la ley de las
lego Aquitia; edicto praetoris, veluti iniuriarum Doce Tablas, y ha de dado injusto por la ley Aqul-
el vi bonorum raptoruin. liii; por el edicto del pretor, como la de injurias
la de bienes arrebatados con violencia.
§ S,-Omnis autem noxalis actio caput sequi- § 5. -Pero toda acción noxal sigue á la cabeza.
tur. Nam si servus tuus noxiani (3) commiserit, Porque si tu esclavo hubiere cometido un. delito,
quamdiu in tua potestate sit, tecum est actio; si mientras esté bajo tu potestad, contra ti se da la
in alterius potestatem pervenerit, eum illo incipit acción; si hubiere llegado á estar bajo la potestad
aetio esse; al (4). si manumissus Íuerit, directa de otro, contra él comienza fi existir la acción;
iie tenetur, et extinguitur noxae deditio. Ex mas si hubiere sido manumitIdo, queda él mismo
diverso quoque directa actio noxafls esse ineipit; obligado directamente, y se extingue la dación en
nam si liber horno noxiani commlscrit, et is ser- noxa. Por e'I contrario, también la acción directa
y us tuus esse coeperit (quod quihusdam casibus pasa á ser noxal; porque si un hombre libre hu-
rilci primo libro tradhlimus), incipit tecum eme biere cometido un delito, y comenzado á ser tu es-
nuxalis alio, quae antea directa tuisset. clavo (lo que expusimos en el libro primero que
ocurría en algunos casos), empieza á ser noxal
contra ti Ea acción, que antes hubiese sido directa.
§ 6.-Si servus domino noxiam commiserit, § 6.-Si un esclavo -hubiere cometido un delito
actio nulla naseitur; namque inter dominum et eum, contra su señor, no nace ninguna acción; porque
tUi 111 potestate elus est, nula obligatio nasct entre el señor y el que está bajo su potestad no
potest. ideoque, et si in alienam potestatem ser- puede nacer ninguna obligación. Así, pues, si el
vus perveneril, ant rnanumissus fuerit, neque esclavo hubiere llegado á estar bajo la potestad
eum ipso, neque eum co, cuiUS fluflc in potestate de otro, ó hubiere sido manumitido, no puede pro-
sEt, agi potest. Inde, si alienus servus noxiam cederse ni contra él, ni contra aquél bajo cuya po-
tibE eommiserit, et 18 postea in potestate tua esse testad se halle en la actualidad. Por lo que, si un
eoeperit, intereid.it (5) actio, quia in eum casum esclavo ageno hubiere cometido contra ti un deli-
deducta sil, in quo consistere non potult: ideoque, to, y luego hubiere comenzado á estar bajo tu po-
ilcet exierit de tua potestate, agere non potes, testad, se extingue la acción, porque llegó á un
quemadmodum si (tominus in servum suum al¡- caso en el que no pudo subsistir: y así, aunque hu-
quid commiserit. nec si mauumissus ant alienatus biese salido de tu potestad, no puedes ejercitar la
fuerit servus. ullani actionem contra dorninum acción, de la misma manera que si un dueño hu-
labore potest. biere cometido un delito contra su esclavo, aun-
que éste hubiere sido manumitido ó enagenado,
no puede tener ninguna acción contra su señor.
§ 7.-Sed veteres quidem hace et in fihiisfami- § 7.-Pero tos antiguos admitieron ciertamente
has masrulis et íminis admisere. Nova autem estos principios aun respecto de los hijos do fami-
hominum conversatio huiusmodi asperitatem re- lias, varones y hembras. Mas la moderna cultura do
cte respuendam eme existimavit., et ab usu com- los hombres juzgó con razón que debía rechazarse
Inuni lioc penitus recess[t. Quis cali patiatur, esta aspereza, y en absoluto se aparté esto del uso
fihium suuin et maxime Ílliam in noxam alt! dare, común. ¿Pues quién sufrirla dar á otro en noxa su
Lit paene por (6) corpus pater magis, quam fihius hijo, y, sobre todo, su hija, de suerte que, por el
periclitetur, quum in ffliabus etiam pudicitiae abandono de su cuerpo, casi más padezca el padre
lavar hoc bene exeludit? El ideo placuit, in ser- que el hijo, oponiénd:se con razón á. esto, respecto
vos tantunimodo noxales actiones esse proponen- de las hijas, hasta la consideración al pudor? Y
das. quum apud veteres legum commentatores por esta razón se estableció, que las acciones no-

(1) in, omitela Schr. () Jiot. B484, Buch. Schr,, apoyándose en Theop. y Gj.;
() Bien. Buc. schr.; se rvas, dicen los demás. Interdlcitur, Has. Rus.*; Interdicit, Cor4. Cu/.
(8) noxam, Ha¡. Rusq. Coni, Gaf. (ti) filIl, insertan Mal Riss. Con 1. Bu h,, contra rodos Lo ci)-
4.) aut, Bien. Sclu'. dweadeRais.
148 INSTITUTA. —LIBRO w: T1110 x.
invenimus saepius dictum, ipsos ifilosfamiias pro xales tan sólo debían ser ejercitadas contra los
suis delictie posse conveniri. esclavos, como quiera que en los antiguos comen-
taristas de las leyes encontramos dicho muchas ve-
ces, que los mismos lujos de familia pueden ser
citados á juicio por sus propios delitos.
TIT. IX TÍTULO IX

SI QUADECPES PÁUTPERIEM FECI8SE DICATUR (1) 1)E SI DIJESE QUE UN CUADRCPEDO HABlA.
CAUSADO DAÑO

Animalium nomine, quae ratione carent, si qn!- Respecto de los animales, que carecen de razón,
dem (2) lascivia aut fervore (3) ant feritate pan- si verdaderamente hubieren causado un daño por
perieni fecerint, noxalis actio lege duedeeim la- lascivia, ó por fogosidad, ó por ferocidad, se esta-
bularum prodita est; quae animalia si noxae bleció una acción noxal por la ley de las Doce Ta-
de&Lantur, proulciunt reo ad liberationem, quia ita blas; cuyos animales, si fuesen entregados en noxa,
lex duodecim tabularum scripta cst: iit puta si sirven al demandado para su liberación, porque
equus cateitrosus calce persecusserit, ant bos cornu así está escrita la ley de las Doce Tablas: como,
petere solitus petierit ( 4). Hace autem actio in por ejemplo, si un caballo coceador hubiere lesio-
lis, quae contra naturam moventur, locum habet; nado á alguien de una coz, ó un buey habituado á
ceterum, si genitalis sit feritas, cesat. Denique si embestir lo hubiere corneado. Mas esta acción tie-
ursas fugit a domino, et sic nocuit, non potest ne lugar en aquellos que se mueven contra su na-
quondam dominus convenir!, quia desilt dominus turaleza; pues por lo demás cesa, si la ferocidad
esse, ubi fera evasit. Pauperies autem est da- fuese congénita. Finalmente, si un oso huyó de su
mnum sine injuria facientis datum; nec enim po- dueño, y así causó daño, no puede ser demandado
test animal iuiuriam fecisse die¡, quod sensu el que antes fué su dueño, porque dejó de ser su
caret. Haec, quod (5) ad noxalem pertinet actio- dueño, luego que la fiera se escapó. Mas es paupe-
nem. ries (estrago) el daño causado sin injusticia del
que lo hace; pues no puede decirse que un animal
ha hecho una injusticia, porque carece de razón.
Esto por lo que respecta á la acción noxal.
§ L—Üeterum sciendum est, aedillcio edicto § 1.—Por lo demás, ha de saberse, que en el
prohiberi nos canem, verreni, aprum, ursum, edicto de los ediles se prohibe que tengamos
loonem ib! habere, qua vulgo ¡ter fit; et si adver- perro, berraco, javalí, oso, ó león allí por don-
sus ea factum cnt, el noeitum libero homini esse de comunmente se hace camino; y si en algo se
dieetur, quod bonuni et aequum ludiel videtur, hubiere contravenido á esto, y se dijese que se
tanti dominus condemnetur, eeterarum rerum, habla causado daño á un hombre libre, sea conde-
quanri damnum datum sit, dupli. Praeter has nado el dueño á tanto cuanto pareciere bueno y
autem nedilicias actiones et de pauperie locuni equitativo al juez; y en los demás casos, al du-
babebit nunquam enlin actiones, praescrtim poe- plo de cuanto sea el daño causado. Pero ade-
nales, de eadem re concurrentes, ala aliam con- más l estas acciones edilicias, tendrá también
surnit. lugar la de pauperies; pues concurriendo varias
acciones, principalmente penales, á un mismo ob-
jeto, nunca la una extingue la otra.
TIT. X TÍTIJLO X
DE lIS, PER QUOS AGERE POSS(MUS (6) DE AQUELLOS POR MEDIO DE QUIENES PODEMOS
EJERCITAR TINA ACCIÚN

Nune admonendi sumus, agere posse quemlibet Debemos advertir ahora, que cualquier persona
hommem aul suo nomine, ant alieno: alieno, vel- puede ejercitar una acción, ó en su nombre, ó en
uti procurator.io , tutorio., curatonio, quum ohm el de otro: en el de otro, como procurador, tutor,
in usu fuisset, alterius nomine agere non posse, ó curador, habiendo estado en otro tiempo en uso,
nisi pro populo, pro hibertate, pro tutela: praeter- no poder ejercitarla en nombre de otro, sino en in-
ea lege Hostilia permissum erat furti agere eo- terés del pueblo, de una manumisión, ó de una tu-
rum nomine, qui apud bostes essent, aut reipu- tela: además de lo que, se habla permitido por la
blicae causa abessent, quive (7) in eorum cuius ley Hostllia ejercitar la acción de hurto á nom-
tutela essent. Et quia hoc non ininimam incom- bre de aquellos que estuviesen en poder de los
moditareni habebat, quod alieno nomine neque enemigos, ó ausentes por causa de la república, 6
agere neque excipere actionem licebat, coepe- de los que estuvieren bajo su tutela. Y como esto
runt homines per procuratores litigare; nam el tenla no pequeños inconvenientes, porque no era
morbus, et netas, et necessaria peregrinatio, lícito ni ejercitar una acción ni oponerle una ex-

(1) L. 1. §.4. 10. Ji. aiquadrup.IX. 1.;l.40. 3.1.; 1.42. D. de


aedil. ed. XXI. 1.; 1. 130. D.dereg. iur. L. 17. (4) ut puta-petierft, luego después de locum habet, dice Hst.
(2) Rol. Bien. Buch. Schr., yeooa los códices de Ruse.; qua, (5) hc esu quod, Cont.; hsec quldein, y tueco pertluent, HaZ.
o* demás. Buce, Hot
(3) pavore, Hal. Rusa. Cont., contra todos ¿os códices de (6) Gaj. IV §.@L 84. 85.
Ruso. (7) qul quseve, &hr

IN5TITUTA.—LIBRO IV: TITULO XI '149
[temque abae multae (1) causae saepe hominibus cepción á nombre de otro, comenzaron los hom-
(2) impedimento sunt, quo minus rem suam ipsi bres á litigar por medio de procuradores; porque
(3) exequl possint. una enfermedad, la edad, un viajo necesario, y
también otras muchas causas, impiden frecuente-
mente á los hombres que ellos mismos puedan rea-
usar sus propios negocios.
§ 1.— Procurator neque certis verbis, neque § 1.— Constitúyese un procurador sin palabras
praesnte adversario imo plerumque ignorante solemnes, sin estar presente el adversario, y aun la
eo, constituitur; cuicunque enini permiseris rem mayor parte de las veces ignorándolo este; pues
tuam agere aut defendere, is (4) procurator intel- es considerado procurador aquel á quien hubieres
ligitur. permitido administrar 6 defender tus intereses.
§ 2.—Tutores et curatores quemadmodum con- § 2.—En el libro primero se expuso de qué
stituantur, primo libro expos$tum est. modo se constituyen los tutores y los curadores.
TIT. XI TITULO XI
DE SATISDATIONIBUS (5) DE LAS FIANZAS

Satiedationum modus alius antiquitati placuit, A la antigüedad agradó un sistema de fianzas,


alium novitas per usum amplexa est. Ohm enim, y los modernos han adoptado otro por el uso.
si in rem agebatur, satisdare possessor compelle- Pues en otro tiempo, si se ejercitaba una acción
at.ur, ut, si victus esset (6), nec rem ipsam re- real, era compelido el poseedor á dar caución de
stitueret, nec luis aestimationem (7). potestas que si fuese vencido y no restituyese la misma
esset petitori ant cum eo agendi aut cum fi- cosa, ni pagase la estimación del litigio, tuviese
deiussoribus elus; quae satisdatio appellatur facultad el demandante para dirigirse ó contra
«iudicatum solvi». Unde autem sic appellatur, él, ó contra sus fiadores; cuya fianza se llamaba
facile ost intelligere; namque stipulabatur quis, iudicatum solvi. Y facil es entender por qué so
ul solveretur (8) sibi, quod fuerit iudicatum. llama así; porque estipulaba uno, que se le pagara
Multo magis is, qui in rem actione convenieha- lo que hubiere sido juzgado. Y con mucha más
tur, satisdare cogebatur, si alieno nomine mdi- razón era obligado á dar fianza el que era de-
dom accipiebat. Ipse autem, qui in rem agebal, mandado por una acción real, si aceptaba el jui-
si suo nomine petebat, satisdare non cogebatur: cio á nombre de otro. Mas el mismo que ejerel-
procurator vero si tu rem agebat, satisdare iube- taba una acción real, si reclamaba en su propio
batur; ratam rem domiumn habiturum; perieu- nombre, no era obligado á dar caución: pero si
lum enim erat, no iteruin dominas de eadem re ex un procurador intentaba la acción real, se le
periretur. Tutores et cumbres eodem modo, quo mandaba dar fianza de que su principal habria de
et procuratores, satisdare debere verba edicti ratificar la demanda; pues había el peligro de que
faciebant: sed aliquando bis agentibus satisdatio el principal ejercitase de nuevo la acción sobre
remittebatur. Hace ita erant, si in rem agebatur. la misma cosa. Las palabras del edicto hacían
que los tutores y curadores debieran dar caución
del mismo modo que los procuradores; pero á
veces, siendo demandantes se les dispensaba la
fianza. Así eran estas reglas, si se ejercitaba una
acción real.
§ 1.—Si vero in personam, ab actoris quidein § 1.—Pero si era personal, se observaba cier-
parte eadem obtinebant, quae diximus in actione, tamente por parte del actor lo mismo que hemos
qua in rem agitur. Ab eius vero parte, eum quo dicho respecto de la acción por la que se persigue
agitur, sí quidem alieno nomine aliquis interveni- una cosa. Mas por parte de aquel contra quien
ret, omnimodo satisdaret (9), quia nemo defensor se demanda, si verdaderamente interviniera al-
in aliena re sine satisdatione idoneus esse cred!- guien en nombre de otro, daba siempre caución,
tur. Quodsi proprio nomine aflquis iudicium arel- porque se cree que nadie es defensor idóneo sin
piebat In personam, iudieatum solvi satisdare fianza en negocio ajeno. Mas si uno aceptaba en
non cogebatur. su propio nombre un juicio por acción personal,
no era obligado á dar caución de que se pagarla
lo juzgado.
§ 2.—Sed hace hodie aliter observautur. Sive § 2.—Pero hoy se practica esto de distinto modo.
enim quis lii rem actione, convenitur sive perso- Pues si alguno es demandado ó por una acción real
nali (10) sao nomine, nullam satisdationem pro 6 por una personal en nombre propio, no es obliga-
litis aestimatione dare compellitur; sed pro sua do á dar ninguna caución por la estimación del li-
tantum persona, quod in iudieio permaneat us- tigio; sino que tan solo respecto á su persona, pa-
que ad termiuum litis, ve¡ eommittitur suae pro- ra que permanezca en juicio hasta el termino del
missioni eum iureiurando (quam iuratoriam caii- litigio, ó se atiende á su promesa hecha con jura-
tioneni vocant), vel nudam promissionem vel mento (á cuya caución llaman juratoria), 6 es

(1) ivatae, dicen Hot. Cont. Bach., contra Theoph.


(2) hominlbue, omitenia Csj. Bien. Buch. (6) H&. Rsas. Co it. Bach. Schr .; esset, omlter4a ¿os demás.
(8) 11)i, onUienk Cuj. Bien.
(4) —en. )3sch. Schr.; tuno, insertan ¿08 demás, C0fllT
Theoph.
P etaS, dicen Cu/. Bien, Bach.
tIpuIatur—o1vetur, Cuj.
(9) sa.tíedire, Ca¡. Bach.; satiedari debet, Gaf.
(6) Qtij. IV, §. 89. 90. 96. 98. 99-102. (10) In personam, Caj. Bach.
TOMo I-20

-

150 DSTITuTL—LIBRO 1V TITULO XII

satisdationem pro qualitate personae suac daro obligado fi prestar una siinjle promesa ó una fian-
compellitur. za, según la calidad de su persona.
§ 3.—Sin autein por procuratorem lis vol in- § 3.—Mas si un litigio es ó promovido ó acep-
fertur vol suscipitur, in actoris quidem persona. tado por medio de procurador, si en realidad lo
si non mandatum actis insinuatum est, vel prae- es por este como actor, y no se ha insinuado en
sons dorninus litis in indicio procuratoris sui por- las actas el mandato, ó, presente el dueño de! liti-
sonam confirinaverit, ratam rem dominum habi- gio, no hubiere confirmado la representación de
turum satisdationem procurator daro compcllitur; su procurador en el juicio, os compelido el procu-
eodem observando, et si tutor vel curator vol rador á dar caución de que su principal habrá de
aliae tales personae, quae alienarum reruni gii- tener por ratificado lo que se haga; debiendo ob-
bernationem receperunt, liteni quibusdain per servarse lo mismo, si un tutor ú un curador, u
alium infernaL otras tales personas, que recibieron la dirección
de negocios agenos, promueven pleito á cuales-
quiera por medio de alguien.
§ 4.—Si vero aliquIs convenitur, si quidem § 4.—Pero sI uno es demandado, si hallándose
praesens procuratorem dare paratus est, potest en realidad presente está dispuesto fi nombrar un
ve¡ ipse in iudicium venire et sui procuratoris per- procurador, puede él mismo ó comparecer en jui-
sonam por iudicatum solvi satisdationem solemxii cio y afirmar la personalidad de su procurador en
stipulatione (1) firmare, vel extra !udlclum satis- solemne estipulación mediante la. caución de que
dationem exponere, por quam ipse sui procura- se pagará lo juzgado, ó prestar fuera de juicio
toris fideiussor existat pro oinnibus iudicatum fianza, por la que él mismo se constituya fiador de
solvi satisdationis clausulis: ubi et de hypotheca su procurador según todas las cláusulas de la cau-
suarum rerum convenire compellitur, sive ja ción de que se pagará lo juzgado: y entonces es
iudicio promiserit, sive extra iudicium caverit, compelido también á cDnvenir sobre hipoteca de
ut tarn ipse quam heredes eius obligentur; alia sus bienes, ya hubiere prometido en juicio, ya hu-
ins1per cautela vel satisdatione propter perso- biere dado caución extrajudicialmente, de suerte
nam ipsius exponenda, quod tempore sententiae que tanto él mismo como su heredero queden obli-
recitandae in indicio invenietur, ve!, si non ve- gados; debiéndose prestar además respecto fi su
nerit, omnia (labit fideiussor (2), quae condemna- persona otra caución ó fianza, (le que se hallará
tione continentur, nisi fuerit provocatum. en el juicio al tiempo de proferirse la sentencia,
6 de que, si no hubiere parecido, pagará el fiador
todo lo que se contenga en la condena, si de ella
no se hubiere apelado.
§ 5.—Si vero reus praesto ex quacunque causa § 5.—Mas si por, cualquier causa no hubiere
non fucrit, et albis velit defensionem chis subire, estado presente el demandado, y otro quisiere
nulla difíerentia inter actiones in rem vel perso- tomar su defensa, sin que deba introducirse nin-
nales (3) introduceuda, potest hoc facere, ita ta- guna diferencia entre las acciones reales y las
man, ut satistlationcm iudicatiun solvi pro litis personales, puede hacerlo, con tal de que, sin
aestimationo praestet. Nemo enim secundum ve- embargo, preste fianza, según la estimación del
tereni regulam, ut iam dictum est, alienae rol litigio, de que se pagará lo juzgado. Pues, como
sine satisdat jane defensor idoneus intelligitur. ya se ha dicho, nadie, según La antigua regla, es
considerado, sin caución, defensor idóneo de un
negocio ageno.
§ 6.—Quae omnia apertius et perfectissime a § 6.—Todas cuyas cosas se presentan con más
quotidiano iud.iciorum usu in ipsis rerum docu- claridad y perfectisimamente con el cuotidiano
meutis apparent. ejercicio de los juicios en los mismos documentos
de los negocios.
§ 7.—Quam forrnam non solum in hac regia § 7.—Cuyas formalidades mandamos observar
urbe, sed ctiam in omnibus nostris provindlls, et no sólo en esta regia ciudad, sino también en to-
si propter imperitiain forte atiter celebrabantur das nuestras provincias, aunque por impericia se
(4),. obtinere cen.semus, quum necesse est, omnes cele bráran tal vez de otro modo, pues es necesario
provincias caput omuium nostrarum civitatum, que todas las provincias sigan á la cabeza de
id ast hanc regiam urbem, eiusque observautiam todas nuestras ciudades, esto es, á esta regia ciu-
sequl. dad, y las prácticas de la misma.
TIT. XII TITULO XII
DE PERPETUIS ET T1MPORALIBUS ACTIONIBUS, ET DE LAS ACCIONES PERPÉTUAS Y DE LAS TEMPORA-
QUAE AD HEREDES ET tN HEREDES LES, Y DE LAS OVE PASAN Á LOS HEREDEROS
TRANSEUNT (5) Y CONTRA LOS HEREDEROS

Hoc loco admonendi sumus, eas quidem actio- Debemos 'advertir en este lugar, que en reali-
nos, quae ex lego senatusveconsulto sive ex sa- dad aquellas acciones que dimanan de una ley,
cris cirnstit utionibus proficiseuntur, perpetuo sa- de un senadoconsulto, ó de sacras constituciones,
lero antiquitus compotera, donee sacrae consti- solían en la antigüedad competer perpétuamente,

(8) lu personam, Cuj. Buch.


(1) aatásdationis solemnes 8tIpnlatlone, ¡lot. Bien. Buch. (4) Bien. Sher.; celebratur, Hal. Rses. ¡lot.; eelebretur,Cont.
Schr, Buch.; celebranur, Cuj.
(2) fideftssor, omítela Bien, (5) Gqr, IV. §. .UO-114.

INSTITtTTA.—LIBRO 1V TITULO Xlii 151

tutiones tain in rem quam in personam actionibus hasta que sacras constituciones señalaron térmi-
cortos fines dederunt: eas vero, quae ex propria nos fijos para las acciones, así reales como perso-
praetoriS iurisdictione pendent, pleruinque intra nales: pero que aquellas qne dependen de la pro-
a,nnum vivero; nam et ipsius praetoris intra pia jurisdicción del pretor, las más de las veces
annirru erat imperium. Aliquando tamen et in viven un año; porque también era de un año la
perpetuum extnduntur, Id est usque ad. lineni (1) autoridad del mismo pretor. En ocasiones, sin em-
constitutioflibus introductum: quales sunt cae, bargo, se prorogan también á perpetuidad, esto
quas bonorum possessori ceterisque, qui heredis es, hasta el término fijado en las constituciones:
loco sunt, accommodat: furti quoque manifesti tales son aquellas que concede al poseedor de bie-
actio, quamvls ex 1pS1US praetoris inrisdlctione nes y á otras personas, que están cii lugar de un
proflcIsCatUr, tamen perpetuo datar; absurdum heredero: también la acción de hurto manifiesto,
enirn esse existiniavit, anno eam terminan. aunque provenga de la jurisdicción del mismo
pretor, se dá, sin embargo, á perpetuidad; porque
Juzgó que era absurdo que terminara al año.
§ i.-.-Non omnes autem actiones, quae in al¡- § 1.—Mas no todas las acciones, que• contra al-
aut ipso jure compet ant, aut a praetore gano ó competen por derecho civil, ó se dan por
(lautur, et in heredem aeque competunt, aut dan
(11eni el pretor, tompeten igualmente ó suelen dame
solnL. Est enim eertissima iuris regula, ex ma- también contra el heredero. Pues es ciertísima
leflciis poenales actiones in heredem (2) non com- regla de derecho, que las acciones penales deri-
petere, veluti furti, vi bonorum raptorum, in- vadas de delitos, como las de hurto, de bienes
juriaruni, d.amni iniuniae. Sed beredibus hulusmo- arrebatados con violencia, de injurias, y de daño
(II actiones compettmt, nec denegantur, excepta injusto, no competen contra el heredero. Pero á
iniuriarum actione, et si qua alia simihis invenia- los herederos competen, y no se les deniegan, las
tur. Ahiquando tamen etiam ex contractu actio acciones de esta clase, excepto la de injurias, y si
contra heredem non competit, quum testator dolo- alguna otra pareciere semejante. A veces, sin em-
se versatus sit, et ad heredm eius nihil ex so (3) bargo, tampoco compete contra el heredero la
dolo pervenit. Poenales autem actionos, quas acción que nace de un contrato, como cuando el
supra dlximus, si ab ipsis prineipalibus personis testador haya procedido dolosamente, y nada ha
fuertnt contestatae, et heredibus dantur, et con- correspondido al heredero por virtud de aquel
tra heredes transeunt. dolo. No obstante, has acciones penales, de que
arriba hablamos, si hubieren sido contestadas por
los mismos interesados principales, se dan también
á los herederos, y pasan contra los herederos.
§ 2.—Superest, ut admoneamus, quod, si ante § 2.—Resta que advirtamos, que si antes de
reni iudiç.atam is, cum quo actu.m est, satistaciat juzgada la cuestión satisficiere al actor aquel
actor!, ofílcio ludicis convenit eum absolvere, 11- contra quien se procedió, conviene al ministerio
cet iudicii accipiendi tempore in ea causa fuisset, del juez absolverle, aunque al tiempo de hacerse
ut damnari tiebeat; et hoc est, quod ante vulgo cargo de la demanda hubiese estado en el caso de
dicebatur, omnia ludida absolutoria esse. que debiera ser condenado; y esto es lo que vul-
garmente se decía antes, que todas las acciones
eran absolutorias,
TIT. XIII TITULO XIII
DE EXCEPTIONIBUS (4) DE LAS EXCEPCIONES

Sequitur, ut de exceptionibus dispiciamus. Com- Siguese que hablemos de las excepciones. Y se


paratae sant autem exceptiones defendendorum han establecido excepciones para que puedan de-
sorum gratia, cum quibus agitur; saepe enim fenderse aquellos contra quienes se ejercita la ac-
accidit, ut, hect ipsa persecutio, qua actor expe- ción; pues acontece con frecuencia, que, aunque
ritur, lusta sit, tamen iniqua sit adversus eum, en si misma sea justa la demanda por que procede
cum quo agitar. el actor, sea, sin embargo, injusta contra aquel
con quien se litiga.
1.—Verbi gratia si metu coactus, aut dolo § 1.—Por ejemplo, si obligado por miedo, ó in-
inductus, ant errore lapsus stipulanti Titio pro- ducido por dolo, ó engañado por error prometiste,
misisti, quod non debueras (5), palam est, jure á i'icio que estipulaba, lo que no hablas debido,
dvii te obligatuin esse, et actio, qua intenditur os evidente, que por derecho civil te has obligado,
daro te oportere, efflcax est. Sed iniquum est, te y que es eficaz la acción por la que se pretende
condemnari; ideoque datur tibi exceptio (6) nietus que tú dbs dar. Pero es injusto que seas conde-
causa, aut doli mal¡, ant in factum composita, ad nado; y por tanto, para impugnar la acción, se te
impugnandani actionem. da la excepción por causa de miedo, ó de dolo
malo, ó la adecuada al hecho.
§ 2.—Idem luris est, si quis quasi credendi § 2.—El mismo derecho hay, si alguno hubiere
causa pecuniam stipulatus fuerit, neque numera- estipulado como por vía de prestar una cantidad, y
verit. Nam eam pecuntain a te petere posse eum, no la hubiere entregado. Porque es cierto que

(1) Bien. Buck. Schr.; ex, insertan ¿os demás.


(2) re¡, dicen Hal. Rusa. Cuj., contra Gaj.
(1) Hat. .Russ. Cont. Hot. Schr.; eo, onzftenla los restantes. (5) promlttere, añaden HaZ. Rccs. Cont. Hot. Cuj. Buch.1
(1.) Gj. iv. 115. 116. 118. 120-121.; ¿.7. C. deprocurat.
. contra Theoph.
(6) quod, dicen Has. Ruce. Rol. ConI.

152 INSTITTJPA.—LIBRO iv: TITULO XIII
ccrtum est; ilare enim te oportet, quum ex stipu- este puede pedir de 11 aquella cantidad; pues pro-
latione tenearis. Sed quia iniquum e.st, eo nomine cede que tú pagues, puesto que estás obligado por
te eondomnari, placct, per exceptionem pecuniae la estipulación. Pero como es injusto que por este
non numeratae te defeudi debere, euius tem- titulo seas condenado, se establece que debes ser
pura nos (ecundum quod 1am superioribus 11- defendido por la excepción de no haber sido en-
bris scriptum est) constitutione nostra coartavi- tregado el dinero, cuyo término limitamos por
mus (1). una constitución nuestra, (según queda ya escri-
to en los precedentes libros).
3.—Practerea debitor, si pactus fuerit cum § 3.— Además, si un deudor hubiere pactado
crod.itore, ne a se peteretur, nihilominus obliga- con su acreedor que no se le demandara, queda
tus manet, quia pacto convento obligationes non á pesar de ello obligado, porque las obligaciones
omnimodo dissolvuntur: qua de causa efflcax no se disuelven absolutamente por un pacto con-
est adversus eum actio, qua actor inteudit, venido: por cuya causa es éficaz contra él la ac-
«si paret, eum dare oportere». Sed quia ¡ni- ción, por la cual pretende el actor, «si parece que
quam est, contra pactionem eum damnar¡, deten- él deba dar. » Pero como es injusto que sea conde-
ditur per exceptionem pacti convent.i. nado contra lo pactado, se defiende por la excep-
ción del pacto convenido.
§ 4.—Aeque si debitor ereditore deferente iu- § 4.—Del mismo modo, si un deudor, defirién-
raveril, nihil se dare oportere, adhuc obligatus dole su acreedor el juramento, hubiere jurado
permanet. Sed quia iniqumn est, de periurio que él nada debía dar, todavía permanece obliga-
quaeri (2), defenditur per exceptionem inris- do. Mas como es injusto que sea acusado de per-
iurandi. tu jis quoqile actionibus, quibus in rem jurio, se defiende por la excepción del juramento.
agitur, aeque necessariae simt exceptiones, velu- También en las acciones por las que se persigue
ti si petitore deferente possessor iuraverit, eam una cosa, son igualmente necesarias las excepcio-
rem suarn esse, et nihiominus petitor eandem nes, como si defiriendo el juramento el demandan-
rem vindicet; licet enim verum sit, quod hiten- te, hubiere jurado el poseedor que aquella cosa
dii, id est rem chis esse, iniqunm tamen est, pos- era suya, y, sin embargo, la vindicara el deman-
sessorem condemnarL dante; pues aunque sea verdad lo que pretende,
esto es, que la cosa- es suya, es, sin embargo, in-
justo que el poseedor sea condenado.
§ 5.—Item si (3) iudicio tecum actum fuerit, sive § 5.—Asimismo, si contra ti se hubiere proce-
in rem sive in personam, nihilominus obligatio dido enjuicio por una acción, ya real, ya perso-
(iurat, et ideo ipso jure de eadem re postea ad- nal, subsiste Ii pesar de ello la obligación, y por
versas te agi potest; sed debes per exceptionere consiguiente, se puede en extnicto derecho recla-
re¡ iudieatae adiuvari. mar después contra ti por la misma cosa; pero debes
ser favorecido por la excepción de cosa juzgada.
§ 6.—Haec exempli causa retulisse sulficlet. § 6.—Bastará haber expuesto estas excepciones
Alioquhi, quam ex multis varlisque causis exce- por vía de ejemplo. Por lo demás, en los más ex-
ptiones necessariae sint, ex latioribus Digesto- tensos libros del Digesto ó de las Pandectas pue-
ram seu Pandectarum libris intelligi potest, de verse cuan necesarias sean por muchas y varias
causas las excepciones.
§ 7.—Quarum quaedam ex legibus, vel ex lls, § 7.—Algunas de estas nacen de las leyes, 45 de
quae legis vicem obtinent, vel ex ipsius praeto- resoluciones que tienen fuerza de ley, 45 toman
ns iurisdictione substantiam capiunt. cuerpo de la jurisdicción del mismo pretor.
§ S. ( 7.) - Appellantur autem exceptiones § S. ( 7.) Mas unas excepciones se llaman
alias perpetuae et peremtoriae, aliae temporales perpétuas y perentorias, y otras temporales y dila-
et dilatoriae. torias.
§ 9. ( 8.)—Perpetuae el peremtoriae sunt, § 9. ( 8..)—Son perpétuas y perentorias, las
quae selnper agentibus obstant, et semper rem, que sirven siempre de obstáculo para los deman-
(le qua agitur, periniunt: qualis est exceptio doli dantes, y siempre ponen término á la cuestión de
mali, et quod metus causa factum est, et pacti que se trata: tales son [as excepciones de dolo
conventi, quum ita convenerit, ne omnino pecu- malo, de lo que se hizo por causa de miedo, y del
nia peteretur. pacto convenido, cuando se hubiere convenido
que absolutamente no se reclamaría el crédito.
§ 10. ( 9)—Temporales atque dilatoriae sunt, .§ 10. ( 9.)—Son temporales y dilatorias, las
quae ad tempus nocent, el temporis dilationem tri- que perjudican por cierto tiempo, y conceden una
baunt: qualis est paeti conventi, qunm ita (4) dilación: tal es la del pacto convenido, cuando se
convenerit, ne intra eertum tempus ageretur, hubiere convenido que no se reclamaría dentro
veluti intra quinquennium; nam finito co tempo- de cierto tiempo, por ejemplo, dentro de un quin-
re non impeditur actor rem exequi. Ergo ji, qui- quenio; porque transcurrido este plazo, no se Im-
bus lutra certum (5) tempus agere volentibus pide al actor exigir el cumplimiento. Así pues, aque-
obiicitur exceptio ant paeti conventi ant alia si- llos á quienes, queriendo ejercitar una acción den-
milis, diUerre debent actionem, et post tempus tro de cierto tiempo, se les opone la excepción, 45
agore: ideo enim et dllatoriae istae exceptiones del pacto convenido, ú otra semejante, deben dife-
appellantur. Alioquin, si intra tempus egerint, rir la acción, y ejercitarla después del plazo: por

(1) L. 14. C. de non numer. pecnn. IV. so. Vasr eltItulo 21, (1) In, dicen Ha¿. Rus,. ¡lot. Cont,
Libro Iii. (4) it&, omitenia ¡lot. Schr.
(2) queri, HaZ, -Russ, Cont. Cuj. (5) certuxn omitenia Bien. Schr., apoyándose en Theoph.

INSTITUTA.—LIBRO 1V TtTIJLO XIV 153
obieotaque sit exceptio, neque co ludicio quid- esta razón, pues, se llaman también dilatorias
quam c.onsequerentl propter exceptionem, nec estas excepcionÑ. De otro modo, si hubieren pro-
post tempUs ohm agere poterant, quum temere cedido dentro del plazo, y se les hubiere opuesto
rem tu iudicium deducebant et consumebani, qua la excepción, ni en aquel juicio conseguirán nada
ratione rem amittebant. Hodie autem non ita stri- por virtud de la excepción, ni antiguamente po-
cte baec procedere volumus, sed eum, qui ante dían ejercitar la acción después del plazo, porque
tempus pactionis vel obligationis litem inferre temerariamente deducían y consumían su acción
ausus est, Zenonianae constitutioni ( 1 ) subiace- en juicio, por cuya razón la perdían. Pero no que-
re censemuS, quam sacratlssimus legislator de 115, remos que hoy proceda esto tan estrictamente,
qui tempore plus petierint, protulit, ut et indu- sino que mandamos, que el que se hubiere atrevido
cias, quas ipse actor sponte indulserit, vel na- á promover un litigio antes del tiempo del pacto
tura actionis continet (2), tu duplam habeant ti, 6 de la obligación quede sujeto á la constitución
qui talem iniuriam passi sant, et post cas finitas de Zenón, que este sacratisimo legislador promul-
non autor litem suscipiant, nisi omnes expensas gó respecto de los que por razón del tiempo hubie-
luis autea acceperint, at actores, tau poena per- ren pedido de más, para que tengan duplicados
territi, tempora litium doceantur observare. los plazos que el mismo actor hubiere concedido
voluntariamente, ó los que contiene la naturaleza
de la acción, los que hubieren sufrido tal agravio,
y después de transcurridos, no acepten el litigio
de otro modo que si antes no hubieren recibido
el importe de todos los gastos del mismo, á fin de
que, aterrados con esta pena, se adoctrinen los
demandantes en observar los plazos de los litigios.
u. ( 10.) -Praeterea etiam ex persona di- § 11. ( l0.)—Hay además excepciones dilato-
!atoriae sunt exceptiones: quales sunt procurato- rias por razón de la persona: tales son las procu-
riae, veluti si per miitem aut mulierem agere ratonas, como si alguno quisiera ejercitar una
quis veit. Nam militibus neo pro patre vel matre acción valiéndose de un militar 6 de una mujer.
vel uxore, ncc ex sacro rescripto procuratorio Pues no se permite á los militares actuar á titu-
nomine experiri conceditur; suis vero negotiis lo de procurador, ni por su padre, 6 madre, 6 es-
superesse sine offensa (3) discip!inae possunt. posa, ni por virtud de rescripto imperial; mas
Eas vero exceptiones, quae ohm procuratoribus pueden defenderse en suspropios negocios sin
propter infamiam vel dantis vel ipsius procurato-. menoscabo de la disciplina. En cuanto á las ex-
ns opponebantur, quumlii iudictis frequentari cepciones que en otro tiempo se oponían á los
aullo modo perspeximus, conquiescere sancimus procuradores en razón á. la infamia, 6 del poder-
(4), as, dum de his altercatur, ipsius negotii di- dante, ó del mismo procurador, habiendo visto
sceptatio proteletur. que de ningún modo se utilizan en los juicios,
hemos mandado que desaparezcan, para que mien-
tras sobre ellas se alterca, no Be alargue la dis-
cusión del mismo negocio.
TIT. XIV TITULO XIV
DE REPLICATIONIBtIS (5) DE LAS RÉPLICAS
lnterdum evenit1 ut exceptio, quas prima facie A veces ocurre, que la excepción que al primer
justa videatur, inique noceat. Quod quum accidit, aspecto, parezca justa, perjudique injustamente.
alia allegatione opus esi adiuvandi actoris gratia, Y cuando esto acontece, hay necesidad de otra
quae replicatio vocatur, quia per eam replicatur alegación para auxiliar al actor, la cual se llama
atque reso!vitur vis (8) exceptionis. Veluti quum réplica, porque por ella se replica y se resuelve la
pactus est aliquis cum debitore suo, no ab co fuerza de la excepción. Por ejemplo, cuando al-
pecuniam petat, deinde postea la contrariurn guno ha pactado con su deudor que no le exigirla
pacti sunt, id est ut creditori petere iceat, si cre- una cantidad, y después han pactado lo contrario,
ditor agat, et excipiat debitor, ni ita demuin esto es, que sea licito al acreedor reclamarla, si
condemnetur, si non convenerit, no eam pecu- el acreedor ejercitara la acción, y el deudor opu-
niam creditor petat, nocet ei exceptio; convenit siera una excepción para que sólo sea condenado,
enim ita (narnque nihiominus hoc verum manet, si no hubiere convenido que el acreedor no recia-
licet postea la contrarium pacti sint): sed quia me aquel dinero, le perjudica la excepción; pues
iniquum est, creditorem exciudi, repicatio ci asilo convino, (porque, no obstante, continúa sien-
dabitur ex posteriore pacto convento. do esto verdad, aunque después hayan pactado lo
contrario): pero como es injusto que el acreedor
sea rechazado, se le concederá una réplica fun-
dada en el posterior pacto convenido.
§ 1.—Rursus interdum evenit, ut roplicatIo, § 1.—A su vez acaece en ocasiones, que la repli-
quae prima facto insta alt, inique noceat. Quod ca que al primer aspecto sea justa, perjudique

(1) 1.1.C.depIu8pIUUofl.111,10. (4) Ha¡. ¡Zus:. Rol. Cont, Bien. Schr.; ~mas, ¡o. res-
(2) Bien. fluch.; eontemeerlt, dic4 Cttj.; contemserat, Shr. tatues.
f contemeerit, in4ertan ¿08 d e má s , (5) G/. TV. §. 126-129.
(3) miiitarie, dicen Hal. Rt488. Ho. Cont pero va,e ¿0 1.5. 8 AsiSehr. con 7'*eoph.;Iu., badernas. Véaae Cujac., Ok.
C. de procurator. U. 13. XX VIII. 1.

154 INSTITtTA,—LIBRO IV- TÍTULO XV

quum aceidit, alta allegatione opus est adiuvandi injustamente. Y cuando esto sucede, se necesita
rei gratia, quae duplicatio vocatur. de otra alegación para proteger al demandado, la
cual se llama dúplica.
2.—Et si rursus ea prima facie justa vicleatur, § 2.— Y si nuevamente esta pareciera justa al
sed propter aliquain causam inique actor¡ noceat, primer aspecto, pero por alguna causa perju-
rursus alia allegatione opus est, qua actor adiu- dicara injustamente al actor, hay á su vez nece-
vetar, quae dicitur tripicatio. sidad de otra alegación con que se favorezca al
actor, la cual se llama tríplice.
§ 3. —Quarum oinnium exceptionum usum m- § 3.—De todas cuyas excepciones la variedad
tcrdum ulterius, quam di.ximus, varietas negotio- de los negocios introdujo el uso fi veces más allá
rum introftuxit (1); quas omnes apertius ex Digo de lo que hemos dicho; todas las cuales es fadil
storum latiore volumine facile est cognoscere. conocerlas con mayor claridad en los más exten-
sos libros del Digesto.
§ 4. —Eeeptiones autem, quibus debitor deren-. § 4.—Mas las excepciones por las que se defien-
ditur, plerumque aecommodari solent etiam fide- de un deudor, suelen darse las más de las veces
iussoribus ius: et recto, quia, quod ab lis peti- también fi sus fiadores: y con razón, porque lo
tur, id ab ipso debitore peti videtur, quia man- que de ellos se pide, parece pedirse del mismo
dati indicio redditurus est eis, quod II (2) pro eo deudor puesto que por la acción de mandato habrá
solverint.• Qua ratione et si de non petenda pecu- de devolverles lo que por él hubieren ellos pagado.
nia pactus quis eum reó fuerit, placuit, perinde Por cuya razón, si alguno hubiere pactado con el
succuiendum esse per exceptionem paci con- deudor no reclamarle la cantidad, se estableció
venti illis quoque, qui pro co obligati essent, ac que debía auxiliarse con la excepción del pac-
si et (3) cum ipsis pactas esset, no ab jis ea pecu- to convenido también fi aquellos que por él se
nia peteretur. Sane quaedam exceptiones non hubiesen obligado, del mismo modo que si también
solent his accommodari. Ecce enim debitor, si con 108 mismos hubiese pactado, que no se exi-
bonis suis cesserit, et eum co creditor experia- giría de ellos la cantidad. Pero en realidad no sue-
tur, defenditur per exceptionem «nisi (4) bonis len concedérseles algunas excepciones. Así, por
cesserit: sed hace exceptio fldeiussoribus non ejemplo, un deudor, si hubiere cedido sus bienes,
datur, ideo scillcet, quia, qui alios pro debitore y contra él se dirigiera su acreedor, se defiende
obllgat, hoc maxime prospicit, ut, quum faculla- por la excepción nisi bonis cesserit (si no hubie-
tibus lapsus fucrit debitor, possit ab 118% quos pro re cedido los bienes): pero esta excepción no se
eo obligavit, suum consequl da á los fiadores, fi saber, porque el que obliga á
otros por un deudor, atiende principalmente fi
que, cuando el deudor se hubiere engañado en
sus medios de solvencia, pueda conseguir lo suyo
de aquellos á quienes por él obligó.
TIT. XV TITULO XV
DE INTEEDICTIS (5) DE LOS INTERDICTOS

Sequitur, ut dispiciamus de interdictis mu Síguese que tratemos de los interdictos 6 de


actionibus, quae pro hin exercentur. Erant autem las acciones, que en lugar de ellos se ejercitan.
interdicta formae atque conceptiones verboruin, Eran los interdictos fórmulas y expresiones de
quibus praetor aut iubebat aflquid flor¡, aut fien palabras, por las cuales el pretor 6 mandaba ó
prohibebat; quod tum maxime faeiebat (6), quum prohibía que se hiciera alguna cosa; lo cual lo,
de possessione ant quasi possessione inter aliquos hacía principalmente, cuando se contendía entre
contendebatur. partes por la posesión ó la cuasi posesión.
§ 1.— Sununa autein divisio interdictorum hace § 1.—Mas la principal división de los interdic-
est, quod aut prohibitoria sunt, ant restitutoria, tos es esta, pues son ó prohibitorios, 6 restitutorios,
ant exhibitoria. Prohibitoria sunt, quibus vetat 6 exhibitonios. Son prohibitorios aquellos por los
aliquid flor¡, veluti vim sine vitio possidenti, vel que veda que se haga alguna cosa, por ejemplo,
mortuuin inferenti, quo ci ius erat inferendi, val violencia al que posee sin vicio, 6 al que sepulta
in sacro loco acdificari, ve! in fi amine publico ni- un cadaver donde tenía derecho de enterrarlo, 6
paye Mus aliquid flor¡, quo peius navigetur. edificar en un lugar sagrado, 6 que se haga algo
Restitutoria sant, quibus restitui aliquid iubet, en un río público ó en su orilla, por lo que se na-
veluti (7) bonorum possessoni possessionem co- vegue peor. Son restitutorios aquellos por los que
ruin, quae quis pro herede aut pro possessore manda que se restituya alguna cosa, como al po-
possidet ex ea hereditate; ant quum iubet ci, qui seedor de bienes la posesión de aquellos que al-
vi (8) poS8eSsiOile fundi deiectus sit, restitul pos- guno posee como heredero ó como poseedor en vir-
sessionem. Exhibitoria sunt, per quae iubet exhi- tud de aquella herencia; 6 cuando manda que se
ben, veluti eum, cuius de ilbertate agitur, aut restituya la posesión al que con violencia haya
libertum, cal patronas operas indicere velit, aut sido arrojado de la posesión de un fundo. Son
parenti [Iberos, qui in potestate eius sunt. Sunt exhibitorios aquellos por los que manda que se

(1) introduejt, HaL Ruee. Hot. Cont. Sc*r,, contra Theoph. y


Gj. (!') Gaj. IV. . l. 139. 142-144. 147-1O. 153. 160.
(2) ji, omZienk Bien. Buch. (6) fieat, Ha. Bas.9. Cont. Bien., contra Gaj.
(1) Sckr.etlam,Hal.Ruse.Hot. Crnt.; los demás laom*ten. (7) eum, dicen Bien. Btgch. Schr.
() Cuj. uch. ScJr. Theoph.; al, Los restant es. (8) vi, omilenia Bien. Buch.

flSTTTUTA. —LIBRO 1V TITULO XV 155
tamen, qul putant proprIe interdicta ea vocari, exhiba ó el individuo de cuya libertad se trata, ó
quae prohibitoria sunt, quia interdjcere est de- el liberto á quien el patrono quisiera encomendar
nuntIare et prohibere; restitutoria autem et exhi- trabajos, ó al ascendiente los hijos que están bajo
bitoria proprie decreta vocari. Sed tamen obti- su potestad. Hay, sin embargo, quienes juzgan
nuit, omnia, interdicta appellari, quia inter dtios que se llaman propiamente interdictos, los que
dicuntur. son prohibitorios, porque interdecir, es denun-
ciar y prohibir; pero que los restitutorios y exhi-
bitorios se llaman con propiedad decretos. Pero
prevaleció, no obstante, que todos se llamasen
interdictos, porque se deciden entre dos partes.
§ 2. - Soquens divisio interdictorum liaec esi, § 2.—La siguiente división de los interdictos es
quod quaedam adipiscendae possesstonis causa esta, que unos han sido establecidos para adqui-
coniparata SUXLI, quaed&m retinendae, quaedain rir la posesión, otros para retenerla, y otros para
recuperandae. recobrarla.
§ 3.— Adipiscendae possessionis causa inter- § 3.—Para adquirir la posesión se da al posee-
di4tum accommodatur bonorum possessori, quod dor de bienes el interdicto que se llama quorum
appellatur « quorum bonorum, » eiusquc vis et bonorum, cuyas eficacia y virtud son estas, que
potestas hace est, itt, quod ex fis bonis quisque, deba uno restituir, á quien se ha dado la posesión
quorwn possessio alicu.i data est, pro herede aut de bienes, lo que de aquellos bienes, cuya pose-
pro posse're possideat, Id el, cui bonoruni pos- sión se ha dado á alguien, posea como heredero
sessio data est, restituere debea!. Pro herede ó como poseedor. Mas se entiende que posee como
autem possidere videtur, qui putat se heredem heredero, el que juzga que es heredero; posee co-
esse; pro possessore 18 possidet, qui nulo iure mo poseedor, el que sin ningún derecho posee
rem hereditariam vel etiam totam bereditatem, una cosa de la herencia ó aun toda la herencia,
se!ens ad se non pertinere, possidet. Ideo autem sabiendo que no le pertenece. Y se llama inter-
adipiseendae possessioiiis vocatur interdictum, dicto de adquirir la posesión, porque es util tan
quia el tantum titile est, qui nune primum cona- solo para aquel que entonces intenta adquirir por
tur adipisci re! possessionexn: itaque si qu.is , ade- primera vez la posesión de una cosa: así, pues,
ptus possessionem, ainiserit eam, hoc interdi- si alguno, habiendo adquirido la posesión, la hu-
tum ci mutile est. Interdictum quoque, quod biere perdido, le es indtil este interdicto. También
appellatur Salvianuni, adipiscendae possessiouls el interdicto, que se llama Salviano, ha sido esta-
causa comparatum est, eoque utitur dominus blecido para adquirir la posesión, y de él se vale
fundi de rebus colon¡, quas is pro mercedibus el dueño de 'un fundo respecto á las cosas del co-
ftmdi pignori futuras pepigisset. lono, que éste hubiese pactado que habrán de estar
en prenda por los arrendamientos del fundo.
§ 4.— Retinendae possessionis causa comparata § 4.—Para retener la posesión se han estableci-
sunt interdicta «uti possidetis, et utrubi», quum do los interdictos uti possidetis y utrubi, cuando
ab titraque parte de proprietate aliculus re¡ con- por una y otra parte se controvierta sobre la pro-
troversia sit, et ante quaeritur, uter ex litigato- piedad de alguna cosa, y antes se indaga cuál de
ribus possidere, et uter petere debeat. Namque, los dos litigantes deba poseer y cuál demandar.
nisi ante exploratum fuerit, utrius eorum pos- Porque si antes no se hubiere averiguado de cuál
sessio uit, non potest petitoria (1) actio institui, de ellos sea la posesión, no puede entablarse la
quia et civilis et naturalls ratio facit, ut alius acción, petitoria, porque así la ley civil como la
possideat, aUus a possidente petat. Et quia longe razón natural hacen que uno posea, y que otro re-
commodius est possidere potius quam petere, clame del poseedor. Y como es mucho más venta-
ideo plerumque et fere semper ingens existil con- joso poseer que demandar, por eso las más de las
tentio de ipsa possessioue. Commodum autem veces, y casi siempre, hay una gran contienda so-
possidendi in eo est, quod, etiamsi eius res non bre la misma posesión. Mas la ventaja para el posee-
sit, qui possidet, si modo actor non potuerit suam dor está en que, aun cuando la cosa no sea del que
esse probare, rem.anet suo loco possessio: propter la posee, si el actor no hubiere podido probar que
quam causam, quum obscura sunt utriusque jura, es suya, permanece en su lugar la posesión: por
contra petitorem iudicari solet. Sed interdicto qui- cuya causa, cuando son oscuros los derechos de
dem uti possidetis de fundi ve¡ aediuni possessio- uno y otro, suele fallarse contra el demandante.
nc contenditur, utrubi vero interdicto de rerum Pero en el interdicto uti possidetis se contiende
inobi[uin possessione. Quorum vis ac potestas ciertamente sobre la posesión de un fundo ó de
plurimam inter se differentiam apud veteres ha- casas, y en el interdicto utrubi sobre la posesión
bebat: nam uti possidetis interdicto is vincebat, de cosas muebles. La eficacia y la virtud de los
qui interdicti tempore possidebat, si modo nec cuales tenían entre sí para los antiguos mucha di-
vi nec elam neo precario nactus fuerat ab ad- ferencia; porque en el interdicto uti poasidetis ven-
versario possessionem, etiamsi• alium vi expu- cía el que posela al tiempo del interdicto, si ni con
lerat, aut clam abripuerat alienam possessionem, violencia, ni clandestinamente, nipor precario
ant precario rogaverat aliquem, ut sibi possidere habla obtenido de su adversario la posesión,
liceret: utru.bi vero interdicto is vincebat. qui aunque hubiera expulsado á otro por la Tuerza, ó
maiore parte eius anal nec vi neo elani nec pre- secretamente hubiera arrebatado la posesión age-
cario ab adversario possidebat. Hodie tamen alt- na, ó se la hubiese rogado á otro en precario para
ter observatur: nam utriusque interdicti- pote- que le fuera lícito poseer; pero en el interdicto
Stas, quantum ad possessionem pertinet, exaecjua- utrubi triunfaba el que en la mayor parte de aquel
ta est, ut file vincat ci lii re sofl et in re niobili, año poseía, ni por violencia, ni clandestinamente,

(1) peL1torL, Bien. BuoJi. y todos ¿os cdaices de Esas..



156 INSTITtTTA.—L1BIW IV: TITULO XV

qul possessionem ncc vi nec clam nec precario ni por precario respecto de su adversario. Hoy,
ab adversario litis contestatae (1) tempore deti- sin embargo, obsérvase una práctica distinta: por-
net. que se ha equiparado la virtud de uno y de otro
Interdicto, en cuanto á la posesión respecta, de
modo que venza, así sobre cosa inmueble, como so-
bre mueble, el que al tiempo de ser contestada la
demanda tiene la posesión ni con violencia, ni clan-
destinamente, ni con precario respecto á su ad-
versario
§ 5.—Possidere autem videtur quisque non § .—Mas Be entiende que alguien posee, no so-
solum si ipse possideat, sed et si elus nomine lamente si él mismo poseyera, sino también si en
allquis in possessione sit, Itcet 18 elus inri subie- su nombre estuviera alguno en posesión, aunque
ctus non sit, qualis est colonus et inquilinas; per éste no le esté sometido á su potestad, tales como
eos quoque, apud quos deposuerit quiB aut qui- son el colono y el inquilino; también parece que
bus coxnmodaverit, ipse possidere videtur. Et hoc posee uno mismo por medio de aquellos en cuyo
est, quod dtcitur, retinere possessionem posse poder hubiere él depositado alguna cosa, ó á
aliquem per quemlibet, qui cius nomine sit ¡u pos- quienes la hubiere prestado. Y esto es lo que se
sessione. Quintiam animo quoque ( 2 ) retinen dice de que puede uno retener la posesión por me-
possessionem placet, id est ut, quamvis neque dio de otro cualquiera, que en su nombre esté en
ipse sit in p. asessione, neque elus nomine alius, posesión. Y también se establece que, aun con Ja
tamen, si non relinquendae possessionis animo, intención, se retenga la posesión, esto es, que, aun-
sed postea reversurus lude discesserit, retinare que ni uno mismo, ni otro en su nombre, esté en
possessionem videatur. Adipisci vero possessionem posesión, parezca, sin embargo, que la retiene, si
perquos aliquis potest, secundo libro exposni- no hubiere partido con ánimo de abandonar la
mus. Neo ulla dubitatio est, quin animo solo adi- posesión, sino con el de haber de volver después.
pisci possessionem nemo possit. Mas en el libro segundo expusimos por medio de
quiénes puede uno adquirir la posesión. Y no hay
duda alguna de que con la sola intención no puede
adquirir nadie la posesión.
6. - Recuperandae possessionis causa solet § 6.—Para recobrar la posesión se suele dar un
interdici, si quis ex possessione Iundi vel aedium interdicto, si alguien hubiere sido arrojado por la
vi delectus fuenit: nam el proponitur lnterdictuni fuerza de la posesión de un fundo ó de casas: por-
tunde vi,» par quod is, qui deiecit, cogitur el re- que se le concede el interdicto unde vi, por el cual
stituere possessionem, licet is ab eo, qui vi (3) de- el que le arrojó es obligado á restituirle la posesión,
iecit, vi val omm val precario possidebat. Sed ex aunque uno poseyera con violencia, clandestina-
constitutionibus sacris, at supra diximus, si quis mente, ó en precario respecto (le aquél que le arro-
ram per vim oecupaverit, si quidem in bonis eius jó por la fuerza. Pero en virtud de sacras consti-
est, dominio cias privatur, si aliena (4), post eius tuciones, según arriba dijimos, si alguien hubiere
restitutionem etiam aestimationem re! ( 5 ) dare ocupado una cosa por la fuerza, si verdaderamen-
vim passo compellitur. Qui autem aliquem de te está en sus bienes, es privado de su dominio, y
possessione par vun deiecenit, tenetur lege lulla si es agena, es compelido, después de su restitu-
de vi privata aut de vi publica; sed de vi privata, ción, á dar al que sufrió la violencia también la
si sine armis vim feeerit; sin autam cum armis estimación de la cosa. Mas el que por la fuerza
eum de possessione expulerit, de vi publica. Ar- hubiere arrojado á alguien de la posesión, queda
morum autem appdllatione non solum sonta et sujeto á la ley Julia sobre empleo de fuerza priva-
gladios et galeas significan intelligimus, sed et da ó pública; de fuerza privada, si sin armas hu-
fustes et lapides. biere hecho la violencia; pero de fuerza pública,
cuando con armas lo hubiere expulsado de la po-
sesión. Mas con la denominación de armas enten-
demos que se significan, no solamente los ascii-
tlos, las espadas y los cascos, sino también los pa-
los y las piedras.
§ 7.—Tertia divisio interdictorum hace est, § 7. La tercera división de los interdictos es
'

quod aut simplicia sant, aut duplicia. Simplicia esta: que son ó simples ó dobles. Son simples, por
sunt, veluti ¡u quibus altar actor, alter reus est: ejemplo, aquellos en [os que uno es el actor, y otro
qualia sant omnia restitutoria aut exhibitoria; el reo; tales son todos los restitutorios 6 exhibito-
nam actor est, qui desiderat aut exhiben aut re nos; porque es actor el que desea que se le exhiba
stitui, reus est is, a quo desideratur, ut restituat 6 restituya alguna cosa, y es reo aquel de quien
aul exhibeat. Prohibitoriorum autem interdicto- se desea que restituya 6 exhiba. Mas de los inter-
ruin alia simplicia sant, alia dupilcia. Simplicia dictos prohibitorios, unos son simples, y otros do-
sunt, veluti quum prohibel praetor fu loco sacro bles. Son -simples, como cuando el pretor prohibe
val fu Ilumine publico ripave alas aliquid flor¡; que se haga alguna cosa en un lugar sagrado, 6
nasa actor est, qui desiderat, no quid fiat, reus ¡a, en un río público, 6 en su orilla; porque es actor el
qui aliquid facere conatur. Dupilcia sunt, veluti que desea que no se haga alguna cosa, y reo el
uti possidetis interdictum, et utrubi: ideo autem que intenta hacerla. Son dobles, por ejemplo, los
dupllcia vocantur, quia par utriusque litigatoris interdictos uti possid.etis y utrubi; y se llaman do-

(1) COneEt&tiont!, Hot. Ber, Sckr. y todos ¿os cádices de 11*1. Conf. Sir.; vi, omitenla ¿os dsmds.
Rusa.
Rusa.
Rusa. (1.)
{341 alien, Bien.
(2) solo, dscss ¡Ial. Ruso. Hot. Cont. Bucb. (8) red, omitenla Bien. Bach.
I15TITUT).—LIDR0 !V: TtTULO Xvi 157

In liis conditiO est, nec quisquam praecipue reus bies, porque en estos es igual la condición de am-
vel actor intelligitur, sed unusquisque taxi re¡ bos litigantes, y no se entiende que uno es de-
quam actoris partes sustinet. terminadamente reo ó actor, sino que cada uno
sostiene la representación así de reo como de actor.
§ 8.—De ordiiie et vetere exitu interdietorum § 8.—Es supérfluo decir hoy nada sobre los trá-
supervacuum est hodie dicere. Nam quoties extra mites y la antigua resolución de los interdictos.
ordinein las dicitur (qualia suni hodie omnia Porque cuando se juzga en jurisdicción extraordi-
ludida), non est neeesse reddi interdictum, sed naria, (y tales son hoy todos los juicios), no es ne-
perinde iudicatur sine interdictis, ac si utiis cesario que se pronuncie interdicto, sino que se
actio ex causa interdicU reddita fuisset. juzga sin interdictos, lo mismo que si se hubiese
dado una acción util por causa de interdicto.
TIT. XVI TÍTULO XVI
DE POENA TEMERE LLTIGANTIUM (1) DE LA PENA DE LOS QUE LITIGAN CON TEMERIDAD

Nune admonendi sumas, magnam euram egis- Debemos advertir ahora, que pusieron gran cui-
se eos, qui jura sustinebant, iie fadile hornines ad dado los que mantenían las leyes, en que no pro-
iltigandum procederent; quod et noble studio est. cedieran fácilmente los hombres á litigar; lo que
Idque eo inaxhne fi'ti potest, quod teineritas también es nuestro empeño. Y esto puede obte-
tam agentiuin, quam eoruin, cum qulbus agere- nerse principalmente reprimiendo la temeridad,
tur. modo pecuniaria poena, modo lurisiurandi as¡ de los demandantes como de aquellos con quie-
religione, modo infamiae metu coercetur. nes se litigue, ya con una pena pecuniaria, ya
por la religión del juramento, ya por el temor de
la infamia.
§ 1. - Ecce enim iusiurandum omnibus, qui § 1.—Hé aquí, pues, que por una constitución
eonveniimtur, ex constitutione nostra (2) defer- nuestra se defiere juramento ti todos los que son
tur; nam reus non aliter mije allegationibus demandados; porque el reo no se vale de sus ale-
utitur, niel prius iuraverit, quod putans, se bona gaciones de otro modo, que si antes hubiere jura-
instautia uti, ad contradicendum pervenit. At do que, juzgando que usa de una buena instancia,
adversus infitiantes ex quibusdam cande dupli vel acude á contradecir la demanda. Mas en ciertos
tripli (5) actio constituitur, veluti si damni mían- casos se da contra los que niegan una acción del
ae aut legatorum Locis venerabiibus relictorum duplo ó del triplo, por ejemplo, si se litigara por
nomino agatur. Statim autem ab initio pluris razón de un daño injusto ó de legados dejados á lu-
quam siinpli est actio, veluti furti inanifesti qua- gares venerables. Pero ti veces es desde un prin-
drupli, neo maniesti dupli; nam ex bis causis st cipio más que del tanto la acción, como del cuá-
allis quibusdam, sive quis neget sive fateatur, druplo en el hurto manifiesto, y del duplo en el no
pluris quam simpli est actio. Item atoris quoque manifiesto; porque en estos y ciertos otros casos,
calumnia coercetur; nam etiam actor pro calu- ya niegue ó ya confiese uno, la acción es de más
mnia iurare cogitar ex nostra constitutione (4). que del tanto. Asimismo, se reprime también la
Utriusque et.iam partis advocati iusiurandum sub- calumnia del actor; porque, en virtud de una
eunt, quod alia nostra constitutione (5) com- constitución nuestra, también el actor está obli-
prehensum est. Hace auteni omnia pro veten (6) gado ti jurar de calumnia. Los abogados de ambas
calumnias actione introducta sunt, quae 111 desue- partes prestan también el juramento, que se ha
tudinem abilt, quia (7) in partem decimam litis establecido en otra constitución nuestra. Mas to-
actores mulctabat, quod nunquam factum esse in- do esto se ha introducido en lugar de la antigua
veninius; sed pro his introductuin est et praera- acción de calumnia, que cayó en desuso, porque
tum iusiurandum, et ut improbus litigator etiam multaba ti los demandantes en la décima parte del
damnum et impensas litis interne adversario sao litigio, lo que nunca encontramos que se haya
cogatur. - hecho; pero en su lugar se introdujo así el men-
cionado juramento, como también que el litigan-
te injusto sea obligado ti pagar ti su adversario
daños - gastos del litigio.
§ 2.—Ex quibusdam iudiciis damnati ignoini- § 2.—En virtud de ciertas acciones, los conde-
niosi fiunt, veluti furti, vi bonorum raptorum, nados quedan tachados de ignominia: por ejemplo,
iniuriarum, de dolo, item tutelas, mandati, ilepo- en las de hurto, de bienes arrebatados con violen-
siti directis non contrarlis actionibus, pro socio, cia, de injurias, de dolo, también en las directas,
quae ab utraque parte directa set, et ob id quili- no en las contrarias, de tutela, mandato, depósi-
bet ex sociis co iudicio damnatus ignominia no- to, y en la de sociedad, que es directa para ambas
tatur. Sed furti quidem, aut vi bonorum rapto- partes, por lo que cualquiera de los socios que en
ram, ant iniuriarum, aut de dolo non solum da- ella sea condenado es notado de ignominia. Mas
mnati notantur ignominia, sed etiam pacti: et recte; no solo son ti la verdad tachados de Ignominia los

i) Gaj. IV. §. 173. 182,


(2) L. 2 C. de iureiur. propier C&um. dando II. 591 nola véase la¡. 2. pr. C.deiursiur.proplercalum. dando 11.59.,
(8) val tripli, omüenlas Ho:. Buch.. contra Tl,eoph de donde tal vez se ha tomado.
(4) quod non (solum) calumniandi animo litem movisset, (5) L. 14.. 1. C. de iudicUs u!. 1.
Sed existimando se bonam causa= babera, añaden Ho. Gont, (6) Hot. Bien.; veteris, 108 dcmas.
Y algunos códices de Rusa. y Cuj., aprobdndoio Cuj. en. una (7) quae, Bien. Buch,
TOMO 1-21

158 NsTITuTA.—LIBRO tv: TITULO XVII

plurimum enim interest, utrum ex delicto aliquis, condenados por las acciones de hurto, de bienes
an ex contractu debitor sit. arrebatados con violencia, de injurias ó de dolo,
sino también los que hubiesen pactado; y con ra-
zón, pues hay mucha diferencia en que uno sea
deudor ó por delito ó por contrato.
§ 3.—Omnium autem actionum instituendarum § 3.—Mas el principio del ejercicio de todas las
principium ab ea parte edicti proilciscitur, qua acciones arranca de aquella parte del edicto en
praetor edicit de in ius vocando: utique cnim in la que el pretor dispone sobre la citación á jui-
primis adversarias in ms vocandus est ad eum cio; pues verdaderamente, ante todo debe ser lla-
(1), qui ius dieturus sit. Qua parte praetor paren- mado t juicio el adversario ante aquel que haya
tibus et patronis, item parentibus liberisque pa- de dictar sentencia. En cuya parte tributa el pre-
tronorum et patrouarum }iunc praestat honorem, tor á los ascendientes y patronos, y aun á los as-
ut non aliter liceat liberis libertisque eos tu tus yo- cendientes é hijos de los patronos y de las patro-
care, quam si Id ab ipso praetore postulaverint nas, el honor de que no sea licito á sus hijos y li-
et impotravarint; et si quis autor voeaverit, in bertos citarlos á juicio de otro modo que si del
eum poenam solidorLlm quinquaginta constitutt. mismo pretor hubieren pedido é impetrado esto;
y si alguien los hubiere citado en otra forma, es-
tablece contra él una pena de cincuenta sueldos.
TIT. XVII TiTULO XVII
DE OFPICW IUDICTS DEL OFICIO DEL JUEZ

Superast, ut de officio iudicis dispiciamus. Et Resta que hablemos del oficio del juez. Y á la
quidem inprimis illud observare debet iudex, nc verdad, debe ante todo cuidar el juez de no juzgar
aliter iudiet, quam (2) legibiis aut constitutio- diferentemente do como en las leyes, ó en las cons-
nibus aut moribus proditum cst. tituciones, ó en las costumbres se halla establecido.
§ 1.—Ideoque si noxali ludido addictus (3) § 1.—Y por consiguiente, si ha (le entender en
est, observare ¿lebet, aL, si condcmnandtis vide- una acción noxal, ha de tener presente, que si le pa-
tur dominas. ita dobeat. condemnare: «Publium reciese que el señor ha de ser condenado, debe con-
Maevium Lucio TitL la decem aureos (4) con- denarle as «condeno á Publio Mevio en diez áu-
demno, aut noxam detiere.» reos á favor de Lucio Ticio, ó á que le dé noxa.
§ 2.—Et si in rem actum sit, sive contra petito- § 2.—Y si se hubiera ejercitado una acción real,
rem hidicaverit (5), absolvere debet possessorem, si hubiere fallado contra el demandante, debe ab-
sive contra possessorem, iubere eum debet, ut solver al poseedor, y si contra el poseedor, debe
rem ipsam restituat cum fructibus. Sed si pos- mandarle que restituya la misma cosa con los fru-
sessor neget in praesenti se restituere posee, et tos. Pero si el poseedor dijera que no podía resti-
tino Irustratione videbitur tempus restituendi tuir inmediatamente, y pareciese que sin fraude
causa petera, iTldUlgefldUm est el, itt tamen de pedía un plazo para restituir, debe concedérsele,
litis aest.imatione cavcat cuin fideluesoro, si intra con tal (le (JiLe, Slfl embargo, dé caución con fia-
tempus, quod ci datum est, non restituisset. EL si dor por la estimación del litigio. si no hubiese
hereditas petita sit, eadem circa fructus interve- restituido dentro del plazo que se le dió. Y si se
niunt, quae diximus intervenire in singularum hubiere pedido una herencia, se aplican respecto
rerum petitione. Iliorum autem fruetuum, quos de los frutos las mismas disposiciones que hemos
culpa sun possessor non percepórit, la utraque dicho se observan en la demanda de objetos par-
actione eadem ratio paene habetur, si pracdo ticulares. Mas dé aquellos frutos que por su culpa
fuerit: si vera bona titEe possessor fucrit, non no hubiere percibido el poseedor, se tiene casi la
habetur ratio consumtorum, neque non percepto- misma cuanta en una y otra acción, si aquél hu-
rum; post inchoatam autem petitionem ctiam biere sido poseedor de mala le; pero si hubiere sido
illorum (6) ratio habetur, qui culpa possessoris poseedor (be buena fe, no se tiene cuenta de los
percepti non sunt, vel percepti consumti sunt. consumidos, ni de los no percibidos; sin embargo,
después de incoada la demanda, se tiene cuenta
aún de aquellos que por culpa del poseedor no se
percibieron, 6 de los que percibidos se consumieron.
§ 3.—Si ad exhibendum actum fuerit, non suf- § 3.—Si se hubiere ejercitado la acción ad ex-
ricit, si exhibeat rem is, cum quo actum est, sed hibendum, no basta que exhiba la cosa aquel contra
opus est, ut etiam causani re! (7) debeat exhibe- quien se ejercitó, sino que es necesario que tam-
re, Id est ut eam causam habeat actor, quam ha- bién daba exhibir la causa, esto es, para que ten-
biturus esset, si, quum primum ad exhibendum ga el actor la causa que habría de haber tenido,
egisset, exhibita res fuisset: ideoque si inter mo- si la cosa hubiese sido exhibida, cuando primera-
ras usucapta siL res a possessore, nihilominus mente reclamé para que se exhibiera: y por con-
condemnabitur. Praeterea fructuum ( 8 ) medil siguiente, si durante las dilaciones hubiere sido
temporis, id est eius, quod post acceptum ad ex- usucapida la cosa por el poseedor, será, sin embar-
hibendum iudicium ante rent iudicatam inter- go, condenado. Además debe el juez tener en cuen-
cessit, rationem habere debet iudex. Quodsi ne- ta los frutos del tiempo medio, esto es, del que
get is, cum quo ad exhibendum actum est, in transcurrió después de admitida la acción ad ex-

(4) aureis, Cont.; lo mismo, pero omi tiendo in, Schrad.


(i) vocndue eet Id estad eum vocandus (set), Hal. Raa (6) Iudieablt, Schr.
Hot. Cont. Schr. (6) ffien. Bach. Se¡.; fructuum, in s er tan los demás.
( quod, dice Cu,j. (7i Schr.; re¡ eausam, los demd q .
(3) aditus, Hal. Rau. Hot. Con. (8) tructual y luego sise qui, Schr.

INSTITUTA.—LIBRO iv: TtTTJLO xviii 159 -
praesenti exhibere se poSse, et tempus exhibend.i hibendum y antes de fallado el juicio. Mas si dijere
causa petat, idque sine frustratione postulare v aquel contra quien se ejercitó la acción ad exhiben-
deatur, dan el debet; Ut tanien caveat, se resti- dum, que no podía exhibir de momento la cosa, y
tuturum. Quodsi fleque statim !USSU indicis rem para exhibirla pidiera un plazo, si pareciera que
exliibeat, neque postea exbibiturum se caveat, lo solicitaba sin fraude, debe dársele; pero con tal
concIemflan5 siL in id, quod actoris intererat ab que dé caución de que habrá de restituir. Pero si
initio rem exhibitam essc (1). ni desde luego exhibiere la cosa por mandato del
juez, ni diese caución de que después la exhibirá,
debe ser condenado en cuanto interesaba al actor
que la cosa hubiera sido exhibida desde un principio.
§ 4.—Si fmuiae erciscundae indicio actum sit, § 4.—Si se hubiere tratado de la acción de parti-
singulas res singulis heredibus adiudicare debet, ción de herencia, debe adjudicar cada cosa á cada
et, si la alterius persona praegravare videatur heredero, y si la adjudicación pareciera ser excesi-
adiudicatio, debet hune invicem coheredi corta va respecto de uno, debe condenarle á su vez á fa-
pecunia, sicut 1am dictum est, condemnare. Fo von de su coheredero en una cantidad determinada,
quoque nomine coheredi quisque suo condemnan- según ya se ha dicho. Y por la misma razón debe
dus est, quod solas fructus hereditai!ii fundi per- también ser condenado cada uno á favor de su co-
ceperit, ant rem bereditariam carruperit ant. con- heredero, porque él solo hubiere percibido los fru-
sumserit. Quae quidem similiter inter plures tos de un fundo de la herencia, ó hubiere deteriora-
quoque, quam duos coheredes subsenauntur. do ó consumido alguna cosa de la misma. Cuyas
reglas son por cierto igualmente aplicables as¡ en-
tre muchos como entre des coherederos.
§ 5.—J!adem interveniunt, et si communi divi- § 5.—Lo mismo suceda si se hubiere ejercitado
dundo de pluribus rebus actum fuerit. Quodsi la acción communi dividundo respecto á muchas
de una re, veluti fundo, si quidem iste fundus cosas. Pero si se trata de una sola, como un tundo,
commode regionibus (2) divisionem recipiat, par- si en realidad admite cómodamente este fundo di-
tes cius singulis adiucicare debet, et si unius pars visión en porciones, debe adjudicar sus partes á
praegravare videbitur, is invicern carta pecunia cada cual, y si la porción de uno pareciere ser ex-
alter¡ condemnandus est. Quodsi eommode dividi cesiva, debe éste ser condenado á su vez en cierta
non possit, ve! horno forte ant mulas enit, de quo cantidad á favor del otro. Mas si no pudiera divi-
actum sit, tunc totus un¡ (3) adiudicandus est, et dirse cómodamente, ó fuere acaso un esclavo ó un
is invicem alter¡ corta pecunia condemnandus. mulo de lo que se haya tratado, debe entonces ser
adjudicado á uno solo, y ser este á su vez condena-
do en cierta cantidad á favor del otro.
§ 6.—Si flnium regundorum actum fiierit, di- § 6.—Si se hubiere actuado por la acción ftnium
spicere debet ludex, an necessania sit adiudicatio. ?egundorum, debe examinar el juez si es necesaria
Quae sane uno casu neeessaria est, si evidentio- la adjudicación. La cual es verdaderamente nece-
ribas finibus distingui agros commodius sit, quam saria en un solo caso, si fuera más conveniente que
ohm fuissent distincti; nam tune necesse est, ex se distingan los campos con linderos más claros
alterius agro partem atlijuam alterius agri do- que con los que antes se hubiesen distinguido;
mino adjudican: 9uo casu conveniens est, ut is porque en este caso es necesario, que del campo de
alter¡ certa pecunia debeat condemnari. Fo quo- uno se adjudique alguna parte al dueño del otro
que nomine damnantius caL quisque lioc ludido, campo: en cuyo caso es conveniente que esto dclxi
quod forte circa fines aliquid maJitiose commisit, ser condenado á favor del otro en cierta cantidad
verbi gratia quia lapides finales furatus est val de dinero. También por esta razón debe ser conde-
arbores finales cecidit. Contuinaciae quoque no- nado en este juicio el que tal vez respecto á los lin-
mine quisque co iudicio condematur, veluti si deros hizo algo maliciosamente, por ejemplo, por-
quia, iubente indice, metiri agros passus non que arrancó los mojones, ó cortó los árboles que
fuerit. amojonaban. También es condenado uno en este
juicio por razón de contumacia, por ejemplo, si no
hubiere consentido, mandándolo el juez, que se
midieran los campos.
§ 7.—Quod autem istis iudiciis alicui adiudica- § 7.—Mas lo que en estos juicios se hubiere ad-
tum siL, id statim elus flt, cal adiudicatuni est. judicado á alguien, se, hace al punto de aquel á
quien se adjudicó.
TIT. XVIII TITULO XVIII
DE PTJBLICIS IUDICUS (4) DE LOS JUICIOS PÚBLICOS

Publica 1 udicia neque par actiones ordinantur, Los juicios públicos ni se ordenan por medio de
neque omnino quid quam amule habent eum ecte- acciones, ni tienen absolutamente nada semejante
ns iudlciis, de quibus locuti sumus, inagnaque con los demás juicios de que hemos hablado, y es
diversitas est eorum et in instituendis et tu exer- grande la diversidad de los mismos así en su prin-
cendis. cipio como en su prosecución.
§ 1.—Publica autein dieta sunt, quod cuivis ex § 1.—Mas se llaman públicos, porque la ejecu-
popuio executio eorum plerumquc datur. ción de ellos se da las más de las veces á cual-
quier individuo del pueblo.

1) al ab initio res exhi bita esset, Hai. Rus. Cont.


(2i regionis Btan. Bwh. (4)L 23..2.dsuerb.sgn.;L.16.;1. 1.0. de hL «u¡ pa-
(3) wi totus, onffiendo Lanc, ¡lot. Schr. rent IX. 17.; 1. C. ¿leertm. peo. IX. 28.
. ¿.

160 1NSTITtJTA.—LIBRO iv: TÍTULO XVIII

§ 2.—Publicorum iudiciorum quaedam capita- § 2.—De los juicios públicos unos son capitales,
ha sunt, quaedam non capitalia. Capitalia dici- otros no capitales. Decimos capitales á los que
mus, quae ultimo supplicio affieiunt, vol aqiiae et condenan con el último suplicio, ó con la inter-
ignis interdietione, ve deportatione, vol met.alio. dicción del agua y del fuego, ó con la deporta-
Cetera si qua (1) infamia-in irrogant eum damno ción, 6 con trabajos en las minas. Los demás, si
pecuniario, haec. publica quidem sunt, non tamen irrogan infamia con pena pecuniaria, son cierta-
capitalia. mente públicos, pero no capitales.
§ 3.—Publica autem ludida sunt liaec. Lex § 3.—Mas son públicos estos juicios. La ley Ju-
lulla maiestatis, quae in cos, qui contra impera- lia de la majestad, que extiende su acción contra
torem vol rempublicam aliquid moliti sunt, simm aquellos que han maquinado alguna cosa contra
vigorem xtendit: culus poena animae amiss!O- el emperador 6 la república cuya pena importa
nem sustiiiet, et memoria re¡ utiam post mortem la pérdida de la vida, y la memoria del reo Ñi
damnatur. condenada aún después de la muerte.
§ 4.—Itera lex lulia de adulterlis coercendis, § 4.—Además, la ley Julia para reprimir los
quae non solum temeratores alienarum nuptia- adulterios, la cual castiga con espada no solo á
mm gladio punit, sed et cos, qui cum nasculis los violadores de nupcias agenas, sino también á
nefandam (2) libidinem exercere audent. Sed ea- losque se atreven á cometer nefandas liviandades
dem lego Julia etiam stupri flagitium punitur, con los hombres. Pero por la misma ley Julia se
quum quis sine vi vel virginem vel viduam ho- castiga también la deshonra del estupro, cuando
neste viventem stupraverit: poeflam autem ea- alguno hubiere estuprado sin violencia ó á una
dom lex irrogat peccatoribus (3), si ho'esti sunt, virgen 6 á una viuda de vida honesta: y la misma
publioationem partis dimidiae bonorum, si humi- ley impone á los culpables, si son de condición
les, corporis coercitionem eum relegatione. distinguida, la pena de confiscación de la mitad de
sus bienes, y si de humilde condición, la (le cas-
tigo corporal con relegación.
§ 5.—Item lex Cornelia de sicarlis, quae homi- § 5.—Asimismo, la ley Cornelia sobre los sica-
cidas ultore ferro persequitur, vel cos, qui homi- rios, la cual persigue con hierro vengador á los ho-
nis ocoidendi causa eum telo ambulan!. Telum micidas, ó á los que van armados con dardo para
autom, ut Gaius noster tu interpretatione legum matar á un hombre. Mas vulgarmente se llama en
duodecirn tabularum seriptum reliquit, vulgo qui- realidad dardo, según dejó escrito nuestro Gayo
dom Id appellatur, quod ab aren rnittitur, sed et en su interpretación de la ley de las Doce Tablas,
(4) omue significatur, quod manu cuiusdam mitti- á lo que se dispara con arco, pero también se sig-
tur; sequitur ergo, ut et lapis et lignum et ferrum nifica todo lo que se lanza con la mano; siguese
hoc nomine contineatur. Dictumque ab eo, quod pues, que también una piedra, y un palo, y un hie-
in longinquum mittitur, a Graeca voce figura- rro, se comprenden en esta denominación. Y se lla-
tum áicó -co5 tiXoO: et hanc signiíleationem Inve- mó asi, de que se Lanza á lo lejos, y se formó la pa-
nire possumus et in Graeco nomine; nam quod labra 'telum, dardo) de la voz griega nq1o5 (de le-
nos telum appellamus, 1111 páloc appeliant dué jos): y esta significación podemos hallarla también
ldllecrlat(5). Admonet nos Xenophon; nam ita en la palabra griega; porque á lo que nosotros de-
seribit (6): xi & pá1n ¿¡loa kcpápa-co, XÓTXL, tosM- cimos telum, llaman ellos Pílol, de pdllacybat (lan-
, a6vs, itXa m ani Xi3ot (7). Sicarii an- zar). Nos lo enseña Jenofonte, cuando escribe así:
tem appellantur a aiea, quod signillcat ferreum 6.toi$ pipaso, ).óUnt, tOI4Lnta, apsvávm,
cultrum. Eadern lego et venefici capite damnari- xal ?3o (y eran arrojados juntamente
tur, qui artibus odiosis, tam venenis, quam (8) dardos, lanzas saetas, hondas, y muchas piedras.)
susurris magicis homines occiderin!, vel mala Mas los sicarios se llaman as¡ de sica, que significa
medicamenta publice vendiderint. cuchillo de hierro. También son condenados por la
misma ley con pena capital los envenenadores, que
con odiosos artificios, así venenos como mágicos
susurros, hubieren matado it hombres, ó pública-
mente hubieren vendido malos medicamentos.
§ 6.—Alia delude lex asperrimum crimen nova § 6.—Finalmente, otra ley persigue con una
poena persequitur, quae Pouipeia de parricidiis nueva pena el más espantoso de los crimenes,
vocatur. Qua cavetur, it, si quia parentis ant fui la cual se llama ley Pompeya sobre los parrici-
aut omnino affectionis eius, quae nuncupatione dios. Por ella se dispone, que si alguno hubiere
parricidll continetur, fata properaverit (9), sive apresurado la muerte de su ascendiente 6 de su
clain sive palam id ausus fuerit, nec non is, cujas hijo, 6 en general de una persona de su parentela
dolo malo id factum est, vol conscius criminis que se comprende en la denominación del parri-
existit, licet extraneus alt, peona parricidii pu- cidio, ya se hubiere atrevido it ello clandestina ya
niatur, et noque gladio, neque ignibus, neque públicamente, así como aquel por cuyo dolo malo
ulli alll solenni poenae subilciatur, sed insutus se hizo esto, ó el que fué cómplice del crimen, aun-
culeo eum cane et gallo gallinaceo et vipera et que sea extraño it la familia, sea castigado con la
simia, et inter eas ferales angustias comprehen- pena del parricidio, y no sea sometido ni it la es-
sus, secundum quod region.is qualitas tLilerit, vel pada, ni al fuego, ni it ninguna otra pena solem-

(8) Ádmonent nos epigrsmmata ja Xerolopho urbEs fu-


(1) Buch Schr. quae, Bien.; guam, O8 demás, contra Theoph. st1s1mae seripta, Ha. Rau. Cont.; pero véase el Dg, 1, 2M .
(2) infandam, chr. deterb. siga. L. 16. yTheoph.
(3) BtupratoribnB, Ha 1. Rue8. Con t., contra todos los cdiCe5 (7) Ánabasis V. 2. 14. Versin latina- et teta simuj ¿aceban-
de Rae. Lar, haqtae, eogtlas, fandas et ptulimi lapides.
huoc, Hot., 1. 233. D. de verb. sign. L. l. (8) vel,Schr.
oi3a)X., oml(enlaq Ha. .flt.,s. Cont; pero véase e Rt48. Hoz. Cont. contra ¡al. 1. C. ed
(9) pracpaiaverit,Hal.
(5)
Dtg. t. 238. aeverb. siga. L. 16. y Theoph. his quiparent. ve¿ ¿ber. occid. IX. 17.

INSTXTUTA.—LIBk0 iv: TITULO XVIII 161

tu vicinum mare vel tu amnem proilciatur, ut ne, sino que cosido en un saco de cuero con un
omni (1) elementorum USU vivus carere iucipiat, perro, un gallo, una vivora, y una mona, y ence-
et si eoeluifl superetiti, terra inortuo auferatur. rrado en aquellas finebres estrechuras, sea arro-
Si quis autem alias cognatione vel afflnitate per- jado, según lo permitiere la naturaleza de cada
sonas coniunclas necaverit, poexina' legis Come- región, ó al mar vecino ó al río, para que en vida
liae de sicarlls susti.nebit. llegue á carecer de todo uso de los elementos, y
mientras viva se vea privado de la luz del cielo,
y luego muerto, de la tierra. Mas si uno hubiere
matado á otras personas unidas á él por cogna-
ción ó afinidad, sufrirá la pena de la ley Cornelia.
contra los sicarios..
§ 7.—Item lex Cornelia de talsis, quae etiani § 7.—Del mismo modo, la ley Cornelia sobre las
testamentaria vocattir, poenam irrogat el, qní falsedades, que también se llama testamentaria,
testaineiiturn vel aliud instrumentum falsuin inflige pena al que hubiere escrito, sellado, leído
scrliiserit, signaverit, reeitaverit, sub!ecerit, qn!- ó contrahecho, un testamento ti otro instrumento
ve signum adulterinum fecerit, seulpserit, expres- falso, 6 al que hubiere hecho, esculpido ó repre-
seril sciens dolo malo. Eiusque legis poena in sentado, un sello falso, ¿1 sabiendas de dolo malo.
servos ultimum supplicium est (quod etiam in Y la pena de esta ley es el último suplicio para
lege de sicarlis et veneficis servatur), tu liberos los esclavos (que también se impone en la ley
vero deportatio. contra los sicarios y los envenenadores), pero la
deportación para los hombres libres.
§ 8.—ltem lex Julia de vi publica sea privata § 8.—Además aparece la ley Julia sobre la
aclversus 805 exoritur, qni vim vel armatam vel violencia pública ó privada contra aquellos que
sine armis ffimmisefint. Sed iá quidem armata hubieren cometido violencia, 6 con armas 6 sin
vis arguatur, deportatio ex lego Julia de vi pu- ellas. Mas si ciertamente se probara la violencia
blica irrogatur; si vero sine anis, in tertiam par- á mano armada, se inflige la pena de deportación
tem bonorum publicatio iniponitur. Sin autem por la ley Julia sobra la violencia pública; pero
per vim raptus virginis, vel viduae, vel saneti- si sin armas, se impone la pena de confiscación
moniatis, ve! altenius (2) fuerit perpetratus, tunc por la tercera parle de los bienes. Pero si se hu-
el peccatores et 11, qui opem flagitio dederunt, biere perpetrado con violencia el rapto de una
capite puniuntur secundurn nostrae eonstit utio - virgen, 6 de una viuda, 6 de una religiosa, ó de
nis definitionem, ex qua hoc apertius possibile otra mujer, entonces los culpables y los que para
est scire. el delito prestaron ayuda son castigados con pena
capital según los términos de una constitución
nuestra, en la que se puede conocer esto con más
pormenores.
§ 9.—Item (i3) lex Julia peculatus eos punit, § 9.—Asimismo, la ley Julia sobre el peculado
qui peeuniam vel rem publicam, vel sacram (4, castiga á aquellos que hubieren sustraído cauda-
vel religiosam furati. fuerint. Sed si quidem ipsi les ó cosas públicas, 6 sagradas, 6 religiosas. Pero
indices tempore administrationis publicas pecu- si verdaderamente los mismos jueces sustrajeron
nias subtraxerunt capitali aniniadversione
(), fondos públicos durante el tiempo de su adminis-
puniuntur; et non solum hi, sed etiam qui mini- tración, son castigados con la pena capital; y no
sterium lis ad hoc adhibuerunt (6), vel qui sub- solamente estos, sino también los que les presta-
tractas ab bis scientes susceperunt. Mil vero, qui ron ayuda para ello, 6 los que á sabiendas reci-
in hane legem inciderint, poenae deportationis bieron de ellos los fondos sustraídos. Mas otros
subiugentur (7). que hubieren incurrido . en esta ley quedarán
sujetos á la pena de deportación.
§ 10.—Est el mIer publica iudicia lex Fabia de § 10.—Hay además entre los juicios públicos la
plagia.rlls, quae interdum capitis poenam ex sa- ley Fabia sobre los plagiarios, que á veces infli-
cris constitutionibus irrogat, interdum leviorem. ge con arreglo á las nuevas constituciones la
pena capital, y en otros casos una más leve.
11 .—Sunt praeterea publica iudieia lex Julia § 11.—Además de estos juicios públicos existen
de ambitu, et lex lulia repetundarum, et lex la ley Julia de ambitu, la ley Julia sobre Las
Tulia de annona, et ¡ex Tulia de residuis, quae concusiones, la ley Julia de annona, y la ley
de certis capitulis loquuntur, et animas iuidem Julia sobre las retenciones de cuentas, las cuales
amissionem non irrogant, allls autem poems eos hablan de ciertas materias, y no imponen verda-
subiiciunt, qui praecepta earum neglexerint.— deramente la pérdida de la vida, sino que suje-
Sed de publicis ludielis hace exposuimus, ut yo- tan á otras penas á los que hubieren desatendido
bis possibile sil, summo digito et quasi per mdi- sus preceptos.—Mas hemos expuesto estas indica-
cern ea tetigisse; alioquin diligentior soruni ciones sobre los juicios públicos, para que os sea
scientin vobis ex latioribus Digestorum seu Pan- posible haberlos tocado con la punta del dedo y
dectaruin libris, Deo propitio, adventura est. como en un Indice; por Jo demás, os podrá venir,
con el favor de Dios, un más completo conoci-
miento de los mismos, de los más extensos libros
del Digesto ó de las Pandectas.

• (1) Bien. Schr. Cod.; oinniurn. los demás.


(2) vol alterius, omitelaa Theoph. Véase la 1. 1. C. de rapi.
virq. sea vidaar. IX. 13.; vsI &liae, Schr. pre.rertdo loa indicativos, siguiendo 4 Se/ir, los cuales convienen
(3) item, omte1a Schr. Inefor con ¿a ley 1. 0. de crimpecul. IX. 28.
(4) qui pnblicarn pecuniain vsi cern sacrsm, Hal. Rusa. Hot, (6) Sch.r, Cod.; exhlbuerint, ¿os demás, contra muchos có-
Cora.; pecuniarn vol, omiteUsa Btch. dices de Rusa.
(5) Aqiá yen £08 8nleaadhlbuexunt., Suscepefllnt,8e han (7) subluageptul, Schr.; subiugantur, CuJ. Bien.
Ad §. 9. T. de gradibu cognatoni!.

7
,'tzi
VI. V. VI.
Abpa- Atavu8. Abavun-
truus. Atavia. culos
A.bamita. Ab,nater-
tera.

VI. y. vi.
Propatrul, Propa. Abavu. Proavun- Proavun-
proamitae truu. Abavia. culus. culi,
lius, fha. Proam Ita, Promater- promater-
v* V- tera. teras

VI. Y. IV. III. IV.


Sobrinos. Propior Patruus Proavus. Avunculus Propior Sobrinus.
Sobrina !obrino. magnos. Proavia. magnus. sobrino. Sobrina.
Propior Amita Matertera oior
sobrina, magna, magna. L Tlflft.

VI. V. M. III. II. UI. IV. Y. VE.


Fratris el; Fratris Frater Paruus. Avus. Avuncu- Consobri- Consobri- Consobri-
sororis pa el; sororis et sOror Amit.a. Av¡. los. nus. nl, conso ni, conso-
tiu&iS,ai patruaIi, parue1ie, Matar- C onsobri- brina brinae
Lini, ainitl- amitini, lamitinus, tera, na. filias, fila napos,
ose nepos, ainitinae amitina. neptis.
neptis. fihius, filie.

VI. V. VI. III. II, ¡.


Pater,
III. IV. y. vr. 1
Fratris Fratris Fratri Fratrie Frater. Soror. Soro'Is Sororis Sororis Sororie
ebnepos, pronapos, nepos, filos, filfa Mater, fillus,fiLIa. nepos, pronapos, abnepos,
abneptia. proneptis. neptis, neptis. proneptis. abneptis.

1.
Pilius.
FUla.

II.
Nepos.
Neptis,

III,
Pronepos.
Proneptis.

1V.
Abnepos.
Abneptis.

V.
Adnepos.
AduepUs.

VI.
Trinepos.
Trineptie.
¡

Corresponde al §. 9 del Título VI.


«De los grados de cognación.» Quinto
abuelo.
Quinta
abuela.

VI. V. I.
Hermano, Cuarto ano,
hermana, abuelo, ana,
tel tatara- Cuarta ^
dl. ti.
huelo, auea. arabu1a.

VI. Y. IV. V. VI.


.ijo,hija, Tío, tía ratara- Tio, tía, Hijo, hija
41e1 LÍO 6 2.o'patr- huelo. ¿,os mater- del tío, 6
L 2. os pa. nos, (her- Tatara- nos, (her- tia2.01 ma
ernoa,(ó manu, her- huela, mano, her- ternos, ó
sea, del mana del mano. de sea, del
hermano bisabuelo.) la bisabu hermano
)delaher- la.) delahoy-
mana del manadel

VI. Y. IV. III IV. y. VI.


Primo, prí. Hijo, bija, Grandes BtsabL Grandes Hijo, hija Primo, pri
ma2.us, de los tío ó tía pa- Bisabi tío 6 tía de los ma 2.9,
(hijo, grandes ternos, maternos, grandes (hijo,
hija depri tío óI.iapa- (hermano, (hermano, tío 6 ile bija de pri
mo, prima ternos, hermana hermana maternos, mo, prima
hermanos (primos del deis (primos hermanos
¡el padre.) hermanos abuelo,)
¡¡ del padre).
abuela.) hermanos
de la
madre.)
1 de la
madre.)

VI. Y. 1V. M. II, 111. IV. V. Vi.


Nieto, nie- Hijo, hija, Prlmo,prl. Tío, tía, Abuelo Tío, tía, Primo, pri- Hijo, hija, Nieto, ni..
la, de pri- de primo 6 ma, por paternos. Abuela maternos. ma, por de primo La, de pri-
'

noóprima prima por hermanos hermanos prima por mo, prima


por herma' hermanos 6 por 6 herma- hermanos por herma-
nos o por ó por hermanas nas de la 6 herma- nos ó her-
hermanas hermanas del padre. madre. nad de la manas da
del padre. del padre. madre. la madre.

Vi. y. 1v. y" u. 1. II. III . I.


V V. VI.
Tataranie- Biznieto, Nieto, nie- Hijo, hija, Hermano. Padre. Hermana. Hij o, hija Nieto, nie- Biznieto, Tataranle-I
Lo, tatara biznieta,
- ta del del Madre, de la La da la biznieta, to,tatara.
nieta, del del hermano, hermano, hermana, hermana, de la nieta,del
hermano, hermano. hermana, hermana,

1.
Hij o.
Hija.

II.
Nieto.
Nieta.

III,
Biznieto.
Biznieta.

IV.
Tataranie-
to.
Tataranie
la,

y.
Cuarto
nieto.
Cuarta
nieta.

VI-
Quinto
nieto,
Quinta
nieta.
DIGESTORUM

i 1144T 1

LIBRI L.

AD FIDEM iJODICIS FLORENTINI ATQUE EDITIONIS TAURELLIANAE

LOS CINCUENTA LIBROS


DEL

DIGESTO
DEL

SEÑOR JUSTINIANO
SEG1N EL TEXTO DEL CÓDICE FLORENTINO Y DE LA EDICIÓN TAURELIANA

TOMO I-2
EXPLICACIÓN DE LAS PRINCIPALES ABREVIATURAS

Cr...... De verborura 8igniflcatione tituli Pandectarum et Oodi;is. Cum varias


lectionis apparatu euravit Andr. G-uil. Cramer, Kiliae 1811. S.
.. Ausfübrliche Erlaeuterung der Pandekten, von D. Ohristiau Priedr. von
Giück, Erlangen 1797-1832. S. xxxv Tomi.
Ru88 ..... me civile Msstorum librorum ope . . . emendatum . . . L. Ruesardo
auctore, consilio Franc. Duareni. Lugdiini apud. U. Rovillium 1561.
(Tom. I. Digesta.)
Sav. Das Recht des Besitzes y. Friedr. Carl. von Savigny, Giessen 187. S.
5to Aufi.
&hr Pituli Digestorum de condictione ob turpera causam et de testibus, ed.
Eduardus Schrader, Tubingae 1819. S.
Sch Antonnii Schultiugii notae ad Digesto, cd. Nicolaus Smallenburg, Lugd.
Batav. 1804-1832. 8. vn Tomi.
Geb. Gebaurei narratio de Henrico Bronemanno etc. Uoettingae, 1764.
Br...... Brencm,an.rti historia Pandectarum, e. fatuin exemplaris Plorentini, UI-
traiecti, 1722.
Bp.. . . Digestum vetus, Infortiatum, novum, Lugdiini apud Hugonem a Porta
et Antonium Vincentium, 1551.—Spangenberg, Eunleiturig in ci. Rom.
Just. Rechtsbuoh.—Corporis jurie civilis tomus alter Imp. lustiniani,
--U. A. Spangenberg, Gottingae. 1797.
Heim. . . Basilicorum libri LX. post Annib. Fabroti, etc. ed.idit D. Car. Guil. Em.
Heimbach; Lipsiae 1833.
Vulg. . . . . Lectura según la Vulgata, ó texto de la escuela de Bolonia.
Fi. 4 ras. Flor. . . Códice Florentino.
Taur. . . . . Edición Taureliana, Florencia, 1555.
Hal..... Edición de Haloandro, Nuremberg, 1529.
orig. Escritura original del Códice Florentino, indicada por Brencmaun.
corr. Fi Corrección hecha, según Brencmann, al Códice Florentino por los copistas
ras. Pl. 1 Codex bibliothecae Universitatis Lipsiensis Paulinae. 883.
me. Pl. 2 Codex bibliothecae Universitatis Lipsiensis Paulinae. 884.
m8. Bg Codex bibliothecae publicas quondam Capitnli Bambergertsis.
me. Cae Codex bibliothecae Montis Casini.
me. Gt..... Codex bibliothecae Universitatis Gottingensis.
me. Vat. . . . Codex bibliothecae Vatioanae.
Bas. . . . . Basilicorum libri LX. cd. C. A. Fabrotus. Paris. 1647.
ed. Cod. Iugdunensis. Codicie lib. IX ad vetustissimorum excmplarium, etc. Lngdiini 1551. 4.
ccl. Nbg Edición de los nueve primeros libros del Código, Nuremberg. 1475.
ed, Schf. Edición del Código, llamada Schoifferiana, 1475 y 1477.
Pac. Codicie Dii. Justiniani, etudio ac diligentia lul. Pacii. Genevae. 1580.
O.ar. Codicie On. Justuniani, opera et diligentiaL.Oharond.ae.Antverpiae. 1575.
Cont. Codicie Dn. Justiniani, Antoni Oontii. Parisiis. 1562-1566-1576.—Lug-
duni. 1571.
Bk.. Corporis iuris civilis,—cura J. L. U. Bock, Lipsiae. 1829.
var. 1. gi Lectura varia, sacada de la glosa ordinaria.
ras. 4 mss Manuscrito 6 manuscritos, Códice 6 Códices.
ecl...... Edición ó ediciones.
Vac. Vacarii liber ex universo enucleato jure exceptus.
Corr. Krieg Corrección hecha en la edición de los hermanos Kriegel.
.RToehZ. Koehleri praetermisea ad. Constitutionem átíbtoxav, Regiomonti 1781. S.
N. del T Nota del traductor.

Barcelona: Tipografía de J. Sebastiá Vila, calle Casanova, núm. 29


DIGESTORUM PROOEMIA
PROEMIOS DEL DIGESTO

DE CONCEPTIONE DIGESTORUM DE LA CONCEPCIÓN DEL DIGESTO


bnperatOr s
C Flavius lustinianus, pius,
felix,incls, victor ac triumphator, sem-
per Augus, Triboniano quaestori ano sa-
ElEmperador Oésar Flavio Justiniano, pb,
feliz, ínclito, vencedor y triunfador, siem-
re. Augusto, á Triboniano, su cuestor, ea-
lutem (1). pud
l

Deo auctore nostrum gubernantes (2) imperium, Gobernando con la protección de Dios creador
quod nobis a coelesti maiestate traditum est, et el imperio que nos fué confiado por la Majestad
bella feliciter peraghnus, et pacem decoramus, et del Cielo, hemos terminado con felicidad la gue-
statum rei2ublicae sustentamus, et ita nostros rra, glorificado la paz, y sustentado la república,
an.imos ad Dei omnipotentis erigimus (3) adiuto- y de tal modo levantamos nuestro espíritu para im-
rium (4), ut noque armis confidamus, neque no- plorar la ayuda de Dios Omnipotente, que no con-
stris militibus, neque bellorum ducibus, vel no- fiamos en las armas, ni en nuestros soldados, ni en
otro ingenio, sed omnem spem ad solam refera- los generales, ni en nuestro propio ingenio, sino
mus summae providentiam Trinitatis (5), unde que ponemos toda nuestra esperanza únicamente
et mundi totius elementa processerunt, et eorum en la providencia de la Trinidad Altísima, de don-
(6) dispositio in orbem terrarum producta est. de procedieron los elementos del mundo entero,
y nació su disposición en el orbe de la tierra.
§ 1.—Quum ¡toque nihil tam studiosum in omm- § 1.—Y pues entre todas las cosas no sehallanin-
bus rebus invenitur, quam legum auctoritas, guna tan digna de atención como la autoridad de
quae et divinas et humanas res heno disponit et las leyes, la cual dispone acertadamente las co-
omnem iniquitatem expellit, reperimus autem sas divinas y las humanas, y excluye toda iniqui-
omnem legum tramitem, qui ab urbe Roma (7) dad; como reparásemos que todo el cúmulo de le-
condita et Romuleis descendit temporibus, ita yes, que trae su origen desde la fundación de Ro-
case confusum, ut in (8) infiuitum extendatur, et ma y desde los tiempos de Rómulo, era de tal modo
nullius humanae naturae capacitate concludatur, confuso que se extendía á lo infinito,y no era com-
primum nobis fult studium, a sacratissimis retro prensible por humana capacidad, fué nuestro pri-
principibus initium sumere, et eornm constitutio- mer cuidado comenzar por la obra de los antepa-
nes emendare, et viae dilucidae tradere, quate- sados sacratisimos príncipes, y enmendar y aclarar
nus in uuum codicem (9) congregatae, et omni su- sus constituciones, para que, reunidas en un Códi-
pervacua similitudine et iniquissima (10) discordia go y purgadas de toda supérfina analogia y de
absolutae universis hominibus promtum suae sin- toda injustisima discordancia, ofrezcan á todos los
ceritatis (11) praebeaut praesidium. hombres pronta y eficaz defensa de su sinceridad.
§ 2.—Hoeque opere consummato, in (12) uno § 2.—Y concluido este trabajo, reunido todo
volumine, nostro nomine praefulgente, coaduna- él en un volumen que brilla con nuestro nombre;

(1) Imp. Justinianua A. Triboniano Viro eminentiselmo, (7) urbe Romana, mis. Pl. 2. By., ed. .Nbg. Behf. Pat.; urbe,
Quaestorl SaerI Palatil, mas. Cae. Vai. Pi. 1. 2. .Bg., Bel. y otros. ~tiendo Roma, mas. Pi. 1. Gf., Bel. Rusa. Cont. Char. Pac.
(2) Fi.; gubernante, Taur. (8) In, falta en el ma. Flor.
(8) mas, y ed. Cd; ma. Flo,-., erlgimus. (9) In uno codica, Ha1. Rusa. Conf. Cha,-. Pat.
(4) adiutorlam, ma. Flor. (10) nequlsshna, ma. Pl. 2., ed Nbg.
(5) itu. Flor. Pi. 1. 2. Bg., ed. 2V'bg. Relif.; ad sol. provid. (11) serenitatie ed. Rchf. .Yai.
refer. aummae Tnn., HaZ y otros. (12) eL In, mes. ¡2. 1. 2. By. GL, ad. .Wbg. &hf. Hal. Rusa. Cont.
(8) rerum, HaL. Rusa. Cont. Char. Pac. Mar. Pat. 2k.

168 DIGESTO. -PROEMIOS

to, quum ex paucis et tenuioribus relevati (1) cuando descargados de las menos numerosas y
ad summam et pleuissimam iuris emendationem más leves dificultades nos apresurábamos fi llegar
pervenire properaremus (2), et omnem Roma- fi la total y completa enmienda de las leyes, fi
nam sanctionem et colligere et emendare, et reunir y corregir todas las romanas, y fi presentar
tot (3) auctorum dispersa vohimina uno codice recopilados en un código los dispersos volúmenes
(4) indita ostendere (quod nemo (5) neque spe- de tantos autores, (cosa que nadie se habla atrevi-
rare, neque optare ausus est), res quidem nobis do ni á esperar ni fi desear), nos parcela dificili-
difficillima, immo magis impossibflis videbatur. sima la empresa, y aún más que difícil, imposible.
Sed manibus ad eoelum erecti, aeterno (6) au- Pero levantadas al cielo las manos, é invocado el
xilio invocato, eam quoque euram uostris repo- auxilio del Eterno, abrigamos de nuevo aquel pro-
suimus aniniis, Deo freti, qui et res penitus de- pósito en nuestro ánimo, confiados en Dios, que
speratas donare et consummare suae (7) vir- puede, por la grandeza de su virtud, dar y consu-
tutis maonitudine potest. mar hasta las cosas más desesperadas.
§ &-t ad tunc sinceritatis (8) optimum re- § 3.-Entonces recurrimos fi la excelente coope-
speximus ministerium, tibique primo et hoc (9) ración de tu sinceridad, y habiendo adquirido prue-
opus eommiaimus, ingenil tu¡ documentis ex no- bas de tu ingenio en la ordenación de nuestro Có-
stri Codicis ordinatione acceptis, et iuSSimUs, quos digo, fi ti en primer lugar te encomendamos esta
prob;veris (10), tam ex facundissimis antecesgo- obra, y te mandamos que eligieras, para asociar-
ribu8) quam ex viris (11) disertissiinis togatis los fi este trabajo, fi los que prefirieses, ya entre
fori ninplissimae sedis, ad sociandum laborem los más elocuentes profesores de derecho, ya de los
e1igre. lis itaque collectis, et in nostrum pala- más famosos abogado-, foro de esta ilustrisima
tiuni introductis, nobisque tuo testimonio placi- capital. A. los cuales, así congregados, y recibidos
tis, otam rem faciendam permisimus, ita tamen, en nuestro palacio, después de aprobar nosotros
ut tu¡ vigilantissimi animi gubernatione res tu elección, les autorizamos para realizarla obra,
omis celebretur. pero de modo que toda se haga bajo tu inteligenti-
sima dirección.
§ 4.-lubemus igitur (12) vobis, antiquorum § 4.-Por tanto, os mandamos que leáis y corri-
prudentium, quibus auctoritatem conseribenda- jáis los libros pertenecientes al derecho romano
rum interpretandarumque legum sacratissimi de los antiguos jurisconsultos, fi quienes los Sa-
principes praebuerunt, libros ad ius Romanum cratisimos príncipes autorizaron para redactar fi
pertinentes et legere et elimare, ut ex lije omnis interpretar las leyes, fi fin de que de ellos se re-
(13) materia .colligatur, nulla, secunclum quod coja toda la materia, pero de suerte que no quede
possiblle (14) est, noque similitudine, noque dis- en ésta nada semejante ni en discordancia, sino
cordia derelicta, sed ex lije hoc colligi, quod que de ellos se compile únicamente lo de cada ca-
unum pro omnibus suffieiat (15). Quia autem et so que sea aplicable fi todos los demás. Pues aun-
alii (16) libros ad ius pertinentes scripseruut, que también otros escribieron libros de derecho,
quorum scripturae nullis (17) auctoribus rece- sus doctrinas no han sido admitidas ni profesadas
ptae nec usitatae sunt, neque nos eorum volumina por ningún autor, y nosotros no nos dignamos
nostram inquietare (18) dignamur sanctionem (19). prestar fi sus libros nuestra sanción.
§ 5.-Quumque hace materia summa nostri un- § 5.-Y pues esta materia va fi ser recogida por
minie (20) lib eralitate collecta fucrit, oportet suma liberalidad de nuestra divinidad, conviene
eam puicherrimo opere exetruere, et quasi pro- compilarla con muy exquisito cuidado, consagrar-
prium et sanctissimum (21) templum iusti tino la como propio y sagrado templo de la justicia, y
consecrare, et in libros quinqua.ginta et cortos tí- distribuir todo el derecho en cincuenta libros y
tulos totum ius (22) digerere (23) tain secundum en determinados titules, ya según la estructura
nostri constitutionem Codicis, quam edicti por- de nuestro Código, ya fi imitación del edicto por-
petui imitationem, prout hoc vohis (24) commo- pétuo, según esto os pareciere más acomodado, fi
dius cese patuerit (25), ut nihil extra memoratam fin de que nada pueda quedar fuera de la mencio-
consummationem possit esse derelictum, sed lis nada compilación, sino que todo el derecho anti-
quinquagintá libris totum ius antiquum, por mil- guo, confuso por espacio de casi mil cuatrocientos
lesimum et quadringentesimum paene annum años, y por nosotros purgado, como rodeado de un
(26) eonfusum, et a nobis purgatum, quasi quo- muro en estos cincuenta libros, nada deje fuera de
dam muro vailatum, nihil extra se habeat; omni- si; concediendo fi todos los tratadistas de derecho
bus auctoribus iuris aequa dignitate pollentibus, igual autoridad, y sin guardar cierta prerogativa
et nemini quadam praerogativa servanda, quia fi ninguno, porque no todos en todo, sino algunos

(1) revelatl, cd. Schf., Vac. (15) sed quod ex his unum pro omnibus suf5elat, Hal.
(2) properamus, mas. Pl. 1. Sg., Bk.; properaremur, cd. (ir.) qui autem et alios, casa. Pi. 1. 2., cd. Nbg.; qul autem
8c14f.; properemus, cd. Nbg.. Yac. silos, cas. Sg.; quod autem allos, ms. Gt,
(3) tota, ras. Flor. (17) ma. Flor., Cont. 62.; a nu1ll, mas. y €4. 044.
(4) un¡ codiel, rase. Pi. 2. Gt., Ha?. Eses. Cont. Char. Pac., (18) inquinare, Cont. al margen.
Ya e, (19) nostra loquiet. diga. sauctione, ma. Pl. 2., Ruas, al mar-
(5) ma. Flor.; nemo &LIns, mss. y €4. 064., Vac. gen.
(6) ms. Flor.; erectis et aeterno, mas. y sd. 064., Yac. (20) a snmml numinia,cnss.PZ. L.Bg. 01., Vac.;e. suraral no-
(7) sane, falla €n Flal. Rusa. Cont. 66. 71. 711. Char. Pac. etri numinis, mc. P& 2.; asurninl nostri numinis, ad. Schf.; sum-
(8) sauctitatis,ma. Bg. mi numinis, ¡Ial. Rusa. Chal. 82.
(9) primum boc, Rusa. Cont. Char. Par. (Si) sacratiesimum, mas. Pi. 1. 01., cd. Nbg. Schf.
(10) probavimus, Yac.; probares, ¡Ial. Rusa. Cont. Char. Par. (22) ius, parece afwdido después en el ml. Flor.
(11) lurte, cd. Schf. flal. (23) dfriere, ras. Pl. 1. ,Ru88. al margen.
(11) tugetur, ras. Flor., enmendado iugiter, 6 igitur, que (44) nobis, cd. Schf. Ruso. Cont. 86. 71. 68. Char.
confirman ras, y cd. (364. (85) potucrit, Rase. Chal. Char. Fac.; npparuerlt, €4. Nbg.
(13) ma. Flor., Sp. mc.; omnibus, mas. y otras ad, del 064. (28) mss. Flor. Pl. 1. 2., cd. &Jsf. cont. 82. y casi lo mismo
(14) sibile, mas. flor., que se ennend6 diciendo sciWle, 6 en los mas. Sg. (71. Nbg.; per mino et qua&lngentos paella
poseibile. Esto tdtimo lo comprueban asas. y cd. (364. (fere) asnos, ¡Tal. Rusa. ConI. 66. y otros.

DIGESTO. -PROIBM108 169

non omnes in omnia, sed certi per corta vel me- en ciertas materias, han sido estimados mejores ó
liores vl deteriores (1) invniuntur. peores.
§ 6.-Sed noque ex multitudine auctorum, § 6.-Y no juzguéis por la muchedumbre de au-
quod inelius et aeqUiUS est, iudicatote, quiim pos- tores lo que es mejor y más equitativo, pues á las
it unius forsitan (2) et deterioris sententia et veces puede la opinión de uno solo, y aún del peor,
multas (3) et maiores in aliqua parte superare. superar en algún punto á. las de los más numerosos
Et ideo ea, qnae antea (4) in notis Aemitii Pa- y mejores. Y por esto, no deberéis rechazar sin
piniani ex Ulpiano et Paulo, ncc non (5) Marcia- examen lo agregado antes de ahora en las notas
no adscripta sunt, quae antea nullam vim obti- de Emilio Papiniano, tomado de Ulpiano y de Pau-
nebant (6) propter honorem splendidissimi Pa- lo, y aun de Marciano, que anteriormente no goza-
piniani, non statim respuere, sed si quid ex his ba de autoridad alguna por la gran consideración
ad repietionem summi ingenii Papiniani labo- que se tenla al muy esclarecido Papiniano, sino
mm ve! interpretationem (7) necessarium case que si estimaseis que algo de ello es necesario pa-
perspexeritis, et hoc (8) ponere legis vieem ob- ra el complemento 6 para la interpretación de las
tinens non inoremim, ut omnes, qui relati fuerint obras del superior ingenio de Papiniano, no demo-
in liune codicem (9) prudentissirni viri, habeant réis ponerlo como teniendo fuerza deley, de suer-
auctoritatem, tanquam si eorum studia ex prin- te que todos los jurisconsultos que en este Código
cipalibus constitutionibus profecta et a nostro di- fueren mencionados tengan autoridad, como si sus
vino fuerint ore profusa. Omnia enim merito no- doctrinas proviniesen de constituciones imperia-
stra facimus, quia ex nobis omnis eis impertietur les y por nuestros divinos labios hubieren sido
auctoritas; nam qui subtiliter (10) factum emen- formuladas. Y con razón hacemos nuestros todos
dat, l&udabilior est co, qui primus invenit. esos escritos, porque por nosotros se les concederá
toda su autoridad; pues el que enmienda hábil-
mente lo hecho, es más digno de alabanza que el
que primero lo inventó.
§ 7.-Sed et hoc studiosuin vobis esse volu- § 7.-Y también queremos que tengáis especial
mus, ut, si quid in veteribus non bene positum cuidado, para que, si encontráis en los libros anti-
libris inveuiatis, ve] a1iquoLi superfluum, vel mi- guos algo no bien colocado, 6 supérfluo, 6 defec-
nus perfectum, [supr cua longitudine (11) se- tuoso, suprimida toda innecesaria prolijidad, com-
mota, et quod imperfectum (12)] est repleatis, et pletéis Jo imperfecto, y presentéis toda la obra con
omne opus inoderatum et quam pulcherrimum moderadas proporciones y tau acabada como sea
ostendatis;hoeetiam nihilominus observando, utsi posible; teniendo además muy en cuenta esto, que
aliquid in veteribus legibus vel constitutionibus, si hallarais en las antiguas leyes 6 constituciones,
quas antiqui in suis libris imposuerunt (13), non que los antiguos insertaron en sus obras, algo no
recte scriptum inveniatis, et boc reformetis, et bien copiado, también lo reforméis y presentéis
ordini moderato tradatis, ut hoc videatur esse en debida forma, de suerte que parezca que es lo
verum et optimum et quasi ab initio scriptum, verdadero y lo preferible, y como lo escrito origi-
quod a vobis electum et ihi positum fucrit, etne- nariamente, lo elegido y puesto allí por vosotros, y
mo ex comparatione veteris voluminis quasi vi- nadie se atreva á tachar de Incorrecta su lectura
tiosam seripturam arguere audeat. Quum enim comparándola con la del antiguo texto. Pues si
lego antiqua, quae regia nuncupabatur, omne por la antigua ley, que so llamaba Regia, todo el
ms omnisque potestas populi Roniani in impera- derecho y toda la potestad del pueblo romano fue-
toriam translata suntpotestatem, nos vero sanctio- ron transferidos al poder imperial, y nosotros no
nem omnemnon d.ividimus(14)in alias etalias con- dividimos toda la sanción entre unas y otras obras
ditorum partes, sed totam nostram esse volumus, de los escritores de derecho, sino que queremos
quid (15) possit antiquitas nostris legibus abroga- que toda entera sea nuestra, ¿qué podria la an-
re? Et in tantum volumus eadem omnia, quum tigüedad abrogar en nuestras leyes? Y en tanto
reposita sunt, obtinere, ut, etsi (16) aliter fuerant querernos que todos estos textos, una vez restable-
(17) apud veteres conseripta, in eontrarium autem cidos, tengan fuerza de ley, que si, aun cuando
in positione (18) inveniantur, nullnm crimen (19) hubieran sido transcritos de diferente manera en
scripturae imputetur (20), sed nostrae electioni los autores antiguos, aparecieren, sin embargo,
hoc adscribatur. con sentido contrario en su inserción, no se impute
ninguna falta á lo escrito, sino que esto se atribu-
ya á elección nuestra.
§ 8.-Nulla itaque in omnibus praedicti codi- § 8.-Así, pues, no encuentre para si cabida ea

(1) doctiores, Yac. (12) Lag palabras del parntcais faltan en el ma. Flor.
(2) cum poasit an, ,ns. Flor. Contra la autoridad de todos (15) imsuerunt, me. Flor., corregtdo, tnsuerunt d imposue-
los mes. y ed. del Cód. runt esto último dicen Sj. Bk; posuernnt, mas. Fi. 1. 2. By.
(2) mc. Flor. Sp.; multos, mes. y otras cd. del (ud. GI., ed. Nbg. Schf. Rase. Coni. Char. Pac.; posuerint ¡ial.
(4) mss. Flor. Pl. 1. Y. .Bg., ert. .h'b9. &hf. Sp.; antea, falta (14) sas. Flor. Sp. Bk.; divielmue, que.y las cd. del CM.
en Hal. Ruso. Cont. 011ar. Pac. Bk. (15) saBe. Flor. FI. 2. L, Sp. Bk.; as quid, cas. Bg., ea. Sdllf.
(5) mcc. Flor. Pi. 2. Bg., Cont. 62. Sp. Wc.; et, ahajen mcc. ¡Ial. y otras.: et nil, sas. Gt.
Pl. 2. Gt. j otras etl. (56) sas. Flor., Cont., 62.; Ut Si, mas. ,# otras ej. del Cód.
(8) part.im, insertan mes. Pl. 1. 2. By. 01., ea. Nbg. Sdhf. (1) mas. Flor. Pl. 2. By. GL, ea. Nbg. Sdhf.; (nerint, mc.
(7) interpretatiounm, mcc. Pl. 2. By. Gt., ea. .Wbg. Schf. Ha?. Pl. 1. HaZ. y otros.
(8) hie, ed. Nbg. (18) la compositioiie,rns8. Pl. 2. 2., ej. Nbg. Sdhf.; tu coca-
9) in boc codlec, me. Pl. 2., ej. Nbg. Hal. pocttionem, cas. By.; tu compositione nostra, fiel. y los demda
(10) mc. Flor. cd. Sdhf. Raes. Cont. Char. Pac. Blc.; qui non menos Sp. y Bk.
Subtiltter, mes. k Y. 2. Bg. Gt., el. NSg. ¡ial. Sp. Yac. y var. (19) non, por nultum crimen, ¡Ial. Ruso. Cont. 86. 71. 78.
1. gI; qui non iuzuhtiliter var. 1. gl. Char. Pac.
(11) similítudine, m. Pl. 1. By. Gt., ed. Sdllf.; multltudine, (20) imputetur, falta en ¡Ial. Rusa. Cont. 66. 71. 78. (Jhar.
me. Pl. 2.; longitudlne, ea. Wbg. ¡ial. y otras. Fas.

170 DIGESTO.-PROEMIOS
cis membris antinomia (Sic enim a vetustate grae- ninguna de las partes del, mencionado Código nin,
co vocabulo nuncupatur) aliquem sibi vindicet guna antinomia (que as¡, con una voz griega, se
locuni, sed sit una concordia, una consequentia, docta por los antiguos), sino que haya en todas
adversario nemine contituto. una sola concordancia y una consecuencia, no que-
dando nadie en desacuerdo.
§ 9.-Sed et similitudinem, secundum quod § 9.-Mas también queremos, según se ha di-
dictum est, ab liulusmodi consummatione volumus cho, desterrar de tal compilación toda analogía,
exsulare, et ea, quae saeratissimis constitutio- y no permitimos que de nuevo se incluyan del
nibu, quas in Codieom nostrum redegimus, cau- antiguo derecho las decisiones contenidas en las
ta sunt, iterum poni ex vetere jure non concedi- SacratiBimas constituciones que en nuestro Códi-
mus, quum divalium constitutionum sanetio suf- go recopilamos, pues la sanción de las constitu-
ficit (1) ad eorum auctoritatem, nisi forte vol ciones imperiales basta para su autoridad, á no
propter divisionem, vol propter epietionem (2), ser que acaso esto fuese necesario, ya para la di-
vol propter pleniorein indaginem hoc coutigerit, visión, ya para su complemento, 6 ya para la me-
et hoc tamen perraro, ne ex continuatione hnius- jor investigación de su sentido, y ello, sin em-
modi lapsus oriatur aliquid in tau prato spino- bargo, muy raras veces, para que de la repetición
sum. de este defecto no nazca algo espinoso en el prado
de vuestra obra.
§ 10.-Sed et si quae legos in veteribus libris § 10.-Y en manera ninguna os permitimos que
positae iam in desuctudinem (3) abierunt, millo si algunas leyes contenidas en los antiguos libros
modo vobis easdem ponere permittinms, quum cayeron ya en desuso, las pongáiF, pues queremos
hace tantummodo obtinere volumus (4), quae que obtengan fuerza de tales tan sólo aquellas que
vol iudieiorum frequentissimus ordo exereuit, ó el uso frecuentisimo en los juicios mantuvo en
vol longa consuetudo huius almae urbis compro- vigor, ó antigua costumbre de esta excelsa ciudad
bavit, secunclum Salvii luliani scripturam, quae confirmó, conforme á la opinión de Salvio Juliano,
indieat (5), debere omnes civitates consuctudi- la cual indica que todas las ciudades deben seguir
nem Romae sequi (6), quae caput est orbis ter- la costumbre de Roma, que es cabeza del orbe de
rarim, non ipsam alias civitates. Romam autem la tierra, y no ella la de las otras ciudades. Mas
iutelligeudum est (7) non solum veterem, sed por Roma ha de entenderse, no solamente la an-
etiam regiam nostrani, quae Deo propitio eum tigua, sino también nuestra corte, la cual, me-
melioribus condita est auguriis. diante la protección de Dios, ha sido fundada con
mejores auspicios.
§ 11.-Ideo (8) iubemus, duobus istis codici- § 11.-Por tanto, mandamos, que todo se rija por
bus omnia gubernari, uno constitutionum, alte- estos dos códigos: uno, el de las constituciones, otro,
ro iuris enucleati et in futurum codiceni e.ompo- el del derecho corregido y compilado en el futu-
siti (9), vol si quid aliud a nobis fuerit promul- ro Código, salvo si alguna otra cosa se promulga-
gatum institutionum vicem obtincns, ut rudis re por nosotros en forma de instituciones, para
animus studiosi (10), simplicibus (11) enutritus, que la inteligencia del estudiante inculto, prepa-
facilius ad altioris prudentiae redigatur scien- rada con sencillas nociones, llegue más facilmente
tiain. al conocimiento de la superior ciencia del derecho.
§ 12.-lostram autem consummationem, quae § 12.-Mas esta nuestra recopilación, que con la
a vobis (19) Deo annuente eomponetiu, Digesto- voluntad de Dios se compondrá por vosotros, man-
ruin vol Pandectarum nomen habere sancirnus, damos que lleve el nombre de Digesto ó d Pan-
nullis iuris peritis in posteriim andentibus cern- dectas, sin que en lo sucesivo se atreva ningún
mentarios illi applicarc, et verbositate sua su- jurisconsulto á aplicarle comentarios, ni áintrodu-
pradicti codicis compendium confundere, quem- cir confusion con su vana palabrería en el compen-
adinodum in antiquioribus temporibus factum dio del mencionado código, como se hizo en los
est, quum per contrarias interpretantium senten- antiguos tiempos, cuando por las contrarias opi-
tia.s totum ius paene contnrbatum est; sed auffi- niones de los intérpretes se perturbó casi todo el
ciat, por indices tantunimodo et (13) titulorum derecho sino que baste, tan sólo á manera de In-
subtilitatem, quae pvXc (14) nuncupantur dices y para explicación de los titulos, hacer cier-
(15), quaedam admonitoria eius (16) facere, nuilo tas observaciones que se IlamanparatitZos, con tal
ex iuterpretatione eorum vitio oriundo. que de Ia interpretación de ellos no se origine vicio
alguno.
§ 13.-No nutem por seripturam aliqua fiat in § 13.-Mas para que no surja en lo futuro duda
posterum dubitatio, iubcmus, non per sigiorum alguna por causa de la escritura, mandamos que
(17) captiones et compendiosa aenigmata, quae ni con artificios de abreviaturas, ni Con signos

(1) mas. Flor. PI. 1. 2. By., cd. 1Vbg. Schf.; suffieiat, ilal. y
los demds. (9) componeudo, me. Pl. i.; componeudi, snss. Pl. 2. Bg.
(2) mss. y cd. del Cód.; propter lectionem, mas. Flor. 01., cd. NSg. &kf. ial. Rusa. Cont. 66. 71. 76. Char. FaC.
(1) perdesuet., mss. Pl. 1. 2. E6. cd. Schf. Hal. RuSS. Cont. (lO) studiose,Bk.
Char. PaC. (11) simpliciter, ial.
(4) mes. Flor. Pl. 1. 2. Bg. Gi.., cd. Wbg. Schf.; ve)imus, (12) mcc. Pl. 2. 01., cd. ibg. .8k.; quse vobis, no. Flor.;
H. y 0tT08. quae SnObiS, mes. Pl. L Ep., ed. &hf. ial. y otras.
() ludicat, me. Bg., cd.. 1bg. (15) et, falta en sI mg. Flor.
(5) mcc. Flor. Pi. 1. 2., Hal. Oont. 62. 13k.; et legem, aña- (14.) paruticia, mes. Pl. 1. 2. y casi lo mismo Bg., eA. Schf.;
den ms. Bg, y sri. Nbg.; et leges, cd. &h/'. Ruso. y otros; pL&p(a, ed. NZg.
C' 0V1CI CÇ 'P6;lIfiQ eCX01013JEZV, Bao. (15) quae 7LIZPIM nuneup., faltan en el me. Flor.
(7) m.ss. Flor. Pl, 1. 2. Bg. 01., cd. Yhg. Sehf. Hal. Cont. 62.; (18) sic, mss. Pl. 1. 2. Bg., cd. .Wbg.; el se, no. 01.
intelliglmus, Rusa. Cont. 66. y otros; 'SOV, Bao, (17) Cont. 62. al margen, 13k.; stupiorum 558. Flor.; clin-
(8) me, Flor., HaZ. Sp. Bk.; Ideoque, 5528. y las demds cd. plorum, Sp.; signormn, *a. Pl. 2. 2. By. G., cd. .Nbg. $ch/'.
del CÓ& HaZ, y otras.

DIGESTO.—PROEMIOS 171

multas por se et por suum vitium antinomias iii- compendiosos, que por si .y por sus defectos intro-
duxerunt, eiusdem codiiS textum conscribi, dujeron muchas antinomias, se escriba el texto de
etamsi numerus librorum significetur, aut aliud este código, aun cuando se signifique la numera-
quidquam; nec etenim hace (1) per specialia si- ción de los títulos, ú otra cosa cualquiera; pues ni
gla (2) numerorum manifestar¡, sed por litera- aun estas se han de expresar con las especiales
rum consequefltiam explanan concedimus. cifras de los números, sino que mandamos se ex-
planen empleando letras.
14.—Hace igitur omnia Deo placido facere § 14.—Todo lo cual procure, con el favor deDios,
tua prudentia una eum aliis facuudissimis viris hacerlo tu sabiduría, junto con los demás elocuen-
studeat, et tara subtili quam (3) celerrimo fmi tisimos varones, y llevarlo tanto fi feliz como fi
tradere, ut codex consummatUs et in quinquagin- pronto término, fi fin de que nos déis concluido y
ta libros digestus nobis offeratur in maximam et dis tribuido en cincuenta libros este código, para al-
acternam reí memoriam1 Deique omnipotentis pru- tísima y eterna memoria de la empresa, testimo-
dentiae argumentum (4), nostri que (5) imperli nio de la sabiduria de Dios Omnipotente, y gloria
vestrique ministenii gloriam. Data octavo dcci- de nuestro imperio y de vuestro cometido. Dado
mo Kalendas lanuarias (6), Lampadio et Ores- fi dieciocho de las Calendas de Enero, bajo el con-
te viris clarissimis Conss. (530.) sulado de los muy esclarecidos varones Lampadio
y Orestes. (Año 530).

Imperator Caesar Flavius lustinianus, Ala- El Emperador Cesar Flavio Justiniano, Ale-
mannlcus (7), Gotthicus, Francicus, Ger- mánico, Gótico, Fráncico, Germánico, Anti-
inanicus, Anticue, Alanicus, Vandalicus, co, Alánico, Vandálico, Africano, p10, feliz,
Africanua,",pino, feliz, ino]ytus, victor ao Incito, vencedor y triunfador, siempre Au-
triumphator, semper Augustus, Theophilo, gusto, á Teófilo, Doroteo, Teodoro, Isidoro y
Dorothe9, Theodoro, Isidoro, et Anatolio, Anatolio, Tableo y Cratino, varones ilus-
et Thnllelaeo (8), et Cratino, vine illustni- tres, profesores de derecho, y á Salaminio,
bus, anteceseoribus, et Salaminio, viro di- varón elocuentisimo, maestro de jurispru-
sertiseirno, antecessori (9), salutam. dencia, salud.
Omnem reipublicae nostrae sanctionem 1am es- ¿Quién mejor que vosotros conoce que toda la
se purgatam et compositam tam in quatuor libris legislación de nuestra República ha sido ya pur-
Institutionum seu elementorum, quam 111 quinqua- gada y compilada, así en los cuatro libros de Ins-
gintaDigestorum seuPaudectarum,nec non iiiduo- tituciones ó Elementos, como en los cincuenta del
decim Imperialium Constitutionum, quis amplius Digésto ó Pandectas, y en los doce de Constitucio-
quam vos (10) cognoscit? Et omnia quidem, quae nes Imperiales? Y cuanto habla convenido mandar
oportuerat et ab initio mandare, et post omnium en un principio, y explicar después de la conclu-
consummationem, factum (11) lib enter admitten- sión de todos los trabajos, luego que de buen gra-
tos, definire, iam por nostras orationes tam Grao- do aprobamos lo hecho, fué ya declarado así en
ca liugua, quani Romanorum, quas aeternas fien lengua griega como en la de los romanos por me-
optamus, explicita sunt. Sed quum vos et omnes dio de nuestras cartas, que deseamos se conserven
postea professores legitimae scientiae consti- eternamente. Pero habiendo sido también conve-
tutos etiam hoc oportuerat seire, quid et in qui- niente que vosotros y todos los demás profesores
bus teinporibus tradi necessarium studiosis credi- que os sucedan en la ciencia del derecho sepáis qué
mus (12), lit ex hoc optimi atque eruditissimi effi- materias y en qué épocas creemos necesario se
ciantur, ideo praesentem divinam oratiouem ad enseñen fi los escolares, para que por este medio
vos praecipue faciendam existimamus, quatenus lleguen fi ser excelentes y muy instruidos juris-
tam prudentia vestra, quam ceteri antecessores, consultos, hemos juzgado que debíamos dirigir
qui eandem artem la omue aevum exercere ma- singularmente fi vosotros la presente imperial de-
luerint, nostnis regulis observatis, inclytani viam claración, con el objeto de que tanto vuestra sabi-
eruditionis legitimae possint ambulare.Itaqne du- duna, como los demás profesores de derecho que
bio procu.1 quidem est, necesse esse (13) lustitutio- en todo tiempo quieran ejercer el mismo magisterio,
nes in omnibus studiia primum sibi vindicare lo- podáis seguir, observadas nuestras reglas, clin-
cum, utpote prima vestigia cuiusque (14) scientiae dito camino de la instrucción en el derecho. Ahora
mediocriter tradentcs ex libnis autem quinqua- bien, está ciertamente lejos cíe duda que es nece-
ginta uostrorum Digestorum sex et tniginta tan- sario que las Instituciones reclamen para si el
tunimodo suffieere tam ad ves trata expositio- primer lugar en todos los estudios, como quiera
nem, quam ad iuventutis eruditionem iudleamus. que dan en cierta medida las primeras nociones

ataatinop., Mal. RuSa. (bat. 66. 71. 76. Char. .Pac.; D. XVII.
(1) hace, falta en el sss. Flor. Kal. jan. Oonetautinop. Cont. 62.
() me. Flor.; signa, msa. y sil. del Cód. (7) Álemanicna,Hai. Valg.
(3) quamquam, sss. Flor. (8) HaZ.; Thalelao, Fi.
(4) provideutism et argusn., mes. Fi. 1. Bg.; providsntiam (9) anteS., omitela Mal.
st augmentnm, sss. Fi. 2.; providentlam augznentam, sil. Nbg.; (iO) cos. Mal.
providentia augmentum, fis. Gt.; providentlae argum., sil. (11) factam, ¡Jal. Vuig.
Rchf. Mal. y los de,n4e menos Sp. (u) Taur. según la orig.; credldimus, corr. Rl., Br.
(5) nostri, mas. Pl. 1. 2. G&, cd. Nbg. (18) case , osniteia Gron.
(5) Kal. ianutjI, ma. Flor. Sp.; D. Xliii. Kal. ¡anuar. Con- (14) Taur. al margen; cutus, en el texto.

172 DIGESTO.—PROEMIOS

Sed ordinem eorum et tramites, per quos ambu- de cualquier ciencia; mas juzgamos que dolos cin-
landum est, manifestare tempestivum nobis esse cuenta libros de nuestro Digesto bastan tan solo
videtur, et vos in memoriam quidem eorum, quae treinta y seis, así para vuestra exposición, como
antea tradebatis, redigere; ostendere autem no- para la instrucción de la juventud. Pero nos pa-
vellae nostrae compositionis tam utilitatem, quam rece oportuno manifestar el orden de ellos y el
teinpora, ut nihil huiusmodi artis relinquatur in- método con que se ha de proceder, y traeros 4 la
cognitum. memoria lo que antes enseñabais; mostrando tan-
to la utilidad como las épocas de nuestro nuevo
plan, para que no quede por conocer nada de lo
relativo 4 esta enseñanza.
§ 1.—Et antea quidem, quemadmodnm et ve- § 1.—Mas antes, como también lo sabe vuestra
stra scit (1) prudeutia, ex tanta legum multitudi- ilustración, de tanta multitud de leyes, que se
no, quae in librorum quidem duo millia, versuum extendía verdaderamente 4 dos mil libros y 4 tres
autem tricies centena extendebatur, nihil aliud millones de párrafos, no oían los estudiantes en
nisi sex tanturnmodo libros, et ipsos confusos et ju- las explicaciones de sus maestros mas que la ex-
ra utilia in se perraro habentes, a voce magistra posición de tan solo seis libros, y estos confusos y
studiosi (2) accipiebant, ceteris iam, desuetis, iam conteniendo muy raras leyes útiles, pues los de-
omnibus (3) inviis. In his autem sex libris Gaii más ó hablan caldo en desuso, ó eran para todos
nostri Institutiones et libri singulares quatuor, impenetrables. En cuyos seis libros se contaban las
primus de ulla vetere re uxoria (4), secundus de Instituciones de nuestro Gayo y cuatro tratados
tutelis, et tertius nec non quartus de testamentis especiales, el primero, de aquella antigua acción
et legatis connunierabantur; quos nec totos per dotal, el segundo, de las tutelas, y el terro y el
consequentias (5) aceipiebant, sed multas partes cuarto de los testamentos y legados; y ni aún ínte-
eorum quasi supervacuas praeteribant. Et priini gramente los aprendían todos, sino que pasaban
anni (6) hoc opus legentihus tradebatur non se- por alto muchas de sus partes como supérftuas. Y
cundum Edicti perpetui ordinationem, sed passim dábase esta enseñanza 4 los estudiantes de pri-
et quasi per saturam eolleetum, et utile eum mli- mer año no según el orden del Edicto perpétuo, si-
tilibus mixtum, maxima parte inutilibus deputa- no recogida de aquí y de 01 y sin concierto, mez-
ta. In secundo autem auno praepostera ordina- clado lo util con lo infitil, y consagrando 4 lo inú-
tione habita, prima pars legum lis tradebatur, til la mayor parte. En el segundo año se les ense-
quibusdam certis titulis ab ea exeeptis; quum ñaba con desordenado método la primera parte
erat enorme post Institutiones allud (7) legere, de las leyes, exceptuando en ella determinados
quam quod in legibus et primum positum est, et títulos; siendo absurdo aprender después de las
istam nuncupationem mernerit (8). Post corum Instituciones otra cosa que lo que está puesto en
vero lectionem, noque illam coutinuam, sed par- las leyes en primer término y mereciere tal men-
ticularem et ex magna parte inatilem constitu- ción. Después del estudio de estas cosas, y no he-
tam, tituli alii jis tradebantur tam ex lila parte cho continuado, sino por trozos, é inútil en gran
legum, quae «de iudiciis» nuucupatur,—et ipsis parte, ensefiábanseles otros títulos tanto de aquella
non eontinuam, sed raram utilium recitatiouem división de las leyes, que se llama de los juicios,
praebentibus, quasi cetero toto volumine inutili —y no dando lecciones seguidas sino pocas de co-
constituto—, quam ex illa, quae «de rebus» apella- sas útiles, como dejando por inútil todo el resto
tur, septem (9) libris semotis et in his multis par- del volúmen—, cuanto de la parte que se llama de
tibus legentibus iuviis, utpote non idoneis neque las cosas, separando siete libros y quedando en
aptiesimis ad eruditionem constitutis. In tertio ellos muchas secciones impenetrables para los
autem auno quod ex utroque volumine, Id est estudiantes, considerándolos corno no idóneos ni
«de rebus» vol «de iudiciis,» in secundo anuo muy 4 propósito para la instrucción. Aprendian
non erat traditum, accipiebant secundum vicissi- en el tercer año, según el orden de uno y de
tudinem utriusque voluminis, et ad sublimissi- otro tratado, lo que de ambos, esto es, de las co-
inam (10) Papinianuin eiusque Responsa ¡ter jis sas y de los juicios, no se les habla enseñado en el
aperiebatur. Et ex praedicta Respousorum con- segundo curso, y se les abría el camino para el es-
summatioue, quae decimo et nono libro conclude- tudio del muy sublime Papiniano y de sus Res-
batur, octo, tantummodo libros accipiebaut; nec puestas. Y de dicha colección de Respuestas, que
eorum totum corpus jis tradebatur, sed panca ex constaba de diez y nueve libros, tan solo estudia-
multis, el (11) brevissima ex amplissimis, at ban ocho; y ni aun soles enseñaban íntegros, sino
adhuc sitientes ab jis recederent. lis igitur solis pocos pasajes entresacados de muchos, y brevi-
a professoribus traditis, Pauliana Responsa por simos resúmenes de extentisimos tratados, para
semetipsos recitabant, noque haec (12) iii soli- que de su estudio saliesen aún con deseos de sa-
dum, sed por imperfec.tum et iam quodammodo ber. Explicadas solo estas cosas por los profesores,
male cousuetum inconsequentiae (13) eursum. Et recitaban por si mismo los discípulos las Respues-
lije (14) erat in quartum annum omnis antiquae tas de Paulo, y tampoco por completo, sino con
prudentiae ñnis, ut, (si) quis ea, quae recitabant, el imperfecto y ya con el en cierto modo mal acos-
enumerare maliet, computatione habita inveni- tumbrado método de la discontinuidad. Y tal era

(1) Taur. según la corr. El.; siet,orig., Br. (8) et nuneup. tnerutt, td)V tp6C(5V, HaZ.
(5) magietri disipuli, Hal. . (9) octo, HaL Vulg.
(3) «t OIflfliflO por lem omn., HaL (10) eubtiltssimum, VU19.
(4) de vetere íila re¡ uxoriae actione, Hal. (11) T(»ur, al margen; es, en el texto.
(5) Taur. al margen; s equentias, en el texto. (19) hoe, Vulg.
(4J) Et primo quidem anno, Hal. J'ulg. (13) eoustitutum consequentias, Vuig.
(7) HaL; aliquod, Fi. (i4) hine, Taur. en el texto; iB, al margen.

DIGESTO.—PROEMIOS 173
ret (1), ex tain immeflSa legum multitudine vix en el cuarto año el término del estudio de toda la
versulim sexaglilta nnlha eos suae notionis per- antigua jurisprudencia, de suerte que si alguien
legere, omnibUs alije deviis et incognitis consti- quisiera enumerar lo que repasaban, hallarla, he-
tutis, et tunc tafltUUiillOdO ex aliqua minima par- cho el debido cálculo, que de tan inmensa multitud
te reeitandis, quoties vel iudiciorum usus hoc de leyes apenas estudiaban los discipulos para su
fien cogenit, vel ipsi magistri legum aliquid ex instrucción sesenta mil párrafos, quedando todos
lije perlegere festinabatis, ut sit vobis aliquid los demás desechados y desconocidos, y estudián-
amplius diseiPulOrUm penitia. Et haec quidem dose tan solo alguna mínima porción de estos
fucrant antiquae eruditionis monumenta, s3cun- cuando ó la práctica judicial obligaba á hacerlo,
dum quod et vestro testimonio confirmatur. ó vosotros mismos los profesores de derecho os
apresurábais á repasar algun punto de los mis-
mos, para que vuestra pericia fuera algo superior
á la de los discípulos.
2.—Nos vero tantani penuriam legum inve- § 2.—Pero viendo nosotros tanta penuria en el
njntes, et hoe misernimum indicantes legitimos estudio de las leyes, y considerando esto muy
thesauros volentibus apenirnus, quibus per ve- lastimoso, hemos abierto á los que los deseen los
stram prudentiam quodamrnodo erogatis, ditisi- tesoros de las leyes, con los que, distribuidos en
mi legum oratores efficiantur discipuli. Et primo cierto modo por vuestra sabiduría, los discípulos
quidem auno nostras hauniaut Institutionce, ex lleguen á ser oradores muy instruidos en el dere-
omili paene veterum Institutiouum corpore eh- cho. Y así, estudien en el primer año nuestras
matas, et ab omnibus turbidis fontibus in unum Instituciones, sacadas con cuidadoso esmero de
jiquidi.im stagnum conrivatas tam per Tnibonia- casi todo el cuerpo de las antiguas Institutas, y
num, virum magnificum, magistrum et exquae- llevadas de todas las turbias fuentes á un solo y
store sacri palatii nostri et exconsule, quam duos e claro estanque, así por Triboniano, varón mag-
vobis, id est Theophilum (2) et Dorotheum, facun- nIfico, maestro y excuector de nuestro sacro pa-
diesirnos anteccssores. In reliquam vero anni lacio y excónsul, como por dos de vosotros, Teo-
partem secuudum optimam consequentiam «pri- filo y Doroteo, elocuentisimos profesores de dere-
mam» legum partem jis tradi saneimus, quae cho. Y mandamos que al final del año les sea
Graeco vocabulo ipn nuncupatur, qua nihil enseñada por riguroslsimo orden la primera parte
est anteriu.s, quia quod primum est, aliud ante se de las leyes, que con voz griega se llama itpO,
habere non potest; et haec iis exordiurn et finem á la que nada hay anterior, porque lo que es pri-
eruditionis primi anni esse decernimus. Cuius mero no puede tener alguna cosa antes; y ordena-
auditores non volumus vetere tam frívolo, quam mes que estas cosas les sirvan para comienzo yfi.n
ridiculo cognomine Dupondios appellari, sed fu- de su estudio en el primer año. A cuyos estudian-
stininnos (3) novos nuneupari, et hoc in omne tes no queremos que se les llame con el antiguo,
futurum aevnm obtinere censemus, ut hj, qui ru- tau frívolo como ridículo, sobrenombre de Dupon-
des adhuc legitimne scieutiae (4) adspirent, et dios, sino que celes apellide Nuevos Justinianos, lo
celta prioris aun¡ acciperemaluerint, nostrum no- cual disponemos se observe en todas las edades
men mereant, quia illico tradendum jis est pri- futuras, para que los que todavla incultos aspiren á
mum volumen, quod nobis emanavit auctonibus; la ciencia del derecho y deseen aprender lo man-
antea enim dignum antiqua confasione legum dado para el primer año merezcan nuestro nom-
cognomen habe.bant, quum autem leges, iam cla- bre, porque en dicho año se les ha de enseñar el
re et dilucide animis eorum tradendae erant, ne- primer libro que para nosotros se formé de los
cesce erat eos et cognomine mutato fulgere. tratadistas; pues si antes tenían un sobrenombre
digno de la antigua confusión de las leyes, ha-
biéndose de exponer estas ya desde hoy á su in-
teligencia con claridad y precisión, necesario
era que también ellos se ostentasen con distinto
nombre.
§ 3.—In secundo autem anno, per quem ex § 3.—Mas en el segundo año, durante el que
Edicto jis nomen antea positum et a nobis proba- por el estudio del Edicto se les puso antes nombre
tur, vel «de iudieiis» libros septem, vel «de re- que también aprobamos, mandamos que estudien,
bus» octo accipere eos sancimus, secundum quod ya los siete libros de ¿os juicios, ya los ocho de ¿as
temporis vicissituclo indulsenit, quam iutaetam ob- cosas, según lo consintiere la alternativa del tiem-
servarí praecipimus. Sed eosdem libros «de mdi- po, la cual preceptuamos se observe sin alteración.
cus» ve! «de rebus» totos et per suam consequen- Pero estudien dichos libros de ¿os juicios y de las
tiam accipiant, nullo penitus ex lije derelicto, cosas íntegros y por su orden, sin dejar absoluta-
quia omnia nova pulebritudine sunt decorata, mente nada de ellos, pues todo lo nuevo ha sido
millo inutili (5), millo desueto in bis peiutus in- depurado con esmero, y en ello no puede en abso-
veniendo. Alterutri autem eorundem volumini, lutoeneontrarse nada inútil nidesusado
desusado.
. que-
id est «deiudiciis»yeld.e rebus», adiungiinsecun- remos que á estos dos volúmenes, de Los uiczos y
di anni audientiam volumus quatuor «libros sin- de ¿as cosas, se agregue en la enseñanza del se-
gulares,» quos ex omni compositione quatuorde- gundo año los cuatro libros singulares, que de
cim librorum excerpsimus; ex collectione quidem toda la compilación de catorce hemos escogido;
tnipertiti (6) voluminis, quod pro (7) dotibus del tratado en tres volúmenes, que sobre las dotes
composuimus, uno libro excerpto; ex duobus au- compusimos, un libro; de los dos de las tutelas y
&
(1) HaZ.; inveni et, Fi.
(2) ¿Ial.; Theophilum, Fi. (5) Hal. Vulg.; mutile, Fi.
(3) lustinianeos, HaL. (6) trlpertita, ¿Ial.
(4) capesseiidae, inserto, ¿Ial. (7) de,llal,
TOMO 1-23.

174 DIGESTO.—PROEMIOS

cm de tutelis et curationibusuno; et (1) ex gemi- curatelas, uno; de los dos de testamentos, otro; y
no volumine de testamentis uno; et ex septem li- de los siete de legados y fideicomisos, y de lo que
bris de legati8 et fideicominissis, et quae circa ea á ellos respecta, del mismo modo tan solo un libro.
sunt, simili modo uno tantum libro. Hos igitur Pues estos cuatro libros, que son los primeros de los
quatuor libros, qul in primordiis singnlarum me- mencionados tratados especiales, mandamos sean
moratarum eompositionum positi sunt, tantum- los únicos que por vosotros se les enseñen, con-
modo a vobis jis tradi sancimus, ceteris decem servando los otros diez para su tiempo oportuno,
oportuno tempori (2) conservandis, quia neque pues ni es posible otra cosa, ni el espacio de tiem-
possibile est, noque aun¡ secundi tempus suflleit po del segundo año basta para la exposición que
ad istorum quatuordeeim librorum magistra (3) de viva voz del maestro deberá hacérseles de es-
voce jis tradendorum recitationenL tos catorce libros.
§ 4.—Tertii insuper anni doctrina talem ordi- § 4.—La enseñanza del tercer año seguirá un
nem sortiatur, ut sive libros «de iudiciis», sive «de orden tal, que ya con los libros de Los juicios, ya
rebus» secundum vices legere jis sors tulerit, con- con los de las cosas, según el caso exigiere que se
currat lis tripertita legum singularium disposi- les expongan, concurra el estudio de la recopila-
tio, et in primis «liber singularis» ad hypotheca- ción de leyes especiales en tres volúmenes, y en
riam formulam, quem (4) oportuno loco, in quo primer lugar el libro único sobre la fórmula hi-
de hypothecis loquimur, posuimus; ut, quum potecaria, que pusimos en el lugar oportuno, en
aemula sit pignoratieiis actionibus, quacin libris que hablamos de las hipotecas; á fin de que, sien-
«de rebus» positae sunt, non abhorreat eorum (5) do análoga á las acciones pignoraticias, que se
vicinitatem, quum cirea easdem res ambabus pae- hallan en los libros de las cosas, no rechace la
ne idem studium est. Et post eundem «librum proximidad de estos, como quiera que es casi el
singularem» alius liber similiter lis aperiatur, mismo el estudio de ambas en tales materias. Y
quem (6) ad Mictum aedilium, et de redhibitoria después de este tratado especial enséñeseles de
aetjone, et de evictionibus, nec non duplae sti- igual modo el otro libro que sobre el Edicto de los
pulatione (7) comp osuimus; quum enim quae pro ediles, la acción redhibitoria, las evicciones, y
emtionibus et 'venditionibus legibus cauta sunt, también sobre la doble estipulación compusimos:
in libris «de rebus» praefulgent, hae autem omnes, pues conteniéndose en los libros de Las cosas lo
quas diximus, definitiones (8) in ultima par- dispuesto en las leyes sobre las compras y ven-
te prioris (9) Edicti fuerant positae, necessario tas, y habiéndose colocado todas estas decisiones,
eas in auteriorem locum transtulimus, nc a ven- de que hemos hablado, en la última parte del pri-
ditionibus, quarum quasi (10) ministrae sunt, mitivo Edicto, por necesidad las trasladamos á
vicinitate (11) ulterius devagentur. Et hos tres otro lugar anterior, para que en lo sucesivo no
libros eum (12) acutissimi Papiniani leetione tra- estén lejos de las ventas, de las que son como au-
dendos posuimus, quorum (13) volumina in tertio xiliares. Y hemos decidido que estos tres libros
auno studiosi recitabant, non ex omni eorum se les enseñen junto con el estudio del agudísimo
corpore, sed sparsim pauca ex multis et in hac Papiniano, cuyos tratados recitaban los estudian-
parte accipientes. Vobis autem ipse (14) puicher- tes en el tercer año, no Integramente, sino reco-
rimus Papinianus non soluni ex Responsis, quae giendo tambien en este punto de aqul y de allí
in decem et novem libros composita fuerant, pocas cosas entre muchas. Mas el mismo insigne
sed etiam ex libris septem et triginta Quaestio- Papiniano, que con casi todos sus tratados brilla
num, et gemino volumine Definitionum, ncc non en toda la composición de nuestro Digesto, pre-
de adulteriis, et paene omni cius expositione iii claro por sus propias condiciones, os dará materia
omni nostrorum Digestorum ordinatione praeful- para su estudio no sólo en sus Respuestas, que en
gens (15), propriis partibus praeclarus (16), sui diez y nueve libros fueron reunidas, sino también
recitationem praebebit. Nc autem tertii aun¡ au- en los treinta y siete de las Cuestiones, en los dos
ditores, quos Papinianistas voeant, nomen et festi- de las Definiciones, y en los otros dos de los Adul-
vitatem eius amittere videantur, ipse iterum in terios. Y para que los estudiantes de tercer
tertium annum per bellissimam machinationem año, á quienes llaman Papinianistas, no parezca
introductus est; librum enim hypothecariae ex que pierden este nombre y su festividad, se ha
primordiis plenum eiusdem maximi Papiniani introducido de nuevopor ingeniosísima combi-
fecimus lectione (17), ut et nomen ex co habeant nación su estudio en el tercer año; pues forma-
et Papinianistae voceutur, et eius reminiscentes mos un libro consagrado á los preliminares de la
et lactificentur et festum diem, quem, quum pri- fórmula hipotecaria con la doctrina del mismo
mum leges eius accipiebant, celebrare solebant, insigne Papiniano, para que de él reciban nombre
peragant, et maneat viri sublimissimi praefecto- y se llamen Papinianistas, y recordándole se re-
ni Papiniani et per hoc in aeternum memoria, gocijen y hagan festivo el día que cuando antes
hocque termino (18) tertii anni doctrina eonclu- estudiaban sus leyes Bollan celebrar, y de este
datur. modo se conserve eternamente la memoria del
sublimisimo varón y prefecto Papiniano, y as¡
concluya la enseñanza del tercer año.
§ 5.—Sed quia solitum est, anni quarti studio- §. 5.—Mas porque se ha solido llamar á los esta-

(1) Tair. al margen ut, en el texto.


(8) Ha1. tempore, (11) et vlelnae, Sial.
(8) mag8tn1, Uai. (12) pro, HaZ.
(4) quam, Vuig. . (13) cultas, Hal.
(5) earum, HaZ. (14) &gun la corr. Fi., Dr.; ipse, omítela Taur. conforme
(6) de usur1, item edius quem, insertan Hal. Vuig. al orig
(1) sttpuIationibu, Vulg. (15) praefulgente, HaZ.
(8) vsi divisiones, inserta la Fuig. (16) praeclaram, Hal.
(8) praetorii, HaZ. (11) legi feelmus, Vulg.; (ce., ut et lestlonem, et nom., HaZ.
(10) Gron. (18) Taur. segun Fi.; termine, Br.

DIGESTO .—PROEMIOS 175
sos Graeco et consueto quodam vocabjijo ra diantes de cuarto año con el griego y acostum-
(solutOres) appellari, habeant quidem, si malue- brado vocablo de IáTal (pagadores), conserven, si
rint, hoc cognomen; pro Responsis autem pruden- lo prefieren, este sobrenombre; y en vez de las
tissimi Pauli, quae antea ex libris viginti (1) Respuestas del sapientisimo Paulo, que antes re-
tribus vii () in decem et octo recitabant, per citaban apenas en diez y ocho de sus veintitres
1am expositam confusionem eos legentes, decem libros, leyéndolos con la confusión ya expuesta,
«libros singulares,» qui ex quatuordecim, quos conságrense al estudio de los diez libros singu-
antea enum eravimtis, supersunt, 8tudeant lecti- lares que quedan de los catorce que antes enu-
tare, multo maioris et ampilorls prudentiae ex jis meramos, pues conseguirán en ellos un caudal
thesauxum conseciituri, quam quern ex Paulianis de mucha mejor y más vasta doctrina, que el que
habebant Responsis. Et ita omnis ordo «librorum sacaban de las Respuestas Paulianas. Y as! se
singulariUm» a nobis compositus et lii decem et inculcará en su inteligencia toda la série de li-
septem libros parti tus eorum animis imponetur, bros singulares compuesta por nosotros y en diez
quem in duabus Digestorum partibus posuimus, y siete libros dividida, cuya série pusimos en dos
id est quarta et quinta, secundum septem partium de las partes del Digesto, esto es, en la cuarta y en
distributioflem; et quod iam primis verbis Orn- la quinua, conforme fi la distribución de sus siete
tionis nostrae posuimus, verum inVefliatur, ut ex partes; y aparezca que es verdad lo que ya en el
triginta sex librorum recitatione flant iuvenes comienzo de nuestra Carta decimos, de suerte que
perfecti, et ad omneopus legitimum instructi, et con el etndio de los treinta y seis libros se perfec-
Rostro tempore non indigni; duabus aliis parti- cionen los jóvenes, y se instruyan para todo ejer-
bus, id est sexta et septima nostrorum Digesto- ciclo del derecho, y no resulten indignos de nues-
rum, quae 111 quatuordecim libros compositae tro tiempo; añadiendo en aquel punto las otras
sua!, ibidem appositis (3), Ut posBint postea cos dos partes, esto es, la sexta y la séptima de nuestro
(4) et legere, et in iudiciis ostendere. Quibus Digesto, que constan de catorce libros, para que
si bene seso imbuerint, et iiin quinti anni, quo después puedan leerlas por si y utilizarlas en los
prolytac nuneUpantur, metas Constitutionum Co- juicios Si se imbuyeren bien en ellos, aplíquense,
dicem tam legere, quam subtiliter intelligere al llegar al quinto año, en el que son apellidados
studeant; nibil lis legitimae scientiae deerit, sed proytae (más perfectos), as! fi estudiar el Código
omnem ab initio usque ad finem suis animis am- de las Constituciones, como fi penetrar su sentido;
plectautur, e!, quod paene in aun nulla evenit y nada les faltará para el conocimiento del dere-
arte, qUUm,. etsi vilissimae sint, omnes tamen cho, sino que todo aquel lo abarcarán en su inteli-
inflnitae sun!, hace sola acientia habeat finem gencia desde el principio basta el fin, y, lo que
nilrabilem in praesenti tempore anobis sortita (5). casi en ninguna ciencia sucede, pues aunque
sean muy inferiores ninguna sin embargo tiene
término, esta sola ciencia, por nosotros favoreci-
da, tendrá admirable acabamiento en el tiempo
presente.
§ 6.—Diseipuli igitur, omnibus iis legitimis ar- § 6.—De esta suerte los discípulos, habiéndoles
canis reseratis, nihil habeant absconditum, sed sido abiertos todos los arcanos de las leyes, nada
omnibus perlectis, quae (6) pobis per Tribonia- dejen por conocer, sino que estudiadas todas las
ni, viri excelsi, ministerium ceterorumque com- compilaciones que para nosotros se han formado
posita sant, e! .oratorcs maximi, et iustitiae Sa- con el concurso de Triboniano, varón excelso, y
tellites inveniantur, et iudiclorum optimi tam de otros, lleguen fi ser considerados como muy
atbletae, quam gubernatores in omni loco aevo- grandes oradores, auxiliares de la justicia, y
que felices. tan excelentes defensores en los juicios como
gobernadores felices en todo lugar y tiempo.
§ 7.—Hace autem tria volurnina a nobis coni- § 1.—Mas estos tres volúmenes por nosotros
posita tradi fis tam in regiis urbibus, quam in compuestos queremos que tan solo les sean ense-
Berytiensium (7) puicherrima civitate, quam et ñados así en las ciudades reales, como en la her-
legum nutricem bene quis appellet, tantummodo mosísima de los Beritienses, fi la que alguien lla-
volumus; quod 1am et a retro prineipibus consti- ma con razón conservadora de las leyes; lo cual
tutum est, et non in allis locis, quae a maiori- ya se habla establecido por anteriores príncipes-,
bus tale non meruerint privilegium; quia audivi- y no en otros lugares, que no hubieren obtenido
mus etiam (8) fu Alexandrina splendidissima de los antepasados tal privilegio; porque hemos
civitate, et in Caesariensium, et in aliis quosdam oído que también enla muy espléndida ciudad Ale-
imperitos homines devagari (9) et doctrinam jandrina, enla cIa los Cesarienses, y en otras, andan
discipulis adulterinam tradere, quos sub hac iii- vagando ciertos hombres ¡=peritos y enseñan fi
terminatione ab hoc conamine repellimus, ut, si sus discípulos una doctrina adulterada, fi los cua-
ausi fuerint fu posterum in hoc perpetrare (10), les con esta conminación los separamos de tal em-
et extra urbes regias et Berytiensiuni metropo- peño, de suerte que si en lo sucesivo se atrevieren
Hm hoc faecre, denarum librarum auri poena fi persistir en esto, y fi practicarlo fuera de las ciu-
plectantur (11), et reiiciantur ab ea civitate, in dades reales y de la metrópoli de los Beritienses,
qua non leges docent, sed fu leges eommittunt. sean castigados con la pena de diez libras de oro,
y expulsados de la ciudad, en que no enseñan, sino
infringen las leyes.

(1) tHglnta, Hal.


(2) vii omtela Za Vidg. 7) Taur.; Berytigum, Fi. Br.
(3) Vug.; ilsdem positls Fi. (8) To.ur.; quod f am, Fi. Gron.
(4) eas, HaZ. (9) HaZ. Vulg.; devagare. Fi.
(5) ortum por sortita, Hal. (10) Taur. según lado". Fi.; perperare, orig., Br.
(9) Tair. confor'ms al orig.; a, ne-an la corr. Fi., Dr. (u) Hal.; pleetentur, R.

176 DIGESTO.-PROEMIOS

§ 8.—Ilhud autem, quod 1am tum ab initio hoc § 8.—Renovamos también ahora conveniente-
opus mandantes ja nostra Oratione, et post com- mente lo que ya desde un principio, al mandan en
pietum in aun nostri numinis Constitutione sen- nuestra Carta la formación de esta obra, y des-
psimus et auno utiliter ponimus, ut nemo audeat pués de terminada, escribimos en otra Constitu-
eorum, qui libros conscribunt, sigla (1) ja lis ción de nuestra divinidad, para que ndic de los
ponere, et por compendium ipsi legum interpre- que hacen libros se atreva á poner en estos abre-
tationi val compositioni maximuln afferre dis- viaturas y, por compendiar, á introducir grandí-
crimen: seituris omnibus libraniis, qui loe in sima divergencia en esta interpretación ó en la
posterum commisenint, quod post criminalem ordenación de las leyes; debiendo saber todos los
poenam aestimationem libri ja duplum domino libreros, que en lo sucesivo tal hicieren, que serán
Mus, si nescienti dederint, inferre compellentur, compelidos, después de la corrección penal, á sa-
quum et ipse, qui talem libnum comparaverit, tisfacer á su dueño el precio del libro en el duplo,
(2) nihilo eum habebit, nemine indice ex tali silo hubieren entregado á quien ignorase la fal-
libro ficri recitationem concedente, sed pro non ta, pues el que tal libro hubiere comprado lo ten-
pro seripto aiim habere (3) disponente. drá inútilmente, porque ningún juez permitirá
que de él se haga recitación alguna, sino que todos
dispondrán se le tenga por no escrito.
§ 9.—luid vero satis neeessarium coustitutum § 9.—Y hacemos saber lo mandado con bastan-
eum summa unterminatione edicinius, it nemo te necesidad bajo severísimas penas, esto es, que
audeat neque in hac splendidissima civitate, ne- ninguno de los que hacen sus estudios de derecho
que la Berytiensium puicherrimo oppido ex his, en esta espleiididlsima ciudad, ó en la hermosí-
qui legitima peragunt studia, indignos et pessi- sima de los Benitienses, ejercite juegos indig-
mos, mio magis serviles, et quorum effectus in- nos y pésimos, mejor dicho, serviles, y cuyo efecto
juria est, ludos exereere, et aun crirnina vel ja es la injuria, ni perpetre otros atentados ya con-
ipsos professores (4), val in socios suos et ma- tra los mismo profesores, ya contra sus compañe-
xime in eos, qui rudes ad recitationem legum ros, y principalmente contra aquellos que siendo
pervenlunt, perpetrare; quis (5) enim ludos ap- incultos llegan para estudiar leyes; pues, ¿quién
peliet ces, ex quibus crimina oriuntur? Roe ate- llamará juegos 4 aquellos de que nacen crimenes?
nim fieri aullo patimur modo, sed optimo ordini No consentimos, por tanto, en maneraninguna que
in nostris temporibus et banc partem tradimus, se haga esto, sino que también este punto lo so-
et toti (G) postero transmittimus seculo, quum metemos en nuestros tiempos al mejor orden, y lo
oportet pnius animas, et postea linguas fieri eru- transmitimos 4 todas las edades venideras, porque
ditos. conviene se eduquen primero de espíritu, y des-
pués se instruyan en las letras.
§ 10.—EL hace omnia in hac quidem florentis- § 10.—Y en asta muy floreciente ciudad cuida-
sima civitate vir excelsas, praefectus huius rá el prefecto de esta feliz capital así de hacer
almae urbis, tam observare quam vindicare, pro- observar todas estas disposiciones, como de impo-
ut delicti tam iuvenum quam seniptorum qualitas ner castigos, según lo exigiere la calidad del deli-
exegerit, curae habebit; la Berytiensium autem to tanto de los jóvenes como de los copistas; mas
civitate tam nr claniseimus, praeses Phoeniciae en la ciudad de loj Beritienses, tanto el varón
(7) maritimae, quam beatissimus euusdem civi- muy esclarecido, presidente de la Fenicia maríti-
tatis episcopus, et legum professorcs. ma, como el beatísimo obispo de la misma ciudad,
y los profesores de derecho.
§ 11.—Incipite igitun legum doctninam jis Dei § 11.—Comenzad, pues, con el auxilio de Dios,
gubernatione tradere et viam apenire, quam nos 4 enseñarles la doctrina de las leyes y 4 mostrar-
invenimus, quatenus ilant optirni uustitiae et rei- les el camino que Nos hemos encontrado, hasta
publicae ministni, et vos maximum decus ja omne tanto que se hagan excelentes ministros de la
secuhum sequatur, quia vestris temporibus talis justicia y de la república, y acompáfleos la más
legum inventa est permutatio, qualem et apud alta honra en todo tiempo, porque en vuestros
Homerum, patrem omnis virtutis, Glaucus et Dio- días se ha efectuado tal cambio en las leyes como
medes inter se (8) faciunt, dissimilia permutantes: el qile según Romero, padre de toda virtud, ha-
Xpiiaea tovoz solcc. cen entre e! Glauco y Diomedes, permutando co-
sas desemejantes:
[Áurea pro aeaeis, centum bobus aestimata pro Objetos de oro por otros de bronce, cosas esti-
novem. valntibus]. madas en cien bueyes por otras que valen nueve.
Quae omnia obtinere sancimus in omne aevum Todo lo cual mandamos tenga fuerza de ley en
ab omnibus tam professorihus, quam legum au- todo tiempo, observándose por todos, lo mismo
ditoribus, et librariis, et ipsis et iudicibus obser- profesores, que estudiantes de derecho, que libre-
vanda. Data septimo decimo kalendas launa- ros, y que jueces. Dado en Constantinopla 4 diez
nias Constantinopoli, Domino riostro Justiniano, y siete de las Calendas de Enero, bajo el tercer
perpetuo Augusto, ten Consule. (533). consulado de nuestro Señor Justiniano, Augusto
perpétuo. (533).

(1) sígue, HM. Vulg. (5) Taur. al margen; quid, en el texto.


(2) pro, ineerta Mal. (5) HM. Vulg.;toto, Fi.
(5) Fi., Gron.; haber!, Taur. (7) HM.; Poenicae, Fi.
(4) posaesaores, HM. (5) Taur.; se, ornitenla FI. Gron.

»IGESTO.—pno:EMIOS 177

DE CONFIR1ATIONE DIGESTORIJM DE LA CONFIRhtAION DEL DIGESTO


In nomine Domini Dei nostri lesu Christi En el nombre de nuestro Señor Dios Jesucristo
Imperator Caesar Flavius Instinianus, Ala- El Emperador César Flavio Justiniano, A1ø
mamiicus, Gotthicus, Francicus, Germani- mánico, Gótico, Fráncico, Germánico, An-
cus, Anticus, Alanicus, Vandalicus, Africa- tico, Alá.nico, Vandálico, Africano, pío,
nus, pius, feliz, inclytus, victor ac triu.m- feliz, ínclito, vencedor y triunfador, siem-
phator, semper Augustus, ad senatum (1) pre Augusto, al Senado y á todos los pue-
et omnes popiilos. blos.

Tanta circa nos divinae humanitatis est pro- Tanta es para Nos la protección de la bondad
viclentia, ut semper aeternis (2) liberalitatibus divina, que constantemente se digna sostenernos
nos sustentare dignetur. Post bella enim Par- con sus eternas liberalidades. Después de terml
thica aeterna pace sopita, postque Vandalicam nada con una paz duradera la guerra con los Par-
genteul ereptam, et Carthaginein, immo magis tos, y después de sojuzgados los Vándalos, y de
omnern Lybiarn Romano imperio iterum sociatam, haber asociado de nuevo al imperio Romano así
et legos antiquas iam seno pracgravatas per Cartago como toda la Libia, nos concedió además
nostram vigilantiam praebuit in novam (3) pul- que por nuestra diligencia llegáran á estar reuní-
cliritudinem et moderatum pervenire compen- das con nueva pureza y en un moderado compendio
dium; quod nemo ante nostrum imperium un- las antiguas leyes, ya abrumadas por su vejez; CO-
quam speravit, neque humano ingenio possibile sa que antes de nuestro imperio nadie esperó ja-
eme penitu.s existimavit. Erat enim mirabile, más, ni creyó en manera alguna que fuese posible
Romanam sanctioiiem ab urbe condita noque ad para el humanoingenio. Era, en efecto, admirable,
nostri imperii tempora, quae paene in mille et partiendo de la fundación de Roma hasta los (lías
qaadringentos (4) anuos concurruut, intestinis de nuestro imperio, periodo que llega casi á inil
praeliis vacillantem, hoeque et in imperiales con- y cuatrocientos años, reducir t una sola concor-
otitutiones extcndentem, in unam reducere con- dancia la legislación romana, vacilante por
sonantiam, ut nihil neque contrarium, noque interna contradicción, que aún alcanza á las coflS-
idem, neque simile in ea inveniatur, et no gemi- tituciones imperiales, de suerte que, nada se en-
nao legos pro rebus singulis positae usquam ap- cuentre en ella ni contradictorio, ni igual, ni se-
pareant. Namque hoc coelestis quidem providen- mejante, y que en ninguna de sus partes aparez-
tiae peculiare fuit, humanae vero imbecillitati can consignadas dos leyes para cada cosa. porque
uulIo modo possibie. Nos itaque more solito ad esto ciertamente estaba reservado á la celestial
immortalitatis respeximus praesidium, et sumin.o providencia, y en manera ninguna era posible á
nuinine invocato Deum auctorem et totius operis la incapacidad humana. Nosotros, por lo mismo,
praesulem fien optavimus, et omne studium Tri- siguiendo nuestra costumbre, acudimos al auxilio
boniano, viro excelso, magistro offlciorum et (5) de la inmortalidad, é invocada la suprema dmViU
exquaestore saeni nostri palatii et exconsule, cre- dad, optamos por que Dios fuera el autor y presi-
didimus, eique omne ministeriurn huluscemodi diera á toda la obra, y confiamos todo su estudio fi
ordinationis imposuimus; ut ipse una cura alilo Trihoniano, varón excelso, maestro de los oficios,
illustribus et prudentisoimis viris (6) nostrum de- excuestor de nuestro sacro palacio y excónsul, Y
siderium adimpleret. Nostra quoque maiestas le encargamos todo el trabajo de tal ordenación,
semper investigando et perserutando ea, quce ab para que en unión de otros ilustres y sapiefltlsi
bis componebautur, quicquid dubium et incer- mos varones cumpliese ¿1 nuestro deseo. Y tam-
tum inveniebatur, cum numine coelesti recto (7) bién nuestra majestad, investigando y escudri-
emendabat, et in competentem formamn redi- ñando siempre lo que por ellos se componía, en-
gebat. mendaba acertadamente con el auxilio de la ce-
lestial divinidad, y en forma conveniente redac-
taba, lo que se encontraba dudoso é incierto.
§ l.—Omnia igitur confecta sunt, domino et § 1.—Todo, pues, se ha hecho, dándonos nues-
Deo nostro lesu Ohristo possibilitatem tam nobis tro Señor y Dios Jesucristo, as¡ á nosotros COPiO
quam nostris in hoc satellitibus praestante. Et fi nuestros auxiliares, la posibilidad necesaria.
principales quidem constitutiones duodeeim Ii- Ya antes de ahora reunimos en un Código, que
bris digestas mm ante in Codicem nostro no- brilla con nuestro nombre, las Constituciones im-
mine praefuigentem contulimus. Postea vero ma. periales ordenadas en doce libros. Mas, después,

(1) Imp. Caesar Fta'vius lustinianus A. ad Senatus et omn.,


fol. (6) mss. y otras ed. del Cód. excepto la ed. Nbg., en
(2) sempor extra tus, Vas. se le allis lliustribus viris, omitiendo et prü(tent_; allis V1TI8
(3) nava m.ms. Flor. iliustribus et prudentiseimis umnis (esto es, luris) ma. Flor.;
(4) mss. Flor. Pl. i. 2. Sg. Gi., ed. Nbg. Scf. Cont. 62. Sp. pero &X).o 6o me ical aootç civDFULV, la con*t.
13k.; trecentos, Rol, p otras; XVha xci mempctxóaiz, la conat. ))tsv.
véase la 1. 1. 5. s. C. de vel. lur. enucL 1. 17. (7) mas. Pi. 1. 2. Bg., eS. Wbg. Ñc/if. HoZ. ('traspuesto.R las pa-
(5) et, falta en HaZ. Rusa. Cont. Chw. Poe.; %.l labras cccl. num.), Rusa. Cont. 66. 71. 76. char. PaC. Bk.; boe
nomine eaeiesti erecta, me. Fior. eum numine coel. erecta,
ctaápwv, la ConSi. áj)xev. Cont 62.; hoc numina cccl. erecta, ¿'p.

178 DIGESTO.-PROEMIOS

ximum opus aggredientes ipsa vetustatis studio- acometiendo la empresa máxima, autorizamos al
sissima opera, ¡am paene confusa et dissoluta, mismo excelso varón tanto para recopilar como
eidem viro excelso permisimus tam colligere, para reducir fi cierto orden las laboriosisimas
quam corto mod.eramini (1) tradere. Sed quum obras de la antigüedad, ya casi en confusión y
omnia percontabamur, a praefato viro excelso desconcierto. Pero cuando todo lo inquinamos,
suggestum est (2), duo paene millia librorum esse se nos hizo saber por el susodicho varón excelso,
conseripta, et plus quam trecenties decem mil- que por los antiguos se hablan escrito casi dos
ha (3) versuum a veteribus cffusa, quae necesse mil libros y producido más de tres millones de
esset omnia et legere et perserutari, et ex bis, párrafos, todo lo que era necesario leerlo y escu-
si quid optimum fuisset (4), eligere. Quod coele- driñarlo para elegir de entre ello lo que fuese
sti fulgore et summae Trinitatis favore eofe- mejor. Lo cual se hizo con la inspiración del cielo
ctum est secundum nostra mandata, quae ab ini- y el favor de la Trinidad Suprema conforme fi
tio ad memoratum viruui exeelsum fecimus, et nuestras instrucciones, que desde el principio di-
in quinquagiuta libros omne, quod utilissimum mos al mencionado varón excelso, y se coleccionó
erat, collectum est, et omnes ambiguitates cleci- en cincuenta libros todo lo que más util era, que-
sae (5), aullo seditioso relicto, nomenque libris dando aclaradas todas las ambigüedades, y no
imposuimus Digestorum son Pand.ectarum, quia dejando nada controvertible, fi cuyos libros pusi-
(6) omnes disputationes et decisiones in se ha- mos el nombre de Digesto ó Pandectas, porque
bent (7) legitimas, et quod undique fuit colle- contienen en si todas las discusiones y decisiones
ctum, hoc in sinus snos (8) receperunt, in cen- legales, y lo que de todas partes fué recogido lo
tum quinquagiuta paene muja versúum totum recibieron en sus páginas, comprendiendo toda
opus consummantes, et in septem partes eos di- la obra en casi ciento cincuenta mil párrafos, y fi
gessimns, non perperam neque sine ratione, sed estos los dividimos en siete partes, no inadverti-
la numerorum naturam et artem respicientes, et damente y sin razón, sino atendiendo fi la natu-
consentaneam eis divisionem partium conficien- raleza y combinación de los números, y haciendo
tes. una división de partes conforme con ellas.
§ 2.-.--Igitur prima quidem pars totius contex- § 2.-En su consecuencia, la primera parte de
tus, quae graeco vocabulo 7zptZza (9) nuncupa- todo el contexto, que con 'voz griega se llama
tur, in quatuor libros seposita est. tpO (preliminares), fué dividida en cuatro libros.
§ 8.-Secundus autem articulus septem libros § 8.-El segundo apartado tiene siete libros,
habet, qui de iudiciis appellantur (10). que se llaman de los juicios.
§ 4.-In tertia vero congregatione omnia, quae § 4.-En la tercera agrupación hemos recopi-
de rebus nominantur, contulimus, octo libris oís lado todo lo que se designa con el titulo de las
(11) deputatis. cosas, destinándole ocho libros.
§ 5.-Quartus autem locus, qul et totius com- § 5.-El cuarto lugar, que es considerado asico-
positionis quasi quidam invenitur umbilicus (12), mo el centro de toda la compilación, ha requerido
octo libros suscepit, la quibus (13) omnia, quae ocho libros, en los que se ha puesto todo lo que
ad hypothecam pertinent, reposita sunt, ut non a pertenece fi la hipoteca, para que no diste mucho
(14) pignoratitia actione, in libris de rebus po- de la acción pignoraticia, colocada en los libros de
sita, multum distarent. Alío libro, eodem inserto las cosas. En otro libro, inserto en el mismo volñ-
volumine (15), qui aedilicium edictum, et redhi- msa, que contiene el edicto dolos ediles, y la acción
bitoriam actionem, et duplae stipulationetn, quae redhibitoria y la estipulación del duplo que se es-
de evictionibus proposita (16) est, continet, quia tableció para las evicciones, porque todo esto es
hace omnia titulis emtionum et venditionum congruente con los títulos de la compras y de
consentanea sunt, et praedictae actiones quasi las ventas, también las susodichas acciones han
pedisequae illarum ab initio processerunt, ja ve- aparecido como secuelas de ellas desde un prin-
tustioris quidem edieti ordinatione in loca devia cipio, errantes fi la verdad en la composición del
et multo distantia devagantes, per nostram aa- antiguo edicto en pasajes extraviados y muy dis-
tem providentiam bis congregatae, quum (17) tantes, mas por disposición nuestra colocadas jun-
oportuerat ea, quae de eoclem paene loquuntur, to á aquellas, pues pareció conveniente poner
la confinjo ponere. Alias itaque (18) liber post entre si cercano todo lo que trata casi de lo mismo.
duo primos nobis excogitatus est de usuris et Y as¡, el otro libro que sigue fi los dos pri-
traiectitiis pecuniis, et de instrumentis, et testi- meros fué designado por nosotros para las usu-
bus, et probattonibns (19), nec non praesumtio- ras y los préstamos sobre naves, para los ms-

(1) moderamine, ni.s. Flor., Sp.


(2) et, mg. Flor.; et, (est), Cont 6 2. (10) appellntur, ma. Gt., cd. Schf. Hal. y las demás, me-
(3) me. Flor., Sp.; trieles centena, Fía?.; tricies centena mil- nos Sp.
lis., mss. Pl. 1. 2. Bg., cd. .Wbg. Schf. .R,gs. y las ¿Zemda, Yac.; (11) mss. Flor. Pl. 1. Bg., cd. Nbg. Schf. Sp.; el, mas. Pi. 2.
11t)p.d8WV tpt2%0CUO', la conel. GI., Hal. y otras.
(4) mas. Flor. Pl. 1. 2. Bg. ed. Schf.; si quid opt. csset., (12) quoddam inven. umbilieum, ene. Flor., Sp.
Cont. 62., Vea.; si quid opt. alt, Sp.; quod opt. fuisgel, IIaL; (13) lo quorum primo, fiel. Rusa. •Cont. 66. 71. 76. Char.
quod opt. esset, Ruso. Cont. 66. 71. 76. Char. Poe.; quod opt. Pca. 13k.; iv otç iatI 550)1XC1pLd, la conat. 1I&.WVEV.
Bit, 13k. (14) ut non, omitiendo a, las. Flor.; non nt a, ma. Pl. 1.
(5) dieisae, ma. Flor.; sunt, aSeden lea cd. Nbg. Rusa. Cont. (15) vn. Flor., Sp. 13k.; in eod. fin, vol, ma. Bg.; cid. Inserto
Char. Par. volomine, cd. Sclif.; cid, inserto voluml'ni, mes. Pl. 1. 2. GI.,
(6) mas. Pl. 2. 2, Bg. Gt.. cd. Nbg. Sc3f. Hal. COM . 62. Ele.; cd. Schf. Hal. y otras.
qui, ma. Flor.; quod, Rusa. Cont. 66. y las demda. (le) quae evictionibus adposita eat, Hal. Luis. Cont. Char.
(7) hebeant, cd. Nbg. Ras*. Cont. Par. Sp. Par.
(8) suos, falta ea el ma. Flor. (17) congregare eum, cd. NSg.
(9) mas. Flor. Pl. 1. 2. Bg. cd. Nbg. Cont. 62. Sp. Ble.; quse (18) mss. Flor. Pl. 1. 2. Bg. Gt., cd. Nbg. Sclif.; denique,
graeco roe. tfi 7tp&Ia, fiel.; quae graece ltpditCl, Rusa. fiel, y otras.
ConI. 66. y lea demil.; quaa graece... omitiendo 7tpGi7a, cd. (19) sen probat., Has. Ru8. Cont. 66. 71. 76, Char. Pac.;
Sahf. leed oslewv, la. conaf. Jté&I)le€V.
MI

DIGESTO.-PROEMIOS 179
nibus; et memorati tres singulares libri iuxta trumentos, testigos, pruebas y presunciones; y
compositiOncifi de rebus positi sunt. Post hos si estos tres mencionados libros especiales se ha-
qua de sponsalibUs, vel nuptiis, vel dotjbu j• llan colocados junto al tratado de las cosas.
bus (1) dieta sunt, reposiumus, tribus libroram Después de ellos pusimos cuanto en las leyes se
voIuminibUS ca concludentes. De tutelis autem refiere fi esponsales, nupcias y dotes, encerrán-
et curation.ibUS gemines libros conscripsimus. Et dolo en tres volúmenes de los libros. Mas sobrelas
memoratm ordinationem octo librorum mediam tutelas y curatelas escribimos dos libros. Y co-
totius operis reposuimus, omnia undique tani locamos en la parte media de toda la obra esta
utilissima quarfl puiehorrima iura coutinentem. mencionada compilación de ocho libros, que con-
tiene todas las más útiles y excelentes disposicio-
nes de derecho de todas partes recogidas.
§ 6.-QuintUs autem exoritur nobis Digesto- § 6.-Aparécenos luego la quinta división del
rum articulus, in que]fl (2) de testamentis et co- Digesto, que se titula de los testamentos, en la cual
dicillis tam privatorum quam militum omne, encuentra uno colocado todo lo que por los anti-
quidquid antiquis dictum (3), iuvcniat quis re- guos se resolvió sobre testamentos y codicilos,
positum, qui de testamentis appellatur. De lega- asi de particulares como de militares. Mas fi ellos
tis autem et fideieomrnissis quinque librorum nu- se agregaron cinco libros sobre los legados y fi-
merus aggregatus est. Quumque nihil tam peen- deicomisos. Y como nada era tan propio como la
liare fuerat, quam ut (4) legatis quidem legis exposición de la ley Falcidia tratándose de los
Falcidiae narratio (5), fideieominissis autem (6) legados, y la del senadoconsulto Trebeliano al
senatusconsulti Trebelliani, singulis libris utri- hablar de los fideicomisos, después de haber des-
que eorum applicatis, tota pars quinta in novem tinado fi cada una de estas cosas un libro, toda
libros coadunata est. Solum autem senatuscon- esta parte quinta quedó compuesta de nueve. Pe-
sultum Trebellianum ponendum esse existimavi- ro consideramos que sólo debía ponerse el sena-
mus; captiosas etenim et ipsis veteribus odiosas doconsulto Trebeliano; as!, pues, desechando las
Pegasiani senatusconsulti ambages, et utriusque ambigüedades capciosas y aún para los antiguos
senatusconsulti ad se (7) tam supervacuas quam odiosas del senadoconsulto Pegasiano, y las di-
scrupulosas diversitates respuentes, totum ius versidades tan supériluas como nimias de am-
super his positum Trebelliano senatusconsulto bes senadoconsultos, adjudicamos todo el dere-
adiudicavimus. Sed in bis nihil de caducis a no- cho establecido sobre estas materias al sena-
bis memoratuin est, no causa, quae in rebus non doconsulto Trebeliano. Mas en estos libros no se
prospere gestis et tristibus (8) temporibus Ro- ha hecho por nosotros mención de nada sobre las
manis increbruit (9) calamitatibus, bello coale- caducidades, fl fin de que la causa de estas,
scens civil¡, nostris maneat (10) temporibus, quae que se hizo frecuente durante las calamidades
favor coelestis et pacis vigore (11) firmavit, et romanas en medio de los desastres y en los malos
omnes gentes in bellicis periculis superposuit( 12), tiempos, arraigando con la guerra civil, no sub-
no luctuosum monumentum lacta secula inum- sista en nuestros días, que el favor del cielo afir-
brare concedatur. mó con el vigor de la paz y sustituyó para todas
las gentes fi los peligros de la guerra, y fi fin de
que no se permita que aquel luctuoso monumen-
to oscurezca con sus sombras las edades alegres.
§ 7.-Sexta deinde pars Digestorum exoritur, § 7.-Surge luego] a sexta parte del Digesto, en
in quibus (13) omnes bonorum possessiones pos1- la que se han puesto todas las posesiones de bie-
tae sunt, quae ad ingenuos, quac (14) ad libertinos nes, que ya fi los ingénuos, ya fi los libertinos
respiciunt, ut et ius omne, quod de gradibus et respectan, as! como todo el derecho que se deri-
affinitatibug descendit, legitimaeque hereditates va de los grados de parentesco y de la afinidad,
(15), et omnis ab intestato suecessio; et Tertulia- las herencias legitimas y toda la sucesión abin-
num et Orphitianum senatusconsultum, ex quibus testato; todo lo cual, junto con los senadoconsul-
mater et filii invicem sibi heredes existunt, in tos Tertuliano y Orficiano, por los que la madre
gemines libros contulimus, bonorum possessionis y los hijos se hacen recíprocamente herederos,
(16) rnultitudinem in conipendiosum et manife- lo reunimos en dos libros, encerrando en com-
stissiinum ordinem concludentes. Post hace ea, pendioso y clarísimo tratado la multitud de po-
quae de operis novi nuntiationibus, damnique sesión de bienes. Después de esto, reunimos en
infecti, et pro aedificiis dirutis, et eorum insidiis, un libro especial cuanto estaba admitido por los
et quae de aqua pluvia (17) arcenda veteribus autores antiguos respecto fi denuncias de obra

(10) ene. Flor., Cont. 62.; in nostris remanet, cd. .Wbg.; in


(1) vel dotivus val legibus, cd. Schf.; de dotibus et le- nostris remaneat, otros enes. y ed. del Cód.
gibes earum, Hal. Russ Cont. 66. U. 76. Char. Peo.; t& (11) ma. Flor.; vigor, mes. y cd. del Cód.; %Ol" O 6 861
7C€pi .IV)rp(iiV - X52 1tpOLX4
la consg. - UbtOX5Y tJOY ánV, jaConsi. 8CJ)6V.
(12) me. Flor.; et super omnes gentes In beliieis vlctoril,
(2) la que, mas. Pl. 1. Bg. 01., cd. Xbg. Sclif. Ruso. Cont. posult, mes. Pl. 1. 2. Bg. Gi., cd Nbp. &hf. ¡Ial. Ruso. Cont.
Char. Pac. Char. Pac.; et aupar omnes gentes en bali. vietori periculis
(e) ena. Flor., Sp. Blc. autiquis dictum est, Cont. 62.; anti- Buporposuit, Sp.; et super - bellicis periculis superpoult, Elc.
quites dictuin est, enea. i. 2. Bg. Gt., Id. Nbg. Schf. ¡Ial. (18) enes. Flor. Pi. 1. Bg. 01., cd. Nbg. Sch; in que, ,ns.
¡1 Otras. Fi. 2., ¡Ial. y otros.
(4) enea. Flor. Pl. 1. 2. .Bg., cd. Nbg. Schf. Cont. 82. Sp.; (14) quae tam ad ing. quam, mas. Pl. 1. 2, Sg. 01., cd. .Wbg.
ut, f1ta en ¡Ial, y en otros. Sehf. ¡Ial. Rusa. Cont. 66. 71. 76. Char. Pac.
(5) agregetur, alkrde ene, sg,, segun reciente enmienda. (15) hereditatla, me. Fi. 1, 2. Bg., ecl. Nbg. Schf. Hal. 5 use.,
(6) quera, insertan Ha¡. Ruas. ConI. 66. 71. 78. Char. Pac. contra la coRt. áfWXVI §. 7.
(7) mier se, Hal. llues. Cont. Char. Pee. (16) enes. Pl. 1. 2. .Bg. 01., cd. Nbg. Schf. Hal. Rusa. Cont.
(8) tristis, me. Flor. Char. Pee.; posaesionus, ma. Flor.; possessionum, $p. Lic,
(9) incubuit, ene. Bg.; Inarepult, cd. 1bg.; increvft, ene. 01. (17) pluviali, enes. Pi. 2. Bg. 01., cd. .Nbg. Schf.

180 DIGESTO.—PROEMIOS

auctoribus plae.ita sunt, ncc non de publicanis, nueva, y de daño inminente, fi edificios ruinosos
et donationibus, tam inter vivos quam mortis y fi sus peligros, y fi la recogida de aguas plu-
causa conficiendis, cauta legibus invenimus, la viales, así como lo que hallamos establecido en
librum singularem deduximus. De manumissioni- las leyes sobre los publicanos, y sobre las dona-
bus autem et de liberal¡ causa alius liber respon- ciones que han de hacerse ya entre vivos ya por
dit; quemadmodum et de adquisitioue tam dominii causa de muerte. Otro de los libros corresponde
quam possessionis, et titulis, qui eam inducnnt, A las manumisiones y fi las causas de libertad; y
multae el variae lectiones (1) un¡ sutil inser- de igual modo se han insertado en un solo volú-
tae volumini, alio libro deputato bis, qui ludi- men muchos y varios pasajes sobre la adquisi-
cali vel in jure eoufessi sunt, el de bonorum de- ción tanto del dominio cuanto de la posesión, y
tentionibus el venditionibus, et ut nc quid in sobre los titulos que la prueban, habiéndose des-
fraudem creditorum. fiat. Postque haec omnia in- tinado otro libro fi los que han sido juzgados ó
terdicta glomerata sunt et deinceps exceptiones; han confesado enjuicio, y fi las retenciones y ven-
et de (2) temporum prolixitatibus (3), el de tas de bienes, y fi que no se haga algo en frau-
obligationibus el actioiiibus liber iterum singu- de de los acreedores. Y después de todo esto se
laris extonditur (4), ut praefata sexta pars totius han aglomerado todos los interdictos y seguida
Digestorum voluminis octo libris definiatur. las excepciones; y se continúa otro libro especial
para la especificación de los términos, y para
las obligaciones y las acciones, de suerte que la
susodicha sexta parte del total volúmen del Di-
gesto quede comprendida en ocho libros.
§ 8.—Septimus autem el novissimus articulus § 8.—El séptimo y último apartado del Diges-
Digestorum sex libris formatus est, quo (5) de to está formado de seis libros, en dos de los que
stipulationibus sen verborum obligationibus (6), se ha inscrito todo el derecho que se ha encon-
et fideiussoribus, el mandatoribus, nec non no- trado sobre las estipulaciones ó las obligaciones
vationibus, et solutionibus, el acceptilationibus, verbales, sobre los fiadores y los mandantes, y
et de praetoriis stipulationibus omne, quod (7) sobre las novaciones, pagas, aceptilaciones, y
ius invenitur, gemino volumine inscriptum est estipulaciones pretorias, acerca de lo que no fué
(8), quod in libris antiquis nec numeran pos- posible enumerar lo escrito en los libros antiguos.
sibile fuit. Et post boc duo terribiles libri positi (9) Colocáronse después dos libros terribles sobre
sunt pro delictis (10) privatis el extraordinaniis, neo los delitos privados y extraordinarios, y también
non publicis eriminibus, qui omnem continent se- sobre los crímenes públicos, los cuales contienen
venitaem poenarumque atrocitatem. Quibus por- toda la severidad y la atrocidad de las penas.
mixta sunt ca, quae de audacibus hominibus cauta En ellos se ha mezclado lo establecido para los
sunt, qui (11) se celare conantur et contumaces audaces que procuran ocultarse y viven contu-
existunt, et de poenis, qune condemnatis infiiguu- maces, y sobre las penas que se infligen 6 remi-
tur vel conceduntur, nec non de eorum substantiis. ten fi los condenados, y también sobre sus bienes.
Liber autem singularis pro appdllationibus nobis Un libro especial se designó por nosotros para
excogitatus est contra seutentias, 1am civiles las apelaciones contra las sentencias que ponen
quam criminales causas fluientes. Cetera autem término fi las causas así civiles como criminales.
omnia, quae ad. municipales (12), vel de decurio- Por último, el libro quincuagésimo y final de to-
nibus, et muneribus, vel publicis operibtis, vel da la compilación recibió en si, definido con re-
nundinis, et pollicitationibus, et diversis cogni- gularidad, todo lo demás que se halló en los an-
tionibus, et censibus (13), ve! significatione (14) tiguos relativo fi los asuntos municipales, ó sobre
verborum veteribus inventa sunt, quaeque regu- los decuriones, cargas, obras públicas, mercados,
lariter definita, in seso reeepit (15) quinquagesi- promesas, diversas jurisdicciones, empadrona-
mus totius consummationis perfectus (16). mientos, y significación de las palabras.
§ 9.—Quae omnia confeeta sunt (17) per vi- § 9.—Todo lo que ha sido realizado por el va-
rum excelsum, neo non prudentissimum magi- rón excelso, y sapientisimo maestro, exeuestor y
strum, exquaestorc el exconsuje, Tribonianum, excónsul, Triboniano, quien, notable fi la vez en
qui similiter eloquentiae et legitimae scientiae las artes de la elocuencia y del conocimiento de
artibus decoratus, et in ipsis rerum expenimen- las leyes, sobresalió también en los mismos ex-
lis emicuit, nihilque maius nec carius nostnis perimentos de la empresa, y nada tuvo nunca por
unquam iussionibus duxit; nec non per alios vi- más grande ni más grato que: nuestros mandatos;
ros niagnificos et studiosissimos perfecta sunt, id y además ha sido llevado fi cabo por otros varo-
est Constantinum, virum illustrem, comitem sa- nes magníficos y estudiosisimos, fi saber: Cons-
crarum largitionum el magistrum scrinii libello- tantino, varón ilustre, conde de las sacras lar-

(1) actiones, me. Flor.


(2) mss. Flor. P. 2., cd. Nbg. lluce. Cont, Char. Pee. Sp.; (10) mss. Pl. .1. 2. By. Gt., cd. .1Vbg. Schf.; pro delietIunt
de, omitida et, cd. Schf. Ha!. Bk.; sed de, mss. Pl. 1. Bg. pro delietis, me. Flor.; de delletie, Ha!. y otros.
(3) praeserlpti&n1bis Char, al margen. (11) et qul, ad. Schf; Ha!. Ruse. Cont. Char. Pee.
(4) ostendftur, mes. Pl. 1. Ql. (12) mc. Flor., Cont. 62. Sp.; pro municipallbus, mes. Pl. 1.
(8) mcc. Pl. .1. Dg., cd. .&bg.; quod, mcc. Flor. Pl. 2.: la 2. cd. Schf.; de munteipallbuz, me. Dg. Gt. ml Nbg. Ha!. Han.
quo, Ha!. y los demás. Cont. 68. y las demd8.
(5) eeu verbor. obligat., faltan en las cd. Nbg. Ha!.; en el (13) et censihus, faltan en mc. Pl. 1.; en el ma. Flor, apare-
me. Flor, aparecen añadidas posteriormente; en le conel. cen atadida8 recientemente.
AÚci>tav §. 8, no hay vestigios de estas palabras. (14) mes. Flor. Pl. 1. Bg., cd. Nbg. Cont. 62. Sp. .5k.; signi-
(7) mcc. Flor. Pl. 1. 2. .lJg., Sp. 5k.; omne ±n quod, cd... fleationlbus, mes. Pl. 2. Ql., cd.. Schf. Ha!. Buce. (Yont. 66. y
Schf; omneque, Ha!.; omne quidem, ad, Nbg. Buce. y las de- otras.
más. (18) me. Flor., cd. Nbg. Sp. 5k.; reeipit, me. Ca!, y las de-
(5) cese, ed. Nbg. fiel. y después les de7nds, menos SI). .5k. más cd.; PXn, la consl. fittOXzV §. S.
(9) mss. Flor. Pl. 1. 2. Dg., cd. .Wbg. Sp. .5k.; poslti, falta (is) perfeetio, Ha!. Buce.
en las cd. Schf. Rol. y otras. (17) confeeta sant, faltan en Ha!. Buce. Cont. Char. Pee.

DIGESTO. -PROEMIOS 181
ram crarumq11 cognitionum, qui semper nobis guezas, y maestro de la secretaria de súplicas y
ex bona opirnone et gloria seso commendavit; nec de la sacra jurisdicción, que siempre se nos reco-
non TheopbilUm, virmn illustrem, magistrurn mendó por su buena opinión y por su fama; por
iiirisque peritum, in hac splendidissima civitate Teófilo, varón ilustre y maestro jurisperito, que
Jaudabiliter optililain Jegum gubernationein ex- loablemente difunde en esta explendidisima ciu-
tendeutem; et Dorotheum, viriun (1) iI1ustren et dad el más recto sentido de las leyes; por Doro-
facuudisSimum quaestorium, quem in Berytien- teo, varón ilustre y elocuentisimo excuestor, á
siam (2) sp1endidissiva civitate leges discipulis quien hallándose explicando el derecho á sus
tracleutem propter oms optimam opiniouem et discipulos en la esplendidisima ciudad de los
gloriam ad nos doduxirnus, participemque huiu Beritienses llamamos á nosotros por su axcelen-
operis fecimus; sed et Anatolium, virum Hin- tisirna fama y por su gloria, y le hicimos parti-
strem, magistrum, qui et ipse apud Berytienses cipe en esta obra; por Anatolio, varón ilustre,
(3)iuris interpres constitutus ad hoc opus allectus maestro, que dedicado también á la interpreta-
(4) est, vir ab antigua stirpe legitima procedeis, ción del derecho entre los de Berito fuá elegido
quum et pater eius Leontius, et ayas Eudoxius para esta empresa, varón procedente de una anti-
(5), qui (6) post Patricium, inclytae recorda- gua estirpe dejurisconsultos, pues su padre Leon-
tionis quaestorium et antecessorem, et (7) Leon- cio y su abuelo Endoxio dejaron en la profesión
tium, virllm gloiiosissiinuni praefectorium (8), de legistas la mejor memoria de si después de
consulai'em, atque Patricium, fihium (i)) cias, opti- Patricio, excuestor y profesor de derecho de mcli-
mam suimemOriam in legibus reliquerunt; ncc non ta recordación, y de Leoncio, varón gloriosisimo,
Cratinum, virum illustrem, et comitem sacrarum que fué prefecto y cónsul, y de Patricio, hijo de
largitionum, et optimum auteeessorem huius alrnao éste; y por Cratino, varón ilustre y conde de las
urbis constitutum. Qui omnes ad praedictuin opus sacras larguezas, y reputado como muy excelen-
electi sunt una eum Stephano, Merina (10), Pros- te maestro de leyes de esta feliz ciudad. Todos
docio, Eutolmio, Timotheo, Leonide, Leontio, Pla- los que fueron elegidos para la predicha obra
tone, lacobo, Constaitiiio, loanne, viris pruden- juntamente con Esteban, Menna, Prosdoeio, Ea-
tissimis, qui patroni quidem sant enusarum apud tolmio, Timoteo, Leónidas, Leoncio, Platón, Ja-
maximam sedem praefecturae, quae Orientalibus cobo, Constantino y Juan, varones sapientisimos,
praetoriis praesidet, omne (11) autem suae virtutis defensores de causas ante el supremo tribunal
testimoniuin undique accipientes, et a nobis ad de la prefectura, que ejerce jurisdicción sobre
tanti operis consummationem eleeti sant. Et los pretorios Orientales, quienes también fueron
quum omnes in uuum convenerunt, guberuatione designados por nosotros para la realización de
Triboniani, viri excelsi, ut tantum OPUS nobis tamafia empresa, después de recoger en todas
auctoribus possint conficere, Deo propitio in prae- partes toda clase de testimonios de su virtud. Y
dictos (12) quinquaginta libros opus consumma- habiéndose concertado todos, bajo la dirección
tau est. de Triboniano, varón excelso, para poder ejecu-
tar, siendo nosotros los autores, tan grande obra,
con el favor de Dios se acabó esta encerrándo-
la en los mencionados cincuenta libros.
§ 10.-Tanta autem a (13) nobis antiquitati ha- § 10.-Mas tanta reverencia se ha tenido por
bita est reverentia, ut nomina prndentium taci- nosotros á la antigüedad, que en manera ningu-
turnitati tradere nullo patiamur modo, sed unus- na hornos consentido pasar en silencio los nom-
quisque eorum, qui auctor legis fuit, nostris bres de los jurisconsultos, sino que todo el que
Digestis inseriptus est; hoe tautuminodo a nobis fuá autor de alguna ley, ha sido inscrito en nues-
effeeto, ut, si quid ja legibas eorum vel superva- tro Digesto; habiendo hecho nosotros tan solo que
cuum, vel imperfectum, vel minas idoneum visum si algo pareció en sus leyes ó supérfluo, ó imper-
est, vel adiectionem, vol deminutionem necessa- fecto, ó poco adecuado, fuera ampliado, ó simpli-
riam aeeipiat, et rectissimis tradatur regulis. Et in ficado convenientemente, y expresado en las más
(14) multis similibus ve! eontrariis, quod rectius correctas fórmulas. Yen los casos que habla muchos
babero apparebat, boc pro allis omnibus positum pasajes semejantes ó contradictorios, se ha pues-
est, unaque (15) omnibus auctoritate indulta, ut, to como regla para todos los demás lo que pare-
quidquid lb¡ scriptum est, hoe nostrum appareat, cia tener más recto sentido, dando á todo la
et ex nostra voluntate compositum; nomine ah- 'misma autoridad, á fin de que todo lo allí escrito
dente comparare ea, quae antiquitas habebat, et aparezca como nuestro, y como compuesto por
quae (16) nostra auctoritas introduxit, quia malta nuestra propia voluntad; sin que se atreva
et maxima sunt, quae propter utilitatem rerum nadie á comparar lo que tenia la antigüedad
transformata sunt; adeo ut, etsi priucipalie consti- y lo que nuestra autoridad introdujo, pues mu-

RuBs. Cont. 66. y otras.; 'iÓ' 13.OV dn 67dPXON,


(1) vb-um, en el me. Flor., a#iadido poseriormente.
(2) Hal. y d&pue 108 .lerncta menos Sp.; berfteiisiuin, mes. la con". ÁO%CV . 9.
P. 2 . u5.; 1crritensiurn, ms. PL 1.; l,erithenslnm, eS. .IQ'Sg.; (9) lutos, Hal. Rusa. Cont. 66. 78. 76. Char. Pac.
berytt.jisiurn, eS. Schf.; vcrutie.n8iuu,, me. Plor.; Berutionsium, (LO) MCTI*, ma. Flor.; Moent, Hi.
(11) OrneaS, m$@. Pi. 1. 2..8g. Ut., cd. Nbg. Bchf. lial. Rimo.
Sp.; x6lv Brpu!rUov, ¿a eonst. AUtozav l . o. Cont. 66. 71. 76. Char. Pac. 13/e.
(2) verutlenses, me. Fl or. (12) ma. Flor., Sp. li/e.; praedktus, [aUn en tua. del CÓS. y
4) alieetus, mee. Pi. 1. 2. Rg. Gt., eS. Nbg. S&tf. Rusa.; en las dmnda ediciones.
eleetus, Ha?. (13)a, fl1ta en ,nss. Pl. 1. 2., también en a Flor., afead ido
(5) et arus Eudoxius faltan ca Oont.. 66. 71. 76. Ze8pu/8.
Char. Tac. (14) et ex, mes. Pl. 1. 2. JJg. Ut.; Sed et ex, ¡ial. ilaga. Cont.
(6) tui, [oUa en .114. Ruis. Dic. 66. 71. 76. ('liar. Pøc.
(?) aves eles Eudoxliis i',ian lEal. I€e. (onI. S,. (15) una, IMI. Rnss. Cosi. Char T'ac.
71. 76. C.Çko,. Pac. (Ls) me. Pb., cd.. Sehf. Sp. 111.; I.iis (lis) quae, in88.
(5) van. 15. 2. m,., UI.; eS.. Nbq. SeSf. "al. Cuni. 52.; Iree- 2. Jlq. (JI., cd. Nbg.; eum ¡¡S (!ifs) quac, ¡Ial. liase. Chal, Char.
m8. Z'lor. p 1feetçyLun, tas. Pi. .1.; prae.teriUni, 1't.
TOMO 1-24.

182 DIGESTO.-PROEMIOS

tutio fuerat in veteribus libris relata, neque ci pe- chas y muy grandes cosas hay que por causa de
percimus (1), sed et hoe eorrigendum (2) esse pu- utilidad han sido transformadas; de tal manera,
tavimus, ci tu melius restaurandum (3). Nomini- que tampoco la exceptuamos, aun cuando alguna
bus etenim veteribus relictis, quidquid legum constitución imperial se hallase transcrita en los
veritati decorum et neeessarium fucrat, hoc no- libros de los antiguos, sino que por el contrario
siris emendationibus servavimus, et propter hanc consideramos que también esto debla ser corregido
causam et si quid inter eos dubitabtur, hoc y mejorado. As¡, pues, habiendo dejado los nom-
1am in tutissinian pervenit quictem, nullo titu- bres de los antiguos escritores, hemos conserva-
bante relicto. do en nuestras enmiendas todo lo conveniente y
necesario para la verdad de las leyes, y por esta
causa también si algo en ellos había dudoso, ha
logrado ya ser expresado con claridad completa,
sin que quede lugar para que nadie titubee.
§ 11.-Sed quum prospeximus (4), quod ad § 11.-Pero considerando que para soportar la
portandam tantae sapicntiae molem non sunt ¡do- mole de tanta sabiduría no son aptos los hombres
ne¡ homines rudos, et qui in primia legum vesti- incultos, ni los que hallándose en los dinteles de las
bulis stantes mirare ad arcana eorum properant, leyes se apresuran á penetrar en sus arcanos,
et aliam mediocrem emendationem (5) praepa- juzgamos conveniente que debla prepararse otra
randam (6) essc eensuimus, ut sub ea colorati, el recopilación más reducida, para que, tomando en
quasi primitiis (7) omnium imbuti, possint ad ella una tintura, y como imbuidos en los princi-
p'uetraIia eorum intrare, et formam legum pul- pios de todas las materias, pudiesen penetrar en
cherrimam non conniventibus oculis accipere (8). sus interioridades, y, sin haber de deslumbrar sus
Et ideo Triboniano, viro excelso, qul ad totius ojos, llegar á conocer la más esplendente expre-
operis gubernationem eLectus est, ncc non Theo- sión de las leyes. Y en su virtud, llamados Tribo-
philo et Dorotheo, viris illustribus et facundissi- ulano, varón excelso, que para la dirección de
mis antecessoribus, accersitis mandavimus, quate- toda la obra fué elegido, así como Teófilo y Do-
nus libris, quos veteres composucrunt, qui prima roteo, varones ilustres y élocuentlsimos profeso-
legum argumenta con.tineb ant, et Institutiones res de derecho, les mandamos, que, compendia-
vocabautur, separatim collectis, quidquid ex lis dos por separado los libros que los antiguos com-
utile et aptissimum el undique sit (9) elimatum, pusieron, que contentan las primeras nociones de
et rebus, quae in praesenti aevo in usu vertun- las leyes y se llamaban Instituciones, se aplicasen
tur, consentaneum invenitur (10), hoe et capere á recoger de ellos todo lo que fuese util, más ade-
studeant, et quatuor libris reponere (11), et to- cuado y bajo todos conceptos correcto, y se consi-
tius eruditionis prima fundamenta atque ele- dera conforme con lo que en el tiempo presente
menta ponere, quibus iuvenes suffulti possint se halla en uso, á insertarlo en cuatro libros, y á
raviora et perfectiora legum scita sustentare. exponer los primeros fundamentos y elementos
Lmonuimus autem eos, ut memores etiam no- de toda instrucción, en los que apoyados pudie-
strarum fiant constitutionum, quas pro ementia- sen los jóvenes soportar los más graves y perfec-
tione iuris promulgavimus, et tu confectione (12) tos mandatos de las leyes. Pero les previnimos
Institutionum etiam eadem emendatione (18) po- que también hicieran mención de las constitucio-
nere non morentur, ut sil mauifestum, et quid nes nuestras que promulgamos para la reforma
antea vacillabat, et quid post ea in stabilitatem re- del derecho, y que en la confección de la Insti-
dactum es t. Quod opus ab lis perfectum, ut nobis tuta tampoco se olvidasen de incluir la misma
oblatum et relectum (14) est, et prono suscepimus reforma, para que se supiese, as! lo que antes era
animo, et nostris sensibus non indignum esse dudoso, como lo que después se ha redactado con
iudieavimus, et praedictos libros constitutionum carácter de estabilidad. Cuya obra, concluida por
viccm babero iussimus; quod et iii oratione no. ellos, luego que nos fué presentada y que la revi-
stra, quam eisdein Jibris proposuimus (15), aper- samos, la aceptamos con benevolencia, y juzgamos
tius deelaratur. que no era indigna de nuestro propósito, y man-
damos que tuvieran fuerza de constituciones los
mencionados libros; lo que más extensamente se
declara en el discurso nuestro que pusimos á la
cabeza de aquellos.
§ 12.-Omni igitur Romani iuris dispositione § 12.-Hecha, pues, toda la compilación del de-
composita, et in tribus voluminibus, id est Insti- recho romano, encerrada en tres volúmenes, á
tutionum, et Digestorum sen Pandctarum, nec saber; el de la Instituta, el del Digesto ó de las
non Constitutionum, perfecta, et in (1) tribus Pandectas, y el de las Constituciones, y termina-

(1) pepercerlmus, ifal. Rziu. Cont. 66. 71- 76, Char. Pac. (9) sit falta en Mal. Rusa. Cont. 66. 71. 70. 0ar 1ic.
13k.; los »Liglnoa dicen t&m.bUn &31?alS, putaverfnius. (10) mxx. Flor. Pi. 1. 2. Bq. 01., cd. .Wb. Sclzf. Cont. 62.;
(2) mx. Flor.; 13k. Sp.; ha.iO corrigendam, mx. Fi. j 119 lnventatur, Mil. 21688. Cont. 66. y otras.
GI.; cd. Nbg. Sckf. y olra$. (11) imponcro, cd. ScSf. HaZ. Raes. Cont. 66. 71. 76. Mar.
(3) me. Flor., cd. SchT. Sp. 13k.; istaurandain, mx. del 066. ¡'oc.
7j 168 demás ediciones. (12) eo,,fossionc, Cont. 7(3.; nonstitutione, sss. Sg.
(4) mxx. Flor. Pi. 1. 2. Bu. M. N(g. &hf. Sp. 13k.; perspc- (111) sss. Flor., Cont- 62. Sp. 13k.; candem cmenilauouem,
Xirnas, Cont. 06. 71. 76. Char. Pac.; perspexerlmus. Mal. Rusx. 'ase, y las demds cd. del 066.
Cont. 62.
(5) mx. Flor., Sp. 11k.; cruditioneni, mes. Pl. 1. 2. B. 01., (14) relictwn, mee. Pl. 2. By., cd. ¡6bg. .flicss.; I1erç-xa'-
71 108 4(,ifl(L8 cd. del 066. OX4dJIEVOt xui ta.phzwce, ¿a tooxi. íwxav . ti.
(6) properanclarn, cd. Nbg. (15) sns. Flor. Pl. 1. Sil., cd. Schf.;praeposuimus. mx. Pl. 2.
(7) primitus, llal. Ross. Cont. 66. 71. 70. Pac. M. Nlg. Mal. y otras.
(8) mss. Flor. Pl. 1. . 01., cd. Ybg. Schf. ¡fui. Cont, 62.; (16) le, falta en me. Pl. 1., oid. NSg. SChf. Mal. Rusa. Oont.
a.splcere, me. BU., Rusa. Cont. 66. y otras. 66. 71. 76. Char. P6c.

DIGESTO.- PROEMIOS 183
anule conettmmatft, quae, ut primum separan (1) da en tres años, fi pesar de que cuando al princi-
coepit, ileque itt totum deeennium (2) compleri pio se comenzó fi formar no se esperaba concluir-
eperabatur, omnipotenti Deo et hanc operam ad la ni en todo un decenio, con ánimo piadoso ofre-
hominum sustefltatioflem pile óbtulimus animis, cimos fi Dios Omnipotente esta obra destinada al
bereSqUe gratias rnaximae Deitati reddjdjmu, gobierno de los hombres, y dimos infinitas gracias
quae noble praestitit et bella feliciten agere, et 4 la suprema Deidad, que nos ha permitido hacer
honesta pace perpotiri (3), et non tantum no- con felicidad la guerra, alcanzar una paz honro-
etro, sed eti&m omni aevo, tam instauti quam po- sa, y dictar las mejores leyes, no sólo para la
steriori, legos optimas ponere. nuestra, sino también para todas las edades, tan-
to la presente, como las futuras.
§ 13.-OmnibUs itaque bominibus eandem San- § 13.-Por lo tanto, hemos juzgado que era ne-
etionem uianifestam facere, uecessarium cese cesario hacer conocer fi todos los hombres esta
perspexilflIis, Ut sit eje eognitum, quanta confu- misma sanción, para que sepan de cuánta confu-
sione et infinitate (4) absoluti, in quam (5) mo- sión é infinidad de leyes han sido librados y fi qué
deratiOnem et legitimam veritatem pervenerunt reducción y verdad en las leyes han llegado, y
(6), legeSque in posterum habeant tam directas, para que tengan en lo sucesivo leyes tau directas
quam compendiosas, omuibusque in promtu po- como compendiosas, puestas al alcance intelec-
sitas, et ad possidendi libros earum facilitatem tual de todos, y adecuadas para facilitar la adqui-
idóneas, ut non mole diiritiarum expensa possint sición de sus libros, fi fin de que no fi expensas
honlines S'pervacuae legum multitudinis adipi- de grandes sumas puedan los hombres adquirir
eci voumina, sed vilissima pecunia facilis eorum los volúmenes de una supérfiva multitud de leyes,
comparatio pateat tam ditioribus, quam tenuiori- sino que por poquísimo dinero sea facil su com-
bus, minimo pretio magna prudentia reparan- pra, tanto fi los ricos como fi los de poca fortuna,
da (7). siendo adquirida por un precio mínimo toda la
gran compilación de leyes.
§ 14.-Si quid alitein in tanta legum compositio- § 14.-Mas si en tan grande recopilación de le-
ne (8), quae abinmenso Iibrorum numero colleeta yes, que de un inmenso número de libros se ha
est, simile forsitan raro inveniatur, neme hoc vitu- sacado, se encontrase por rara casualidad algo
perandum existimet, sed prinium quidem imbe- que fuese análogo, nadie considere esto vitupera-
cillitati hnmanae, quae naturaliter inest, hoc ble, sino que antes en verdad lo atribuya fi la na-
inscnibat (9), quia omnium habere memoriam, tural flaqueza humana, porque tenerlo todo en la
et penitus in nullo peccare, divinitatis magis, memoria y en nada absolutamente errar, es más
quam mortalitatis est(quod eta maioribusdictum propio de la divinidad que de los mortales (como
est); deinde sciat, quod similitudo in quibusdam, también se dijo por los antiguos); y sepa además,
et his brevissimis, assumta non inutilis est, et que la analogía en algunos, aunque brevísimos,
nec (10) citra nostrum propositum hoc subsecu- pasajes, no ha sido empleada inútilmente, ni esto
tum. Ant enim ita lex necessaria erat, ut diver- va contra nuestro propósito. Porque ó la ley era
sis titulis propter reruin cognationeni (11) appli- de tal modo necesaria que convenia que se la
cari eam oporteat (12), aut, quum fucrat allis dJ- aplicara fi diversos títulos por la analogía de
versispermixta, impossibile erat, eam (13) per par- las cosas, ó, aun cuando trataba de otras diver-
tes detrahi (14), ne (15) totum confundatur (16), et in sas, era imposible que fuese dividida en partes,
his partibus, in quibus penfectissime (17) visiones para que no se confundiese la inteligencia de la
(18) veterum expositae fuer ant, quod particulatim totalidad, y era de todo punto inconveniente di-
in cas fuerat sparsum, hoc dividere ac separare vidir y separar en tales partes, en las cuales
penitus erat incivile, ne tam sensus, quam aures perfectlsimamente se hablan expuesto las apre-
legentiun ex hoc perturbentur (19). Similique mo- ciaciones de los antiguos, lo que en ellas se habla
do, si quid principalibus coustitutionibus cautum consignado parcialmente, para que por esto no se
est, hoc in Digestorum volumine poni nullo con- perturbasen así el pensamiento como los oidos de
ceesimus modo, quasi constitutionum recitationa ls lectores. Y de igual modo, si algo se halla re-
sufficiente, nisi et hoc raro ex hisdem causis, qui- suelto en las Constituciones imperiales, no hemos
bus (0) similitudo assurnta est. permitido en manera ninguna que se ponga en
el volumen del Digesto, considerando que basta
la compilación de las Constituciones, fi no ser
también en casos raros y por las mismas causas,
por las que se ha tolerado la analogía.
§ 15.-Contrarium autem aliquid in hoc codi- § 15.-Mas lo contradictorio no vindicará para
ce positum nullum sibi locum vindicabit, nec in- si ningún lugar en lo consignado en este Código,

(1) separan, falta en Has.; spera.nl, mes. del CM. y eL Fbg. (11) cognittoném, 'tse. PI. 1. 2. Dg. Gt cd. .Wbg. Schf.
Rusa. Cont. Char. Pac.; superan, es nido con tonina a la consti- (15) mas. Flor. Pl. 1. 2. Bg. Gt., cd. :"Í SChf. SP.; opor-
tución 4éWXEV 5. 82. tucrit, fiat, y las demda.
(2) In toto decennió. fiat. Rusa. Cont. Char. Pac. Bk. (13) eum, aS adida después en el ma. Flor.
(3) potlri, mes. del Cód. y las cd., menos Zas de (long. 62. (14) dtstrahl, Rat. Rues. Cont, 68. 71. 76. Char. Pac.
Sp. Bk. (iS) tus, insertan Rut. Ruso. ConI. 66. 71. 76.
(4) Inlquitate, mt. Pi. 2. HaZ. Dic. (16) confunderetur, fiat. Ruar. Cont. 66. 71. 78. Ciiar.Pac.
() me. Flor. Cont. 62. p. Bk .; quantam, mas. Pi. 1. 2. By. (17) perfectiseimne, ma. Flor., cd. Nbg. Cont. 62. Sp.
Gt., y las demda cci. del CÓct. (18) ms. Flor., (ant. 62. Sp.; luagiones, mes. del (dci. y las de-
(.:) Flor. Pi. 2. Dg. Gt., cd. Schf. Cont. 62.; perveue- nada cd.; otros, decisiones, y otros, divisiones, según hacen notar
nint, me. Pi. 1., ad. Nbg. Mal. Rusa. Cont. 66. y otras. Rusa, y Cuan.; 'ó BX]Ç laú>p¿al OOVEXSÇ, la conat. At-
(7) comparanda, no. Dg., Dic.
(8) Si quid alt. legum in tanta compos., mas. Pi. 1. S. Bg. ha»cEv 5. 18.
(9) adecribat, Ha¿. Rusa. Cont. 66. 71. 76. Char. Pac. Dic. (19) perturbarentur, HaZ. Rusa. Cont. 86. 71. 76. Char.
Pac. Dic.
(10) ne; falta en Hal.;peno t'iV t5V óiOlo)V itGpLE&d (20) msa. Flor. Pi. 1. 2. Dg., al. Nbg. Schf. Cont. 62. Sp.;
báULVy dice la const. ÁLha}%SV 5. ex quibus, HaZ. y otras.

184 DIGESTO .-POEMIOS

venitur, si quis subtili animo diversitatis ratio- ni se encuentra, si con cuidadosa atención se
nes excutiet, sed est aliquid novum inventum vel bucean las razones de la diversidad, sino que hay
occulte positum, quod dissonantiae querelam dis- alguna cosa nueva, ú ocultamente establecida,
solvit, et aliam naturam inducit discordiae fines que destruye toda acusación de disonancia, é in-
effugicntem. duce á otra explicación que evita las consecuen-
cias de la discordia.
§ 1.-Sed et si quid forsitan praeterrnissum § 16.---Pero si por acaso se ha omitido algo, que
est, quod in tantis millibus quasi in profundo po- en tantos miles de libros se ocultaba como relegado
situm latitabat, et quum idoneum fuerat poni, en lo profundo y que, habiendo sido conveniente
obseuritate involutum necessario derelitum est, ponerlo, hasido necesariamente abandonado como
quis hoc apprehendere (1) recto animo possit? envuelto en la oscuridad, ¿quién podría censurarlo
primo quidem propter ingenil mortalis exiguita- con justicia? en primer lugar, porquepor la exi-
tem, cleinde propter ipsius re¡ vitium, quod mul- gílidad del mortal ingenio, y en segundo, porque
tis inutilibus permixtum, nullam sui ad eruen- por vicio de la cosa misma, lo que se hallaba en-
dum (2) praebuit eopiam (3), dein quod multo tremezclado con muchas inútiles no ha dado nin-
utilius est, panca idonea effugere (4), quam guna facilidad para ser descubierto, aparte de
multis inutilibus homines praegravare. que es mucho más útil omitir pocas cosas conve-
nientes, que sobrecargar á los hombres con mu-
chas inútiles.
§ 17.-Mirabile autem aliquid ex hia libris § 17.-Sin embargo, una cosa admirable resul-
emersit, qvd multitudo antiqua praesente bre- ta de estos libros, y es que la antigua muchedum-
vitate paucior invenitur. Hoinines etenim, qui bre de ellos aparece más pobre que el presente
antea lites agebant, hect multae leges fucrant compendio. En efecto, los que antes dirigían los'
positae, tamen ex paucis lites perferebant (5), litigios, aunque fueran xliuchas las leyes estable-
vel propter inopiam librorum, quos comparare cidas, proseguían no obstante los pleitos valién-
ele imposeibile erat, vel propter ipsam inscientiam dose de pocas, ya por la carencia de libros, que
(6) et voluntate (7) iudicum magia, quam legi- les era imposible comprar, ya por su propia igno-
tima auctoritate lites dirimebantur (8). Tu prao- rancia; y más bien por arbitrio de los jueces que
senti autem consummatione nostrorum Digesto- por la autoridad de las leyes, se diriinlan los liti-
mm e tantis leges collectae sunt voluminibus, gios. Mas en la presente compilación de nuestro
quorum et nomina antiquiores bomines non Digesto ce han recopilado leyes de tantos volú-
dicimus nesciebant, sed nec unquam audiebant. menes, que sus nombres, no decimos que los ig-
Quae omnia collecta sunt substautia amplisci- noraban, sino que jamás los oiau los antiguos. To-
ma congregata, ut egena quidem antiqua mul- das cuyas leyes han sido recopiladas habiéndose
titudo inveniatur, opulentissima auteni brevitas reunido una materia vastisima, de tal suerte que se
nostra efficiatur. Antiqune autem sapientiae considere pobre la antigua multitud, y Be estime
librorum copiam maxime Tribonianus, vir ex- por el contrario opulentisimo nuestro compendio.
cellentiscimus, praebuit, in quibus multi fue- Y fué Triboniano, varón excelentisimo, quien
rant et ipeis eruditissimis hominibus (9) in- principalmente presentó gran copia de libros de
cogniti, quibus omnibus perlectis, quidquid ex la antigua sabiduría, entre los cuales habla mu-
bis pulcherrimum erat, boc semotum in optimam chos desconocidos hasta para las personas más
nostram compositionem pervenit. Sed hiiius ope- eruditas, y de los que, una vez revisados todos,
i'4s conditores non solum ea volumina perlege- se sacó y se ti-ajo á nuestra muy excelente reco-
runt, ex quibus leges positae sunt, sed ctiam alia pilación todo lo más selecto que contentan. Mas
multe., quae (10), nihil vel utile vel novum in (11) no solo examinaron los redactores de esta obra
cíe invenientes, quod exceptum (12) nostris Di- aquellos volúmenes de que se han puesto leyes,
gestis applicarent, optimo animo respuemunt. sino también otros muchos que desecharon con el
mejor acierto, cómo quiera que en ellos no encon-
trasen nada ni útil ni nuevo, que recogido aplica-
ran á nuestro Digesto.
§ 18.-Sed quia divinae quidem res perfectisci. § 18.-Mas por cuanto las cosas divinas son en
mac sunt, humani vero iuris conditio semper in in- verdad las perfectisimas, y la naturaleza del dere-
finitum (18) decurrit (14), el nihil ecl in ea (15), cho humano se extiende siempre á lo infinito, sin
quod atare perpetuo possit (multas etenim formas que en ella haya nada que pueda subsistir perpé-
edere natura novas deproperat), non desperamus, tuamente(pues la naturaleza-se apresura áprodu-
quaedam postea emergi negotia, qnae adhuc le- cir muchas formas nuevas), no desesperamos de
gum laqueis non sunt innodata (16). Si quid igitur que después surjan ciertos negocios, que aún no es-
tale contigerit, augustum imploretur remedium, tán anudados con los lazos de las leyes. Si, pues, tal
quia ideo imperialem fortunam rebus humanis aconteciese, implórese el remedio al soberano, por-
Deus praeposuit, ut possit omitía, quae noviter que precisamente puso Dios sobre las cosas hume.-

(1) mu. Flor. Pl. 1. 2., Cont. 62. al margen; raprebendere,


me. Bg. (7) et voluntatem, ed. N1g. Shr. Cont. 76.
(2) sibi ad arnendum, mee. Pl. 1.; sibi ad erudiendum, (8) detinebantur, Vac.
mu. Pl. 2. E6. Gt., el. Nhg. Schf. (0) hominum, mu. Pi. 1. 2. Bg., ed. Sclif. HaZ.
(3) curam, mee. Pl. 1. 2. Gt. (LO) mu. Flor. Fi. 1. 2., el. Nbg.; qn!, me. Eg., el 8chf.;
(1) idonee effundere, me. Pl. 1., ed. Nbg. Rueg. Cont. 66. quae isti, Ilal. y otras.
71. 76. O)uw. rae.; idoiica efl'undere, ms. Gt., ed. &hf; Moneo (Ii) iii, falta ea el me. Flor.; lii eje. faltan en el me. Pi. S.
eflicere, me. Pl. 2.; idonea efficere1 me. Eg.; idonee ef1ngere, (tI) excerptiim, Rat. Raes. Cont. Char. Pee.
fiat.; Monee aftugere, Cont. 62. (15) semper infinitum, me. Flor., Cont. 62.
(a) proferebant, me. By., el. .N'bg.; perferehantur, fiat. (14) decurret, me. Flor.
() mu. Flor. Pl. 1. S. Bg. GI., ed. Selif. ¡Jal. Eses. Cont. (15) en, el. Nbq. ¡Jal. Eses. Cont. Char. Pac.
62.; lnseltiam, ad. 261g. Cont 66. y otras. (18) enodata, me. Pl. 1.; innovata, me. Flor.

DIGESTO.-PROEMIOS 185
contlngunt, et eincndare, et componere, et mo- nas el poder imperial para que pudiese enmendar,
dis et regulis competentibus tradere. Et hoc non componer, y someter fi modos y reglas competen-
primtim a nobis dictum est, sed ab antiqua de- tes todas las cosas que de nuevo se producen. Y es-
scendit prosapia, qunm et ipse luliarnis, legum et to no se ha dicho primeramente por nosotros, sino
edicti perpetui subtilissimus conditor, in gui Ji- que viene de antigua prosapia, pues el mismo Ju-
bris hoe retulit (1), ut, si quid imperfectum inve- liano, habilísimo redactor de leyes y del edicto
niatur, ab imperial¡ sanctione boc repleatur; el perpétuo, consignó en sus libros, que si algo im-
non ipse solus, sed et divus Hadrianus in com- perfecto se encontrara, se completase por decisión
positone edicti et senatusconsulto (2), quod earn imperial; y no él solo, sino también el divino
gecutuni est, hoc apertissime definivit, ut, si quid Adriano manifestó con toda claridad en la com-
in edicto positum non inveniatur (3), hoe ad posición del edicto y en el senadoconsulto que fi
cius regulas eiusque coniecturas et imitationes ella le siguió, que si algo no se encontrara con-
(4) possit nova instruere (5) auctoritas. signado en el edicto, pudiese resolverlo una nue-
va autoridad, según las reglas, las conjeturas, y
las analogías de aquel.
§ 19.-Hace igitur omnia seientes, patres con- § 19.-Sabiendo, pues, todo esto, padres cons-
seripti, et omnes orbis terrarum homines, gratias criptos y- hombres todos del orbe de la tierra, dad
quidem amplissimas agite summae Divinitati, cumplidísimas gracias fi la Divinidad suprema,
quae vestris (6) temporibus tam saluberrimum que ha reservado para vuestro tiempo obra tan
Opus servavil. Quo enim antiquitas digna divino provechosisima. Pues aquello de que la antigüe-
non est viga indicio, hoc vestris (7) temporibus dad no fué considerada digna en el juicio divino,
indultum cst. Hasce itaque leges et adorate (8) se ha concedido fi vuestro tiempo. Y as!, venerad
el observate (9), omnibus antiquloribus quie- y observad estas leyes, quedando derogadas todas
scentibus, nemoque vestrum audeat vel com- las antiguas,y nadie de vosotros se atrevaó ficóm-
parare eas prioribus, ve!, si quid dissouans la pararlas con las anteriores, 6 fi investigar si algo
utroque est, requirere (10), quia (11) omne, quod en disonancia hay entre unas y otras, porque todo
hic positum est, hoc unicum et solum observan lo que aquí está puesto es lo único y solo que
censemus. Nec in indicio, nec in alio certamine, mandamos se observe. Y ni en juicio, ni en otra
ubi leges necessariae sunt, ex allis libris, nisi ab contienda en que son necesarias las leyes, intente
iisdem Institutionibus nostrisque Digestis et con- nadie recitar ó mostrar algo, como no sea de las
stitutionibus, a nobis compositis vel promulgatis, mismas Instituciones, de nuestro Digesto, y de
aliquid vel recitare vel ostendere conetur, nisi nuestras Constituciones, por nosotros compuestos
temerator velit falsitatis crimini (12) subiectus ó promulgados, si no quisiere sufrir, como infrac-
una cum indice, qui eorum audientiam patiatur tor reo del crimen de falsedad, gravísimas penas,
(18), poenis gravissimis laborare. junto con el juez que consintiere la audiencia de
aquellas citas.
§ 20.-Ne autem incogniturn vobis fiat, ex qui- § 20.-Y para que no ignoréis de qué libros de
bus veterum libris hace consummatio ordinata los antiguos ha sido formada esta compilación,
est (14), iussimus el hoc in primordiis Digesto- mandamos que también esto se consigne en los
rum uostrorum insenibi, ut manifestiasimum (15) comienzos de nuestro Digesto, para que apa-
sit, ex quibus legislatoribus quibusque libris ea- rezca muy claramente con qué legisladores,
ram et quot (16) millibus (17) hoc iustitiae Roma- con cuáles de sus libros, y con cuántos millares de
nae teniplum aedificatum est. Legislatores autem ellos se ha edificado este templo de la justicia ro-
vel commentatores eos elegimus, qui digni tanto mana. Mas elegimos fi aquellos legisladores 6 co-
opere fuerant (18), et quos et anteriores piissimi mentaristas que hablan sido dignos de tan grande
príncipes aclmittere non sunt indignati (19), omni- obra, y fi los que los muy píos príncipes anteriores
bus uno dignitatis apice impertito, nec sibi quo- no se desdeñaron de aceptar, dando fi todos el
quam (20) antiquam praerogativain viudicante. mismo grado de consideración, y sin que ninguno
Quum (21) enim constitutionum vicem el has leges vindique para si antigua prerogativa. Pues ha-
obtinere censuimus, quasi ex nobis promulgatas, hiendo mandado que también estas leyes tuvieran
quid amplius aul minus in quibusclain esce intel- fuerza de constituciones, como promulgadas por
ligatur, qnnm una dignitas, una potestas omnI- nosotros, ¿qué se entenderá que hay de más 6 de
bus est indulta? menos en algunas, siendo una la legitimidad, y
una la autoridad concedida fi todas?
§ 21.-Hoc autem, quod et ab initio nobis vi- § 21.-Mas también nos parece oportuno decre-
sum est (22), quum boc opus fieri Deo annuente tar al presente lo que ya se nos ocurrió en un
mandabamus, tempestivum nobis videtur et in principio, cuando mandábamos que, mediante la

(1) mas. Flor. .?l. 1. 2. Bg., ecl. Nbg. Scfif. Sp.; reu1erit, (11) quia, afladido posteriormente en el me. Flor.
HaZ. y otras. (12) crimIne, me. Flor.
(2) 8enauaeonsuItl, eses. Gt. Pl. 2. ecl. NSg. (13) el audtentiam accommodaverit (accommodavlt), mu.
(3) eses. y ecl. del 066.; invenitur, ma. Flor. Pl. 1. 2. Bg. G&, ecl. Nbg. Sclsf. HaZ. Rusa. Cont. Char. Fac.,
(4) mutationes, ad, Nbg. Vac.
(5) constituere, ed. NSg. Cont. 66. 71. 76. Char. Pac.; con- (14) Bit, HaZ. Ru$. Cont. Char. Pac.
struere, Rus. (15) ,nanlfestum, ene. Bg., Rusa. Cont. Char. Pac.
(6) me. Flor. Cont. 62. Sp. Bk., nostris, mes. Pl. 1. 2. Bg. (le) quod, ene. Flor.
ecl. Nbg. Schf. Hal. y otras; (17) quibusque - miflibus, faltan en el me. Pi. 1.
XP°, (18) mss. y cd. del 066.; operant, por opere fuersnt sae. Flor.
O)%S §. 15, (19) dedignati, HaZ. Rusa. Cont. 66. 71. Char. Pse.; digulta-
(1) nostris, mas. Pl. 1. Rg. GI., ¿6. Hbg. Bchf. Hal. Rusa. ti,Cont. 76.
CoZ. CC. 71. 76. Citar. Pae. (0) ene. Bg., HaZ. Rusa. y ¿Zespals lot iienade; falta en la cd.
(8) et orate et savate, mi. Vi. 2. Schf.; quodam, mas. Pi. 1. 2. Gi., ecl. NSg.; cuidan, ene. Flor,
(9) servate, mi. Pi. 1., cd. Sehf. (21) Duna, Cont, 66. U. 76. Char. Pac.
(10) quaerare, ene. Pi. 2. Hal. (22) lustuni vienen set, Rusa. Cont. OlLar. Pac,

186 DIGESTO.-pROBMIO$

praesenti saflc•ire, ut nono neque eorum, qui in voluntad de Dios, se hiciera esta obra, á saber;
praesenti iuris peritiarn habent (1), neque postea que nadie de los que en la actualidad poseen el
fierent (2), audeat commentarios hisdem legibus conocimiento del derecho, ni de los que en lo su-
annectere, nisi tantinu si volit oes in graecam cesivo lo adquieran, se atrevo á agregar comen-
vocem transformare, sub eodem ordine coque (3) tarios O estas leyes, sino que tan sólo pueda, si
consequentia, sub qua et voce Romana (4) posi- quisiere, traducirlas O la lengua griega, con el
toe sunt (hoc, quod Graeci %a& nóba (5) dicunt), mismo orden y la misma correlación con que han
et si quid (6) forsitan por titulorum subtilitatem sido escritas en lengua romana (lo que dicen los
annotare malucrint, et ea, quae paratitia (7) griegos xa& ió&-al pie de la letra-), y com-
nuncupantur, componere. Alias autem legum poner lo que llaman paratittos, Si por acaso pro-
interpretatiOfles, immo magia perversiones, eos firiesen hacer algunas anotaciones por causa de
jactare (8) non conceclimus, no verbositas eorum la dificultad de los títulos. Pero no les permiti-
aliquod legibus nostris afferat ex confusione de- mos exponer otras interpretaciones de las leyes,
decus; quod et in antiquis edicti perpetui com- mejor dicho, perversiones de su sentido, para
mentatonbus factum est, qui opus moderato con- que su verbosidad no produzca con la confusión
fectum hue atque illuc in diversas seutentias algún desdoro O nuestras leyes; cosa que se hizo
producentes (9) in infinitum detraxerunt (10), por los antiguos comentaristas del Edicto perpé-
ut (11) paene onrnem Romanam sanetionem esse tuo, quienes extendieron hasta lo infinito una
confusam (12). Quos (13) si pass¡ non sumus, obra confeccionada con moderación, alargándo-
quemadmodum posteritatis admittatur vena dis- la acá y acullá con diversos pareceres, hasta el
cordia? Si quid autein tale facerc ausi fuerint, punto de haber sido confundida casi toda la legis-
ipsi quidem falsitatis re¡ constituantur, volumi- lación romana. ¿Y si O estos no los hemos tolera-
no autem eorum omnirnodo corrumpentur. Si do, cómo se admitirla la vano discordia de la pos-
quid vero, ut supra dictum est, ambiguum fuerit teridad? Mas 81 tal cosa se hubieren atrevido O
visum, hoc ad imperiale culmen por iudiees re- hacer, sean considerados como reos mio falsedad, y
feratur, et ex auctoritate augusta manifestetur, sus libros sean inutilizados por completo. Y si al-
cui soli concessUm est legos et condere et mier- go, como arriba, se ha dicho, hubiere parecido am-
pretari. biguo, expóngase por los jueces O la imperial su-
perioridad, y declárese por la autoridad augusta,
única O laquees dado dictar é interpretar las leyes.
§ 22.-Eandeni autem poenam falsitatis con- § 22.-Pero la misma pena de falsedad estable-
stituimus et adversus eos, qui in posterum legos cernos también contra aquellos que en lo futuro se
nostras por sigiorum (14) obscuritates ansi fue- atrevieren O copiar nuestras leyes empleando las
rint conseribere. Omnia enim, id est (15) et no- oscuridades de abreviaturas. Pues queremos que
mina prudentiur», et titulos, et librorum nuine- todo, esto es, as¡ los nombres de los jurisconsultos,
ros por consequentias literarum volumus, non como los títulos y los números de los libros, se ex-
per sigla (16) manifestar¡; ita ut qui talem Ji- presen por medio de letras, no con abreviaturas;
brum sibi paraverit, in quo sigla (17) posita sunt de suerte que quien para si hubiere comprado un
in qualemeunque locum (18) libri vel voluminis, libro semejante en el que se hubieren empleado
sciat inutilis (19) se esse codicis dominum noque abreviaturas en cualquier lugar del mismo, sepa
enim licentiam aporimus ex tau codice in iudi- que inútilmente será dueño de este libro, pues ni
eium aliquid recitare, qui in quacunque sua par- licencio concedemos para recitar en juicio algo de
te siglorum (20) habet malitias. Ipse auteni Ji- tal Código que en alguna de sus partos contenga
brarius, qui cas (21) inseribere ausus fucrit, non los fraudes de las abreviaturas. Y el mismo libre-
solum criminal¡ poena, secundum quod dictum ro que se hubiere atrevido O emplearlas, sea con-
est, plectetur, sed etiam libri aosthnatiouem in denado, según se ha dicho, no sólo O la corrección
du.plum domino reddat, si et ipse dominas igno- penal, sino que devuelva también en el duplo el
reus talem librum vel comparaverit, vel confici precio del libro O su dueño, si éste, ignorándolo,
euraverit; quod et anteo a nobis dispositum est hubiere comprado 6 mandado hacer semejante li-
et in latina constitutione, et in graeca, quam (22) bro; lo que ya de antes se habla dispuesto por nos-
ad legum professores dimisimus. otros, así en la constitución latina, como en la grie-
ga, que O los profesores de derecho dirigimos.

(1) flSC gui postea habebunt, aflade el me. Bg.


(2) su. Flor.; neque qui postea fi€reri Sp. Bk.; nec qui
postes fucritit mas. del Cd. y ¿ a8 deinSs ediciones. Rusa. Cont. Char, y Foe.; quis duxerit, sobreafiadido en el mas.
(5) ^Flor. Pl. 1. 2. By. Gi., cd. &Of; ea.dem, cd. N1g.; Gt.; quis fateatur, ó Intelugimus, d crederes, dice Esas. que
eademque, HaL. y otra*. naden otros.; -PPaXótotOV s(r6 aEo'rá-El Sva-
(4) isa. Pl. 2., ed. Seat. Sp. Ek.; voce Romanaa, me, Flor., P51171OV '%t 711tbOC , ¿a eita4aconst. griega §. 21.
Cont. 62.; voces BOmanae, mes. Pl. 1, Bg. GI., cd. .N7)g. Rol. y (i.'3) mas. Flor. Bg., Sp.; Quod, mu. Pl. 1. 2. Gt., y Otras
otras. ediciones.
(6) En los me. Pi. 1. 2. Bg., ed. Nbg. hay vestigios de 108 pa- (14) ma. Flor. Cori. 62. Sp. Bk.; signorum, masa. del Cód. y
labras griegas, que faltan en la cd. Sclq'.; %W& mtÓCtÇ, Bal. ¿as demude. ad., T)'ac.
limas. Cori. 66. 71. 76. Char. Poe. (15) Id est, faltan en las cd. Ífbg. Rol.
(6) Bk.; vel si gris, ma. Pl. 1.; val si quid, ed. Nbg. Rusa. (16) V4aae la nota 14.
Cont, Char. Poe.; et si gui, mas. Flor. Pi. 2. Bg. Gt., cd. (17) Véase la nota 14.
Schf, Rol. Sp.; OL st tt, ¿a conat. áW%EV §. 21. (18) lxi qualicunque loco, mas. Bg., HaZ. Rusa. Cml. Char.
Fao. Bk. ¿'oc.
(7) zapd'vt?a, HaL Rus o. Cont. (Jhar. Poe.; hay vestigios (19) inutilein, mas. Bg., cd. Nbg.
de ¡apalabra griega en los raca. Pl. 1. 2. Bg., cd. Íibg. (50) Véase la nota 14.
(8) tractare, mas. Pl. 2. Ge., cd. .Nbg. (SI) qui ea, masa. Pi. 2. Bg., cd. SChf. Rusa. Cont. 66. U. 76.
(9) contrahentes, nade mus. Flor.,que falta en los mnu.y en las Char. Poe.
cd. del OÓCI., menos en 3p., quien la puso dentro de un parentesis. (22) dispos. est (in) constitutione, quam, mas. Pl. 1. 2. Bg.
(10) et factum cgt, inserta el -me. Sg.
(11) ut, falta enel,n.. Bg. GI., cd. Fbg. Schf. HaZ. Rusa. Cont. 66. 71. 7G.; pero TatG '6 't
(19) sus. Flor., Pi. 1. S. Bg., Id. Kbg. Schf. Sp, cerneres, 'Pwixalwv po ?5otaaL pw1, Tt Te ióv 'E)Jvwv yb'c,
a*aden las cd. Schf. Hal. Rusa. Cori. Char. Foe. Bk., contra la citada conal. griega §. 22.
DIGESTO.—PUOnMIOS

§ 23.—Leges autem nostras, quae (1) in iiis § 23.—Y mandamos que las leyes nuestras que
codicibus, id est Institutionum sen Elementorum en estos códigos, it saber, de las Instituciones 6
et Digestorum ve! Pandectarum, posuimus, suum Elementos, y del Digesto ó Pandectas, pusimos, en-
obtinere robur ex tertio nostro fdlicissimo sanci- tren en vigor desde nuestro tercer felicísimo con-
mus consulatu praesentis duoclecimae indictio- sulado de la presente duodécima indicción, it tres
nis, tertio Kalendas lanuarias, in omne aevum de las Calendas de Enero, debiendo ser valederas
valituras, et una eum nostris Constitutionibus en todo tiempo, y tener autoridad juntamente con
pollentes, et suum vigorem in iudiciis ostenden- nuestras constituciones, y mostrar en juicio su
tes (2) in omnibus causis, sive quae postea fuerza en todas las causas, ya las que después hu-
ein€rserint, sive quae in iudiciis adhuc pendent, bieren surgido, ya las que aun penden de senten-
nec ene iudicia!is ve¡ amicalis (3) forma compe- cia, y itias que ni resolución alguna judicial ami-
5euit. Quae enim ini" vel iudiciali sententia uita gable les puso término. Pues en manera ninguna
sunt, vel amicali pacto sopita, linee resuscitari queremos que se resuciten aquellas que ya 6 han
(4) uullo volumus modo. Bene autem propera- sido terminadas por sentencia judicial, 6 resuel-
vinius in tertiuu nostrum conu1atujn (5) et has tas por amigable convenio. Mas con razón nos he-
leges edere, quia maximi Dei et domini nostri, mos apresurado it publicar estas leyes en nuestro
leen Christi, auxilium felicissinn,m eum (6) no- tercer consulado, porque la protección de Dios
strae reipubliene donavit, quum in hunc (7) et máximo y señor nuestro Jesucristo lo concedió fe-
bella Parthica abolita sunt, et quieti perpetuae licisimo it nuestra república, pues en él concluyó-
tradita, et tertia pare mundi nobis. adcrevjt, Post ronce y se trocaron en perpétun paz las guerras
Europam enim et Asiam et tota Libya nostro im- con los Partos, y se nos ha agregado la tercera
perio adiuncta est, et tanto operi (8) legum ca- parte del mundo. En efecto, después de Europa y
put impositum est (9); omnia (10) coelestia dona de Asia, ha sido también agregada it nuestro im-
nostro tertio consulatui indulta (11). perio toda la Libia, y se ha puesto término it tan
grande obra sobra las leyes; celestiales dones con-
cedidos todos it nuestro tercer consulado.
§ 24.—Omnes itaque iudices nostri pro sua lii- § 24.•—En su virtud, todos nuestros jueces en-
risdictione easdem leges suscipiant (12), et tam cárguense según su respectiva jurisdicción de la
in suis iudieiis, quam in lime regia urbe habeant observancia de estas leyes, y cúmplanlas y hágan-
et proponant, et praecipue vir excelsus, huius las cumplir, así en sus juicios, como en esta real
a!mae urbis praefeetus. Curae autem cnt tribus ciudad, y principalmente el varón excelso, prefec-
excelsis praefectis praetoriis (13), tam Orienta- to de esta feliz capital. Y los tres excelsos prefec-
libus quam Iflyricis nec non Libycis, per sume tos de los pretorios, as! de Oriente, como de Iliria
anctoiitates omnibus, qui cune inrisdictioni sup- y de la Libia, cuidarán de hacerlas conocer por
positi sunt, cas manifestare. Data septimo deci- medio de su autoridad it todos los que se hallan
mo Kalendas lanuarias (14) Instiniano domino sometidos it su jurisdicción. Dada it diez y siete
nostro ter (15) Consule. (533). de las Calendas de Enero, en el tercer consulado
de nuestro señor Justiniano. (533).

In nomine Domini et Dei nostri lean Christi En el nombre dentro. Sefior y Dios Jesucristo
Imperator Oaesar Flav. Iustinianus, Alaman- El emperador Cesar Flavio Justiniano, Ale-
nicus, Gotthicus, Francicus, Germanicus, ]fláUiCO, Gótico, Fráncico, Germánico, An-
Anticus, Alanicus, Vand.alicus, Africanus, tico, Alánico, Vandálico, Africano, pío, feliz,
pius, feliu, inclytus, victor triumpliator (16), ínclito, vencedor y triunfador, perpótua-
semper colendus Augustus, magno Senatui mente venerable Augusto, al gran Senado
populoque, et uiiiversia orbis nostri civi- y al pueblo, y á todas las ciudades de nues-
tatibus. tro orbe.
Dedit nobis Deus post pacem eum Persis, post Nos ha concedido Dios después de la paz con
Vandalicum trophaeum, et totius (17) Libyae ac- los Persas, de la victoria sobre los Vándalos, y
quisitione.m, postque celeberrimae Carthaginis re- de la conquista de toda la Libia, y después de
ceptionem, et negotium renovationis veterum haber recobrado it la celebérrima Cartago, llevar
legum ad finem perducere, quod nemo eorum, también it término la empresa de la renovación de
qui ante nos Iinperatores, unquam (18) in men- las antiguas leyes, que ninguno de los que antes
tem inducere speravit, neque fieri omnino posee que nosotros fueron emperadores esperé nunca

(1) m88. Fiar. Pl. 1. Bg. Gt., sil. Nbg. Sciif Sp-; quas, mm
Pi. 2., ¿Ial, y otro*. (10) omniaque, cd. Nbg. Sehf.; pero véase ¿a cOnSt. ititO)%'
(2) extendent, mas. Pl. 1. 2. 28 al finaL
(5) imicabills, ad. Nbg. &hf. Raes.; poco después, ami- (U) sunl, añaden mas. PL e. BU. GL , ad. Nbg. Schf.
cabili.
(12) vise. y ea. del (Jód.; sup1clitnt, ,nss. Flor.; pero PXO
(1) recitan, dice Ruse. que leen otros; pero ávaxvctv l,
U6-.-'taiY'tj' EXó.taVO1 &tn1v, ¿a const. áit8WXaV 24. .
COflflt. AU tOMY § 23. (13) practorio vis. Pl 2., cd. .Nbg.
(f,) in Lertio nostro coaisulatu, mas. Pl. i. By. Gt., cd. Nbg. (1) calendis anuantis, vis. Flor., Sp.; Coustantlnopo!i, uña-
¿Ial. Rusa. Cont. 66. 71. W. Char. Pac. dn Ha¿. y desputa los demás maeros Sp.; pero falta en elena. Flor.
(6) aavum, mes. P.. 2. B6., cd. Nbg. Schf. ¿Ial. (15) luvtloiano 11. P. A. III., ¿tal. Reas. Cont. 62.; lustlnia-
Cont. 66. 71. 76. CItar. Pac. nu prae6eetv praetorio (2) A. Hl., Cont. 66. 71. 76. Char. Pac.
(7) iii hor., me. BU.; Raes. Cont. 66. 71. 76. Citar. Pa,c. (16) (loitI.; trlUlfll)h., omítelaBr.
(8) opere, ma. Flor. (17) C'orr. Krieg.; totam Br.
(0) $, insertan m. BY., Hal. Rusa. (loitI. Citar. Pac. Blc. (18) Koehl.; unquam, omítela Dr.

188 DIGESTO.—PROEMIOS

humano ingenio (1) existimatum est; erat enim imaginar, y que se creyó que en manera ninguna
mirabile, omnem Romanam sanctionem a condita podía ser realizada por humano ingenio; pues
vetere Roma usque ad liostri imperii tempora, era, en efecto, maravilloso reducir á una sola
quae paene in mille et quadringentos (2) anuos concordancia toda la legislación romana, no ya
concurrunt, non in alije modo, sed in imperiali- sólo la contenida en otras constituciones, sino
bus quoque constitutionibus ad omnem redueere también en las imperiales, desde la fundación de
consonantiam, et dissonantiam et pugiiantia tel- la antigua Roma hasta los días de nuestro impe-
lere (3), endem atque similia summovere, unam rio, periodo que llega casi á mil y cuatrocientos
autem ipsi pulchritudinis speciem praeb ere, ut años, borrar en ella toda discordancia y opo-
una lata in singulis rebus lex existeret; superni sición, suprimir las repeticiones y analogias, y
auxilii et quae illinc fluit benignitatis proprium dan además cierta belleza á la obra, á fin de
fuit, non autem humauae cuiusdam cogitationis, que existiese promulgada una sola ley para
aut conatus facultatisve omnino. Nos igitur, cada cosa; lo cual fué propio del celestial auxilio
quod nobis in more positum est, manus adDeum y de la benignidad que de él emana, y no en ma-
tendentes et postulantes nobis ipsum opitulari, nera alguna de un pensamiento, ó conato, ó facul-
aggressi suinus, atque omne perfecimus, rrribo.. tad humanos. Mas nosotros, levantando hacia Dios
niano gloriosissimo magistro, et exquacstore ea- las manos, según está en nuestra costumbre, y
en nostni palatii, et exconsule, od omne ministe- pidiéndole que nos ayudara, hemos acometido y
nium usi, nonnullis aliis illustribus sapientibus- terminado todo este trabajo, habiéndonos valido
que vine; inquirentes semper ea, quae ab ile para todo lo que requería de Tniboniano, glorio-
componebantur, et id quod erat dubium per- sisimo maestro, excuestor de nuestro sacro pala-
ecrutantes (4), omnibus vero e concessa noble a cio, y excónsul, y de algunos otros ilustres y ea-
Domino Deo et Servatore nostro leen Christo pientisimos varones; inquiriendo siempre lo que
coguitione et intdllectus vigore (5) conveuien- por ellos se componía, é ilustrando lo que era
tem finem imponentes. dudoso, y poniendo á todo término conveniente
con el conocimiento y el vigor intelectual á no-
sotros concedidos por Jesucristo, Señor Dios y
Salvador nuestro.
§ 1.—Pias igitur constitutiones 1am antea duo- § 1.—Con tal objeto, reuniendo ya antes en
decim libris contraheutes, Codicem nostrae pie- doce libros las constituciones imperiales, compu-
tatis cognominem comp osuimus; nuno vero O- simos un Código con el sobrenombre de nuestra
mnium veterum iuris conditorum colligcntes sen- piedad; mas ahora, recogiendo las opiniones de
tentias e multitudine librorum, qui erant circiter todos los antiguos tratadistas de derecho de entre
Uno millia, numerum autexa verenum habeb ant una multitud de libros, que llegaban casi á dos
tricies centena millia, in moderatum et perspi- mil, y contentan tres millones de párrafos, las he-
cuum collegimus compendium (6). Quinquagili- mos reunido en un moderado y claro compendio.
ta itaque nunc fecimus libros e superioribus (7) Y de este modo hemos formado ahora cincuenta
colligentes utilia, et omnes ambiguit ates (8) libros recopilando lo util de los antiguos, supri-
resecautes, et nihil adhue dissidens relinquen- miendo todas las ambigüedades, y no dejando sub-
tes. Quem librum Digesta sive Pandecten ap- sistenteninguna disidencia. A cuya obra hemos
pellavimus, tum quod legum contineat disputa- llamado Digesto ó Pandectas, poniéndole este
tiones, nc decisiones (9), tum ex co, quod nombre, ya porque contenga las discusiones y
omnia in unum collecta recipiat, hane ipsi po- decisiones de las leyes, ya porque lo encierre todo
nentes appellationem; non ultra centum quin- reunido en un solo cuerpo; no dándole más de
quaginta versuum millia ipsi dantes, et in se- ciento cincuenta mil párrafos, y dividiéndola en
ptem illum digerentes tractatus, idque non teme- siete tratados, y esto no por mero capricho, sino
re, verum numerorum naturam et concefltum en consideración á la naturaleza y significación
epectautes. de los números.
§ 2.—.Quae enim apud onmes vocantur llp6itc'., § 2.—Así, pues, hemos encerrado en cuatro
in quatuor condidimu.s libros. libros lo que todos llaman flp&a, (preliminares).
§ 3.—Deinceps quae «de iudiciis», in alios § 3.—Después en otros siete lo que á. los juicios
septem. se refiere.
§ 4.—Et quae «de rebus», non in plures quam § 4.—.Y en no más de ocho lo que á las co-
octo. sas.
§ 5.—Sequentem vero openis partem, quippe § 5.—Mas la siguiente parte de la obra, que es
quarta cst pare et totius media (10), octo alije en verdad la cuarta y la del medio de toda ella,
libris inclusimus. In quibus est hypotbecania, la hemos incluido en otros ocho libros. En los
non adeo buge a pignoratitia distans; est et cuales se halla la acción hipotecaria, no muy dis-
aedilitium (11) edictuxn, et de evictionibus etipu- tante de la pignoraticia; también el edicto edili-
latio; quae ambo appendices constitntae vendi- cio y la estipulación de las evicciones, cuyos dos
tionum, multo autem remota a iuris ordine con- tratados son anejos de las ventas; pues hemos
gregavimUs propine, propter eam quam inter s puesto más cercanas, por causa del parentesco
habent cognationem, ut ne ea, quae de lis dis- que entre si tienen, materias que se hallaban muy

(1) Cont. hum. Lng. oaigeu.s Br. (6) Cont.- ad modulatam Bimul et fa11e conspielendam
(2) IC ohi.; treecutos Br. coegimus coheetionem., Br.
(5) Koelzl.; const. ou,uen, couon,uitjarn et dlssonantl,un (7) coelestl favore por e sup., Cual.
sentire, poga. toil, Br. (8)uMversas quaestimics 09 OWiI. anb., Br.
(4) lYont.; Int.cnogaiites semper, quod CLftt, controvorswfl (9) KoelJ..; divisiones at distiiiutioxics, Br.
autc,n df81ntes, Dr. (Pl) Cont.; dlinitlia, Br.
(5) Oon&; SpO por intoil. vI g., Br. (15) Con&; Ácdllium, Br.

DIGESTO.—PROEMIOS 189

senunt, longe a se d.istent. Dinde bis adiunxi. separadas en la ordenación del derecho, fi fin de que
mus de usuris terrestribus, atque maritimjs, et no disten entre si mucho las leyes que de ellas tra-
de instrurneItiS, et productione testium et pro- tan. Después añadimos fi esto en un libro lo relati-
batioflibuS, atqUe praesumtionibus (1) uno libro; vo fi las usuras terrestres y marítimas, fi los instru-
tres hosce libros post traetatum «de rebus» mentos, producción de testigos y pruebas, y pre-
prope invicem appouentes. Et rursus quae de sunciones; colocando estos tres libros fi seguida
sponsalibus, et nuptiis, et dote lealims statuta y respectivamente cerca del tratado de las cosas.
sunt, congregantes, tres libros in ac composi- Igualmente, reuniendo lo establecido en las leyes
tione habere eonceSSimUS; enimvero de curato- sobre esponsales, nupcias y la dote, permitimos
ribus unniOris (2) aetatis duos illos, qui «de que tuviera tres libros en esta compilación; y aquí
tu.telis» apud omnes appellantur, et lije in sun'- agregamos para el completo aquellos dos libros
man' redegimus; octo horum librorum traetatum sobre los curadores del menor de edad, que todos
et maxime mediam, nt dictum est, hane pártem llaman de las tutelas; y formamos el tratado de
totuus compositionis fecimus, optimas profeeto et estos ocho libros y esta parte media, como se ha di-
utilissimas legum in lis describentes. cho, de toda la compilación, consignando en ellos
verdaderamente las mejores y las más útiles leyes.
§ 6.—Quae autem ad tetamenta pertinent, et § 6.—Mas lo que pertenece fi los testamentos, y
insuper de legatis et fideicomrnissis universa in además todo lo referente fi loslegados y fideicomi-
noven' librorum numerum contulimus, quibus sos lo liemos encerrado en nueve libros, de los que
praeferuntur duo, qui de testamentis et c •djcjllis los dos que preceden han sido formados con la ma-
tum in universUm, inquimus, tum de jis (3), teria de los testamentos y de los codicilos, as! uni-
qune facuunt, ut volunt, milites, conditi sant et versales, que decimos, como los que hacen fi su
«de testamentis» unseripti; quinque vero dciii- voluntad los militares, y titulados de los testa-
ceps de legatis et fideicommissis et omni eorum mentos; ocupándose luego cinco de los legados y
quaestione disserentes. Et quoniam Falcidiae de los fideicomisos y de todas las cuestiones de
sermo contiguus congruensque erat legatorum et los mismos. Y puesto que la exposición de la ley
fideieommissorum proprietati, propterea et aiim Falcidia era adecuada y congruente con la pro-
continuo legatorum subiecimus tractatul, libruin piedad de los legados y fideicomisos, por esta
integru.m ipsi assignantes cum brevi quodam razón la pusimos fi continuación del tratado de
additamento. Et rursus quoniam ad Falcidiae los legados, asignándole un libro entero con un
imitationem ja fideieommissis erat quod vocatur breve apéndice. Y además, como fi imitación de
Trebellianum Senatusconsultum, huic quoque la ley Falcidia habla en los fideicomisos el que
extremum compositiouis huius tribuimus locum, se llama Senadoconsulto Trobeliano, fi él también
omne quod hane ad inris partem pertinet in dimos el último lugar de esta sección, refiriendo
Trebdllianum conferentes, et supervacuam esse al Trebeliano todo lo que pertenece fi esta parte
antiqni Pegasiani dispositionem compenientes, et del derecho, considerando que era supérfiva la
absurdas horum Senatusconsultorun' differentjas disposición del antiguo Pegasi ano, y absurdas las
et simiitudines, pias sane antiqui etiam peros¡, diferencias y semejanzas de estos Senadoconsul-
nimis subtiliter excogitatas et damnosas voca- tos, fi las que, odiándolas en verdad también mu-
runt, et simpliciori quadam ratione universam cho, las llamaron los antiguos demasiado sutil-
hanc forman concinnantes, et ja TrebeUiani con- mente buscadas y peligrosas, disponiendo toda
formantes ordinem; et hace profecto quinta pars esta materia con un orden más sencillo, y ajustán-
totius compositionis in novem hosce libros co- dola al del Trebeliano; y as!, esta quinta parte de
adunata est (4), in quibus nihil de caducis, toda la compilación se halla contenida en estos
quae olim obtinebant, nobis dictum est, quoniam nueve libros, en los que nada hemos dicho sobre
hace quoque inauspicata quadam neeessitate in las leyes de caducidad, que se hallaban en uso en
Romana vigentia republica, et civilium belionum otro tiempo, porque, vigentes por cierta desgra-
triste monumentum non decebat temponibus illis ciada necesidad en la república Romana, no con-
usurpan,oris quibus Deus pacen' nobis dedit agere venia usurpar fi aquellos tiempos un triste monu-
domi fque, et quando opus sit bellum gerere, mento de las guerras civiles para estos en que
fadilime ipsius opera adversarios superare. Dios nos ha concedido labrar dentro y fuera la
paz, y vencer, mediante su auxilio, con grandí-
sima facilidad fi los enemigos, cuando ha sido
necesario hacer la guerra.
§ 7.—Sequitur autem nobis et sexta quaedam § 7.—Y sigue para nosotros, incluida en ocho
portio huius universi systematis, esto inclusa libros, la sexta parte de toda esta compilación.
libris. Praeclare autem exorditur ab jis quae de Comienza acertadamente por la materia que se
bonorun' possessionibus appellantur, quas nos llama de las posesiones de bienes, fi las que, con-
similiter ut cetera considerantes, tun' quae ad siderándolas con igual atención que fi lo demás
ingenuos, tum quae ad libertinos pertineut, ex as¡ las que fi los ingénuos, como las que Li los
multa superior¡ confusione et obscuritatc (5) un libertinos pertenecen, hemos llevado de su mucha
dihucidam perduximus brevitatem, duorum u- antigua confusión y oscuridad Li. una clara bre-
brorum numenum ipsis suffiecre arbitran. Ad- vedad, habiendo juzgado que para ellas bastaban
RCXuimus autem ipsis quoque ab intestato voca- dos libros. Mas á ellos hemos también agregado
tas universas succegjones et ipsos gonerum ordi- todas las sucesiones llamadas ab intestato y los
fles, eorum gradibus etiam libro inscniptis, et mismos órdenes de parentesco, con sus grados

(1) (Jont.; atque praes., antigelas Br. (4) Según e ,,iend iie 1(o&L.; nol ,ivein lioee rodigitur
(5) de tutor1bus auti mteoris, Cont. Iliro», Br.
(3) Uorre. K-ie.; (lis), por de lis, Br. (!) Uon&; subtilltatc, PO? O1)BC., Br.
Tomo 1-2.5.

190 DIGESTO .—PROEMIOS

circa omuium finem (1) ea, quae ad Tertulia- también inscritos en el libro, y al final de todo
num et Orfltianurn pertinent Scnatusconsultum, hemos reunido lo que pertenece fi los Senadocon-
contulimus, ex quibus matres fihiique inter se sultos Tertuliano y Orficiano, en cuya virtud las
successores ftunt. Procedit autem líber a]ius, ea madres y los hijos se hacen entre si sucesores.
saneiens, quae agant de novis in aedificiis ope- Sigue otro libro, sancionando las leyes que tratan
ribus (2), nc de labascentium et ruinosarum de las obras nuevas en los edificios, y de la cau-
aedium praestanda cautione (3), et de iis, qui ción que debe prestarse por las casas que amena-
aliquid fraudis in his admittunt, et ex aquarum zan desplomarse y por las ruinosas, y de aquellos
cursu vicinos laedunt, et de colligentibus publi- que en tales cosas cometen algún fraude, y per-
ca vectigalia, et insuper de donationibus twn judican fi sus vecinos con la vertiente de las
simplicibus, tum ad mortis cogitatiouem relatis. aguas, y de los recaudadores de los tributos pú-
Rursum autem si quid de quacunque libertate blicos, y además de las donaciones, ya simples,
est, aut de cius controveisiis, hoc un¡ trad.itum ya hechas en consideración fi la muerte. Mas si
est libro. Praeterea quae pertinent ad possessio- aún queda algo sobre cualquier especie de ma-
nem et acquisitionem per eam, et causas 111am numisión, ó sobro las controversias de la misma,
inducentes, in unum tractatuze contulimus. Et todo esto se ha destinado fi un solo libro. Además
si quid omnino de iudicialibus est sententiis, et hemos comprendido en otro tratado lo que res-
de jis, qui in hisce quaedam adversus seipsos con- pecta fi la posesión y fi la adquisición por su me-
fitentur, et de bonorum ces sione, et de credito- dio, y fi las causas que la producen. Y todo lo
rum detentione venditioneque, et de bonorum que hay sobre sentencias judiciales, y respecto de
separatione et cura, et no quid creditore letri- aquellos que en juicio confiesan algo contra si
menti capiant, id quod similiter in unum eolio- propios, y sobro cesión de bienes, retención y
etum est Iibrum. Et interdictoruin quoque (4) ra- venta de créditos, separación y administración
tionem non pluribus uno tradidimus libro. une de bienes, y para que los acreedores no sufran
vero ad praescriptiones et ad statuta in jis ac- perjuicio, todo ello, por razón de su semejanza,
cessjiuus tempora, et obligationum et actionum ha sido recopilado en un solo libro. Y en no más
seposuimus rationem. Et congregavimus omnem de otro hemos expuesto también la relación de
hane partem, cuJus agmen ducunt ea, quae de los interdictos. Mas en este punto llegamos fi
bonorum possessionibus, lit dictum est, seripta las prescripciones y fi los términos para ellas
sunt, fu octo librorum numerum (5), sextam señalados, y separamos la exposición de las obli-
hane partem universae compositionis segregan- gaciones y de las acciones. Y comprendimos en
tes. ocho libros toda esta parte, cuya multitud de
leyes encabezan, como se ha dicho, las disposi-
ciones escritas sobre posesiones de bienes, sepa-
rándola como la sexta de toda la recopilación.
§ 8.—Universi autem extrema pars, quae se- § 8.—Mas la última parte del todo, que es la
ptima est totius tractationis, sex librorum numero séptima de toda la compilación, está comprendida
contracta est, incipiens a stipulationibus, trans- en seis libros, comenzando por las estipulaciones,
iens tum per ea quae de fideiussione, tum perea y pasando luego fi lo que se ha escrito ya sobre
quae de debitorum numeratione, et solutione, et las fianzas, ya sobre la computación de deudas,
liberatione eorum, et introductis ex Praetorum pago y liberación de las mismas, y sobre las esti-
iurisdictione (6) stipulationibus scripta sant; pulaciones introducidas por la jurisdicción de los
quae quidem omnia duchas a nobis contracta sunt Pretores; todas cuyas disposiciones, que ni es
libris, quae quot in antiquis libris constituta posible decir cuántas se hallaban contenidas en
fuerint jura (7), neque dicere est. Procedens los antiguos libros, han sido recopiladas por noso-
vero ad delictorum disputationem, et omnia onu- tros en dos. Procédese después fi la especificación
merana, quotquot minorum sunt delictorum, quae de los delitos, y enuméranse todos, cuantos sean
privata vocant, quotve non ordinata appellant, los menores, que llaman privados, y cuantos de-
sed extraordinariorum jis cognomen imponunt, nominan como no ordinarios, pero fi los que dan la
ascendens autem et ad publica crimina, quae sane calificación de extraordinarios, y llégase fi los
graviesima sunt et ingentem sibi provocaut poe- crimenes públicos, que en verdad son gravisimos
nam. Duo et hic libri res delictorum et criminum y reclaman para si una pena severa. Dos son aquí
continent; admixta vero sunt jis etiam fila, quae los libros que contienen la materia de delitos y en-
tractant de reis eriminum (8) seipsos autem ce- menes; pero se les han agregado también lasdis-
lautibus, et de horum bonis, et de irrogata da- posiciones que tratan de los reos de crimexies,
mnatis poena vel venia. Initium autem nobis alto- que se ocultan, y de sus bienes, y de la pena esta-
rius librirursus est de appellationibus sermo, com- blecida para los condados ó de su perdón. Mas
munis jure merito adversas senteutias, tum in sírvenos de comienzo para el siguiente libro el
p ecunjariis, tum crimjnajibus latas. Quaecunque tratado de las apelaciones, común con razón en
autem de municipibus, et decurionibus, et mu- el derecho contra las sentencias pronunciadas,
neribus operibusque publicis, et nundinis, et re- ya en los negocios pecuniarios, ya en los crimi-
dituum pollicitatiouibus, et varüs cognitionibus, nales. Pero lo que sobre municipales y decurio-
et de publico censu veteribus constituta sunt, et nes, cargas y obras públicas, mercados, prome-
quaeeunque (9) de verborum sunt significatione, sas de réditos, jurisdicciones varias, y sobre el
et de jis, quae pro regulis a vetoribus dieta sunt, censo público, se halla establecido por los anti-

(1) Cont., or& et ad lpsorum oram, BI..


(9) K&li.; de operibus tu asdiSclis, Br.
(8) Xoehl.; securlt.ate, por praest. caut., Dr. (6) Cont.; iurisdictlone, omítela Dr.
(4) Ko&l.; quoque, omítela Br. (7) Koela.; quae quot ab antiquU sonstltnta fuerfut, Dr.
(8) Corree. Erieg.; ducunt bonorum posseB8Qnes, nt ,di- (9) Con&; erlinh,um convietis por reis criininum, Dr.
ctum est, ¡u octo Ilbrorum numerum 000geSta, Dr. (9) Cont.; bactenus, inserte r.

DIGESTO.—PROEMIOS 191
hace omaha extreinus compleetitur liber. Illius guos, y lo que hay sobre la significación de las
Drofecto systematis, cui initium a stipulationibus, palabras, y lo que sobre las reglas se dijo por los
lije (1) sextus liber est quantum ad peculiare antiguos escritores, todo esto lo comprende el
jiiitiuin, quinquagesimus vero ad totum compo- último libio. El cual es en verdad por su peculiar
sitiOniS coucefltuifl. comienzo el sexto de la parte que principia con
las estipulaciones, pero el quincuagésimo del
total conjunto de la obra.
§ 9.—Quae qnidem omnia composita sunt et § 9.—Todo 1) cual ha sido, en verdad, coni puesto
elaboratlt pulchre et pro iUSSiOuiS uostrae digili- y elaborado con acierto y conforme fi la dignidad
tate tum a Triboniano, gloriosissimo et sapien- de nuestro mandato, as! por Triboniano, glorios!-
tissimo magistro, et exquaestore nostri palatii, et simo y sapientisimo maestro, excuestor de nues-
exconsule, -viro et in tgendo, et iii dicendo, et in tro palacio y excónsul, varón celebrado en el
legibus scribendis celebrato, qui nihil inandatis obrar, en el decir, y en la redacción de leyes, que
nostris antiquius habuit (2), tum ab jis, qui sub nada antepuso fi nuestros mandatos, como por
ipso rem nobis confeeerunt, videlicet Constantino aquellos que bajo su dirección nos han concluido
magnificentissimO comite sacrarum Iargitionum, la obra, fi saber; por Constantino, muy magnifico
et magistro sacri scrinhi et sacrorum libeliorum conde de las sacras larguezas, y maestro de la
et imperialium cognitionurn, qui nobis bonam sacra secretaria, de las sagradas súplicas, y de la
su¡ existimationeni in omnibus praebuit, et insu- jurisdicción imperial, que en todo nos dió buena
per a Theophilo magnifieentissimo magistro, et opinión de si; y además por Teófilo, muy magni-
leges in Imperatoria hac civitate graviter et v fe" maestro, que con gravedad y diligencia, y
ci1anter et pro magistralis instituti dignitate conforme á la dignidad del instituto magistral,
ocente, et Dorotheo magniflcentissimo quaesto- enseña leyes en esta ciudad Imperial; y por Do-
rio et doctore in legam civitate creato - intel- roteo, muy magnifico excuestor y doctor por la
ligimus autem eelebrem et conspicuam Berytien- ciudad de las leyes—nos referirnos fi la célebre y
sium metropolin - quem oms bona existimatio conspicua metrópoli de los Beritienses—fi quien
etiam ad nos deduxit, et ut praesentium laborum también su buena reputación nos recomendó y
participem faceremus adduxit, et ab Anatolio, trajo para que le hiciéramos participe de los pre-
magnificentissimo magistro, qui sane et ipsa sentes trabajos; y por Anatolio, muy magnifico
apud Berytienses jura docet praeclare, vir ex ve- maestro, que también enseña con mucha reputa-
nerabili trina generatione iuris scholae (3) ción derecho entre los Beritienses, descendiente
apud Phoenices descendens, refert namque ge- de venerable generación trina de escuela de dere-
nus ad. Leontium et Eudoxium, viros iii legibus cho entre los Fenicios,—pues refiere su linage fi
post Patricium gloriosae memoriae quaestorium Leoncio y fi Eudoxio, varones tenidos en admira-
et anteeessorem, et Leontium eelebratissimum ción en jurisprudencia, después de Patricio, ex-
expraefectum et exconsuleni, et Patricium, eius cuestor yprofesor de derecho de gloriosa memoria,
tllium (4) in admiratione habitos -, et a Cratino y del celebradisimo Leoncio, exprefecto y excón-
magnificentissimo et sapientissimo comite sacra- sul, y de Patricio, hijo de éste—,y por Cratino,muy
ruta largitionum, - legum quoque et ipse bonus magnifico y sapientisimo conde de las sacras lar-
interpres est in imperatoria hac civitate -, et guezas,—que es igualmente un buen intérprete
praeterea a Stephano, Mena, Prosdocio, Eutol- de las leyes en esta ciudad—,y además de estos,
mio, Timotheo, Leonida, Leontio, Platone, Jaco- por Esteban, Mena, Prosdocio, Eatolmio, Timo-
bo, Constantino, loanne, doctissimis viris qui teo, Leonidas, Leoncio, Platón, Jacobo, Constan-
actores qaidem omnes sunt causarum ap-ud gb- tino, y Juan, doctlsimos varones, todos los cuales
riosissimos p'aefectos (5) sacrorum uostrorum son defensores de cansas ante los gboriosisimos
praetoriorum, famam autem apud omnes sapien- prefectos de nuestros sacros pretorios, y gozando
tiae merito possidentes, jure a nobis iudicati merecidamente para todo el mundo fama de sa-
sunt digni, qui fierent tanti laboris participes. biduría, con justicia han sido considerados por
Raes itaque nobis circa Digestoruin couscriptio- nosotros dignos de ser hechos participes de tan
neta elaborata sunt per sos, quos modo diximus, grande empresa. Y as!, pues, estos trabajos para
inelytos et doctos viros, la compilación del Digesto nos han sido hechos
por los melitos y doctos varones, que ahora hemos
nombrado.
§ 10.—Tanta autem nobis reverentia fuit anti- § 10.—Mas tanta reverencio, tuvimos fi la anti-
quitatis, ut noque mutare nomina veterum inris- güedad, que no hemos consentido que se altera-
prudentum pass¡ simus, verum uniuscuiusque sen los nombres de los antiguos jurisconsultos,
eorurn begibus (6) inscripsinius nomen, mutantes sino que en sus propias leyes liemos inscrito el
quidem si quid se habere nobis non recte vide- nombre de cada uno, bien que cambiando lo que
batur, partim tollentes, partim addentes atque e nos parecía que no era acertado, en parte supri-
multis melius eligentes, et aequum omnibus miendo, en parte agregando alguna cosa y eli-
praeb entes auctoritatis robur, ut omne quod in giendo la mejor entre muchas, y dando fi todas
libro seriptum est, nostra sit sententia, et nemo igual fuerza de autoridad, fi fin de que todo lo que
audeat quae auno finut antiquis comparare, post- se ha escrito en el libro sea considerado decisión
quam multa et numerata non facilia (7) in me- nuestra, y nadie se atreva fi comparar con lo an-
lius transtulimus, etiam si quid imperatoria ah- tiguo lo que ahora se hace, después que hemos

(1) Cont.; hi; oinite1a Br.


(2) et qni nihil unquam nostrarum iussionum eontemsft., (5) Koehl.; qui qnidem omnes oratoros sunt gboriosisslmo-
Cont. rum prsefeetorum, Br.
(3) Corrc. Kríeg.; doctorum, por seholas, Br. (G) Cont.; leglbus, oraitela Br.
(4) K~.; ifilos, Ir. (7) Cont.; lnnwnera, por numerata non facha, Br.

192 DIGESTO.—PROEMIOS

qua veteruin principnm Constitutione (1) alia conmutado en mejor muchas cosas no fáciles de
dictum est forma; nomina enim antiquis servavi- enumerar, aunque algo se haya dicho en diferen-
mus, legum autom veritatem nostrarn fecimus, te forma en alguna Constitución im,perial de los
quemadmodum etiam si quid dissidens lis inerat, antiguos príncipes; y no obstante que hayamos
- plurima vero ejusmodi extabant, - id distin- conservado su nombre á las antiguas, hemos he-
ctum est, et definitum, et ad elarum absolutumque cho nuestra la verdad de las leyes, de suerte que
iiis est reductum. si algo habla en ellas discordante,—y en verdad,
muchas se hallaban de este modo—,ha sido deter-
minado, y definido, y reducido á ley clara y ter-
minante.
§ 11.—Quouiam vero oportebat etiam quandam § 11.—Y porque, á la verdad, también convenía
mediocrem isagogen condere in gratiam eorum, formar un breve tratado elemental en favor de
qui recens leges attigeraut, nec maiorem doetri- aquellos que comienzan el estudio de las leyes, y
nam capiunt, noque lioc extra nostram rellqui- no comprenden una enseñanza superior, tampoco
mus provideutiarn, sed Triboniano gloriosissimo, dejamos esto fuera de nuestro cuidado, sino que
ciii uuiversae inrisprudentiae ministerium com- nombramos al gloriosisimo Triboniano, á quien se
missum fuit, et Theophulo quoque ae Dorotheo, cometió el encargo de la recopilación de toda la
magnificentissimis et doctisaimis autecessoribus, jurisprudencia, y á Teófilo y Doroteo, muy mag-
mandantes constituimus, conquirere (2) ex lis, nificos y doctisimos profesores de derecho, man-
quce ab antiquis in isagogis composita fuerunt, dándoles buscar, entre lo escrito por los antiguos
opportnnissima et obtinentia, et quaecunque ciim cá sus compendios elementales, lo más á propósito
iis, quae nunc in usu, concurrunt, hace excerpere y lo vigente, ylo que concuerda con lo que hoy es-
colligereque et ad nos perdueere, meminisse tá en uso, y recogerlo, reunirlo y presentárnos-
quoque nostrarum Constitutionum, quas ad cor- lo, teniendo además en cuenta nuestras Constitu-
rectionem anteeedentium condidimus, atque ita ciones, que dimos para corrección de las anterio-
componere libros quatuor, prima elementa isa- res, y de este modo componer cuatro libros, que
goges futuros, quos sane Instituta vocare visum habrán de ser los primeros elementos de la ense-
eat. Quam sane legitimi operis partem composi- fianza preparatoria, á los cuales pareció conve-
tam obtulerunt (3) nobis, et nos universam con- niente llamar Instituta. Cuya parte de la obra del
siderantes et examinantes, recte se habere et derecho nos presentaron concluida, y nosotros,
seeundum nostram iudicavimus mentern, et no- considerándola y examinándola toda, juzgamos
strum quoque esse hune librum pronunciavimus, hallarse bien y conforme con nuestra intención,
et hoc quoque nostrarum Constitutionum vim ha- y mandamos que también este libro fuese nuestro
bere, ex jis, quae in proemiis libri disseruimus, Y tuviese igualmente fuerza de Constituciones
omnibus declaravimus. nuestras, según it todos declaramos en lo que es-
cribimos en los proemios del libro.
§ 12.—Ad hune modum igitur Romanorum le- § 12.—Asl, pues, ordenada de este modo la le-
gislatione (4) ordinata, et tribus inte gris volu- gislación de los Romanos, y terminada en sólo
niinibus atque annis tanto negotio confecto, - tres volúmenes y años tau grande obra,—reali-
quod sane initio supra omnem spem erat, ad zando en el breve espacio de tres años única-
extremum vero (5) postquam nos rem superabi- mente lo que en verdad superaba al principio to-
1cm esse monstraviznus, quum minime composi- da esperanza, y de ningún modo podía confiarse
tum ir¡ neque totis decem annis operaretur, trium que se ejecutara ni en el de diez completos, cuan-
dnntaxat aunorum celeritate absolventes -, et do después demostramos que la empresa era rea-
Domino Deo hune dedicantes laborem, qui et lizable—,y dedicando este trabajo al Señor Dios,
pacem agere, et bella prospere gerere, et jura que graciosamente ha concedido labrar la paz,
condere, omni tum anteactae, tum nostrae, tum hacer felizmente la guerra, y dictar leyes para
sequen ti aetatilargitus est, iustumexistimavimus, todas las edades, as¡ la pasada como la nues-
universis hominibus testatum facere nostrum pro tra y la venidera, hemos considerado justo ha-
jis studium et providentiam, ut priori liberati cer patente it todos los hombres nuestro celo y
tumultu, et confusione, et terrninum habente nul- cuidado por estas cosas, para que libres de la an-
lum legislatione (6), utantur legibus rectis atque teriof perturbación y confusión, y de una legisla-
concisis et omuibus ad manum positis, et litium ción que no tenia término, gocen de leyes rectas
compendium amantibus (7), et omnibus volenti- y concisas, y todas fáciles de hallar, encaminadas
bus in medio positis et paratu facilibus, qui non it abreviar los litigios, al alcance y fácilmente
amplius multa indigeant pecunia, ut inutilium asequibles para todos los que las quieran, los cua-
illorum voluminum ingentem vim eongregent, les no necesitarán ya de mucho dinero para re-
sed parvo pretio divitibus pariter ae iis, qul ex unir la gran mole de aquellos volúmenes inútiles,
tenuibus procedunt fortunis, facultatem se com- y leyes, por el contrario, que as! á los ricos, corno
parandi praebentibus. it los pobres que gozan de modestas fortunas, dan
la posibilidad de ser compradas por poco precio.
18.—Si quid autexn, quum multa sint etiam § 13.—Mas si siendo todavía muchas las leyes
ea, quae nune congregata et ex tot myriadibus que al presente han sido compiladas y recogidas
collecta, videatur sinilliter se habere, lii autem entre tantos millares, se viere que alguna cosa
rarum foro existimamus, attamen humanam na- queda análoga it otra, y creemos que esto será

(1) Cont.; tmperatoriae alleul val. princ. Constitutioni, Br.


2) KoehL; Convenire, Br. (3) Roe7.; el ad extremum, Br.
(3) Conf; Enimvero hae lurispruclentlae parto concinuata (6) Koeal.; iuris selentia, Br.
attulemnt, Br. (7) loehi.; et admanumomnibus, et causar= compendium
(4) Kosld.; lurisprudentia, Br, ampleetentlbus, Br.

DIGESTO.—PR0MIOS 198
turam cogitantibus non extra lustam defensio- raro, no parecerá, no obstante, sin justa dis-
nem id case videbitur; esse entra per omnia culpa para los que consideren la naturaleza hu-
irreprehensibilem, divinae fuerit sollas, non un- mana; pues ser en todo irreprensible fuera úni-
ten' humanue virtutis, quemadmod.um et maiori- camente propio de la virtud divina, pero no de la
bus nostris dictum est. Veruntamen est, quatenus humana, según se dijo también por nuestros ma-
etiam similium admisimus positionem, vel sub- yores. Y si fi veces hemos admitido la inserción
jectis rebus id postulantibus oportere idem plu- de cosas semejantes, ha sido, 6 porque requirién-
ribus accommodari locis, ant quod commixtum dolo la materia, convenla reproducir lo mismo en
sit can' aliqua nova re id, quod videtur simile muchos lugares, ó porque estuviese mezclado con
priori, et difficilis eorum d$iudieatio et distinetio alguna cosa nueva lo que parece semejante fi la
sit, ant saepe servetur totius visionis (1) conti- anterior, y fuesen difleiles su separación y distin-
nuatio, neque diveflatur sententia eorum, quae ción, ó muchas veces para que se conserve Inte-
1am seripta fuerant, amputatione (2) verborum; gro todo un pasaje y no se trunque con la supre-
quin et hoc sicubi admissum () est ob re¡ ne- sión de palabras el sentido de lo que ya se habla
cessitatem, turnen (4) id exiguum cgt, et nullum escrito; por lo demás, si por necesidad de la ma-
su¡ ipsius fere praebens sensum. teria se ha tolerado tal repetición en alguna par-
te, ha sido, sin embargo, breve, y sin que apenas
añada ningún sentido particular.
§ 14;—Id ipsum et in iis, quae iam sancita § 14.—Y la misma regla que en el derecho que
erant, in Imperatorlis Constitutionibu.s servavi- ya estaba establecido, hemos observado en las
mus; quae enim in illis dieta erant, in boc libro Coustitueiiv.ies imperiales; pues no hemos permi-
collocari non permisimus, nisi et hoc raro ex lis- tido se inserte en esta compilación lo que en ellas
den' cau.sis, quibus siniilitudo assiimta est (5). se habla dispuesto, fi no ser, y esto raras veces,
por las mismas causas por que se ha aceptado la
semejanza de pasajes.
§ 15.—Legum unten' nilam earum, quae in hoc § 15.—Mas nadie, siquiera se empeñe en discu-
libro positae sunt, aliis contrariam non fucile rrir por toda clase de contradicción, encontrará
quis invenerit, siquidem per omnes contrarieta- fácilmente que alguna de las leyes, que en esta
tis fines discurrere studuerit, sed est quaedam compilación ha sido, incluida, es contraria fi otras;
df fferentia, quae assuinta diversam forte in al- pero hay cierta diferencia, que, considerada, hace
teran' partem facit legis positionem. diversa acaso en otra parte la colocación de la ley.
§ 16.—Si autem aliquid fortasse praetermittitur § 16.—Y si, por ventura, se omitiese alguna de
eorum, quae poni oportet,—consentaneum enim aquellas cosas que convenía se pusieran,—pues
(6) est et quid buhismodi contingere propter natural es que algo de esto acontezca fi causa de
hunianae imbecillitatem naturae—,certe omnino la debilidad de la naturaleza humana—, cierta-
praestantius fucrit subiectis nostris, multis libe- mente que habrá sido del todo preferible fi nues-
rar¡ inutilibus, quam non privan forte paucis (7), tros súbditos verse libres de muchas cosas inúti-
quae videntur utilia, myriadibus propemodum les, que no privados tal vez de pocas que parecen
innumeris defossa et condita et nemini forte (8) útiles, enterradas y escondidas en millares de
nota, et propterea fucile latentia. ellas casi innumerables, quizá de nadie conoci-
das, y que por ello pueden fácilmente quedar
ocultas.
§ 17.—Quum tot autem fuerint ohm scripti Ii- § 17.—Pero, con ser tantos los libros en otro
bri, e paucisaimis iuris conditoribus et libris iu- tiempo escritos, decidianse los asuntos judiciales
dicabantur res iudiciales, partim quoniam libro- atendiendo fi poqulsimos autores y libros de de-
rum copiara non habebant, pantim quoniam non recho, ya porque no tenían los jueces tal copia de
sufficicbant laboribus plurimis, multa eorum in- libros, ya porque, faltándoles fuerzas, no lograban
venire, quae usui case posnt, non valentes (9); con grandísimo trabajo encontrar muchas cosas
uunc autem in hac compositione collectus est co- de los mismos que pudieran servirles; mas ahora se
piosus legum obtinentium numerus e libris raris, ha reunido en esta compilación un gran número de
et qui vix reperiebantur, quorum .neque titules leyes vigentes, sacadas de libros raros, y que ape-
malti etiam ex. jis, qui peritia iuris valde cele- nas se encontraban, y cuyos títulos no conocían
brabantur, cognoseebani; quoram profecto mate- muchos, aún de aquellos que eran muy celebrados
riam nobis uberriman memoratus gloriosisaimus por su conocimiento del derecho; de los cuales
Tribonianus praebnit, multorumque librorurn no- nos dió en verdad materia abundantisima el men-
que numeratu facihium exhibeus copiam, quibus cionado gloriosisimo Tniboniano, exhibiéndonos
omnibns suffieienter perlectis collecta sunt prae- una multitud de libros no fáciles de enumerar, de
sentia volumina. Enimvero, qui a nobis ad hoc todos los que, revisados suficientemente, se han
congregati fuerunt, in plurimos et ahios incide- formado los presentes volúmenes. Mas los que pa-
runt libros, in quibus nihil invenientea idoneum ra esta obra fueron llamados por nosotros, se fija-
aut novum praeter ea, quae prius collecta fue- ron en muchos y diversos libros, y no encontran-
rant (lo), merito improbaverunt, ut ex ipsis in do en ellos nada conveniente ni nuevo, fuera de
hes opus insererentur. lo que ya antes habla sido compilado, los desecha-
ron acertadamente, para que de ellos no se inser-
tara nada en esta obra.
(1) loehi.; inapeetionis, B.
(2) Ko&a.; subtraetione, Br.
(3) KoehZ.; nisi si et hoC ajicubi sssumtum, Br.
(4) Koeh.; verum, Br. (7) Koel4.; quam rellnqnere panca quaedam eornm, Br.
() Koehi.; praeteruam quod sx...simllitudlnls eau5is Br.; (8) íJorrec. Krieg.; mortalinm, (aserto. Br.
nIi ab allquam lnterdum clreumstantiam similitudinis 4iqna (9) Correcrisg.; ut lnvenlrent multa eorum, quse usul
Causa relicta set, Cont. eses poseent, non obtlnentia, Br.
(6) XoehL; enim, omitea Br. (10) Corree. Xrieg.; ex lis, inserto Br.

194 DIGESTO.—PROEMIOS

§ 18.—Si qua autem in posterum controversia § 18.—Mas si en lo sucesivo surgiera alguna


orta esset, de qua nihil in bis legibus scriptum ap- controversia, respecto de la que nada apareciese
pareret,— multa enim nova prodncit natura—pro- escrito en estas leyes,—pues muchas cosas nuevas
fecto imperium Deus propterea demisit Cd homi- produce lanat.uraleza—,ciertamente para esto en-
nes, ut indigentibus semper aliquid constituens, vió Dios A los hombres la autoridad imperial, pa-
humauae naturas incertum adimpleat, et certis ra que, proveyendo siempre algo en los casos que
cirenmscribat legibus et finibus; et hoc non so- lo necesitan, esclarezca lo incierto de la natura-
luni a nobis dictum. est (1), 'verum iampridem leza humana, y lo circunscriba en leyes y limites
etiani omnium, qui inter jurisconsultos forne- ciertos; y esto no solo nosotros lo decimos, sino que
runt, doctissimus lulianus id ipsum apparct Juliano,el másdocto de todoslosjurisconsultos que
dixisse, et ab imperial¡ auctoritate (2) super ex- florecieron, parece haber dicho hace ya mucho
ortis controversiis implorasse (8) supplementum, tiempo lo mismo, ó implorado de la autoridad im-
et insuper Hadrianus piac memoriae, qu.ique perial un suplemento A las leyes sobre controver-
Praetorum anima edicta in brevein quendam coe- sias nacidas; y además Adriano, de piadosa me-
git tractatum, optimum Iulianum ad hoc assu- moria, que reunió en un breve tratado los edictos
mens, in oratione, quam in publico recitavit in Anuos de los pretores, sirviéndose para ello del
veteri Roma, hoc ipsum asserit, quod (4) si quid óptimo Juliano, afirmó en un discurso, que recité
praeter id, quod eonstitutum est, emerserit, ofil- en público en la antigua Roma, que si surgiese
cium sit eorum (5), qui in magistratu sunt, id co- alguna duda fuera de lo establecido en la ley,
nari dirimere, et remedium adhibere secundum corresponda A los que ejercen la magistratura el
eorum, quae iam disposita sunt, eonsequentiam. tratar de resol-verla, y darle solución en conformi-
dad con lo qup ya se halla establecido.
§ 19.—Hace igitur omnes, vos autem compella- § 19.—Reconociendo, pues, todos estas cosas, A
mus, amplissime Senatus, et reliqui omnes no- vosotros nos dirigimos, ilustrísimo Senado y de-
stri imperii cives, agnoscentes, gratias profitemi- más ciudadanos de nuestro imperio, dad gracias
ni Deo, qui vestris (6) temporibus tantum boni A Dios, que tanto bien reservé para vuestros tiem-
reservavit; utimini vero nostris legibus, eorum, pos; mas servios de nuestras leyes, no prestando
quae in veteribus libris seripta sunt, ani- atención A nada de lo que en los antiguos libros
mmm nulli attendentes, neque comparantes ea se halla escrito, ni comparando aquello con lo
eum iis, quae nunc posita sunt, propterea quod que ahora se ha establecido, porque aunque pa-
ctiamsi videantur quaedam quodammodo inter se rezca que algunas cosas en cierto modo no con-
mime consonare, attamcn prius nobis tanquam cuerdan entre si, sin embargo, lo antiguo nos
mutile dispiicuit, nune autem boc obtinere vi- desagradé por inútil, y ahora nos ha parecido que
sum est (7). Etenim prohibemus illis in poste- esto valga por ley. Así, pues, prohibimos que en
rum uti, hace autem sola in republica vigere lo sucesivo se use de las antiguas leyes, y dispo-
et obtinere concedimus et sancimus; nam qui nemos y mandamos que solo éstas estén vigentes
aggredietur, ex prioribus libris, non autem ex y tengan fuerza en la república; pues el que se
hisce duobas voluminibus solis, et Constitutioni- atreviere A usar de algunas le'-es de los antiguos
bus a nobis collectis vel factis, uti qnibnsdam le- libros, y no de estos dos solos volúmenes, y de las
gibus vel cas (8) in !udiciis recitare, vel, si mdi- Constituciones por nosotros compiladas 6 hechas,ó
cet, cas sub se allegan sustinere, falsi reus cnt, A citarlas enjuicio, ó, si fuesejuez, A consentir que
et publieorum criminum damnatus, poenam, ante si se aleguen, se hará reo de falsedad, y con-
etiamsi non dicamus, attamen per se manifestum denado por crimen público, aunque no lo diga-
est, illum subiturum. mos, es, sin embargo, evidente de suyo que habrá
de sufrir la pena.
§ 20.—Et hoe ipsum optimum case indicantes, § 20.—Y considerando que era lo mejor antepo-
praeponere Digestorum libro et veteres iuris ner en el libro del Digesto así el nombre de los
auctores et horum libros, et unde colletio modo antiguos autores de derecho y el de sus libros, co-
collectarum legum faeta fuit, id fieri mandavi- mo también la noticia de donde se ha formado la
¡nne, et factuin fuit; simulque illa sublici huic colección de las leyes ahora recopiladas, manda-
sacraenostrae Constitutionipraecepimus, utomni- mos que esto se hiciera, y se hizo; y al mismo
bus perspicuum sit, quid pnionis infinitudiniB et tiempo ordenamos que aquellas noticias se agre-
imniensitatis fuerit, et quid a nobis adinventum. gasen A esta sacra Constitución nuestra, para que
Iuris autem auctores, sive legum interpretes filos A todos sea conocido qué proviene de la antigua
collegimus, qni apud omnes probati forent, et infinidad é inmensidad de las leyes, y qué ha sido
prioribus placuissent Imperatoribus, et ab illis innovado por nosotros. Mas reunimos á los auto-
memoran meruerunt; si quis enim veteribus iu- res de derecho, 6 á aquellos intérpretes de las le-
ns conditoribus minime notus est, illi hnius ve- yes, que para todos tuvieron autoridad, y fueron
luminis participatione interdiximus. Omnibus admitidos por los anteriores Emperadores, y por
autem hie positis unum ordinem unamque digni- ellos merecieron ser citados; pues si alguno de los
tatem dedimus, nemini maiore auctonitate prae antiguos autores de derecho es completamente
altero indulta; si enim universis eorum seriptis desconocido, le hemos negado la participación en
Imperatoriarum Constitutionum tribuimus vim, esta obra. Pero A todos los aquí citados hemos da-
quidnam iuris maius quis, aut minus habore do una misma categoría y dignidad, sin que A
existimet? ninguno se haya concedido mayor autoridad que
A otro; pues si A todos sus escritos hemos dado fuer-
za de Constituciones imperiales, ¿cuál estimará
(1) Koeh&; et non hoe ipi solum dleimus, Br que tiene alguna mayor 6 menor autoridad de ley?
(2) Con t .-, ab imperio, Br.
(3) Geb.; implorans, Br.
(4) Corroe. Krg.
(5) Correc. Krieg.; consentaueum est, Dr. (7) Koe1&.; mutile dlspliceret—vl3um eh, Br,
(6) Corroe. .frieg.; oostnis, otros. (8) cont.; et hasce, Dr.

DIGESTO.—PROEMIOS 195
§ 21.—Quum autem statim corpus legum hac § 21.—Mas como mandáramos que se compila-
colligi jusserimus, nune rursus ipsum confirman- se sin dilación este cuerpo de leyes, al confirmar-
tes, omnibus pariter próhibemus, ut neme audeat lo de nuevo ahora, prohibimos igualmente fi to-
ueqUe eorum, qui nunc sunt, noque eorum, qui dos, que nadie, ni de los que hoy existen, ni de los
postea futuri, harum legum commentarjos seribe- venideros, se atreva fi escribir comentarios de es-
re, praeterquani si velint in Graecorum linguam tas leyes, salvo que siquisieren verterlas fi la len-
convertere, sola vero, quam (1) ad caicem (2) gua de los Griegos, se sirvan únicamente de la
vocant, uti interpretatione, et si quid secundum traducción que llaman al pie de la letra, ó que de-
(8) usum eorum, quae paratitia nuncupantur, ut searen agregarlas, según es conveniente, algo fi
conveniens est, adscribere velint (4), aliud vero manera de lo que se dice paratillo8, pero sin que
nihil omnino circa ea facere, noque rursus dare sobre esta materia hagan absolutamente ninguna
ansam dissidii, et controversiae, et multitudinis otra cosa, ni den de nuevo en las leyes ocasión de
legibus; quod et ipsum in Edicti accidit legisla- discordia, de controversia y de confusión; lo cual
tiene (5), ita uL (6), brevissimum ipsum quum aconteció en la legislación del Edicto, de tal suer-
fuerit, ex s-ariorum comnientariorum diversita- te que, con ser este brevísimo, se extendía fi lo
te in inflnitam extenderetur (7) molem. Si quid infinito por la diversidad de sus varios comenta-
enim extiterit forte dubium vol causarum dis- rios. Si, pues, por acaso algo apareciese dudoso
ceptatoribus, vol lis, qui in iudicando praesident, ó para los árbitros de causas, fi para los que presi-
idlmperator recte interpretabitur, quod quidem den en juicio, el Emperador lo interpretará recta-
ipsi soli a legibus permittitur. Atque adeo quia- mente, porque fi él soin es, en verdad, permitido
quia ausus fuerit praeter hanc nostram iuris cern- por las leyes. Y por tanto, quien se hubiere atre-
positionem commentarium aliquod condere, se- vido fi escribir sobre esta nuestra compilación del
eundum formam a iussione nostra alieniorem, derecho algún comentanio,en forma distinta de la
noverit hic se falsi legibus obnoxium fore, erepto de nuestra autorización, sepa que habrá de quedar
quod ab ipso comp ositum fuit, et omnibus modis sometido fi las leyes de falsedad, siéndole secues-
corrupto. trado y de todos modos destruido lo que por él se
hubiese compuesto.
§ 22.—Eadem imposita poena etiam adversus § 22.—La misma pena ha sido establecida tam-
eos, qui notis quibusdam in acribendo utuntur, bién contra aquellos que al escribir usan ciertos
quas singlas vocant, et per cas conturbare ser¡- signos, que llaman abreviaturas, y tratan de alte-
pturam aggrediuntur, non autem par totum tum rar con ellas el testo, y no escriben con todas sus
numeres, tum nomina veterum prndentum (8), letras, ya los números, ya los nombres de los an-
tum universum iuris corpus deseribunt. Sciant tiguos jurisconsultos, ya todo el cuerpo del dere-
etiam librorum ita seriptorum possesbores, mu- cho. Sepan también los poseedores de libros as¡
tilem se eiusmodi possessionem habituros; noque escritos, que tendrán tal posesión inútilmente;
enim facultatem concedimus huinsmodi libris in pues no concedernos facultad para citar y hacer
iudiciis versan et obtinere, etiamsi contingat, u- valer leyes de semejantes libros en los juicios,
bruni in ea parte, in qua recitatur, nullam bu- aunque aconteciese que el libro, en aquella parte
iusmodi notam babero, sed in alia qualibet ant en que es recitado, no tiene ningún signo de esta
parte, quamvis una vice tantum hoc admissum clase, sino en otra cualquiera, por más que tan
sit; itaque ipse librum pro non seripto prorsus solo una vez se haya admitido en él esta licencia;
babebit. Qni vero eum scripsenit, et ignaro orn- así, pues, tendrá el libro como si absolutamente no
tori tradiderit, duplam persolvet illius pretii estuviera escrito. Mas el que lo hubiere escrito y
laeso quantitatem, nihilominus competente ad- entregado fi un comprador que ignorase su defec-
huc criminal¡ adversus ipsum supplicio. Id enim to, pagará al lesionado una cantidad dupla de su
prefecto et in allis Constitutionibus super his precio, no obstante de competer todavía contra él
editis scripsimus, tum jis quae Latinorum pro- la pena criminal. Esto, en efecto, dijimos tambien
cesserunt voce, tum Graecoruni lingua, qua ad en otras Constituciones dadas sobre lo mismo, así
legum doctores rescripsimus. las que se promulgaron en la lengua de los Lati-
nos, como en la de los Griegos, en la que nos din-
gimes fi los profesores de leyes.
§ 23.—Hos porro libros, Instituta et Digesta § 23.—Por último, mandamos que estos libros,
inquimus, a fine tertii felicis nostri consulatus nos referimos fi la Instituta y al Digesto, tengan
obtinere sancimus, hoc esi a tertio kalendas fuerza de ley desde el final de nuestro feliz tercer
lanuarias praesentis duodeeimae in.dictioms, in consulado, esto es, desde tres días antes de las
reliquum omne valituras aevum, et cum Imperia- calendas de Enero de la presente duodécima in-
libus Constitutionibus vigorem et locum habitu. dicción, debiendo valer en todo el tiempo futuro,
ros tum in tis qnae postea acciderint, tum quae y tener vigor y aplicación al par que las Constitu-
in iudiciis pendent, quae necdum amicalibus tra- ciones imperiales, as! en los negocios que después
dita sunt trausactionibus; quodeunque enim hac- surgieren, como en los pendientes en juicio y que
tenus vol iudicatum, vel transactum retractar! aún no se han terminado por amigables transaccio-
(9) minime patimur. Quem quidem tertium con- nes; pues de ninguna manera consentiremos que se
sulatum fobia fiorentiasiminu. dedit Deus, siqul- vuelva sobre lo hasta ahora juzgado fi transigido.
dem in ipso paz cum Parsis constabilita est, et Y por cierto que nos ha concedido Dios un br!-
hulusmodi legum dedicatu.m est volumen, quod llantisimo tercer consulado, pues en él ha sido

(1) Correc. Erieg4 quae, Dr. 5) Gab.; expositione, Dr.


(2) Id eat ea, juae singulorugi verborum vesbgla premit, (6) Cont. ; quapropter, por Ita ni, Br.
Geb. (1) Oo,iL; extensum est, Br.
(8) OeS.; ad,por seeundum, Dr. (8) Cont:; saplentu,m Dr.
(4) Corree, Krieg.; velit Dr. (9) Conf ; movere, A

196 DIGESTO.—PROEMIOS

nemini antea excogitatum, et insuper tertia or- consolidada la paz con los Persas, Be ha termina-
bis terrarum pars, universam Africam dicimus, do esta compilación de leyes, por nadie antes lina-
nostris adiecta est sceptris; hace omnia a magno ginada, y además ha sido agregada á nuestro un-
Deo, et servatore nostro lesu Christo, dona tertii perio'la tercera parte del orbe de la tierra, quere-
eonsulatus nobis concessa. mos decir, toda el Africa; todos cuyos favores del
tercer consulado nos han sido concedidos por Dios
grande, y Salvador nuestro Jesucristo.
§ 24.—.Universi igitur laudatissimi nostri ¡m- § 24.—Así, pues, recibiendo todos los muy loa-
perú magistratus sacram hane nostram acci- dos magistrados de nuestro imperio esta sacra
pientes Constitutionem, ut atantur praedictis Constitución nuestra, para que de nuestras men-
nostris legibus, uniisquisqne in sul ipsorum tri- cionadas leyes se sirvan, cifiase cada cual á ella
bunal¡ se accingat. Proponet autem ipsam in en su propio tribunal. Pero la promulgará en
maxima et regia hac urbe (1) et hulus gloriosissi- esta muy grande y régia ciudad también el glorio-
mus Praefectus. Curae autein cnt excellentissi- sisimo Prefecto de ella. Mas será de la incumben-
mo et laudatissimo nostro magistro, gloriosissimis- cia de nuestro excelentísimo y muy loado maes-
que et celeberrimis praefectis sacrorum nostro- tre, y de los gloniosisimos y celebérrimos prefec-
rum praetoriorum, tum iis qui ad onientem So- tos de nuestros sacros pretorios, así los de Oriente
1cm, tum qui in Illyrico, quique in Africa, per como los de Iliria, y los de Africa, hacer públicas
sua edieta universis sibi subiectis haec palam estas cosas, por medio de sus edictos, á todos sus
facere ad omnium nostrorum subditorum mex- subordinados, para inexcusable conocimiento de
cusabi!em cognitionem. todos nuestros súbditos.
Data XVII. kalendas lanuarias Domino nostro Dada á diez y siete de las Calendas de Enero,
Justiniano perpetuo Augusto III. Cons. (533). bajo el tercer Consulado de nuestro Señor Justi-
niano, Augusto perpétuo. (533).

(1) Cone.; st imperatoria civltate, Br.


DOMINI NOSTRI SAORATISSIMI

pEITCIE'IS IDSITLA2TI
IURLS ENUOLEATI EX OfNI VETERE tUlLE OOLLECJTI

DIGESTORUM SEU PANDECTARUM


PARS PRIMA (IIPQTA)

PARTE PRIMERA DEL DIGESTO


Ó

PANDECTAS DEL DERECHO CORREGIDO Y SACADO ME TODO EL ANTIGUO DZBEOO


POR ORDEN

DEL SACRATISIMO PRINCIPE NUESTRO SEÑOR JUSTINIANO


(PRELIMINARES)

LIBER PRIMUS LIBRO PRIMERO


TIT. 1 TITULO 1
DE JUSTITIA ET IURE DE LA JUSTICIA Y DEL DERECHO

1. ULPIANUs Libro L In8titUtiOflum.—IUri ope- 1. ULPIANO; Instituciones, Libro 1 - Conviene


ram daturum prius noase oportet, unde nomen que el que haya de estudiar el derecho, conozca
iuris descendat. Est autem a iustitia appellattim; primero de dónde proviene la palabra ius (de-
nam, ut eleganter Celsus deflnit, lus est ara boni recho). Llámase así de iustitia (justicia); porque,
et aequi. según lo define elegantemente Celso, es el arte de
lo bueno y equitativo.
§ L—Cuius merito quis nos sacerdotes appel- § 1.—Por cuyo motivo alguien nos llama sacer-
let; iustitiam namque colimas, et boni et aequi dotes; pues cultivamos la justicia, profesamos el
notitiam profitemur, aequum ab iniquo separan- conocimiento de lo bueno y equitativo, separando
tes, licitum ab illicito discernentes, bonos non lo justo de lo injusto, discerniendo lo lícito de lo ilí-
solum metu poenarum, verum etiam praemiorum Cito, deseando hacer buenos fi los hombres no sólo
quoque exhortatione efflcere cupientes, veram, por el miedo de las penas sino también con la in-
nisi fallor, philosophiam, non simulatam affe- citación de los premios, buscando con ansia, si no
ctantes. me engaño, la verdadera filosofía, no la aparente.
§ 2.—Huius studii duae sunt positiones, publi- § 2.—Dos son los aspectos de este estudio, el pú-
cum et privatum. Publicum ius est, quod ad blico y el privado. Es derecho público, el que se
statum re¡ liomanae spectat, privatum, quod ad refiere al estado de la cosa romana;pnivado, el que
singulorum utilitatem; sunt enim quaednm pu- á la utilidad de cada individuo; pues unas cosas
buce utilia, quaedam privatim. Publicum ius son útiles pública, y otras privadamente. El dere-
in sacris, in sacerdotibus, in magistratibus con- cho público consiste en las cosas sagradas, las de
sistit (1). Privatum ius tripertitum est; colle- los sacerdotes, y las de los magistrados. El dere-
ctum etenim est ex na.turalibus praeceptis, ant cho privado consta de tres partes, pues está com-
gentium, ant civilibus. puesto de los preceptos naturales, ó de los de
gentes, ó de los civiles.
§ a.—Ius naturale est, quod natura omnia ani- § 3.—Derecho natural es aquel que la naturale-
malia docuit; nam ius istud non humani generis za enseñó fi todos los animales, pues este derecho
propriuiu, sed omnium anima.lium, quae in terra no es peculiar del género humano, sino común
(2), quae in mar¡ nascuntur, avium quoque com- todos los animales, que nacen en la tierra ó en e
mune est. Hine descendit maria atque feminae mar, y también fi las aves. De aquí procede la

(1) Haz.; constitlt, 11. (2) quae in coalo, ¡neo?-ta la VuLg.


TOMO 1-28.

DIGES1O—LIBRO 1: TITULO IX 199
duxerunt adinvandi, vel supplendi, vel corri- utilidad pública introdujeron los pretores, para
gendi iuris civilis gratia, propter utilitatem ayudar, 6 suplir, 6 corregir el derecho civil; el
publicaDa; quod et honorarium dicitur, ad hono- cual se llama también honorario, habiéndosele de-
rem (1) praetorum sic nOminatum nominado así en honor de los pretores.
S. MARCIANUS libro 1. Institutionu. - Nam S. MARCIANO; Instituciones, libro I.—Porque
et ipsum ius honorarium viva vox cst iuris ci- tambien este mismo derecho honorario es viva
vilis. voz del derecho civil.

9. GAJUS libro L Instil,tztionum (). - Omnes 9. GAYO; Instituciones, libro 1.—Todos los pue-
populi, qui legibus et moribus reguntur, partim blos, que se rigen por leyes y costumbres, usan en
suo proprio, partim communi omnium hominum parte del suyo propio, y en parte del derecho co-
jure utuntur. Nam quod quisque populus ipse mún todos los hombres. Porque el derecho que
ibi ius coustitiiit, id ipsius proprium civitatis cada pueblo constituyó él mismo para si, es pro-
est, vocaturque ius civile, qwtsi ius propriuin pio de la misma ciudad, y se llama derecho civil,
ipsiUS civitatis; quod vero naturalis ratio inter como derecho peculiar de aquella misma ciudad;
omnes homines constituit, id npud omnes perae- pero el que la razón natural establece entre todos
que custoditur, vocaturque ius gentium, quasi los hombres, es observado igualmente por todos,
quo iure omnes gentes utuntur. y se llama derecho de gentes, como derecho de
que se valen todos los pueblos.
10. ULPIANTJS libro 1. Regularurn.—Iustitia est 10. ULPIANO; Reglas, libro 1.—Justicia es la
constaflS et perpetua voluntas ius simm cuique constante y perpétua voluntad de dar á cada uno
tribuendi (8). su derecho.
§ 1.—Iuris praecepta sunt hace: honeste vive- § 1.—Los principios del derecho son estos: vi-
re, alterum non laedere, suum. cuique tribuere. vir honestamente, no hacer daño á otro, dar á ca-
da uno lo suyo.
§ 2.—hirisprudentia est divinarum atquc hu- § 2.—Jurisprudencia es el conocimiento de las
manarum rerum notitia, iusti atque iniusti cosas divinas y humanas, y la ciencia de lo justo
seientia. y de lo injusto.
11. PAULUS libro XIV. ad ,Sabinum.—Ius pm- 11. PAULO; Comentarios á Sabino, libro XIV.—
ribus modis dicitur. Uno modo, quum id, quod Dicese derecho en varias acepciones. En una,
semper aequum ac bonuüi est, ius dicitur, ut est cuando se llama derecho lo que es siempre equi-
ius natur ale; altero modo, quod omaibus ant tativo y bueno, como es el derecho natural; en
pluribus in quaque civitate utile est, ut est ius otra, lo que en cada ciudad es útil para todos 6
civile; nec minus ius (4) recte appellatur in ci- los mas, cual es el derecho civil; y no menos rec-
vitate nostra ius honorarium. Praetor quoque tamente se llama derecho en nuestra ciudad el
ius reddere dicitur, etiam quum inique decernit, derecho honorario. Dicese también que el pretor
relatione scilicet faeta non ad id, quod ita Prae- administra derecho, aun cuando decide injusta-
tor feci, sed ad illud, quod Praetorem facere mr,ate, atendiéndose, por supuesto, no á lo que de
conveuit. Alia significatione ius dicitur locus, tal manera hizo elpretor, sino álo que convino que
in quo ius redditur, appellatione collata ab co, el pretor hiciera. En otra significación llámase
quod fit, in eo, ubi fit; quem locum determi- derecho al lugar en que se administra el derecho,
nare hoe modo possu.mus: ubicunque (5) Praetor aplicando el nombre de lo que se hace al lugar en
salva maiestate imperii sui salvoque more majo- donde se hace; cuyo .lugar podemos determinar
mm ius dicere constituit, is locus recte ius ap- de este modo: donde quiera que el Pretor, salva
pellatur. la majestad de su jurisdicción y salva la costum-
bre de los mayores, determina pronunciar dere-
cho, este lugar se llama con razón ius (derecho).
12. MAR CIANUS libro I. Inititutionum. - Non- 12. MARCIANo; Instituciones, libro 1.—También
nunquam ius etiam pro necessitudine dicimus, decimos algunas veces derecho por parentesco,
veluti: est mihi ius cognationis ve! afflnitatis. por ejemplo: tengo derecho de cognación ó de
afinidad,
TIT. II TITULO II
DE ORIGINE IURIS ET OMNIUM MAGISTRATIJUM, ET DEL ORIGEN DEL DERECHO Y DE
TODAS LAS MAGISTRATURAS,
SUCCESSIONE PRODENTUM (6)
Y DE LA SUCESIÓN DE LOS JURISCONSULTOS
[Cf. Cod. 1. ir. Congt. do coy. Cod. fao.; C'on8t. Omnem, [Véase el CÓS. 1. 17. (Yonat. de nov. Cod. faz.; la Consi.
aS Ántec. Prooern. Iu.t] Omnem, a tos Profesores; y el Proemio de la maL)
1. GAIUS libro 1. ad legem XII. Tabularum.— 1. GAYO; Comentarios ci la ley de 1a8 Doce Ta-
Faeturus legum vetustarum interpretationem, blas, libro 1.—Habiendo de interpretarlas leyes an-

(i) ab honore, Vulg. (6) ut ubicunque - app'lietur, Ha!.


() Gayo Inst. 1. §. 1. (5) Así Taur., habiendo seguido. al £745. Flor. y4 aig; el
(3) tribuens Vulg. mitini fezio Fi., omitiendo prud entuin, dice eorum, (acaso lOto-
(4) civile, inserta la Vulg. ruin) agregado recientemente. Br.
DIGESPO.—LIBRO 1: TiTULO II

necessario prius ab Urbis initiis repetendiim tiguas, he juzgado necesario remontarme antes
existimavi, non quia velim verbosos commen- fi los principios de Roma, no porque pretenda es-
tarios facere, sed quod in omnihus rebus ani- cribir dilatados comentarios, sino porque conside-
madverto id perfectum esse, quod ex omuibus ro que en todas las cosas es perfecto lo que consta
suis partibus constaret. Et corte eniusque re¡ po- de todas sus partes. Y en verdad, el principio es
tissima pars principium cst. Deinde, si in foro la parte más principal de cualquiera cosa. Ade-
causas dicentibus nefas, ut ita dixerim, videtur más, si parece que no es licito, por decirlo así, á
esse, nulla praefatione facta iudici rem exponere, los que en el foro defienden causas exponer al
quanto magis interpretationem promittentibus juez el asunto sin haber hecho ningún exordio,
ineonveniens cnt, omissis initiis atque origine ¿cuánto más inconveniente será para los que pro-
non repetita atque ilotis, ut ita dixerim, niani- meten una interpretación, tratar desde luego la
bus protinus materiam interpretationis tractare? materia de la interpretación, omitiendo los co-
Namque nisi fallor, istae praefationes et liben- mienzos, sin hacer mención del origen, y, por asi
tius nos ad lectionein propositae materiae pro- decirlo, sin haberse lavado las manos? Porque, si
ducunt, et quum ibi venerimus, evidentiorem no me engalio, estos prefacios nos llevan también
praestant intellectum. con más gusto fi la lectura de la materia propues-
ta, y cuando fi ella llegamos, facilitan su más cla-
ra inteligencia.
2. POMPONHJS libro singular¡ Enchiridii.—Ne- 2. POMPoNIo; Manual, libro único.—As¡, pues,
cessarium itaque nobis videtur, ipsias iuris ori- nos parece necesario exponer el origen y el ciesa
ginem atque processum demonstrare. rrollo del mismo derecho.
§ 1,—Et quidem initio civitatis nostrae popu- § 1.—Y ciertamente en el comienzo de nuestra
lus sine lege corta, sine jure corto primmni age- ciudad el pueblo determinó primero vivir sin ley
re iustituit, omniaque mann a Regibus (1) gu- cierta, sin derecho cierto, y todo se gobernaba
bernabantur. con la fuerza por los reyes.
§ 2.—Postea aucta ad aliquem modum civilta- § 2.—Aumentada después la ciudad algún tan-
te, ipsum Romulum (2) traditur populum in tri- to, dicese que el mismo Rómulo dividió el pueblo
ginta partes divisisse; quas partes curias appel- en treinta partes; fi cuyas partes llamó curias, por
lavit propterea, quod tune reipublieae curam cuanto entonces atendía al cuidado de la repú-
por seutentias partium earum exped.iebat. Et ita blica por los pareceres de aquellas partes. Y asi
Leges quasdam et ipse curiatas ad populuin tulit; promulgó él mismo para el pueblo algunas leyes
tulerunt et sequentes Reges; qnae omnes con- llamadas curadas; también las promulgaron los
scriptae exstant in libro Sexti Papirli, qui fuit siguientes reyes; todas las que Be hallan reunidas
illis temponibus, quibus Superbus, (3) Demarati en un libro de Sexto Papirio, que fué uno de los
Coninthii filius, ex principalibus viris. Is liben, varones principales de aquellos tiempos, en que
ut diximus, appellatur ius civile Papininnum; reinó Soberbio, hijo de Demarato Corintio. Este
non quia Papinius de suo quidquam ibi adiecit, libro se llama, según dijimos, derecho civil Pa-
sed quod leges sine ordine latas in unum com- piriano; no porque Papirio añadió en él cosa al-
posait. guna suya, sino porque reunió en un cuerpo las
leyes sin orden promulgadas.
§ 3.—Exactis deinde Regibus lege Tribunicia § 3.—Expulsados después los reyes por la ley
omnes leges hae (4) exoleverunt, iterumque coe- Tribunicia, cayeron en desuso todas estas leyes, y
pit populu.s Romanus incerto magis jure et con- comenzó otra vez el pueblo Romano fi regirse más
suetudine ah, (5) quam por latam legem; idque bien por un derecho incierto y por la costumbre,
prope viginti annis passusest. que por ley alguna promulgada; y toleró esto casi
veinte arios.
§ 4.—Postea no diutius boc fieret, placuit pu- § 4.—Después, para que esto no continuase por
blica auctoritate decem constitui viros, per quos más tiempo, plugo que se constituyeran con au-
peterentur leges a Graecis civitatibus, et civitas toridad pública diez varones, por los que se bus-
fundaretur legibus; quas in tabulas eboreas per- casen leyes en las ciudades griegas, y la ciudad
seriptas pro roStris composuerunt, ut possint de Roma se fundara en leyes; las cuales, graba-
leges apertius percipi (6). Datunique est jis ius das en tablas de marfil, pusieron en los I?Ostrct del
co auno in civitate Sunimum, uti legos et corri- foro, para que más claramente pudieran conocer-
gerent, si opus esset, et interprctarentur, neque se. Y por aquel aflo se les dió la suprema potestad
provocatio ab iis, sicut a reliquis magistratibus en la ciudad, para que, si fuese necesario, corri-
fieret. Qui ipsi animadverterunt aliquid deesse giesen las leyes, y las interpretasen, y de ellos no
istis primis legihus; ideoque sequenti anuo alias se apelase, como de los demás magistrados. Ellos
cinas ad easdem tabulas adiecerunt; et ita ex (7) mismos advirtieron que algo faltaba fi estas pri-
accidentia appeliatae sunt leges duodecim tabu- meras leyes; y por esto el año siguiente añadie-
larum, quaruni ferendarum auctorem fuisse de- ron otras dos fi las mismas tablas y asi por este
ccmvinis I{ermodorum quendam Ephesium, exsu- accidente se llamaron leyes de las Doce Tablas,
lantem in Italia, quidam retulerunt. de cuya promulgación, dijeron algunos, habia
sido inspirador para los decenviros cierto Hernio-
doro de Efeso, desterrado en Italia.
§ 5.—His legibus latis coepit, ut naturaliter § 5.—Promulgadas estas leyes, comenzó, según

(1) mann regia, HaZ. (4) hae, oniitela la Vug.


(2) ipse Romulua HaZ. (5) consuetudine aliqua uti, quam penlata lege, HaZ,
(1) Superbus, o,ntela HaZ.; Taur. la escribe con letra minús- (6) perapici, Vulg. -
cu la. (7) ex accidente, HaZ.

DIGESTO.—LIBRO 1: T]TULO II 201

evenire solet, ut interpretatio desideraret pru den- naturalmente suele acontecer, á requerir la in-
tum auctoritate necessal'lam esse disputationem terpretación que la discusión en el foro fuese ne-
(1) fori. Hace disputatio et hoe ius, quod sine cesaria, apoyándose en la autoridad de los juris-
seripto veiiit compositum a prudentibus, propria consultos. Esta discusión y este derecho, que sin
parte aliqua flOfl appellatur, ut eeterae partes estar escrito resultó formado por los jurisconsul-
inris suis nominibus designantur, datis propriis tos, no toma su nombre de alguna parte propia,
nominibils cetenis partibus (2); sed communi cual las demás partes del derecho se designan por
nomine appellatur ius civile. sus nombres, pues 4 todas ellas se les dió nombres
especiales; sino que con la denominación común
es llamada derecho civil.
6.-1)einde ex his legibus codem tempere foro § 6.—Después, casi al mismo tiempo se forma-
actiones compositae sunt, quibus inter se homi- ron de estas leyes las acciones, por las que los
nes disceptareflt; quas actiones no popuhis, pront hombres litigasen entre si; cuyas acciones, para
vellet, institueret, cortas sollennesque cese yo- que el pueblo no las instituyese 4 su arbitrio,
Inerunt; et appellatur hace pars iuris legis actio- quisieron que fueran ciertas y solemnes; y 4 esta
nos, id est, legitimae actiones (3). Et ita eodem parte del derecho se la llama acciones de la ley,
paene tempore tria hace iura nata sunt: leges esto es, acciones legitimas. Y de este modo, casi
duodccim tabularum; ex his fuere coepit ¡as ci- 4 un mismo tiempo nacieron estos tres derechos:
rile; ex iisdein legis actiones compositae sunt. las leyes de las Doce Tablas; de ellas comenzó 4
Omnium tamen harum et interpretandi scientia, derivarse el derecho civil; de las mismas se for-
et actiones apud collegium Pontifieum erant, ex maron las acciones de la ley. Pero la ciencia de
quibus constituebatur, quis quoquo auno praeee- todas ellas, y la de interpretarlas, y las acciones
set privatis; et foro populus annis prope ceutum residían en el Colegio de los Pontífices, de los
hac consuetucline usus est. cuales se nombraba uno que cada año presidiese
el conocimiento de las causas particulares, y esta
costumbre siguió el pueblo casi por espacio de
cien años.
§ 7.—Postca quum Appius Claudius proposuis- § 7.—Después, cuando Apio Claudio hubo pro-
set et ad formam redegisset has actiones, Cneius puesto y reducido 4 forma estas acciones, Cueyo
(4) Plavius, ecriba eius, libertini ftlius, surre- Flavio, su escribiente, hijo de un libertino, entregó
ptum librum populo tradidit; et adeo gratum fuit al pueblo el libro que habla sustraido; y tan grato
id munus populo, ut tribunus plebis fieret, et se- fué al pueblo este regalo, que le hizo tribuno de
nator, et sedilis currulis, 11k liber, qui actiones la plebe, senador, y edil currul. Este libro, que
continet, appellatur ius civile Flavianum, sient contiene las acciones, se llama derecho civil Fia-
ille ius civile Papirianum; nam nec Cneius Fla- viano, al modo que el otro derecho civil Papinia-
vine de suo quidquam adiecit libro. Augescente no; porque tampoco Cneyo Flavio añadió al libro
civitate quia deerant quaedam genera agendi, cosa alguna de suyo. Aumentándose la ciudad,
non (5) post multum temporis spatium Sextue como faltaran algunas especies de acciones, Sex-
Aclius alias actiones eomposiiit, et iibrum popu- to Elio compuso, no mucho espacio de tiempo des-
lo dedit, qui appellatur ius Aelianum. pués, otras acciones, y entregó al pueblo el libro,
que se llama derecho Eliano.
§ 8.—Deinde quuni esset in civitate lex duode- § 8.---Po8teniormente, cuando habla en la ciu-
eim tabularum et ius civile, essent et legis actio- dad la ley de las Doce Tablas y el derecho civil,
nos, evenit, ut plebe in discordiam eum patribus y además las acciones de la ley, aconteció que la
perveniret, et secederet sibique jura constitue- plebe se puso en discordia con los patricios, y se
ret, quae iura plebiscita vocantur. Mox quum separó y estableció leyes para si, cuyas leyes se
revocata est plebe, quia rnultae discordiae na- llaman plebiscitos, Después, cuando la plebe filé
seebantur de his plebiscitis, pro legibus placnit atraída de nuevo, como quiera que nacían mu-
et ea observan lego Hortensia; et ita factum est, chas discordias por causa de estos plebiscitos, se
ut inter plebiscita et legem species constituendi determinó por la ley Hortensia que también se
interessent, potes tas autem eadem esset. observasen como leyes; y se hizo de modo que,
aun cuando entre los plebiscitos y la ley mediasen
diferencias de constitución, fuese, sin embargo, la
misma su autoridad.
§ 9.—Deinde, quia difflcile plcbs convenire § 9.—Después, como empezó fi ser difícil que la
eoepit, populus corte multo difácilius in tanta plebe se conviniera, y el pueblo ciertamente con
turba bominum, necessitas ipea cu.ram reipubli- mucha más dificultad en medio de tanta multitud
cae ad Senatum deduxit. Ita coepit Senatus se de hombres, la misma necesidad transfirió al Se-
interponere, et quidquid constituisset, observa- nado el gobierno de la república. De esta manera
batur; idquc ius appellabatur seuatusconsultum. comenzó 4 interponerse el Senado, y se observa-
ba cuanto determinaba; y este derecho se llamaba
senadoconsulto.
§ 10.—Eodem tempore et inagistratus jura red- § 10.—Por este mismo tiempo también los ma-
debant, et ut scirent cives, quod me de quaque gistrados.restitulan derechos, y para que supieran
re quisque dic turne esset, seque praemuniret, los ciudadanos qué derecho declararla cada uno
edicta proponebant; quae edieta Praetorum iUS sobre cada asunto, y se previniesen, promulgaban

(i) Ási Tour., aunque en las notas confiese que el códice R. (2) id e5t, legitimas actiones, omítelas Hal.
dice disputatione; IIrii. authoritatem, secessarxamque dispu- (4) FZ. Gnaens,en todas partes.
tatio,em. (ti) En lugar de quia -non, dice gal.: et qui prseerant
(2) dalle - partibus, onihsias Hal. qusedam genere agendi composuerunt; nec.
DIGESTO.—LIBRO 1: TÍTULO IX

bana mox eodem se eontulit; populique consensu objeto, con el de evitar con la muerte de la don-
partim fu carcere necati (1). Ita rursus respu- cella la afrenta del estupro; y tan pronto como
blica simm statum recepit. hizo la muerte, y no seca aún la sangre de su
hija, se acogió á sus camaradas. Todos los que,
abandonados sus antiguos jefes, trasladaron sus
banderas al Aventino desde Algido, en donde a la
sazón se hallaban las legiones con motivo de la
guerra; después se dirigió también alli toda la
plebe urbana; y con el consentimiento del pueblo
fueron muertos en la carcel algunos de los decen-
viros. Asi, recobró de nuevo la república su estado.
§ 25.—Deinde quum post aliquot anuos, (quam) § 25.—Posteriormente, después de algunos años
duQdecim tabulae latae sunt, et plebs contende- que se promulgaron las Doce Tablas, como la ple-
ret eum patribus, et veflet ex suo quoque corpo- be contendiese con los patricios, y quisiera crear
re Consules creare, et patres recusarent, factum también de entre ella Cónsules, yio rehusaran los
cst, ut Tribani militum crearentur partim ex patricios, se resolvió que se crearan Tribunos mili-
plebe, partim ex patribus, consular¡ potestate. tares, parte de la plebe, y parte de los patricios,
luque constituti sunt vario numero; interdnm con potestad consular. Y se constituyeron en nú-
enim vigiuti fuerunt, interdum plures, nonnun- mero variable, pues unas veces fueron veinte,
quam pauciores. otras más, y algunas menos.
§ 26.—Deinde quum placuisset crean etiam § 26.—Luego, cuando plugo que también de la
ex plebe Consules, coeperunt ex utroque corpore plebe se nombraran Cónsules, comenzóse fi ele-
coustitui. Tunc at aliquo pluris patres Iiaborent, girlos de uno de otro cuerpo. Entonces, para que
placuit duos ex numero patrum constitui; ita los patricios tuvieran algo más, se determiné cons-
faeti sunt Aediles currules. tituir de su número dos magistrados; y así se crea-
ron los Ediles currules.
§ 27.—Quumque Consules avocarentur bellis § 27.—Y como fi los Cónsules los llamaran fi si las
nitimis, neque esset, qui fu civitate ius reddere guerras fronterizas, y no hubiese quien en la ciu-
posaet, factum est, ut Praetor quoque crearetiir; dad pudiera pronunciar sentencias, se determiné
qui Urbanus appellatus est, quod ja urbe ius que so creara además un Pretor; que se llamó Ur-
redderet (2). bano, porque administraba justicia en la ciudad.
§ 28.—Post aliquot deinde annos, non suffl- § 28.—Después, transcurridos algunos años, no
ciente en Praetore, quod multa turba etiampere- bastando aquel Pretor, porque también gran ni-
grinorum in civitatem veniret, creatus est et mero de extranjeros acudia fi la ciudad, se creó
alius Praetor, qui Peregrmnus appellatus est ab otro Pretor, que se llamó Peregrino, en razón fi
eo, quod plerunique inter peregrinos ius dicebat. que ordinariamente proferia sentencias entre ex-
tranjeros.
§ 29.—Delude quum esset necessarius magi- § 29.—Siendo luego necesario un magistrado
stratus, qui hastae praeesset (3), Decemviri in que presidiese las ventas públicas, se nombraron
(4) litibus iudieaudis sunt constituti. Decenviros para que conociesen de estos litigios.
§ 30.—Eodem tempore et Quatuorviri, qui § 30.—En aquel mismo tiempo se crearon tam-
ram viarum gererent, et Triumviri monetales, bién Cuatuorviros, que cuidasen de los caminos,
aeris, argenti, auri fiatores, et Triumviri capita- Triunviros de la moneda, forjadores de bronce, pla-
les, qui carceris custodiam haberent, ut, qunni ta y oro, y Triunviros capitales que custodiasen
animadverti oporteret, interventu eorum fieret. la caree¡, fi fin de que cuando conviniera ejecutar
la pena capital, se hiciese con 8U intervención.
§ 31.—Et quia magistratibus vespertinis teni- § 31.—Y como era inconveniente para los ma-
poribus in publicum esse inconvenien erat, Quin- gistrados presentarse en público desde el anoche-
quevini constituti sunt cis Tibcriin et ultis Tibe- cer, se nombraron Quinqueviros de una y de otra
rim, qui possint pro magistratibus fungi. parte del Tiber, que pudiesen sustituir fi los ma-
gistrados.
§ 32.—Capta deinde Sardinia, mox Sicilia, item § 82.—Tomada después Cerdeña, luego Sicilia
Hispania, deinde Narbonensi provincia, totidem y también España) y posteriormente la provincia
Praetores, quot provineiae in ditionem veneraut, de Narbona, se crearon tantos Pretores cuauta
creati sunt, partim qui urbanis rebus, partim qui provincias se hablan sometido, para que enten-
provincialibus praeessent. Deinde Coruelius Sulla diesen, parte en los negocios urbanos, y parte en
quaestiones pu'blicas constituit, veluti de falso, los provinciales. Después, Cornelio Sulla instituyó
de parricidio, de sicarüs (5), et Praetores qua- los juicios públicos, como los de falsedad, de pa-
tuor adiecit. Deinde Caius Inlius Caesar duos rricidio, y de asesinos, y añadió cuatro Pretores.
Praetores, et duos Aediles, qui fruniento prae- Cayo Julio Cesar creó luego dos Pretores, y dosEdi-
essent, et a Cerere Cereales eonstituit. Ita duo- les, que cuidasen del trigo,y los que, del nombre de
decini Praetores, sex Aediles sunt ereati. Divus Ceres, se llamaron Cereales. Y así se crearon doce
deinde Augustus sedecim Praetores constituit, Pretores, y seis Ediles. Después, el divino Augus-
Post deinde Divus Claudias duos Praetores adie- to estableció diez y seis Pretores. Posteriormen-
eit, qui de fideicommisso lus dicerent; ex quibus te, el Divino Claudio aumentó dos Pretores, que
unum Divus Titus detraxit, et adiecit Divus Ner- conociesen de los fideicomisos; de ellos suprimió

(1) contullt ita P. c. p. deeemviris in c. necatis, partim in (0) fuL; praeessent, F.


ezeifiuxu actis: rursus... (4) In, omlteia HaZ.
(0) dlcebat, Ha¡. (5) de Inlurils, in#erta HaZ.

DIGESTO.—LIBRO 1: TITULO II 205

va, qui inter fisoum et privatos ius diceret. Ita uno el Divino Tito, y agregó otro el Divino Ner-
decem et octo Praetores in civitate ius djcunt. va, para que faltase las cuestiones entro el fis-
co y los particulares. Y así, diez y ocho Pretores
administran justicia en la ciudad.
§ 38.—Et hace omnia, quoties in republica sunt § 33.—Y todo esto se observa mientras los magis-
magi8ratUs, observantur, quoties autem profi- trados residen en la república; pero cuando se au-
ciscuntur, UUUS relinquitur, qui ius dicat; is yo- sentan, se deja uno que administre justicia; liáma.
catur Praefectus urbi. Qui Praefectus olim. con se este Prefecto de la ciudad. Este Prefecto, que
stituebatur, postea fere (1) Latinarum feriarum antiguamente se constituía, se introdujo después
causa introductus est, et quotannis observatur; casi por razón de las ferias latinas, y se nombra
nam (2) Praefectus annonac et vigilum (3) non cada año; porque el Prefecto de los víveres y el
sunt magistratus, sed extra ordiuem utilitatis de los vigilantes nocturnos no son magistrados,
causa constituti sunt; et tamen lii, quos Cistibe- sino que se hallan establecidos extraordinaria-
res (4) diximus, postea Aediles senatuseonsulto mente por causa de la utilidad común; y sin em-
creabantUr. bargo, los que llamamos Cisiberes (de aquende el
Tibor), eran creados después Ediles por senado-
consulto.
§ 84.—Ergo ex bis omnibus decem Tribuni pie- § 34.—En su consecuencia, de todos estos ad-
bis, Cousuhes duo, decem et octe Praetores, sex ministraban justicia en la ciudad diez Tribunos
Aediles in civitate jura reddebant. de la plebe, dos Cónsules, diez y ocho Pretores y
seis Ediles.
§ 85.—Iuris civilis scientiam plurimi et maxi- § 35.—Muchisimos y muy grandes varones han
mi viri professi sunt; sed qui eorum maximae profesado la ciencia del derecho civil; pero al
dignationis apud populum Romanum fucrunt, presente se ha de hacer mención de aquellos que
eorum (5) in praesentia mentio habenda est, fueron de mayor estimación para el pueblo Ro-
ut appareat, a quibus et qualibus hace iura erta mano, para que aparezca de quiénes y de qué ca-
et tradita sunt. Et quidem ex omnibus, qui salen- lidades de individuos nació y se transmitió este
tiam nacti su.nt, ante Tiberium Coruncanium (6) derecho. Y li la verdad, de todos los que alcanza-
publice professum neminem traditur; ceteri ami- ron esta ciencia, dicese que nadie la profesó pú-
tem ad huuc (7) vel in latcuti ius civile retine- blicamente antes que Tiberio Coruncanio; pues
re cogitabant, solumque consuitatoribus vacare los demás anteriores á éste procuraban mantener
(8) potius, quam discere volentibus se praesta- en secreto el derecho civil, y solamente se pres-
bant. taban a evacuar consultas, más bien que á ense-
ñar á los que querían aprenderlo.
§ 36.—Fuit autem in primis peritu.s Pubhius § 36.—Mas fué en primer lugar perito Publio
Papirius, qui legos regias ja unum coutuuit. Ab Papirio, que recopiló en un libro las leyes regias.
boc Appius Claudius, miaus ex Decemyiris, enius Después de este, Appio Claudio, uno de los Decen-
maximum eonsilium ja duodecim tabulis seriben- viros, cuyo Superior criterio se mostró en la re-
dis fuit. Post hune Appius Claudias eiusdem ge- dacción de las Doce Tablas. Después, Appio Clau-
neris maximam seientiam habuit; lije Ccntemma- dio de la misma familia, atesoró grandísimo co-
mis (9) appellatus est. Appiam viam stravit, et nocimiento; este fué apellidado Centemmano.
aquam Claudiam indu.xit, et de Pyrrbo ja urbe Hizo la vía Appia, llevó á la ciudad el agua Clau-
non recipiendo sententiam tulit; bunc etiam a- dia, y dictaminó que no se recibiese á Pirro en la
ctiones scripsisse traditum est, primum de usurpa- ciudad; dicese que también escribió acciones,
tionibus, qui libes non extat. Idem Appins Ctau- primeramente de las usurpaciones, cuyo libro ya
dius, qui videtur ab (10) hoc processisse,Rliteram no existe. También Appio Claudio, que_parece
invenit; ut pro Vales¡¡ Valer¡¡ essent, et pro haber procedido de este, inventó la letra R, para
Fusiis Furiis. que se escribiese Valer¡¡ en lugar de Valesii, y
Furiis por Fusiis.
§ 37...-Fuit post eos maximae scientiae 5cm- § 37.— Después de estos, fué de grandisima
pronius, quem populus Romanus aov sapten- ciencia Sempronio, á quien el pueblo romano lla-
temj appellavit; nec quisquam ante hunc, aut mó op6v (Sabio); y nadie antes ó después de él
post hune (11) hoc nomine cognominatus est. Caius fué apellidado con este sobrenombre. Cayo Sci-
Scipio Nasica, qui Optimas a senatu appdllatus pión Nasica, que fué llamado Optimo por el Sena-
est; cui etiam publice domus in sacra via data do; á quien también públicamente se dió casa en
est, quo facilius consuli posset. Deinde Quintus la vía Sacra, para que con más facilidad pudiese
Mucius (12), qui ad Carthaginienses missus lega- ser consultado. Después Quinto Murío, quien en-
tus, quum essent duae tesserae positae, una pa- viado por legado á los Cartagineses, como se le
cis, altera belli, arbitrio sibi dato, utram veliet, hubiesen presentado dos tablitas, la una de paz,
referret (13) Romam, utramque sustuuit et ait, y la otra de guerra, dejándose á su arbitrio que
Carthaginienses petere debere, utram mnahlent reportase fi Roma la que quisiera, tomó las dos, y
accipere. dijo que los Cartagineses debían pedir la que pre-
firiesen recibir.
§ 38.—Post hos fuit Tiberius Coruncanias, mit § 38.— Despues de estos, existió Tiberio Co-

(1) vero, Vuig.


() BbUC, &t.. 8) vacare, oniitek& Hai.
(a) quamquam, inserta Hez. (9) Vascos, Hal.
(4) cIa Tyberhn, ffal. (10) Id. Lpp, 01. usu, q. y. 5d hoc, Html.
(5) Según Br., auiadida por loe copistas; (sorum), Taur. (11) ant post hutie, onUtcltm8 Html.
(6) Coruncanuxn, Html. (13) Qulntus Fablus, Html.
(7) adhuc, Html. (13) refarre, Vuig.
Tomo 1-31.
DIGESTO.—LIBRO 1. TÍTULO II

dixi, qui primus profiteri coepit; cuias tamen runcanio, quien, como he dicho, fué el primero
seriptum nulluni extat, sed responsa complura que comenzó á ejercer la profesión; del cual, sin
et memorabilia eius faerunt. Deinde Sextus Ae- embargo, no queda ningún libro, si bien sus res-
lius (1) et firater cius, Publius Aelius, et Publius puestas fueron muchas y memorables. Luego Sex-
AtiLus maximam scientiam in profitendo habite- to Elio y su hermano Publio Elio, y Publio Atilio
rintt, ut (2) duo Aelii etiani Consules fuerint. mostraron grandísima ciencia en la profesión, de
Atdius auteni priinus a populo sapiens appella- suerte que ambos Ellos fueron también Cónsu-
tus est. Sextuni Aeliurn etiam Ennius Iaudavit, les. Mas Atilio fué el primero llamado Sabio por
et extat illius liber, qui inseribitur Tripertita; el pueblo. También Ennio alabó á Sexto Ello, y
qui liber veluti cunabula iuris continet. Triperti- de él queda un libro, que se intitula Tripertita,
ta auteni dicitur, quoniam lege duodecim tabu- cuyo libro contiene como los primeros rudimentos
larumpraeposita iungitur interpretatio, dein sub- del derecho. Llámase Tripertita, porque puesta
texitur legis actio. Eiusdem esse tres al¡¡ libri primero una ley de las Doce Tablas, se le agrega
referuntur, quos tamen quidam negant eiusdern la interpretación, y le sigue después la acción de
cose. los sectatus ad aliquid est Cato. Deinde la ley. Dicese que de esto mismo son otros tres li-
Marcus Cato, princcps Porciae familiae, cuius et bros, que, sin embargo, algunos niegan fuesen de
libri extant; sed plurimi fui eius, ex quibus ce- él. Siguió 4 estos en algo Catón. Después Marco
ten oriuntur. Catón, jefe de la familia Porcia, de quien también
hay libros; pero de su hijo muchisimos, de los que
toman origen los demás.
§ 39.—Post hos fuerunt Publius Muelas, et § 39.—Siguiéronse á estos Publio Muelo, Bru-
Brutus, et Manilius, qui fundaverunt ius civile. to y Manilio, que fundaron el derecho civil. De
Ex bis Publius Mucius etiam deceni libellos reli- ellos, Publio Muelo dejó también diez pequeños
quit, Brutus septem, Manilius tres; et extant yo- tratados, Bruto siete, Manilio tres; y se conservan
lumina scripta (3), Manilii monumenta. liii duo unos volúmenes escritos, titulados Maniiii suonu-
consulares fuerunt, Brutus praetorius, Publius menta (Monumentos de Manilio). Aquellos dos
autem Mucius etiam Pontifex maximus. fueron Cónsules, Bruto Pretor, y PublioMucio tam-
bién Pontífice Máximo.
§ 40.—Ab his profecti stint Publius Rutilius § 40.—De estos provinieron Publio Rutilio Ru-
Rufus, qui Romae Consul et Asiae Proconsul fuit, fo, que fué Cónsul en Roma y Procónsul en Asia,
Paulus Virginius, et Quintus Tubero, ille Stoi- Paulo Virginio y Quinto Tuberon, aquel cstóico,
cus, Pansae (4) auditor, qui et ipse Consul. Etiam discípulo de Pansa, que también fué Cónsul. Tam-
Sextus Pompeius, Cneii Pompeii patruus, fuit bién fué del mismo tiempo Sexto Pompeyo, tío
eodem tempore, et Coelius Antipater, qui histo- paterno de Cneyo Pompeyo, y Cello Antipatro,
rias conscripsit, sed plus eloquentiae, quam scien- que compuso historias, pero que atendió más 4 la
tiae iuris operam dedit; etiam Lucius Crassus, elocuencia que 4 la ciencia del derecho; también
frater Pub¡¡¡ Mucii, qui Mucianus (ó) dictus est; Lucio Craso, hermano de Publio Muelo, que fué
hunc Cicero ait iurisconsultorum disertissimum. apellidado Muciano; 4 éste le llama Cicerón el
más elocuente de los jurisconsultos.
§ 41.—Post hos Quintus Mucius, Publii fihius, § 41.—Después de estos Quinto Muelo, hijo de
Pontifex maximus, ius civile pnimus constituit, Publio, Pontifice Máximo, fué el primero que or-
generatim in libros decem et octo redigendo. denó todo el derecho, compilándolo en diez y ocho
libros.
§ 42.—Mueii auditores fucrunt complures, sed § 42.—Muchos fueron los discípulos de Muelo,
praecipuae auctoritatis Aquilius Gallus (6), Bal- pero los de más nota fueron Aquilio Galo, Balbo
bus Lucilius, Sextus Papirius, Caius luventius; Lucilio, Sexto Papirio, y Cayo Ju-vencio; de los
ex quibus Gailum maximne auctoritatis apud cuales dice Servio que Galo fué el de mayor autori-
populum fuisse Servius dieit. Omues tamen hi a dad para el pueblo. Todos estos, sin embargo, son
Servio Sulpicio nominantur, alioquin par se eorum mencionados por Servio Sulpicio, aunque no que-
scripta non talia extant, ut ea ad omnes appetant; dan escritos suyos, tales que 4 todos agraden; úl-
denique ncc versantur omnino scripta eorum in- timamente sus escritos de ningún modo corren
ter manus hominum, sed Servius libros suos com- ya en manos, pero Servio completó sus libros, y
pievit; pro (7) cuius seriptura ipsorum quoque por los escritos de este se guarda también memoria
memoria habetur. de ellos.
§ 43.—Servius quum ja causis orandis priinum § 43.—De Servio, que ocupó el primer lugar en
locum, aut pro corto post Marcum Tullium, obti- la elocuencia, ó, para decir verdad, después de
neret, traditur ad consulendum Quintum Mucium Marco Tulio, se cuenta que fué 4 consultar 4
de re amici sui pervenisse, quumque eum sibi Quinto Muelo sobre un negocio de un amigo su-
respondiese de jure Servius parum intellexisset, yo, y como Servio hubiese comprendido poco al
iteram Quintuni interrogasse, et a Quinto Mucio haberle contestado aquél sobre la cuestión de de-
responsum esse, ncc tamen percepisse; et ita recho, interrogó por segunda vez 4 Quinto, y ha-
obiurgatum cese a Quinto Muelo. Namque eum bién dos ole respondido por Quinto Muelo, tampoco,
dixisse, turpe asee patricio, et nobili, et causas sin embargo, le entendió; y que por esto fué re-
oranti ius, ja quo versaretur, ignorare; ea velut prendido por Quinto Mucio. Porque dijo éste que
contumelia Servius tractatus operam dedit iuri era vergonzoso para un patricio, noble y orador,
civil¡, et plurimum eos, de quibus locuti sumus, ignorar el derecho en que se ocupaba; tratado
audiit, institutus a Balbo Lucilio, instructus au- Servio con aquella como afrenta, se consagró al

(1) Caelius, leyó Br. en el códice Fi.


() et–.fuerunt, Hal. (3) Taur.; Munlanus, ea Fi.; Tau,'. en las netas.
(3) Inscripta, Hal. (6) Callus, leyó Br. en el. códice FI.
(4) Panaetil, Hal. (7) ex, Hal.

DIGESTO.—LIBRO 1: TITULO II 207
tem maxime a Gallo Aquilio, qui fn-it Cercinae derecho civil, y estudió muchísimo con estos de
(1). Itaque libri complures eius extant Oercinae quienes hemos hablado, siendo iniciado en los
confecti. Elle quum in legatione periisset, statuam principios por Balbo Lucilio, pero instruido ma-
ej popumus Romanus pro rostris posuit, et hodie- yormente por Galo Aquilio, que estuvo en Cerci-
que (2) extat pro rostris Augusti. Hn-ius volumi- na. Por esto quedan muchos libios suyos com-
na complura extant; reliqiiit autem prope centum puestos cii Cercina. Habiendo muerto siendo Le-
et octoglflta libros. gado, el pueblo romano colocó su estátua en los
estra, y hoy se halla en los Rostra de Augusto.
Quedan de él muchos volúmenes, pero dejó cerca
de ciento ochenta libros.
§ 44.—Ab hoc plurirni profeecrunt, fere tamen § 44.—De este salieron muchos discípulos, pe-
lii libros eonseripserl.?nt: Alfenus Varus, Caius ro escribieron libros casi solo estos: AlIeno Varo,
(8), Anlus Ofihius, Titus (4) Caesius, Aufidius Cayo, Aulo Ofihio, Tito Cesio, Aufidio Tueca, Au-
rrucca (5), Audius Namusa, Flavius Priscus, ficho Namusa, Flavio Prisco, Cayo Ateyo Pacu-
Cains Ateiu8 Pacuvius (6), Labeo Antistius, La- vio, Labeon Antistio, Cinna, padre deLabeon An-
beonis Antistii pater, Cinna, Publicmus Gellius tistio, y Publicio Gelio. De estos diez, ocho escri-
(7). Ex bis decem libros octo (8) eonscripseruut, bieron libros, todos los que fueron compilados en
qn-omm omnes, qui fucrunt, libri digesti sunt ab ciento cuarenta libros por Aufidio Namusa. De
Aufidio Namusa in ceutum quadraginta libros. estos discípulos tuvieron muchísima autoridad Al-
Ex bis auditoribus plurimum auctoritatis habuit feno Varo y Aulo Ofilio, de los cuales Varo fué
Alfenus Varus et Aulus Ofihius; ex quibus Var-a también Cónsul, y Ofihio continuó en el orden
et Consul fn-it, Ofihius in equestri ordineperseve- ecuestre. Fué este muy amigo de Cesar, y dejó
ravit. Is fn-it Caesari familiarisaimus, et libros de muchísimos libros de derecho civil, tales que sir-
jure civili plurimos, et qui omnem partem op cris viesen de fundamento de una obra; pues fué el
fundarent, reliquit; 11am de legibus Vicesimae primero que escribió sobre las leyes del impuesto
primus conscribit, de in-risdictione; idem ccli- veintenal, y sobre la jurisdicción; también filé eh
etum Praetoris primus diligenter composuit, nam que primero compuso con más amplitud el edicto
ante eum Servius duos libros ad Brutum perquam del pretor, porque antes que él dejó Servio dedi-
brevissimos ad edictum subscriptos reliquit. cados al edicto dos libros sumamente breves, di-
rigidos mi Bruto.
§ 45.—Fuit eodem tempore et Trebatius, qui § 45. -Contemporáneo de estos fué también
idem Cornelii Maximi auditor fn-it, Aulus Casce- Trebacio, discipulo de Cornelio Máximo, Aulo
lius, QuintusMucius, Voluaii auditor; denique (9) Cascelio y Quinto Mucio, discípulo de Volusio; Y
in ilhius honorem testamento Publium Mucium, ne- al fin en honor de él dejó en su testamento por
potein cina, rehiquit heredem; fuit an-tem quae- heredero mi Publio Mucio, su nieto; fué Cuestor,
storius, nec ultra prolicere voluit, quum ilhi etiam y no quiso ascender mi más, aunque Augusto le
Augustus consulstum offerret. Ex bis Trebatius ofrecía también el Consulado. Dicese que de es-
peritior Cascelio, Cascehmus Trebatio eloquentior tos Trebacio fué más perito que Cascehio, Casce-
f'uisse dicitur, Ofihias utroque doctior. Cascelii ho más elocuente que Trebacio, y Ofilio más doc-
seripta non extant, nisi unas liber bene dictorum; to que ambos. No quedan loescritos de Cascehio,
Trehatii complurea, sed mi-ns frequentatur. salvo un libro de dichos oportunos; de Trebacio,
muchos, pero es menos leido.
§ 46.—Post hes (10) qn-oque Tubero fuit,qiii Ofi- § 46.—Después de estos floreció también Tu-
ho operam dedit; t'uit autem patricios, et transi- beron, que siguió la doctrina de Ofilio; fué patri-
it a causis agencia a4 ma civile, maxime post- cio, y pasó de defensor de causas al derecho civil,
qn-am Quintum Ligarium accusavit, nec obtinuit mayormente después que acusó mi Quinto Liga-
apud Caium Caesarem. la est Quintus Ligarius, rio, y no ganó la causa ante Cayo Cesar. Este es
qui quuni Africae omm teneret, inflrmum Tube- eh Quinto Ligario que cuando gobernaba la costa
ronem applicare non permisit, nec aquam hauri- de Africa, no permitió que Tuberon enfermo sal-
re; quo nomine eum aecusavit, et Cicero defendit; tase mi tierra, ni se proveyese de agua; por cuyo
extat em-a oratio satis puicherrima, quae inseri- motivo le acusó, y Ciceron le defendió; existe to-
bitur pro Quinto Ligario. Tubero doctissimus davía su muy elegante oración, que se intitula
qn-idem habitus est iuris pubhici et privati, et Pro Quinto Ligario. Tuberon fué ciertamente re-
complures utriusque operis libros reliquit; Sermo- putado como dotisimo en derecho público y pri-
ne etiam (11) antiquo usus affectavit scribere, el vado, y dejó muchos libros de ambas materias;
ideo pamum libri cina grati habentur. afectó también escribir al estilo antiguo, y por
eso agradan poco sus libros.
§ 47.—Post hune maximae auctoritatis fuerunt § 47.—Después de él fueron de grandísima au-
Alema Capito, qui Oflhium seeutus est, et Anti- toridad Ateyo Capiton, que siguió mi Ofihio, y An-
stius Labeo, qui omnes hos audi-vit; institutus est tistio Labeon, que aprendió de todos estos; pero
autem a Trebatio. Ex bis Ateius Consul fn-it; La- fué instruido en los principios por Trebacio. De
bco nolu.it , quum offerretur ci ab Augusto conan- ellos Ateyo fué Cónsul; Labeon no quiso aceptar
latus, quo suffectus fieret, et honorem suscipere la dignidad, cuando por Augusto se le ofreció el
(12); sed plurimum studiig operam dedit, et totum Consulado para que sustituyera mi otro; pero se

(1) Cercipnae, ?IaL Circinae, Vulg.; e Oorcyra (Crfú), Br,


(2) Por hodicquc, dice Hal. Rostiae. (7) Publlus Caecilius, Vsig.
J5) Bol. borra ¿ coma; adend, el códice A. dice aui 1/ en (8) dcc. et. oet, lib., Vielg.
taa partes, Gral. (9) qui deinde, ¡Sal,
(4) TLIi, Sial. (10) Br,; hoc, Taur.
() Tuca, ¡Ial. (11) tamen, pial.
(6) Procutus, Vt4g. (12) ficret et honorem susciperet, ¡Sal.

208 DIGESTO.—LIBRO 1: TÍTULO II

annum ita diviserat, ut Romae sex mensibus eum dedicó muchísimo fi los estudios, y habla dividi-
studiosis e5set, sex mensibus seeederet, et con- do el año de manera, que estaba en Roma seis
scribendis libris operam daret. Itaque reliquit meses con sus discípulos, y los otros seis meses
quadringenta (1) volumina, ex qaibus plurima se retiraba, y se consagraba fi escribir libros. Y
inter manas versantur. Hi duo primum veluti di- así dejó cuatrocientos volúmenes, de los que co-
versas sectas fecerunt; nam Ateius Capito in his, rren muchísimos en manos. Estos dos fueron los
quae ej tradita fuerant, perseverabat; Labeo ¡u- que primeramente crearon como dos diversas sec-
gen¡¡ qualitate et fiducia doetrinae, qui et ceteris tas; porque Ateyo Capiton perseveraba en lo que
operis sapientiae operam dederat, plurima inno- se le habla enseñado; y Lbeon por la excelencia
vare iustitu.it . Et ita Ateio Capitoni Massunus de su talento y la confianza de su doctrina, como
(2) Sabinus succcssit, Labeoni Nerva (3); adhuc quien habla estudiado los demás ramos del sa-
cas dissensiones auxerunt. Hie etiam Nerva Cae- ber, comenzó fi innovar muchas cosas. Y as¡ fi
sari familiarissimus fint. Massurius. Sabinas in Áteyo Capiton sucedió Massurio Sabino, y Nerva
equestri ordine fuit, et publiee primus respondit fi Labeon; y aumentaron más aquellas disensio-
(4),posteaque hoc coepit beneficium dan a Tibe- nes. También este Nerva fué muy amigo de Ce-
rio Caesare; boc tamen illi concessum erat. Et ut sar. Massurio Sabino perteneció al orden ecues-
obiter eciamus, ante tempora Augusti publice tre, y fud el primero que respondió públicamente,
respondendi ius non a Principibus dabatur, sed cuyo beneficio comenzó después fi darse por Ti-
qui fiduciani studiorum suorum habebant, consu- beiio Cesar; pero fi di ya le estaba concedido. Y
entibus respondebant. Neque responsa utique sepamos de paso, que antes de los tiempos de Au-
signata dabant, sed plerumque iudicibus ipsi (5) gusto el derecho de responder públicamente fi las
scribcbant, aut testabantur, qni illos consulebant. consultas no se daba por los Príncipes, sino que
Primas Divus Augustus, ut maior iuris auctori- los que tenían confianza en sus estudios respon-
tas haberetur, constituit, ut ex auctoritate eius dian fi los que les consultaban. Y tampoco en ver-
responderent. Et ex illo tempore peti hoc pro be- dad daban firmadas sus respuestas, sino que por
neficio coepit; et ideo optimas Prniceps fladria- lo regular escribían ellos mismos fi los jueces, ó
nus, quum ab eo viri praetorii peterent, nt sibi lo manifestaban los mismos que les consultaban.
liceret respondere, rescripsit lis: hoc non peti, El Divino Augusto fué el primero que para que
sed praestari solere; et ideo, si quis fidueinm sui fuese mayor la autoridad del derecho, determinó
haberet, delectar¡, si ) popuload respondendum que se respondiese en virtud de autorización suya.
se praepararet. Ergo Sabino concessum. est a Ti- Y desde entonces comenzó fi pedirse esto como
berio Caesare, ut populo responderet; qui in eque- un beneficio; y por esto el óptimo Príncipe Adria-
stri ordine ianl grandis natu et fere annorum no, como de él solicitaran los que hablan sido pre-
quinquaginta receptus est; huic neo amplae fa- tores que les fuera licito responder, les contestó
cultate8 fuerunt, sed plurimum a suis auditori- por rescripto: que esto no suele pedirse, sino con-
bus sustentatus est. Jjuic sueeessit Caius Cassius cederse; y que por lo tanto, si alguno tenia con-
Longinus, natus ex filia Tuberonis, qune fait fianza en si propio, le agradaba si se preparaba
neptis Servii Sulpicii; et ideo proavum suum Ser- para responder al pueblo. Se concedió, pues, por
vium Sulpicium appellat. Hic Consul fuit cum Tiberio Cesar fi Sabino, que respondiese al pue-
Quartino temporibus Tiberii, sed plurimum in blo; y ya de bastante edad, casi de cincuenta
civitate auctoritatis habnit coas que, donee eum años, fué admitido en el Orden ecuestre; no tuvo
Caesar civitate pelieret; expulsas ab co in Sardi- tampoco grandes bienes, pero fué muy suficien-
niam, revocatus a Vespasiano diem suum obiit. temente sustentado por sus discípulos. Sucedióle
Nervae successit Proculus. Fuit eodem tempore Cayo Cassio Lonino, nacido de una hija de Tu-
et Nerva films. Fui.t et alius Longinus ex oque- beron, que fué nieta de Servio Sulpicio; y por es-
stri quidein ordine, qui postea ad Praeturam to llama bisabuelo suyo fi Servio Sulpicio. Pué
usque pervenit. Sed Pro cali auctoritas maior fuit, este Cónsul con Cuartino en tiempos de Tiberio,
nam etiam plurimum potuit, appellatique sunt y tuvo muchísimo valimiento en la ciudad, hasta
partim Cassiani, partim Proculiani (7); quae origo que lo echó de ella Cesar; expulsado por éste fi
a Capitone et Labeone coeperat. Cassio Caelius Cerdeña, acabó sus días habiéndole alzado el des-
Sabinus successit, qui plurimnm temporibus Ve- tierro Vespasiano. A Nerva sucedió Próculo. Al
spasiani potuit; Proculo Pegasus, qui temporibus mismo tiempo floreció también Nerva, hijo. Hubo
Vespasiani Praefectus 'tJrbi fuit; Caelio Sabino además otro Longino del Orden ecuestre, que
Pris cus lavolenus; Pegaso Celsas; patri Celso después llegó hasta la Pretura. Pero la autoridad
Celsus films et Priscus Neratius, qui utri que Con- de Pró culo fué mayor, porque también tuvo gran-
sules fuerunt, Celsas quidem et iteruin; lavoleno dísimo poder, y unos se apellidaron Cassianos, y
(8) Prisco Ahumas (9) Valens et Tuscianus, item otros Proculianos; cuya división comenzó fi tener
SaIvius lulianus. origen en Capiton y Labeon. Sucedió fi Cassio Ce-
llo Sabino, que tuvo grandísima autoridad en
tiempos de Vespasiano; fi Próculo, Pegaso, quien
en los mismos tiempos de Vespasiano fué Prefec-
to de la Ciudad; fi Celio Sabino, Prisco Javoleno;
fi Pegaso, Celso; fi Celso padre, Celso hijo y Pris-
co Neracio, que ambos fueron. Cónsules, y Celso
por segunda vez; fi Javoleno Prisco Aburno Va-
Lente y Tusciano, y además Salvio Juliano.
(1) quadraginta, Ilal.
(5) Masurius, IIai.
(3) qui, inserta Ma l. Zas palabras: solere. Et Id. del. se siqul fid. eiil hab., pop. ad
(4) Así Taur. al mdrgen; en si texto, sczipsit Bel. respondit re5p. se praep.
posteaquaxn, omitiendo boc—erat. (7 * Fi. Proculelani, aquí y en todas peri e..

('»
(5) ipis, HaZ.
Úorr. Ksíeq.; Taur, se; HaZ. traspone bien de esíTmoda
(8) fucrunt. Celso quidein et item JaboL, ¡faZ.
(9) Aburnlus, HaZ., Eburnius, VtLg.
DIGESTO.-LIBRO I TÍTULO hZ

TIT. III TÍTULO III.

DE LEGIBUS SENATUSQUE CONSULTIS ET LONGA DE LAS LEYES Y DE LOS SENADOCONSULTOS Y DE


CONSUETUDINE. LA COSTUMBRE INMEMORIAL.
[cr. Ved. 1. 14. 16. VIII 63.3 (VCa8e OÓII. 1. 14. 16. VIII. 58.1

1. P&pxiNuS Libro 1. Definitionum. - Lex est 1. PAPINIÁNO; Definiciones, Libro 1.-La ley es
commulle praeceptUm, virorum prudentum con- precepto común, decreto de hombres prudentes,
sultum, delictorum, quae sponte vel ignorautia corrección de los delitos que por voluntad ó igno-
contrahuntur, corcitiO, Commuflis reipublicae rancia se cometen, y pacto común de la repú-
sponSio. blica.

2. MARCIANUS Libro 1. Institutjonum..-Nam et 2. MARCIANO; Instituciones, Libro 1.-Pues tam-


Demostbenes orator sic deflnit (1): Tofrró Lo-a v6pç, bién la define así el orador Demóstenes: Ley es
h)w&wrac i && aquello fi que conviene que todos obedezcan, así
3'ri ,r& EónL V61LO ¿p1Lc LV (&L aPO' eEOc por otras muchas razones, como principalisima-
2,, aáyp.a i ÉVSpC1WV OVI4L(i}V, VOtLrL 61 mente porque toda ley es invención y don de Dios,
Lxciov xi xouoov &pap,&iwv, v6).E» 61 decreto de hombres prudentes, corrección de los
xa o' Çv [Lex delitos que voluntaria ó involuntariamente se co-
e€t, eui omnes obtemperaie eonvenit, tum o meten, pacto común de la ciudad, fi cuya prescrip-
alia multa, tum vel maxime eo, quod oritnis ¿ex ción deben ajustar su vida todos los que moran
inventu,n el munus Dei est, decretum vero pru- en aquella República. Mas también Crisipo, filó-
dentum homiilum, eoórcitio eorum, quae sponte sofo de la suma sabiduría estóica, comienza así
vel involuntarie dílinquuntur, communis sonsio en un libro que compuso acerca de la ley: La ley
civitatis, ad cuius praescriptwin omnes, qui in ea es reina de todas las cosas divinas y humanas.
republica .9unt, vitara institu€re debent] (3). Sed et Conviene, pues, que para buenos y malos sea pre-
philosophus summae Stoicae sapientiae Chrysip- sidente, y príncipe y caudillo; y que conforme fi
pus sic incipit libro; quem fecit v6ou [de esto sea regla de justos é injustos, y de aquellos
Lege]: 'O v6o rcivrcov kri eL)i n. %& &va1r- animados que por naturaleza viven vida civil,
VOV ,p'prcov. A 61 ocrv re alvat riüv 11V preceptora de lo que debe hacerse, y prohibidora
x& viv aia(pGv, x0á ágx&Vrac, xa 6va zu\ xa& coiro de lo que no se debe ejecutar.
av6vx u etVOLL &xdwv xa xov, xrti rrúV çíaEI io)ti-
xv ZcáwY, UPOS TOeXTLx b y p.lv ¿y rLov 14, yopttrv
Zi ¿ .3 [Lex est omnntm divinarum el
humanarum rerum re7ina. OporteL autem sam
esse praesidem el bonts et vw2is, st principem
st ducem esse; st secundum hoc reguiam eses
justorum st iniustorum, et eorum, quae natura
civilia sunt, animantium, praecsptrzcem quidem
faciendorum, prohibitricem autem non facien-
dorum] (5).
8. POMP0NIUS libro XXV. ad Sabinum. lura 8. PoMroNIo; Comentarios á Sabino, Libro XXV.
constitui oportet, ut dixit Theophrastus, ir' his, -Conviene que las leyes se establezcan, según
quae có it).saov [ut plurimum] accidunt, non dijo Teofrasto, sobre lo que muy frecuentemente
sucede, no sobre lo inopinado.
(6)
quae ¿x napz.óyou [ex inopinato],
4. CELSUS Libro V. Digestorum.-Ex bis, quae 4. CELSO; .Digesto, Libro V.-Sobre lo que por
forte uno aliquo casu accidere possunt, jura non casualidad puede acontecer en algún que otro ca-
eonstituuntur. so, no se establecen leyes.
5. IxZu libro XVII. (7) Ngestorum.-Nam ad 5. EL MISMO; Digesto, Libro XVII.--Porque la
ea potius clebet aptan ms, quae et frequenter et ley debe adaptarse fi lo que acontece frecuente y
facile, quam quae perraro eveniunt. facilmente, más bien que fi lo que muy raras veces.
6. PATJLUS Libro XVII. ecl Fiautium (8).- Tó 8. PAULO; Comentarios d Plaucio, Libro XVII.-
fincc 8l [quod enim semel, aut bis exzstlt], ut Pues los legisladores omiten, según dice Teofras-
ait Tbeopbrastus, pvouai oi vootra [prae- to, lo que una 6 dos veces sucede.
tereunt legislatores].
7. Morzs'ruus libro I. Repuiarum.-Le gis vir- 7. MODESTiNO; Reglas, libro 1.-La virtud de
tus hace est: imperare, vetare, permittere, punire. la ley es esta: mandar, vedar, permitir, castigar.
S. ULPIANUS Libro III. ecl Sabinunr.-Iura non S. ULPIANO; Comentarios d Sabino, Libro III.-

(5) Versión de la Vulgata.


(1) En su oración primera contra Arisco giton.
() 86diV, ifal. (6) h bis quae ix It. U. 't nX. accidunt, Hal.
(8) Versión de ¿a Vulgata. (1) lib. XV., ifal.
(8) La Vulg. allade este fragmento al precedente, omitiendo
(4) EO7éc,)V, y despu#,a O( EO&WV, Vulg, la inscripción,

210 DIGESTO.—LIBRO I TITULO III

in singulas personas, sed generaliter constitnun- No se constituyen las leyes para cada persona en
tur. particular, sino para todas en general.
9. IDEM libro XVI. (1) ad Edictum.—Non am- 9. EL MISMO; Comentarios al Edicto, libro XVI.
bigitur, Seuatinn ius facere posse. —No se duda que el Senado puede hacer leyes.
10. IuLIANUS libro LIX. Digestorum (2).—Ne- 10. JULIANO; Digesto, libro LIX.—Ni las leyes,
que leges, neque senatus consulta ita scribi pos- ni los senadoconsultos pueden escribirse de modo,
sunt, ut omnes casus, qui quandoque incideiint, que se comprendan todos los casos que de vez en
compreliendantur, sed sulficit et ea, quae pie- cuando ocurren, sino que basta que se contengan
rumque accidunt, contineri. los que ordinariamente acontecen.
11. IDEM Libro XC. Digestortim.—Et ideo de Ms, IL EL MISMO; Digesto, libro XC.—Y por lo tan-
quae primo constituuntur, ant interpretatione, to, respecto de aquellas que primeramente se ha-
ant constitutione optimi Principis certius statuen- llan establecidas, se ha de determinar con mas
dum est. certeza ó por la interpretación, ó por constitución
del óptimo Príncipe.
12. IDEM libro XV. Digestorum.—Non possunt 12. EL MISMO; Digesto, Libro XV.-.–No pueden
omnes articuli singulatim ant legibus, aut sena- comprenderse en las leyes ó en los senadoconsul-
tusconsultis comprehendi; sed qu-am in aliqua tos determinadamente todos los casos; pero cuan-
causa sententia eorum manifesta est, is, qui iii- do en alguna ocasión está manifiesto su sentido,
risdictioni praeest, ad similia procedere atque ita debe el que ejerce jurisdicción proceder por ana-
ius dicere debet. logia, y de este modo proferir sentencia.
18. TJLPIANUS Libro 1. ad Edictum Aedilium 13. ULPIANO; Comentarios al Edicto de los Ediles
currulium.—Nam, ut ait Pedius, quoties lego Curruies, libro I.—Pues, como dice Pedio, siempre
ah quid unum vel alterum introduetum est, bona que por la ley se ha introducido una ú otra dispo-
occasio est, cetera, quae tendunt ad eandem uti- sición, es buena ocasión para que ó por la interpre-
litatem, vel interpretatione, vel certe iurisdi- tación, ó ciertamente por la jurisdicción, se su-
ctione suppleri. plan las demás que tienden á la misma utilidad.
14. PAULIJS Libro LIV. ad Edictum.—Quod vero 14. PAULO; Comentarios al Edicto, Libro LIV.
contra rationem iuris receptum est, non cgt pro- Mas lo que está recibido contra la razón del de-
ducenduni ad consequentias. recho, no debe ampliarse á las consecuencias.
15. IULIANUS Libro XX VII. Digestorum. - In 15. JULIANO; Digesto, libro XX VII—En aque-
his, quae contra rationem iuris constituta sunt, llo que está constituido contra la razón del dere-
non possumus Boqui regulam iuris. cho, no podemos seguir la regla del derecho.
18. PÁULUS libro singular¡ de jure singular¡.— 18. PAULO; De Los derechos especiales, libro tini.
Ius singulare est, quod contra tenorem rationis eo.—Derecbo singular es aquel, que contra el te-
propter aliquam utilitatem auctoritate consti- nor de la razón ha sido introducido con autoridad
tuentium introductum est. de los que lo establecen, por causa de alguna uti-
lidad particular.
17. CEL8TJB libro XXVI. Digestorum.— Scire 17. CELso; Digesto, Libro XXVL—Saber las le
leges non hoc est, verba earu.m tenere, sed vim yes no es esto, conocer sus palabras, sino su fuer-
ac potestatem. za y su poder.
18. IDEM Libro XXIX. (3) Digestorum.— Beni- 18. EL MISMO; Digesto, libro XXIX.—Las leyes
gnius leges interpretandae sunt, quo voluntas se han de interpretar en el sentido más benigno,
earum conservetur. donde se conserve su disposición.
19. IDEM libro XXXIII. Digestorum.—In am- 19. EL MISMO; Digesto, Libro XXXIII.—En una
bigua voce legis ea potius secipienda est signifi- palabra ambigua de la ley se ha de admitir prefe-
catio, quae vitio caret, praesertim quum etiam rentemente aquella significación, que carece de
voluntas legis ex hoc colligi possit. defecto, principalmente cuando también pueda
colegirse por este medio la disposición de la ley.
20. IULIANTJS libro LV. Digestorurn. - Non 20. JuLIANo; Digesto, libro LV.—No puede dar-
omnium, qune a maioribus constituta sunt, ratio se la razón de todas las disposiciones que fueron
reddi potest. establecidas por nuestros mayores.
21. NERÁTIU8 libro VI. Membranarum.— Et 21. NunAclo; Notas, Libro VI.—Y por lo tanto,
ideo rationes eorum, quae constituuntur, inquiri no conviene que se inquieran los fundamentos de
non oportet; alioquin multa ex his, quae certa lo que se constituye; de otro modo, se subvierten
sunt, subvertuntur. muchas cosas de las que son ciertas.

(i) lib. XIII., Hal.


(2) ad Edictum, Hal. (3) Algún tiempo se leía en el códice Fi. II VII., según Br
DIGESTO.—LIBRO 1: TÍTULO III 211

22. ULPIANUS Libro XXXV. ad Edictum. - 22. ULPIANo; Comentarios al Edicto, Libro
Qtium lex in praeteritUm quid indulget, iu futu- XXX V—Cuando la ley perdona alguna cosa pa-
mm 'çetat. ra lo pasado, la prohibe para lo futuro.

23. PAULUS libro IV. ad Plautium.—Minime 23. PAuio; Comentarios á Etaucio, Libro IV.—
sunt mutanda, quac interpretationem certam En manera ninguna deben alterarse las cosas, que
semper habnerulit. siempre tuvieron interpretación cierta.

24. CELSUS libro IX. Ekigestorum.—Incivile est, 24. CELSO; Digesto, libro IX.—Es contra dere-
nisi tota lege perzpecta, una aliqua particula Oms cho juzgar ó responder en vista de alguna parte
proposita indicare, ve respondere. pequeña de la ley, sin haber examinado atenta-
mente toda la ley.

25. MODLSTINUS libro VIII. (1) Res-ponsorurn.— 25. MODESTINO; Respuestas, libro VIII.—Nin-
Nufla iuris ratio, ant aequitatis benignitas pati- guna razón de derecho, ni la benignidad de la
tur, ut quae salubriter pro utilitate homiuum in- equidad permite, que las cosas que se introducen
troducuntur, ea nos duriore interpretatione con- saludablemente por la utilidad de los hombres,
tra ipsorum commodum producamus (2) ad seve- las llevemos fi la severidad con una interpreta-
ritatem, ción más dura contra el bienestar de los mismos.
6. PAULUS libro iv: Qaaestionum.— Non est 28. PAULO Cuestiones, libro 1V—No es cosa
novum, ut priores leges ad posteriores trahantur. nueva, que las leyes anteriores se interpreten por
las posteriores.
27. TERTULLIANUS libro 1. Quaestionum. - 27. TERTULIANO; Cuestiones, Libro 1.— Y por
Ideo, quia antiquiores leges ad posteriores trahi tanto, como es uso que se interpreten las leyes
usitatum esi, et semper quasi hoc leo-¡bus mes- más antiguas por las posteriores, conviene tam-
se credi oportet, ut ad eas quoque personas et ad bién que se crea que siempre está como eontCni-
cas res pertinerent, quae quandoque similes do en las leyes esto, que se extiendan además á
ernu t. aquellas personas y cosas que en cualquier tiem-
po fueren semejantes.
28. PAULUS libro V. ad Legem Iuliam et Pa- 28. PAuLO; Comentarios á la ley Julia y Papia,
piani.—Sed et posteriores legos ad priores perti- libro V.—Pero también las leyes posteriores se
nent, nisi contrariae sint; idque multis argumen. interpretan por las anteriores, salvo si fueran con-
tis probatur. trarias; y esto se prueba con muchos argumentos.
29. IDEM Libro singular¡ ad legem Cinciam 29. EL MISMO; Comentarios ci La ley Cincia, li-
(3).—Contra legem facit, qui id facit, quod le:r bro único.—Obra contra la ley el que hace lo que la
prohibet; in fraudem vero, (4) qui salvis verbis le- ley prohibe; y en fraude, el que salvadas las pa-
gis seutentiam cine circumvenit. labras de la ley elude su sentido.
30. ULPIANUS Libro IV. ad Edicturn,—Fraus 80. ULrIAio; Comentarios al Edicto, Libro IV.—
enim legi fit, ubi, quod lieri uoluit, fieri autem Se comete, pues, fraude contra la ley, cuando se
non vetuit, id fit; et quod distat pricóv dicó 5,.civotdl hace aquello que no quiso que se hiciera, pero que
[dictum a sententia], lioe distat fraus ab eo, quod no prohibió que se ejecutura; y lo que dista el di-
contra legem fit. cho del sentido, esto dista el fraude de lo que se
hace contra la ley.
31. IDEM Libro XIIL (5) ad Legem Iuliarit st Pa- 31. EL MISMO; Comentarios ci la ley Julia y Pa-
piam.—Princeps legibus solntus est; Augusta pia, libro XIII.—El Príncipe está desligado de
autem Iicet legibus soluta non est, Pnincipes ta- las leyes; pero aunque la Augusta no está desli-
men eadem illi privilegia tribuunt, quae ipsi gada de las leyes, le conceden, sin embargo, los
habeut. Príncipes los mismos privilegios que ellos tienen.
32. IULIANUS libro XGIV. Digestorum. - De 82. JULIANO; Digesto, libro XCI V.—En aque-
quibus causis seriptis legibus non utimur, id cu- llos casos que no usamos de leyes escritas, Con-
stodiri oportet, quod morihus et coilsuetucline in- viene se guarde lo que por el uso y la costumbre
ductum est; et si qua in re hoc defieeret, tune se ha introducido; y si esto faltare en algún caso,
quod proximum et consequens ei est; si nec id entonces lo que le sea análogo y consiguiente; y
quidem appareat, tunc ius, quo urbs Roma uti- si en realidad tampoco apareciere esto, entonces
tur, servari oportet. debe observarse el derecho que se usa en Roma.
§ l.—Inveterata consuetudo pro lege non im- § 1.—No sin razón se guarda como ley la Cos-
morito custoditur, et hoc est tus, quod dicitur tumbre inveterada, y este es el derecho que se di-
moribus constitutum. Nam quum ipsae legos nul- ce establecido por la costumbre. Porque asi como
la alta ex causa nos teneant, quam quod indicio las mismas leyes por ninguna otra causa nos obli-
populi receptac suut, inerito et ea, quae sine ni- gan, sino porque fueron admitidas por la volun-
lo scripto populus probavit, tenebunt omnes; nam tad del pueblo, así también con razón guardarán

(1) lib. VII,, fl'al.


(2) Tau'.; FI. producemus, a€gún -Br. () legis, añade Hal.
(8) C1uui,m, HaL (5) lib. XIV., Hg2.

212 DIGESPO:-LIBRO I TÍTULO IT

quid interest, suffragio populus voluntatem suam todos lo que sin estar escrito aprobó el pueblo;
declaret, an rebus ip8is et factis? Quare rectissi- porque, ¿qué importa que el pueblo declare su
me etiam illud recepturn cst, ut leges non solum voluntad con votos, ó con las mismas cosas y con
suffragio legislatoris, Aed etiam tacito consensu hechos? Por lo cual también está perfectísima-
omnium per desuctudinem abrogentur. mente admitido, que las leyes se deroguen no so-
lo por el voto del legislador, sino también por el tá-
cito consentimiento de todos por medio del desuso.

83. ULPIAXUS (1) libro I. de officio Proconsu- 33. ULPIANO; Del cargo de Procónsul, libro 1.-
lis.-Diuturna consuetudo pro jure et lege in his, La costumbre inveterada suele observarse como
quae non ex scripto descendunt, observan solet. derecho y ley, en aquellos casos que no provienen
de derecho escrito.

34. IDEM Libro IV de officio Procon8uLis. - 34. EL MISMO; Del cargo de Procónsul, libro
Quum de consuetudine civitatifi vel proviflciae IV.-Cuando alguno parece apoyarse en la cos-
confidere quis videtur, primum cjuidem illud ex- tumbre de una ciudad ó de una provincia, juzgo
piorandum arbitror, an etiam contradicto (2) adi- que ciertamente ha de investigarse primero, si al-
quando indicio consuetudo firmata sit. guna vez ha sido también confirmada la costum-
bre enjuicio contradictorio.

35. HERMOGENIANuS Libro L Iuris Epitoma- 35. HERM0GENIAN0; Epitome del Derecho, libro
rum.-.-.Sed et ea, qu.ae longa consuetudine com- 1.-Pero también aquello que se ha comprobado
probata sunt ac per annos plurimos observata, por larga costumbre y observado por muchisimos
velut tacita civium conventio, non minus, quam años, como tácito convenio de los ciudadanos, so
ea, quae seripta sunt jura, servantur. guarda no menos que las leyes que están escritas.

86. PAULUS libro VII. ad iSabinum.-Imo ma- 36. PAULO; Comentarios á Sahino, Libro VII.--An-
gnae auctoritatis hoc ius habetur, quod in tan- tes bien se reputa de tan grande autoridad este
tum probatum est, ut non fuerit necesse scripto derecho, porque fué aprobado en tanto grado, que
Id comprebendere. no fiié necesario comprenderlo en el escrito.

87. IDEM libro I. Quaestionum.-Si de inter- 37. EL MISMO; Cuestiones, Libro 1.-Si se trata-
pretatione legis quaeratur, in primis inspicien- ra de la interpretación de la ley, ha de investi-
dum est, quo jure civitas retro in eiusmodi casi- garse primero, de qué derecho habla usado antes
bus usa fuisset; optima enim est legum intcrpres la ciudad en semejantes casos; porque la costum-
consuctudo. bre es el mejor intérprete de las leyes.

88. CALLISTRATUS libro 1. Quaestionum.--Nam 38. CÁLISTRATO; Cuestiones, libro 1. - Pues


Imperator noster Severus rescripsit, in ambigui- nuestro Emperador Severo resolvió por rescripto,
tatibus, quae ex legibus proficiscuntur, consue- que en las ambigüedades que nacen de las leyes,
tudinem, aut rerum perpetuo similiter iudicata- debe tener fuerza de ley la costumbre, 6 la auto-
mm auctoritatem vim legis obtincre debere. ridad de las cosas juzgadas perpétuamente de
análoga manera.
39. CELSUS Libro XXIII. Digestorum.- Quod 89. CELSO; Digesto, libro XXIII.-Lo que se
non ratione introductum, sed errore pnimu, introdujo no con razón, sino que se observó al
dcinde consuetudine obtentum est, in allis simi- principio por error, después por la costumbre, no
libus non obtinet. tiene fuerza de ley en otros casos semejantes.

40. MonasTINtJs libro I. Regularum. - Ergo 40. M0DESTIN0; Reglas, Libro 1.-Luego todo
omne ius ant consensus fecit, ant neccssitas con- derecho ó lo creó el consentimiento, 6 lo consti-
stituit, ant firmavit consuetudo. tuyó la necesidad, 6 lo afirmó la costumbre.

41. ULPIANUS libro IL Institutionum.-Totum 41. ULPIANo; Instituciones, libro 11.-Mas to-
autem ius consistit (3) aut la acquirendo, aut in do derecho consiste ó en adquirir, ó en conservar,
conservando, aut in minuendo; aut enim hoc agi- ó en disminuir; pues ó se trata de qué modo una
tur, qucmadmodiim quid cuius que fiat, ant quem- cosa Be hace de alguién, ó de qué manera alguno
admodumuis mcm vel ius suum conservet, aut conserve una cosa ó su derecho, ó de cómo los
quomodo alqienet aut amittat. enagene ó pierda.

TIT. IV. TÍTULO IV.

DE CONSTITUTIONIBUS PRINCIPUM DE LAS CONSTITUCIONES DE LOS PRÍNCIPES


(Cf. Uod. 1. 14. 15. 10-28.3 (Vasc Cod. 1. 14.15.19-28.1

1. ULI'IANUB libro 1. Institutionum.-Quodprin- 1. ULPIANo; Instituciones, libro 1.-Lo que plu-


cipi placuit, legis habet vigoreni; utpote (4) quum go al Príncipe tiene vigor de ley; como quiera

(1) En el códice Fi. se 14e mal y recíentemente corregido,


Idem, segun Dr. (3) HaZ.; constftlt Taur.
(2) contradicta, según Bao. (4) En el códice Fi. se lela en otro tiempo ntput&re, según Dr.

DIGESTO.—LIBRO 1: TÍTULO y 213
lege 1egia, quae de imperio eius lata est, popu- que por la ley Regia, que se promulgó acerca de
tus ci et in eum omne suum imp erium et potesta- su autoridad, el pueblo confiriese fi 61 y para él
tetu conferat M- todo su imperio y potestad.
§ 1._Quodeunque igitur Imperator per epi5to- § 1.—Asi pues, lo que el Emperador estatuyó
1am et subscriptionem statuit, ve¡ cognosceus por carta y resolución de un memorial, ó cono-
decrevit, vel de plano interlocutus est, ve¡ edicto ciendo en causa decretó, ó de plano decidió, 6
praeccpit, legem esse constat; hace (2) sunt, preceptuó por edicto, consta que es ley; estas son
quas vulgo Constitutiones appdllamus. las que vulgarmente llamamos Constituciones.
§ 2.—Plano ex his quaedam sunt personales § 2.—De estas, algunas son ciertamente perso-
nec ad exemplam trahuntur; nam quae (3) Prin- nales y no se alegan para ejemplo; porque lo que
ceps alictii ob merita indalsit, vol si quam poe- el Príncipe otorgó fi alguien por sus méritos, ó si
nam irrogavit, vel si cal sine exemplo subvenit, impuso alguna pena, 6 si sin ejemplar auxilió fi
personam non egreditur. otro, no sale de la persona.
2. ULPIANUS libro IV. Fideicommissorum.—In 2. ULPIANo; Fideicomisos, libro IV.—A1 esta-
rebus novis constituendis evideus csse utilitas blecerse cosas nuevas, debe ser evidente la utili-
debet, ut recedatur ab co jure, quod diu aequum dad de separarse de aquel derecho, que por mu-
visum est. cho tiempo pareció justo.
3. IAvoxnNTs Epistolarum (4) libro XIII. - 8. JAVOLENO; Epistolas, libro XIII.—El benefi-
Beneficium Imperatoris, quod a divina scilieet cio del Emperador, que emana de su divina in-
eius indulgentia proficiscitur, quam plenissime dulgencia, debemos interpretarlo con la mayor
interpretan debemus. amplitud.
4. MODESTINTJS libro II. Excusationum.—Al i- 4. Monsz'no; Excusas, libro 11.—Las constitu-
yvtP2t tcci loXt)pÓ'spm 'cv ipó ut6v [Consti- ciones posteriores tienen más fuerza que las an-
tutiones posteriores fortiores sunt prioribus]. teriores.
TIT. Y TÍTULO Y.
DE STATU HOMINUM DEL ESTADO DE LOS HOMBRES.

1. Gs.i'trs (5) Libro 1, Institttionuin. - Omno ius, 1. GAYO; Instituciones, libro 1.—Todo el derecho
quo utimur, vol ad personas perti.net , ve] ad res, de que usamos, concierne ó fi las personas, 6 fi
vel ad actiones. las cosas, 6 fi las acciones.
2. HERMOGENJANU8 libro I. jurie lJpito•marurn. 2. HzRMOGENIO; Epitome del Derecho, libro
(6)—Quum igitur hominum causa omne ms con- 1.—As! pues, como todo derecho haya sido cons-
stitutum sit, primo de personarum statu, ae post tituido por causa de los hombres, trataremos pri-
de ceteris, ordiuem Edicti perpetui secuti et his mero del estado de las personas, y después de las
proximos atque coniunetos applicantes titulos, demás cosas, siguiendo el orden del Edicto per-
itt res patItur, dicemus. pétuo y aplicándoles títulos adecuados y conexos,
según lo permita la naturaleza de la cosa.
8. G&xus libro l. Institutionum (7).-.-Summa ita- 8, GAYO; Instituciones, libro 1.—Y as¡, la prin-
que de jure personarum divisio hace est; quod cipal división en el derecho de las personas es es-
omnes homines aut liberi sunt, aut ser'vi. ta: que todos los hombres son ó libres, 6 esclavos.
4. Fr.onrnrns libro IX. Institutionum.—Li- 4. FLORENTINO; Instituciones, Libro IX.—Liber-
bertas est naturalis facultas eius, quod cuique tad es la natural facultad de hacer lo que place
facere libet, nisi si quid vi, ant jure prohibetur. fi cada cual, salvo si algo se prohibe por la fuerza,
6 por la ley.
§ l.--Servitus est constitutio iuris gentium, § 1.—La esclavitud es una constitución del de-
qua quis dominio alieno contra naturam subii- recho de gentes, por la que alguno está sujeto
citur. contra la naturaleza al dominio ageno.
§ 2.—Servi ex co appellati sunt, quod impera- § 2. Los siervos se llamaron as!, de que los cau-
toros captivos vendere, ac per boc servare nec dillos suelen vender fi los cautivos, y por esta ra-
occidere solent. zón conservarlos y no matarlos.
§ 3.-'-Mancipia vero dieta, quod ab hostibus § 3.—Pero se les dice mancipia (esclavos), por-
mann capiantur. que son cogidos de los enemigos con la mano.
5. MÁRCIANUS libro 1. Insiitutionum.—Et ser- 5. MAuciwo; Instituciones, libro 1.—Y una sola
vorum quideni una est conditio; liberorum an- es ciertamente la condición de los esclavos; mas,
tem hominum (8) quidam ingenni sunt, quid am de los hombres libres, unos son ingénuos, y otros
libentjnj, libertinos.
§ l.—Servi autem in dom.inium nostrum redi- § 1.—Pero los esclavos se reducen fi nuestro

1) contulit Vulj. (5) Pa,iIu, Hal.; via4u Gayo Inat. L S. S.


2) haa,Vu4. (5) ¿1tL'cOi€V, HaZ.
3) quod,RaL (7) ZneZsUsmoLítuZo,. o.
(4) ¿tC50189, Has. (8) hom. multas; quid. enim ing., Rol.
Tomo 1—kg

214 DIGESTO.—LIBRO 1: TÍTULO V

guutur aut jure civil., ant ilentium. lure civil¡, dominio ó por derecho civil, ó por el de gentes.
si quia se maior viginti anula al pretium parti- Por derecho civil, si alguno mayor de veinticinco
cipandura venire passus est; jure gentium servi años consintió ser vendi.io para pirticipar del
nostri sunt, qui ai hosbibus capiuntur, ant qui precio; por derecho de gentes son esclavos nues-
ex ancillis nostris naseuntur. tros, los que son cogidos de los enemigos, ó los
que nacen de nuestras esclavas.
§ 2.—Ingenui sunt qui ex matrc libera nati § 2.—Son ingénuos, los que nacieron de madre
sunti suffleit enirn liberam fuisse co tempore, libre; porque basta que haya sido libre al tiempo
quo nascitur, licetaneilla eoneepit; et e contra- en que nace, aunque hubiese concebido esclava; y
rio si libera eonceperit, deinde aucilla pariat, por el contrario, si hubiere concebido libre y des-
placuit eum, qui n%scitur, liberum nasci. Neo in- pués pariese esclava, plugo que el que nace, nazca
terest, iustis nuptiis coneepit (1), an vulgo, quia libre. Y no importa, si concibió en justas nup-
non debet calamitas matris noc ere ei, qui in ven- cias, 6 del vulgo, porque la calamidad de la madre
tre (2) est. no debeperjudicar al que está en el vientre.
8.—Ex bco quaesitum est: si ancua prae- § 3.—Por esto se preguntó: si una esclava em-
gnans mariumissa sit, deinde ancilla postea facta, barazada fuese manumitida, y hubiere parido
ant expulsa civitat pepererit, liberum, an ser- después hecha otra vez esclava, ó expulsada de la
vum pariat? Et tamen rectius probatura est libe- ciudad, ¿parla un libre ó un esclavo? Y, sin em-
mm nasci, et sufflcere ci, qui in ventre est, libe- bargo, se aprobó como más recto que nace un li-
ram matrera ve! medio tempore habuisse. bre, y que basta al que está en el vientre haber
tenido madre libre aun en el tiempo intermedio.

6. GAuss libro L Institutionurn (3)_Libertiui 6. GAYO; Instituciones, libro 1.—Son libertinos,


sunt, qui ex justa servitute manumiasi sunt. los que han sido manumitidos de justa esclavitud.
7. PATJLUS libro singular¡ de portion.i bus, quas 7. PAULO; De las porciones que se conceden los
Liberis damnatorum conceduntur.—Qui in utero hijos de los condenados, libro único.—El que está en
est, perinde ac si in rebus humanis esset, custo- el itero es atendido lQ mismo que si ya estuvie-
ditur, quoties de eommodis ipsius partus quaeri- se entre las cosas humanas, siempre que se trata
tur, qnamq.Uam ah., antequ.am nascí,.tur, nequa- de las conveniencias de su propio parto, aunque,
qtm prosit. antes de nacer, en manera ninguna favorezca á
un tercero.
8. PAPINIANUS libro III. Quaestionum. - Impe- S. PAPINISNO; Cuestiones, libro 111.—El Empe-
rator Titus Autoninus rescripsit, non laedi sta- rador Tito Antonino resolvió por rescripto, que
tutu libcroru.ni ob tenorem instrumenti male con- no se perjudica el estado de los libres por el te-
cepti. nor de un documento mal concebido.
9. IDEM libro XXXI. (4) Quaestionum. —In 9. Et MISMO; Cuestiones, libro XXXI.—En mu-
multis iuris nostri articuhis deterior est conditio chos artículos de nuestro derecho es peor la con-
fexainarum, quam maseulorum. dición de las hembras, que la de los varones.
10. ULPIANUS libro L ad Sabinum—Quaeritur, 10. ULPIANO; Comentarios d Sabino, Libro 1.—
Hermaphroditum cui eom.paramus? Et magia puto Se Pr unta, ¿á quién comparamos el herniafro-
cius sexus aestimanclum, qui in co praevalct. dita? ljuzgo que preferentemente debe ser esti-
mado como del sexo que en él prevalece.
11. PAIJLUS Libro XVIII. Responsorum.—Pau- 11. PAULO; Respuestas, libro XVIII. - Paulo
luz respondit (5), cura, qui vivente patre et igno- respondió, que aquel que fué concebido viviendo
rante de coniunotione (6) fihise conceptus est, el padre é ignorando la unión de su bija, aunque
licet post mortem avi natus sit, iustum fihium ci, haya nacido después de la muerte del abuelo, no
ex quo conceptus est, case non videri. se reputa ser hijo legitimo de aquel de quien fué
concebido.
12. IDEM libro XIX. Re8ponsorum.—Septimo 12. EL MISMO; Respuestas, libro XIX.—Está ya
mense nasci perfeetum partum, jara receptum est recibido por razón de ha autoridad del doetisirno
propter auctoritatem doctisaimi viri Hippocrati.s; varón Hipócrates, que el nacer al séptimo mes es
et ideo credendum est, eum, qui ex iustis nupti- parto perfecto; y por eso se ha de creer, que el
is septimo mense natas est, iustum fihium esse. que de justas nupcias nació al séptimo mes, es
hijo legitimo.
18. HRMOGENIANT.TS libro 1. luris epitonzarum 13. HERMOGENIAN0; Epitome del Derecho, li-
(7).—Servus in causa capitali fortunae indicio bro 1.—El esclavo abandonado por su señor en
a domino coramisaus, etsi fucrit absolutas, non una causa capital á la suerte del juicio, aunque
fit liber. hubiere sido absuelto, no se hace libre.
14. PAT3LVS Libro IV. Sen#.entiarum (8).—Non 14. PAULo; Sentencias, libro IV.—No son hijos,

(1) conceperft, ifal. (5) FauIns resp. falta en ¿a Valg.


(2) utero, Vutg. (6) conditlone, Hal.
(5) Vdau Gayo Inát. 1. ti.. (7) 17WtOjLV, ¿(al.
(4) XXV., Ha¿. (8) V'aae Pau'. •e,it. rae. IV. 9. . 4.

DIGESTO.—LIBRO 1: !1'iPVLO Y 216
sunt liben, qui contra formam humani generis los que, fuera de lo acostumbrado, son procrea-
converso more procreantar, veluti si mulier mon- dos con forma contraria á la del género humano,
strosum aliquid, ant prodigiosum enixa sit. Par- como si una mujer hubiere dado á luz alguna
tus autem, qui membrorum hunianorum officia cosa monstruosa ó prodigiosa. Mas el parto que
ampliavit, aliquatenus (1) videtur effectus; et amplió los oficios de los miembros humanos, hasta
ideo ínter liberos connumerabitur. cierto punto parece perfecto; y as!, se contará en-
tre los hijos.

15. TRYPnONINUS libro X. Disputationum. - 15. TnIFoNxNo; Diputas, libro X.—Habiéndo-


Árescusa, (2) Si tres pepererit, libera esse testa- se dispuesto en un testamento que Arescusa fue-
mento iussa, primo partu unum, secundo tres se libre, si hubiere parido tres, en el primer parto
peperit; quaesiturn est, su et quis eorum liber parió uno, y en el segundo tres; se preguntó ¿Si
sset? Hace conditio libertati apposita iam ita- alguno seria libre y cuál de estos? Esta condición
pIcuda muiieri est; sed non dubitani debet, quin puesta para la libertad ha de estar ya cumplida
ultimus liber nascatur; nec enim natura permisit para la mujer; pero no debe dudarse, que el últi-
simul uno impetu duos infantes de utero matris mo nazca libre; pues la naturaleza no permitió
excedere, itt ordine incerto nascentium non ap. que juntamente con un sólo impulso salieran dos
pareat, uter (3) in servitute libertateve nasca- infantes del útero de la madre, de suerte que por
tur. Incipiente igitur partu existens conditio el orden incierto de los que nacen no aparezca,
efficit, ut ex libera edatur, quod postes nascitur; cuál de los dos nazca en esclavitud y cuál en li-
veluti si quaelibet a1ia conditio libertati mulie- bertad. As!, pues, al comenzar el parto, la con-
ns apposita parturiente ea existat, vel man.umis- dición que se cumple hace, que de una libre
sa sub hac conditione, si decem millia heredi sea dado á luz lo que después nace; á la manera
Titiove dederit, eo momento, quo parit, per que si otra cualquiera condición puesta á la liber-
alium impleverit conditionem, iam libera pepe- tad de la mujer se cumpliera al parir esta, ó que,
risse credenda est. manumitida bajo esta condición, si hubiere dado
diez mil al heredero ó á Ticio, en el momento en
que pare hubiere cumplido por medio de otro la
condición, se ha de creer que parió siendo ya libre.
16. UxPrANus libro T'I. (4) Disputationwn.— 16. ULPIANo; Disputas, VL—Lo mismo será, si
Idem cnt, si eadem Areseusa primo duo pepere- la propia Arescusa habla parido dos primeramen-
rat, postes geminos ediderat; dicendum est enim, te, y después habla dado á luz dos gemelos; pues
non posse die¡ utrumque ingenuum nasci, sed ha de decirse, que no puede reputarse que am-
eum, qui posterior nascitur. Quaestio ergo facti bos nazcan ingénuos, sino el que nace postrero.
potius est, non iuris. Por lo que la cuestión es más bien de hecho, no
de derecho.
17. IDEM libro XXII. ad Edictunt.— In orbe 17. EL 8118M0; Comentarios al Edicto, XXII. -
Romano (6) qui sunt, ex Constitutione Impera- Los que están en el orbe Romano, se hicieron ciu-
toris (6) Antonini cives Romani effecti sunt. dadanos Romanos por una Constitución del Empe-
rador Antonino.
18. IDEM libro XXVII. ad Sabinum.—Impera- 18. EL MISMO; Comentarios á Sabino, libro
tor Radrianus Publicio (7) Marcello rescripsit, XXVII.—E1 Emperador Adriano respondió por
liberam, quae praegnaus ultimo supplicio da- rescripto á Publicio Marcelo, que la mujer libre,
mnata est, liberum parere; et solitum esse serva- que estando embarazada fizó condenada á la ulti-
ni eam, dum partum ederet. Sed (8) si ci, quae ma pena, paría un libre; y que se acostumbraba
ex iustis nuptiis concepit, aqua et igni interdi- conservarla, hasta que diese á luz el parto. Pero
etum est, civeta Romanum panit, et lii potestate si á la que concibió de justas nupcias se le han
patris. entredicho el agua y el fuego, pare un ciudada-
no Romano, y bajo la potestad del padre.
19. GEL sus libro XXIX. Digestorum. - Quum 19. CELSO; Digesto, libro XXIX.—Cuando se
legitimae nuptine factae sint, patrem liben se- hayan celebrado legitimas nupcias, los hijos si-
quuntur; vulgo qunesitus matrem sequitur. guen al padre; el concebido del vulgo sigue á la
madre.
20. ULPIANuS libro XXXVIII. ad Sabinum. - 20. ULPIANO; Comentarios d Sabino, libro
Qui furene coepit, et statum, et dignitatem, iii XXX VIIi.— El que comenzó á enloquecer, se re-
qua fuit, et magistratum, et potestatem videtur puta que retiene el estado y la dignidad en que
retinere, sient re¡ suae dominium retinet. estuvo, y la magistratura y la potestad, asi como
retiene el dominio de sus bienes.
21. MODESTINtJS libro VII. Regularum.— Romo 21. MODESPINO; Reglas, libro VII.—El hombre
liber, qui se vendid.it , manumissus non ad suum libre que se vendió á si propio, manumitido, no

(1) alieulus, Hal. (5) In urbe Roma, erradamente ¿a


(2) Arethusa, Vulg. (6) Divi, i nserta la Vulg.
(8) utrnm Rae. (7) Publio, Hal.
(4) VIL, kai. (2) et, inserta fiat.

216 DIGESTO—LIBRO 1: TÍTULO VI

statum revertitur, quo se abdicavit, sed efflcitur vuelve á su estado, sino que se hace de condición
libertinae conditionis. libertino.
22. IDEM libro hL Reponsorum. - Heren- 22. EL MISMO; Respuestas, libro XII.— Heren-
nius Modestinus rcspoudit: si co tempere enixa nio Modestino respondió: si una esclava parió al
est aneilla, quo secundum legem donationi ma- tiempo en que según la ley de la donación debió
numisea esse debuit, qunm ex Constitutione li- estar manumitida, como quiera que por una Cons-
bera fuerit, ingeuuum ex ea natiini. titución habría sido libre, lo que de ella nace es
iugénuo.
23. IDEM libro 1. Pandectaram (1).—Vulgo 23. EL MISMO; Pandectas, libro 1.— Se dicen
concepti dicuntur, qui pntrem demonstrare non concebidos del vulgo, los que no pueden demos-
possunt, vel qui possunt quidem, sed eum ha- trar padre, ó los que ciertamente pueden, pero
bent, quem habere non licet; qui et spurii appel- tienen el que no es licito tener; los que también
lantur itapz vv atocv [a satione]. son llamados espúreos, que se deriva desiembra .
24. ULPIÁNUS libro XXVII. (2) ad Sabinum.— 24. IJLPIANO; Comentarios d Sabino, libro
Lex naturae hace est, ut qui nascitur sine legi- XXVIL--La ley de la naturaleza es esta, que el que
timo matrimonio, mntrem sequatur, nisi lex spe- nace fuera de legitimo matrimonio, siga á la,1a-
cialis aliud indueit. dre, salvo si una ley especial determina otra cola.
25. IDEM libro 1. ad legem Iuliam. et Papiam.— 25. EL MISMO; Comentarios 4 la ley Julia y Pa-
lugennum aceipere debemiis etiam eum, de quo pia, libro 1.—Debemos admitir también como in-
sententia lata est, quamvis fuerit libertinus; génno á aquel respecto del que se profirió sen-
quia res iudicata pro veritate accipitur. tencia, aunque fuere libertino; porque la cosa
juzgada se tiene por verdad.
28. IULIANUS libro LXIX. (3) Digestorum.— 28 JULIANO; Digesto, Libro LXIX.—Los que
Qui in utero sunt, in toto paene jure civil¡ intel- están en el útero, se reputa en casi todo el de-
liguntur in rerum natura esse. Nam et legiti- recho civil que son como nacidos. Porque á estos
mac hereditates bis restituuntur, et si praegnane se restituyen también las herencias legitimas, y
niul[er ab hostibus capta sit, id quod natum cnt, si una mujer embarazada hubiere sido hecha pri-
postliminiuni habet, item patris ve! matniS Con- sionera por los enemigos, lo que hubiere nacido
ditionem sequitur. Praeterea si ancilla prao- tiene el derecho de postliminio, y sigue también
gnans surrepta fuerit, quamvis apud bonae fldei la condición del padre ó de la madre. Además de
emtoreni pepererit, id quod naturn cnt, tamquam esto, si una esclava embarazada hubiere sido hur-
furtivum usu non capitur. His couseqnens est, tada, aunque hubiere parido en poder de un com-
ut libertus quoque, quamdiu patroni filias nasci prador de buena fe, lo que hubiere nacido, como
possit, co jure sit, que sunt, qui patronos habent. cosa hurtada, no se usucapirá. A esto es consi-
guiente, que también el liberto, mientras pueda
nacer un hijo del patrono, sea de aquel derecho
de que son los que tienen patronos.
27. ULPIANu8 libro V. Opinionum. - Eum, qui 27. ULPIANO; Opiniones, libro V.—A aquel que
se libertinum esse fatetur, ncc adoptando patro- confiesa que es libertino, ni adoptándolo pudo el
nus ingennuin facere potuit. patrono hacerlo ingénue.

TIT. VI TÍTULO VI.


DE 1118, QUI SUI VEL ALIENt IURIS SUNT DE LOS QUE SON DUEÑOS DE SÍ, ó ESTÁN
BAJO LA POTESTAD DE OTRO
¿Cf. Cod. VIII. 473. [Véase CÓ4. VIII. 47J
1. GAIUS I. institutionum (4).—De jure perso- 1. GAYO; Instituta, Libro .l.—Siguese otra divi-
narum aun divisio sequitur, quod quaedam per- sión en el derecho respecto á las personas, porque
sonae (5) sui jung sunt, quaedam alieno iuri sub- unas personas son dueñas de si mismas, y otras
iectae sunt. Videamus itaque de his, qnae alie- están sujetas á ajena potestad. Y as¡, veamos las
no iuri subiectae sulit; nam si cognoverimus, que están sujetas á la potestad de otro; porque
quae istae personae sunt, siinul intelligemus, luego que hubiéremos conocido cuales son estas
quae sui iuris sunt; dispiciamus itaque de his, personas, al mismo tiempo comprenderemos cua-
quae in aliena potestate sunt. les son dueñas de si mismas; tratemos, pues, de
las que están en ajena potestad.
§ 1.—Igitur in potestate sunt servi domino- § 1.—Así, pues, los esclavos están bajo la po-
rum. Quae quidem potestas iuris gentium est; testad de los señores. Cuya potestad es ciertamen-
nam apud omnes peraeque gentes animad.vertere te de derecho de gentes; porque en todas las na-
possumus, domini in servos vitae necisque po- ciones podemos observar igualmente, que los due-

(1) xavszv ifal.


() lib. XIII., (4) Gayo mit. 1. 48.60-53.
.

(» lib. LI Y1ÍL, ffal. (!,) personae, falta en ial.



DIGEST0.—LIBRO 1: TITULO VI 217
testatem fuisse; et quodeunque por scr'vum ac- ños tuvieron potestad de vida y muerte sobre los
quiritur, id domino aequlritur (1). esclavos; y todo lo que se adquiere por medio del
esclavo, se adquiere para el señor.
2.—Sed hoe tempore nullis hominibus, qui § 2.—Pero en la actualidad no es licito á nin-
su imperio Romano sunt, licet supra modum et gún hombre, de los que están bajo el imperio Ro-
sine causa legibus cognita in servos suos saevi- mano, ensañarse sobre manera y sin causa reco-
re. Nam ex Constitutiofle Divi (2) Antonini qui nocida por las leyes con sus esclavos. Porque se-
sine causa servum suum oeciderit, non minus gún una Constitución del Divino Antonino, el que
punir¡ iubetur, quam qui alienam servum occi- sin causa hubiese matado á su esclavo, es manda-
derit. Sed et maior asperitas dominorurn eiusdem do castigar no menos que el que hubiere matado
Principie Constitutioflo eorcetur. á un esclavo ajeno. Y aún la excesiva aspereza
de los señores se reprime también por una Consti-
tución del mismo Príncipe.

2. ULPIÁNIJS libro VIII. de officio Proconsulis.— 2. ULPIANo; Del Cargo de Procónsul, libro VIII.
Si dominus in servos saevierit, vel ad impudici- —Si el señor se hubiere conducido cruelmente
tiam turpemque vio! ationem compollat, quae con los esclavos, ú los compeliese á deshonestidad
sint partes Praesidis, ex rescripto Divi Pii ad y á toe violación, se manifestará por el rescrip-
Aelium Marcianum Proconsnlem Baeticae (3), to del rpivino
D Pie, dirigido á Elio Marciano, Pro-
manifestabitUr. Cuius reseripti verba hace sunt: cónsul de la Bética, cuál sea la incumbencia del
Dominorum quidern potestatem in snos corvos Presidente. De cuyo rescripto estas son las pala-
illibatam esse oportet, nec cuiquam hominum ¡as bras: «Conviene en verdad que se conserve ilesa
su.um detrahi; sed dominorum interest, no, auxi- la potestad de los señores sobre sus esclavos, y
lium contra saevitiam, Vel famein, vol intolera- que A ningún hombre se arranque su derecho; pe-
bilem iniuriam denegetur his, qui juste depre- ro interesa A los señores, que no se deniegue el
cantur. Ideoque cognosce de querelis eorum, qui auxilio contra la sevicia, ó el hambre, ó una in-
ex familia Iulii Sabini ad statuam eonfugerunt; juria intolerable, A aquellos que lo piden con jus-
et si vel durius habitos, quam aequum est, vel ticia. Por tanto, conoce de las querellas de aque-
infa.mi injuria affectos cognoveris, venir¡ (4) iube, llos que de la familia de Julio Sabino se refugia-
ita ut in potestate domini non rev'ertantur; qui si ron A la estAtua; y si hubieres conocido que ó han
mene Coustilutioui fraudem fecerit, sciet me ad- sido tratados más duramente que lo que es equi-
missum severius exsecuturum». IJivus etiam Ha- tativo, ó que se les ha inferido una injuria in-
drianus Umbriciam quandam matronam in quin- fame, manda que sean vendidos, de suerte que
qnennum relegavit, quod ex levissimis causis no vuelvan bajo la potestad de su señor; quien,
aneiflas atrocissime tracfasset. si burlare mi constitución, sabrá que estoy dis-
puesto para ejecutarla más severamente». Tam-
bién el Divino Adriano desterró por cinco años
A cierta matrona, llamada LJmbricia, porque por
levisimos motivos habla tratado cruelisimamente
A sus esclavas.
3. GAIUS libro 1. Institutionum (5).—Item in 3. GAYO; Instituta, libro 1.—También están ba-
potestate nostra sunt liberi nostri, quos ex iustis jo nuestra potestad nuestros hijos, que hubiére-
nuptiiz procreaverimus (6); quod ius proprium mos procreado de justas nupcias; cuyo derecho
civium Romanorum ost. es propio de los ciudadanos Romanos.
4. ULPIAUS libro 1. Institutionum—Nam ci- 4. Uiuo; Instit•uta, libro 1.—Porque de los
vium Romanorum quidam sunt patresfamiliarum, ciudadanos Romanos algunos son padres de fami-
alú filiifamiliarum, quaedam matresfamiliarum, lia, otros hijos de familia, algunas madres de fa-
quaedam fihiaefamiliarum. Patresfamiliarum sunt, milia, y otras hijas de familia. Son padres de fa-
qui sunt suae potestatis, sive puberes, sive impu- milia, los qae son de su propia potestad, ya pu-
boros; simili modo matresfamiliarum. Filiifami!i- beres, ya impúberes; y del mismo modo las madres
arum et filiae, quae () sunt in aliena potestate. de familia. Son hijos é hijas de familia, los que
Nain qui ex me et uxore inca nascitur, in mes po- están en ajena potestad. Porque el que nace de
testate est; ítem qui ex filio meo et uxore eius mi y do mí mujer, está en mi potestad; también
naseitur, id est nepos meus et neptis, aeque in el que nace de mi hijo y de su mujer, esto es, mi
mes sant potestate; et pronepos (8) et proneptis, nieto y mi nieta, están igualmente en mi potes-
et deincepe ceteri. tad; y lo mismo mi biznieto y mi biznieta, y su-
cesivamente los demás.
5. IDEM libro XXXVI. ad Sabinuin (9).— Ne- 5. EL MISMO; Comentarios á Sabino, libro
potes ex filio, mortuo ayo, recidere solent itt XXXVI—Los nietos habidos de un hijo, muerto
fihi potestatem, hoc est patrie sui (10); simili el abuelo, suelen recaer en la potestad del hijo, esto
modo et pronepotes, et deiuceps, vel in fui es, de su padre; del mismo modo también los biz-
potestate, si 'vivit et in familia mansit, vol iii nietos y los demás descendientes, 6 en la potestad

(1) aequiri, fbi. (5) procreavlmus, Hal. y Gayo.


(9) Vn!g. inserta Pu. (7) Pilii vero et enea famUtarum, qn!, foL
($) Vetiae, Tau?.; Utlbae, Vulg. (8) Según anotación de Br.
(4) venjre, Hai. (9) ad edictum, Mal.
(5) Gayo Int. 1. §. 55. (LO) hoc est patria sal, falta ea HaZ.

218 DIGESTO.—LIBRO 1: TÍTULO VI

eius parentis, qui ante eos in potestate cst. EL del hijo, si vive y permaneció en la familia, 6 en
hoc non tantum in naturalibus, verum in adopti- la de su ascendiente que antes que ellos está bajo
vis quoque iuris est. potestad. Y esto es de derecho no sólo respecto fi
los hijos naturales, sino también de los adoptivos.
6. ID-am Libro IX. ad Sabintuni.— Filium eum 8. EL MISMO; Comentarios d Sabino, Libro IX.—
definimus, qui ex viro et uxore oms nascitur. Definimos que es hijo aquel que nace del marido
Sed si fingamus abfuisse maritum, verbi gratia Y de su mujer. Pero si supusiéramos que el marido
per decennium, reversum anniculum iuvenisse estuvo ausente, por ejemplo, diez años, y que des-
in domo sua, placet nobis luliani seutentia, hune pués que volvió encontró en su casa un niño de
non esse mariti fihium. Non tamen ferendum Tu- un año, nos place el parecer de Juliano, de que
lianus att eum, qui eum uxore sua assidue mo- este no es hijo del marido. Mas dice Juliano, que
ratus nolit fihium agnoseere, quasi non sunm. Sed no ha de consentirse que aquel que cohabitó asi-
mihi videtur, quod et Senevola probat, si con- duamente con su mujer no quiera reconocer al
stet maritum aliquamdiu eum uxore non concu- hijo, como si no fuera suyo. Pero me parece, ylo
buisge infirmitate interveniente vel alía causa, aprueba también Scévola, que, si constare que el
vel (1) si ea valetudine paterfamilias fuit, ut ge- marido no yació por algún tiempo con su mujer
nerare non possit, huno, qui in domo natus est, por razón de enfermedad 6 por Otra causa, ó que si
licet vicinis seientibns, fihium non esse. el padre de familia tuvo tal enfermedad que no
pudiera engendrar, este que nació en su casa,
aunque lo sepan los vecinos, no es hijo suyo.
7. IDEM libro XXV ad Sabinum.—Si qua poe- 7. EL MISMO; Comentarios á Sabino, Libro XXV.
un pater fuerit affectns, ut vel civitatem a.mittat, —Si el padre hubiere sido condenado con alguna
vel servus poenae efilciatur, sine dubio nepos fi- pena, de suerte que 6 pierda la ciudadania, ó se
lii loco suecedit. haga esclavo de la pena, sin duda el nieto sucede
en lugar del hijo.
8. IDEM Libro XXVI. ad Sabinum. Patre fu- 8. EL MISMO; Comentarios d Sabino, Libro XXVI.
rioso liberi nihilominus in patris sui potestate —Aunque el padre esté loco, sin embargo los hi-
sunt. Idem et in omnibus est parentihus, qui ha- jos se hallan bajo la potestad de su padre. Y lo
bent liberos in potestate; nam quum ius potesta- mismo sucede respecto fi todos los ascendientes,
tis moribus sit receptum, nec possit desinere quis que tienen descendientes baso su potestad; por-
habere in potestate, nisi exierint liberi quibus que como el derecho de potestad se haya recibido
casibus solent, nequaquam dubitaiidum est, re- por la costumbre, y no pueda uno dejar de tener
manere eos in potestate. Quare non solum eos en potestad fi otros, si los descendientes no hu-
!iberos in potestate habebit, quos ante furorem bieren salido de ella en los casos que suelen, de
geuuit, venum et si qui ante furoreni concepti tu ningún modo ha de dudarse, que ellos permane-
furore ecliti suni; sed et si in furore agente co cen bajo la potestad. Por lo cual, no sólo tendré en
uxor concipiat, videndum, an in potestate cius potestad fi los hilos que engendró antes de la lo-
nascatur filius; nam furiosus licet uxorem ducere cura, sino también fi los que, concebidos antes de
non possit, retinere tamen m&trimonium potest. ella, fueron dados fi luz ya presa de la locura.
Quod quum ita se habeat, tu potestate fihium ha- Pero Si, estando loco, su mujer concibiera, se ha
bebit. Pro inde et si furiosa siL uxor, ex ea ante de ver si el hijo nace en su potestad; porque el
conceptus in potestate nascetur; sed et in furo- loco aunque no pueda casarse, puede, sin embar-
re cius conceptus ab eo, qui non furebat, sine go mantener su matrimc.io . Y siendo esto asÍ,
dubio in potestate nascetur, quia retinetur ma- tendrá al hijo bajo su potestad. Por lo tanto, tam-
trimonium. Sed et si ambo in furore agant, et bién si la mujer estuviere loca, el concebido an-
uxor et maritus, et tunc concipiat, partus in po- tes en ella nacerá en potestad; pero también el con-
testate patris nascetur (2), quasi voluntatis re- cebido durante su locura de aquel que no estaba
liquiis in furiosis manentibus; nam quum consi- loco, nacerá sin duda bajo potestad, porque se con-
stat matrimonium altero furente, consistet (3) serva el matrimonio. Pero si ambos, marido y mu-
et utroque. jer, estuvieran locos, y entonces concibiera la mu-
jer, el parto nacerá bajo la potestad del padre, co-
mo si en los locos quedaran reliquias de voluntad;
porque subsistiendo el matrimonio estando loco
uno de ellos, también subsistirá estándolo ambos.
§ 1.—Adeo auteni retinet tus potestatis pater § 1.—Y de tal manera el padre loco retiene el
funiosus, ut et acquiratur illi commodum eius, derecho de potestad, como que adquiere también
quod films acquisivit. para si el provecho de lo que su hijo adquirió.
9. Poowiu8 libro XVI. ad Quinturn Mucium. 9. Poioio; Comentarios d Quinto Mucio, li-
—Filiusfamilias in publicis causis loco patrisfa- bro X VI. — El hijo de familia es tenido en lugar
mujas habetur, veluti ut (4) magistratum gerat, de padre de familia en las cosas públicas, como
ut tutor detur para que desempeñe la magistratura, y sea nom-
brado tutor.
10. ULPIAus Libro 1 V. ad Legem Iuiiam et 10. ULPIANO; Comentarios 1 la ley Julia y Pa-

(1) velnt, Ha!. (3) constat, Va!g.


(2) quia retinetur matnimonium, inserta ja Vulg. (t) veluti si vsi n. g. vel tutor detur, Ha!.

DIGESTO.-LIBRO H TÍTULO ViI 219

papiain.,-Si iudex nutrir¡ vel al¡ oportere pronun- pia, Libro IV.-Si el juez hubiere sentenciado que
tiav3rit, dicendum est, de veritate quaerendurn, debe criarse 6 darse alimentos fi alguien, se ha
films sit, an non; neque enim alimentoruin causa de decir, que debe investigarse la verdad de si
vcritti fucit prLeiudicium. este es 6 no hijo; pues el juicio de alimentos no
prejuzga la verdad.
11. MoEsTINus Libro I. Pand8ctaruv.- Inviti 11. Motnsrno; Pandectas, Libro 1.-Los hijos
fui naturales, vel emancipati non rediguntur in naturales 6 los emancipados no son reducidos
patriam potestateni. contra su voluntad fi la patria potestad.
TIT, VIL TÍTULO VII,
DE ÁD0PTIOIBUS ET EMÁNCiPÁT10iEUS ET ALlIS DE LAS ADOPCIONES Y EMANCIPACIONES,
MODIS, QUIBUS (1) POTESTAS SOLVITUR. Y DE OTROS MODOS
POR LOS QUE SE DISUELVE LA POTESTAD.
[Cf. Co1. VIII. 48. 49. .50.] [V,a8e Cdd. VIII. 48. 49. 50.]

1. MODESTINUS Libro II. Regularum. - Filos- 1. MODESTIN0; Reglas, Libro II.-No sólo la na-
familias (2) non solum natura, verum et adoptio- turaleza, sino también las adopciones, hacen hi-
nes faciunt. jos de familia.
§ 1.-Quod adoptionis nomen est quidem gene- § 1.-Cuya palabra adopción es ciertamente
rale1 in duas autem speeics diviclitur, quarum al- genérica; dividese, empero, en dos especies, una
tera adoptio shniliter dicitu.r, altera arrogatio. de las que se llama del mismo modo adopción, y
Adoptantur fihiifamilias (3); arrogantur, qui sui la otra arrogación. Se adoptan, los hijos de fami-
iuris sant. lia; se arrogan, los que son dueños de si mismos.
2. GAIUS libro I. Institutionurn (4). -Generalis 2. GAYO; Instituta, Libro 1.-Porque la adopción
enim adoptio duobus modis fit: aut Principis au- general se hace de dos modos: 6 con la autoridad
etoritate, aut magistratus imperio. Prineipis en- del Pnlneipe, ó por potestad del magistrado. Con
etoritate adoptamus eos, qui sai iuris sunt; quae Ja autoridad del Príncipe adoptamos fi aquellos que
speeies adoptionis dicitur arrogatio, quia et is, son dueños de si mismos; cuya especie de adop-
qui adopta, rogatur, id est interrogatur, an velit ción se llama arrogación, porque el que adopta es
eum, quem adoptiturus sit, iustum sibi Ulium es se, preguntado, esto es, interrogado, si quiere que
et is, qui adoptatur, rogatur, an id fieri patiatur. aquel, fi quien haya de adoptar, sea para él hijo le-
Imperio magistratus adoptamus eos, qui in po- gitimo, y el que es adoptado es preguntado si con-
testate parentis sunt, sive pnimum graduin libe- siente que esto se efectúe. Con potestad del magis-
rorum obtincant, qualis est films, filia, sive infe- trado adoptamos fi los que están bajo potestad de
riorem, qualis est nepos, neptis, pronepos, pro- un ascendiente, ya ocupen el primer grado de des-
neptis. cendientes, como el hijo y la hija, ya otro inferior,
como el nieto y la nieta, el biznieto y la biznieta.
§ 1.-IUud utriusque adoptionis commune esi, § 1.-Esto es común fi una y otra adopción, que
quod et hi, qui generare non possunt, quales sunt aún aquellos que no pueden engendrar, como son
spadones, adoptare possunt (5). los espadones, pueden adoptar.
§ 2.-IIoc vero propnium est eius adoptionis, § 2.-Mas es propio de la adopción que se hace
quae por Pnineipem fit, quod is, qui liberos in por medio del Príncipe, que aquel que tiene hijos
potestate habet, si se arrogandum dederit, non bajo su potestad, sise hubiere dado en arrogación,
solum ipse potestati arrogatoris snbiicitur, sed et no sólo él mismo se somete fi la potestad del arro-
liberi eius in eiusdem flu.i.it (6) potestate tanquam gador, sino que también sus hijos se constituyen
nepotes. bajo la potestad del mismo, como nietos.
3. PAULUS libro IV. ad Sabinum.- Si Consul
3. PAULO; Comentarios á Sabino, Libro IV. -Si
ve! Praeses fihiusfamilias Bit, posse eum apud se- el hijo de familias fuese Cónsul ó Presidente, es
metipsum vel emancipan, vel hi adoptionem dan cosa cierta que puede 6 emanciparse 6 darse en
constat.
adopción ante si mismo.
4. Monzsi'iiws Libro II. Regularuni. - Magi- 4. Monizs'riio; Reglas, Libro 11.-Es opinión de
stratum, apud quem legis actio est, et emanci- Neracio, que el magistrado, en quien reside la
pare fijos snos, et in adoptionem daro apud se acción de la ley, puede emancipar fi sus hijos y
posse Ncratii senteutia est. darlos en adopción ante si mismo.
5. Cni.sus libro XXVIII. Digestorum.- In ado- 5. CzLso; Digesto, Libro XXVIII.-Eu las adop-
ptionibus eorum duntaxat (7), qui suae potestatis ciones de aquellos que son dueños de si mismos, se
sant, (8) voluntas exploratur; sin autem a patre explora únicamente su voluntad; pero si son da-
dautur in adoptionem, in his utriusque arbitrium dos por el padre en adopción, se ha de atender fi la
spectandum () est ve! conseutiendo, vol non con- voluntad de uno y otro, ya sea consintiendo, ó ya
tradicendo. no contradiciendo.

(1) PA.TRIA, inaerea. Ha14 IUS PATRXaE POTE5TATIS, VuLg.


( FIL fainlilarum, Ha. (6) 8Uflt, HaZ.
(3) fil. famlUarum, Hai. (7) duutaxat, omíte la Hal.
(4.) Gayo .158t. L 1 93. 99. 103. 107.
,
(8) lpeorum dnntaxat, er& Haz.
S) Castrati autem non poasunt, a*adsa HaZ. y Gayo. (9) spectandum, 51

220 DIGESTO.—LIBRO 1: TÍTULO VII

6. PAutus Libro XXIV. cuZ Edictum.— Quum 6. PAULO; Comentarios al Edicto, Libro XXIV.
nepos adoptatur quasi ex filio natus, consensus —Cuando se adopta por nieto como nacido de un
liii exigitur. Idque etiarn lulianus scribit. hijo, se exige el consentimiento del hijo. Y esto
mismo escribe también Juliano.
7. CELSUS libro XXXIX. (1) Digestorum. - 7. CELSO; Digesto, libro XXXIX.— Cuando se
Quum adoptio fit, non est necessaria in eam rem hace una adopción, no es necesaria en ella la au-
auctoritas eorum, inter quos jura agnationis con- toridad de aquellos entre quienes son consiguien-
sequuntur. tes los derechos de agnación.

8. MODESTINUS libro II. Regu2arum. - Quod 8. M0DESTINO; Reglas, libro 11.—Lo que antes
(2), ne caratoris auc toritas intercederet in arro- se había observado, de que la autoridad del cura-
gatione, ante tenuerat, sub Divo Claudio recte dor no interviniese en la arrogación, fué justa-
mutatum est. mente cambiado en tiempo del Divino Claudio.
9. ULPIANTJS libro I. ad Sabinum. —Etiam cae- 9. Urpxaro; Comentarios ci Sabino, libro 1.—
cus adoptare, vsi adoptan potest. Tambien el ciego puede adoptar, ó ser adoptado.
10. PAULUS Libro II. ad Sabinum.—Si quis ne- 10. PAULO; Comentarios ci Sabino, libro II.—
potem quasi ex filio natuni, quem in potestate ha- Si alguno hubiere adoptado fi un extraño por nie-
bet, consentiente filio adoptav"it, non agnascitur to, como nacido del hijo que tiene bajo supotes-
ayo suus heres; qaippe quum post mortem avi tad, consintiéndolo tal hijo, no le nace al abuelo
quasi in patris su¡ recidit potestatem. un heredero suyo; como quiera que después de la
muerte del abuelo recae bajo la potestad del que
es como padre suyo.
11. IDEM Libro IV. ad Sabinwm.—Si is, qui (3) 11. EL MISMO; Comentarios ci Sabino, Libro III.—
fiuium haberet, in nepotis iocum adoptasset, per- Si el que tuviese un hijo, hubiere adoptado fi un
mdc atque si ex eo (4) filio natus esset, et is (5) extraño en lugar de nieto, igualmente que si hu-
fihius auctor factus non essct, mortuo ayo non esse biese nacido de su hijo, y este hijo no hubiese
nepotem la potestate fu. prestado su consentimiento, muerto el abuelo, no
está el nieto en la potestad del hijo.
12. ULPIANUS Libro XIV. ad (6) ,Sabinum. - 12. ULPIANo; Comentarios ci Sabino, libro XIV.
Qui liberatus est patria potestate, is postea in po- —El que quedó libre de la patria potestad, no pue-
testatem honeste reverti non potest, nisi ado- de después volver decorosamente fi la potestad,
ptione (7). sino por la adopción.
13. PAPINIÁNUS Libro XXXVI. (8) Quaestio- 13. PAPINIANo; Cuestiones, libro XXXVI.--En
num.—Iri omni fere jure, finita patris adoptivi po- casi todo derecho, extinguida la potestad del padre
testate, nullum ex pristino retinetur vestigium; adoptivo, no queda vestigio alguno del primitivo;
denique et patria dignitas quaesita per adoptio- finalmente, también se pierde la dignidad de padre
nem finita ea deponitur. adquirida por la adopción, cuando esta termina.
14. PoMpoNlus Libro V. cuZ Sabinum. - Sed 14. POMPONI0; Comentarios ci Sabino, Libro V.—
etiam nepos ex filio apud adoptatum (9) patrem Pero también el nieto concebido y nacido del hi-
conceptus et natas per emancipationem iura ornnia jo en poden del padre adoptado, pierde por la eman-
perdit. cipación todos los derechos.
15. ULPIÁNUS Libro XXVI. cuZ Sabinum.— Si 15. ULPIANO; Comentarios ci Sabino,Zibro XX VI.
paterfamilias adoptatus sit, omnia, quas elus fue- —Siun padre de familia hubiere sido adoptado, to-
runt et asquiri possunt, tacito iure ad eum traus- dos los bienes que fueron de él y para él pueden
eunt, qui adoptavit; hos amplius liberi eius, qui adquirirse, pasan por derecho tácito fi aquel que
in potestate sunt, eum sequuntur; sed et bi, qui le adopté; y además de esto le siguen sus hijos
postliminio redeunt, vel qui in utero fuerunt, que están bajo su potestad; y aun aquellos que
quum arrogaretur, simuli modo in potestatem vuelven fi ella por el derecho de pos tliminio, ó que
arrogator is rediguntur. estuvieron en el útero cuando se arrogare, se re-
ducen de igual modo fi la potestad del arrogador.
§ 1.—Qui duos filos et ex altero eorum nepo- § 1.—El que tiene dos hijos y de uno de ellos
tem habet, 81 vult nepoteni quasi ex altero natum un nieto, si quiere adoptar al nieto as! como na-
sic (10) adoptare, potest hoc efficere, si euxn eman- cido del otro, puede hacerlo, silo hubiere eman-
cipaverit, et sic adoptaverit quasi ex altero na- cipado, y de este modo lo hubiere adoptado como
tum; facit enim hoe quasi qullibet, non quasi avus, nacido del otro; pues hace esto como un cualquie-
et qua ratione quasi ex quolibet natura potest ra, no como abuelo, y por la misma razón que
adoptare, ita potest et quasi ex altero filio. puede adoptarlo como nacido de un extraño, al
puede también como de su otro hijo.
(1) III VIII., Hai.
(2) Quod ut nec, ¿IaL omitiendo ne. (7) sed i semel fuerit &doptatnB, amplius adoptan non
(3) 51 qnls, eum, Hai. potest, atlade La Vidg.
(4) eo, omítela EaZ. (8) III VIII., HaZ.
(5) l, o,nseLa ¿Ial. (9) adoptivum, HaZ.
(6) Maesnniwn, inserta Br, conforins al PL. (10) sic, omttelrs R'414 natua sit, Vulp.

DIGESTO.—LIBRO 1: TÍTULO VII 221
§ 2.---Tu arrogationibus cognitio vertitur, num § 2.—En las arrogaciones se debe examinar,
forte minor seginta annis sit, qui arrogat, si por acaso es menor de sesenta años el que
quia magis liberorum creationi studere debeat, arroga, porque deba atender preferentemente
iisi forte morbus ant valetudo in causa sit, ant á la procreación de hijos, salvo si una enferme-- -

alia justa causa arrogandi, veluti si coniunctatn dad ó la mala salud fuere el motivo, ó si hubiese
sibi personam velit adoptare. otra justa Causa para arrogar, como si quisiere
adoptar á una persona pariente suyo.
§ 3,—Item non debet quis plures arrogare, nisi § 3.—Tampoco debe nadie arrogar á muchos,
justa causa; sed ncc libertum alienum, nec sino por justa causa; pero ni al liberto ageno, ni
maiOrem minor. el menor al mayor.

16. IAVOLNUS Libro VI. ex Cas8iO. - Adoptio 18. JAvOLENO; Doctrina de Ca.sio, libro VI. -
enim in his personis locum habet, iii quibus etiam Pues la adopción tiene lugar en aquellas personas,
natura potest habere. en quienes también la naturaleza puede tenerlo.
17. ULPIANUS Libro XXVI. ad Sabinum.—Nec 17. ULPIANo; Comentario8á Sabino, libro XXVI.
ej permittitur arrogare, qui. tutelam ve! euram —Y no se permite al que administró la tutela 6 la
alicuius administravit, si minor viginti quinque curatela do alguno arrogar á éste, si fuese menor
annis sit, qui arrogatur; no forte eum ideo arro- de veinticinco años el que es arrogado; no sea
get, no rationes reddat. Item inquirendum est, no que lo arrogue, para no rendir cuentas. También
forte tuxpis causa arrogandi subsit. se ha de inquirir, si para la arrogación hubiere
quizá oculta alguna causa torpe.
§ 1.— Eorum duntaxat pupiliorum arrogatio § 1.—Ha de permitirse la arrogación de estos
permittcnda est his, qui vel natural¡ cognatione, pupilos solamente á aquellos que los adoptaren
vol sanctissima affectionc dueti adoptarent, cete- llevados ó del natural parentesco, 6 de un purísi-
rorum prohibenda, no esset in potestate tutorum mo afecto, debiendo estar prohibida la de los de-
et finire tutelam, et sub8titutionem a parente fa- más, para que no esté al arbitrio de los tutores el
ctam extinguere. poner término á la tutela, y el extinguir la susti-
tución hecha por el ascendiente.
§ 2.— Et primum quidem excutiendum cnt, § 2.—Y en verdad que ante todo deberá exa-
quae facultates pupilli sint, et quae cius, qni minarse, qué bienes tenga el pupilo, y cuáles el
adoptare eum veit, ut aestimetur ex comparatio- que lo quiera adoptar, para que se estime por su
nc earum, an salubris adoptio possit pupillo intel- comparación, si la adopción puede entenderse
ligi; delude, culus vitae alt ja, qni veit pupiflum conveniente para el pupilo; en segundo lugar, de
redigere in familiam sum; tertio, culus ídem qué género de vida sea aquel que quiera agregar
actatis sit, ut aestimetur, an medina sit de liberia el pupilo á su familia; en tercer lugar, de qué
procreandis cogitare eum, quam ex aliena fami- edad sea el mismo, para que se juzgue, si seria
lia quemquam redigere in potestatem anam, mejor que pensara en procrean hijos, que en re-
ducir á su potestad á otro de una familia extraña.
§ 3.—Praeterea videndum caL, an non (1) de- § 3.—Además de esto se ha de ver, si no se de-
beat permitti ci, qni vel unum habebit, vel plures be permitir al que tuviere uno 6 varios hijos adop-
liberos, adoptare alium; no aut iliorum, quos itt- tar á otro; 6 para que no se disminuya á los que
stis nuptUs procreaverit, deminuatur spes, quam hubiere procreado de justas nupcias la esperanza
unusquisque liberorum obsequio paret sibi; ant que cada uno de estos hijos se procure con su ob-
qui adoptatus fait, ininus percipiat, quam dignum sequio; 6 para que el que fué adoptado no per-
cnt eum consequi. ciba menos de lo que fuere digno que consiga.
§ 4.—Interdum et ditiorem permittetur adopta- § 4,—Algunas veces se permitirá también al
re pauperiori, si vitae eius sobrietas clara sit, vel más pobre adoptar al más rico, si fuera patente
affectio honesta ncc inco.gnita. la sobriedad de su vida, 6 una afección honrada
y evidente.
§ 5.—Satisdatio autem iii hia casibus dar! solet. § 5.----Pero en estos casos suele darse fianza.
18. MARCELLUS Libro XXVI. Digestorum. - 18. MARCELO; Digesto, Libro XXVI.--No se de-
Non aliter enim voluntati chis, qui arrogare pu- berá, pues, asentir á la pretensión del que quiera
pillum volet, si cau8am cina ob alia probabit, siib- arrogar á un pupilo, aun cuando por otros moti-
scribendnm cnt, quam si caverit servo publico, vos probare su intención, de otro modo que si hu-
se restituturum ea, quae ex bonis eius consecutus biere dado caución al esclavo público, de que ha-
fuerit, Mis, ad quos res perventura csct, si arro- brá de restituir lo que de los bienes del pupilo
gatus permansisset iii ano statu. hubiere percibido, á aquellos á. quienes habria
correspondido la hacienda, si el arrogado hubie-
se permanecido en su estado.
19. ULPIAWTJS Libro XXVT. ad Sabinum. - His 19. ULPIANO; Comentariosd Sabino, libro XXVI.
verbis satisdationis, quae ab arrogatore praesta- —Nadie duda que con estas palabras de Ja fian
ni d.ebet: «ad quos ea res pertinet», et libertatibus za, que por el arrogador debe prestarse: «á aque-
prospectuin case, quae secundis tabulis datae sunt, llos á quienes esta hacienda pertenece., se ha
et multo magia substituto servo, item legatariis, atendido también á las libertades que se han da-
nemo dubitat. do en segundas tablas, y mucho más al esclavo
sustituido, as¡ como á los legatarios.

(1) non, omí tela la Vutg.


Toito I—
DIGESTO .'—LIBRO 1: TÍTULO VII

§ 1.— Quae satisdatio si omiss fucrit, utilis § 1.—Si se hubiere omitido esta fianza, se da
actio in arrogatorem datur. una acción util contra el arrogador.
4
20. MAncELrus libro XXVI. Di9estorum. - 20. MARCELO; Digesto, libro XXVI —Mas esta
Haec autem satisdatio locum habet, si impubes fianza tiene lugar, si falleció impúbero; pero aun-
decessit; sed etsi de pupillo loquitur, tamen hoc que se habla de pupilo, no obstante, también se
et in pupila observandum cst, ha de observar esto respecto de la pupila.
21. O-AnIS libro singular¡ I?egularum.— Nam 21. GAYO; Reglas, Libro único—Porque por res-
et feminae ex rescripto Principi.s arrogan pos- cripto del Pnincipe, también las hembras pueden
su.nt. ser arrogadas.
2. ULPIANUS libro XXVI. ad Sabinum.— Si 22. ULPiANO; Comentan osdSabino, libro XXVI.
arrogator decesserit impubere relicto filio ado- -- Si el arrogador hubiere fallecido dejando un
ptivo, et mox impubes decedat, an heredes arro- hijo adoptivo impúbero, y después muriese el im-
gatoris teneantur? Et dicendum est, heredes quo- púbero, ¿quedan obligados los herederos del arro-
que restituturos et (1) bona arrogati, et praeterea gador? Y se ha de decir, que también los herede-
quartam partem. ros han de restituir los bienes del arrogado, y
además la cuarta parte.
§ 1.— Sed un impuberi arrogator substituere § 1.—Pero, se pregunta, ¿puede acaso el arro-
possit? quacritur. Et puso non admitti sub4tutio- gador sustituir al impúbero? Y .juzgo que no se
nem, nisi forte ad quartam solam, quam ex bonis admite la sustitución, como no sea solamente pa-
eius consequitur; et bactenus, ut ci usque ad pu- ra la cuarta parte que de sus bienes consigue; y
bertatem substitua.t. Ccterum si fidel eius commit- en tanto que le sustituya hasta la pubertad. Por
tat, ut quandoque restituat, non oportet admitti lo demás, si le hiciere un fideicomiso, para que
fideicommissum, quia boc non iudieio etus ad eum restituya en cierto tiempo, no conviene que se
pervenit, sed Principali providentia. admita el fideicomiso, porque esto no llega al arro-
gado por propia voluntad de aquel, sino por dis-
posición del Príncipe.
§ 2.—Hace omnia diccuda sunt, sive in Iocum § 2.—Todas estas cosas se han decir, cuando
fui, sive in locum nepotis aliquis impuberem arre- alguien hubiere arrogado á un impúbero, ora en
gavenit. lugar de hijo, ora en lugar de nieto.
23. PAULUS Libro XXXV. (2) ad Edictum, - 23. PAULO; Comentarios al Edicto, XXXV. -
Qui in adoptionem datur, his, quibus agnascitur, El que se da en adopción, se hace también cogna-
et cognatus fit, quibus varo non agnascitur, nec do de aquellos para quienes se hace agnado, y
cognatus fit; adoptio enim non jus sanguinis, sed para quienes no se hace agnado, tampoco se hace
ius agnationis affert. Et ideo si flhium adoptave- cognado; porque la adopción no llega consigo el
riin, uxor mea lii matris loco non est, neque enim derecho de sangre,- sino el derecho de agnación.
agnascitur ei, propter quod ncc cognata (3) eius Y por lo tanto, si yo hubiere adoptado á alguno
fit. Item nec mater mea avine loco illi est, quon- por hijo, mi mujer no está para él en el lugar de
mm his, qui extra familiam meam sunt, non madre, porque no se hace agnada de él, ni por lo
agnascitur; sed fihiae meae is, quera adoptavi, fra- tanto se hace su cognada. Asimismo, tampoco mi
ter fit, quoniaxn (4) in familia mea est filia, nu- madre está para él en el lugar de abuela, porque
ptiis tamen etiam eorum prohibitis. no se hace agnado para aquellos que están fuera
de mi familia; pero este á quien adopté se hace
hermano de ini hija, porque mi hija está en mi fa-
milia, estando también prohibidas entre ellos las
nupcias.
24. ULPIANUS libro 1. Disputationum. - Ne- 24. ULPIANO; Disputas, Libro 1.—No puede ser
que absens, neque dissentiens arrogan potest. arrogado ni el ausente, ni tampoco el que disiente.
25. IDEM Libro V. Opinionum.-.-Post mortem 25. EL MISMO; Opiniones, Libro V.—Después de
fihiae suae, quac ut materfamilias quasi jure eman- la muerte de su hija, que cual madre de familia
cipata vixerat, et testamento seriptis heredibus habla vivido como emancipada en derecho, y fa-
decessit, adversus factum suum, quasi non jure lleció con herederos instituidos en su testamento,
eam ncc praesentibus testibus emancipasset, pa- se prohibe que el padre promueva controversia
ter movere coutroversiam prohibetur. contra su propio hecho, como si no la hubiese
emancipado según derecho, ni en presencia de
testigos.
§ 1.—Neque adoptare, neque arrogare quis ab- § 1.—Ningún ausente puede ni adoptar, ni arro-
seus, nec per ahium eiusmodi solennitatem pera- gar, ni cumplir por medio de otro semejante so-
gere potest. lemnidad.
26. IULIANUS libro LXX. (5) Digestorum. - 28. JULIANO; Digesto, libro LXX.—No será
Quera filius meus emaneipatus adoptaverit, is ne- nieto mio aquel á quien mi hijo emancipado hu-
pos meus non cnt. biere adoptado.

(1) re8tltuere bona, Ha!.


(3\ XXXVI., Ha!. (4) quamdlu, otros, segwt anotacidn deHal.
(3) cognatus, ifa!. (5) XXV., Hca.

DWESTO.-LIBRO i TITULO Y!! 223

27. IDEM Libro LXXXV. Digesorwm.-Ex ado- 27. EL MISMO; Digesto, Libro LXXX V.-El na-
ptivo natus adoptivi Iocum obtinct in jure civili, cido de un adoptivo obtiene en el derecho civil el
lugar del adoptivo.

28. GÁIUS libro 1. Institutionwm. (1)-Liberum 28. GAYo; Instituta, Libro 1.-Aquel que tuvie-
arbitriUm est ci, qui flhium et ex eo nepotem in re en su potestad á un hijo y á un nieto nacido de
potes tate habebit, fihium quid cm potestate dimit él, tiene ciertamente libre arbitrio para emanci-
tere, nepotein vero in potestate retinere; vel ex par de su potestad al hijo, y retener en su potes-
diverso fihium quidem in potestate retinere, ne- tad al nieto; ó al contrario, para retener en su
potem vero manumittere, ve! omnes Su! iuris effi- potestad al hijo, y manumitir al nieto, ó para ha-
cere. Eadem et de pronepote dieta esse intelli- cerlos á todos dueños de si mismos. Y lo mismo
geraus. entenderemos que queda dicho también respecto
al biznieto.

29. CALLISTRATUS libro H. Institutionum.-Si 29. CALISTRATO; Instituta, libro 11.-Si el pa-
pater naturalis loqul quidem non possit, alio ta- dre natural no pudiera en realidad hablar, pero
mcii modo, quam sermone, manifestum facere de otro modo que con palabras pudiera manifes-
possit, velle se filium suum in adoptionem dare, tar que quería dar á su hijo en adopción, la adop-
perinde confirmatur adoptio, ac si jure facta esset. ción se confirma lo mismo que si hubiese sido
hecha en forma de derecho.

30. PAULUS libro I. Reguiarum.-Et qui uxo- 30. PAULO; Reglas, libro 1.-También los que
res non habent, fi!ios adoptare possunt. no tienen mujeres en matrimonio pueden adoptar
hijos.

31. MARCIÁNUS libro V. Regularum.-Non po- 31. MARCIANo; Reglas, libro V.-El hijo, ya sea
test tilius, qui est in potestate patris, uUo modo natural, ya adoptivo, que está bajo la potestad de
compeliere eum, nc Sit in potestatc, sive natura- su padre, no puede compeler de ningún modo é.
lis, sive adoptivus. éste para que no le tenga en potestad.

32. PAPINIANTJS libro XXXI. Quaestíonum.- 32. PAPINIANO; Cuestiones, libro XXXI.-Mas
Nonnunquam autem impubes, qui adoptatus est, algunas veces deberá ser oído el impúbero que
audiendus cnt, si pubes factus emancipar¡ desi- tité adoptado, si, hecho púbero, deseare ser eman-
deret; idque causa cognita per iudicem statuen- cipado; y esto se habrá de determinar por el juez,
dum cnt. con conocimiento de causa.
§ 1.-Imperator Titus Antonunus rescripsit, pni- § 1.-El Emperador Tito Antonino decidió por
vignum suurn tutor¡ adoptare permitteudum. rescripto, que debía permitirse al tutor adoptar á
su entenado.

33. M.&ucxwus Libro V. Regularum.-Et si pu- 33. MARCIANO; Reglas, libro V.-Y si hecho pú-
bes faetus non expedire sibi in potestatem chis bero hubiere probado que no le convenía estar re-
redigi probaverit, aequum esse (2) emancipan ducido á la potestad de él, que es justo sea eman-
eum a patre adoptivo; atque ita pristinum ius re- cipado por el padre adoptivo; y que as! recupere
cuperare. su primitivo derecho.

34. PATJLUS libro XI. Quaestionum.- Quaesi- 34. PAULO; Cuestiones, Libro XI.-Se preguntó,
tu.m est (3), si tibi filuus in adoptioneni hac lege ¿si se te hubiere dado en adopción un hijo, con
sit datus, ut post trieunium puta eundem mili in la obligación de que después, por ejemplo, de un
adoptionein des, an actio ulla sit? Et Labeo putat trienio me lo des en adopción, habría alguna ac-
nullam esse actionem; nec enim moribus nostnis ción? Y Labeon juzga que no hay ninguna acción;
couvenit (4) flhium teniporalem habere. porque no conviene á nuestras costumbres tener
hijo sólo por algún tiempo.
35. IDEM libro I. Responsorum.-Per adopti- 35. EL MISMO; Respuestas, libro 1.-Por la adop-
onem dignitas non minuitur, sed augetur; ande ción no se disminuye la dignidad, sino que se au-
Senator, etsi a plebeio adoptatus est, manet Sena- menta; por lo cual un Senador, aunque fué adop-
tor; similiter manet et Senatoris fihius. tado por un plebeyo, permanece Senador; de la mis-
ma manera queda también el hijo del Senador.
8. IDEM libro XVIII. Responsorum-Emanci- 38. EL MISMO; Respuestas, libro XVIII.-Es
pan fihium a patre quocunque loco posse constat, constante que en cualquier lugar puede ser el
ut exeat de patria potestate. hijo emancipado por el padre, de suerte que salga
de la patria potestad.
§ 1.-Apud Proconsulem etiam in ea provincia, § 1.-Es permitido que se pueda manumitir .y
quam sortitu.s non est, et manumitti, et in ado- dar en adopción ante el Procónsul, aun en aque-
ptionem dan posse placet. lla provincia que no le tocó en suerte.
37. IDEM libro II. 8ententiarun. - Adopta- 87. EL MISMO; Sentencias, libro II.-Cualquiera

(1) Gayo Ins;t, 1. . 133. (3) Quaesitum est o,niteia8 la, Vtly.
(2) est, HaZ. 4) convenire, naL

224 DIGESTO.—LIBRO 1: TITULO VII

re quis nepotis loco potest, etiamsi fihuum non puede adoptar á otro en calidad de nieto, aunque
habet. no tenga hijo.
§ 1.— Eum, quem quis adoptavit, em:ncipa- § 1.—Nadie puede adoptar por segunda vez fi
tum, vel in adoptionem datum iterum non potest aquel fi quien adoptó, y fué luego emancipado, 6
adoptare. dado fi Otro en adopción.
38. MARCELLUS libro XXVI. Digestorum. - 38. MARCELO; Digesto, libro XXVI.—La adop-
Adoptio non jure facta a Príncipe confirman po- ción que no se hizo con arreglo fi derecho puede
test; ser confirmada por el Príncipe;

39. ULPIANUS libro III. de officio Consulis (1). 39. ULi'iAo; ))eZ Cargo de Cónsul, libro III.—
—nam ita Divus Marcus Eutychiano rescripsit: Porque el Divino Marco respondió por rescripto
«Quod desideras, su impetrare debeas, aestima- fi Eutiquiano de esta suerte: «Si debes impetrar
bunt indices adh.ibitis etiam his, qui coutradicent lo que deseas, lo estimarán los jueces, habiendo ci-
(2), id est, qui laederentur confirmatione ado- tado también fi aquellos que lo contradijeren,
ptionis». esto es, que se perjudicarían con la confirmación
de la adopción.»

40. M0DESTINUS libro I. Differentiarura.—Ar- 40. MODESTIN0; Diferencias, libro 1.—Arroga-


rogato patrefamilias, liben, qui in eius erant po- do un padre de familia, los hijos que estaban bajo
testate, nepotes apud arrogatorem efficiuntur, si- su potestad se hacen nietos para el arrogador, r
mulque cum suo patre in eius recidunt potestatem; recaen juntamente con su padre en la potestad de
quod non similiter in adoptione (3) contingit, aquel; lo que no acontece del mismo modo en la
nam nepotes ex eo in avi naturalis retinentur po- adopción, porque los nietos habidos del adoptado
testate. son retenidos en la potestad del abuelo natural.
§ 1.—Non tantum qnnm quis adoptat, sed et § 1.—No sólo cuando alguno adopta, sino tam-
quum arrogat, malor esse debet co, quem sibi per bién cuando arroga, debe ser mayor que aquel fi
arrogationem, vel par aloptionem fihium facit; et quien para si hace hijo por la arrogación, ó por la
utique plenae pubertatis (4), id est decem et octo adopción; y ciertamente debe aventajarle el tiem-
annis aiim praecedere debet. po de laplena pubertad, esto es, diez y ocho años.
§ 2.—Spado arrogando suUm heredem sibi ad- § 2.—Mediante la arrogación, puede el espa-
sciscere (5) potest; nec ej corporale vituum impe- dón procurarse un heredero suyo; y no le sirve
dimento est. de impedimento su defecto corporal.
41. Irzx libro II. Regularum.—Si pater filium, 41. EL MISMO; Reglas, libro 11.7-Si un padre hu-
ex quo nepos 1111 est in potestate, emancipavenit, biere emancipado al hijo, del cual tuviere en su
et postes eum adoptaverit, mortuo eo nepos in potestad un nieto, y después lo hubiere adoptado,
pa tris non revertitur potestatem. Nec is nepos in muerto él, no vuelve el nieto fi la potestad del
patris revertitur potestatem, quem avus retinue- padre. Y tampoco el nieto que el abuelo hubiere
nt filio dato in adoptionem, quem denuo redado- retenido, al dar fi su hijo en adopción, vuelve fi
ptavit. la potestad del padre, á quien de nuevo readoptó.
42. IDEM libro 1. Pandectarum.—Etiam unf'an- 42. EL MISMO; Pandectas, libro 1.—También
tem in adoptionem dare possumua. podemos dar en adopción al infante.
48. POMP0NIUS libro XX. (6) ad Quintum Mu- 48. POMPONIO; Comentarios d Quinto Mucio, li-
cium. - Adoptiones non sohum fihiorum, sed et bro XX.—Se hacen las adopciones no solamente
quasi nepotum fiunt, ut aliquis nepos noster esse en calidad de hijos, sino también al modo de nie-
videatur, perinde quasi ex filio, ve! incerto (7) tos, de suerte que alguno parezca ser nieto nues-
natus sit. tro, igualmente que si hubiere nacido de un hijo
nuestro, 6 de otro desconocido.
44. PROCULUS libro VIII. Epistoharum.—Si is, 44. PROCULO; Epístolas, libro VIII.— Si aquel
qui nepotem ex filio habet, in nepotis loco aliquem que de su hijo tiene un nieto, adoptó fi alguien
adoptavit, non puto, mortuo ayo jura consangui- en lugar de nieto, no opino que, muerto el abue-
nitatis inter nepotes futura esse; sed si sic ado- lo, deban existir derechos de consanguinidad en-
ptavit, ut etiam inre legis (8) nepos suus esset, tre los nietos; pero si lo adoptó de modo que tam-
quasi ex Lucio puta filio suo, et ex matrefamilias bién fuese legalmente su nieto, cual si hubiese
euns natus esset, contra puto. nacido, por ejemplo, de Lucio, su hijo, y de la mu-
jer de éste, juzgo lo contrario.
45. PAULUS Libro III. ad legem Iuliam et Pa- 45. PAULO; Comentarios d la Ley Julia y Papia,
piam.—Onera eius, qui in adoptionem datus est, libro 111.—Las cargas de aquel que fué dado en
ad patrem adoptivum transferunLur. adopción se transfieren al padre adoptivo.
46. ULPIANUS libro IV. ad legem Iuliam et Pa- 46. ULPIANO; Comentarios d ¿a ley Julia y Pa-

(1) Proconsulls, Ral.


(2) contradkerent, HaZ. (6) XXI., Tíal.
(3) Att Ecl.; adoptionem, 71. (7) Incerte, Ecl.; vel deincepe, Vslg.
(4) plena plibertate, HaZ, (8) Ogros, ut tam lure legeque nepos euue, quam el ex Lucio,
() aceersere, VuIg. puta filio sao et ex matref.

DIGESTO.—LIBRO 1: TtTIJLO VIII 225

pian.—In servitute mea quaesitus mihi filias in pia, libro 1V—El hijo que yo tuve estando en
potestatem meam redigi beneficio Principia po- esclavitud puede reducirse fi mi potestad por con-
test; libertiflUm tamen eum manere non dubitatur. cesión del Príncipe; pero no se duda que queda
libertino.
TIT. VIII. TÍTULO VIII.
D-F, DIVISIONE RERUN ET QUALITATE DE LA DIVISIÓN Y CUALIDAD DE LAS COSAS.

1. GAIUS libro II. In3titutkmum (1). - Summa 1. GAYO; Instituta, Libro IL—La capital divi-
rerum divisio ín duos articuloB deducitur
nam aliae sant divini iuris, aliae hurnani. Divini
(e); sión de las cosas se reduce fi dos especies; porque
unas son de derecho divino, y otras de derecho
iuris sunt veluti (3) res sacrae et religiosae. San- humano. Son de derecho divino, por ejemplo, las
ctae quoque res, veluti mur¡ et portae (4), quo- cosas sagradas y las religiosas. También las co-
damrnodo divini iuris sunt. Quod autem divini iu sas santas, como los muros y las puertas, son en
ris est, id nullius in bonis est; Id vero, quod ha- cierto modo de derecho divino. Mas lo que es de
mani iuris est, pleruinque alicuius in bonis est; derecho divino, no está en los bienes de nadie;
potest autem et nullius in bonis case; nam res pero lo que es de derecho humano, está las más
hereditariae anteqilam aliquis heres existat, mil- de las veces en los bienes de alguno; puede, no
lius tu bonis sant. Hae au.tem res, quae humani obstant, no estar tampoco en los bienes de algu-
iuris sunt, ant publicae sant, ant privatae; quae no; porque los bienes de la herencia, antes que
p'ublieae sunt, nullius in bonis esse creduntur; haya algún heredero, no están en los bienes de
ipsius enim universitatis esse creduntur (5). Pri- persona alguna. Mas las cosas que son de derecho
vatae autem sant, quae singnlorum sunt (6). humano, 6 son públicas, ó privadas; las que son
públicas se reputa que no están en los bienes de
nadie; porque se considera que son de la misma
universalidad. Pero son privadas las que son de
cada uno.
§ 1.—Quaedam praeterea res corporales sant, § 1.—Además de esto, unas cosas son corporales,
qnaedam incorporales. Corporales hae sunt, quae y otras incorpóreas. Son corporales, las que pue-
tangI possnnt, veluti fundas, horno, vestis, aurum, den tocarse, como un fundo, un hombre, un ves-
argentum, et denique aliae res innumerabiles. tido, el oro, la plata, y finalmente otras innume-
Incorporales sunt, quae tangi non possunt; qua- rables. Son incorpóreas, las que no pueden tocar-
ha sunt ea, quae in tare consistunt, sicut heredi- se; cuales son las que consisten en un derecho,
tas, ususfructus, obligationes quoquo modo con- como la herencia, el usufructo, y las obligaciones
tractae. Neo ad rem pertinet, quod in hereditate de cualquier modo contraídas. Y no importa al
res corporales continentur; nam et fructus, qui ex caso, que en la herencia se contengan cosas cor-
fundo percipiuntar, corporales sunt; et Id, quod porales; porque también los frutos, que se perci-
ex aliqua obligatione nobis debetur, plerumque ben de un fundo, son corporales; y aquello que se
corporale est, veluti fundus, horno, pecunia; nam nos debe por alguna obligación, es corpóreo las
ipsum las suceessionis, et ipsum tus utendi fruen- más de las veces, como un fundo, un hombre, y
di, et ipsum ms obligationis incorporale est. Eo- el dinero; porque el derecho mismo de sucesión,
dem numero sun.t et jura praediorum urbauorurn y el derecho mismo de usar y de disfrutar, y el
et rus Licorum, quae etiam servitutes vocantur. derecho mismo de una obligación es incorpóreo.
También son del mismo número los derechos de
los predios urbanos y rústicos, que también se
llaman servidumbres.
2. MARCIANUS libro III. Institutionum.—Quae- 2. MARCIANO; Instituta, libro 111.—Algunas co-
dam natural¡ jure communia sunt omnium, quae- sas son comunes fi todos por derecho natural,
dam universitatis, quaedam nullius, pleraque sin- otras son de la comunidad, otras no son de nadie,
guiorum, quae variis ex causis cu.ique acquirun- y la mayor parte son de particulares, las cuales
tur. se adquieren para cada cual por varias causas.
§ 1.—Et quidem naturahi jure omnium commu.- § 1.—Y ciertamente son comunes fi todos por
nia sant illa: ar, aqua profiuens, et mare, et per derecho natural estas cosas: el aire, el agua co-
hoc litora maris. rriente, y el mar, y consiguientemente las costas
del mar.
3. FLORENTiNUS libro VI. (7) Institutionuni. - 3. FLORENTINO; Instituta, Libro VI.—Asimismo
Item lapilli, genimae, ceteraque, quae in litore las piedras preciosas, las perlas, y las demás cosas
invenimus, jure natural¡ nostra statim fiunt. que encontramos en las riberas, se hacen inme-
diatamente nuestras por derecho natural.
4. MARCIANUS libro III. Instittitionum.—Nemo 4. MARCIANO; Instituciones, Libro III.—Ásl pues,
igitur ad litus maris accedere prohibetur piscan- fi nadie se le prohibe acercaras fi la orilla del
di causa, dum tainen vilhis, et aeliflciis, et mona- mar para pescar, con tal que no toque fi las casas
mentis abstineatur, quia non sunt iuris gentium, de recreo, fi los edificios, y fi los monumentos,

Gayo Inst. II. 1 2. ?, 8-14.


(s)S. en. un. esse ered.,omitelae 1,141.
.

(8) dtducitur, VuIg. contra Gayo.


(3)
(" veluti, oaOLa Hal. contra Gayo.
(4) cvItatum, inserta ¿a Vu2g. Contra Gayo.
() Quae autem private.e sunt, ingn1orun1 existunt,
(7) 1., Hai.
HaZ.

226 DIGESTO.—LIBRO 1: TÍTULO Vilt

sicut et mare; idque et Divus Pias piscatoribus porque no son del derecho de gentes, como lo es
Formianis et Capenatis (1) rescripslt. el mar; y esto decidió también el Divino Pío en
rescripto á los pescadores Formi anos y Capenates.
§ 1.—Sed flumina paene omnia et portus publi- § 1.—Pero casi todos los ríos y los puertos son
ca sunt. públicos.
5. Gius libro II. Rerum quotidianarum sive 5. Gyo; Diario, libro 11.—Es público por el
aureorum.—Riparum usus publicas est jure gen- derecho de gentes el uso de las riberas, as! como
tinm, sicuL ipsius fluminis. Itaque navern ad cas el del mismo río. Y así, cualquiera tiene libertad
appellere (2), funes ex (3) arboribus ibi natis re- para acercar á ellas su nave, atar cuerdas de los
ligare, retia siccare et ex mart reducere, onus &U- árboles allí nacidos, tender á secar y sacar del
quid in his reponere euilibct liberum est, sicuti mar las redes, y acomodar en ellas alguna carga,
peripsnmfiumen navigare. Sed proprietas Iliorum así como navegar por el mismo río. Pero la pro-
est, quorum praediis haerent; qua de causa arbo- piedad es de aquellos con cuyos predios colindan;
res quoque in lis natae eorundem sunt. por cuya causa son también de los mismos los ár-
boles en ellas nacidos.
§ 1.—In mar¡ piscantibus liberum est casam in § 1.—Los que pescan en el mar tienen libertad
litore ponere, in (4) qua se recipiant, para situar en la ribera una choza en que se al-
berguen,
8. MRcIANvs libro III. Institutionum. - in 8. MAEC NO; Instituta, libro 111.—de tal mo-
tantum, at et sol¡ domini constituantur, qui ibi do, que hasta se constituyan dueños del suelo los
aedificant, sed quamdiu aedificium manet; alio- que al!í edifican, pero sólo mientras permanece eh
quin aedificio dilapso quasi jure postliminli re- edificio; por lo demás, arruinado el edificio, vuel-
vertitur locas in pristinam cansam et, si alius in ve el sitio como por derecho de poshirninio a su
eodem loco aedificaverit, cias fiet. antigua condición, y si otro hubiere edificado en
el mismo sitio, se hará de él.
§ 1.—Universitatis sunt, non singiilorum, vel- § 1.—Son de la comunidad, y no de los parti-
uti (5) quae in civitatibus sant theatra, et ata- culares, por ejemplo, los teatros que hay en las
día, et similia (6), et si qua alia sunt commiinia ciudades, y los estadios, y otras cosas semejantes,
civitatum. Ideoque (7) nec servus communis ci- así como también algunas otras que son comunes
vitatis singulorum pro parte intelligitur, sed mii- á los de las ciudades. As!, pues, el esclavo común
versitatis. Et ideo tam contra civem, quam pro de la ciudad no se entiende que es parcialmente
eo poBse servum civitatis torqueri Divi Fratres de cada uno, sino de ha comunidad. Y por esto de-
rescripserunt. Ideo el libertus civitatis non babet cidieron por rescripto los Di-vinos Hermanos, que
necease veniam Edicti petere, si vocet la ius aH- el esclavo de la ciudad puede ser atormentado pa-
quem ex civibus. ra que declare así en contra, como en favor de un
ciudadano. Yponlomismo, tampoco el liberto de la
ciudad tiene necesidad de pedir la venia del Edicto,
si citare á juicio á cualquiera de los ciudadanos.
§ 2.—Sacrae res, et religiosae, et sanctae in § 2.—Las cosas sagradas, las religiosas, y las
nullius bonis sant. santas no están en los bienes de nadie.
§ 3.—Sacrae autem res sunt hae, quae publice § 8.—Mas son cosas sagradas, las que pública,
consecratae sant, non prívate; si quia ergo priva- no privadamente, fueron consagradas; as!, pues,
tim (8) sibi sacrum constituerit, sacrum non si alguno hubiere constituido privadamente sa-
est, sed profanum. Semel autem aedo sacra facta, grada para si una cosa, esta no es sagrada, sino
etiam diruto aedificio locus sacer manet. profana. Mas una vez hecha sagrada una casa,
aún después de derruido el edificio, queda sagra-
do el lugar.
§ 4.—Religiosum autem locum unusquisque ana § 4.—Pero cada cual hace á su voluntad reli-
voluntate faeit, dum mortuum infert in locum gioso un lugar, con sólo que en un lugar suyo
simm. Tu commune autem sepulerum etiam mvi- entierre algún muerto. Es, no obstante, licito en-
tis ceteris hect inferre. Sed et in alienum locum terrar en un sepulcro común, aún contra la vo-
concedente (9) domino licet inferre, et hect post- luntad de los condueños. Pero también es licito
ea ratuni (10) habuenit, quam illatus esI mortuus, enterrar en lugar aeno con el permiso del due-
religiosas locus fit. ño, y aunque lo hubiere ratificado después que
fué sepultado el muerto, el lugar se hace religioso.
§ 5.—Cenotaphium quoque magia placet locum § 5.—Asimismo, más bien parece que el cenota-
case religiosum, sicut testis in ea re est Virgi- fio sea lugar sagrado, como sobre este particu-
hius (11); lar atestigua Virgilio;
7. ULPIÁNUS libro XXV. ad Edictum. - sed 7. ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro XXV.
Divi Fratres contra rescripserunt. -. pero los Divinos Hermanos decidieron por res-
cripto lo contrario.
S. MARCIÁNris libro IV. Regularum.— Sanetum 8. MARCIANO; Regias, Libro IV.—Es santo lo que
(1) Capuanis, Vug.
(2) applicare, YuFg. (7) Itemque, Ha?.
(3) ex, omítela ¿a ¡Tuig. (8) privatum, Hai.
(4) iii, anota Br. (9) tantum, insrta Ha!.
(5) veluti, omítela Has. (10) non, inserta acertadamente Has.
(e) et sii1ia, ornteiaa ¿faZ. (11) Bneida III, 804.

DIGESTO.—LIBRO 1: TÍTULO IX 227

est, quod ab ininria hominum defensum atque es defendido y protegido contra la injuria de los
munitum est. hombres.
§ i.-Sanctum autem dictum est a sagminibus. § 1.—Mas se dijo sanctum (santo), de sagmen
Sunt autem sagmina que edam herbae, quas lega- (verbena). Pero son las verbenas ciertas yerbas,
ti populi Romani ferre solent, no quis eos viola- que suelen llevar los Legados del pueblo Romano,
ret, sicut lo- ati Graecorum ferunt ea, quae yo- para que nadie 1s ofende, así cono los Legados
cantUr cerycia
0 (1). de los Griegos llevan lo que llaman caduceo.
§ 2,—In municipiis quoque muros esse sauctos, § 2. _Refiere Cassio, que Sabino respondió acer-
Sabinum recto respondisse Cassius refert, prohi- tadamente que en los municipios también son san-
beriqile oportere, no quid in his immitteretur (2). tos los muros, y que convenía se prohibiera que
nada se introdujese en ellos.
9. ULPIAUS libro LXVIII. ad Edictum.— Sa- 9. ULPIANO; Comentarios al Kdicto, libro LX VIII.
cra loca ea sunt, quce publice sunt dedicata, si- —Lugares sagrados son aquellos que fueron pú-
ve in civitate sint, sive in agro. blicamente dedicados, ya se hallen en la ciudad,
ya en el campo.
§ 1.—Scienduni est, locum publicuin tunc se- § 1.—Ha de saberse, que un Jugar público en-
crum fieri possc, quum Prineeps eum dedicavit, tonces puede hacerse sagrado, cuando el Príncipe
ve¡ dedicandi dedit potestatem. lo dedicó, ó dió facultad para dedicarlo.
§ 2.—Illud notandum est, aliud esse sacrum lo- § 2.—Debe notar', que una cosa es lugar sa-
eum, aliud sacrarium; sacer locus est locas con- grado, y otra sagrario; lugar sagrado es un lugar
secretas; saerarium est locus, in quo sacra repo- consagrado; sagrario es un lugar en el que se
nuntur (3), quod etiem in aedificio privato csse guardan las cosas sagradas, el cual también pue-
potest; et solent, qui liberare eum locum religio- de estar en un edificio privado; y los que quieren
nc vohint, sacra mdc evocare. librar de la religión este lugar, suelen sacar de
alil las cosas sagradas.
§ 3.—Propnie dicimus sancta, quae neque sa- § 3.—Propiamente llamamos santas fi las cosas,
cra, neque profana sunt, sed sauctione quadam que ni son sagradas, ni profanas, pero que fueron
confirmata, utieges sanctae sunt, sanetione enim confirmadas con alguna sanción, fi la manera que
quadam sunt subnixae (4); quod enim sanetio- son Santas las leyes, porque están apoyadas con
ne quadam subnixum est, id sanetum est, etsi Deo una sanción; pues lo que en una sanción se apoya
non sit cousecratum. Et iuterdum in sauctioni- es santo, aunque no esté consagrado fi Dios. Y fi
bus adiicitur, ut, qui ibi aliquid commisit, ca- veces se añade en las sanciones, que el que contra
pite puniatiir. lo sancionado hizo algo, sea castigado con pena
capital.
§ 4.—Muros autom municipales nec reficere Ii- § 4.—Mas no es licito, sin autorización del Prin-
cet sine Principis vol Praesidis auctonitate, neo cipe 6 del Presidente, ni rehacer los muros muni-
aliquid lis coniungere vol superponere. cipales, ni añadirles 6 sobreponerles cosa alguna.
§ 5.—Res sacra non racipit aestimationem. § 5.—La cosa sagrada no admite estimación.
10. POMPOIUS libro VI. ex Plautio (5).—Ari- 10. POMPONIO; Doctrina de Flaucio, Libro VI.—
sto ait, sicut id, quod in mare aedificatum sit, fie- Dice Ariston, que as¡ como se hanla privado lo que
ret privatum, ita quod mar¡ occupatum sit, fien en el mar se hubiere edificado, asÍ también se hace
publicum. público lo que por el mar haya sido ocupado.
11. POMPONIUS (6) libro II. ex variis lectioni- 11. POMP0NIO; Doctrina de autores varios, Libro
bus.—Si quis violaveril muros, capite punitur, 11.—Si alguno hubiere violado los muros, es cas-
sicuti si quis transscendet scalis admotis vel alia tigado con pena capital, como por ejemplo, si al-
qualibet ratione; nan cives Romanos alia, quam guno los atravesare subiendo por escalas adosa-
per portas, egredi non hect, quum illud hostile et das ó de otra manera cualquiera; porque no es
abomjuandum Sitj nam et Romuji frater Remas licito que los ciudadanos Romanos salgan de otro
occisus traditur ob id, quod murum transscende- modo que por las puertas, siendo aquello cosa hos-
re voluerit. til y abominable; como que se cuenta que Remo,
hermano de Rómulo, fué muerto por esto, por ha-
ber querido atravesar el muro trepando por ¿1.
TIT. IX. TfTULO IX.
DE SENATORIBUS DE LOS SENADORES.
(Cf. Cod. III. 241 [Véase Cód. hL 24.1
1. ULPIANUS Libro LXII. ad Edictum.—Consu - 1. ULPIANo; Comentarios al Edicto, Libro LXII.
lari feminae utique Consularem virum praeferen- —Ciertamente que nadie duda que el varón Con-
dum nemo ambigit. Sed vir Praefectorius en Con- sular ha de ser preferido fi la mujer Consular. Pe-
sular¡ feminae praeferatur, videndum. Putem ro se ha de ver si el varón que lic sido Prefecto
przeferni, quia mejor dignitas est in sexu virihi. será preferido fi la mujer Consular. Yo juzgarla
que sea preferido, porque hay mayor dignidad en
el sexo viril.
(1) xpuxErc (caducei], Hai,
(2) commltteretur, Vv2g.
(8) sacras re ponuntur, Ho2. (5) ad Plautiuni.
(4) Ut sunt leges, quia sanut. quad.. subn. Sunt, (6) Idem, Ri4.

228 DIGESTO.—LIBRO 1: TITULO IX

§ 1.—Consulares autem feminas dicimus Con- § 1.—Mas llamamos mujeres Consulares fi las
sularium uxóres adiicit Saturninus etiam matres, mujeres de los Cónsules; Saturnino añadió que
quod nec usquam relatum est, nec unquam re- también fi las madres, cosa que ni en parte algu-
ceptum. na se dijo, ni nunca se admitió.
2. MARCELLUS libro hL Digestorum— Cassius 2. MARCELO; Digesto, libro IhI.—Cassio Longi-
Longinus non putat el permittendum, qui propter no no cree que deba permitirse al que por una
turpitudinem Senatu motus nec restitutus est, cosa indecorosa fué removido del Senado, y no fué
indicare, vel testimonlum dicere, quia lex Tulia restituido, juzgar ó prestar testimonio, porque la
repetundarum hoc fieri vetat. ley Julia de peculado prohibe que se haga esto.
8. MODESTDUS libro VI. Regularum. —Sena- 8. MorFsi'n.o; Reglas, libro VI.—Los Divinos
torem remotum Senatu capite non minul, sed Ro- Severo y Antonino permitieron, que el Senador
mac morar¡ Divus Severus et Antoninus permise- removido del Senado no se disminuyese de cabe-
runt (1). za, sino que morase en Roma.
4. Poowius libro XII. ea varii,s leetionibus.— & POMPONIO; Doctrina de autores varios, libro
Qui indignus est inferiore ordine, indignior est 8U- XII.—El que es indigno del orden inferior, es
periore. más indigno del superior.
5. ULPIANUS libro 1. ad legem Iuliarn st Pa- 5. ULPIANO; Comentarios álaley Julia yPapia,
piam.— Senatonis flhium accipere debemus non libro 1.—Por hijo de Senador debemos admitir no
tantum eum, qui naturalis est, verum adoptivum solo al que lo es natural, sino también al adopti-
quoque; neque interenit, a quo, vel qualiter ado- vo; y no importaría de quién ó de qué manera hu-
ptatus fuerit; ncc interest, 1am (2) in Senatoria biere sido adoptado; ni tampoco hace al caso que
dignitate constitutus eum susceperit, an ante di- lo hubiere adoptado, ya constituido en la dignidad
gnitatem Senatoniam. senatoria, 6 antes de tener esta dignidad.
6. PAULUS libro II. ad legem Iuliam st Papiam. 6. PAULo; Comentarios á La ley Julia y Papia,
—Senatoria films cst et is, quem in adoptionem libro 11.—Es hijo de Senador también aquél fi
accepit (3), quamdiu tamen in familia eius ma- quien recibió en adopción, pero sólo mientras per-
net; emancipatus vero nomen fui emancipatione manece en su familia; pues el emancipado pierde
ainittit. por su emancipación el nombre de hijo.
§ 1.—A Senatore in adoptionem films datus ei, § 1.—El hijo dado por un Senador en adopción
qui inferioris dignitatis est, quasi Sena toris films fi aquél que es de inferior dignidad, es reputado
videtur; quia non amittitur Senatoria dignitas como hijo de Senador; porque no se pierde la dig-
adoptione inferioris dignitatis, non magia, quam nidad senatoria por la adopción del de inferior
ut Consularis desinat e8se. dignidad, del mismo modo que no se deja de ser
Consular.
7. ULPIANTJS libro I. ad legem Iuliara et Pa- 7. Ui.a'iio; Comentarios á la ley Julia tj Pa-
pianl.—Emancipatum a patre Senatore quasi Se- pia, libro 1.—Place que el emancipado por un pa-
natoria fllium haber¡ placet. dre, Senador, sea considerado como hijo de Se-
nador.
§ 1.—Item Labeo seribit, etiam sum, qui post § 1.—Asimismo escribe Labeón, que también es
mortem patria Senatoria natus alt, quasi Senato- como hijo de Senador el que nació después de la
ria fihiuin case. Sed eum, qui, posteaquam pater muerte de su padre, Senador. Pero el que, des-
etna de Senatu motus esi, concipitur et nascitur, pués que su padre fué removido del Senado, es
Proculus et Pegasus opinantur non case quasi concebido y dado fi luz, opinan Próculo y Pegaso
Senatoria fihium. Quorum sententia vera est; nec que no es reputado hijo de Senador. La opinión
enim proprie Senatoris fihius dicetur la, cuina pa- de estos es verdadera; porque no se llamará pro-
ten Senatu motus est, autequam ¡ate nasceretur. piamente hijo de Senador, aquel cuyo padre filé
Si quia conceptus quidem sit, antequam pater removido del Senado, antes que él naciese. Si al-
cina Senatu moveatur, natus autem post patria guno verdaderamente hubiere sido concebido an-
amissam digultatem, magia est, ut quasi Senato- tes que su padre sea removido del Senado, pero
ria films intelligatur; tempus enim coneeptionis hubiere nacido después de perdida esta dignidad
apectandum plerisque placuit. de su padre, hay más razón para que sea reputa-
do como hijo de Senador; pues plugo fi los más que
debla atenderse al tiempo de la concepción.
§ 2.—Si quia et patrem, et avum habuerit Se- § 2.—Si alguno hubiere tenido padre y abuelo
natorem, et quasi films, et quasi nepos Senatoria Senadores, se entiende como hijo y como nieto de
inteluigitur. Sed si pater amiserit dignitatem ante Senador. Pero si el padre hubiere perdido esta
conceptionem huius, quaeri potenit, an, quamvis dignidad antes de la concepción de aquél, podria
quasi Senatoria films non intelligatur, quasi ne- preguntarse, si, aunque no sea reputado como hijo
pos tamen intelligi debeat? Et magia est, ut de- de Senador, deba, sin embargo, ser considerado
beat; ut ay¡ potius el dignitas prosit, quam obsit como nieto. Y hay más razón para que asi deba
casus patria. serlo; de suerte que más bien le aproveche la dig-
nidad del abuelo, que le perjudique la desgracia
del padre.

(1) reecrlpariuit Hal.


5) an, V'uig (5) aecipft, Hal.

DIGESTO—LIBRO 1: TÍTULO X 229

Femi- S. EL MISMO; Fideicomisos, libro VI. Las mu-


8. IDEM libro VI. FideicomrnissOru?fl.—
nae nuptae clarissimis personis clarissimarum jeres casadas con personas muy esclarecidas se
personarUin (1) appellatiofle continentur. Clarissi- comprenden en la denominación de personas muy
niarum feminarum nomine Senatorum fihiae, njj esclarecidas. No se consideran con el título de mu-
quae virOs clariSsimOs sortitae sunt, non liaben- jeres muy esclarecidas las hijas de los Senadores,
Lur; femifliS enim dignitatem elarissimam mariti salvo las que se han casado con varones muy es-
tribuiiflt, parentes vero donec plebe¡¡ (2) nuptils clarecidos; porque los maridos dan á sus mujeres
fueint copulatae. Tamdiu igitur clarinsima femi- la dignidad de esclarecidísimas, pero los padres
rio cnt, quamdiu Senatori nupa es¡, vel clarissi- solo hasta que ellas se hubieren unido en nupcias
mo, aut separata ab co aiii iníerioris dignitatis con un plebeyo. Así pues, la mujer será muy es-
non nupsit. clarecida mientras que está casada con un Sena-
dor, ó varón muy esclarecido, 6 mientras separada
de él no se casó con otro de inferior dignidad.

9. PiNi.&s iilro IV. Responsorurn.—Fiiiam 9. PAPINIANO; Respuestas, libro IV.— La remo-


SenatOris nuptias liberti seeutam patris CSSUS non ción del padre no hace que sea cónyuge la hija de
faeit uxorem nam quaesita dignutas liberis pro- un Senador que contrajo nupcias con un liberto;
pler casum patris ramoti a Senatu auferenda porque por la desgracia del padre removido del
non est. Senado no se ha de quitar á los hijos la dignidad
adquirida.
10. JJLPIANUS libro XXII T7. zd Eclictum. - Li- 40. UiPiAo; Comentarios al Edicto, libro
beros Seuatorum accipere debemus non tantum XXXIV. - Debemos admitir como descendientes
Senatorum lUjos, verum omnes, qui geniti ex ipsis de Senadores, no solamente á los hijos de los Se-
exve liberis eorum dicantur; sive naturales, sive nadores, sino también á todos los que se digan pro-
adoptivi sint liberi Senatorum, ex quibus nati di- creados de ellos mismos 6 de sus hijos; ya sean na-
cuntur. Sed si ex Hija Senatoris natus sit, specta- turales, ya adoptivos los hijos de los Senadores, de
re debemus patris eius contlltionem. los cuales se dicen nacidos. Pero si hubiere naci-
do de una hija de Senador, debemos atenderá la
condición de su padre.
fi. PALLUS libro XLI. ad Edictum. - Senato- ti. PAULO; Comentarios al Edicto, libro XLI.—
res, hect in urbe dornicilium habere vidoantur, Los Senadores, aunque parezca que tienen su do-
tamen et ibi, unde oriundi sunt, habere domicili- micilio en la ciudad, se entiende, no obstante, que
um intelliguntur, quia dignitas domicihl adiecti- también tienen su domicilio allí de donde son
onem potius dedisse, quam permutasse videtur. oriundos, porque la dignidad más parece haberles
aumentado el domicilio, que habérselo permutado.
12. ULPIANtS libro II. de Censibus. - Nuptae 12. ULPIANO; De los censos, libro 11.—Las casa-
prius Consulari viro impetrare solent a Prineipe, das primeramente con varón Consular suelen im-
quamvis perraro, ut nuptae iterum minoris di- petrar del Príncipe, aunque muy raras veces, que
guitalis viro nihulominus in Consula.ri maneant casadas después con varón de inferior dignidad,
dignitate; ut scio Antoninum Augustum Iuliae permanezcan, no obstante, en la dignidad Consu-
Mamaeae (3) consobrinae suae indulsisse. lar; como sé que Antonino Augusto se lo concedió
á su prima hermana materna Julia Mamea.
1.—Senatores autem aceipiendum est cas, qui § 1.—Pero se han de entender como Senadores
a Patricils el Consulibus (4) usque ad omnes ¡Ilu- aquellos que descienden desde los Patricios y Cón-
stres viros descendunt; quia et hi sol¡ in Seriatu sules hasta todos los varones ilustres; porque es-
sel)tentiam (licere possunt. tos solos pueden emitir su opinión en el Senado.
TIT. X TITULO X
DE OFFICIO CONSULIS DEL CARGO DE CóstL
[Cf.. Cod. XII. L [Véase Có1. XII. 8.1

1. IJLPIANU5 libro H. de officio Consulis. - Of- f. ULPIANO; Del cargo de Cónsul, libro 11.—Es
uieium Consu.lis est, consilium praebere manumit- oficio del Cónsul dar consejo á los que quieren
tere volentibus. hacer una manumisión.
§ 1.—Consules et seorsuni singuli manumittunt § 1.—Cada uno de los Cónsules manumite tam-
(5); sed non potest is, qui apud alterum nomina bién por separado; pero el que hubiere manifesta-
ediderit, apud alterum manumittere; separatae do ante uno de ellos los motivos, no puede manu-
enim sunt manumissiones. Sane si qua ex causa mitir ante el otro; porque son manumisiones dis-
coltega manumitiere non poterit, infirmitate vel tintas. Pero si por alguna causa no pudiere manu-
aliqua (6) justa causa impeditus, co[legarn posse mitir un colega, por estar impedido por una enfer-
manumissionem expedire, Senatus censuit. medad fi otra causa justa, determiné el Senado
que su otro colega podía efectuar la manumisión.
§ 2.—Consules apud se servos suos manumitte- § 2.—No hay duda alguna de que los Cónsules

(1) feminarum, Hal. (4) consnlaribu, Vulg.


(2) piebetis, Vu4g. Hai. (51 manumittere possunt. HUI.
5) Mammaeae, HaI.; otros Marinas; Vuig. Matronas. (S) .ila eaugs (omitiendo ¡nota), Hat.
TOMO 1—m

230 DIGESTO.—LIBRO t: TITULO XII

re posse, nulla dubitatio est. Sed si evenerit, ut pueden manumitir ante si á sus esclavos. Pero si
minor vigiitti annis Consul sit, apud se manumit- aconteciere que el Cónsul sea menor de veinti-
tere non poterit, quum ipse sit, qui ex Senatus- cinco aiios, no podrá manumitir ante si, siendo él
consulto consilll causam exaniinat; apud colle- mismo el que por virtud de Senadoconsulto exami-
gam vero, causa próbata, potest. na la causa del consejo; pero puede hacerlo ante
su colega, una vez aprobada la causa.
TIT. XI TITULO XI
DE OFFICIO PR&EFECTI PEAETORIO DEL CARGO DE PREFECTO DEL PRETORIO
[Cf. coa. L2627. VII. 42. XII. 4.] [Véase Cód.J.26.2T. VII.. XII. 4.]

1. AURELUIS ARCADIUS CJIARISIUS, Magíster 11- 1. AunEito ARCADIO CArusIo, Secretario de pe-
bellorum, (1) libio singular¡ de of/lcio Praefecti ticiones; Del cargo de Prefecto del Pretorio, libro
praetori9.—Brcviter c:rnimemorare necesse cst., único. - Es necesario hacer brevemente relación
unde constituendi Praefectorum praetorio offtcio de donde haya procedido el origen de constituir el
(2) origo manaverit. Ad vicem Magistri equitum cargo de Prefecto del Pretorio. Refiérese por algu-
Praeteetos praetorio antiquitus institutos esse, nos escritores, que antiguamente fueron estable-
a quibusdam scriptoribus traditum est. Nam quum cidos los Prefectos del Pretorio para sustituir á los
apud veLeros Dictatorilus ad tempus summa po-. Maestres de la Caballería. Pues así como entre los
testas crederetur, et Magistros equitum sibi eh- antiguos se concedía á los Dictaores temporales
gerent, qui associati particípales curae ac mili- la suprema potestad, y estos elegían para si Maes-
tiae, gratia (3), secundani post eos potestatein tros de la Caballería, que asociados en parte para
gererent, regimentis rcipublicae ad 1 mperatores ha administración y la milicia, ejerciesen después
perpetuos (4) transiatls, ad similitudinem Magi- de ellos la segunda potestad, transferido á los Em-
strorum equitum Praefecti Praetorio a Principibus peradores perpétuos el régimen de la República,
electi sunt, data jis pleniore liceiitia (5) ad disci- se eligieron por los Príncipes, á semejanza de los
plinae publicae emendationem. Maestres de la Caballería, Prefectos del Pretorio,
habiéndoscles dado más amplia facultad para la
corrección de la disciplina pública.
§ 1.—His cunabuNs (6) Prao :ectorum auctori- 1.—La autoridad de los Prefectos nacida con
tas initiata in tautum uieruit Rugen, ut appellari tales comienzos logró llegar á tanto auge, que no
a Praefectis Praetonio non possit: Nam quum ante se podía apelar de los Preectos del Pretorio. Pues
quesitum 1uisset, un hiceret a Praecctis Praeto- como antes se hubiese preguntado, si sería licito
rio appellare, et (7) jure liecrot, et extarent exeTn- apelar de los Prefectos del Pretorio, y fuera licito
pla eorum, qui provocaverint, postea publke sen- en derecho, y hubera ejemplos de quienes hablan
tentia Principal¡ lecta appehlandi facultas inter- apelado, después por sentencia del Príncipe públi-
dicta est; credidit enim Priaceps, cos, qui ob camente leída se prohibió la facultad de apelar;
singularem industriarn explorata eorum udc et porque creyó el Príncipe, que aquellos que por sus
gravitate ad huius oitleii magnitudinem adlaiben- singulares conocimientos, después de probadas su
tur, non aliter iudicaturos esso pr sapientia oc fidelidad y su gravedad, son elevados á. la gran-
luce dignitatis suae, quam ipse oret inclicaturus. deza de este cargí, no habrían (le juzgar por su sa-
biduría y por el brillo de su dignidad de otro mo-
do que él mismD juzgaría.
§ 2.—Subnixi sunt ctiam alio privilegio Prae.- 2. Dotados estuvieron también los Prefectos
feeti Praetorio, no a sententiis eurum minores (101 Pretorio de otro privilegio, de que de sus sen-
aetate ab allis magistratibus, nisi ab ipsis Prao- tencias no puedan ser restituidos los menores de
fectis Praetonio, restitul possint. edad por otros magistrados, sino por los mismos
Precctos del Pretorio.
TET. XII TITULO XII
DE OPFICIO PRAEFECTI URBI (8) DEL CARGO DE PREFECTO DE LA CIUDAD
[Cf. Cod. 1. 28.1 [Vease Cd. 1. SL]

i. tJirius libro singular¡ de offlcio Praefe- 1. ULPiANo; Del cargo de Prefecto de la Ciudad,
cfi Urbi.—Omnia omnino crimina Praefectura Ur- libro único.—En la carta del Divino Severo dirigi-
bis sibi vindicavit, nec tantum ea, quac intra da á Fabio Cilon, Pro recto de la Ciudad, se decla-
Urbem admittuntur, verum ea quoque, quae extra ra que la Prefectura de la Ciudad avocó á sí el co-
Urbem intra Italiam Epístola Divi Severi al Fa- nocimiento absolutamente de todos los crímenes,
bium Clionem (9), Praeectum Urbi, missa decla- no tan solo (le aquellos que se cometen dentro de
ratur. la Ciudad, sino también de los de fuera de la Ciu-
dad dentro de Italia.
1.—Servos, qui nd statuas conluger!nt, ve! § 1.--Oirá en sus querellas contra sus señores

(1) Char. M. lib., omOeLs Hal.


2) ennet. praefecLi preeL officium orlo, Ha¿. y Vdg. ) Así HaZ.: date est plenior liceutia, Taur.; pleniorelleen-
(() Así conf etura acertadamente Gothorr. en ¿58 notas; ad- tia, sobreañadido ¡e, J'L. 8egiin Er.
niilitiae gratia, Taur.; adsocjatj principail cure militias gra- (6)praetorlo, inserta Hal.
tia. ¡Ial.; adoc. participalis curee miliLiae grat1;—adsoc. par- (1) appeflazi atan iure, HaZ.
ticjpah curae ad mil.ttiae gratiam, ¿os cddtce, mef ores según Geb. (8) URBIS, Vutg.
(4) perpetuo, sí. (9) CiIIonom VuIg.

DIGESTO.—LIBRO 1: TITULO xii 231

sua pecunia omtos, ut manumittantur, de dominis á los esclavos que so hubieren acogido á las está-
querentes aud't. tuas, ti que se hubieren comprado con su dinero
para ser manumitidos.
§ 3.—Sed et patronos egontes de suis libertis § 2.—Pero también oirá á los patronos necesita-
querentes Udiet, maxime si aegros se essc dlicartt, (los que se querellen de sus libertos, mayormente
siderentqUe a libertis exhiben. si alegaran que están enfermos, y desearen ser
mantenidos por los libertos.
§ 3. - Relegandi deportandique in insulam, § 3.— Tiene facultad para relegar y deportar á
quam Imperator assignaverit, licentiam habet. la isla que el Emperador hubiere designado.
§ 4.—Initi0 ciusdem Epistolae ita soriptum est: § 4.—En el principio de la misma carta se halla
«Quum Urbem nost.ram fidel tuae eommiserimus». así escrito: «Habiendo encomendado á tu fidelidad
Quidquid igitur intra Urbem admittitur, ad Prao- nuestra ciudad.» Por donde, todo lo que se come-
fectum Urbi videtur pertinere; sed et si quid intra te dentro de la ciudad, se reputa que pertenece al
centesimum inilliajum admlssum sil, ad Praefe- Prefecto de la Ciudad; mas si algo se hubiere co-
ctum Ijrbi pertinct, si ultra ipsum lapidem, ogros- metido dentro de cien millas, también correspon-
sum est Praefecti trbi notionem (1). do al Prefecto de la Ciudad; pero si se ejecutara
más allá de la centésima milla, su conocimiento
no compete al Prefecto de la Ciudad.
§ 5.—Si cUis servum suum adulterium commi- § 5.—Si alguno dijere que su esclavo había co-
Sisee dical in uxorem suam, apud Pracfectum tJr- metido adulterio con su mujer, deberá r oído
bi cnt audicndus. ante el Prefecto de la Ciudad. -
6.—Sed et ex interdictis 4Quod vi ant clam», § 6.—Mas también puede conocer en los inter-
ant interdicto «Unde vi» audire potest. dictos Quod vi (¿?tt cZam, ti en el interdicto UnJo vi.
§ 7.—Solent ml Praeocturam (2) Lirbis remittj § 7.—Suelen también remitirse á la Prefectura
ctiam tutores sive curatores, qui malo in tutela de la Ciudad los tutores ti los curadores que, por
sive cura versati graviore animadversione mdi- haberse conducido mal en la tutela ti en la curadu-
gent, quam ut sufficiat lis suspoctorum infamia; ría, necesitan más grave castigo, de modo que no
quos probar! poteril vol numis dalle tutelam occu- les baste la infamia de los sospechosos; aquellos á
passo, vel praemio accepto operam dediese, ut quienes hubiere podido probárselos ti que ocupa-
non idoneus tutor alirui daretur, vol consulto cin- ron la tutela por dinero que dieron, ó que por pre-
ca edendum patnirnonium quantitatem minuisse, mio recibido procuraron que no se diese á alguno
vol evidenti fraude pupifli bona alicnassc. tutor idóneo, ti que deliberadamente para comer-
se el patrimonio tlisminuveron una cantidad, ti
que con evidente fraude enagenaron Tos bienes del
pupilo.
§ 8.—Quod autem dictum ccl, ut servos (le do- § 8.—Mas lo que antes se dijo, de que el Prefec-
minie querentes Praefectus audiat, sic aceipie- to oiga á los esclavos que se querellen tic sus seño-
mus: non accusantes doxninos, Iioe ohm ncqua- res, lo entenderemos de este modo: no acusando á
quarn servo permittendum est, nisi ex causis sus soiiores, pues esto de ningúm modo ha de per-
receptis, sed si verecundo expostulent si saevi- mitirse al esclavo, á no ser por las causas admiti-
tiam, si duritiam, si famein, qua coi¡ premant (3), das, sino si reverentemente pidieren satisaeción,
si obscoenitatem, in qua eec compulerint vol com- cuando expongan ante el Prefecto de la Ciudad ti
pellant, apud Praofeetum Urbi exponant. Hoe la sevicia, ti la dureza, ti el hambre con que los
quoque officium Praefecto Urbi a Divo Severo da- opriman, ti la obscenidad á que los hubieren com-
tum est, ut mancipia tueatLLr, no prostituantur. pelido ti los compelan. También se dió al Prefec-
to de la Ciudad por el divino Severo este cargo,
que cuide de los esclavos, para que no sean pros-
tituidos.
§ 9.—Praetorea curare debebit Praefectus Un- § 9.—Además de esto, deberá cuidar el Preee-
bi, ut numularii probo se agant cinca omne nego- te de la Ciudad deque los cambistas se conduzcan
tium suum, et temperent bis, quae sunt prohibita. con probidad en todos sus negocios, y se absten-
gan de lo que está prohibido.
§ 10.—Quum patronus conteinni se a liberto § 10.—Cuando el patrono hubiere dicho que es
dixerit, vol contumeliosum sibi libertum quera- menospreciado por su liberto, ti se querellase de
lar, vol convicium se ab co passum liberosque que este le afrenta, ti de que él y sus hijos ti su
suos vol uxorem, ve¡ quid huic simile obllciat (4), mujer.han sufrido por aquel algún escándalo, ti ex-
Praefectus Trbi adiri solet, et (5) pro modo que- pusiere algo á esto semejante, suele recurrirse al
relae corrigere eum, aut comminari, ant fustibus Prefecto de la Ciudad, y acostumbra, según la que-
castigare, ant ulterius procedere in peona chis rella, á corregirle, ti conminarle, ti castigarle con
solet; nam et puniendi plerumquc sunt liberti. azotes, ti proceder en su castigo más severamente;
Corte si se delatum a liberto, vol conspirasse porque también algunas veces han de ser castiga-
eum contra se eum inimicis doceat, etiam metal- dos los libertos. En verdad, si probare que ha sido
11 poena in eum statui debet. delatado por su liberto, ti que este conspiró contra
él con sus enemigos, también debe decretarse
contraaquél la condena á las minas.
§ 11.—Cura carnis omnis, ut lustopretio prao- § 11.—Pertenece al cargo de la Prefectura el
beatur, ad curam Praefecturae pertinet; et ideo cuidado de todas las carnes, para que se vendan á

(1) lap. egr. e5t pr&ef. urb. notio non sst., ¡Ial.
(2) praefeetnm, Mal. (4) Hai.; obilclt,Fi.
(3) si sae'vltla, si duritia, al faini cos premant, VuLg (5) pr. urb. aditus pro modo, ¡Ial.

232 DIGESTO—LIBRO E TITULO XIII

el foruni SUariUIn sub ipsius cura est; sed el cete- justo precio; y así, está al cuidado de la misma el
rorum peeorum sive armentorum, quae ad hulus- mercado de cerdos; pero también incumbe á su
mocil praebitionem speclant, ad ipsius curam per- cuidado lo que respecta al suministro en igual for-
tinent. ma de las carnes de las demás reses, menores ó
mayores.
§ 12.—.Quies quoque popu.larium, et disciplina § I2.—Igua1meite parece que atae al cuidado
pectacuLorum ad ?raefecti Urbi euram pertine- del Prefecto de la Ciudad el sosiego de los luga-
re vidotur; et sane debel eliam dispositos milites res destinados al pueblo y el régimen de los espec-
stationarios habere ad tuendam popularium qule- táculos; y á la verdad, también debe tener dispues-
tem, et ad referendum sibi, quid ubi agatur. tos soldados de la guarnición para mantener la
quietud de los sitios populares, y para que le refie-
ran lo que en cualquier parte ge haga.
§j3.—.Et urbe interdicere Praefeclus Urbi, el § 13.—Asimismo puede el Prefecto de la Ciudad
qua alia solitarum regionum potest, et negotia- desterrar dela ciudad y de cualquiera otra de las
tione, et professionc, et advocationibus, et foro, regiones acostumbradas, y privar de la negocia-
et ad tempus, et in perpetuum. Interdicere pote- ción, de la profesión, de la abogada, y del foro,
nt et spectaculis et, si quem releget ab Italia, así temporal, como perpétuamente. Podrá también
summovere eum etiani a provincia sua. prohibir los espectáculos, y, si relegare á alguien
de Italia, echarle también de su provincia.
§ 14.—Divus Severus rescnipsit, cos etiam, qu § 14.—El Divino Severo respondió por rescripto,
ililoltum collegluin coisse (1) dicuntur, apud Prae- que también aquellos, de quienes se diga cp' se
fectum Urbi accusandos. han reunido en asociación ilícita, deben ser acu-
sados ante el Prefecto de la Ciudad.
2. PAULUS libro singular¡ . de offlcio Praefecti 2. PAULO; Del cargo de Prefecto de la Ciudad,
Urbi. - Adiri etiam ab argentariis, vel adversus libro único. —También, según carta del Divino
eos ex Epístola Divi Hadriani et in pecuniarlis Adriano, puede acudirse á él por los banqueros ó
causis potest. contra ellos, y en las causas pecuniarias.
3. ULPEANUS libro II. ad Edictum. - Praefe- 8. ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro II.—
ctus Urbi, quuin temimos Tjrbis (2) exicrit, po- El Prefecto de La Ciudad, cuando hubiere salido
testatem non habet; extra (3) Urbem potest iu- de los limites de la Ciudad, no tiene potestad; fue-
bere iud.icare. ra de la Ciudad puede mandar juzgar.
TIT. Xlii TITULO XIII
DE OFFICIO OUAESTORIS DEL CARGO DE CUESTOR
IC.Í'. Co4. 1.80. XII. 8.] [Véase Cód. ¡ 30. XII. 6.]

i. ULPIANUS libro singular¡ de officio Qnaesto- i. ULPIANO; Del cargo de Cuestor, libro único.—
ns. - Origo Quaestoribus creandis (4) antiquis- El origen de la creación (le los Cuestores es anti-
sima est, et paene ante omnes magistratus. Grac- quísimo, y casi anterior á la de todas las magis-
chanus denique Iunius (5) libro septimo de Po- traturas. En suma, refiere Graccano Junio en el
testatibus, etiam ipsuin Romulum et Niimarn Pom- libro séptimo sobre las Potestades, que aun el mis-
pilium binos Quaestores habuisse, quos ipsi non mo Rómulo y Numa Pompilio tuvieron dos Cues-
sua voce, sed populi suf(ragio creareni, refert. tores, que no crearon ellos mismos por decreto
Sed sicuti dubium cst, an Romulo et Numa re- propio, sino por el voto del pueblo. Mas, así como
gnantibus Quaestor fuerit, ita (6) Tullo Hostilio es dudoso que en los reinados de Rómulo y Numa
rege Quaestores fuisse certum est. Sane erebrior haya habido Cuestor, así también es cierto que
apud veteres opinio est, TulIum Hostilium primum hubo Cuestores reinando Tulo Hostilio. Verdade-
in Rempublicam induxisse Quaestorcs. ramente, la opinión más común entre los antiguos
es, que Tule Hostilio fué el primero que introdujo
los Cuestores en la República.
§ 1.—Et a genere quareudi Quaestores millo § 1.—Y por la especialidad de investigar, escri-
dictes el lunius, et Trebatius, et Fenestella (7) ben Junio, Trebacio y Fenestela, que se llamaron
scribunt. en un principio Cuestores.
§ 2.—Ex Quaestoribus quidam solebant pro- § 2.—De estos Cuestores algunos solían sortear-
vincias sortiri ex Senatusconsulto, quod factum se las provincias en virtud de un Senadoconsulto,
est Decimo (8) Druso et Porcina (9) Consulibus. que se hizo bajo el consulado de Décimo Druso y
Sane non omnes Quaestores provincias sortieban- de Porcina. Mas, á la verdad, no todos los Cuesto-
tur, verwn excepti erant Candidati Principis; hi res se sorteaban las provincias, pues estaban ex-
etenim solis libris Principalibus in Senatu legen.- ceptuados los llamados Candidatos del Príncipe;
dis vacant. pues estos solo se ocupan en leer los libros del Prín-
cipe en el Senado.
§ 3.—Hodieque obtinuit, indiffercnter Quaesto- § 3.—Y hoy se observa, que indiferentemente se
res creari tam patricios, quam plebeios; ingressus crean Cuestores, así patricios, como plebeyos; pues

(1) eoegisse, Vu(g.


(2) OmLeiaHa1. (61 a, insrta Ha¡.
(3) OmftelaHal. () Así Hat.; I'eenestefle, Dau.
(4) auaestorla creandi, Ha¿, (8) Decio, Va1v.
(5) íunius serte Gracohanus, Ilal. (9) HaL. al margen. Otros, Peccína, qid P. Cecinna.

242 DIGESTO.—LIBRO i: TITULO XIX

dem fadllem so praebeat, sed contemni non patia- cia, el mostrarse ciertamente afable con los que
tur. Unde man datis adilcitur, nc Praesides pro- se le proscntn, pero sin que consienta ser menos-
vinciarum in ulteriorem familiaritatein provin- preciado. Por, lo cual se añade en los mandatos.
dales admit.tant; nam ex con ersatione aequal1 que los Presidentes de provincias no admitan 4
contemtio tllgnitatis nascitur. los habitantes en su familiaridad Intima porque
de la collversación entre iguales nace el menos-
precio de la dignidad.
§ 1.—Sed et in eognosceiido noque excandcsc- § 1.—Pero tampoco al conocer do una causa
re adversus ces, quos malos putat, noque preci- conviene que se irrite contra aquellos que reputa
bus calamitosorum illacrimari oportct; id eniin malos, ni que vierta lágrimas con las súplicas de
non est constantis et recti Iudics, culus aiiimi los desgraciados; porque no es de juez constante
motum vultns dete.glt. !t sumrnatim ita ius reddi y recto, que el semblante descubra loe movimien-
debel, ut auctoritatem dignitatis ingenio sito an- tos de su ánimo. - Y en suma, debe administrares
geat. la justicia de modo, que con el propio talento
aumente la autoridad de su dignidad.
20. PAPnuANrs libro 1. Responsovum. - Lega- O. Pino; .e8puestas, libro I.—Fi Lega-
tus Caesaris, Id ost (1) Praeses ve! Corrector pro- do del Cesar, esto es el Presidente ó el Corregi-
vinciae, abdicando se non amittit imperium. dor de provincia, no pierde el mandi dimitiendo.
21. PIULUS libro singulari de offlcio Mseso- 21. PAULO; Del cargo de Asesor, libro único.—
rum. - Praeses quum cognoseat do servo corru- Cuando un Presidente conozca acerca de un es-
pto, vel anoilla devirginata, vel servo stuprato, clavo corrompido, ó de una esclava desflorada, d
si actor rerum agentis corruptus cese dicetur, vol de un esclavo estuprado, si se djese que había si-
eiusmodi horno, ut non ad (2) solam iaeturam ad- do eorrrompido un administrador de los bienes del
versus substantiani, sed ad totius domus eversio- actor, fi otro hombre semejante, de suerte que
nem pertinoat, severiseime debet aniniadvertere. afecte no solo al detrimento de los bienes, sino
también á la destrucción do toda la casa, debe
castigar severisImamente.
TIT. XIX TITULO XIX
DE 9FFICIO PUOCUBATOR1S CAESR1S DEL CARGO DE PROCURADOR DEL CESAR
VEL [tATJONALIS ó CONTADOR

1. TJLPIAN CS libro XVI. ad Rdictum. - Quae 1. ULPiANo; Comentarios al Edicto, libro XV!.
acta gestaque sunt a Procuratore Caesaris, sic —Las cosas que se trataron y realizaron por. el
ab co comprobantur, atque si a Caesaro gesta Procurador del Cesar, de tal modo son aprobadas
sunt. por éste, corno si por el mismo Cesar se hubieran
ejecutado.
§ 1.—Si rem Caesaris Procurator chis quasi rem § 1.—Si el procurador del Cesar entregare co-
propriam tratlat, non puto eum dominium trane- mo propia una cosa de éste, no juzgo que traes-
ferre; tunc enim transfert, qnum negotium Cae-. era el dominio; porque lo transfiere tan solo,
saris gerens eonscnsu ipsius traclit. Denique si cuando gestionando un negocio del Cesar la en-
onditionis, vol donationis, vol transaction.is cau- trega con consentimiento del mismo. Finalmente,
sa quid agat, nihil agit; non enim alienare ci rem si hiciera alguna cosa por causa de venta, ó dí
Caesaris, sed dUigenter gerere cornmissum est. donación, 6 de transacción, nada hace; porque no
se le ha encomendado onagenar lo que es del Ce-
sar, sino administrarlo diligentemente.
• § 2.— Est hoc praeeipuum in Procuratore Cae- 2.—Es peculiar en el Procurador del Cesar,
saris. quod et Mus !ussu servus CaesaLis atUre Z también por su mandato puedo el esclavo del
hereditatem potest; et si Caesar herce institua- Cesar adir una herencia; y si el Cesar fuera insti-
tur, misceudo se opulentae herditati Procurator tuido heredero, el Procurador, inrn.iscuyóndose
heredem Caesarem faeit. en una herencia opulenta, hace heredero al Cesar.

2. PAELUS Libro Y. Sen2e,tticwum. - Quod si ea 2. PArLo; Sentencia, libro V.—Pero si aquellos


Bonn, ex quijus Imperator herce institutus est, sol- bienes, de que el Emperador fué instituido here-
vendo non sint, re perepecta consulitul. Impera- dero, no alcanzaron para pagar las deudas, reco—
tor (:); heredis enim inetituti in adeundis vd re- nocido esto, 'se consulta al Emperador; porque se
pudlandis (4) huiusmodi heretiltatibus vohmtas ha dé explorar la voluntad del heredero istitui-
exploranda est. (lo para adir 6 repudiar semejan tos herencias.
S. CALLISTRATUS libro Vi. de Cognitionibus. - 3. CtsTiro; Dr Las Jurisdiceione, iibrø VI.
Curatores Caesaris inc deportandi non habent, --.Los Procuradores de! Cesar no tienen derecho
quia huius (5) poenae constitueniiac ius non ha- para deportar, porque no tienen jurisdicción para
bent. imponer esta pena.
§ 1.—Si tamen quasi tumultuosum vel iniurio- § 1.—Pero si hubieren prohibido que alguno

(1) Hl. en Lug(w, ¿2c Id est, escribe ve!. (3) Impotatori, Ha.l. Vtag,
(i Ai!ddese adpor eonjctura de Goihofr.; Fl. omite ad; Ilat. (4) ve¡ repud!&idie, wnlielas Ha¿.
Ja Vu'g., ul non eolum lectura., ) hulu, omek Bol.

234 DIGESTO.—trnRo i: TITULO XVI

vigiurn. - nam salutem lleipubllcae tueri nulli tes, libro único.—porque creyó que el cuidar do la
niagis eredidiL convenire, neo alium. suificere ci salud de la República á nadie convenía más que al
re¡, quam Caesarern. itaque septein cohortes op- mismo Cesar, y que nadie como di se bastaba para
portunis lods constituit, ut binas regiones Urbis tal objeto. Así pues, constituyó siete cohortes en
unaquauc cohors tucatur, praepositis lis Tribu- lugares oportunos, para que cada cohorte cuidase
nis, et super o innes speotabij.i Viro, qui Prado- de dos regiones de La Ciudad, habiéndolas encomen-
ctus vigilum appdllatur. dado á Tribunos, y sobre todos ellos A un Varón
respetable, que se llama Prefecto de los Vigilantes.
§ 1 .—Coguoseit Praefeetus vigiltim de Lucen- § 1.—Conoce el Prerecto de los Vigilantes de los
diarii, eifractoribus, .furibus, raptoribus, recepta- hicendiarios, descerrajadores, ladrones, rateros, y
toribus (1), nlsi si qua tnm atrox tainque famosa encubridores, salvó si fuera alguna persona tan
persona sit, ut Praefecto Urbi remittatur. Bit quia atroz y tan famosa, que se remita al Prefecto (le Ea
plerumque incendia culpa fiuut inhabit.witium, Ciudad. Y como las más de las veces ocurren los
ant fustibus castigut eos, qui negligentius ignom incendios por culpa de los habitantes, 6 castiga con
habucrunt, ant severa interlocutione comminatus azotes A los que con mucha negligencia tuvieron
fustirim ca.stigationem reunittit. el fuego, ó conminándolos con una severa repren-
sión les perdona el castigo de los azotes.
§ 2.—Effracturae fiunt p1orumquc in ¡nsulis la § 2.—Los deseorrajamientos so hacen por lo ge-
horreisque, ubi liomines pretiosissimam partni neral en las casas aisladas y en los almacenes,
fortunanun suarum reponunt; quum vel colla donde guardan los hombres la parto más preciosa
elTringitur, vel armarium, vel arca, et custodcs de sus fortunas; cuando se descerraja ó una ataco-
plerumqiie punimitur, nL (2 Divus Antoninus n, 6 un armario, ó un aren, son castigados tam-
Erycio (3) Claro roscripsit. Alt enim, posne emn bién de ordinario los guardianes, según resolvió
liorreis efrractls quaestionem habero de servis ci Divino Antonino en rescripto dirigido á tricio.
custodihu, Iieet in ULla ipsius Imperatoris portio Claro. Pas dijo, que tratándose de almacenes des-
csset. cerrajados, podía este conocer do sus guardianes
esclavos, aunque en aquellos hubiera alguna por-
ción dol mismo Emperador,
§ 3.—Selendum est autem, Praefeetum vigiluin § 3.—Mas ha de saberse, que el Prefecto de los
per totam noctom vigilare dobere, et eorrare cal- vi *l debe velar toda. la noche, y rondar cal-
ccatnm curn hamis (4} et. dolabris. zao, con garfas y con azuelas.
§ 4..—Ut curarn adhibeant oiirnos inquilinos ad- 4.—Se manda que amoneste á todos los inquili-
monere, no nogligontia aliqun incendil casus orIa- nos, para que tengan cuidado de que no ocurra
tui', praeterea nt fquam unusipúsque inquilunus algún caso do incendio por algún descuido, y ade-
(5) in coenaculo habeat, iubetur adinonere. más se manda que les amoneste para que cada in-
quilino tenga agua en su habitación.
§ 5.—Adversus capsarios quoque, qui mercede § 5.--También está constituido Juez contra lo
sorvanda in balneis vestimenta suscipiimt, iudex guardarropas, que por estipendio reciben en loíi ba-
est constitutus, ut, si quid in servandis vestimon- ños los vestidos .para guardarlos, A fin de clue él
Lis írau4iulenter almiserint, ipse cognoscat. mismo conozca en los casos en que hubieren co-
metido algún fraude en la guarda do los vestidos.
4. TJLPIANUS libio s'ingulari de offcjo Praefe- 4. ULPiANO; Del cargo de Prefecto de la Ciudad,
cfi Urb (6).—Imperatores Severus et. Antoninus libro, único. —Los Emperadores Severo y Antonino
Itinio Ituko Praelecto vigllum ita rescripserunt: se dirigieron por rescripto en esta 'forma á Juniç
«hnsularios et cas, qui negligenter ignes apud se U.ufino, Prcleeto de los Vigilantes: «Puedes man-
habucrint, potes fustibus vel flageflis caedi lube- dar que sean apaleados ó azotados los habitantes
re; eos autem, qui dolo fccisse incendium convin- de casas aisladas y los de otras, que por negligen-.
\ ceutur, adFabiuni Cilonem Praefectnm Urbi, cia hubieren tenido incendios en ellas; mas remi-
'iamicuni nostrum, reniit•tes (7); fugitivos eonc1ui- tirás A Favio Cilón, Prefecto de la Ciudad, nues-
/r3re, 0OS(JUC donituis reddere debes'. tro amigo, aquellos que fueren convictos de haber
causado el incendio con dolo; y debes buscar A los
esclavos fugitivos, y entregarlos A sus dueños.»
TIT. XVI TITULO XVI
DE OFFIOIO FROCONSULni ET LEGATL DF LOS CARGOS DE, PROCÓYSuL y Ljono
[t Cød. 1. 35.] ÍV&L8 CÓd. 1. 86.] -
i. Ut.riaNus Ubre 1. Disputationurn..— Procon- 1. ULPIANo; Disputas, libro 1.—Pi Procónsul
sul ubique quidorn proconsularia insignia habet, tiene ciertamente en todas partes las insignias
statim atqus Urbem egressus est; potestatem au- Proconsulares, desde luego que sale de la Ciudad;
tem non exercet, nisi in ea provincia sola, quae mas no ejerce potestad sino en aquella sola provin-
ci decreta est. cia que le está asignada.
2. MARCIANCS libro 1. lnstitution.u;n. - Omnes 2. Manciawo; instituciones, libro 1.— Todos los
Proconsules statim, quam Urbem ogressi fucrint, Procónsules tienen jurisdicción, desde luego que

(1) receploribus, Hat.


( Bat. et, Fi. 5) inquilinus. enila ¡ial,
Erutio, (ofros Eyritio), .lTa&; Eurythio, Vulg. «S) Vigilum, Hal.
10~15, Vulg. () remfttere et, fl'a.

DIGESTO.—LIBRO i: TITULO XVI 23
habent iuriSdictiOn0m sed non contentiosam. sed hubieren salido de la Ciudad; pero no contenciosa,
voluntariam lit OCCO manüinit.ti spud ces possunt sino voluntaria, de modo que ante ellos pueden
tam liben, quam servi' et adoptiones fiar¡. manumitirse así hijos, como esclavos,- y hacerse
adopciones.
i.—xpud Legatum vero Proc.onsulis nemo § 1.—Mas ante el Legado del Procónsul nadie
miulumittere potest, quia ion habet iurisdietionem puede manumitir, porque no tiene tal jurisdie-.
t.alom, clon,

3. TJLPIANUS libro XXVI. ad 2abirurn. - nec 3. ULPIANO; Comentarios d Sabino, libro XXV!.
adoptare potest; amaino enim non ost apud eum —ni tampoco puede adoptar; porque absoluta-
legis actio. mente no hay en él la acción de la ley.
4. IDEA libro I. de officio Froconsuis.—Obser- 4. EL MISMO; Del cargo de Procónsul, libro I. -
yare autem Procon.sulem oportet, nc in hospitiis Mas conviene que el Procónsul cuide de que no se
praebendis oneret previiieiam, ul Imperator no- gravo á la provincia con la prestación de aloja-
ster curn Patro ALifitijo Severiano recr!psit. mientes, segtui decidió por rescripto nuestro Em-
perador con su padre Auíldio Soveriano.
§ 1.—Nomo Proconsuluni stratores (1) suos ha- § 1.—Ningún Procónsul puede tener ensillado-
berc potest, sed vicO eorum milites ministerio in res propios, sino que en su lugar desempeñan los
provine! Es funguntur. soldados este oficio en las provincias,
§ 2.—Proflcisci autem Proeonsulem niclius qui- ,§ 2.---Mas, á la verdad, os mejor que el Procón-
dem ost sine uore, sed et cura uxore potest, dum- sul parta á su destino sin su mujer, aunque bien
modo seiat, Senatum Cotta et Meesala Consulibus puede ir con su mujer, con tal que sepa, que el Se-
ccnsuisse futurum, ut, si quid uxores cornil, qui nado determinó, siendo Cónsules Cotta y Messa-
ad offtc.ia proficiscuntur, deliquerint, ah ipsis ra- 1a que si en algo hubieren delinquido las mujeres
tio et vindicta exigatur. do los que parten á sus destinos, se habrá de exi-
gir de ellos mismos cuenta y castigo.
3. -Autequam vero fines provinciao decretae § 3.—Pero antes de que haya entrado el Pro-
sibi Proconsul ingrcssus it, Edictum dobel do cónsul en los limites de la provincia que se le con-
adventu silo inittere, contineas commenlationem fló, debe enviar un Edicto sobre su llegada, que
aliquam sui, si qua ci familiaritas sit cura pro- contenga alguna recomendación de su persona, si
vincialib.us vol coniiuietio, et maxime excusantis tiene alguna lumiliaridad ó conexión con los pro-
(2), nc publico vol privatim occurrant el: esse vinciates, y excusando con todo esfuerzo que no lo
enim congrucus, ul unusquisque in suá patria salgan á recibir pública ó privadamente; porque
eurn exciperet. es conveniente, que cada cual lo reciba en su patria.
4.-1ecto autem et ordino faoiet, si Lidictunr 4.—Mas procederá bien y con orden, si hubie-
decossori sca misorit, siguifieatquc, qua dic fines re enviado el Edicto á su antecesor, y le
sil ingressurus; plerumque erum incerta hace et re el día en que haya de Llegar á las fronteras;
inopinata turbant provinciales et actus impediunt. pues las más de las veces estas cosas inciertas ó
inopinadas turban .á los provinciales y embarazan
sus actos.
§ .—Ingressum otiam lioc cuin observare opor- §5 .—Conviene también que observe esto para
tet, et per earn partem provineiam ingrediatur, el ingreso, que entre en la provincia por aquella
por qLlam ingredi mons ccl, et, quas Uruocia parto por la que es costumbre entrar, y que tonga
jia [aecessus ad provinciaia] appellat, sivo en cuenta las que Grecia llama mnipíaç [entradas
=rdnXow adnavigationem, observare, in quam A la provincia], ó x)cav [punto de arribo, para
primum civitatem veniat vol applicet; magni enini que llegue ú arribo primeramente á aquella ciu-
farient provinciales, s-.rvari sibi aonsuotudinem dad; pues los provinciales apreciarán mucho que so
istam el hulusmodi porogativas. Quacdam pro- les conserve esta costumbre y tales prerogativas.
vineiao etiain hoc habent, nt per mare En earn (3) Algunas provincias, como la do Asia, tienen ade-
proviaciarn Proconsul venlat,- ut Asia, scilicct más el privilegio de que el Procónsul vaya á ellas
usque adeo, ut imperator nostor (4) Antoninus por mar, de tal modo, que nuestro Emperador Ami-
Augustas ad desidenia .Asiaiiorum rescripsit, Pro- tonina Augusto, á solicitud do los Asiáticos, de-
consuli neccsitatom impositam por marc Adam terminó por rescripto que se habla impuesto al
applicare, xci 3v 'tpodX&sv Ep,.aov jet inter ma- Procónsul la necesidad de arribar al As La por mar,
trices urbes Ephesurn) pnimam attingcro. y tic tocar primero ,tl tv p#yponóXaov'Eff sov len -
tro todas las metrópolis, en 1ifeso.
§ 1.—Post hace ingressus provhciain manda- § 6.—Después que así haya entrado en la pro-
re iunis&lictioncm Lcgato suo debot., nec hoc ante vincia, debe conferir la jurisdicción á su Legado,
facero, quam fui it provinciani ingreasus. Ft y no debo hacerlo antes de que hubiere penetra-
enhrn perquam absurdum, antequam ipse innisdi- do en la provincia. Porque es muy grande ab-
etioncin nanciscatur,—nee eiiim pnius ci compe- surdo, que antes que él adquiera la jurisdicción,
tit, quam in eam proviiiciain venerit,—affi cain —pues no le compete antes que hubiere llegado
mandare, quam non habeL; sed- si et ante fccerit, A aquella provincia, delegue á otro la que no
et ingressus prL)vinciam in endem voluntate fue- tiene; pero si así lo hubiere hecho antes, y entra-
ni, crodon{hlm ost, videri Lcgatuan habere iii- do en la provincia hubiere persistido en la mis-
risdictjonem non exinde, cx quo mandat.a ost, sed ma voluntad, se ha de 'creer, que el Legado pare-
ex que provtnciarn Proconsul ingresus est. ce tener junisdiecion, no desde que so le delegó,
sino desde que el Procónsul entró en la previncia.
(1) statoreB, JiuL
(2 excuas, loros recusando), lía(.
t) f" caz, omitiendo proviiiclam, Ha¡, (&) Isobler, omitels ¡icU,

DIGESTO,—LIBRO 1 TITULO XVI 237
ideo maius imporium in ea provincia habet omni- XXXIX.—Y por tanto, tiene en aquella provincia
bus post Principom. mayor imperio (1UO todos después del Príncipe.

9. IDEM tizno 1. (1) de offleio Proconsulis.—Ncc 9. Ei MISMO; I)eL cargo de Procónsul libro 1.
quklqiuufl ost in provincia, quod non por ipsum --Ni hay cosa -alguna en la provincia, que por él
oxpediatur. Sane si fiscalis (2) pecuniaria causa mismo no se evacue. "Dn todo, si hubiere una
sit, quao ad Proeuratorem Prineipis rospicit, me- causa pecuniariafiscal`, que corresponda al Pro-
lles rocerit, si abstineat. curador del Príncipe, habrá obrado mejor si se
abstuviera.
§ 1,—Ubi decrctuni necessarium est, por libol- § L—Doruie es necesario decreto, no podrá el
h.rii id expodire Proconsul non poterit; omnia Procónsul resolver el caso por libelo; porque na-
enim, quaceunque causae cognitionem deside- da de lo que requiere conocimiento de cátisa, se
rant, por Iibellum non possunt expediri. puede determinar por libelo. -
2.—irca advocatos patientem cs8e Procon- § 2.—Conviene que el Procónsul sea sufrido con
sulem oportct, sud cuin ingenio, no ooiutornttbilis los abogados, pero con talento, para que no parez-
videatur; I1@C a1O0 dis8imIaie1 Si cilios causaflim ca menospreciable; y por tanto. no debe disimular,
concinnalores val rcdomtores dopreheiidat; cos- si advirtiere qtie algunos son fomentadores 6 asen-
que solos pati postulare, quius por Edictum cias tistas dé litigios; y solo consentir que abogen aque-
postulare pernilttit ur. llos áquien por su edictó es permitido abogar.
§ 3.—Do plano autom Proconsul potest expedi- 3.—Mas el Procónsul puede resolver de pla-
re hsec, ut obsoquium parontibus et patroAls Li- no estas cosas: mandar que se preste el obsequio
berisque patronorum oxluibeii iElbeat; eomminari debido á los padres, á los patronos y á los hijos
otianu et terrero fihium a patre oblatuili, qui non, de los patronos; conminar también y atemorizar
ut oportet, conversan dicatar. Potrit de plano al hijo presentado por un padre, que sea acusado
similitor et libertum non obsequentein emendare de no proceder como debe. Igualmente podrá de
aut verbis, ant fustiurn casligatione. plano corregir, cpn palabras ó con castigos de
azotes, al liberto no obsequioso.
§ 4.—Observarc itaque eum oportot, ut sít ordo § 4.—Y as!, conviene que cuido de que haya al-
atiquis postulationuin (3), sciLicet ut omnium desi- gún orden en las demandas, para que se oigan las
doria audiantur, no forte, dum honori postulan- pretensiones de todos, no sea acaso que mientras se
t-ium datar, vol huprobitati ccdit.ur, mediocres atiende é la consideración de los postulantes, ó se
ilosidonis sua non proferant, qui ant ornuino non cede á la falta de probidad, no expongan sus pre-
adhibuorLlnt, aut minus frequeiites, noque la tensiones los de mediana esfera, que, ó no presenta-
aliqua dignitato positos Advocatos sibi prospe- ron en absoluto Abogados, ó recurrieron á los ino-
xcrunt. nos prácticos, y no colocados en alguna dignidad.
5.—Advocatos quoque petentibus debcbit in- § 5.—l)eberá también dar abogados á los que
'dulgere, plerumque feminis, vol pupillis, xci alias los ffidall, ordinariamente á las mujeres, ó á los pu-
debilibus, vol bis, qui sune mntis non sunt, si pitos, ó é. los de otra manera débiles. 6 á los que
quis lis petat; vol si neo sit, qui petat, ultro. iis no están en su juicio, si alguno los pidiere; y aun-
daro debebit. Sed si (liii por potentb.m adversarU que no haya ninguno que los pida., deberá dárse-
non invonire se Advoeatum dicat-, seque oporto- los de oficio. Mas si alguien dijera que por el
bit e! Advocatuni daro. Cetcrum opprirni aliquetu gran poder de su adversario no encontraba él Abo-
por adversaril su¡ potentinin (4) non opoitet; lioc gado, igualmente convendrá que le dé Abogado.
eriim etiani ini invidiam cius, qui pi'ovinciae prao- Por lo demás, no conviene que nadie' sea oprimido
est, speetat, si quis tam iinpotenter (5) so gerat, por el podar de su contrario; pues también redun-
ut omnes motuant adversus cuin advoe.atioiiem da en desprestigio del que gobierna una provin-
susciporo. cia, que alguien so conduzca con tanta insolencia,
que todos teman tornar á su cargo abogar contra di,
(L—Quao etinnu omnium Praesicluin eommu- § 6.—También deben observarse por estos las
fha sunt, et debeni et ab is observar!. disposiciones que son comunes á todos los Pre-
sidentes,
10. IDEM libro X. de officio P'roconsulie.— Me. 10. EL MISMo; Dei cargo de Procónsul, libro X.
miniase oportebit, usque ad advcntum successo- —Convendrá que el Procónsul tenga presente, que
rbi omnia tiebere Proconsulem agere, quum sil debe evacuar todos los negocios hasta la llegada
UflUS proconsulatus, et utititas provinciae.exigat do su sucesor, como quiera que sea uno el procon-
esse aliquiem, por qucm negotia sun provinciales sulado, y exija [a utilidad tic la provincia que ha-
cxpliccnt; orgo in advcntum suceessoris dcbeblt ya alguien, por quien' los habitantes de olla ten-
(6) itiS dicero. gan despachados sus negocios; deberá, por lo tan-
to, administrar justicia hasta [a llegada do su
sucesor.
§ 1.-.-Logatum suurn no ante se do provincia § 1.— AsI por la ley .Juliá de peculado, como por
dimittat, et lego lufla repetundarum, et Rescri- el Rescripto del Divino Adriano á Calparnio Ruro,
pto Divi Fladriani ad Calpurnium Rufum (7) Pro- Procónsul de Acaya, se previene que no permita
consulern Achulan admonelur. salir de la provincia á su Legado antes que él.
11. VENULEjUS Si.TU1N1Nrs libro Ii. de offtcio jj, VENULEYO S.i.'I'uIrNINo; Del, cargo de Pro-

l) II.,Iial. 5; Salo ca, ¿temprciiler, B.


ve], inserta la Vuig. (6I Ae~i Jira Bc. ' el4 tjjJ en FI.; debat, Taui.;
bebit, HM.
()

13) postulantlum, Val.


(4) impontiam, Vulg. (7) GaIp. Rufinum, llar.; Calphurniuui Euffum, VLtL9.
Tomo 1-51

738 DIGESTO.—LIBRO E: TiTULO Xviu
Proconsuís. - Si quid cnt, quod niaiorem animad- cónsul, libro 11.---Si hubiere algo que exija un cas-
versionem exigat, rellcere (1) Legatus apud Pro- tigo mayor, debe of Legado remitirlo al Procón-
consulern debet; neque enim anmad.vertendi, sul; pues no tiene facultad para corregir, castigar,
courecndi, vel atrocitor verberandi lus ]iabet. ó azotar de una manera grave.
j, Pt'jijs libro IT. ad Edictum.— Lcgatus 12. PAULO', Cornntario& al Edicto, libro II.—
mandata sibi lurisdietione iudicis dandi ius ha El Legado tiene facultad para nombrar juez en la
bet (2). jurisdicción que se le confirió.
13. PoMrornts libro X. ad Qwjurn Mucium.— 1.8. POMPONIO; Comentarios rl Quinto Mucio,
Leati Proconsul.is nihil propriuin habent, nial a libro X. - Los Legados del Procónsul no tienen
Proc.onsuf e lis mandata fuerit lunisdictio. ninguna atribución propia, si por el Procónsul no
se les hubiere conferido jurisdicción.
14 ULPIANUS libro IX. a4 legem Jnliarn el 1.4. ULPrANO; Comentarios rl la. ley Julia y Pa-
Paparn. —Proeonsules non ampl.ius, quam sex fa - pia, Libro XX.—Los Procónsules no usan más que
seibus utuntur. seis faces.
15. LICINtUS RrriNus libro fIL 1legiarurn.-.- :115. LICLNEO Reglas, libro fIL— Tam-
It Legati Proconsuium tutores dare possilnt. bién [os Legados de los P10cÓn8u108 pueden dar
tutores.
16. ULPIANUS libro 11. ad Eclictnm.—Proeon- 16. ULPIANo; Comentarios al Edicto, libro II.
sul portm Romae ingressus deponit imperhun. -F,[ Procónsul, luego que ija entrado por una
puerta de Roma, depone su imperio.
TIT. XVII ripu1,o XVII
DE OFFICEO PRAEFECTi AUGtSTALIS DEL CARGO DE PREFECTO AUGUSTO
(Cf. Coii. 1. 87.] 1Vóac CcUr. E 31.1
1. ULpixus libro XV. (3) a Edictum. - Prao- 1. TJLPWO; Coventarios al Edicto, libro XJ.
rectus Acgypti non prius deponit praeecturain —El Prefecto de Egipto no deja la prefectura y el
et imperium, quod ad similitudinem Proconsulis mando, que á semejanza del Procónsul so le diú
lege sub Augusto ni datum est, quam Alexan- por una ley en tiempo de Augusto, antes que su
driam iogvessus sit succossor cius, licet in pro sucesor haya entrado en Alejandría, ami cuando
viuciam venerit; et ita mandatis oms continetur. hubiere llegado á la provincia; y -así so contiene
en sus mandatos.
Trr. xviii TITULO XVIII
DE OFFICIO PRAESII)IS DEL C.ltGo DE PRESIDENTE
Cod. 1. 40.] [Véase CÓ2. 1. 40.1
1. MACEE (4) libro I. de o/°flcio Praesidis. - Prae- 1. lL.cxn; Dei cargo de Presidente, libro 1.—El
sidis nomen generale est, coque (5) et Proconsu- titulo de Presidente es genérico, y por esto los
les, et Logati Cuosaris, et omnes provincias re- Procónsules, los Legados del Cesar, y todos los
gentes, llcct Senatores sunt., Praesidos appcllan- que gobiernan provincias, aunque son Senado-
tur; Proconsulis appellatio specialis est. res, so llaman Presidentes; la denominación da
Procónsul es especial.

2. ULFIANUS libro XXVI. ad Sabinum.— Prae- 2. ULPIANo; Comentarios rl Sabino, libro II VI.
sos apud se adoptare potest, quernatlmodum et —El Presidente puede iidoptar ante si, así como
emancipare iltlum, et manare itt.ere servunx po- también puede emancipar al hijo, y manumitir al
test. esclavo.
3. PuLus libro Xlii. ad Sabinum. Praeses 3 j)j; Comentarios rl Sabino, libro M11.—
prov ineiac in SURO prOviflciae homines tantuni El Presidente de una provincia tiene imperio tan
imperium habet, et hoc, dtun in provincia cst; solo sobre los hombres de su provincia. y esto,
nam si excesserit, privatuS est.. Habet interdum mientras resido en la provincia; porque si hubie-
imperium et adversus extraneos homines, si quid re salido de ella, os persona privada. Tiene á vo-
(6) mann eommiserint; nam al in inanilatis Princi-. ces potestad tambión sobre los extruios, si hubie-
pum est, ilt euret 15, qui provinolue praoest, malLs ren cometido algún delito con armas; porque tam-
hominibus provinciam purgare; nec distinguitur, bién se expresa en los mandatos de los Pniiicipes,
Ufl(le Stflt. que cuido el que preside la provincia de purgar
á esta de hombres malos; y no se hace distinción
de dónde sean.

(fl remtte?e, HaL


2) La an i,so8 ieerun ¡u non babeL, Dr.
fl. , Hal.
(ii) so quod Procon lea—appellcntur, Bol.
11 Martianas, VuIg, (0) iii aljum, inserta Hal.

DIGESTO.—LIBRO f: TITULO fl 239

4. ULPIANUS libro XXXIX. ad Edictum. - 4. ULPi.NO; Comentarios al Edicto, libró


Praeses proiflciaO malas imperium in ea provin- XXXIX.—E1 Presidente de una provincia tiene
cia habet ojnnibns post Principern. en ella mayor. imperio que todos, después del
Príncipe.
5. IDEM libro 1. de omuibits Tribunc,,ljbu.9.— 5. Em. uso; De todos los Tribunales, libro 1.—
Pi•acses provinciae non magis tatoreni, quam spc- El Presidente do una provincia no puede él mis-
eialem indiccm ipse so dare potest. mo darse ni por tutor, ni tampoco por juez espe-
cial.
S. JDn libro 1. Opinionion. - Ililcitas exactio- 6. Ei. usto; Opiniones, libro I.—Prohiba el
nes, et violentia faetas, et extortas motu vendí- Presidente de provincia las exacciones ilícitas, y
tienes et cautiones vI sine pretil numeratione las hechas con violencia, y las ventas y cauciones
prohibeat Praeses provinciae. Itmn, no q'nis ini- arrancadas por miedo, ú sin contar el precio. Pro-
quum lucrum aut damnum sentiat, Prae*s pro- véa también el Presidenta de provincia, fi que
vincise providcat. nadie experimente lucro injusto 6 daño.
i.—Veritas rerum erroribus gestarum non § 1.—La verdad no se vida por los errores de
vitiatu.r; et ideo Praeses provinciac Id sequatur, [as cosas hechas;. y por -tanto, aténgase el Presi-
quod (1) convenit. emn ex fide eorum, ivae pro- dente á aquello que le conviene por la fe de lo que
balnmt ur. se probare.
§ 2.—Ne potentiores viri humiliores iniurlis 2.—Incumbe al deber del Presidente (le pro-
afftciant, neve defensores eorum calumniosis emi - vincia, que los más poderosos no infieran- injurias
ntbus insceteutur innocontes, ad religionem Prae- fi los más humildes, y que sus defensores no per-
sidis provinciae pertinot. sigan por calumniosos d•litos fi inocentes.
§ 3.—Ill!cita niinisteria, sub praetoxtu adiuvan- § .—Cuide el Presidente de provincia de pro-
tiam miltaros vires, ad concutiendos horninos hibir, y si se hubiesen descubierto, de castigar,
procedentia prohibere, et deprehensu corcoro los oficios ilícitos encaminados fi vejar fi los hom-
Praeses provincias euret; et sub apode tributo- bres, baso pretexto de ayudar fi los militares; y
rum illioitas exa.ctlones fleri prohibeat. prohiba que se hagan exacciones ilícitas; so color
de tributos.
4.—Neque licita negotiationo atiquos prohi- § 4.—Encomiende é. su propia solicitud el Pre-
ben, neque prohibita exerceri noque innoc'ntl- sidente de provincia, que no se prhiba fi nadie la
bus peonas irrogan, att sollieitudinom suam Prao- negociación lícita, ni se ejerza la prohibida, ni se
sos provinciae revoet. impongan penas á inocentes. -
4 5--Ne tenu.is vitae homines sub praete,xtu § 5.—El Presidente tic provincia proveerá fi que
advent.1s oíficiorum vol militum, tumino (2) unicu no se vejo con injusticias a los hombres (le cortos
vel brevi, suppollectiU ad aliorum nana transiatis, liahoras, so pretexto de la llegada de empleados
iniurila vexentur, Praeses proviuclae provideblt. ó de militares, destinando su única luz ó su redu-
cido ajuar para uso de otros.
§ 6.—Ne quid sub nomine milituxn, quod ad § 6.—Provea el Presidente de provincia A que,
utilitates corum in eonmune non pertinet, a (lui- á nombre de militares, no se embargue por al
busdam propria sibi comrnoda inique vintlicanti- gunOs que injustamente vindiquen para si como
tus eomrnittatui', Praeses provinciac provideat. propios los provechos, alguna cosa que no perte-
nece en común fi la utilidad de ellos.
7.-81cuti medico Imputar! eventus mortali- 7.—Así como no debe imputarse al inédIco
tatis non dehet, ita quod par imporitiam commi- la eventualidad de la- muerte, así debe imputár-
alt, imputari ci clebet; praetext.0 humanae iragi- sele lo que por impericia cometió; no debe que-
litatis dolietum decipientis in periculo homines dar impune, so pretexto de la fragilidad humana,
innoxium. esse non debet. el delito del que engaña en el peligro a 'los hom-
bres.
,§ 8.—Qui universas provincias regunt, lus gla- § S. Todos los que gobiernan provincias tie-
dli habent, et tn inotailum dandi potstas ita por- nen jurisdicción de espada, y también se les ha
inissa est. concedido potestad para condenar á las minas.
§ 9—Praesos provinciae, si muletam, quam § 9—Si el Presidente de provincia hubiere co-
irrogavit, ex praesentibus facultatib-us eorum, nocido, que La multa que impuso no puede ser co-
quibus cain dixit, redigi non pose (leprcllcn(Ie- brada de los presentes bienes de aquellos fi quie-
nt, necossitato (3) .solutionis moderetur reproben- nes la seí'ialó, modere la obligación del pago,
su cxaotoruin illicita avanitia. Remiasa propter después de reprendida la Ilícita avaricia de los
inopiam muleta a provincias regentibus exigi non exactores. La. multa perdonada en razón de po-
de bet, breza por los que gobiernan las provincias, no -de-
bé exiglrse.
7. Inu,. libro ¡II. Opitionun.--Praeses pro- 7. EL MISMO; Opiniones, li bro 111.—El Presiden-
vinciae inspeetis aediílehs, dominos coruni causa ta de provincia, reconocidos los edificios, compe-
cognita roficore ea eompellat, et adversus detre- la fi sus dueños, con conocimiento de causa fi re-
etantein (4) competenti remedio d.elormita-tl au- pararlos, y contra el desobediente provea á la re-
xlhum ferat. paración dé¡ desperfecto con el oportuno remedio.

(1) cqui, a Vtq. S) necessitatexn, ¡IaL; neeettatI, rQnjet14ra Br.


Oíros, ilmine, fl,. (4) Ha¡., detMetultem, Fi. -
DIGESTO.—LIBRO 1 TÍTULO XVIII

• 8. EuLTus libro 1. Digestoru4n.— Saepe au- S. Jui.to; Digesto, libro 1. - Muchas veces ol
divi Caesarem nostrtun dic.entem, irno rescriptio- á nuestro Cesar decir, que por este rescripto:
ne: «Eum, qui prov ineiac praeest, adire potest « Puede comparecer ante el que presido la provin-
(1), non impon! necessitatetii Proccrnsuli vel Le- cia», no so impone al Procónsul ó á su Legado, 6
gato Mas, ve¡ Fraesidi provinciae susoipicndae al Presidente de la provincia, la necesidad de ha-
cog.iilttonis, sed eum acsthnarc (2) debere, ipse ber de conocer, sino que él debe estimar si deba
cognoscere, an luclicein daro dobeat. conocer él mismo 6 nombrar juez.
9. CALLISTRATUS libro I. de Cognftiontbus. - 9. CALIS'YRATO; De las Jurisdicciones, libro L
Gonoralitor, qaoties Prin.ceps ad Praesides pro- Generalmente, cuando el Príncipe remite á los
vinciarurn reinittit negotia por reseriptiones, vel- Presidentes de provincia negocios por rescripto,
uti: «Fuin, qui provinciae praeest, adire poteris, como este: «Podrás acudir al que preside la pro-
vel cuin hac adiectione: «Is aestiinabit (3), quid vincia*; ó con esta adición: »JI estimará qué sea
sit partiLlm suarum», flOfi imponitur nocessitas ¿le su competencia , no so impune al Procónsul ó
Pro consuli vel Legato snscipiendu.e cognitionis, al Legado la necesidad de tomar ti su cargo el co-
quamvis non (4) Bit adiectum: «is aosUmabit, quid nocer, aunque no se haya aiadido: «El. estimará
sil partiam suarums; sed is aestimaro clebet, utrurn qué sea de su competencia»; sino que 61 debe apre-
»se cognoscal, un iudicem dare debeal. ciar, si ha de conocer él mismo, 6 sE debo nombrar
juez.
10. HniooEwtANus libro II. htris pilona- 10. Hn1fooj.çt uo: Epítome del Derecho, Li-
ritn (5).—EN (6) omnibus causis, tic quibus ve! bro IL—Correspondo á 10s Corregidores y Proal-
Praei'ectus Urbi,., Vel Praclectus Praetorio, item- (lentes do provincia el conoeimicto de todas las
que Consules, et Praetores cetoricjue llomae co- causas do que en Itonia conocen ó el Prefecto de
gnoseunt, Correctorum et Praesiilum provincia- la Ciudad, 6 el Prefecto del Pretorio, y además los
ram est notio. Cónsules, y los Pretores y los demás Magistrados.
11. LROIANCS libro .111, )nettutionw,n.— 11. MARCIANO; Inatituta, libro IIT. —Pues perte-
Omnia enim provincialia desitieria, quao Ronno necenal cargo de los Presidentes todas las pre-
varios indices itabent, ad olficium Pracsiclum por- tensiones provinciales, que en Roma tienen asig-
linent. nados varios jueces.
12. PROCULtJS libro IV. Epistokrwii. - Sed II- • 12. PR.ÓCULO; Epístolas, libro 1V.—Pero aunque
cet is, qui proviflciae praeest, úninium Rornue el que preside una provincia daba desempeñar las
magistratuuin vice el oíticio fungí dr,beat, non veces y el cargo de todos los Magistrados de Ro-
tamen (7) spectandum mt, quid Romite Taetuni ma, no obstante, no se ha de atender í lo que se
esI, quam quid fien dobeal. hizo en Roma, sino ti. Lo que deba hacerse.
13. ULPTAUS libro Vil. ( de officio Procon- 13. UIPi'tNo .Del Cargo de Procónsul, libro
sulis.—Congruit bono et gravi Praesitli curare, VIL—Correspondo á un buen y respetable Presi-
itt pacata atquc quieta provincia sil, quam regit. dente cuidar de qeo esté pacífica y quieta la pro-
Quod non dific.ile obtinebit, si solicite agat., ut vincia que gobierna. Lo que no dificilmente con-
mlis hominibus provincia camal, cosque eonqui- seguirá, si con solicitud procura que la provincia,
rut; nam et sacrilegos, latronos, plagiarios, iures esté limpia de hombres malos, y los persigue; por-
conquirere debet, el proal quisque detiqucril, in que dobe porseguirá los sacrilegos, ladrones, pla-
eu!n onimadvertere, receptoresque (9) ecrum giarios y rateros, y castigar it cada uno según
corcero, sine quibus latro diutius latcre non hubiere delinquido, y reprimir it sus encubridores,
potest. sin los que el ladrón no puede estar oculto mucho
tiempo.
§ 1.--Furiosis (20), si non possit por necessa- § 1.—Respecto it los locos, si no pudieran ser
cies contirieri, co remedio por Praesidom óbviain contenidos por sus parientes, debe proveerse de.
çundem mt, seilicci ut carcero contineantur: el remedio por los Presidentes, de suerte que sean
ita Divus Plus rescripsit. Sane exeuUenduiu I)tvi reducidos á encierro; y así lo decid Id por rescrip-
Fratros ptitaverunt in persona cius, qui purrid- to ci Divino Pto. Y en verdad que los Divinos Her-
diutn admlsorat., utruin siujulato lurore ttteinu manos juzgaron (jUe debla investigarse en la por-
adniisisset, un vero re vera compos nientis ñon es- seno del que había cometido un parricido, si aca-
set, lit, si siinttlnsset. plecteretur, si utirerol, in so habla perpetado ci crimen con locura simulada,
carecre c.tjeri'tur. 6 si en realidad no estaba ca su . cabal juicio, para
que, si hubiese fingido, so le castigue, y si estuvie-
re loco, sea reducido á encierro.
14. M.cnn Libro H. de Iucii,eiis PvbI.icL. .- F)i- 14. M.cEs; De iojv.Icios público, Libro 11.—
YILS Marcas el Cominodus Senimiar TorLyllo (ti) El Divino Marco y Cómodo contestaron por rescrip-
roscripscrunt in hace verba: «Si tibi liquido cern- to ti Scapula TerLyllu en estos término: «Si para
pertum mt, Actiuni Priscum la co fu,,-ore osse, ut It se ha averiguado claramente, que Ello Prisco

potes, ¡tal, (6) D,Maí.


(1) (i) tani, 1-141.
(2) existimare, Ha¿. (8) Vi, ¡Ial.
3) ex1st'mab1, lIal. (ii) reccptatnreaque, V4111,
(4) nota, a ieLa ¿a Vuq. (lO) 2'uriot el non, Mal,
() Inris imcoilqbv, HaL ' 11) Tertyllo, Lial,

DIGESTO.—LIBRO i TITULO XVIII 241
oontiiiva mentis alienatione omni inteltectu ca- está tan loco, que por su continua enagenación
reat, nec subest ullr, suspicio, rnatrcm ab co mental carcca (lo Lodo no queda
simulutiorie dcmcrLtiRe occissarn potos de, modo sospecha o [gana do que su nidre haya idd autor-
pOonaO cias tlissimulare, quurn satis rurore ipso ta por él con simula ión de demencia, puedes
puniatur; lamen diligdntius custodieiidus cnt simular en el modo de su pena, cem:.t quidra que
ac, si putabis, etiain vinculo coreefliUs, quoflialu bastante castigado está con su ¿flisioa locura; pe-
(1) tain ad poenam, quam ad tutelan't cius et se- ro no obstante, deberá ser custodiado con más di-
curitatem proxlmorum pertifll3bit. Si vero, itt pIe- ilgencla, y, si así lo jibzares, aun atado, porque
rumque assolet, intervaflis quibiisdam sensu sa- será portinentd tanto para su castigo, como para
ulero, non (2) forte co momento scelus adinis- SU guarda y la seguridad ¿le sus parientes. Mas si,
nl—nec morbo cius danda elst venía—diligonter como muchas veces sucede, hubiere cometido el
evplorabis; et si quid tale comporeris, consules crimen en algunos ititérvalos de má sano juicio,
nos, at acstimemuS, tui por imrnanitatera facino- no acaso en aquella situación, - y no se ha de dar
rb, si quum. possct vidori sentire, commlserit, excusa á su enfermedad -- .lo investigarás diligen-
supplieio afficiemlus sil. Quuin autem ex [iteris temente; y si hubieres averiguado oigo de esto, nos
tuis cognoverirnuS tau cuni loco ¿tIque ordine consultarás, para que apreciemos, si haya de ser
esse, ut a suis vol ctlam in propria villa castoclia- condonado al suplicio por la cruoldad del delito,
tun, recto factures nobis videris, al cos, a q'as si hubiere cometido este cuando podia parecer que
illo tempore observatus (3) esset, vocavenis, et estaba en su luiCio. Mas corno 1iaurnos conocido
causam tantac negligontiar oxcuseeris, et lii por tu carta, que estaba en tal lugar y disposi-
unumquomque eorurn, prout tibi levari vel ene- ción, que se custodiaba por los suyos y a(m en su
rari culpa cius vidcbitur, constftueris. Nam ca- propia granja, nos parece que obrarás rcctam5bl-
stode.s furiosis non ad hoc solum adhibcntun, no te, si llamares á aquellos por quienes á la sazón
quid porniciosius ipsl in se noliantur, sed no aliis hubiese estado vigilado, y averiguares la causa
quoqite edtio slnt; quod si eomittatur, non un- de tanta negligencia, y procedieres contra cada
morito culpae eorum adscnlbendum es!, tjui no- uno de ellos, según te pareciere que se aminora-
gilgentiores in offteio sao fuenint». ba ó so agravaba su culpa. Porque no se dan
guardas tu los locos solo para que estos no hiten-
ten nada malo contra al, sino para que tampoco sean
la pordición do los demás; lo que si sucediere, no
sin rayón deberá atribuirse á culpa de aquellos
que hubieren sido negligentes en su caro».
15. IIIAI1CLkNUS libro 1. (4) de Iudieii,s Publicis. 15. MARCIANO; De iosJuieios públicos, libro 1..
—Illud observandum est, ile, qui proviii.cian re- —Se ha de observar, que ci que gobierna una pro-
gil, fines cina excedal, nisi voti solvendi causa; vincia no salga do los limites de esta, sirio por
ti !unen abnoctare ci non ilcea!. causa de cumplir algún voto; y am esto, sin qué
le sea licito pernoctar fura de ella,
e.MAcEn libro 1 de offtcio Praesklis.—.Sena- 16. MAcxa; L?OZ cargo de Prs4tte libro L —
tUSCOIiSUI!O cavetur, ut (le bis, quae provincias Está prevenid por ttn S ádócdiiu1to que obl'
regentes, comites ant libortini (5) eoru,m, ante- las.bligaciones que cont ajeron, antes do ir ¡ la
quam lis provinciam vencrin!, con Iraxerunt par. provincia los gobernadores, sus subdelegados, 6
eissime les dicatur, ita ut actiones, quae ob eam sus libertinos, se pronunciea sentencia con suma
tausam institutae non essent (6), posteaquam quis parsimonia, de tal suerte que las acciones, que por
ecrum ha provincia excosscrit, restituantur. Si esta causa no se hubiesen propuesto, so restitu-
quid turnen invito accidit, otuti si iniuniam ant yan después que cualquiera do ellos hubiere sali-
furtuni passus ost, hactenus el las dicendum est, do de aquella provincia. Mas si contra su volun-
UI litem (7) contestetur, resque ablata exhihoatur
tad lo aconteció algo, por ejemplo, si tué objeto de
el dcponatur, ant sisti exhfl)erivo aatis&Iató pro- una injuria ó de un hurto, se le ha ¿le administrar
mjttatur. justicia, hasta que sea contestada la demanda, y
se exhiba y deposite la cosa quitada, 6 so prome-
ta con flanz4 estar á, derecho 6 exhibirla.
17. CF.LSIJS libro ¡11. Digeseorim. - SI forte 17, Cnr..so; Digesto, libro iii. -Si por acaso el
Praeses provinciae, manuiniserit., vol tutoroni de- Presidente de provincia hubiere manumitido, o
(lerit, priusquam cognovorit successorem ative- tlado tutor,. antes que hubiere sabido que había
Uisse, erunt mice rata. llegado su sucesor, serán válidos estos actos.
18. MODxSTINUS libro V. (8) Reguicirui,. -. Pie-. • 18. MODEST1N0; Reglas, libro V.—En un Plebis-
bisoito eontiuetur, ut no quis Pracsidum mimus, cito se expresa, que ninguno de los Presidentes
donum caperot, nisi esculcntum potulcntumye, reciba regalo 6 donación, sino cosa de comer 6 be-
quod intra dies proxhnos prodlgatur. ber, que se gaste en pocos días.
19 - Otusiri.s iibro 1. de Cognitioib. 19. CALISTRATO; De Las Jwrisdicciones Ubre 1.
Observandum est lus roddenti, ul la adoundc qui- Se ha de observar por el que administra justi-

l) nu, inse ta ¿a Vu4,.


(2) sinsu sanior sst: num forte eo moi" (5) llberU, .&al.
morbo bilis dand Bit 'venia, JIaL nee (6) et ul actbone amlsaes ob eam causain, quad lnetitnt'O
(3) obser'vaadus, Vta0. - non sint, :laI.
(4) 11., Ha¿. (7) lis Ha¿.
(8) Vi,HciL.

242 DIGESTO.—LIBRO i: TITULO XIX

dem fadllem so praebeat, sed contemni non patia- cia, el mostrarse ciertamente afable con los que
tur. Unde man datis adilcitur, nc Praesides pro- se le proscntn, pero sin que consienta ser menos-
vinciarum in ulteriorem familiaritatein provin- preciado. Por, lo cual se añade en los mandatos.
dales admit.tant; nam ex con ersatione aequal1 que los Presidentes de provincias no admitan 4
contemtio tllgnitatis nascitur. los habitantes en su familiaridad Intima porque
de la collversación entre iguales nace el menos-
precio de la dignidad.
§ 1.—Sed et in eognosceiido noque excandcsc- § 1.—Pero tampoco al conocer do una causa
re adversus ces, quos malos putat, noque preci- conviene que se irrite contra aquellos que reputa
bus calamitosorum illacrimari oportct; id eniin malos, ni que vierta lágrimas con las súplicas de
non est constantis et recti Iudics, culus aiiimi los desgraciados; porque no es de juez constante
motum vultns dete.glt. !t sumrnatim ita ius reddi y recto, que el semblante descubra loe movimien-
debel, ut auctoritatem dignitatis ingenio sito an- tos de su ánimo. - Y en suma, debe administrares
geat. la justicia de modo, que con el propio talento
aumente la autoridad de su dignidad.
20. PAPnuANrs libro 1. Responsovum. - Lega- O. Pino; .e8puestas, libro I.—Fi Lega-
tus Caesaris, Id ost (1) Praeses ve! Corrector pro- do del Cesar, esto es el Presidente ó el Corregi-
vinciae, abdicando se non amittit imperium. dor de provincia, no pierde el mandi dimitiendo.
21. PIULUS libro singulari de offlcio Mseso- 21. PAULO; Del cargo de Asesor, libro único.—
rum. - Praeses quum cognoseat do servo corru- Cuando un Presidente conozca acerca de un es-
pto, vel anoilla devirginata, vel servo stuprato, clavo corrompido, ó de una esclava desflorada, d
si actor rerum agentis corruptus cese dicetur, vol de un esclavo estuprado, si se djese que había si-
eiusmodi horno, ut non ad (2) solam iaeturam ad- do eorrrompido un administrador de los bienes del
versus substantiani, sed ad totius domus eversio- actor, fi otro hombre semejante, de suerte que
nem pertinoat, severiseime debet aniniadvertere. afecte no solo al detrimento de los bienes, sino
también á la destrucción do toda la casa, debe
castigar severisImamente.
TIT. XIX TITULO XIX
DE 9FFICIO PUOCUBATOR1S CAESR1S DEL CARGO DE PROCURADOR DEL CESAR
VEL [tATJONALIS ó CONTADOR

1. TJLPIAN CS libro XVI. ad Rdictum. - Quae 1. ULPiANo; Comentarios al Edicto, libro XV!.
acta gestaque sunt a Procuratore Caesaris, sic —Las cosas que se trataron y realizaron por. el
ab co comprobantur, atque si a Caesaro gesta Procurador del Cesar, de tal modo son aprobadas
sunt. por éste, corno si por el mismo Cesar se hubieran
ejecutado.
§ 1.—Si rem Caesaris Procurator chis quasi rem § 1.—Si el procurador del Cesar entregare co-
propriam tratlat, non puto eum dominium trane- mo propia una cosa de éste, no juzgo que traes-
ferre; tunc enim transfert, qnum negotium Cae-. era el dominio; porque lo transfiere tan solo,
saris gerens eonscnsu ipsius traclit. Denique si cuando gestionando un negocio del Cesar la en-
onditionis, vol donationis, vol transaction.is cau- trega con consentimiento del mismo. Finalmente,
sa quid agat, nihil agit; non enim alienare ci rem si hiciera alguna cosa por causa de venta, ó dí
Caesaris, sed dUigenter gerere cornmissum est. donación, 6 de transacción, nada hace; porque no
se le ha encomendado onagenar lo que es del Ce-
sar, sino administrarlo diligentemente.
• § 2.— Est hoc praeeipuum in Procuratore Cae- 2.—Es peculiar en el Procurador del Cesar,
saris. quod et Mus !ussu servus CaesaLis atUre Z también por su mandato puedo el esclavo del
hereditatem potest; et si Caesar herce institua- Cesar adir una herencia; y si el Cesar fuera insti-
tur, misceudo se opulentae herditati Procurator tuido heredero, el Procurador, inrn.iscuyóndose
heredem Caesarem faeit. en una herencia opulenta, hace heredero al Cesar.

2. PAELUS Libro Y. Sen2e,tticwum. - Quod si ea 2. PArLo; Sentencia, libro V.—Pero si aquellos


Bonn, ex quijus Imperator herce institutus est, sol- bienes, de que el Emperador fué instituido here-
vendo non sint, re perepecta consulitul. Impera- dero, no alcanzaron para pagar las deudas, reco—
tor (:); heredis enim inetituti in adeundis vd re- nocido esto, 'se consulta al Emperador; porque se
pudlandis (4) huiusmodi heretiltatibus vohmtas ha dé explorar la voluntad del heredero istitui-
exploranda est. (lo para adir 6 repudiar semejan tos herencias.
S. CALLISTRATUS libro Vi. de Cognitionibus. - 3. CtsTiro; Dr Las Jurisdiceione, iibrø VI.
Curatores Caesaris inc deportandi non habent, --.Los Procuradores de! Cesar no tienen derecho
quia huius (5) poenae constitueniiac ius non ha- para deportar, porque no tienen jurisdicción para
bent. imponer esta pena.
§ 1.—Si tamen quasi tumultuosum vel iniurio- § 1.—Pero si hubieren prohibido que alguno

(1) Hl. en Lug(w, ¿2c Id est, escribe ve!. (3) Impotatori, Ha.l. Vtag,
(i Ai!ddese adpor eonjctura de Goihofr.; Fl. omite ad; Ilat. (4) ve¡ repud!&idie, wnlielas Ha¿.
Ja Vu'g., ul non eolum lectura., ) hulu, omek Bol.

DIGESTO.—LIBRO L TÍTULO XXI 243

sutil adveilhis colonos Caesaril prohibuerint i como alborotador ó Injurioso contra los colonos
praedia Ciwsariafla accedere, abstillere debebit; del Cesar entrase en [os predios Cesáreos, deberá
idque Div.ilS Plus Iuíio reseripsit. abstenerse; y esto contestó por rescripto el Divi-
no Pío á Julio.
§ 2..-_Deifl1lO noque redire euiquam permittere § 2.—Además, tampoco pueden permitir á nadie
possunt; idque Imperatores nostri Severus et que regreso; y esto contestaron por rescripto
AfltOfliIlUS ad IibelLuni Hermitie rescripsorunt. nuestros Emperadores Severa y Antonino mi Ja
consulta de Hermia.
TIT. XX TITULO XX
DE OPFICIO 1URIDLCI (1) DEL CARGO DE JURÍDICO
ç. C04. .r. 57.1 [Véase CÓd.I. 57.1

1. IJLPIANUS libro XXVI. ad Sabinum. - Ado- 1. ULPIANO; Comentarios á Sa.bino, libro XXV!.
ptare quis 8LU(l Jitrulirufli potest, quia data cst —Cualquiera puede adoptar ante el Jurídico, por-
ci legis actio. que se di á este la acción de la ley.

2. IiuM libro XXXIX. ad Sabinurn.-.-luricli- 2. EL MISMO; Comentarios á Sabino Libro


co, qui ALexu.ndriae agit, datio tutoris Constilu- XXXIX.—Al Jurídico, que ejerce en Alejandrla,
tic 1)iVI MU4Oi eoncessa OSL. le está concedida por una Constitución del divino
Marco la' dación de tutor.
TÍT. XVI TITULO XXI
DE OIPCiO EIUS, Cli MANDATA EST IUIuSDICTIO DEL CARGO DE AQUEL A GUIEN SE DELEGó
JUnISDICCION
cc.r. Cod. J. &LJ [VaieCod.I. 50,1

1. PAPINLANUS libro 1. »taeatiornm.—Quaecun- 1, PAPINIANO; Cuestiones, libro 1.—Cualesquie-


que specialiter Lege, v1 Senatusconsulto vol ra facultados que especialmente son concedidas
Constit utione Principuni tribu untur, mandata iu- por una Ley, ó un Senadoconsulto, ó una Constitu-
ris&Uctione non transferuntur; quae vero juro Ma- ción de los Príncipes, no so transfieren con la ju-
gistratus eOiiipClUnt, niandari possunt. .Et jijeo risdicción delegada; pero pueden delegarse las
videntur errare Magistratus, qui quum publici que competen por derecho do la Magistratura. Y
indiciE habeant exercitionom (2) Lego vel Sena- por esto se reputan que yerran los magistrados
tusconsulto dologatam (3), veluti logis Iuliae que teniendo delegado por una Ley ó Senadocon-
(4) de atlniteriis, et si qune sunt albio shniles, sulto el ejercicio mio los juicios públicos, como el
iurisdictionern snam mandant. Huius re¡ fortissi- de la ley Julia sobre adulterios, y si hay algunas
mum argumentum, qho&1 [ego tulia de vi nomi- otras semejantes, delegan su jurisdicción. Es prue-
natini
Po, eavetur, lit, is, cnt obt.igerit exercltio (5), ba vigorosisima de esto, que en la ley Julia sobro
sit cain, si proficiscatur, mandare. Non autor la fuerza se manda expresamente, que aquel mi
itaque mandare potorit, quam si abesse eooperit, quien se hubiere conferido esto ejercicio. pueda
qucin alias lurisdictio etiain a praesento inunde- delegarlo, si se ausentare. Por tanto, no podrá de-
tur. Et si u familia dominas occisas esse dicetur, legarlo tic otro modo, que cuando hubiere comen-
cognitiimem I'ractor, quani ex Senatusconsulto zado á ausentarse, mientras que en otros casos se
luthet, mandare non poterit. delega la jurisdicción aun por el que está presen-
te. Y si se dijere que un selior ha sido muerto por
la familia, el Pretor no podrá delegar el conoci-
miento do la. causa, que tiene conferido por Sena-
mioconsulto.
§ 1.— Qui maiidatam iu.risdiCtiorLem suscepit., § L—Iil que recibió jurisdicción delegada, no
propriurn nihil .habet, sed et elus, qui manlavit., tiene nada propio, sino que ejerce la jurisdiclón
iurisdictione utitLLr. Venus est cnirn, more - ma- de aquel que se la delegó. Porque es muy verdad,
iorwn iurisdictioneni quidom transferri, sed irte- 1ue según la cas t.umbro de nuestros mayores se
ram imperi cm, quod Lego datur, non possc traus- transore ciertamente la jurisdicción, poro que el
ire; quare nemo Uieit, animnakersionem Legatuni mero imperio, que se da por [a Ley, no se puedo
Proeoitsul Ls liabere mandata inrisdictiono. Pan- transmitir; por lo cual nadie dice, que el Legado del
tus notat: ect hnpeniurn, quod innisdictioni cohao- Procónsul tenga facultad de castigar por su juris-
rot., mandata iurisdictioiic transire verlas esti. dicción delegada. Paulo hace notar: es lo más
cierto, que también el imperio, que está aneo á la
Jurisdicción, se transmite con la Jurisdicción dolo-
gada».

2. ULPIANCSlil.rro Iii. ae on.nibus Tribuiz(tii- 2, Lpwio; De todos los Tribunaie., libro ¡II.—
¡urisdictione a ¡-raesido consiliuni Con la jurisdicción delegada por el Presidente, no
non potest exercero is, cmii muntiatul'. puede ejercer de consejero aquel á quien está de-
legada.

Át1ÁND1uN1, atiade ¿a Vu.


(4) legeIu1ia,Hzl. Vslg.
(1)
(2) exercitatonem, iTulg.
() d1atam, Ha¿. () exercitatio, Has.

244 DIGESTO. —MIMO 1: TfTtLo XXII

§ 1.—Si tutorcs vel curatores velint praedia § 1.-81 los tutores ó curadores quisidran ven-
vendare, causa çognita Id Praetor vol Praeses der algunos predios, permítalo el Pretor ó el Pre-
permittat; quod si mandaerit uurisdietioncm, ne- sidente con conocimiento de causa; pero si hubiere
quaquam poterit inandata 1 u.risdict bao cari une- delegado la jurisdicción, en manera ninguna po-
stionem transferre. drá transferir el conocimiento de esta cuestión con
la jurisdicción delegada.
8. IULTANUS libro T'. Diiestorum. - Etsi Prae- 3. JULIANO; Digesto, Libro y.— Aunque sea Pre-
tor siL is, qui alienam iurisdictionem exsequitur, tor aquel que ejerce jurisdicción ajena, no obra,
non tamen pro suo imperio agit, sed pro so, euius sin embargo, por su propio imperio, sino por el de
mandatu lis tlicit, quoties partibus cus Yungitur, aquel por cuyo mandato administra justicia, mien-
tras desempeña sus veces.
4. Mcn libro 1. de offtcio Praeidis.—Cognitio 4. M4cua; Del cargo de Presidente, libro 3.—
de suspectis tutoribus nuindari potest; imo etiarn El conocimiento sobre tutores sospechosos puede
ex mandata general¡ inrisdictione propter utili- delegarse; y por utilidad de los pupilos se ha de-
tatem pupilionum eain c.ontingerc constitutum terminado por las siguientes palabras, que tam-
ost in hacc verba: emperatores Sove.rus et Aa- bién compota en virtud de [a jurisdicción delega-
tonnus Bradune (1) ProconsuR Atric.ae. Quuin da en general: eLes Emperqdores Severo y AnLo.
propriam iarisdietioncrn Legatis Luis tiedoris, rdno á raclua, Procónsul do Africa. Habiendo
consequens est, iit etiam do suspectis tutoribus dado tu propia jurisdicción á tus Legados, os con-
possint cognoscere». siguiente, que también puedan conocer sobre tu-
toros sospechosos».
§ 1.-11t possessbo bonorum detur, vol si cui § 1.—Puede delegarse que Se dé la posesión do
damni inecti non (2) caveatur, ut is possidero hienca, ó que si no se diere caución al que le ame- -
iubeatur, ant ventris nomine in possessioncm mu- nasa un daño, se insudo que este posea, ó que sea
lier, vsi in, ciii legatum est, legatorum servan- puesta en posesión la mujer en nombre dø su -
dorum causa in possessionem mittatur, mandan vientre, ó aquel, á quien se hizo un legado, para
potest (a). que conserve los legados.
5. PtLus Ubre XVIII. ad PlauUm. - Man- 5. PAULO; Comentarios d Piaue,io. libro XVIII..
datmn sibi iurisdictlonom mandare siten non pos- —1s evidente que la ,unisdieción delegada á uno
so maitifestum est. no puedo set' por esto transferida á otro.
§ 1.—Mandata iurisdictionc privato, ctiarn im- § 1.—Con la jurisdicción delegada á mi particu-
penium, quod non cst meruin, videtur mandan, lar, se reputa que también se le delega el inipenlo,
ciLlia iunisdbctio sino modica coiircitione nulla est. que no es mero, porque es nula la jurisdicción sin
incultati para alguna leve corrección.
TIT. Xxii TITULO XXII
DE OFFICIO ASSESSO11tJ1 (4) DEL CARGO DE Asnsun
Cod. ¡. J.] lVéau'COd. 1. 51.

1. PATJLUS libro singular¡ de o/'flcio Asesso- 1: PULO; Del cargo de Asesor, libro único.—
rum. - Omno offieium Assessoris que iuris (5) stu- Todo el cargo de Asesor, que dentro de sus atri-
diosi partibus su4s funguntur, bu bis irc causis buciones ejercen los estudiosos del Derecho, con-
constat: lii cognitioiiibtis, postulationibus, libellis, siste casi en estas cosas; en conocimientos, peti-
eilletis, decretis, epistoLis. ciones, libelos, edictos, decretos y cartas.
2. MAncIus libro primo de Iudiciis pulticis. 2. MARCIANo; Do los Juicios públicos, libro 1.—
—Liborti assiderc possunt. Infames autem lieet Los libertos pueden asesorar. Los infames, aunque
non prohibeantur legibus assidere, attamen arbi- por las leyes no se les prohiba asesorar, opino, sin
tror, itt aliquo quoque decreto Principal¡ refertur embargo, que, como so dice hallarse establecido
c.onstitntuin, non posse officio Asscssoris fungi. por cierto decreto del Príncipe, no pueden desemn-
peilar el cargo de Asesor.
S. MACEU libro 1. de offlcio Pra sidis. - Si ea- 3. MACEn; Del cargo de Presidente, libro 1.—
(1cm provincia, postea divisa, sub duobus Praesi- Si una misma provincia, dividida después, quedé
dihus cMnstituta est. vehut Germania, Mysia, ex constituida bajo dos Presidentes, como [it (Jerma-
altera ortus in altera assidebit, ncc videtur in nia, y la Misia, el oriundo de la una ases orará en
sua provincia asactilese. la otra, y no parece que haya asesorado en su pro-
vincia natal.
4. Pruuus libro IV. (6) Responsorum.— 4 P\.PiNi&wi.; Respuestas, libro IV.—Fallecido-
Diem funeto Jegato Caesaris, salariurn Comiti- el Legado del. Cesar, se (lobo á los Adjuntos el.
bus residul tomporis, quod a Legatis praestituturi sueldo del restante tiempo, que se les prefijé por
est, debotur, modo si non postea Coniltes cum los Legados, siempre que después no hayan sido

(1)
Blnnduaa Hal. (4) ,&DS1SMO1iIS, Hal.
(2 nomine, erradamente la Vulg, (5 viri. Vuq.
5) zn..ud&ri potest, Onte tas Ha¿. (6) XXXJ,,Hal.

1)IOESTO.—LIBRO 1j TÍTULO 1 245
allis eodern tempore, tucrunt. Diversuni ja co ser- Adjuntos con otros al mismo tiempo. Lo contrario
vatur, quL snecessorem ante tempus acccpit. se observa respecto de aquel que recibió sucesor
antes do tiempo.

5. PAULTJS libro 1. Sententiannn. - Consiliario S. Pur.o; Sentencias, libro 1.— ln manera nin-
(1) co tempore, quo assiílet. negotia tractare la guna se permite al Consiliario, durante el tienpo
suum quidem auditorinin nullo ]nodo concessuin que asesora, abogar ante su propia audiencia;
cst, la alienum autem non pruhibotur. pero no se le prohibe ante la de otro.
6. PAprNIAI-Js libro primo Eesponsorum. In 6. PAPINiallo; E s uesttLs, libro I. - Al natural
eonsilium Curatoris Reipublicae vir eiusdrn civi- de una ciudad no se lo prohibo asesorar en la
tatis ssidcro non prohtbetur, quia publico salario misma, ante el consejo del Procurador tic la Ile-
non fruitur. pública, porque no disfruta de sueldo público.

LIBER SECUNDUS LIBRO SEGUNDO


TIT. 1 TITULO •[
DE IURi8DJCTIONE (2) DE LA JURISDICCIÓN
W. O&i. ¡JI. 15.1 [Véase (?&1. III. 13.]
j. 11LPINUS libro primo .legularurn.---- tus di- 1. ULPIANo; Reglas, libro 1. — 211 cargo del que
centis ofílcium latissimum est; nain et bonoruin administra justicia es muy lato; porque puede dar
posscssionom dare potest, et in possessionem mit- la posesión de bienes, y poner en posesión, nom-
teie, pupillis non ha.bentibus tutores constituere, brar tutores á los pupilos que no los tienen, y dar
iudices litigantibus dare. jueces á los litigantes.
2. JAvohEÑus libro vr. ex Cassio.—Cui inris- 2. JAVOLENO Doctrina de Casio, Libro VI. A
dictio data cst, ea (S) quoque concessa esse vidori- quien se le dió jurisdicción, so considera que se le
tur, sine quibus iiirisdictio explicar¡ non potult. concedieron también aquellas cosas, sin las cuales
no pudo ejereerso la jurisdicción.
S. I3Lp.us libro II. (4 de offtcio Qwzesto'ris. 3. Utiao; Del cargo de Cuestor, libro 11.—E1
—Imperium ant merum est, ant mixtum est, Me- imperio, 6 os moro, o es mixto. Mero imperio es,
]'UIfl est impariLun, habere gladii potestatem ad tener potestad de espada para castigar á los hom-
aaimadyertondum (5) facinorosos heminas, quod bres facinerosos, el cual también se llama potes-
ctiain potostas appeliatur. Mixtum est imperiuln, tad. 1s mixto imperio, al cual está también aneja
cui et.iam iurisdlc,tlo inest, quod in dauda bonorum la jurisdicción, el que consisto en dar la posesión
•posscssione consistil. lurisdictio est etiam ludicis de bienes. La jurisdicción es también facultad de
dandi licentia. dar juez.
4. IDEM libro 1. ad Edictum.—lubere caven 4. HL MISMO; Comentarios al Edicto, Libro 1.—IÍ1
Praclonia stipulatlone, et la possessionern mitte- mandar que se dé caución por la estipulación. Pre-
re, imperil magis est, quam iur!s(lictionis. toria, y el poner en posesión, es más del imperio,
que de la jurisdicción.
5. ItJLIANUs Libro 1: J3ijest&rum. — More malo- 5. JULIANO; Digesto, libro 1.—Por costumbre de
ruin ita compa.ratiim est, ut is cicmum iurisdictio- nuestros mayores se halla establecido, que tan so-
flein mandare possit, qui eam suo lure, non alieno lo pueda delegar la jurisdicción, el que la tenga
beneficio haberet. por derecho propio, no por beneficio de otro.
6. PAU LOS Libro II ad Edictum. - Et quia nec 6. PAULo; Comentarios al Edicto, libro II.— Y
principatiter ci ¡urisdietio dat4 est, neo ipsá Lex porque ni la jurisdicción se le dió it él particular-
delert, sed confirinat mandatam iurisdietionem; mente, ni la misma Ley defiere, sino que confirma
ideoque si is, qui niand&vIl iurisdictioncm, deces- la jurisdicción delegada; por esto, si hubiere fa-
sant, anteqnam res ab co, cui niandata est iuris- llecido el que delegó la jurisdicción, antes que el
dicho, gori coeperit, solví mandatum Labeo alt, negocio hubiere comenzado á ser conocido por
sieut la reliquis causis. aquél á quien la Jurisdicción se delegó, dice La-
beon que se extingue el mandato, lo mismo que
en los demás casos.
7. U.rius libro III. ad Edictum.— Si quis 7. ULPIANo; Comentarios al Edicto, libro III.-

(1) &gún conjeturada Br.; Conf1iaEl, F&;Consiliarfls—ad- 03) a!, Ha¿.


sldeit—prohlbentnr, Itta. Vcig. (4) libro lngnIarI. Hal.
(2) O)INflJM ¡UD1CUM, ñwij ¿a Vig, (5) la, insw'taa acdrgo4ameat8 ¡tal. Vak.j.
TOMO 1-92

246 DtaÉSPO. —LtRO !I TITLILÓ 1

Id, quod iurisdictionis perpetuae causa, non quod, Si alguien hubiere alterado con dolo malo lo que
prout res incidlt, lii albos vel in charta, vel in aun por razón de jurisdicción perpétua, no lo que co-
materia propositum erit, dolo malo corruperit, mo convino á un caso, se hubiere puesto en un
datur in cum quingentorum (1) aureorum Judi- album, ó en una carta, ó en otra materia, se da
clum, quod popularo ost. contra 61 acción por quinientos áureos, la cual
es popular.
§ 1.—Servi quoque et, filiufa1nillas verbis Edicti § 1.—También lbs esclavos y los hijos de familia
ontinentur; sed et utrurnque sexuni Praetor com- están comprendidos en las palabras del Edicto; po-
plexus est. ro el Pretor comprendió además á uno y otro sexo.
2.—Quod si dum proponitur, vol ante propo- § 2.----Mas si alguno lo hubiere alterado mien- -
sitionein quis eorruperit, Edieti quidem verba tras se ponfa, ó antes do ponerlo, ciertamente de-
cessabunt; Pomponius au.tem alt, iententiam Edi- jar4n de ser aplicables las palabras del Edicto;
eti porrigendam esse ad hace. - pero dice Pimponio, que debo hacerse extensiva
á estos casos la sentencia del Edicto.
§ 3.—In servos auteni, si non defenduntur a § 3.—Pero á los esclavos, si no son defendidos
doniinis, et ces, qui inopia laborant, corpus tor- por sus señores, y á aquellos que están agóbiados
quendum ost. por su pobreta, se les há do Imponer pena cor-
poral.
4.—DolI mal¡ autem ideo ja verbis Edicti fit § 4.—Mas se hace mención dei dolo malo en las
mentio, quod, si por imperitiam, vel rustieitatcm, palabras del Edicto, porque si alguno lo hubiere
vol ab !pso Praetore iussus, vol casu 22iquis 1co- hecho por impericia, 6. rusticidad, ó mandado por
nt, non tenetur. el mismo Pretor, ó por casualidad, no incurre en
pena.
§ .—Hoc vero Edicto tenetur et qui tollit, quam- § 5.—Incurre también en la pena de este Edicto
vis non corruperit; item (2) qui suis manibus fa- el que lo quita, aunque no lo hubiere alterado; y
cit. ut mi alii mandat. Sed si altos sine dolo malo (101 mismo modo el (ILe lo hizo con sus manos, y el
fecit, alLus dolo malo inandavit, qn! mandavit, Lo- que lo manda hacer á otro. Pero si uno lo hizo sin
nebitur. Si utorque dolo malo feeerit, ambo tone- dallada intención, y otro [o mandó con dolo malo,
buntur; nam etsi pinces recerint, vel corruperint, Incurrirá en la pena el que lo mandó. SI ambos lo
vel mandavorint, omnes tonebuntur, hubieron hecho con dañada intención, entrambos
incurrirán en la pena; y si muchos lo hubieren
hecho, 6 alterado, 6 mandado, todos Incurrirán en
la pena,
S. GAnS libro 1. ad Edictum provinciale.— S. flavo; Comentarios al Edicto provincial, Li-
adeo quidem, ut non sulflciat, unua eorum poe- bro 1. - do tal modo, ciertamente, que no baste
nam mere. - que uno de ellos pague la pena.
9. P.uius libro III. ad Edictum. - Si familia 9. PAULO; Comentarios al Edicto, libré 111.—Si
alicuius album eorruperit, non similiter lite edii- los esclavos de uno hubieren alterado el album, en
tur ut in furto, no in reliquos actio dotar, si tan- este caso no se determina del mismo modo que en
tum dominus, quum defendere vo!uit, unius no- el hurto, de suerte que no se dé acción contra los
mine praostitcrit, quantum libor praestaret; for- demás, si el señor, habiendo querido defenderlos,
tasso quia Me et contemta maiestas Praetoris vm- hubiere respondido á nombre do uno solo de tanto
dic.atur, et piura facta intdiliguritur, quemadmo- cuanto responderla un hombre libre; tal vez por-
dum queni plures sorvi irñuriani fecerunt, vel que en este caso so vindica también la majestad del
damnum dederunt, quia piura facta sant, non, ut Pretor menospreciada, y se reputan mucbés he-
in íu.rto, unum. Octavanus hie quoque domino chos, á la manera qut cuando muchos esclavos infi-
suceurrenduni alt. Sed hoe potest die¡, si dolo ma- rieron una lijuria 6 causaron algún daño, porque
lo c,uravcrint, nL ab alío album corrumperetur, existen varios hechos, no uno, como en el hurto.
quia (3) tuno unum consillum sit, non piura fa- Octavono dice que en este caso también se ha do
cts; idem PoniponIus libro decimo notal. favorecer al señor. Pero esto puede decirse, si con
dolo malo hubieren procurado, que por otro se - al-
terase el album, porque entonces hay un solo con-
sejo, pero no muchos hechos; y lo mismo hace notar
Pomprulo en su décimo libro.
10. ULPINUS libro lii. rtd Eclictum. - Qui iu- 10, ULPLNO; Comentarios al Edicto, libro hL
risdiutioni praecst, neque sibi ius diecre debot, —Hl que ejerce jurisdicción, ni debe administrarse
noque uxori vol liberia scis, noque libertis vol cc- Justicia á si mismo, ,U á su mujer ó á sus hijos, ni
teris, qu)s secum habet. á sus ilbertos 6 á los demás, que tiene consigo. -
11 - (Luus libro I. ad Edictum provinciale.—Si 11. (Lvo; Comentarios al Edicto provincial,U-
ldrn cum eudem pluribus actionibus agat, qua- bro 1.—Si uno litigare con otro por varias acolo- -
ruin slngnlarum quantitas intra iurisdictlonom oes, cuya respectiva cuantia cupiera en la juris-
iudicantjs sit. c,oacorvatio vero omnium oxeedat dicción del que juzga, poro que la suma de todas
modum iurisd.ictionls olas; apud eum agi posse excediese el limite de la jurisdicción de éste, pa-
Sabino, Caesio. Proculo iIIacuit; quac senteutia reció á Sabino, Cassio, y l'róculo que ante (1 pue-

(1) quinquagixit., Haz.


t2) ¡(al. y Otrea iner4a1 B. (a) quando1 Hal.

DIGESTO.—LIBRO u: TITULO 247

Iescript11 Jmperatoris (1) Antonini conílrmata den ejercitarso; cuya opinión fué confirmada por
est. Rescripto del Emperador Antonino.
§ 1.—Sed et si rnutuae suni actiones, el alter § L—Pero si las acciones son mútuas, y el uno
niÍnorcm quantitttem alter malorem petat, apud pidiera menor cantidad, y el otro mayor, debe li-
eundem iudicem ageiidum et el, qui quantitatern tigarse auto el mismo juez por aquel que demanda
minorein petil, flO in potestate calumniosa adver- menor cantidad, para que no esté en la fraudulen-
sanE niel sit, an apud eundom litigare poasim. ta potestad de mi adversario, el que ye no pueda
litigar ante el mismo juez.
2.—Si una actio commirnis sEt plurium perso- § 2.—Si una acción fuera cornin á varias per-
naruin, voluti familine erelsouriclae, communi di- sonas, como la de partición de herencia, la (le di-
viilundú, finium regundorum, utrum singulae par- visión de cosa común, la de fijación (lo límites,
tes speetandae sant circa iurisdictionem Qius, qui ¿,acaso se ha de atender á cada una de las partes,
eognoscit?_qUOd Offlio et Proculo placet, quia respecto á la jurisdicción (le aquel que conoce,
unusquisque de parte sua litigat—; an potius tota —como parece bien 4 OPilo y it Próculo, porque ca-
res?9ui et tota res in ludieium venit, et vol un¡ da cuallitiga por su parte---; ó preferentemente 4
adjudicani potest. Quod el Cansio et Pegaso pm- toda la cosa, porque también toda ella so compren-
cet; et sane coruin sententia probabilis est. de en ci juicio, y puede ser adjudicada fi uno solo?
Esto es lo que parece fi Caesio y ú Po Y1180, y á la
verdad, la opinión de estos merece aprobación.
12. ULPIAiiJS libro XV!II. ad Edicturn.—Magi- 12. [JLPIANO; Concn tarios al Edicto, l'ibro 1 VI!L
stratibus municipaUbus supplicium a servo sume-. —No es lícito á los Magistrados municipales impo-
re non hect; moflica autem east-igatio lis non est ner pena capital 4 un esclavo; pero no so les ha
deneganda. de denegar Ja imposición do una pena moderada.
13. Ini libro XLI. ad Sabinum. - Eum, qui iu- 13. Ei tisio; Comentarios ci Sabina, libro LI.
dicaro iubet, Magistratum esse oportet. —Es necesario que el que manda juzgar sea Ma-
gistrado.
§ l.----Magistratus autem, vol is, qui ¡uotesta- § 1.—Mas el Magistrado, ó aquel que tenga al-
te ahiqua sil, ut puta Proconsul, vol P. actor, vol guna potestad, como por ejemplo, el Procónsul, 6
a.Iii, qui provincias r-gunt, indicare laboro eo dio, ci Pretor, ú otros que gobiernan provincias, no
que privati futuri essent, non possunt. pueden mandar .juzgar en aquel din en que hubie-
sen de volver 4 ser personas privadas.
14, 1Di libro IXI1I. ad Edictm. - Est ro- 14. Ei. MISMO; Comentarios al Edicto, Libro
cepturn, coque jure utimur, uL si quis maioi vol XXXIX.—Está admitido, y de este derecho usa-
nequalis subiieiat se iurisdictioiii alterius, possit mas, que si un superior ó un igual se sujeta á la
ci et ad'ersus eum ¡us dici. jurisdicción de otro, se puede por este pronuncian
sentencia en pró y en contra de aquel.
15. Iosi Libro I.T. de omnibus Tribunalibus,— 15. EL MISMO; De todos los Tribunales, libro Ii.
SI per errorem alius pro alio Praetor fueril adi- —Si por error se hubiere comparecido ante un
tus, niliil valebit, quod actum est; nec enim teren- Pretor en lugar de otro, no será válido nada de lo
d.US est, qui dical, consensieso cos in Pracsidem, que se actuó; porque no debe ser atendido el que
quum, ut Julianus seribil, non consentiant, qui dijera, que ellos hablan consentido en aquel Presi-
errent. Quid enim tara contrarium consensul est, dente, pues, como escribe Juliano, no consienten
quina error, qui imperitiarn detegit? los que yerran. Porque ¿qué cosa hay tan contra-
ria al consentimiento, como el error que descubre
la ignorancia?

16. IDEM libro 111. de omni bus Trius.— 1.6. Et MisMo; De todos los Tribunales, Libro III.
Solet Practor iurisdictionem mandare; et ant —Suele el Pretor delegar Ja jurisdicción; y 6 la
ornnem inandal, aut speciem uuam; et is, cui man- delega toda, 6 una especialidad; y aquel á quien
data lurisdictio est, fungetur vice chis, qui man- se delegó la jurisdicción, desempeñar¿ las veces
davit, non sua. del que la delegó, no las sayas.
17. IDEM libro 1. Opinionurn. - Praetor, sicut 17. Bi. tsuo; Opiniones, libro L—Asf como el
univnrsam iurisdictlonem mandare ciii potcst, ita Pretor puede delegar á otro toda su jurisdicción,
ci in personas cortas, vel de una spe ele (2) potest; así también puede delegarla respecto do ciertas
ma.xhne quum iustam causam susceptae ante Ma- personas, ó sobre una sola materia; mayormente,
gistratum advocationis alterius part.is habucrat. habiendo tenido la justa causa de haber aceptado
antes de ser Magistrado la defensa de una de las
partes.

18. A.FRICANUS libro VII. (3) Quaestionum.—Si 18. AFRICANO; Cuestiones, libro VIL—Si so ha-
convenerit, ut allus Practor, quam cutas iurisdi- biere convenido, que juzgase la causa otro Pretor
etio esset, bis diceret, el priusqaam atUretur, mu- distinto de aquel de quien fuese la jurisdicción, y

ha
(1) imperatorum Severi et Ant., Vulg.
Ç2 ve! unam apedem, V44 S) VI., Ha¿.

248 DIGESTO.—LTBRO Ii: TITULO fi

tata vohntas fterit, proculdubio nemo compelle- antes de que so compareciera ante él, se hubiere
tur ciusnrndi conventioni stare. mudado La voluntad do las partes, no hay duda al-
guna que nadie será compelido á estar á semejan-
te convenio.
19. ULPJANUS libro VI. Fikiconmissornin.-- 19. ULPIANO; Fideicomisos, libro 371.—Habien-
Quum qnaedam pudlla apud ccrnipetcntem iudi- do cierta doncella aceptado un litigio ante juez
em litem snsceporat, deinde e.ondernnata eraL, competente, y habiendo sido después condciiada
posteajue ad viii matrimofliulTil ah iurisdktioni como posteriormente hubiera contraído mat.rimo -
subiceti pervenelut; jiiaere.bat.ur, a.n prLoris iudii- lijo non hombre sujeto á la jurisdiccidn. de otro,
is seuteutia exsequi possit Dlxi posse, quia an- se preguntaba, si podía ejocutoriarse la sentencia
teiuernt sententia dicta. Sed et si post stiseeptam del primer juez, Dije que se podia, porque la sen-
cognichmem ante sententiam hoc eveniot, idem tencia habla sido proferida antes. Pero aunque es-
puta.rern, sententiaque a priora iudio recto fer- to uconteciera después de haberse aceptado el co-
tur (1). Quod generaliter et in omnibus luiiuscemo- noeiniiento y antes de la sentencia, opinaría lo mis-\.
di casibus observandum est. mo, y que rectamente se profiere sentencia por el
primer juez. Lo que por regla general y en todo
los casos semejantes se ha de observar.
§ t.—Quot.ios (de) quantitate ad iurisdietionem § 1.—Cuando se inquiere sobre la cuantía per-
pertinente quaerit ur, somper, quanturn petatur, teneciente á una jurisdicción, se ha do atender
quacrenflain est, non quantum deboatur. siempre á cuanto Be pida, no á cuanto se deba.
20. P..i.nus libro ¡. ad ELicurn. - Ihtra terri- 20. P.uLo; Comentarios al Edicto, libro f.—So
toriuin ius dicenti impune non paretur. idem est, desobedece impunemente al que aclininistra jus-
et sI supra iurisdictionem suam vdit ius dicere. ticia hiera de su territorio. Y lo mismo sucede, si
quisiera administrarla excediéndose de su juris-
dicción.

i'IT. 11 TITULO U
QUOD QUISOUE IURIS IN AL'I'RLM STATUEEIT, UT DE QUE CADA CUAL USE DEL 3415110 DERECHO
(2) IPSE EOIDEM 11T1n UTATUR QUE HUBIERE ESTABLECIDO CONTRA OTRO

1. ULP1ANcs libro 111. ad Rdictwin.— Hoc cdi- 1. UtPi\.Wo; Comentarios al Edicto, libro I11.—
etum sunmam habet aequitalem et sino cuius- Este Edicto es de suma equidad y está exento de
qu&m indignatione lusta. QuIs enim aspernabi- la justa indignación de cualquiera. Porque ¿quién
tur idem ius sibi die¡, quod ipso aliis dixit, vel tilci desústímará que se pronuncie para él el mismo
etfeeit? derecho, que él mismo pronunció para otros, ó
hizo que se pronunciara?
§ 1.—QUI MAGISTRATUM P0TESTATEMV} HABN- § 1.—El que tuviere una magistratura ó po-
BIT, SI QUID IN ALIOTJEM NOVI IURIS STATtTERIT, »testad, si hubiere establecido contra alguien al-
11'SB QUAIMOQUE () ADVERSARIO POSTULANTE £0- »gúu nuevo derecho, debe él mismo valerse del
DEMITJRE UTI DEBBT. Si QUIS APLID EUM, OUI MA- mismo derecho, siempre que lo pida el contra-
GISTRATUM POTESL%.TEMDUE (4) w..BED1T, ALIQiJID .rio. Si alguien hubIere obtenido cualquier une-
IOYl IURIS OBTINtJERIT, QUANDOQUE P0STEI AD- »yo derecho, ante aquel que .tuviere una magis-
VERSARIO RIUS POSTULANTE, EODEM 1I:flF ADVER- »trat ura y potestad, después, cuando su adver-
SUS SUM DECERNETUR, SC1LXCET iTT QUOD IPSE »sario lo pidiese, se resolverá contra él por ti
QUIS () 1W ALTERIUS PERSONA AEQUUM ESSE CRE- »mismo derecho, tic suerte que en realidad, lo
DID1SSET, (6) ID (7) ix nsius QTJOOUE PES0NA »que uno hubiese creído que era justo respecto
VALERE PATIATUR. »á la persona de otro, suira que sea válido tani-
»bién respecto á su propia persona. »
11—Haoc autem verba, quod st.atuorit», qui § 2.—Mas estas palabras. «lo que hubiere esta .-
inrisdietioni praeest, (8), eum elfectu aceipimus, blecid'o el que ejerce jurisdicción, las entendemos
non vorbotenus. EL ideo, si quum vellet statuerü, acompailailas de efecto, no como moras palabras.
probibitus sEt, ncc efleetuin (lecretum habuit, ces- Y por tanto, si cuando quisiere establecer dere-
sat Edictttm; nam «etatuit» (9) vcrbmn rom por- cho, se le hubiere prohibido, y no tuvo electo su
fertam significat eL consummatam iniurlarn, non decreto, os inaplicable el Edicto; porque la palabra
coeptrLm. Et ideo si inter cos quis dixrit ius, in- .establoció» significa cosa acabada ó injusticia con-
br quos inrisdictioncin non habiiit, quoniam pro 'sumada, no corixenzada. Y así, si alguien hubiere
nullo hoc liabetur, ncc est ulla scntent,ia, cessare pronunciado esto derecho respecto á aquellos so-
1dictum putainus; quid enim obfuit conatus, quum bro los cuales no tuvo jurisdicción, puesto que
iniuria flullu.m habucrit eflectum? esto se tiene por nulo y no hay sentencia alguna,
juzgamos que deja de tener lugar el Edicto; por-
que ¿en qué dajió el conato, cuando la injusticia
no hubiere tenido ningún efecto?

(1) puta.reni de sententla, quae a—ferretur, .WaL


(2) W1ÁrtJIr, VTI, ¡Ial.; Ur, OmeIÁI La VUg,
(5) qiJoiix, Vutq. () ID, opina Dr. qu ha sido agregada rUcMntemeng aL
(4) rOTHTATEMVg IIa. Cód. FI.
(5) uis, omLe1a ñaL. (5) qui Iurlødietlonl pr.eeat, orn4el48 ¡Ial.
(6) CRBDID!T, Ha¿. () «tatneri, Vuig,
D1GST&.—LJB1O lE TITULO n 249

2. PAULUS libro Iii. ad Ed.je,tirn. HOC Edicto 2. PAULO; Come9¿tario8 al Edieto libro II!.—
dolusdebot lus dicentis punir!; nam si Assossoris Por esto Edicto debe castigarso el dolo del juzga-
imprudentia lus aliter ilictrnn sit, quain oportuit, dor; porque si por imprudencia del Asesor se pro-
non dobet hoc Magistratul oflcerc, sed !psi As- firió derecho de otro moda del que convino, no de-
scssorl. be esto perjudicar al Magistrado sino al mismo
Asesor.
3. 1JLPIANUS libro 111. ad J'Jdictu.—Si quis - 3. UiPIANO; CQ?neitarios al Edicto, libro III.—
!niquum ad 1dicturn (1) lus advorsus .aliquem Si alguien iipetró contra alguno un derecho in-
impetravit, co iure utatur ita demum, si per justo para el Edicto, sujóteso á este derecho, úni-
postulationem eius hoe venerit; . eCterum, si ipso camento si esto hubiere sucedido á petición suya;
non postulante, non coiirc.etnr; sed et si im- pero si ocurrió sin solicitarlo él, no se le sujeta al
petravit, sive usus esi ¡tiro aliquo, sive impre- mismo; mas, si lo impetró, tanto si usó de al-
travit ut uteretur, Iieet usus non sit, lioe Edicto gún derecho, como si lo impetró para usar de él,
pi.uiitr. aunque no lo haya usado, es castigado por esto
Edicto.
§ 1--Si procurator ¡Leus postulivit (2), quac- § 1.—Si -lo pidió ml procurador, se pregunta,
ritur, quis eodem ¡tire utatur? Et putat Pompo- ¿quién se sujeta al mismo derecho? Y Pomponio
flius, 11)0 oliun utiçue (3), si hoe ci specialiter juzga que yo soto; únicamente, si se lo mandé
inandaVi, vol ratiirn habul. Si tamen tutor vel especialmente, ó lo ratifiqué. Mas sI lo hubiere
curator fiiriosi postulaverit, vel ado1ecutis, pedido el tutor ó el curador de un loco, ó de un
ipse iioe Edicto coircetur. lteiri ai1vrsus procura— adolescente, él es el castigado por este Edicto.
torom Id SC)VafldUln est, si mii rem suam fuerit
(
También se ha de observar lo mismo contra el
datus. procurador, si hubiere sido nombrado en causa
propia.
§ 2.—Hace poena adversus omnem statultur, i. ---Establécese esta pena contra todo el que
(pM in Edictum iueiilit, non solum en postulan- incurre en el Edicto, no solo pidiéndolo aquel que
te, qui ab eo laesus est, sed (4) omni, qui quan- por él fué perjudicado, sino cualquiera, que en al-
doque oxperitur. gún tiempo te demande.
§ 3.—S1 is, pro qno spopondisti, hnpetraverit, § 3.—Si aquel, por quien fuiste fiador, hubiere
no aliquis debitor ipsius adversus eum exceptióne impetrado que ningún deudor suyo use de excep-
utattir, dolado tu ja nogotio, Jil quo spopondisti, ción contra él, y tú después quisieras usar de ex-
vlis exceptioiic uti; nec te, neo ipsum o1)ort.et Iioc cepción en ci negocio en que saliste fiador, no
impetrare, etsi interdum patiaris iniuriam, si sol- conviene que ni tú, ni él mismo Impetre esto, aun-
vendo (lehitol' non sit. Sed si tu uncidisti in Ef!-. que tal vez sufras perjuicio, si el deudor no fuero
etum, reus qutdern utctui cceptione, tu non ula- solvente. Mas si incurriste en el Edicto, el deman-
ns (), ncc poena tua ad reum promittentti per- dado usará ciertamente do la excepción, peno tú
tinobit; el ideo maudati at-iojjem non habebjs. no usarás, ni tu pena alcanzará al demandado de
prometer; y por tanto, no tendrás la acción de
mandato.
§ 4.—Si ÍIlius meus in - i\[agistratu in lioc Edi- § 4.—Si mi hijo, siendo Magistrado, incurre en
etuin incidit, an in his actionibus, quas ex perso- este Edicto, ¿tendrá lugar este Edicto en aquellas
na cius intendo, hule (6) Edicto [ocus bit? Et non acciones que en nombre suyo intentó? Y creo que
puto, no inca conditio deterior fiat. no, para que no so haga peor mi condición.
§ 5.—Quod autem alt Practor, 4ut is eodem ¡u- § 5.—Mas- lo que dice el Pretor, «que este use
re an etiam ad heredem hace poena trans- dl mismo derociio ¿acaso se transmite esta pena
mittatur? Et scribit lulianas, non solu]n ipsi de- también al heredero? Y escribe Juliano, que no so-
negari actionem, sed otiain heretil eius. lo á este se deniega la acción, sino también á su
lmredero.
§ &—Illud quoque non sino ratione seribit, non § 6.—No sin razón escribo también, que sufre la
o1um in Jiis actionibus patE eum poenam Edieti, pena del Edicto, no solo en las acciones que tuvo
¿1uas tune habuit, quum incidei-et ja Edictum, ve- entonces cuando incurriese en el Edicto, sino igual-
ii.un si quae postea ci acquirontur. mente en las que después se adquiriesen para él.
§ 7.—Ex hae causa solutum repeti non possc § 7.—Juzga Juliano, que no puede repetirse lo
[uUanns put.at; superesse enim natuialein causam, pagado por esta causa; porque subsiste la causa
1ua0 inbil)et repetitionem. natural, que impide la repetición.
4. (J.urs libro L ad Edictum provinciale.- 4. Guyo; Comentarios al Edicto provincial, li-
111w! elegan.tor Praetor cxccpit: PRAETEIQUÁI broI.—Discretamente hizo el Pretor esta excep-
SiQUIS EORUM CONT1U. EUM F0RLT, QUI ff55 KO— ción: Salvo si alguno do ellos hubiere obrado
nui OUlD vmcLssET»; et recte, nc scllieet vol Ma- »contra aquél, que también hubiese hecho alguna
gistratus, dum studet hoc Edictum defendere, vol cosa do estas»; y con razón, no sea que en rea-
iltigator, dum vuil beneficio hule Eclicti uti, ipse lidad ó el Magistrado, mientras procura defender
in poenam ipsius Edicti comrnittat. este Edicto, ó el litigante, mientras quiere usar
del beneficio de este Edicto, incurra él mismo
en la pena del propio Edicto.

(1) i1 Edictum, oüUela& ¡Ial. (4) ab, ifl8Crta (a Vulg.


() impeflavit. liad. () utri, acert.adanente Hal.
(» mc 80kum uti i 1iu el HaS. (6) ¡laS.; hoc, FI.

250 D1G1STO.—LIBRO u: TÍTULO IV

TIT. rIF TÍTULO III


SI QUIE IUS DICENTI NON OBTEMPE1AYEIUT (1) DE SI ALGUNO NO HUBIERE OBEDECIDO AL JUZGAI)Oa

1. LILPIANUS Libro 1. ad Edietum.—Oinnlbus 1. ULPIANo; Comentarios al Edicto, libro 1.—A


Magistratibus, non tamen Duumviris, secundum todos [os Magistrados, pero no á los Duunviros,
ius potestatis suae eoncessum est, iurisdictionem so concedió, conformo al derecho de su potestad,
suam dofendero poenali indino. defender su jurisdicción en juicio penal.
1.—ls videtur tus dicenti non obtemperasse, §1.—Se reputa que ha desobedecido al Juzga-
qui, quod extremum in lurisdictione est, non le- dor, el que no hizo lo que es Jo último en la Juris-
eit, veluti, si quis rem mobilem vindican a se pas- dicción, por ejemplo, si alguno no permitió 'que se
sus non est, sed duci eam vol ferri passus est; vindicase de él una cosa mueble, pero, consintió
cetorum, si et sequentia rcusavlt, tunc non ob- que se Ja quitasen ó ileven; ademas, si rehusó
teinperasse vidotur, también las cosas consiguientes, se considera en-
tonces que no obedeció.
§ 2.—Si procurator tune, vel tutor, ve! curator § 2.—Si tu procurador, ó tutor, ó curador, no
ius dicenti non obtomperavlt, (2) ipse punitur, obedeció al que juzga, es castigado él, pero no el
non dominus vol pupilus. señor 6 el pupilo.
§ 3.—Non solum autem eum, qni non olLern- § 3.—Pero dice Labeon, que incurre en esto
peravit, hoc Edicto tener! Labeo alt, verwn etlam Edicto no solo el demandado que nuí, obedeció, si-
petitorem. no también el demandante.
§ 4.—Hoc iudicium non ad Id, quod interest, § 4.—Este juicio se concreta, no á 'lo que intere-
sed quanti ea res cst, concl1ulitur, et qnum meram sa, sino á lo que vale la cosa, y como contenga mo-
poenam contineat, noque post annum, noque in ra pena, ni se da después del año, ni contra el he-
heredem datur. redero.
TIT. IV TÍTULO IV
DE IN lus VOCANDO DE LA CITACIÓN A JUICIO
iCJ'. coa. fl-. LI [Véase Cód. II. 2:]

1. PAULUS Libro IV. ad Edictutn.— In ius voca- 1. PAuLo; Comentarios al Edicto, libro IV.—Oi-
ro esi iuris oxperiundi causa vocare. tar á juicio es llamar para 'comprobar un derecho.
2. Uipwus libro V. ad Edictum. - Ir¡ tus yo- 2. ULPIANO; Comentarios «1 Edicto, libro V.—
cari non oportel noque Consulem, noque Praefe- No so debe citar á juicio ni al Cónsul, ni al Pre-
ctuui noque Praetorem, noque Proconsulom, no- fecto, ni al Pretor, ni al Procónsul, ni á los demás
que cetcros Magistratus, qui imperium habcut, Magistrados, que tienen imperio, que pueden tam-
qn! et coi!rcere aliquom possiint, et lubere in car- bién castigará alguien, y mandar que sea lleva-
ecrem duci; nec Pontificem, din» sacra facit, neo do a la cárcel; ni al Pontifico, mle.atraa ejerce los
oes, qui propter loci religioncin indo se niovere actos sagrados, ni ti aquellos que por la religión
(3) non possunt; sed nec eum, qn! equo publico in del lugar no pueden moverse de él; pero 'nl aún ti
causa publica tranavehatur. Praeterea tn luz yo- aquel que por causa pública sea llevado en caba-
cari non debet, qui uxorem ducat, ant eam, quae llo público. Tampoco debe: ser citado ti ,iuicio el
nubat, ncc lwllcem, dum de re cognoscat, neo que estti tomando esposa, 6 la qüe se este casan-
eum, dum quis apud Praetorem causan agit, no- do, ni el juo', mientras esté conociendo de un asun-
que funus ducentem familiare, iustave mortuo fa- to, ni cualquiera mientras alxiga en una causa
clexitem; ante el Pretor, ni el que presido un entierro de
familia, ó hace las exequias ti un difunto;
3. CALLISTEATUS libro I. Cognutionum.—vcl qui 3. CLisTa.o; Jurisdiociones, libro 1— 6 los
cutiavor prosequuntur, quod etiam videtur ex Re- que aeompaíian al cadáver, lo que también pare-
scripto Divorum Fratrum coreprobatum cssc, ce estar comprobado por Rescripto de los Divinos
Hermanos,
4. ULP1ANUS libro V. «ci Edictun. quique 11- 4, ULPLNo; Comentarios al Edicto, libro P.—ni
tigandi causa necesse habet in lure, vol corto toco el que por causa do un litigio tiene necesidad de
sisti; ncc furiosos vol inlantes. comparecer enjuicio, 6 en lugar' determinado; ni
los locos 6 los infantes.
§ 1.—Praetor ait: PARENTEM, PATRONCM, PA- § 1.—Dice el Pretor: «Sin mi permisso, nadie
'rRONAX, LIBE1O8, PARENTES (4) P&TRONI, PATEO- »llame ti juicio al ascendiente, al patrono ti la pa-
NAE (5) DI IUS SINE PEIINI8SU MEO NE tJ1S VC)CET. »trona, ti los descendientes, ni ti los ascendientes
»del patrono, 6 de la patronas.
§ 2.—Parentemi lije utriusque sexus accipe; § 2.—Entiende aqul por «ascendiente» á los de
sed an lxi lnfinitum, quaerltur. Quidam paronteni ambos sexos; pero se pregunta, si esto es hasta lo
usque a41 tritavum appellari alunt, superiores ma- infinito. Unos dicen que se denomina aseendien-

(1) IMFRLYIT, se ¿da antes en el Cdd. Pl., segun Br.


(2) lioc edicto, ieerta la Vulg. (4) P&RERTESQTJE, Vutg.
(8)amover¡, se lila antes en el 064. F., según Br. (5) paONAZY7, Has.

DIGESTO.—LIBRO 11 TITULO IV 51
lores dlcL Hoe veteres exiUmasso ?ompoflhis re- te hasta el quinto abuelo, y que á los anteriores
fert, sed Calas Cassius omnes in mflniturn paren- so les llama mayores. Esto refiero PomponEo que
tos dicit; quod et honestius est, et morito obtinuit. j.wgaron los antiguos, pero Cayo Ca2BI0 á todos
hasta lo infinito los llama ascendientes; lo cual es
más decoroso. y con razón prevaleció.
§ &_-Parentes ctam 008 accipi Labeo existi- .—Labeon estima que también son tenidos
mat, qn1 tu servitute susceperunt; neo tamen, ut por ascendientes los que tuvieron hijos haUándo-
Severus (1) dicebat, ad solos jUStOS liberos (2), sed se en esclavitud; pero no solamente, como decía
et si vulgo quaesiLus sit films, matrem in ¡vis non Severo, alcanza la prohibición á los descendien-
vocablt1 tes legítimos, sino que, aunque haya nacido del
vulgo, no citará el hijo á juicio á su madre,

5. PuLcs libro IV. cc1 Edicluin. - quia semper S. Put.o; Comentarios al Edicto, libro IV.—
corta est, etiamsi vulgo conceperit; pater vero is porque siempre es cierta, aunque hubiere conce-
ost, quom nuptiae domúnstraut. bido del vulgo; pero padre es el que demuestran
las nupcias.
6. IDEM libio 1. Sententiarum. - Parentes na- 6. Br4 MISMO; Sentencias, libro I. - Nadie puede
turales in ius VocarO nemo potest; una est enim citar á juicio á sus ascendientes naturales; por-
oniiiibus parentibus servarnia revojentia. que á todos los ascendientes se ha de guardar una
misma reverencia.
7. IDEM libro 1V. ad Edictum. - Patris adopti- 7. Fr. Misto; Comentarios al Edicto, Libro] V.—
vi patentes impune vocabit, quoniam hi chis pa- Citará impunemente á los ascendientes de su pa-
rentes non sirnt; quum his tantum cognatus fiat, dre adoptivo, porque estos no son ascendientes
quibus et agnatus. suyos; pues tan solo se hace cognado do aquellos
de quienes también se hace agnado.
8. ULPIANUS libro V. ad Ediciuni.. - Adoptivuin 8, ULPrANO; Comentarios al Edicto, libro y.—
patrem, quazndiu in potostate est, In ¡as vocaro Mientras está en su potestad, no puede citar á
non potest, iure niagis potestatis, quam praece- juicio fi su padre adoptivo, más bien por derecho
pto Praetoris, nisi alt fihius, qul castrense habuit de potestad, que por precepto del Pretor, si no que
peeulium; tunc enim causa cognit.a permittitur sea hijo que tuvo peculio cast,rense; porque en os-
(3); sed naturalem parentam, no quidein dum est te caso so le permite con conocimiento de causa;
¡u adoptiva familia, in iLis vocari (4). pero al ascendiente natural no puedo en verdad
citarlo fi juicio, mientras él se hallo en la familia
adoptiva.
§ 1.—tPatronum», inquit, epatronain» (5). Pa- § 1.—Dice «patrono, patrona'. Aquí ha de en-
troni hic accipiendi sunt, qui ex servitute manu- tenderse por patronos, los que manumitieron de la
niiserunt, vel si coLlusionim detexit (6), vol si esclavitud. 6 alguno que descubrió una colusión,
qni praeiudllcio pronuntietur esse hibertus, quum 6 aquel respecto del cual fuese uno declarado en
alioquin non fuerht, ant si iuravi eum hibertum juicio prejudicial que era liberto, cuando de otra
moum esse; quernadmodum por eontrarium pro manera no lo hubiere sido, 6 yo si juré que este
patrono non babeborsi contra me iudieatuni est, era mi liberto; sal como por el contrario no seré
ant si ¡no deferente luraverit, se llbertmn non tenido por patrono si so faltó contra mi, ó si, de-
esse. firiendo yo fi ati juramento, hubiere él jurado que
no era liberto.
§ 2.—Sed si ad iusiuraudum adegi, no uxorem § 2.--Pero si los precisé á jurar que él no toma-
ducat, no nubat, impune in tus vocabor. Et Celsus ría esposa, ó que ella no se casarla, impunemente
quhdem alt, la ta1i liberto hni ad Ililum moum me seré citado fi juicio. Y en verdad dice Celso, que
vivo non transire, sed lutianus contra scribit. Pie- el derecho sobre tal liberto no pasa á mi hijo, vi-
rique luliani. sentontiam probant, secuiidum quod viendo yo, poro Juliano escribo lo contrario. Los
cvenfct, nt patronus quidem tu ms vocetur, films más aprueban la opinión de Juliano, según lo cual
qllasi Innocons non vocetur. sucederá, que el patrono sea en realidad citado fi
Juicio, mas no el hijo, como Inocente.
9. PAULUS libra IV. ad Edictum. - Es quoque, 9. PAULO; Comentarios al Edicto, libro 1V.—
qni ex causa fldeioommissi manumittit, non debot Tampoco el que manumite por causa de un fidei-
In ius vocari, quamvis ut inanumittat, in ius yo- comiso, debe ser citado á juicio, aunque para que
cetur. manumita sea llamado ¿1 juicio.
10. ULPIAus libro Y. ad F4ictuni,—Sed si hac 10. ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro 1'.—
lego cm¡, UI manumlttam, et ex Constitutione Ih- Pero silo compré con esta condición, para yo ma-
vi Marci venit ad libertatm, quuni sim patronus, numitirlo, y por virtud de la Constitución del Di-
in ius vocari non potero; sed si suis numis cm¡, et vino Marco alcanzó la Libertad, como quiera que
tidem fregi, pro patrono non liabebor. sea yo patrono, no podré ser llamado fi juicio; po-
ro silo compró con su dinero, y quebranté la f
pactada, no seré tenido por su patrono.
(1) 8erviu, Ho,l.
(2) pertlnct, inserga ilal.
5) perniittetur, se ¿de hoy, correq ido, s'i el Cdd. Ft., se-
r,Un Br. (5) «patronsmve.. luir,.
(4) lic.t, Inaertan Hai. Vsqj, () vel qui soIluetone detexerunt, Ho,l

252 DIGESPO.—LÍBRO it: ThCLO IV

§ 1.—Irostituta <ontrL legam venlltionis ven- § 1.—La prostituida contra la ley tic la venta,
ditorem habebit patronum, si liac lego veniera, tendrá por patrono al vendedor, si la hubiera ven-
ut, si prostituta esset, fieret libera. AL si vondi- dido con esta condición, que se haría libre, si hu-
tor, qul manus iniectionem excepit, ipse prosti- biese sido prostituIda. Mas si el mismo vendedor,
tult, quoniam et baec pervenit ad libertatom, sub que puso la excepción de reviudica.rla, la prosti-
illo quidem, qui v-cndLdit, libertatem cansequitur, tuyó, por cuanto también ella se hace libre, con.-
sed honorem ha'eri ci ao&1uum non est; lit et (1) sigae ciertamente la libertad bajo aquel que la
MarcelLus libro sexto Digestorum existirnalat. vendió, pero no es justo que á ti so le guarde con-
sideración; según también opinaba Marcelo en el
sexto libro de su Digesto.
§ .—Patronum autom aceipimus, etiaTusi ca- § 2.—Aceptamos 1am biÑi á enalquicra por pa-
pite ininutus sit, vol si libertas capite minutus, trono aunque haya sufrido disminución do cabe-
dum arrogetur por obreptionem: quum enim hoc za, ti aunque la haya padecido el liberto, siendo
ipso, quod (2) arrogatur, celat conditionein, non adrogado por obrepeitin: porque como por el hecho
Id actum Videtur, ut fleret ingcnuus. mismo de que so dé en arrogación, oculta su con-
dición, no pareció que se ejecutó esto para que se
hiciera ingenua.
§ 3.—Sed si ius annuloruni accepil puto eum § 3.—Poro si recibió la prerogativa del anillo,
revercnt.iam patrono exhibere debero, quamvis jusgo que debe manifestar reverenda al patrono.,
omnia ingenuitat.is muna liabet. Aliud, si natali- auriuo tiene todas las prerogativas de la ingenul-
bus sit restitutus; nam Prineops ingenuum facit. daL Otra cosa será, si hubiere sido restituido á
su nativo origen; Porque el Príncipe lo hace in-
genuo.
§ 4.—Qui manumittitur a corpore aliquo, vel § 4.—El que es manumitido por alguna corpo-
collegio, vol civitato, singules in ius vocabit; nam ración, ó colegio, ti ciudad, citará á juicio á cada
non est iliorum lil)ertus, sed Reipublicae honorem uno en particular; porque no es liberto de ellos,
habero (lobet; et si adversus IinpubUc.am rel sino que la reverenda la debe guardar á la Rep(i-
universitatem velit exper.iri, vonlam E.ticti pote- blica; y si quisiera litigar contra la República ti la
re debet, quamvis actorem oorum eonst.itutum in universidad, debo pedir la venia del Edicto, apn-
ms sit vocaturus. que hubiere de citar á juicio al constituido corno
actor (le ellas.
§ 5.—Libcros, parentesque (3) pat.roni patro- § 5.—Como «descendientes y ascendientes del
naoquo (1) utriu.sc1ue sexus accIpere de- patrono y fEo la patrona» debemos entender los de
()

benvus. ambos SeXOS.


§ (—Sed si por poenam leportationis ad pera- § 6.—Pero si por pena de deportación el patro-
grinitatem redaetus sit patronus, putat Pompo- no se viere obligado á peregrinar, opina Pompo-
fina cura a.misisso honorem; sed, si fuorit restitu- nio que perdió el honor; iiuts si hubiere sido resti-
tus, cnt ej otiam hutus lidicti commodum saivum. tuido, le quedara también salvo el beneficio de es-
te I'klicto.
§ 7.—Parentcs patroni, otiain atioptivi, cxci- § 7.—Los ascendientes del patrono, aunque adop-
piuntur, sed tamdiu, qaarndiu adoptio durat, tivos, gozan también de exención, poro en tanto
cuanto dura la adopción.
§ 8.—Si filius meus in adoptionem datus Bit, § 8.—Si mi hijo hubiere sido dado en adopción,
vocari a liberto meo in lus non poterit, sed nec no podrá ser citado á juicio por mi liberto, ni tam-
iicpos in adoptiva familia susceptus. Sed si flhius poco el nieto recibido en la familia adoptiva. Pero si
meus emancipatus adoptaverit fihium, hie nepos mi hijo emancipado hubiere adoptado un hijo, es-
bu lus vocari poterit, nam mliii alieuus cst. te nieto podrá ser llamado á juicio, porque para
mi es extralio.
§ .—Llboros autem socundurn Cassbum, lit la § 9.—Mas por descendientes entendemos, según
parontibus, et ultra trincpotem accipimus. Cussio, corno en los ascendientes, aun á los pos-
teriores á quintos nietos.
10.—Si liberta ex patrono fuerit enixa, mutuo § JO.--Si de su patrono hubiere dado á Iuz'una
se ipsa el filius chis in ius non vocabunt. liberta, esta y su hijo no se citarán mútuamente á
Juicio.
§ ll,—Sui autem liben patroni capitis accusa- § 11.—Mas silos descendientes del patrono aco-
verunt Iibertum paternum, vel in sorvitutora po- saron de delito capital al liberto paterno, ti le de-
tierunt, millos bis honor debotur. mandaron para reducirle á esclavitud, no se les
debe ningán honor.
§ 12.—Praetor alt: IN ius, NISI (0) naiftssr § 12.—Dice el Pretor: «Sin mi permiso, nadie los
Ng QUIS vocEr; pormisaurus enim ost, si fa- »cite ájuidio»; porque ha de permitirlo, si la ac-
mosa actio non siL, vol pudorem non suggillat, ción, por que fueron demandados ti el patrono, ti
qua patronus convenitur, vol parentes. Et totum los ascendientes, no fuero infamante, ti no afecta
hoc causa eognita debet facere; nam interdum al pudor, Y todo esto debe hacerlo con conocimion-.
etiam ex causa famosa, ut Pedius putat, permit- Lo je causa; porque á veces también aún por cau-
tere debet patronum la bus vocari a liberto, si- sa infamante, como opina Pedio, debe permitir que
eum gravissima injuria affeeit, flagellis forte ce- el patrón(> sea citado á juicio por su liberto, si le
cidit. infirió gravísima injuria, acaso habiéndole azo-
tado.
(1) IO,4Uiendo ut et), aeq. non esse Marcellua, Hal.
,H&. Vat.; quo, Fi.
(iiparente», Ha¿. (5) exdper, erradarn.nte ¿c Vukj.
(4) «patronaeve, lía¿. () 80131 ilti. Vt4.

DIGESTO.—LIBRO IR TITULO lv 253
§ 13.—Semper autom hune honorem patrono § 13.—Mas siempre se ha do tener al patrono es-
Iutbendum, et si quasi tutor, vel curator,. vel de- a consideración, ya intervenga como tutor ó ca-
fensor, vet actor iuterveivat patronus. Sed si pa- rader, ya-como defensor ó actor. Pero si intervi-
troni tutor, vI curator interveniat, Impune posse niera ci tutor 6 el curador del patrono, escribo
cos in ms vocari, Poluponius scribit; et vei'ius est. Pomponio, que impunomento pueden sor estos ci-
tados á juicio; y es lo más verdadero.

1 L PAULUS libro 1V. M .Edicturn.—Quaxnvls 11. PÁULO; Comentarios al Edicto libro IV.—
non adiiciat Praetor, causa cognita se poenak Aun cuando no aiada el Pretor, que con conoci-
iu.die.ium daturum, tsmen Labeo oit moderan- miento de causa deberá dar la acción penal, dice,
dani iurlsdictionem; v1uti si poeiiiteat llbcrtum sin embargo. Labeon, que deberá moderar su ju-
et actionem rejnittat, vel si patronus vocatus non risdicción; por ejemplo, si so arrepintiese el liber-
vonerit aut si non invitas Vocatus sit, Iicet Mi- to y remitiera la acción, ó si llamado, no hubie-
eti verba non patiantur. re comparecido el patrono, 6 si fmi llamado- no
contra su volufftd, por más que no lo expresen
las palabras del Edicto.
12. ULPIANUS libro LVII. (1) ad Fiiictum,—Si u- 12. ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro
bertas in ius voeavorit contra Practoris Idictiim LVII. —Si contra el Edicto del Pretor hubiere el
ffliurn patroni sui, quem ipse patronas in pote liberto citado * juicio al hijo de su patrono, ti
state habel, probandum cst, ausente patre sub- quien el mismo patrono tiene en su potestad, se
veniendum esse filio, qui in potestate est, et el ha de permitir, que, ausente el padre, deba auxi-
poenaiem in factum actionem, Id est quunqua- llarse al hijo, que está en- su potestad, y que le
ginta auroorum, advorsus libortuin compotore. competa contra el liberto la acción penal por el
hecho, esto es, de cincuenta aureos.
13. M01)ESTJNUS libro X. Pa,u-tectarum.---Ge- 1.3. Monius'riNo; Pandectas, libro X.—Por regla
neraliter cas personas, quibus rovei'entia praÁ- general, sin licencia del Pretor no pode-mes lla-
stantla est, sine iussu Praetoris- in ius vccaro non mar á juicio ti aquellas persouas á quienes se de-
possulnus. be guardar reverenda,
1.4. PAP1NIANCS libro 1. 1esponsorurn. - Liber- 14. PAPIWÍAN0; Respuestas, libro 1.—El liberto
tus a patrono reus constitutus, qui se deIndere demandado por su patrono, que- con insistencia
paratas pro tribunali Praesidorn provinciae 1ro- manifiesta al Presidente de la Provincia hallarse
quenter intorpeliat, patronurn accusatorem in 1118 preparado para defenderse ante el tribunal, no so
non videtur vocare. entiende que cita ú juicio ti su patrono acusador.
1. PXIJLUS libro 1. Quaestion.um . - Libertus 15. PAULO; Cuestiones, Ubre 1.—Un liberto pre-
adversi.ts patronurn dedit libelluun, non dissimula- sentó libelo contra su patrono, no habiendo disi-
te (2) se Iibcrturn esso cies; an, si ad doskleriuin mulado que era su liberto; si se accediera á su
eius reseribatur, etiam Edioti poena reinissa es- pretensión ¿acaso se reputa que también Be [e ha
so vitietur? Respondi: non puto ad hune casurn remitido la pena del Edicto? llespendi: no creo que
Ed.ictuun Praetoris pertinere; noque anim qui Ii- el Edicto do! Pretor corresponda ti esto caso; por-
belluin Pruncipi vel PraesIdi dat, in ius vocare que no parece que cita ti juicio ti su patrono, el
patronum videtur. que presenta libelo al Principo ó al Presidente.
16. IDEM libro. - Quacsiturn 16. EL 1I40 Respuestas, libro 11.—Se pregun-
est, an tutor pupilll n.ornine patronarn suam sine tó, si el tutor podía en nombre del pupilo llamar á
permissa Praetoris vocare possit? Respornli eum, juicio á su patrona sin permiso del Pretor. Itespon-
de quo quacritur, pupilli nomine etiam in ius ve- df, que este de quien so trata, pudo también en
caro patrona.m suam pOtUiSSO Sino pormissu nombre del pupilo citar ti juicio A su patrona sin
Praetoris. licencia del Pretrr.
17. 1nr.ii libro 1. Sententiarurn. — FJurn, pro que 17. EL MISMO; Sentencias, libro I. - El que ante
quis apud offleium cavit, exhibore eogitur. Itera oficial público diú caución por otro, está obligado
(3) qui apud acta exliibiturwn se esse quem pro- * presentarlo, Y de la misma manera, el que apud
inisit, cts! officio non caveat, ad exhibendum ta- acta prometió que presentaría ti uno, aunque no
mcii cogitur. dé caución ti oficial público, está, sin embargo,
obligado ti presentarlo.
18. GAIUS libro I. ad legem Xli. Tabularum.— 1 8 GAYO; Comentarios á la Ley de las Doce
Picrique putaverunt, nullum de domo sua in iu Tablas, libro 1. - Los más han opinado, que no es
vocari licoro, qui domas tutissimum caique refu- licito que de su casa sea nadie llamado ti juicio,
gium atque reeeptaculnm siL, eumque, qui indo como quiera que la casa sea para cada cual segu-
in ms voearet, vii hierre videri. rísimo refugio y acogida, y que parezca quq le
hacia fuerza, el que (le ella lo llamase ti juicio,
19. PAULUS libro 1. ad .Edictum,—Satisque poe-. 19. PAULO; Comentarios al F4icto, libro 1.—Y

(11 Y., Há¿.


(2) Taur,; dilmu1ndo; Me 1h,. (1» Ha¿. Vuig.;eum,ffisrtaFi.
To'mo 1-88

254 XMGESÓ.—LIBRO II T!LÓ V

naesubire eum, si non doendatur el latitel, ccv- es cierto que sufro uno bastante pena, si i?o se de-
tum est, quod mlttitur adv'ersarius in possessio- fendiera y se ocultase, porque su adversario es
neni bonorum elus. Sed si atiltum ad se praestet, puesto en posesión de sus bienes. Pero si farilitá-
aut ex publico conspiciatur, recto ¡a ius vocari ya hasta él, ú fuere visto en público, dice
eum huliaaius ait. Juliano, que en forma legal es Uainado á juicio..
20. GAJUS libro 1. ad legem XII. Tabularuin.— 20. (1.o; Comentarios ci Za. Ley de las Doce
Sed etiam a vinca (1), et baineo, et theatro nemo Tablas, libro 7.—Pero nadie duda, que es lícito
dubitat ¡u ius vocari licere. ser llamado á juicio aun estando en la villa, en el
bafio, y en el teatro.
21. PAULUS libro 1. ad .Edictum. - Sed et si is 24. PAULO; Comentarios al Edicto, Libro 1.—Pe-
,qui domi est, interdum vocari in lus ptest, tamon ro aunque el que está en su casa puede ser á .. ve-
de domo sua nemo oxtrahi debet. ces llamado á juicio, nadie, sin enilmrgo, debe, ser
extraído de su casa.
22.. GAIUS libro 1. ad legem Xli. Tabularum.— 22. GAYO; Comentarios ci la Ley de las ...Doce
Noque impuberes pucias, quac alieno jure sable- Tablas, Libro 1. - Tampoco está permitido llamar 4
ctae essent, lii lus vocaro permissu.m est. juicio A las 4nce1las impúberas, que estuviesen
sujetas á la potestad de otro.
§ 1.—Qui ¡u •ius vocatus cst, dubus casibus di- § 1.—El que tué llamado A juicio, en dos casos
rnittenttus est: si quis elus personam derondet, et debe ser dejado: si alguien defendiera su persona,
si, dom in ius venitur, de re transactum fuorit. y si mientras se va al juicio, se hubiere transigi-
do sobre la cuestión. -
23. Muwius libro Uf. ¡nstitutio,um.—Com- 21 MARCIANO; Instituta., libro III. - El liberto
monis libertus, licct plurium alt, debet a Praeto- común, aunque lo sea de muchos. debe pedir al
re pebre, ut ci liceat vel qncndam ex patroflis ¡u Pretor, que le permita Llamar á juicio á oLlalquie-
las vocare, no ¡u poenani incidat ex Edicto Prac- 416 SUS patronos, para que no incurra en pena por
toris. el Edicto del Pretor.
24. ULpIANO s libro V. (2) aci Ed'ictum.— In 24. ULPLNQ; Comentarios al Edicto, libro V.—
eum, qui adversus ea fecorit, rjuinquaginta aure- Contra aquel, que á esto hubiere contravenido, se
orum (15) iudliclwn datar; quod nec lieredi, ncc ja da acción penal de cincuenta aiiroos; la cual no se
heredem, neo ultra anniun datar. da ni al heredero, ni contra el heredero, ni pasado
el alio.

25. MODESTDflJS Libro 1. de Poenis.—Si sine ve- 25. MonEsTNo; De las Penas, Libro L-.--Si el li-
hin Edicti impetrata libertas patronum ¡u ius yo- berto hubiere llamado á juicio á su patrono sin ha-
caverit, ex querela patroni vol supra ditam por- ber impetrado la venia del Edicto, ó á querella del
nam, Id est quinquaginta aureos, dat, vol a l'rao- patrono paga la sobredicha pena, esto es cincuen-
fecto urbi quasi inofílciosus (4) east igat.ur, si in(>- ta aureos, ú es castigado como inolficioso por el
pla dignoscitur laborare. Prefecto de la ciudad, si se conociere que está
oprimido por la pobreza.

TIT. Y [VI] (r)) rrTQ y [VI]

SI QUIS IN IUS V0CATUS NON IERIT, S1VE Di? SI EL CITADO A JUICIO NO JIUH1SRE CoMPARE-
Q1JIS EUM YOCAVERLT, CiDO, ó SI ALGUiEN HUBIERE CiTADO A
00515 EX EDiCTO PON DEI3UER1 (ti) QUIEN SIO(N EL RDOTO INO REBIERY DkB1DO

1. ULPIANUS libro 1. ad Edictuin. - Si quia la 1. UiNo; Comentarios «1 Edicto, libro 1.—SL


lus vocatus fldeiussore.rn dederit in () iudkio si- llamado alguien Ii juicio hubiere dado, por cau-
stondi causa non suppositum iiiristlictioni illius, sa de comparecer en el juicio, un fiador no sujeto
ad qnom vocatur, pro non dato fldeiussor habe- A la jurisdicción do aquel ante quien es citado, se
tur, nisi sao privilegio spec.ialiter renuntiavorit. tiene por no dado el fiador, si este no hubiere re-
nunciado especial monto, ¿1 su privilegio.

2. PAULUS libro 7. .id Edictum. —Ex quacunque 2. PiuLo; Comentarios al Edicto, libro I. - Iii
causa ad Practorom vol aLios, qui lurisdictioni llamado por cualquieia causa á juicio ante el Pre-
praesitnt, ¡u las vocatus veniro debet, ut hoc ipsum tor ú otros que ejercen jurisdicción, debe com-
sciatur, sn inrisdictio cIas sit: parecer, para que se averigue esto mismo, si es
de su jurisdicción. -
§ 1.—Si quia la las vocats non ierit, ex causa § 1.—Si llamado alguno á juicio no hubiere
a competente ludice muleta pro iuristlictione iu- comparecido, será condenado por el juez compe-
dicis damnabitur; rusticitati enim boininis par- tente á una multa arreglada á la jurisdicción del

(1) Segúi lae 1a.., G!4eI 1tt)XtVO [c itsriva], (e.) Haí. pone en orden inverso Los Utulos V. y VI.
(i b, fiat. (6) EMO POR JO UX C.&VLRIT, PR Q UICIK XX EDICTO ,3(ON D-
(5) ex ftoc edicto, insrta la Vzap. HaS.
(4) lItigator, murta 14 Viu!g.. (7) oiIt&a acertada,rienle

DlESTO.—LIBRO II: TITULO VII 255
c.endum cnt. ltein, si nihil intorsit actonis, co tem- juez, habiendo causa para ello; porque deberá
pore in ius adversanium veriisse, remittit Practor perdonarse la rusticidad del individuo. También
poenam puta, quia íeriatiis dies fult. remite el Pretor la pena, si nada importa al actor
que el adversario no haya comparecido en juicio
al tiempo señalado, por ejemplo, porque fue día
feriado.

3. UIPIANUs libro LI VIL ad Sabin.um.—Quum 3. Utio; ComentarjoacíSabino, libro XL Vil.


quis in ludido (1) sisti promiserit, neqtie adlece- —Cuando aluno hubiere prometido presentarse
rib poonam, si status (2) non esset, incerti cum co á juicio, y no hubiere aiiadldo pena, es muy cier-
agenduni esse in id quod intercst, verissinwm esL; to que, si no se hubiere presentado, deberá ejerci-
t Ita Celsus quoquc seribil. tarse contra él la acción de cosa incierta por aque-
llo que importa; y así también lo escribe Celso.
TIT. Y [VII (3) TÍTULO VI [V]
IN IUS YOGATI UT ENT, AUT SATIS VEL QUE LOS CITADOS A. JUICIO COMPAZCAN, (5 DEN
CAUTUM (4) DENT FIANZA 45 CAUCIÓN

1. PAULUS libro 1. ad Edictun. - Edicto cave- 1. P.t.Lo; Comentarios al Edicto, libro 1. Se


tur, nl fldeiussor iudicio sIstendi causa datus, pro previene en e! :Aleto, que el fiador dado por causa
re! qualitate locuples detur, excptis noeessaiiis de presentarse é. juicio, so dé abonado según la
personis; ibi enim qualemeunque accipi iubet, ve¡- calidad del negocio, excepto en cuanto á las per-
uti pro parento, patrono; sonas ligadas por algún vinculo; porque en este
caso manda que se acepte á cualquiera, por ejem-
pLo, dado por un ascendiente, 6 por el patrono;
2. CLLIsTRkTUS libro 1. «ti Edielum monilo- 2. CAL1STItATO; Comentarios al Edicto monito-
rjum.—item pro patrona liberisvo suis, vol uxore rio, lib'fo I. - también por la patrona ó sus hijos,
nuruve; tune enim qualiscun que ftdeiussor aceipi por la mujer 6 por La nuera; pues se manda que
lubetur. Et in eum, qui non aceeperit, quum sci- entonces se acepte cualquier fiador. Y contra
ret cam necossitudinem personarum quinquagin- aquel que no lo hubiere admitido, luego que su-
ta aurcorum iud.ieium competil, piere esta conexión, do las personas, compete una
acción penal de cincuenta, áureos,
3. PACLUS libro IV. ad Ectictnm .-- quoniam pro 3. PAULO: Comentaios r al Edicto, libro IV.—
locuplete accipitur 1idiussor itt neccssariis per- porque se admite como abonado el fiador respecto
sonis. á las personas unidas por parentesco.
4. U&Pira'us libro LVIII. (.ni) ad Edictum.— 4. Ui..PIAN0; Comentarios «l Edicto, libro L ViII.
Qui Unos liomines la ludido (i) sisti proniisit, si —El que prometió presentar dos hombres en Jui-
alterum cxhibet, alterum non, ex promissione non cio, si presenta al uno, y al otro no, no se consi-
videtur cas stetisse, quum alter eorum non sit dera que los presentó según la promesa, como
exhibitus. juicra que uno de ellos no haya sido presentado.
TIT. VII TITULO VII

NE QUIS EUi, QUE IN IUS VOCABITUR DE QUE NADIE EXENTE POR FUERZA AL QUE
(7), TI EXINAT FUERE CITADO A. Juicio

-.1. ULPIANUS libro V. «ci Edictu'm.—Hoe Idi- 1. ULPIANO; Comentarios al Edicto, Libro V.—
ctum Praetor proposuil, ut metu pocnae compe- Estableció el Pretor este Edicto, para contener
sceret sos, qui in ius vocatos vi eripiunt. con ci miedo de la pena á los que por la fuerza
arrebatan á los citados á juicio.
§ L—Denique Pomponius seribit, servi quoque § 1.—Finalmente Pompouio escribe, que debe
nomine nóxaLe ludiciuni reddendun, nisi sciente darse el juicio noxal también á nombre del escla-
domino Id lech; tune énim. sine noxae deditione vo, salvo si hizo esto sabiéndolo su señor; porque
iudicium suscipiet. entonces aceptará el juicio sin [a entrega de la noxa.
§ 2.—Ofihius putat, locum hule (8) Edicto non § 2.—Juzga Ofilió, que no tiene lugar este Edic-
case, sI persona, quae tn tus vacari non potuit, to, si es persona exenta Ja que no pudo sor cita-
cxemta est, veluti pareus, et patronus, ceteraeque da ajuicio, por ejemplo, un ascendiente, y el pa-
personaa. Quae sententia mihi videtur verior; et trono, y otras personas Cuya opinión inc parece
sane si deliquit, qui vocat, non deliquit, qui (9) más verdadera; y á la verdad, si delinquió el que
exemut. cita, no delinquió el que exentó.

2. PAULUS libro IV. «tI Edictum.. - Nam q.'uum 2, PAuLO; Comentarios al Edicto, Libro IV.—

(1) Iuicium Ha¿.


(2 atatum. 10. (6) iudielum,Ral.
42) Véa s e La nota 5 d# ¿a pcina anterior. 7) vOCiTU8 WgT, Ha
(4) vtr. cÁøvm,f, omttetat MaL. (8) HaL.;hoc,Fi.
(5) V., HUI. () pa.tronum vi, i n serta ¡Ial.
IflOESTO.—LIBRO 11 TITULO VII

uterqiie contra Edictum facÁat, et libertus, qui Porque aun ciando ambos obren contra el Edic-
patrouum vocal, et is, qui patronum vi eximat, to, así el liberto que cita al patrono, como aquel
deteriore tarnen loco libertus est, qui lii simili de- que por la fuerza lo exenta, es, sin embargo, de
licto petitoris partes sustinet. Eadem auquitas est peor condición el liberto, que en somojante deli-
la co, qui alio, quain quo debiaerat, in ius vocaba- to tiene el carácter do demandante. La misma
tur. Sed el fortius dicondum es¡, non videri vi equidad hay respecto de aquel, que era citado á
exirni oum1 cuí sit tus íbi non convenir!. juicio .á otra parte que adonde habla debido. Pe-
ro aun con más razón se ha de decir, que no pa-
rece que sea exentado por fuerza aquel que ten-
ga derecho para no ser demandado niEl.
S. ULPIANUS libro V. ad Edictum. - Quod si 3. ULPIANo; Comentarios al Edicto, libro V.—
servum tIis exemlt in ms voeatwn, Pedius patat Pero si alguno exenté al esclavo citado á juicio,
eMssareldictiun, quoniam non uit persona, quao opina Podio que n lleno lugar el Edicto, porque
in lus vocari potait. Quid ergo? ad exhibendum no fue persona que pudo ser llamada á juicio.
erit agendum. ¿Qué se hará en este caso? Deberá ejercitarse la
acción de exhibición.
§ 1.—Si quis ad pedaneutu iudicem vocalum § 1.—Si alguno exentare íi. alguien, citado ante
quern oximat, poena oms Edicti cessabit. unjuez pedáneo, cesará ' pena de este Edicto.
§ 2.—Quod Praetor praecepit: VI EXIMAT. (1), § 2.—Lo que el Pretor provino: «exima por
vi, an el dolo malo?. suffiit vi, quamvis tiolus ma- fuerza', ¿se entiende solo por tuerza, 6 también
las eosset. con dolo malo? Basta que por fuerza, aunqnc no
haya dolo malo.
4. PAULUS libro IV. ad Edicturn.—Sed seximen- 4. PAULO; Cometarios al Edicto, libro IT'.—
di» verbum generale est, ut Pomponius alt; eripe-. Pero la palabra *eximir» es genérica, como dice
re» enim cst de manibus auferro por raptum, «cxi- Pomponio; porque arrebatar» es quitar de las
mero», quoquo modo auferre; ut puta, si quis non manos pr rapto, y «eximir» es quitar de cual-
rapueril quem, sed moram fecerit, quo miaus la quier modo; como, por ejemplo, si. uno no hubie-
iusveniret, ut actionis dies exirel, v1 ros tempo- re arrebatado á alguien, sino que lo hubiere domo-
re amitteretur, videbitur exemise, quumvis cor- rutio, á fin de que no fuese á juicio, para que trans-
pus non exemerit. Sed et si 00 Loci retinuerit, non carnoso el término de la acción, ó. se perdiere la
abduxit, bis verbis tenetur. cosa con el tiempo, se entenderá que eximió, aun-
que no hubiere exentado á la persona. Pero tam-
bién si lo hubiere retenido ea algún lugar, y no
le dejó prosentarse, está comprendido en estas
palabras. .
1.—liem si quis eum, qui por calumniarn yo- § 1.—Si alguno hubiere eximido al que por me-
ca)atur, exemerit, constat eum hoc Edicto tener!. dio do calumnio, era 'citado, también es constan-
te que está obligado por esta Edicto.
§ 2.—Praetor alt: NEVE ?CIAT DOLO MALO, QUO 2.—Dice el Pretor: «ó que no obre con dolo
NAG1S EXIMERETUR nam potest sine dolo malo id «malo, para que qUedase eximido»;. porque puedo
flor¡, veluti quum insta causa cal exemtionis. hacerse esto sin dolo malo, como cuando hay jus-
ta causa tic oxeneicin.
5. ULPIAXUS l ibro Y. ad Edictum. - Si por ah- 5. ULPiANo; Comentarios al Edicto, libro V.—
um quis oxemerit, bac clausula tenetur, sive prae- Si alguno hubiere exentado por medio de otro,
seas falt, sive abseus. está obligado por esta cláusula, ya si estuvo pre-
sento, ya si ausente.
§ 1.—In eum autem, (Jul vi exemit, in factura § 1.—Mas contra aquel que exentó por fuerza,
iudicium datur, quo non id continctur, quod Ja se da la acción por el hecho, en la que no se on-
veritate est, sed quanti ea res ost ab sobre aesti- tiene el valor verdadero, sino aquel en cuanto
mata, de qua controversia est; hoo enim adóitum ha sitio estimada por el actor la cosa sobre La que
est, ut appareat, etiamsi calumniator quis alt, tu- es la controversia; pues se añadió esto, para que
rnen hace poenani eum persoqul. aparezca, que, aunque alguno sea calumniador,
persigue, sin embargo, á aquel esta pena.
§ 2.—Docoro autem debet quis, por hanc cxem- § 2.—Pero cada cual debe probar, que por esta
tionem factum, quo niinus in ius produeeretur; exención se hizo de modo que no fuese presentado.
eotorum, si nihilominus produetus cst, eessat poe- á juicio ; por lo demás, si no obstante fué presea-
na, quoniam verba eum eUectu suni accipienda. tacio, cesa La pena, porque las palabras del Edil-
cte se han de entender, cuando hubo resultado.
§ 3.—Hoc iudicium la factum est, et si plures § 3.—Esta ación es por el hecho, y si muchos hu-
dehquerint, in singulos dabitur; el nihitominus bieren delinquido, se dará contra cada uno; y por-
manet, qui e.emtus est, obligatus. maucce, no obstante, obligado ci que fué exirnido,
§ 4.—Heredibus autore ita diibitur. si eorum § 4.—Mas se dará á los J.ierederos, si [es Intere-
.intersit; noque autem in heredem, noque post sare; pero no so dará ni contra el herédero, ni des-
annum dabitur, pués del ario.
6. IDEM libro XXXV. (2) ad Edicturn.—Is, qui 6. EL M:SM Comentarios al Edicto, libro XXXV.

(1) NE VI EXIMAT, Vug. XIV., ¡lcd.



DIGESTO.—LIBRO II: TITULO VIII 27
debitorem vi oxemit si solverit1 roum non 1llie —Si hubiere pagado el que por fuerza exentó al
rat, quia poonam solvil, deudor, no libra al demandado, porque pagó su
pena.
TIT. -VIII TITULO VIII
QUE SATISDA1E COGkNJUiE, VL 1[TJATO QUIÉNES ESTÉN OBLIGADOS A ILtR FIANZA, ó
P1WMITT..NT, VEL PIONJTAN CO JURAMENTO,
SUA11 PROMISSTONI C0M.(ITTANTUR Ó QUEDEN ATENIDOS A so puoust
Cf. 47011. II ] [VsiC'óiI,Jf. 57.]

1. Guiis U)TO V ad Edictttin provinciale. —Sa- 1. GAyo; Comen.larioR & Edicto provincial, li-
tisdatio OO(ll1fl 1110(10 appellata est, quo satisfa- bro V.—De[ mismo modo se dice satisdarión que
ello. Ntni lit satisfacr dicirnur ci, culus deside- satisfacción. Porque así como decimos qu satis-
rium imp bus, i ta satisdare di cimur adversario facemos fi aquel cuyo deseo cumplimos. tic la mis-
nosiro, (ful (1) pro co, quod a nobLi petilt, ¡tu ca- ma suerte decimos que satisdamos á nuestro ad-
vit, lit eum hoc nonune securum faciamus datis versario, que 4e tal modo recibió caución por
fideiussoribus. aquello que do nosotros pidió, que en esta recla-
mación le aseguramos con los fiadores dados.
2. TJLPIMS libro V. «ci Edictum. - Fidoiussor 2. LLPIANO; Comenta ios al Edicto, libro V. -
in (2) ludido sistendi causa tocuples vhletur dan So considera que se da fiador bastante tic estar á
non tantum ex facultatibiis, sed etiain ex conve- derecho, no tan solo por sus bienes, sino también
niondi lacilitato. por la facilidad do demandarle,
1.—Si quis bis porsonis, quno agere non po- § 1.—Si alguno hubiere dado fiador de. estar fi
tucrunt, tldeiussorem Judicio sistendi causa dede- derecho ,á aquellas personas que no pudieron ejer-
nt-, frustra cnt datio. citar una acción, será en vino la dación.
§ 2.—Practor ait: SI QU1S PARENTEM, PT1O- § 2.—Dice el Pretor: Si alguno citare fi juicio
NWI, PATONAM, I4BEEOS, AUT PARENTES PATRO- á su ascendiente, á su patrono, á su patrona, á
NI, PATRONAE, LIBEBOSYE SUOSI EtJMVE, QUEM .lostlescendientes ó ascendientes de su patrono ó
IN POTESTATE IIABEBIT, VEL UXOIEEN, VEL NUIWM »de su patrna, ó á sus propios descendientes, Ó
IN ITJDICIUM VOCABIT, QUALISCUMQUE FIDEIUSSOE á aquel que tuviere en su potestad, ó á su mjor,
lUDIO SISIENDI CAUSA ACCIPIATUR. »ó á su nuera, adinitac cualquier fiador que den
»de presentarse á juicio».
§ 3.—Quod alt Praetor: aliberosvo suos, acci- § 3.- Cuando dice el Pi'etor: tó á sus propios
piemus et ex eminhio sexu descendentes liberos, descendientes», entenderemos también fi sus cies-
parcutique dabimus hoo beneficium non solum sui cendiontes procedentes do sexo femenino, y dare-
iuris, sed etiamsi in potestate sit aliculus (3); hon mos este beneficio no sólo al ascendiente duefio
enim Pomponius seribit. Et filias fitleiussor pro de si, sino aun al que esté bajo la potestad de cual-
paire flerl potest, etiam si in altertus potestate sit. quiera; pues así lo escribe Poinponio. También el
«Nurum etiam pronurum, el deinccps accipere hijo puede hacerse fiador pr su padre, aunque
debontus, esté bajo la potestad de otro. Debemos entender
como «nuera también á la mujer del nieto, y así
sucesivamente.
§ 4.—Quod alt Praetor: qmUiscumque fidelus- § 4.—Lo que dice el Pretor: - admítase cual-
sor aceipiatur., hoc quantum ad faeultates, id cst, quier fiador», se entiende en cuanto fi sus facul-
etiam non LocuplCs. tades, esto es, aunque no sea rico.
§ 5.—in Íldeiussoreni, qui aliquem ludido sisti § 5.--Contra el fiador que hubiere prometido
promiserit, tanti, quanti ea res cnt, actionem dat que otro se presentarla fi juicio, da el Pretor una
Praetor. Quod utruin vonitatem contineal, an vero acción por tanto cuanto importare la. cosa. Vea-
qunnt.it.atem, videamus; el mellas est, lit in voram mos si compronda acaso el verdadero importe,
quantitate:m fldoiussor teneatur, nIsi pro certa ó la cantidad estimada; y os mejor que el fiador
uantitate aceessit. esté obligado á la cantidad verdadera, si no se
obligó por cantidad cierta.
S. G.ivs libro 1. (4) ad Edictum provinciale.— 3. GAYO; Comentarios «1 Edicto provincial, li-
Sive in duplum est actio, sive tnipli, alt qiiadru- bro 1.—Ya sea la acción por el duplo ya sea en
p11, tanti eundem fldeiussorom oinnimodo tonen el triplo, ó el cuádruplo, diremos que el mismo
(.) dicemus, quia tanti res case intelligitur (d). fiador está obligado de todos modos á otro tanto,
porque se entiende que la esa es de otro tantó.
4. PAULUS libro IV. ad Edictum. - Si decesse- • 4, P.ui..o; Comentarios al Edicto, libro IV.—Si
nt, qul fideiussoreni dederit iudicio sistendi cau- hubere fallecido el que hubiere dado fiador de
sa, non debebit Praetor iubere exliibere (7) etun. presentarse fi juicio, no deberá el Pretor mandar
Quod si ignorans insscrit exhiben, vol post deere- presentar fi este. Pero si, ignorándolo, hubir
tum eius ante 41cm exhibitionis decessenit, done- mandado que fuese presentado, ó si después de su

(1) Este anacou&o ¿o res uZe i'ten ¿a lutura Vu!g.. ciii pro V.Hal.
co, quod a riobli pLiIt, ita cavemu8. 1 Vul , Ha¿.; tenere, F.
2) In bene, omf.v1aa HM. (6) quanti res cese Intelilgemue.
B) p.tterlus, Iía '7 exhiben, Hod.

258 DIGESTO—LIBRO 111 TÍTLQ VIII

ganda cnt actio. Si autein post diem exhibilionis decreto hubiere fallecido antes del día de la pre-
decessonit, ant amisenit eivitatem, 'atiliter agi sentación, se deberá denegar la acción. Mas si
potest. despuás del día de la exhibición hubiere fallecido,
ó perdido la ciudadanía, se puede ejercitar útil-
mente la acción.
5. Uuus libro 1. (1) ad Edictunl proviniaZe..--- 5. Gxo; Comentarios al Edicto provincial, li-
SI vero pro condemnato tidelusserit, el cnlemna- bro 1. —Mas si alguno hubiere prestado fianza por
tus decesserit, aut civltatem Romanan arniserit, el condenado, y el condenado hubiere muerto, ó
recte nihilominus eum uldeiussore elus agetur. perdido la ciudadanía Romana, esto no obstante,
se ejercitará legalmente la acción contra su fiador.
§ 1.—Qui pro re¡ qualit.ato ovidentissime loen- § 1. --Puede haber acción de injurias contra
piotem, vel si dubitetur, approbatuni fideivasorcm aquel que no hubiere aceptado un fiador eviden-
Indicio sistenLil causa non aeceperit, lnlnriarum tisimamento abonado según la calidad del nego-
actio adversus eum esc plesl; quia sano non cio. 6 aprobado corno tal, si se dudare; porque
quaelibet (2) iLuria est, duci la las eum qui sa- realmente no es una injuria cualquiera, que sea
tis idaneum fldeiussorein det. Sed et ipse fidelus- llevado fi juicio, quien dé fiador bastante idóneo.
sor, qui non sit aceeptus, tauquam de ¡niuria siM Pero también el mismo fiador, que no haya sido
facta queri poterlt. aceptado, podrá querellarse comq por injuria que
selehizo.
8. P.tULUS libro XII. (3) ad Edictuin. - Quoties 6. PAur.o; Cci1 entaríos al Edicto, libro XII.—
vitiose cautum vol satisdatum est, non videtur Cuando deicctuoi mente se tlió caución ó fianza,
cautum. no Be reputa que se dió caución. -
7. ULPUNCS libro XIV. (4) ad F4ictunl.—S1 7. ULPio; Comentarios al Edicto, libro XIV,
Ildelus or non negetur idineus, sed dicatur ha- —Si no se negare que el fiador sea abonado, pero
heno fori praeseriptionern, et metual petitor, nc se dijera que tiene cxrcpción de fuer', y temiese
jure fori utatur, videndum, quid ¡une sit. Et Di- el actor que uso de su privilegio, se ha de ver
VU8 Plus, ut et Pómponius libro epist[auii ro- cuál sea el derecho. Y el Divino Pie, como tam-
fert, et Marcellus libro tertio Digestorum, et Pa- bién refiere Poniponio en el libro de sus Epfst'-
pinianus libro tertio Quaestionuin Cornelio 'ro- las, y Marcelo en el libro tercero de su Digesto,
culo rescripsit, merite petitorem recusare tatein y Papiniano en el libro tercero de sus Cuestiones,
ftdeiussorem; sed si alias caveri non possit, pras- respondió por rescripto fi Cornelio Próculo, que
dicendum el, non usurum eum privilegio, si con con razón rehusaba el actor tal fiador; pero que
voniatur. si do otro modo no pudiera darse caución., se le
habrá de prevenir, que un deberá usar de su pri-
vilegio, si fuere demandado,
§ 1.-8i necessania satisdatio fueril, el non fa- § 1.—Si la fianza hubiere sida necesaria, y el
fucile posstt reus ibi eam praestare, ubi conveni- roo no pudiera fácilmente prestarla allí donde es
tur, potest audini, si in alia eiusdem provinclae demandado, puede ser oldo, si estuviera dispues-
civitate satisdationoni praestare paratus alt; si to fi prestar !a fianza en otra ciudad (le la misma
autem satisdatio voluntaria est, non ¡11 alium lo- provincia; mas si la fianza es voluntaria, no se re-
eum remittitur; neque cnhn merelur, qui ipse sibi mite á otro lugar; porque tampoco lo merece el que
necessltatem satisdationi.s imposuit. so impuso á si mismo la necesidad. da dar fianza.
§ 2—Si saliedatum pro ro mobili non sit, el per- § 2.—Si no se hubiere dado fianza por una cosa
sena suspecta sil, ex qua satis (5) desideratur, mueble, y fuere sospechosa la persona de quien
apud officium deponi debebit, si hoc ludiel sede- se desea la caución, deberá depositarse la cosa en
nt, donee vel satisdatio detur, vel lis finem ac- la oficina pública, si esto hubiere parecido coilve-
elpial. niente al juez, hasta que ó se dé fianza, ¿5 se ter-
mine el pleito.
8. PAULaS libro XIV. (6) a4 Edictum. - Do die 8. PAULO; Comentarios al Edicto, libro XIV. -
ponenda in stipulatione (7) solet inter litigatores Suele convenirse enti'e los litigantes sobro el día
conveniro; si non coiivenial, Pedius putat in po- que debe fijaras cii la estipulación; si no hubiere
tostate stipulatoris case, nioderat' espatio de hoc convenio, opina Podio que está en la facultad del
a ludico atatuendo. estipulante, - debiéndose sefialar por el juez un
moderado espacio de tiempo para esto.
§ 1.—Qui niullerom adhibet al satisdauduni, § 1.—El que presenta por fiador fi una mujer,
non vídetur cayere; sed neo miles, nec minor vi- no se entiende que da fianza; y ni tampoco se ha
gintiquinque annis probandi stint, nial has perso- de admitir al militar, ni al menor de veinticinco
nas in rem suarn fidelubeant, ut pro suc procura- alios, salvo si estas personas afiancen en causa
toro. Quidain etiani, si a manto fumidus dotaLis propia, como por su procurador, i'iunbión dicen
petatur, in rein anam fldeiussuram muliore.m. algunos, que si al marido se pidiere un fundo do-
tal, Ja mujer será fiadora en causa propia.
§ 2. —Si servus Inveniatur (8), qui antequam § 2.—Si so descubriera que es esclavo, el que.
ludicium aceipiatur, fideiussit iudlcatum solvi, antes que se acepte el juicio, dió fianza de que

1) V. Ha 1 . () HrnL teinitiondo at1e) datio; Batisdatio, Vulg.


() QU& non sine qualibeL, Vig. (6) XLUI.,Hai.
(3) L V FIaL. (i stipulationem, Hal.
IIf
(4) X.HaL (5) interventat, Vudg.
Dts!ro.—LtflRo II: TfTflLO VIII

suceurrendurn est actori, ut éx integro caveatur. se pagaría lo juzgado, deberá auxiliarse al actor,
Miñori quoque vigintiquinque annis succurrcn- para que tic nuevo se le dé caución. También so
dum cst, tortasse et mulieri propter unperitiam. ha de auxiliar al menor tic veinticinco años, y
acaso también á la mujer por su impericia.
§ 3.—Si fideiussor iudlcatum solvi, stipulatoni l.—Si el fiador de que se pagará lo juzgado
heres extiterit, aul stipulator fideiussori, ex inte- hubiero llegado ti. ser heredero del estipulante, ó
gro eavend.uin cnt. el que estipulé del fiador, deberá darse fianza de
nuevo.
§ 4.—Tutor et curator, ut rem saivam fore pu- § 4.—El tutor y el curador deberán ser remiti-
pillo c&veant, mitteridi sunt in municipio (1), quia dos al mwuieipio, para que afiancen que quedarán.
xieeessaria est satisdatio. Item do ro rcstjtuenda salvos al pupilo sus bienes, parque es fianza no-
domino pnoprietLtiS, ChuS (2) ususfructus datus cosaria. También el usufructuario, de que resti-
est. Iteni i:gaianiUS, nl cavett evicta hereditato tuirá la casa al dueño de la propiedad, cuyo usu-
legata roddi, el quod amplius por legem Falci- fructo so lo dió. Igualmente el legatario, pura que
diain ceporit. Heres quoque, ut logatoruni satis- dé caución de devolver los legados, vindicada, la
clet, audiendus est, ut in municipiurn mittatnr; Jwrencia y lo que además hubiere percibido por
plane si misso iam legatario 111 possessioneni la ley Palcidia. También el heredero, para que
quum por heredom starot, quo minus ewcrei, bo- dé fianza por los legados, deberá ser oído, á fin
ros postulet, uti do possossione dccedat, paratum- de que sea remitido al municipio; pero si pues-
(fue so dieat in municipio Cayere; impetrare non to ya el legatario en posesión, consistiendo en
•dcbobit. Diversum, Si sine culpa aut dolo heredis el heredero que no diese caución, pdlese el he-
missus Bit hi possessionern. redero que se aparte do la posesión, y diga que
está dispuesto á prestar caución en el munici-
pio, no deberá impetrarlo. Lo contrario seria, si
sin culpa ó dolo del heredero hubiere sido pues-
to cii posesión.
• § 5,—[ubotiir jurare de caliimnia, no quis ve- § 5.—Se mamia jurar de calumnia, para que na-
xandi mugEs ativorsarli causa forsitan, quum R.o- dic. acaso más con el objeto de vejar á su adver-
niao posstt satisdare, in munieipium evocet. Sed sario, cite para el munioipio, pudiendo afianzar
quibus&un hoe iusiurandum de caluinnia romitti- en Roma. Pero este juramento do c.alumnia so dis-
tur,•velut parontibus et patronis. Sic autein luna- pensa ti. ciertas personas, como á ascendientes y á
ro debet, (jui in murneipiutu rmittitur: Røniac se patrqnos. Mas así debo jurar el que es remitido
satislare non posse, et ibi posse, que postulat re- ii municipio: que él no puede dar fianza en Roma,
inftti; idquo so non calumniae causa facere. Nam y que puede allí adonde pide sor remitido; y ti'
St( non cst coinpoliondus iuráro: aiilYi se, t1uani 110 hace esto por causa de calumnia. Porque no
co loco, satisdare non posee; quia si • ltomae XLOfl se le ha de compeler á jurar de esto modo: que no
potest, plunibus autom boje possit, cogitur pelo- puedo tiar fianza en otra parte mas que en este
raro. lugar; porque si no puede en Roma, pero pudie—
se en otros muchos lugares, se le obliga á jurar
en falso.
§ 6,—Hoc antoni tune hnpetrabitttr, uúm iu- 6.—Mas esto entonces se obtendrá, cuando se
sta (,ausa osee vidbitiir. QLLid eniin, si quutn conociere que lay justa causa. ¿Y qué so dirá,
erat in municipio, nolult caYere? Hoo caen non si cuando estaba en el municipio, no quiso dar
debel impetrare, quiirn por cuni steterit, quomi- caución? En este caso no debe impetrarlo, como
nus lb¡,' ubi ire desiderat, satisdaret. quiera que en él hubiere consistido, que no diese
fianza allí adonde desea ir.
9. (Luus libro V* ad Edictum pro einciale.-- 9. GAYO; Oornentarios al Edicto provincial, U-
Arbitro ad. fidoiusjores probandos constituto, Si bro V. -Nombrado un árbitro para aprobar los
in, abterutram partem iniqaum arbitriuin v'dea- fiadores, si su arbitraje pareciere injusto contra
tur, perinde ab co., atque ab intileibus' appellare alguna de las partos, es lIcitY apelar tic él, del
licct. mismo modo que do los jaeces.
10. PAULrJS libro LXXV. ad Edictum,—Si ab 10. PAULO; Comentarios al Edicto, libro LXXV.
arbitro pro bali sunt fldeiussors, pro iociipbctibus —Si los fiadores han sido aprobados por el árbi-
habendi sunt, quum potuei'it querela a1 compe- tro, deben ser, tenidos por abonados, como quiera
telitom iudicern dcterri 1.] qui ex causa iinpro- que so habrá podido presentar la querella al juez
bat ab arbitro probatos, alias iinprobatos 'probat; competente, ]. 1.] el que con causa desaprueba los
inultoque magis, si sua voluntate aocepit fldeius- fiadores aprobados por el árbitro, y por otra par-
soros, contentus his esee debet. te aprueba los desaprobados; y mucho más debe
contentarse con estos, si (le su voluntad admitió
los fiadores.
§ 1.—Quod si medio tempore calamitas fiticius- § 1.—Pero si en el tiempo intermedio sobrevi-
soribus insignEs, vol magna inopia accidil, causa no ti. los fiadores alguna grave - calamidad, ó una
Cegnita el integro satisdandum cnt. grande pobreza, conocida la causa, se deberá dar
fianza de nuevo.
11. UL.PIANTJS libro LXXV. (3) ad Edictum.— 11. ULPIANO Comentarios alE dicto, libro LIXV.

L) muncipium, Ilal.
(2) de restituenda domino proprletate le cal nsuafructu1
¡ta¿. (8) LXXYIIJ., ¡tal.

260 1t0ESTO.—LIRO II' TITULO VIII

hilianus ait, si antequarn mandareni tibi, ut fun- —Dice Juliano, que si antes que yo te mandare
dum peteras, satis aceeperis petiturus fundum, et que pidieses un fundo, hubieres recibido fianza
postea mandatu meo agere institueris, fidelus- para reclamar el fundo, y después hubieres re-
soros teneri. suelto ejercitar la acción por mi mandato, quedan
obligados los fiadores.

12. IDEt librb LXXVII. (1) cci Editun. - In- 12. EL MISMO; Comentarios al Edicto, Libro
ter omnes convenit, horedem sub conditione, pan- LXXVII. - Es común opinión, que el heredero
dente conditione possidentem hereditatein, sub- que, instituido bajo condición, posea la herencia
stituto envere debere de hereditate, et si defocerit pendiente la condición, debo dar caución por la
conditLo, adeuntoni hereditatem sabsiitutum et herencia al sustituto, y que si la condición hu-
petare heroditatem posse, et si obtinuerit, eom- biere faltado, el heredero sustituto que ada la
mitti stipulationem; et ptorumquc ipso. Praetor et herencia puede pedir también .la herencia, y ade-
ante conditkonem extstentem, et ante diem peti- más si la hubiere obtenido, que se agregue la esti-
tionis venientcm, ex causa iubere soet stipula- pulación; y muchas veces el mismo Pretor, antes
tionem interponi. que se verifique la condición, y antes que llegue
el din de la petición, suele mandar, con causa pa-
ra ello, que so interponga estipulación.
18. P.&uius libro LXXV. ad Edictum. - Sed et 13. PAULO; Comentarios al Edicto, libro LtXV.
si piares substituti sin, singulia caveadm est. —Pero si fueren mucios los sustitutos, it cada
uno se le ha de dar caución.
14. IDEM libro II. Re.sponsorurn. - Fi11usfini- 14. EL nsio; Respuestas, Libro IL_TJn hijo do
has delendit absentrn patrom; quaero, an ludi- familias defiendo á su padre ausente; pregunto,
catum solvi satisdaro debeat? Pa.ulus reapondit, ¿debo acaso dar fianza de que se pagará. [o juzga-
eum, qui absonteni defcndit, e,tiam si fihius vol do? Pauto respondió, ¿jue el que defiende t' un
palor alt, satisdare petituro (2) ex forma Edicti ausento, aunque sea el hijo ó el padre, debe en
do boro virtud de la disposición del Edicto dar fianza al
demandante.
15. MAcna libro I. de Appcflationinis.—S.cien- 15. MacEn; De las Apelaciones, libro 1.—Ha de
dum est, possessores irnmobi[ium rerum satisdare saberse, que á los poseedores de bienes inmuebles
non comp clii. no se les compele it dar fianza.
§ i.—Posse.asor auteni is accipiendus est, qui § l.—las ha de ser considerado poseedor, el que
in agro vol civitale rem sol poesidel aut ex asse, en e1 campo ó en la ciudad posee bienes raíces, ó
aut pro parto. Sed et qui voct.igalem, id est (3) en todo, ó -en parte. Pero también se entiende que
omphyteut.iciun agra rn possidet, possessor intel- es poseedor, el que posee campo tributario, esto
ligitur. Iteni qui solamproprietalcln habet, pos- es, enfitéutico. Igualmente ha de entenderse po-
sessor intelligendus eat. Eum vero, qui tantum seedor, el que tiene la sola propiedad. ¼1a5 el que
usunifructuru liabet, possessorern non caso Ulpia- tiene tan sólo ci usu'nicto, escribe Ulpiano que
nus scripsit. no es poseedor.
§ 2.—Creditor, qui pignus accepit, lossessor § Z..—Ei acreedor, que recibió una prenda, no
non est, tamotsi possessionom habeat ant sibi tra- es poseedor, aunque tonga la posesión, ó entre-
ditam, ant precario debitori concessam. gada it él, 6 concedida en precario al deudor.
§ 3.—Si fundus in dotem datus alt, tam uxor, § 3.—Si un fundo hubiere sido dado en doto,
quam maritus. propter possessionem alta fundi así la mujer, corno el marido, por la posesión do
possesaores intelliguntur. este fundo so entiende que son, poseedores.
§ 4.—Diversa causa est eius, qui fundi petitio- § 4.—Diversa os la causa de aquel que tiene la
nein personalem habet. petición personal de un fundo.
sive pupilli eorum, sive ipsi pos-
~Tutores, § 5.—Los tutores son tenidos en el lugar de po-
sideant, possessorum toco liabentur. Sed et si seedores, ya posean sus pupilos, ya ellos mismos.
unus ex tutoribus poaseasor fuit. idem dicenduin Pero también habrá (lo decirse lo mismo, si uno
cnt. de los tutores fuá eL poseedor.
§ 6.—Si fun,lum, quem possidobam, a me pctieL § 6.—Si hubieres demandado ole ml el fundo
ns, deinde quum secunduin te osst iudicatum. que yo poselq, y después, cuando se hubiere sen-
appellavorim, an possessor eiusdem fLindi sim? El tenciada it tu favor, hubiere yo apelado, ¿seré aca-
recte tlicetur possessoroin me case, quia nhliilomi- so poseedor del mismo fundo? Y con razón se dirá
nus possidoo neo ad rem pertinel, quod evijici que soy poseedor, porque no obstante poseo; y no
mili ea púsacasiO poasit. importa al caso, que esta posesión pueda serme
vindicada.
§ 7.—Posscssor autorn quis, ncc no fuerit, tem- § 7.—Mas se ha de atender al tiempo de la cau-
pus cautionis spoetanduin cal; nam sicut ci, qui ción, para saber si uno haya sido 6 no poseedor;
post cautionoia possessionom vendiilit, nihil obsst, porque as¡ coma nada le obsta al que vendió la po-
ita nec prodest el, qui post cautionem possidere sesión después de la caución, así tampoco le apro-
coepit. vecha al que después de la caución comenzó it
poseer.
16. PAtJLUS libro VI. ad Edictum. - Qui inrato 16. PAULO; Comentarios al Edicto, Libro VI.—

(1) LXXXVII,, Hs,


(2) pettorI,lia. (8) vol, (omitiendo id OBt), Hal.

DIGUTO.—LIBRO u: TÍTULO IX KM
promiait indicio SiSti, non videtur poierasse, si ex El que con juramento prometió presentarse ¿jui-
coucessa causa hoc deserueriL cio, no se reputa que t'UÓ perjuro, si por causa to-
lerada lo hubiere desatendido.
Trr. IX TITULO IX
8] EX NOXALI CAUSA AGAPUR, QUiMADMO- DE QUÉ MODO SE DA CAUCIÓN, SI SE PKOOEDERi
DU.t CAVNTUR (1) POR CAUSA NOXAL

1. ULPIANUS libro VII. ad Edictum.— Si 4uis 1. ULrir&o; Comentarios al Edicto, libro VII..--
eum, de quo iioxali8 actio est, ludicio sisti promi- Si alguno prometió que seria presentado á juicio
sit, Praetor ait:IN EADEM CAUSA EUMEXHIBERE( aquel sobre quien hay acción noxal, dice el Pre-
IN QUA TUNC EST, I)ONEC IUDIC1UI ACCIPIATUR. tor: «presentarlo en el mismo estado en que está
»entonces, hasta que sea aceptado el juicio,.
§ 1.—In eadern causa sistere quid sit,videamus § 1.—Veamos qué sea presentar en el mismo es-
et puto venus, eum videri in cadem causa (3), tado; y opino por más verdadero, que se reputa
gni ad experieudurn non facit ius actoris detetius. en el mismo estado al que para litigar no hace peor
Si desiiiat servus esse proinissoris, vol actio amis- l derecho del actor. Si un esclavo dejare de ser
sa sit, non videri iii cadeni causa statum. Labeo del prometedor, ó si la acción se hubiere perdido,
ait vol si (4) qui pan loco erat in litigando, coe- diceLabeón que no se entiende que se permaneció
pit 6580 in duriore, vel loco vol persona m.utata. en el mismo estado; ó si el que estaba en igual si-
Itaque si quis ci, qui in foro promissoris conve- tuación para litigar, comenzó á estar en peor, P'-
nini non potest, venditu, aut poteiztioni datus sit, mutación de lugar ó de persona. Y nsj, si alguno
niagis 0586 putat, ut non videatur in eadam causa hubiere sido vendido á quien no puede ser deman-
siti. Sed et si noxae deditus sit, Ofihius non pu- dado en el fuero del prometedor, ó sido dado á otro
tat in eadcm causa sisti, quuin noxae deditione más poderoso, juzga que hay más motivo para que
cet.eris noxaleni actionem pcnilni putat. no Be repute que se presenta en el mismo estado.
Pero si hubiere sido dado en noxa, Ofilio no opina
que se presenta en el mismo estado, porque juzga
que con la entrega por el daño se extingue para
los demás la acción noxal.
2. PAT.TLUS libro Vi. cid Edictum.—Sed alio ¡ure 2. PAULO; Uomentario al Edicto, libro VI.—Pe-
utimur; nam ex pracedentibu.s causis non libe- ro usamos de otro derecho; porque por las causas
ro.tur noxae deditus, perincle dii noxa eaput se- precedentes no queda libre el entregado en noxa,
quitur, nc si venisset. pues la noxa sigue al individuo, del mismo modo
que si se hubiese vendido,
§ 1.—Si absens sit servus, pro quo noxalis actio § 1.—Si estuviere ausente el esclavo, por quien
alicui competit, siquidem dominus non negat in compete á alguno la acción noxal, y si su señor
sua potestate esse, compellendum putat Vindius, no niega que está bajo su potestad, opina Vindio
vel iudicio eum sisti promittere, vel iudieium ac- que debe ser compelido, ó á prometer que aquel
cipere, aut si nolit defenden, canturum, quum será presentado á juicio, 6 á aceptar el juicio, 6
priinum potuerit se exhibiturum; sin vero falso si no quisiera defenderlo, que debe dar caución d
neget in sua potestate esse, susccpturum iudi- que él lo habrá de presentar tan pronto hubiere
ciuni sine noxae deditione; idque Iu!iaus scri- podido; pero si en falso negare que este en su po-
bit, et si dolo fecenit, quo miaus in cius es set po- testad, habrá de aceptar el juicio sin la entrega
testate. Sed si servu praesens est, doininus ab- por el daño; y asilo escribe Juliano, lo mismo que
seus (5), nec quisquani servuni defendit, ducendus si hubiere hecho con dolo, de modo que ya no es-
erit iussu Praetonis; sed causa cognita domino tuviese en su. potestad. Mas si el esclavo está pre-
postea dabitur defeusio, ut Pomponius et Vindiu sente, y su seilor ausente, y nadie defiende al es-
cribunt, no ej absentia sua noceat. Ergo et acto- clavo, deberá ser entregado por mandato del Pre-
rl actio restituenda est peremta eo, quod d.uctu8 tor; pero con conocimiento de causa se dará después
servus in bnjs cius essc coepit. al dueño la defensa, según escriben Pomponio y
Vindio, para que no le perjudique su ausencia. Por
consiguiente, también se le ha de restituir al ac-
tor su acción extinguida, porque el siervo entre-
gado comenzó á estar en sus bienes.
8. UIIPIANUS libro VIL cid Edictwst.—Si eum & ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro VII.—
usufructuario noxaliiucücio agetur, isque servum Si se reclamase en juicio noxal contra el usufruc-
non clefsnderit, denegatur ci per Praetorein usus- tuario, y éste no hubiere defendido al esclavo, se
fructu.s persecutio. le deniega por el Pretor la petición del usufructo.
4. Grus libro VI. cid Edictum provinciale.— 4. Giro; Comentarios al Edicto provincial, libro
Si cuni uno ex dominis noxalis (6) agetur, an pro VI.—Si se ejercitase la acción noxal contra uno
parte socil satisdaro deberet? Sabinus ait non. de- de los señores, ¿deberla dar fianza por su parte do

(1) Tair.; CvEATUR, según reciente corrección del Fi., Br.


(2) EXE1BETO, MM. (4) veluti ccc si qui, fla.l.
(S In cad. causa quid sit,, videamus, et puto sum vrIus in 5) Según unZiqumaZna escritura del libro Fi., absent; Ta.ur.
eadam causa sistere, qul, Hai.;verius esse, tu eaden causa eum abest.
videni sistare, qui, Vui,j, (6) noxali, haZ.
TOMO 1-3d

262 DIGESTO.—LIBRO II: TITULO X

bere, quia quodammodo totiim suum. kominem socio? Sabino dice que no debe, porque en cierto
defenderet, cuí in solidum defendendi neccssitas modo defenderla todo su esclavo, el que tuviese
esset; ncc anditur, si pro parte paratus sit defen- necesidad de defenderlo solidariamente; y no es
dere. oldo, si estuviere dispuesto á defenderlo con arre-
glo á SU parte.
5. Ui..piAws Ubre XL VIL ad ,Sabinum.— Si . ULPIANO; øomentarios ci Sabino, Libro XLVII.
servum lu cadeni causa sistere quídam promise- —Si alguno hubiere prometido presentar el escla-
nt, et liber factus sistatur, si de ipso controver- yo en el mismo estado, y fuere presentado hecho li-
sia cst capitalium aetionum iniuriarunique nomi- bre, si sobre él hay controversia á titulo de accio-
no, non rscte sistitur,quia aliter de servo snppli- nes capitales ó de injurias, no está bien presenta-
cium (1), et verberibus de iniuria (2) satisfit, aliter do, porque de una manera se paga el suplicio, 7
de libero vindicta sn.mitur, vel condenmatio pe- en la injuria la pena de azotes, en el esclavo, y de
cuniaria. Quod autem ad ceteras noxales causas otra distinta se toma vindicta ó condena pecunia-
pertinet, etiam iii melioreni causam vidietur per- ria en el hombre libre. Mas por lo que atafie á las.
venisse. demás causas nox ales, aún se entiende que ha
llegado á mejor estado.
6. PAtiLus libro XL ad Sabinum.—Sed si statu 6. PAULO; Comentarios d Sabino, Libro 11.—Pc-..
liberum sisti promissnm sit, in eadem causa sisti ro si se hubiere prometido que se presentarla he-
videtur, quamvis liber sistatur, quod implícitas olio libre bajo condición, parece que se presenta
si casas libertatis fucrit. en el mismo estado, aunque se presente libre, por-
que para él estuvo comprendido el caso de la li-
bertad.
TIT. X TÍTULO X
DE EO, PEII QUEM 1ACTUM EIUT, QUO MINUS DE AQUEL POP QUIEN SE HUBIERE HECHO DE MODO
QUIS IN ni DICIO SISTAT QUE OTRO NO 815 PRESENTE EN JUICIO

1. UxpiAsus libro VIL ad &Lietum.— Aequis- 1. ULPIANo; Comentarios al Edicto, libro VII.—
SiInum putavit Praetor dolum ehis eoreere, qui Estimé el Pretor que era muy justo castigar el
impedit aliquein iuilicio sisti. dolo del que impide que otro se presente enjuicio..
§ 1.—Fecisse auteni dolo malo non tantuni is § 1.—Pero se juzga que obré con dolo malo, no
putatur, qui suis manibus, vel per suos retinue- sólo el que lo hubiere retenido con sus propias -
nt, verum qui alios quoque rogavit, ut cmii de- manos, 6 por los suyos, sino también el que rogó a
tinerent vel abducerent, no iudicio sistat, sive otros que lo detuvieran ó se lo llevaran por fuerza,
acientes, sive ignorantes quid esset, quod com- para que no se presento en juicio, tanto si supie-
miniscoretur (8). sen, como si ignorasen qué fuese Jo que se tramaba.
§ 2.—Doluni autem malum sic accipimus, ut si § 2.—Mas el dolo malo lo entendernos as¡, que
quis venicnti ad iudicium aliquid pronuntiaverit si alguno hubiere anunciado cualquier desgracia
triste, propter quod is necesee habuerit ad iudi- al que va á juicio, por la cual hubiere éste tenido
ciam non veníre, teneatur Edicto; quamvis qui- necesidad de no presentarse ájuicio, quede sujeto
dam putent, sibi eum imputare (4), qui eredulus al Edicto; aunque algunos juzguen, que el que
fuit. fueréd.ulo debe imputarse la culpa á si mismo.
§ 3.—Si reus dolo actoris non steterit, non ha- § 3.—Siel reo no se hubiere presentado por dolo
bebit reus adversus eum actionera ex lloe Edicto, del actor, no tendrá el reo contra este la acción
quum contentus esso possit exceptione, Si ex Sti- procedente de este Edicto, como quiera que pueda
puiatu conveniatur de poena quod ad indicium estar contento con la excepción, si fuera deman-
non venerit; aliter atque si ab alio sit impeditus, dado por la pena en virtud de lo estipulado. por-
nam actionem propositam adversas cuni exer- que no hubiere ido al juicio; otra cosa será, si hu-
cebit. biere sido impedido por otro, porque ejercitará
contra él la acción propuesta.
§ 4.—Si piures dolo fecerint, omnes tenentur; § 4.—Si muchos hubieren obrado con dolo, to-
sed si unas praestiterit poenam, ceteri liberan dos quedan obligados; pero si uno hubiere pagado
tur, qunni nihil intersit. la pena, como nada más importa, los demás que-
dan libres.
§ 5.—Servi nomine ex hac causa noxali iudicio § 5.—Convienen todos, en que seha de ejercitar,
agendum, omnes consentiunt. por esta causala acción noxalá nombre del esclavo.
§ 6.—Et beredi datur, sed non ultra annum; § 6.—Y se da al heredero, pero no después del
adversas heredem autem bactenus puto dandam aso; mas contra el heredero juzgo que se ha de
actionem, nt ex dolo defuneti horas non lueretur. dar esta acción, sólo para que no se lucre el here-
dero con el dolo del difunto;
2. PAULUS Libro VI. ad F4ictum.—Si actoris 2. P&IrLo; comentarios al Edicto, libro VI.—
servus domino seicnte et, quum possit, non pro- Si sabiéndolo el señor y no impidiéndolo, cuando
hibente, dolo fecerit, quo minas in iu.d.ieio sistani, pueda, hubiere el esclavo del actor hecho con dolo,
Ofihius dandani mihi exeeptionem adversas donii- de modo que yo no me presentara á juicio, dice

(1) zupp1ieo. .ffaL (3) coinuittretnr. Hcg,


(2) de lnfura, orat teías Hg2. (4) deber; ín3e?ta la Vulq.
DIGESTO.—LIBRO U: TiTULO XI

mini ait, no ex dolo servi dominn8 lucretur; si Ofilio que se me ha de dar excepción contra el se-
vero sinvoluntato domini ecrvus hoe fecerit, Sa- flor, para que el señor no se lucre con el dolo dei es.
binusnoxale indicium dandum ait, nec factum clavo; pero si el esclavo hubiere hecho esto sin la
servi domino Obesge debere, nisi hactenus, nt voluntad de su señor, dice Sabino que se ha de
ipso careat, quando ipse nihil del iquit, dar la acción noxal, y que el.hccho del esclavo no
debe perjudicar al dueño mas que en carecer de
aquel, puesto que él mismo no delinquió.
& ITJLIANTJ$ (1) libro II. Diyestorrn.—Ex hoe 3. JULIANO; Digesto, libro II—Por este Edicto
Edicto adversus eum, qui dolo fecit, quo minus compete acción por el hecho, contra aquel que con
quis iii iudicium vocatus sistat, in factum actio dolo hizo que el llamado á juicio no so presentase,
compe.tit, quanti actoris interfijjt cum Sjstj iii por tanto cuanto importó al actor que se presen-
quo indicio deducitur, si quid amiserit actor ob tare. En cuyo juicio se deduce lo que tal vez hu-
cern rem, veluti si reus tempore dominiurn re¡ in- biere perdido el actor por esta causa, por ejemplo,
terim sibi acquirat, ant actione. liberatus fucrit. si el reo en este intermedio adquiriese para si por
el tiempo el dominio de la cosa, ó se hubiere libra-
do de la acción.
1.—Plane si Ls, qui dolo fcccrit, quo minus iii § 1.—Ala verdad, si el que hubiere hecho con
indicio sistatur, solvendo non fuerit, aequum erit dolo que el reo no se presentase enjuicio, no fue-
adversus ipsum reum restitutoriam actioneni re solvente, será justo que contra ci mismo reo
competere, nc propter doluni alienum reus lu- compete la acción restitutoria, á fin de que por
crum faciat, et actor damno affioiatur. el dolo ajeno el reo no realice un lucro, y el actor
quede perjudicado.
§ 2.—Si et stipulator dolo Titii, et promissor § 2.—Si hubieren sido impedidos de presen-
dolo Maevii impeditus fuerit, que minus in (2) tarse en juicio tanto el estipuledor por dolo
iudieio sistatur, uterque auversus eum, euius do- de Ticio, como el prometedor por dolo de Mevio,
lo iinpeclitus fucrit, actione in factum experietur. uno y otro reclamarán por la acción que resulta
del hecho contra aquel por cuyo dolo hubieren si-
do impedidos.
§ 3.—Si et atipulator dolo promissoris, et pro- § 3.—Si se hubieren visto impedidos de presen-
missor dolo stipuiatoris impieditus fuerit, quo mi- tarse á juicio, as¡ el estipulador por dolo del pro-
mis ad iudiciurn veniret, neutri coruni Praetor metedor, como el prometedor por dolo del estipu-
succurrere debebit ab utraque parte dolo (3) com- lador, el Pretor no deberá auxiliar á ninguno de
pensando. ellos, compensando el dolo de una y de otra parte.
§ 4.—Si a fldeiussorc quinquaginta etipulatus § 4.—Si con el fiador hubiere yo estipulado cin-
fuero, si in iudieium reus non venerit, petiturus cuenta, para si el reo no hubiere ido á juicio, ha-
a reo centum et dolo malo(4) Sempronii factum biendo de pedir yo ciento al reo, y por dolo malo
fucrit, no in iudiciurn reus venlat, eentum a Sem- de Sempronio se hubiere hecho que el reo no com-
pronio consequar; tanti enhni mea intcrfuisse vi- pareciera enjuicio, conseguiré de Sempronio cien-
detur, quia, si venisset in iudieium, actio mibi to porque tanto parece que me importe, pues, si
(5) centum adversus icum, ve! adversus heredem hubiese ido al juicio, me competia acción por cien-
eius competebat, hect tldeiussor nhiuorem suni- to contra el reo, ó contra su heredero, aunque el
mam mihi promiscrit. fiador me hubiere prometido menor suma.
TIT. xi: TÍTULO XI
SI QUIS O&UPIQNTBUS IN (G) IUDICIO SISTENDI CAU- DE SI ALGUNO HUBIERE FALTADO Á LAS CAUCIONES
SA FACTIS NON 013FEMFISEAVERIT DADAS UD PRESENTARSE EN JUICIO

1. GAIUS libro ¡ ad Edietum provinciale.—Vi- 1. GAYO Comentarios al Edicto provincial, li-


cena millia passuum in singulos dios dinumerari bro 1.—Menda el Pretor que se cuenten veinte mil
Praetor iubet, praeter eum diem, quó eautum pasos por cada dia, exceptuando el dia en que se
promittitur, et in quern sistere iu iudicium opor- promete la caución y aquel en que debe uno pre-
tet; nam sane, talio itineris dinunieratio neutri ti- sentarse en juicio; porque, á la verdad, tal regula-
tigatorum onerosa est; ción de jornadas no es gravosa para ninguno de
los litigantes.
2. ULPIANUS libro LXXIV. ad Edictum.-.-- Non 2. ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro
exigimus reum indicio sisti, si negotium (), pro- LXXI V.—No exigimos que el reo se presente en
pter quod indicio sisti promisit, l'uerit trausa- juicio, si se hubiere transigido el negocio por el
etum; sed hoc ita, si modo (8) prius id negotium cual prometió comparecer en juicio; pero esto, en
transactuin sit, quam Sisti oporteret; ecteruni si el caso de que se haya transigido el negocio en-
postes traiisactum est, exceptio do¡¡ opponi de- tes de que se debiese comparecer; por lo demás,
et. Quis enim de poena promissa (9) !aborat si se transigió después, debe oponerse la excep-
post negotium transactuni, quum etam (10) ción de dolo. Porque ¿quién después de transigi-
transacti negotii exceptionem putaverit quis no- do el negocio padece por la pena prometida, cuan-

(1) U1pInus, Viii5. (4) ni, omiteia la


(1) la, omtela mal. (7) de negocio, Hal.
(3) dolnin dolo Ifai. Vulg. (8) ifnI.; non prius, Fi.
(4) malo, ~Q¿ ea Hal. (9) promfsi.osot en ¡inI.
(5) lo, ineergc, la VuUJ. (10) et1an, omítela ifnI.
DIGSPO.-1IBBO II; TtTULO II

cere, quasi etiarn de poena transactum sit, nisi do cualquiera habría juzgado que también perju-
contrarliun speeialiter partibus placucrit? dica la excepción de negocio transigido, como si
también se hubiera transigido sobre la pena, sal-
vo si especialmente so hubiere pactado lo contra-
rio entra las partes?
§ 1.—Si quis municipalis muneris causa sine § 1.—Si alguno, impedido por un cargo muni-
auo dolo malo impeditus in indicio scoundum cipal sin dolo malo suyo, no se presentó en juicio
suam promissionem non sttit, aequissinium est según su promesa, es muy justo que se le conceda
tribu¡ ej cxceptionem. excepción.
§ 2.—Simili modo et si ad testimonium deside- § 2.—Del mismo modo, también habrá de auxi-
ratus ad iudioium occurrero non potuit, cnt ci liársele, si reclamado para testigo, no pudo acu-
subvcnjendum. dir al juicio.
§ 3.—Si quia (1) indicio se sisti promiserit, et § 3.—Si alguno hubiere prometido presentarse
valetudine, vel tempestate, vel vi fluminis pro- en juicio, y no pudiera comparecer, impedido por
hibitus so sistere non possit, exceptione adiuva- enfermedad, ó tempestad, ó crecida de río, se le
tur, no irnmerito; quurn enim in tau promisstono auxilia con excepción, y no sin razón; porque sien-
praesentia opus sit, quemadmodum potuit se si-
stere, qui adversa valetudine impeditus est? Et
ideo etiam Lex duodeim tabularum, si índex vel
Sdo necesaria su presencia por tal promesa, ¿cómo
presentarse el que estuvo impedido por falta
de, salud? Ypor esto, también la ley de las Doce
a1ieruter ex litigatoribus morbo sontico impedia- Tablas manda que so difiera el dia del juicio, si el
tur, iubet diem iudicii esse diffissum. juez ó alguno de los Litigantes estuviere impedido
por enfermedad grave.
§ 4.......Si non propter valetudinem mulier non § 4.—Si la mujer no so hubiere presentado en
steterit indicio, sed quod gravida erat, exeeptio- juicio, no por falta de salud, sino porque -estaba
nem ej dandam Labeo uit; si tamen post partum embarazada, dice Labeón que se le debe dar ex-
deeubueyit, probandum erit quasi valctudiie im- cepción; poro si después del parto hubiere guar-
paditam. dado cama, se habrá de probar que estuvo impe-
dida como pon enfermedad.
§ 5.—Idem est, et si quis furere coeperit; nam § 5.—Lo mismo es también si alguno hubiere
qui furore impe4iatur, valetudine impcditnr. empezado á estar loco; porque l que esté impedi-
do por locura, está impedido por enfermedad.
§ 6.—Quod diximus, succurri etiam el, qui teni- § 6.—En lo que dijimos, de que se auxilia tam-
pestate aut vi fluminis prohibitus non venit, tem- bién al que, impedido por una tempestad ó por
pestatem sic intelligere debemus sive niaritima avenida de rio, no se presentó, la tempestad debe-
(2), sive terrestris sít; teinpestatein intefligere mos entenderla así, ya sea marítima, ya terrestre;
debemus talem, quae impedimento sit itineri ve! y debemos entender que la tempestad sea tal, que
navigationi. sea impedimento para caminar ó navegar.
7,_Tj5 fluminis otiam sine tempestatc aoci-
§ § 7.—Avenida do río se ha de entender también
picuda est; vim fluminis intelligimus, et si ma- aun sin tempestad; entendemos que hay avenida
gnitudo cius impedimento sit, sivo pons solutuz de río, también si la magnitud de éste sirva de
sit, vol navigium non stet. impedimento, ya se haya deubaratado el puente,
ya no haya barca.
§ 8.—Si quis tamn, quum possct non ineidere § 8.—Pero si alguno, pudiéndose librar de la
in tempestatcm, vel in flumiriis vim, si ante pro- tempestad, ó de la crecida del vio, con que hubie-
fectus esset, vel tempore opportnno navigasset, se partido antes, 6 navegado en tiempo oportuno,
ipse se arotavenit, numquid exoeptio ci minime se hubiere ceñido al tiempo preciso, ¿le aprove-
prosit? Quod quidem causa cognita cnt statu- chará por ventura en algo esta excepción? Esto,
endum; nam neque sic aretandus uit, ut poss it ci en verdad, deberá resolverse con conocimiento de
die¡, cur non multo ante profec tus est (3), quam causa; porque ni se le ha do estrechar de modo,
d-ies promissionis veniret; neque iteruin perinit-. que se le pueda decir por qué no marchó mucho
tenduni ci, si quid sit, quod ei imputetur, causa- antes que llegase el día de la promesa; ni tampo-
r¡ tempestatem, vol vim finminis. Quid enim, si co, si hubiere algo que le sea imputable, se le ha
quis, quum Bornee esset ipso tempore proniissio- de permitir que le sirva de, excusa la tempestad, 6
fis sistendi, nulla necessitate urgente vol uptatis la crecida del río. ¿Qué se diré., pues, si hallán-
causa in municipium profeetus sit, nonn.e mdi- dose alguno en Roma a.l mismo tiempo de la pro-
gnus est, cui hace exceptio patrocinetur? Aut mesa de presentarse, sin necesidad urgente y sólo
quid, si tempestas quidem in máni mit terra un- por gusto se hubiere marchado á su municipio?
tem jete potuit venire, vel flamen cireumire? Ae- ¿No es acaso indigno de que le favorezca esta
que dicendurn, non semper el exceptioncm pro- excepción? ¿O qué iremos, si verdaderamente la
dease, nisi angustiae non patiebantur terra iter tempestad fué en el mar, pero pudo ir por tie-
metiri, ve! cireumire. Quum tamen vel flumen sic rra, ó evitar con rodeos el rio? Igualmente se ha
abundasset, ut implesset omnem !ocum, inquo de decir, que no siempre le aprovecha la-excep-
sisti oportuit, vel aliqua fortuita calamitas cnn- ción, salvo si la premura del tiempo no le permi-
dom locum evertil, vol praeeentiam venienti po- tiera hacer el camino por tierra ó rodear. Mas
riculosam fecit, ex bono et aequo et hic exccptio cuando 6 ci río hubiese crecido tanto, que hubiese
ej aceoinrnod.ajLda est. inundado todo el lugar en que debió presentarse,
ó alguna fortuita calamidad asoló el mismo lugar,
ó hizo peligrosa la presencia para el que llegara,
también en este caso se le debe conceder excep-
ción, por razón de lo bueno y equitativo.
¡nema ¡ial.
(1) iii,
() mnnIn, Hal. Vig. (5) es, ac8ra1k4,nenge .?lo.1.

DIGESTO.—LIBIO TI: TITULO XI 265

§ 9.—Símili modo exeeptio datur el, qui quurn § 9.—Del mismo modo se da excepción á aquel
ad iudiciu1n venire volebat, a Magistratu reten- que cuando quería ir á juicio, fuá retenido por un
tus est, e.b retentus sine dolo malo ipsius; nani si Magistrado, y retenido sin dolo malo suyo; porque
ipse hoc affeetavit, vol oausam praostitit, non ci si 61 mismo lo procuró, 6 dió motiva para ello, no
prodcrit exceptio; sed ipsius quidom dolus ci obe- le aprovechará la excepción; sino que verdadera-
nt, ecterorum non obenit, qui malo dolo feeerunt, mente le perjudicará su propio dolo, y no le per-
ut retineretur. Sed si privatus eum cictinucrit, judicará el de los demás, que con dolo malo hicie-
nullo modo ci proderit hace exceptio; ron que fuese detenido. Pero silo hubiere deteni-
do alguna persona particular, de ningIn modo le
aprovechará esta excepción;
8. PAUtUS libro LXIX. (1) ad Edietw,n.—sed 3. PAuto; comentarios al Edicto, libro LXIX.
actio ci datur adversas eum, qui dctinuit, iii id, —pero se le da una acción contra aquel que lo de-
quod eius intercst. tuvo, por aquello que le importa.
4. TJLPIANUS libro LXXIV. ad Edictunz.—Sed 4. U t PIANO; Comentarios al Edicto, libro
et si quis re¡ capitalis ante condemnatus indicio LIXIV.—Pero también si alguno, condenado an-
sistere se non potuit, merite hnie ignoscitur. Rei tes por causa capital, no pudo presentarse en jui-
capitalis condemiiatum accipere dbemus, qu cio, con razón se le dispensa. Debernos entender
morto exiliovo colritus est. Dixerit aliquis, que condenado en causa capital, el que fué condenado
ergo hace exeeptio damnato? Sed respondebitur, á'nuertc 6 destierro. Acaso dirá alguno ¿para qué,
fldeiussoribus cius esse necessariam, ant si forte pues, esta excepción para el condenado? Pero se
In exthum salva civitate (2) abiit, ubi (8) clefen- le responderá, que es necesaria para sus fiadores,
gori cius exeeptio ista proderit. 6 si acaso partió al destierro sin perder la cm-
dadania, entonces aprovechará esta excepción á
su defensor.
§ 1.—Illud sciendum est, enni, qui idciro non § 1.—Ha de saberse, que el que no se presentó
sttit, quia capifís reus factus est, in ea causa precisamente porque frió hecho reo de pena capi-
esse, ni exceptione uti non possit; damnato enim tal, se halla en tal estado, que no puede usar de
datur. Plane si vineulis, vel custodia militan im- la excepción; porque se da á un condenado. Pero
peditus ideo non stetit, in ea cnt causa, ut exee- si no se presentó por estar impedido en la careel,
ptione utatur. 6 bajo custodia militar, se hallará en estado de po-
der usar de la excepción.
§ 2.—Praeterea si funere quis domestico impe- § 2.—Además de esto, si alguno no se presentó
ditus non venit, debet ej exceptio dan. por impedírselo el .entierro de algún individuo de
su casa, debe dársele la excepción.
§ &—Item si quis in servitute hostium fuerit, § 3.—También si alguno hubiere estado en la
ac per boc la iudicium non atetit, dbet cxceptio- esclavitud de los enemigos, y por esto no se pre-
nc adiuvani. sentó ájuicio, debe ser auxiliado conia excepción.
§ 4.—Quaesitum est, an possit convenir¡ (4), § 4.—Se preguntó, si podría convenirse que no
no ulla oxeeptio in promissionc deserta indicio se opusiera ninguna excepción, habiendo quedado
isteudi causa facta obiieiatur? et ait Atiliciuus1 incumplimentada la promesa hecha al objeto de
conventionem istam non valore (5). Sed et ego comparecer enjuicio; y dice Atilicino, que no es
puto conventionem istani ita valore, si epecialiter válida esta convención. Pero yo opino que vale
causae exceptionum expressae sint, quibus a pro- esta convención, si especialmente se hubieren ex-
missore spontc renuntiatum est. presado las causas de las excepciones, á que por
el prometedor se renunció espontáneamente.
§ 5.—Itein quacnitur, si quis, quum iudicio si- § 5.—También se pregunta, si alguno, no de-
stendi causa satisdare non deberet, satisdato pro- biendo dar caución de presentarse á juicio, lo hu-
misenit, art fideiussonibus eius exceptio detur? biere prometido con fianza, ¿se dará acaso á sus
Puto iutcresse, utrun per ervorem sfttiSF;to pro- fiadores esta excepción? Juzgo que importa saber
rnissum est, art ex conventione; si per errorem, si se prometió con fianzaor error. 6 por convenio;
dandam fldeiussorihus exeeptioncm, si ex con- si por error, ha de darse la excepción á los fiado-
ventioiie, minime dandam. Nam et lulianus ser- res, si por convenio, de ninguna manera se les de-
bit, si iudicio sitcndi causa plunis (6), quam sta- be dar. Porque también escribe Juliano, que si por
tutum est, par iguorantiam promissum fuerit, causa de presentarse á juicio se hubiere prometi-
exceptioncm dan debere; si autem ex conven- do por ignorancia más de lo que está establecido,
tiene tantae summae promissio faeta alt, exce- se debe dar excepción; pero si por convenio se hu-
ptioncm pacti conventi replicatione infininandam biere hecho promesa de tan grande suma, dice Ju-
lulianus alt (7). liano que la excepción ha de ser refutada con la
réplica del pacte convenido.
5. PAutus libro LXII. (8) ad Ediclum.—Si duo 5. PAULO; Comentarios al Edicto, Libro LXIX.
rei stipulandi sunt, et uni debitor indicio se sisti —Si dos se obligaron por estipulación, yel deudor
cum poena promisenit, alter autem impedierit, hubiere prometido bajo pena al uno presentarse,
ita demum exceptio adversus alterum danda á juicio, pero el otro lo hubiere impedido, se ha

(1) LXXIV., lial. (5) conventlonein istam non valere, ornit olas Ha!,
(2) salva olvitate, oniiLa Ha¡, (5) plus, Vulg.
(5) nbt, omí t ala con racón Fla. (7) Iullanu* art, omít elas, Ha?.
4) convoniro, Vulg. (5) LXVIII., Ha(,

266 DIGESTO.—LIBRO II: TiTULO XI

este si socii sint, no prosit el dolus propter socie- do dar la excepción contra el otro, solamente si
tatem. fueren socios, para que no le aproveche & dolo
por razón de la sociedad.
§ 1.—Item si duo re¡ promittendi sint, et 'anus § 1.—Asirniauio, si fueren des los que prome-
ad iudicium non ven erit contemta sua promissio- tieron, y el uno no hubiere ido A juicio, menos-
ne indicio sistendi causa faeta, actor autem ab preciada su promesa hecha de presentarse en él,
altero rem petat, ab altero poenain desertionis, pero el actor pidiese al uno la cosa, y al otro la pe-
petendo poonam exeeptione suininovebitur. na de la deserción, será repelido con excepción,
pidiendo la pena.
§ 2.—Aeque si a patre facta fuerit promiesio § 2.—Igualmente, si por el padre se hubiere he-
iudicio sistendi gratia ex ful contractu, deinde cho promesa de presentarse enjuicio por contrato
de re actor egerit eum fUo, exceptione summo del hijo, y después el actor hubiere procedido con-
vebitur, si eum pati'e ex cius promissiono agat; tra el hijo por la cosa, será repelido con excepción,
et contra idem cnt, si filius prom3.serit, et actor si litigare con el padre por su promesa; y al con-
egenit cum patre de peculio. trario se dirá lo mismo, si el hijo hubiere prometi-
do, y el actor demandare al padre sobre el peculio.
6. G.uus libro 1. ad Legem XII. Tabuarurn.— 6. GAYo- Comentarios a la ley de Las Doce Ta-
Si is, qui (1) fideiussorern dcdit, ideo non tetO- blas, libro ¡.—Si el que dió fiador no se hubiere
nt, quod Iteipublicae causa abfuit, iuiquum est, presentado, porque estuvo ausente por causa de la
fideiussoreizi ob alium neoeBsitate sitendi obli- República, es injusto que el fiador quede obligado
gatuin esso, quum ipsi liberum esset non sistero. por otro por la necesidad de presentarse, teniendo
este mismo libertad para no comparecer.
7. PAULUS libro LXIX. (2) ad Edictum. - Si 7. PAULO; CoMentariOS al Edicto, litro LXIX.
quis servum in iudicio sisti proinisenit, ve¡ alium, —Si alguno hubiere prometido que seria presen-
qui in aliena potestate est, iísdem excoptionibus tado en juicio el esclavo, ñ otro que esta en ajena
utitur, quihus, si pro libero vol pat.refailias fi- potestad, UBa do las mismas excepciones, que si
deiussit; praeterquam si Reipubliene causa abes- prometió por un hombre libre 6 por un padre de
se diecretur servus, nam servus Eeipublicac cau- familia; salvo si se dijere que el esclavo estuvo
sa abesse non potest. Practer bane autem exce- ausente por causa de la República, porque el es-
ptionem eeterae, quia commimes sunt, tam in clavo no puede estar ausente por causa de la Re-
libero homijie, quam lii servo loeum babent. publica. Pero fuera de esta excepción tienen En-
garlas demás,porq'ae son comunes, tanto respecto
de un hombre libre, como de un esclavo.
S. GAnrs libro XXIX. ad Edictum provincia- 8. GAYO; Comentarios al Edicto Provincial, Li-
le.—Et si post tres, ant quinque puresve dios, bro XXIX.—Y si el reo hubiere dado facilidad de
quam indicio sisti se reus promisit, seeum agen- que se litigase con él tres, ó cinco, 6 más dias des-
di potestatezn feceri.t, nec a.ctoris ius e mora de- pués del que prometió presentarse A juicio, y por
terius factum sit, eonseq'uens est dici, defendi eum la demore no se hizo peor el derecho del actor, es
debere por execptionem. consiguiente que se diga, que debe aquel defen-
derse por la excepción.
9. Utpuj,us Libro LXX VIL (8) ad L'dicura.— 9. ULPJANO Comentarios al Edicto, libro
Si servus indicio se siti promittat, non eorninit- LXX VIL—Si el esclavo prometiere presentarse
titur stipulatio neque in eum, neque in ftdeiusso- en juicio, no se verifica la estipulación, ni contra
res cius. l, ni contra sus fiadores.
§ 1.— Si- plurium servorum nomine indicio si- § 1.—Si en nombre de muchos esclavos se pro-
stendi causa una etipulatione promittatur, poenam metiera en una estipulación por causa de presen-
quidem integram cominittt, hect unus status non tarse á juicio, dice Labeon, que se incurre cierta-
sit, Laheo ait, quia verum sit, omnes statos non mente en toda la pena, aunque solo uno no haya
osse: verum si pro rata (4) unius offeratur poena, comparecido, como quiera que sea verdad que lo-
exceptione doli usurum eum, qui ex hac stipula- dos no se hayan presentado: pero si se ofreciere
tiene eonvenitnr. la pena A prorata de cada uno, deberá usar de la
excepción de dolo aquel que ea demandado por
esta estipulación.
10. PAULUS Libro 1. ad Plautiunz,— Si eum in- 10. EL MISNO; Comentarios 4 Plaucio, libro L—
dicio sisti promisero, qui iarn tempore liberatus. Si yo hubiere prometido que seria presentado en
esse dicebatur, quia mm actione forte non tene- inicio aquel que decla haberse ya librado por el
batur, aetio in me danda est, u.t -rel exhibeam tiempo, porque acaso ya no estaba obligado por
eum, vol defendam, ut ventas inquiratur. la acción, se ha de dar acción entra mi, para que
6 lo presente, 6 lo defienda, A fin de que se inquie-
ra la verdad.
§ 1.—Horno sisti prornissus ante diom dolo pro- § 1.—Si el hombre que se prometió presentar
miesoris penit; corto inre utixeur, non ante poe- pereció por dolo del prometedor antes del día se-

eum, Eai. (5) XX., FoL


(4) portlone, ns6f te Haz.

DIGESTO.—LIBRO II: TÍTULO XI 267

nam peti poase, quam, dies 'venerit (1); tota enim flalado, usamos de este derecho cierto, que no pue-
5tipulatio iii diem collata videtnr. da pedirse la pena antes que hubiere llegado el
din; porque toda estipulación se reputa referida
á aquel dia.
§ 2.—Qui iuiuriarum acturus est, stipulatus § 2.—El que habla de demandar por injurias,
erat ante litem contestatani, ut adversarius suus habla estipulado antes de contestada la demanda,
indicio sistat, c0mtnii3S&L atipulatione rnortuus set; que su adversario se presentara fi juicio, y verifi-
non compotera lieredi olas ex stipulatu actioneni cada. Ja estipulación murió; se determiné, que no
pjaeuit, quintales atipulationes propter rcDi ipsam compete á su heredero acción por lo estipulado,
darontur. Iniurianun autem actio heredi non porque tales estipulaciones se darlan por la mis-
eompetitquarnvis enim hace stipulatio iudieio si- ma cosa. Mas la acción de injurias no compete al
stti.di causa facta ad horedem Vranseat, tainen heredero; pues aunque esta estipulación, hecha
in hac causa d.anda non est; nam et defuncáus si por causa de presentaran en juicio, pasa al here-
veliet Q]fliSSa iniuriarum netione ex stipulat,u ago- dero, no debe, sin embargo, darse en esta causa;
re, non perniitteretur el. Idem diçendum case, et porque aunque el difunto, habiendo prescindido
si is, cum quo iniuriarum agere volebam, atipu- de la acción de injurias, quisiese reclamar por lo
latieRe ttli conimiasa dccesserit; nam non compe- estipulado, no se lo permitirla. Y lo mismo se ha
tit mihi adversus heredeni Cina ex stipulatn actio. de decir, si aquel con quien yo quena litigar por
Et hoc lulianus acribit; secunduni quod otsi fi- la acción de injurias hubiere fallecido, verificada
dejuasoros dati erant, minirne dabitur iii cos actio tal estipulación; porque no mO compete contra su
mortuo reo, Idem Pomponius, si non post lougum heredero la acción por lo estipulado. Y así lo es-
tempus deeesserit, quia si ad iudicium vcnisset, cribe Juliano; según lo que, muerto el reo, aunque
litem enni co contestan actor potuiase!. se hablan dado fiadores, en manera ninguna se
dará acción contra CILIOS. Lo mismo escribe Pmn-
ponio, si no hubiere fallecido desjués de mucho
tiempo, porque si hubiese ido al juicio, el actor
habría podido contestar con él el litigio.
11. ULPIANUS Libro XLVII. ad Sabinum.— Si 11. ULPIANO; Comentarios d Sabino, libro XL VII.
quia quendam. in (2) indicio sisti promiserit, la —Si uno hubiere prometido que alguien seria pre-
cadeni causa enni debet sistere. la cadeni autem sentado en juicio, debe presentarlo en el mismo
causa sistre hoc et, ita sistere, ut actor¡ pera e- estado. Mas presentar en el mismo estado, es pre-
cutio loco deteriori non sit, quamvis exaetio re¡ sentar do modo que no se haga de peor condición
poasit case dif1iilior. Licet enim difficilior exa- para el actor la reraecución, aunque la exacción
etio alt, tamn dlecndum set, videri in cadem de la cosa pueda ser más dificit. Porque aunque
causa eum stetiase; nam etsi novum aes alienum sea más dificil la exacción, no obstante, se ha de
contraxisset vel pecuuiam perdidiases, vid.etur decir que se reputa que ¿1 permaneció en el mis-
tamen in eadcm causa atetisse Ergo et qui al¡¡ mo estado; porque aun cuando hubiese contraido
iudicatus sistitur, in eadem causa. atare (3) -vi- nueva deuda 6 perdido ci dinero, se entiende, sin
tictur. embargo, que permaneció en el mismo estado.
Luego también el que ya condenado á favor de
otro se presenta, se reputa que permanece en el
mismo estado.
12. PAULUS Libro XI. ad Sabinum.—Qui autem 12. PAULO; Comentarios á ~¡no, libro XI.—
novo privilegio utitur, non videtur in eadem causa Mas el que disfruta de un nuevo privilegio, no pa-
sistL rece que se presenta en el mismo estado,
§ 1.-11iud tenondum est, quod acatimationeni § 1.--Respecto fi la estimación de aquello que
cina, quod intersit agentis, ad iflud tempus refe- importe al actor, debe observarse que se ha de
rendum cst (4), quo sisti dcbuit, non cd Id, quo atender fi aquel tiempo en que debió presentarse,
agitur, quamvis desierit ema interesse. 110 fi aquel en que se demanda, aunque hubiere
dejado de importarle.
13. IIJLIANUS libro LV. Digestorum.— Quoties 13. JULIANO; Digesto, Libro L17.—Siempre que
servus indicio sistendi causa ut ipse litigaturu.s un esclavo por causa de la presentación enjuicio,
vel ab alio atipulatur, val ipse promittit, ncc cern- ó estipula de otro, ó promete, como si él mismo
mittitur btipulatio, nec fideiussorcs tenentur, quia hubiera de litigar, ni se verifica la estipulación,
servus conveniri, vel convenire non potest. ni los fiadores quedan obligados, porque el escla-
vo no puede ser demandado, ni demandar.
14. NERATIUS Libro II. Membranarum.—Si pro- 14. NnRAoIo; Pergaminos, Libro 11.—Si el pro-
curator ita stipulatus est, ut sistat duntaxat cuni, curador estipuló as!, que presentarla únicamente
quem stipulartur, non etiani poonam, si status á aquel fi quien estipulase, y no estipulara tam-
non esset, atipuiaretur, propemodum unilius mo- bién pena, si no hubiese sido presentado, de casi
meuti est ea atipulatio, quia procuratoris, quod ningún valor es esta estipulación, porque al pro-
ad ipsius utilitatem pertinet, nihil interest sisti. curador, en lo que respecta á su propia utilidad,
Sed qtunn alionuin negotium. la (5) atipulando nada lo importa que se presente. Poro cuando al

(1) dies promb&onls vnlat, RaL.


(2) tu, orn! Mt.a Hal. (4) quod kestluiatlo—rferenda est, Vsig.
(5) Br. in, Taur.

268 DIGESTO.—LIBRO It: TITULO XII

egerit, potest defendi non procuratoris, sed eme, estipular hubiere tratado de un negocio ajeno,
aldus negotiurn gesscrit, utilitatem in ea re spe- puede defenderse que se ha de atender en este
atan dam cese; ut quantuni doniini litis interfuit si- caso la utilidad no del procurador, sino da aquel
sti, tantum ex ea stipulatone non etato reo pro- cuyo negocio hubiere cuidado; para que cuanto
curatori debeatur. Eadem et fortius adhue die¡ importo al dueño del pleito que, se prescntaec
possuut, si procurator ita stpulatus esset: «quan- otro tanto se daba por aquella estipulación al pro-
ti ca res cnt», ut hane conceptionem verborum curador, no habicudoso presentado el reo. Lo
non ad ipsius, sed ad domini utilitatem relatarn mismo, ,y aun con más razón, pueda decirse, si el
interpretemur. procurador hubiere estipulado en esta forma:
«cuanto importare aquella cosa», para que inter-
retemos la inteligencia de estas palabras, referI-
da no ála utilidad de él mismo, sino á la del seilor.
15. PAPINIANUS Libro H. Quaestjonurn (1).— Si 15. PAPI1ÁNO; Cuestiones, libro 11.—Si el tutor
tutor iudicio sisti promiscrit, et stipulationi non hubiere prometido presentarsa en juicio, y no se
obtcniparavcrit, et interea pupillus. adoleverit, hubiere atenido á la estipulación, y entre tanto
aut mortem obienit, ant etiam abstentus sit here- se hubiere hecho púbero el pupilo, 6 hubiere fa-
ditate, denegabitur ex etipulatu actio; nam et llecido, 6 aun se hubiere abstenido de la heren-
ipsius re¡, quae petebatur, si tutor indicatus fue- cia, se denegará la acción por lo estipulado; por-
nt, et eorum quid aeciderit, non cese dandam que si el tutor hubiere sido condenado, y hubiere
in eutn actionem iudieati probatuin est. acontecido alguna cosa de estas, está aprobado
que no so ha de dar contra él la acción de cosa juz-
gada., ni aun por la misma cosa que se pedía.
TIT. XII TÍTULO XXI
DE FERI]B ET DILATIONXJ3US ET DIVEliSIS DE LOS DÍAS FERIADOS, DE LAS DILACO1ÇE8 Y
TEMPORIBU (2) DE DIVERSOS TIEMPOS
(Cf. C'od. III. Ii, 22.1 (Pase Cód, III. 11. ¡2.J

1. ULPIANUS Libro IV. de OMAibUS rPribunaLi 1. ULrJIo; .l)e todos los Tribunales, Libro IV.
bus.—Ne quis messiurn vindemiarumque temrnre —Exprésase en una oración del Divino Mareo, que
adversarium cogat ad iudichun venire, oratione nadie precise á su contrario á comparecer en jui-
Divi Marci exprimitur, quia occupati circa real cio en el tiempo de las mieses, ni en el de las ven-
rusticam in forum compellencli non sunt. dimias, porque no deben ser compelidos á presen-
tarse en un tribunal los que están ocupados en
las faenas del campo.
§ 1.—Sed si Praetor aut par ignorantiam, vol 1.—Pero si el Pretor ó por ignorancia, ó por
socordiam evocare cas perse'veraverit, hique spon- negligencia hubiere perseverado cii llamarlos, y
te venerint, siquidein senteutiam dixenit prao- estos hubieren ido espontáneamente, si hubiere
entibus illis et sponte litigantibus, sententia va- pronunciado sentencia hallándose ellos presentes
lebit, tametsi non reate fecerit, qui cos evocave- y litigando voluntariamente, será válida la sen-
nt. Sin vero, qnum abeese perseveraverint, tencia, aunque no hubiere obrado bien el que los
sententiam protulerit etiam abs entibus ihis, con- hubiere citado. Mas si, habiendo perseverado en
sequcus ant clicero, sententiam nullius asee mo- estar ausentes, hubiere proferido sentencia á pe-
menti; neque enim Praetoris factum iuri deroga- sar do [a ausencia de aquellos, será consiguiente
re oportct. Et citra appellationem igitur sententia decir, que la sentencia es de ningún valor;.porque
infirmabitur. no conviene que el hecho del Pretor derogue el
derecho. Y por esto se anulará la sentencia sin
necesidad de apelación.
* 2.—Sed exeipiuntur certae causae, ex quibus § 2.—PCrD se exceptúan ciertas causas, por las
cogi poterimus et per id temperie, quum. messes que podemos ser obligados á comparecer ante los
vindeiniaeque sunt, ad Practores (3) venire, sai- Pretores aun por este tiempo de las mieses y de
hect si res tempere peritura sit, boa est, si dilatio la vendimia, á saber; si la cosa hubiera de perecer
netionam sit percmtura. Sane quoties res urget, por el tiempo, esto es, si la dilación hubiera de
cogendi quidem suinus ad Praetorem venire, ve- extinguir la acción. En efecto, siempre que el ne-
mm ad boa tantnm eogi nequuni est, ut lis con- gocio urge, debemos ser en verdad obligados A
testetur; et ita ipsis verbis orationis exprimitur. comparecer ante el Pretor, pero es justo que se
Deuicjue alterutro recusante post litem contesta- nos obligue tan sólo á esto, A que sea contestada
tan' litigare, dilationem oratio concessit. la demanda; y así se expresa en las mismas pala-
bras de la oración. Finalmente, rehusando una de
las partes litigar después de contestada 'la de-
manda, la oración concedió la dilación.
2. IDEM Libro V. ad Edietum.—Eadem orationa 2. EL MISMO; Comentarios al Edicto, libro V. —
Divus Marcus in Sonatu recitata effeait, de aliis El Divino Marco hizo por la misma oración reci-
spec[cbus Praetorem adiri etiam dielme feriati- tada en el Senado, que por otras causas se eom-

I) Ulpianus lib. III. de onm [bus Tribunalibus, H&l.


2 3.1 QUIBIJS CÁUIg FERIjLZ 3401 IMPEDILNTUR, aOa-
(3) praetorem, VuIg.

DIGKSTO.—LIBRO XI; TITULO XII 269

cIS (1); utputa ut tutores aut curatores dentiir, nt pareciese ante Pretor aun en los días feriados; por
officii admoneantur cess antes (2), exeusatione8 ejemplo, para que so den tutores 6 curadores, sean
allegeIltur, alimenta conslitiiaiitur, aetates pro- amonestados los que dejen el cargo, se aleguen
bentur, veutris nomine in possessioncm mittatair, excusas, se consignen alimentos, se prueben eda-
val reí servandae causa, ve! legatorum fideive des, se ponga en posesión 4 nombre del vientre,
connnissorUm, vel damni infeoti; item de testa- 6 por causa de conservar la cosa, 6 de los legados
inentis exbibendis, ut curator dotar bonorum 6 fideicomIsos, 6 por el daito que amenaza lo rui-
oms, cal an heres extiturus sit, ulcertum es!; ant noso; también para que so exhiban testamentos,
de alendis liberis, parentibus, patronis; ant de para que se dé curador do los bienes de aquel que
adeund-a suspeeta horeclitate; ant ut adspectu es incierto si habrá de tener heredero; 6 sobre al¡-
atrox injuria acstimetur, vel si cuí fideicoinmis- montos 4 descendientes, ascendientes, ó patronos;
sana libertas praos tau.da est (8). ó para adir una herencia sospechosa; 6 para que
por el aspecto se estime una Injuria atroz, ósi se ha
de dar 4 alguien lalibertad dejada en fideicomiso.
3. tDEM libro II. ad Edictura. —Solet etiam mes- 3. En. MISMO Comentarios al Edicto, Libro II.—
sis vindemiarutnclue tempore ius dici de rebus, También en el tiempo de la recolección de las
qilaa tempore vl morte peniturne sunt; morte, mieses y en el de la vendimia suele juzgarse so-
veluti furti, damni iniuriae, iniuriaruni atrocium, bre cosas que han de perecer con el tiempo, 6 por
qn! (4) de incendio, ruina, naufragio, rate, nave muerte; por muerte, como las de hurto, de injuria
expuguata rapuisse diuntur (a), et si quae si- con daño, injurias atroces, los que son acusados do
miles sun!. IteIfl si res tempere periturae sun!, haber arrebatado algo con ocasión deincendio, rui-
ant a.ctionis dios exiturus est. na, naufragio, apresamiento de balsa 6 nave, y
otras cosas que fueren semejantes. Igualmente, si
las cosas han de perecer por el tiempo, 6 ha de
pasarse el. día de la acción.
§ L—Liberalia quoque iudfcia omni tempore § 1.—También los juicios sobre libertad se ter-
finiuntur. minan en todo tiempo.
§ 2.—Item in eum, qui quid niindinarum nomi- § 2.—Asimismo se juzga en todo tiempo contra
ne adversus commuuem utilitatom aeceperit, omni el que, con ocasión de las ferias, hubiere ejecu-
tempore ius dicitur. tado algo contra la común utilidad.
4. PAULUS libro I. ad Edietum.—Praesjdc,g pro- 4. Puw; Cornentario8 al Edicto, Libro T.—Los
vinciarum ex consuetudino culusque bel solent Presidentes de provincias suelen señalar, según
messis vindemiaruinque causa tempus otatuere. la costumbre de cada lugar, tiempo para la reco-
lección debas mieses y para las vendimias.
5. Uui&us libro LXII. ad Edictun.— Pridie 5. UL?rto; Comentarios al Edicto, libro LXII
Kalendas lanuanias Magistratus neq.ue ius dice- —Los Magistrados acostumbraron a no adminis-
re, sed nec su¡ potestatem facere consu.erunt. trar justicia, y aun 4 no dar audiencia, la víspera
de las Calendas de Enero.
8. I»nM Libro LXXVII. ad Edictum.—Si feria- • 8. EL MISMO Comentarios al Edicto, Libro
tis diebus fuerit iudieatuni, lego eautum est, no LXX VIL—Si se hubiere juzgado en dlaø ferIados,
his diebus iudicium si!, fbi ex voluntate par- se dispuso por la ley, que en estos días no haya
tiu.m; et quod aliter adversus ea iudicatum (6) sentencia, sino por voluntad de las partes; y que
no quis iudicatum facere, nove solvere de- lo que de otro modo contra estas disposiciones se
beat, nove quis, ad quem de ea re in ius aditmn hubiere juzgado, nadie deba hacerlo, ni pagarlo
en!, iudicatum facere cogat. como juzgado, ni aquel, ante quien se hubiere
acudido sobre el particular en justicia, obligue 4
ejecutar la sentencia.
7. IDEM libro 1. de offtcio Consulis (7).—Ora- 7. EL MISMO; Del cargo de ClnsuL, Libro 1 —En
tione quideni Divi Maro¡ amplius, quam semel la oración del Divino Marco está ciertamente ex-
non esse dandani instrumentorum dilationem ex- presado que no deba darse más que una vez dila-
presstm (8) est; sed utilitatis litigantium gratia ción para exhibir instrumentos; pero en gracia 4
causa cogmta et iterum dilatio tam ex eadem, la utilidad de los litigantes suele darse, con cono-
quam ex alia provincia secundu.m moderamen. cimiento de causa, dilación también por segunda
(9) locorum impertiri (10) solet; e! Inaxime, si vez, tanto 4 108 de la misma, como 4 los de otra
aliquid inopinatum emergat. Illud videndum, si provincia, con arreglo 4 la distancia de los lu, ga-
detunetus aecepenit aliquam d.ilationem propter res; y mayormente, si surgiera algo inopinado.
instrumenta, an successori que que eme dar! de- Ha de verse esto; si el ya difunto hubiere obteni-
beal, sn vero, quia 1am data est, amplius dan do alguna dilación para presentar Instrumentos,
non pos oit? Et magis es!, ut et hule (11) causa co- ¿acaso se debe dar también 4 su sucesor, ó, por-
guita dan debeat. que ya se dió, no puede darse otra vez? Y es más
cierto, que también 4 éste debe darse con cono-
(1) fsrbii, HaZ. cimiento de causa.
!) offlcla admoneantur ceeaantls, HaZ.
(S) 114U. ^ vsi fié Ommissarla ]jbertas prsestanda.
) et quae, Vuio.; quod, AM. (5) comprebensutu, Vulg.
5) dicentur, Hal. (5) moderatlonem, Vulg.
(A) indielum, Hl (10) impetren, otio en Hal.
() Proconaufls, HaZ. (11) Vi4g.; hc, Fi.i, Mal.
Tomo 1-85

270 DIGESTO:—LIBRO II: TÍTULO xlii
8. PAULUS libro XIII. ad Sabinum.— More Ro- 8. PAULO; Comentarios cl Sabino, libro XIII.—
mano dios a inedia acete iueipit, et sequentis no- Según la costumbre romana, el din comienza des-
ctis media parte tlnitur; itaq'ue quidquid in his de la media noche, y acaba á la mitad de la no-
viginti quatuor horis, id est duabus dimidiati che siguiente; y as!, todo lo que se hizo en estas
noctibus et luce media, actum est, perinde est, veinticuatro horas, esto es, en las dos medias no-
quasi qu.avis hora lucio actuni esset. ches y- en el dia intermedio, es lo mismo que si se
hubiese hecho en cualquiera hora del dla.
9. ULPIATUS Libro VII. de of/lcio ProconuLis.— 9. ULPi.&io; Del Cargo de Procónsul, libro VII.
Divug Trainnus Minicio (1) Natal¡ reseripsit, fe- —El Divino Trajano respondió por rescripto á Mi-
rias a forensibus tantum negotiis dare vacatio- alejo Natal, que las ferias daban vacaciones tan só-
acm, ea autem, quae ad diseiplinam militareni lo para los negocios forenses, pero que los que per-
pertinent, etiam foriatis diebus peragenda; inter tenecen á la disciplina militar doblan proseguirse
quae custodiarurn quoque cognitionem esse. aun en loa días feriados; entre cuyos negocios está
también el conocimiento de las causas de presos.
10. PAULUS Libro V. &ntentiarum.— In pecu-. 10. PAULO; Sentencias, libro V.—En la causas
niariis causis omnis (2) dilatio singuEs causis pecuniarias no se puede conceder cualquiera di-
plus semel tribu¡ non potest, in capitalibus auteni lación más que una sola vez en cada causa,
reo tres dilationes, accusatori duae darí possuut; pero en las capitales pueden darse tres dilaciones
sed utrumque causa cognita. al reo, y dos al acusador; pero una y otra cosa
con conocimiento de causa.
TIT. XIII TÍTULO XIII
E BDENDO DE IA PRODUCCIÓN EN JUICIO
tap. C'od. KL Li fVÑus Cód. II. 1.1

1. ULPIANjIS libro IV. ad Eciictum.—Qua quis- 1. ULPIANO; Comentarios al Edicto, Libro IV.—
que actione agore volet, eam (3) cdcre debet; nam, El que quiera ejercitar una acción debe manifes-
aequissimum videtur, cura, qui acturus est, cdc-. tarla; porque parece muy justo que el que ha de
rc actionem, ut proinde seiat reus, utrum cedere, demandar produzca la acción, para que de esta
an contendere ultra dobeat, et, si contendendum suerte sepa el reo, si debe ceder ó seguir conten-
putat, veniat instructue ad agendum cognita actio. diendo, y, si juzga que debe litigar, comparezca
ne, qua conveniatur. instruido para defenderse, con conocimiento de
la acción por que sea demandado.
§ 1.—Edere est etiain copiani descnibendi face. § 1.—Producir es también' que se saque
re, 'vel la libello complecti et clare, vol dictare. copia, 6 comprender en un libelo la demanda y
Eum quoque edore Labeo nit, qui producat ud darlo, ó dictarlo. Labeon dice que también produ-
versariuni suum ad album, et demonstret, quod ce el que llevare á su adversario ante el albuin, y
dictaturus out, vel id d.icendo, que -uti velit. le demostrara lo que ha de dictar, 6 le dijera aque-
llo de que quiera usar.
§ 2.—Editiones sine die et consule lien debent, § 2.—Las producciones deben hacerse sin expre-
nc quidexcogitetur e dito (4) die et consule, et sar din ni Cónsul, para que no se maquine algo por
praelato dio fiat. Dieni autem et consulem exce- la manifestación del din y del Cónsul, y se haga
pit Praetor, quo instruinentum conseriptuni eSt, antes de dicho din. Mas el Pretor exceptuó el día
non in qucm solutio coneepta est; nam des solu- y el Cónsul en que se escribió el instrumento, no
tioni, sicuti summa, pars et etipulationis. Ratio- aquel para el cual se fijó el pago; porque el día
nos tamen eum die et consulo cdi debent, qnoniam del pago es, como la cantidad, parte también de
accepta cC data non alias poasunt apparere, nisi la estipulación. Pero las cuentas deben presen-
dios cC consul fuerit editus. tarse con expresión de da y de Cónsul, porque el
cargo y la data no pueden aparecer de otra suer-
te, si no se hubiere expresado el cha y el Cónsul.
§ .—Edenda 8unt omnia, quae quis apud iudi- § 3.—Debe presentarse todo aquello que cual-
cern editurus est; non tamen ut et instrumenta, quiera ha de producir ante el juez; pero no decaodo
quibus quis usurus non cst, compellatur odere. que sea compelido 4 presentar aun aquellos ins-
trumentos de que no ha de usar.
§ 4.—Edere non videtur, qui stipulationcin te- § 4.—No se entiende que produce el que no pre-
tain non edit. senta toda la estipulación.
§ 5.—Jis, qui ab actatem, vol rusticitatem, vel § 5.—Se auxiliará á los que, inducidos á error
ob sexum lapsi non ediderunt, vel ex aun insta por su edad, 6 por su rusticidad, ó por SU 8010, no
causa, subveniotur. presentaron nada.
2. PAULIJS Libro III. ad Fdictum.— Si legatum 2. PAULO; Comentarios al Edicto, libro IH.—Si
petatur, non iubet Praetor verba testamenti cdc-. se pidiera un legado, no manda el Pretor producir
rc; ideo fortasse, quia heredes solent habore las- del testamento; y esto acaso, porque
exemplum testamenti. los herederos suelen tener copia del testamento.

(1) Mlnutio Natureli, V&g.


(2) om.tibu5, Ha!. VuIg. (t) e dio, Tau?,; dito, ¿o a5ade el texto siguiendo 4 .B'.;
3) prius, ~rea Ha!. exeogftetur, autprolato, etc. ¡Ial.; edito dte et eonu.la, Viag.
DWLSTO.—LIBRO II: TITULO XIII

S. MunIoIANJs (1) libro II, de Poenis.— Sena- S. M&uniciAxo; 1e las Penas, Libro II.—Deter-
tus censuit, nc quisquam corum, a quibus quid. minó el Sonado, que ninguno de aquellos de quie-
(2) fisco petetur, alia instrumenta delator¡ coga- nes se pidiese algo para el fisco, esté obligado fi
tur edere, quam quae ad eam eausam pertinerent, exhibir al delator otros instrumentos que los que
ex qua se deferre profesaus lerteneeieran fi la causa por la que hubiese, ma-
nifestado que denunciaba.
4. ULPIANUS libro IV. ad Edjcturn.—Praetor 4. Ur.rio; Comentarios al Edicto, libro IV.—
alt: Al%GNTARIÁE MENSAE ]XEnÇITORES RATIO- Dice el Pretor: «los directores de Bancos de cambio
QUAE AD SE PERTINT (3), EDANT ADIECTO »exhiban la cuenta que les pertenece, con cipre-
DIN El' CONSULE. »sidn do día y Consuh'.
1.--Hu-ius Edicti ratio aequissima est; nam § 1.—Justlsima es la razón de este Edicto; por-
quum singulorum rationes argentar¡¡ conñciant, que como quiera que los cambistas formen las
aequum fuit, id quod mci causa confecit (4), mcu.m cuentas de cada cual, fué justo que se me exhiba
quodammodo instrumentum mibi cdi. el instrumento, en cierto modo mio, que uno for-
mó por mi causa.
§ 2.—Sed eL fihiusfainilias continetuz bis verbis, § 2—Pero también está comprendido el hijo de
ut vol ipse cogatur edere; an et pater, quaeritur. familia en estas palabras, de suerte que también
Labeo 8e1'ibit patrem non cogendum, nisi sciente él sea obligado fi exhibir; pero ¿y el padre? se pre-
ea arentaria exercetur; sed recto Sabinus ro- gunta. Labeon escribe que no debe obligarse al
spondit, tune Id admitteudum, quum patri quae- padre, salvo si, sabiéndolo él, se ejerciera ci oficio
tiu refert. de cambista; pero Sabino respondió acertadamen-
te, que esto se ha ¿e admitir cuando al padre co-
rresponde la ganancia.
§ 3.—Sed si servus argeutariam faciat—potest § 3.—Pero si un esclavo hiciera de cambista,—
enim—siquidem vohintate doinini fecerit, compel- corno puede —,si lo hubiere sido con beneplácito
lendum dominum edere ae perinde lii eum dan- de su señor, el señor ha de ser compelido fi cxlii-
dum esse () iudicium, ac si ipse feeisset; sed si biry contra él se ha de darla acción, exactamente
medo domino fecit, satiS case dominum jurare, corno si él mismo lo hubiese sido; pero silo fu.é ig-
eas se rationes non habere. Si servus peculiarem norándolo su señor, as bastante que el señor jure
faciat argentariam, doxuinus de peculio, vol de in que ¿1 no tiene aquellas cuentas. Si el esclavo lii-
roin verso tenetur; sed si dominus ha'bet rationes, dore do cambista con su peculio, su señor está
ncc edit, insolidum tenetur (6). obligado por la acción de peculio, 6 de lo que se
convirtió en su provecho; pero si el señor tiene
las cuentas y no las presenta, queda obligado so-
lidariamente.
§ 4.—Etiam is, qui closiit argcntariam facere, § 4.—También el que dejó de hacer de cambis-
ad. editionem compellitur. ta es compelido fi la exhibición.
§ 5.—Sed Ibi quis compellitur edere, ubi argen- § 5.—Pero cualquiera es compelido fi exhibir
tariam exereuit; et (7) hoc est constitutum. Quod alli donde ejerció de cambista; y así esta ordena-
si instrumentum argentariae in alia provincia do. Mas si tuviera en una provincia los documen-
habeat, in alia administraverit, ibi puto cogen- tos de cambista, y en otra hubiera administrado,
dum edere, ubi argentariam exerenit; hoc enim orino que se le ha de obligar fi exhibir allí donde
primum deliquit, quod alio instrumentum trans- ejerció do cambista; porque faltó primeramente
tulit. Quodsi in alio loco argentar iazu exercet, en esto, en que trasladó fi otra parte la documen-
adibi autem ad editionem compelletur, inmune boe tación. Pero si ejerce de cambista en un lugar, y
faecre cogitur, nisi descriptum velis, ub de ea se le compeliese fi la exhibición en otro, de ningún
re agitur, eum tibi dare (8), tuis 'videlicet sum- modo está obligado fi hacer esto, salvo si quisie-
ti bus; ras que, allí donde se trata del asunto, te diera
una copia, por supuesto, fi expensas tuyas;
5. P.aui.us libro III. ad Edictum.—spatiurnquo 5. PAULO; Comentarios al Edicto, libro 111.—y
ad perferendas () ena tribucndum est. ha de concederse tiempo para llevarlas.
C. ULPL&NUS libro IV. ad Edicturn.•—Si quia ex 8. ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro IV.—
argentartis, ut plerique eorum, in villa habeat Si algún cambista tuviere, como la mayor parte
instrumentum, vol in horreo, aut ad locum te de ellos, la documentación en su casa de campo,
perdueet, ant descriptas rationes dabit. 6 en el almacén, 6 te llevará fi aquel lugar, 6 te
dará copiadas las cuentas.
% 1.—Cogentur et succeasores argetitarii edo- § 1.---También los sucesores del cambista serán
re rationes. Quodsi plures sunt heredes, et unus obligados fi exhibir las cuentas. Mas si son muchos
habeat, soma ad editionem compelletur; sed si los herederos, y uno las tuviera, sólo él será com-
omnes habeant, et imus ediderit (10), omnes ad pelido fi la exhibición; pero si las tuvieran todos,
edítionin compellendi sunt. Quid euiin, si humi- y solo uno las hubiere presentado, todos han. de

(1) Mart.lauie, Velo. (omitiendo SenatUB eslisttit).


(2) a, inserta -llaL
(3) aATIO S-PERTINRNT, Vuig. (7) compell)tur, (omitiendo Sed—edere) ubi argeatarlam
(4) confeetum est, Vzdg. exercult sed EeC e8t cou,itttutum, V14.
(5) liad. y la 17ulg. eat, FZ. (8) agitur ibl dan, fiad.
( ttlam al neacivu tum argeutr1an facere, a4sdea otros (9) praestandas, Rol,
en liad. (10) edidIL, an Omnes, HaZ.

212 DIGESTO.—LIBRO II: TtTULO XIII

lis et deploratus ulius edidit, izt dubitare quis ser compelidos 4 la exhibición, Mas ¿qué se dirá,
merito de fide editionis possit? Ut igitur com- si las exhibió uno tan humilde é infeliz, que con
paran rationes possint, etiam ceteri edere debent, razón pueda alguien dudar de la fe de la cxhibi-
aut corte unius ed.itiont snbscribere Hoc idem .ción? En este caso, para que puedan compararse
erit, et si plurea fuerint argentarii, a quibus edi- las cuentas, deben exhibirlas también los demás,
tio desideratur; nam etsi plures tutores tutelam ó ciertamente suscribir la exhibición de aquel
administraverunt simul, aut omnes edere debent, solo. Esto mismo será, también Si hubieren sido
ant unius editioni subseribere. muchos los cambistas de quienes Be desea la exhi-
bición; porque también cuando muchos tutores
administraron juntamente la tutela, 6 todos de-
be» exhibir, ó suscribir la exhibición de uno solo.
§ 2.—Exigitur autem ab adversario argentarii § –Mas exíjase del adversario del cambista
iusiurandum, non calurnniae causa postulare cdi juramento, de que no pide por causa de calumnia
sibi; no forte vel supervacuas rationes, vel quas que se le exhiba; para que no pida acaso que se le
habet, edi Sibi postulet vexaudi argentarii causa. exhiban ó cuentas inútiles, ó las que tiene, con
el objeto de molestar al cambista.
§ 3.—Rationcm autem esse Labeo ait, ultro ci- § 3.—Mas dice Labeon, que la cuenta es una
tro dandi, accipiendi, credendi, obligandi, solven- negociación de lo que por una y otra parte se ha
di sui causa ucgotiationcm; neo allam rationem de dar, recibir, prestar y obligar por causa de pa-
nuda duntaxat solutione debiti incipere, nec, si gar lo suyo; y que ninguna cuenta empieza solo
pignus aoecperit aut mandatum, eompellendum por la nuda paga de lo debido, ni 4 nadie se ha
edere; hoeenim extra rationem case. Sed et quod de compeler fi. manifestar si hubiere recibido pren-
o1vi eonstif.uit, argentarius edere debet; nam et da ó mandato; porque esto cae fuera de la cuenta.
boc ex argentaria venit. Pero debe el cambista exhibir también lo que es-
tableció que se pague; porque también esto pro-
viene del oficio de cambista.
§ 4.—Ex hoc Edicto in id, quod interfuit, actio § 4.—En virtud de este Edicto compete acción
competit. por lo que interesó.
§ .—Unde apparet, ita demum tenere hoe Edi- § 5.—De donde aparece, que tan solo obliga es-
etum, si ad eum pertineat. Pertinere autein vi- te Edicto, si 4 alguien le correspondierala cuenta.
detur ad me ratio, si modo eam traetaveris (1) Mas parece que la cuenta me pertenece, si la hu-
me mandante; sed si procuraton meas absente me bieres formado mandándotelo yo; pero si, ausen-
inandaverit, an nilhi edeuda sit, quasi ad me per- te yo, te lo hubiere mandado mi procurador, ¿aca-
tineat? et magis cst, ut odatur. Procuratori quo- so se me ha de exhibir 4 mi, como si 4 ml meper-
que meo edendam rationem, quam mecum habet, teneciera? ymás razón hay para quesera e exhiba.
non dubito, quasi ad eum pertineat, et ca.uturum No dado que también 4 mi procurador se le ha de
de rato, si mandatum ci non sit. exhibir la cuenta que tiene conmigo, como Si 4.
él le perteneciera, y que ha de dar caución de ra-
tificación, si no tuviere mandato.
§ 6.—Si initinm tabularuni habet diem (a), in § 6.—Si el principio del libro, en que está escri-
quibus Titii ratio scnipta est, postmoduiu mea si- ta la cuenta de Ticio, tiene el día, hallándose des-
ne die et consule, etiam mihi edendus est dice et pués la mia sin dia ni Conan], también se inc han
consul; communis diii omnis rationis est prae- de exhibir el día y el Consul; porque es común 4
positio dio¡ et consulis. todas las cuentas la precedente consignación de
día y de Consul.
§ 7.—Ecli (3) autem est ve] dictare, vel trade- § 7.—Pero ser producido es, 6 dictar, 6 entregar
re libellum, vel eodieem proferre. el libelo, 6 presentar el libro de cuentas.
§ 8.—Praetor ait: ARGENTARIO EIVE, QUI ITE- § 8.—Dice elPretor: «Con conocimiento de causa,
RUM EDI POSTULABIP (4), CAUSA OGUNITA EDI »mandaré que se haga exhibición al cambista 6 4
flSBEBO. »aquel que pidiere que se exhibapor segunda vez».
§ 9.—Prohlbet argentario cdi ulla ratione, quod § 9.—Prohibe que se haga exhibición de una
etiam ipse instructus cose potest instrumento cuentan¡ cambista, porque también él puede estar
anac professionis; et absurdum est, qunni ipse in instruido por los documentos de su profesión; y es
ea sit causa, ni edere debeat, ipetun retere, ni absurdo, que cuando él esté en el caso de que de-
edatur el. Aa ncc heredi argentarii cdi rutio de- ba exhibir, pida que se le exhiba 4 él. Y ha de
beat, videndum. Et siquidem iustrumentum sr- verse, si tampoco al heredero de un cambista Be le
geutariae ad eum pervenit, non debet ci cdi, si deba exhibir una cuenta. Y si la documentación
minus, edenda eet ex causa; nam et ¡poi argenta- del cambio fué 4 su poder, no debe hacérsele la
rio ex causa ratio edenda est, si naflfragio, vel exhibición, pero si no, ha de exhibirsele la cuenta,
ruina, ve¡ incendio, vel alio simili casu rationes habicudo causa; porque también al mismo cam-
perdidisse probet, ant in longinquo habere, velu- bista se le ha de exhibir una cuenta, habiendo
ti trans mare. causa, como si probare que perdió las cuentas en
naufragio, ó ruina, 6 incendio, 6 por otro acciden-
te semejante, 6 que las tiene en lugar muy lejano,
por ejemplo, al otro lado del mar.
§ 10.—Nec iterum postulanti cdi Praetor ithet, § 10.—Y tampoco manda el Pretor que se haga
fliSi ex causa, () segunda vez exhibición al que la pida, sino me-
diando causa,

(1) tr.ttaverlt, as LsiL sn otro tiapo an el PL., ugiln Br. (5) edere VuiíJ.
(2) et .onsulem, 4daa en el PL. as ,nenCe, aen (4) RiaL. ('O t;ndo El») POTULAVERIT.
Dr.; taa&dn lao aSa4e HaL. () niai causa cognita, RaL

DIGESTO.—LIBRO II: TÍTULO XtU 28

7. ULIANUS ¿ilYTO III. ad Edictum.— vehiti si 7. UiPiANo; Comentarios al Edicto, libro III.—
peregre habere, quod, primum editum est, doceat como si probare que tiene lejos lo que la primera
vol minus pleno eclitum, vol eas rationes, quas vez se le exhibió, ó que se le exhibió incompleta-
easumaiore,flOfl vero negtigentiaperdiderit nam mente, ó se refiriese á aquellas cuentas que ha-
si co casa amisit, cal ignosci debeat, ex integro Mcre perdido por fuerza mayor, no ciertamente
edi iubbit. por negligencia; porque sitas perdiópor un acci-
dente que se le deba perdonar, mandará que de
nuevo se lo exhiban. -
§ 1.—Hace vox citerump duas res sigiflcat; §. 1.—Esta frase «de nuevo» significa dos cosas;
alteram, qua demonstraretur tompus seeundurn, la una, con la que se demostrarla el tiempo se-
quod Graeci sipov fsecundwml dicunt, alteram, gando, que dicen los griegos asóspov [segundo];
quae ad insequentia quoque tempora pertinet, y la otra, que pertenece también á tiempos subsi-
quae graece dicitur tdXtv Ír2LDSUBJ. Quod ita aoci- -mente].
guientes que CII griego se dice itdXw (reiterada-
pitar, quoties opus cnt; nam potest fien, ut bis lo que se entiende as!, cuantas veces fue-
editara sibi rationem quis perdiderit, ut vorbum re necesario; porque puede suceder, que alguno
«iteriim pro «saepitis» aceipiatur. hubiere perdido la cuenta exhibida á di dos veces,
de suerte que se entienda la frase .de nuevo» por
«muchas veces,»

8. TJLPIANUS libro IV. ad Edictum.— Ubi cxi- S. ULPIANO; Comenta rios al Edicto, libro IV.—
gitur argentaiius rationes edere, tunc punitur, Cuando se exige al cambista que exhiba las cuen-
quum dolo malo non exhibet; sed culpam non tas, sólo se le castiga cuando no las exhibe por
praestabit, nisi dolo (1) proximam. Dolo malo au- dolo malo; pero no prestará culpa, sino la próxi-
tem non edit et qui malitiose edidit, et qui in lo- ma al dolo. Mas no exhibe por dolo malo, asl el
tum non edit. que exhibió maliciosamente, como el que no ex-
hibió por completo.
§ 1.-19 autem, qm in hoc Edictum incidit, id § 1.—Pero el que incurre en este Edictó, queda
praestat, quod interfuil ITICa ratiOfl6B edi, quum obligado al tanto que me interesó que se exhibie-
decerneretur a Praetore, non quod hoklieinterest; ran las cuentas, cuando se determinase por el Pre-
et ideo licst interesse desaiit, vol minoris, vol pm- tor, no á lo que hoy me importa; y por tanto, aun
ns intcresse eoepit, locum actio non habebit, ne- cuando haya dejado de importarme, ó hubiere co-
que augincntum, neque dexniuutiónem (2). menzado á interesarme menos ó más, la acción
no tendrá lugar, ni aumento, ni disminución.
9. PAULIJS libro III. ad F4ictum.— Quaedam 9. PauLo; Oo,nent arios al Edicto, libro IIL—Hay
sunt personae, quas rationes nobis edere oportet; ciertas personas que conviene que nos exhiban
ncc tainen a Praetore por hoc Edictum compel- las cuentas; pero que, sin embargo, no son com-
luptur; veluti quum procurator res rationesve pelidas por el Pretor en virtud de este Edicto; por
nostras adininistravit, non cogitar a Praetore per ejemplo, cuando un procurador administré nues-
metu.m in factum actionis rationes edere; scilicet tras cosas ó cuentas, no es obligado por el Pretor
quia id eonsequi possumus por maudati actionem. por medio del temor á la acción del hecho ñ. pre-
Et quum dolo malo socias negotia gessit, Praetor sentar las cuentas; á saber, porque podemos con-
per hane elausulam non intervenit; est eitim pro seguir esto por la acción de mandato. Y cuando
socio actio. Sed ncc tutorem eogit Praetor pupil- con dolo malo el socio administré los negocios, el
lo edere rationes, sed iudicio tut.elae solet cogi Pretor no interviene por esta cláusula; porque
edere. hay la acción de sociedad. Mas ni aun al tutor le
obliga e! Pretor á presentar a] pupilo las cuen-
tas, sino que suele ser obligado á exhibirlas en
el juicio de tutela.
§ 1.—Nihil Intcrest, si suecessorcs, aut pater, § 1.—Nada importa, si los sucesores, 6 el pa-
ant dominus argentar¡¡ einsdem fucrunt profes- dre, ó el scior del cambista fueron de la misma
sionis, quia, quum iii loum t in ms suceedant profesión, porque como suceden en el lugar y en
argentarli, partibus cine fungi debeul. Is autem, el derecho del cambista, deben ejercer sus veces.
cui argentarius ratione,s su as legavit, non videbi- Mas no parecerá que está comprendido aquel fi.
tun contineni, quia iuris succeseor bis verbis si- quien el cambista legó sus cuentas, porque con
gaifleatur non magis, quam si ej vivas cas donas- estas palabras se significa el sucesor del derecho,
set. Sed ncc herce tenebitur, quum ncc posaideat, lo mismo que si se las hubiese donado en vida.
nec dolo malo tecerit. Sed si ci, antequam cas le- Pero ni aun el heredero estará obligado, cuando ni
gatario tradcret, -renuatiatuin (3) fuenit, no ante las posea, ni hubiere obrado con dolo malo. Pero si,
cas tradat, tenebitur, quasi dolo fecerit. Item an- antes que las entregara al legatario, se le hubiere
tequam cas tratlat, tenebitar (4). Quodsi nihil do- notificado que no las entregase aún, quedará obli-
lo (5) feeerit, causa cognita legatarius cogendus gado como si hubiere obrado con dolo. También
est edere. estará obligado, antes que las entregue. Mas si na-
da hubiere hecho con dolo, previo conocimiento de
causa, el legatario debe ser obligado ó. exhibir.
§ 2.—Numularios quoque non case iniquum co- • § 2.—Escribe Pomponio, que no es injusto que
cdeL'e, Pomponius seribit, quia et lii
gi rationes también los cambistas de cobre sean obligados L

(t)malo, inrta Elal. (5) denunclatum, II1U. ¡'t4g.


(2) n&jue ad augnientum nsqua ad de*nlnutioasm, flal. (4) Item—tenebltur. ot)iíteiaa aci1admene Rol.
Vug. (5) malo, nrta Hai.

274 DIGESTO.—LIBRO fl TÍTULO XIII

numularii, sicut argentarii, rationes conficiunt, exhibir las cuentas, porque también estos cam-
quia et aceipiuut pecuniam, et crogan.t per par- bistas, como los de plata, hacen cuentas, puesto
tes, quaruin probatio seriptura codicibusque co- que también reciben dinero, y lo distribuyen por
ram maxime continetur; el frequentissime ad fi- partes, cuya prueba se contiene principalmente
dem eoruui deeurritur en la escritura y en los libros de ellos; y muy- fre-
cuentemente se recurre A la fe de éstos.
§ 8.—Coteruin omnibus postulantibus et luran- § 8.—Además de esto, manda que A. todos los que
tibus, non ealumniae causa pebre, rabiones, quae las pidan y juren no pedirlas por causa de calum-
ad se pertineaut, edi iubet. nia, se exhiban las cuentas que le pertenezcan.
§ 4.—Ad nos enim pertinel non tantuin, quum § 4.—Porque A. nosotros nos pertenece, no sólo
ipsi contraximus, vol successimus ci, qui contra- cuando nosotros mismos contratamos ó sucedimos
ilt, sed otiam, si is, qui in nostra potes tate est, al que contrató, sino también cuando contrato el
contraxit. que esta en nuestra potestad.
10. GAUJS libro I. ad Edictum provincial.— 10. GAYo; Comentarios al Edictoprovincial, li-
Argentarius rabiones edere iubetur, ncc interest, bro 1.—Se manda que el cambista ehiba las cuen-
eum ipso argentario controversia sil, an cnm tas, y no importa que la controversia sea con el
alio. mismo cambista, ó con otro.
§ i.—Ideo autem argentarios tanlum, neque § 1.—Mas obliga tan sólo A. los cambistas, y no
alios nilos absimiles lis edere rationes cogit, quia á algunos otros desemejantes A estos, A exhibir
offlcium eorum atqucWinisterium publieam ha- las cuentas, porque el oficio y ministerio de ellos
bet (1) causam; et hae principalía eorum opera tiene algo de la causa pública; y su principal cui-
est, ul actus sui rationSs Ciligenter confieiaut. dado es este, formalizar con diligencia las cuen-
tas de su oficio.
§ 2.—di autem ratio ita intdlligitur, si a ca- § 2.—Pero se entiende que se exhibe una cuen-
pite edatur—nam ratio, ni (2) inspicistur, intelli- ta, si só exhibe desde su principio,—porque una
gi non potest-- sciltcet ut non totum enique co- cuenta, si no se inspeccionara desde el principio,
dieem rationum totasque membranas inspiciendi no puede entenderse—;pero, por supuesto, sin que
4lescribendique pOte8tas fiat, sed ut ca sosa pare se dé á cada cual facultad para inspeccionar y co-
rationum, quae ad instruendum aliquem perti. piar todo el libro de las cuentas y todas las hojas,
neat, inspiciatar el des eribatur. sino para que se examine y copie aquella sola par-
te de las cuentas, que corresponda para que al-
guien s instruya.
§ 3,—Quum autem in id actio conipctit, quanti § 3.—Mas cuando compete acción por tanto
ageutis intersit editas sibi rationes case, eveniet, cuanto interesare al actor que se le hubieren cx-
ut, sive quis condeinuatus sit, sive quod petierit, hibido las cuentas, sucederá que, tanto si alguno
non obtinuerit co, quod non habuerit rationes, ex hubiere sido condenado, como si no hubiere obte-
quibus causam suam tueri possit, id !psum, quod nido lo que hubiere pedido, porque no hubiere te-
ita perdiderit, bac actione consequatur. Sed an nido les cuentas con las que podía defender su
hoc procedat, videamus. Nam si apud hune mdi- causa, consiga por esta acción lo mismo que de
cern, qui ínter eum et argentarium iudicat, po- tal modo hubiere perdido. Pero veamos, si esto
test probare, se 1110 indicio, quo victus est, vi- sea procedente. Porque si ante aquel juez, que
cero potuisse, poterit el tunc probare; et si non juzga entre él y el cambista, puede probar que
probabit, ant probantem índex non curabil, de él pudo vencer en aquel juicio en que fué venci-
se ipso, áut de indice queri debet. Sed non ita do, también lo podrá probar entonces; y si no lo
est; fieri enim potest, ut nune rationes vel ipso probare, 6 si, probándolo, el juez no lo estimare,
edente, vel alio modo nactus, ant allis instrumen- debe quejaras de si mismo, 6 del juez. Pero no es
tis vel testibus, qufbus filo tempere aliqua ex así; porque puede suceder que, habiendo conse-
causa idi non potult, possit probare, potuisee se guido ahora las cuentas, 6 porque aquel mismo
v-ineore; sic enim ob de cautione surrepta ant cor- las exhiba, ó de otro modo, pueda probar, ó con
rupta eompetit condictio et damni injurias (8) otros instrumentos, 6 con testigos de que en aquel
actio, quia quod ante non potuimus intercepta tiempo no pudo valerse por alguna causa, que él
cautione probare, et ob Id amisimus, hoc nune hubiese podido vencer; pues de este modo le com-
allis intrumentis aut testibus, quibus tum idi non pete la condicción por la caución hartada ó falsi-
potuimus, probare possu.mus. ficada, y la acción de injuria hecha con daño, por-
que lo que antes no pudimos probar, interceptada
la caución, y por ello perdimos, podemos probarlo
ahora con otros instrumentos 6 Lestigos, de que
entonces no pudimos valernos.

11. MOflESTINUS libro III. (4) Regularun. - 11. MoDasTINo; Reglas, libro J1I.—Está admiti-
Exempla instrumcntorum etiam sine subseniptio- do, que los ejemplares de los instrumentos puedan
no edentis cdi possd receptum est. ser exhibidos aun sin la firma del que los exhibe.

12. CALLICTRATCS libro 1. Edicti Monitorii.— 12. CALISTRATO; LJeZEdico Monitorio, libro 1.—
Feminae remotae videntur ab officio argentarli, A las mujeres se las reputa excluidas del oficio de
quum ea opera viri1i sit. cambista, porque este oficio es de hombres.

(1) IhL. y ?eciente corrección en ei FI, seqún BY.; habeat,


Taur. (5) Inlurla, Ti. según Br.
(2) a capite, insertan .Ha. Vuig.; Incipiatur, otros en Ha2. (4) 1V., Ht.

DIGESTO. —LIBRO u: TÍTULO XIV 275

13. Ut.PIÁNUS libro IV. a d E....... Hace 13. Ur.PIANO; comentarios al Edicto, libro IV.
actio neque post RflJUUIL, neque in heredezu, nisi —Esta acción no se dará ni después del año, ni
ex sao facto dabitur; heredi autem dabitur. contra el heredero, sino por hecho suyo; pero so
dará al heredero. -
TIL XIV TÍTULO XIV
DE PACTIS DE LOS PACTOS
f Cf. Cad.1L8.J jVMsc Cód. II. 8.7

1. ULPiANtJS libro IV. ad Edictum - lluius 1. Ui.riáo; Comentarios al Edicto, libro IV.—
Edicti aeqiiitas naturalis est. Quid enim tam con- Es natural la equidad de este Edicto. Porque ¿qué
grumo ftdei humMlfl.C, quam ea, quae ínter oes cosa hay tan. conforme á la fe humana, como cum-
placueruut, servare? plir los hombres lo que entre Si pactaron?
§ 1.—Pactum autem i. pactione dieitur mdc § 1.—Mas dicese pacto, de pacción; de donde
etiam paciS nomen appellatum est. también se apellidó el nombre de paz.
§ 2.—Et est pactio duorum pluriunive fu idem § 2.—Y es pacto el consentimiento de dos ó más -
p1acitum eon$CDSUS. sobre una misma cosa convenida.
§ 3..—Oonventionis varbum generale est ad o- § 3.—La palabra convención es genérica, per-
muja pertincfls, de quIus negotil contrahendi teneciendo á todo aquello sobre que para celebrar
transigeudique causa consentiunt, qui inter se 6 transigir un negocio consienten los que entro
agunt; nam sicuti convenire 1.icuntur, qui ex di- si lo tratan; porque as! como se dice que convie-
versis locis in unum benin colliguntar et veniunt, nen los que de diversos puntos se reunen y van á
ita et qui ex diversis animi motibu.s in un.u.m con- un mismo lugar, mi también los que por diversos
sentiunt, id est, in unam sententian decurrunt. movimientos del ánimo consienten en una misma
Adeo autem conventionis nomen generale est, ut cosa, esto es, se encaminan á un mismo parecer.
eleganter dieat Pedius, uuflum cose eontracturn Mas de tal modo es genérica la palabra conven-
nultam obligationem, quae non habeat in se con- ción, que, como discretamente dice Pedio, no hay
ventionein, sive re, sive verbis fiat; nam et sti- ningún contrato, ninguna obligación, que en si no
puiatio, quae verbis ilt, nisi habeat consenswn, contenga convención, ya se haga de obra, yade pa-
nulla est. labra; porque aun la estipulación, que se hace de
palabra, es nula, si no tuviera el consentimiento.
§ 4.—Sed conventicmum pleraeque in a]iud no- § 4.—Pero la mayor parte de las convenciones
nzeu tranScunt, vluti fu enitioiiem, iii loeatioiiem, reciben otro nombre, como el de compra, arren-
in pignus, vol in stipulationem. damiento, prenda, 6 estipulación.
2. PAULUS Ubre III. ad Edictum. — Labeo ait, 2. PAULO; Comentarios al Edicto, libro III.—
convenire posse vel re, vel por epistolam, vel per DiceLabeon, que se puede convenir ó con la cosa,
uuntinni; inter absentes quoque posse. Sed etiam ó por carta, ó por mensajero; también se puede
tacite (1) consensu convonire intelligitur. entre ausentes. Pero tambien se entiende que se
conviene tácitamente con el consentimiento.
§ 1.—Et ideo si debitori meo reddiderun can- § 1.—Y por tanto, si á un deudor mío hubiere
tioncrn, videtur inter nos convenisee, no peterem; yo devuelto la caución, se entiende haberse con-
profuturamque of convontioiiis eiceptiouem pla- venido entre nosotros, que yo no pedirla; y se es-
cuit. tableció que le deba aprovechar la excepción de
la convención.
3. Mo»r.srnus libro III. Regularum. - Post- 3. Momswrnio; Reglas, libro HL—Mas después
quam pignus vero debitori reddatur (2), sipe- que se devolviere al deudor la prenda, si no se
cunia soluta non fucrit, debitum pøti posse du- hubiere pagado el dinero, no hay duda de que
bium non est, nisi spacialiter contrarium actum puede pedirse la deuda, salvo si se probare que
esse probetur. especialmente se trató lo contrario.
4. PAIYLUS libro III. ad Edictu.m.— Item, quia 4. PAULO; Comentarios al Edicto, libro III.—
conventiones etiam tacite valent, placet in urba- Igualmente, como tambi¿uva] en las convenciones
fis habitationibus locandis (3) invecta (4) illata tácitas, se establece que en los arrendamientos de
pignori csse locatori, etiamsi nihil nominatim habitaciones urbanas las cosas llevadas é introdu-
convenerit. cidas en ellas sirvan de prenda al arrendador,
aunque nada se hubiere convenido expresamente.
§ 1,—Sceuhdnm hace et mutua pacisci potest. § 1.—Según esto, también elmudo puede pactar.
§ 2.—Hulus re¡ argumentum etiam stipulatio § 2.—También es prueba de esto la estipulación
clotis causa facta est—ziam ante nuptias malo pe- hecha por causa del dote—porque antes de las nup-
titur—quast si hoc cxpreasum fuisset; et uuptiis cias se pide indebidamente—como si esto se hu-
non secutis ipso jure evanescit stipulntio. [ 3.] biese expresado; y no habiéndose verificado las
Idem Juliano placet. nupcias, por el mismo derecho se desvanece la es-
tipulación. ( 3.1 Lo mismo parece bien á Juliano.
§ 3.—Ex facto ctiam consultus (5), quum con- § 3.—Consultado también sobre el hecho de ha-

(1) tacho, .&a. Vug, (4) et, inserta ¿a Vuig.


(2) Post pignus varo debitori reddltum, Haz. (6) ~l~att Hal. Uce a sí: Idem luliano plaeet ex facto
(3) locatis, Vi4g. etlam consulto.

276 DIGESTO.—LIBRO II: TfPULO XIV

venioset, ut, donee iisurae solverentur, sors non berse convenido que, mientras se satisficieran los
peteretur, et stipulatio puro concepta fuisset, intereses, no se pedirla el capital, y de haberse
conditionem inesse stipulationi, atque si hoe ex- concebido puramente la estipulación, respondí,
pressuni fusset. que en la misma estipulación estaba implicita la
condición, como si esto se hubiese expresado.
5. Ui.pius Libro IV. ad jdictum,. Conven- 5. ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro IV.—
tionum autem tres sunt especies; aut enim ex pu- Mas hay tres especies de convenciones; porque
blica causa fiuut, aut ex privata; privata ant le- se hacen, ó por causa publica, ¿5 por causa priva-
gitima, ant inris gentium. Publica conventio est, da; y la privada, ó es de ley, ó de derecho de gen-
qune fit por pacem (1), quoties iner se duces belli tes. Convención pública es la que se hace por la
quaectam paciscuntur. paz, siempre que entre si pactan algo los caudi-
llos de la guerra.
6. PAULUS libro III. ad Edictw,n. -Legitima 6 PAULO; Comentarios al Edicto, libro Ifl.—s.
conventio cst, qune lege aliqua confirmatur; et convención legal, la que se confirma por alguna
ideo interdum ex pacto actio nascitur vel toui- ley; y por tanto, á veces por el pacto nace ¿5 se
tur, que lies Lege vol Senatusconsulto adiuvatur. pierde una acción, siempre que esta apoyado en
Ley 6 Senadoconsulto.
7. ULPIANUS libro IV. ¿nl Edid.ia.—Iuris gen- 7. Ur.rro; Comentarios al Edicto, libro IV.—
tium coziventiones quaedam actiones pariunt, Algunas convenciones de derecho de gentes pro-
quaedam exceptiones. ducen acciones; otras, excepciones.
§ l.—Quae pariunt actiones, in suo nomine non § 1.—Las que producen acciones, no subsisten
stant, sed transeunt in propriuni nomen contra- con su nombre, sino que pasan al nombre propio
ctus, ut emtio, venditio, locatio, conductio, so- de un contrato, como compra, venta, locación,
cietas, commodatuin, depoitum, et ceteri simi- conducción, sociedad, comodato, depósito, y los
les contractus. demás contratos semejantes.
§ 2,—Sed et si in alium contraetuin res non § 2.—Pero si la cosa no pasare á otro contrato, y
transeat, subsit tame» causa, eleganter Aristo subsistiere, sin embargo, la causa,rcsponclió acer-
Celso respondit, esse obligationem; utputa dedi tadamente Ariston á d'eiso, que habla obligación;
tibi rem, ut mihi aliam dares, dedi, ut ahiquid por ejemplo, te di una cosa, para que inc dieras
facias, hoc od)ayi [contractum] (2) csse, et otra; di, para que hagas algo, esto es auvXXoiWa
bine nasci civilem ob1iationem (3). Et ideo puto [contrato], y de aquí nace una obligación civil. Y
recte Jubanuni a Mauriciano (4) reprehensum in por ello opino que con razón fué Juliano repren-
hoc: dedi tibi Stichum, nt Pamphulum nianumit- dido por Mauriciano en esto: te di á Stico, para que
tas; manumisisti; evictus est Stichus, lulianas manumitas á Pánfilo; lo manumitiste; Stico ftié
soribit tu faetuin acfionem a Praetore dandam; vindicado. Juliano escribe que se ha de dar por el
iLle ait, civilem incer'ti actioneni, id est praescri- Pretor la acción del hecho; aquel dice, que basta
ptis verbis, suffleere; esse enim eontractum, quod la acción civil de cosa incierta, esto es, la prae-
Aristo atv Xcyi.ia dieit, nade hace nascitur actio. scriptis verbis; pues que hay un contrato, que Aris-
ten llama de donde nace esta acción.
§ 3.—Si ob maleficium, nc fiat (), promissum § 3.—Si por causa de un delito se hubiere pro-
sit, nulla est obligatio ex hae conventione. metido para que no se haga algo, no hay ningu-
na obligación por esta convención.
§ 4.—Sed quum nula subet causa, propter (6) § 4.—Pero cuando no subsiste ninguna can-
conventionem lic constat non posse constituí obli- sa, es sabido que entonces por la convención no
gatienem. Igitur nada pactio obligationem non puede constituirse obligación. Por consiguiente,
parit, sed parit cxceptionem. el nudo pacto no produce obligación, pero produ-
ce excepción.
§ 5.—Quin mio interdum format ipsam actio- § 6.—Antes bien, á veces forma la misma ac-
nem, ut in bonae fidei iudieiis; solemus enlin di- ción, como en los juicios de buena fe; porque sole-
cero, pacta ecrn.venta inesse bonae fldei iudloiis. mos decir, que los pactos convenidos se contienen
Sed boe sic acoipiendum est, ut, si quidem. ex en los juicios de buena fc.Mas esto se ha de enten-
Continenti pacta subsecuta sunt, etiam ex parte der as¡, que, silos pactos subsiguieron inmedia-
actoris insint; ex intervallo, non inerunt, nec va- tamente, estén comprendidos también por la parte
lebunt, si agat, no ex pacto actio nascatur. Ut del actor; mediando intérvalo, ni lo estarán, flL
puta post dlv ortium convenit, ne tempere statuto valdrán, si demandare, á fin de que del pacto no
7) dilationis dos reddatur, sed statim; hee non nazca acción. Como, por ejemplo, se convino des-
valebit, nc ex pacto actio nascatur. Idem Mareel- pués del divorcio, que no se devolviera la dote
ms seribit. Et si in tutelae actione convenit, ut en el tiempo de dilación establecido, sino inme-
maiores, quam statutae sunt, usuraepraestentur, diatamente; esto no valdrá, para que no nazca
locum non babebit, nc ex pacto nascatur actio; acción del pacto. Lo mismo escribe Marcelo. Y si
ea enim pacta insimi, quae legem contractui en la acción de tutela se convino que se paguen
dant, id est, quae in inressu contractus faeta mayores intereses que los que se establecieron, no
sunt. Idem responsum acio a Papiniano (8), et si tendrá lugar, para que del pacto no nazca acción;

(1) p or prinelpem, ant quoties, Hal.


(2) ra.clu noii adoiypa sivai, jet COntraCtua gsaej et (5) 81 Ut maleficium fiat, dice erradamente Hal.
klnc., Ih'2. (6) praeter HaZ.
(6) aetIonen, liaL (1) stato, ñoL
(4) Marciano, Vi4g. (8) L. 72. D. de eo,stra7i. enU. vend. XVIII. 1.

DIGESTO.—LIBRO II: TFI'ULO xiv iú

post emtionem ex intervallo aliquH extra natu- porque se comprenden aquellos pactos que dan la
ram contractus conveniat, ob liane ca-asam agi ley al contrato, esto es, los que se hicieron en el
ex emto non posse propter eaxidem regulam, nc comienzo del contrato. Sé que lo mismo se respon-
ex pacto actio nascatur; quod et in omnibus bo- di por Papiniano, y que si, mediando intervalo
nae fidel jud.iciis cnt dicendum. Sed ex parte re¡ después de la compra, se conviniese alguna cosa
loeurn habebit pactum, quia solent et ea pacta, extraña á la naturaleza del contrato, no se puede
quaC poste a interponuntur, parere ex ceptiones. por esta causa ejercitarla acción de compra con-
forme á la misma regla, para que no nazca acción
del pacto; lo que también se habrá de decir en to-
dos los juicios de buena fe. Mas por la parte del
reo tendrá lugar el pacto, porque suelen también
aquellos pactos, que después se interponen, pro-
ducir excepciones.
§ 6.—Adeo autem bonac fidei iudieiis exceptio- § 6.—Mas en tanto se hallan comprendidas en
nes postea faetae, quae ex eodem sunt contraetu, 105 juicios de buena fe las excepciones hechas des-
jgflt, ut eonstet in emtione ceterisque bonae fi- pués, que son del mismo contrato, corno que es
de¡ judieiis, re nondum secuta, posse abiri ab sabido que en la compra y en los demás juicios
emtioue. Si igitur in totum potest, cur non et paro de buena fe, 110 efectuada todavía la cosa, puede
eius pactione mutari potest? Et hace ita Pompo- uno separarse de la compra. Si, pues, por un pac-
nius libro sexto ad Edictuin scrihit: quod ql.lurn to puede cambiarse en su totalidad, ¿por qué no
est, etiam ex parte agentis paetio locum habt, también una parte del mismo? Y as! lo escribe
ut et ad actionem protLciat nondum re secuta, Pomponio en el libro sexto de sus Comentarios al
cadeni ratione; nam si potest tota res tolli, crnr Edicto; y siendo esto r.sI, también por la parto del
non et reí ormani, nL quodammodo quasi renovatus actor tiene lugar el pacto, para que le aproveche
contractus videatur? Quod non insubtiliter die¡ también para la acción, no habiéndose verificado
potest. Unde illud aeque non reprobo, quod Poni- todavla la cosa, y esto, por la misma razón; por-
poniu.s libris (1) Lectionum probat, posse in par- que si puede revocarse toda la cosa, ¿por qué no
te reccdpacto ab emtione, quasi repetita partis también reformarse, para que en cierto modo pa-
mtion6. Sed quum duo heredes emtori extite- rezca como renovado el contrato? Lo que no in-
ruifl, (2) venditor eum altero pactus est, nL ab discretamente puede decirse. Por lo cual, con ra-
embone recederetur, ait lulianus valere pactio- zón no repruebo lo que sostiene Pomponio en sus
nem, et diso1vi pro parte cmtionem; quoniam et libros de Lecciones, que por pacto se puede uno
ex alio contractu paciscendo alter ex heredibus separar en parte de la compra, como habiéndose
aequirere sibi potuit exceptionem. Utruniq-ae ita- repetido la compra de una parte. Pero cuando
que recto plaeet, et quod Iulianu.s, et quod Pom- quedaron al comprador dos herederos, y el ven-
]?0fliU5. dedor pactó con uno para que se apartase de la
compra, dice Juliano que es válido el pacto, y que
se disuelve la compra en aquella parto; porque
pactando también en virtud de otro contrate, pudo
el otro heredero adquirir para si la excepción. As!,
pues, con razón se admite una y otra cosa, lo que
dice Juliano, y lo que Pomponio.
§ 7.—Ait Praetor PACTA CONVflNTA, QUAE NE- § 7.—Dice el Pretor «Mantendré los pactos con-
QUE DOLO MALO, NEQITE ADVERSUS LEGOS, PLEBI- »venidos que no se hubieren hecho ni con dolo ma-
SOITA, SENATUSCONSULTA, EDICTA (3) PRINCIJUK, »lo, ni contra las Leyes, Plebiscitos, Senadocon-
NEQUE QUO PRAUS CUZ EOItTJM WIAT, PACTA ERUNT »suitos, Edictos de los Príncipes, y por los que no
SER VABO. »se corneta fi-ande contra cualquiera de ellos.»
§ 8.—Paetorum quaedam in rem s'nnt, quaedam § 8.—Hnos pactos afectan á. la cosa, otros £ la
in personam. In rem stLnt, quoties gencraliter pa- persona. Afectan 4 la cosa, siempre que en gene-
ciscor, no (4) petam; in personam, quoties, no ral pacto que no pediré; á la persona, siempre que
a persona petani, Id cst, no a Lucio Pitio pc- pacto que no pediré á una persona, por ejemplo,
tam. Utrum autem in reni, su in personam pa- que no pediré 4 Lucio Ticio. Mas si se hizo elpac-
etuni factum est, non niinus (ii) ex verbis, quam to afectando 4 una cosa, 6 4 una persona, se ha de
ex mente convenientium aestimandum est; pie- apreciar, no menos que por la.s palabras, por la in-
rumque onu, nL et Peduus alt, persona pacto in- tención de los que se convienen- porque las más
seritur, non ut personale pactum fiat, sed ut de- do las veces, como también dice i'ecUo, se consig-
nionstretur, cmii quo pactum factum est. na una persona en el pacto, no para que hl pacto
se haga personal, sino para que se demuestre con
quién se hizo el pacto.
§ 9.—«Dolo malo» ait Praetor pactum se non § 9.—Dice el Pretor que no habrá de mantener
servaturum. Dolus nialus fit calliditate et falta- el pacto hecho con «dolo malo». El dolo malo se
cia, et ut alt Pedius, dolo malo pactu.m fit, quo- comete con astucia y falacia, y como dice Pedio,
ties circumscribendi alterius causa sund agitur, se hace un pacto con dolo malo siempre que, con
et sund agi simulatur. objeto de engallar 4 otro, se hace una cosa y se
simula que se hace otra.
§ 10.—Sed si fraudandi causa pactum factum § 10.—Mas nada añade el Pretor, sise dijera que el
dicatur, nihil Praetor adiicit. Sed eleganter La- pacto se hizo con objeto de engallar. Pero discre-
bco ait, hee aut iniquum cese, ant aupervacuum; tamente dice Labeon, que esto es ó inicuo, ó supér-

(1) lib. III., Vu2g.


Hal, insrta, SL (4) ram, is8erta ¿a Vuig.
(5) non nEmi; Ha.
()

(3) CRTA, insertan ¿o V*g. y UaL

Tomo 1-88

278 DIGBSTO.—LIBRO II: TÍTULO XIV

iniquum, si quod semel rernistt creditor debitori fino; inicuo, si lo que una vez perdonó el acreedor
suo bona fide, iterum hoe conetur destruere su- á su deudor con buena fe, intentara después des-
pervaeuum, si deceptus hoc fee.erit; inest enim truirlo; supérfiuo, si engañado hubiere hecho esto;
dolo et fraus. porque también el fraude se contiene en el dolo.
§ 11.-8iv autem ab initio dolo malo pactum § 11.—Pero tanto si desde el principio se hizo
factum est, sIro post pactum dolo malo aliquid el pacto con dolo malo, como si después del pacto
factum est, nocebit exceptio propter hace verba se hizo algo con dolo malo, perjudicará la excep-
Edicti: «neque (1) fiat'. ciónpor estas palabras del Edicto: «ni se haga».
§ 12.—Quod fere novissima parte pactonim ita § 12 .—Lo que casi siempre suele ponerse en la
solet inseri: «rogavit Titius, epopondit Macvms», última parte de los pactos en esta forma: «pre-
hace verba non tantum pactionis loco accipiun- guntó Ticio, prometió Mevio», estas palabras no
tur, sed etiam stipulationis; ideoque ex stipulatu tan sólo se reciben en lugar de pacto, sino tam-.
nascitur actio, nisi contrarium epecialiter appro- bién en el de estipulación y por esto naco la ac-
betur, quod (2) non animo stipu]antiu]n hoe fa- ción de lo estipulado, si especialmente no se pro-
etum est, sed tantum paciscentium. bare lo contrario, que esto no se hizo con ánimo
de estipular, sino tan sólo de pactar.
§ 13.—Si paciscar, ne (3) iudicati, vel incensa- § 13.—Si yo pactare que no sereelamc por la
rum aedium agatur, boc pactum valet. acción de cosa juzgada, ó por la de casas incen-
diadas, es válido este pacto.
§ 14.—Si paciscar, nc operis novi nuntiationnm § 14.—Si yo pactare que no formalizaré la de-
exseqiiar, quidarn putant non valoro paetione: T1 nuncia de obra nueva, opinan algunos que no es
quasi in ea re Praetoris imperium versetur; La- válido el pacto, porque en esta materia intervie-
bco aiitem distinguit, nt, si ex re familiar¡ operis ne el imperio del Pretor; pero Labeon distingue,
novi iiuntiatio sit facta, liecat pacisci, si de re que, si se hubiere hecho la denuncia de obra nue-
publica, no» liceat, quac distinetio vera est. Et in va sobre una cosa particular, sea licito pactar, y
ceteris igitur omnihus ad Edictuni Praetoris per- si sobre cosa pública, no sea licito, cuya distinción
tinentibus, quae non ad publicam laesionem, sed es verdadera. As!, pues, también es licito pactar
ad rem faniiliarem respiciuut, pacisci licet; nam sobre todas las demás cosas pertenecientes al
et de furto pacisci lex permittit. Edicto del Pretor, que no respectan á lesión de la
cosa pública, sino al interés particular; porque
aun sobre el hurto permite la ley pactar.
§ 15.— Sed et si quis paciseatur, no deposi.ti § 15,—Pero también si pactare alguno, para no
agat, secundum Pomponium valet pactum. Item ejercitar la acción de depósito, es válido el pacto
si quis pactus sit, ut ex causa depositi omne pe- según Pornponio. Igualmente, si alguno hubiere
riculum praestet, Pomponius alt pactionom vale- pactado respoadei de todo peligro por causa de
re, nec quasi contra iuris formam factain non un depósito, dice Pomponio que vale el pacto, y
cose servandam. que no ha do dearse de observar como si hubiere
sido hecho contra la forma del derecho.
§ 16.—Et generaliter, quoties pactum a iure § 16.—Y en general, cuando un pacto es con-
cominuni remotum est, servari hoe non oportet; trario al derecho común, no conviene que se guar-
nec legan (4), nec iusiurandum de hoe adactuni de; y escribe Marcelo en ci libro segundo de su
(5), no quis agat, servandum Marcellus libro se- Digesto, que ni se legue, ni se haya de cumplir
cundo Digestorum acnibit. Et si stipulatio sit in- ci juramento añadido para que alguien no recla-
terposita de liis, pro quibus pacisci non hect, ser- me. Y si se hubiere interpuesto estipulación sobre
vauda non est, sed oninimodo rescindenda. estas cosas, respecto de las que no es licito pac-
tan, no ha de observarse, sino que se ha de res-
cindir por completo,
§ 17.—Si ante aditam hereditatem paciscatur § 17.—Si antes de adida la herencia pactare
quis eum creditoribus, ut inirnis sotvatu.r, pactum Alguien con los acreedores, para que se pague
valiturum est. menos, el pacto ha de ser válido.
§ 18.—Sed si servus sit, qui paciscitur, pnius- § 18.—Mas si fuere esclavo el que pacta, antes
quam libertatem et hereditatem adipiscatur, que adquiera la libertad y la herencia, porque ha-
quia sub conditione, heres seniptus fucrat, non bla sido instituido heredero bajo condición, escri-
profuturum pactum Vindius ecribit; Marcellus be Vindio que no le habrá de aprovechar el pacto;
autem libro octavo declino Digestorum et suum pero Marcelo opina en el libro décimo octavo de
heredem, et servum necessarium puro seriptos su Digesto, que tanto el heredero suyo, como el
paciscentes, pniUsqUam se immisceant, putat re- esclavo que es heredero necesario, instituidos pu-
-te pacisci; quod verum est. Idem et in extraneo ramente, pactando antes que se inmiscuyan en la
herede; qui si mandat.0 creditorum adierit, ctiam herencia, pactan válidamente; lo que es verdad..
mandati putat eum habere actionem. Sed si quis, Lo mismo también respecto al heredero extra-
ut supra rotulimus, in servitute pactus est, negat ño; el cual, si hubiere alido la herencia por man-
Marcellus, quoniam non solet ci proficere, si quid dato de los acreedores, juzga que tiene además
in servitute egit, post libertatein; quod ¡u pacti la acción de mandato. Pero si alguien, como arri-
exceptione admittendum est. Sed an vel doli ci ba hemos dicho, pactó en la esclavitud, se lo nie-
prosit exccptio, quacnitur. Marcellus in similibus ga Marcelo, porque, si algo hizo en la esclavitud,
speeiebus, licet sutea diibitavit, tanien admistt; no suele aprovecharle después de la libertad; lo
iitpnta filiusfami]ias horca institutite pactus est que ha de admitirse como excepción del pacto.
eum ereditonibus, ci emancipalus adiit heredita- Mas, se pregunta, si acaso le aproveche la excep-

(1) nc quid, VtLi.


(2) Jd.; que, e. (4) kgatum, Jial.
(8) Hal.; pro, ínsarta pl. (6) exact.um., Vuig.
DIGESTO.—LIBRO II: TÍTULO XIV

tem, et dieit doli eum poBse uti exceptione. Idem ción deldolo. Marcelo, aunque antes dudó,lo admi-
probat, etSÍ fihiu5 vivo patr( eum creditoribus pa- tió, sin embargo, en casos semejantes; por ejemplo,
temis pactus sit, Dam et [luic (1) doli exceptio- si un hijo de familia, instituido heredero, pactó con
new profutUrflm. Tino et ja servo cloli exceptio los acreedores, y emancipado adió la herencia, y
non est respuenda. dice que puede él usar de la excepción de dolo.
Y lo mismo sostiene, aunque el hijo haya pactado,
en vida del padre, con los acreedores paternos, por-
que también á él le habrá de aprovechar la ex-
cepción de dolo. Tampoco, pues, aun tratándose
del esclavo ha de desecharse la excepción de dolo.
§ 19.—Hodie tarnen ita deuium pactio huiu- § 19.—Mas hoy, sin embargo, un pacto de esta
modi creditorihus obeist, si eonvenerint in unurn, naturaleza tan sólo perjudica £ los acreedores, si
et comiflufli conHeflsu declaraverint, quota parte hubieren convenido en una misma cosa, y decla-
de biti conteflti sint; al vero dissentiant, tunc rado por común consentimiento con qué parte de
PrastoriS partes necesHarias sunt, qui decreto suo la deuda se hayan contentado; pero si disintieren,
sequotur maioris partis voluntatein. entonces es necesaria la intervención del Pretor,
quien en su decreto seguirá la voluntad de la ma-
yor parte.

• 8.. PAPnUANUB Libro X. Reponoru. - Maio- 8. PAPINIANO; Respuestas, libro X.—Se estable-
rem esse partem pro modo debiti, non pro nume- ció que una parte fuese mayor con relación á la
ro personamum placuit. Quodsi aequalcs sint j cuantia de la deuda, no al número de personas.
cumulo debiti tunc plurium numerus eredit- Pero si fueran iguales en el montante de la deuda,
rum pmaeferendus est; in numero autem pan erg- entonces ha de ser preferido el número de más
ditorum auctoritatern chis sequetur Praetor, qqi acreedores; mas en un número igual do acreedores
diguitate inter eos praecellit. Sin autm omnik el Pretor seguirá la autoridad del que entre ellos
undiqu.e in unarn acqualitatem concurrant, ha- aventaja en dignidad. Pero si todas las cosas con-
manior sententia a Praetore aligenda est; hoe curriesen en todo á una igualdad, ha de elegirse
enim ex Divi Mar ci Rescripto colligi potest por el Pretor el parecer más humano; porque esto
es lo que puede colegirse del Rescripto del Divi-
no Mareo.

9. PAULaS Libro LXII. ad Edicturn.—Si plures 9. PAULO; Comentarios áL Edicto, Libro LXIL—
in.t, qui (2) eandem actionem habent, unjas loco Si fueren muchos los que tienen una misma acción,
Itabentur. Ut puta piares sunt rol stipulandi ve! son considerados en el lugar de uno solo. Cerne,
plures argentar¡¡, quórum nomina siinui fata por ejemplo, si son muchos los obligados por una
sunt, .uuius loco numerabuntur, quia uiiuin dbi- estipulación, ú muchos los cambistas, cuyos crédi-
tum est. Et quum tutores pupilli ere.ditoris piares tos se formaron juntamente, serán computados en
conveuissent, unius loco numerantur, quia umus el lugar de uno solo, porque una sola es la deuda.
pupilli nomine ccmvenerant. Nec non et laus tu- Y cuando muchos tutores de un pupilo acreedor
tor plurium pupiliOrum nomine unum debitum hubiesen convenido, se contarán en el lugar de
praotendentiurn, si convcnerit, placuit unius loco uno solo, porque hablan convenido á nombre de
esse nam difficilc est, ut unus horno duorurn vi- un solo pupilo. Asimismo, si un solo tutor hubiere
cern sustineat, nam nec is, qui pIares actionos ha- convenido á nombre de muchos pupilos que -pre-
bet a4versus fflun, qui anam actionem habet, tenden una sola deuda, se estableció que estuvie-
plurium persouariim loco accipitur. se en el lugar de uno solo; porque es dificil que un
hombre haga las veces de dos, pues ni aun el que
tiene muchas acciones contra quien tiene una sola
acción, es reputado en lugar de muchas personas.
§ l.—Cumulum debiti et ad plures summas re- § 1.—El montante de una deuda lo referiremos
feremus, si un¡ forte minutas (3) summae centurn también á muchas sumas, si por acaso á uno se de-
au.reoruxn debeantur, al¡¡ vero ulia sunima a.u- bieran cien áureos en pequellas sumas, y A otro
reorum quinquaginta; nam in huno easum spe- cincuenta áureos en una sola; pues en este caso
etabinius summas ptures, quia illae exeedunt in atenderemos al mayor número de sumas, porque
irnain summam coadunata. reunidas en una constituyen excedente.
§ 2.—Summae autein applicare debemus etiam § 2.—Mas á la suma debemos aplicar también
usuras. los intereses.
10. ULPIANUS Libro IV. ad Ii.dictum, - Rscri- 10. ULPIANO; Comentarios al Edicto, Libro IV.—
ptum autem Divi Marci sic loqilitur, quasi omnes Mas el Rescripto del Divino Marco habla así como
creditores debeant c.onveinre. Quid ergo, si quí- si todos los acreedores deban estar presentes. Pero
dam absentes sint? Num exemplurn praessutium ¿qué será si algunos estuvieran ausentes? ¿Acaso
absentes sequi debeant? Sed ¿ni et privilegiarlis I los ausentes seguir el ejemplo de los pre-
abseutibus liase pactio uoceat, eleganter tracta- sentes? Pero discretamente se controvierte si este
tur, si modo valet pactio et contra abseutes. Et pacto perjudica también A los ausentes privilegia-
nepote, ante formani a Divo Mareo datam Divum dos, en el caso de que el pacto valga aun Contra
Pi-am ref4eripsisse, flseurn quoque in bis casibus, los ausentes. Y repito, que el Divino Pb, antes de
in quibu.s hypothecas non habet, et esteros pnivi- la fórmula dada por el Divino Mareo, declaró por
legiarios exemplum ereditorum sequl oportere. rescripto, que también el fisco en los casos en que

(i) 17ul. y el Ed ílicio Fi. correo-Ido; Tawr., lik.


(2) uuam inaeru la (i) multas, Hul.

280 DIGESTO.—LIBRO U: TfPULO XIV

Hace enim omnia in his creditoribus, qui llypo- no tiene hipotecas, y los demás privilegiados, con-
thecas non habent, conservanda sunt. venia que siguiesen el ejemplo de los acreedores.
Pues todas estas cosas deben observarse respecto
de aquellos acreedores que no tienen hipotecas.
§ 1.—Si pacto subiecta sit poenne stipulatio, § 1.—Si al pacto se hubiere añadido la estipu-
qaaeritur, utrum pacti exceptio locum babeat, lación de una pena, se pregunta, ¿tiene acaso lu-
su ex stipulatu actio? Sabinus putat, quod est gar la excepción del pacto, ó la acción de lo esti-
venus, utraque via uti possc, prout elegenit, qui pulado? Sabino opina, lo que es más cierto, que el
stipulatus esL; si tamen ex causa pacti exceptio- que estipulé puede seguir una y otra irla, según
nc utatur, aequum cnt (1) accepto eum atiputa- hubiere elegido; no obstante, si usare por alguna
tionem ferre. causa la excepción del pacto, será justo que dé
por recibido lo estipulado.
§ 2.—Plerumque solemus diecre, doli exceptio- § 2.—Las más de las veces solemos decir, que
nem subsidium esse pacti exceptionis; quosdam la excepción del dolo es en subsidio de la excep-
denique, qui exeeptione paeti uti (2) non possunt, ción del pacto; y finalmente, escribe Juliano y otros
doli exceptione usures et lulianus scribit, et alii muchos convienen con él, que los que no pue-
plerique eon8entiunt utputa si procurator meus den usar de la excepción del pacto, habrán de va-
paciscatur, exceptio doli () inihi proderil, nL Tre- lerse de la excepción del dolo; por ejemplo, si mi
batio 'videtur, qui put.at , sicuti pactum procura- procurador pactase, me aprovechará la excepción
tens mihi nocel, ita et prodease, del dolo, segun parece 5. Trebacto, quien opina,
que as! como me perjudica elpacto del procurador,
as¡ también debe aprovecharme,
11. PALJLiTS Libro III, ad Edictum.—quia el sol- 11. PAULO; Comentarios al Edicto, Libro Iii.—
vi ci potest. porque también puede pagarse 5. él.

12. ULPIÁWUS Libro IV. ad Edictum. - Nam et 12. ULPIÁNO; Comentarios al Edicto, libro IV.—
nocere constat, sive ei mandavi, ut pacisceretur, Pues es sabido que también perjudica, ya si le
sive omnium rerttm mearum procurator 1 uit; ut mandé que pactara, ya si fué procurador de todos
el Puteolanus libro primo Assessoriorum (4) sen- mis negocios; según también escribe Puteolano
bit, quum (5) plaeuit, eum etinm rem in indicium en el libro primero de los Asesoramientos, puesto
dedueere. que se estableció que también él puede deducir
la cosa en juicio.

13. PAIJLUS (6) Libro III. ad Edictum. - Sed .si 18. PAULO; Comentarios al Edicto, libro III.—
tantum ad actionem procurator factus alt, con- Pero si fué nombrado procurador tan sólo para
venUo facta domino non noct, quia nec solvi ('y) pleitos, la convención hecha no perjudica al due-
posait. ño, porque tampoco podnla pagársele 5. él.
§ 1.—Sed si in rem suam datus sit procurator, § 1.—Mas si hubiere sido nombrado procurador
loco doniini habetur; el ideo servandum cnt pa- en cosa propia, es tenido ca lugar de dueño; y
ctum conventuin. por consiguiente deberá observarse el pacto con-
venido.
14. [15.1 ULPIÁKUS libro IV. ad Edictum. - 14. [15.] ULPIANo; Comentarios al Edicto, libro
Item inagistri societatum paetiun et proclesse, el IV.—También es cierto que aprovecha y perju.
obesse constat. dica el pacto del director de sociedades.

15. [14.] PAULUS Libro III. (8) ad Edictum. - .15. 114.1 PAULO; Comentarios al Edicto, libro
Tutoris quoque, ut seribit lulianus, paetuln pu- III.—También el pacto del tutor aprovecha al pu-
pillo prodest. PliOt según escribe Juliano.

16. libro IV. (9) ad Edictum. - Si


ULPIANUS 16. ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro IV.—
cura emtore heroditatis pactum sit tactum, et Si se hubiere pactado con el comprador de la he-
vend.itor hereditatis petat, doli exceptio .nocet; rencia, y el vendedor de la herencia reclamare, le
nam ex que reseriptum est a Divo Pio, utiles perjudica la excepción del dolo; porque desde que
actiones emtoni bereditatis dandas, merite adver- por rescripto del Divino Pb se estableció que de-
sus venditorem hereditatis exeeptione doli (10) ben darse al comprador de la herencia las accio-
debitor hereditanius uti potest. nes útiles, con razón puede el deudor hereditario
usar de la excepción del dolo contra el vendedor
de la herencia.
§ 1.—Sed et si inter dominum re¡ venditae el § 1.—Mas si entre el dueño de la cosa vendida
emtorern conveuisset, ut horno, qui emtus eral, y el comprador se hubiese convenido, que el hom-
redderetur ci, qui pro domino rem vendidit, pe- bre que habla sido comprado fuese devuelto al
tenti ci pretium doli exceptio nocebit. que como dueño vendió la cosa, perjudicará la
excepción de dolo al que reclamare el precio.
(i) cese, ifaL.
(s) Así Br.; uti, Tau
3) mali, inierta Vtdg.
(4) ftdeesRorcm, ¡Ial. T'ulg. (8) LII., ¡Ial.; en el intimo se Uen Las palabras del fragmen-
{) en!, Vu19. to iS en el 15, ji Las de ¿etc en aquél, sin cambiar las ¿nsc4p-
(6) Ulplanu, se lee por Br., en el códice S'l. según r6Cefl4 clones.
corrección. (9) LIII., ¡IaL.
(1) e; iiserta Hal. (101 mali, inserto Bat.

DIGET0.—LIBIO ji: TITULO XIV 281

17. PAULtTS libro III. ad El ciictusn.—Si tibi de- 17. PAULO; Comentarios al Edicto, libro III.—
cem (1) dom et paCisear, ut vgin1Á (2) mihi ile- Si yo te diera diez y pactare que se me deban
beantU]', non n&CitUY obligatio ultra decem (3). veinte, no nace obligación mas que por diez. Por-
Re enim non potest abligatio contrahi, idai qua- que no puede contraerse una obligación real, sino
tenus datum alt. por cuanto se haya dado.
§ 1._-Quaedam actiones por pactuin ipso jure § 1.—Ciertas acciones se extinguen de derecho
tolluntur, ut iniuriarum, item furti. por medio de un pacto, como la de injurias, y
también la de hurto.
§
2.—De pignoro iure honorario nascitur pa- § 2.—Por el derecho honorario, la acción de
cto actio, toilitur auteui per exceptioiiein, quo- prenda nace de un pacto, pero se extingue por la
tíos paciscor, no potauz. excepción, siempre que pacto que no pediré.
§ 3.—Si quia paciscatur, no a se petatur, sed § 3.—Si alguno pactare, que no se le pida á él,
ut ab herede petatur, heredi excoptio non pro- sino que se pida á. su heredero, la excepción no
derit. aprovechará, al heredero.
§ 4.—Si paetus sim, no a me, neve a
Titio pe- § 4.—Si yo hubiere pactado que no se me pida
tatur, non proderit Titio, etiamai heres extitcrit; á. mi, ni á. Ticio, no aprovechará á Ticio, aunque
quia ex poatfacto id confirmar! non potest. IIoe hubiere sido mi heredero; porque no puede con-
lulianus ocribit in patre, qui paCtus erat, nc a firmarse esto por un hecho posterior. Esto escribe
se, nave a filia peteretur, quum filia patri Iteres Juliano respecto de un padre que habla pactado
extitisset. que no se le pidiese *1 él, ni á. su hija, habiendo
resultado ser la hija heredera de su padre.
§ 5.— lactum conveiituin cuin vonditore fa. § 5.—i el pacto convenido hecho con el vende-
etum si ji rem constituatur, scoundum p!urium dor se constituyera sobre una cosa, según la opi-
sententiam et emtori prodcst. Et hoc, iure nos uti nión de muchos, aprovecha también al comprador.
Pomponius seribit; seciindiun Sabini autem sen- Y Pomponio escribe que usamos de este derecho;
teiktiam, etiainsi in personam coneeptum est, et mas aunque se haya hecho respecto á una persona,
in emtorem valet. Qui hoc case existimat, etai por vale también para el comprador, según el pare-
donationem successio facta Bit. cer de Sabino. Quien opina que esto es así, aun
cuando la sucesión Be haya verificado por donación.
§ 6.—Quuin poaseasor alienae hereditatis pa- § 6.—Cuando el poseedor de una herencia aje-
etus est, heredi, si evieerit, neque nocere, neque na ha hecho un pacto, opinan los más que ni per-
prodeaso plerique putant. judica, ni aprovecha al heredero, si éste la hubie-
re vindicado.
§ 7.—Pilius servusve, si paciscantur, no a pa- § 7.—Si un hijo 6 un esclavo pactare, que no
tre dorninove petatur, se pida ti su padre ó it su señor,

18. Gaius libro 1. ad Edictum provinciale.— 18. GAY o; Comentarios al Edicto provincial, Li-
sive do co paciseantur, quod cum ipais, sive de bro 1.—ya pactaron sobre lo que con ellos mismos,
co, quod cum patre dominovo eontractiim est, ya sobre lo que con su padre ó con su señor se
contraté,
19. PAULUS libro III. ad Edietum. - acquirent 19. PAULO; Comentarios al Edicto, libro III.—
exeeptionem. rdem est et in Ida, qni bona fide adquiriritu excepción. Lo mismo sucede también
serviunt. respecto de los que de buena fe sirven como es-
clavos.
§ 1.—Itoin, si fihiusfamilias pactus fuerit, no a § 1.—Igualmente, si un hijo de familia hubiere
se petatur, proderit ci et patri queque, si de pe- pactado que no Be le pida it él, le aprovechará ti
culio conveniatur, (4) él y también it su padre, si fuere demandado por
razón de! peculio,
20. GArUS libro I. ad Edictum provinciale.— 20. GAYo; Comentarios al Edicto provincial,
ve! de in rem verso, ve! ja (5) quasi defensor fi- libro I.—ó de lo que se convirtió en su provecho,
lii, si hoc maluerit, eonvcniatur, 6 si éste, si as¡ lo hubiere preferido, fuere deman-
dado como defensor de su hijo,
21. PAULUs libro iii. ad Edictum, et heredi 21. PAULO; Comentarios al Edicto, libro III.—
patria vivo filio; post mortem vero fui ncc patri, y también al heredero del padre, viviendo el hijo;
ncc heredi ema, quia personale pactum est. mas después de la muerte del hijo, ni al padre,
ni ti su heredero, porque es pacto personal.
§ 1.—Quodsi servus, no a se peteretur, pactus § 1.—Pero si un esclavo hubiere pactado que
fuerit, nihil 'valebit pactum. De doli exceptione no se le pidiera it él, de nada valdrá el pacto. Vea-
videamus. Et si in rem paciscatur, proderit do- mos respecto ti la excepción de dolo. Y si se pac-
mino et heredi eius pacti conventi exceptio; quod- tare sobre una cosa, aprovechará al señor y it su
si ¡u personam pactum conceptum est, tune domi- heredero la excepción del pacto convenido; pero
no doli supereat exceptio. si se hizo el pacto respecto ti una persona, enton-
ces queda al señor la excepción del dolo.
§ 2,—Nos autem ida, qui in nostra potestate § 2.—Mas, pactando, no podemos nosotros fa-
su.nt, paciscendo pi-odesa e non posanmus; sed no- vorecer it los que están en nuestra potestad; pero

(1) inflia, £n*rta La Vulg.; mutua in serta Hat.


(5) mfha, inJe?Lg la Vulg. (4) convcnlatur, om&Za ¿-tal.
(3) mfha, inarta la VuZ9. (5) .l,se Lee ahora en pZ cód;cs ^. por reciente eorreccidn, BY.

282 DIGESTO.—LIBRO Ii: TtTWJO XIV

bis id profuturum, si nomine eorum convenía- dice Pr óculo, que nos habrá de aprovechar á nos-
muy, Proculus ait. Quod ita recte dicitur, si ¡u otros, si fuéramos demandados en nombre de
paeisccndo id acturn Sit.. Ceterum si paciscar, nc ellos. Lo que asi está bien dicho, si esto se hubiere
a Titio petaB, deinde aetionm adversus me no- convenido al pactar. Por lo demás, si yo pactare
mine elus intituas, non est danda pacti conventi que no pidas á Ticio, y después intentares la ac-
exceptio; nam quod ipsi mutile cgt, ncc defenso- ción contra ml en su nombre, no se ha de dar la
r¡ competit. lulianus quoque seribit: si pater pa- excepción del pacto convenido; porque lo que es
etns sit, nc a se, neve a filio petatur, magis est, imitil para él mismo, no compete tampoco al de-
nt paeti exceptio fihiofamiflas danda non sit, sed fensor. También escribe Juliano: si un padre hu-
dcli prosit. biere pactado que no se pida á él, ni ti. su hijo, es
más cierto que no haya de darse al hijo de fami-
lia la excepción del pacto, pero que le aproveche
la del dolo.
§ 3.— Fifiafamilias pacisci potest, nc de dote § 3.—La hija de familia puede pactar que ño
agat, quum su¡ iuris esse eneperit. ejercitará la acción de dote, cuando hubiere co-
menzado á ser dueila de si misma.
§ 4.---Itcm fllhsmalias de co, quod sub concli- § 4.—También pactará válidamente el hijo de
tione legatum est, recte paciscetur. familia sobre aquello que se le ha legado bajo con-
dición.
§5.—In hiø, qui eiusdorn pccaniae exactionem § .—Respecto de aquellos que tienen solida-
habent in solidum, vel qui eiusdem peennine de- riamente derecho á la exacción de una misma
bitores suni, quatenus ah quoque prosit vel no- cantidad, ó que son deudores de la misma suma,
ceat pacti exceptio, quacritur; et in rem pacta se pregunta hasta dónde también aprovecha ó
omnibus prosunt, quorum obligationem diasolu- perjudica á otro la excepción de un pacto; y los
tam esse eius, qui paciseebatur, interfuit. Itaque pactos sobre una cosa aprovechan ti. todos * quie-
debitoris conventio fideiussoribus proficiet, nes interesó que se haya disuelto la obligación
del que pactaba. Y as¡, la convención del deudor
aprovechará á los fiadores,
22. ULPIANUS Libro IV. (1) ad Edictwm. - nisi 22. ULPIANO, Comentarios al Edicto, Libro IV.
hee aCtum est, itt chtutaxat a reo non petatur, a —salvo si se pactó esto, que con tal que no se pida
fidelussore petatur; tune enim fideiussor exee- al deudor, se pida al fiador; porque entonces el -
ptione non utetur. fiador no usará de la excepción.
28. PMTLUS Libro III. ad .Edicturn.—Fideiusso- 28. PauLo; Comentarios al Edicto, Libro Iii.—
ns autem convOntio nihil proderit reo, quia nihil Pero la convención del fiador en nada aprovecha-
chis iuterest, a debitore pecuniani non peti; mio rá al reo, porque nada le importa que no se pida
nec confldeiussoribus proderit, neque enim que- al deudor el dinero; ni tampoco aprovechará á
quo modo eniusque interest. Cern alio conventio los coliadores, porque de ningún modo interesa ti.
faeta prodest, sed tunc demum, quum per eum, cada uno. La convención hecha con otro aprove-
cul exceptio datur, pnincipalIter ci, qui pactus cha, pero sólo entonces cuando aproveche, por
est, prollciat, sieut in reo promittcndi et his, qui medio de aquel ti. quien se da la excepción, prin-
pro co obligati sunt. cipalmente al que pacté, como sucede respecto
del reo de prometer y de aquellos que por él se
obligaron.

24. IDEM Libro 111. (2) ad Piantium.—Sed si fi- 24. EL MISMO; Comentarios á Plaucio, Libro III.
deiussor in rem suam spopondit, hoc casu fldeins- —Pero si el fiador prometió en cosapropia, en este
sor pro reo accipiendus cst, et pactum eum co caso el fiador debe ser considerado como reo, y
factum cuin reo faetuin essc vidotur. el pacto hecho con él se entiende haber sido he-
cho con el reo.

25. IDEM libro III. ad Edicti.tm.—Idem in duo- 25. Ei'isio; Comentarios al Edicto, libro .11t.
bus reis promittendi, et duobusargeutariis sÓciis, —Lo mismo es respecto de dos reos de prometer,
y de dos socios cambistas.
§ 1.—Personale pactum ad aliuni non pertine- § 1.—Dice Labeon, que un pacto personal no
re, quernadmodurn nec ad heredem, Labeo alt. pertenece ti. otro, de Ja misma manera que tam-
poco al heredero.
§ 2.—Sed quam'vis lideiussoris pactum roo non § 2.—Pero aunque el pacto del fiador no apro-
prosit, plerumque tamen doil exceptionem reo veche al reo, escribe Juliano que, sin embargo,
profutui-am lulianus seribit; la mayor parte de las veces ha de aprovechar al
reo la excepción del dolo;

28. ULPXAN1JS Libro IV. ad Edictum.—vídelieet 28. ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro IV.
si boc actum sit, ne a reo quoque petatur. Idem —á saber, si se hubiere pactado esto, que tampo-
et in confldeiussoribus est. co se pida al reo. Lo mismo es también respecto
á los cofiadores.

27. PÁULtJS Libro III, ad Edictum.—Si anus ex 27. PAULO; Comentarios al Edicto, libro 111.—

(1) LIT[., sai, (3) !V, HaI.



DIGESTO.—LIBRO 1I TÍTULO XIV 283

argcntriiS socífis cuni dobitore pactus sjt, an Si uno de los socios cambistas hubiere pactado
ctiam alteri noeeat exceptio? Neratius, Átilici- con un deudor, ¿perjudicará acaso también al otro
nu, proculus, ncc si in reni pactus sit, alter¡ no- la excepción? Neracio, Atilicino y Fróculo dicen,
ceic; tantuni eniul contitutun, ut solidum alter que, ni aunque se hubiere pactado sobre una cosa,
potere possit. Ideni Labeo, nain nec novare aliuni perjudica al otro; porque tan sólo se Constituyó el
p0556, quarnvis ci recto solvatur; sic cnim et his, pacto para que el primero pueda pedir el todo. Lo
qui iii flO$tY potestate sunt, recto solvi, quod mismo dice Labeon, porque el otro ni aun puede
erediderint, hect novare non possint; quod est hacer novación, aunque válhianLente se le pague
verum. Idcmquo in duobus reir, stipulandi dicen- á él; porque así se paga válidamente también fi
dum cst. aquellos que están en nuestra potestad lo que
hubieren acreditado, aun cuando no puedan ha-
cer novación; lo que os verdad. Y lo mismo ha
de decirse respecto de dos reos de estipular.
§ 1.—Si eum reo ad c6rtuui tempus pactio facta § 1.—Si el pacto se hubiere hecho con el deudor
Bit., ultra neque reo, noque fideiussori prodest. para cierto tiempo, pasado éste, no aprovecha ni
Q.uodsi sine persona sua (1) reus pepigerit, no a al deudor, ni al fiador. Pero si sin hacer mciickin
fidciussore petatur, nihil id prodesse fideiizssori de su persona hubiere pactado ci deudor que no
quídam putant, quamquam id re¡ intersit, quia se pida al fiador, opinan algunos que esto de na-
ea demum competere ci debeat exceptio, quac et da aprovecha al fiador, aun cuando interese al
reo. Ego chid.ii prodcssc fldeiussori cxeeptionem; deudor, porque fi él debe competerle solamente
non sic enim illi por Iiborani personain acquiri, la misma excepción que tambien al deudor. Yo
quam ipsi, qui pactus sit, consuli vidmur (2); aprendí que apro' ..eliaha al fiador la excepción;
que iure utirnur. porque ¿tal no nos parece que por medio de una
persna libre se adquiero para aquel más bien
que se atiende al interés del mismo que pacté; de
cuyo derecho usamos.
§ .—Pactus, nc pctcret, postea convenit, ut 2.—Habiéndo pactado uno que no pedirla,
peteret; prius pactum por posteriu.s elidetur, non convino después en que pedirla; el pacto anterior
quidcm ipso iure, siCut tollitur stipulatio per eti- se hace ineficaz por el posterior, no ciertamente
pulation.em, si hoc actum est, quia ja stipulatio- de derecho, como se extingue una estipulación
nibus ius continetur, in pactis factum versatur; por otra estipuJacián, si esto se ha convenido,
et ideo replicatione exceptio elidetur. Eadem ra- porque en las estipulaciones Be contiene un dere-
tione contingit, nc fldciussoribus prius pactu.m cho, y en los Vactos Be trata do un hecho; y por
prosit. Sed si pactum convontum tale fuit, quod ello la excepción se hace ineficaz por la réplica.
actionem quoque tollcret, velut iniuriaruni, non Por la misma razón acontece, que no aproveche
poterit postea paciscendo, nt agere possit, agere el primer pacto fi Los fiadores. Pero si eh pacto
(a); quia et prima actio sublata est, et posteriiis convenido fué tal que también quitara la acción,
pactum ad. actionem paraudam (4) inefficax ost; como la de injurias, no podrá, pactando después,
non cnim ex pacto iniuriarurn actio nacitijr, sed hacer que pueda reclamar; porque se extinguió
ex contumelia. Idem dicemus et in bonne fidei la primera acción, y ci pacto posterior es ineficaz
contrs.ctibu, si pactum eoaventum totam obliga- para producir la acción; pues la acción de inju-
tionem sustulerit, veluti emti; non enim ex novo rias no nace de un pacto, sino de una contumelia.
pacto prior obhigatio resuscitatur, sed profioiet Lo mismo diremos también en los contratos de
paetum ad novum contractuin. Quod si non ut buena fe, si el pacto convenido hubiere anulado
totuna contraetuni tolieret, pactum convcntum toda la obligación, como la de compra; porque
intercessit, sed ut inhxainneret, posterius pa- por el nuevo pacto no se resucita la anterior obli-
etum potest renovare primum contrnct-u.m. Quod gación, pero aprovechará el pacto para el nuevo
et inspecie dotis actionis procedere potest; pu- contrato. Pero si medié un pacto convenido no pa-
ta pactam niulierem, ut praesente die dos red- ra que so anulara todo el contrato, sino para que
deretur, dei-udc pacisci, nt tempore ci legibus lo redujera fi menos, el pacto posterior Puede reno-
dato dos reddatur; incipiet dos redire ad ius var el primer contrato. Lo que pu.edc ser proceden-
suum, ncc dicendum est, deteriorem eonditiouem te también en algún caso de la acción de la dote;
dotis fierí per pactum; quoties ohm ad ms, quod por ejemplo, si habiendo pactado la mujer que se
lex naturae eius Lribnit, de dote actio redit, non le devolviese la dote en el dia presente, pactare
itt causa dotis deterior, sed formae suae reddi- después que la dote Be le devuelva en el tiempo
tur. Hace et Scaevolae nostro placuerunt. fijado por las icyca; la dote comenzará fi volver fi
su propio derecho, y no ha de decirse que por el
pacto se hace peor la condición de la dote; porque
siempre que la acción de la dote vuelve al derecho
que le atribuye la ley de su naturaleza, no se ha-
ce peor la condición de la dote, sino que Be vuel-
ve fi su propia forma. Estas cosas parecieron bien
también fi nuestro Scévola.
3.—Illud nulla pactione effici potest, nc do- § 3.—No puede hacerse por ningún pacto que
ms (5) praestetur, quamvis si quis paciseatur, nc. no se preste el dolo, aunque si alguno pactare no
depositi agat, vi (6) ipsa id pactus vidatur, no ejercitar la acción de depósito, se entienda pacta-
de dolo agat; quod pactuni pro denit. do por la fuerza misma del pacto no ejercitar la
del dolo; cuyo pacto aprovechará,
(1) sus, omiUla HaZ.
(2) videtur, 54L.; vidsuius, Vtag.
(3) ef5eere, Há¿. (5) maJu, ífls6fta Hat.
(4) repar&ndam, JJa. (6) re, Vulg.

284 DIGESTO.—LTBRO ti. TiTULO XIV

§ 4.—Pacta, qu&e turpein causam eontincflt, § 4.—Los pactos que contienen causa torpe no
non sunt observauda veluti si paciscar, no furti deben observarse; por ejemplo, si yo pactare que
agam vel iniuriarum, si fec.eris; expedit ohm no ejercitará la acción de hurto 6 de injurias, si los
tirnere furti vel iniuruarnm poenam. Sed post ad- hubieres hecho; porque conviene temer la pena del
missa hace pacisci possurnus. Itere, nc experiar hurto 6 de las injurias. Pero después do cometi-
interdicto Unde vi, quatenus publicain causam dos estos, podemos pactar. Asimismo, tampoco po-
contingit, pacisci non possuinus. Et in summa, si demos pactar que no reclamaré por el interdicto
paetum coiivcnturn a ro privata remotum sit, non linde vi, en cuanto afecta á la causa pública. Y
est servandum; ante omnia enim aubnadverten- en suma, i el pacto convenido se hubiere separa-
dum est, no conventio in ala re faeta, ant eum do de la cosa privada, no debe observarse; por-
alia persona, in alía re aliave persona (1) noceat. que ante todo debe advertirse, que la convención
hecha sobro una cosa, ó con otra persona, no per-
judique en otra cosa ó 4 otra persona.
§ 5.—Si quum decem mihi deberes, pepigero, § 5.—Si cuando me debieres diez, hubiere yo
no a te viginti petam, in dccern prodesse tibi pa- pactado que no te pediré veinte, se establece que
eti conventi vel doli execptionem plaeet. Item si, por diez te aproveche la excepción del pacto con-
quum viginti deberes, pepigerim, nc decem po- venido ó la del dolo. Igualmente, si cuando me
tare, efficeretur por exceptionem () mihi oppo- debieres veinte, hubiere yo pactado que no pediré
nendam, ut tantura reliqun decem cígore de- diez, se baria por la excepción que se me podría
bcam. oponer que tau sólo de'ia yo exigir los diez res-
tantes.
§ 6.—Sed si stipulatus decem ant Stiebum, de § 6.—Pero si habiendo estipulado diez 6 4 Sti-
decem paetus sim, et petare Stichum ant decem, co, hubiere pactado por los diez, y pidiera 4 Stico
exception.em pacti conventi iii totum obstaturain; 6 los diez, habrá de obstarme por el todo la ex-
nam !it solutioue, et petitione, et aceeptilatione cepción del pacto convenido; porque al como por
unius re¡ tota obigatio solveretur, ita pacto quo- el pago, y por la petición, y por la aceptilación
que convento de una re non potenda interpositc de una sola cosa se disolverla toda la obligación,
totam obligatiouem summoveri. Sed si id actum así también, interpuesto el pacto convenido de no
inter nos Bit, no decore mihi, sed Stichus praeste-
tur, possum efficacíter de Sticho agere nulla ex-
ceptione opponenda. Idem est, et si de Sticho non
D una sola cosa, se extingue toda la obligación.
Poro si entre nosotros se hubiere tratado que no
se me dé diez, sino 4 Stio, puedo reclamar eficaz-
petendo eouvenerit. monto respecto de Stico, sin que ninguna excep-
ción se me haya de oponer. Lo mismo es, también
si se hubiere convenido no reclamar respecto de
Stieo.
§ 7.—Sed si generaliter mihi hominem debeas, § 7.—Paro si en general me debieras un hom-
et pacisear, nc Stichum petam, Stichum quidem bre, y yo pactare que no pediré 4 Stico, pidiendo
petendo (3) paeti exceptio mihi opponctur, alium ciertamente 4 Stieo se inc opondrá la excepción
autem homineni si petani, recto agam. delpacto, pero reclamaré bien si pidiera otro
hombre.
§ 8.—Item si pactus, no hereditatem peterem, § 8.—Igualmente, si habiendo yopactado que
singulas res ut lieres (4) petare, ex co, quod pa- no pedirla la herencia, pidiere como heredero ca-
etum cnt, pacti conventi exceptio aptanda cnt; da una do sus cosas, se babrít de aplicar la excep-
quemadmodurn si eonvenerit, nc lunduin pcte.- ción del pacto convenido en conformidad 4 lo que
rem, et usumfructum petare, ant no navem aedi- so hubiere pactado; al modo que si so hubiere con-
flciumve peterem, et dissohitis bis singulas res venido que yo no pidiera un fundo, y pidiere el
petare, nisi specialiter aliud actmn est. usufructo 4 que no pedirla una nave ó un edificio,
y, deshechas estas cosas, pidiere cada una de sus
partes, salvo si especialmente se ha tratado otra.
cosa.
§ 9.—Si aceeptilatio inutilis fuji, tacita pactio- § 9.—Si la aceptilación fué inútil, se entiendo
nc íd actuin videt'ur, no peteretur. que por pacto tácito se ha convenido que no se
pedirla.
§ 10.—Servus lieredi post adituro (5) nomina- § 10.—El esclavo no puede pactar nominalmen-
tire pacisci non potest, quia nondum is doininus te para el heredero que después haya de adir,
siL; sed si in rem pactum eonventum facture oit, porque éste todavía no es dueño; pero si el pacto
heredi acquini potest. convenido se hubiere hecho sobre una cosa, pue-
de adquirirse para el heredero.
28. GAnrs libro 1. ad Edictum provinciae.— 28. GAYO; COnefltariO8 al Edicto provincial, li-
Contra iuris civilis regulas pacta conventa rata bro L—Los pactos convenidos contra las reglas
non habeutur, vcliiti si pupillus sine tutoris au- del derecho civil no son considerados válidos, co-
ctoritate pactus sit, nc a debitore suc peterot, mo si un pupilo hubiere pactado sin la autoridad
ant no luna eertum teunpus, vehiti quinquon- del tutor, que no pedirla á su deudor, 6 que no
niam, petenet; nam ncc solvi eh sine tutoris an- pedirla dentro de cierto tiempo, por ejemplo
ctoritatc potest. Ex diverso autem si pupillus pa- un quiiujucnio; porque ni aun puede pagársele sin
ciscatur, no, quod debeat, a se peteretur, ratum la autoridad del tutor. Mas, por el contrario, si el
habetur pactum conventum, quia meliorem con- pupilo pactare que no se le pidiera lo que deba,

(1) SELve peronac, Vulg.


(2) eMeera excepttonem, Hai. (4) aou1nsertcz Vulg.
(3) petent Hal. (5) Servas beredItarlu heredi futuro, Vulg.

DIG]OSTO.—LIBRO Ii: TITULO XIV 285

ditionein uanI facere ci ctiain sine tutris aucto- es tenido por válido el pacto convenido, porque
ritato eonce881 est. le está permitido mejorar su condición, aun sin
la autoridad del tutor.
§ 1.—Si curator furiosi ant prodigi pactus Bit, § 1.—Si el curador de un loco ó de un pródigo
nc a furioso ant prodigo poteretur, longo utile hubiere pactado que no se pidiera al loco ó al pró-
est curatoris recipi pactiones; Sed non contra. digo, es muy -util que se admitan los pactos del
curador; pero no al contrario.
§ 2.—Si fililIS ant 2cl'VflS pactus sit, nc ipse pe- § 2.—Si un hijo ó un esclavo hubiere pactado
tert, iiiti1C est pactUni. Si vero iii rcm pacti que él no pediria, el pacto es irniiil. Pero si pacta-
sunt, id est, no ea pecunia peteretur, ita pactio ron sobre una cosa, esto es, que no se pedirla aque-
eoruX1 rata hab enda cnt adversus patrom domi- lla cantidad de dinero, el pacto de ellos deberá ser
nutnvo, Si libeLtLW peculii adininisirationem Ita- tenido por válido contra el padre ó el seilor, solo
boant, et ca res, de qua pacti sint peculiaris sit. si tuvieran la libre administración del peculio, y
Quod et ipsam non cst epeditum; nain quurn ve- fuera del peculio la coso, sobre que hubieren pac-
ruin est, quod luliano placct, etiamsi maxirne tado. Lo que, sin embargo, no es de suyo claro;
quis adniinistr&tiORem peculi i habeat coitecesatu, porque siendo verdad, lo cual parece bien 4 Ju-
donandi. ius eum non habere, sequitur, ut, si do- liano, que aunque alguno tenga concedida en toda
nandi causa de non petenda pecunia pactus siL, su amplitud la administración de un peculio, no
non deboat ratu.m haberihaber patum conventurn. tiene el derecho de donar, se sigue que, si se hu-
Quodsi pro co, ut¡tu pacisecretur, aliquid, in biere, pactado por causa de donación no pedir una
cine non ifliflRS vel etiam amplius esset, coiisciu- cantidad de dinero, no deba tenerse por li(10 el
tus fuerit, rata liabenda cst pactio. pacto convenido. Mas si •. rque así pactase hu-
bire, conseguido alguna cosa, por la que no fuese
4 menos ó aun mnejora8e, ci pacto debeconside-
rarse válido.
29. ULHNu8 libro IV. ad Eclicurn. - Sin an- 29. ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro IV.
ten' dominicam peeuniam erediderit, quod ere —Mas si hubiere prestado dinero de su señor, di-
dendi tempere pactas est, valore Celsus alt. ce Celso que es válido lo que pactó al tiempo de
prestarlo.
80. O-AllIs libro L ad Edictum provinciale.—In 30. GAYo; Comentarios al Edicto provincial, li-
persona tamen filiifamilias videndum est, nc ah- bro 1.—Pero respecto 4 la persona de mi hijo de
quando, et si pactas uit, no ageret, valeat paCtio, familia ha de verse, si, habiendo pactado que no
quia alicpiando uiliusfamilias habot actiononi, vol- reclamarla, no valga alguna vez el pacto, porque
uti iniuriaruru. Sed quum propter iniuriazu filio 4 veces el hijo de familia tiene acción, como la de
factam habeat et pater actionem, quin paetio injurias. Mas como por razón de la injuria hecha
fui nocitura non sit patri agere volenti, dubitari al hijo tenga también acción ci padre, no debe du-
non eportet, darse que el pacto del hijo no ha de peijbdicar al
padre que quiera ejercitar la acción.
§ 1.—Qui pecuniani a servo stipulatus est, quain § 1.—Si el que estipulé de un esclavo el dine-
sibi rrjtius debebat, si a Titio petat, an exceptio- ro que 4 él le debla Ticio, lo reclamara 4 Ticio, se
nc paeti conventi summoveri et possit et debeat, preguntó, si acaso podría y deberla ser repelido
quia pactus videatur, no a 'ritio petat, quacsi- por la excepción del pacto convenido, porque pa-
tum est. Inlianus ita summovendum putat, si rezca haber pactado no pedir 4 Ticio. Juliano
stipulatori in dominuir' istius servi de peculio opina que debe ser repelido en este caso, si se ha
actio danda est, Id cst, si iustam causam interce. de dar al estipulador la acción de peculio contra
dendi servas habnit, quia forte tantandeni pecu- el seilor de este esclavo, esto es, si el esclavo tuvo
niam (1) Titio clebnit; quodst quasi fldeiussor iii- justa causa para interceder, porque tal vez debió
tervenit, ex qua causa in peeuliurn actio non da- otra cantidad igual 4 Ticio; pero qué si intervino
rotur, non esse inhibenduni ereditorem, quo mi- como fiador, por cuya causa no so darla acción
nas a Titio petat, Aeque nullo modo prohiben contra el peculio, no debe impedirse al acreedor
cura debere, si cinu servum liberun' esso credi- que reclame 4 Tício. igualmente, que de ningún
disset. modo debe prohibírselo, si hubiesé creído que
aquel esclavo era libre.
§ 2.—Si sub conditione stipulatus fuenira a te, § 2.—Si bajo condición hubiere yo estipulado
quod Titius mihi puro deberet, an deficiente con- de ti lo que Pido me debiera puramente, faltan-
ditione si a Titio petam, eceptione pacti con- do la condición, si yo pidiera 4 'rielo, ¿podré y de-
venti et possim, et debeam summoveri? Et magis beré ser repelido con la excepción del pacto con-
est, exceptioncm non case opponendsm. venido? Y es lo más cierto, que no ha de oponerse
te excepción.
81. ULPIANUS libro I. ad 1Cdictum Ae4iliuni 81. ULPIANo; Comentarios al Edicto de los Edi-
crrulIuin. -. Paisci contra Edictum Aediliunr les Curules, libro 1.—Es completamente licito pac-
(2) omnhnodo hect, sive in ipso negotio vndi- tar contra el Edicto de los Ediles, tanto si se hu-
tionis gerendo convenisset, sive postea. biese convenido al realizar el mismo negocio de
la venta, cuanto después.
32. PATYLUS Libro III. ad Plautium. - Quod di- 32. PAULO; Comentarios d Plaucio, libro III.—

(i) ta,,tundem pecunias, otros. (2) cnrrnlft2m, inserta ftsL


Tomo 1-57

286 DIGESTO.—LIBRO II: TtTUL0 XIV

etnm est, si eum reo pactum Sit, ut non petatiii', Lo que se ha dicho, que sise hubiere pactado con
fideiussori queque coinpetore exoeptionein pro- el roo que no se pedirla, compete también al fiador
ptor re¡ personam plaeuit, no mandati iudieio excepción, se determinó por causa de la persona
eonveuiatur. Igitur si maudati acMo nufla sit, del reo, para que no sea demandado poi, la ac-
forte si donandi animo fideiusserit, dicend.mn cst, ción do mandato. As¡ pues, si la acción de man-
non pvodesse exceptionem fideiussori. dato fuese nula, si acaso hubiere fiado con ánimo
de donar, se ha de decir que no aprovecha al fia-
dor la excepción.

33. CELSUS libro I. DigeRtorurn, - Avs noptis 33. Cr..so Diycsto,iibro 1.—Prometió el abue-
nomine, quam ex filio halcbat, dotem promisit, lo dote en nombre de la nieta que tenia de un hi-
et paetus est, no a se, neve a filio suo dos peLero- jo, y pactó que ni á él ni á su hijo se pidiera la
tiir; si a coherede fui dos petatur, ipse quidern dote; si se pidiese la dote al cohcrediro del hijo,
exceptione conventionis tuendus non erit, films este mismo no habrá de quedar ciertamente res-
vero exceptione conventioniS recto utetur, quip- guardado con la. excepción de la convención, pero
po heredi consuli concessum est. Neo quidquarn e.1 hijo utilizará válidamente la excepción de la
obstat, uni ta.utum ex hereÁlibils providere, si he- convención, porque, está permitido que se cuide
res factus siL, ceteriE autein non consuli. de los intereses del heredero. Y nada obsta que
se provea tan sólo á loe de un heredero, si hubie-
re sido instituido heredero, y quo no se mire por
los de los demás.
31. Monnsi'ius libro V. Begularuin - Tus 34. MODESTINO; Reglas, libro V.—Es opinión
ag'nationis non posee pacto repudian, non magis, de Juliano, que ci derecho de agnación no se pue-
quam ut cjuis clicat, nollo suum cese, luliani sen- de repudiar por pacto, no de otro modo que si al-
teiitia cst. gano dijera que no quiere ser dueño de si mismo.
35. Iriiu libro II. Responsorn.—Tres fratres, 35. EL MISMO; Bespuestas libro 11.—Tres her-
Titius et Maevius et Soja, communem Lieredita- manos, Ticio, Mevio y Soyn, dividieron entre si
twa inter se diviserunt instrumentis interpositis, la herencia común, habiendo formalizado instru-
qui bus divisisse inatornani hereditatem dixeru.nt, mentos, en los que dijeron que hablan dividido
uthilque sihi cornmuiie remausisee caverunt; sed la herencia materna, y aseguraron que no les ha-
postes duo de fratribas, Id ect, Maevius et Scia, bla quedado ninguna cosa común; pero después
qui absentes erant tempore mortis inatris auno, dos de lbs hermanos, esto es, Mevio y Soya, que
cognovernnt peeuniam auream a fratre eno osee estaban ausentes al tiempo de la muerte de su
eubtraetam, enius nulla mentio instrumento divi- madre, supieron que por sü hermano habla sido
sionis coutinebatur; quacro, an post pactum divi- sustraído ci dinero en oro, del cual ninguna men-
sionis de surrepta (1) pecunia fratribus adverus ción se contenía en el instrumento de división;
fratrem competit actio? Modestinus respondit, si pregunto, ¿después del pacto de división compete
agentibus ob portionem cine, quod surreptum a (t los dos hermanos contra el otro hermano acción
TitiQ clicitur, g'enoralis paCti conveuti exceptio por el dinero hurtado? Modestino respondió, que
his, qui frandem a Titio eomrnissam ignorantes si á los que reclaman por la porción de lo que se
irnusegerunt, obiiciatur, de dolo utiIitr replica- dice hurtado por Ticio se les opusiera la excep-
ri posee. ción del pacto general convenido, los que transi-
gieron ignorando el fraude cometido por Ticio,
pueden replicar utilmente por el dolo.
86. PnocuLue libro V. Epistolaruni. (2) - Si 36. PRóvUJto; Epístolas, libro V.—Si poseyendo
quum fuiidurn moum possides, conveui52et mihi tú un fundo mio, me hubiese convenido contigo
teenm, ut Bius possessionem Attio (3) traderes, que transmitieras la posesión de él á Aceto, vindi-
yindirantem eum funduin a te non alite,r me con- cando de ti este fundo, no debo ser repelido con
ventionis exceptiono exciudi debore, quam si ant la excepción de la convención de otro modo que
lani tradidiesee, aut si tua causa Id internos cou- si ó ya la hubieses transmitido, ó si por tu causa
venisset, et por te non starot, quo minus (4) tra- se hubiese pactado esto entre nosotros, y no con-
dere.s. sistiera en ti que no la transmitieses.
37. Piiitius TJsTiJs libro II. de Constitutioni- 37. Priitio Jus'ro; De las constituciones, libro
bus. (5)—Imperatoros Antoninus et Vrus rosen- 11.—Los Emperadores Antonino y Vero resolvie-
pserunt, debitori Rcipublicae a curatore permit- ron por rescripto, que á un deudor de la Repúbli-
ti () pecunias non poseo, et quum Philippensibus ca no pueden concederse cantidades por el procu-
remissae essent, revocanclas. rador, y que habiéndose hecho condonaciones á
los Filipenses, deben ser éstas revocadas.
38. PAPINIANUS libro IT. Quacstionurn. - Tus 38. PAPuiÁNo; Cuestiones, libro 11.—El dere-
publicttm pnivatorum pactis mutari non potest. cho público no puede ser alterado por pactos de
particulares.

(1) suttiaeta, ifal.


(2) !JaZ.
3) Ticii, HaZ. (ó) lib. TI. CnnBtltutioiiU!5, HaZ.
(.1) Iuxi, lilwgt(1,11 11a,. Vdçj. 15) rernitti, Rol. Vulg.

DJGESTO,—LIBRO II: TiTULO XIV 287

39. InEM libro IT. Qv.aestioum. - Veteribus 39. En MISMO; Cuestiones, libro 17.—Parece bien
plaCet, pactionein obeiirani vel arnbiguam veil- A los antiguos, que un pacto obscuro ó ambiguo
ditori, ¿3t qui Iocavit, nocere; in quórum fuit po- perjudique al vendedor, y al que arrendó, en cuya
testate legem apertius conseribere. potestad estuvo consignar más claramente la lay
del contrato.
40. l»Em libro 1 (1) icspon8oruin. - Tale pa- 40. EL MISMO; Respuestas, Libro 1.—Este pacto:
etum: «Profiteor te non teneri», non in personam 400nfleso que no estás obligado», no se dirige á
dirigitur, sed, quum generale sit, loeum ínter he- la persona, sino que, siendo general, tendrá lagar
redesquoque litigantes habebit. entre los herederos que también litiguen.
§ L—Qui provocavit, paetus est, intra diem § 1.—El que apeló, pacté que no habiendo pa-
eertum pecunia, quam (2) transegerat, non so- gado dentro de cierto día la cantidad que habla
luta, ludicatis se satisfacturum; mdcx appellatio- transigido, habla de satisfacer lo juzgado; el juez
nis, nullo alio de principal¡ causa discu.sso, iu- de la apelación, sin ninguna otra discusión sobre
stain conventioflem velut cO!lfCsSi sequetur. la causa principal, se atendrá á la justa convan-
ión, como de cosa confesada.
§ 2,—Post divisionem bonorum et neris alieni § 2.—Después de la división de los bienes ) (le
singuli ereditores a singulis heredibus, non in- las deudas, cada uno de los acreedores aceptó de
t.erpositis delegationibus, in solidum, ut con-ve- cadauno delos herederos, no habióndoscinterpnes-
nerat, usuras acccptaverunt; actiones, quas ad- to delegaciones, los intereses por el todo, como se
versus omnes pro partiluis habent, irnpcdiendae habla convenido; en este, caso no se deberán impe-
non erunt, si non singuli pro fide rei gestae te- dir las acciones que contra todos tienen por sus
tum ilcbitnm singulis offcrant. partes, si no ofreciera cada uno á cada acreedor
toda la deuda, en conformidad al convenio hecho.
§ 8.—Pater, qui dote-ni promisit, pactus est, ut § 3.—El padre que prometió la dote, pactó que.
post mórtem suarn in matrimonio sine lib cris de- si después de su muerte hubiese, fallecido su hija en
fuucta filia, portio dotis apud berade.m suum fra- matrimonio sin hijos, la porción de Ln dote queda-
trein remanerot; ea conveutio liberis a socero post- se en su heredero, hermano suyo; esta convención
es susceptis et heredibus testamento relietis per aprovechará por la excepción de dolo á los hijos
exccptionem doli proderit, qi.nim inter contrahen- tenidos después por el suegro y dejados herede-
tea id actum Bit¿ ut horedibus consulatur, et ib ros Cli SU testamento, puesto que entre los contra-
tompore que pater alios fijos non habuit, in f- tantos se haya convenido esto, que se mire por
trcm suum iudicium supromum contulisse vi- el interés de los herederos, y en aquel tiempo en
dentar. que el padre no tuvo otros hijos parcca que con-
firió á favor de su hermano su última voluntad.
41. IDEM libro XI. Besponsoru?n.—Intra ifluni 41. EL MISMO; Respuestas, libro XI. - Aunque
diem dbitl partem mihi si solveris, accepturn ti- este pacto, «si para tal día me hubieres pagado
bi residuum feram, et te Iiberabo», hect actionem parte de la deuda, te daré por recibido lo restan-
non habet, pacti tamen exeeptionena competere te, y te libraré dela obligación», no tiene acción,
debitori enustat (3). es cierto, sin embargo, que compete al deudor la
excepción del pacto.
42. IDEM Libro XVII. Responsorum.—Inter de- 42. Er. MISMO; Respuestas, libro XVIL—Entre.
bitorem et creditoreni convenerat, uL creditor deudor y acreedor se habla convenido, pJC el acree.-
onus tributi praedii pignerati non agnoseeret, dos no reconociese el gravámen del tributo del
sed cias sol'vendi ucceasitas debitorem speetaret; predio pignorado, sino que la necesidad de pagar-
talem conventioncm, quantum ad fisci rationem, lo incumbiese al deudor; respondi, que tal conven-
non case servandani rspondi, pactis etenim pri- ción no se debe guardar en cuanto á la cuenta del
vatorum formam iurisflscalis convelí non placnit. fisco, porque no se admitió quepor pactos de par-
ticu1ars se destruya la forma del derecho fiscal.
4. PtULTJS Ubre V. (4) QUl2e8tjOflu2fl. - Tu 43. PAULO; Cuestiones, libro V.—En las com-
tionibus seimus, quid praestare venditor (5) de- pras sabemos qué daba hacer el vendedor, y qué,
beat, quidque ex contrario emtor; quodsi in con- por el contrario, el comprador; poro si al contra-
trah sudo aliquid exceptnm fucrit, id serlrari de- tar se hubiere exceptuado alguna cosa, deberá
bebit. observares.
44. SCIEYOLA libro V. .Rcsponsoruni. - Quum 44. Sovoi.; Respuestas, Libro V.—Estando el
in co essct pupftlusf itt ab hereditate patria abati- pupilo en abstenerse de la herencia del padre, de-
neretur, tutor eum plerisque creditoribus decidit, cidió el tutor con la mayoria de los acreedores, que
nL ccrtam portionem acciperent idem curatores recibiesen cierta porción; lo mismo hicieron con
cum allis feeerunt (6); quae.ro , an et tutor idem- otros los curadores; pregunto, ¿debe acaso tani-
que ereditor patria candem portionem retincre bién el tutor, que es acreedor del padre, retener
(7) debeat? Respondí, eum tutorem, qui ceteros la misma porción? Respondí que aquel tutor que
ad poi'tionem voearct, eadcrn parte. contontum llamase á los demás acreedores á una porción,
case debere. debe contentarse con la misma parte..

(i) V., Ilal.


(2) qua, J1a. Vng. (6) HaL.; deblior, FI,
la) Hat. onstItft, FI. (a) idem curatores aiim allis farenunt, oi,iie,lag ifal.
(4) IL, hai. (1) relnitterefi ¡Ial.

288 rnGZSTO.—LIBRO II: TÍTULO XIV

45. HERMO&ENIANUS libro II. IU1i8 Epilona- 45. HEnTlouENIANo; LUoine del Derecho, Li-
rum. - Div isionis placitLun, nisi traditione vel IL—:E1 pacto de división, si no tuviese efecto
stipulatione suniat efTcctum, ad netionein, ut nu- por la tradición 6 la estipulación, como nudo pacto,
duin paetiim, nulli prodesse poterit. no podrá aprovechar á nadie, para una acción.
46. TnyPHoxrNos libro II. Diputationurn.. - 46. Tu oxIo; Disputas, libro 11.—El pacto
Patuin inter heredem. et legatarium factum, no hecho cutre un heredero y un legatario para que
CLI) co satis accipiatur,—qunm in Semestribus re- por este no se reciba fianza,—como en los Semes-
Jata et Constitutio Divi Marci (i), servan ja hoe tres se incluyó una constitución del Divino Marco,
quoque defuucti voluntatern— validum esse con- para que también en esto se guarde la voluntad.
stt; nec a legatario remissa heredi satisdatio per dl difunto—, consta que es válido; y la fianza dis-
pactionem ex poenitentia revocan debet, quurn pensada por pacto al heredero por el legatario no
liceat sui iuris perseeutioncm, ant spem futurae debe revocarse, por el arrepentimipnto, como quie-
perceptionis deteniorom constituere. ra que sea licito hacer de peor condición la per-
secución de sin derecho, é la esperanza de la fu-
tura percepción.
47. SUASVOLA libro I. Digestorum. - Emtor 47. SOIlVOLA; Digesto, libro 1.—El comprador
Praedii viginti cavera.t se soluturum, et stipiilaitti de un predio habla afianzado y prometido al esti-
spoponúerat; postea venditor cavit sibi convenis- pulante que pagarla veinte; después ci vndhor
se, ut conteutus cssct tredeeim, et ut ca intra dió caución (le, haber convenido para si que se
praeflnit.a tempora aeciperet; debitor ad coruin Contentarle con trece, y que éstos los recibirla
solutioiiem conventus paetus ost, si ea soluta ini- dentro dl tiempo prefijado; demandado el deudor
tra praefiiitum tempus non Bent, ut ex prima para el pago de ellos, paetó, que si no hubiesen
caintione ab co petitio coset; quaesitim est, -un, sido pagados dentro del término prefijado, se le
quurn posteriori pacto satisfactum non sit, omne reclamase por la primera caución; se preguntó,
debitum ex prima cautione peti potest? .cspoii- ¿no habiénose satisfecho con arreglo al pacto
di, secunduin ea, qune proponereutur, posse. posterior, puede acaso pedirse todo el débito en
virtud de la primera caución? Respondi que se po-
día, según las circunstancias que se proponlan.
§ 1.—Lucius Titius Galana Semum meusulanium § 1.—Lucio Ticio constituyó deudor suyo al
(2), cuin quo rationem implicitum habebat pro- cambista Cayo Seyo, con quien tenía cuenta si»
pter accepta et data, debitoreni sibi eonstituit, et liquidar por cargo y data, y recibió de él una car-
ab co epistotam aceepit ini hace verba: «1x ratio- ta en estos términos: «Por la cuenta de cambio
ne mensae, quam mccum habuisti in hune diem, que conmigo tuviste, hasta esto día, de muchisimos
ex contractibus plunimls i'crnanscrunt apud me contratos quedaron en mi poder para mi mesa de
cd mensain mcciii trecenta octoginta sex, et usu- cambio trescientos ochenta y seis, y los intereses
rae, quae conipetirint; sunimam a.ureoruin, quam que hubiere correspondido; cuya suma de áureos,
apud me tacitnrn habes, refundani tilji, si quod que sin resguardo tieaCs en mi poder, te reembol-
iiistrume.ntum a. te emissum, id cst Heniptuni, (3) saré, si se tuviere por nulo y cancelado cualquier
cuiiscunque surnmac ex quacunque causa apud documento por ti librado, esto es, escrito, de cual-
inc remansit, vanum et pro cancelhato habebitun.» quier cantidad, que por cualquier causa quedó en
Quaesitum est, qauna Lucias Titas (4) ante hoc mipoder. Se preguntó, habiendo Lucio Ticio man-
chirogrephurn (5) Selo nummuhanió inandaverat dado antes de este escrito al cambista 5cyo, que
(6), uti patrono cius treceuta rodderet, an propter entregara trescientos á su patrono, ¿acaso por aque-
illa verba epistolae, quibus, omnes cautionos ex llas palabras de la carta, con las que se aseguré que
quocunque contraetu vanice et pro canecflato (7) se tendrían por nulas y canceladas todas las obli-
ut habcrentur, cautum est, neque ipse, noque gaciones procedentes de cualquier contrato, -no
fui chis co nomine convenir¡ possunt? Rospondi, pueden ni él mismo, ni sus hijos sor demandados
si tantuin ratio accepti atque expensi esset coni- por este titulo? Respondí, que si tan sólo so hubiese
putata, ceteras obligationos manero in sua causa. computado la cuenta de lo recibido y de lo pagado,
las demás obligaciones quedaban en su Vigor.
48. GAIuS Libro iii. (8) ad Legem XII.- Tabu- 48. Gayo Comentarios d La ley de las Doce Ta-
Zaru,n.—In traditionibus rerum quodeunque pa- blas, Libro IiL—s evidentísimo que es válido to-
cturn sit,.id valere nianifestissimum est. do lo que se hubiere pactado en el acto de entre-
garse las cosas.
49. 15i.i iva libro XXXVI. ad Rabiniz.m.—Si 49. Uipiic; Comentarios ti Sabina, libro
quis eredidenit pecuniam, et pactus Bit, ut, qua- XX-XVI.—Si aluno hubiere prestado una canti-
tenus facere possit debitor, eatenus agat, an pa- dad, y pactado ernnndar tausólo p01, aquello que
etum valeat? Et magis cst• hoe pactum valore; el deudor pueda pagar, ¿valdrá acaso el pacto? 'Y
ncc enum mmprobum, et (9) si quis haetenus desi- es más cierto que vale este pacto; porque no es
deret convenir¡, quatenus facultates (10). inmoral, aunque alguno deseara ser demandado
sólo hasta donde alcancen sus facultades.

(1) L. 2. U. s.l inpoft. Legat. VI. 54.


(8) numinularium, ¡Jal.
(3j Id eei criptnrn, oiwll1iaa acerladoduslle ¡ial. (7) cancdllatls. segiu corrctcdn ¿iel códice Pl., Br.
(4) 48; el texto- pero preee que debe ¿46788 TItius, cosno (8) .1V., Hal.
ea 08?a.8 6.FjCjOfl4R. 9) Taur. Jial.; 869ún reCinie Corrección del cójtke Pl.
i') O., inaefla fiat. set, Br.
(6) mMudvnIt, 160 Br. en el cc$diee FI. (10) ptirnitnr, MAnde Hat,

DIGESTO.—LIBRO 11 TITULO XIV 289

50. IDEM libro XLII ad abium.—Non im- 50. EL mismo;


O; Comsntario, d Sabino, libro
possibi)e puto fu cóntrctibiis depoit1, COflI)O- XLtL—No considero imposible en los contratos
da.ti t locati, et ceteris similibus hoc pactum: de depósito, comodato y arrendamiento, y en otros
«rie. facias furern (1) servum mcu», hoe est, no semejantest este pacto: «no hagas ladrón á mi es-
sel1icitCS ut ñu fiat, lit fugitib'as »clavo», esto es, no solicites que se haga ladrón,
gligas servum, ut fur effie!atur; sicul enhn servi que sea fugitivo, ni desatiendas al esclavo de
corrupti actio loeum habet, ita potest etiam haec suerte que se convierta en ladrón; porque as¡ co-
paetio locura habere, quae ad non corrumpendos mo tiene lugar la acción de esclavo corrompido,
sarvos pertiuet. asi también puede tener lugar este pacto, que se
encamina á que no se corroinpa á los esclavo.

51. I1M Libro XXVI. ad EdieLim.— Si, quum 51. EL MISMO; Comentarios al Rdieto, libro
te ex causa legati debere pacisci () debitori tuo XXTTI._S'i juzgando tú que por causa de un le-
existimas, pactus sit, (3) ne ab eo petercs, neque gado debes pactar con tu deudor, hubiere pacta-
jure ipso liberatur debitor, neque (4) peteatem do éste, que no le pidieras, ni el deudor se libra
summovebit exeeptiorte conventionis, ut Celsus por el mispio derecho, ni repelerá al demandante
libro vicesimo seribit, con la excepción do la convención, según escribe
Ce.]so en su vigésimo libro.
i.--Ideni eodin loco seribit, si debitorem § 1.—El mismo escribe en dicho lugar, que si
tuum iusslti solvere Titio, ciii legatum falso de- mandaste á tu deudor que pagase ú Ticio, It quien
bere existimas, et dbitor paetus sit eum Titio erradamente crees deber un legado, y el deudor
sito debitore. constituto, neque tibi adversus tuum hubiere pactado con r1iCio, constituido deudor su-
debitorem, iieque ipsi adversus simm actionem yo, ni se ha extinguido para ti la acción contra tu
peremetam. deudor, ni para aquel contra ci suyo.
52. ImtM libro 1. (5) Opinionnm. - Epistola, 52. EL snsto; Opiniones, libro 1. - La carta,
qua quis eoheredem sibi alique.rn essc 6) cavit, con la que alguien aseguró que otro era su cohe-
petitionem nuulam adversus possessores rerura redero, no dará ningún derecho de petición con-
jiercditariariim dabit. tra los poseedores de los bienes de la herencia.
§ 1.—Si intel' de.bitoi'em et eum, qui fundum § 1.—Si entre un deudor y aquel que, como si
pignoratum a erditorc, quasi debitoris negotium realizase un negocio del deudor, hubiere compra-
gereret, emcrit, placuit (7), it habita compensa- do del acreedor el fundo pignorado, se pactó, que
tione fructuum sohutoquc, quod reliquum clebere- habida compensación de los frutos y pagado el
tiir, tundus debitvi restitueretur; etiam heres resto que se adeudare, se restituyese el fundo al
pacto, quod defunetus fecit, fidera prestare debet. deudor; aun ci heredero debe prestar cumplimien-
to al pacto que hizo el difunto.
2.—Pactum, ut, sí quas summas propter tri- § 2.—FA pacto de que si el acreedor hubiese pa-
1)UtiOflCs praodii pignori nexi factas crecUtor so)- gado algunas cantidades por los tribu.toimpmiestos
viset, a debitore rcciperet, et it tributa einsilein al predio dado cmi prenda, las cobrarla del deudor,
praedii clebitor penderet, iustum ideoque servan- y do que el deudor satisfaría los tributos del mis-
dum est. mo predio, es justo, y por lo tanto debe guardarse.
§ 3.—De inofflcioso pat.ris testamento acturis, § 3.—Con los que iban It querellarse contra el
it iis (8) carta quantitas, quoad vivcrt heres, testamento inoficioso del padre pactó el heredero,
praestaretur, pactus •ost prod.ue.i ad perpeuain que se les darla cierta cantidad mientras di vivie-
praestationem id pctani postulabatur; rescri- se; se reclamaba que este pacto so extendiese It
ptiun est, neque lure uulo, neque eequitatc tale una prestación porpétua; se resolvió por rescripto,
d esi d erijun admi t.ti. que tal deseo no era admisible ni por derecho al-
gimo, ni por equidad.
53. J:z libro IV. Opinianum. - Sumtus qui- 52 EL MISMO; Opiniones, Libro IV.—Es cierta-
(161u prorogaro litigantI honestum est; pacisci mente licito prorrogar al litigante el pago de los
autem, nt non quantitas co nomine expensa cum gastos; mas no es licito pactar que no se restituya
usi.uis iteitis restituatur, sed pars dimidia cus, con los intereses permitidos la cantidad gastada
quod ex ea lite datiim cnt, non hect. con tal motivo, sino la mitad de lo que se hubiere
entregado It consecuencia tic aquel pleito.
54. SC.UYOLA apud Iulianum libro XXII. (9) 54. Scilvoi. noia en. Juliano, al Libro XIII
.Di9estorum iiotat: Si pactus sim, ne Stichum, qui del Digesto:—Si yo hubiera pactado que no recIa-
mihi dolychatur, petam, non intelligitm- mora maré el esclavo Stico, que se me debla, no se en-
rnilii fien ; mortuoque Stiebo puto non tonen tiende que se me causa mora; y muerto Stico, juz-
neum, qui ante pactum moram non fecerat. go que no está obligado el deudor, que antes del
pacto no habla incurrido en mora.
55'[54. ] ItYLIANUS libro XXXV. Digestorum.— 55. [54.] JULIANO; Digesto, Libro XXXV.—Si el
Si debitor sit fruetuanius, et paciscatur servus, ¡u deudor fuese usufructuario, y pactare el esclavo,

(1) vel fuglt.Ivnm, Ha?. y le.t antiguos en Taur (0) «sse, o,nítela ¡Ial.
(2) peenei, onieelri flal. CI) gercus emlt1placuerit, ¡Ial.
(2) ele. Fíat. (8) kLltunijq,utet, ¡la?. Vslg,
(4) te. in8e,'e& la Vuj. () XXXII., lEal.; el mismo aflade este frajment.o Z4 alpre-
(5) 111. mal.

290 DIGESTO.—LIBRO II: TITULO XIV

quo usumfructum habet, no ab co petatur, paci. sobre el que tiene el usufructo, que no se pida de
sceiido rnIiorern conditionem cius faeit. !tem si aquel, pactando, hace mejor la condición del mis-
(1) ereditor esset fructuarins et pactus csset, no mo. Asimismo, si el acreedor fuese usufructuario, y
peteret1 servus autein fructuarius pacisceretur, hubiese pactado que no pedirla, pero ci esclavo del
ut peteret, beneficio pacti, quod servus interpo- usufructuario pactsc que pedirla, por beneficio
suieset, utiliter ad ptitionern admittctur. del pacto que el esclavo hubiese interpuesto será
admitido á formular útilmente la reclamación.

56.[5•1 IDEM libro VI. ad Minieiuoi.—Si con- 56. [55.] Er MISMO; Comentarios á Minicio, li-
venerit, nc dominas a colono quid poteret, et lu- bro T71.—Si se hubiere convenido que el dueño no
eta causa coirventionis fnerit, niMio minas celo- pedirla algo al colono, y hubiere sido justa la cau-
nus a domino petere potest. sa de la convención, ello no obstante, ci colono
puede reclamar del ducho.
57. [56.] FLoREIn'nus libro VIII. Institutio- 57. [56.] FLoitEYTINoIn8tituta,iibro VIII.—El
num—Qui in futuruin usuras a debitore aceepe- que habla recibido del deudor intereses por ade-
mt, tacite pactus videtur, nc intra Id tempus sol'- lantado, se entiende que pacté tácitamente no pe-
tem petat. dir el capital durante aquel tiempo.
1.—Si ex altera parte in mcm, ex altera in § 1.—Si se hubiere formulado el pacto por una
porsonam pactum cence.ptum fucrit, vclnti no ego parte sobre una cosa, por otra respecto á una per-
petam, vol no a te pe.tatur, hares mons ab cmiii- sona, como por ejemplo, que yo no pida, i que no
bus vobis petitionem habebit, et ab herede tuo se pida de ti, mi heredero tendrá derecho p•':a re-
ornncs petere poterimus. clamar de todos vosotros, y todos podremos recia-
mar de tu heredero.
58. [57.] NERATIUS libro III. Membranaruin.— 58. NuRACIO; Pergaminos, libro hL—No
Ab emtiono, venditione, locatiorie, conductione, es dudoso que por al consentimiento de todos los
ecterisque siznilibus obligationi bu, quin integris que entre si se hubieren obligado sea posible se-
omuibus consensu eorum, qui inter se obligati pararse de una compra, venta, locación, conduc-
sint, recedi poasit, dubium non est. Aristoni hoc ción, y de las demás obligaciones semejantes, e0fl
amplius videbatur, si ea, quae me ex einto prao- tal que todas estén Integras. A Ariston aun parecía
stare tibi oporteret, praestitiesein, et qn'Urn tu mi- bien esto, que si yo te hubiese entregado lo que
bi pretium deberes, convenisset mili tecuni, ut convenía que yo te entregara por razón de una
rursus praestitis mili a te in re vendita omnihus, compra, y debiéndome tú el precio, me hubiese
quae ego tibi praestitisecin, pretium mili non convenido contigo, para que, habiéndoseme rein-
dares, tuque mihi ea pmaestitieses, pretium te de- tegrado por ti respecto á la cosa vendida todo lo
bere desinere; quia bonae fLde.i, ad. quam omnia que yo te hubiese entregado, no me dieses ci pro-
hace rediguntur, iriterpretatio hane quoque con.. eio, y tú roe hubieses reintegrado aquello, deja-
ventionem adinittit. Ncc quidquam intercst,utrum bas (le deber ci precio; porque la interpretación
integris omnibus, in quae (2) obligati eseemus, de la buena fe, á que todas estas cosas se refieren,
e.onvenirct, ut ah co negotio discederetur, un in admite también esta convención. Y nada importa,
integrunl restitutis bis, quac ego tibi praestitis- 4 que, hallándose integras todas las cosas sobre
seni, consentiremus, no quid tu mihi co nomine que nos hubiésemos obligado, se conviniera el
praestares. Illuci plano cenventione., quae perti- apartarse de tal negocio, 4 que, restituidas por
net ad rcsolvendmn id, quod ae.tnm est, perfici entero las que yo te hubiese entregado, consin-
non potest, ut tu quod iam ego tibi praestiti, con- tiéramos que tú no me dieras nada por semejante
tra praestare mihi cogaris; quia co modo non motivo. Verdaderamente, por la convención que
tanm hoc agitur, uL a pristino negotio diseedamus, se. clirije á revocar lo que se efectué, no puede ha-
quam ut novue quaedam obligationce inter nos cerse que lo que yo ya te entregué, seas tú por el
constituantur. contrario obligado á entregármelo; porque de este
modo, no se trata tanto de que nos apartemos del
primitivo negocio, como de que entre nosotros se
constituyan obligaciones nuevas.
69. [58.] PAuIns libro III. (3) Regv2arurn. - 59. [58.] PAULO; Reglas, Libro 111.—Está admi-
Per quos acquiri nobis stipulatione potest, per tido, que por los mismos por quienes puede adqui-
eosdem etiam pactís conveutis meliorem conditio- rirsepara nosotros por estipulación, se puede tani-
nem nostram lleri posee placet. bién hacer mejor nuestra condición por pactos coy-
venidos.
80. [59.] PArfltIts TUSTUS (4) libro VIII. Con- 60. (59.] PAPIIU0 Jusro; co tilucione.s, libro
stitutionu'n.—Imperator Antoninus Avidie Caesio VIII—El Emper!Álor Antonino respondió por res-
resenipsit: Si creditores partLti (5) sint partem ex cripto á .Avidio Caesio: Si los acreedores estuvie-
boui, Iicet ab extraneo, consequi, rationem ha- sen dispuestos á recibir una parte de los bienes,
bendaiR prius neecssariai-urn personarum, si ido- aunque fuese de un extraño, ha de tenerse primera-
neae sint. mente cuenta de los parientes, si fueran abonados.
61. [60.] P0MP9NIuS Libro IX. (6) ad Sabinum. 61. [60.) POMP0NI0; Comentarios d Sabino, Li-

(1) Dr.; (sI Ta,?. (4) Fapinlanus, VIag.


() lo qubus, Hal. (5) p80U4 Vulg.
-32) VI., Bat. (0) IV., HaS.

DIGESTO,—LIBRO XI: TITULO XV 291

—Neme paeiscondo eflicere potest, no siM 1ouin bro IX.—Nadie puede lineen pactando, que no le
suum dedicare lie5t, ant no sibi in suo sepelire sea licito dedicar un lugar suyo, ó que no le sea
mortu am Iiccat, ant flO ViCiiIO invito prncdium permitido sepultar un muerto en lugar propio, ó no
¡iii enet. enagenar su predio contra la -voluntad tic! vecino.

62. [81.1 FIT1tLI-IS A?E1[IANUS í1) Libro L ad €12. [61.] Fuiuo ANTH1ANO; GornentariosalEdic-
Edictum.—Si re1s, postquam pactus sit a se non lo, Libro I.—Si el deudor, después que haya pac-
peti pccflfiiafli, idcoqtle coepit id pnetnm fide,ius- tado que no se [e pida el dinero, y por ello este pac-
sari quoque prodessc, pIiCLUS sil,, ut a se peti 11- to comenzó á aprovechar también al fiador, hubic-
ceat•, ¿iii -utilitas prioris pacti sublata sit fideius- i•c pactado que sea licito que se le reclame, se
sonus cst, sernel aequi- preguntó, si acaso se habnia quitado al fiador la
sitam fideiussori pacti exceptionem ulterius ci utilidad del primer pacto. Pero más verdadero
invito extorqucri non possc. es, que una vez adquirida para ci fiador la ex-
cepción del pacto, no puede quitársele después
Contra su voluntad.
TIT. XV TITULO XV
DE TeANSACTIONIBUS DE LAS TRANSACCIONES
[ar. coa. u. 4.1 [Véac Cód. Ji 4.1
1. ULrlÁxtxs libro L. ad Idictum.— Qn! transi- • 1, Ui1'iNo; GOflU3nta?iOR al Edicto, Libro L.—
git, quasi de re duhia et lite incerta neque finita El que transige, transige como sobre cosa dudosa
transigit, qui vero paciseitur, donationis causa y pleito incierto y no acabado, peno el que pacta,
rem certam et indubitatam liberalitate remittit. concede por liberalidad por vía de donación una
cosa cierta é iudu.bitada.
2. IDEM Libro LXXIV. () ad Edict,.rn.—Trans- 2. EL MISMO; Comentarios al Edicto, Libro
actum accipere quis potest, non solum si Aqni- LX IV—Cualquiera puede aceptar lo tralisigi-
liana stipulatio fucrit subiecta (3), sed et si pa- do, o sólo si se hubiere agregado la estipulación
etum convduturn fucnit faetuin. .Aquiliana, sino también si se hubiere hecho un
pacto convenido.
3. SOAEVOLA libro 1. Digstorum.—Imperatores S. SeEvorA; Digeato, Libro 1.—Los Emperado-
Antonin.us et Verus Ita reseripserunt: «Privatis res Antonino y Vero respondieron as! por rescrip-
pactionibus non dubiuni est non laedi ius cetero- to: «No hay duda de que con pactos privados no
ruin. Quare transactione, quite inter lieredem et se lesiona el derecho de los demás. Por lo que,
matrem defuneti facta cst, nequc tostamentuni por la transacción que se hizo entre ci heredero
rescissum videri possc (4), neque manumiasis vel y la madre del difunto ni puede considerarse res-
legatariis actiones suae ademtae. Quare quid. cindido el testamento, ni que ti los rnanuuiitidos
quid ex testamento petunt, seriptum hercdem Ó ti 108 legatarios se les haya quitado sus accio-
convenire dubejit, qui in transactione hereditatis nes. Por lo tanto, todo lo que piden por el testa-
aut cavit sibi pro oneribus hereditatis, ant si non mento, deben demandarlo al heredero instituido,
cavit, non debet ncgligentiain suani ad aliemini quien en la transacción do la herencia ó se pre-
iniuriam roferre». cavió por las cargas de la herencia, ó si no se
precavió, no debe convertir su negligencia en
perjuicio de otro.»
§ 1.—Quum transaetio propter fldeicoinniissum § 1.—Habiéndose hecho una transacción por
facta essct, et postea codidilhi repeiti sant, qaae- causa de un fideicomiso, y habiéndose hallado
ro, an, quanto (5) minus ex traiisactione conSecu- después codicilos, pregunto, ¿acaso cuanto por la
ta mate:' defune-ti fuenit, quam pro parte sua est, transacción hubiere la madre del difunto recibido
id ex fideieommissi causa consequi debeat? Re- menos de lo que corresponde á su parte, deberá
spondit (6), debere. recibirlo por razón del fideicomiso? Respondió,
que debla.
§ 2.—l)ebitor, cuius pignus creditoi distraxit, § 2.—El deudor, cuya prenda enagenó el acree-
eum Maevio, qui se legithnmn creditoris here- dor, transigió por una cantidad mínima con Mevio,
den: esse iaetabat, miulmo transegit, postes te- que se jactaba de ser el heredero legitimo del
stamento prolato Septicium heredem case appa- acreedor, y después, presentado el testamento,
mit; quaesitum est, si agat pignoratitia debitor apareció que Septicio era el heredero; se pregun-
cuni Septicio, an is uti poasit exeoptione transa- tó, si el deudor entablase la acción pignoraticia
etionis factae cm» Maevio, qui heres co tempere contra Septicio, ¿acaso podrá éste usar de la ex-
non fnerit, possitque Septicius peeuniain, quae cepción de la transacción hecha con Mevio, que en
Maevio, heredi, a debitore numelata est, con- aquel tiempo no habla sido heredero, y podrá
clictione 1,1
repetero, quasi sub praetextu hereclitatis Septicio repetir por la codiecióu la cantidad que
acceptam? Respondit (7), scundum ca, quae por el deudor se pagó It Mevio, como heredero,
proponerentur, non posse, quia neque cum co cual si hubiere sido recibida so pretexto de la he-

(i) Furlus Anthlnu FIal.; Florentinus, Vuíg. (5) Dr. opina, [un ¿t,4o55 en antí quisimos rasgos de las
(2) LXX., H&. letras, one ttn el cidit.e FI. debe¿seree an quo.
(2) subseut Vulg. (5) lisponclI, Hal.
(4) potestIIai. () Respondi, Hal.

292 DIGESTO.—LIBRO II: TiPTSLO XV

ipse transegit, ncc negotium Sopticii Maeviu rencia? Respondió, que según lo que se propouia
gerens accepit. nopodia, porqueiii aquel transigió con cate, niMc-
vio recibió como rcalizandoun negocio de Septicio.

4. ULPIA-NUS libro XLVI. ad &binum. - Aqui- 4. ULPiallo; Comentarios ci Ziabino, libro XL VI.
liana stipuiatio omniinodo ornnes pi-accedente —La cstipulacibi Aquiliana nova y extiligue por
obligationes novat et perililit, ipsque perimitur completo todas las obligaciones precedentes, y
per acceptihationern; 'et boc iure utiinur. Ideoque ella misma se extingue por Ja aceptilación; y de
etiain. legata (1) sub conditioTie ?elicta iii Stipu- este derecho usamos. Y por tanto, hasta los lega
lationeni AquilianiuTi dedueuiitur. dos dejados bajo condición se stjctan ci la estipu-
lación Aqu.iliana.

5. P..u'ii.rus libro I. Definitionum. - Quum 5. Pic'ri; Deflnicicrn.es , libro 1.—Cuando so


Aquiliana stipulatio interponitur, quac ex con- interpone la estipulación Aquiliana, la cual se ve-
sensu rcdditur, Iite, de quibus non est coitatiuu niflea por el consentimiento, se mantienen en su
(e),in suo statu retinentur; liberalitatem enhn
captiosani inte.rprctatio Prudeuturn fregit.
mismo estado los pleitos de que no se trató; porque
la interpretación de los Jurisconsultos destruyó
la liberalidad capciosa.
6. Guus libro XVII. ad Edictuni proviciale. 6. GAYO; Comentarios al Edicto provincial, ii
—De liis eontrovcrsiis, quite ex testamento profi- bro XTI.—Respecto ci las controversias que pro-
ciscuntur, neque transigí, neque exquiri varitas vienen de un testamento, ni puede transigirse, ni
aliter potest, quam inspeetis cognitisque verbis indagarse la verdad de otro modo, que habiéndo-
testanienti. se inspeccionado y conocido las palabras del tes-
tamento.

7. ULPIAxUS libro VII. Dipulationuni. - EL 7. Ur..ri.xo; Disputas, libro VII.-.-Aun después


post reiri iudicatnr.n traiisaetio valet, si vol appcl- de juzgada una cosa vale la transacción, si ó hu-
latio intercesserit, vel appellare potueris (3). bierenmediado apelación, 6 hubieres podido apelar.
§ 1.—Si fideiussor conventus et condemnatus § 1.—Si el fiador hubiese sido demandado y con-
fuisset, mox reus transcgisset ciim co, cui erat denado, y después el deudor hubiese transigido con
deiussor condemnatus, transaetio valeat, quae- aquel ci favor de quien ci fiador habla sido condena-
ritur. EL puto valere, quasi Omni causa et adver- do, pregúntase si vale la transacción. Y opino que
sus reum, et adversus fldeiussorexn dissoluta, Si vale, como habiéndose disuelto toda obligación tan-
Lamen ipse fidciussor eondcmiiatus trausegit, to contra el reo, como contra el fiador. Si, empero, el
transactione non perimit rem iudieatam; tanien mismo fiador condenado transigió, no destruye con
eo, quo(1 datum est, relevarí rem iudieatam la transacción la cosa juzgada; sin embargo, debe
oportet. reducirse la cosa juzgada en aquello que se dió.
§ 2.—Usqu.e adeo autom, quod datum est, § 2.—Ma8 hasta tal punto lo que se ha dacio,
etiamsi non proficit ad traiisactioncm, extenaat aunque no aprovecha para la transacción, reduce,
tamen rem iu.dicatam, uL indo bit et dietuni (4), sin embargo, la cosa juzgada, cuanto que por østo
et reseriptuzn circe alimeatorum transaetiouern so determinó, y se resolvió por rescripLo respecto ci
citra Piaetoi'is auctoritatetu factam, aL quoti da- la transacción de alimentos hecha sin la autoridad
tum est, profteuat ad alimenta, ita ut, si quid. am- del Pretor, que lo que se dió se tenga en cuenta
piius ex cansa alhnentorum deben potest, id para los alimentos, de suerte que, si algo más pue-
praestetur, quod autem datutn e5t, ixnputctur. de deberse por causa de alimentos, se pague esto,
pero se compute lo que se ha dado.
8. IDEM libro F. de onnvibus Tribunalibus. - S. EL iuisieo; De todos loo Tribunales, libro V.
Quuni bi, quibus alimenta relicta erant, fadile —Como aquellos a quienes se hablan dejado ali-
transigerent contenti modico praesente, Divus mentos transigieran con facilidad, contentándose
Marcus Oratione in Senatu recitata eftecit, no con una cantidad módica de presente, hizo ci Di-
aliter alimentorurn transactio rata esset, quam si vino Mareo con una Oración recitada en el Sena-
auctore l'raetorc faeta. Solet igitur Praetor iii- do, que no fuese válida una transacción de alirnen
tervenire (5) et ínter consentientes arbitran, an tos, sino cuando hubiere sido hecha con la autori-
transactio, () vol quae admitti debeat. dad del Pretor. Suele, pues, intervenir el Pretor
y arbitrar cutre los que se convienen, si debe ad-
mitirse la transacción, ó qué.
§ i.—Eiusdem Practonis notio ob transactionem § 1.—Conocerá el mismo Pretor por causa de
cnt, sivo, habitatio, sive vestiariurn, sive de transacción, si so legare ya la habitación, ya el
praediis alimentum legabitur. vestir, ya alimentos sobre unos predios.
§ 2.—Hace Oratio pertinel ad alimenta, quae § 2.—Esta Oración se refiere ti los alimentos
testamento vel codicillis fucrint relicta, sive ad que se hubieren dejado en tetameuto, 6 e»codici-
testainentum factis, sive ab intestato (7). Idem los ora hechos ci un testamento, era ab intestato. Lo
cnt dicenduin, et si mortis causa donata facnint mismo deberá decirse también si se hubieren deja-
relieta, vel ab eo, en¡ mortis causa donata sunt, do donados por causa de muerte, 6 si se hubieren

(1) et fldeleommssa, ¿erta te Vuig. (5) Taw.; Invenire, en el códice Fi. asgan Br.
(2) eognttlmm, otro3 en !la. (6) valeat inserta M Viig., y se descubre aún ahora en el
(.) appellanl potuerk, Ha.t. códice .I'I. taciado antiguamente. Br.
(4) et edietum, UaL (7) Sive ad tetamentum—lnttistato, omítelas Hal.

DIcEST0.—LIBRO II TfTULO XV 293

relict5. (1). Sed et si conditionis irnplendae gra- dejado por cargo de aquel á quien por causa de
tia relicta sunt, atihue idem dicemus. Plano de muerte se donaron. Pero aun diremos también lo
alimontis, qUae non mortis causa donata sunt, li- mismo, si se dejaron para que se cumpliera una con-
cebit et sine Praetore auctore transigi. dic.i6n. Verdaderamente, sobre alimentos que no
so donaron por causa de muerte, será licito que
se transija aun sin la autoridad del Pretor.
§ .—Sive igitur in menses singulos, sive in § 8.—Asi pues, esta Oración tiene aplicación,
dies, sive in anuos fuerint relieta, Oratio Ioeum ya se hubieren dejado por meses, ya por dias, ya
habet. Sed et si non fueriirt perpetuo relieta, sed por años. Pero lo mismo es, aunque no se hubie-
usque ad anuos cortos, idem est. ren dejado perpétuamente, sino hasta cierto nil-
mero de años.
§ 4.—Si integra quaiititas alieui fucrit legata, § 4.—Si 4 alguien se hubiere legado una can-
'at ex uiis eiui se alat, et mortistempore pecu- tidad integra, para que de sus intereses se alimen-
nias restituat, non cessabit Oratio, hect non in te, y al tiempo de su muerte restituya el capital,
anuos singulos videatur id rllctuni. no será inaplicable la Oración, aunque no parez-
ca que se dejó esto para cada año.
§ 5.—Sed et si sit cc.rta quantitas relicta Titio, § 5.—Pero y si 4 Ticio se hubiere dejado cierta
vel res, ita ut untie alimenta Seio praestentur, cantidad, ó una cosa, para que de ella se presten
magis est, ut transigere Titius (2) possit; nec alimentos 4 Seyo, es lo más cierto que Ticio pue-
enim transaetione Titii minuuntur alimenta Se¡¡. da transigir; porque por la transacción de Ticio
Idemque cst, ctsi per ftdeicommissum alimenta no se disminuyen los alimentos de Seyo. Y lo mis-
ad. hoc 3) legatario fuerint relieta. mo sucede, aunque para este objeto se hubieren
dejado alimentos por fideicomiso al legatario.
§ 6,—Eam transaetionem Oratio improbat, quae § 6,—La Oración desaprueba esta transacción
idefreo fit, ut quis repraescnta.tam pecuniam con- que se hace con el fin do que alguien consuma el
sumat. Quid ergo, si quis citra Praetoris auctori- dinero anticipado. ¿Qué diremos, pues, si alguno
tatem transegerit, ut quod per singulos aunes hubiere transigido sin la autoridad del Pretor,
erat el relietum, consequeretur per singlilos men- para que obtuviese cada mes lo que se le habla
ses? Ant quid, si, quod pci' singulos menses si dejado para cada año? ¿O qué, si para que obtu-
relictum erat, consequeretur per singulos dies? viese cada día lo que para cada mes se le había
Quid deixide, si quod consl]mmato unio ut acci- dejado? ¿Qué, finalmente, si para que obtenga al
peret, initio anni consequatur? Et puto eam trans- principio del año lo que recibirla finido el afio? Y
actionem vaicre, quia mehiorem conditionein opino que esta transacción vale, porque con tal
suain alimentarius tau transaetione facit nolnit transacción hace mejor su condición el alimenta-
enim Oratio alimenta per transactiouem intereipi. rio; pues lo que la Oración no quiso, fué que por
la transacción se defraudaran los alimentos.
§ 7.—Nihil autem intcrest, utrurn libertini sint, § 7.—Mas nada importa, que aquellos 4 quie-
quibas alimenta relieta sunt, an ingenul, satis lo- nes se dejaron alimentos sean ó libertinos ó ingé-
cupletes, an minus. unos, más ó menos ricos.
§ 8.— Vult igitur Oratio apud Praetorem de § 8.—Quiere, pues, la Oración que ante el Pre-
iatls quaeri: in primis de causa transaetionis, dciii tor se conozca de estas cosas en primer lugar, de
de modo, tertio de persona transigentium. la causa de la transacción; después, del modo; y
en tercer lugar, de la personalidad de los que
transigen.
§ 9,—In causa hoc cnt requirendum, quac cau- §. 9.—Respecto de la causa deberá investigar-
sa Bit transigendi; Bine causa enim neminem trans- se esto, cuál sea la causa de transigir; porque el
igentcm audiet Practor. Causae fere huiusmodi Pretor no oirá 4 nadie que transija sin causa. Co-
solent allegarli si alibí domicillun,, beres, alibi ah- munmente suelen alegarse causas de esta natu-
moni arius habeat; ant si destunet do:micihuni raleza: que el heredero tenga el domicilio en un
tranaferre alter eorum; ant si causa aliqua urgeat punto, y el alimentario en otro; 6 que uno de ellos
praesentis pecuniae; ant si a pluribus ci alimenta resuelva trasladar su domicilio; 6 que urja algún
relieta sunt, et minutatim singulos convenire dii'- motivo de tener dinero en el acto; 6 que por muchos
ficile ci sil; ant si qua ala causa fuit, ut plures se le hubieren dejado alimentos, y le sea dificil
so1nt ineidere, quae Praetori suadeaiit trnsa- demandar separadamente 4 cada uno; 4 sí hubo
etionem admitIere. alguna otra causa, como muchas suelen ocurrir,
que aconsejen al Pretor 4 admitir la transacción.
§ 10.—Modus quoque pecuniae, quae in Lrans- § 10.—Ha de estimarse también el modo del
actionein venit, aestimandus esI, utputa quanti- dinero, que interviene en la transacción, por ejem-
tas transactionis; nam etiam ex modo fides traus- plo, la cantidad de la transacción; porque tam-
actionis aestimabitur. Modus autem pro actate bién por el modo se estimará la lealtad de la tran-
cius, qui transigit, arbitrandus est, el valetudi- sacción. Mas el modo ha de ser apreciado coñ re-
ne; nam alias eum puero, alias eum iuvcne, alias lación á la edad y 4 la salud del que transige;
cum sene trausigi palain est; eonstnt enim ali- porque es claro que de una suerte se transige con
menta cum vita fiuixi. un niño, de otra con un joven, y de otra con un
anciano; pues es sabido que con la vida se aca-
ban los alimentos.
§ 11..—.Sed et personarum eontemplatio baben- § 11.—Pero también se ha de tener considera-
da est, hoc est, euius vitae sint lii, quibus ali- ción de las personas, esto es, de qué vida sean

(1) 1nt, (omitiendo relicta) Ha.i. V,«10,


(5) Titius, omitelrz HaZ..
(5) ab Ioi, V4.
TOMo i-58
mi DIGESTO.—LIBRO fl: TÍTULO XV

menta relieta sunt utrum frugi vitae Id sint qui aquellos 4 quienes se dejaron alimentos- si sean
alias sufflcere sibi possint, an sequioris, qui de de vida frugal, que de otra manera pucáan bas-
alimentis pendeant. In persona eius, a quo ali- tarse 4 si mismos, 6 si de otra más pobre, que de-•
menta relieta sunt, haec erunt specienda (1): in pendan de los alimentos. Respecto 4 la persona
quibus sunt facultatibus, cuius propositi, enius de aquel 4 cuyo cargo se dejaron los alimentos,
opinionis; tunc enim apparebit, num quid circum- se deberán ver estas cosas cuáles son sus facul-
venire velit eum, cum quo transigit. tades, cuál su propósito, cuál su reputación; por-
que entonces aparecerá si quiere acaso engallar
en, algo 4 aquel con quien transige.
§ 12.—Qui transigit de alimeutis, non 'videbitur § 12.—El que transige sobre alimentos, no se
noque de habitatione, noque de vestiario transe- considerará haber transigido ni sobre la habita-
gisse, quum J)ivus Marcus epecialiter etim de ción, ni sobre el vestir, porque el Divino Marco
istis transigí vohjerit. quiso que especialmente se transigiera también
sobre estas cosas.
§ 18.—Sed et si quis de alimentis trausegerit, § 13.—Pero ya¡ alguno hubiere transigido sobre
non habebit necesse, etiara de habitatione vel ce- los alimentos, no tendrá necesidad de transigir
tris invitus transigere; poterit igitur vol de también sobre la habitación ó sobre lo demás con-
omnibus simul, vel de quibusdam facere transa- tra su voluntad; podrá, pues, hacer transacción 6
etionem. de todas simultáneamente, 6 de algunas cosas.
§ 14.—De calceario quoque arbitrio Prae.toris § 14.—Sobre el calzado también se ha de tran-
trtnsigendum
fue est. sigir al arbitrio del Pretor.
§ 15.—Si uni pluribusve fundus ad alimenta § 16.—Si 4 uno 6 4 muchos se hubiere dejado
rit relictus, velintque eum distrahere, necesse un fundo para alimentos,y quisieran venderlo, es
est Praetorem de distractione cina et transactio- necesario que el Pretor juzgue sobre su venta y la
ns arbitrari. Sed si plunibus fundas ad aUmenta transacción. Pero si el fundo se hubiere dejado
fuerit relictus, et hi inter se transigaut, sine para alimentos 4 muchos, y estos transigieran
Praetonis auctoritate faeta transaetio rata esse entre si, no debe ser firme la transacción hecha
non dbet. Idem est, et si ager fuerit in alimenta sin la autoridad del Pretor. Lo mismo es también
obligatus; nam use pignus ad hoe datura incon- si hubiere sido obligado un campo para alimen-
sulto Praetore poterit liberan. tos; pues sin el consentimiento del Pretor tampo-
co podrá redimirse la prenda dada para esto.
§ 16.—Arbitratu Praetoris vol de 'universis ah- § 16.—Es más que evidente que con la autori-
mentis, vel de parte eorum transig'i oportere plus dad del Pretor debe transigirse, ya sobre todos los
quani manifeatum est. alimentos, ya sobre parte de ellos,
§ 17.—Si Praetor aditus citra canse cognitio- § 17.—Si habiéndose acudido al Pretor hubiere
nera transigi permiserit, transactio nullius erit permitido sin conocimiento de causa que se tran-
momenti; Praetoni enim ea res quaercnda coin- sija, la transacción será de ningún valor; porque
missa est, non negligenda ncc donanda. Sed et si al Pretor se ha encomendado este asunto para que
non de omnibus inquisierit, qwte Oratio mandat, lo examino, no para que lo descuide, ni lo confíe
hoc est de causa, de modo, de personis transigen- 4 otro. Pero y si no hubiere investigado sobre to-
tium, dicendmn est, quamvis de quibusdam quae- dos los particulares, que manda la Oración, esto
sierit, transactionem esse irnitam. es, sobre la causa, el modo, y las personas de los
que transigen, se ha de decir, aunque hubiere in-
quirido sobre algunos, que la transacción es nula.
§ 18.—Seduce mandare ex hac causa iurisdi- § 18.—Pera ni delegar para esta causa sujuris-
ctionem ve! Praeses provineas vol Praetor po- dicción podrá el Presidente de provincia, 6 el
terit. Pretor.
§ 19.—Trans'tetiones alimeñtorum etiam apud § 19.—Las transacciones de alimentoS pueden
Procuratorem Caesnis fien possunt, scilicet si a hacerse también ante el Procurador del Cesar, 4
fisco petantur alimenta; seeundnm quae et apud saber, si se pidieran alimentos al fisco; según lo
Praefetos aera.rii transigi potenit. que, también podrá transigirse ante los Prefectos
del Erario.
§ 20.—Si, quum lis quidem esset de alimentis, § 20.—Si, habiendo en realidad litigio sobre ali-
transactum antera de lite fuisset, transaetio va- mentos, se hubiese transigido en el pleito, la tran-
leve inconsulto Praetore non potest, nc circumve- sacción no puede valer sin la anuencia del Pretor,
flia.tUr Oratio; fingi enim lites poterunt, 'nt trans- para que no se eluda la Oración; porque podrán
actio etiam citra Praetoris fiat auctoritatem. fingirse litigios, paraque se haga ifl& transacción
aun sin la autoridad del Pretor.
§ 21.—Si eidein alimenta et praeterea legatam § 21.—Si 4 uno mismo se hubieren dado alimen-
praesente dio datum alt, et transactum fuerit ci- tos y además un legado en el día presente, y se
tra Praetoris auctoritatem, id, quod datum est, hubiere transigido sin la autoridad del Pretor,
imputabitur prius in legatum, quod praesente aquello que se dió se imputará primeramente pa-
dic datura est, superfinum in alimentariam. can- ra el legado, que se entregó en el diaprosente, y
sara. el excedente para los alimentos.
§ 22.—Si quis de alimentis transegenit sine § 22.—Si alguien hubiere transigido sobre ali-
Praetoris auctoritate, id, quod datura est, in mentos sin la autoridad del Pretor, lo que se dió
praeterita alimenta ccdet nec inteest, trintum se aplicará 4 los alimentos devengados; y no im-
in quantitate sit debita, quantumdatura sat, an porta que tanto monte la cantidad debida como lo
minus, an plus; xiam et si minus alt, adhuc tamen. que se dió, ó menos, 6 más; pues aunque sea me-

(1) 5petInda, HaL j d cóiíce PL s,gtin recisni correc-


ción, Dr.

DIGESTO.—LIBRO II: TITULO U 295
id, quod in sohitum datum est, in praeterita ah- nos, todavia, no obstante, se computará para los
menta imputabitur. Sane si la, qu.i de alimeutis alimentos vencidos lo que se dió en pago. Empero
transegit, locupletior factus sit ea solutioue, in si ci que transigió sobre los alimentos se hubiere
id, quod factus alt locupletior, aeqiiissimuin erit hecho más rico con tal pago, será muy justo que
in eum dan ropetitiOnem; I1OC enim debet ex contra él se dé reclamación por aquello en que
alieno damno esse locuples (1). se hubiere hecho más rico; porque no debe enri-
quecerse con perjuicio de otro.
§ 28,—Si in annos singulos corta quantitas al¡- § 23.—Si á algún hombre de posición desahoga-
cui fucrit relicta homi.ni honestioris bel, veluti da se hubiere dejado cierta cantidad para cada
salarium annuum, vel ususfructus, trauactio et año, como salario anual, ó usufructo, podrá ha-
sine Pratore fien poterit. Ceterum si ususfru- cerse transacción aun sin el Pretor. Pero si se hu-
ctus juodicus alimefltorum vice sit relictus, dico biere dejado un módico usufructo por viii de ali-
transactiOflem citra Praetorem factam nullius mentos, digo que es de ningún valor latnansacción
case monienti. hecha sin el Pretor.
24.—Si cui non numus ad alimenta, sed fru- § 24.—Si 6. alguien hubieren sido dejados para
mentum atque oleum et cetona, quae ad vietum alimentos, no dinero, sino trigo y aceite y las de-
necessaria sunt, fuerínt relieta, non poterit do más cosas que son necesarias para el su bstuto, no
bis transierC, SIVC aflniUl., BIVO inenstrua el r011il- podrá transigir sobre ellas, ya se le dejaron por
quantur. Si tamen ita sine Praetore tra.nsegerit, años, ya por mensualidades. Pero si hubiere tran-
ut in vicein eorum Rumuiri quotanuis ve¡ quot- sigido sin el Pretor, para recibir en vez de aque
mensibus aceiperes, et noque diem, noque mochim lhas cosas una cantidad to1os los años 6 lo los los
permutavit, sed t&ntiim genus; vol ex contratio meses, yno cambió ni el día, ni el modo, sino tan
si paetus fuerit ut lii geucnibus alimenta aceipo- solo el género; 6 por el contrario, si hubiere pac-
rOl, quae in nu.mis ci relieta fuissent; vol si vi- tado para recibir en géneros los alimentos, que se
num pro oleo, vel oleura pro vino, vel quid aliud hubiesen dejado en metálico; 6 al permute el vino
commutaVit; vol locum permutavit, ut quae erant por aceite, 6 el aceite por vino, ú otra cualquier co-
si Roinae alimenta relieta, tu municipio vol in sa; 6 si cambió el lugar, para que los alimentos
provincia aceiperet, vel contra; ve¡ personam que se le hablan dejado en Roma los recibiese en
conimutavit, itt quod a p!uribus eral accepturus, su municipio 6 en su provincia, ó al contrario; 6
ab uno acciperet; vel aliiim pro alio debitorem si conmutó la persona, para que lo que habla de
acceperit; hace omnia habent disceptationem recibir de muchos lo recibiese de uno solo; ó si
Praetoris el pro utilitate alimentarii recipienda hubiere aceptado 6. un deudor por otro; todas es-
sunt. tas cosas requieren el exáinen del Pretor, y deben
ser admitidas en utjidad del alimentario.
§ 25.—Si ad habitationem carta quantitas att § 25.—Si para habitación se dejó cierta canti-
annua relicta, et ita sit transactum sine Praeto- dad ánua, y sin el Pretor se hubiere transigido
re1 itt habitatio praestetur, valet transaetio; quia de suerte que se dé la habitación, vale la transac-
fnuctus habitationis praestatur, lieet ruinae vol ción; porque se presta el fruto de la habitación,
incendio subiecta transaetio est. Per eontranium aunque la transacción está sujeta 6. una ruina 6
quoque, Si pro habitatione, quae eral relicta, 6. un incendio. También, por el Contrario, si en
placueiit eertam quantitatem praestari, trausa- vez de la habitación que se habla dejado, se hu-
etio rata sat et citra Praetorem. biere convenido que se pague cierta cantidad, la
transacción es válida, aun sin el Pretor.
9. IDEM libro 1. r)pinior&um. - Qui eum tutori- 9. EL MISMO; Opiniones, libro 1.—El que con sus
bus suis de sola portione administratae tutelac tutores habla litigado y transigido solo sobre la
anac egerat el transegerat, adversus eosdem tu- porción de su tutela administrada, recl.mando
tores ex persona fratris sui, ciii heres extiterat, contra los mismos tutores en representación de su
ageus praescriptione factae transaetionis non hermano, de quien habla quedado heredero, no es
sumniov etur. repelido por la excepción de la transacción hecha.
§ 1.—Tnansactio quaecunque fit (2), de his tan- § l.— cualquier transacción que achaco, se repu-
tuxn, de quibus mIer convenientes placuit, inter- ta haberse interpuesto tan sólo para aquellas cosas
posita ereditut'. sobre las que se convino entre los contratantes.
§ 2.—Qui por fallaeiam coheredis ignorana uni- § 2.—El que ignorando por falacia de su cohe-
versa, quae invero erant, instrumentum transa- redero todo lo que en realidad habla, otorgó ins-
ctionis sine Aquiliana stipulatione interposuit, trumento de transacción sin la estipulación Aqul-
non 1am paciscitur, quam, d.ecipitur. liana, no tanto pacta, como es engañado.
§ 3.—Ei, qui nondum certus, ad se querelam § 3.—A aquel que, no cierto todavía de que le
Contra patria testamentiirn pertinere, do allis competía la querella contra el testamento de su
causis cuni a.dversariis pacto transegit, tantuni padre, transigió sobro otras cansas con los adver-
ui his interpositum pactum nocebit, de quibua sarios mediante pacto, le perjudicará el pacto in-
mIer eos actum esse probatur. His tautum trana- terpuesto tan sólo respecto 6. las cosas sobre que
actio obest, qu&mvis maior annia vigintiquinque se prueba haberse tratado entre ellos. La tran-
san] interposuit, de quibus actuni probatur;ntm sacción, aunque mayor de veinticinco años el que
Ca (3), quorum a.etiones competere ei (4) postea la interpuso, perjudica únicamente sobre aquello
conapei'tum est, iniquum est perimi () pacto id., de que se prueba haberse tratado; pues es injusto
de quo cogitatuni non docetur. que se invaliden por-un pacto aquellas cosas, cu-
yas acciones se descubrió después que le compe-
(1) locupletlor, HaZ. tían, de que no se justifica haberse tratado.
(5) bit, lid
(3) n"n autem, quorum, .uat,
ci, ontsi (5) compertum cgt, inlquum enim cgt, perhnl lacto, JUL

296 DIGBSPO,—LIBRO II- TÍTULO XV

10. IDEM libro L Eesponsorum. —De re filio- 10. EL MISMO; Respuestas, libro 1.—Está admi-
mm, quos in potestate non habnit, transigentemn tido, que el padre que transige sobre cosas de hi-
patrem minirne jis obesse plaeet. jos á quienes no tuvo en su potestad, no les per-
judica en manera alguna.
11. IDEM libro IV. ad Ediclum. —Post rem iii- 11. EL MISMO; Comentarios al Edicto, Libro 1V.
dicatam, etiam si provocatio non est interposita, —Después de juzgada una cosa, puede hacerse
tamen si negotur iudieatum esse, vel ignoran transacción, aunque no se haya interpuesto ape-
potest, an iutieatiim sit, quia adhuc lis subesse lación, si, no obstante, se negare haberse juzga-
possit, trausaetio fien potest. do, 6 si se puede ignorar que se haya juzgado,
porque todavía pueda subsistir el litigio.

12. CELSUS libro III. (1) Dige4otum.— Non est 12. CELsO; Digesto, libro 111.—No debe ser aten-
ferendus, qui generaliter in his (2), quae testa- dido el que en general habla transigido sobre lo
mento ei relicta sirn't, transegerat (8), si postea que en el testamento se le dejó, si después alega-
causotur de co solo cogitasse, quod prima parte re haberlo pensado de aquello solo que se le haya
testarnenti, ac non etiam quod posteriore lega- legado en la primera parte del testamento, pero
tum sit. Si tamen postea codicilli proferuntur, no también de lo que en la posterior. Sin embar-
non improbe mihi dicturus videtur, de co dunta- go, si después se presentan codicilos, me parece
mt se cogitasse, quo illaruin tabularum, quas que no sin razón podrá decir, que habla pensado
tune noveral, seriptura continerotur. tan sólo sobre aquello en que se encerrase la es-
critura de aquellas tablas que entonces había co-
nocido.
13. AEXILIUS MAcan Libro ¡ ad leem vicesi- 13. EMILIO MACEn; Co'rnent arios á la ley igí-
mam hereditatuw.—NuJU Procuratorum Princi- stna de las herencias, libro I.-.-A ninguno de los
pis inconsulto Principe transigere licet. Procuradores del Príncipe le es licito transigir
sin consentimiento do éste.
14, SCAEVOLA Libro II. Reponsorum.— Contro- 14. SolvobA; Respuestas, libro 11.—Se suscité
versia inter legitimum et seriptuin heredem orta controversia entre el heredero legitimo y el insti-
est, eaque transactione facta corta lego finita est; tuido, y, hecha una transacción, se concluyó aque-
quaero, er&Utores quem convenire possunt? Re- lla por pacto cierto; pregunto, ¿á cuál pueden de-
spondit (4), si lidem (5) creditores essent, qui mandar los acreedores? Respondió, que si ellos
transaetienem fecissent, id observandum case mismos fuesen los acreedores que hubiesen hecho
de acre alieno, quod hiten cos convenissct (6); si la transacción, debe observarse respecto á las
ahí ereditores essent, propter incertu.m succes- deudas lo que entre ellos se hubiese convenido; y
SiOfliØ pro parte hered.itatis, quam uter que in si otros fuesen los acreedores, á causa de lo in-
transatiouc expresserit, utilibus conveniendu cierto de la sucesión ambos deben ser demanda-
est (1). dos por las acciones útiles, según la parte de he-
rencia que hubieren expresado en la transacción.
15. P&uLtrs libro 1. &ntenliarvm.—Pacto con- 15. PAULO; Sentencias, libro 1.—Al pacto con-
vento Aquiliana quidem stipulatio sublici solet; venido suele en verdad agregarse la estipulación
sed consultius est, huic poenalem quoque etipu- Aquiliana; pero es más favorable añadirlo tam-
lationem subiungere, quia rescisso forte pacto bién una estipulación penal, porque si acaso se
poena ex atipulatu peti potest. hubiere rescindido el pacto, puede pedirse la pe-
na en virtud do lo estipulado.

18. HERMOGENIANUS libra 1. Iuris Epitoma- 16. HDnMOCENI&No; Epitome del Derecho, Li-
rum.—Qui fidem licitae transactionis rupit, non bro 1.—El que quebranta la fe de una transacción
exceptione tantum suminovebitur, sed et poe- licita, no tan sólo será. repelido por la excepción,
nam, quam, si contra placiturn fecorit, rato ma- sino que también será obligado á pagar la pena
nente pacto stipfllanti recto promiserat, praesta- que debidamente habla prometido al estipulante
re cogetur. quedando válido el pacto, si hubiere obrado con-
tra lo convenido.

17. PAPINIANTJS Libro II, Quaesiicmum.-.-Vendi- 17. PAPxIARo; Cuestiones, libro IL—El vende-
ter hereditatis, emtori mandatis actionibus, eum dor de una herencia, transferidas las acciones al
debitore hereditario, qui ignorabat venditam comprador, transigió con un deudor de la heren-
esse hereditatem, trsnsegit; si emtor hereditatis cia, que ignoraba que la herencia hubiese sido
hoc debitum ab eo exigere velit, excoptio trans- vendida; si el comprador de la herencia quisiera
acti negotil debitori propter ignorantiam suam exigir de él esta deuda, ha de concederse al deu-
aeeommodanda cst. Idem respondendum est et in dor por razón de su Ignorancia la excepción de

(1) TV.,HaI.
(2) de hi, Ha?. (5) Ha2. Ide,m Taur.
(3) traneegerlt, Ha¡., j el códice Pl. envirlud 2e an tigua (5) id oiservantlum - eonve7)jseet, omitelas el códice Pl,
corrección, según l3r. contra la autoridad de la mayor parte dolos códicee; indrtan-
(dr) Taur.; Ilespondi, Fi. en vfrtui de «nUgws corrección, Zas HaZ. Irmig.
eegún Br. (7) conreutendoe case, liSL.

DIGEETO.—LIBRO III: TÍTULO 1 297
co, qui fideicommissmm (1) reeepit hereditatem, negocio transigido. Lo mismo se ha de responder
si heres eum ignorante debitore transegit. también respecto de aquel que recibió una heren-
cia fideicomisaria, si el heredero transigió con un
deudor que lo ignoraba.

LIBER TERTIUS LIBRO TERCERO


TIL 1 TÍTULO 1
DE POSTULANDO DBL LBOGAE
tCr, Co d II. 6-10(11.)] [Véase Cód. U. 6-10(11.)]

1. Upxus libro VI. ad Edictum..Hijnc titu 1. ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro VI.—
mm Praetor proj)osuit habendae rationis causa, El Pretor propuso este titulo para haber cuenta
sueeque dignitatis tuendae et decoris sui causa, y cuidar de su dignidad y de su decoro, á fin de
nc Bine d.electu passirn apud se postuletur. que sin especiales condiciones no se abogase iii-
distintamente por cualquiera ante él.
§ 1.—Eapropter tres fecit orclines, nam q-uos- § 1.—Por esta razón creó tres clases, pues á
dam in totum prohibuit postulare, quibusdam vel unos les prohibió en absoluto el abogar, é. otros se
pro se permisit, quibusdam et pro certis dunta- lo permitió sólo en causa propia, y ii otros se lo
xatpersonis et pro se permisit. consintió únicamente por ciertas personas y por si.
§ 2.—Postulare autem est desiderium sunm, § 2.—Pero abogar es exponer en derecho ante
vol amici sui in jure apud eum, qui inris dictioui el que ejerce jurisdicción la preteitsión propia, ó
praeest, exponere, vol alterius desiderio contra- la de su amigo, ó contradecir la pretensión de
dicere. otro.
§ 8,..—lnitium autem feeit Praetor ab hi, qui § 3.—Mas el Pretor comenzó por aquellos á
in totum prohibentur postulare. Tu quo Edicto quienes en absoluto se les prohibe abogar. En cu-
ant puoritiani, aut casum excusavit. Fucritiam, yo Edicto excusé ¿1 los de edad pueril, y á. los im-
dum minorcm anule decem et septem, qui eos non pedidos por determinados accidentes. Por razón de
in totum coinplcvit, prohihet postulare, quia mo- la edad pueril, prohibe abogar, mientras es me-
deratam hanc uetatem ratus est ad proeodendum nor de diez y siete alios, al que no los ha cumpli-
in publicum; qua actate, ant paulo maiorc fertur do enteramente, porque estimé que esta edad era
Nerva fihius et publico de iure responsitasse (2). suficiente para presentarse al público; de cuya
Propter easum surdurn, qui prorsus non aud.it , edad, ópoco mayor, se dice que Nerva, el hijo, res-
prohibct apud se postulare; nec enim erat per- pontUé basta en público sobre cuestiones de dere-
mittendum ci postulare, qui decretum Practoris cho. Por accidente casual, prohibe abogar ante
exaudire non poterat; quod etiam ¡poi erat peri- él al sordo, que absolutamente no oye; pues no
eiilosum futurum, nam non exaudito decreto habla de permitirse abogar al que no podía oír el
Praetoris, quasi non obtomperasset, poena Ui decreto del Pretor; lo que hasta para él mismo
contumaz plecteretur. habla de ser peligroso, porque si por no haber
o[do el decreto del Pretor no lo hubiese obedeci-
do, seria castigado con pena como contumaz.
§ 4.—Alt Praetor: SI NON HABEBUNT ADVOCA- § 4.—Dice el Pretor: «Si no tuvieren abogado,
PUM, EGO DABO. Neo solum his personis haiic hu- yo se lo daré». Y no sólo con estas personas sue-
manitatem Prantor solet exhibere, veru.m et si lo, mostrar el Pretor tal humanidad, sino también
quis alius sit, qui certis ex cau8is, vel ambitiono si hubiere alguna otra que por ciertas causas, ó
adversarii, vel motu patronnm non invenit. por excesivo influjo de su adversario, ó por miedo
no encuentra patrono.
§ 5.—Secundo loco Edict.um proponitur in cos, § 5.—En segundo lugar dirigese el Edicto con-
qui «pro allis nc postulent» (8); in quo Edicto ex- tra aquellos £L quienes prohibe «que aboguen por
cepit Praetor scxum et casum, itein notavit (4) otros»; en cuyo Edicto exceptué el Pretor el se-
personas in (5) turpitudine notabiles. Sexuin, xo, y accidentes casuales, y designé ademas á las
d.um feminas prohibet pro aliis postulare; et ratio personas sefialadas con nota de infamia. Por ra-
quidem prohibndi, no contra pudicitiam scxui zón del sexo, en cuanto prohibe que las mujeres
eongruentein alienis causis se immisceant, no vi- aboguen por otro; y la razón de la prohibición es
rilibus offlejjs fungantur mu1iere. Origo vero in- ciertamente para que las mujeres no se mezclen,
troducta est a Carfania (6), improbissima femi- contra la honestidad correspondiente á su sexo,
na, quae inverecundo postulans et Magistratum en causas ajenas, ni desempeñen oficios propios
inquietaus causam ddit Edicto. Casuru, dum de hombres. Y fué originada por Carfania, mujer
caeeum utrisqiio lurninibus orbatum Praetor re- corrompidisima, que abogando desvergonzada-

(1) ñde1ommssayjam, Ha¡,


() rponSissa, Vug. (5) in, 0mil4nla J(tIj. Vulg.
3) prohibeniur, inwis ¿a Vt49. (fi) Calpurnia, Ha¿' C(ala) Aframa, Gothofr. en ¿a note.
(4) not,wtt, omig.la Hal. Va.e Valer. 1í4,. VIII. s ., Juven. Sdt. LI. ss.

298 DIOSPÓ.—LIBRO UI: TÍTULO 1

pelilt; videlieet quod insignia Magistratus videre mente é importunando al Magistrado, dió motivo
et revereri non possit. Refert etiam Labeo Publi- é. este Edicto. Por accidente, repele el Pretor al
huta (1) caecuin, Asprenatis Nonii patrem, ayer- ciego privado absolutamente de la vista; á saber,
sa sella a Bruto destitutmn, quum veliet postula- porque no puede ver ni respetar las insignias del
re. Quamvis autem caecus pro alio postulare non Magistrado.. Refiere también Labeon que querien-
possit, tamen et senatonitun ord.inem retinet, et do abogar el ciego Publilio, padre de Nonio As-
indicandi offlcio fungetur. Numquid orgo et Ma- prenate, fué desairado por Bruto, habiéndole vuel-
gistratus gerere possit? Sed do hoc deliberabi- to de espalda la silla. Mas aunque el ciego no
mus. Extat () quidem exemplum cius, qui ges- pueda abogar por otro, retiene sin embargo la
su; Appius denique Olaudius caecus consiliis pu- dignidad de Senador, y desempaña las funciones
blicis iutererat, et in Senatu severiesimam dixit de juez. ¿Acaso podrá también ejercer la magis-
sententiam (le Pyrrhi captivis (3). Sed moliu.s tratura? Pero sobre esto deliberaremos. Hay, en
est, nL dicamus, retinere quideni mm coeptum efecto, ejemplo de uno que la ejerció; y última-
(4) Magistratum posee, adspirare autem ad no- mente, Apio Claudio, siendo ciego, asistia á los
vum penitus prohibori; idque uiuitis comproba- consejos públicos, y emitió en el Senado severisi-
tur exemplis. mo parecer sobre los cautivos do Pirro. Pero me-
jor es que digamos, que en verdad puedo uno re-
tener la Magistratura ya obtenida, pero que en
absoluto se le prohibe aspirar á otra nueva; y esto
se comprueba con muchos ejemplos.
§ 6.—Iemovet autem a postulando pro alije et § 6.–Mas también repele de abogar por otros
eum, qui corpore sno muhiebnis passus est. Si al que con su cuerpo hizo do mujer. Pero si alguno
quis tamen vi praedonum vol hostium etupratus fué estuprado por violencia de ladrones é de ene-
est, non debet notan, nL et Pomponius a.it. Et qui migos, no debe ser tachado, como también lo dice
capital¡ crimine damuatus cst, non debet pro alio Poniponio. Tampoco debe abogar por otro el que
postulare. Item Senatusconsulto etiam apud indi- fuá condenado á pena capital. También se prohibo
ces pedaneos postulare prohibetur calumniae pu- por un Senadoconsulto que abogue ante los jue-
blico indicio (5) damnatus. EL qui operas suas, ces pedáneos el condenado enjuicio público de ca-
ut cum bestiis depugnaret, 1oc,avrit. Bestias an- lunania. Asimismo el que se hubiere contratado pa-
tOta acoipere debemus ex fenitate magis, quam ra luchar con las fieras. Pero debemos considerar
ex animahis genere; nani quid, si leo sit, sed las fieras más por suferocidad, que por la especie
inansuetue, vol aun dontata bestia (6) man- del animal; porque, ¿qué dirlanios, si fuera un
sueta? Ergo qui locavit, solus notatur, sivo de- león, pero manso, 'á otra fiera con dientes domesti-
pugnaverit, sive non. Quod si depugnaverit, cada? As¡, pues, sólo es tachado do infamia ci que
quum non locasset operas sitas, non tenebi Lar; se alquiló, ya hubiere luchado, ya no. Por lo que,
non enim, qui eum bestiis depuguavit, tenebitur, si hubiere luchado, no habiéndose contratado, no
sed qui operas suas in hoc locavit. Denique cos, será tenido en nota; porque no será tachado el
qui virtutis ostendendae causa hoc faciunt sine que luché con las fieras, sino el que para esto se
mercede, non tener¡ aiunt vcteres, nisi in arena alquilé. Finalmente, dicen los antiguos que los
passi sunt se honoran; eos enim puto notam non que hacen esto sin retribución para demostrar su
evadere. Sed si quis operas suas looaverit, ut fe- valor no incurren en nota, salvo si consintieron
ras venetur, ve! nL depugnaret feram, quae ro- sor premiados en la arena; pues juzgo que estos
gioni nocet, extra arenani, non est notatus. His no evaden la nota. Pero si alguno hubiere con-
igitur personis, quae non. virtutis causa bestiis tratado sus servicios para cazar fieras, ó para ba-
pugnaverunt, pro se Praetor pormittit allegare, tir, fuera del circo, una fiera que hace daño á una
pro alio prohibet. Sed est aequissimum, si tute- región, no queda tachado de infamia. A estas per-
1am vel curara huiusmodi personae administrnt, sonas, pues, que lucharon con las fieras, no
postulare jis pro his, quorum curam gerunt, con- para demostrar su valor, el Pretor les permite
cedi. Qui adversus ea fecise monstretur, et pro abogar por si, pero les prohibe abogar por otro.
allis interdicta postulatione repellitur, et pro Pero es muy justo que si tales personas adminis-
acetixantione iitdiis extra ordinem pecuniaria tran alguna tutela 6 curaduría, soles conceda abo-
poena mulotabitur. gar por aquellos cuya curatela desempeñan. Aquel
á quien se probare haber contravenido á esto, es
repelido de la defensa de otros que le está prohibi-
da, y además será castigado al arbitrio del juez
extraordinariamente con una pena pecuniaria.
§ 7.—Ut initio huius tituli diximus, tres ordi- § 7.—Como dijimos al principio de este titulo,
nos Praetor feeit non postulantium, quoruin hie el Pretor formó tres clases de Los que no pueden
tertius est, quibus non in totam denegat postu- abogar, y es la tercera ]a de aquellos á quienes
landi facultateni, sed no pro omnibus postularent, no se deniega por completo la facultad de abogar,
quasi minus deliq'uerint, quam hi, qui superior¡- sino que no aboguen por todos, como si hubieren
bus capitibus notautur. delinquido menos que estos que se han expresa-
do en los capitules anteriores.
§ 8.—Ait Praetor: QVI LEGE, PLEIflS SCITO, SE- § 8.—Dice el Pretor; «Los que por Ley, Plebis-
NATUSCONSTJLTO, EDICTO, DECRETO PRINCIPUM »eito, Senadoconsulto, Edicto, 6 Decreto de los
(7), NISI PEO OERT!S I'ERSONIS, POSTULARE PRO- »Pnlncipes tienen prohibición de abogar, á no ser

(1) Pub]lum, fls. (4) aeceptnm.flz.


(2) Dr., según (MUYUCI correcÓs del códice FL; exstitat, (5) Iíai. publici iudicii, ,
Taur. (6) Vuig.; bestia, omit eta F.
Ç») nos recpiendis, iaserta la Vulg. (7) PLACITO, inure* Za. Vuig.
DIGESTO.—LIBRO M. TITULO!

BIBBNTtYU, NT PEO ALIO, QUAM PRO QUO LICRJ3IT, »por ciertas personas, éstos, no aboguen en dore-
IN JURE APUD ME NE POSTULENT. Hoc Edicto con- »cbo ante mi por otro mas que por quien les fuere
tinentur etiam al¡¡ omnes, qui Edicto Praetoris »lioito». En este Edicto se comprenden también
utinfanles notaritnr qui omnes, nial pro so et todos los demás que en el Edicto del Pretor son
certis persOfliS, no postulent. notados como infames; ninguno de los que abo-
gue, sino por si y por determinadas personas.
§ pjnJe adiicit Praetor: QUI EX 1115 OMNX- § 9.—De6pués añade el Pretor: «El que de Lo-
BUS, QUI SUPJtA SORJPTI SUT, IR INTE4IRUM RE- »dos estos, que arriba quedan expresados, no hu-
sTPrurtrS NON ERIT. Eum, «qili ex his, qui supra »biere sido reintegrado por completo». «El que de
seripti suut», sic accipe, (1) si fuerit inter eos, estos que arriba quedan expresados», entiéndelo
qn1 tertio Edicto continentur eL, iiisi pro cortis as!, si estuviere entre los que se comprenden en
persos,
ni postulare prohibentur; ceterum si ex el tercer Edicto y tienen prohibición de abogar,
superioribus, difficile ja ir.itegrum restitutio im- salvo por ciertas personas; do otro modo, si fuere
petrabitur (2). de los de más arriba, dificilmente impetrará la
restitución por entero.
§ iO.—Dc qua autem restitutione Praetor Jo- § 10,—Mas pregunta Pomponio, ¿de qué restitu-
quitur, utrum de ea, quae a Prineipe (8), vel a ción habla el Pretor, acaso de la que se concede
Snatu? Fomponius qnaerit, et putat de ea rti- por el Príncipe, ó de la que por el Senado? y opina
tutione sensurn, quam Princeps, val Senatus in- que se ha tratado do la restitución que el Princi-
dulsit. An auteuL et Praetor restituere possit, pe ó el Sanado concedió. Pero se pregunta, si tam-
quaeritur; et naihi videtur, talia Praetoruni de- bién puede reintegrar el Pretor; y me parece que
creta nc 0550 serranda, nisi sicubi () ex offlcio tales decretos del Pretor no deben observarse,
jurisdietionis suae subvenerunt; ut ja aetate ob- salvo cuando subvinieron por ministerio de su
servatur, si quis (o) dcceptus sit, ceterisque spe- propia jurisdicción; como se observa respecto de
ciebus, quas sub titulo «de in integrum restitu- la edad, si alguno hubiere sido engañado, y en
tione» exsequemur. Pro qua seutentia est, quod otros casos que expondremos en ci titulo «de la
Ej quis famoso indicio comdernnatus por in jato- restitución por entero». Segúu este parecer resulta,
grum restitutioneni facrit absolutas, Pomponius que si condenado alguno en juicio de infamia hu-
putat hune infamia eximi. biere sido absuelto por la restitución por entero,
opina Pomponio que se exenta de la infamia.
§ 11.—Delude adiicit Praetor: PRO ALIO nlg § 11.—Después agrega el Pretor: «no aboguen
STULBRT; PRAETERQU AM PRO PAIIENTE, PATRONO, »por otro, sino por los padres, por el patrono y la
PATRONA (6), LIBEIIIS PARENTIBUSQUE PA'rRONl, »patrona, por los hijos y por los padree delpatro-
PATRON.B (7); de quibus personis sub titulo «de »no y de la patrona», do cuyas personas habla-
in ms vacando» plenius dixbnus. Idem adiiclt: mos más extensimente en el titulo «sobre la cita-
LIBEliISVE SUIS, PRATRE, SORORE, UXORE, SOCE- ción é. juicio». El mismo añade: «ó por sus hijos,
RO, SOCRU, GENERO, NURU, VITRICO, NOVERCA, »hermano, hermana, mujer, suegro, suegra, yer-
PIIIVIGNO, PRIV1GNA, PUPILLO, PUPILLA, (vuuxo- »no, nuera, padrastro, madrastra, hijastro, hijas-
SO), FURIOSA, »tra, pupilo, pupila, furioso, ó furiosa»,
2. GÁXUS libro I. ad Edictum provinciale,— fa- 2. GAYo; Comentarios al Edicto provincial, li-
tuo, fatua, quurn istis quoque personis curator bro I.—fátuo, 4 fátna, puesto que también á estas
dotar. personas se les da curador.
3. ULPIANUS libro VI. ad Edictura.—Ccji RORUM 3. Uipio; Comentarios al Edicto, libro VI..—
A PARENTE, AUT DE (8) MAIORIS PÁRTIS TUTORUM «A quien de ellos se hubiere dado la tutela 6 la
SENTENTIA, AUT AB RO, CUJUS DE EA RE ITJRISDI- »curaduria por el padre, ó por dictámen de la ma-
OPIO FUIT, EA TUTELA CURATIOVE DATA ERIT. »or parte de los tutores, ó por aquel que tuvo
»jurisdicción en el asunto».
§ 1.—Affln.itates non eas accipere debernus, § 1.—No debemos admitir las afinidades que
quae quondam fueru»t, sed praesentes. existieron en otro tiempo, sino las presentes.
§ 2.—Item Pomponius auras et generi appdlla- § 2.—Tambi6n dice Pomponio que en la deno-
tione, et Bocen, et socrus, et ulteriores, quibus minación de nuera y yerno, y de suegro y suegra,
pro praepositio solet aceedere, contineni alt. se comprenden igualmente los ulteriores, á quie-
nes se les suele añadir la preposición pro (con).
§ 3.— la curatoribus debuisso eum adiicerc: § 3.—Y que respecto de los curadores debió aña-
«inuti (9) eeterorumque, quibus dare (10) solent», dir éste: «el del mudo y de los demás á quienes
Id est (11) surdo, prodigo, et adoleseenti; se los suele ciar», esto es, al sordo, al pródigo y
al adolescente;
4. PAULUS libro V. ad Edictum. - item qui- 4. PAULO; Comentarios al Edicto, Libro V.—tam-
bus propter in.firmitatem c'uratorem Praetor daro bién á aquellos á quienes por razón de enferme-
solet, dad suele el Pretor darles curador,
5. Uiuus libro IX. ad Edictum.—et qui no- 5. ULrL&ro; Comentarios al Edicto, libro IX.—

(1) ecipltur, (orn.Jistu10 oom) ¡IaL; ac1p1mn8, V'uig.


(2) rest1tuitoiim in'ip-trabiI, Vtag. (7) PA.TRONARQIJEJ HaZ.
(3) est, ínsertr4 ¿a Vu.ig. (8) DE, omítela Ilul.
(4) sI cut, Vuig. (9) mut, ~teja HaZ.
() minur, i,'er$an .Eal. Vt4g. (io dan,¿ial. Vuig.
(6) r.&TRox,vE, ". ii ixiuto, inierta ¡Ial.

aoo DtGESTO.—LIBRO 111: TÍTULO II
gotiis sitie aliquo perpetuo morbo superesee non y á los que por alguna enfermedad crónica no
p ossunt. puedan atender á. sus negocios.
6. IniDi Libro VI. ad Edictum. — Puto autem 6. EL MISMO; Comentarios al Edicto, Libro VI.
omnes, qui non spontc, sed necessario offteio fun- —Opino, sin embargo, que pueden abogar sin des-
guntur, posee sine offensa Edicti postulare, etiam- acato al Edicto todos los que lo hacen no espontá-
si hi sint, qui non nisi pro so postulare possunt. neamente, sino por necesidad de su cargo, aunque
sean aquellos que no pueden abogar sino por si.
§ 1.—Si quis advoeationem lracetare fuerit § 1.—Si á alguien se le hubiere prohibido por
prohibitue, si qn.idem apud se, ut solent facere algún Magistrado ejercer la abogada, si cierta-
tempore Magistratus sui, puto eum postea apud mente ante él, como suelen hacerlo por el tiempo
suecessorem eius adeese posee. de su Magistratura, opino que puede abogar des-
pués ante el sucesor de aquel.
7. G.ms Libro III. ad Edjcum provinciale.— 7. GAYO; Comentarios al Edicto provincial, Li-
Quos probibet Praetor apud se postulare, omni- bro 111.—A losque prohibe el Pretor abogar an-
modo prohibct, ctuam si adversarius cos patuatur te él, se les prohibe en absoluto, aun cuando el
postulare. adversario consienta que aboguen.
S. PAPIXIANUS libro II. Quaestiontm.—Impera- S. PAPINIANo; Cuestiones, libro I1,—El Empe-
tor Titus Antoninus rescripsit (1), eum, ciii advo- rador Tito Antonino resolvió por rescripto, que á
cationibus in quinquennio () interdictinn esset, aquel It quien se hubiese privado de la abogada
post qaiuquennium pro omnibus postulare non por un quinquenio, no se le prohibe abogar por
prohiberi. Divus quoque liadrianus reeeripserat, todos después del quinquenio. El Divino Adriano
de exilio reversum postulare posee; ncc acihibetur habla también resuelto por rescripto, que el que
distinetio, quo crimine silentium ve¡ cxiliuxn sit habla vuelto del destierro podía abogar; y no se
irrogatum, no sezlicet poena tempore determina- admite distinción sobre el delito por que se le hu-
ta contra sententiae fidem (8) ulterius porri- biere impuesto el silencio 6 ci destierro, para que
gatur. la pena determinada It cierto tiempo no se extien-
da á más contra la autoridad do la sentencia.
9. IDEM Libro L 1?espon8orum.—Ex ea causa 9. EL MISMO; Respuestas,Libi-oL—Aquel It quien
prohibitus pro alio postulare, quae infamiam non se le prohibió abogar por otro, por causa que no
irrogat, ideoque ius pro omnibus postulandi non produce infamia, y que por tanto no quita el de-
aufert, lo ea tantum provincia pro aliis non recto recho de abogar por los demás, no ahoga con de-
postulat, in qua Praos es fult, qui sententiam di- recho por otros tan solo en aquella provincia en
xit; in aui& vero non prohibetur, hect eiuedem no- que fué Presidente el que profirió la sentencia;
minie sit. pero no se le prohibe en otra., aunque sea del mis-
mo nombre.
LO. P.oi..us libro singular¡ Regalarum. (4)— 10. P&ur.o; Reglas, libro único.—A- los que ejer-
Hi, qui fisci causas agunt, suam, vol filiorum et citan las acciones del fisco no les está prohibido
parentum suorum, vel pupihiorum, quorum tute- abogar, aunque sea contra el flseo, en causa pro-
las gerunt, causam et adversus fiscuin agere non pia, ó en la de sus hijos y en la de sus padres, 6
prohibentur. en la de los pupilos cuyas tutelas administran.
§ 1.—Decuriones quoque contra patriain enam § 1.—También It los Decuriones les está prohi-
causas agere prohibentur praeter superiores per- bido defender causas contra su patria, It no ser
sonas. por las personas arriba expresadas.
11. TRYPEONINUS (5) Libro V. Disputationum. 11. TRIP0NIXO; Disputas, Libro V.—Por re.scrip-.
—A Principe_penostro reseriptum est, non prohiben to de nuestro Prtneipe se decidió, que no se prohi-
tutorem ad pupihlo in negotio, in quo advoca- ba al tutor asistir al pupilo en el negocio en que
tus contra patrem cine fuiseet. Sed et illud per- hubiese sido abogado contra su padre. Y aun se
missum ab eo est, agere tutorOm pupilli causa (6) permitió por él, que el tutor abogase contra el fis-
ad'versus fiscurn, in qua adversus pat rem pupilli co en la causa del pupilo en que antes hubiere
antea advocatus lisel fuisset. sido abogado del fisco contra el padre del pupilo.
§ 1.—Qui autom inter infames sunt, sequenti § 1.—Mas quiénes son tenidos por infames, se
titulo explanabitur (?). expondrá en el titulo siguiente.
TIT. JI TÍTULO II

DE }US, QUI NOTANTUE INFAMIA DE LOS QUE SON TACHADOS DE fl4rAMIA


(Cf. coZ. IT. 11 (12). X. 57.3 fVaae CÓl. II. U. (12). X. 6.J
1. I1JLIA14US Libro L ad Edicluni. - Praetoris 1. JULIANo; Comentarios al Edicto, Libro 1.—
verba dicunt: INFAMIA NOTATUR, QUI AB EXERCITU Dicen las palabras del Pretor; «Es notado de itt-
IGNOMINZAE CAUSA AB IMPERATORE, BOVE, CUI DE »farnua el que por causa ignominiosa hubiere sido

(1) L.1.C'.X.do.
(2) qnluquemiutn, Ral. (5) Trlphonius, Bac.
1he, otro* enUaL (6) eausum,Hat. Fulg.
(4) libro S1nuIarI regula mm, ovnitea. Ha?. (7) ai—eiplanabltur, omlteiai Hal.

DIGESTO,—LIBRO 1hz TÍTITLO II 301

EA. RE
8TATUED1 POTESTAS 1'UE1UT, DIMISSUS »despedido del ejército por el Emperador, 6 por
ERXT; QUX ARTJ-S LUDIC]tAE 1'ROUNCIAND1VE CAU- »aquel que tuviere facultad para resolver sobre
S A IN $CAENM P1tODfl1tT QUI LENOCXNITTM PE- »csto; ci que por causa de arte lúdicro 6 para re-
LT; QUI IN (1) IUDICIO PUBLICO CALUMNIAR »presentar hubiere salido á la escena; el que bu-
pItAsVARICATIONISVE CAUSA QUID FECISSE ÍUDI- »biere hecho lenocinio; el que en juicio público
CATUS nniT; QUI FIJILTI, VI BONOEUI RALTORUM, »hubiere sido condenado por haber hecho algo en
INIURIÁRUM, DF, DOLO MALO ET FRAUDE SUO NO- »concepto de calumnia 6 de prevaricación; el que
MINE DAMNATUS PACTUSVE EXIT; QU1 PRO SOCIO, »en su propio nombre hubiere sido condenado 6
rrUTRLAJD, HA)fl)A'JI, DE1OSITI SUO NOMINE, NftN »hubiere pactado sobre hurto, robo con violencia,
COZ*TTIUkRIO IUJ)ICIO DAMNATUS ER1T, QUI (2) EAM »injuria, dolo malo y fraude; el que en nombre
QLTAE LN POTESTATE RIUS ESSET, GENERO MORTuO »propio, no por la acción contraria, hubiere sido
cus EUM Mon'rUU1 ESSE SC11LET, flTRA ID TEM- »condenado enjuicio de sociedad, tutela, manda-
pOS, QUO ELUGEBE (3) V111XIM MORIS RST, ANTE- »to, ó depósito; el que, muerto su yerno, y sabiendo
QUAM VIRUM ELUGERET, IN MA'rRI1IONXTJR COLLO- »que éste había fallecido, hubiere colocado en ma-
CAViT, EAMVE SCIENS QUIS UXOREM DUXERIT, »trhnonio á. la que tuviese en su potestad, dentro
NON UjSSU RiUS, IN CUIUS POTESTÁTE EST; ET QUI »del tiempo en que es costumbre llorar al marido,
EUM, QUEM IN POTESTATE HA]3RRET (4), BAM, DE »y antes que por 61 cumpliese el luto, 6 el que á
QUA SUPRA COMPREHENSUM ESP, UXORnE DUCELIE »sabiendas la hubiere tomado por esposa, sin man-
PASSUS FIJRIT QUIVE SUD NOMINE NON IUSSU »dato de aquel bajo cuya potestad esta; y el que
EÍUS, Ir CUJUS POTEfJ'rATE ESSET (5), BlesvB NO- »hubiere permitido que aquel á quien tuviera en
MINE, QUEII QUARVE IN POTESTATE HABERET (6), su potestad se case con esta de que se ha hecho
BINA BPORSALIA BIN VE NUPTIÁS rN (7) EODEM »antes mención; y el que en su nombre, no por
TF,XPOItE CONSTITUTAS HABURE1T. »mandato de aquel bajo cuya potestad estuviese,
»ó en nombre de aquel 6 de aquella á quien tuvie-
»sc en su potestad, hubiere contraído dos expon-
»sales ú nupcias con dos á un mismo tiempo».
2. ULPIANUS libro VI. ad Ec2ictun. - Quod alt 2. ULPrallo; Comentarios al Edicto, libro VI.—
Praetor: «qni ab exereitu dimissus cnt», dirnis- Cuando dice el Pretor: «aquel que hubiere sido
iun accipere debemus militeni eaiigatum, vel si despedido del ejército», por despedido debemos
quis ale ad Ocnturionem, ve! Praetectum entender ya al soldado raso, ya si otro cualquie-
cohortis, vol aJae, vel legionis, vel T:ribu.num si- ra hasta el Centurión, 6 ci Prefecto de una cohor-
ve cohortis, sive legionis (8) diinissus est. loe te, ala, 6 legión, 6 hasta el Tribuno 6 de una co-
ainplius, Poniponius ait, eUam eum, qui exereitui horte, ó de una legión ha sido despedido. Pomponio
praeest, hect consular ibus insignibus iititur, dice además, que también padece la misma nota
ignolnklflac causa ab Tiuperatore missum hac no- aquel que mandá un ejército, aunque use las in-
ta laborare. Ergo et Si dux, quum exereitui prae- signias consulares, si fiié despedido por el Empe-
cst, dimissus cnt, notatur. EL si Pnineeps dhnse- rador por causa ignominiosa. De aquí también,
nt, et adiecerit ignouiiniae causa se mittere, ut que si el general que manda un ejército hubiere
plerumque facit, non dubitabis et ex Edicto Prae- sido despedido, incurre en la nota. Y si el Prínci-
tonis eum infamia esse notatum; non Lamen, si pe lo hubiere despedido, y hubiere añadido que
citra indignationoin Principis snccessor el datus lo expulsaba por causa ignominiosa, como hace
est. las más veces, no dudarás que también queda no-
tado de infamia en virtud del Edicto del Pretor;
pero no, si sin incurrir en la indignación del Prín-
cipe se le dió sucesor.
§ l.—Exercitu.iu autem non unam cohortem, § 1.—Mas no llamamos ejército á una sola co-
ieque unarn siam dictinus, sed numeres multos horte, ni á un ala, sino l muchos cuerpos de sol-
mihitiiiu; flILL exercitui praeesse dicimus eum, dados; porque decimos que es jefe de un ejército
qui legioneni, vel legiones eum suis auxiliis ah el que manda una legión, ó legiones confiadas por
Imijeratore comrnissas arlministiat. Sed hie etiam el Emperador con sus tropas auxiliares. Pero aquí
eum, qui ab aliL.iO numero militum missus est, entenderemos como expulsado del ejército aun
quasi ab excrcitu xnissum sic accipiemus. aquel que fué despedido de algún pequeño cuer-
po de soldados.
§ 2.—Lgnomiiae causa missum» (9), hoc ideo § 2.—Se añadió «despedidopor causa de igno-
adiectum est, quoniam multa genera sant missio- minia», precisamente porque hay muchas clases
num. Est honesta, quae emeritis stipondiis, vel de licenciamiento. Hay uno honroso, que se con-
ante ab imperatore indulgetur; et (10) causarla, cede por el Emperador, cumplido el tiempo del
çuao propter vale.tudiuern laboribus mu1itie. o1- servicio, 6 antes; y otro motivado, que por falta
vit. Est ignominiosa; ignominiosa autem missio de salud exime de has fatigas militares. Lo hay
toties est, quoties is, qui mittit, addit uominatim ignominioso; pero esignominioso el hicencianiien-
iguominiae causa se mitterc; somper enim debet te siempre que el que despide añade expresamen-
addct'e, cnn miles mittatur. Sed et si eum exau- te que despide por causa de ignominia; porque
ctoravenit, Id ost, insignia militaria detraxertt, siempre debe añadir por qué sea despedido elmi-
inten infames efflcit, hect non addidisset, ignomi- litar Pero también si le hubiere exonerado, esto

(1) ir, omie1a IIzl.


(2) De 4(8Nno modo ae ¡den eeta8palabras en loe 1Ana4JnL. (6) EBET, Ha¡
VaU. § 820. i, omí t ela ira¡.
(3) iuGan, HiI. vel Trlbmrnum—]eglonls, om.ftela8 Hai.
(4) RABET, Hal. 1 uiisenm, omiteis HaL
(5) iisT, haZ. (16) est, Mal. Vuly.
Tomo 1-39
DTGSTO.—LIB10 nI: TiTULO 11

niae causa se eum (1) exaue$orasse. Est et quar- es, si le hubiere arrancado las insignias mili-
tum geuna niissionis, si quis eviandorutn nuiue- tares, lo hace infame, aunque no hubiese añadido
rutn causa militi4m subiisset; hace autem inissio que lo habla exonerado por causa ignominiosa.
existimationem non laedit, ut est saepissime re- Hay además un cuarto género de licenciamientó,
seriptum. cuando alguno hubiese entrado en la milicia por
evitar el desempeño de cargos; mas este licencia-
miento no perjudica la estimación, como repeti-
disimas veces se ha declarado por rescripto.
§ .—Ml1es, qui lega Julia de adulteriis fucrit § 3.—El militar que hubiere sido condenado
damnatus, ita infamis est, ut stiam ipsa sententia por la ley Julia sobre adulterios, de tal suerte es
eum sacramento ignominias causa solvat. infame, que hasta la misma sentencia le absuelve
de su juramento por causa de ignominia.
§ 4.—Ignominia autem (2) inissis nequs in Ur- § 4.—Mas á los despedidos con ignominia no
be, Deque alibi, ubi Imperator cst, moran licet. les es licito habitar ni en Roma, ni en parto al-
guna donde está el Emperador.
§ 5.—Ait Praetor; «qui lii (3) scenain prodierit», § 5.—Dice el Pretor: «el que hubiere salido á la
infamis est (4). Seena est, ut Labeo deflnit, quite escena» es infame. Escena es, según la define
ludorum faciendorum causa quolibet loco, ubi Labeon, cualquier lugar destinado para hacer
quis consistat moveaturque spectaculum sui prae juegos, en donde alguno se presente y se mueva
biturus, posita sit ¡u publir' pnivatove, vel in vico; para dar espectáculo de su persona, que se haya
quo tamen loco passim homnes speetaculi causa establecido en un sitio público ó privado, ó en
adnxittantur. Eos enim, qui quaestus causa in una aldea; pero en cuyo lugar sean admitidos in-
certarnina deseendunt, et omnes propterprae- distintamente los hombres por causa del espectá-
mium in scenam prodeuntes famosos esse Pega- culo. Porque Pegaso y Nerva, el hijo, respondie-
sus et Nerva fihius responderant. ron, que eran infames los que por lucro descienden
á los certámenes, y todos los que por premio se
presentan en la escena.
8. GAIUS libro 1. (5) c4 F4icium provinciale.— 3. GAYO; Comentarios al Edicto provincial, li-
Qui autem operas suas locavit, ut prodiret artis bro 1.—Mas el que se contraté para salir á ejercer
ludicrae causa, noque prodit, non notatur; quia el arte lúdicro, y no salió, no es notado de infamia;.
non est ea res adeo turpis, ut ctiam conilium pu- porque no es esta cosa tan torpe, que hasta su
nir¡ debeat. propósito deba ser castigado.
4. ULPIANUS libro VI. cid Edictum. - Athietas 4. ULPIANO; Co'inentarios al Edicto, libro Vi.—
autem Sabinus et Cassius responderunt omnino Pero Sabino y Casio respondieron, que los atletas
artem ludicram non facere; virtutis enim gratia en manera ninguna ejercían el arte lúdicro, pues
hoc facere. Et generaliter ita omnes opinantur, lo hacían para mostrar su valor. Y generalmente
et utile videtur, ut noque thymelici (6), noque así opinan todos, y parece conveniente, que ni
xystiei (7), neque agitatores, nec qui aquam equis lo músicos, ni los luchadores, ni los conductores
spargunt, ceteraque eorum ministenia, qui corta- de carros en el Circo, ni los que rectan con agua
miuibus sacra dsrviunt, ignominiosi babeantur. á los caballos, ni los que en los certámenes sa-
grados desmpeftan los demás oficios, sean repu-
tados infames.
§ 1.—Designatores autem, quos Graeci pasidç § 1.—Mas prueba Celso, que los presidentes de-
[arbilratores sacrorum certaminumj appellant, sígnadores, ¡ quienes los griegos llaman auç
artem ludicram non facere Celsus probat, qiilami- jueces árbitros de los certámenes sagrados], 110.
nisterium, non artem ludicram exerceant. Et sane ejercen arte lúdrico, porque ejercen su ministerio,
locus iste hodie a Príncipe non pro medico bene- y no arte lúdi ero. Y á la verdad, este empleo se da
ficio datur. hoy por el Príncipe, no corno de poca estimación.
§ 2.—Alt Praetor: «qul lenocinium fecenitx.; le- § 2.—Dice el Pretor: «el que hubiere hecho le-
nocinium faeit, qui quaestuan[a mancipia habu- nocinio», hace lenocinio, el que hubiere tenido
nt; sed et qui in liberia huno quaestum exercet, esclavos para lucrar con su prostitución; y en la
in cadoni causa est. Sive autem principaliten boc misma condición está también el que ejerce este
nogotium gerat, sive alterius negotiationis aeces- comercio con personas libres.- Mas ya haga esto
sione utatur,—utputa si caupo fui¿, vol atabula- negocio directamente, ya se valga para él del ejer-
rius, et maneipia talla habuit ministrantia et oc- cicio de otra industria, -como, por ejemplo, si
casione ininisterii quaestuin facientia, sive bal- fué bodegonero ó mesonero, y tuvo tales esclavos
neator tuerit, velut in quibusdam prnvinciis fit, para el servicio y los que con ocasión del mismo
m bainsis ad custodiencla vestimenta conducta hicieren aquel comercio, ó si hubiere sido bañero,
habeus (8) mancipia hoc genus observantia (9) como sucede en algunas provincias, que tuviere
¡u offlcina—lenoeinii poena tenebit-ur. en los baños para la custodia de los vestidos es-
clavos alquilados que se dedicasen en el estable-
cimiento á esta especie de tráñco,—estará sujetó
á la pena de lenocinio.

(1) ita, Hal.


() Igno.riinL,t autem causa misais, Vi4g.
()
8r.; (n) Taur.
(4) infamis «st, omifeae Ha.. (7) IFa!,.; exustici, FI.; ayaUei, esto es, ¿os que se ejercitan
(5) 111., HaZ. en LO. palestra.
(6) En g ego u j. .tnol, esto es, :o, que e stm en si coro de (8) ffegün c074ef.2era de Br.; habont Fi; habeat, HaZ. Vedg.
los briiarine i de los cantantes. (9) non, ineerta ¿a VuLg.

DIGBSTO.—LIERO III: TITULO U 308

§ 3.—Pomponlue et eum, qui in servitute poca- § 8.—Poniponio dice, que también el que estan-
liana mancipia prostituta habuit, notan post li do en esclavitud tuvo en su peculio esclavos pros-
bertatem ait. tituidos, es notado de infamia después de adqui-
rida la libertad.
§ 4.__Calumni&tor ita demum notatur, si fuOrit § 4.—El calumniador tan sólo es tachado de in-
calumniae causae(1)damnatus;ncque emm sufflcit famia, si hubiere sido condenado por causa de la
ealumiiifttam. Item praeviEricator; praevanicator calumnia; porque no basta que haya calumniado.
autem est quasi varicator, qui diversam partem Lo mismo el prevaricador; mas prevaricador es
adiuvat, prodita causa sua. Quod nomen Labeo como hombre que apoya sus pies en puntos opues-
a varia certatiOfle tractum alt; nam qui praevari- tos, que ayuda £ la parte contraria, después de
catur, ex utraque parte consistit, quin imo ex ad- hecha traición á su propia causa. Cuya palabra,
versa. dice Labeon, se derivo de varia certat,io (varia
contienda); porque el que prevarico, se apoya en
ambas partes, ó, por mejor decir, en la contraria.
§ 5.—Ttem Si «qui furti, vi bonorum raptorum, § 5.—Asimismo, «si alguno en su propio nombre
jniuriarum de dolo malo suo nomine damnatus hubiere sido condenado ó hubiere pactado sobre
pactusve erit», simili modo infames sunt; hurto, robo con violencia, injuria, ó dolo malo»,
es del mismo modo infame;

5. PuLts libro V. ad Edictim. - quoniam iii- 5. PAULO; Comentarios al Edicto, libro V.—por-
telligitur conliteri crimen, qui paciseitur. que se entiende que el que pacta confiesa el delito.

6. ULP1ÁiUS Zibro VI. ad ,Edicut. - «Furti 8. Utto; Comentarios al Edicto, libro VI.—
accipe sive manifesti, sive nec manifesti. Lo del «hurto» entiéndelo tanto del manifiesto,
como del no manifiesto.
§ 1.—Sed si furti, vol aliis famosia actionilcus § 1.—Pero si el condonado por hurto 6 por otras
quis condemnatuS provocavit, pendente indicio acciones infamantes apeló, pendiente el juicio, no
nondum inter famosos habetur; si autein omnia se reputa todavla infame; nuis si han transcurrido
tempora provocationis lapsa sunt, retro infamia todos los términos de la apelación, se entiende in-
est; quamVis, si iniust& appellatio e!us visa alt, fame desde el principio; aunque si su apelación
hodie notarí puto, non retro notatur (2). hubiere sidoeStimada injusta, opino que desde es-
te momento es tachado de infamia, no desde antes.
§ 2.—Si quis alieno nomine condemnatus fue- § 2.—Si alguno hubiere sido condenado en nom-
nt, non Iaborat infamia, et ideo nec procurator bre de otro, no padece nota de infame, y por esto,
meus, vel defensor, vel tutor, vel cunator, vl ni mi procurador, defensor, tutr,ó curador, u¡ mi
henos Partí ve¡ ex alia simili specie condemnatiis heredero condenado por hurto 6 por otro delito
infamia notabuntur; ncc ego (8), si ab initio por semejante,
C serán tachados de infamia; ni yo, si
procuratorem causa agitata cst. esde el principio se ha seguido la causa por me-
dio de procurador.
§ 3.—Paetus've (4), inquit, enit»; «pactus» sic § &—Dice 4 hubiere pactado»; lo de «pactado»
(5) accipimus, si cum pretio quantocunque pactus lo entendemos de esta suerte, si pactó mejiante un
est; alioquin et qui preeibus impetiavit, no secum precio cualquiera; de otra manera, también el que
a.gere-tur, erit notalus, ncc erit veniae ulla ratio, impetré con ruegos que no se siguiese contra él
quod est inhumannm. Qui iussu Praetoris pretio la causa, quedan a tachado de infamia, sin que hu-
dato pactus est, non notatur. biera razón alguna para el perdón, lo que es inhu-
mano. El que por mandato de! Pretor pactó ha-
biendo dado algun precio, no incurre en nota.
§ 4.—Sed et si iureiurando delato iuraverit § 4.—Pero si h abiéndooe deferido á su juramen-
quis non deliquisse, non erit notatus; nam quo- to, hubiere jurado alguno no babor delinquido, no
damrnodo innocentiam suam iureiurando appro- quedará tachado porque en cierto modo probó su
bavit. inocencia con el juramento.
§ 5.—Mandati» con demnatus (6; verbis Edicti. § 5.—El condenado «por la acción de mandato»;
(7) notatur non solurn, qui mandatuin suscepit, por las palabras del Edicto, incurre en nota de infa-
sed et is, qui fidem, quam adversarius secutus me nosolo elque aceptó elmaudato, sinotambién el
est, non praestat; utputa fideiussi pro te et solvi, que no guarda Infidelidad que observó el contrario;
mandati te si ccrndemnavero, famosum facio. por ejemplo, afiancé por ti ypagué; si yo te con-
denare por la acción de mandato, te hago infame.
§ 6.—Illud plano addendum est, quod interdtim § 6.—Asimismo, en verdad, debe añadirse, que
et benes suo nomine damnatur, et ideo inl'amis 111, á veces también el heredero es condenado en su
si in deposito, vel iii mandato malo versatus alt. nombre, y se hace por ]o Unto infame, si hubiere
Non tamen in tutela, vel pro socio henos ano no- sido malversador en el depósito, 6 en el mandato.
mine damnar¡ potest, quia benes neque in tute- No puede, sin embargo, Cl heredero ser condena-
1am, neque in soeietatem snccedit, sed tantum in do en nombre propio por razón de tutela 6 de so-
aes alienum defuneti. ciedad, porque el heredero no sucede ni en la tu,
as la
tela, ni sociedad, sino solamente en las den-
das del difunto.
§ 7.—Contrario indicio damnatus non erít infa- § 7.—El condonado por acción contraria no será

(1) Parece que debería leerse causa, como ea Otra; edicio- (4) Ha!. Vulg.;pactnqne, Fi.
ne.-7f del 21. () patum s1t. Ha!. Vug$ SIL, A.
(2) notatur, om(eia a5ertadarM,e Ha!. (6) condemnatus, omtela Rol.
(3) Fi. ;egeM Dr.; ergo, Taur. Rol. (7) Rol, l'ulg.; Edicto, .Fl.

804 DIGESTO.—LIBRO III: TITULO u
mis; neo immerito; nam in eontrariis non de per- infame; yno sin razón; porque en las acciones con-
fidia agitur, sed de calculo, clul fere indicio solet trarias no se trata de perfidia, sino de cuenta, que
dirinii. de ordinario suelo determinarse en e) juicio.
7. PAULUS libro V. ad Edicum.—In actioni- 7. PAULO; Comentarios al Edicto libro V.—En
bus, quac ex contraetu proficiscuntur, 110t famo- las acciones que se originan de contrato, aunque
sae sint et damnati notantur, attamcn pactus non sean famosas y los condenados por ellas incurran
notatur; merito, quoniam ex his causis non tani en nota, sin embargo, el que pactó no queda in-
turpis est paetio, quam superioribus. famado; y con razón, porque el pacto sobre estas
cosas no es tan torpe corno por las antedichas.
• S. ULPIANUS Libro VI. ad Edictun.—oGenero, 8. ULPIANo; Comentarios al Edicto, libro VI.—
inquit, mortno». Me-rito adiecit Praetor: «quurn Dice «muerto el yerno». Y aóade con razón el Pre
eum mortuum esse sciret», nc igriorantia punia- tor: «sabiendo que él habla muerto», á fin de que
tur; sed quuru tcmpus luctas continauni es!, me- no so castigue la ignorancia; pero como el tiempo
rito et ignoranti cedit ex die mortis mariti. Et del luto es continuo, con razón corre también para
ideo, si post legitimum tempus cognovit, Labeo la que lo ignoraba desde el dia de la muerte del
ait, ipsa die et sume re eam lugubria, et dcponero. marido. Y por lo tanto, si lo supo después del tiem-
po legal, dice Labeon, que en el mismo dia co-
mienza y acaba ella el luto.
9. PATJLUS libro V. ad Edictwrn. - Uxores viri 9. P,&vt.o; Comentarios al Edicto, libro V.—Los
lugere non compellontur. maridos no serán obligados ti guardar luto por
SUS mujeres.
§ 1,—Spousi nuflus luctus est. § i.—No hay luto de esposo.
10. IDnM libro VIII. ad Edicum.—Solet a Fn»- 10. Et 8ÍXSMO Comentarios al Edicto, ¡bro VIII.
cipo impetran, at intra legitimurn tempus mulie- —Suele impetrarse del Priucipe, que sea licito á
ii nubere liceat. la mujer casarse dentro del tiempo legal del luto.
§ 1.—Quae virum eluget, intra id tempus spon- § 1.—A la que guarda luto por su marido, no le
sam fiiisse non noeet. perjudica haber eoutraido esponsales dentro de
este tiempo.
11. ULPIAXUS libro VI. ad Edictuw..—Libcro- 11. ULPIANo; Comentarioal Edicto, Libro VI.—
rum auteni et paroutum luetus impedimento nu- Mas el luto de los hijos y de los padres no es im-
ptlis non est. pedimento para las nupcias.
§ 1.—Et si taUs sit inaritus, quem more rna- § 1.—Y aunque sea tal el marido, que por él no
iorurn lugeni non oportct, non poase eam nuptum debe llevarse luto según la costumbre de los ma-
(1) Lutra legitimum tempus colocan; Praetor yeros, no puede la mujer ser duda en matrimonio
enim ad id tempus se retulit, que vir elugeretur; dentro del tiempo legal; pues el Pretor se refirió
qui solet elugeni propter turbationenTi sauguinis. al tiempo en que se guardara luto por el marido;
por el cual es costumbre que se guarde luto para
evitan la mezcla de la sangre.
§ 2.— Poinponius eam, q'uae intra legitimum § 2.—Opina Pomponio, que la que hubiere dado
tempus partum ediderit putat statim poese nu- á luz dentro del tiempo legal del luto, puede ca-
ptiis se collocare; quod verum puto, sarse desde luego; lo que estimo verdadero.
§ 3.—son solent autem lugeri, ut Neratius uit, § 8,—Mas no se suele guardan luto, según dice
hostos, vel perduellionis damnati, nec suspendio- Neracio, por los enemigos, los condenados por
si, nec qui manus sibi intulerunt non taedio vitae, crimen de lesa majestad, los ahorcados, ni por los
sed mala eouscientia. Si quis () ergo post huías- que en si mismos pusieron mano no por tedio do
modi exitum mariti niptirm (3) se collocavcrit, la vida, sino por conciencia de su propia maldad.
infamia not.abitur. Si, por consiguiente, alguna, después de muerto
su marido de alguna de estas maneras, se hubiere
dado en matrimonio, será tachada de infamia.
§ 4.—Notatur etiam, qui eam duxit, sed si § 4.—Tambin queda notado de infamia el que
sciens; ignorantia enim excusatur non iuris, sed so casó con ella, pero si lo sabia; porque se excusa
facti. Excusatur, qui iussu cias, in cuius potestate la ignorancia no de derecho, sino de hecho. Es
erat, duxerit; et ipse, qui passus est ducere, no- disculpado, el que se hubiere casado por manda-
tatur. Utrumque recto, nam et qui obtemperavit, to de aquel bajo cuya potestad estaba; pero es
venia dignas es!, et qui passus est ducere, notan tachado de infamia el que consintió que se casa-
ignominia. ra. Una y otra cosa con razón, porque tan digno
de perdón es el que obedeció, como de ser tachado
cori ignominia el que consintió que se casara.
12. PAULUS libro Y. ad Edictum. - Qui bisan 12. PAULO; Cmentarios al Edicto, libro V.—El -
patris dnxit, quamvis liberatus potestate patria que se casó por mandato de su padre, aunque des-
cain rotinuit, non notatur. pués de libro de la patria potestad retenga á la
mujer, no es tachado de infamia.

(1) nuptul, Viag. al frxio. Apóyase ar'emde prefere,ic&a en eL contenido del


2) qua Ka. Vug.— La traducidn se ha ajiutacZo aqul 4 siguiente 5 4.--N. del T.
tsrrante e ke nota,poi- ser enpoaibze 6 ab3urda con arreglo (8) nupt1t, Vuig.

DTGSTO.—LIBRO iii: TÍTULO II 805

13. ULPIANuS libro VI. ad Edictum,— Quid er- 18. UI.PIAxo; Comentarios al Edicto, libro VI.
go, si non ducere sit passus, sed postcaquam du- —Mas ¿qué diremos, si no hubiere consentido que
xit, ratu.m habucrit? Ut puta initio ignoravit ta- se casase, sino que después que contrajo matri-
1cm osse, postes scit, non notabitur; Praetor enim monio lo hubiere ratificado? Si, por ejemplo, ig-
ad jnitium nuptinrum $e retulit. noré al principio que era tal, y después lo supo,
no quedará tachado; pues el Pretor se refirió al
principio de las nupcias.
§ 1.—Si quis alieno nomine bina spousalia con- § 1.—Si alguno hubiere contraldo en nombre
stituerit, non notatur, nisi elus nomine constituat, de otro dos esponsales, no es notado de infamia,
quein qaamve ni potestate haberet; certo qui fi- á no ser que los contraiga en nombre de aquel ó
Iiuin vel fihiam constituere patitur, quoda.rnmodo de aquella que tuviera bajo su potestad; á la ver-
ipse videti.lr coustltuis$C. dad, el que consiente que su hijo ó su hija los con-
traiga, parece en cierto modo que él mismo los
contrajo.
§ ._Quod alt Practor: «eodem tempore», non § 2.—Lo que dice el Pretor: «al mismo tiempo»,
initia sponsaliorUifl eodern tempore factorum ac- no ha de entenderse por los comienzos de los es-
cipiendum est, sed si iii id tempus concurrant. ponsales contraldos al mismo tiempo, sino si con-
currieran al mismo tiempo.
§ &—Ttem si alter¡ spousa, alter nupta sit, ex 3.—También si habiendo contraído esponsales
sententia Edicti punitur. con uno, Be hubiere casado con otro, es casti-
gada con la pena del Edicto.
§ 4.—Quum autem factum nototur, eti'i !.-Si cum § 4.—Mas como por el hecho se incurra en nota,
ea quis nuptias (1) vel sponsalia constituat, quam aunque alguno contraiga nupcias ó esponsales
nxorem ducere val non potest, ve¡ fas non est, con aquella que, 6 no puede, 6 no le es licito to-
cnt notatus. mar por esposa, será tachado de infamia,
§ 5.—Ex comprOmisso arbiter infamiam non fa- § 5.—El árbitro por compromiso no infama, por-
bit, quia non por omnia sententia est. que su sentencia no es para todas las cosas.
§ 6.—Quantum ad iiifamiarn pertinet, multum § 6.—En cuanto á la infamia respecta, es muy
jnterest in causa, quae agebatur, causa cognita distinto que en el juicio de que se trataba se haya
aliquid pronuutiatum sit, su quaedam oxtriuse- sentenciado algo con conocimiento de causa, 6
cus sunt elocuta; nam ex bis infamia non irro- que. sin relación al punto principal se hayan he-
gatur. cho algunas declaraciones; porque por estas no
se irroga infamia.
§ 7.—Poeiia gravior ultra legem imposita cxi- § 7.—La pena impuesta, más grave de lo que
stimationcm conser\at, ut et constitutum est, et previene la ley, conserva la estimación, según se
responsum; utputa si eum, qui parte bonorum ha establecido, y respondido; por ejemplo, si al
muictari debuit, Praeses relegavorit, dicendum que debió ser multado en parte de sus bienes lo
cnt, cluniore sententia eum co transactum de cxi- hubiere relegado el Presidente, se deberá decir,
stimatione oms, ideireoque non esse infamem. Sed que se transigió con él por sentencia más dura
si in causa furti ncc manifesti in quadruplum in- sobre su estimación, y que por lo tanto no es
dcx coiidemnavit, oncratum (2) quidem reum poe- infame. Mas si en causa de hurto no manifiesto el
n.a sueta—nam ex furto non (3) manifosto in du- ,juez condenó en el cuádruplo, ciertamente que ci
plum convenir¡ debnit—, vertun hane rem (4) cxi- reo fué gravado con aumento de pena—porque
stimationem ci non conservasse (), quanivis, si por hurto no manifiesto debió ser demandado por
in poena non pecuniaria eum onerasset, transa- el duplo—, pero esto no le conservé su estimación,
etum eum eo videtur. aunque, si le hubiese gravado con pena no pecu-
niaria, parece que transigió con él.
§ 8.— en ste!lionatus infaniiani irrogat da- § 8.—El delito de estelionato irroga infamia al
mnato, .vis publicuin non est iudicium. condenado, aunque no es juicio público.
14. PAULUS Libro T.' ad Eclictusn.— Servus, en- 14. PAULO; Comentarios al Edicto, libro V.—El
me nomine noxale iudicium dominus aeee.perit, esclavo, en cuyo nombre hubiere aceptado su se-
delude eundem liberuni et heredem inetitucrit, ex ñor un juicio noxal, y á quien después hubiere
eodem indicio damnatus, non est famosus, quia declarado libre é instituido heredero, condenado
non suo nomine condemnatur; quippe quum Íni- por aquel mismo juicio, no es infame, porque no
UO lib lii cern contestata non Bit. es condenado en nombre propio; puesto que en
un principio no se contestó contra él la demanda.
15. ULriANUS Libro VIII. ad Edictum.—Nota- 15. ULPIANo; Comentarios al Edicto, Libro VIII.
tur, quae per calurnniam ventris nomine in posses- —Es tachada de infamia, la que por su impostura
sionem missa est, dum se asseverat praeguantem, fué puesta en posesión en nombre de su vientre,
aseverando que estaba embarazada,
16. PAULtTS libro VIII. ad Edietum.— quum 16. PAuLo; Comentarios al Edicto, libro VIII.—
non plaegnans esset, val ex alio eonepisset; no estando preñada, 6 habiendo concebido de otro;,
17. ULPIANUS libro VIII. ad Edictunn—debuit 17. ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro VIII.
enim corceni, qune Praetorem dcccpit. Sed ea —porque debió ser castigada la que engañó al

(1) faclat iflN?ta Hcd.


(5) o,icrat Rae. (4) bac re, Ecl.
(3) nec, Ecl. (3) eonserrat, Hal.

S06 DIGESTO.—LIBRO XIfl TITULO JI

notatur, quae, qunm suae potestatis esset, hoe Pretor. Pero es tachada de infamia la que hace
facit. esto siendo persona de propia potestad.
18. GAXUS libro III. ad Edictwn provinciale.— 18. GAYO; Comentarios al Edicto provincial, Li-
Ea, quae falsa existimatione decepta cst, non po- bro 111.—La que se engañó por falsa apreciación,
test videri por ealumniam la possesioue fuis- no puede reputarse que estuvo en posesión por
se(I). impostura.

19. UIP1AUS Libro VIII. ad Edictum. - Non 19. ULPIANo; Comentarios al Edicto, Libro VIII.
alia autem notatur, quam ea, de qua pronuntia- —Mas ninguna otra es notada de infamia, sino
tum est, calumniae causa eani fuisse in possossio- aquella respecto de la que se declaró que fué
nem missam. Idque et la patre cnt servandum, puesta en posesión á causa de una impostura. Y
qui ealnmmae causa passus est flhiam, quam in esto mismo deberá observarse también respecto
potestate habebat, in possessionem veutriS nomi- del padre, que por superchería consintió que la
no mitti. hija, que tenla bajo su potestad, fuese puesta en
posesión en nombre del vientre.
20. PAPINIÁNUS libro 1. Responsorum, - Ob 20. PAPnIo; Respuestas, libro 1.—Por estas
haec verba sententiae Praesidis provinciae: «eal- palabras de la sentencia del Presidente de la pro-
lido commento videris accusationis instigator fu- vincia: «aparece que con astuta ficción fuiste el
isse», pudor potius oneratur, quam ignominia instigador de la acusación», parece que se cubro
videtur irrogani non enim qui exhortatur, man- de vergüenza, más bien que se irroga infamia;
datoris opera fungitur. porque el que exhorta no hace las veces de man-
dante.
21. PAULrJS Libro 11. Responsorum.—Lucius Ti- 21. PAULO; Respuestas, Libro 11.—Lucio Ticio
tius crimen intendit Cajo Solo quasi iniuriam pas- se querellé criminalmente contra Cayo Seyo, co-
sus, atque fu eam rem testationem apud Praefe- mo habiendo recibido de él injuria, y sobre ello
etum Praetonio reeitavit, Praefectus fide non ha- recito información testifical ante el Prefecto del
bita testationis, nullam iniuriazn Lucium Titium Pretorio; el Prefecto, no habiendo prestado fe á la
passurn esse a Cajo Seio pronuntiavit; quaero, an declaración de los testigos, falló que Lucio Ticio
testes, quorum testimonium reprobaturn est, qua- no habla recibido ninguna injuria de Cayo Seyo;
si ex falso testimonio ínter infames habentur? pregunto, ¿acaso los testigos, cuyo testimonio fué
Paulas respoudit, nihil propon¡, cur hi, de quibus desestimado, son tenidos por infames como por
quaeritur, infamium loco habeni debeant, quum falso testimonio? Paulo respondió, que nada se
non oportet ex sententia, sive insta BiVC injusta, propone para que eStos, de quienes se pregunta,
pro alio habita alium praegravari. deban ser tenidos como infames, porque no con-
viene que por la sentencia, justa 6 injusta, pronun-
ciada contra uno, sea otro perjudicado.
22. MARCELr.ns ( libro II. Fublicorun.—Ictus 22. MucaLo; Cosas públicas, libro II—La pe-
fustium (3)infamiam non importat, sed causa,pro- na de palos no importa infamia, sino la causa por
pter quam id pati meruit, si ea fuit, quae lufa- que alguno mereció sufrirla, si fué tal que irroga
miam damnato irnogat. la ceteris qn oque gene- infamia al condenado. Lo mismo está también es-
ribus poenarum adcm forma statuta est. tablecido respecto á las demás especies de castigos.
23. TJLPXLNUS libro VIII. ad Edictum.—Paren- 23. ULPIANO; Comentarios al Edicto, Libro VIII.
tes et liberi utriusque sexus, nec non et ecteri —Debe llevarse luto por los ascendientes y des-
agnati vel cognati secundum pietatis rationem cendientes de ambos sexos, as! como también por
et animi sui patientiam, prout quisque voluenit, los demás agnados 6 cognados, según el afecto y
lugendi sunt; qui autem ces non cluxit, non no- el sentimiento de su ánimo, conforme cada cual
tatur intam.ia. hubiere querido; pero el que no guardó luto por
ellos, no queda tachado de infamia.
24. IDItM libro VI. ad Edictu,n (4). - Impera- 24. EL MISMO; Comentarios al Edicto, libro VIL
ter Severus rescnipsit, non obfuisse mulieria fa- —El Emperador Severo resolvió por rescripto, que
mae quaestum cius () la servitute factum. no perjudicó A la fama de una mujer el comercio
de su cuerpo, hecho durante su esclavitud.

25. PAPINIANUS Libro II. Quaestionusn.—Exhe- 25. PAPINIANO; Cuestiones, Libro 11.—Se esta-
red.atum (6) quoque Jlliuin luctum habere patris bleció que también el hijo desheredado guardase
memoniae placuit idemque et in matre iuris est, luto pon la memoria de su padre; y el mismo dere-
evius hereditas ad fihium non pertinet. cho rige también respecto á la madre, cuya he-
rencia no pertenece al hijo.
§ 1.—Si quis in bello ceciderit, etsi corpus chis § 1.—Si alguno hubiere muerto en la guerra,
non eompaneat, lugebitur. se guardará luto por él, aunque no parezca su
cuerpo.

c» fuese
(,
mIa lu lossessionein, V4g.
Martianus, Ha?,. 4) libro VI. ad ERotum, Omiloa.e ral,
(3) postium, se ¿esa en otro tiempo en oí códice El, .Ür.; po- «'1 Br.; elus qiaaestum, Taus-.
atenioruni, otros en Ha1. (6) exheredltatuni, Ifol.
DIGESTO,—LIBRO III: TITULO ni 807
TIT. III TITULO III

jF pito CURATO RIBUS ET DEPENSORIBUS DE LOS PROCURADORES Y DEFENSORES


[Cr. Co. IL 12 (13). 111. O.J (Véase Cód. II. 12. (13). III. 40.1
1. tTuiAus libro IX. ad Edictun.—Procurator 1. ULPIANO; Comentarios ¿zj Edicto libro IX.—
est, qui aliena negotia mandatu domini admini- Procurador es el que administra negocios ajenos
strat. por mandato del dueño.
§ 1.—Procurator autem vel omniUrn reruin, vel § l.—Mas el procurador puede ser nombrado ó
uniUS reí CSSB potest, constitutus ve! coram, vel para todos los negocios, ó para i.o solo, ó estan-
par nuntiulli, vol por epistolam, quamvis quidam, do presente, ó por medio de mensajero, ó por car-
ut Poniponius libro vecesirno quarto seribit, non ta, aunque algunos, según escribe Pomponio en
putent unius ro¡ mandatum suscipientem procu- su libro vigésimo cuarto, no consideren que es
ratorexn esse; sicuti no is quidem, qui rem perfe- procurador el que acepta mandato para un solo
rendam, vel epistolam, vel nnntium porferendum negocio; asl como, á la verdad, tampoco se llama
suseepit, proprio procurator appellatur. Sed ve- propiamente procurador al que se encargó de lle-
rius est, eum quoque proeuratorem cssc, qui ad var una cosa, A carta, ó aviso. Pero es más cier-
unan' rem datus sil, to, que también es procurador el que fué nom-
brado para una sola cosa.
§ 2.—Usus autem procuratoris perquam neces- § 2.—Pero es muy necesario el valerse de procu-
sarilis est, ul qui rebus suis ipsi snperesse vel rador, para que los que d no quieren, ó no pueden
nohmt, vel non possunt, per alios possint vel age- atender por si mismos fi sus negocios, puedan ó
re, vel convefliri. ejercitar sus acciones, ó ser demandados por me-
dio de otros.
§ 3.—Dari autem procurator et abseus potest, § 8.—Mas puede ser nombrado procurador tam-
bién un ausente,

2. PÁULTJS Libro VIII. ad Edietum.—dummodo 2. PAULO; Comentarios al Edicto, libro VIII.—


certus sil, qui datus intelligetur, et is (1) ratum con tal que sea sabedor de ello el que se entende-
habnerit. rá nombrado, y éste lo hubiere ratificado.
§ 1.—Furiosus non est babendus absentis loco, § 1.—El furioso no ha de ser tenido por ausente,
quia in co animus deest, ut ratum hab ere non (2). porque falta en él juicio, para que no pueda ra-
possit. tificarlo.
3. Uxa'iAws libro IX. ad Edictum. - Item et 8. Ux.io; Comentarios al Edicto, libro IX.—
ad liteni futuram, et in diem, et sub condjtjone, igualmente puede también nombrarse para un
et usque ad diem dar¡, potest.; pleito futuro, as¡ corno desde cierto día, bajo
condición, y hasta día fijo;
4. PAULUS libro VIII. ad F4ictum.—et in per- 4. Pavi.o; Comentarios al Edicto, libro VIIL—
petuum. y para siempre.
5. ULPIANIJS Libro VII, ad Edictuvt.—Praesens 5. ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro VII.
hab etur et qui lii hortis est, —Se tiene por presente también al que está en su
casa de campo,
6. PAULUS libro VI. ad Edietum.—et qui in fo- 6. PAULO; Comentarios al Edicto, libro VI..—y
ro, et qui iii Urbe, et in continentibus aedificiis al que está en el foro, en la Ciudad, y en los edifi-
cios contiguos;
7. ULPIANLJS libro VII. ad Edictum.—et ideo 7. ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro VII.
procurator eius () praesenti esse videtur. —y así el procurador de éste se entiende que lo es
de persona presente.
S. IDEM libro VIII. ad Edictum.—Filiusfarni- S. EL MISMO; Comentarios al Edicto, Libro VIII.
has et ad agendum daro proeuratorem potest, si —El hijo do familias puede nombrar procurador
quse sil actio, qua ipse experiri potes!, non 30- aun para demandar, si hubiera alguna acción por
blm si castrense peculium habeat, sed el quivis la cual él mismo puedo pedir, no solo si tuviera
flilusfamilias, utputa iniuriain passus, dabit (4) peculio castrense, sino también cualquier otro hi-
ad iniuriaruln actionein, si forte neque pater jo de familia; por ejemplo, habiendo sufrido una
praeseus sit, nc patris procurator velit experini; injuria, lo nombrará para la acción de injurias,
et oVil iure ab ipso lihiofamjljas procurator datus. si acaso ni su padre estuviera presente, ni quisie-
Hoc amplius Inlianus scribit, et si fihiofainilias ra ejercitar la acción al procurador de supadre
Patri per fflium cius in eadem potesta.te maiicn- y será legitimain ente nombrado el procurador por
tOro fiat ininria, neque ayas praesens sit, possc el mismo hijo de familia. Juliano escribe además,
patrcm procuratorem daro ad ulciscendam mm- que si á. un hijo de familia, padre, se le infiriese
riam, quam nepos absentis passus est. Ad defen- injuria en la persona de un hijo suyo que esté bajo

(1) Ha. va5. si. inserta FI.


(2) non, orn ¡tenla otros en Ha¿. (4) Sed et vim ant (puta) iulurlam paesua proeuratorem da-
(3) 404 (omitiendo eiu), Vslg. bit, Hal.

808 DIGESTO.—LIBRO flI TtTULG 111

dendrnn quoque poterit tiliasfamilias procurato- la misma potestad, y el abuelo no estuviera pre-
rem dare. Sed et ffliafamilias poterit dare pro- sente, puede ci padre nombrar procurador para
curatorem ad iniuriarum actioneiu; nam quod ad vengar la injuria, que sufrió el nieto del ausente.
dotis exactionem cum paire dat procuratorem También para defenderse podrá el hijo de familia
(1), supervacuara esce Valerius Severus seribit, nombrar procurador. Y aun la hija de familia
quuni sufficiat, pairem da-re ex fihiae voluntate. dra. nombrar procurador para Ja acción de inju-
Sed puto, si forte pater absens sit, vel suspcetae rias; porque para la exacción de la dote, escribe
vitae, quo casu sola fihiac c.rnnpeterc de dote Valerio Severo que es supérfluo que nombre pro-
actio, posee eam procuxatorem ciare. Ipse quoque curador en unión con su padre, pues basta que lo
fiuius procurator darí poterit et ad agendum, ci nombre el padre é. voluntad de la hija. Pero opino,
ad clefendendum. que si por acaso el padre estuviera ausento, 6 fue-
ra de vida sospechosa, en cuyo caso la acción de
dote suele competer á la hija, puede ésta nombrar
procurador. También el mismo hijo de familia po-
drá ser nombrado procurador, asl para demandar,
como para defender.
§ 1.—Invitas procurator non solet dan; mvi- § 1.—No es costumbre que sea uno nombrado
mm accpere debemus non eum tantum, qui con- procurador contra su voluntad; debemos entender
tradicit, verum eum quoque, qui eonsonsisøe non que lo es contra su voluntad, no tan solo el que
probatur. se opone, sino también aquel que no se prueba
que haya consentido.
§ 2.—Veteraui proenratores ficri possunt. Mi- § 2.—Los veteranos pueden ser nombrados pro-
lites autem, ncc si vclit adversarius, procurato- curadores. Pero los soldados no pueden ser nom-
res darí possunt, nisi hoc tempore luis contesta- brados procuradores, aunque lo consintiere el ad-
tae quocu.uque casu praetermiscum et, excepto versario, salvo si por alguna circunstancia no se
co, qui in rem suarn procurator datas est, vel qui hizo mención de esto al tiempo de ser contestada
communem causam omnis cm numen persequa- la demanda, exceptuándose el que fué nombrado
tur, vel snseipit; quibus tulEs procuratio cotices- procurador en causa propia, 6 el que persiga, 6
ca est. acepta la causa común de su cuerpo; á los cuales
está concedida tal procuración.
§ 3.—PR0CtRATOREM AD LITEM SUSCIFIMIDAM § 3.—«Al procurador nombrado para encargar-
DATtTM, PRO QUO OONSENTHNTE DOMDU5 iUD1OA- »se de un pleito, por quien, en virtud de su con-
TIJM SOLVI EXPOSITIT, Praetor att, IIID1C1IIM AOCI- »aeutimiento, expuso el principal que pagará lo
PERE co&A.M. Verum ex causa non debebit cern- »juzgado, dice el Pretor, le apremiaré á aceptar
pelli; utputa inimicitia8 capitales intervenerunt »cl juicio». Mas, habiendo causa, no deberá ser
mier ipsum procuratorcm et dominumi seribit compelido; por ejemplo, si medié enemistad cap!-
Iulianu.s debere in procuratoreni denegar¡ actio- tal entre el mismo procurador y su principal, es-
neni. Itein si dign.ita.s accessenit procuratori, ve! cribe Juliano que debe denegarse la acción con-
Rcipub!icae causa abfuturus siL, tra el procurador. Lo mismo será si se hubiere
conferido alguna dignidad al procurador, 6 sI éste
hubiera de estar ausente por causa de la República,
9. Gaxus Libro III. cuZ Edietrsm provinciate.— 9. Gso; Comentarios al Edicto provincial, li-
aut si valetudinem, aut si necessariam peregri- bro IIL—ó si alegase falta de salud, 6 un viaje
nationem alieget, necesario,
10. ULI'IANus Libro VIII. ad Edicturn..—vel he- 10. Ui.txo; Comentarios al Edicto, Libra VIII.
recitas superveniens enin oecupet, vel ex () alía —ó le ocupe herencia que le sobrevenga, 6 por
insta causa. loe arnplius ci si hab eat praesentem otra justa causa. Además de esto, tampoco debe
dominum, non debere eoinpelli procuratorem, ser compelido el procurador, si tuviera presente
al principal,
11. PÁIJLUS Libro ViII. ad Edictum. - si tamen 11. PA.aLo; Comentarios al Edicto, libro VIII.—
d.ominus cogí possit. si, no obstante, pueda ser apremiado el principal.
12. GAJUS Libro III. ad Edictum provinciale.— 12. GAYO; Comentarios al Edicto provincial, li-
Sed etiam ex his cande dicitur, aliquando cogen- bro JII.—Ma también se dice que, no obstante
duni proeuratorem iudieium accipere, veluti si estas causas, debe á veces apremiarse al procu-
dominus praeseas non cii, et actor afflrmet traetu rador á que acepte el juicio, por ejemplo, si el
temporis futurum, ut ros pereat. principal no estuviera presente, y afirmara el ac-
tor que con el transcurso del tiempo sucederla
que pereciera la cosa.
18. ULFIANUS Libro VIII. ad Ediclv,m. - Sed 1$. ULPIANO; comentarios al Edicto, Libro VIII.
hace noque passim adrnittenda sunt, neque clestri- —Pero esto ni se lis, de admitir á cada paso, ni de-
cte deneganda, red a Praetore causa cognita tem- negar desde luego, sino que se ha de moderar por
peranda. el Pretor con conocimiento de causa.

(1) mwn quod ad dotis exctloucm cuin patre dri prou-


ratorem, HaL; nani quod ad dotis xacluem pertinet, euin
patra dure prouratorem Vug. (2) ex, omítenla Rol. V4g.
DIGBSTO.—LIBRO III: TÍTULO III

14. PAUIUS
libro VIII. ad Edktum. - Si post 14. PAuLO; Comentarios al Edicto, libro VIII.
datulu proeiiratorem capitales inhnieitiae intcr- —Si después de nombrado un procurador sobrevi-
non cúgendunl aOcipeL'C iudicium, ncc no enemistad capital, no se le debe apremiar acep-
stipuiatiO10m ob rem non defcnsam eomrnitti, tar el juicio, ni se incurre en la estipulación por la
qiir1iam nova causa sit. indefensión de la cosa, porque hay nueva causa.

15. ULPIÁNIIS (1) libro VIII. ad Eclicttn.—Si 15. ULI»IANO; comentarios cd Edicto, libro VIII.
defUflCt1 sit d.UhiflUS ante 111cm contestatain, ju-
--Si hubiese fallecido el principal antes de con-
dicatu11 solvi stipulatioiie pro suo procuratore
testada la demanda, habiendo otorgado por su
data, procurator compellendus est ad iudieium procurador la estipulación de ser pagado loju-
accipiendulil, ita tamen, si hoc doininus scientc gado, el procurador debe ser compelido á acep-
proctiratore et non contradicente fecit. Quod si tar el juicio, pero solo si el principal hizo esto sa-
aliter actum est, insciurn quidem procuratorem biéndola ci procurador, y no contradiciéndolo.
tener¡ sltís incivile est, eornmittitur autem ob rent Porque si se obró de otro modo, es bastante in-
non defensa.i1i BtlpUJatiOuiS elausula. justo que se obligue al procurador, que cierta-
mente lo ignorase, pero se incurre en la cláusula
de la estipulación por la indefensión de la cosa.
§ i.—Qui ad coniniuni dividundo iudieium da- § 1.—El que fué nombrado para demandar en
tus et ad agendum, idem (2) et ad defendcnduni el juico de división de bienes comunes, se enten-
videbitur datus, duplici cautela interporienda. derá nombrado también para defender, debién-
dose prestar doble fianza.

16. PAULUS Libro VIII. ccd Edictum. - Ante li- 16. PAULO; Comentarios al Edicto, Libro VIII.
tem coutestatam libera potestas est vI mutaudi —Antes de haberse contestado la demanda hay
procuratoriS, vol ipsi domino indielum accipi- libre potestad así para mudar de procurador, co-
GflLdi. mo para que el mismo principal acepte el juicio.

17. ULPIANUS libro IX. ad Edictum. - Post li- 17. ULPIANO- Comentarios al Edicto, libro IX.
tem autem eontestatam reus, pi1 procuratorem —Mas después ¿le contestada la demanda, puede
dedit, mutare quidcm cina, vol in se litem, traus- ciertamente el demandado, que nombré procura-
ferre a vivo (3) procu.ratore, ve] in civitato ma.- dor, cambiarlo, ó transferirse si el pleito ci del pro-
ucnt.c pOtoSt, causa tamen prius cognita. curador que aun viva, ci del que permanezca en
la ciudad, previo, empero, conocimiento de causa.
§ i.—Non solum autem ipsi, qui dedit procura- § 1.—Mas esto se permite no solamente al mis-
torom, Jioc permittitur, sed ctiam hcrcdi eius et mo que nombró al procurador, sino también ti su
ceteris suec.essoribus. heredero y ti sus demás sucesores.
§ 2.—In causae autem cognitione non solum § 2,—Pero en el conocimiento de causa no solo
hace versautur, quae supra dixin'us in procura- se examinan estos motivos que arriba expusimos
toro non compeliendo suseipere iudicium, verum para no obligar al procurador ti tomar á su cargo
et actas, el juicio, sino también la edad,
18. MODESTINUS libro X. Pandectarum.— áut 18. MODESTiNO; Pandectas, libro X.•— 4 el be-
religionis beneficium. neficio de la religión.
19. ULr1ANU8 Libro IX. ad Edictuni. - Item si 19. IJLPIANO; Comentarios al Edicto, Libro IX.
suspechis sit procurator, ant in vinculi, ant in —Asimismo, si el procurador fuese sospechoso, 6
hostiuni praedouumve potestate, estuviera preso, ci en poder de enemigos ci de sal-
teadores,
20. PAULUS libro VIII. ad Edietunn.—YPl indi- 20. PAULO; Comentarios al Edicto, libro VIII.—
cio publico privatove, vel valetu.dine, vol maiore ó se hallase impedido por juicio público ó privado,
re sua. distringatur, ó por enfermedad, épor más grave negocio propio,
21. GAIUS libro III. ad Edictum. provinciale.— 21. GAYO; comentarios al Edicto provincial, li-
vol exilio, vol si latitet, vol iniinieus postes. Ilat, bro III.— 6 por destierro, ó si anduviera escondi-
do, ci se hiciera después enemigo,
22, PAULUS Libro VIII. ad Edicturn. - aut afli- 22. PAULO; Comentarios al Edicto, libro VIII.—
uitato aliqun adversario iungr, vel lieres ej ci si por algún parentesco se uniera al adversa-
existat, rio, ci si llegase ti ser su heredero,
28. ULrIAius Libro IX. ad Edictum.— ant lon- 28. ULriÁN0; Comentarios al Edicto, Libro Lt
ga peregrinatio et aliae siniiles causae impedi- —ci le sirvieran de impedimento un largo viaje y
niento sunt, otras causas semejantes,
24. PAULtJS libro VIII. ad Edictum.—mutari 24. PAULO; Comentarios al Edicto, libro VIII.—.
debebit; vol ipso procuratore postulante. se deberá cambiar; ó pidiéndolo el mismo procu-
rador.

(i) Paulum Viclg.


(5) !& según antigua escritura, Br.; itsm, Tasr (8) Invito, otros en ifaL.
Tomo 1-40

810 DIGESTO.—LORO III: TÍTULO ITT

25. LJLPIANUS libro IX. ad dicum.— Quae 25. ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro IX.
omnia non sol'im ex parte re¡, sed etiam in per- —Todo lo que deberá observarse no solo respecto
sona actoris observbuntur. Sed si adversarius al demandado, sino también fi la persona del ac-
ve¡ ipse procurator dicat dominum mentir!, s.puLI tor. Pero si el adversario, 6 el mismo procurador
Praetorem hace flnh,i oportet. Neo ferendus eSt dijera que el principal miente, debe esto resolver-
procuxator, qui sibi asssrit procurationem; nam se ante el Pretor. Ni se debe tolerar el procurador
hoe ipso suspectns est, qui opertm suam lugerit que se arroga ls representación; porque por esto
invito, fli8i forte purgare magis Convieium, quam mismo se hace sospechoso el que presta sus ser-
procurationem exsequi malult. Et haetenus erit vicios al que no los quiere, salvo si acaso miró
audiendus, si dieat, se procurationo quidem ca- más fi justificarse de una calumnie., que fi ejercer
rere vello, sed si id illaesa existimatione sua Ltt; la procuración. Y sólo deberá oírselo, si dijera.
ecterum ferendus cnt pudorem suurn purgans. que verdaderamente quiere cesar cii la procura-
Plano si dieat iii rem suam se procuratorem da- ción, con tal que se haga esto quedando ilesa su
tum, el hoc probaverit, non debet carere propria reputación; por lo demás, deberá tolerarse al que
lLt.e. Item si retentione aliqua procurator uti ve- vindica su pundonor. Mas, fi la verdad, si dijera
liL non facile ab co lis enit transferenda, que fué nombrado procurador en causa propia, y
lo hubiere probado, no debe apartarse de su pro-
pio pleito. Asimismo, si el procurador quisiera
usar de alguna retención, dificilmentc podrá trans-
ferirse de él el litigio,
28. PAULU8 libro VIII. ad Edictum.— nisi do- 26. PAULO; Comentarios al Edicto, Libro VIII.
munus ci soivere paratiis ait. -á menos que el principal esté pronto fi pagarle.
27. ULPIANUS libro IX. ad PJdictum. - In can- 27. ULPIANO; Comentarios al Edicto, Libro IX.
sao cogmtione etiem hoc versabitur, al ¡La de- —En el conocimiento de la causa también se exa-
mu.m traiisferri a proenratore iadicium pormitta- minará esto, que solo se permita que un juicio se
tur, si quis omnin uudieil (1) ab co transferre pa- transfiera deun procurador, si alguno estuviere dis-
ratus sil; ecterum si velit quaedam t.ransferrc, puesto fi transferir de él todo lo del juicio; pero si
quae:iam relunquere, inste procurator hane in- quisiera retirarle algunas cosas, y dejarle otras, el
constantiam () rceusabit. Sel hace ¡La, si man- procurador rehusará con justicia esta inconstan-
d-%to domuni procurator egit; ceterum, si mauna- cia. Mas esto es as!, si el procurador litigó por
tum non est, quum neque in iudictum quidquam mandato del principal; pero si no hay mandato,
detuxenit, nec tu ea comprobasti, quie invito te como quiera que ni hubiere deducido cosa alguna
acta sunt, tibi non praehidicant; ideoque transla- en juicio, ni tú aprobaste lo que se hizo contra tu
tio earum litiuin non ost tibi necessaria, no alie- voluntad, esto no te perjudica; y por consiguiente
no facto oncreris. Hace autem coguitio procu- no la es necesaria la transferencia de estos liti-
ratonis mutandi Praetoris est. gios,para que no te veas gravado con lo hecho por
otro. Mas este conocimiento sobre. cambio de pro-
curador corresponde al Pretor.
§ 1.—Si ex parte actors litis translati.o fiat, di- § 1.—Si por parte del actor se hiciera la trasla-
cimas committi iudieatum solvi stipuht.tionem a ción del pleito, decimos que se agrega la estipu-
reo factam; idque et Neratius probat et lulianas. lación hecha por el demandado de pagarse lo juz-
Et hoc iure utimur; scilicet si dominus satis acce- gado; y esto lo aprueban Neracio y Juliano. Y de
pit. Sed et si procurator satis accepit, et transfe- este derecho usamos; por supuesto, si el principal.
ratur iud.iciuin.in doniinum, venus est committi, recibió la fianza. Pero si la recibió el procurador,
et ex stipulatu actionem a procuratore in domi- y se transfiriese el juicio al principal, es más ver-
aiim transferri. Sed et si a domino, vela procura- dadero que se agrega, y que del procurador se
tore iii proeuratorcm iudicuuni transferatur1 non transfiere al principal la acción por lo estipulado.
dubitt MLrceIhus, quia committ:Ltur stipulatio; Pero si del principal, 6 del procurador se traus-
et hace vera sunt. El lieet pro curatori commissa flriesC fi otro procurador el juicio, no duda Mar-
sit stipulatia, tainen domino cnt danda utilis ex celo que se transmite la estipulación; y todo esto
stipulatu actio, directa penitus tollenda. es verdad. Y aunque al procurador se haya trans-
mitido la estipulación, no obstante, se habrá de
dar nl principal la acción util por lo estipulado,
debiendo extinguirse por completo la directa.
28. IDEM libro 1. DispttationtMn. —Si procu- 28. EL MISMO; Disputas, Libro 1.—Si mi procu-
rator meus iudicatum solví satis accepenit, mihi rador hubiere recibido fianza de pagarse lo juzga-
ex stipulnta actio utilis cgt, sicuti iudicati actio do, me corresponde la acción ulil por lo estipula-
mihi undulçetur. Sed etsi egit procurator meas ex do, del mismo modo que se me da la acción de lo
ea stipulnttone me invito, nibilominas temen mi- juzgado. Mas aunque mi procurador haya deman-
hi ex stipulatu cello tribuetur; quac res facil, ut dado en virtud de aquella estipulación contra mi
procurator m.eus ex stipulatu agendo exceptione voluntad, se me concederá, no obstante, la acción
debeat repelli, sicuti qunrn agil indicati non in por lo estipulado; lo cual hace que mi procurador,
rem anam datas, neo ad cara rem procurator fa- al reclamar por lo estipulado, deba ser repelido
cIas. Per eontrarium autem si procurator meas con excepción, asi corno cuando demanda por la
ludicatum solvi satisdederit, in me ex stipulatu cosa juzgada, no habiendo sido nombrado procu-
actio non datar. Sed el si defensor meus satisde- rador para causa propia, ni constituido tal para

(1) ludida, lIai, Vza9. (2) R. VuIg.; eenstantiam, y no erdamente.



DIGESTO.—LIBRO ni: TÍTULO JIX 811

dcrt in mc ex stipu.i&tU actio non datar, quia aquel negocio. Mas por el contrario, si mi procu-
nec iudie&tI inecum agt potest. rador hubiere dado Caución de pagarse lo juzga.
do, no se da contra ml la acción por lo estipulado.
Y aun si mi defensor hubiere dado la fianza, no se
da contra ml la acción por lo estipulado, porque
tampoco sep-uedereclamar contra mí por lojuzgado.
29. IDEM libro IX. ad Edictum.—Si actor ma- 29. EL MISMO; Comentarios al Edicto, Libro IX.
itt dominum potius eonvenire quarn eum, qui tu —Si el actor prefiriese demandar al principal, más
rem suani pr0CUrLtO1 est, d.icendum est ci licere. bien que á aquel que es procurador en 811 causa
propia, se ha de decir que le es licito.

3. PAULTIS libro I. SententSarum. - Actoris 80. PAULO; Sentencias, Libro 1.—El procurador
procrnatOr non. in rein suarn datus propter im- del actor, no constituido en causa propia, puede
pensaS, quas in litem feeit potest desiderare, ut pedir que se le satisfagan con lo juzgado los gas-
ex iudication5 (1) satisllat, si dominas litis tos que hizo en el pleito, si el dueño del litigio no
solvendo non oit. fuere solvente.

31. ULIIÁNnS libro IX. ad Edicum. - Si quis, 31. ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro IL
quum procuratorio nomine condomnatus esset, —Si habiendo sido condenado alguien en su cali-
Jere9 extiterit domino litis, indicati actionem non dad de procurador, hubiere llegado á ser herede-
recte recusabit. HOC, si ex asse; sin autem ex par- ro del dueño del pJto, no reehLzará con razón la
te beres extiterit et totum solverit, siquidem si acción de lo juigdo. Esto, si fué heredero de toda
mandatum et hoe quoque, ut solvat, mandati la herencia; pero ii hubiere llegado A ser herede-
actionem adversas coheredes habbit, si non bit ro de parte, y lo lubiere pagado todo, si efectiva-
mandatum negotiorum gestorum actio datur; mente se le mandó también que lo pagara, tendrá
quod est, etsi lieres procurator non extiterit et contra sus coherederos la acción de mandato; y si
solverit. no se le hubiere mandado, se le da la acción de
gestión de negocios; lo mismo sucede, aunque el
procurador no hubiere llegado á ser heredero, y
hubiere pagado.
1.—Urdas litio pitulum personarum plures § 1.—No está prohibido que se nombren mu-
dan procuratores non est prohibit.um . chos procuradores para un solo litigio pertene-
ciente á muchas personas.
§ .—Iu1ianus ait, eum, qui dedit diversis tein- § 2.—Dice Juliano, que aquel que en distin-
poribus procuratores duos, posteriorem dando tos tiempos nombró des procuradores, se entiende
priorem prohibiliose videri. que nombrando al posterior revocó el primero.
32. PAULUS libro VIII. ad Ecjictuni.—Pluribus 82. PAULO; Comentarios al Edicto, libro VIII.—
proeuratoribus in solidum simul datis occupantis Nombrados á un mismo tiempo solidariamente mu-
melior conditio erit, ut posterior non bit in co, chos procuradores, será preferido el primero que
quod prior petit, procurator. intervino en el litigio, de suerte que otro posterior
no será procurador en lo que pidió el primero.
33. Uutaus libro IX. ad Edictum..— Servum 83. ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro IX.
quoque et filiumfamilias procuratorem posse ha- -.--Di cese que también el esclavo y el hijo de fami-
bere aii.mt. Et quantum ad fihiumfamilias, verum lia pueden tener precurador. Y en cunto al hijo
est; in servo subsistimus, et negotia quidem po- de familia es verdad; respecto al esclavo observa-
euliaria servi posse gerere aliquem, et hoc casa mos, que ciertamente puede cualquiera adminis-
proeuratorem cius esos admittimus, quod et La- trar los negocios del peculio del esclavo, y en este
beonividetur; actionem a.utem intondere vetarnus. caso admitimos que sea su procurador, lo que tam-
bién á Labeon parece bien; pero vedamos que in-
tente alguna acción.
§ 1.—Eum vero, qui de stata suolitigot, procu- § 1.—No duditmog que el que litiga acerca de
ratorem babera posse non dubitttnus, non solum su estado pueda tener procurador, no solo para la
tu admixiistratione rerum, sed etiam in actioni- administración de sus bienes, sino también para
bu; quae ci vel adversus eum eompetant (2); ex las acciones que á Al ó contra él competan; ya li-
posscssione sive servitutis, sive libertatis de suo tigue sobre su estado hallándose en posesión de la
statu litigat. Ex contrario quoqus eum procura- esclavitud, ya en la de. la libertad. Por el contra-
torear dan posos wanit'estum col. rio, es evidente que también él puede ser nombra-
do procurador.
§ 2.—Publice utile est, absentes a quibuseun- § 2.—Es de pública, utilidad, que los ausentes
que defendí; nam et in capitalibus iudiciis deten- sean defendidos por cualesquiera; pues hasta en
oto da.tur. Ubieiinqus itaque absens quis damnani los juicios capitales se concede la defensa. As¡,
potest., lb¡ quemvis verba pro eo facicntem et ja- pues, donde quiera que puede ser condenado un
nocentiam excusantem &udiri aequum est, et or- ausente, ahí es justo que se oiga á cualquiera
dmn.arium admittere; quod et (II) ex. Rescripto lar- que hable por él y defienda su inocencia, y es lo
peratoris nostri apparet. ordinario admitirlo; lo que también consta de un
rescripto de nuestro Emperador.

(1) ex ludicati actlone, Yuig.


() eompecnt, 1'i. sgun reciente corrección, Br (3) et, en Br,—Y%.;oiniteia Tzur.

312 DIGE8TO.—WBO III: TITULO II

§ 3.—AitPraetor: Cuiris NOMINE QUIS ACTIONEM § 3 —Dice el Pretor; «El que reclamare en nom-
DAIU HIEl FOSTULABI'I' (1), 15 EUM VIRI DONI AREl- »bre de otro que se lo dé tina acción, defiéndo. á
PEur DEPENDAT; ET El (2), QUO NOMINE AGET »este á arbitrio de buen varón; y á aquel, contra
(8), ID RATUM UAEEnE EUM, AD QUEM EA RES PER- »quien litigare, dé fianza á arbitrio de buen varón
TINET, BONI VIBI AR]flTRATU SATISDET. »de que ratificará esto el mismo á quien pertenece
»el negocio».
§ 4.—Aequum Praetori visum est, eum, qui ah § 4.—Pareció equitativo al Pretor, que aquel
CUiUS IlOflhiflC procurator
experitur, Cundeul etiam que e» nombre de otro demanda como procurador,
dcfensionem suscipere. el mismo tome también á sil cargo la defensa.
§ 5.—Si quis III reni suam procurator interve- 5.—Si alguno interviniese como procurador en
fiat, adhuc erít dicenduni, debere eum defende- causa propia, todavía se habrá do decir que debe
re, nisi forte ex neeessitate fuerit factu. él hacen la defensa, á no ser que acaso hubiere
sido nombrado por necesidad.
84. GATUS libro III. ad Edictum provincial e..— 34. GAYO; COMMtari0d Lil Edicio provincial, li-
Si quis in rem suam procuratorio nomino agit, bro 111.—Si alguno ejercita una acción como pro-
veluti emtor bereditatis, an debsat invioem ven- curador en causa propia, por ejemplo, el compra-
ditorein defendere? Et placet, si bona fide et non dor de la herencia, ¿deberá acaso defender á su
la frandem eorum, qui invicern agere velient, ge- vez al vend.edor?Y está resuelto, que si el negocio
stum Hit negotium, non oportere eum invicein de- se hizo de buena fe y no en fraude de aquellos que
ten dere. reeiproeamente quisieran demandar, no debe hacer
en reciprocidad la defensa.
85. Uu'itws Libro IX. ad Edicttrrn. - Sed et 85. Ur.rro; Comentarios al Edicto, libro IX.
hae personte procuratorurn debebunt defendre, --Pero también esta especie de procuradores, á
quibus sine mandatu agere hect; u.tputa liben, u- quienes es lícito ejercitar una acción sin mandato,
cet sint in potestate5 item parentes, et fratres, et deberá defender; tales son los hijos, aunque estén
afftnee, et liberti. bajo potestad; y también los ascendientes, los her-
manos, Los afines y los libertos.
§ 1.—Patronus .libe.rtum et per proeuratorem, § 1.—El patrono puede acusar al liberto, como
itt ingratuni, aceasare potest, et libertus per pro- ingrato, también pon medio de 1 curador, y el
euratorem respondere. liberto responder valiéndose de 1 'irador.
§ 2.—Non solum auteni si aedo postuletur a § 2.—Mas no solamente si por curador se
procuratore, sed et praeiudiciu.m, velintcrdietum, propusiera una acción, sino tambié - .ua cuestión
vel si stipulatione legatorum, vol damni infecti prejudicial, ó un interdicto, ó si quisiera que se
velit caven, debebit abscntem defendere in cern- dé caución de la estipulación de los legados, 6 del
petenti tribunal¡ et eadem provincia. Oeterum daño que amenaza, deberá defender al ausente an-
cogi di etiam in provinciani (4) de Roma abire te el tribunal competente, y en la misma provin-
vol e contrario, vel a provincia in aliam pj.rjn cia. Por lo demás, es duro que se le obligue tam-
ciain, et defendere durum est. bién k ir de Roma á una provincia, & al contrario,
ó de una á otra provincia, y á defender.
§ 3.—Dofeudere antein est id facere, quod do- § 3.—Pero defender es hacer aquello que el due-
minas in litem faeerct, et cayere idonee; iiee de- ño harla en el pleito, y dar caución idónea; y no
bebit durior conditio procuratoris flor¡, quani cst deberá hacerse la condición del procurador más
clomini, praeterquam in satis dando. Praeter satis- dura que lo es la del dueño, salvo en lo de dar
dationem procurator ita defendere videtur, si ni- fianza. Prescindiendo de la caución, se entiende
dlleium accipiat. Unde quacsituni cst apud hulla. que el procurador defiende, si aceptara el juicio.
nuin, art conipehlatur, an vero suffloiat ob rem non De aqul que se preguntó por Juliano, si se le com-
defensani stipulationein coinmitti; etIalianus ser¡- pelerá, ó si bastará que incurra en la estipulación
bit libro tertio Digestorum, compellenduin sed- por la indefensión del negocio; y escribo Juliano
pere iudicilun, nial et (5) agendum causa cognita en el libro tercero del Digesto, que ha de Ser com-
necusavenit, vel ex insta causa rernotus fuerit. pelido á aceptar el juicio, á menos que con cono-
Defendere videtur procurator, et si in poSSes- cimiento de causa hubiere rehusado también ser
sionem venire patiatur, quum quis damni infeeti actor, 6 pon justa causa hubiere sido removido. Se
satis vol legatorum desideret, considera que el procurador defiende, aunque tole-
re que entre uno en posesión, cuando pidiere este
fianza por daño inminente, ó por los legados,
86. PAULUS libro VIII ad Edictum. - ve! in 86. PAULO; Comentarios al Edicto, libro VIII.-
operis noví nuntiatione. Sed et si servum ex cau- 6 por la denuncia de obra nueva. Mas también se
sa noxa]i patiatur duci, defendere vidotur; ita ta- entiende que defiende, si consintiera que se entre-
men, nL in bis omnibiis ratam rem dominum ha- gue el esclavo por causa de daño; de suerte, sin
bitururn caveat. embargo, que en todos estos casos dé caución de
que su principal habrá de ratificar lo hecho.
37. ULPIANUS libro IX. ad Edietum.—Omnium 37. UrpiAo; Comentarios al Edicto, Libro IX.

(1) FOBTDLAVBRIT, sal. (5) aun', Vutg.


() 3T EX QiJO NOMI2OC, 14fl08 ET El QTJOCITM EO RO1tlNE (41 Ha?, Vig; provincia, Fi.
Otros, (5) ad Fi. según rciov4e corrccÓpt, Br,

DIGESTO.—LIBRO 1II TITULO III 813

a-utem actionum nomine debet defendere, etiam —Mas debe defender de] ejercicio de. todas las no-
caruni, quae Id lieredem non dautur. ciones, aun de aquellas que no se clan contra el
heredero.
t—ljnde est quaesiturn, si adversarius plu- § 1.—Por lo cual se cuestionó, si el adversario
res iritendat actiOfl, et In singulas singuli cxi- intentara muchas acciones, y hubiera muchos de-
stant defensores (1) suscipere parati (2); videri fensores dispuestos á aceptar la defensa en cada
eum recto defendí Inlianus alt; quo jure nos uti una; Juliano dice que se estima que el principal
Pomponlus SCLibIt. es bien defendido; de cuyo derecho escribe Pom-
ponio que usamos

38. Int Jíbro XL. (3) ad Jdic1tmn. - Non ta- 38. EL MISMO; comnenarios al Edicto, libro XL.
men co usque procedendum cnt, ut, si decem mi- —Pero en esto no se habrá de ir tan lejos, que, si
La petantur, et extant duo defensores parati in se pidieran diez mi], y hubiera dos defensores dl-
quina (4) dofendere, andiantur. puestos á defender por cinco mil, se les oiga.

39. IDEM libro II. (5) ad Rdictum. Non so- 89. EL MISMO; Comentarios al Edicto, libro IX.
lum autem in actionibus et interdictis et in stipu- —Mas no solo en las acciones, y en 108 interdictos,
lationibus (6) debct dominum defendere, 'verum y en las estipulaciones debe defender al dueño, si-
in inteLTogationibus quoque, ut in hire interro- no también en los interrogatorios, de suerte que
gatus ex omnibus causiS rspondcat, ex quibus Interrogado en derecho, responda sobre todas las
dominus. An igitur berts sit absen, respondene cosas sobre que responderla su principal. As!,
debebit, et si rcspouderit veL tacuerit, tenebitur. pues, si e] heredero estuvic_ ausente, deberá
responder, y si hubiere respondido ó callado,
quedará obligado.
§ 1.—Qui alieno nomine agit quameunque actio- § 1.—El que en nombre do otro ejercita una ac-
nem (7), Id ratum habituruin eum, ad quem ea ción cualquiera, debe (lar caución de que lo rati-
res pertinebit, cayere debet. Sed intcrdurn hect ficará aquel i. quien pertenece el negocio. Pero á
suo nomine procurator experiatur, tamen de rato veces, aunque el procurador demande en nombre
debebit cayere, ni Pomponius libro vicesimo quar- propio, deberá, sin embargo, dar fianza de ratifi-
to seribit; utputa lusinnamidum procuratori retu- cación, según escribe Pomponio en el libro vigé-
lit, iuravit absonti dari oportere, agit hoc iudicio simo cuarto; por ejemplo, si se defirió juramento
siio nomine propter suum iusiurandum; noque al procurador, y juré éste que dobla darse al au-
enim hace actio domino competere potiiit; sed de- sente, demanda en este juicio en nombre propio
bebit de rato envere. Sed et si procuratori consti- por razón de su juramento; porque esta acción ni
tutum est, et ex ca causa agat, dub 'ndum non pudo competer al principal; pero deberá dar cau-
esi, quin locus sit de rato cautie- no Pompo- ción de ratificación. Mas si se obligó á pagar al
nius scribit. procurador, y por esta causa demandara, no ha de
dudarse que ha lugar á la caución de ratificación;
y así lo escribe Pomponio.
§ .—Quaenitur apud Iulianum, utrum domi- § 2.—Pregúntase Juliano, si debe dar fianza de
num solum ratani rem habere dbet satisdare, an que solo el dueño ratificará lo hecho, ó si también
otiam ceteros creditores; et ait, duntaxat de do- los demás acreedores; y dice, que se hado dar cau-
iTiiflO C&LVCfldUm, neo luis verbis: «ad quem ea res ción únicamente respecto a] dueño, y que en las
pertinct», erditores conthmeni; flama ncc ipsi do- palabras «á quien e] negocio pertenece» no están
mino hace incurnbebat cautio. comprendidos los acreedores; pues ni al mismo
dueño incumbía esta canción.
§ 3.—Si de dote agat pater, envere debet ratam § 3.—Si el padre demandase por la acción de
reni fihiarn habituram; sed ci defendere eam de- dote, debe dar caución de que la hija lo ratifica-
bet, ut ci Marcllus seribit. rá; pero también debe defender á ésta, como tain-
bien escribe Marcelo,
4.— Si pater fui nomine iniuniarnm agat, § 4.—Si el padre se querellase de injurias á nom-
quum dua sint actiones, una patris, nuera fUji, bre del hijo, como quiera que sean dos las accio-
cessat de rato canijo. nes, una del padre, y otra del hijo, no ha lugar á
la caución de ratificación.
§ 5.—Si status eontroversiam cui facial procura- § 5.—Si el procurador promoviera controversia
tor, sive ex servitute in libertatem udvei-sn.s eum A alguno sobre su estado, ya sea que alguien li-
quis litiget, sive ipse ex libertate in servitutem tigue contra éste para que de esclavitud sea con-
petat, debet envere ratam rem dominum habitu- siderado en libertad, ó que pida que de libre sea
mm; et ita Edicto seriptum est, ut ex utroque la- tenido por esclavo, debe dar caución de que el
tare quasi actor habeatur. principal lo habrá de ratificar; y as! consta escri-
to en el Edicto, de suerte que de una y otra parte
sea tenido como actor.
§ 6.—Est.et easus, quo quis eiusdem actioni § 6.—También hay el caso en que por razón de
nomine et rato caveat, et iudieatmzm solvi; ut la misma acción dé uno caución de ratificación y
Puta postulata est cognitio de in intcgrum resti- de que se pagará lo juzgado; como por ejemplo,
tutione, quum minor cireumscriptus in venditio- si se pidió el conocimiento sobre la restitución por
no diceretur, alterius procurator exitit, debet entero, porque se dijese que el menor fud eng'a-

(1) dtfn ionem, in8e,io Hcmj,


() an absens defsudl videatur et, insem'a 2ai. () VIII., HaL
(3) IV., fiat. (6) potnlatIonibus, Eai.
(4) qizlnque, Vilg. (7) quacunque actione, B'a.l.

814 DIGESTO.—LIBRO UI: TÍTULO III

cayere hic procurator et (1) ratam rem dominuni fiado en una venta, y hay procurador de la otra
habituru.m, ne forte domhius reversus velit quid parte, este procurador debe también dar caución
petere; ítem iudicaturn solvi, ut, si quid forte pro- de que su principal ratificará lo hecho, no sea que
pter hane restitutionem in tnterum praestari luego que haya vuelto quiera pedir alguna cosa; y
adolescenti dobeat, hoc praestetur. Et hace ita también de que se pagará lo juzgado, para que, si
Pómponius libro vicesirno quinto ad Edietum acaso por razón de esta restitución por entero de-
seribit. biera darse algo al adolescente, se le dé esto. Y
asÍ lo escribo Pompoiiio en el libro vigésimo quin-
to de sus Comentarios al Edicto.
§ 7..—(2) Item ait, si suspectus tutor postuletur, § 7.—Dice también, que si un tutor fuere acu-
defensoreni cine oportere etiam de rato cayere, sado de sospechoso, su defensor debe dar también
nc reversus ile velit retractare, quod aetum cst. caución de ratificación, no sea que en volviendo
Sed non facile por procuratorcm quis suspeetus quiera revocar lo que se actuó. Pero dificilmente
aecuabitur, quoniarn famae causa oet, nisi con- será un Ltor acusado de sospechoso por medio de
stet ci a tutore mandatu.m nominatim, ant si, procurador, porque es causa que infama, ú. no ser
etiam absente tutore, quasi non defenderetur, que conste que expresamente se le mandó por el
Praetor crat cogniturus. tutor, ó que, aun ausente el tutor, hubiera de co-
nocer de ello el Pretor, corno si no fuese defendido.
40. IDEM Libro IX, ad Edictum. - Pomponius 40. EL uero; Comentarios al Edicto, libro IX.
seribit, non omnes actiones per procuratorern pos- —Escribe Pomponio, que no todac las acciones
se quern institucre. Denique ut liben, qní in po- puede intentarlas cualquiera por medio de procu-
testate absentis dicuntur, ducantur, interdictam rador. Añade, finalmente, que para que sean ex-
non posse desiderare alt, nisi, ut lulianus ait, hibidos los hijos que se dijese que están bajo la
causa cogn.ita, id est, si et norninitim ci manda- potestad de un ausente, no puede un procuradór
turn sit, et pater valetudinc vel alia insta causa intentar el interdicto, sino, como dice Juliano,
impediatur. con conocimiento de causa, esto es, si también es-
pecialmente se le hubiere mandado, y el padre
estuviera impedido por enfermedad ó por otra
justa causa.
§ 1.—Si stipuletur procurator damni infoctivel § 1—Si el procurador estipulase sobre el daño
legatorum, debebit de rato envere. que amenaza ó sobre los legados, deberá dar cau-
ción de ratificación.
§ 2.—Sed et is, qui quasi defensor in rem actio- § 2.—Mas también el que como defcnor es de-
nc convenitur, praeter sofltam satLsd.ationern iu- mandado por una acción real, adema do la fian-
dicatum solvi etiarn de rato debet envere. Quid za acostumbrada de pag:•rse lo juzgado, debe
enim, si in hoc indicio, rem meam esse pronuntie- también dar caución de ratificación. ¿Qué se dirá,
tur, reversus ¡¡le, euius defensor extiterat, velit pues, si en este juicio se Sentenciase que la cosa
funduin vindicare, nonne raturn non yidebitur es mm, y habiendo regresado aquel, que habla
habere, quod iudicatuni est? Denique si verus tenido defensor, quisiera reivindicar el fundo?
procurator extitiet, vel ipse praeseus causam ¿Acaso no parecerá que no ratifica lo que fué juz-
anam egisset, et victus esset, si a me vindiearet, gado? Finalmente, si hubiese habido verdadero
exceptione rei iudicatae summoveretur? Et ita procurador, ó estando presente hubiese él mismo
lulianus libro quinquageshno (8) Digestorum ser¡- llevado su propio litigio, y hubiera sido vencido,
bits nam quum iudicatur reni meam osee, simul ¿si vindicase de ml la cosa, sonia repelido con la
iud.icatur illiu8 non cese. excepción de cosa juzgada? Y así lo escribe Julia-
no en el libro quineuagésino del Digesto; porque
cuando se juzga que la-cosa es mis., simultánea-
mente se declara que no es de él.
§ 3.—Itatihabitiorjis autem satisdatio ante litis § 3.—Pero la fianza de ratificación se exijo del
coutestationem a procuratore exigitur; ceteruni procurador antes de la contestación é. la deman-
semel lite contestata non compelletur ad cautio- da; mas una vez contestado el pleito, no será
nein. compelido á dar la caución.
§ 4.—Tu his autem personis, in quibus manda- § 4.—Mas respecto de aquellas personas en quie-
tum non cligimus, dicendum est, si forte evidens nes no exigirnos mandato, ha de decirse, que de-
sit contra voluntatein eos experini corum, pro ben ser repelidas, si acaso fuera evidente que li-
quibus interveniunt, debere ces repelli. Ergo non tigan contra la voluntad de aquellos por quienes
xigimus, ut habeant voluntatem ve¡ rnandatum, intervienen. No exigimos, pues, que tengan con-
sed no contraria voluntas probetur, quninvis de sentimiento ó mandato, sino que no se pruebe una
rato offerant cautioneni (4). volunta(1 contraria, aunque ofrezcan fianza de
ratificación.
41. PAULUS libro II. ad Edictuin.—Feminas 41. PAULO; Comentarios al Edicto, libro IX.—
pro parentibuS agere interdum permittotur causa Algunas veces se permitirá con conocimiento de
cognita, si forte parentes morbus ant actas impe- causa á las mujeres ejercitar por sus padres una
diat, ncc queinquam, qui agaL, habeant. acción, como cuando una enfermedad ó la edad
tuviera impedidos á sus padres, y no tuvieran és-
tos quien litigara por ellos.
(1)hle procurator et, om1eZas ¿a Vulg.
()Le iaPabras utegraa de cate S. 7. ce ha¿" ec loe
p, 91. Vatw. 5 540.
(8) primo, £n8c1ii la Vuly, (4) attonem, na.

DIESTO.—LIBRO Ifl TÍTULO III 815

42. IDZM libro Viii. ad Edictum.—Licøt in po- 42. EL MISMO; Comentarios al Edicfo,libro VIII.
puhribus actionibus procur.tOr dan non possit, —Aunque en las acciones populares no pueda nom-
tmen dictuni (1) est, merito eum, qui de vm (2) brarse procurador, sin embargo, se ha dicho que
publica agit, et privato d.auino ex prohibitione con perfecto derecho puede el que ejercite, la ac-
ufilcitur, quSl pnivatac actionis dare posse pro- ción de camino público, y es particularmente per-
eurat.orern. Multo niagis dabit ad sepuicri violati judicado por su prohibición, nombrar procurador
actionein is, ad quern ea res pertiflet. como para una acción privada. Y con mucha más
razón lo nombrará para la acción de sepulcro vio-
lado aquel 4 quien este asunto pertenezca.
§ 1.—Ad actiofleni ifiiuiiaruifl ex lege Cornelia § 1.—Puede nombrarse procurador para la ac-
procurator dan potest-, nam etsi pro publica uti- ción de injurias, que nace de la Ley Cornelia;
itate exercetur, privata tarnen cst. pues aunque se ejercita por pública utilidad, es
sin embargo privada.
§ 2. —En obligatio, quse inter domirnim et pro- § 2.—La obligación que suele mediar entre el
euratorem consistere solet, man dati actionem principal y su procurador produce la acción de
parit. Aliquando taincli non contrabitur obliga- mandato. Pero 4 veces no se contrae la obliga-
tio mandati, sicut evenit, quuni ja rem suain pro- ción de mandato, como sucede cuando nombra-
curLtorem pr&cst:ifliUE, coque nomine iudicatrnn rnos procurador para negocio suyo, y en su nom-
solvi proxnittiifius nam si ex ea prolnissione ah- bre prometemos que se pagará lo juzgado; porque
quid praestitenimus, flan manclali sed ex vendi- si por esta promesa hubiéremos pagado algo, no
to, si hereditatem vendidimus, vel ex prístina debemos reclamarlo por la acción de mandato,
causa niandati agere debenius, ut fit, quum .ue.. sino por la de venta, si vendimos la herencia, 6
iuSSOr reilIn procuratoreifi ddjt. por la primitiva causa del mandato, como sucede
cuando el fiador nombró por procurador al de-
mandado.
§ 3.—]s, cuí hereditas ex Trebelliano Senatus- § 3.—Aquel 4 quien según el Senadoconsulto
consulto restituta cst, hercdcrn iure dabit procu- rri.obeI iano se restituyó la herencia, con arreglo 4
rator em. derecho nombrará por procurador al heredero.
§ 4.—Sed et doiniunni pignoris creditor recta § 4.—Pero también al dueño de la prenda ¡o
clabit procuratorcm ad Scrviauam. nombrará el acreedor válidamente procurador
para la acción Serviana.
§ 5.—Forro si un¡ ex reis ercaendi constitutum § ó.—Además, si alguno se hubiere constitui-
sit, isque aliuni (3) la constitutarn pecuuiam clet, do pagador de uno de los acreedores, y ésto nom-
non riegabiinas posse clare. Sed et ex dobus reis brare al otro procurador para la acción do com-
prornittendi alter alterum ad defendeiidurn pro- promiso de pago del dinero, no negaremos que
euratorem dabit, puede nombrarlo. Pero también el uno do los que
prometieron podrá nombrar como procurador al
otro para que le defienda.
§ 6.—Sí plures heredes sint, et famfliae erci- § 6.—Si fuesen muchos los herederos, y se ejer-
scundae, ant comniuni dividuiido agatur, pluni- citara la acción de partición de herencia, ó de. di-
bus cundem procuratorein non est psrniittendum visión de bienes comunes, no so ha de permitir 4
clare, quouiarn res expedir¡ non potest cinca (4) todos ellos que nombren un mismo procurador, por-
adi udicatioues et condemnati ones; plano permi t- que no so puede resolver la cuestión respecto 4
teiulum clare, si uni cohcredi plures heredes cxi- las adjudicaciones y 4 las condenas; pero se por-
stant. mjtiá nombrarlo si hubiere muchos herederos
de uno de los coherederos.
§ 7.—Reo latitante post litem contestatam ita § 7.—Ocultándose el demandado después de
dmum lidelussores. eum defendere viclebuntur, contestada la demanda, se entenderá que lo de-
si vel unus ex his eum pro solido defendat, vol fienden sus fiadores, solosi uno de éstos lo defen-
omne.s, vol qui ex Ms unum (5) dedenini, lo quem diera por ci total ó silo defendieran todos, ó los
iudieiurn tranferetur. que de estos hubieren nombrado 4 uno, 4 quien
se transferirá el juicio.
48. Irni libroIl. ad Edictum. - Mutus st sur- 43. EL MISMO; Comentarios al Edicto, libro IX.
dus per eum modiun, qui procedere potest, pro- —El mudo y el sordo no tienen prohibición do
euratorem clare non prohibetur; forsitan el ipsi nombrar procurador del modo que puede ser proce-
daitur, non quidcm ad agendum, sed ad admi- dente; á veces son nombrados también ellos mismos,
nistrandum. bien que no para litigar, sino para administrar.
§ l.—Quum quaeratnr (6), an alicul procura- § 1.—Cuando se inquiera si es licito 4 alguien
torem (7) habere Ticeat, inspiciendum crít, an tener procurador, se habrá de atender 4 si no le
non prohibeatur procuratorem clare; quia hoc Edi- está prohibido nombrar procurador; porque este
etum prohibjtoiium est. Edicto es prohibitivo.
§ 2.—In popularibus actionibus, ubi quis quasi § 2.—En las acciones populares, en las que uno
unus ex populo agit, dcfensionem ut procurator litiga como individuo del pueblo, no debe ser
praestare cogendus non cst. uno obligado 5 hacer la defensa como procurador.
§ 3.-1s, qui curatoren, alicul praesenti petat, § 3.—El que pidiera curador para alguno que

(1) dlen1um ac taS ntenge Mal.


(5) MeJor vi aend.idae estas Palabras de tae Baeil.: Itapi (4) cUra, fiat.
(Z) procuratorem, inse r ta HaZ.
7flOoin, Bi. (5) Begiin antigua corrección del códice FI.; quaeretur, Tas-sr.
(3) procura torBin, inserta ¿a Vuig. (7) ewn, incrta HaZ.

816 D!GSTO.—LIBRO lix: TÍTULO UI

non aliter audietur, nisi adulto consentiente; quod está presente, no será oldo, sino consintiéndolo
si absenti, ratam rem eum habitunuui nceesse ha- el adulto; pero si para un ausente, tiene necei-
beL daro (1). dad de dar caución de que él ratificará lo hecho.
§ 4.—Poena non defenclentis procuratoris hace § 4.—La pena del procurador que no defiende
cst, ut denegetur ci actio. es esta, que se le deniegue la acción.
5.—Si procurator tLgat, et praeseus siL absen- § 5.—Si el procurador litigase, y estuviera pre-
tis serv-ns, Atilicinus alt servo cayendum, non sente un esclavo del ausente, dice Atilleino que se
procuratori. ha de dar la caución al esclavo, no al procurador.
§ 6.—Qui non cogitur delendere abscntem, ta- § 6.—El que no está obligado á defender á.
men, si iudieatum solví satisdedit defendendi ab- ausento, si no obstante, diii fianza de que se pa-
sentis gratia, eogendum proeuratorem (2) mdi- garla lo juzgado al objeto de defender al ausen-
ciurn aceipere, nc decipiatur is, qui satis accepit; te, ha de ser apremiado & aceptar el juicio como
nam ces, qui non coguntur rem (3) defendere, procurador, para que no sea defraudado el que
post satisdationem cogí. Labeo, causa cognita recibió la fianza; porque los que no están obliga-
temperandum; et, si captio actoris Bit pronter tem- dos á defender una cosa, son obligados á ello des-
poris tractum iuclieium eum accipere eogendum; pués de- la fianza Labeon dice que esto se ha de
quodsi ant afflnitas direnita sit, ant inimicitiac regular con conocimiento de causa; y que si hu-
ictorcesecrint, ant bona absentis posideri toe- biere perjuicio para el actor por el transcurso del
penint, tiempo, ha de obligarse á aquel ú. aceptar el jui-
cio; pero que si ó la afinidad se hubiere disuelto, ó
hubieren sobrevenido enemistades, ó se hubiei4n
empezado & poseer los bienes del ausente,
44. Uuius libro VII. Di-putationwm.. - vel 44. ULPrANo Disputas, Ubre VIL--ó si hubie-
si )onginquo alt abfuturus, -vel alia justa causa re de estar ausente- muy lejos, 6-hubiere ocurrido
intervenrit, otra justa causa,
45. PAULUS libro IX. ad Edi ctum —noii cogen- 45. PAULO; Comentarios al Edicto, libro IX.—
dura. Sabinus autem nullas Praetonis partes e-sse no se le ha de obligar. Mas Sabino dice que el
ad compellenduni defnderc, sed ex stipulatu ob Pretor no tiene ninguna autoridad para apremiar-
nora non defensa-ni agi possc, ac si instas causas le á que defienda, pero que en virtud de lo estipu-
babeat, cur iudieium accipere nolit, fideiussores lado puede reclamarse por la indefensión de la
non tener¡, quia vir boina arbitraturus non fue- cosa, y que si tuviera justas causas para no querer
nt, ut qui inatam excusationem afferret, defLn- aceptar el juicio, no quedan obligados los fiado-
de-re cogeretur. Sed etsi satis non dediL, sed re- res; porque un buen varón no habría de resolver,
promittendi ci credituni est, idem sta.tuondum e-st. que el que presentase excusa justa, fuese apre-
miado & defender. Pero aunque no haya dado
fianza, sino que se le haya ercido al prometerla,
se ha de determinar lo mismo.
§ 1,—Qui ita de publico agunt, ut et pnivatuin § 1.—A los que- litigan sobre causa pública,
commodurn de-fendant, causa cognita permittan- pero de suerte que también defiendan su particu-
tur procuratorem dare; et postea alius agens ex- lar interés, se les permite con conocimiento de
ceptione repelletiir. causa nombrar procurador; y otro que después
ejercitare la acción será repelido con excepción.
§ 2.—Si proeuratori opus novum nuntiatum sit, § 2.—Si una obra nueva se hubiere denunciado
isque interdicto utatur: «Nc ci vis fiat aedifican- al procurador, y éste usara del interdicto «no se
ti», defenoris partes eum sustinere, nec compelli haga fuerza al que edifica», dice Juliano, que
cayere ratam rem dorninum habituruni lulianus hace veces de defensor, y que no se le apreinia á dar
ait. Et si satisdederit, non animadverto, unquit caución de que- el dueño habrá de ratificar lo hecho.
lulianus, quo casu stipulatio committatur. Y si hubiere dado fianza, afiade Juliano, no juz-
go que en este caso tenga lugar la estipulación.
46. GAIUS libro III. ecl Edictum.provinciate.— 46. GATo; Comentarios al Edicto provincial, Li-
Qui proprio nomine .iudiciurn aceepisset, si veliet bro 111.—El que en nombre propio hubiese acep-
procnratorem daro, in quem actor transferat iu tado un juicio, si quisiera nombrar procurador,
dicium, audiri debet solenniterque pro (4) indica- contra quien el actor transfiera el pleito, debe
tum solvi satisdatione cave-re. ser olcio y dar solemnemente- caución de que por
él pagará lo juzgado.
§ 1.—EL qui defeudit eum, cuius nomine ipse § 1.—El que defiende á otro en cuyo nombre él
non agat, liberum est vel in unam rem defendere-. mismo no demandase, tiene libertad para defen-
derlo en un solo negocio.
§ 2.—Qui alium defendit, satisdare cogitur; ne- § 2.—El que defiende á otro, está obligado á
mo enim aliciiae litis idoneus defensor sine satis- dar fianza; porque sin la prestación de fianza na-
datione intdlligitur. die- es reconocido defensor idóneo de litigio ajeno.
§ 3.—Item quaeritu.r, si indiciuru accepenit (5) § 3.—También se pregunta, si el defensor hu-
defensor, et actor in iiitcgruni restitutus su, aii biere aceptado e-1 juicio, y el actor hubiere sido

(1) sati8dare, Ha. Vdg.


(5) cogendin (omitiendo procuratorem), ifal, () «o, inae-rton ace, adamengs UaJ. Vt4g.
(5) roum, Vutg. (5) P. eefu antigua corrcicn, Br.; aece»eiat, Taur.

D1GBSTO,—LIBRO 111 TtTULO Itt 317

cogendus Bit rostitutoriillfl iudicium accipere et restituido pon entero, ¿ha de obligársele acaso A
inagis placet cogendum. (1). aceptar el juicio restitutorio? Y parece más con-
forme que se le ha de obligar.
§ 4.—Procurator, ut in Cetci'is quoque negotiis § 4.—El procurador, como en la administración
gerendis, ita et in litibus ex (2) bona fide ratio- de los demás negocios, así también en los litigios
nem red.dcro debet. Itaque quod ex ]¡te consecil- debe rendir cuentas de buena fe. Y as¡ debe res-
tus ant, sive principaliter ipsius rei nomine, siVC ttuin por la acción de mandato cuanto hubiere
extrinsecus ob cara rem, debet mandati indicio conseguido por virtud del pleito, ya sea respecti-
restituere, usque adeo, ut atsi per errorem ant vamente á lo principal del mismo negocio, 6 ya
jniuniarn iudicis non dabitun consecutus fuerit, extrínsecamente por razón del mismo asunto, de
id quoque reddere debeat. tal modo, que aunque por error ) por injusticia
del juez hubiere conseguido algo no debido, tam-
bién esto daba entregarlo.
§ 5.—Item contra quod ob rem iudicatam pro- § 5.—También, por el contrario, lo que hubiere
curator solverit, contrario mandati iudicio recu- pagado el pi'ocuradoi en virtud de la cosa juzga-
perare debet; poonam autein, quam ex suc dcli- da, debe recuperarlo por la acción contraria de.
cto pracstitit, recuperare non debet. mandato; mas no debe recuperar la pena que sa-
tisfizo por su propio delito.
§ 6.---Liti8 impendia bona fide faeta -vel ab acto- § 6.—Aconseja la equidad, que los gastos del
ns procuratore, vel a rel, debere ci restitul ae- pleito hechos de buena fe por el procurador del
quitas suadet. actor, ó por el del reo, deben serie restituidos.
§ 7.—Si duobus mandata sit administratio § 7.—Si la administración de negocios hubiere
gotiorum, quorum alter debitor sit mandatoris, sido encomendada á dos, uno de los cuales fuera
an altar aiim co recte acturus aLt? Et utique recto, deudor del mandante, ¿reclamará el otra dbi-
non enim ob id minus procurator intelligitur, dameiite contra él? Y en verdad que debidamen-
quod is quoque, eum quo agitur, procurator aLt. te; porque no se entiende que sea menos procura-
dor por la circunstancia de que también sea pro-
curador aquel contra quien se reclama,
47. Jus Libro IV. ad UrseiurnFerocem,— 47. JULIANO; Comentarios d Urseio Ferox, li-
Qui d-aos procuratores omnium rerum suarum re- bro IV.—El que, dejó dos procuradores para todas
linquit, niaL nomunatim praeeepit, ut alter ab al- sus cosas, no se entiende que dió mandato á cada
tero pccuuuiam petat, non videtur mandatiim utri- uno de ellos para que uno pida de otro cantida-
libet eonum dcd.issc. des, si expresamente no lo dispuso.
48. GA.Ius libro ILE. ad Edic lum provincial-e..— 48. GAYo; Comentarios al- Edicto provincial,
Itaque si lioc speeialiter mandatum caL, tune ex- libro 111.—Y así, si especialmente se mandó esto,
cipiente eo, ciun que agitur: «si non. mili man- entonces oponiendo aquel contra quien se litiga
datum aLt, ut a dobitoribus (3) peterem», actorem ceta excepción: «si no se me hubiere dado man-
ita debere replicare: «aut si mibi rnandatuin caL dato para que yo reclamara de los deudores», el
(4) ut a te pctercm». actor debe replicar as¡: «6 si se me hubirc dado
mandato para que de ti reclame.»
49. PAtILUS libro LIV. (5) ad Edietum.—Igno- 49. PAULO; Comentarios al- Edicto Libro LIV.—
rantis domini conditio deterior per procui'atorem No debe hacerse peor por medio del procurador
fien non debet. la condición del principal que lo ignora.
60.G&xus libro XXII. (6) ad Edictum provin- 50. G&vO; Comentarios al Edicto provincial, Li-
cial-e.—Quaeuuque ratione procurator Inus a me bro XXIL—Por cualquiera razón que tu procu-
liberahus 8st, id Libi prodessc debet, rador haya sido liberado por mi, debe esto apro-
vecharte á ti.
61. ULPXANUS libro LX. ad Edictum. - Minor 61. ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro LX.
viginti quinque annis si defensor existat, ex qui- —El menor de veinticinco años, si fuere defen-
bus causis in integnum restituí possit, defensor sor en aquellas causas en que puede ser restituido
idoneus non cst, quia et ipsi, et fideiussoribus por entero, no es defensor idóneo, porque tanto á
chis per in integruin restitutionem suceurritur. él, Como á sus fiadores se les socorre con el benefi-
cio de la restitución por entero.
§ l.—Quoniam tarnen dofeudere est eandem vi- § 1.—Mas puesto que defender es representar
cern, quam reus subir e, defensor inaniti in am- las veces del demandado, el defensor del marido
plus, quam mantas fueere posait, non caL conde- no ha de ser condenado en más que lo que pueda
na e d us. hacer el marido. -
§ 2.—ls, qui suscepit defcneionem, etsi locuple- § 2.—El que tomó á su cargo una defensa, aun-
tissimue eet, que sea muy rico,
52. PAULUS Libro LVII. (7) ad Edictum.—et si 52. PAULO; Comentarios al Edicto, Libro LVIL
consulanis Bit, —y aunque sea varón consular,

(1) pro euratorem, inserte, erradajunto la Yu.Zg.


() ex, oinie4a HaI. (5) VII., fiel.
(3) reditorjbus, fiel. (6) XXIII., T(aZ.
(4) non 811, Yuig.; at al mibi manclatum est-.-peterem? HaZ' (7) vi., Na? .
Tomo I-.-4i

318 1GESTO.—LIBRO III: TÍTULO III

53. ULPIANUS Libro LX. cuZ Edictum.—non 'vi- 53. Un PI A. NO; Comentarios al Edicto, Libro
detur defendere, nisi satisdare fucrit paratus. LX.—no se considera que defiende, si no hubie-
re estado dispuesto á dar fianza.
54. P&ULUS Libro L. cid Eciictum.-.-Ee que fé- 54. PAULO; Comentarios al Edicto, Libro L.—
mina, neque mi1s, neque qui Reipublicae causa Ni la mu.jer, ni el militar, ni el que ha de estar au-
abfuturus est, aut morbo perpetuo tentur, ant sente por causa de la República, 6 está continua-
magistratum initurus est, ant invitus iudicinm mente enfermo, 6 ha de ascender á Magistrado, 6
pati non potest, idoneus defensor intelligitur. no puede contra su voluntad aceptar un juicio, se
entiende que es defensor idóneo.
§ 1.—Tutores, qui in aliquo (1) loco ad.mini. § 1.—Los tutores que en un lugar administra-
straverunt, eodem loco et d.efendi debent. ron, deben ser defendidos también en el mismo
lugar.
55. ULPIANUS Libro LXV. ad Edictum. - Pro- 55. ULPIANO; Comentarios al Edicto, Libro
cunrtore in rem suam dato, praeferendus non est LXV—Nombrado procurador en causa propia,
dominus procuratoris (2) in litem movendain, vM no debe ser preferido el principal del procurador
peeuntam suscipicndam; qui enhu suo nomine para mover un pleito, A para cobrar dinero; por-
utiles aetiones habet, rito cas intendil. que el que tiene en su propio nombre las acciones
átiles, las intenta, justamente.
56. mine libro LXVI. cuZ Edictum. - Ad rent 58. EL MISMO; Comentarios al Edicto, Libro
mobilem petendam datus procurator ad exhiben- LX VI.—El Procurador nombrado para, pedir una
dum recte aget. cosa mueble, reclamará justamente que se le
exhiba.

57. lnsne Libro LXXIV. (3) ad Edictum.-- Qui 57. En uaso; Comentarios al Edicto, Libro
procuratorem dat, ut confestim agat, is intelli- LXXI V.—EI que nombra procurador para que al
gen dus est permittere procuratori et postea litem punto demande, so entiende que permite al pro-
peragere. curador que también después prosiga el pleito.
§ 1.—Si quis remisit exceptioneni procurato- § 1.—Si alguno dejó de poner la excepción pro-
riam, non poterit ex poenitentia eam opponere. curatonia, no podrá oponerla después si se arre-
pintiere.
68. PAULUS libro LXXI. (4) cuZ Edictum. - 58. PÁtlLo Comentarios al Edicto, libro LXXI.
Procurator, ciii generaliter libera administratio —El procurador, á quien en general se encomen-
renuni commissa est, potest exigere (5) alud, pro dó la libre administración de bienes, puede recla-
olio permutare. mar y permutár una cosa por otra.
59. !nae libro X. ad Plautium.—Sed et Id quo- 59. Ei., MiSiO; Comentarios a Flaucio, libro X.
que ci mandan videtur, ut solvat ereditonibus. —Y aun se entiende que se le manda también es-
to, que pague á loa acreedores.
CO. Iii libro IV. Responsorum.— Manda to ge- 80. EL MISMO; Respuestas, libro IV.—En el
nerali non contineri etiani trausactionem deciden- mandato general no se contiene también la tran-
di causa interpositam; et ideo, si postes is, qui saccién que se interpuso para decidir una cues-
mandavit, transactiouem ratam non habuit, non tión; y asi, si el que dió el mandato no ratificó
posse eum repelli ab actionibus exercendis. después la transacción, no puede ser repelido del
ejercicio de sus acciones.
61. IDrm Libro 1. cuZ Piautium. - Plautuus ait 61. EL MISMO; Comentarios d Plaucio, Libro 1.
procuratoreni daninatum non debore convenir¡, —Dice PIando, que fué parecer de todos que no
nisi aut in rom suam datus esset, ant obtulisset debe ser demandado el procurador que fué con-
se, quum sciret cautiun non esse, omnibus pincuit. denado, á no ser que 6 hubiese sido nombrado en
Idem cnt observaudum, etsi defensoris loco cum causa propia, ó que se hubiese ofrecido, sabiendo
satisdatione se lite obtnlerit. que no se habla dado caución. Lo mismo deberá
observarse, aunque con fianza se hubiere ofrecido
para el pleito como defensor.
62. POMPONIUS Libro II. ex Piautio (6), - Ad 62. POMP0NI0; Doctrina de Fiaucio, libro II.—
legatum petoudum procurator datus si interdicto Si el procurador nombrado para pedir un legado
utatur adversus horedeni de tabu.lis exhibendis, utilizara contra el heredero el interdicto de exhi-
procuratonia exceptio, quasi non et hoc esset si bición del testamento, no le obsta la excepción
maudatuin, non obstat. proenratoria, como si tampoco esto Be le hubiese
mandado.

63. MODESTINUS Libro VI. (7) Differentiarum. 83. MonssnINo; Diferencias.. libro VI. - Ni. el

(1) Tutores, quo In loto ftdmInitrayert'nt lIal,


(2) proeuratorl, recíentemento corregi4o en el cód ice PI., Br. 5) uovare, i,zierca la Vulg.
(3) XXIV., liar. (H) ad PlnuUum, H
(i) LXXX., Hl. (7) II., SRzZ.

DIGESTO.—LrBEO lu: TiTULO III 319

_Prócurat0r totorum bonorum, eui res admini- procurador de todos los bienes, á. quien se enco-
strandae mandata9 (1) SUnt, r08 domini noque mendaron las cosas para administrarlas, ni el es-
inobileS vol immobiles, noque serviiI (2) sine spe- clavo, pueden enajenar, sin especial mandato de su
clalt 4onini rnandatu alienare potest, nisi fructus principal, los bienes muebles ó los inmuebles, sino
aut alias res, quae facile corrumpi possunt. los frutos ú otras cosas que facilmente pueden
deteriorarse.
64. IDEM libro III. Regularum.— 1$, CUIUS no- 64. EL MISMO; Reglas libro 111.—Si antes de
mine defensor extitit, si ante litem eontcstatam contestada la demanda hubiere comparecido aquel
ja praesentia fuerit, et postulet silo nomine liteni en cuyo nombre alguien se presentó defensor, y
suseipere, causa cognita audiendus est. pretendiese encargarse del litigio en nombre pro-
pio, ha de ser cido con conocimiento do causa.
85. IDEM libro si;gulari de fferematicis. () 85. EL MISMO; Cuestiones nuevas, libro único.
—Si procu.ratOrem absentem dominus satisdatio- —Si el principal quisiere relevar de fianza á su
no relevare ve1it literas suas ad adversarium di- procurador ausente, deberá dirigir una carta á
rigere debebit, quibus signíflcet, queni adversus su adversario, en la que le diga á quien y en qué
eum procuratoreni, et in qua causa fecerit, 'a- causa haya nombrado procurador contra él, y que
tumque se habiturum, quod eum eo actain sit. ratificará cuanto con él se hubiere actuado. Por-
Roe enim casu, literis cius approbatis, velut prae- que en este caso, aprobada su carta, se ha de en-
sentis procuratorern inteivenire intelligendum tender que interviene como procurador de quien
est. Itaque etsi postea mutata voluntate procura- está presente. Y as¡, aunque después, cambiada
tore.ai esse nolucrit, tamen iudicium, quo cluasi la voluntad, no hubiere querido que sea su pro-
procurator expertus eSt, ratuni esse debel. curador, no obstante, debe ser válido el juicio en
que actué como procurador.
68. (4) PAPINIANUS libro IX. Quaestionum.— 66. Pa.INIAwo; Cuestiones, libro IX.—Si aquel
Si is, qui Stichuin vol Daniam, utrum aorum ipse que estipulé á Stico ó á Damas, al que ¿e ellos
veliet, stipulatus est, et ratum habeat, quod alto- él mismo quisiese, ratificara la elección que de
ruin procuratOrio nomine Titius petit, facit, ut uno hizo Ticio como procurador, hace que la cosa
res in iudieium dedueta videatur, et stipulatio- se considere como deducida en juicio, y lleva á
nein consuniit. efecto la estipulación.
67. IDEM (5) Libro H. Responsoruin. (6) - Pro- 67. EL MISMO; Respuestas, libro 11.—El procu-
curator, qui pro evictione praedioruni, quae ven- rador que para la evicción de los predios que ven-
tiidit, fidem suam adstrinxit, etsi negotia gerero dió, empeñó su palabra, aunque hubiere dejado
('i) dosierit, obligationis tamen onere Praetori de administrar los negocios, no será, sin embargo,
auxilio non levabit'ar; nam procurator, qui pro relevado de la carga de la obligación por auxilio
domino vineulum obligationis suscepit, onus ema del Pretor; porque el procurador que aceptó por
frustra rocusat. su principal el vinculo de una obligación, en vano
rehusa su carga.
88. IDEM libro III. (8) Ees'ponsorum. - Quod 68. EL MISMO; Respuestas, libro hI.—Lo que
procurator ex re domini, mandato non refragan- el procurador estipula respecto á los bienes de su
te, stipulatur, invito procuratore dominas petere principal, no oponiéndose el mandato, puede po-
potest. dirlo el principal contra la voluntad del procu-
rador.
69. PAULus libro hL Responsorwm. - Paulus 69. PAULO; Respuestas, libro IIL—Paulo res-
raspoudit, etiam eum, qui ad litem suscipiendam pondió, que tampoco al que nombré procurador
U curatorem dedit, causae suae adesse non pro-
beri.
para encargarse de un litigio se le prohibe estar
presente en su causa.
70. SCAEVOLA libro L Responsorum.—Pater fi- 70. ScÉvoii; Respuestas, libro 1.—Un padre
lio suo pupillo tutorein decl[t Sempronium eredi- nombré tutor de su hijo impúbero á su acreedor
torem suum, is adminístrala tutela reliquit fra- Sempronio, quien, administrada la tutela, dejó por
trem siium heredem; qui et ipse decesit et per heredero á. su hermano, el cual también murió, y
fidcicominjssum nomen debitoris Titio reliquit, por fideicomiso dejó la cuenta del deudor á Ticio,
Bique mandatae sant actiones ab heredibu; quae- quien asimismo se encomendaron las acciones
ro, quum tam tutoine actio, quam pecuniae cre- por los herederos; pregunto, procediendo de la
ditae ex hereditate Sempronfi des cendant, an non herencia de Sempronio tanto la acción de tutela,
aliter mandata (9) actio ej dotar, quam si defen- como la del dinero prestado, ¿no debe dársele la
dat heredes, a quibus ci aciones mand.atae sunt? acción de mandato de otro modo que si defendie-
Respondi, debere defendere. ra á los herederos por quienes se le encomenda-
ron las acciones? Respondí que debla defenderlos.
(1) e.oie RoL
() aevo, Hai. Valg.
(8) libro singolari 7€pL PLOtLX6IV, ¡Taj.
(d') Las pO.1ALSrO.8 inegra9 se hallan en loe agn. Vatie.
(4) Tor'.; sn e códice El. preceden barradas ¿incluidas en- 328. 33!.
t?e Pa"én*e88 loa palaboa: idem libro decimo Pancieetarum, (7) lId. VaL9. y EL según reciente corrección, .r.; acero,
.Hr; Idem libro X. 6SV et. PupinlanuN libro IX. Re- Tau?.
Spornorum, acertadamente flaL.; Panlus, Vidg. (8) II., ¡Ial.
(5) Papiniauu lib. 1., Hal.; Idem, Vizlg. (9) uiandati, Vdg.

820 DIGESTO.—LIBRO ni: TfTULO III

71, PAULUS libro 1. Sententiarum. Abseus 71. Pavto; Sentencias, libro 1.—El reo ausente
re-as causas absentiao (per) proeuratorcm redde- puede alegar por medio de procurador las causas
re potest. de su ausencia.
72. IDEM libro 1. Manualium.— Par procurato- 72. EL MISMO; Manuales, libro 1.—Por medio
rem non semper acquirimus actiones, sed retine- de procurador no siempre adquirimos las accio-
mus, veluti si reum conveniat intra legitimum nes, pero las retenemos, como si demandase al reo
tempus, vel si probibeat opus novum fien, ut in- dentro del legitimo tiempo, ó si prohibiera que se
terdictum nobis utile sit Quod vi aut clan,; nam hiciese una obra nueva, para que nos sea util el
et hie pristinum ms nobis conservet. interdicto de lo que se hace por fuerza ó clandes-
tinamente; porque también aquí nos conserva
nuestro primitivo derecho.
73. I»ai libro sin,quiari cts offeio Asssssorwrn.. 73. EL MISMO; Del cargo de Asesor, libro único.
—Si reus paratus sit ante 111cm contestatam po- —Si estuviese el reo dispuesto á pagar la canti-
eunlam solvere, procura toro agente quid feri dad antes de contestada la demanda, demandando
oportet? Nam iniquum est, cogí oumiudieium ac- el. procurador, ¿qué debe hacerse? Porque es in-
ci]Jere, pro ter quod suspeetus videni p01081, qui justo que sea obligado á aceptar el juicio, porque
praesente domino non oblulit pecuniam. Quid si puede parecer sospechoso el que no ofreció la
tizne raeultatcm peeuuiae non habuit, nuinquid cantidad estando presente el dueño. ¿Y qué dir-
cogi debeat iudieium aceipere? Quid. enim, si et mes si entonces no tuvo con qué pagar? ¿Deberá
famosa sit actio? Sed hoe eonstat, ni ante litem acaso obligársele á que acepte ci juicio? ¿Y qué
contestatam Praeses iubeat in aede sacra peen- se hará, pues, si la acción fuera infamante? Mas
niara depon¡; hoe enim fit et in papillaribus peen- no hay duda de que antes de ser contestada la
niis. Quodsi lis contestata est, hoc omne officio demanda debe mandar el Presidente que se de-
ludicis diriinenduni cst. posite el dinero en el edificio A ello consagrado;
porque también se hace esto con el dinero de los
menores. Pero si se ha contestado la demanda,
ha de resolverse todo esto por ministerio del Juez.
74. Ut.rius litro IV. (1) Opinionum.—Nec 74. ULPIANO; Opiniones, libro IV. —Tami oco
civitatis actor negotium publicum par procurato- puede reclamar por medio de procurador en no-
rem agere potest. gocio público el encargado de los de la ciudad.
75. le LIANUS libro III. DigestoruvI. - Qui ab- 75. JULIANO; Digesto, libro 111.—El que defen-
senlem emtorem eundcmque possessorein ñuidi día al comprador y al mismo tiempo poseedor de
detendebat, et iudicium nomine cius aceipiebat, un fundo, que estaba ausente, y en su nombre
postulabal a venditore fandi, ut ab eo defendere- aceptaba el juicio, pedía al vendedor del fundo
tur; venditor desiderabat caverí sibi, ratam rem que por él fuese defendido; el vendedor deseaba
erntorem habiturum; puto eum venditori de rato que se le diese caución de que el comprador ha-
satisdare deb ere, quia, si fundura agenti restitue- brin de ratificar la cosa; juzgo que aquel debe
nt, nihil prohibet dominura rem petere (2), et co- dar al vendedor fianza de ratificación, porque, si
g'i venditorem rursus defeudere. se hubiere restituido el fundo al demandante, na-
da hay que prohiba que el dueño pida la cosa, y que
el vendedor sea obligado á defenderlo otra vez.
76. IDEM libro V. ad Miniciuin.—Titius, quum 78. EL MISMO; Comentarios d Minicio, Libro V.
absentem defcnderet, satisdedit, etpniusquam iu- —Defendiendo á un ausente, dió Ticio fianza, y
dicium acciperet, desiit reus solvendo cese qua antes de que aceptase el juicio, dejó el reo de ser
ob eausam defensor reeusabat iudicium in se red- solvente, por cuya causa negaba el defensor que
di oportere. Quaero, an id ej concedi oporteat (3)? contra él debiera pronunciarse sentencia. Pre-
lulianus rcepondit: defensor, quum satisdedit, gunto, ¿acaso se le deberá conceder esto? Juliano
doinini loco liabendus est; ncc multum ci praesti- respondió: el defensor, cuando dió fianza, ha de
turiis ecl Praetor, si eum non cogerit indichim ser considerado en lugar del dueño; y el Pretor
aceipero, quurn ad fideiussores cine lii (4) possit, no le ha de favorecer mucho si no le obligare
et lii quidquid praestitonint, a defensoi-e consecu- A aceptar el juicio, toda vez que se puede ir con-
turi sint. tra sus fiadores,y que éstos habrian de conseguir
del defensor todo lo que hubieren pagado.
77. PALJLUS libro LVII. (5) ad £dictttta. - 77. PAULO; Qornentarios al Jidicto, libro LVII.
Omnis, qui defenditur, beni viri arbitratu defen- —Todo el que es defendido, debe ser defendido A
dendus est. arbitrio de buen varón.
78. AFUICANIJS libro Vi. Quaestionura. --- Et 78. AFRIcANo; Cuestiones, Libro VI.—'! por tan-
ideo non potest videri viri (6) boni arbitratu li- to no puede considerarse que defiende un litigio
tem defendere is, qui actorem frustrando efficiat, A arbitrio de buen varón, el que, engañando al
no ad exituin controversia dedueatur. actor, lograre que no se lleve 4 término la con-
troversia.
(1) VI., Taj.
() dominium rapetere. Hül. Vulg,
(8) oportt an4guaments 6n el Ft, Br. (5) qnujgen8imo septimo, 2'aur.
(4) ad ftde1nsores actor ¡re, (6) rin, Lnnteia Fi..; inurtama Ifa.i.. Valg.

DIGESTO.—LIBRO Iii: TÍTULO IV 321

i.—Ad duas res petendas procurator datus, § 1.—El procurador nombrado para pedir dos
si §
unam rem ptat, exceptione non exciuditur, et cosas) si pidiere una, no es rechazado con excep-
rem in judicium deditcit. ción, y puede litigar sobre la cosa.

TIT. IV TITULO IV

QUOD OIUS LJNQ]E (1) U1q1VR5ITATIS NOMINE, nn CUANDO SE DEMANDE EN NOMBRE DE UNA
VL CONTRA ]AM AQATUR (2) CORPORACIÓN 6 CONTRA ELLA

1. GAIUS libro III. ad &lictu,r& provinciale.— 1. GAYO; Comentario al Edicto Pro einciai, li-
Noque societa neque collegiurn, noque huius- bro 111—No se concede indistintamente A todos
niodi corpus passim omnibus haheri (3) conce- que se constituye sociedad, ni colegio, ni otra cor-
ditux; nam et Leibus, et Senatusconsultis, et poración semejante; porque esto está restringido
principa1ibUS Constitiitionibiis ea res corceti1r. por Leyes, Senadoconsultos y Constituciones de
Paucis admodum in OaUSiS concessa sunt huiasmo- los Pnincipes. Para muy pocas cosas se han per-
di corpora, ut ecce vectigalium publicorum sociis mitido semejantes corporaciones, como por ejem-
permissum esi corpus habere, ve] aurifodinarum, plo, se permitió formar cuerpo A los consocios
ve¡ argentifod1flarU, et salinarum. Item calle- arrendatarios de las contribuciones públicas, 6
gis. Romae carta simt, quorum corpus Senatus- de minas de oro, ó de plata, y de salinas. Tam-
eonsaltis atqiie Constitutionibus Princpa1ibu.s bién existen en Roma ciertos colegios, cuya cor-
conflrmatUm est, veluti pistorum et quorundam poración fué confirmada por Senadoconsultos y
alionun, et naviculariorttm, qui et in provinciis Constituciones de los Príncipes, como e] de los
sant. panaderos y otros varios, y los de navieros que
hay también en las provincias.
§ 1.--Qaibus autem permissum. est corpus ha- § 1.—Mas fi los que se permitió tener corpora-
hero collegli, societatis, sive cuiusque alterius ción de colegio, sociedad, ó de otra cosa cualquie-
eorum nomine, proprium est ad oxemplum Reí- ra con este nombre, les es propio tener, á ejemplo
publicas habere res eommunes, arcam commu.- de la República, bienes comunes, caja común, y
nem, et actorem sive syndicum, por qncm tan- apoderado ó sindico, por medio de quien, como
quam in RepubliCa (4), quod communit.r agi fis- en la República, se trate y haga lo que deba tra-
rique oporteat, agatur1 fiat. tarse y hacerse ea comunidad.
2.—Quodsi neme cos defendat, quod eorum § Q.—Pero si nadie los defendiera, dice el Pro-
conimuzie erit, possideri, etsi admoniti non cxci- cónsul que mandará que se dé la posesión de lo
beutur ad sui defnsionem, venire se iussurllm que fuere común A ellos, y que se vende, aunque
Proconsul alt. Et quidem non esse actorem vsi citados no se movieran fi su defensa. Y á la ver-
syndicurn tune quoque intdlligimus, quuxu 18 ab- dad, entendemos que tampoco hay apoderado ó
sit, aut valetudine impcdiatnr (5), ant inha.bi- sindico, cuando éste estuviera ausente, 6 impe-
lis Bit ad agendum. dido por enfermedad, 6 fuera inhabil para ejerci-
tar una acción.
§ 3.—Et, si extraneus defendere Velit universi- § 3—Y si algún extrafio qüisiera defender fi
tatem, perrnittit Proconsul, sicut in privatorum una corporación, lo permite el Procónsul, como
defensionibus obsorvatur, quia co modo melior se practica en las defensas de los particulares,
conditio universitatis fit. porque de este modo se hace mejor la condición
de la corporación.
2. ULPIANUS libro VIII. ad Edictum, - Si mu- 2. ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro VIII.
nícipes vol aliqua universitas ad agendum det —Si los individuos de un municipio ó alguna cor-
actorem, non cnt dicendum, quasi a Ipluribus da- poración, nombrasen representante para ejercitar
tuin si&habori: bio enim pro Republica vel uni- una acción, no se habrá do decir que sea conside-
versitate intervenit, non pro singulis. rado lo mismo que nombrado por muchas perso-
nas; porque éste interviene por la República 6 la
corporación, no por cada uno en particular.
8. Ims& libro IX. ad Edietum.—Nulli perm.itte- 3. EL MISMO; comentarios al Edicto, libro IX.
tun nomine civitatis vel cunee experiri, flisi Si, —A ninguno se le permitirá litigar en nombre de
ciii lex permittit, aut lego cessante ordo dcdit, una ciudad ó de una curia, sino fi aquel A quien la
quum duas partes adessent, ant amplius, quam ley se lo permite, 6 A quien,. en defecto de la ley,
duae. nombró la corporación, hallándose presentes dos
partes, ó más de dos.
4. PA.ULUS libro IX. ad Ediotum. - Plane, nt 4. PAULO; Comentarios al Edicto, libro IX.—
(6) duae partas Decurionum adfaerint, is quo- Evidentemente, para que hayan estado presentes
que, quem decernent, numeran potest. dos partes de los Decuriones, puede contarse tam-
bién fi aquel A quien designaren.
5. ULPIANtIS libro VIII. (7) ad Edictuan.—fllud 5. Ur.zo; Comentarios al Edicto, libro Vhf.

(1) CUnJSQTJP, Vul.


(2) &GJTTJt, ¡Ial. y el
cddcs Pi, según antigua cor-recczán, Br. (5) ReI. Vuig; ¡nipedietur, Fi.
(3) Vaig.T habere, Ji. (6) nbi, Vdg.
(4) rempubilegiti, .&ai. (7i LL,Hal.

322 DIGESTO.—LIBRO tfl TÍTULO IV

notandum Pomponius ait, quod et patris suffrn.- —Dice Pomponio, que se ha de advertir que tam-
gium filio proderit, et fui patri; bién el voto del padre favorecerá al hijo, y el del
hijo al padre;

6. PATJLUS libro IX. ad Ediclurn.—item eorum, 8. PAULO; Comentarios al Edicto, libro IX.—
qui in eiusdem potestate sunt; quasi Decurio enim as¡ como el de aquellos que están bajo su potes-
hoc cledit, non quasi domestica persona. Quod et tad; porque lo dió como Decurión, no como perso-
in honorum petitiolle erit servandum, nisi lex na de su casa. Lo que también deberá observarse
munieipii, vel perpetua eousuetudo prohibeat. en la pretensión de honores, á no ser que lo pro-
hiba alguna ley del municipio, 6 la costumbre
constante.
§ 1.—Si Decuriones decreverunt actionem per 1.—Si los Decuriones decretaron que se ejer-
eum moveidam, qucm Duurnviri elegerint, is vi- citase una acción por aquel á quien los Duunvi-
detur ab ordine electus, et ideo oxperiri potest; ros hubieren elegido, es considerado éste corno
parvi enim reten, ipse ordo elegerit, an is, cui elegido por la corporación, y puede por lo tanto
ordo negotium dedit. Sed si ita decreverint, ut litigar; porque importa poco que lo hubiere elegi-
quaequnque ineidisset controversia, eius petendao do la misma corporación, 6 aquel á quien la cor-
negotium rritius haberet, ipso iure id decretum poración dió el encargo. Pero si hubieren deter-
nullius momenti esse, quia non possit videri de minado as!, que cualquiera que fuese la controver-
ea re, quae adhuc in controversia non sit, decre- sia que hubiese surgido, tuviera Ticio el encargo
to datam persecutioncm. Sed hodie hac omnia de reclamar en ella, esta resolución es de derecho
per syndicos so1nt secunduin locorum consuetu- de ningún valor, porque no puede entenderse que
dinem explican. por decreto se haya conferido una reclamación,
sobre cosa que aun no esté en controversia. Pero
hoy se suelen gestionar todas estas cosas por me-
dio de los síndicos, según la costumbre de las lo-
calidades.
§ 2.—Quid, si actor datus postea decreto Decu- § 2.—Qué se dirá, si el apoderado nombrado
rionum prohibitus sit, an exceptio ej noceat? et hubiera sido después revocado por decreto de los
puto sic hoc accipiendum, iit ej permissa videa- Decuriones? ¿acaso le perjudicará esta excepción?
tur, cul et perrnissa dunat (1). Y opino que esto ha de entenderse asi, que se le
considere permitido aquello para lo que le dura
elpermiso.
§ 8.—Actor universitatis si agat, compellitur § 3.—Si el apoderado de una corporación de-
etiam defendere non autem compeUitar cayere mandase, es compelido también á defender; mas
de rato. Sed interdum si de decreto dubitetur, no es apremiado á. dar caución de ratificación.
puto interponendain et de rato cautionein. Actor Pero k veces, si se dudare respecto a] decreto,
itaque iste procuratoris partibuB fungitur, et juzgo que se ha de interponer también la caución
indicati actio ei ex Edicto non datur, uisi in rem de ratificación, Y así, este apoderado hace las ve-
suam datus sit, et eonstitui el potest. Ex iisdem ces de procurador, y no se le da por el Edicto la
causis mutandi actonis poestas enit, ex qiiibus acción de cosa juzgada, á no ser que haya sido
etiarn pro curatoris. Actor etiam fihiusfamilias dan designado para negocio propio, y pueda ser nom-
potest. brado para él. Habrá facultad de cambiar de apo-
derado por las mismas causas que también de pro-
curador. Puede ser nombrado apoderado también
el hijo de familia.
'i'. ULPIAxUS Libro X. (2) ad Edictum. - Sicut 7. ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro X.—
municipum nomine actionem Praetor dedit, ita Así como el Pretor dió acción en nombre de los
et adversus cos iustissime edicendum putavit. individuos de un municipio, así también juzgó
Sed et legato, qul in negotium publicum sumtum que debla concederla contra ellos. Y aun al Lega-
fecit, puto dandam actionem in municipes. do, que sufragó gastos por un negocio público,
opino que ha do darse acción contra los indlvidus
del municipio.
§ 1.—Si quid universitati debetur, singulis non § 1.—Si algo se debiere á una corporación, no
debetur, nec quod debet univeritas, singuli de- se debe á cada uno de sus individuos, ni lo que
bent. debel Corporación lo adeuda cada uno de ellos.
§ 2.--I11, Decurionibus ve] allis uni'versitatibus § 2.—Tratándose de Decuriones ó de otras cor-
nihil refert, utrum omnes iidem maneant, un pars poraciones, nada importa ó que permanezcan to-
maneat, ve] omnes linnautati sint. Sed si univer- dos los mismos, A que subsista parte, ó que todos
sitas ad -anum redit (3), magis adrnittitur, posse se hayan cambiado. Pero si la corporación se re-
eum convenire et convenir!, quum ius omnium in dujo á uno solo, es lo más admitido que puede este
unum reelderit, et atoL nomen universitatis. demandar y ser demandado, puesto que el derecho
do todos haya reaIdo en uno solo, y subsista el
nombre de la corporación.

8. TAVOLE1Tt1S Ubro XV. ex Oasio.-.-An civ!- 8. JA'VOLISNO; Doctrina de Cassio, libro XV.—
tates, si per cos, qni res earum administrant, non Acaso, si las ciudades no son defendidas por aque-

(1) videantur, qua.e et lermha durant) 11a2.


(s) IX, li1. (3) reidit, BeL

DIGESTO.—LIBRO Ui: TiTULO Y 823

defcndw]tur, ncc quidquam est corporale Reipu- los que administran sus bienes, y la Repiiblic
jJjcae, quod possidctur, per a.ctiones debitorum no tiene bienes algunos corporales que posea, de-
civ!tais acntibJiS satisfieri oportet. be satisfacerse á los demandantes con las accio-
nes de !os deudores de la ciudad.

9. pOMPO1LtUS libro XIII. (1) ad Salinunt. - Si 9. Pouoi o; Comentarios d Sabino, libro XIII.
tibi curn munieipibus hereditas communis cnt, —Si tuvieres COLI los individuos de Ufl municipio
familiaø ereisctu11C iudieiurn iiitør vos reciditur. una herencia común, se da entre vosotros al jui-
Iclenique dicendurn est in fiuiium regundorum et cio de partición de herencia. Y lo mismo se ha de
aquae pluviae areendae indicio. decir respecto a la acción de determinación de
linderos, y do encauzamiento del agua llovediza.
10. FATJLUS libro 1. Manuaiium. - Coustitui 10. PAULO; Mcrnuaies, libro L—Tambicn puede
potest actor etam ad operis novi rni.ntiationem, nombrarse apoderado para la denuncia de obra
et ad stipulationes internonen(Ias, v1uti legaLo- nueva, y para interponer estipulaciones por ejem-
rum, danuil infecti, iudicatum sohri, qilamvis plo, sobre legados, daño inminente, y que se pa-
servo potius civitatis caveri debeat; sed etsi acto- gue [o juzgado, aunque preferentemente deba
r¡ eautam fucrit, utilis actio adrninístratori rerum dare la caución al esclavo de la ciudad; pero
ciYitatiS dabitur. aunque se hubiere dado la caución al apoderado,
la acción util se dará al administrador de los bie-
nes de la ciudad.
TIT. y TITULO V
D1i NIIIGOTIIS GESTIS () DE LA GE8TIÓ1( DE NEGOCIOS
[pr, Cod. II. 18 fVa8e Cód. XL 18 (19).)

1. ULrTAnjs libro X. ad Edictum.—Hoe edi- 1. ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro X.—


etuin necessarium est, quOTLiam magna utilitas Este Edicto es necesario, porque redunda en gran-
abscntium versatur, ne indefensi rer p de utilidad de los ausentes, á fin de que1 indefen-
sionem, ant venditioneTn patiantur, vel pignoris sos, no sufran la posesión de sus bienes, ó su ven-
distraetionem, ve! poenae committendae actio- ta, ó no pierdan la enagenación de la prenda, 6 la
nem, vel injuria reni suam amittant. acción de la pena en que se haya incurrido, 6
con injusticia su propia cosa.
2. GAIUS libro 111. ad Edictum provinciale.— 2. GAYo; Comentario al Edicto provincial, Li-
Si quis absentis negotia gcsserit, hect ignorantis, bro 111.—Si alguno hubiere administrado los ne-
tamen quidquid utilitr in rem elus hnpenclerit, gocios de un ausente, aunque éste lo ignorase,
val etiam ipse se in (3) re absentis alicui obligave- tenga, sin embargo, por este titulo acción por lo
nt, habeat co nomine actionem. Itaque co c.asu que útilmente hubiere gastado en sus cosas, 6
nitro nitroque nascitur actio, quae appellatur también si él mismo se hubiere obligado á al-
ncgotioru.m gestorum. Et sane sicut aeqnum cst, guno en razón a los bienes del ausente. Y así, en
ipsurn actus sui rationem reddcre et eo nomine este caso nace de una y de otra parte una acción,
condcmnari, quidquid ve] non, ut oportuit., ges- que se-llama de negocios administrados. Y A la
siL, vel ex his negotiis retinet, ita ex diverso fu- verdad, así como es justo que él dé cuenta de sus
stum est, si utiliter gessit, praestari el, quidquid actos y que por tal razón sea condenado, si no
co nomine vel abest ci, vel abfuturum est. hizo algo según debió, 6 si retiene alguna cosa
de dichos negocios, asi por el contrario es justo,
si administró utilmente, que se le pague lo que
por tal motivo le falte, 6 le haya de faltar.
S. Ur.iins libro X. ad Edictum.—Ajt Frac- 3. ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro X.—
ter: SI QUIS NBGO'L'IA ALTERIUS, SIVE QUIS NEC o- Dice el Pretor: «Si alguno hubiere administrado
T1, QUAR CUIUSQUE (4), CU}1 18 MORITLT1i (a), FUE- »los negocios de otro, 6 los negocios que hubieren
R1Nr, cE8SBR1T, IUDIOLUM E0 NOMINE ])A130. asido de cualquiera al morir, daré acción por esta
»causa».
§ 1.—Hace verba «si quis», sic sunt accipien- § 1.—Estas palabras: «si alguno», han de enten-
da: «sive quac»; nam et mulleres negotioni.m ge- derse as¡: «6 si alguna»; porque no hay duda de
storum agere posse etconvenir¡ non dubitatur. que también las mujeres pueden demandar y ser
demandadas por la gestión de negocios.
§ 2.—Ncgotia» sic aceipe: síve unuxu, sive § 2.— «Negocios», entiéndelo asi: ya sea uno,
pIura. ya muchos.
§ 3.—AJterius», inquit; et heo ad utrumque § 8.—«De otro», dice; y esto se refiere á ambos
sexum rcfrtur. sexos.
§ 4.—Pupillus sane si negotia gesserit, post § 4.—A la verdad, si un pupilo hubiere admi-
Rcscripturn Divi P11 ctiam conveniri potest in Id, nistrado los negocios, después del Rescripto del
quod faetus est locupletior; agendo autem com- Divino Pto puede ser también demandado por
pcnsationm cius, quod gessit, patitur. aquello en que se hizo más rico; pero demandan-
do él, sufre la compensación de aquello que hizo.
(1) Xli, llzi.
(2) NEOOCIOICJM a ronuM, H4a.
(ci) Tsm,agun oeia ¿saura del rngen intMordei códice 17.
() cuius, HaZ.
(C) MOaIsETL3R, HaZ.

324 DIGESTO.—LIBRO III: TITULO Y

§ 6.—Et si furiosi negotia gesserim, eompetit § 5.—Y si yo hubiere administrado los negocios
mihi adversus eum negotiorum gestorum actio. de un furioso, me compete contra él la acción de
Curatori autem furiosi vel furiosae adversus eum gestión de negocios. Pero dice Labeon, que al cu-
camve danclam actionem Labeo ait. rador del loco 6 de la loca se le lia de dar acción
contra aquél ó ésta.
§6.—Hace verba «sIve quis negotia, qLiae § .—Estas palabras: «6 si alguno hubiere ad-
cuiusque, quum is moritur, fucrint, gesserit», s- ministrado los negocios que hubieren sido de
gnificant illud temus, quo quis post inortcm ah- cualquiera al morir», significan aquel tiempo en
chus negota ge8sit da quo fuit necessarium cdi- que alguno administró los negocios de otro, des-
core, quouiam neque testatoris iani defiineti, no- pués de su muerte; sobre Jo cual fué necesario que
que horedis, qui nondum adiit, negotium gessissc el Edicto resolviera, porque no se entiende que
videtur. Sed si quid accessit post mortem, utputa administré los negocios, ni del testadora difun-
partu.s et foetus et fructus, ve! si quid serví ae- to, ni del heredero, que aun no adió la herencia.
quisicriut, etsi ex his 'verbis non continentur, Pero si después de la muerte recibió aquella algún
pro adiecto tamen debent accipi. aumento, como partos, fetos, 6 frutos, ó si algo
hubieren adquirido los esclavos, aunque no está
contenido en aquellas palabras, debe entonderse
como agregado á ellas.
§ 7.—Hace autem actio quum ex negotio gesto § 7.—Mas como esta acción procede de la ges-
oriatar, et heredi, et in heredem aompetit. tión de negocios, compete al heredero y contra el
heredero.
§ 8.—Si exsecutor a Praetore in negotio meo § 8.—Si el ejecutor nombrado por el Pretor pa-
d.atus dolum mili fecrit, dabitur mi.hi adversus ra un negocio mío hubiere cometido dolo contra
eum actio (1). mi, se me dará acción contra él.
§ 9.—Intsrdmn in negotiorum gestorum actio- § 9.—Escribe Labeon, que en la acción de ges-
ne, Labeo scribit, dolum soluminodo versan; nam tIón de negocios, á veces se presta solamente el
si affectione coactus, no bona mes distrahantur, dolo; porque si movido de afecto te hubieres con-
negotiis te meis obtnleris, aequissimum esse do- sagrado á mis negocios, para que no sean vendi-
mm duntaxat te praestare. Quae sententia habet dos mis bienes, es muy justo que tan solo te obli-
aequitatem. gues por el dolo. Cuya opinión es conforme á
equidad.
§ 10.—Hac actiolie tenetur non solum 18, qui § tO.—A esta acción queda sujeto no solo el que
sponte et nulla necessitate cogente immiscuit se espontáneamente y sin apremiarle necesidad al-
negotiis alienis et ea ges sit, verttm et is, qui sil- guna se inmiscuyó en negocios ajenos y los admi-
qua uccessitate urgente vol necossitatis suspicio- nistró, sino también el que los administró por al-
ns gessit. guna necesidad urgente, ó por sospecha de tal
necesidad.
§ 11.—Apud Marcellum libro secundo Digesto- § 11.—Pregúntase Marcelo en el libro segundo
mm quaeritur, si, quam proposuisem negotia de su Digesto, si habiéndome yo propuesto admi-
Titii genere, tu mili niandaveris, ut geram; su nistrar los negocios de Ticio, tú me hubieres man-
utraque actione uti possim? Et ego puto utramquc dado que los administrara, ¿podré usar de una y
loeum habere, quernadniodurn ipse Marceflus ser¡- de otra acción? Y opino que una y otra tienen lu-
bit, si fideiussorem accepero negotia gesturus; gar, según escribe el mismo Marcelo, si para ad-
nam et hie dicit, adversas utrumque esse actio- ministrar los negocios hubiere yo recibido fiador;
nem. porque también en este caso dice, que hay acción
contra uno y otro.
4. lnnra libro XLV. ad Sabinum.,— Sed videa- 4. ELIso; Comentarios d Sabina, libro XLV.
mus, an fideiussor hic habere aliquam actionem —Pero veamos si en este caso el fiador puedo tener
possit; et veruin est, negotiorum gestorum eum alguna acción; y la verdad es que puede ejercitar
agere posse, nisi donandi animo fideiussit. la de gestión de negocios, si no fuá fiador con áni-
mo de hacer donación.
5. Ini libro X. ad Edictam. - Item si, quum 5. En, MISMO; ÜOTenta.riOS al Edicto, libro X.—
putavi a te inihi mandatum, negotia gessi, et lib Igualmente, si administré los negocios habiendo
nascitumnegotioriirn gestorum actio cessante man- ercido que por ti Be me mandó, también en este
dati actione. Idem est etiam, si pro te fideiussero, caso nace la acción de gestión de negocios, no
dum puto mihi a te mandatum esse. habiendo lugar á la acción de mandato. Y lo mis-
mo es también, si por ti yo hubiere afianzado, cre-
yendo que me lo hablas mandado.
§ 1.—Sed et si, quum putavi Titii llegotia esas, § 1.—Pero si habiendo creído que los negocios
quina essent Sempronii, ea gessi, solus Sempro- eran de Tici, siendo de Sempronio, los adininis-
rilas mliii actione negotiorum gestorum teno- tré, solo Sempronio me esta obligado por la ae-
tur(2). ció de gestión de negocios.
6. IUL1&NUS libro lii. Digestorwni sen bit: - Si 6. JULIANO en el libro III del Digesto, escribe;
pupilli tu¡ negotia gessero, non mandatu tuo, sed —Si hubiereo administrado los negocios de tu
no tutelae ludido tencaris, negotioruin gestorum pupilo, no por mandato tuyo, sino para que no

(1) Üon8idrase todo este párrato conw a4aU4ó por anti-.


9tM8 COp*8iU.8. (5) lit, inserta ¡Ial. y une est4 fragneti*o con el iguiente.

DIG5T0.—LIaRO III: TITULO Y 325

te habebo obligatum; sed et pupiluin, modo si quedaras obligado por la acción de tutela, te ten-
locupletior fucrit faettis. dré obligado por la de gestión de negocios; y aun
al pupilo, si hubiere sido lecho más rico.
§ i.—Item si Jrocuratori tuo mutuarn peeuniarn § 1.—Asimismo, si por consideración á ti hu-
dedero tul eonteinplatioue, ut ereditorem tuum vel biere yo prestado dinero á tu procurador para
pignus tuum liberet, adversus te negotioruin ge- que pagase á tu acreedor 6 redimiese una pren-
storum habebo actionem, adversus eum, cura quo da tuya, tendré contra ti la acción de gcstiióu de
eoiitraxij nullarn. Quid tatuen, si a procuratore negocios, y ninguna contra aquel con quien con-
tilo stipulatn-s sum? Potest dici, superesse mili traté. Mas, ¿qué, si estipulé de tu procurador?
adversus te negotioruin gestorum actionem, quia Puedo decirse que me queda contra ti la acción
ex abundanti hane stipulationem interposui. de gestión do negocios, porque interpuse esta es-
tipulación d mayor abundamiento.
§ 2.—Si quis peeunlam vel aliamquaudam § 2.—Si alguno hubiere recibido dinero ú otra
ad inc perferandam acceperit, quia mei.ini nego- cualquier cosa para llevármela, me compete con-
tium gessib, ncgo tiorum gestorum mihi actio ad- tra él la acción de gestión de negocios, porque se
versus cura competit. ocupó en negocio mío.
§ 3.—Sed et, si quis negetia mea gessit non me¡ § &.—Pero también si una cuidó mis negocios, no
contemplatione, sed su¡ luCri causa-, Lítbeo escri- por consideración á mi, sino por lucro suyo, escribió
psit, simm eum potius, quam moum negotium Labeon, que más bien cuidó de negocio suyo que
gessisse; qui enim depraedaadi causa aeeedit, de mío; porque el que se entrometió en ellos para
o lucro, non meo commodo studet. Sed nihilo- hacer depredaciones, procura por su lucro, no por
idnus, jamo magis et is tene.bitur negotiorum ge- mi conveniencia. Pero, no obstante, cori tanta mas
storam ae.tione. Ipse taran si circa res meas ah- rasón se obligará también éste por la acción de
quid irnpcnderit, no" in id, quod ci abest, quia gestión de negocios. Sin, embargo, si hubiere gas-
improbe ad negotia mea accessit, sed in quod ego tado algo por causa de mis negocios, tiene acción
locupletior faetus sum, habet contra me actio- contra mi, no por aquello que le falta, porque se
n8111. ingirió en mis negocios con mala intención, sino
por aquello en que me hice más rico.
§ 4.—Si quis ita simpliciter versatus est, ut § 4.—Si alguno procedió tan simplemente que,
snum negotiurn in suis bonis quasi meum gessc- como mío, hubiere cuidado de su negocio en sus
nt, nuUa ex utroque latere naseitur actio, quia propios bienes, no nace ninguna acción de una
ncc lides bona loe patiatur. Quod.si et suum eV ni de otra parte, porque ni aun la buena fe lo con-
meura quasi moum gesserit, in mcum tenebitur siente. Pero si, como mío, hubiere cuidado del
naln et si cui mandavero, ut moum negotium ge- suyo y del mío, se obligará por el mio; porque
ral, quod mihi tecum erat eommune, dicendum también si hubiere yo mandado á alguno, que
csse Labeo alt, si et tuum gessit scieus, negotio- cuidase de un negocio mío, que yo tenia en común
ruin gestorum eum tibi teneni. contigo, expresa Labeon que ha de decirse, que, si
á sabiendas cuidó también del tuyo, te queda obli-
gado por la gestión de negocios.
§ 5.—Si quis quasi servus meus negotium meum § 5.—Si alguien hubiere cuidado, como esclavo
gessenit, quum esset vel libertus, vel ingenuas, mío, de mi negocio, siendo 6 liberto, 6 ingénuo,
dabitur negotiorum gestorum actio. se dará la acción de gestión de negocios.
§ 6.—Sed si ego tu¡ ÍUU negotia gcssero, vel § 6.—Pero si yo hubiere administrado los nego-
servi, videamus, an tecum negotiorura gestorum cios de tu hijo, ó de tu esclavo, veamos si tendré
habeam actionem. Et mili videtur verumn, quod contra ti la acción de gestión de negocios. Y é. mal
Labeo distinguit et Pomponius libro viceslino me parece verdadero lo que Labeon distingue y
sexto pro bat, ut, si quidera contemplatione tu¡ ue- aprucibaFomponio en su libro vigésimo sexto, que,
gotia gessi peculiaria, tu mihi tenearis; quodsi si verdaderamente por consideración á ti admi-
amicitia 11111 tu¡ vel servi, vel coruni contempla- nistré los negocios de los peculios, me quedarás
tione, adversus patrem ve! dominura de peculio obligado; pero que si le hice por amistad de tu
duntaxat dandam actionem, Ideinque cst, etsi hijo ó da tu esclavo, ó por consideración á ellos,
sui iuris esse 608 putavi, nam etsi servum non nG- tan sólo se ha de dar acción sobre el peculio con-
cessarium emero filio tuo, et tu ratum habueris, tra el padre ó el señor. Y Jo mismo es, aunque
nihil agitur ratibabitione. Eodem loco Pomponius haya crido yo que ellos eran dueños de si, por-
seribit loe adiecto, quod putat, etsi nihil sit in que aun cuando hubiere yo comprado para tu hijo
peculio, quouiam plus patri dorninove debetur, et un esclavo innecesario, y tú lo hubieres ratifica-
in patreni dandam actionem tu quantum locuple- do, nada se hace con la ratificación. En el mismo
tior ex mea administratione faetus Bit. lugar escribe Poniponio, añadiendo esto que opi-
na, que aunque nada haya en el peculio, porque
se debe más al padre 6 al señor, también se ha de
dar acción con Vra el padre por tanto cuanto se hi-
zo más rico por mi administración.
§ 7.—Sed si hominis liben, qui tibi boira fide § 7.—Pero si hubiere yo administrado los nego-
serviebat, negotia gessero, siquidem putans tuum cios de un hombre libre, que de buena fe te ser-
esse servum gcssi, Pomponius senibit, carura re- via como esclavo, silos administré creyendo que
ram peculiarium (1) causa, quae te Boqui debent, era tu esclavo, escribe Pomponio que, respecto á
tccum nnhi fore negotiorum gestorum actioncm, aquellos bienes del peculio que deben pertenecer-
earurn vero rerura, quae ipsum sequuntur, non te, tendré contra ti Ja acción de gestión de nego-
tecuni, sed cura ipso. Sed si liberum seivi, earuni. cios, pero en cuanto á aquellos que le correspon-

L) peauhlarlum, ornitet.a Haz,


Tomo I-2

326 DIGSTO.—LIBRO rfl: TÍTULO Y

quidcm rerum, quae eum 8equuutur, habebo ad- den, no contra t1 sino contra él mismo. Mas si
versus eum actionem, eavum veroh quae te se- supe que era libre, tendré contra él la acción cier-
quuntur, adversus te. tamente respecto á las cosas que le pertenecen,
pero contra ti en cuanto á las que te corresponden.
§ 8.—Si Titil servum putans, qui erat Sempro- § 8.—Si creyendo de Ticio el esclavo que era
nii, dedero pecuniam, ne occideretur, ut Pompo- de Semponio, hubiere yo dado dinero, para que
nius ait, habebo negotiorum gestorum adversus no fuese muerto, tendió, según dice Pomponio,
Sempronium actionem. contraSempronio la acciónde gestión de negocios.
§ 9.—Iteni quaeritur apud Pediu.rn libro septi- § 9.—También se pregunta Podio en su libro
mo: Si Tithun qu.si debitorem tuum extra mdi- séptimo: Si extrajudicialmente hubiere yo recla-
ciiim admovero, et is mihi solverit, quum debitor mado á Tielo, como á deudor tuyo, y él me hu-
non esset, tuque postea cogno''eris et ratum ha- biere pagado, no siendo deudor, y después tú lo
bueris, an negotiorum gestorum actione me pos- hubieres sabido y ratificado,¿me podrás deman-
sis convenire? Et alt, dubitari posse, quia iiullum dar con la acción de gestión de negocios? Y dice
negothi.m tuum gestum est, qaum debitor tuus que puede dudarse, porque no se gestioné nin-
non fuerit. Sed ratihabitio, inquit, fecit tuum no- gún negocio tuyo, puesto que aquel no habla sido
gotiuni, et sicut el, a quo exactam cst, adversu tu deudor. Pero la ratificación, aliade, hizo tuyo
eum datur repetitio, qui ratuni habnit, ita et ipsi el negocio, y así como á aquel do quien se cobré
debebit post ratihabitionemu adversas me compe- se le da la repetición contra el que lo ratificó, así
tere actio. Sic ratihabitio constituet tuum nego- también á éste deberá competerle, después de la
tium, quod ab initio tuumn non erat, sed tua con- ratificación, acción contramí. De este modo la
templatione gestum. ratificación hará tuyo el negocio, que al principio
no era tuyo, pero que se gestioné por considera-
ción á ti.
§ 10.—Idem alt, si Titii dbitorem, ciii te here § 10.—Dice el mismo, que si de la misma ma-
dein put,abnin, quum eset Setas heres, convene- nera hubiere yo demandado y cobrado á un deu-
ro similiter et exegero, mex tu ratum habueris, dor de Ticio, de quien yo te creía heredero, sión-
case niihi adversus te, et tibi mutuam negotiorirn dolo Seyo, y después lo hubieres tú ratificado,
gestorum actioneni. Atqui alienum negotium ge- tengo contra ti, y tú contra ml la acción mútua de
stum est, sed ratihabitio hoc conciliat; qnae res gestión de negocios. Pues aunque se gestioné un
efflcit, ut tuum negotium gestum videatur, et a. negocio ajeno, esto lo concilia, no obstante, la ra-
te hereditas peti possit. tificación, que hace que parezca haberse gestio-
nado un negocio tuyo, y que de ti pueda pedirse
la herencia.
§ 11.—Quid ergo, inqutt Pedius, si, quum te § 11.—¿Qué diremos, pues, pregunta Podio, si,
heredem putarem, insu&am fulsero hereditariam, creyéndote yo heredero, hubiere reparado una ca-
tuque ratum habueris, su sit mihi adversus te sa de la herencia, y tú lo hubieres ratificado? ¿ten-
actio Sed non foro ait, qiiu.m hoe facto meo alter dré acción conira ti? Pero dice que no la tendré,
siL locupletatus, et alteriu.s re ipsa gestum nego- porque con este hecho mio se beneficié otro, y se
tium uit, neo possit, quod al¡¡ acquisitum est ipso gestioné en realidad un negocio de otro, sin que
gestu, hoc tuuin negotium vtderL pueda considerarse negocio tuyo esto que por la
misma gestión se adquirió para otro.
§ 1.—Videamus in persona oms, qui negotia § 12.—Veamos respecto á la persona del que
administrat, si quaedam gessit, quaedam non, administra negocios, si cuidó de unos, y de otros
contemplatione tamen cius alius ad hace non ac- no, y por consideración á él no atendió á estos
cessit, etsi vir diligcns, quod ab eo exigimus1 otro individuo, aunque como varón diligente, que
etiam ea gestunus fuit1 an die¡ de beat, negotio- es lo que de él exigimos, también los hubiera de
ruin gestonum eum tener¡ et propter ea, quae non haber administrado; ¿deberá acaso decirse, que
gessit? Quod hic (1) puto venus. Corto si quid a queda obligado por la gestión de negocios, aun
se oxigene debut, procul dubio hoe ej imputabi- por aquellos que no administré? Esto es lo que en
tur; quamquam enim hoc el imputan non possit, este caso tengo por más verdadero. Ciertamente
cur alios debitoros non couvenerit, quoniam con- que si debió exigir alguna cosa de si mismo, está
veniendi 008 judicio faeuitatem non habnit, qui lejos de duda que se le imputará esto; pues aun-
nuliam a.ctioncm intendere potuit, tamen a semet- que no pueda imputársele el que no haya de-
ipso cnn non exegenit, ej imputabitur; et si forte mandado á otros deudores, porque no tuvo facul-
non fucrit usurarium debitum, incipit esse usu- tad para demandarlos en juicio quien no pudo
ranuum, ut Divug Plus Flavio Longino rescnipsit, intentar ninguna acción, se le imputará, no obs-
nisi forte, inquit, usuras ti remiserat; tante, el no haber cobrado de si mismo; y si acaso
el débito no hubiere sido á interés, empieza á
deveuganlo, según el Divino Pío manifestó por
Rescripto á Elavio Longino, si, por ventura, dice,
no le habla condonado los intereses;
7. [8. if.] PAuLtrc libro IX. ad Edictum.—quia 7. [6. if.] PAULO; Comentarios al Edicto, libro
tautirndem in bonse fidei iudiciis offieium iudiels IX.—por que en los juicios de buena fe el oficio del
valet, quantum in stipulationc uominatimn eius juez vale tanto, como en la estipulación la inte-
reí facta interrogatio. rigación de aquella cosa hecha expresamente.
8. [7. H,] ULPIANUS libro X. ad Edictum.— Si S. [7. JL} ULPr&io; Comentarios al Edicto, Ii-

(1) Iiic, ins e lla el prim4tivo cdeiwe 7v.; hic, oisítela Tsr.
8€91fl -rente corr8ceiin, Br.

DIGBTO,—LIBRO 111: TÍTULO '1 82
ailtem Is fULt, qui negotia administravit, a que bro X. - Mas si el que administré los negocios
mandatUDI non exigebatur, posse ei imputan, cur fué uno á quien no se exigía mandato, se le pue-
oblata tic rato eantione eum non eonvenit, si mo- de imputar por qué no demandé á un tercero ofre-
do faefle ei facrit satisdare. Corto in sua persona ciendo caución de ratificación, si acaso le hubiere
Iudubitatllm est; et ideo si cx causa fuit obliga. sido facil darla. Esto, A la verdad, es indudable
tus, quae corto tempere finiebatur, et tempere II- respecto 5. su persona; y por tanto, si estuvo Obli-
ben ati-is est, nihilominus negotiorum gesto rara gado por causa que ñn!a dentro de cierto tiempo,
actione cnt obligatus. Idem cnt dieendum et j y por el lapso del tiempo quedó libre, quedará,
ea causa, ex qua heres non (1) tone tun, ut Marcel- no obstante, obligado por la acción de gestión de
tus negocios. Lo mismo deberá decirse también, co-
mo escribe Marcelo, respecto de aquella causa por
la que mi se obliga el heredero.
i.—Item si fundum tuum vol civitatis per § 1.—Igualmente, si gestionando un negocio
obreptiOflom petiero negotium suurn ve] civitatis tuyo 6 de la ciudad hubiere yo pedido con en-
gerens, et ampliores, quam oportuit, fructus fuero gaño un fando tuyo 6 de la ciudad, y hubiere
consecutus, debebo hoc ipsum tibi vol Reipubli-. conseguido más frutos que lo que fué debido, de-
cae praestare, ]icetpetere non potuerim. beré entregarte los mismos 5. ti 6 5. la República,
aunque yo no'hubiere podido pedir.
2.—Si quoqunque modo ratio ecuipensationis § 2.—Si por cualquiera razón no se tuvo por el
habita non est a indice, potest contrario iudieio juez cuenta de la compensación, puede reclamar-
agi. Quodsi post examinationemn reprobatae fue- se por la acción contraria. Pero si después de
rint pensationes (2), venus est, qua.si re inditata crncn hubieren sido desestimadas las compen-
amplius agi contrario iudicio non posse, quia ex- saciones, es más cierto que, como habiendo sido
ceptio re! iudicatae opponenda est. juzgada la cosa, no puede pedirse ya por la ac-
ción contraria, porque se ha de oponer la excep-
ción de cosa juzgada.
3. [9.]—(3) lulianus libro tertio tra.etat: Si ex § 3. (9.J—Examina Juliano en su libro tercero:
duobu.s soeiis alter me probibuenit administrare, Si de dos socios uno me hubiere prohibido admi-
altor non, an adversus eum, qui non prohibuit, nistrar, y el otro no, ¿tendré acaso contra el que
habeam E.egotiorum gestorum actionem? Movetur no me lo prohibió la acción de gestión de nego-
eo, quotisi data fucrit advorsus cuni actio, necea- cios? Inclinase 5. ello, pero si se hubiere dado con-
se cnt et eum pertingi (4), qui vetuit. Sed et illud tra él la acción,será necesario que se extienda
case iniquum, onu', qui non prohibuit, alieno fa- también 5. aquel que k prohibió. Mas también es
cto liberaii, quum, si inutuarn pecuniam alter¡ ex injusto que el que no lo prohibió quede libre por
sociis prohibente socio dedissem, utique eum obli- un hecho ajeno, cuando, si yo hubiese dado dine-
garom. Et puto seeundum Iulianum debere dici, ro prestado 5. uno de los socios prohibiéndolo el
suparease contra Sum, qui non prohibuit1 ncgo- otro, ciertamente le obligarla. Y opino, según Ju-
tiorum rstorum actionem, ita tamen, ut is, qui liano, que debe decirse, que queda contra el que
prohibmt, ex nulla parte zieque por soeium, ne- no lo prohibió la acción de gestión de negocios,
que per (5) ipsum aliquid damni sentiat. pero de modo que el que lo prohibió no sufra per-
juicio alguno por ninguna parte, ni por su socio,
ni por si mismo.
9. [8. H. 10. V.] SCAnVOLA libro I. Quaeatio- 9. [8. U. 10. y.] SCEVOLA; Cuestiones, Libró 1
ntLm.—Pomponiva seribit, si negotium a te, quam- —Escribe Pomponio, que si yo hubiere aprobado
vis mala gestum, probavero, negotiorum tamen un negocio, aunque malamente llevado por ti, no
gestorum te mihi non tener!. Videndum ergo, no me quedas, sin embargo, obligado por la gestión
iii dubio, hoc an ratum habeam, acije negotiorum de negocios. Se ha de ver, pues, si es que la acción
gestorum pendeat; nam quomodo, quum semel degestión de negocios no esté pendiente de la du-
coepenit, nuda voluntate tolletur? sed supenimis da de si yo lo ratifico; porque ¿cómo se extinguirá
!ta verum se putare, si dolus malus a te absit. por la sola voluntad, cuando ya una vez hubiere
Scacvola: (6) irno puto, otsi comprobem., adhuc comenzado? Poro opina que es verdad lo antes
Ilegotiorum gest.orum actionem esse; sed co di- expresado, si en ti no hubiera dolo malo. Añade
ctum (7), te mihi non tener¡, quod reprobare (8) Scévola: antes bien creo, que aunque yo aprue-
non posaim semel probatuin, et quemadmodum, be, subsiste todavía la acción de gestión de ne-
quo gestum est, necesse est apud iudi- gocios; pero por esto se ha dicho que no me que-
cern pro rato tiabeni, ita emmo, quod ab ipso pro- das obligado, porque no puedo reprobar lo una
batum ost. Ceteruni si, ubi probavi, non est ncgo- ves aprobado, y as! como es necesario que sea
tiorum actio, quid fiet, si a debitore meo ciego- ratificado ante el juez lo que se gestionó útil-
nt, ci probavenim, quemadinodum rccipiam? item mente, así, también es necesario que lo sea todo
si vendiderit? ipse denique, si quid impencli t, quem- lo que por mi mismo se aprobó. Por lo demás, si
admodum recipiet? liam utique mandatum non desde luego que aprobé no hay gestión de acción
est; enit igitur et post ratihabitionem negotionim de negocios, ¿qué se hará, si hubiere él cobrado
gestorum actio. de mi deudor, y yo lo hubiere aprobado? ¿de qué
modo lo percibiré? ¿y si también él hubiere ven-
dido? y por último, si él mismo gastó algo, ¿cómo
(1) tnertur, según otra lectura h1 ~#m interior lel lo recobrará? Porque ciertamente no hay manda-
CÓd;e F,
(5) co1np5n5ationes, Hal. VuLg. $0; habrá, pues, aun después de la ratificación la
(5) Las sdicjonss vulgares empeaan aquí el fragmento 9. acción de gestión de negocios.
(4) perstrligl, Mal. Velg. -
(5) se, inserta HaZ.
(.') Scaevola, o,nite2a HaZ.
(7) dicto, HaZ Vulg. (8) Taur.; reprobsni, Fi., Dr.

B8 DJG1STQ.-LIBRO III: TÍTULO V

10. 9. B. 11. 4'.] ULPIus libro X. ad Edi- 10. [9. H. 11. y.] ULPLANO; Comentarios al
ctum.-Sed an nitro niiM tribuitur actio suin- .Edicto, libro X.-Poro ¿se me dará acaso desde
tuum, quos Ñei? Et puto competere, nisi specia- luego acción por los gastos que hice? Y juzgo que
liter id actiim est, ut rientes advorsus alterum me compete, si especialmente no se convino "te,
habeat aetioflem que ninguno tuviese acción contra el otro.
§ 1.-ls autem, qui negotiorum gestorum agit, §. 1.-Mas el que reclama p01' la gestión de ne-
non solum si effectiun habuitnegotiuin, quod ges- gocios, se servirá de esta acción, no solo si tuvo
sit, actione ista utetur, sed sufcit, sintiliter ges- efecto el negocio de que fué gestor, sino que basta
sit (1), etsi cffeetuni non hahuit negotiurn; et que haya gestionado útilmente, aunque no haya
ideo, si insulam fulsit, vol servum aagruin cura- tenido efecto el negocio; y por tanto, si reparó
it, etiamsi ínsula exusta ost, vol sorvus obiit, una casa, ú curé á un esclavo enfermo, aunque
aget negotiorum gestorum; idque et Labeo pro- se haya quemado la casa' ó el esclavo se haya
bat, Sed ut CIsus ref'ert, Proenlus apud eum no- muerto, podrá ejercitar la acción de gestión de
tat, non semper debore clan, Quid enim, si eam negocios; y esto mismo lo aprueba también La-
insulam fulsit, quam dominus quasi impar sumtu.i beon. Pero, corno refiere Celso, dice Próculo en
dereliquerit, vol quam sibi n000ssariam non pu- sus notas á aquel, que no siempre debe darse. ¿Qué
tavit? Oneravit, lnquit, dominum secundnm La- se dirá, pues, si reparó aquella casa, que su due-
beonis sententiam, quiim unicuique liceat et da.- ño hubiere abandonado por no tenor para su cos-
mni infecti nomine rem derelinqucre. Sed istam to, ó que no consideró necesaria para si? Dice
sententiam Celsus elegauter denidet; is enim no- que, según el parecer de Labeon, gravé al dueño,
gotiorum gestorum, inquit, habet actionem, qui pues á cualquiera es lícito abandonar una Cosa
utiliter negotia gessit; non. autem utiliter llego- aun por razón de daño inminente. Pero Celso ri-
tia gerit, qui rem non neecssariam, vol quae ono- diculiza discretamente este parecer; porque, dice,
ratura est patremf.inilias, aggreditur. luxta hoe tiene la acción de gestión de negocios el que ad-
est et quod Tulianus seribit, eum, qui insulam ful- ministré útilmente los negocios; mas no adminis-
siL, vol servum aegroturn euravit, habere riego- tra útilmente los negocios el que emprende una
tiorum gestorum actionem, si utiliter hoc faceret, cosa no necesaria, 6 que ha de ser gravosa al pa-
hect eventus non sit secutu. Ego quaero, quid, dre de familia. Conforme á esto es también lo que
si putavit se utihiter facere, sed patrifamilias non escribo Juliano, que ci que reparó ha casa, ó curé
expediebat? dico huno non habiturum negotiorum al esclavo enfermo, tiene la acción de gestión de
gestorum actionem; nt enim e'ventum non epecte- negocios, si esto lo hiciera útilmente, aunque no
mus (2), debet utiliter esse coeptum. se haya seguido resultado. Yo pregunto, ¿y qué,
si creyó que obraba útilmente, pero no convenía
si padre de familia? Digo, que aquel, no ha de
tener la acción de gestión de negocios; porque
para que no atendamos al resultado, debe haber-
se comenzado útilmente.
11. [10. H. 12. V.] PoMPoNrus libro XXI. (3) 11. [10. H. 12. V. ] PoMPoNIo; Comentarios á
ad Quintum Muoium.-Si negotia absentis et Quinto Mucio, Libro XXI-Si administraras los ne-
ignorantis geras, et culpain, el dolum praestare gocios de un ausente, y éste lo ignorase, debes
debes. Sed Proculus, interdum etiam casum prao- responder de la culpa y del dolo. Pero Próculo di-
stare (4) dobere, vluti si novum negotium, quod ce, que á veces debes responder también del caso
non Sit solitus absens facei-e, tu nomine eius ge- fortuito-, por ejemplo, si á nombre del ausente hi-
ras, veluti venales novicios comendo, vol ah- cieras un negocio nuevo que él no hubiere aos-
quam uegotiationom menudo. Nam. si quid da- tumbrado á hacer, como comprando esclavos novi-
mntun ex ea re secutum fucriL, te sequetur, lu- e¡ os, 6 emprendi-endo alguna negociación. Porque
crum vero absentem; quodsi in quibusclam lucrum si de esto hubiere resultado pérdida, será de tu.
factum fuerit, in qulbusdam damnum, absens cuenta, pero la ganancia para el ausente; mas si
pensare (5) lucrum eum damno debet. en unas cosas se hubiere realizado ganancia, y en
otras pérdida, el ausente debe compensar el be-
neficio con el daño.
12. 111. H. 18. V. ULPIANUS libro X. ad Edi- 12. 111. H. 18. y.] ULPIANO; Comentarios al
ctum.-Suceessori ama, enius fuerunt negotia, Edicto, libro X.-Se habrá de dar esta acción al
qui apad hostes decossit, hace actio danda erit. sucesor de aquel, cuyos fueron los negocios, que
falleció en poder de los enemigos.
§ L---Sed si fihilfamilias militia defuneti testa- § 1.-Pero si cuidé de los negocios del hijo ¿e
mento facto gessi, sixniliter cnt dauda actio. familia, militar, fallecido habiendo hecho testa-
monto, igualmente deberá darse esta acción.
§ 2.-Sicut autern in negotiis vivorum gestis § 2.-Mas así corno respecto á la gestión de ne-
sufficit uti]iter neotium gestum (6), ita et fu gocios de los vivos basta que se haya administra-
bonis inortuomurn, hect diversus exitus (7) sit. do útilmente eh negocio, as¡ basta también res-
pecto á los bienes de los fallecidos, aunque el
éxito sea desfavorable.
13. [12. H. 14. V.] PAULUS libro IX. ad EcZi- 18. [12. H. 14. 4'.] PAULO; Comentarios al Edio-

(1) eneplt, Ha? (5) compensare, Hcd. T'ulg.


(2) Hsi. Yuig.; pectamus, Pi. (6) cceptum, HaZ.
(5) VII HaL. (7) secutua, omt6101 Tanr.,pero con radn de MUa en el c-
(4) praestsrl Ra2. dice Fi., flr.

DTGESTO.—LIBRO U1 TtTtLO Y 329

cturn._1ebit0r meus, qui mihi qufnquaginta de. lo, libro IX.—Falleció un deudor mío, que me do-
bebat, decessit; huius hereditatis eurationem sus- bla cincuenta; tomé á mi cargo el cuidado de su
cepi, el impendi decem; deinde redacta ex ven- herencia, y gasté diez; después deposité en caja
dliiofle re¡ bercditariae centum in arca reposui; ciento, que pereibi de la venta do los bienes de la
hacc sine culpa mes poricrunt; quaesitnm est, herencia; esta suma se perdi(i sin culpa mía; se
su ab herede, qui quandoque cxtitisset, vol cre- preguntó, ¿podría yo acaso pedir al heredero, que
ditarn pecUfliam quinquaginta petere possin ve algún ila hubiese llegado e. serlo, 5 los cincuenta
decem, quilo impendi? Inlianus scribit, in co ver- que se me debían, 6 los diez que gasté? Juliano
ti quiiestionem, ut animadvertamus, an iustam escribe, que la cuestión estriba en esto, que vea-
causam habucrim seponendorum centum; nam si mos sí tuve justa causa para depositar los ciento;
clebilerim et mihi, et ceteris hereditiis cre- porque si yo hubiere debido as¡ pagarme, corno pa-
ditoribus so1vere, periculuni non soliiin sexa - gar e. los demás acreedores de la herencia, habré
ginta, sed et reliquorum quadraginta inililuin, (1) de responder de la pérdida no solo de los sesenta,
me praestiturUm, decem tarnen, quae impende- sino también de los otros cuarenta mil, pero po-
rini, retenturum, id est, sola nonaginta resti- dré retener los diez que haya gastado, esto es,
tuenda (). Si vero justa causa fueril, propter que sólo habrán de restituirse noventa. Mas si
quam integra ecutuin eustodircutur, veluti si p hubiere habido justa causa para que se guarda-
rieiilum eras, no praedia in publicum committe- ran los Ciento, como si habla peligro de que los
reutlir, no posna traieetitiae pecunise augere- predios fuesen confiscados, 6 de que se aumentase
tui', an.t ex cornpromisso eommitteretur, non solum la pena de un préstamo e. riesgo marítimo, 6 sein-
deeern, quae in hereditaria negotia impcnderin-i, curriese en la del compromiso, puedo conseguir
sed otiam quinqua,iita, quae mihi debita sunt, del heredero no solo los diez que yo hubiere gas-
ab herede me consequi posse. tado en los negocios de la herencia, sino también
los cincuenta que se me deben.
14. [13. H. 15. V.] ULPIANuS libro X. cid 14. [13. H. 15. V.] ULPIANo; Comentarios al
t^—Si fihiusfamiliui negotia gessisse propone.- Edicto, Libro X.—Si se dijera que un hijo de fami-
sur, aequissimum cnt, in patrem quoque actio- [ja administró los negocios, será muy justo que
nem dan, sive peeulium habet, sive in rem pa- también se dé la acción contra el padre, ya si
tris sui vertit; et, si ancua, simili modo aquel tiene peculio, ya si beneficie los bienca de
su padre; y de igual modo, si se tratase de una
esclava.
15. [14. H. 18. V.] PÁULVS Ubre IX. ad 1di- 15. [14.11. 16. VI PAULO Comentarios al Edic-
cttcn.—Pomponius libro viceshno sexto, in nego- to; libro IX.•—Dice Pomponio en el libro vigésimo
tuS gestis mitin cufusque temporis condiliouem sexto, que en la gestión de negocios ha de consi-
speetandarn, aít. Quid enim, inquit si pupilli derarse en su principio la condición del tiempo de
negotia eoeperim gerere, et inter moras pu- cualquiera. Porque ¿qué se dirá, pregunta, si yo hu-
bes factus sit' 'vol serví ant fililfamilias, et mIer- biere comenzado A administrarlos negocios de un
ea liber aut paterfamilias effectus sit? Roe et pupilo, y entre tanto éste se hubiere hecho púbero?
ego venus esse didici, nisi, si ab initio quasi ¿ó los de un esclavo, 6 de un hijo de familia, y
unum negotium gesturus accessero, doinde alio mientras tanto se hubiere hecho libre 6 padre de
animo ad alterum accessero ea tempere, que 1am familia? También yo he considerado que ea más
pubes, vol )iber, vol paterfamilias effeetus est; bic verdadero lo expresado, salvo si al principio me
enim quasi piura negotia gesta sunt, el pro qua- hubiere inmiscuido como para gestionar un solo
litate personarum et actio formalur, el conde- negocio, y después con otro ánimo me hubiere
mnatio mocleratur. dirigido e. otro negocio al tiempo en que ya se
hizo púbero, 6 libre, ó padre de familia; porque
en este caso hay como muchas gestiones de nego-
cias, y según la calidad de las personas se cons-
tituye la acción, y so modera la condena.
16. [15. H. 17. V.] IDEM libro VII. cid Plau- iO. [1& H. 17. V.] EL MISMO; Comentarios d
t'ium.—Sed el quum aliqu.is negotia mee. genit Piaucio, Libro VIL—Pero cuando alguno adminis-
(3), non multa negotia sunt, sed unus contractus, tra mis negocios, no hay muchas gestiones, sino
nisi si ab initio ad uuum negotium, accesit, nt fi- un solo contrato, salvo si desde un principio se
nito co discederel; hoc enim casu si nova volun- dirigió e. un solo negocio, para apartarse una vez
tate sund quoque aggredi coeperit, alius contra- concluido; porque en este caso, si con nueva yo-
ctas est. ¡untad hubiere comenzado e. acometer también
otro negocio, hay otro contrato distinto.
117. 116. H. 18. V.] ULPIANUS libro XXXV. (4) 17. [16. H. 18. VI ULPIArO; Comentarios al
ad Edictum.—Eum actum, quem quis br servitu- Edicto, libro XXXV.—De la administración que
te egit, mannmissus non cogitur reddere. Plano cualquiera llevó en esclavitud, no está obligado
si quid connexum fuit, Ut separan rallo oms, quod e. rendir cuentas, una vez manumitido. Mas si al-
br servitute gestum est, ab co, quod in libertate gún negocio fué conexo, de-suerte que la cuenta
gessit, non possit, constat venire in iudicium Vol de lo que se hizo durante la esclavitud no pueda
mandas¡, ve] negotioruin gestorum el quod in ser- separarse de lo que aquel gestioné en libertad,

(1) Esta palabra, mtlliuin, es consi,Zered.a 8Uplftflt4i. (3) Taur, FL, Br.
(5) id est, sola - restitueada, omítelas HaL (4) xxv:;

880 DIG8TO.—LI3R0 III: TÍTULO y

vitntc geabum est. Denique si tempere servitutis es constante que va 5. la acción ó de mandato, ó
arcam emerit et in ea insulam aodicavertt, eaqiie de gestión de negocios, también lo que se hizo du-
corruerit, deinde manumissus fu.ndum Iocavcrit, rante la esclavitud. Finalmente, si en el tiempo
sola locatio fundorum tu ludicio negotiorum ge- de la esclavitud hubiere comprado un solar y edi-
storum deducetur; quia ex superioris temporis ficado en él una casa, y ésta se hubiere arruina-
administratione nihil ampline tudiek deduci pot- do, y después de manumitido hubiere dado en
est, quam id, sine que ratio liberbatis tempore arrendamiento el fundo, solamente se comprende-
administratoruni ncgo tiorum expedir¡ non potest. rá en la acción de gestión de negocios el arrenda-
miento de los fundos; porque de la administración
del tiempo anterior no puede deducirse enjuicio
nada más que aquello sin lo que no puede liqui-
darse la cuenta de los negocios administrados en
el tiempo de la libertad.
18. [17. H. 19. V] PAULUS libro IX. ad Edi- 18. [17. H. 19. V.] PAULO; Conent arios al J'dic-
ciun.—ProeuIus et Pegasus bonam fidem eum, to, libro IX.—Dicen Proculo y Pegaso, que el que
qui in servitute gerere coepit, praestare debere en esclavitud empcó á administrar debe respon-
aiunt ideoque quantum, si alius eius negotia ges- der de la buena fe; y por consiguiente de cuanto
sisset, servare potuisset, tantum eum, qui a se- otro hubiese podido cobrar, si hubiese adminis-
metipso non exegerit, negotioruin gestorum actio- trado sus negocios, de otro tanto deberá respon-
nc praestiturum, si aliquid hab71ít in peculio, enius der por la acción de gestión de negocios el que
rct.entione id servari potest. Idem Neratins (1). de si mismo no hubiere cobrado, si tuvo algo en
su peculio, con cuya retención puede cobrarse
aquello. Lo mismo Neracio.
19. 118. H. 20. V.] IDEM libro II. ad Nera- 19. [18. H. 20 V.1 EL miamo, Comentarios á Ns-
tie&n.—At qui (2) natura debitor fnit, etiam si tu racio, libro 11.—Mas el que fué deudor por obli-
peculio nihil ha.buit et sibi postea solvere debet gación natural, aunque nada • haya tenido en su
tu codem actu perseverans, sicut is, qui tempora- Peculio, perseverando en la misma administra-
Ii actione tenebatur, etiam post tempus exaetu.m ción, debe después pagarse también 5. si mismo,
negotiorum gestorum actione Id praestare cogí- as! como el que estaba obligado por una acción
tur. temporal es compelido por la acción de gestión
de negocios a pagar lo adeudado, aun después de
pasado el tiempo.
§ l.—Seaevola noster ait, putare se, quod Sa- § 1.—Dice nuestro Scévola, que le parece que
binus acribit, debere «a capite rationem redden- lo que Sabino escribe, de que «se ha de rendir
duin» (8), sic intelligt, ut appareat, quid reliqinun cuenta desde el principios, debe entenderse de
fucrit tunc, quum primum ilber esse coeperit, este modo, para que aparezca. cuál fué el rema-
non ut clolum ant enipam tu servitute admissam nente entonces cuando por primera vez hubiere
in obligationem revocet itaque si inveniatur vel comenzado 5. ser libre, no para que atraiga 5. su
malo more pecunia la servitute erogata, )ibera- obligación el dolo 6 la culpa cometida en su es-
bitur. clavitud; y as¡, aunque so descubriere dinero gas-
tado por su mala conducta en la esclavitud, que-
dará libre.
§ 2.—Si libero hoinini, qui bona fide mihi ser- § 2.—Si yo mandare 5. un hombre libre, que de
viebat, mandm, ut aliquid agat, non foro eum co buena fe me servia de esclavo, que haga alguna
mandati actionem Labeo ait; quia non libera yo- cosa, dice Labeon que no tendré contra él la ac-
luntate exsequitur rem sibi mandatam, sed quas ción de mandato; porque no ejecuta con libre vo-
ex iiecessitate servil¡. Eril io'itur iicgotiorum ge- luntad la cosa que se le mandó, sino como por
storum actio, quia et gereni negotil me¡ habue- obligación de esclavo. habrá, pues, [a acción de
nt affectionem (4), et is fult, quem obligare pos- gestión de negocios, tanto porque tuvo voluntad
s cm. de gestionar un negocio mío, cuanto porque fiié
persona 5. quien yo podía obligar.
§ a.—Qun me absente negotia me& gereres, § 3.—Cuando, ausente yo, administrabas mis
imprudeus rem meam emisti et ignorans usuce- negocios, y compraste, ignorándolo, una cosa mía,
pisti, mihi negotiorum gestorum, ut restituas, y sin saberlo la usucapiste, no estás obligado por
obligatus non es; sed, si antequam usucapias, co- la acción de gestión de negocios A restituirmela;
guoscas rem meam case, subileere debes aliqncm, pero si antes que la usucapias conocieres que la
qui a te petat meo nomine, ut et mihi rein, et tibi cosa era mía, debes sustituir 5. alguno que en mi
stipulationem evictionis committat. Ncc videris nombre te la pida, tanto para que 5. ml vuelva la
dolum inalum facere in hae subiectione; ideo enim cosa, como para que te competa la estipulación
hoc facere debes, nc actione negotiorum gesto- de la evicción. Y no se entiende que procedes con
ruin tenoaris. dolo malo en esta sustitución; porque debes hacer
esto, para que no quedes obligado por La acción
de gestión de negocios.
§ 4.—Non tantuin sortem, veruin etiam usuras § 4.—Por la acción de gestión de negocios res-
ex pecunia aliena pereeptas negotiorum gesto- ponderemos no solamente del capital, sino tam-
rum indicio praestabimus, vel etiain quas perci- bién de los intereses percibidos del dinero ajeno,

(1) Idem Nerat[u, omü8Zas HaZ. (3) reddeod*m, HaZ.


() Vulg.; Atquln, 2'aur. (4) afeetum, Hat.

DIGESTO.-LIBRO III: TÍTULO Y 331

pere pOtUilflhls. Contra quoq-iie usuras, (quas) as¡ como de los que pudimos percibir. Por el con-
trario, también por la acción de gestión de nego-
nraestavilflhlB, ve] quas e nostra pecunia percipe-
re potul,Llus, quam in aliena negotia impendimu, cies recobraremos los intereses que pagamos, ó
se,rvabimuB negotiorum gestorum iudieio. que pudimos percibir del dinero nuestro que gas-
tamos en los negocios ajenos.
§ 5.-Dum apud bostes essct Titius, negotia § 5.-Mientras Ticio estaba en poder de los ene-
cius admiuistr*Vi, poatea reversus est; negoto- migos administré SUS negocios, y después volvió;
rum gestorum mihi Actio conipe.tit, etiamsi co me compete la acción de gestión de negocios,
tempore, quo gerebantur, dorninum non habue- aunque durante el tiempo en que 86 administra-
r"t; ban, no tuvieron dueño;

20. [19. H. 21. 17.] ULPJANuS libro X. ad El 20. (19. H. 21. 17.) ULPIANO; Comentarios al
nutom apud uestes constitutus deces- Edicto, libro X.-mas si falleció hallándose en po-
sit, et suecessori, et adversus suceessorcm cius der de los enemigos, competen, tanto Ó. su sucesor,
negotiorum gestorum directa et contraria com- como contra éste las acciones directa y contraria
po tít. de la gestión de negocios.

21. (20. H. 22. V.1 PAITLUS libro IX. ad Ecu- 21. 120. H. 22. V. 1 PAULO; Comentarios al
cuin.-Narn et Servias respondit, ut est relatum Edicto, Libro IX.-Porque también Servio respon-
apud Alfenum libro trigesimo nono (1) Digesto- dió, según se refiere en .Mfeno, en el libro trigé-
runi, quum a Lusitanis tres capti esseut, et unus simo noveno de su Digesto, habiéndose hecho
ca conditione missus, iiti pe, ..niarn pro tribus tres prisioneros por los Lusitanos, y habiendo de-
afferret, et nisi rediiset, ut duo pro eo quoque jado en libertad á uno con la condición de que
peCUflia.rn darent, isque reverti noluissct, et ob [levase dinero para los tres y de que si no reina,
hane causam jUl pro tertio quoque pecuniani. sol- los otros dos darían ci dinero también por él, y
vissent; Servius respoudit aequum ebse, Praeto- como éste no hubiese querido volver, y por esta
rem tu cuin reddere iudicium. causa hubieran aquellos pagado también rescate
por el tercero; (Servio respondió) que era justo
que el Pretor diese acción contra él.
§ 1.-Qui negotia hereditaria gerit, quodarn- § 1.-El que administra negocios de una heren-
modo sibi liereditatem, seque ci obligat; ideoque cia, en cierto modo obliga á él la herencia, y se
nihil refert, sn etiam pupillus heres existat, quia obliga á ella; y por tanto, nada importa que aun
id aca alienum eum cOteris hereditarijs oneribus sea pupilo el heredero, porque esta deuda pasa á
ad eum transit. él con las demás car-as de la herencia.
§ 2.-Si vivo Titio negotia eius administrare § 2.-Si viviendo ficio comencé á administrar
coepi, intermitiere inortuo co non debeo; nova sus negocios, muerto él, no debo cesar; pero no
tamen ineboaro necesse mihi non est, vetera ex- tengo necesidad de incoar otros nuevos, sino que
plicare no conservare (2) necessarium e5t; ut ac- es necesario que desarrolle y conserve los anti-
idit, quam alter ex sociis mortuus esi. Nam quac- guos; como acontece cuando ba fallecido un socio.
euuqtie prioris negotii explicandi causa geren- Porque, cualesquiera que sean las gestiones he-
tu; nihuliim refcrt, quo tempore eonsummoutur, chas para desarrollar el negocio anterior, nada
sed quo tempore inchoarentur. importa en qué tiempo se terminen, sino en qué
tiempo se hayan incoado.
§ 3.-Mandatu tito ncgo tía urea Luclus Titius § 3.-Por tu mandato administró mis negocios
.gcssit; quod is non recte gessit, tu mihi actione Lucio Ticio; pues porque éste no administré rec-
negotiorum gestorum teneris, no» tu hee tn.ntum, tamente, me estás obligado por la acción de ges-
ut actiones tuas praestes, sed etiam quod impru- tión de negocios no solo á cederme tus acciones,
denter eilm ele geris (3), ut, quidquid detrimenti sino también, porque lo elegiste imprudentemen-
negligentia eius feeit, tu mihi praestes. te, á pagarme cualquier detrimento que me cau-
só su negligencia.
22. [21. H. 23. V.] G.tius libro 111. ad Edi- 22. 121. H. 23, V.1 GAYO; Comentarios al Edic-
cturnprovinciale,-Sive hereditaria negotia, sivc toprovincia1, Libro 111.-Si administrando alguno
ca, quae alicu.ius esseut, gerens aliquis necessario é los negocios de una herencia, 6 los que fuesen
rem eznerit, hect ea interierit, poterit, quod im- de cualquiera, hubiere comprado por necesidad
peaderit, iudicio negotioruni gestorum consequl; alguna cosa, aunque ést
a hubiere perecido, podrá
voluti si frumentum ant vimim familiac parare- obtener por la acción de gestión de negocios lo
nt, idque casa qnoclam interierit, forte incendio, que hubiere gastado; como, por ejemplo, si hu-
ruina. Sed ita scilieet hoc die¡ potest, si ipsa rui- biere hecho provisión de trigo ó de vino para la fa-
na vol irteendjum sine vitio cius accidenit; nani milia, y aquella se hubiere perdido por algún acci-
quum propter ipsam ruinain aut incsndium da- dente, acaso por incendio, 6 ruina. Mas esto puede
muandus Bit, absurdum et, eum istarum rerum decirse asi, solo si la misma ruina 6 el incendio
nomine, qt-e ita consmtae sunt, quidquam con- hubiere acontecido sin culpa suya; porque cuan-
sequi. do deba ser condenado por causa de la ruina 6 del
incendio, es absurdo que obtenga algo ti. título de
e estas cosas, que de tal modo fueron consumidas.
28. [22. H. 24. y.] PAULUS ibro XX. ad Edi- 23. [22. H. 24. 17.] PAULO; Comentarios al

(1) trice4mo septimo, HaZ.


(2) conBu1nn1g; Vulg. (3) isgeris, en otro tiempo en 4 códice 71., Br.

332 DIGESTO.—LIBRO III: TtTULO Y

e um.s
—Si quinegotia aliena gerens indebitum Edicto, libro XX.—Si administrando alguno ne-
exegerit restituere cogitur; de eo autem, quod. gocios ajenos hubiere exigido lo que no se debe,
indebitum solvit, magis est, ut sibi imputare de- está obligado á restituirlo; pero respecto á. lo que
beat. pagó indebido, es lo más cierto que debe impu-
társelo á si mismo.
24. [23. H. 25. E] iDEM libro XXIV. ad .di- 24. [23. H 21%. Vj EL MISMO; Comentarios al
eurn,—Si ego hac mente pecuuiam procuratori Edicto, libro XXIV.—Si yo diere dinero á un pro-
dem, nl ca ipsa ereditoris fieret, proprietas qui curador con la intención de que sea para un acree-
dem por procuratorem non aequiritur. Potest ta- dor, no se adquiere ciertamente por medio del
men creditor etiam Invito me ratum habendo po- procurador su propiedad. Mas puede el acreedor,
cuflianTL suam facere, quia procurator in accipieu- aun Contra mi voluntad, hacer suyo el dinero ra-
do creditoris duntaxat negotium gessit; et ideo tificando el negocio, porque el procurador, al re-
oreditoris ratihabftatione (1) liberer. cibirlo, realizó un negocio tan solo del acreedor;
y por consiguiente, quedo libre por la ratificación
del acreedor.
25. [24.11.28. V,] 111aM Libro XX VII. adEdi- 25. [24. B. 26. V.] EL MISMO; Comentarios al
etum—Si quis negotia aliena gerens plus, quam Edicto, libro XX VIL—Si administrando alguno
oportet, impendcrit, reeuperaturum cuTn Id, quod negocios ajenos hubiere gastado más de lo que
praos ari dcbuerit. conviene, debe él recuperar aquello que hubiere
debido pagarse.
26. [25. E. 27. V.] MODESTINUS Libro I. Ite- 26. [25. H. 27. V.] MonnsPuo; Rcpnestas, li -
sponsorum..—Quum alicui (2) civitati per fidel- bro I.—Habiéndose mandado por fideicomiso que
commissum restitui iussa esset bereditas, Magi- se restituyese una herencia 4 alguna ciudad, los
stratus actores horum honorum Titium et Seium Magistrados nombraron administradores idóneos
el Caium (3) idoneos creaverunt; postmodum hi de estos bienes 4 Ticio, Seyo y Cayo; después
actores inter se diviserunt ad.xninistrationem ho- dividieron estos administradores entre si la ad-
norum, idque egerunt sine auctoritate et sine ministración de los bienes, é hicieron esto sin au
consensu Magistratuum; post aliquod tempus te- torización y sin consentimiento de los Magistra-
stamentuni, per quod restitiii civitati hereditas dos; transcurrido algún tiempo, se declaró ante
fldeicommissa esset, irritum probatum est pro tri- el tribunal irrito el testamento por el que se en-
bunali, atque ita ab intestato Sempronius legiti- cargó en fideicomiso que la herencia fuese resti-
irius beres dcfuncti extitit, sed ex lis actoribus tuida 4 la ciudad, y de este modo llegó á ser Sem-
unus non solvendo deccssit, et nemo heres eus pronio, abintestato, legitimo heredero del difu ito;
extitit. Qaaero, si Sempronius convemet actores pero uno de los administradores murió insolvente,
horum bonorum, perienlum inopis defuneti ad y nadie fué su heredero. Pregunto, si 8empronio
q'aos pertinet? Herennius Modestinus respondil, demandase á los administradores de estos bienes,
quod ab uno ex actoribits ob ea, quae solus ges- ¿4 quiénes correspohde el perjuicio causado por el
sit, negotioruni gestorum actione servari non pot- difunto insolvente? Hereunio Modetino respon-
est, ad damnum ema, oui legitima hereditas quae- dió, que lo que no puede recobrarse de uno de los
sita est, pertinere. administradores por la acción de gestión de ne-
gocios, respecto 4 los que di solo administré, re-
dunda en perjuicio de aquel para quien se recla-
mó la herencia.
27. [26. H. 28. y.] Ir Libro II. Reposo- 27. (26. H. 28 1'.1 EL MISMO; Respuestas, libro
rum. -Ex duobus fratrihus, uno quideni snao 11.—De dos hermanos, uno ciertamente mayor de
aetatis, alio vero minore annis, quum habernt edad, pero menor el otro, como tuviesen en común
conimunia praedia rustica, maior frater in saltu predios rústicos, el hermano mayor habla cons-
comniuni habenti habitationes paternas ampla truido grandes edificios en la heredad común que
aedificia aeciifieaverat; quumque eundm saltum tenia las habitaciones paternas; y al dividir la
cum fratre divideret, sumtus sibi, quasi re moho- misma heredad con su hermano, reclamaba para
re ab eo faeta, desiderabat fratre minore iam le- si de su hermano menor, llegado ya 4 la edad le-
gitirnee aetatis constituto; Herenuius Modestinus gal, los gastos, corno habiéndose mejorado por él
reapondit, ob sumtus nu.lIa ro urgente, sed volu- la finca; Herennio Modostino respondió, que date,
ptatis causa tactos eum, de quo quaeritur, actio- de quien se trata, no tiene acción por los gastos
nem non hab cre. hechos sin necesidad alguna, sino por causa do
recreo.
§ 1.—(4) Titiuni, si pietatis respectu sororis § 1.—Respondi que Ticio, si por razón de cari-
alult flhiarn, actionein loe nomine contra eam non ño dió alimentos 4 la hija de su hermana, no te-
habere repondi (a). nia Cfl tal motivo acción contra ella.
28. [27. B. 29. V.] lAvoLanus Libro VIII. ex 28. [27. U. 29. V. 1 JeYOLENO; Doctrina de
Ca8sio.—Si quia mandatu. Titíi negotin. Seii ges- Cassio, Libro VIIL—•Si..por mandato de Ticio ad-
sit, Titio mandati tenotur, lisque aetimari de- ministró alguno los negocios de Seyo, está obli-

( 1) A$¡ el eo;peropa-ce que debe Uarse ratihabittone. (3) tunc, inaertg HaZ.
_X. (4) idem, aA ade HaZ.
(2) aliquando, RaL (5) re5poudit, ¡Sal.

DIGESTO.—LLRRO UI: TÍTULO V 883

bet, quarito S&ii et Tibii intcrøst; Titii autem in- gado á Pieio por la acción de mandato, y el liti-
teret, quantum is Seio praestare debet, clii vel gio debe ser estimado en cuanto importa á Seyo
nfldL11, ve:1 negotiOrUfli gestorum nomine obli- y ti Ticio; mas ti Ticio le importa, cuánto debe él
gatus est. Titio autem actio competit eum eo, ciii dar ti Seyo, ti quien quedó obligado ó por la ac-
inandavit aliena negotia gerencia, et antequain ción de mandato, 6 por la gestión de negocios.
ipse quidqflam domino praestct, quia Id ci abessc Pero ti Ticio le compete acción contra aquel ti
videtUr, in que obligatus est. quien encomendó la administración de los nego-
cios ajenos, y antes que él satisfaga ti su dueño
alguna cosa, porque se entiende que ti 61 18 falta
aquello en que se obligó.

29. [28. H. 30. V.j CALLISTRATTJS Libro III. 29. [28. H. 30 !'.] CÁLISTRATO; Del Edicto mo-
Edicti moritorii.—Quum pater testamento postu- nitorio, Libro 111.—Cuando el padre hubiere dado
¡no tutorem dederit, isque tutelam interim admi- al póstumo tutor en su testamento, y éste hubiere
nistraVerit, nec postumus natus fucrit, eum administrado entre tanto la tutela, y el póstumo
non tntelae, sed negotiorum gestortun cnt agdn- no hubiere nacido, deberá reclamarse contra él
d.um. Quodsi natus fuerit postunuis, tutelae erit no por la acción de tutela, sino por la de gestión
actio, et ¡u eam (1) utnurnque tempus veniet, et de negocios. Pero si el póstumo hubiere nacido,
quo, antequam nasccretux infaus, gessit, et quo habrá acción de tutela, y en ella se comprenderán
posteaqUam natus sit. ambos tiempos, as! aquel en que administré, an-
tes que naciese el infante, como el de después que
haya nacido.
30. [29. H. 31. V.] JULIANUS libro hL Dige- 30. [29. H. 2 1. V.] JULIANO; Digesto, libro IIT.
8toruoi.—Ex facto quaerebatur, quendam ad sili- —Por el hecho de que habiendo sido nombrado
ginem emendam curatorem decreto ordinis con- cierto individuo por decreto del Municipio encar-
stitutum, eidem aluum subcnratorom constitutum gado para la compra de trigo candeal, y de que
siliginem miscendo eornupisse, atque ita pretium el subeneargado que se le nombré hubiese alte-
siliginis, qune in publicum emta erat, curatoni rado el trigo candeal mezclándolo, y de que por
afflictum(2) esse; quaque actiono curator cura sub- esto se condenó al encargado en e] precio del tri-
curatore experiri possit et consequi i4, ut ci sal- go candeal que para ci público se habla compra-
vum esset, quod causa chis damnum cepissct? do, se preguntaba: ¿por qué acción podria el en-
Vaicnuus Severus respondit, adversus eontutorem cargado reclamar contra el subeneargado y con-
negotionun1 gestorum actionem tutor¡ dandam. seguir que le fuese indemnizado el perjuicio que
Idem respondit, nl Magistratul adversus Magi- por su causa hubiese sufrido? Valerio Severo res-
stratum eadem actio detur, ita tamen, si non sit pondió, que se ha de dar ti un administrador con-
conscius fraudis. Sccundum quite etiarn in subeu- tra su coadministrador la acción do gestión de
ratore idem dieendum est. negocios. El mismo respondió, que se debe dar la
misma acción ti un Magistrado contra otro Magis-
trado, pero solo si no fuese cómplice del fraude.
Según lo que, lo mismo ha de decirse respecto al
subencargado.
31. [30. H. 32. V] PAPINIAiqUS ubre II. R- 31. [80. E. 32. V.] PAPIxIAio; Respuestas, li-
sponsorum.—Liberto vel amico inandavit peen- bro II—Mandó uno ti su liberto 6 ti su amigo que
niam aceipere mutuam, cuius literas creditor se- tomase dinero prestado, y ateniéndose el acree-
cutus eontraxit, et fideiussor intervenit; eliamsi dor ti las cartas de aquel, contraté, é intervino
pecunia non sit in rem cina versa, tamen dabi- ffador; aunque el dinero no se haya convertido
tur in eum negotiorum gestorum actio creditori en utilidad suya, se dará, sin embargo, contra él
vel fideiusori, seiicet ad exemplum institoriae al acreedor ó al fiador la acción de gestión de ne-
actionis. gocios, esto es, ti la manera de la acción inatitoria.
§ 1.— l:ntcr negotia Sempronli, qune gerebat, § 1.—Entre los negocios de Sempronio, que ad-
iguorans Titii negotium essit; ob eam quoque ministraba, gestioné uno, ignorándolo, un nego-
speciem Sempronio tenebitur; sed el eantionem cio de Tirio; también por esta circunstancia que-
indeninitatis officio iudicis praeberi necease est dará obligado ti Sempronio; pero es necesario que
adversus Titium, cuí datur actio. Idem in tutore por ministerio del juez se le dé caución de indem-
inris est. nidad contra Tieio, ti quien se da la acción. El
mismo derecho rige en cuanto al tutor.
§ 2.—Litem ¡u iudieuum deductam et a reo de- § 2,—Un amigo del demandado que deserté del
sertam frustratoria amicus ultro egit, cansas ab- pleito prosiguió por propia voluntad la demanda
sentine cius allegana iudici euipam eontraxissc deducida en juicio y abandonada por el demanda-
non videbitur, quod (3) sententia contra abseutem do, alegando ante el juez las causas de la ausen-
dieta ipse non provoeavit. Ulpianus notat: hoc ve- cia de este; no se entenderá que contrajo culpa
ruin cst, quia (4) frustrator condemnatus est. Cc- por no haber apelado él mismo de la sentencia
tenum si amicus, quum absentem defenderet, con- pronunciada contra el ausente. Ulpiano observa,
demnatus negotiorum gestorum aget, poteril ej que esto es verdad, porque fué condenado el que
imputan, Si, quum posset, non appcllasset. abandonó el pleito. Mas si condenado el amigo
defendiendo al ausente,reclamare por la acción de
(fl ea, Hc&i. gestión de negocios, se le podrá imputar, si pu-
(2) lnfl1ctum Ha¡, diendo, no hubiese apelado.
(3) a, inserta la Vulg.
(t) quum, lral.
TO3(o 1—

834 DIGBSTO.-LIBRO Ui: TITULO y

§ 3. (1) [38. V.- Qui aliena negotia gerit, § S. [33. V1-El que administra negocios aje-
usaras praestare cogitur, cina scilicet pecuniae, nos, está obligado á abonar intereses, á saber, de
quae purgatia (2) necessariis sumtibus superest. aquel dinero que sobra después de satisfechos los
gastos necesarios.
§ 4-Libertos tertarn pecuniain aecipere testa- § 4.-Dispuso un testador que sus libertos reci-
tor ad suinturn inonumenti vohiit si quid ampll'as biesen cierta suma para los gastos de su sepulcro;
fucrit erogatum, iudieio negotioruni gestorum ab si se hubiere gastado algo más, por razón del
herede non recto petetur de iure fideicommisi fideicomiso no se pedirá con justicia al heredero
(3), quum votuntas fincm erogationis feoerit. por la acción de gestión de negocios, puesto que la
voluntad del testador habla puesto limite al gasto.
§ 5-Tutoris heros impubes fihius ob ea, quae § 5.-El hijo impúbero heredero del tutor no
tutor eius in rebus pupíllso paternae geasit, non está obligado por las gestiones que hizo su tutor
tenetur; sed tutor proprio nomine indicio ncgo- en los bienes de una pupila de sit padre; pero ci
tiorum gestorum convenie Vox. tutor será demandado en su propio nombre por la
acción de gestión de negocios.
§ 6.---Quamquam mater fil negotia scoundum § 6.-Aunque la madre por razón de su cariño
patria vohmtatcm pietatis fiducia gerat, tamen administre los negocios do su hijo, según la yo-
lus actoris perienlo suo litium causa constituendi mutad del padre, no tendrá, sin embargo, el de-
non habebit; quia nec ipsa filii nomine recte agit, recho de nombrar á, su riesgo procurador por cau-
ant res bonorum cius alienat, vel debitorem im- sa do litigios; porque ni ella misma ejercita de-
puberis accipiendo pccuniam liberat. bidamente una acción en nombre de su hijo, ó
ena,jcna cosas de los bienes de éste, 4 recibiendo
el dinero libera al deudor del impúbero.
§ 7.-Uno defendente eausam cornmunis aquae, § 1.-Defendiendo uno la servidumbre de agua
sententia praeio datur; sed qui sunitus neccssa- común, pronúnciase sentencia á favor del predio;
nos (4) probabiles in conimuni lite fecit, nego- pero el que hizo en el pleito común gastos nece-
tiorum gestorum actionem habet, sarios razonables, tiene la accion de gestión de
negocios.
32. [31. H. 34. y.] IDEm Libro III, Responso- 32. [31. H. 84. V.] EL MISMO; Rcsptesas Li-
rutn.-Fideiussor inipenitia lapsus alterius quo- bro IrI.-uu fiador engañado por su ignorancia
que contractus, qui personam cius non continge- recibió las prendas 4 las hipotecas que eran tam-
bat, pignora vel hypothecas suscepit, et utramqu.e bién de otro contrato, que no concernia á su per-
pecuniam eroditoni solvit, existimans ind.emnita- sona, y pagó al acreedor una y otra deuda, cre-
ti anac confusis praediis consuli posse; ob cas yendo que confundidos los predios podia asegu-
res indicio mandati frustra convenietur, et ipso rarse su indemnización; por estos hechos en vano
debitorem frustra conveniet; negotiorum autem será demandadopor la acción de mandato, 4 in-
gestorum actio iitrique necessaria cnt. In qua útilmente demandará 41 mismo al deudor; pero á
lite culpain aestimari satis est, non etiam casum, uno y ó. otro les será necesaria la acción de ges-
pila praedo fideiussor non videtur. Creditor ob tión de negocios. En cuyo litigio en bastante que
Id factum ad reatituend.um indicio, quod de pi- se estime la culpa, y no también el caso fortuito,
gnore dato redditur, quum videatur ms suum porque el fiador no es reputado poseedor de ma-
vendidisse, non tenebitur. la fe. El acreedor no estará obligado por este he-
cho á la restitución por la acción que se da por la
entrega de una prenda, porque se considera que
vendió su derecho.
§ 1.-Ignorante virgine mater a sponso fihiae § 1.-Ignorándolo la doncella, recibió su madre
res donatas suscepit; quia mandati ve! depositi las cosas donadas á la hija por el esposo; como no
cessat actio, negotiorum gestorum agitur. tiene lugar la acción de mandato 6 de depósito,
se ejercita la de gestión do negocios.
33. [32. II 35. y.] Irai libro X. Responso- 33. [32. H. 35. y.] EL MIamfO; Respuestas, Li-
rum.-Heres viri defuricti uxorcin, quae res viri bro X.-El heredero del marido difunto no debe
tempore nuptiarum in ana (5) potestate habnit, pedir á la mujer, como hurtadas ó. la herencia,
cornpilatae (6) hereditatis postulare non debet; aquellas cosas de su marido que tuvo en su poder
prudentius itaque faeiet, si ad exhibendum, et durante el tiempo del matrimonio; y as¡, obrará
negotiorum gestorum (7), si negotia quoqde viri más cuerdamente, si hubiere intentado contra ella
gessit, eum ea fuerit expertus. la accióh de exhibición, y la de gestión do nego-
cios, si administré también los negocios del marido.
34. [83. H. 86. V.] PAULTJS Libro 1. Quaestio- 84. [88. H. 86. 1'.] PAULO; Cuestiones, Libro 1.
nuni.-Nesennius Apollinanis Inflo Paulo salu- -Nesenio Apolinar saluda á Julio Paulo Una
tem: Avia nepotis sui negotia geselt, defunctis abuela administré los negocios de su nieto, y fa-
utrisque aviae heredes con'veniebantur a nepotis llecidos uno y otro, los herederos de la abuela
heredibus negotiorum gestorum actione, reputa- eran demandados por los herederos del nieto por
bant heredes avise alimenta praestita nepoti. Re- Ja acción do gestión de negocios, y los herederos

(1) Papinianus, inserto ffa. -_ Los eUciones vulgares Co-


ii4enan 4qui un nuevo frapw.ento. (4) ac, inserta con rosón HaL
(2) putatla flaj. (5) su[, a,Uigua,nenCe en el códice PL Br.
(3) neo ab herede recte DetCtur, neo de jure tjdeicommlssl, (S) eipllstae, lii. VuZç..
Has. (7) Br.; g estorum, Tur.

DIGESTO.—LIBRO UI: TITULO V 335

spondebatUr, aviam iure pietatis de suo praei- de la abuela hacían cuenta de los alimentos da-
tisse nec enim ant desiderasse, ut decernerentur dos al nieto. Respondiase, que la abuela los habla
alimenta, aut decreta esse (1); praetarea consti- dado de lo suyo propio pon razón de caruto; por-
tutun' esse dieebatU-', itt, si mater aluisset, non que ni habla pedido que se señalasen alimentos,
poaset alimenta, quae piotate cogente de sao ni se hablan éstos seflalado; deelase además que
prae8titi8et, repetere. Ex contrario dicebatur, se hallaba establecido, que si la madre hubiese
tunc hoc recte dici, ut de suo aluisse meter pro- dado alimentos, no pudiese reclamar los alimentos
baretllr at iii proposito aviam, quae negotia ad- que de lo suyo hubiese dado, impulsada por su
iuinistrabat, verisimile essc de re ipsius nepotis amor. Replicábaso por el contrario, que acertada-
eu.in aluisse. Tractatuin est, numquid (2) utroque mente se decía esto, cuando se probase que la ma-
patrifliOnlO erogata videantur? Quaero, quid tibi dre habla dado los alimentos de lo suyo; pero que
iusth's videatur? Respondi; hace disceptatio la en el caso propuesto era vcrosimil que la abuela,
factum (3) constitit; nam et illud, quod in matre que administraba los negocios, hubiese alimenta-
constitutnm ost, non puto ita perpetuo observan- do al nieto con los bienes de él mismo. fliseutióse,
dum. Quid enito, si etiam protcstata est, se fiilum si tal voz se entenderla que los alimentos se ha-
ideo alero, ni ant ipsuni, ant tutores cias conve- blan pagado de uno y de otro patrimonio. Pre-
niret? Pone peregre patrem eius obiisse, et ma- gunto, ¿qué te parece más justo? Respondí: esta
trem, dum in patriani revertitur, tain fihium quam controversia consiste en ci hecho; porque ni aun
familiám (4) etas exhibuisse; it' que specie etiani [o que respecto de la madre se estableció juzgo
ja í psum pupilluni negotiorum gestorum dandani que ha de observarse as¡ en todos los casos. Porque
aetionem Divas Plus Antoninua constituit. Igitur ¿qué se dirá, si también manifestó que daba los al¡-
it' re faeti (ó) faellius p'itabo aviani val heredes niemitos al hijo con la intención de demandar por
cine audlendos, si reputare velint alimenta; ma- ellos ó á éste, ó á sus tutores? Supón que su padre
ximc, si etiem in ratione impensaruin ea rctalis- hubiese fallecido en viaje, y que la madre, mien-
se aviam apparebit. illud nequaquam admitten- tras aquel voivia á la patria, hubiese mantenido
dum puto, itt de utro que patrimonio erogata vi- asl al hijo, como á su familia; en cuyo caso deter-
deantur. minó el Divino Pío Antonino, que so habla de dar
aun contra el mismo pupilo la acción de gestión
de negocios. AM, pues, en el caso presente consi-
deraré más expedito que haya de oirse á la abue-
la 6 á sus herederos, si quisieran computar los
alimentos; mayormente, si además apareciere que
la abuela los puso en la cuenta de gastos. Lo que
creo que de ningún modo debe admitirse, es que
se entiendan pagados de uno y de otro patrimonio.
35. [34. H. 37. y.] SCASVOLA libro 1; Quae- 35 [34. H. 87 y.] ScvoLA; Cuestiones, libro
stio2iuet.— Divo rtio fado negotia uxoris geseil 1.—Después del divorcio administró el marido los
maritus; dos non solum dotis actione, veruin no- bienes de la mujer; la dote puede reclamaren no
gotiortun gestorum servari potest. Baec ita, si in solo por la acción de doto, sino por la de gestión
negotiis gestis iriaritus, dum gerit, facere potuit; de negocios. Esto es así, si, mientras administra,
alias enirn imputan non potest, quod a se non pudo el marido reintegrarle en los negocios ad-
exegerit. Sed et posteaquam patrimonium anise- ministrados; porque de otra suerte no puede im-
nt, plena cnt negotiorum gestorum actio, quam- putársele, que de si propio no la hubiere cobrado.
vis, si dotis actione manitus conveniatur, absol- Pero aun después que hubiere perdido su patri-
venclus est. Sed hie quidam modus servandus est, monio, existirá plena la acción de gestión de ne-
ut ita qucralac locus sit: (6) «quantum facere po- gocios, por más que si el marido fuera demandado
tuit», quamvis postea (7) amisenil, si illo tempo- por la acción de dote, debe ser absuelto. Pero
roel solvere potuit; non enim e vestigio in orn- aquí ha de observarse cierta limitación, que la
cio dcliquit, si non pretinas res suas distraxit ad querelia tenga lugar de este modo: «por tanto
pecuniam redigendam; praetenire (8) denique cuanto pudo pagar», aunque después lo hubiere
allqnid temporis debebit, quo cessasse videatur. perdido, si en aquel tiempo pudo pagárselo á ella;
Quodsi interea, priusquam oÍficium inipleat, res porque no faltó á su propio deber desde un prin-
ainissa est, perinde negotiorurn gestorum non t- cipio, Si al punto no vendió sus bienes para devol-
netur, ac si nunquam facere possit. Sed et si fa- ver el dinero; finalmente, deberá transcurrir al-
ceta possit mantas, actio negotiorun gestorum gún tiempo, para que parezca que dejó de pagar.
mnducitur, quia forte perieulum est, nc facere de- Mas si entro, tanto, antes que cumpla su deber,
sinal. se perdió su hacienda, no Be obliga por la gestión
de negocios, igualmente que si nunca pudiera pa-
gan. Pero también si el marido pudiera pagar, se
ejercita la acción de gestión de negocios, porque
acaso hay peligro de que deje de poder pagar.
§ l.—Illum autem non credimus ten.eri, qui ge- § 1.—Mas no creemos que esté obligado á de-
nil negotia debitorja, ad reddendum pignus; quum volver la prenda, el que administra los negocios de
Pecunia el debeetur, ncc furit, quod sihi possit su deudor, cuando se le deba dinero, y no hubiere
exsolvere, con pie pueda pagarse á si mismo.

11) Hal. Vug; egsent, Fi.


5) de, inserta Has. (5) In, a4I4e la Vag.
(3) la faeto Vulg'. Ç7) (En ¿gg• de civamvls postes), posteaqusm la amnler.lt,
(4) flhi*in, kil. Hat.
(5) faeta, Vuig. (8) redbbendam; praestare denique, .ffal.

88d DIGEWO—LIHO tUL TiTULO V

§ 2,—Sed neo redhibitoriae specieni vonire in § 2.—Pero la acción redhibitoria no concurre


negotioru.rn gestorum actionem, et por hoe sex con la de gestión de negocios, y por esto so ex-
mensibus cxatis porire; si ve.1 maneipiurn in re- tingue pasados seis meses-, si ó no encontró al es-
bus non invenU, vel eo invento, quod aceessio- clavo entre los bienes, ó si habiéndolo encontrado,
num nomines additum est, vel quod deterior horno ni halló, ni hubiese recibido lo que se aumentó
factus cssot, ve¡ quod por eum esset acquisitum por vía de accesiones, ó aquello en que un escla-
non ex re emtoris, neo invenit, neo reccpisset, vo se hubiese depreciado, ó lo que por medio de
neo esset in ipsis (1) emtoris negotiis, quas gere él se hubiese adquirido no de los bienes del com-
bat, unde sibi in praesenti recidoret. prador, ó si no hubiese en los negocios mismos
del comprador, que él administraba, con qué se
pagara á al mismo en aquel entonces.
§ &—Oeterarn, si ex alia causa perpetuae obli- § S.—Por lo demás, si debiera por otra causa
gationis, qiiuin sit locuples, debeat, non est im- de obligación perpótila, siendo rico, no ha de im-
putaudurn, quod non solverit; utique, si neque putársele que no haya pagado; pero esto, si ni la
usurarurn ratio querelain movet. Divcrsumque cuenta de intereses mueve querella. Y diverso es
eat in tutore debitore, quia ib! intorfuit ex prioro respecto al tutor deudor, porque, en cuanto á él,
obligatione solvi, utdeberetur ex tutclae actione. importó que se pagare por la primera obligación,
para que se debiese por la acción de tutela.
38. [35. H. 38. V.] PAULUS libro IV. Qtaesio- 38. [5. Ii. 38. y.] PAULO; Cuestiones, libro
n.um.—Silibor horno bona fido tnihi serviens mu- IV.—Si el hombre libre que de buena fe me sirve
tuarn pecuniarn sumsorit, eamque in rem meam como esclavo hubiere tomado dinero á préstamo,
verterit, qua actione id, quod in rem nostram y lo hubiere invertido en negocio mío, se ha de
vertit, reddcre deboarn videndum est; non enim Ver por qué acción daba yo pagar lo que invirtió
quasi amici, sed quasi domini negotium gcssit. en nuestro negocio; porque no cuidó del negocio
Sed neg-otiorum gestorum actio danda est, quae como de un amigo, sino como de su señor. Mas se
desinit competere, si creditori eius soluta uit. le ha de dar la acción d.c gestión de negocios, que
deja de competerle, si so hubiere pagado á su
acreedor.
87.[88. II. 29. Y.] IDEM libro I. &nientia- 87. [26. H. 89. V.] EL MISMO; Sentencias) libro
rum.—Litis contestatae teinporc quaeri solet, an 1.—Suele investigarse al tiempo de la contesta-
papillus, euius sine tutoris auctoritate negotia ción de la demanda, si el pupilo, cuyos negocios
gesta sant, locupletior 8it ex ea re factus. cuius se kan administrado sin la autorización del tutor,
(2) patitur actionem. so ha hecho más rico por aquella cosa cuya ac-
ción soporta.
pecunias quis negotium gerat, asuras § 1.—Si alguno cuidase del negocio del dinero
quoque praestare cogitur, et periculnm eorurn de otro, so obliga á responder también de los in-
nominum, quae ipse contraxit, nisi fortuiti casi- tereses y del riesgo de aquellos préstamos que él
bus de bitores ita suas fortunas amiserunt, iit tem- mismo contrató, salvo si por caso fortuito perdie-
pore litis ex ea actione contestatas solvaudo non ron los deudores sus caudales de tal suerte, que
esscnt. fuesen insolventes al tiempo de contestada la de-
manda deducida por esta acción.
§ 2. (3).—Pater, si emancipati ful res a se do- § 2.—El padre, si administré los bienes del hijo
natas administravit, filio actione negotioram ge- emancipado, por él mismo donados, se obliga al
storum (4) teuctur. hijo por la acción de gestión de negocios.
38. [37. H. 40. 1'.] TRYPHONINUS libro II. fis- 38. [37. H. 40. V.] 'rnirowmo; Disputas, libro
piiationur4.—Qui sine usciris pecuniani debebt, II.-.--El que debla dinero sin intereses, administró
creditoris ani gessit negotia; qu.aesitmn est, aa los negocios de su acreedor; se preguntó, si por
negotiorum gestorum netione surnmae illius. usa- la acción de gestión de negocios deberá pagar
ras pracstare debeat. Dixi, si a semctipso exige- intereses de aquella suma. Dije, que si él debió
re cuin oportuit, dbiturum usuras; quodsi dios cobrar de si mismo, deberá los intereses; pero que
solveudae peeuniae tempere, que ncgo tia gerebat, si, mientras administraba los negocios, aun no
m.,udum venerat, usuras non debiturum; sed die habla llegado el día en que debla pagarse el di-
praeterito, si non latulit rationibus croditoris, nero, no deberá los intereses; mas, transcurrido
enius nogotia gerebat, eam pecu.niam a se de- el día, si no incluyó en las cuentas de su acree-
bitam, raerito usuras bona tidel iudiio pras- dor, cuyos negocios ad.miuistraka, la suma debida
atituruin. Sed quas usuras debebit, videamus por él, con razón habrá de pagar intereses por
utrum cas, quibus aliis idem creditor foeneras- esta acción de buena fe. Pero veamos qué intere-
set, en cf maxiinas usuras, quoniam, ubi quis ses deberá; si aquellos con los que el mismo acree-
elus peeuniam, culus tutelam negotiave admi- dor hubiese prestado á otros, ó si los máximos,
nistrat, ant Magistratus municipii publicam in porque cuando alguien aplica á sus usos el dinero
usus snos convertit, maxímas usuras praestat, de aquel cuya tutela ó cuyos negocios adminis—
nt est constitut-am a Divis Principibus. Sed istins tra, ó un Magistrado del municipio los fondos pú-
diversa causa esi, qui non sibi sumsit BX admi- blicos, paga los intereses máximos, según se ha-
nistratione numos, sed ab amico accepit, et ante lla establecido por los Divinos Príncipes. Pero es

(L) BIve manclpium in rebns—Invento ant deteHor horno


factus ecLi ant quod amessionum nomine additnm erat, ve] per () Vdwe PauU 80,n. rece, 1. 4. 17.
eum V4abitum In Venit, nec recept, ncc erat In Ipefue, HL
- (4) t enebitur, 8eg5n otra ZecCura del m4gen M*eror del -
(2) 4 uumis,RL cd4fcc FZ.

DIGISTO.-Lfl3RO iii: TITULO V 337

negotioruífl administratiofl era . Nam liii (1), de diverso el caso de este, que no tomó para st dinero
quibus constitUtufli cst, quum g'ratuitarn, corte de la administración, sino que lo recibió de un ami-
integram et abstinentem omni lucro praestare go, y antes de la administración de los negocios.
fidem deberCfl.t licentia, qua vid entur abuti, Porque están obligados á los intereses máximos,
maimis usurís vice cutusdam poenae subi- por vta de cierta pena por la licencia de que pa-
cluutur (2). Ele bona ratione aecepit ab alio mu- rece que abusan, aquellos respecto de los que
tuum, et usuris (3), quia non solvit, non quia ex se halla esto establecido, cuando debieran prestar
negotiis, quac gerebat, ad se pecuniain transtu- suscrvicio °'ratuitos, verdaderamente Integres
ut, condenmandus cst. Multum autem refert, iii- y exclusivos todo lucro. Este recibió de otro á
cipiat nune debituin, an ante nomen fuerit debi- buena cuenta un préstamo, y ha de ser condena-
toris; quod satis cst ex non usurario facere usu- do en los intereses, porque no pagó, no porque
rarfum. transfirió á su favor dinero procedente de los ne-
gocios que administraba. Pero es muy diferente
que la deuda comience ahora, 6 que el préstamo
del deudor haya existido antes; lo que es bastante
para de no usurario hacerlo usurario.

39. [88. if. 41. 1T. G&urs libro III. de Verbo.. 39. 188. H. 41. V. GAYO; De las ObiyacioÑs
ruin Obli9ationibus,-SOlvOndO qulsque pro alio t'erbal.fs, libro III.-Pagando uno por otro, aun-
liet invito et ignorante, liberat eum; quod an- que sea contra su voluntad é ignorándolo, le libra
tem alicui debetur, alius sine voluntate chis non de la obligación; mas lo que se debe á alguien,
potest jure exigere. Nataralis enim, simul et ci- otro no le puede reclamar cii derecho sin la vo-
viUs iatio suait, alienani conditioncm meliorem luntad de aquel. Porque la razón natural, y jun-
quidem, etiam igTlor&fltis et inviti nos facere pos- tamente la civil aconsejaron, que podemos hacer
se, de.tcriorem non p082 G. ciertamente mejor la condición de otro, aun igno-
rándolo éste y contra su voluntad, pero no pode-
mos empeorarla.
40. [39. H. 42. V.] PAuLUS libro X. ad ,9abi- 40. [39. H. 42. V.] PAULO; Comentarios¿ Sa-
num..-Si eommuucs aedes tecuin habeam, et pro bino, libro 1.-Si tuviere yo contigo casas comu-
tua parte damni infecti vicino envero, dicndum nes, y por tu parte hubiere yo dado al vecino cau-
cst, quod praestitero, negotiorum gestorum actio- ción del daño inminente, se ha de decir, que lo
nc. potius, quam commimi dividundo indicio posse que hubiere dado puedo reclamarlo por la acción
me peicre; quia potul partem meam ¡La defende- de gestión de negocios, más bien que enjuicio de
re, nt socil partem defendore non cogerer. división de bienes comunes; porque pude defen-
der mi parte de suerte, que no estuviese obligado
á defender la parte de mi socio.
41. [40. E. 48. V.J IDEM Libro XXX. ad Edi- 41. [40. TI. 48. I7.1 EL r.xisio; Coinentaiios al
ctuin.-Qui servum inoum me ignorante vel ab- Edicto, libro XXX.-El que, ignorándolo yo 6 es-
sentc in noxali causa defenderit, negotiorum ge- tando ausente, hubiere defendido á mi esclavo en
storum in solidiun mecum, non de peculio aget. causa noxal, ejercitará contra ml por el todo la
acción de gestión de negocios, no la de peculio.
42. [41. H. 44. V Innit libro hIEL adEcli- 42. [41. H. 44. y.] EL MISMO; Comentarios al
ctuin.-Si servi niel rogatu negotia inca suseepe. Edicto, libro XXIU.-Si á ruego de mi esclavo
ns, si duntaxat admonitus a servo meo id fece.. hubieres tomado á tu cargo mis negocios, si hu-
ns, cnt inter nos negotiorum gestorum actio; si bieres hecho esto solamente requerido por mi es-
vero quasi mandatu servi, etiam de peculio et de clavo, habrá entre nosotros la acción de gestión
tu rem verso agora te posse rosponsuni est. de negocios; mas si como por mandato del escla-
vo, se respondió que podias ejercitar también la
acción de peculio, y la de lo que se convirtió en
utilidad de la cosa.
48, [42. H. 45. V.] L&nuo Libro VI. Poserio- 48. [42. H. 45. V.] LABEON; Obras póstumas
ruin Epitomatorum a lavoleno (4). Quum pecu- compendiadas por Javoleno, libro VI. - Cuando
niam cius nomine solveres, qui tibi nihil manda- E dinero en nombre de aquel que nada te
verat, negotiorum gestorum actio tibi eompetit, habia mandado, te compete la acción de gestión
quum ca solutione debitor a creditore liberatus de negocios, como quiera que por aquel pago el
uit, nisi si quid debitoris interfuit, eum pecu.niam deudor haya quedado libre de su acreedor, salvo
non solvi. si le interesó algo al deudor que no se pagase
aquel dinero.
44. [48. H. 48. V.] ULiANus libro VI. Dispu- 44. 148. H. 48. V.1 ULPIANO; Disputas, Libro
tation.um .-Is, qui amicitia ductus paterna pupil- VI.-El que llevado de su amistad al padre hubie-
lis tutorein petienit, vel suspectos tutores postu- re pedido tutor para los pupilos, 6 acusó de sos-
lavit, nullani adversus cos habet actionem secan- pechosos á. los tutores, no tiene contra aquellos
dum Djj Seveni Constilutionem. ninguna acción, segihu la Constitución del Divino
Severo.
(t) In ilhls Haz.
(2) 8ubIteitur, Hal.
(3) usuras, según conjetura 4 Br; in usuras VaZj. (4) a lavoleno, o ntelae Hal.

336 DIGBSTO.-LIBRO 1II TITULO y

45. [44. H. 47. V.] Inií libro IV. (1) Opinio- 45. [44. H. 47. V] EL MISMO; Opiniones, Libro
nun.-Quae utiliter in negotia aUeuius erogan- 1V-Lo que se gasta útilmente en los negocios
tur, lii quibus est etiam sum tus honeste ad honores de alguno, en le que se comprende también el
por graduo pertinentes (2) factus, actione ncgo- gasto hecho decorosamente para las consideracio-
tiorum gestorum peti p058unt. nes propias de su clase, puede reclamarse, por la
acción de gestión de negocios.
§ 1.-Qui puro testamento libertatem accepe- § 1.-Los que sin condición recibieron la liber-
runt, actus, quom viventibus dominio administra- tad por testamento, no están obligados it dar
verant, rationem reddere non conipeliuutui. cuenta del negocio que administraron viviendo
sus scores.
§ 2.-Titius peeuniam creditoribus hereditariis § 2.-Ticlo pagó dinero it los acreedores de la
solvit cxiothnans, sororein suam defuncto hcr- herencia, creyendo que su hermana había que-
dem testamento extitiese; quanivís animo geren- dado por el testamento heredera del difunto; por
di sororis negotia id fec.isset, vexitate tamen Ulio- más que hubiese hecho esto con ánimo de cuidar
rum defuncti, qui su¡ heredes patri sublato testa- de negocios de su hermana, pero que cii realidad
mento erant, gessisoet, quia acquum est in damno hubiese cuidado de los de los hijos del difunto,
eum non versar¡, actione ncgotiorttrn gestorum Id que, anulado el testamento, eran herederos su-
cuni petere plaeuit. yos del padre, se resolvió que reclamase esto por
la acción de gcstu de negocios, porque es justo
que él no se perjudique.
48. [45. H. 4$. V.] AFRiCANtIS Libro VII. Quae- 46. [45. H. 48. V.I A1'RlcANo; Cuestiones, li-
Rtionurn.-Mandasti filio meo, ut tibi fundum eme- bro VIL-Mandaste it in¡ hijo, que para ti compra-
ret; quod quum cognovissetn, ipso eum tibi cmi; se un fundo; habiéndolo yo sabido, yo mismo te lo
puto referre, qua mente emerim; nam si propter compré; opino que tengo que manifestar con qué
ea, quae tibi neceso aria (3) esos scircm, et te chis intención lo haya yo comprado; porque si fuá por-
voluntatis case, ut cmtum habere veles, agenus que sabia qué cosas te eran necesarias, y que es-
inter nos negotiorum gestorum, sient ageremus, tabas en el propósito de querer ratificarla compra,
si aut nullum omnino matidatum interccssisset, ejercitaremos entre nosotros la acción de gestión
ant Ttio mandasses, et ego, quia per me comino- de negocios, como la ejorcitartainos, si 6 no hu-
dius negotium posaim conficere, emissem. Si vero biese mediado absolutamente ningún mandato, 6
propterea emerim, no fihius mandati ludido te- bubi eses mandado it Ticio, y yo hubiese comprado,
neatur, magia est, -n.t ex persona eiuo et ego te- porque pudiera yo realizar por mi más cómoda-
cum inandati agore poosim, et tu inec.nm actio- monte el negocio. Mas si hubiere yo comprado por
nem babeas de peculio; quia, et si Titius id man- esto, para que mi hijo no se obligara por la acción
datani s-ascepisset et, no co nomine teneretur, de mandato, es más cierto, que, representándole,
ego emissem, agorein cuin Titio negotiorum ge- también yo pueda ejercitar contra ti la acción de
storum, et ille tecilm, et tu eum illo mandati. mandato, y que tú tengas contra ml la acción de
Idem soL, et si filio meo mandaveris, ut pro te fi- peculio; porque, también si rrieio hubiese recibido
dciuberet, ci ego pro te fideiusserim. esto mandato, y yo hubiese comprado para que con
tal motivo no se obligase, ejercitarla yo contra
Ticio la acción de gestión de negocios, y él contra
ti, y tú contra él la de mandato. Lo mismo es tam-
bién si hubieres mandado it mi hijo que por ti diese
fianza, y yo hubiere afianzado por ti.
§ 1.-Si proponatnr, te Titio mandasse, ut pro § 1.-Si se dijera que mandaste it 'rielo, que por
te fldeiuberet, meque, quod. 18 aliqua de causa ti diese fianza, y yo, porque por alguna causa se
impediretur, quo minus fld.eiuberct, iíberandae fi- bailaba impedido de afianzar, presté la fianza pa-
dci sius eaisa fideiussissc, negotiorum gestorum ra que su compromiso quedase cumplido, me com-
mliii eompetit actio. peto la acción de gestión de negocios.
47. (48. H. 49. V.1 PÁIJLUS ubre 1. Sent.entia- 47. [46. H. 49. V.} PAULO; Sentencias, libro 1.
ruin. - Actio. ncgo tiorum gestorum, illi datar, -Se da la acción de gestión de negocios it aquel it
cuino intercst boe Indicio experiri. quien lo interesa pedir por esta acción.
§ 1.-Ncc referi, directa quis, an utili aetione § 1.-Y no importa, que cualquiera demande 6
agat vel conveniatur; quia (4) in extraordinariis sea demandado por la acción directa, 6 por la util;
iniliciis, ubi conceptio formularuin non observa- porque en los juicios extraordinarios, donde no se
tur, hace subtilitas supervacua est, maxime q-aum observa la solemnidad de las fórmulas, es inutil
utraque actio eiusdem poie.statis sot, eundcmquo esta sutileza, mayormente cuando ambas accio-
habet effeeturn. nes son de la misma fuerza, y producen el mismo
efecto.
48. [47. H. 50. y.] PÁPINIANUS Libro III. Quae- 48. [41. E. 50. V.] PAPxNIuro; Cuestiones, Li-
stionuwt,-Ignorantc quoque sorore si frater ne- bro IIL-Si, ignorándolo también la hermana, hu-
gotium sino gercns dotem a viro otipulatus sit, biere el hermano que administraba los negocios
indicio negotiorum gestorum, ut virurn liberaret, do ella estipulado la dote con el marido, con justi-
¡are convenitur. cia es demandado por la acción de gestión de ne-
gocios, para que libre de su obligación al marido.
(1) 111. 111
(2) obt6gente, Hai.
(8) proptera quod tXbf ncessaxin, Hal. (4) plane, IIzL,

DIGESTO.—LIBRO Iii: TtPULO VI 339

g. [48. H. 51 V.) AnUOÁNUS 1ibO VIII, Quac- 49 [48 H. 51 V.J AFRICANO; Cuestiones, libro
stiont¿,kn.—Si rem, quafli Servus venditas surripu- J'711.—Si el comprador hubiera vendido una cosa
c venditore, emtor vendiderit, caque in que el esclavo vendido por mí me hubiese sus tral-
reruIn natura esse desicrit, de pretio negotiorum do, y la cosa hubiere dejado de existir, se me ha-
gestorum actio mihi danda siL, ut dan cleberet, si brá de dar la acción de gestión de negocios por el
nagot!uifli quod tuum esee existimares, quuin precio, como debería dárseme si hubieses cuidado
0ssct meam, gessisscs. Sieut cx contrario in me de un negocio que juzgases que era tuyo, siendo
tibi daretur, si, qunin hereditatem, quac ad me mío. Así corno por el contrario se te darla contra
pertinet tuam pu.tares, res tuas proprias legatas mi, si, juzgando tú que era tuya la herencia que
(1) solvieses, quandoque de (2) ea solutione libe- me pertenece, hubieses pagado tus propias cosas
rarer. legadas, siempre que quedara yo libre de este pago.
TIT. VI TÍTULO VI
D131 CAIUMNIÁTORIBUS DE LOS CALUMNIADORES
fC(. Cod. TX, 461 (Vé,a.ee CM. 21. 46.3

1. ULPIANUS libro X. ad Edctum. in eum, 1. lftrzto; Comentarios al Edicto, libro X.—


qui ut calUIXIXliaC causa negothun faceret vel non Contra aquel que se dijese haber recibido dinero
fcerct, peeuniam accepisse dicetur, intra annuui para que moviera ó no moviera alguna cuestión
in quadruplum cius pecunine, quam accepiese di- propósito calumnioso,coy,
copete dentro del año
ectur, post annum simpli in factum actio cern- acción por el euádruplr del dinero que se dijese
petit. que habla recibido, y después del año acción del
tanto por el hecho.
§ 1.—Roe autem iudiciu'n non solum in pecu- § 1.—Mas eseribo Pomponio, que corresponde
niariis causis, sed et ad publica crimina pertine esta acción no solo en las causas pecuniarias, sino
re PompOnitLS seribit; iflaXiiUQ quum et lege (3) también en los delitos públicos; mayormente cuan-
repetundarum teneatur, qni ob negotiuin facien- do también por la ley de peculado queda obliga-
duni ant non facieudum per calumniarn pecuni am gado el que recibió dinero para mover ó no mo-
accepit. ver alguna cuestión por causa de calumnia.
§ 2.—Qui wutem accepit pecunlain, sivo ante § 2.—Pero queda obligado el que recibió el di-
iudicium, sive post iudichun acccptum tenetur. nero, ya antes, ya después de aceptado el juicio.
§ 3. --- Sed et Constitutio Imperatoris nostri, § 3.—Pero también la Constitución de nuestro
quae scripta est ad Cassiuin Sabinum 4), prohibu.it Emperador, que fué escrita para Casio Sabino,
indici, ve! adversario in publicis, vel pnivatis, vel prohibió dar dinero al juez, 6 al adversario en las
ficalibus causis pecuniam dare; et ex bac causa causas públicas, 6 particulares, ó fiscales; y man-
litem penire iussit. Nam tractari potest, si adver dó que por tal motivo fenezca el pleito. l'orque
sarius non per calumniam transigendi animo ae- puede prcgunta.rse, si el adversario recibió con
cepit, an Constitutio cesat? EL puto ceesare, si- ánimo de transigir no por calumnia, ¿es acaso ina-
cut¡ hoc quoque iudicium; neque enimtransaetio- plicable la Constitu.ción?Y opino que no es aplica-
nibus (5) est interdtctum, sed sordidis concuesio- ble, as¡ como tampoco esta acción; porque no se
nibus. han prohibido las transacciones, sino las sórdidas
concusiones.
4.—Pecnniarn au.tem accepisse dicemus, etiam § 4.—Mas diremos que recibió dinero, también
si aliquid pro pecunia aeceptum, si hubiere recibido alguna coso, en Jugar de dinero.
2. PAULUS libro X. ad Edictum.- Quin etiam, 2. PAULO; Comentarios al Edicto, libro X.—
si quis obligatione liberatus sit, potest vid.eri ce- Por lo mismo, si alguno fué librado de una obli-
pisse (6). Id.eruque, Si gratuita pecunia utenda gación, también puede entenderse que recibió. Y
data sit, ant minoris beata veuditave res sit. Ncc lo mismo es, si se hubiere dado para servirse de
refcrt, ipse pecuniam acceperit, an am dan me- él dinero sin interés, 6 si se hubiere arrendado 6
senit, vel aeceptum eno nomine ratum habucnit. vendido una cosa por menor precio. Y no importa
que él mismo hubiere recibido el dinero, 6 que
hubiere mandado que se diera á otro, 6 que Jo hu-
biere ratificado, recibido en su nombre.
8. Ui1Au8 Libro X. ad EdieLum. - Et (7) ge- 8. ULPIANO! Comentarios al Edicto, libro X.—
neraliter idem cnt, si quid omnino eompendii sen- Y en general será Lo mismo, si por esta causa ex-
sit propter hoe, sive ab adversario, sive ab alio perimenté algún beneficio cualquiera, ya por par-
quocunque. te del adversario, ya por la de cualquier otro.
§ 1.—Si igitur accepit, nL negotium faceret, si- § 1.—Asi, pues, si recibió para que causara al-
ve fecit, sive non feeit, et qui aceepit, no taeeret, guna vejación, tanto si la causó, como si no la cau-
et si (8) fecit, tenetur. só, queda obligado, como también el que recibió
para que no la causare., y sin embargo la causó.
§ 2.—Roe Edicto tenetur etiarn is, qul depcctus § 2.—Se obliga por este Edicto también el que
est; dopectu.s (9) autem dicitur turpiter pactus. se concierta; mas dicese que se concierta el que
pacté torpemente.
(1) logatari3, Ha¿.
(2) (in lugar de qnandoqua de), quandoqu1em, aseradii-.
mente .ist. Yug. (6) aecepsse,Hat.
(3) ¡ulla, inserta la Vulg. (7) At, anU ua4nen4e en eZ cddice Fi., Br.
(4) L. 1. CÓd. dpoen. ud. etc. VII.49. (8) non, insMa Dr. 'por conjetura,
(5) licItI, inserta RaL, (9) dispectue, otros en lTaL

340 DIGESTO—LIBRO IV: TtTnLO VI

§ &—IIlud erit notandum, quod, qui dedit pe- § 3.—Se habrá de notar, que el que dió dinero
cuniam, ut negotium quis pateretur, non liabebit para que alguien sufriese alguna vejación, no ten-
ipse repctitionern; turpiter enim fecit. Sed ei da- drá acción para su reclamación; porque obró torpe-
bitur petitio (1), propter qnem datum est, itt ca- mente. Pero se dará la reclamación á aquel por
momia ci JIat. Quare, sI quis et a te pecuniam ac- causa den se dió dinero, para que se le ca-
eepit (2) ut mliii negotium faeeret, et a me, no lumniase. Por lo que, si alguno recibió de ti dine-
miii faeeret, duobus iudiciis mliii tenbitur. ro para que me causara alguna vejación, y de mi
para que no me la causara, me estará obligado
por dos acciones
4. O.ius libro .7V. (3) ad Edicum provinciale. 4. Qo; Comentarios al Edicto provincial, Li-
—Hace actio beredi quideni non competit, quia bro IV.—Esta acción no compete ciertamente al
sixfficero ci debet, quod cara pecu.niam, quam de-. heredero, porque debe bastarle, que puede recla-
funetus ddit, repetere potest; mar el dinero que dió el difunto;
5. ULPiÁNtJS Libro X. ad Editutt.—in here dom 5. Ui.rio; comentarios al Edicto, libro 1.—
autem competil lii id, quod ad eum pervenit. Nata pero compete contra el heredero por aquello que
est constituturn, turpia litera beredious quoque fué á su poder. Porque se halla establecido, que
extorqueri, hect crimina extinguantur; utputa ob se quiten también á los herederos Las ganan-
falsuin (4), vol iudici ob gratiosani scntentiaiu cias vergonzosas, aunque extingan los delitos;
datum et heredi extorquebitur, et si quid alud por ejemplo, lo dado por razón de una falsedad,
seelere quaesitum. 6 al juez para una sentencia favorable serÁ qui-
tad también al heredero, ylo mismo otra cualquier
cosa si so hubiere adquirido cnitninosamente.
§ 1.—Sed etiam praeter hano actionem condi- § 1.—Pero también compete la condiceióu ade-
ctio competit, si sola turpitudo accipientis verso- más de esta acción, si sólo hubiese acto vergonzo-
tur; nam si et dantis, inlior causa cnt possiden- so del que recibe; porque si también del que da,
tis. Quare (5) si fucrit condictuin, ntrum tollitur será mejor la causa del que posee. Por lo que, si
hace actio, an vero lii triplum danda sit? An so hubiere ejercitado la condicción, ¿se extingue
exemplo furis et in quadruplum actionem damus acaso esta acción, ó bien se ha de dar por el tri-
et condictionein? Sed puto sufficcre alterutram plo? ¿O á la manera que contra el ladrón, damos ¿ial
actionem. Ubi autem condictio competit, lb¡ non la acción por el cuádruplo, como ttmbién la condie-
est neecsso post annum dare in factum aetionem, elón? Pero opino que basta una ú otra acción. Mas
cuando compete la condicción, entonces no os no-
ces ario dar después d1 año la acción por el hecho.
6. G-AItYS Libro 1V. (6) ad 1dictumprovincials. 6. G-Áo; Comentarios al Edicto provincial, Li-
—Annus autem fu. personam (7) quidem oius, qui bro IV.—Mas el año, respecto de la persona del
dedit pecuniam, no secuui ageretur, ex co tem- que dió dinero para que contra él no se obrase,
pore eedit, ex quo dedit, si modo potestas ei fierot corre desde el tiempo en que lo dió, si acaso tu-
expeníundi. In fUina vero personam, cura quo nl viere posibilidad de demandar. Mas respecto á la
agatur, alius pecuuiam dedil, dubitari poteat, persona de aquel que para que contra él se obra-
utrurn ox dio datae pecuniae uLumorari debeat, se otro dió dinero, puede dudarse, si deba con-
an potius ex quo cognovit datara esse; quia qui tarso desde el día en que se dió el dinero, 6 más
nesel, is vídetur cxperhuidi potestatem non ha- bien desde que supo que se habla dado; porque el
bern. Et venus cst, ex co annum numeran, ex que lo ignora, so entiende que no tiene posibilidad
que eognovit. de demandar. Y es más verdadero, que se cuenta
ci año desde que lo supo.
7. Ps.tnus libro X. ad Edictum.. -Si quis ab 7. PAULO; Comentarios al Edicto, libro 1.—Si
alio accepenit pecuniarn, no mihi negotium faciat, alguien hubiera recibido de otro algún dinero, pa-
aiquidem mandatu meo datum est, vel a procura- ra que no me moviera cuestión, si se dió por man-
toro meo omnium reruin, vol ab co, qui negotium dato mio, ó por mi procurador general, 6 por el
meuni gerere volebat, el ratum habui, ego dedis- que quena llevar mi negocio, y lo ratifiqué, se en-
se intelligon. Si autOm non mandatu meo alias tiende que yo lo di. Pero silo hubiere dado otro
el, licel misenieordiae causa dderit, no fiat, no - no por mi mandato, aunque por conmiseración,
que ratuni habui, tune et ipeuni repetere, et me para que no se hiciera, y no lo ratifiqué, entonces
iii qundruplum agere posse. puede él reclamarlo, y puedo yo ejercitar la ac-
ción por el cuádruplo.
§ 1,—Si, itt fihofaniilias negotium fierot, acee- § 1.—Si se recibió para que se moviese cuestión
ptuin est, et patri actio danda cal. [tora si films- á un hijo de familia, también se ha de dar acción
familias peenniaro accopertt, itt fuceret ncgo- al padre. Del mismo modo, si un hijo de familia
tiuni, vol non faeeret, lo ipsum iudicium dabitur; hubiere recibido dinero para que causara ó no can-
el si alma non meo mandatu (8) ej dederit, no sara alguna vejación, se dará contra él la acción; y
fiat, tunc etiam ipsum repetere, et me iii qu.adru- si otro so lo hubiere dado no por mi mandato, pa-
piura agero posse. ra que no la causara, entonces también él puede
reclamarlo, y yo puedo ejercitar la acción por el
(1) repelttio, I&Z. cuádruplo.
() &oan conjetura r1eg. acciptt, FZ,
(3) III., Hai.
(4) testlmonUun ínsPran !&l. Vlg.
(5) uaeItur, ffa.. Vl4ig. (1) lii persona, Ha¿.
(6) III., Has. (8) etal aIim nomine meo el, VsLg.

DIGESTO.—LIBRO IV; TITULO 1 341
§ 2.—QuUm publicanus mancipia retineret, da- § 2.—Cuando el recaudador de rentas públicas
taque (31 pecunia esset, quae non deberetur, et retuviese los esclavos, y se le hubiese dado dinero
ipse ex hac parte Ed.icti in factum action te- que no se debiera, también dI queda obligado por
nt3tur. la acción por el hecho, en virtud de esta parte
del Edicto.

8. tJLpI4.NUS Libro IV. Opinionum.--Si ab eo, S. ULPIANO; Opiniones, libro IV.— Si aquel, A
qui innoceuS fuit, sub apecie criminis alieuius, quien compete ci conocimiento de este asunto, hu-
quod ji so probatura non est, pscuniam acce- biere sido instruido de que se habla recibido di-
ptain, is, cuius de ea re notio est, edoetus fuerit nero de quien fué inocente, so pretexto de un en-
Id, quod illicite extortuin est, secundum Edicti inca cualquiera que no se le probó, mande que Be
formara, quod de his est., qui pecuaiaw, Ui nego- restituya lo que ilicítamente se cobró, según el
tium facereul ant non facerent, aceepisss dice- tenor del Edicto que versa sobre los que son acu-
rentur restitui lubeat, et ci, qui Id coinmisit, pro sados de haber recibido dinero, para que movieran
modo delicti poenam irroget. ó no movieran alguna cuestión, é imponga la pena
correspondiente al delito, al que lo cometió.

9. paPuuANuS Libro II. de Adulterii.—De ser- 9. Pwinxo; De Los Adulterios, Libro 11.—Si
vo, qui accusatur, si postuletur, quaestio babe- respecto del esclavo que es acusado se pidiera que
tur; quo absoluto in duplum pretium (1) hubiese cuestión de tormento, absuelto él, el acu-
ter domino damnatur. Sed et cura prstii aesti- sador es condenado A favor del señor en ci doble
mationem quasritur de calumnie. sius. Separatuin del precio. Pero además de la i..,timación del pre-
est etenim calumniac crimen a damno, quod h cio es responsable de su calumnia. Porque el de-
servo propter quaestioncm domino datum est. lito de calumnia es independiente del daño que
en el esclavo so causó al Señor con la cuestión del
tormento.

LIBER QUARTUS LIBRO CUARTO


TIT. 1 TITULO 1

DE IN I1TEGRUM RSTITT1PI0NIBUS DE LAS RESTITUCIONES POR ENTERO

1. ULPIANtIS Libro XL ad Edictn. Utilitas 1. ULPIANO; Comentarios al Edicto, Libro XI.—


hulus Tituli non eget eommendatione, ipse enini La utilidad de este Titulo no necesita de recomen-
se ostendit. Nam sub hoc Titulo piurifariam Prae- ¿ación, pues él mismo se recomienda. Porque en
tor hominibus vol lapsis, vol circumscriptis eub- este Titulo socorre de muchos modos el Pretor A
venit, sive metu, sive calliditate, sive aetate, si- los hombres ó presas de error, ó engañados, ya ha-
ve abeentia inciderunt in captioneni, yan caldo en el engaño por miedo, ya por astucia,
ya por la edad, ya por ausencia,
2. PAur.us Libro I. &ntentiarurn, (2)— sive per 2. PAuto; Sentencias, Libro L—ó por mudanza
status mutationem, ant iustuin errorem. de estado, ó por justo error.
3. MODESTINUS Libro VIII. Pandectarum.—Om- 3. Mornsr»o; Pandectas, Libro VIII.—Todas
nes la integrnm restitutiones causa cogflita a las restituciones por entero son prometidas por ci
Prn.store promittuntur (3); scilieet ut iustitiam Pretor con conocimiento de causa; A saber, para
earum callsaru.m examinet, an verae sint, que.- examinar la justicia de las causas, si fuesen ver-
mm nomine singulis subvenit. daderas, por razón de las que auxilie. A cada cual.
4. CALLISTRATTJS Libro L Edicti snonitorii.— 4. CALIS'raATO; Del Edicto monitorio, Libro 1.
Belo illud a quibusdam observatum, nc rropter —Sé que por algunos se ha observado, que no sea
satis minimam ram val suinmam, si inaiori re¡ oído el que pide ser restituido por entero por ra-
ve! sumniae praeiudieetur, audiatur is, qui in in- zón de cosa ó cantidad bastante minirna, si Be, per-
tegrum res titui postulat. judicare A cosa 6 suma mayor.
5. PAULUS libro VIL ad Edictum. Neme vi- 5. PAULO; Ccpmentarios al Edicto, Libro VIL—
detur re (4) cxclusus, queni Praetor in integrum Nadie A. quien el Pretor prometa que le habrá de
Be restitutnrum polliceatur. restituir por entero, es considerado excluidó de
la cosa.
8. ULPIANUS libro XIII. ad Edictum.—Non SO- 6. ULPIANO; Comentarios aL Edicto', libro XTI1.

(1) pretil, Ha¿. jruIg. (5) -. ermittnntur, Hai. Vi4g.


() V&s,PauU Re5t. reec. 1. 7. § t (4) Según Taur.: VidotuuN Dr.; Hl. Vuby.
Tono 1—is

342 DIGESTO.—LIBRO M. TITULO II

lum minoris, verum oorum quoque, qui Ileipubli- —Pueden ser restituidos por entero no solamente
cae causa abfuerunt, ítem omniurn, qui ipi po- los sucesores de un menor, sino también los de
tuerunt restitui in integrurn, successores in quienes estuvieron ausentes por causa de la Re-
íntegrum restituí possunt; ita saepissime est con- pública, é igualmente los de todos aquellos que
stitutinn. Sive igitur he-res sit, sive is, cm here- pudieron ser restituidos por entero; así se ha dis-
(litas restituta cgt, sive flhiifamiljas uailitis sue- puesto repetidísimas veces. Por lo tanto, ya sea
cessor, in integrum restitUi pocrit. Proinde et ci heredero, ya aquel fi quien se restituyó la he-
si minor ila servitutem redigatur, ve! ancilla fiat, rencia, ya el sucesor de un militar hijo de familia,
douiinis coruin dabitur non ultra tempus statu- podrá ser restituido por entero. Por esto, aunque
tum in integrurn restitntio. Sed etsi forte hie ini- el menor sea reducido fi esdtvitud, 6 una menor
nor erat captus in hereditate, quam adicrit, [7.1 hecha esclava, se dará fi sus sefl ores la restitución
lulianus (1) libro septimo docmto (2) Digesto- por entero, no después del tiempo establecido. Pero
rum seribit abstinendi facultatem dominuin pos- si acaso este menor habla sido engañado en la he-
se hbere non soluni aetatis beneficie, verum et rencia que hubiere adido, [7.] escribe Juliano en
si actas non patrociiietur; quia non adipiaecndae el libro décimo séptimo de su Digesto, que puede
hereditatis gratia legum beneficio usi sunt, sed el señor tener facultad de abstenerse de ella, no
vindictac gratia. solamente por beneficio de la edad, sino también
aunque la edad no le favoreza; porque no usaron
del beneficio de las leyes para obtener la heren-
cia, sino por causa de la vindicta.
7. 118.1 MMtOELLUS libro III. .Dige8torum. - Di- 7. [8.] MARCELO; Digesto, libro 111.—El Divino
vus Antoninus Marcio Avito Praetori de suceur- Antonino declaró por rescripto al Pretor Mario
rendo el, qui abse.ns rein amisnrat, la hane sen- Avito el modo de socorrer al que, estando ausen-
tentiarn reseripsit: «Etsi nihil facile mutandum te, habla perdido una cosa, con esta resolución:
est ex solennibus, turnen ubi acqaitas evlden «Aunque nada de las solemnidades deba alterarse
poscit, subveuicudum est; ita.que si citatus non con facilidad, no obstante, ha de darse auxilio
respondit, et ob hoc more (3) pronuntatum cst, cuando evidente equidad lo pide; y as¡, si el citado
confestim autem pro tribunal¡ te sedentem (4) no respondió, y por ello se pronunció sentencia
adiit, existimari potest non sua culpa, sed parv.m según costumbre, pero al instante se te presentó
exandita voce praeconis defuisse; ideoque resti- estando tú sentado en el tribunal, puede estimar-
tui potest». se que faltó no por su culpa, sino por no haberse
oído bien la voz del pregonero; y por lo tanto, pue-
de ser restituido».
§ 1.—Nec intra has solumspeeies cousistet § 1.—Y no se limita solamente fi estos casos eSte
huius generis auxilium; etenini deceptis sine cul- género de auxilio; porque convendrá que se seco-
pa sua, maxime si fraus ab adversario interv- nra á los engañados sin culpa suya, mayormente si
nerit, succurri oportebit, qunin etiam de dolo ma- hubiere mediado fraude por la parte contraria,
lo actio competere soleat. Et boni Praetoris est soliendo competer también la acción de dolo ma-
potius i-cstituere litem, ut et ratio et nequitas po- lo. Y es de buen Pretor restituir el litigio, como la
stulabit, quam actionem famosam constituere, razón y la equidad demandaren, más bien que
ad quam tune denium desceudendum est, qumn dar ocasión fi una acción infamante, fi la que sólo
remedio locus esse non potest. debe descenderse cuando no puede haber lugar
fi otro remedio.

S. [9.] MACER (5) Ubre II. de AppeZlationibu8. 8. [9.] MACEn; De las Apelaciones, Libro TI.-
—mier minores vigintiquinque annis et ces, qui Entre los menores de veinticinco aflos y los que
Reipublicae causa absunt, hoc interest, quod mi- están ausentes por causa de la República, hay es-
nores (6) annis, etiam qui per tutores eilratores- ta diferencia, que los menores en años, aun los
ve snos defensi sunt, nihilorninus in integrum que fueron defendidos por sus tutores ó curado-
contra Rernpublicam (7) restituuntur, cognita sci- res, son, no obstante, restituidos por entero con-
Hect causa; ci vero, qui Rcipublieac causa absit, tra la República, bien que con conocimiento de cau-
ceteris quoque, qui iii eadem causa habentur, si sa; mas al que esté ausente por causa de [aRepúbli-
per procuratores suos dcfni sunt, hactenu in ca, y también fi los demás que se comprenden en
integrum restitutiono subvenir¡ solet, ut appella- el mismo caso, si fueron defendidos por sus pro-
re Ms permittatur. curadores, se les suele auxiliar con la restitución
por entero, solo para que se les permita apelar.

TIT. JI TITULO IT

QUOD (8) MBTtÍS CAUSA GESTUM ERIT DE LO QUE SE HUBIERE HECHO POR CAUSA DE MIEDO
lar. c.i, it. la (20).) [Viase CM— 11. i.'á- (20).]
1. ULPIAXUS Libro XI. ad Edicfum.—Ait Prae- 1. JJL1'IANO; Comentarios al Edicto, Libro XI.—
tor; Quon ME'rus CAUSA GESTUE ERI'!, RATUM NON Dice el Pretor: «No tendré por válido lo que se hu-

(1) Laa elicone8 iugares omiøszan aqu un nuevo f7'g- 1!» Marcellus, Vug.
m6no. 6) XXV., ¡~ais Vug.
(2) lIbro XIII., Vt4,. (7) Bu. %C& 7t4XV 1 con*ra rrapu7.1icant]; GoIhcfr, en
(5) oflto, nSert l as notas: contra rem Judlc.ntam.
(4) Ha¿.; sedente, Fi. (8) DE EO, QUOD, Vt49.

DIGESTO.—LIBRO Iv: PtTULO U 843

IIASEB0. Ohm ita edicebatur (1): QUOD VI METtTS- »biere hecho por causa (le miedo.» En otro tiempo
VE CAUSA; vis enim fiebat mentio propter ncee.s- se decía as!: «lo que por fuerza ó por causa (le
tem impositam contrariam voluntati metus miedo»; porque se hacia mención de la fuerza
jntantis vel futuii pC11e111i Cfti.ISa mentís trepi- atendiendo á la necesidad impuesta, contraria
datiofle (11). Sed postea detracta cst vis nientio la voluntad; y del miedo, por el azoramiento de
ideo, quia quodeunque vi atroci fit, id inetu quo- la inteligencia por causa de un peligro inminente
que ficri videatar, ó futuro. Pero después se suprimió la mención de
la fuerza, precisamente porque lo que se hace por
fuerza atroz, parece que sebaco también pormiedo.

2. PAULUS libro I. &ntentiarun. (3). -- Vis aa- 2. PAULO Sentencias, libro 1.—Pero fuerza es
tem est maioris re¡ ímpetus, qui ropehli non potest. el impetu de cosa mayor, que no Be puede repeler.

3. ULPIANTJS libro XI. ad Edictum. - Contjnct 3. ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro XI.
igitur baec clausula et vim, et metum; et sí quis —Contiene, pues, esta eli.usu1a, as! la fuerza, co-
vi compulsus aliquid fecit, por hoc Edictum re- mo el miedo; y si compelido alguien por la fuerza
stituitur. hizo alguna cosa, es reintegrado por este Edicto.
§ 1.—Sed vim aecipiinus atrocem et eam, quae § L— Pero entendemos por fuerza la atroz y
adversus bonos mores fiat, non eam, quam Magi- la que se haga contra las buenas costumbres, no
ratus recta intulit, scilieet iure licito et iure ho- la que debidamente empleó el Magistrado, á saber,
noris, quem sustinet. Ceterum, si per iniuriam con licito derecho y por derecho de la dignidad
quid fecit pop'uli Reman¡ Magistratus, ve¡ pro- que representa. Por lo demás, si un Magi ado del
vjneiae. Praeses, Poniponius scribit, lioc Edictum pueblo Romano, 6 un Presiden 'ü de pr ovincia hizo
locum habere, si forte, inquit, mortiS aut verbe- alguna cosa por injusticia, escribe Pomponio que
rum terrore pecUfliam alicui Cxtorserit. tiene aplicación este Edicto, por ejemplo, afiade,
si por el terror de la muerte ó de agotes hubiere
sacado dinero á alguien.
4. PÁULUS libro XI. ad Edictum. - Ego puto 4. Pauro; Comentarios al Edicto, libro XI.—
etiam srvitUtiM timorem similiumq-ae admitten- Yo opino que también se debe admitir el temor á
dum. la esclavitud y á otras cosas semejantes.
5. ULexaus libro XI. rut Edictum. -- Metum 5. ULiaio; Comentarios al Edicto, libro XI.—
aecipiendum Labeo dicit non quemlibet timorem, Dice. Labeon que por miedo se ha de entender no
sed maioris mahitatls (4). un temor cualquiera, sino de un mal mayor.
C. Gaius libro IV. ad Edictum provinciale.— 8. Gayo; Comentarios al Edicto provincial, Li-
Metum an.tem non van¡ hominis, sed qui morito bro IV.—Mas diremos que pertenece at este Edicto
et in homine constantisairno cadt, ad hoc Edi- no el miedo de un hombre apocado, sino el que so
ctum pertinere dicemus. experimente con razón y en hombro muy animoso.
7. lJt.puiws libio XI. ad Edictum.—Nec timo- 7. Utrwo; Comentarios al Edicto, libro XL—
rem infamiae hoc Edicto contineri Pedius dicit DicePedio en sulibro séptimo, que tampoco se con-
libro septimo (), noque alicuius vexationis (G) tiene en este Edicto el temor á ha infamia, y que
timorem per hoc Edictum restitui. Proinde, si no se restituye por este Edicto el temor de alguna
quis meticulosus rem nuliam (7) frustra timuerit vejación. Por tanto, si algún medroso hubiere te-
(8), por hee Edictuut non restituitu.r, quoniam mido sin fundamento una cosa imaginaria, no es
neque vi, noque metas causa factum est. restituido por este Edicto, porque ni por fuerza,
ni por causa de miedo se hizo algo.
§ 1.—Proinde si quis in furto, vol adulterio de- § 1.—Por esto, si cogido alguien en hurto, 6
prehensus, vel in alio fiagitiof. vol dedit ahiquici, adulterio, ñ otro delito, 6 d!ó alguna cosa, 6 se
ve,¡ se obligavit, Pomponius libro vicesimo octa- obligó, escribe acertadamente Pomponio en su
vo recto seribit, posse euin ad hoc Edictum perti- libro vigésimo octavo, que puedo él ser compren-
nere; timuit enim vel mortein, ve) vincula, quani- dido en este Edicto; porque temió 6 la muerte, ó
quam non omnem adulterum hiceat occidere, vel la prisión, aunque no sea licito matar . todo adúl-
furem, nisi se telo defendat; sed potuerunt (9) tero, 6 ladrón, si no se defendiera con armas; pe-
vol non jure occidi, et ideo iustns fucrit Inetus. ro pudieron ser muertos aun sin derecho, y habría
Sed cts!, nc prodatur ab eo, qui deprohendcrit, sido por lo tanto justo su miedo. Mas aunque, pa-
ahienaverit, succurni et por hoe Edictuni videtur, ra que no sea delatado por aquel que lo hubiere
quoniam, si proditus eset, potnerit ea pati, quae cogido, hubiere enagenado alguna cosa, se en-
dhximus. tiende que es también socorrido por este Edicto,
porque, si hubiese sido delatado, habría podido
sufrir lo que hemos dicho.
8. PAULUS Ubre XI. ad Edictuni..—Isti quidetu 8. Paiii,o; Comentarios al Edicto, libro XI.-.--In-

(1) dieebttur, Eral. Vuig. (4.) inafl,HaI.


(2) treiddntlo, Pl. 8egtin reciente corrección; trepldtt{nne, (r,) octavo, Hal.
en 14 eecrjtura original del c4diee Pl., Br.; metus autem pro- (6) €xactløis anguameWe en et eddice PL .
pter tntantie—tre,[datjonem, Bel.; metus et IflStafltlS - tre- (7) ullam, Vdg.
pMatIo, VuLg. (6) metner1t HaZ
(8) Vease FeuU &nit. roce. 1. 1. 7. (9) potuerat, Hal.
DIG8TO.—LIBRO IT: TITULO II

et la legem I'ullam uncldunt, quod pro coniperto cumren ciertamente también en la ley Julia, los
stupro acceperunt. Praetor tanien etinin, nt re- que recibieron alguna cosa por un estupro descu-
stitttant, iuteriirenire debe.t; nam et gostum est bierto, Pero también debe intervenir el Pretor,
malo more, et Praetor non respicit, an adu1tei para que la restituyan; porque también se obró
sit, qui dedit, sed hoe solum, quod hie accopit (1) con mala costumbre, y el Pretor no mira si es
metu mortis illato. adúltero el que dió, sino solamente esto, lo que
recibió uno por el miedo de muerte que infundió.
§ 1.—Si is accipiat pecuniaui, qui instrumenta § 1.—Si recibiese dinero el que, si yo no se lo
status rnei interversurus est, nisi dem, non dubi- diera, me habría de usurpar los documentos rela-
tatur, quin maxiino metu eompellat; utique si tivos á mi estado, no hay duda de que inc compe-
iani in servitutem petor, et illis instrumeutis per- le por miedo máximo; mayormente si ya estoy re-
ditis liber pronuntiari non possum. clamado fi la esclavitud, y, perdidos aquellos do-
cumentos, no puedo ser declarado libre.
§ 2,—.Quod si dederit, no stuprum patiatur vir § 2.— Mas si un hombre 6 una mujer hubiere
seu mulier, hoe Edictn.m locuui habet, quum viris dado algo para que no sufriera estupro, tiene apli-
bonis iste metus maior, quam mortis esse debet. cación este Edkto,porque para los hombres buenos
debe ser este miedo mayor que el de la muerte-
§ 3.—Hace, qune diximus ad Edictum pertine- § 3.—Estas cosas que hemos dicho que pertene-
re, nihil interest, in se quia veritus sit, an iii 11- cen al Edicto, nada importa que uno las haya te-
boris suis, quum pro affectu parentes magia in mido en su persona, ó en sus hijos, como quiera
líbería terreantur. que por su afecto se aterroricen más los padres
tratándose de sus hijos.
9. ULPIANUS libro XL ad Edictu,n. - Metum 9. ULPIANO; Comentarios al Edicto, Libro XI.—.
autem praesentem aceipere debemu, non suspi- Mas, por miedo debemos entender el presente, no
cionem inferendi oms. Et ita Pomponlus libro vi- la sospecha del que se haya de infundir. Y así lo
cesimo octavo seribit; ait enim metum Ulatum ae- escribe Pomponio en el libro vigésimo octavo;
cipiendum, id est, si illatus eSt timor ab aiquo. porque, dice, que el miedo se ha de entender in-
I)enique tractat, si fundum ineum dereliquero, fundido, esto es, si por alguien se infundió temor.
audito quod quia eum anis 'veniret, an hule Edi- Finalmente trata, de si tendrá aplicación estEd.ic-
cto locus sil; et refert Labeonem existimare, Edi- to, si yo hubiere abandonado un fundo mío por
cto locuin non case, et Und.e vi unterdictum ces- haber nido que alguien venia con armas; y refiero
sane, quoniam non videor 'vi deiectus, qui deiiei que Labeon opinaba que no tiene aplicación el
non expectavi, sed profugi. Autor atque si, post- Edicto, y que deja de ser aplicable el interdicto
eaquam armati ingresa¡ sunt, tunc disecas¡; Unde vi, porque no parezco arrojado por la fuer-
hule enim Edicto locum facere (2). Idem alt, et za, yo que no esperé fi ser arrojado, sino que bu!.
si forte adhibita mana in meo solo por vim aedi- Y que de distinto modo es, si me marché después
fines, et interdictum Quod vi ant clam, et boc Edi- que entraron los armados; porque hay lugar fi la
etum locum habere; seilicet quoniam metu patior aplicación de este Edicto. El mismo die, que tam-
id te facere. Sed et si por vim tibipossessioncm bién tienen lugar el interdicto Quod vi ami elam,
tradidero, dicit Pomponius buje (3) Edicto benin y este Edicto, si acaso habiendo reunido gente
esse. edificases por la fuerza cii suelo mío; fi saber, por-
que por miedo tolero que hagas esto. Pero tam-
bién si por fuerza te hubiere entregado la pose-
sión, dice Pomponio que tiene lugar este Edicto.
§ 1.—Animadvertenduum auteni, quod Praetor § 1.—Se debe, empero, advertir, que en esto
hoc Edicto generaliter et in rem boquitur, nec Edicto el Pretor habla en general y con relación
adiicit, a quo gestuni; et ideo sive singularis sit fi la cosa, y no añado por quién se obró; y por tan-
persona, quac metuin hitulil, vel populus, vel to, ya sea una persona particular, la que infundió
curia, vel collegium, vel corpus, huic Edicto lo- el miedo, ya un pueblo, 4 curia, ó colegio, 6 cor-
cm cnt. Sed licet vim factain a quoeunque Prac- poración, tendrá lugar este Edicto. Pero aunque
tor complectatur, elegan ten tamen Pomponius el Pretor comprenda la fuerza hecha por cualquie-
ait, si, quo magia te de vi hotun.m, vol latronum, ra, sin etLbargo, dice discretamente Pomponio,
vel populi tucrer vel liberarern, aliquia a te ac- que si porque mejor te defienda 6 te libre do la
copero, vol te obligavero, non debere me hoc Edi- fuerza de enemigos, 6 de ladrones, 6 de un pue-
cto tener¡, nisi ipse hane tibi vhs submisi; cote- blo, hubiere yo recibido de ti alguna cosa, 6 te
mm si alienus sum a vi, tener me non debere, hubiere obligado, no debo quedar sujeto fi este
ego enim operae potius meae mercedein accepis- Edicto, salvo si yo mismo envió secretamente con-
se vid.eor. tra ti esta fuerza; pero que si soy ajeno fi la fuer-
za, no debo quedar obligado, porque antes bien
parece que recibi el pago de mi trabajo.
§ 2.—Idem Pomponius scnibit, quosdam bono § 2—El mismo Poniponio escribe, que acerta-
putare, etiam servi manumission.em, vel nedificil damente opinan algunos, que también ha de com-
depositionem, quam quis coactus fecit, ad rostí- prenderse en la restitución de este Edicto la ma-
tutionem huiu.s Edicti porrigendam case. numisión de un esclavo, 6 la demolición de un
edificio, que alguno hizo forzado.
§ 3.—Sed quod. Praetor nit, «ratum se non § B.—Pero veamos cómo se ha do entender lo
habitumum» (4), quatenus aecipiendum est, vi- que dice el Pretor, «de que 61 no habrá do tener

(1) .Uc&i. Vu19.; &eipIt, 1%ss4. (8) Pat. Valg.; hóc, Pl.
(5) fore, acrf adasnen5 Ha¿. V'4g, (t) ¿ratum SQB "bebo», Pal.

rIGEsTo.—wERO iv: TITULO U Ril 1,1

Et quldem aut imperfecta res est, !ieet por válido». Y, á la verdad, 6 la cosa no se con-
'netuS interV6nrt, utputa stiputationem nume- sumé, aunque haya intervenido miedo, como si la
rar IO non est secuta, ant perfecta, si post stipuia- entrega del dinero no siguió á la estipulación, 6
tionefli et numer&tio facta cst, a-at per nietum ac- se consumó, si después de la estipulación se veri-
cepto dabitor liberatus est, vel quid simile conti- ficó también la entrega del dinero, 6 si por miedo se
gerit, quod negotflhifl pCCC1t. Et Pomponius dió al deudor por pagado, 6 si hubiere acontecido
scribit, in negotiis quidern perfectis et exceptio- otra cosa semejante, que perfeccionase el negocio.
nem interdurn, et actionem competere, in irnper- Y escribe Pomponio, que en los negocios verdade-
fectis autem soam exceptionem. Scd ex facto ramente perfeccionados compete á veces tanto la
sciO, quam Campani metu cuidam hato extorsis- excepción, como la acción, pero que en los no per-
sent eautionem pollicitationis, reseriptum csse ab feccionados sola la excepción. Pero sé de un he-
lmperatOIe nostro, posse en-ni a Praetore in luto- cho, que, habiendo arrancado los Campanos por
grum restitutionom postulare; et Praetorem me miedo infundido á uno la caución de una prome-
assidente interlocutum esse, itt sive actione vol- sa, se resolvió en un rescripto por nuesto Empe-
jet adversUs Campanos elperiri, 0.586 proposi- rador, que podia él pedir al Pretor la restitución
tam, Sive excepúane adversus petentes, non por entero; y el Pretor, siendo yo su asesor, deci-
deesse exceptioneni. Ex qua Constitutione colil- dió por sentencia interlocutoria, que si quisiera
gitur, itt, sive perfecta, sive imperfecta res nt, acudir á juicio contra los Campanos utilizando
et actio, et exceptio detur, una acción, habla la propuesta, y si contra los
que reclamaban, valiéndose ¿e una excepción, no
faltaba la excepción. De cuya Constitución so coli-
ge, que se da tanto acción, como excepción, haya
sido, 6 no, perfeccionada la cosa.
§ 4.—Volenti autem datur et in rem actio, et § 4.—Mas, al que lo quiere, so le da asl la ac-
in personam, rescissa (1) aceeptilatione vol alia ción real, como la personal, rescindida La acepti-
liberatione. lacién ú otra liberación.
§ 5.—Iulianus libro tertio Digestorum putat, § 5,—Opina Juliano en el libro tercero de su
eum, cui res metus causa tractita est, non solum Digesto, que aquel á quien por causa de miedo se
reddere, 'verum et de dolo repromittere debere. entregó una cosa, debe no solamente devolverla,
sino también dar caución de dolo.
§ 6.—Licet tamen. in rem actionem dandam cxl- § ,—Mas, aunque estimemos que se ha de dar
stimemus, quia res i bonis est oms, qui vi pas- la acción real, porque la cosa subsiste entre los
sus est, verum non sine ratione dicetur, si fu bienes del que sufrió la fuerza, sin embargo, no
quadmuplum quis egerit, fluiri in rem actionom, sin razón se dirá, que si alguno hubiere ejercita-
ve! contra. do la acción por el cuádruplo, se extingue la ac-
ción real, 6 al contrario.
§ 7.— Ex hoc Edicto restitutio taus facienda § 7.—Según este Edicto, se ha de hacer tal reti-
est, id est in integrum oflicio iudicis, at, si per tución, esto es, por entero, por ministerio del juez;
vim res tradita est, retradatur, et de dolo, sicut de suerte que, si por fuerza se entregó una cosa,
dictum est, reproinitts tui, no forte deterior res se devuelva, y se dé, como se ha dicho, caución
siL facta. Et si acceptilatione liberatio nterve de dolo, por si la cosa se hubiere deteriorado. Y
uit, restituenda cnt in pnstinum statain obliga- si medió liberación por aceptilación, se habrá de
tio; usque adeo, ut Iuli&nus senibat libro quarto restituir la obligación a su primitivo estado; de
Digestorum, () si pecunia debita fuit, quae seco- tal modo, según escribo Juliano en su libro cuar-
pta pon vim faeta est (3), nisi vel solvatúr, vol to del Digesto, que si se debió una suma, que por
restituta obligatione iudicium accipiatur, qua- fuerza se d.ió por recibida, si ó no se pagara, ó no
druplo eum condemnandum, Sed et si per vim se contestase la demanda habiéndose restituido
stipitlanti promisero, stipulatio accopto facienda la obligación, se habrá de condenar en el cuádru-
cnt. Sed et si ususfruetus vol servitutes amissae plo. Pero también si por fuerza hubiere yo prome-
unt, restituendae erunt. tido al que estipulé, se habrá de dar la estipula-
ción por cumplida. Mas si se hubieron perdido el
usufructo, ó las servidumbres, también deberán
ser restituidos.
§ 8.—Quurn autem hace actio in rem sit sen- § 8.—Mas como esta acción haya sido estable-
pta., nec personam vim facientis coreeat, sed cida sobre la cosa, y no castigue á la persona
adversus omnes restitui velit, quod metus causa del que hace la fuerza, sino que tenga por objeto
factum est, non imrnerito lulianus a Marsello no- que so dé contra todos la restitución de lo que se
tatas est scribens, si fideiussor vim intulit, itt hizo por causa do miedo, no sin razón es corregi-
aceepto liberetun, in roum non esse restitueudam do por Marcelo en sus notas Juliano, citando es-
actionem; sed fideiussorem, nisi adversus retim cribo, que si un fiador empleó la fuerza, para que
quoque actiofl6m restituat, debere in quadrii- se le diera por quito, no se ha de restituir la ac-
plum eondemuni'j. Sed estvenius, quod Marcellus ción contra el deudor; sino que el fiador debe ser
notat, etiam adversas reuni competere hane condenado en el cuádruplo, á no ser que restitu-
actionem, quum in reni sit seripta. ya también la acción contra el deudor. Pero es
más verdadero lo que nota Marcelo, que esta ac-
ción compete también contra el deudor, como
quiera que haya sido establecida sobre la cosa.
10. GAius libro IV. ad Edictum proincide.--- 10. GATO; Comentarios al. Edicto provincial , u-

(1) reejg, Vsig,


(2) Dlgetcrum, caa.iiela Haz. ($) auas debita fuiL, accepto por vhn facta set, Ha.

846 DIG8TO.—Li1310 iv: TÍTULO II
lUnd verum est, si ex facto clebitoris rnetm ad- bro IV.—También es verdad., que, si por el hecho
hibeutis fldeiussores aceeptilatione liberati sunt, de un deudor que infundió miedo quedaron libres
etiam adversub fideiussores agi posse, ut se re- por aceptilación los fiadores, se puede también re-
ponant in obligntionern. clamar contra dichos fiadores, para que se repon-
gan en la obligación.
§ 1.—Si metu a te coactus aeceptam tibi stipu- § 1.—Si forzado por ti por miedo hubiere yo con-
lationem fecerirn, arbitratu iudieis, apud quem siderado cumplida por tu parte una estipulación,
ex hoc Edícto agitur, non solum illud continetur, compréndese en la sentencia arbitral del juez, an-
ut in tun persona redintegretur obligatio, sed ut te quien según este Edicto se reclama, no solo que
fideiussores quoque ve¡ eosdern, vol alios non mi- se reintegre en tu persona la obligación, sino que
nus idoneos adhibeas; praeterea ut et pignora, des también ó los mismos fiadores, ú otros no me-
quae dederas, lii e&ndem causam (1) restituas. nos idóneos;y además de esto, que restituyas en el
mismo estado también las prendas que hablas dado.
Li. PWLUS (2) libro IV. luliani Digestorum 11. P&uxo; Nota al libro IV. del Digesto de Ju-
rzotat:—Si quis alias sine malitia fideiussoris, ut iano.—Si sin malicia del fiador otro cualquiera
iidciussori aceOpto fieret, vim feeit, non tenebi- hizo fuerza para que se diese por quito al fiador,
tur fideiussor, ut ri quoque obligationem resti- el fiador no quedará obligado á restituir también
tuat. la obligación del deudor.
12. ULrIANUS libro XI. ad Edicuin. - Sed et 12. ULPIANo; Goinentario al Ediclo, libro XL
partus anelilarum, et foetus pecorum, et fructus —Pero conviene que se restituyan también los
restituí et omncm causam oportet; nec solum ces, partos de las esclavas, y las crins de los ganados, y
qui percepti sunt, verum si plus ego pereipere los frutos, y cualquiera otra cosa; y no solo los que
potui et por metum impeditus sum, hoc quoquc se percibieron, sino que si pude percibir rnás,y por
praestabit (3). miedo se me impidió, también esto se restituirá.
§ 1.—Quacri potciit, an etiam, el, qui vim foco- § 1.—Se podrá preguntar, ¿acaso quiere el Pre-
mt, passo viin restitui Praetor velit per hoo Edi- tor que también á aquel que habla hecho fuerza,
etum ca, quae alienavit? Et Pomponius scribit habiéndola antes sufrido, se Te restituyan por este
libro vicesimo octavo, non oportere ci Praetorern Edicto las cosas que enagenó? Y escribe Pomponio
opem ferro; nam quum liceat, inquit, vim vi re- en el libro vigésimo octavo, que no conviene que
peliere, quod fecit, passus est. Qua-re si mnctu te el Pretor le, auxilie; porque siendo licito, dice, re-
coIgerit sibi prornittere, inox ego eum cogero peler la fuerza con [a fuerza, hizo lo mismo que
metu, te aceepto liberare, nihil esse, quod el re- sufrió. Por kr que, si por miedo te hubiere él obli-
stituatur. gado á prometerle, y después yo le hubiere obli-
gado por miedo á que te diese por quito, no hay
nada que restituirle.
§ 2.—Inlianus alt eum, qui vim adl:ibuit d.ebi- § 2.—Dice Juliano, que el que hizo fuerza á su
tori eno, ut ci solvcret, hoo Edicto non tonen pro- deudor para que le pagase, no está obligado por
pter naturam (4) mtus causa actionis, qune da- este Edicto por la naturaleza de la acción por
mnum exigit; quamvis negari non posait, in (ó) causa de miedo, la cual exige daño; aunque no
Iuflam eum de vi ieidiss, et ius erediti amisisse. pueda negarse, que aquel incurrió en la ley Ju-
lia sobre la fuerza, y que perdió el derecho de su
crédito.

18. CALLtSTRAPUS libro V. de Cogaitionibus.— 18. CLLIwrn.To• De las Jurisdicciones, libro V.


Extat enim Dcerctum Divi Marci lo linee verba: —Porque hay un ñecreto del Divino Marco con-
«Optimum est, ut, si quas putas te habere petitio- cebido en estos términos: «Es lo mejor, que, si
nos, actionibus exponiaris». Qu.um Marcianus di- juzgas que tienes algunas peticiones que hacer,
ceret.: «vini nuilam feci», Caesar dixit: «tu vini ejercites tus acciones». Como dijese Marciano:
putas esee sol-am, si bomines vnlnsrentiir? Vis «no hice ninguna fuerza», el Cesar dijo: «¿Crees
st et tuno, çuoties quis Id, quod deben sibi pu- tú que solamente hay fuerza, si ls hombres fue-
tat, non per iiidicem roposeit Quisquis igitur ran heridos? También hay fuerza siempre que
probatus inihi fucnit rem ullam debitoris, vol po- alguno pide no por medio del juez lo que juzga
cuniam debitam (6) non ab ipso sibi sponte da- que so le debe. As¡, pues, si se me hubiere pro-
tam, sine nilo Tudice ternerO possidere, vel acce- bado que alguien posee ó recibió, temerariamen-
pisse, isque siN luz in earn rem dixisse, ms ere- te sin intervención de ningún juez, alguna cosa
diti non habebit». su deudor, ó el dinero adeudada que volunta-
riamente no se le pagó por el mismo, y que á si
propio se adtninistró justicia sobre este asunto,
no tendrá: derecho á su crédito».
14. ULPIANIJS libro XI. ad Edictwn.— item si, 14. ULPIANo; Comentarios al Edicto libro XL
quum exeeptione advorsus te perpetua tutus es- —Igualmente, si estando yo seguro por excepción
sem, eogero te acceptum mihi facere, eessare perpétua contra ti, te hubiere violentado á que
hoc Edietum, quia nihil tibi abest, me dieses por cumplido, deja de aplicarse esto
Edicto, porque nada te falta.

(1) eadem causa, ffa. Vuiy.


12) Marc&lus, ¡lai.
(z) pranstabftur, Vug. (5) lem, »er6ai atz. Ttuiç/.
() quod, in#rtn H2, Vug. (6)-volL peanam debltam, ~tela* H.

DIGESTO.—LIBRO IV: TITULO U 347
quis non restituat, in quadruplum in § 1.—Si alguno no restituyera, promete contra
eum judicium poiheetur. Quadrupabitur autem él acción por el cuádruplo. Pero se cuadruplicará
ornne quodcUnqiie restituí oportuit. Satis ele- todo cuanto debió restituirse. Con bastante ele.-
menter eum reo Praetor egit, ut daret ci rcsti- mencia procedió el Pretor con el reo, dándole la
tuendi facultatem, Si v!llt poenam evitare. Post facultad de restituir, si quiere evitarse la pena.
aintum vero in siniplum actionem pollicetur, sed Mas, después del ario, promete acción por el tanto,
non semper, sed causa cognita. Pero no siempre, sino con conocimiento de causa.
§ 2.—In cajisae autein cognitione versatur, ut, § .--Mas en el conocimiento de la causa se
si alia actio non sit, tune hase detur; et sane trata de que, si no hubiera otra acción, entonces
quum per nietum facta injuria anuo, et quideni se. cié esta; y á la verdad, cuando durante un afto,
utill, (1) exoleverit, ¡donen csse causa debet, ut y ciertamente util, hubiere quedado olvidado el
post aurnum actio hace dan debeat. Alia autem perjuicio causado por el miedo, debe haber causa
actio esse sic potcst: si is, cuí vis admissa est, suficiente, para que haya de darse esta acción
decesserit, heres eius habet hereditatis petitio- después del año. Mas puede haber otra acción,
nem, quoniafl pro possessoi'e, qui viro intuflt, de. este modo: si hubiere fallecido aquel, para
possidet; propter quod hcredi non cnt (2) metus quen se empleó la fuerza, su heredero tiene la
causa atiO, qUarnvis, Si aunus largiretur, ctiarn petición de la herencia, porque el que empleó la
heres la quadruphifli expeniri POSSit. Ideo autem fuerza posee corno poseedor; por lo que, no ten-
successoribus datur, quouiain et re¡ babel perse- drá ci heredero la acción por causa de miedo, por
cutiofleflL. más que si no hubiere transcurrido el año, pueda
también el heredero demandar por el cuádruplo.
Y por esto se da á los sucesores, porque contiene
también la persecución de la cosa.
§ 3.—In bac actione non quacnitur, utrum ¡si § 3.—En esta acción no se inquiere, si el que es
qui conveflitur, an al¡ us inotuni focit; suftieit enini demandado, ú otro, causó el miedo; porque basta
boc docere, metuni ibi illaturn ve! virn, et ex bac demostrar esto, que á uno se le hizo miedo ó violen-
ro eum, qui converntur, etsi crimine caret, lu- cia, y que por ello el que es demandado, aunque no
crum tanleil BCflSiSSC. Nam, qunm metus habeat tiene culpa, experimento, sin embargo, ganancia.
fi se igiior&ntiarn, merito quis non adstniugitur, Porque como el miedo contenga en si ignorancia,
nl designet, quis ci metuni ve! vii adhibuit et con razón nadie está obligado fi designar quién
Ideo ad hoc tantuni actor adstningitur, ut doeeat le hizo el miedo ó la fuerza; y por esto ci actor
metuin in CSUSa íiiisse, nt aliciii acceptam peen- está obligado únicamente á probar que el miedo
111am faeerct, ve¡ reni tradert, ve] quid aliud fa- fué la causa de que diese por recibido de alguien el
ecret. Ncc cuiquam iniquum videtur ex alieno dinero, ó de que entregase alguna cosa, ó de que
fado nlium bu qaadruplum coud.emnani, quia non hiciese otra cualquiera. Y fi nadie parece injusto
ti.tim quadnupli esl actió, sed si ros non resti- que por ci hecho ajeno sea otro condenado en el
tuatur. cuádruplo, porque la acción por el cuádruplo no
procede inmediatamente, sino cuando no Be resti-
tuya la cosa,
§. 4.—Hace autem actio quuin arbitraria sit, § 4.—Mas como esta acción sea arbitraria, tie-
babel reas licentiam usque ad sententiaro ab ar- el reo la facultad de restituir la cosa hasta pro-
bitro datam restitutionem, secunduni quod supra nunciada la sentencia por 61 árbitro, según lo que
dixirnus, re¡ facere; quod si non feeerit, jure me- arriba hemos dicho; pero si no lo hubiere hecho,
ritoque quadrupli condemuationem patietur. con derecho y con razón sufrirá la condena del
cuádruplo.
§ .—AIiquando tamen, etsi metas adhibitus § 5.—Sin embargo, algunas veces, aunque se
proponatur, arbitrium absohitionem affert. Quid alegue miedo padecido, absuelve la sentencia ar-
enim, si metum quidem Titius adhibuit me non bitral. Porque ¿qué, si Ticio causó realmente mie-
consejo, res autern ad me pervenit, et hace in re- do, no sabiéndolo yo, pero vino la cosa á mi po-
bus huinanis non en sine dolo malo meo, nonne der, y no existe ya sin dolo malo mio, por ventura
ludicis ofllcio absolvar? aut si servas in fuga est, no seré absuelto por ministerio del juez? O si el
aeque si e avero indicis offiio, (3) une, Si in mSO.ni esclavo está fugitivo, igualmente deberé ser ab-
potestatem pervenerit, restituturiun, absolvi de- uc1to, si hubiere dado caución ante el juez de
bebo. Unde quidam putant, bona fide (4) ernto- que lo restituiré, si hubiere vuelto á mi poder.
re-u ab co, qui vim intulil, eomparautem non te- Por esto juzgan algunos, que el comprador de
neri, nec eum, qui dono aceepit, vel ciii res Lega- buena fe que adquirió una cosa del que causó la
ta cst. Sed rectiesime Viviano (5) videtar, etiam fuerza, no está obligado, ni tampoco el que la re-
hoz tener!, nc inetus, quem passus sum, mihi ea- cibió por donación, 6 aquel fi quien Be legó. Pero
ptiosns Bit. PcIius quoque libro octavo scribit, muy acertadamente parece á Viviano, que tam-
arbitrium iudicis in restituenda re tale esse, ut bién estos están obligados, para que no me sea
eum quidem, qui vira admisit, iubcat restitu.ere, perjudicial el miedo que padeel. También Pedio
etuamsi ad alluin res pervenit, cuin autem, ad escribe en su libro octavo, que la resolución arbi-
quein pervenil, etiamsi albis metam fecil; nam bu tral del juez sobre la restitución de la cosa sea
aLterius praemium verti alienum metum non tal, que mande que la restituya aquel que verda-
oportel. deramente empleó la fuerza, aunque la cosa haya
pasado fi otro, y también aquel fi cuyo poder fiié,
aunque otro haya causado el miedo; porque el
miedo causado por uno no debe convertirse en
(1) ieiti1i, a igan,aenl.e ea el códice FI, Br. utilidad de otro.
(3) çuc,d, neera Ha¿.
(3) fteque officio iudlclg, ti carero, me, etc., ifal.
(4) bonae fidel ¡Jal. (5) luliano, Hal.; Iunignc otros en 114.

348 DIGEST0.—LIBRO IV TÍTULO II

§ 6.—Labeo ait; si quis per nietum reus sil con- § 6,—Dice Labeon: si alguno se constituyó deu-
stitutus, et fideiussorern volentem (1) dederit et dor por miedo, y hubiere dado por fiador fi quien
ipse, et fidelnssor liberatur; si solus fideinasor quiso serlo, di mismo y el fiador quedan libres; si
motu aecessit, non etiam reus, solus fidciussor solo el fiador lo fué por miedo, y no también el deu-
libera'titur. dor, solo el fiador quedará libre.
§ 7..—Quadruplatur autem id, quanti ea res §7.—Mas cuadruplicase todo cuanto la cosa
orit id est eum fructibus et omni causa. valiere, esto es, con los frutos y con todas las de-
más accesiones.
§ 8.—Si quis per vim sisti (2) prornittendo § 8.—Si prometiendo alguien fi la fuerza pre-
postea !ldeiussorm adhibeat, is quoque liberatur. sentarse fi juicio, diera después fiador, éste tam-
bién queda libre,
§ 9.—Sed etsi quis per vim stipulatus, quurn § 9.—Pero aunque habiendo alguno estipulado
acecptum non faceret, fuerit in quadruplum con- algo por fuerza, no dándolo por recibido, hubiere
demnatus, ex stiuIatu enni agentern adversus sido condenado en el cuádruplo, opina Juliano,
exceptionern rsplicationo adinvari Iulianiis pu- cine reclamando él en virtud de lo estipulado es
tat, quum in quadruplo et simplum sit reus con- auxiliado con la réplica contra la excepción, co-
secutus. Labeo autem etiam post quadrupli actio- mo quiera que en el cuádruplo haya recibido el
acm nihiloininus exceptione sumrnovendum eum, reo también el importe simple. Mas Labeon deela,
qui vii intulit, dicebat; quod quum durum vi- que aun después lela acción del cuádruplo, debía
deatur (3), ita temperanduin est, ut tani tripli no obstante ser repelido por la excepción el que
condenmatione picotatur, quani acceptilationem empleé la fuerza; lo que pareciendo duro, se ha
omnímodo facera compellatur. de moderar de suerte, que así sea condenado al
pago del triplo, como compelido fi hacer aceptila-
ción en absoluto.
§ 10.— Quatenus autem diximu, quadruplo § 10.—Mas, puesto que hemos dicho que en el
simplum inesse, sic boc disponendurn cst, ut in cuádruplo se comprende el simple importe, esto
condemnatione quadrupli res quidern omuuuodo se ha de disponer de suerte, que en la condena del
contineatur, et eius restitutio fiat, poenae autem cuádruplo se contenga ciertamente de Lodos mo-
usque ad tripluni etetur. dos la cosa, y se haga su restitución, pero que para
la pena se llegue basta el triplo.
§ 11.—Quid, si horno sine dolo malo et culpa § 11.—,Qué se dirá, si murió el esclavo sin dolo
cius, qui vii iutuiit et condemnatus est, penit? malo ni culpa de aquel que empleó la fuerza y
In hoc casu a re¡ condeninatione ideo relaxabi- fué condenado? En este caso quedará por lo mis-
tur, si intra tempora iudicati actionis (4) mona- mo relevado de la condena de la cosa, si muriese
tur, quia tripli poena () propter facinus satisfa- dentro del tiempo de la acción de lo juzgado, por-
cere cogitur. Pro co autcm, qui in fuga (6) esse que por el delito está obligado fi satisfacer con la
dieltur, cautio ab co extorquenda est, quatenus pena del triplo. Mas por aquel que se dice que
et persequatur, et omnimodo eum restitu.at ; et está fugitivo, se ha de exigir de él caución, asi
nihilominus in rem, ve] ad exhibendum, vol, si de que lo perseguirá, como de que de todos mo-
qua alia ej cornpetit actio, ad eum reeipiendum, dos lo restituirá; y no obstante, se reservará In-
integra ci, qul vim passus est, servbitur; ita ut, tegra al que padeció la fuerza la acción real, 4
si dominus eum quoquo modo receperit, is, qui la de exhibición, ú otra cualquiera que lo compe-
ex stipulatione convenitur, exceptione tutus fiat. La, para recobrarlo; de suerte que, si el señor lo
Hace, si post condemuntionem, si autem ante hubiere recobrado de algún modo, el que es de-
scntentiam horno sine dolo malo et culpa mortuus mandado por la estipulación, quede asegurado
fucrit, tenebitur. Et hoe fit bis verbis Edicti: iu- con la excepción. Esto, si fuere después de la con-
qjn lilA RES ARBITRIO IUDICIS RESTITTJBTUR (7). dena; pero si el esclavo hubiere muerto antes de
Ergo si in fuga alt servus sine dolo malo et culpa la sentencia, sin dolo malo ni culpa, quedará obli-
cius, CILBI quo agetur, cavcndum est (8) per iudi- gado. Y se hace esto por estas palabras del Edic-
cern, aL eum servum persecutus reddat. Sed etsi to: «ni se restituyere aquella cosa por la sentn-
non culpa ab co, quocurn agitur, aberit (9), si ta- »cia arbitral del juez». Por consiguiente, si el es-
men peritura res non fult, si metum non adhi- clavo estuviera fugitivo sin dolo malo ni culpa de
buisset, tenebitur reus; sient in interdicto Unde aquel contra quien se litigare, se ha de dar can-
vi, vol Quod vi aut clam observatur. Itaque n- ción por medio del juez, de que habiendo reco-
terdum hominis mortui (10) pretium recipit, qui brado al esclavo lo devolverá. Pero aunque estu-
(11) eum venditurus fnit, si vim passus non sesot, viere fuera del poder de aquel contra quien se u-
tiga, sin culpa de éste, no obstante, si la cosa no
hubiera de haber perecido si él no hubiese em-
pleado el miedo, estará obligado el reo; como se
observa en el interdicto Uní1e vi, 6 Quod vi au
dom. 'Y as!, fi veces recibe el precio del hombre
muerto, el que lo hubiera de haber vendido, si no
hubiese padecido fuerza.
§ 12..—Qui vim intulit, quum posscssionem a § 12.—El que empleó la fuerza, como haya con-
me alt consecutus, tar non est, .quamvis, qui vi seguido de mi la posesión, no es ladrón, por más

(1) nolentem, erra4assie Hai. (6) ¡IaL; fugam, K.


(2) iudlejo (nSrta ¿a Yulg, (7) RKSTITOeTUE, ¡Ial, Viii9.
5) ¡Ial.; vdebatur FE. (8) Hay., esige, 17.
(4) ludicgtIoni8 (dri Ei,gar do ludlcttl aetionIs),Fl. ugús re- (9) obirit, ¡Ial.
cieng correecdn. Zr. 'o) mortul, omtsia ¡Ial.
(5) poenae Vtati. 1II) qunt1, aera4amne Ual.

DIGESTO.—LIBRO IV; TITULO II 849
rapult, fur improbior esse 'ideatur, ut Juliano que el que arrebató por fuerza se considere que
placet. es ladrón más perverso, según parece bien á
Juliano.
13.—Eum, p11 metum fecit, et de dolo tener § 13.—Es cierto que el que causó miedo está
certum est; et ita. Pomponius; et consumi alteram también obligado por ci dolo; y as¡ lo cree Pom-
actionem por alteram exeeptiofle in factum oppo- ponto; y que una acción se extingue por la otra,
sita. opuesta la excepción por el hecho.
§ 14.—Inhianus ait, quod interest, quadruplani § 14.--Dice Juliano, que solamente se euadru.
solum, et ideo eum, qui ex causa fldeieommissi pilca lo que interesa, y que por tanto, el que por
quadrftgiD. ta debebat, si trecenta promiserit per causa de fideicomiso debla cuarenta, si por fuerza
vim, et solverit, ducentorum sexaginta quadru- hubiere prometido y pagado trescientos, habrá de
piura eonsecnturum; in his enim cura effeetu vini obtener el cuádruplo de doscientos sesenta; por-
paSSUS est. que respecto de estos padeció efectivamente la
fuerza,
§ 15.—SeCUfldUm hace, si jJlu.res metum adhi- § 15.—Según esto, si muchos hubieren causado
bucrint, et unus fucnit conventus, siquidem spon- miedo, y solo uno hubiere sido demandado, si es-
te rem ante sentontiam restitucrit, omnes libera- pontáneamente hubiere restituido la cosa antes
ti sunt. Sed etsi id non fecerit, sed ex seMentia de la sentencia, todos quedaron libres. Pero aun-
quadruplum restitucrit,verius est etiam sic peri- que no hubiere hecho esto, sino que en virtud de
mi adversus ceteros (1) metus causa actionem; la sentencia hubiere restituido el cuádruplo, es
más cierto que también así se extingue la acción
por causa de miedo contra los demás;
15. Pi:iLus libro Xi. ad Eldictum. - ant la id 15. PAui..o; Comenta íos al Edicto, libro XL-
dabitur adversus ceteros actio, quod miaus ab 6 se dará contra los demás la acción por lo que
illo (4) exactum oit. de menos se haya exigido á aquel.
18. UrPIAiJs Libro £1. ad Edictum.—Quod di- 18. ULPIANO; Comentarios al Edici o, libro XI..—
ximus, si plures metum admiserunt, idem dicen- Lo mismo que hemos dicho, si muchos emplearon
dura cnt, et si ad alium res pervenit, alter me- el miedo, habrá de decirse también si la cosa lle-
tum adhibuit. gó á poder de uno, y otro causó el miedo.
§ 1,—Sed si servi metuni aclhibueriut, noxalis § 1.—Pero si los esclavos hubieren infundido el
quidem actio ipsorum nomine cnt, potenit antera miedo, habrá ciertamente por razón de los mismos
quis dominum, ad quera res pervenerit, conveni- la acción noxal, pero cualquiera podrá demandar
re qui (3) conveutus sive rem, sive., secundum al señor á cuyo poder hubiere ido la cosa; deman-
quod ¡am dietuni est, quadrupinm praestitenit, dado el cual, ora hubiere dado la cosa, ora pagado
proderit et servís. Si vero noxali conventus ma- el cuádruplo, según lo que ya se ha dicho, favo-
luerit noxe ded.ene, nibilominus ipse potenit nece.rá también á los esclavos. Pero si demandado
conveniri, si ad eum res perven.it . por la acción noxal hubiere preferido entregarlos
por la noxa, podrá, no obstante, ser demandado
él mismo, si á su poder fué la cosa.
§ 2.—Hacc actio beredi ceterisque suecesacni- § 2.—Esta acción se da al heredero y á los de-
bus datur, quoniara rel habet persecutionem. In más sucesores, porque contiene la persecución de
heredera autem et ceteros in Id, quod pervenit ad la cosa. Mas no sin razón se da contra el heredero
ces, datur non irnmerito; hect omm poeua ad he- y los demás por aquello que fué á su poder; por-
redem non transeat, attamen quod turpiter vel que aun cuando la pena no pase al heredero,, sin
sedero quaesitnm est, ut est et reseriptum, ad embargo, lo que torpemente 6 por delito se ad-
compendium beredis non debet pertinere. quirió no debe redundar en beneficio del herede-
ro, según consta también por Rescripto.
17. PAULITS Libro 1. (4) Qu.aes€ionum.— Vides.- 17. PAULO; Cuestiones, libro 1.—Veamos, pues,
mus ergo, si heres, ad quem aliquid pervenerit, si el heredero, á cuyo poden hubiere llegado algu-
eonsumscrit id, quod pervenit, desinat teneri, an na cosa, hubiere consumido lo que á su poder lle-
vero suffleit seinel perveniase? et si consumto co gó, ¿deja de estar obligado, 6 basta acaso que una
decessorlt, utrura adveraus heredera eius omni- vez haya llegado á su poder? y si, consumido
modo competit actio, quouiam hereditariam sus- aquello, hubiere fallecido, ¿compete acaso la ác-
ccpit obliga.tioncm, an non sit dauda, qu.ouiam. %ón de, todos modos contra su heredero, porque
ad secundtun heredem nihil pervenit? Et (5) me- tomó á su cargo la obligación de la herencia, 6
Rus est, omnimodo coinpetere 1» heredera heredia no se ha de dar, porque nada llegó á poder del
actionem; sufficit enini semel perveuissc ad pro- segundo heredero? Y es mejor, que de todos mo-
ximum heredera, et (6) perpetua actio case coe- dos compota la acción contra el heredero del he-
pit; alioquin dice.ndum cnt, ncc ipsum, qui con- redero; porque basta que 'una vez haya llegado
surnsit, quod ad cura pervenit, tener¡. la cosa á poder del heredero inmediato, y la acción
comenzó á ser perpétus; de otro modo, se habrá
de decir que no está obligado ni aun el mismo que
consumió lo que á su poder llegó.

18. IuLIAws libro LXIV. Digestorun.—Si ipsa 18. Jtrr.IANO; Digesto, libro LXIV.—Si pereció

C1 quod, inserta Ha¡. (4) V., Hcd.


() alió, IIat. (5) Tsr.; At, PL igtn cÓr'ceiÓst baitast6 antigua, r.
(5) quod, mal. (a) uod., ¡Jal.
Tomo 145

350 »IGESTO.—LmBO 1V TiTULO It

res, qUae ad aliurn pervenit, iitxiit, non essc lo- la cosa misma que llegó 4 poder de otro, no dire-
cupletiorem dieenius; sin vero in pecuniam aliam- mos que éste es más rico; pero si fué convertida
ve rem conversa sit, nihil amplias quaereadum en dinero ó en otra cosa, no ha de inquirirse ya
est, quis exitus sit, sed omnimodo locuples factus más cuál sea el resultado, sino que de todos nio-
vidctur, licet postea deperclat (1). Nam et Impe- dos se entiende que aquel se ha enriquecido, aun-
rator Titus (2) Antoninus Claudio Frontino de que después la pierda. Porque también el Empe-
prctiis rrum hereditariarum rescripsit, ob Id. rador Tito Antonino manifestó por Rescripto 4
ipsum peti ab co hereditatein posse, quia, hect Claudio Frontino respecto 4 los precios de las co-
res, quae la hereditate fucrant, apud eum non sas de la herencia, que por esto mismo se puede
Bint, tamen pretium enruin, quo loeupletem eufl reclamar de él la herencia, porque aunque no es-
vol saepius mutata specie f.cicndo, perinde obli- tén en su poder las cosas que hablan sido de Ja
gat, ae si corpora ipsa in eadem specie mansis- herencia, sin embargo, el precio de ellas, enri-
ent. queciéndose con él, 6 más frecuentemente con
la transformación en otra especie, le obliga de
igual manera que si las mismas cosas hubieren
permanecido en su propia forma.
19. Gaitrs libro IV. ad Ediciun provinciale.— 19. GAYO; comentarios al Edicto provincial, u-
Quod autOm In beredem catenus pollicetur actio- bro 1V—Mas lo de que el Procónsul promete ac-
nem Proconsul, quatenus ad eum pervenerit, In- ción contra el heredero por tanto cuanto hubiere
te1ligendum est, ad perpetuo dandam actionem llegado 4 su poder, ha de entenderse que se refie-
pertinere. re 4 que se ha de dar la acción á perpetuidad.
20. ULPIAflJS libro XI. ad L'dictuir&. - Quan- 20. ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro XL
tum autem ad heredem pervenerit, litis contesta- —Paro al tiempo de la contestación de la demanda
tac tempore spcctabitur, si 100(10 certum sit ah- se verá cuánto haya llegado 4 poder del herede-
quid perveuisso. Idem et ipsius, qui vim intulit, ro, si acaso fuera cierto que algo llegó 4 su po-
(Si) sic la corpus patrimonii pervenit aliquid, at der. Lo mismo también respecto al que empleó la
certum sit ad heredem pervouturum, id est (3), fuerza, si alguna cosa entró de tal manera en la
si debitor liberatus est. masa de su patrimonio, que sea cierto que haya
de ir 4 poder del heredero, esto es, si un deudor
fué declarado libre.
21. PAULUS libro XL ad Ediclum.— Si nxulier 21. PAULO; Comentarios al Edicto, libro II.—
contra patrouum sum ingrata facta SClCflH 80 Si una mujer que se hizo ingrata contra su patro-
ingratani, quum de sao statu periclitabatur, al¡- no, sabiendo que era ingrata, hubiere dado ó pro-
quid patrono dederit vol promiserit, nc in servi- metido, cuando peligraba en su estado, alguna
tutem redigatur, cessat Edictum, quia huno sibi cosa 4 su patrono, para que no fuera reducida 4
metum ipsa infert. la esclavitud, no tiene aplicación el Edicto, por-
que ella se infunde 4 si misma este miedo.
§ 1.—Quod metus causa gestum cnt, aullo tem- § 1.—Lo que por causa de miedo se hubiere
pore Praetor ratum habebit. hecho, en ningún tiempo lo tendrá el Pretor pol.
válido.
§ ,—Qui possessonem non sui fundi tradidit, § 2.—El que entregó la posesión de un fundo
non quanti fundus, sed quanti posscssio est, eius que no era suyo, conseguirá el cuádruplo, no de
quadrupluin vol nimplum cum fructibus conse- cuanto vale el fundo, sino de cuanto vale la pose-
quctur; aestimatur enim, quod restitui oportet, sión, ó su importe sencillo con los frutos; porque
Id. cnt, quod abest; (abest) auteni nuda possossio se estima lo que debe restituirse, esto es, lo que
eum suis fructibus; quod et Pomponius. falta; pero falta la muda posesión con sus frutos;
que es lo que también dice Pomponio.
§ 3.—Si dos motu promissa sit, non puto nasci § 3.—Si por miedo se prometió la dote, no creo
obligationem, quia cnt verissimum, neo taleni que nace obligación, porque es muy verdadero,
promissionem dotis ullarn C856. que es nula tal promesa de dote.
§ 4.—Si rnetu coactus sim ab emtione, locatio- § 4.—Si por miedo hubierayo sido obligado i.
nc diseedere, videudum est, en nihil sit acti, et apartarme de una compra, 6 do un arrendamien-
antiqua obligatio remaneat, an hoc simile (4) to, Be ha de ver si es nulo este acto, y Bubsista La
sit acceptilationi, quia nulla ex (5) bonae fidei antigua obligación, ó si esto es semejante 4 la
obhigatione ponsirnus niti (6), quum finita sit, aceptilación, porque no nos podamos apoyar en
dum amittitur. Et magis est, at simílis species una obligación de buena fe, pues queda extingui-
acceptilationi (7) sit; et ideo Praetonia actio (8) da cuando se pierde. Y es preferible que sea una
nascitur, especie semejante ¿la aceptilación; y por ello nace
la acción Protonia.
§ 5.—Si metu coactus edil heroditatem, puto § 5.—Si constreñido por miedo adi una heren-
me heredem effici, quia, quamvis, si liberum es- cia, opino que me hago heredero, porque aun
set, noluissern, turnen coactus volul; sed por Prae- cuando yo no babnia querido, si hubiese tenido

() depereat, Veig,
(2) Plus, T'u.
(5) Idem si, (en iug4r de id eet). Ha. (8) utl, Vui.
(4) dissmI1e, anUyua,nene en eh cóLijee Fi., Br. (7) Begun T,xwr., aeetilattonE; acesptllathouts, FI. eegua
(b ex, rM*ia ¡Mi.; unOa actione ex bonae Mel obflgato- reciente corrección
ne, V'Lg. (5) echo, wi(t.eBr.
oa ¡ial.

DXGSTO.—LTBRO IY TITULO TU ari
torem res lit'acndus sum, ut abstinendi mihi p libertad, quise aunque violentado; pero debo ser
testas tribuatUr. restituido por el Pretor, para que se me dé la fa-
cultad de abstenerme.
§ 6.—Si coactus hereditatem repudiem, dupli- § 6.—Si forzado repudiara una herencia, el Pre-
ci via Praetor mliii suceurrit, aut utiles acti enes tor inc auxilia por dos medios, 6 dándome como
quasi beredi dando, aut actionem metus causa á heredero las acciones útiles, 6 concediéndome
praestarido, ut quain viam ego elegerim, hace la acción por causa de miedo, para que me quede
inihi pateat. expedita la vía que yo hubiere. elegido.

22. PATJLtIS libro I. Setntiarttm (1). - Qui 22. PAULO; Sentencias, libro 1.—Si alguien me-
í.n eareerem quem dctrusit, ut aliquid ci extr- tió á otro en Ja carcel, para arrancarle alguna co-
queret, quiciquid ob Iianeeausam factum et, nul- sa, cuanto por esta causa se hizo es de ningún
lius momenti est. valor.

28. ULPIANTJS Libro V. Opinionuvt. -Non est 28. ULPIANo; Opiniones, libro V.--No es vero-
verisimil, compulsurn lii urbe iniqus indebitum símil que el que pretendía que tenla una dignidad
solvisse eum, qui claram dignitatem se habere ilustre, haya pagado lo que no debía, forzado in-
praetendebat, quum potucrit ius publicum invo- justamente en la ciudad, porque habría podido
care et adire aliqu.ern potestate praeditum, qui invocar el derecho público y acudir á cualquiera
utique vim eum pati prohibnisset; sed hulusmodi dotado de potestad, quien ciertamente habría im-
pra.esiuntioni debet apertissimas probationes vio- pedido que sufriese la violencia; pero contra se-
lentise opponere. mejante presunción debe oponer evidentísimas
pruebas de la violencia.
§ 1.— Si iusto nitn perterritus cognitionem § 1.—Si amedrentado con fundado miedo por la
(), ad quam ut vinetiia iret, poteno adversarius vista de una causa, á la cual un poderoso adver-
minabatur, id, quod habere lieebat, compulsus sario le amenazaba que irla como preso, uno ven-
yendidit, res suae aequitati per Prasidem pro- dió forzado lo que le era licito tener, es restituida
vineiae xestituitur. la cosa á su equidad por el Presidente de la pro-
vincia.
§ 2.—Sifoeneratc>rinciviliter custodiendo athle- § 2—Si un usurero, deteniendo ilegalmente á
tam et a certaminibus prohibendo cayere compu- un atleta 6 impidiéndole asistir á las luchas, le
lerit ultra quantitatein debitae pecuniae, bis pro- hubiere compelido á dar canción por mayor can-
batis couipetens iudex rem suae aequltati resti- tidad que el dinero debido, probado esto, deter-
tuí dccernat, mine el juez competente que se restitaya la cosa
á su equidad.
§ 3.—Si quis quod adversario non debebat, de- § 3.T12 alguno fué apremiado por fuerza, in-
legante co, per vim, apparitone (3) Praesidis terviniendo el alguacil del Presidente, sin cono-
interveniente, sine notione ludicis coactus est cimiento del juez, é dar lo que no debía á su ad-
dare, iudex inciviliter extorta restitui ab co, qui versario, delegándolo éste, mande el .juez que lo
reí darnnum praestiterit, iubcat. Quodsi debitis injustamente sacado por fuerza sea restituido por
(4) aatisfecit simplici iussione, et non cognitione el que hubiere causado ol daño de la cosa. Pero
habita, quatnvis non extra ordinem exactionem sipagó lo que debía, por simple mandato, y no
fien, sed eiviliter oportuit, tamen qnae solutioni habiendo mediado conocimiento de causa, no obs-
dcbitarnm ab co quantitatiun profeeerunt, revo- tante que no debió hacerse la exacción fuera del
care incivile cel. orden regular, sino conforme á derecho, sin em-
bargo, es injusto revocar lo que sirvió para pago
de las cantidades debidas por él.
TIT. UI TITULO III
DE DOLO MALO DEL DOLO MALO
[0/'. CoI. II. 20 ().] (Va.e CM. H. so (21).)
1. ULPIANrJS ¿iln'o XI. ad Edietum.— Iioc Edi- 1. ULPIANO; Comentarios al Edicto, Libro XL—
cto Praetor adversus varios et dolosos, qui allis Con este Edicto subvino el Pretor contra los fa-
ohfuerunt calliditate quadam,. subvenit, nc vol laces y dolosos, que con cierta astucia perjudica-91
illis malitia sua sit lucrosa, vel istis simplicitas ron á otros, para que ni á aquellos les sea lucra-
damnoga. tiva su malicia, ni perjudicial A estos su sencillez.
§ 1.—Verba niem Editi talla sunt: QUAi DO- § 1.—Mas tales son las palabras del Edieto
LO MALO FACT. ESSE DLOENTU1t, Si DB HIS REBVS «Respecto A las cosas que se dijere que han sido
ALIA ACTIO NON nnx'r, ET IUSTA CAUSA nssa YID- »hechas con dolo malo, si sobre tales cosas no hu-
BITU, XUDIOIUM DABO. biere otra acción, y pareciere que hay justa can-
»sa, daré üna acción».
§ 2.—Dolum malum Servius quidem ita dcli- § 2.—Servio definió así ciertamente el dolo ma-
nhit, machinationem quandam altenius clecipien- lo: cierta maquinación para engañar A otro, cuan-
di causa, qnumaliud simulatur, et aliud agitur. do se simula una cosa, y se hace otra. Pero Labeon
Labeo autem, posse et sine simulatioiie id agi, ut dice, que también sin simulación puede obrarse

(1) Vdoe .Paulj genit. rec. 1.?. lo,


59 conftione ludicis ad qnem, Hai.; ob eognitionsni, ad S)-vo to e, aDDarltorS.
quam, Viag, (4) debitor, Ha¿.

32 DIGESTO.—LIBRO 1V: TITULO III

quis.circumveniatur, posse et sine dolo ui&o aliuci de modo que se engañe á, alguien, y que también
agi, aliud simulan, sieuti faciulkt, qui por chis- sin dolo malo puede hacerse una cosa,.y simularse
uiodi disairnulationem deservi.ant (1), et tuentur otra, como hacen los que con disimulación de esta
vel sua, vel aliena. Itaque ipse sic deliniit, doluin naturaleza cuidan y defienden ó sus propios inte-
nialum esse omnem callidatem (2), fal.laciam, ma- reses, 6 los ajenos Y por cato lo definió él as: do-
chivationem ad eircumvenienduin, fallendiim, lo malo es toda astucia, fallacia, ó maquinación
deipiendum alterui adhibitam. Labeonis del!- empleada para sorprender, engañar, 6 defraudar
nitio vera est. á otro. La definición de Labeon es verdadera.
§ 3.—Non fuit autem contentus Praetor «dolum» § 3.—Mas no se contentó el Pretor con decir
dicere, sed adiecit «ma1um., quoniam veteres do- «dolo», sino que añadió «malo», porque los anti-
¡'am etiam bonum dieeb ant, et pro sollertia hoc guos decían que también habla dolo bueno, y da-
jiornen. accipiebant, maxime si adversus hostem ban este nombre & la astucia, mayormente si al-
latróuemve quia machinetur, guien maquinase alguna cosa contra el enemigo
4 el ladrón.
§ 4.—Att Praetor: «si de bis rebus alia actio § 4.—Dice el Pretor: «si sobre tales cosas no ¡ni-
non cnt»; morito Praetor ita demum hane ¿ctio- biere otra acción»; y con razón promete el Pretor
nem pollicetur, si alía non sit, quoniam famosa esta acción, solamente si no hubiera otra, porque
actio non temere debuit a Praetore dcc cmi, si temerariamente no debió concederse por el Pre-
sit civilis vel honoraria, qua possit expeniri; 'as- tor una acción infamante, si la hubiese civil ú
que adeo, ut et Pedius libro octavo (3) seribat, honoraria, por la cual pudiera reclamarse; y esto
etiamsi interclictum sit, que quia expeniri, vel hasta el punto, de que también Pedio escribe oir
excoptio, qua se tueri possit, eessaro hee Edi- su libro octavo, que no tiene aplicación este Edic-
etixm. Idem et Poniponius libro VicesiflIo octavo to, aunque sólo haya un interdicto por el que al-
(4); el adilelt, etsi stipulatione tutus sit quia, eu.m guien pueda reclamar, ó una excepción con la que
actionem de dolo hab ere non poase, utputa si de defenderse. Lo mismo dice también Pomponio en
dolo stipulatum uit. su libro vigésimo octavo; y añade, que si alguno
estuviera seguro con una estipulación, no puedo
tener la acción de dolo, como por ejemplo, si se
estipulé sobre el dolo.
5.—Idem Pomponius alt, etsi actioneni in § 5.—El mismo Pomponio dice, que aun cuando
nos darí non oporteat, veiuti si stipixlatio tam no convenga que se dé acción contra nosotros, co-
turpis dolo malo facta sit, ut nemo daturus sit ex mo por ejemplo, si con dolo malo se hubiere he-
ea actionem, non dcber.e laborare (5), ut babeam. cho una estipulación tan torpe, que nadie haya
de dolo malo actionem, quum nemo Bit adversas de dar acción por ella,, no debo trabajar para te-
me daturus a.ctionem. ner la acción de dolo malo, porque nadie habrá
de dar acción contra mi.
§ 6.—Id.em Pomponius rofrt, Laboonem ex1ti- § 6.—Refiere el mismo Pomponio, que opina
mare, etiamsi quis in integrum restituí possit, Labeon, que si alguien puede ser restituido por
no» debere ci hane aetionem comp otero; et si alta entero, tampoco debe competerle esta acción; y
actio tempere finita siC, hanc competer e non de- que si la otra acción se hubiere extinguido por el
bore sibi imputaturo co, qui agere supersedit, lapso de tiempo, no debe competer esta, habiendo
nisi in hoe quoque dolus malus admisaus siC, ut de imputárselo h. si propio el que dejó de ejercitar
tempus exiret. aquella, á no ser que también en esto se haya em-
pleado dolo malo, para que pasase el tiempo.
§ 7.—SL quia, uum actionem civilem baberet, § 7.—Si alguien, teniendo una acción civil, ú
vel honoraniam in stipulatum dedu.ctain, accepti- honoraria convertida en estipulación, la hubiere
¡atiene vol alio modo austulerit, de dolo expeniri extinguido por la aceptilación 4 de otro cualquier
non potenit, quouiam habuit aliam actionem, ni- modo, no podrá reclamar por la de dolo malo, por-
si in amittenda actione dolum malum passus ost. que tuvo otra acción, A menos que haya padecido
dolo malo al perder la acción.
§ 8.—Non solum. autem, si adversus eum sit § 8.—Mas no solamente si hubiera otra acción
alia actio, adversus quem de dolo quaeritur, contra aquel de quien se reclama por La do dolo,

2. PÁULJS Libro XI. ad Edictum. - ve¡ ab co 2. PAULO; Comentarios al Edicto, Libro XI.-6
res servari poterit, si de él se pudiere obtener la cosa,
3. ULPXATUS Libro XI. ad Ediotusn— non ha- 3. ULPIANO; Comentarios al Edicto, Libro XI.—
bet hoc Edietun loeum; veruin etiam, si adver- deja detener lugar este Edicto; sino también si
sus alium contra otro
4. PAULUS Libro XI. ad Edictum. sit actio, 4 P..uio; Comentarios al Edicto, Libro XI.—
vol si ab alio res mi.hi servari potest. hubiera acción, 6 si de otro puede conseguirse
para ml la cosa.
5. ULPIANUS libro XI. ad FJdicturii.— Ideoque 5. ULPIANO; Comentarios al Edicto, Libro XI.-.--
Si quia pupillus a Titio tutore auctore colludento Y por tanto, si algún pupilo hubiere sido engaña-
circumacriptus sit, non dabere eum de dolo (6) do por Ticio con la intervención y el concierto de.
actionem adversas Titium habere, quum habeat su tutor, no debe tener él contra Ticio la acción

(1) servant, HCL1. Puig. () XXVII. Puig.


() Aí sí exo; pero hado ¿seras cafljdltaterc&.—N. dei T. (5) )abOra*1,
(8) RODO1 sal. fO) malo, nsertu. Eui.

DIGESTO,—LIBRO IV: TiTVLO III 353:

tntelae actionem, per quam eonsequafur, quod de dolo, porque tiene la acción de. tutela para con-
sua intorsit. Piano si tutor solvendo non sit, di- seguir por ella lo que le importe.. Pero si el tutor
cend.urn erit, de dolo actionem dan ej. no fuera solvente, se habrá de decir que se [e da
la acción de dolo.

6. GÁHYS libro IV. ad Rdictun provinciae.— 6. GAYO; Comentarios al Edicto. provincia2, li-
Na'n is nullani videtur actionem habere, eui pro- bro IV.—Porque parece que no tiene acción algu
pter inopiam adversanii inanis actio est. na aquelpara quien la acción es. baldia por la ¡u-
digencia de su adversario.

7. ULPIANIJS libro XI. ad Edict,,,n. - t ele- 7. Utrio; Gomenarios al Edicto, libro XI.—
uauter Pompoflius hace verba 'sí alia actio non Y discretamente interpreta Pomponio estas pala-
;it», sic excipit, quasi res alio modo ei, ad quom bras, «si no hubiere otra acción», de esta manera,
ea res pertinet, salva esse non poterit. Nec vide- si de otro modo no pudiere tener salva la cosa
tun ltuic senteutiae adversari, quod Inlianus li- aquel á quien la cosa pertenece. 'Y no parece que:
bro quarto seribit, si rninor annis viginti quin- se opone á esta opinión lo que escribe Juliano en
que consilio Sorvi cireuniscriptus eum vendidit su libro cuarto, que si un menor de veinticinco
um peculio, emtorquc eum manumisit, dhndam años, engañado por el consejo de su esclavo, hu-
n manumissum de dolo actionem. Bbc enim sic biere vendido á éste COlI SU peculio, y el compra-
aeeipimns, carere dolo eintorem, itt ex emto te- dor lo hubiere manumitido, deberá darse contra
neri non possit ant nullam esse venditionem, el manumitido la acción de dolo. Porque esto lo
El¡ ir. bac ipso, ut venderet, circaniscniptus est. entendemos as!, que no hay dolo en el comprador,
Et quod minor proponitur, non inducit in inte- de suerte que no pueda estar obligado por la com-
grum restitutionem (1); nam ad.vcrsus inanumis- pra; 6 que es nula la venta, si precisamente para
sum niilla iii integrum retitutio potest locum ha- que vendiera fué engañado. Y lo que Be dice de
hero. que fué un menor, no lleva aparejada restitución
por entero; porque contra un manumitido no pue-
de tener lugar ninguna restitución por entero.
1.—Secundnm qua.e, etsi poenali aCtione in- § 1.—Según. lo que, aun cuando sea por. una ac-
demnitati cius eonsuli possit, dieeudum erit, ces- ción penal por la que pueda. &tenderse á su in-
sare de dolo acti000m. demnización, se habrá de decir que cesa la ac-
ción de dolo.
§ 2.—Pomponius autem, etiamsi popular.is actio § .—Pero Pomponio añade, que aunque la ac-
siL, ceseare de dolo ait actionem, ción sea la popular, cesa la acción de dolo.
§ 3.—Non solum auteni, si alia actio non sit, § 3.—Mas opina Labeón, qae ha de darse la ac-
sed et si dubitetur, an alia sit, putat Labeo d ción de dolo, no solo si no hubiera otra acción,
dolo dandam actionem; et affert talem speciem: sitio también si se dudara si la hay; y pone este
Qui servuni mili debobat vl ex venditione vel ejemplo: Uno que me debla un esclavo 6 por venta
ex stipulatu, venenum ej dediL et sic eum tradi- ó por estipulación, le cIé un veneno y lo entregó
dit;.vel fundum, et dum tradit, imposuit ci ser- así; 6 me debia un fundo, y mientras lo entrega
vitutem, v1 aedificia diruit, arbores excidit vol ha, le impuso una servidumbre, 6 derribé los edi-
(2) extirpavit, ait Labeo, sive cavit de dolo, sive ficios, cortó é extirpó los árboles; dice Labeon,
non, dandam in cmii de dolo actionem, quoniam,, lue tanto si dió caución de dolo, como si no, ha
si cavit, dubium est, an competat ex stipulatu e darse contra él la acción de dolo, porque, si
actio. Sed est venus, siquiclem do dolo cauturn dió caución, es dudoso que competa acción por lo
est, cessare actionem de dolo, quoniarn est ex sti- estipulado. Pero es más verdadero, que si real-
pulatu actio; si non est eautum, iii ex cuita qUi- mente se cIé caución de dolo, cesa la acción de
deni actione ecssat de dolo actio, quoniam est ex dolo, porque hay la acción por lo estipulado; si no:
emto; iii ex etipulatu de dolo actio, neeessania se dió caución, cesa ciertamente en lar acción-de
est. compra la acción de dolo, porque hay la de com-
pra; en la de lo estipulado es necesaria la acción
de dolo;
§ 4,—Si servum usuarium (3) proprietanius oc- § 4.—Si el propietario mató al esclavo cuyo uso
cidit, legis Aquilino actioni et ad exhibendum. pertenecla. á otro, sujétase ál la acción de la ley
accedit (4), si poseideus. proprietanius occidit, Aquilia y 4 la de exhibición, si lo maté. el propiet.
ideoque cessat de dolo actio. que lo pos ola, y cesa por lo tanto la acción
de dolo.
§ 5.—Item si servum legatum horco ante adi- § 5.—Igualmente, si el heredero hubiere mata-
tam hereditateni oçcidei'it, quoniam prius, quam do antes de adida la herencia -á liii: esclavo lega-
faetus sit legatarii, interemtus est, cessat legis do, cesa la acción de la ley Aqnilia, porque fuá;
Aquiliac actio; de dolo autem actio, quocun- muerto antes que se hubiere hecho del legatario;
que tempere eum oceidcnit, cessat, quia ex te- pero, cualquiera que sea el tiempo en que-lo hu-
stamento actio conipetit. biere matado, cesal& acción de dolo, porque com-
pete la acción del testamento.
§ 6.—Si quadmupes tua dolo alterius damnum § 6.—Si un cuadnipcdo tuyo me hubiere causa--
mihi dderit, quacritur, an de dolo haheani ad- do daño por dolo do alguien, se pregunta, ¿ten-
versus eum actioneni? Et pinenit mibi quod La- dré acaso contra éste la acción de dolo? Y inc pa-

(1 Sive enim aceipimijs carro dolo eflitoteixi, uI et enitci (5) vincain, inserte. R41
tener, jn possit, sive nullam—elrenmserjptns set. (quod et (8) ueur&rium- erre. cnente ¿a. Vidg.
prov onitur) non lnctucftun in integrum.restguuo, Hak (t) Según cotJeura de 9r.; aeeldltj 1Z.

354 DIGESTO.—LIBRO IV: TÍ!rULO III

bco 8cribit, si dominus quadrupedis non sk sol- reció bien lo que escribe Labeon, que si el dueñt
vendo, dan debere de dolo, quamvis, si noxao del cuadrúpedo no fuera solvente, debe darse la
deditio sit secuta, non puco dandam, neo in id, acción de dolo, aunque si hubiere seguido la en-
quod excedit. trega por la noxa, no opino que haya de darse, ni
aun por aquello que excede.
§ 7.—Idem Labeo quaenit, si compeditum ser § 7.—Pregunta el mismo Labeon: si á un escla-
vum meum, ut fugeret solveris, an do dolo actio vo mio encadenado lo hubieres desatado para que
danda sit? Et ait Quintus (1) apud eum notaus, huyese, ¿se dará la acción de dolo? Y dice Quinto
si non misericordia ductus fecisti, furti teneris en sus notas á aquél, que si no lo hiciste llevado
si misericordia, in factuin actionem darí debere. de misericordia, estás obligado por la acción de
hurto; pero si por misericordia, debe darse la ac-
ción por el hecho.
§ 8.—Servus pactionis pro libertate reum. do- § 8.—Un esclavo dió á su señor una persona
mino dedit ea conditione, nt post libertatein obligada con pacto por su libertad, con esta con-
transferatur in eum obligatio, manumissus non dición, que después de la manumisión se transfi-
patitur in se obligationem bransferri; Pomponius riese é. él la obligación; manumitido, no consien-
cribit, loeum babere de dolo actionem; sed si te que á él se transfiera la obligación; escribe Pom-
per l)atronUm stabit, que minus obligatio trans- ponio, que tiene lugar la acción de dolo pero si
feratur, dieendum ait, patronum exceptione a reo consistiere en el patrono que la obligación no se
sumniovendum. Ego moveor, quemadmodum de transfiera, añade que ha de decirse, que el pa-
dolo actio aabitnr, quum sit (2) alia actio? nisi trono será repelido con excepción por el obligado.
forte quis dicat, quoniam exceptione patronus Yo pregunto, ¿cómo se dará la acción de dolo, ha-
summoveni potest, si agat eum reo, debere dici, biendo otra acción? á no ser que acaso diga al-
quasi nulla actio su, quae exceptione repellitur, guien, que puesto que el patrono puede ser repe-
de dolo deecrnendam. Atqui patronus tune sum- lido con excepción, si reclamara contra el obliga-
movetur, si nolit expromissorem ipsum nianu- do, debe afirmarse que, como si fuera baldía la
missum aceipere; expromissoni plane adversus acción que es repelida con excepción, ha de con-
manumissuxn dan debebit de dolo, ant si non sil cederse la de dolo. Mas como entonces es repelido
solvendo expromissor, domino dabitur. el patrono, cuando no quiere recibir como obli-
gado al mismo manumitido, deberá ciertamente
darse al que promete la acción de dolo contra el
manumitido, ó si el que promete no fuere solven-
te, se dará al señor.
§ 9.—Si dolo malo procurator passus sit vince- § 9.—Si con dolo malo hubiere permitido mi
re adversarium meum, ut absolveretur, an de do- procurador que venciese mi adversario, para que
lo inihi actio adversus eum, qui vicit, competat, fuera absuelto, puede preguntarse ¿me compete-
potest quaeni. Et puto non competere, si paratus rá acaso la acción de dolo contra el que venció?
sit reus transferre iudieium (3) sub exceptione Y opino que no me compete, si el demnndado es-
hac: «si collusuni cst»; alioquin de dolo actio erit tuviera dispuesto á transferir el juicio con esta
danda, seilieet si eum procuratore agi non pos- excepción, « si hubo colusión»; de otro modo, Be
sit, quia non esset solvendo. habrá de dar la acción de dolo, en el supuesto de
que no pudiera reclamarse contra ci procurador,
porque no fuese solvente.
§ 10.—Idem Pomponius refert, Caecidianuin § 10.—Eefiere. el mismo Pomponio, que el Pre-
(4) Praetorem non dediase de dolo actionem ad- tor Cecidiano no dió la acción de dolo contra uno
versus eum, qui afflrmaverat, idoneum esse eum, que habla aficmado que era abonado otro ¡ quien
ciii mutua pecunia dabatur. Quod verum est nam se daba dinero prestado. Lo que es verdad; por-
nisi ex magna et evidenti calliclitate, non tebct que la acción de dolo no debe darse sino por gran-
de dolo actio dan. de y evidente engaño.
S. GAIUS libro IV. ad £dictum provinciaie.— S. Gvo; Comentarios al Edicto provincial, li-
Quodsi, quum seires eum facultatibus ¡ab¡, tu¡ bro IV.—Peno si sabiendo tú que él earecla de
lucri gratia affirmasti mibi idoneum case, merite bienes, por lucro tuyo me afirmaste que era abo-
adversus te, quum mci decipiendi gratia, altum nado, con razón se ha de dar contra ti la acción
falso laudasti, de dolo iudicium dandum est. de dolo, porque para engañarme abonaste falsa-
mente á otro,
9. Uia'ixwus libro XI. ad Edictum. - Si quis 9. ULPIAaO; Comentarios al Edicto, libro XI.—
affirmavit miflim&m es8e hereditatem, et ita cern Si alguno afirmó que una herencia era pequebisi-
ab herede emit, non est do dolo actio, quuui ex ma, y así la compró del heredero, no hay acción
vendito sufficiat. de dolo, porque basta la de venta,
§ 1.—Si autem inihi persuasenis, ut repudiem § 1.—Pero si me hubieres persuadido á que re-
hereditatem, quasi minus solvendo sil, 'vel ut pudiase la herencia, corno si ésta fuera insolven-
eptem servum, quasi melior co in familia non 8it, te, 6 á que optase por un esclavo, corno si mejor
dico de dolo dandam, si callide hoc feceris. que él no hubiese otro en la familia, digo que
se ha de dar la acción de dolo, si maliciosamente
hubieres hecho esto.
§ 2.--Item si tabulae testamentÍ, nc de inofíl- § 2.—Igualmente, si por largo tiempo se bubie-

(1) Muths, adiciona ¿a VuL. (9) in se, in'ta la Vhig.


(2) ex Ñtipulatu adversuft reum, Vulg. 11 ¿u BaM.s, (1.) Oe aWauum, Vug.
DIGESTO.—LIBRO IV TITULO ItI

Cioso diceretur, din suppresae sint, mox inortu ren ocultado las tablas del testamento, para que
filio prolatae, heredes fflii adversus cos, qui sup- no fuese acusado de inoficioso, y después, muerto
presseruflt et lego Cornelia, et de dolo posee ex- el hijo, se hubieren exhibido, los herederos del
periri. hijo pueden reclamat contra aquellos que las ocul-
taren, así por la acción de la ley Cornelia, como
por la de dolo.
§ 3. [10.] (1)—abeo libro trigesirno septimo § 3. [10.1—Escribe Labeon en el libro trigésimo
(2) posteriorIUfl seribit, si olcum tuum quasi suurn séptimo de los Posteriores, que si Ticio pretendie-
dfcndat Titius, et tu boc oleuni doposueris ap'ud se como suyo aceite tuyo, y tú hubieres deposita-
Selum, ut is hoc vonderet et protium servaret, do este aceite en poder de 5eyo, para que éste lo
donec ínter vos diiudieetur, euius oleum esset, vendiese y guardase el precio, hasta que entre
neque Titius velit indicinrn aceipere, quoniam vosotros se decidiese de quién era el aceite, y Ti-
neque mandati, Ileque soquestraria Seium conve- cio no quisiera aceptar el juicio, ha de ejercitarse
nire potes, nonduni impleta conditione deposi- la acción de dolo contra Ticio, porque no puedes
tiofliS, de dolo advereus Titiuin agendum. Sed demandar á Scyo ni por la acción de mandato, ni
pompOuuliS libro vicesimo septimo, posee eum se- por la de secuestro, no habiéndose cumplido toda-
questre praeseriptis verbis actione agi, vl si le vta la condición del depósito. Pero dice Pomponio
solvendo non sit, eum Titio de dolo; quae distin- en su libro vigésimo séptimo, que se puede recla-
ctio vera 0850 videtur. mar por la acción praescriptis verbis contra el se-
cuestrador, ó si éste no fuera solvente, contra Ti-
cio por la de dolo; cuya distinción parece que es
verdadera.
§ 4.—Et, si servum pignoratum noxao mihi de- § 4.—? si por medio del juez me hubieres dado
deris per iudiei, et ita () absolutus de dolo te- por noxa un esclavo pignorado, y de esta manera
iis, si apparucrit cese eum pignori datum fueres absuelto, quedaras obligado por la acción
hace de dolo actio noxalis cnt. Ideo Labeo quo- de dolo, si hubiere aparecido que aquel habla sido
que libro trigesimo Pratoris peregrini seribit, dacio en prenda; esta acción de dolo será noxal.
de dolo actionem servi nomine, interduni de pe- Y por esto escribe también Labeon en el libro tri-
culio, interdum noxalem dan. Nam si ea res asi, gésimo del Pretor peregrino, que en nombre del
in qnarn dome commissus cst, ex qua de peculio esclavo se da la acción de dolo, unas veces sobre el
daretur actio, et mine in (4) peculio dandarn sin peculio, y otras noxal. Porque si la cosa respecto
vero ea sit, ex qua noxalis, hoc quoque noxale de la que se cometió el dolo es de aquellas por las
futurunL que se darla la acción de peculio, tambien en este
caso ha de darse dicha acción de peculio; pero si
fuera una por la que correspondiese la noxal, tam-
bién la presente acción habrá de ser noxal.
§ 5.—Morito causae cognitionen Praetor inse- § 5. -Con razón añadió el Pretor el conoci-
mit; uequ.e erdm paseiiIl hace actio indulgend.a miento de causa; porque no ha de concederse esta
est; nam ecce, in priinis si modica summa sit, acción indistintamente; pues, en primer lugar, hé
aqul que si la cantidad fuese módica,
10. [11.1 PAT3LUS Libro XI. ad Edictun. - lii 10. [11.1 PAULO; Comentarios al Edicto, Libro
cst, usque ad duos aurcos, XI.—esto es, hasta dos áureos,
11. [12.1 UL1'IANUS libro XL ad Edicum..—non II. 12.I UtxAiw; Comentarios al Edicto, Libro
debet dan. XI.—no debe darse.
§ 1.—Quibusdarn personis non dabitur, utputa § 1.—No se dará á ciertas personas, por ejem-
libenis vel libertis adversus patentes patronosvc, plo, á los hijos ó it los libertos contra sus ascen-
quum sit famosa. Sed nec humuli advereus eum, dientes 6 patronos, porque es infamante. Pero
qui diguitate exeellet, debet (5) dan, puta pie- tampoco debe darse al do humilde clase contra el
heio adversus Consularem reeeptae auctoritatis, que descuella por su dignidad; por ejemplo, al
vel luxurioso atquc prodigo, ant alias vil¡ adver- plebeyo contra el Consular de autoridad reconoci-
sus hominem vitae emendatioris et ita La.beo. da, ó al lujurioso y al pródigo, 6 al de otra mane-
Quid ergo est? In honiim persona dieondum est, ra vil contra hombre de vida más arreglada; y así
*in faetum» verbis temperandam (6) actionem lo dice Labeon. ¿Qué se hace, pues, en este caso?
dandam, ut bonee fidei mentio fiat, Ilespecto de estas personas se ha de decir, que se
ha de dar acción «por el hecho», que habrá de mo-
derarse con las palabras, de suerte que se haga
mención de su buena fe,
12. [13.1 PAULUS Libro XI. ad .&lietum.—ne ex 12. [18.] PAULo; Comentarios al Edicto, libro
dolo mio lucrentiir. XI.—para que no se lucren con su dolo.
13. r14.1 ULPIARIJS Libro XL ad Edictum.—JiIe- 13, [14.] UL.PIANO; Comentarios al Edicto, U-
redibus tamen harum personartun, item adversus bro XI.—Mas se deberá dar la acción de dolo, así
heredes de dolo actio cnt danda. it los herederos, como contra los herederos de es-
tas personas.

(1) La# ediciones va190r58 comienzas aquí un nuero frag-


mento. () de, HaZ. Vulg.
(2) libro eptlmo, Fbi. (5) Ha¡. Vuíg4 debent, Fi.
(3) (En lugar de ita), 8j, £i Vug. () de dolo, Cnáerta HaZ.

356 DtGISTo—LIBRo lv: !rITTJLO fil
1.—Item iii causae cognitione versan Labeo § 1.—También dice Labeon, que en el conoci-
ait, ne in pupillum de dolo detur actio, nisi forte miento de causa se comprende el que no se de con-
nomine hereditario conveniatur. Eo arbitror et tra un pupilo la acción de dolo, á no ser que sea
ex suo dolo conveniendum, si proximus pube*ta- demandado á titulo de heredero. Yo opino que
ti est; maxime si lócuplotior ex hoc faetas est. debe ser demandado también por su dolo, si está
próximo á la pubertad; mayormente, si pon él Se
hizo más rico.
14.:[15J PAULUS libro XI. ad Edictun.—Quid 14. [15.] PACLO; Comentarios al Edicto, libro
enim, si impatnaverit a procuratore petitoris, ut XI.—Qué se dirá, pues, si hubiere impetrado del
ab eo absolveretur, vel si de tutore inentitus pe- procurador del demandante, que por 61 fuese ab-
cuniain accepit, vel alia siinilia admisit, quae suelto, 6 si habiendo mentido respecto á su tutor
non magnani machinationem exigunt? recibió dinero, 6 si hizo otra cosa semejante, de
las que no requieren grande artificio?
15. [16.1 ULPANUS libro XI. ad Edictun,.—Sed 15. [16.] ULFIA140; Comentarios al Edicto, libro
et ex dolo tutonis, si factus est locupletior, puto XL—Pero si se hizo más rico, opino que también
iii eum dandam actionem, sient exceptio d.atur. por el dolo del tutor se ha de dar contra él la ac-
ción, as! como se da excepción.
§ 1.—Sed an in municipes de dolo detur actio, § 1.—Pero dúdase si se da la acción de dolo con-
dubitatur. Et puto, ex eno quidcrn dolo non posee tra los Municipios. Y opino, que, 4 la verdad, no
dan; quid onun munícipes dolo facere poselunt? puede darse por su dolo; porque ¿qué pueden ha-
Sed si quid ad ces pervenit ex dolo eorum, qui cer eón dolo los Municipios? Pero si algún lucro
res connun administrant, puto dandam. De dolo les ha alcanzado por el dolo de los que adminis-
auteni decunionum in ipeos decuriones dabitur tran sus bienes, juzgo que debe darse. Mas pon el
de dolo actio. dolo de los Decuriones se dará la acción de dolo
contra los mismos Decuriones.
§ 2. —Item si quid ex dolo proeuratonis ad do- § 2.—Igualmente, si por el dolo del procurador
minum pervenit, datur in doniinuni de dolo actio, resultó algún provecho al principal, se da contra
in quantum ad eum pervenit; nam procurator ex el principal la acción de dolo, por cuanto á él le
dolo sito procul dubio teiietur. alcanzó; porque el procurador sin duda alguna
queda obligado por su dolo.
§ 3.—In hac actione desigilari oportet, euius § 3.—En esta acción debe designarse quién sea
doló factuni sit, quamvis iii metu non sit necease. el que obró con dolo, aunque esto no sea necesa-
rio respecto al miedo,
18. [17) PAULUS libro XI. ad Edietum.—Item 18. [17.] PAULO; Comentarios al Edicto, libro
ex! ¡t Praetor, ut comprehendatur, quid dolo ma- XL—También exige el Pretor que se exprese lo
lo factum sit; ecire enim debet actor, in qua que se haya hecho con dolo malo; porque, el actor
re eireumecniptus sit, nec iii tanto ciiminc va- debe saber en qué cosa haya sido engañado, y no
gari. divagar respecto á tan grave delito.
17. [18.] ULPIANUS libro XI. ad Edictwm.— Si 17.[18.) ULPIANo; Comentarios al Edicto, libro
plures dolo fecerint, et unas restituerit, omnes XI..—Si muchos hubieren obrado con dolo, y uno
liberantur; quod si unus, quanti ea res ost, prae- solo hubiere restituido, todos quedan libres; pero
stiterit, puto adune ceteros liberan. si uno solo hubiere satisfecho cuanto vale la cosa,
opino que también quedan libres los demás.
§ 1.—Raes actio bu heredera et ceteros siicces- § 1.—Esta acción se da contra el heredero y lo
cores datur duntaxat de eo, que (1) ad eos por- demás sucesores, solamente por aquello en que les
venit. alcanzó el lucro.
18. [19.] PAULUS libro XL ad Edictum.—Arbi- 18. 119.] PAULO; Comentarios al Edicto, libro
trío iudieis in lime quoque actione restitutio cora- 11.—También en esta acción se comprende la
prehenditur et, nisi fiat restitutio, sequitur con- restitución al arbitrio del juez, y si no se hiciera
demnatio, quanti ea res est. Ideo autora et liic, la restitución, es consiguiente la condena en cuan-
et iii metus causa actione certa quantit.as non to vale la cosa. Mas, por esto, ni aquí, ni en la ac-
adiicitur, ut pOSsit per conttunaci&m suam tanti ción por causa de miedo, se expresa cantidad cier-
reus condemnari, quanti actor lii litem iuravenit; ta, para que por su contumacia pueda ser conde-
sed (2) officio indicie debet in utraque actione nado el reo en tanto cuanto el actor hubiere jura-
taxatione iuiuxandwn refrenan. do para el litigio; pero por ministerio del juez se
debe en una y otra acción moderar con la tasación
el juramento.
§ 1.—Non tamen semper in bee iudieio arbitrio § 1.—Mas no siempre se ha de dar en este juicio
iudicis dandum caL Quid enim, si manifestum 4 arbitrio del juez. Porque, ¿de qué serviría, si
Sit, restitui non posee? Veinti si servus dolo ma- fuera evidente que no puede restituirse? Por ejem-
lo tradítus defunetus sit, ideóque protinus con- plo, si hubiere fallecido el esclavo entregado con
demnani debeat in id, quod intersit actoris. dolo malo, y por esto deba desde luego condenar-
se en cuanto importase al actor.
§ 2.—Si dominas proprietatis lusulam, culus § 2.—Si el dueño de LL propiedad hubiere bucen.-

(1) 1ito as, qnatenue; quod, H4. Vuig. 2) (54 iuga'r de sed), Licet—debeat, Ha!.

DIGESTO.—LtBRO VV: TÍTULO XII 357

usliBfrflCtUS legatus erat,incenderit, non est de diado la casa cuyo usufructo habla sido legado,
dolo netio, quoniam aliae ex hoc oriuntur actio- no hay acción de dolo, porque de esto nacen otras
nos. acciones.
3.—De co, qui seicns eommodasset (1) pon- § 3.—Trebacio daba la acción de dolo contra el
dera, Ut vendit01 cintori nierces adpeudert, Tre- que á sabiendas hubiese prestado pesas, para que
batiuS de dolo dabat actionem. Atqui si maiora el vendedor pesase las mereanclas al comprador.
pondera coinm0dat (2) id, quod amplius mer- Mas si prestó pesas mayores, aquella mereancla
cis datum cst, repetL condictione potest; si mine- que se dió de más, puede repetirse por la condic-
ra, ut reliqua merx detur, ex ato agi potest, ción; y si menores, puede reclamarse por la ac-
nisi si ea conditiOfle merx venit, at illis ponderi- ción de compra que se dé la mercancía que falta,
bus traderetur, qu.Um ille deciptendi causa affir- a no se' que la mercancía se vendiere con la con-
masstt, ge aequa pondera liabere. dición de que se entregarla con aquellas pesas,
porque para engañar hubiese él afirmado que te-
nia pesas cabales,
4.—Dolo Guias effcctum est, ut lis tempori- § 4,—Por el dolo de aquel por quien se hizo que
bus legitimis tranactis pereat; Trebatius ait de feneciøse el pleito por el lapso de los términos le-
dolo dandum iudieiizrn, non ut arbitrio iudicis gales, dice Trebacio que se ha de dar la acción
res restituatur, sed nt talitum actor consequatur, de dolo, no para que se restituya la cosa á arbi-
quanti cias interfuorit, id non esse factum, no trio del juez, sino para que el actor consiga tan-
aliter observantibus lex circuinscribatur. to cuanto le hubiere importado que esto no se hu-
biese hecho, á fin de que no se duda la ley por
los que procedan de otra manera.
§ ,.—Si servum, qucin ta mihi prorniseras, § 5.—Si otro mató al esclavo que tú me hablas
alias oeciderit, de dolo malo actioneni in eum prometido, con razón juzgan los más que se ha de
dandam plerique recte putant, quia tu a me libe- dar contra él la acción de dolo malo, porque tú
ra.tus sis; ideoque legis A.quiliae actio tibi dene- te libraste respecto á ml de la obligación;y por lo
gabitur. tanto se te denegará la acción de la Ley Aquilia.
18. 120.1 PAtINIÁlws libro XXXVII. Quaestio- 19. [20.) PAPINIANo; Üuestiones,iibro XXXVII.
nuni..—Si fideiussor promissunl animal ante mo- —Si antes de incurrir en mora hubiere matado el
ram occiderit, de dolo actionem reddi adversus fiador el animal prometido, respondieron Neracio
eum oportere Neratuus Priseus et Julianas re- Prisco y Juliano que debe darse contra él la ac-
spondernnt, qUODiLLm dehitore liberato por con- ción de dolo, porque, librado de la obligación el
sequentias (3) ipse quoque dimittitur. deudor, consiguientemente también él queda libre.
20. [21.1 PnLus libro XI. ad Edictura. - Ser- 20. [21.] PAULO; Comentarios al Edicto, libro
vas tu'us quuiu tibi (4) deberet, nec sol'vendo XI.—Debiéndote tu esclavo, y no siendo solven-
sset, bortatu tao pecuniam mutÁam a me acco te, por tu consejo recibió de ml dinero prestado,
pit, et tibi solvit; Labeo ait de dolo malo actio- y te pagó dice Labeon, que se ha de dar contra
neni in te daudani, quia ncc de peculio utilis Bit, ti la acción de dolo malo, como quiera que, ni la
quum in peculio nihil sit, nec in rem domini ver- de peculio sea util, porque nada haya en el pecu-
sum vidcatur, quam ob debitum dominas asee- lio, ni parezca que la cosa se convirtió en prove-
perit. cho de) señor, porque ci señor hubiere recibido el
dinero por razón de su débito.
§ 1.—Si persuaseris mihi, nullam societatem § 1.—Si me hubieres persuadido de que ningu-
tibi fajase cu.m eo, ciii heres simm, et ob Id uudi- na sociedad tuviste con, aquel de quien soy here-
do absolvi te pasBus sim, dandam mihi de dolo dero, y por esto permitt que fueras absuelto en el
actionem lulianas scribit.. juicio, escribe Juliano que se me ha de dar la ac-
ción de dolo.
21. [22.] ULPIA1iu5 Libro XI. ad Edidum. - 21. [22.] ULPIANO; Comentarios al Edicto, li-
Quodsi deferente me iuraveris, et absolutas sis, bro XL—Mas si, defiriéndolo yo, hubieres jurado,
postea periurium fucrit approbtum, Labeo ait y hubieres sido absuelto, y después se hubiere
de dolo actioneni in cuni dandam, Pomponiu probado &perjurio, dice Labeon, que se ha de dar
anteni per iusuurandum transactum videri. Quam contra ti la acción de dolo, pero Pomponio, que
sententiam et Marcellus libro octavo (ó) Digesto- parece haberse transigido por el juramento. Cuyo
ruin probat; Stari enim religioni debet, dictamen aprueba también Marcelo en el libro
octavo de su Digesto; porque debe estarse fi la
religión del juramento,
22. [23.] PAULUS libro XL ad Edictum.—nam 22. [23.] PAULO; Comentarios al Edicto, Libro,
sufficit periurii poena. XL—pues basta la pena del perjurio.
28. [24.] G4JUs Libro IV. ad Eclictum provin 28. [244 GAYo; Comentarios al Ldiotoprovin.-
ciale.-8i legataruus, ciii supra moduni legis Fal- ciaL, libro IV.—Si el legatario fi quien se legó so-
eidiac legatum est, heredi adhue ignora.nti sub- bre el limite de la ley Falcidia, jurando espontá-
stantiam hereditatis ultro iurando (6), vel qua- neamente, ó con cualquier otra falacia, hubiere

(1) commendaaset falsa, HaL. (4) decem,¡murta ¿a Vulg.


(2) com,nendavtt., Hal (5) septlmo, Hal.
(8) e.onsequentlam, Hal. Vug. (5) iureIurndo, Vulg.
TOMO 1 —tS

358 D1GTO.—L1BRO Iv: TÍTULO UI

dam alia fallacia persuaserit, tanquam satis persuadido al heredero, que ignoraba todavía
abundeque ad solida legata solvenda sufficiat la cuantía de la herencia, como de que la herencia
hereditas, atquc co modo solida legata fucrit bastaba suficiente y cumplidamente para pagar ín-
consecutus, d.atur de dolo actio. tegros los legados, y de este modo hubiere conse-
guido íntegros sus legados, se da la acción de dolo,
24. [25.] IJLPIÁNUS Libro XI. ad E dictum— Si 24. [25,] ULPIAiO; Comentarios al Edicto, Li-
doto aceiderit eius, qui verba faciebat pro co, qui bro XI.—Si hubiere acontecido que por dolo del
de ]ibertate contendebat, quo minus praescute que hablaba en pró de quien litigaba sobre una li-
adversario secunduni libertatcrn pronun.tletur, bertad, se pronunciase sentencia á favor de la li-
puto statini de dolo dandam in eum actionem; bertad, no hallándose presente el adversario, opi-
quia semel pro libertate dietam sententiam re- no que desde luego se ha de dar contra 61 la acción
tractar¡ IlOfl oportet. de dolo; porque una vez proferida sentencia á fa-
vor de la libertad, no debe ser revocada.

25, [26.] PAIJLTrS libro XI. ad Edictum. 25. [28.] PAULo; Comentarios al Edicto, Libro
Quum a te peeuniam peterem, coque nomine iu- XI.—}abiéudote reclamado cierta e antidad, y ha-
dicium acceptum est., falso mihi persuasisti, tau- biéndose aceptado pleito sobre este particular, me
quam eam pecuniam servo meo ant procuratori persuadiste falsamente como de que hubieses pa-
solvisses, coque modo cousccutus es, ut consen- gado aquella suma á mi esclavo ó á mi procurador,
tiente me absolvereris; quacreatibus nobis, an y de este modo conseguiste, que, consintiéndolo yo,
in te do]¡ iudicium dan debeat, plaeuit de dolo fueses absuelto; preguntando nosotros si se debe-
actionem non dan, quia alio modo mihi succurri rla dar contra ti la acción de dolo, se decidió que
potest; nam ex integro agere possum, et, si obii- no se da la acción de dolo, porque so me puede
ciatu.r exceptio re¡ iudicatac, replicatione luye (1) auxiliar do otro modo; pues puedo reclamar la res-
uti potero. titución por entero, y si se opusiera la excep-
ción de cosa juzgada, podré usar con derecho de
la réplica.
28. [27] G.aius Libro IV. ad &tictu'in provin- 26. [27.] GAYo; Comentarios al Edicto provin-
ciale.—In heredem Catenus daturum se eam actio- cial, libro 1V—Promete el Pretor que dará esta
nem Proconsul pollicetur, quatenus ad eum per- acción contra el heredero, tan sólo por aquello
venenit, id est, quatenus ex ca re locupletior ad que á él hubiere alcanzado, esto es, en cuanto por
eum hereditas venenit, lo hecho hubiere llegado á el más rica la herencia,
27. [28.] PAULUS Libro XI. ad Edictum.—dolo- 27. [28.] PAULO; Comentarios al Edicto, libro
ve malo chis factum est, quo min.us pervenerit. XI.—ó por su dolo malo se hizo que no le hubie-
re llegado.

28. [29.1 GAlus libro IV. ad Edictusn provin- 28. [29.] GAYO; Comentarios al Edicto provin-
ciaie.—Itaquc si accepto lata sit tibi pecunia, cial, libro IV.—? así, si se te di por recibida una
omnimodo eum herede tuoagetur. At si ros tibi cantidad, de todas maneras se dirigirá la acción
tradita sit, siquidem mortuo te ea res extittt, contra tu heredero. Pero si se te hubiere entrega-
agetur cnm herede tuo, si minus, non agetur. do una cosa, y realmente existe la cosa después
Sed utique in heredem perpetuo dabitur, quia de tu muerte, se ejercitará la acción contra tu he-
non debet meran ex alieno damno. Oui conve- redero, y si no, no se ejercitará. Pero, á la verdad,
niens est, ut ci in ipso, qui dolo commisorit in contra el heredero se dará perpétuamen.te, porque
id, quod lcupletior esset, perpetuo danda sit in no debe resultarlo lucro del daño ajeno. A lo que
factum actio. es consiguiente, que también contra el mismo que
hubiere obrado con dolo se haya de dar perpétua-
mente acción por el hecho, por aquello en que se
hubiese hecho más rico.
29. [80.] PAULUS libro XI. ad Edictum. - Sa- 29. 180,1 PAULO; Comentarios al Edicto, Libro
binus putat, calculi ratione potius, quam inalefi- XL—Opina Sabino, que el heredero es demanda-
cii heredeni convenir¡; denique famosum non fie- do más bien por razón de lo recibido, que por la
rl, ideoque in perpetuum tener¡ oporte.re . de delito; y finalmente, que no se hace infame, y
debe por lo mismo quedar obligado á perpetuidad.
80 [81,] ULrIANUS Libro XL ad Edlctu?n. - 80J81.1 ULPIANo; Comentarios al Edicto, Li-
Noque causae cognitio ¡u heredis persona erit bro XI.—x no será necesario respecto á la perso-
uecessaria. na del heredero el conocimiento de causa.
31. [32.] PROCULUS Libro IL Epistolarm. - 3L [82.] PRÓCUL0; Epistolas, Libro II.—Cuan-
Quum quis persuasenit famuliae mese, ut de pos- do alguno hubiere persuadido á mi familia que
sessione deccdat, poescssio quidem non aniliti- deje de poseer, no se pierde verdaderamente la po-
tur, sed de dolo malo iudiciuin in cuin competit-, sesión, sino que me compete contra él la acción de
si quid damni inihi acceaserli. dolo malo, si me hubiere sobrevenido algún daño.

(1) Sn ren, insertan otros en Hol,; in re, oeros


DIGESTG,-LIBRO Iv: !rÍTIILO UI

32.138.1 SoItvoLA libro II. Digestorum.-Fi- 32. [83.] SCáVOLA; .Digesto, libro 1L-Habién-
le gatum ibi serviim per praeceptionem ro-
líaS dose rogado á. un hijo que manumitiera, pasado
iatu9 maflumittere post certum tempus postes- cierto tiempo, el esclavo que se le legó por previa
uam rationes ipsi ct coheredibus fratribus red- apropiación, después que á él y á sus hermanos
didis8et ante diem et ante redditas rationes Lid coherederos hubiese rendido cuentas, lo puso en
libert.atm vindicta IILaflUmittGfldO perduxerat; libertad manumitiéndolo por vindicta antes del
qus.esitUDL c9t, an ex fideicommisso fratribus te día y antes de dadas las cuentas; se preguntó,
netur, nt rationes Corum pro portionibus redde- ¿está acaso por el fideicomiso obligado á los ber-
ret (1)? Respondi, qiium liberum fecisset, ex cau- maiios, para que por las respectivas porciones
sa quicicm fldeieommissi non tener¡, verum, si rinda sus cuentas? Respondi, que habiéndolo he-
ideo properasset mariumittere, no rationes fratri- cho libre, no estaba ciertamente obligado por cau-
bus redderet, posse de dolo actionem in eum sa del fideicomiso, pero que si se hubiese apresu-
exercere (2). rado á manumitirlo para que no rindiese cuentas
á sus hermanos, podía ejercitarse contra él la ac-
ción de dolo.

33. [84.] ULPIAHJS libro IV. Opinionurn. - 33. [34.] ULPIANO; Qpini once, libro IV.-Sobre
Re' qnam venalem possessor habebat, fltm la propiedad de una cosa que el poseedor tenía en
proprietatis adversarius movere coepit, et post- venta comenzó el adversario á mover litigio, y
oaquam opportumtatem emtoris, cui venunda- desistió de él después que inutilizó la oportuni-
ri potuit, por m.it, destitit; placuit, possessori dad de un comprador, á quien pudo ser vendida;
jloe nomine actionem in faetum cim sus mdc- se decidió que por este motivo compete al posee-
.nitata competere. dor acción por el hecho con su indemnización,
34. [35.] IDEM libro XLII. (3) ad &zbinum.- 34. [35.] Et MISMO; Comentarios á Sabino, li-
Si quum mihi permisisses ssmm ex fundo tao bro XLIL -Si habiéndome permitido tú sacar de tu
cilcere, vel crctam vol arenam federe, et suinturn heredad piedra, 6 cavar greda ó arena, yo hubie-
in hane rem feccrim et non ptiaris me tollere, re hecho gastos para este objeto, y no me permz-
nuila alia, quam de dolo malo (4) actio locum ha- ticras llevármelas, no tendrá lugar ninguna otra
bebit. acción más que la de dolo malo.
$5. 186.] IDEM libro XXX. ad Edictum. Si 35. [36.] EL MISMO; Comentarios al Edicto, li-
quis tabulas tastamenti apud se depositas post bro XXX.-Si alguno después do la muerto del
mortem testatoris delevit vol alio modo corrupe- testador borró ó de otro modo hubiere alterado las
rit, beres scriptus habebit adversus aum, actio- tablas del testamento depositadas en su poder, el
nem de dolo. Sed et bis, quibus cgata data () heredero instituido tendrá contra él la acción de
sunt, dand,a erit de dolo actio. dolo. Mas también se habrá de dar La acción de
dolo á aquellos á quienes se dieron legados.
88. [37.] MARCIANUS libro II. Regularum.-Si 36. [37.] MARCIANO; Reglas, libro 11.-Si dos
dijo dolo malo fecerint, inviccm de dolo non hubieren obrado con dolo malo, no ejercitarán re-
agout. ciprocainente la acción de dolo.
37. [88.] ULPIANUS libro XLIV. (6) ad Sabi- 37. [38.) ULPIANO; Comentarios d Sabino, li-
num.-Quod venditor, nt comniondet, dicit, $ic bro XLIV-Lo que dice el vendedor por vía de
hab endum, quasi neque dictum, neque promis- recomendación se ha de reputar así, como si no
sum est. Si vero decipiendi emtoris causa dictum se hubiere dicho, ni prometido. Mas si se dijo con
en, seque sic habendum est, ut non nascatur ad- el fin de engañar al comprador, se ha de enten-
versus dictum promissumve (7) actio, sed de do- der también de este modo, que no nazca acción
lo actio, contra lo dicho 6 prometido, sino la acción de dolo.
38. [89.] IDam libro V. Opinicmum.- Quidam 38. [39.] EL MISMO; Opiniones, libro V.-Cier-
dbitor epistolam quasi a Titio mitti creditori to deudor hizo que se enviara á su acreedor una
suo eftecit, ut Ipse liberetur; hac epistola credi- carta como si fuera de Ticio, para que él quedase
ter decoptus Aqiiiuiana stipulatione et acceptila- libre de la obligación; engañado el acreedor con
tione liberavit debitorem; postea epistola falsa esta carta, libró de la obligación al deudor me-
vol luan¡ reperta, creditor maior quidem anula diante estipulación Aquihana y aceptilación; ha-
vigintiquinque de dolo habebit actionem, minor biéndose descubierto después que la carta era fal-
autem in integrum restituetur, sa 6 ineficaz, el acreedor mayor ciertamente de
veinticinco años tendrá la acción de dolo, pero al
menor se le restituirá por entero.
39. [40.] GArEIS libro XXVII. ad Edictum pro- 39. [40.] GAYO; Comentarios al Edicto provin-
vinciale.-.-li te Titio obtuleris de ca re, quam cial, libro XXVII.-Si al objeto de que otro la usu-
non poasidebas, in boe, nt alius usucapiat, et iu- capia, te hubieres presentado contra Ticio con mo-
dic atum solvi satisdederis, quamvis absolutus tivo de una cosa que no poselas, y hubieres dado

(1) reddrnt, Ho2.


(r) exereeri, ¿Ial. Vuly. (5) danda, Vule.
(5) XLIII., HaL (6) XLIII., HaZ.
(4.) malo, om:teki llál. (7) emtL, inserta ¿a Vulg.

SGO DIGESTO.—LIBRO IT: TITULO IV

sis, de dolo malo tamen teneberis; et ita Sabino caución de pagarse lo juzgado, aunque hayas si-
placet. do absuelto, quedarás, sin embargo, obligado por
dolo malo; y así parece bien á Sabino.
40. [41.1 FURIUS ANTHrANUS (1) libro L cid 40. 141.1 FURIO ANTRIANO; Comentarios al
Edictiurn.--Is, qui decepit aliquern, ut horedita- Edicto, Libro 1.—El que engañó A alguno para que
temnon idoneam adiret, de dolo tenebitur, nisi adiese una herencia no solvente, estará obligado
fortasse ipse ereditor erat, et solus erat; tune por la acción de dolo, á no ser que acaso él fuera
enim suffieit contra eum doli mali exceptio. acreedor, y el único; porque entonces basta con-
tra él la excepción de dolo malo.
TIT. IV. TÍTULO IV
DE MINORIBUS VIGINTIQUIIIQUE ANNIS DE LOS MENORES DE VEINTICINCO AÑOS
(0) Cüd. 11. 21 (22)-45 (48).) fVdau CÓd. II. 21 (22)-45(48)j
1, ULPIANUS (2) libro XL cid Eclictuqn. - IIoc. 1. ULPIANo; Comentarios al Edicto, libro XL—
Edictum Praetor natura 1cm aequitatem secutus Siguiendo el Pretor la equidad natural propuso
proposuit, quo tutelam inmormu suscepit; nam este Edicto, en el que tomó A su cargo la protec-
quuin inter omnes constet, fraguo esse et infir- ción de los menores; porque constando A todos
mum huiusmodi actatum consilium, et multis ea.- que es fragi[ y dobil el juicio de los de esta edad,
ptáonibus suppositum, mnitorl]m insiaiis exposi- y que está sujeto á muchos engaños, y expuesto
tum, auxilium iis Practor hoe Edicto pollicitus á las asechanzas de muchos, el Pretor en este Edic-
est et adversus captiones opitulationem. to les prometió auxilio A ellos y protección contra
los engaños.
§ 1.—Praetor edicit: QUOD OUM MINORE, QUAM § 1.—Dice el Pretor en su Edicto: «Conoceré,
(3) VIGINTIQUINQIJE ANNXS (4) NATU GESTUM ES- »según cada caso lo exigiere, sobre lo que se di-
53 DICETURI U'fl QUAEQUE (5) RES ERIT, A14[MAD- »jese haberse heeho con un menor de veinticinco
VERTAS!. »años de edad.»
§ 2.—Apparet minoribus annis vigintiquinque § 2—Aparece que promete auxilio A los meno-
eum opem polliceri; narn post hoc ternpus com- res de veinticinco años; porque despues de este
pien viritem vigorem constat. tiempo es sabido que se completa el vigor viril.
§ 3.—Et ideo hodie in hauc usque aetatcm ado- § 3..—Y por esto hoy se gobiernan hasta esa
lescentes euratorum auxilio reguntur; ncc ante edad los adolescentes con el auxilio do curadores;
re¡ suae administratio lis eommitti debebit, y antes no deberá confiárseles la administración
quarnvis bene rem suam gerentibus. de sus bienes, aunque manejen bien su hacienda.
2. IDEM libro XIX. (6) ad legem luliara et Pa- 2. Er. srsMo; Comentarios á ¿a l6y Julia y Pa-
piain.—Nec per liberes Snos reza snn.m matunius pia, Libro XIX.—Ni aun por razón de sus hijos
a curatoribus recipiat. Quod enim legibus cave- reciba de sus curadores antes de tiempo su& pro-
tus, ut singuli anni por singulos liberes (7) de- pios bienes. Porque lo que se dispone en las le-
mittantur, ad honores pertinere Divus Severus yes, de que se dispense un nito por cada hijo, dice
ait, non ad reza suam recipiendaza. el Divino Severo que so refiere A los honores, no
A la recepción de sus propios bienes.
8. IDEM Libro XL cid Edicum.—Denique Divus 8. Er. MISMO; Comentarios al Edicto, libro XL
Severas et Imperator noster huinsmodi Consuluni —Finalmente, el Divino Severo y nuestro Empe-
ve! Praesidiini deerota quasi ambitiosa case iii- rador declararon corno inoportunos tales decretos
terpretati sunt; ¡poi autem porraro niinoribus re- do los Cónsules ó de los Presidentes; y aun ellos
mm suarum administrationeza extra ordinem in- mismos concedieron rarísimas veces A los meno-
dulseiiint; el eodem jure utimur. res la administración de sus bienes fuera de lo
ordinario; y de este mismo derecho usamos.
§ 1.—Si quis cuni minore contraxerit, et con- § 1.—Si alguien hubiere contratado con un me-
tractus inciderit in tempus, que maior efflcitur, nor, y el contrato hubiere alcanzado al tiempo en
utrum initium Spectamus, an ñnem? Et placet, que se hace mayor ¿atendemos al principio, ó al
ut est et eonstttutuin, si quis uiaior factus com- fin? Y parece bien, según también se halla esta-
probaverit, quod minor geaserat, restitutionem blecido, que si hecho uno mayor de edad hubie-
eessare. Unde illud non ineleganter Celsus Epi- re aprobado lo que siendo menor habla hecho, de-
stolarum libro undecimo et Digestorum secundo jaba do tener lugar la restitución. De donde lo
tractat, ex facto a Flavio (8) Respecto Praet ore que no sin discreción expone Celso en el libro un-
consultus: Minor annis vigintiquinque, anuos deimo de sus Epístolas y en el segundo de su Di-
forte vigintiquatuor agens, iudieium tutelae he- gesto, consultado por el Pretor Flavio Respecto
red¡ tutonis dictaverat; mox factum, ut non fini- sobre este hecho: Un menor de veinticinco años,
to iudicio, iaza co malore offecto vigintiquinque teniendo acaso veinticuatro, habla promovido el
annis, tutonis heres absolutus proponeretur; la juicio de tutela al heredero de su tutor; alegAba-
integrum restitutio desiderabatur. Celsus igitur se después el hecho de que, no concluido el litigio

.Ant)i1nus, Ha&
(2)
(1) Aipor
1 conjejura Fi.; Trypbou., otros, según Br. 6) XVTLIL,Hal.
(3) QUAM, onieja Viig. (7) permlttantur, Según otra LeCUra del mdrgen inte,'ior
(4) ARNIDILUM, Bat. del códice Fi.
(5) UTI QUAM EA B5 ERIT, HaZ. (8) Pulvlo, HaZ.

DIGTO.—IJBB0 1V: TITULO IV 361

Respecto siiait, non facíle, Irano quondam mino- y llegado ya A. ser aquel mayor de veinticinco
reininjnt@gru.rn restititi, sed si ci probaretur, años, fué absuelto el heredero del tutor; solicitá-
calliditate adversari! Id actum, ut rnaiore eo fi- base la restitución por entero. Celso, pues, acon-
eto liberaretur. Noque enira extremo, inquit, ju- sejó A. Respecto, que no se restituyera facilmente
dicii die -videtur soliiui deceptus hie minor sed por entero A. este que antes fué menor, sino si A. él
totum boe structuni (1), ut maiore eo facto iibera- se le probase que se habla hecho aquello con en-
retur. Idem tamen confibetur, si levior sit suspi- gaño del adversario, para que quedase libre de
cje adversarii qua$1 doloso versati, non debere la obligación luego que aquel se hubiere hecho
huno ¡u integrum restituí. mayor. Pues dice que parece que este menor no
fué engañado solamente en el último dlii del plei-
to, sino que todo esto fué tramado con el objeto de
que el otro quedase libre de la obligación después
que él se hubiere hecho mayor. Mas también con-
fiesa el mismo, que si fuese leve la sospecha de que
el adversario procedió con dolo, no debe ser aquel
restituido por entero,
§ 2.—SciO etiam illud aliquando incidisee: Mi- § .—Sé que también algunas veces ha ocurri-
nor vigintiqilinque annis miseuerat se patornae do esto: Un menor de venticinco años se habla
hereditati, maiorqfle factus exegetat aliquid a inmiscuido en la herencia paterna, y llegado A.
debitoribus patcruis; mox desiderabat restititi in ser mayor habla reclamado algo de los deudores
intBgrUl3l, quo magi-s abstineret paterna hered.i- de su padre; después pretendía la restitución por
tate; contradicebatUr ci, quasi niaior factu, dom- entero, para mejor abstenerse de la herencia pa-
probasset, quod ininori sibi plaeuit; putavhnus terna; coutnadeclasele, como si hecho mayor hu-
tamen restititendum in integrum, initio inspeeto. biese aprobado lo que le pareció bien siendo me-
ídem puto, et si alienam adiit hereditatem. nor; mas juzgamos que debla ser restituido por
entero, atendiéndose al principio de los hechos.
Lo mismo opino también si adié la herencia de
un extraño.
3.— «Minorem autem vigintiquinqiie annis § 3.—Mas ha de verse si también llamamos «me-
natit» videndum, an etiam diem natalis sui adhuc nor de veinticinco años de edad» A. uno todavía el
dicimus ante horam, qua natus est, ut, si captus dia de su natalicio, antes de la hora en que nació,
bit, res tituatur; et quum iiondum compleverit (2), de suerte que, si hubiere sido engañado, sea res-
ita cnt dicendQm, nl a momento in momentuin tituido; y no habiéndolos aun cumplido, as¡ se ha-
tempus spectctur. Proinde el si bissexto natus brá de decir, de modo que se considere el tiempo
est, sive prior; sive posteniora di; Celsus sen- de momento A. momento. Y por consiguiente, si
psit, nihil referre; nain id biduuni pro uno dio nació en el cija bisiesto, escribió Celso que nada
habetur, el posterior dies Kalendarum interca importa que fuese ó en el día primero ó en el se-
latur. gando; porque este espacio de dos días se cuenta
por un solo día, y se intercala el día posterior de
las Calendas.
§ 4.—Sed utrum solis patribus familiaruni, an § 4.—Pero también se ha de ver si se debe au-
etiarn flhiisfamiliarum suecurri debeat, viden- xilian solamente A. los padres de familia, ó tam-
duin. Movet diibitationem, quod, si quis d.ixerit bién A. los hijos de familia. Motiva esta duda el
etiani fihiisfainiliarum in re poculiani subvenien- que, si alguno dijere que se ha de auxiliar tam-
dum, efflciet, itt por oes etisin maionibus subve- bién A. los hijos de familia en los bienes de su pe-
niatur, id est patribus eorum. Quod nequaquam culio, resultará que por medio de ellos se favo-
mit Praetoni propositum; Praeton enim mmoni- rezca también A. los mayores, esto es, A. sus padres.
bus anxilium protnisit, non maionibus. Ego au- Cuyo propósito en manera ninguna tuvo el Pretor;
teni verissimam arbitror sententiam existiman- porque el Pretor prometió auxilio A. los menores,
tium, flhiumfamilias minorem (3) annis in mio- no A. los mayores. Mas yo tengo por muy verda-
grum restitut posse ex his solis causis, quae dero el parecer de los que opinan que el hijo de
ipsius intersint, puta si sit obligatus. Proinde si familia menor de veinticinco años puede sor resti-
luesu patris obligatus sil, pater utique polent in tuido por el todo por solas aquellas cansas que A.
solidum conveniri, filius autem, quum et ipse pos- él mismo le interesen, por ejemplo, si se hubiere
sit vol inpotestate maneus convenir¡, vel etiam obligado. Por lo tanto, si se hubiere obligadopor
emancipatus vel exheredatus, in Id., quod facere mandato de su padre, podrá ciertamente el padre
potest, et quidcm in potestato maneus etiam in- ser demandado por el todo; pero el hijo, como tam-
vito patre ex con demnatione eonveuiri, auxilium bién él pueda ser demandado, ó permaneciendo
impetrare debebit, si ipse conveniatur. Sed an bajo su potestad, 6 aun emancipado ó deshereda-
hoc auxilium patri quoque prosit, ut solet inter- do, por cuanto puede satisfacer, y hallándose ba-
dum fldeiussoni oms prodesse, videanius; et non jo potestad pueda ciertamente ser demandado aun
Puto profuturum. Si igitur films conveniatur, po- contra la voluntad de su padre por virtud. de una
stulct auxilluin; si patrem conveniat crediter, an- condena, deberá impetrar el auxilio, si él mismo
Xilitun eessat, excepta mutul datione; in hanc fuere demandado. Pero veamos si este auxilio
ennn, si (4) iussu patris mutus.n pocuniani acco- aproveche también A. su padre, como suele 4 ve-
pu, non adiuvatur. Pro indo et si sine iussu patria ces aprovechar A. su fiador; y no creo que le haya
coiitraxit el captas est, siquidem pater de pecu- de aprovechar. Si, pues, fuera demandado el hijo,

lii qua flatu5 et, ut el captus Sit cum nondum compleverlt,


(1) bsitunu (omiignde hoe), HaL restituatur, el ita, Hal.
(2) mluore uuan viginti cuIuqu8 amoru1n nStu». Vides- (8) XXV., inserta la Vuig.
d~ e84 ait eti&m diem natalie aul ad b.oc dueimua en boram, (L) fihlus, inserta La 14ii.

862 DIGESTO.—LIBRO IV TITULO IV

ho eonveuiatin, filius non erit rostituendus; si fi- reclame ci auxilio; si el acreedor demandase al
hius conveniatur, poterit restitui. Nee co move- padre, cesa el auxilio, excepto en la daeión de un
mur, quasi intersit fui pecu.lium babero; magia mútuo; porque en esta, si recibió prestado el di-
bona
enim apatris, quam fui interest, hect aliquo casu nero por mandato del padre, no es auxiliado. 'Y
ad fllium peculium spectet, utputa si patris cius por consiguiente, si contraté sin mandato del pa-
11800 propter debitum oecupa{a sunt; nam dre, y fué engañado, si es que el padre sea de-
peculiuni ei ex Constitutione (1) Claudil sepa- mandado por el peculio, no habrá de ser restitui-
ratur. do el hijo; si el hijo fuera demandado, podrá ser
restituido. Y no nos movemos á esto porque inte-
rese al hijo tener peculio; pues mas interesa al
padre que ah hijo, aunque en algún caso pertenez-
ca el peculio al hijo, como, por ejemplo, si los bie-
nes de su padre fueron ocupados por el fisco por
una deuda; porque en virtud de la Constitución
de Claudio se separa para él el peculio.
§ .—Ergo etiam ñhiamfamilias in dote captam, § 5.—En su consecuencia, opino que debe ser
dum patri eonsentit stipulauti dotem non sta- restituida también la bija de familia engaitada en
tim, quam dedil, vel adhibeati allqucm, qui do la doto, cuando convino con el padre al estipular
tem stipularctur, puto rostituendam, quoniam éste sobre la dote no en el instante en que la di ó,
dos ipsius tlliac pro.prum patrimouium est. al designar á alguien que estipulase sobro ella,
porque la dote es patrimonio propio de la mis-
ma hija.
§ 6.—Si quis minor vigintiquinque annis arro- § 6,—Si algún menor de veinticinco años se dió
ganclum se dedil, et in ipsa arrogatione se cir- en arrogación, y dijera que fué engañado en ha
eumventum dicat,—finge enim a praedone eum misma arrogación,—su.pón, pues,que siendo éiun
liominem locupletcm arrogatum—, dico debere hombre rico fué arrogado por un ladrón—, digo que
eum audiri in integrum se restituentem. debe ser oido al pedir la restitución por entero.
§ 7.—Si quid minorí fuerit flliofamilias lega- § 7.—Si á un menor, hijo de familia, se hubiere
tum post inottem patrio, vel fldeieornissum reli- legado alguna cosa para después de la muerte de
ctum, et captus est, forte dum cousentit patri pa- su padre, ó se le hubiere dejado un fideicomiso, y
ciscenti, no legatum peteretur, potest die¡, in iii- fué engañado, acaso conviniendo con su padre al
tegrum restituendum, quoniarn ipsius intercst pactar éste que no se pediría el legado, Be puede
propter epom legati, quod ci post mo rtcni. patrio decir que debe ser restituido por el todo, porque
eompetit. Sed et si ej legatum sit aliquid, quod á él mismo le interesa por la esperanza del lega-
personne ejus coharet, puta me militiae, dicen- do, que le compete después de la muerte de su
dum ost, poese eum restitui in integrum; inter- padre. Pero también si se le hubiere legado algu-
fuit enim oms non cap¡, qnum hane patri non ae- na cosa, que respecte á su.persona, por ejemplo, el
qnirerot, sed ipse baberet. derecho de milicia, se ha de decir, lue puede él ser
restituido por entero; porque á él le importé no ser
engañado, como quiera que aquella no la adqui-
riese para el padre, sino que él mismo la tuviera.
§ B.—Et si herce sit intitutus, si a patre in § 8.—Y si hubiere sido instituido heredero, Si
dlebus ceñturn sit emaucipatus, mox patrorn de- fuera emancipado por su padre dentro de cien
bucrit certiorare, neo fecenit, quum poaset (), días, y después hubiere debido hacer sabedor do
qui eum emaneipassct, si cognovtsset; diceudum ello al padre, y, pudiendo, no lo hubiere hecho,
erit, posee eum ratitui in integrum, parato pa- el cual lo hubiera emancipado silo hubiese sabi-
tre eum emancipare. do; se habrá de decir que puede ser restituido por
el todo, habiendo estado el padre dispuesto á
emanciparle.
§ 9.—Poinpoiiius adiicit, ex bis causis, ex qui- § 9.—Añade Fomponio, que por aquellas causas
bus in ro peculiar¡ fihiifamilias rcstitnuntur, pos- por las que son restituidos los hijos de familia en los
se et patrcm, quasi hcred.cm, nomino fui post bienes del peculio, puede también el padre, como
obitam cius impetrare cognitionem heredero, impetrar ú nombre del hijo, después de
la muerte de éste, que se conozca del asunto.
§ 10.—Si autem fihiusfamilias sit, qui castrense § 10.—Mas si fuese un hijo de familia, que tu-
pconlium haboat, procul dubio ex his, quae ad viera peculio castrense, no hay duda que deberá
castrense peculiuni speetant, in integrum resti- ser restituido por el todo en aquellas cosas que
tuendus cnt, quasi in proprio patrimonio captus. respectan á su peculio castrense, como perjudica-
do en su propiopatrimonio.
§ 11.—Servu8 aulem minor anule vigintiquin- § 11.—Pero el esclavo menor de veinticinco
que nullo modo restitui potorit, quoniam domini años de ningún modo podrá obtener la restitu-
persona spectatur, qui sibi debebit imputare, cur ción, porque se atiende á. la persona del señor, el
minori rem eommisit. Quaro et si per impuberem cual deberá imputarso é. si mismo el haber enco-
contraxerit, idem cnt dicendum, ut et Marcellus mendado sus cosas á un menor. Pon lo cual, si hu-
libro secundo Digestorum seribit. Et si forte li- biere contratado por medio de un impúbero, tam-
bera pccubi administratio minori servo siL Con- bién se habrá de decir lo mismo, según escribe
cesen, maior dominus ex liae causa non resbi- también Marcelo en el libro segundo de su Diges-
tuetur. to. Y si acaso se hubiere concedido á un esclavo
menor do edad la libre administración de su pe-
culio, su señor, mayor de edad, no será por esta
(1) dIvI, i,198vtan Hai. Vuy. causa restituido.
(2) quum poMet, ointelcLp Ha¿.

DIGESTO.—LIBRO iv: TITULO IV 363

4. AVIRIcANus libro VIL Quae8tionum. - Ete-


4. APRICANO; Ciestiones, libro VIL -Porque
nim quodcflflque servus ita gerit, voluntate do- cualquiera cosa que de esta manera ejecuta un
mini gerere intC1liC1t1ttS est; et Inagis hoc appa- esclavo, se ha de entender que la ejecuta con la
rebit si aut de institoria actione quaeratur, ant voluntad de su señor; y esto aparecerá más evi-
$i propOnLtUr, [UAiOrem annis vigintiqtiinqti.e ne- dente, si ó se tratara cIa la acción institoria, ó si se
goti-um aliquod gerenduin minori mnndasse, et dijera que un mayor de veinticinco años habla en-
iflurn in ea re dcceptum cuse. comendado la gestión de algún negocio á un me-
nor, y q-e éste habla sido engañado en tal asunto.

5. UL1IÁNUS libro XL ad Edictum.— Si tamen 6. UiPwo; comeniario., al Edicto, libro XL—


servas fult, cui fideicorninissaria libertas debe- Pero si éste fué un esclavo, al que se debla dar
batur praescus, et fuit aaptus, quam re (1) mora inmediatamente la libertad en virtud de fideicomi-
i fiL, potCit dici, Praetorern el suceurrere opor- so, y fué perjudicado, causándosele mora en el
tare. asunto, podrá decirse que el Pretor debe auxiliarle.

8. 11EM libro X. ad Edictum. - Minoribus vi- 6. EL MISMO; Comentarios al Edicto, libro X.—
gintiquinqtte annis subvenitur per in integruin A los menores de veinticinco años se les auxilia
restitutionem non solum, quuin de bonis eorurn con la restitución por entero, no solo cuando se
aliquid minnitur, sed etiam quum interit ipso. disminuye alguna cosa da sus bienes, sino tam-
rum litibuS et surntibiis non vexari. bién cuando les interese no ser vejados con plei-
tos y gastos.
7. int libro XI. ad Edic(amn.—Ait Praetor: 7. EL MISMO; Comentarios al Edicto, libro XI.
(2) «Gestum esse dicetur»; «gestum» sic accipi- —Dice el Pretor: «Lo que se dijere haberse hecho;
nius qualiterqualiter, sive contractus hit, sive quid «hecho» lo entendemos as¡, de cualquier manera
aliud contigit. que sea, ya fuere un contrato, ya haya mediado
otra cualquier cosa,
% 1.—Proinde si emit aliquid, si vendidit, si § 1.—Por lo tanto, si compró alguna cosa, si la
societatem coYit, si mutuarn pecuniam aceepit, et vendió, si constituyó sociedad, si recibió dinero
captas est, el succurretur. prestado, y fuó engañado, se le auxiliará,
2—Sed et si ci pecunia a debitore paterno § 2.—Pero también si por un deudor de su pa-
oluta siL vel proprio, 6t hane perdidit, dicendum dre, 6 suyo propio, se le hubiere pagado dinero, y
cst, cisubvenir¡, quasi gestum siL cum. co. EL lo perdió, se habrá de decir que se le auxilia, co-
ideo, si minor eonveniat debitorem, adhibere de- mo si se hubiere contratado con él. Y por esto, si
bat curatores, nL ej solvatur pecunia; cc.terum un menor demandare it su deudor, debe presentar
non ei compelletur solvere. Sed hodie solet pecu- los curadores, para que á él se le pague el dine-
nia in aedem depon¡, ut Pomponius libro vicosi- ro; de otro modo no se lo compelerá it pagar. Pero
mo octavo ecribit, ne vel debitor ultra usuris hoy suele depositarse ci dinero en el local it ello
oneretur, val areditor minorpardaL peciiniam; destinado, según escribe Pomponio en su libro vi-
ant euratoribus solvi, si sant. Permittitur etiam gésimo octavo, ya para que el deudor no sea gra-
ex Consti tutione Principam debitori, compeliere vado desde entonces con intereses, ya para que
adolesceutem ad petendos sibi curatores. Quid el acreedor, siendo menor, no pierda el dinero; ó
tamen, sí Praetor dccernat soivendam peeuniam suele pagarse it los curadoras, si los hay. Por
minori 8inC curatoribus, et solverit? an possit Constitución de los Prineipes so permite también
essc sceu.ru , dubitari potest. Puto autem, si al al deudor, que compela al adolescente it que pida
legans inhiorem CSBC, compulsus sit ad solutio- para si curadores. Mas ¿qué diremos si el Pretor
nem, nihil Ci imputandum, nisi forte quasi ad- decretase que se haya de pagar ni dinero al me-
versus iniuriaxn appellanclum quis ci putet. Sed norsin los curadores, y se le hubiere pagado?
credo, Praetorem bune minorem in Lntegrum re- Puede dudarse si puede estar seguro el deudor.
stitifl vojentem auditurum non esse. Opino, sin embargo, que sI el que alega que era
menor el acredor hubiere sido compelido al pago,
nada debe imputársele, salvo si acaso alguien es-
timara que debió apelarse por él como contra una
injusticia. Pero creo que al Pretor no deberá oír
it este menor, que solicitara que se le restiLuyese
por entero.
§ $.—Non solum autem in bIs ci succurritur, § 8.—Mas no solo en estas cosas se le auxilia, si-
sed etiam iii intrventionibus, utputa si 1ídeíus- no también en las intervenciones, por ejemplo, si
Sorio nomine se, vol () rem suam obli6avit. Pom- it titulo de fiador se obligó, ú obligó sus bienes.
ponius autem vi detur acquiescere distinguenti- Pero Pomponio parece que se conforma con los
bus: (4) arbiter ad fideiussores probandos onsti- que hacen esta distinción: ¿le aprobó it él el árbi-
tutus eum probavit, an vero ipse adversarias? tro nombrado para aprobar los fiadores, ó el mis-
Mihi a-aLem semper succurrandum vidctttr, si mo adversario? Mas it ml me parece que siempre
minor sit, et se circumventnm docoat. ha de ser auxiliado, si fuese menor, y probar& que
fué engañado.
§ 4.—Sed et in iud.iciis subvanitur, sive dum § 4.—Pero también en los juicios os auxiliado,
agi-t, sive dum convenitur, captus siL, si hubiere sido perjudicado, ya demandando, ya
siendo demandado.

(1) la reni. ViIg.


(2) Quod aum minori XXV. anni natu», antepone la Vulg.
(3) le, otros en 5-al. (4) su, insertan ffat, Vt49.
DIGESTO.—LIBRO IV, TÍTULO IV

§ 5.—Sed et si hereditatem minar adilt minus § 5.—Mas también si el menor adió una heren-
hierosain, succurrittir ci, ut se posait abstinere; cia menos lucrativa, se le auxilia, para que pue-
nara et hie deceptus (1) est. Idem et in bonorum da abstenerse de ella; porque también en este
possessione, vel aun successione. Non solum au- caso padeció engallo. Lo mismo sucede as! en la
tem Illius, qui se misenit paternae hereditati, sed posesión de bienes, como en otra sucesión. Pero
etsi aliquis sit ex necessariis minor annis, simili no solamente el hijo, que se inmiscuyó en la he-
modo restitu.tionem impctrabit; veluti si servus rencia paterna, sino aunque fuera cualquier otro
sit cuni libertate institutus. Dieendum enim erit, menor de edad entre los herederos necesarios,
si se miscuit, posse ci subvenir¡ aetatis benefi- obtendrá de igual modo la restitución; por ejem-
cio, ut habeat bonorum suor'um separationem. plo, si fuera un esclavo, instituido heredero con
Plano qui post aditam hereditatein rcstituitur, la libertad. Porque se habrá de decir, si se inmis-
debet praestare, si quid ex hereditate ja rem ehis cuyó, que puede ser auxiliado con el beneficio de
pervenit, nec penit per actatis imbeeillitatem. la edad, para que tenga la separación de sus pro-
pios bienes. Ciertamente, el que obtiene la resti-
tución después de adida la herencia, sí por razón
de la herencia algún provecho alcanzó 4 sus pro-
pios bienes, y no desapareció por la inexperiencia
de su edad, debe reintegrarlo.
§ 6,—Ho dic certo jure utimur, ut et in lucro § &.-.-Hoy día usamos del derecho indudable de
minoribus suecurratur. que tambi ' i en la adquisición de un lucro se au-
xilie 4 los menores.
§ 7.—Pomponius quoque libro vicesimo octavo 7.—Tambi1n Pomponio escribe en su libro vi-
scribit, e-tsi sine dolo cuiusquam legatum repu- gésimo octavo, que aunque sin dolo de cualquiera
diaverit, vel in optionis legato captus sit, dum hubiere repudiado un legado, ó se hubiere enga-
elegit deteriorem, vol si duas ros proiniserit, ñado en un legado de opción, eligiendo la cosa
illain aut il!am, et pretiosiorcm dedenit, debere peor, 6 si de dos cosas hubiere prometido una ü
subvenir¡; et subvenieudum cnt. otra, y hubiere dado la de más valor, debe ser
auxiliado; y ha de auxiliársele.
§ 8.—Quaesitiim est, ex co, quod in lucro quo- § S.—Por aquella que se dice, que también en
que minoribus subvenienduni dicitiir, si res cius la obtención de un lucro se ha de auxffiar 4 los
venierit, et existat, qui plus liceatur, an in inte- menores, se preguntó; si se hubiere vendido al-
grum propter lucrum restituendús sit? et quoti- guna cosa suya, y hubiera quien ofreciese más
dic Praetores con rstituant, ut rursum admitta- por ella, ¿habrá de obtener la restitución por en-
tur Licitatio. Idem faeiunt et in his rebus, qune tero en atención al lucro? Y todos los días les con-
servari un debent. Quod ciroumspocte cnt fa- ceden los Pretores la restitución, para que segun-
eiendum. Ceterum nemo aceedet ad emtionem da vez se haga licitación. Lo mismo hacen también
rerum pupillaniuni, nec si boni fide distrahantur. respecto 4 aquellas cosas que se les deben conser-
Et destriete probandum cnt, in rebus, qua.e for- var. Lo que se deberá hacer con circunspección.
tuitis casilDuS subieetae sunt, non es se mino rl De otra suerte, nadie acudirá 4 comprar bienes
adversus exntorem succurrendum, nisi ant son- de pupilos, ni aun cuando se vendan de buena fe.
des, ant evidene gratia tutorum sive euratorum Y precisamente debe aprobarse, respecto de aque-
docentur. llas cosas que están sujetas ¿, casos fortuitos, que
no ha de auxiliarse al menor contra el compra-
dor, 4 menos que se demuestre 6 sordidez, 6 evi-
dente beneficio de los tutores 6 de los curadores.
§ 9.—Restitutus autem, quum (2) se beredítati 9.—Mas el que fuá restituido, cuando se in-
misceat, vel cam adeat, quam repudiavit, rursus miscuya en la herencia, 6 adala que repudió, podrá.
restitui poterit, lit se abstineat; et hoc et rosen- obtener otra vez la restitución, para abstenerse;
ptum, et rcsponsum est. y esto se decidió por rescripto y por respuesta.
§ 10.—Sed quod Papinianus libro secundo Re- § 10.—Pero lo que dice Papiniano en el libro
sponsorum ait, minori substitatum servum neces- segundo de sus Respuestas, que el esclavo subs-
sariuni, repudiante quidern hereditatem minore, tituto necesario del menor, repudiando cierta-
necessarium fore, et., si fuerft restitutus minor, mente el menor la 1; erencia, seria heredero nece-
lib omm nihiominus remunere, si autem pnius sario, y, si el menor hubiere obtenido la restitu-
minor adiit hereditatem, niox abstentus cnt, sub- ción, permanece, no obstante, libre, pero que ni
stitutum pupillo serviim cuni libertate non posne el menor adió antes la herencia, y luego se abs-
hredern oxistere, neque liberum case; non per tuvo, el esclavo substituido con la libertad al pu-
omnia veruni est. Nani si non est solvendo boro- pilo no podrá continuar siendo heredero, ni ser
ditas abstinente se herede, et Divus Plus rosen- libre, no es enteramente verdadero, Porque si no
psit, et Imperator noster, el quidem in extraneo es solvente la herencia, absteniéndose el herede-
pupillo, locum foro necessario substituto. Et quod ro, as! el Divino PÍo, como nuestro Empemador,
alt: « liberum manera», tale est, quasi non et decidieron por rescripto que habla lugar al subs-
benes maneat, quum pupillus imp strat restitutio- tituto necesario, aun ciertamente respecto 5. un
acm, posteaquam abstentus cnt; quum enim pu- pupilo extraño. Y lo que dice, «permanece libre»,
pilliis heres non fiat, sed utiles actiones habeat, es tal, como que no continúe siendo también he-
sine dubio heres manebit, qui semel extitit. redero, cuando el pupilo impetra la rctitución,
después que se abstuvo; porque no haciéndose
heredero el pupilo, sino teniendo las acciones úti-
les, sin duda permanecerá siendo heredero el que
lo fué una vez.
ri) Qtroa en GoI,hofr84.; aeceptu, Fe.; captus, Ha!. Vi4g.
() ut,Ho!.
DIG8TO.—LIBRO IV: TÍTULO 117

11.-item si non provocavit intra dieni, sub- § 11.-Igualmente, si no apeló dentro del tér-
ycuitur, ut provoeet; finge enim hoc desiderare. mino, es auxiliado para que apele; porque supón
que lopidiese.
jj.-item et in cremodiciis ci subveuitur; § l2.-Asimismo se le auxilia también en los
coustat autem omnis aetatis hominibus restaura- casos de rebeldía; pero consta que se concede la
t1onem erernodicil praestari si se doeeant ex reposición de la rebeldía á las personas de cual-
justa causa abfuisse. quiera edad, si probaren que estuvieron ausentes
por justa causa. -
S. 1TRMOGEJ,A1JS libro I. Ltris 1püoinaruin. S. RnRMOniUANO; Epitome del Derecho, libro
-Minor, eWunsi quasi eontumi eor[clernnatus 1.—El menor, aunque haya sido condenado como
sit, u integrun' retitutiOnis auxilium implo- contumaz, Implorará el auxilio de la restitución
rabit. por entero.

9. ULPJANIJS 1ZnO Xi. ad Edicturn.-Si ex cau- 9. 1Yr.riAio; Comentarios al Edicto, libro XL-
sa idic ati pignOra ininoris capta sint et distra- Si por causa de lo juzgado se hubieren tomado y
eta, nioX restitutus sit ndvorsus sentcntiarn Prae- vendido prendas del menor, y luego hubiere ob-
sidis ve! l'rocuratoris Caesaris, videndum, an ea tenido la restitución contra la sentencia del Pre-
revocan debeant, qune distracta sunt; nam. illud sidente ó del Procurador del Cesar, se ha do ver
certum est, peeuriiam ex causa Ludicati solutam si se deberán restituir las cosas que se vendieron;
ci restituenduin. Sed interost ipsius, corpora po- porque es lo cierto, que se le ha de restituir el
tius habene; et puto interdum perrnittendum, id dinero pagado por causa de lo juzgado. Pero le
est, si grande danrnum sit minoris. interesa tener preferentemente las mismas cosas;
y opino, que á. veces se le ha de permitir, esto es,
si fuera grande el perjuicio del menor.
§ 1.-Tu dotis quoque modo jnuliei-i stibvoni § 1.-También respecto á la cuantia de la dote
tui, si ultra vires pacrimOnii, vol totum patrimo- se auxilia á la mujer, si engañada dió en dote
iiium eircumscripta in dotem ddit. más de lo que permiUa la cuantía de su patrimo-
nio, 6 todo su patrimonio.
2.- Nune videndum, minonibus utrum in § 2.-Ahora ha de verso, si se auxilie, solamente
contractibus captis duntaxat subvcniatur, un A los menores engañados en contratos, 6 también
etiam delinquentibus; utputa dolo aliquid minor A los que delinquen; por ejemplo, si el menor hizo
fecit in re doposita ve] eommodata, vol alias in algo con dolo en la cosa depositada ó prestada, 6
contractu, en ci sub'v'cniatur, si nihil ad ciim per- en otro cualquier contrato, ¿se le auxiliará, si
yflit? Et placet, in de1itis minoribus non sub- ningún provecho le alcanzó? Y parece bien que
veniri; nec hie itaque suhvenietur. Nam et si en los delitos no se auxilia á los menores; y as¡,
furtuni fecit, vcl damnum injuria dedit, non ci ni en este caso se le auxiliará. Porque tampoco
subvenietur (1). Sed si, quum ex damno dato con- se le auxiliará,, si cometió un hurto, 6 por injuria
fit.eri possit, no dupli teneatur, maluit negare, in causó un daño. Pero si pudiendo confesar respec-
hoc solum restituendus cst (2), utpro coufesso to al daito causado, para no obligarse por el du-
habeatur. Ergo et si potuit pro furo (3) damnum plo, prefirió negar, se le ha de conceder la resti-
decidere magis, quam aetioncm dupli vol qua- tución solamente en esto, para que se le tenga por
drupli pati, ci subvenietur. confeso. Por consiguiente, también se le auxiliará,
si como ladrón pudo transigir el daño más biçn que
sufrir la acción del duplo 6 del cuádruplo.
§ 3.-Si mulier, quum culpa divertissct (4), § 3.-Si la mujer, 4 sI el marido, que culpable-
velit sibi subvenir¡, vol Si maritus, puto restitu- mente se hubiese divorciado, quisiera que se le
tionem non habendani. Fst enim. dclictn.m non auxiliara, opino que no debe obtener la restitu-
modicuni; nam.ct si adulteniuna minor conimisit, ción. Porque es e s to no pequeño delito; pues si el
ci non subvenitur. menor cometió adulterio, tampoco se le auxilia.
§ 4.-Papinianus (5) ait, si maior annis vigin- § 4.-Dice Papiniano, que si el mayor de veinte
ti, minor vigintiquinque (6) se in servitutem ve- a1io, y menor de veinticinco, permitiera ser ven-
nire id cst, si pretium participatus est dido para esclavo, esto es, si participó del precio,
(7), non solera resti.tui; sed hoc merito, quoniarn no suele obtener la restitución; pero esto con ra-
res ncc capit restitutionem, quum statum mutat. zón, porque cuando la cosa cambia de estado, no
admite la restitución,
§ 5-Si in commissum ineid.issc vectigalis di- § 5.-.-Si se dijera que habla incurrido en comiso
oatu.r, erit in integrum restitutio. Quod sic enit por razón de tributos, tendrá lugar la restitución
aeeipicndum, si non dolus ipsornm intervoniat; por entero. Lo que se habrá de entender as¡, si
cetermu (8) eessabit restitutio. no mediase dolo de los mismos menores; de otro
modo, cesará la restitución.
§ 6.- Adversus libertatem quoque minori, a § 6.-Es imposible que por el Pretor se auxilie
Praetore subvenir¡ iinpossibilc est, también al menor contra la dación de libertad,
10. PAULUS libro XL ad Di dictwm.-nisi ex ma- 10. PAULO; Comentarios al Edicto, libro XI.-
gna causa hoe a Prineipe fuerit consecutus. á no ser que por una causa grande hubiere con-
seguido esto del Prtneipe.
(1) Nam et si furtuin fecl-nou el subrenletur, 8C eGni-
denn a dic!ae por anUguos copistas, Ki-ieg. (5) Pomponlus, Mal.
2) Ha. VY.; sit, -5?. (6) sI minen Innis XXV. maior autem XX., VuZy.
(5) furto, ¡lat. (7) Id est—partkipatus est., omitelas Ha!.
(4) cUvortisset, Haz. ) nlLoqutn,ffa. Vi4.
Tozo 1—.i7
DIGESTO.—LIBRO 1v: TITULO IV

11. ULPtANTJS libro XI. ad J?klietum. - Verum 11. Uni.xo; Comentarios al Edicto, libro XI.—
ve! de dolo, vel utilis (1) actio cnt in id, quod Pero habrá ó la acción de dolo, ó la útil, por cuan-
jninoris interfuit non manumitti; proinde quid- to interesó al menor que no se hiciera la manu-
quid hie haberet, si non manumisisset, id ci nune misión; por consiguiente, Se Le dará ahora cuanto
praestabitur. Sed et nomine earum rerum, quas en este caso tendria, si no hubiese manumitido.
dominicas servus nianumissus supprirnebat, com- Mas también por razón de aquellas cosas propias
petunt adversus eum actiones ad exhibendum, de su señor, que le quitaba el esclavo manumiti-
et furti, et condictio; videlieet quomani. et ma- do, competen contra éste las acciones de exhibi-
numissus eas contrectabat. Ceterum ex delicto ción, y de hurto, y la condicción; á saber, porque
iii. servitute () facto domino adverus eum post también manumitido las manejaba. De otro mo-
libertatem actio non cornpetit; et hoe Rescripto do, por delito cometido durante la esclavitud no
Divi Severi (3) continetur. compete al señor acción contra aquel después de
obtenida la libertad; y así se consigna en el Res-
cripto del Divino Severo.
§ 1.—Quid, si niinor vigintiquinque annis, ma- § 1.—Qué se dirá, si el menor de veinticinco
ior viginti hac lege vendiderit, ut manumittatur? años, mayor de veinte, lo hubiere vendido con la
ideo proposul maiorem (4) viginti, quoniam et condición de que sea manumitido? y he dicho ma-
Scaevola sc.nibit libro quarto decirno () Quae- yor de veinte, porque también lo escribe Scóvola
stionum. Et magis est, ut senteutia Constitutio- en el libro décimo cuarto de las Cuestiones. Y
nis Divi Marci ad Aufldium Vietorinum huno, id es más cierto, que el tenor de la Constitución del
est minorem viginti afluís, non complectatur. Divino Mareo a Aufldij Victorino no comprende
guare videndum, an maiori viginti annis subve- á éste, esto es, al menor de veinte años. Por lo
niatur? Et si quidem ante desk!eret, quam liber- cual oe ha de ver, ¿se tu.xiLiará acaso al mayor de
tas competat, audietur, sin vero postes., non pos- veinte años? Y, d la verdad, si reclamara antes que
mit. Item quaeri potest, si is, qui emit bac lege, compota la libertad, será oído; pero si después,
minor sit, an restitui possit? Et si quidem non- no pueda serlo. También se puede preguntar, ¿si
d.um libertas competit, cnt dieendum, posse ci el que compra con esta condición fuese menor,
subvcniri; sin vero posteaquam dios venit, yo- podrá obtener la restitución? Y verdaderamente,
luntas maioris yenditoris libertatem imponit. si aun no compete la libertad, se habrá de decir
que puede ser auxiliado; pero después que llegó
el día, la voluntad del vendedor, mayor de edad,
impone la libertad.
§ 2.— Ex facto qnaesitum. est:. Adolescentes § 2.—Se preguntó sobre este caso: Ciertos ado-
quidam acccperant euratorem Salvianmn quen- lescentes hablan recibido por curador suyo á. uno
dam nomine; hie, quum euram administrassct, llamado Salviano; este, habiendo administrado la
beneficio Pnineipis urbicam procnrationem erat curatela, por gracia del Príncipe obtuvo la pro-
adeptus, et apud Praetorem se a cura adolescen- curaduria de la ciudad, y ante el Pretor se habla
tiuui excusaverat absentibiis jis; adolescentes excusado de la curatela de los menores, hallándo-
adierant Practorem desiderantes in integrurn ad- se éstos ausentes; los adolescentes se hablan diri-
versus eum restitul, quod esset contra Constitii- gido al Pretor, solicitando alcanzar contra él la
tiones excusatus; qixuni enim susceptam tutelam i-estituclón por entero, porque se habla excusado
non ahí soleant deponere, quam qui trans mare contra las Constituciones; porque no siendo cos-
Reipublicae causa absunt, vel hi, qui circo. Fn»- tumbre que dejen la tutela ya aceptada, sino aque-
cipem sunt occupati, itt in Oonsiliarii Menandni llos que están ausentes allende los mares por cau-
Arrti (6) persona est indultum, meruisst autem sa de la República, ó los que están empleados
Salvianus excusationem, adolescentes quasL ea- cerca del Príncipe, según se concedió respecto ta
pti in integrum restitui a Praetore desideravc- la persona del Consejero Menandro Arrio, y ha-
rant (7); Atrius (8) Severus, quia dubitabat, ad biendo, no obstante, logrado excusarse Salviano,
Imperatorem Severum retulit; ad quam consul- los adolescentes, como perjudicados, hablan soli-
tationem successor (9) eius Benidio (10) Quieto citado del Pretor que se les restituyera por entero.
neserpsit, nullas partes esse Praetoris, neque Aetrio Severo, porque dudaba en este caso, lo ele-
enim contraetum propon¡ cum minore aunis vi- vi) en consulta al Emperador Severo; á cuya con-
gintiquinqu'e, sed Principes (11) interve.nire, et siilta contestó por Rescripto su sucesor á Benidio
red.ucere huno ad administrationem, qui perpe- Quieto, que esto no correspondía al Pretor, por-
ram essct a Praetore excusatus. que ni aun se exponía haberse contratado con un
menor do veinticinco años, sino que debían inter-
venir los Príncipes, y volver á la administración á
aquel que indebidamente hubiere sido excusado
por elPretor.
§ 3.—Scieudurn est autem, non passini niinori- § 3.—Mas ha de saberse, que no ha de auxiliar-
bus subveniri, sed causa cogaita, si capti esse en todos los casos á los menores, sino con cono-
propon antur (12). c1miento de causa., si alegaren que hablan sido
perjudicados.
§ 4.—Item non nestituetar, qui sob ríe rem suam § 4.—Asimismo, no será restituido el que admi-

(1) Verum de dolo malo actio, Ha¿.; Verum vel de dolo,


Tel Uttu iacurn actio, (7) meruleset - deLderaveraut, eiiUekie Haz.
2) .Uai. Valg.; aervltutem,FZ. (8) Arnius, HaL; Deeius, Vuly.; Detrius, d Demetnius, o?.ros
Ç
L. 1. Cod. 4)
de noxaStb. act. III.4t. en Hul.
Taur.; malor, aegú4 ki escritura original del códice Pl.. (9) sUCeesonl Has.
(10) Ventidlo. Ial Vindio, Vidg.
(5) XIII., VuSg. (u) prhidpem, HcJ.
6) Auli, ola Vulg. (12) »robentur, Vulg.

DIGESTO.—LIBRO Iv: TITULO Iv 867

adnhiILiStXa18 oecasioue dainni flfl inconsulte ac- nitrando prudentemente sus bienes quisiera 8O
cidentis, sed Lato, velit restitui; ncc enim oven- restituido con ocasión de un daño sobrevenido
tus danini restitutiOnem indulget, sed inconsulta no por falta de consejo, sino por fatalidad porque
facilitas; et ita et Ponipouius libro vicesini octa- la restitución no la concede el acaecimiento de un
vo (1) scripsit. Unde Marcellus apud Iulianiam daño, Bino la facilidad faltada de consejo; y así lo
notat, Si minor sibi servum neeessarium eornpa- escribió también Pomponio en su libro vigésimo
raverit, mex deccsserit, non debere eum restituí; octavo. Por esto observa Marcelo en sus notas á
noque cniin captas est emeudo sibi rem perne- Juliano, que si un menor hubiere comprado para
eessariam, hcet mort&lcm. si un esclavo necesario, y luego hubiere éste fa-
llecido, no debia obtener restitución; porque no
fué engañado al comprar una cosa para él muy
n3ccSaria, aunque mortal.
§ 5..—Si locupletí heres extitít, et subito Itere- § 5.—Si fud heredero de un rico, y súbitamente
ji lapsa siL, puta praedia fucrunt, quae cha- hubiere perecido la herencia, por ejemplo, si hubo
smate periorrnit, insulae exus tao sant, serví fu- predios que desaparecieron abriéndose la tierra,
cer1Lflt ant decesserunt, Julianas quidem libro si se quemaron las casas, si huyeron ó fallecieron
uadrageSimO sexto 4ic loquitur, quasi posait los esclavos, Juliano, á la verdad, habla en sulibro
miflor In integrurn rcstitui Mare chus autem cuadragésimo sexto as! como si el menor pudiera
apuci Iuhiaunm notat, cessarc in intogrurn resti- ser restituido por entero; pero Marcelo en sus no-
tutioaem noque enin:i aetatis lubrico captus est tas á Juliano dice que deja de tener lugar la res-
adeundo Iocupletem hcreditatcm, et quod fato titución por el todo; porque no fué engañado por
c.ontingit, cuivis patrifamilias, quamvis diligen- fragilidad de la edad al dir una herencia rica, y
tissimo, possit contingere. Sed haec res afferre lo que sucede por fatalidad, puede acontecer 4
potest TestitUtionem misiori, Si adiit hereditatm, cualquier padre de familia, aunque sea el más di-
in qua res erant multae morales, vl praerlia ur- ligente. Pero este caso puede proporcionar al me-
bana, ae8 auteni alienum grave, quod non pro- nor la restitución, si adió una herencia en la que
sp8xit posse evenire, itt demoriantur maucipia, habla muchas cosas perecedera, ó predios urba-
praedia ruant, vel quod non cito disiraxerit hace, y también grandes deudas, porque no previó
quae multis casibus obuoxia sunt. que pudiera acontecer que se murieran los escla-
vos, 6 se arruinasen las casas, ó porque no hubiere
vendido pronto aquellas cosas que están sujetas ¡
muchas. eventualidades.
§ 6.—Itom quacritur, si minor aciversus mino- * 6.—Pregúntase también, si un menor preten-
rem res titui clesidorat, an sit audieudus?Et Pom- de ser restituido contra otro menor, ¿deberá ser
ponías simpliciter scribit, non restituendum. Pu- oído? Y Pomponio escribe sencillamente que no de-
to autem inspicieudum a Praetore, quis captus be ser restituido. Mas yo opino que se ha de exa-
sit proinde si ambo capti sunt, verbi gratia mi- minar por el Pretor quién haya 81do engañado;
nor minori pceuniam dedit, et flie perdidit, melior por consiguiente, si ambos fueron perjudicados,
est causa Beeiinduni Pomponium chis, qui acce- por ejemplo, si un menor dió dinero á otro menor,
pit, et vol dilapidavit, vel perdidit. y éste lo perdió, es mejor según Pomponio la con-
dición de aquel que lo recibió, y 6 lo dilapidé, ó
lo perdió.
§ .—Plaue si Ininor annis eum filio familias § .—Ciertamente, si un menor de edad hubie-
maiore contraxerit, et lulianas libro quarto Di- re contratado con un hijo de familia mayor de
gestorum, et Marcellus libro secundo Dig'estorum edad, así Juliano en el libro cuarto de su Diges-
scribit, posee in integrum restitui, tit magis aeta- to, como Marcelo en el libro segundo del Digesto,
Lis ratio, quam Senatusconsulti habeatur. escriben que puede ser restituido por el todo, de
suerte que más bien se tenga cuenta de la edad
que del Senadoconsulto.
12. GAIUS libro IV. ad Edictum provinciale.— 12. Gayo; Comentarios al Edicto provincial, li-
Si n.pud minorem mulier pro alio intcrccsscrit, bro 117.—Si para un menor hubiere una mujer sa-
non esi ci actio in mulierem danda, sed perinde lido fiadora por otro, no se le ha de dar acción
atquc ceteri per cxceptionem summoveri debet; contra la mujer, sino que del mismo modo que los
cilict, quia communi jure in prior cm debitorem demás debe ser repelido por la excepción; 4 sa-
el actio res tituitur; hace, si solvendo siL prior ber, porque por derecho común se le restituye La
dobitor, alioquin mulier non utetur Senatuscon- acción contra el primer deudor; esto, si el deu-
sulti auxilio. dor principal fuese solvente, porque de otro modo
la mujer no disfrutará del beneficio del Senado-
consulto.
13. ULPIA1U5 Libro II ad Ed;cturn. - la cau- 18. Ut.PL&NO; Comentarios al Edicto, libro XI.
sae cognitione versabitur, ut.rum soli ci suceur —En el conocimiento de causa se examinará si
renduni sit, an etiam his, qui pro co obligati se haya de auxiliar solamente á él. 6 también 4
siutt, utputa fideiusoribus. Itaque si, quum sci- aquellos que por él se obligaron, por ejemplo, 4
rem minorem, et ci fidein non haberem, tu fide- los fiadores. Y as!, si sabiendo yo que era menor,
iusseris pro co, non est aequum, fideiussori in y no teniendo confianza en él, tú hubieres salido
neccm meam subvenir i sed potius ipsi denegan- fiador por él, no es equitativo que se auxilio al
da erit mandatí actio. )xi sunima perpendendum fiador en perjuicio mio, sino que antes bien se ha-

i) IIVIL, Vuig.

368 DIGESTO.—LIBRO IV: TÍTULO IV

erit Praetori, ciii potuus subveniat utrum cred!- brá de denegar al mismo la acción de mandato.
tori, an fideuussori; nam niinor captus iiOutri te- En suma, deberá considerarse por el Pretor, á
nebitur. Facilius in manclatore dieendum erit, quién auxiliará preferentemente, si al acreedor,
non debere ci subvenire (1); hie enim vohit afflr- ó si al fiador; porque el menor, perjudicado, no
mator fuit et suasor, ut eum minore contrahere- quedará obligado á ninguno de los dos. Más facil-
tur. Unde traetari potest, minor in integnum re- mente se deberá decir respecto del mandante,
stitutionem utruni adversus crcditorem, an et que no debe auxiliarle; porque éste fué como el
adversus fideiussorem implorare debeat? Et puto que afirmó y persuadió, para que se contratase
tutius adversus ulnumque; causa enim cognita con el menor. Por lo que puede preguntarse' ¿de-
et praeseutibus adversariis, vol si per contuma- be el menor implorar la restitución por entero
clam desint, in integruni restitutiones perpenden- acaso contra el acreedor, ó también contra el fia-
dac sunt. dor? Y considero más seguro, que contra ambos;
porque las restituciones por entero se han de exa-
minar detenidamente, con conocimiento de causa
y hallándose presentes los contrarios, ó si por
contumacia no se presentaran.
§ 1.—hnterdum autem restitutio et in rem da- § 1.—Mas á veces se da al menor la restitución
tur ininori, id est adversus reí eiu2 posscssorem, también sobre la cosa, esto es, contra oh poseedor
Lieet eum co non sit eontra.etilm; utputa rem a de la misma cosa, aunque con él no so haya con-
minore emisti et alii veadidisti, potest desidera- tratado; como, por ejemplo, si compraste del me-
re iuterdum adversus possessorom restituí, nc nor una cosa y la vendiste á otro, puede preten-
rem suani perdat, vel re sua oarcat; et hoc vel den algunas voces la restitución contra el posee-
cognitione Praetoria, vel reseissa alienatione, dor, para no perder su cosa, 6 carecer de ella; y
dato in rein indicio. Poinponius quoque libro vi- esto, 6 con conocimiento del Pretor, 6 rescindida
cesimo octavo seribit, Labeonein existimasse, si la enagenación, por la acción dada sobre la cosa.
munor vigintiquhque annis fundum ven didit et También escribe Pomponio en su libro vigésimo
tradidit, si emtor nursus ema alienavit, siquidem octavo, que Labeon habia juzgado, que si un me-
enitor sequens scit rem ita gestam, restitutionem nor de veinticinco aflos vendió y entregó un fun-
ad-versus omm faciend.arn; si ignora'rit, et prior do, si el comprador lo enagenó 4 su vez, y el si-
emtor solvendo esset, non case faciondani; sm ve- guiente comprador sabe que as! hablan pasado
ro non esset solvendo, nequhis csso ininori succur- las cosas, se ha de hacer contra éste la restitu-
ri etiam adversus ignorantem, qnamvis bona fide ción; que silo ignoró, y el primer comprador fue.-
enitor est. se solvente, no se ha de hacer; pero que si no fue-
se solvente, era: más equitativo que se auxiliara
al menor contra el que lo ignoraba, aunque es
comprador de buena fe.
14. PAuLtrs libro XI. ad Edictuin. - Plane 14. PAULo; Comentarios al Edicto, libro XL—.
quamdiu is, qui a minore rem accepit, ant heres A la verdad, mientras aquel que recibió del me-
elus idoneus sit, nihil novi constituendnm cst in nor la cosa, 6 su heredero, sea abonado, nada
ciii, qui rom bonn fide emerit; idque et Pompo- nuevo se ha de establecer contra aquel que hu-
nuus ecribit. biere comprado de buena fe; y esto lo escribe
también Poniponio.

15. Giius libro IV. ad Edictum provinciale.—. 15. GAYO;. Comentarios al Edicto provincial, Li-
Sed ubi restitutio datar, posterior emtor reverti bro IV.—Pero cuando se dala restitución, el últi-
ad auctorem su.um poterit. Per plures quoque mo comprador podrá volverse contra el que le
personas si emMo ambulaverit, idem iuris cnt. vendió. El mismo derecho habrá también si la'
compra hubiere pasado por muchas personas.
16. ULFIANuS libro XI. ad Edictum. En can- 16. ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro XI.
sao cognitione etiam hoe versabitur, num forte —En el conocimiento de causa también se exami-
alia actio possit competere citra in integrum re- nará esto, si acaso puede competer otra acción
stitiitiønem. Nam sicomrnuni auxilio et mero ju- además de la restitución por entero. Porque si por
re munitus sit, non debet ci tribu cxtraordina- el común auxilio y el mero derecho estuviera am-
rium auxilium, utputa cum pupilo contractum parado, no debe concedérsele el auxilio extraor-
est sine tntoris auctoritate, nec locupletior fa- dinario, por ejemplo, si se contrató con el pupilo
etus est. sin la autoridad del tutor, y no so hizo más rico.
§ 1,—Item relatum est apud Labeonem, si tui- § i.—'También se dice en Labeon, que sienga-
nor circumacriptus societatoni eolerit, vol etiam fiado un menor hubiere constituido sociedad, aun-
donationis causa, nullani esse societatem nec in- que sea por causa de donación, es nula la socie-
ter maiores quidem, et ideo cessarc partes Prae- dad ciertamente aun entre los mayores, y que
toris. Idem et Ofihius reapondit; satis enim ipso por tanto dejaba de tener lugar la intervención
uro inunitus est. del Pretor. Lo mismo respondió también Ofilio;
porque está suficientemente amparado por el mis-
mo derecho.
§ 2.—Pompouuus quoque refert libro YiccSin.Io § 2.—Refiere también Foinponio en su libro vi-
octavo, qiuum quidam beres rogatus esset, fratris gésimo octavo, que habiendo sido rogado cierto
fihiae complures res daro ea conditione, ut, si si- heredero para que diese muchas cosas 4 la hija

(1) subvent4 HaL Vulg.



DIGgsTo.—LIBRO iv: TITULO IV 869

nc liberis decessiSSet, rcstitncret cas heredi, et de su hermano, con la condición de que si hubiese
hace deñlncto herede licredi eius cavisset se re fallecido sin hijos las restituyese al heredero, y
stituturam, Aristonem put.asse fu integrnm re- habiendo dado ella canción, fallecido el heredero,
tituendam. Sed et illud Potnponius adiieit, quod do que se las restituirla al heredero de él, habla
potult incerti condiei hace cautio etiam a majo- opinado Ariston que debla ser restituida por en-
re; non cnm ipso jure, sed per condietionem mu tero. Pero Pomponio añade también esto, que pu-
nitus (1) est. do asta caución hacerse objeto de la condicción
de una cosa incierta aun por el mayor; porque
esta amparado no por el mismo derecho, sino por
la condicción.
§ 3.—t generaliter probandum est, ubi con- § 3.—Y en general so ha de admitir, que cuan-
tractas non valet, pro certo Praetorem se non de- do el contrato no es valido, ciertamente no debe
bere interpoflere. interponerse el Pretor.
§ 4.—.-Idem PonipofliUS alt, in pretio erntionis § 4.—El mismo Pomponio dice, que en el precio
et venditiOflis naturahter licere contrahcntjbus de la compra y de la venta es naturalmente licito
se cirCl11flVeUir. ó. los contratantes engaüarse.
§ 5.—Nunc videndum, qui in integruni rcsti- § 5.—Ahora ha de verse quiénes pueden dar la
tuere possunt. Et tam Praefectus Urbi, quam alil restitución por entero. Y as! el Prefecto do la Ciu-
magistratus pro iurisdictioue sua restituere in dad, como los demás magistrados, según su juris-
integruln possunt, tam in allis (2) causis, quam dicción, pueden conceder la restitución por el to-
contra sententiam suam. do, tanto en causas ajenas, como contra senten-
cia propia.

17. HERMOGENIANVS libio 1. Iuris Epitoma-. 17. HIinMooENANo; Epitome del Derecho, libro
rm (3). - Praefecti etiam Praetorio ex sua. sen- I.—También los Prefectos del Pretorio pueden
teutia in ifltcg2'Ufll possunt restituere, quamvis dar restitución por entero contra Su Sentencia,
appellari ab his non possit. Hace idcirco tam va- aunque de ellos no se pueda apelar. Y esto es as¡
ria, quia appellatio quidcm iniquitatis sentcptiae tau diverso, porque verdaderamente la apelación
querelam, in integruin vero restitutio erroris contiene queja de Ja injusticia de la sentencia, mas
proprii veniae petitionem, vel advorsarii cireum- la restitución por el todo petición de venia del
velitioflis aliegationem contiuet. error propio, 6 alegación del engalio del contrario.
18. ULPIANUS libro XI. ad Ediettim. (4)— Mi- 18. UrPIANo; Com.entario.ç al Edicto, libro XI.
nor autem magistratus contra sontentiam malo- —Mas el magistrado inferior no dará la restitu-
ruin non røtitut. ción contra sentencia de magistrados superiores.
§ 1. - Sin autem Princeps seutentiam dixit, § 1.—Pero si el Príncipe pronunció la senten-
perraro solet permittere rastitutionein, et induci cia, rarisirnas veces suele permitir la restitución,
in au.ditorium suuni eum, qui per infirmitatem y que se admita en su audiencia al que dijere que
aetatis cnpttun se dicat, duni ea, quae pro causa habla sido engañado por debilidad de su edad,
sunt dieta, non (fi) allcgat, vel ab advocatis pro- como no sea que no alegue lo que ya en la causa
ditum (6) queratur. Denique Glabrioneni Aci- so dijo, 6 se querelle de habérsele hecho traición
ilum (7) Divus Severas et Imperator Antoninus por sus abogados. Finalmente, el Divino Severo
¡ion audierunt incolorate restitui desidorantem '' el Emperador Antonino no dieron audiencia á
adversus fratrem post speciem in auditorio eorum Glabrion Aeilio que sin justa causa pretendía ser
finitam. restituido contra su hermano, después de finida
la cuestión ante la audiencia de ellos.
§ 2--Sed et Percennio (8) Severo contra res § 2.—Pero el Divino Severo y el Emperador
bis iudieatas in integrum restitui (9), Divus Se- Antonino permitieron también,* Percennio Seve-
veras et Imperator Antoninus peruiisernnt in au- ro, que en su audiencia se examinase si se le res-
ditorio suo examinan. titula por entero contra cosas dos veces juzgadas.
§ 3.—Idem Imperator Licinio Frontoni rescri- § 3.—El mismo Emperador respondió por res-
psit, insolitum esse, post sententiam vice sua ex cripto t Licinio Fronton, que era insólito que otro,
appellationo dictam alium in integrum restitu- salvo solamente el Príncipe, concediese la resti-
tionem tribuere, nisi solum Principcm. tución por entero después de sentencia proferida
en su nombre. en virtud de apelación
§ 4.—Sed et si ab Imperatore iudex datus co- § 4.—Pero si conociera un juez no.mbrado por
gnoscat, restitutio ab alio, irisi a Príncipe, qui el Emperador, tampoco se concederá la restitución
hidicem destinavit, non liet. por otro, sino par el Príncipe, que designó al juez.
§ 5.—Non solum autem niinoribus, verum sue- § 5.—Mas no solo á los menores, sino también
cessoribus quoque minorum datar tu integrum i los sucesores de los menores se da la restitución
restitutio, et81 sint ipsi inaiores. por entero, aunque ellos sean mayores.
19. IDEM libro XIII. (10) ad Edjw,a, - Inter- 19. EL MISMO; Comewlarios al Edicto, libro
dnin lamen successoni plus quam annum. dabi- 1111,—Pero á veces daremos al sucesor más de
mus, ut cst Edicto expressuni, si forte actas ipsius un año, como está expresado en el Edicto, si por

(1) niunita, ¡IaL


(r) oiniubu&, inserte Hal, (7) Atilium. HaZ.
(t) AMT0110U Iuris, ¡ial. (8) Peseentilo, Hal.; otros Pereenino; otros, Prosennio;
(4) libro XL ad Edietum os4j ¡ial. otros, pro Sennio; y otros, pro einpronlo.
(.') sunt non dicta,allegat, Ha¿. (9) desideranti, inserte Ha2.
(6) praeva atum, ¡Ial. (10) XI., Bat.

870 DIGE8TO.—LIBRO IV: TÍTULO XV

subveniat; nam post annutn vicesimum q'aintum acaso le favorece su edad; porque después de los
habebit legitimuin tempus. loe enim ipso dccc- veinticinco años tendrá el término legal. Pues
ptus videtur, quod quuni posset restituí intra parece que fué dfr&ndado en esto mismo, en que
tempus statutum ex persona defuneti, hoe non pudiendo ser restituido por la iersoua del difun-
fecit.. Plano, si defunctus ad. iii integrum restitu- to dentro del tiempo establecido, no lo hizo. Pero,
tionein modicum tempus ex auno utili habuit, la verdad, si el difunto tuvo poco tiempo del
huic (1) heredi minori post annum vieesimum año util para la restitución por el todo, no dare-
quintum eomplcturn non totum statutuni tempus mos á éste heredero, menor, después de cumpli-
dabimus ad in integrum restitutionem, sed id dos los veinticinco años, todo el tiempo estableci-
duntaxat tempus, quod habuit is, cul heres ex- do para la restitución por entero, sino tan solo el
titit. tiempo que tuvo aquel de quien fué heredero.
20. I»ir Libro Xi. ad Edietum. - Papinianus 20. EL MISMO Comentarios al Edic4o, libro XI.
libro secundo Responsoruin ait, exuli reverso non —Dice Papiniano en el libro segundo de sus Res-
dobere prorogari tempus in integrum restitutio- puestas, que al desterrado que ha vuelto no se le
nis (2) statutum, quia abfuit, quum potnerit adire debe prorrogar el tiempo establecido para la res-
Praetorem per proeuratorem; neo dixit: ve.1 Prae- titución por entero, porque estuvo ausente, ha-
sidem, ubi erat. Sed quod idem dicit, et indignum biendo podido acudir ante el Pretor por medio de
esse propter irrogatam poonam, non recta. Quid procurador; y no dijo, ó ante el Presidente de
enini cornmunc habet delictum eum venia neta- donde se hallaba. Pero lo que el mismo dice, de
ti? que también es indigno por la pena que se lo im-
puso, no esta fundado. Porque, ¿qué tiene de co-
mún el delito con la venia de la edad?
§ 1.—Si quis tamen rnaior vigintiquinque su- § 1.—Pero si algún mayor de veinticinco años,
nis intra tempus restitutionis Statutum (3) con- habiendo contestado la demanda dentro del tér-
testatus pomea destiterit, nihil ci proficit ad in mino establecido para la restitución, hubiere des-
integrarn reatitutionem contestatio, ut est saepis- pués desistido, nada le aprovecha para la restitu-
sime reseriptum. ción por el todo la contestación, según muchisimas
veces se ha decidido por rescripto.
21. Izu»i libro X. (4) cid Edietun.—Destitissc 21. En MISMO; Comentarios al Edicto, libro X.—
autem is videtur, non qui distulit, sed qui lit¡ re- Mas se reputa haber desistido, no el que lo difirió,
nuntiavit in totum. sino el que renuncié en un todo al litigio.
22. IDEM Libro XL ad Di cZictum.--In integrum 22. EL MISMO; Comentarios al Edicto, libro XL
vero restitutione postulata adversus aditiouern a —Pero pedida la restitución por entero contra
minore factam, si quid legatis cxpensiim est, vel una adición hecha por un menor, lo que acaso 80
pretia eorum, qui ad libcrtatcm aditione cine per- gasté en legados, ó el precio de aquellos que al-
venerunt, a minore refundenda non sunt; quern- canzaron la Libertad por la adición de él, no debe
admodum per eontrarium, quum minor restitui- ser reintegrado por el menor; as¡ como, por el
tur ad adeandam hereditatem, quae antca geste. cnntranio, cuando un menor obtiene la restitución
(5) erunt per curatorem bonorum, decreto Prac- para adir una herencia, Severo y Antonino con-
toris ad distrahenda bona seenndum iuris for- testaron por rescripto ti Calpurnio Placeo que se
inam constitutuin, rata osee habenda Oaipu.rnio ha de tener por válido lo qúe antes se hubiere
(6) Flaceo Severus et .&ntoninus rcscripserunt. hecho por el curador de los bienes, nombrado con
arreglo ti derecho por decreto del Pretor para
vender los bienes.
23. PAULtS libro Xl. ad Edictum. - Qaum 28. PAULO; Comentarios al Edicto, libro XL—
mandatu patrie fihiusfamilias res administraret, Cuando por mandato del padre el hijo de familia
non habet hcncficium restitutionis; nam etsi alius administrase los bienes, no tiene el beneficio de la
el mandasset, non succurroretur, quum oc modo restitución; porque tampoco seria auxiliado, aun-
maiori potius consuleretur, cuius damno res Bit que otro se lo hubiese mandado, pues de este mo-
ceesura. Sed si eventu damnum minor pasenrus do más bien se mirarla por el mayor en cuyo daño
Bit, quia, quod praestiterit, servare 7) ab co, haya de redundar la cosa. Pero si p• acaso ci
cuius negotia gessit, non potest, quia is non cnt menor hubiere de padecer daño, porque lo que
solvendo, sine dubio Practor interveniet. Si au- hubiere satisfecho no puede cobrarlo de aquel cu-
tem ipse dominus minor sit, procurator vero malo- yos negocios administró, porque éste no fuere
ng aetatis, non potest facile dominus audiri, nisi solvente, sin duda intervendrá el Pretor. Mas si
si rnandatu eme gestum erit, ncc a procuratore el mismo dueño fuese menor, y de mayor edad el
servari res possit. Ergo et si procuratorio nomi- procurador, no puede facilmente ser oldo el due-
ne minor cireumscviptus Mt, imputan debet 1100 ño, á menos que por su mandato se hubiere admi-
domino, qui tau conimisit sus negotia; idque et nistrado, y no pueda conseguirse del procurador
Marcello placet. la cosa. Y así, también si Li. titulo de procurador hu-
biere sido engañado el menor, esto debe imputár-
selo al dueño, que ti tal persona encomendé sus
negocios; y esto también ti Marcelo le parece bien.
(1) huins, fft.
(2) restfti,Lloni, otros, en Br.
(3) restltetioni st.atutnm liteui eontestatu, .flai.
(4) XI.,HaL
(6) erant, aeg,n otra. Lectura deS m4rges intrkr de¡ có- (5) Calphurnlo. Vtdg.
dice PL ('y) eervarl, Hal.

DIGSTO.—LIBBO IV; TITULO IV 3.1

24. FÁLJL1TS libro L Sen niarun (1) - Quod.si 24. PAULO; Sentencias, Libro 1--Mas si por su
minor sua sponte nogOtiis maioris intcrvenerít, espontánea voluntad hubiere un menor interveni-
res tituendus erit, 110 iflalOri damnum aecidat. do en los negocios de un mayor, habrá de obtener
Quodsi hoc fcere recusaverit7 tunc si conventu la restitución, para que no sobrevenga daño al
fuBrit negotiorum gestorum, adversus hanc actio- mayor. Pero si hubiere rehusado hacer esto, en-
nem non restituitur sed compollendus est sic el tonces, si hubiere sido demandado por la g6stiób
cedeie (2) auxiliUlfl in integrum restit-utíonie. nt de negocios, no obtiene la restitución contra esta
procUratorelil eum in rein Suam faeiat, Ut possit acción; sino que ha de ser compelido á cederle el
por hxule rnodum damnum sibi propter minoreni auxilio de la restitución por entero, de suerte que
ontiflgC11S resareflO. lo haga procurador para su propio negocio, para
que de este modo pueda resarcirse del daño que
le sobrevenga por causa dl menor.
§ 1.—Non semper autem ca, quae eum minori- § 1.—Pero no siempre se ha de rescindir lo que
is geruntur, rescindenda sunt, sed ad bonum et se hace con los menores, sino que se ha de redu-
aequum redigenda sunt, no magno inomrnodo cir á lo bueno y equitativo, para que los hombres
hunis actatis hornines afflciantur nciuine ctim kis de esta edad no sean poijudicados con grande da-
contrabeflte et quodamrnodo commereio lis in- ño, no contratando nadie con ellos; y en cierto
terdicetuT. Itaque iiisi ant inanifesta circumscri- modo se les privará del comercio. Y as¡, á menos
ptio sit, ant tani negligentor causa versati que 6 ci engaño sea manifiesto, 6 que con tanta
unt, Practor interponere SO non debot. negligencia se hayan conducido en aquel asun-
to, no debe interponerse el Pretor.
§ 2,-.-Soa.evo1a noster aiebat: si quis, iuvonili § 2.—Duela nuestro Scévola: si alguno, I1& do
levitate ductus, oiniserit vol repudiaverit heredi- de su juvenil ligereza, hubiere dejado de aceptar,
tateni vci boiioruiTi possessionern, siquídeni omnia 6 hubiere repudiado una herencia 6 posesión de
in integro (3) sint, omnímodo audiendus st; si bienes, si, á la verdad, todas las cosas estuviesen
vero 1am distracta hereditate et negotiis finitis ad integras, de todos modos ha de ser oído; mas si
paratam pecuniam laboribus substituti veniat, vendida ya la herencia y concluidos los negocios
repellendus cst; multoque parcius ex lime causa se dirigiera contra el dinero recogido por el tra-
heredem minoris res tituendum 0850. bajo del substituto, debe ser repelido; y mucho
más parcamente se ha de conceder por eta causa
al heredero del menor la restitución.
§ 8.—Si servus vol fihiusfamilias ininorem oir- § 8.—Si un esclavo 6 un hijo de familia hubiere
ciunscripserit, pater dominusve, quod ad eum engañado á un menor, al padre ó al señor so le
pervonorit, restituere iubeudus est, quod non por- ha de mandar restituir lo que u su poder hubiere
voneril, ex peculio eorum praestare; si ex neutro llegado, y pagar del peculio de ellos lo que á 61 no
satisftet ci dolus servi iutervcnerit, ant verberi- lo hubiere llegado; si no satisficiere ni por lo uno
bus castigandus, ant uoxae dedendus crit ni por lo otro, y hubiere mediado dolo del esclavo, 6
habrá de ser éste castigado con azotes, 6 entrega-
do por la noxa.
§ 4.—Sed et si fihiusfarnilias hoe fecit, ob doluin § 4.—Pero también si un hijo de familia hizo
suum condemnabitur. Restitutio mutem ita fa- esto, será condenado por su dolo. Mas la restitu-
cienda est, ni unusquis que (4) in iutegrum ius ción se ha de hacer de modo, que cada uno reco-
suum recipiat, Itmque si in venciendo fundo oir- bre Integro su derecho. Y así, si fuere restituido
dunkcrip tus restituctur, tabeat Prator cmtorem el engañado al vender un fundo, mande el Pretor
funduxn cuin fructibus reddcre et pretiiim recipe- que el comprador restituya el fundo con los frutos
re, nisi si tune dederit, quum eum perditurum y reciba el precio, á no ser que lo hubiere dado
non ignorarct, sicuti faelt in ea pecunia, quae ei cuando no ignora2e que aquel lo habla de perder,
consumtnro creditiir. Sed parelus in vcndtt.ione, como sucede con el dinero que se presta al que lo
quia aes ahienum ci solvitur, quod facere necesse ha de gastar. Pero en la venta se procede con
est; credere autem non est necesse. Nam etsi er- más parsimonia, porque se lo paga una deuda,
go contractus ita constitit, nt infirmanda Bit, si que es necesario satisfacer; pero no es necesario
tamen neeessefuit pretium solví, non omnimodo prestar. Porque aunque el origen del contrato fuó
euitor damno afficiendiin est. tal, que deba anularse, sin embargo, si fué nece-
sario que se pagase el precio, de ningún modo ha
de ser perjudicado el comprador.
§ 5..—Ex hoc Edicto nulla propria actio vel cau- § 6.—De, este Edicto no procede ninguna acción
tio proficiscitur, totum enim hoc pendet ex Prao- propia, ó caución, porque todo depende del cono-
toris cognitione. cimiento del Pretor.
2. GAIUB Libro IV. ad Eciktl&mprovinciale,—. 25. GAYo; Comentarios al Idicfo, Libro IV.—
fllud nullam habet dubitationem, quin ininor, si No tiene esto ninguna duda, que si un menor hu-
non debitum sciverit ex ea causa, ex qua iure ci- biere pagado lo no debido, por aquella causa en
vili repetitio non cst danda, sil el utilis actio ad virtud dé la que no se ha de dar por derecho civil
repetendum, quum et inaloribus vigintiquinque L& repetición, tendrá una acción util para recla-
annis iustis ex causis dan solet ropetitio. marlo, puesto que también á los mayores de vein-
ticinco años suele concederse por justas causas la
repetición.

(1) tttilojoa pahsbras se leen en PapsU Senie. ecc. 1. s.


() auxilio, 889ün otra ieaura 1e1 margen in4ertor 464 có-
dice ?l, 4) integrum, eegan otra Lectura 402 md.rgen interior del
(1) intgi, (en lugar de in integro), RaI. VuIg. cóce Fi.

872 DIGESTO.—LIBRO IV TÍTULO IV

§ 1,—Si taus interveniat i'uvcnis, cut praestan- § 1.—Si se presentara un joven tal, que á él se
da sit iestitutio, ipso postulante praestari debot, le haya de conceder la restitución, pidiéndola él
ant procuratori () eius, cut id. ipsum nominatim mismo, Be le ha de dar it él, ó it procurador suyo A.
mandatum sit qui i'ero generale mandatum de quien especialmente se hubiere esto mismo enco-
universi.s negotiis gerendis alleget, non debut mendado; iiias el que alegaro mandato gencvalpara
audir i. administrar todos los negocios, no debe ser oído.
28. PAITLUS libro XL ad Ed ctun.—Quo4si de 26. PABLO; Comentarios al Mido, libro XI.—
spcciali mandatu dubitetur, quum restitutio po- Poro si se dudara del mandato especial, cuando
stulctur (2), iuterosita stipulatione ratani rem se reclamase la restitución, interpuesta la estipu-
doniiuum habiturum, re¡ potest mederi, lación de que el seftor habrá de ratificar la cosa,
puede ponerse remedio al caso.
§ L—Quodsi is, qui circuuiscripsisse dicitur, 1.—Ma8 si aquel, que se dice que engaité, es-
absit, defensor oms satis iudicatnm solvi dare de- tuviera ausente, su defensor deberá dar caución
bebit. de que se pague lo juzgado.
27. GAIUS libro IV. ad Jidicturn provinci ale.— 27. GAYO; Comentarios al Edicto provincial, Li-
Patri pro filio omnímodo pra.cstanda restitutio bro IV.—Do todos modos Be ha de conceder al pa-
est, lice.t fihiu.s restitui iioit, quia pa,tris penen- dre, en representación del hijo, la restituion,
luni agitur , qui de peculio tenetur. Ex quo appa- aunque el hijo no quisiera ser restituido, por-
ret, ceteros aguates (3) ve] afflnes alterius cese que se trata de un riesgo del padre, que está
conditionis, nec aJiter aud.iri oportero, quani si obligado por el peculio. De lo que resulta, que los
ex volantate adolesceutis postulent, aut eius vi- denide agnados ó afines son de otra condición, y
tae Bit iste adolescene, Ui merite etiarn bonis ej no deben ser oídos de otro modo que si reclama-
debeat intordici. ran por vo1u.ntaddel adolescente, ó que este ado-
lescente sea de vida tal, que con razón deba pro-
hibirsele hasta la administración de sus bienes.
§ 1.—Si pecuniam, quam mntuam minor acce- § 1.—Si un menor disipé el dinero que recibió
pit, dissipavit, denegare debet Proconsul cred!- prestado, debe el Procónsul denegar al acreedor
tori alvsrsus eum actionem. Quodsi egenti mi- la acción contra él. Pero si el menor se lo hubie-
nor crediderit, ulterius procedendum non est, re prestado it alguien que lo necesitaba, no se ha
quarn ut tubeatur iuvenis actionibus suis, quas de ir más allá de mandar al joven que ceda it su
ILabet adversas eum, cfi ipse crediclisset, cedere acreedor sus propias acciones, que tiene contra
creditoni suo. Praodium quoque si ex ca pecunia aquel á quien él mismo hubiese prestado. Tam-
pluris, quarn oporter6t, emit, ita teinperanda res bién si con este dinero compró un predio en más
cnt, utiubeatur venditor rcddito pretio recupe- de lo que convenía, se habrá de arreglar la cosa
rare (4) praediurn, ita ut sine alterius damno ctiam de modo que se mande al vendedor, que, devuel-
creditor a iuvene simm consequatur. Ex que eci- to el precio, recupere el predio, de tal suerte que
hect simul intehigimus, quid obseTvari oporteat, sin porjuicio de otro también él acreedor consiga
si sua pecunia pluris, quam oportet, ernenit; ul del joven lo suyo. Por lo que, entendemos cierta-
tamen hoc et su.periore caen venditor, qui pretium mente al mismo tiempo, qué deba observarse, si
reddidit, etiam usuras, quas ex ea pecunia por- hubiere comprado con su dinero en más de lo que
cepit ant percipere potuit, reddat, et fructus, qui- conviene; pero do manera que en estO y en el caso
bus locupletior factus est luvenis, rceipint. Item anterior, el vendedor que d evolvió el precio, de-
ex diverso, si minore pretio, quam oportel, ven- vuelva también los intereses que de aquel dinero
diderit adoleseens, emtor qui dm luberi debebit percibió ó pude percibir, y reciba los frutos con
praedia cuin fructibus restituere, iuvenis autem que eljoven se hizo más rico. Asimismo, por el con-
catenus ex pro ho reddere, quatenus ex ca pecu- trario, si el adolescente hubiere vendido por me-
nia locupletior est. nos precio del que conviene, deberá ciertamente
mandarse al comprador que restituya los predios
con los frutos, pero al menor, que devuelva del
Precio tan solo cuanto por aquel dinero es más rico.
§ 2.—Si miller annis vigintiqutuque sine causa § 2.—Si un menor de veinticinco años hu-
debitori acceptum tulerit, non soluni in ipeuni, bier^,i sin causa alguna dado por quito it su deu-
sed et in fideiussores et in pignora actio restituí dor, debe rostituirsele la acción no solo contra este
debet; et, si ex duobue reis alter¡ acceptum tule- mismo, sino también contra los fiadores y contra
nt, in utrurnque rostituenda est actio. las prendas; y si de dos deudores hubiere dado
por quito it uno se ha de restituir la acción con-
tra ambos.
§ 3.—Ex hoc intelliglinus, si damnosam sibi § 3,—De aqui inferimos, que si hubiere hecho
novat.ionern fcconit, forte si ab idoneo debitore ad una novación perjudicial para él, quizá si por
inopein novandi causa transtulerit obligationem, causa de novación hubiere transferido de un deu-
oportere eum in priorem debitorem restitui. dor abonado it otro insolvente la obligación, debe
obtener él la restitución contra el primer deudor.
.—Advcrsus cos quoque restitutio praeata.n- § 4.—También se ha de conceder la restitución
da t, quorum de dolo agere non perinittitnr; contra aquellos por cuyo dolo no es permitido re-
nis quaed.am personae speciali lego exceptac clamar; it menos que sean ciertas personas ex-.
sint (5). coptuaclas por una ley especial.

(1) Fi. .iegu,z reciente corracdd», Dr.; procurahore, 1'aur.


(5) Tar; potuIaretnr, Fi., Br. (d) reelpera, acerada.Mnte fiat.
(3) Tau?.; cogn&itos, Fi. ugún corre.ccdSn Dr. (5) nt pater st patronus, a5ade fiat.

DlG8TO,—LIHR0 IV: TÍTULO IV 373

28. CEja1Ja
libro 11. Digestorum, - Quttin mi- 28. CELSo; .Diesto, libro II.—Cuando un me-
nor quam quinque et viginti annis adversus eum nor de veinticinco años obtiene la restitución
eum quo tu.tclac e.git, restituitur, non ideo tutor¡ contra aquel con quien litigó por razón de su tu-
0ontrartm tutelae iiidicium restituendum M. tela, no por esto ha de restituirse al tutor la acción
contraria de tutela.

29. MODESTINUS libro II. Respon.oru.m.—E4tiam 29 MODESTIINO; Respuestas, libro 11.—Aunque


si piitrc eodemque tutore auctore pupillus captus se pueda probar que el pupilo fité engañado au-
probar1 poit, euratorem postea ci datum nomi- torizando el acto SU padre y al mismo tiempo
ne jpsius in integrum restitutionem postulare non tutor, no se prohibe que el curador que des-
prohi
ben. pués se le nombró pida a nombre del mismo la
restitución por entero.
§ 1.—Ex causa curationis conciemnata pupila 1.—Condenada una pupila por causa do su
adversuS UnUm caput sententiac restitul volebat, curatela, quena obtener la restitución entra un
et quia videtur in CetCri5 litis epeciebus rlcvata capitulo de la sentencia, y porque parece que ha-
uissG, actor maior actate, qui aequicvit tunc bla sido favorecida en los demás particulares dl
temporis sententine, dicebat totam dbcrc litom pleito, el actor, mayor de edad, que consintió al
restaurar¡ (1); Ucrennius (2) Modestinus respon- tiempo de la scntedcia, decía que debla reponer-
dit, si speCiC, in qua pupilla in intcgrum retitui se todo el litigio; Herennie Modestino respondió,
d6siderat, ceteris epeciebus non cohaeret, nihil que si el particular r4specto del que la pupila so-
propon¡, cuy i tata sententia recedi actor posta- licita ser restituida por entero no tiene conexión
laus audiendus est. con los demás particulares, no se alegaba nada
por lo que haya de ser oído el actor que pedia que-
dar desobligado de toda la sentencia.
§ 2.—Si hereditate patris aetatis beneficio in § 2.—Si uno se abstuvo de la herencia de supe-
integruni restitutus abstinuit se , nemine de- ere- dro habiendo obtenido la restitución por entero
ditoribus paternis praesente vel ad agendum a por beneficio de la edad, no hallándose presente
Praeside evoeato, an ea rcstitutf o recto facta vi- ninguno de los acreedores de su padre, 6 no ha-
deatur, quaeritur.Heenntus Modestinus respon- biendo sido citado por el Presidente para mos-
dit, qunm non evocatis creditoribus tu integrum trarse parte, se pregunta si esta restitución pare-
restitatioflis decretum interpositum proponatur, cerá debidamente hecha; Herennio Modestino res-
minime Id ereditoribus praemudieasse. pondió, que como se suponía que sin haberse ci-
tado Ii. los acreedores se habla dado el decreto de
la restitución por el todo, en manera ninguna
habla perjudicado éste Li los acreedores.
30. PrtwxNrs Libra III. Quae.çtjonum.—Si fi- 80. PAPiitAO; Cv ones, Libro 111.—Si un
Ihis emaucipatus contra tabulas non accepta pos- hijo emancipado, no ha .dendo recibido la posesión
sessione, post iiiehoatarn restitutionis quaestio- contra el testamento, después de incoada la
nem legatum ex testamento patris major viginti- cuestión de la restitución hubiese pedido, siendo
quinque anuis pctiissct, litE renuntiare videtur, mayor de veinticinco años, un togado en virtud
quum, ctsi bonoruin possessionis tempus largire- del testamento de su padre, se entiende que re-
tur, docto lucido defuneti, rcpudiatum benefi- nuncia al pleito, pues aunque hubiese tiempo pa-
cium Praetoris existimaretur. ra la posesión de bienes, se estimarla rechazado
el beneficio del Pretor, habiéndose preferido la
voluntad del difunto.
31. 1DD7Z Libro IX. Re8ponsorunt. - Si mulier, 81, Er, MISMO; Respuestas, libro IX.—Si una
postquani benes eititit, propter actatem abstinen- mujer, después que fué heredera, hubiere obteni-
di causa in iutegrum restituta fucrit, serves he- do por razón de la edad la restitución por el todo
reditarios ex fideicommitiso ab ea recte nianumis- para abstenerse, respondi que retenían su liber-
sos retinere Iibertatem respondi; ncc er-ant cogen- tad los esclavos de la herencia manumitidos de-
di vighiti aurcos pro lib ertate retiunda dpeu- bidamente por ella en virtud de fideicomiso; y no
dere, quam jure optimo consecuti -vid.entur. Nam habrán de ser obligados Li satifaeei los veinte
etsi quidam ex creditonibus pecuniam suam (3) aúreos para retener la libertad, que se entiende la
ante restitutionem ab ea recuperassent, cetero- consiguieron por derecho óptimo. Porque aunque
mm quorela contra cos, qui acceperuut, itt peen- algunos de los acreedores hubiesen recuperado
tija communicetur, non a.dmittetur. de ella antes de la restitución su dinero, no se ad-
mitirá contra los que lo recibieron la querelle de
los demás, para que se reparte el dinero.
32. PAULIJS libro 1. Quaestionum. - Minor vi- 32. PAuLo; Cuestiones, Libro 1.—Un menor de
gintiquinque atinja adito Praesicle ex adspectu veinticinco años, habiéndose presentado al Pre-
eorponis falso probavit perfectani. aetatem; cura- sidente, probó falsamente por el aspecto de su
tores, quum intcllexissent cose minorem, perse- cuerpo ser de edad perfecta; tos curadores, ha-
veraverunt tu administnation; medio teutpore biendo sabido que era menor, perseveraron en la
post probatain aetatem ante impietuni vieesiirnim administración; en el tiempo medio, después de
quintum annum solutae sunt adojescenti peen- probada la edad, antes de cumplido el vigésimo
niae debitac, casque malo consumsit; quacro, quinto año se pagaron al adolescente cantidades
11) R. a'gún recene eorreCcdn, Br.; restaurare, T4uf-
(2) Rreirniu, omUela la Vi4q. (3) BY.; snam, Tau,-.
Tomo 1-15

374 DIGESTO.—LIBRO IV TITULO IV

cuius sit perieulum? el quid, si cuiatores quoque adeudadas, y las malgastó; pregunto, ¿de quién
(1) iii eodem errare perscvcrassent, ut putarent será el riesgo? ¿y qué se hará, si también los cu-
Inaiorem ossc et abstinuissent se ab administra- radores hubiesen perseverado en el mismo error
tione (2), curationeni ctian rcstituissent, an peri- de juzgar que era mayor, y se hubiesen absteni-
culuni temporis, quod post probatani aetatern ces- do de la administración, y también hubiesen res-
Bit (3), ad eos pertincat? Respondi: hi, qui debita titnldo la curatela, acaso les incumbirá á ellos ci
exsolverirnt, liberati iure, ipso non dobent iterum riesgo del tiempo que transcurrió después de pro-
conveniri; plane curatores, qui scientcs eum mi- bada la edad? Respondí, que aquellos que paga-
norem esse, perseveraverunt in eodem offieio, non ron sus deudas, habiendo quedado libres de dere-
debucrunt eum pati accipere pecunias debitas, et cho, no deben ser demandados segunda vez; pero
debebunt hoc nomine conveniri. Quodsi et ipsi los curadores que sabiendo que aquél era me-
decreto Praesidis erediderunt et administrare nor perseveraron en el mismo cargo, no debieron
cessaverunt, vel ctiam rationem reddiderunt, si- consentir que él recibiese las cantidades adeuda-
miles sunt ceteris debitoribus, ideoque non con- das, y deberán por esta razón ser demandados.
veniuntur. Pero si también ellos dieron crédito al decreto del
Presidente y cesaron de administrar, ó si también
rindieron cuentas, son semejantes á los demás
deudores, y no son por lo tanto demandados,
33. Áuius (4 VENs libro VI. (5) Fidei-
) 83. ABIJ1'iNIO VALIaNTB; Fideicomisos, libro VI.
comni38orm. - Si minor vigintiquinque anula —Si se hubiere ropclo á un menor de veinticinco
servum suum, qui pluris est (6), quarn in testa- años que manumita un esclavo suyo, que vate
mento el legatum sit, manumittere rogatus fue- más que lo que se le haya legado en el testamen-
nt, et legatum aeecperit, non cogendum praesta- to, y hubiere aceptado el legado, no se le habrá
re libentatem, si legatum reddereparatus sit; Tu- de obligar á dar Ja libertad, si estuviere pronto
lianus respondit, 'itt, quemadmodum ma.ioribus á devolver el legado; Juliano respondió, que risi.
liberiim sit non accipere, si nolint manumitIere, como Los mayores tienen libertad para no acep-
sic hule redd.enti legatam necessitas manumit- tar, si no quisieran manumitir, as¡ á éste que de-
tendi remittatur. vuelve el legado se le dispensa la necesidad de
manumitir.
84. PAULTJS libro I. Sententiarum. -Si minor 84. PAULO; Sentencias, libro 1.—Si un menor
vigintiquiuque annis fihiofamilias minori peen- de veinticinco altos presté dinero A un hijo de
niain eredidit, mellar est causa consumentio, nisi familia, también menor, es mejor la causa del que
locupletior ex hoe inveniatur litis contestatae lo gasta, A no ser que por razón de él se halle más
tempore is, qui aecepit. rico al tiempo de ser contestada la demanda el
que lo recibió.
§ 1.—Minores, si in iudieem compromiserunt et § 1.—Los menores, si se comprometieron res-
tutore au.etore stipulati sant, integni (7) restitu- pecto A un juez, y estipularon con autoridad del
tionem adversus talem obligationem iure deside tutor, con derecho pretenden la restitución por
rant. entero contra tal obligación.
85. HEuM0GENIaNUS (8) libro 1. Iuris Epito- 85. HERMOGENIAFO; Epítome del Derecho, li-
marim (9). —Si in emtionem penas se eollatam bro T.—Si un menor fuese vencido por otro por au-
(10) niinor adiectione (11) ab alio su.peretur, im- mento de previo respecto A la cosa comprada pues-
plorans in integruui rostitutionem audiotar, si ta en su poder, implorando la restitución por en-
eius interesse enitam ab co rem fuisse approbe- tero será oído, si se probare que le interesaba ha-
tur, veluti quod maiorum eius fuissot, ita ta- ber comprado la cosa, por cjemjflo, porque habla
men, nt id, quod ex licitatiouo acccssit, ipse offe- sido de sus mayores, pero con tal que él ofrezca al
rat venditori. vendedor lo que se aumentó por la licitación.
36. Paui.us Libro V. Sententíarum.—Miuor vi- 86. PAuio; Sentencias, libro V. - El menor de
gintiquinque annis omtssam allegationein per in veinticinco años puede repetir la alegación que
integrnm restitutionis auxilium repetere potest. hubiere omitido, utilizando el beneficio do la res-
titución por entero.
87. TRYPHONINUS libro III. J3isputationum.— 37. Txurono; Disputas, libro III. -El bene-
Auxilhim in integrum reslitutionis exsccutioni- ficio de la restitución por entero no esta concedi-
bus poenarum paratum non est; ideoque iniuria- do para la ejecución de las penas; y por tanto, una
mm iudicium semel oinissum repeti non potest. vez abandonada la acción de injurias no puede r-
petirse.
§ 1.—Sed et in sexaginta dibus praeteritis, in § 1. 'Pero transcurridos los sesenta dias, duran-
quibus jure mariti sine calumnia 'vir acensare mu- te los que por derecho marital puede sin calum-
lienem adultenil potest, denegatur e¡ in iutcgrum nia acusar el marido de adulterio á su mujer, se
restitutio; quod ius omissum si nime repetere vult, le deniega también la restitución por el todo; por-

(1) eodm modo, inserto. RaL


() Ut pitarent—a4mintstrftUoae, o ueLa. .&ai. (7) InlutCrum. vtfp.
(5) 1ntoreeeit, Ha¿. Vulg. (5) Herinogeiles, V
(4) Oalphurnlus, Vug. (9) libro 1. pOv, Sal.
(5) V., Ha(. (10) eolloeatam, Hez.
(S) HaL 3rsi9.; est, omUZa F. (11) &ddletlone, Vutg.

DIGESTO,—LIBRO Iv: TÍTULO XV 375
quid alii.id, qaatn delicti VOnianL, id est calurnniae, que abandonado este derecho, si ahora quiere vol-
depreCatU Et quUrn neque in delictis, rieque in ver á ejercitarlo, ¿qué otra cosa pide sino la venia
(1) calumniatoribus Praetorem succurrcre opor- de un delito, esto es, do la calumnia? Y como sea
tere eerti hiris Bit, ecssabit in integrum restitu- de derecho cierto, que ni en lós delitos, ni respec-
tío. In delictis autem minor annis vigintiquinque to de los calumniadores debe auxiliar el Pretor,
flOTL meretur in integrum restitutionem, utique dejará de tener lugar la restitución por el todo.
atroeiorib15, nisi quateiius intcrdum udeeratio Pero el menor de veinticinco afice no merece la
aeta,tis ad mediocrem poenam iudicernproduxcrit. restitución por el todo en los delitos, ciertamente
Sed ut ad legis Iuliae de adulterfis c&lrcendis más atroces, á no ser que alguna vez la conmise-
praccepta veniarnuS, utique nulla deprecatio ración de la edad hubiere llevado al juez á mino-
adiliterji poenae est, si se minor annis adulterum rar la pena. Pero viniendo á los preceptos de la ley
fateatlXI. Dixi (2), neo si quid eorum commiserit, Julia sobre correción de los adulterios, no hay cier-
quae pro adulterio eadem lex punit, veluti si tamente lugar á ninguna súplica de la pena del
adulterii damnatam seiens niorem duxerit, ant adulterio, si el menor de edad se confesara adúlte-
in adulterio deprehensam uxorem non dirniserit, ro. Dije, que tampoco si hubiere hecho alguna de
qiiaestumve de adulterio UXOriS fecerit, preti- las cosas que la misma ley castiga como adulterio,
umVB pro comperto stupro aeeeperit, ant dornum por ejemplo, si á. sabiendas se hubiere casado con
praebuerit ad stuprurn aduiteriurnve in cain com- mujer condenada por adulterio, ó no hubiere re-
mittcndunh; et non Bit (3) aetatis excusatio adver- pudiado á su mujer cogida en adulterio, ó hubiere
us praecepta legum al, qui dum legos invocat, hecho ganancia con el adulterio de su mujer, 4
contra cas committit. hubiere recibido precio por un estupro manifiesto,
ó hubiere facilitado casa para que en ella se come-
tiera un estupro 6 un adulterio; y no tenga la ex-
cusa de la edad contra los preceptos de las layes,
el que mientras invoca las leyes peen contra ellas.
88. PAULUS libro 1. Decretorum.. Aeuiilius 38. PAULO; Decreto.';, libro 1. Con pacto co-
LarianrLs (4) ab Ovinio fundum Ratillanum (5) misorio, habiendo dado parte del dinero, Emilio
lege coiuIniSSoria enierat data parte pecuniae, Lariano había comprado á Ovunio el fundo Rut!-
ita ut, si intra duos menses ab emtione reliqui llano, con la condición de que, si dentro de dos
preLil partem dimidiam non solvisset, iuemtus meses de la compra no hubiese pagado la mitad
esset, item, si intra alios duos nienses reliquum del precio restante, se tuviese por no comprado,
prctiU]fl non numørasset, simiiiter essct inerntus; as! como que si dentro de otros dos meses no hu-
intra priores duos menees Lariano defuneto Ru- biese entregado el resto del precio, se tuviese
tiliana pupUlaris actatis successerat, cuius tuto- igualmente por no comprado; fallecido Lariano
res tu solutione cess&vcrunt; vonditor denuntia- dentro de los dos primeros meses, habiale sucedido
tionibus tutoribus saepe datis post annum can- Itutiliana, de edad pupilar, cuyos tutores dejaron
dom. possessionem Claudio Telernacho vendiderat; de verificar el pago; el vendedor, habiendo dado
pupilla in integrum restituí desiderabat; victa muchas veces aviso It los tutores, después de un
tani apud Praetoreni, quam apud Praefectuni Ur- año habla vendido la misma posesión A Claudio
bi provoeaverat. Putabam bene iudieatuin, quod Telémaco; la pupila deseaba ser restituida por en-
pater eius, non ipsa contraxerat. Imperator au- tero; vencida asi ante el Pretor, como ante el Pre-
tem (6) iaotus est, quod dice cornmittendi ¡u tem- fecto de la Ciudad, habla apelado. Yo opinaba que
pus pupillae uneidissct, eaque effecissct, no pa- se habla juzgado bien, porque habla contratado su
reretur legi venditionis. Dicebam posse magis ea padre, no ella misma. Mas el Emperador se incli-
ratione restitui eam, quod venditor denuntiando nó It otra cosa, porque el din de cumplirse la condi-
post diem, quo placuerat esee cominissum, et pre- ción habla llegado en el tiempo de la pupila, y
tium petendo recessisse a lege sua videretur; ésta-habla hecho que no se cumpliese el pacto de
non rae mover¡, quod dice postes traneiiset, non la venta. Decía yo que podía más bien ser ella res-
inagis, quam si creditor pignus distraxlsset post tituida por esta razón, porque el vendedor, avi-
mortem db1toris, die solutioui finita; quia ta- sando después del día en que se habla convenido
mcii ici commissoria displiccbn.t ni, pronuntiavit llegase el comiso, y pidiendo el precio, parecía que
in integruni restituendani. Movit etiam illud se habla apartado de su propio pacto; y no me
Imperatoroni, quod priores tutores, qui non re- movía el que después hubiese transcurrido el día,
etitul dcsiderassent, suspecti pronuntiati oraut. no de otra suerte que si el acreedor hubiese ena-
jenado la prenda después de la muerte del deudor,
transcurrido el día del pago; mas porque le des-
agradaba el pacto comisorio, sentenció que debía
ser restituida por el todo. Movió también al Em-
perador el que los primeros tutores, que no ha-
bian solicitado ser restituidos, hablan sido decla-
rados sospechosos.
§ 1.—Quod dicitur, non solero flhiis familias post i.—Lo que se dice de que después de la eman-
emancipationem adhuc niinoribus Suc curri in bis, cipación no se suele auxiliar A los hijos de fami-
quae omisissent manentes in potest.ate, tune re- lia, aun menores, en aquellas cosas que hubiesen
cte dicitur, qunni patri aequirere possunt. omitido cuando estaban bajo potestad, se dice rec-
tamente cuando pueden adquirir para el padre.

(1) nec, (omitiendo In), Ha2.; ealumniatlosLbu, otros en Dr.


(2) Sed (en lugar de Dixi), Ha..
(5) St,Ha?.
(4) Otros en Ha., La.rgianuj.
(5) Puteolatium, ¡ial. Vug.
(5) Antoninus, insefla La VuIg

876' DIGESTO.—LIBRO Iv: TÍTULO r

89. SCAEVOLA Libro II. Digestorura.—Intra uti- 89. ScvoL.a; Digesto, libro II, - Dentro del
le tompus restitutiollis apud Praesidein ptieVUflt tiempo util de la restitución pidieron unos meno-
rn integrurn restitutionem minores, et de aetate res ante el Presidente la restitución por entero, y
sua probaverunt; dieta pro aetate sententia, ad.- probaron su edad; pronunciada sentencia 4 favor
versarii, iit impedirent cognitioneni Praesdis, de la edad, sus adversarios, para impedir el cono-
ad Imperatoreni appellarunt; Praeses in oventum cimiento del Presidente, apelaron al Emperador;
appellationis eetcra cognitiOflis distuht quaesi el Presidente difirió el conocimiento de lo demás
tum est, si finita appellationLs apud Impeiatorem hasta el resultado de la apelación; se preguntó, si
eog'nitione., et injugtat appellationopronuntiata, concluido el conocimiento do la ipülacióu auto el
cgressi actatem deprchend*ntiir, an cetera nogo- Emperador, y declarada injusta la apelación, se
tu implere possunt, quuni por eos non steterit, hallaren haber salido de la edad, ¿puede acaso
quo miaus res finem aecipiat? Respondi, seciiu- concluirse el conocimiento de lo demás del nego-
dum ea, quae proponuntur, penado cognosci, at- cio, no habiendo consistido en ellos que la cues-
que si mine intra aetatCn' essent. tión no llegase á su término? Respondí, que, según
lo que se propone, se conocía lo mismo que si es-
tuviesen todavía dentro de laedad.
§ i.—Vendentibus curatribus minoris fundum § 1.—Vendiendo los curadores un fundo de un
eintor extitit Lucias TitIus et sex fere aniiis pos- menor, quedó Lucio Ticio comprador, y lo pose-
sedit, et longo longeque rein meliorem fecit; yó cerca de seis alios, y lo mejoró mucho y mucho;
qu.aero, quum sint ¡done¡ auratores, RU minor ad- pregunto, siendo abonhdos los curadores,¿podrá
versus Titium emtorem in integrum retitui pos- el menor ser restituido por entero contra el com-
sit? Respondí, ex omn.ibus, quae proponerentur, prador Ticio? Respondí, que por todo lo que se
vii case eum restituendum, nisi si maluerit omnes proponía dificilmente ha de ser restituido, ¿i no ser
expensas, quas bona fide emtor feeissc approba- que hubiere preferido satisfacer al comprador de
venit, ci praestare, maxime quum sit ci paratum buena fe todos los gastos que hubiere probado ha-
promtum auxilium, curatoribus chis idoncis con- ber hecho, mayormente teniendo preparado pronto
stitutis. auxilio, por hallarse ser abonados sus curadores.
40. ULPIANUS Libro V. (1) Opinionum.—Minor 40. ULPIAXO; Opiniones, Libro V. - Un menor
annis vigintiquinque, cuí fideicommissum solvi de veinticinco afios, á cuyo favor se habla dado
pronuntiatnm erat, caverat, id se aceepisse, et sentencia para que se le pagara un fideicomiso,
eautioncm eidein debitor quasi ereditae pecunine habla dado caución de haberlo recibido, y el deu-
fecerat; in integrnm restituí potest, quia partani dor le habla dado al mismo caución como de dine-
(2) ex causa indienti persecutionem novo contra- ro prestado; puede ser restituido por el todo, por-
eta ad initium alterius petitionis rede.gerat. que por el nuevo contrato habla reducido al prin-
cipio de distinta petición la reclamación nacida
por causa de lo juzgado.
§ 1.—Praedia patris su¡ minar annis vigiuti- § 1.—Un menor de veinticinco años dió incon-
quinque ob debita rationis tutelae aliorum, qilani sideradamente los predios de su padre en pago
pater administraverat, in solutum ineonsulte de- do deudas de la cuenta de una tutela de otros,
dit ad suam aequitatem por in integrum restitu- que su padre habla administrado; esto debe ser
tioneni revocanda ras est, usuris pecuniae, quam revocado por la restitución por entero, conforme
eonsliterit ex tutela deben, reputatis et cum á la equidad de la cosa, computados los intereses
quantitate fructuum perceptorum compensatis. del dinero, que hubiere constado deberse por la
tutela, y compensados con la cantidad de los fru-
tos percibidos.
41. IULIAIqUS libro XLV. (3) Digestorum.. Si 41. JuLIANo; Digesto, Libro XLV. - Si el juez
mdcx eireumvento ja venditine adolescenti las- mandó que se restituyese un fundo al adolescente
sit fundum restitui, eumque pretium emtori red- engañado- en la venta, y que él devolviese el pre-
dore, el hie nolit uti (4) hae in integrum restitu- cio al comprador, si el menor no quisiera hacer uso
tione, poenitentia acta exceptioneni utilem ad- de esta restitución por el todo, podrá el adolescen-
versus petentem pretium, quasi ex causa iudiea- te, arrepintiéndose de lo hecho, tener una excep-
ti, adolescens babero potenit, quia unicuique licet ción util contra el que reclame el precio, como por
contemnere hace, quae pro se introducta sunt. causa de cosa juzgada, porque á cada cual es lí-
Neo queri poterit venditor (5), si restitutus fue- cito menospreciar aquello que ea su favor se esta-
nt in eam eausam, 1u qua se ipso constituit, et bleció. Y no podrá quejarse el vendedor, si hubie-
quam mutare non potuisset, si ininor auxilium re sido restituido á aquel estado en que él mismo
Praetonis non implorasset. se constituyó, y que no habría podido mudar, si el
menor no hubiese implorado el auxilio del Pretor.
42. ULPIANIJS Libro II. de of/kio Pr000nguli8.— 42. ULPIANo; Del cargo de Procónsul, Libro II.
Praeses provinciae minorem in integtinn resti- —El Presidente delaprovincia puede restituir por
tuero potest ctiam contra enam, vol deceesonis entero á un menor, aun contra su propia senten-
(6) su¡ sententiani; quod enim appellatio ínter- cia, 6 la de su antecesor; porque lo que la apela-
posita maioribns praestat, hoe beneficio actatie ción interpuesta concede á los mayores, lo consi-
consequuntur minores. guen los menores por beneficio de la edad.

(1) VI. HaL (4) Ha?. Vulg.; uti, omítela FI.


(2) psrRtam, Vaüg. (5) emtor, otros g» Er.
(8) XXV., Eai. (u) predscessers, Vt4g.

D1GBTO.—LauQ TV: TITULO IV 87'i

43. MARCLLU
(1) libro 1. de offlcio Pra88j- 43. MAeBLO; Dei cargo de Presidente, Libro 1.
di8.—DO aetftte eius, qili se malorent annis vigin- —Se ha de hacer prueba con conocimienio de cau-
jquhique dicit, causa cognita probandum est, sa sobre la edad del que dice ser mayor do vein-
quia per ean probationem in ifltegrum restitu- ticinco años, porque por esta prueba se perjudica
tioni eiusdern adoleseentis ot aiiis causis prao- á la restitución por el todo del mismo adolescente,
ludicatur. y á otras causas.

44. IJLPIÁNTJS libro IT. Opinionum.—Nonomuiu, 44. Uiio; Opiniones, libro V.--No toda las
qUae minores annis vigifltiquiflquc gerunt, irrita cosas que ejecutan los menores de veinticinco
sant, sed ea tantuln, quae causa cogxiita eim años son nulas, sino tan solo aquellas que, previo
di depiehelisa sunt; ve! (2) ab aliis circumventi, conocimiento de causa, se viere que son tales; co-
vei sua facilitate decepti ant quod liabnerunt, mo si engañados por otros, ó defraudados por su
je.unt, ant quod aequii'ere einolwnentum po- propia facilidad, ó perdieron lo que tuvieron, 4 hu-
tueruut, OifliSCUflt, ant SO oneri, quod non susci- bieren dado tic alcanzar el emolumento que pu-
pere licuit, obligaverunt. dieron adquirir, 6 se obligaron á una carga que
no los fuó licito imponerse.
45 OALLIST1UTUS libro 1. Edicti rnonito-rii,-- 45. CALISTRATO Del Edicto monitorio, Libro 1.
Etiarn ci, qui priusquaiu naseeretur, usueaptum —Escribe Labeon, que también á aquel que antes
amisit, restituendam actionom Labeo seribit. de nacer perdió usucapida alguna cosa se le ha
do restituir Ja acción.
1. [46.J—Imperator Titus Antoiiinus rcscri- § 1. [46.]—El Emperador Tito Antonino con-
psit (3), eum, qui fraude tutoris advcrsaiium testé por rescripto, que el que dijese que su ad-
suum diceret abso!utum, et agere eum co ex in- versario había sido absuelto por fraude de su tu-
tegro vellet, Iiecntiam habere prius eum tutore tor, y quisiera reclamar contra él la restitución
agere. por el todo, tiene licencia para reclamar primera-
mente contra su tutor.
46. [47.] PACLuSUb?o IL Hespon8orum..—Eum, 46. 47.] PAULO; Respuestas, libro 11.—Aquel
qui ex sua voluntate minorem annis in indicio que por su propia voluntad defendió en juicio it
defcndit, et condemnatus cst, ex causa iudieati un menor de edad, y fué condenado, puede ser de-
poss6 convenir¡, ncc cius, quem defemlit, acta- mandado por razón de la cosa juzgada, y no le
tem ad restitutionem hnpetrnndam ej prodosse, aprovecha para impetrar la restitución la edad de
quina eausam iudieati recusare non possit. Ex aquel it quien defendió, como quiera que no pueda
quo apparet, ncc eum, cuius nomine condeinna- rechazar la acción de cosa juzgada. De lo que
tus ost, auxilium restitutionis proptar cara aparece, que ni aquel, en cuyo nombre fué conde-
tentiarn irnploraro posse. - nado, puede implorar por causa de esta sentencia
el auxilio de la restitución.
47. [48,] SCÁnVOLA Libro I. Responsortern.— 47. [48.] ScÉvoLa; Respuestas, Libro 1, - Un
Tutor urgentibus creditoribus rem pupillarem tutor vendió de buena fe, á acreedores que apre-
bona fide vencbdit, denuntiante tamen matre et miaban, una cosa de su pupilo, manifestando, sin
(4) erntoribus, quaero, quniS urgentibus credito- embargo, la madre á él y los compradores su
ribus distraeta sit, ncc de sordibus tutoris merito oposición; pregunto, ¿habiendo sido vendida por
quidpiam die¡ potest, an pnpillus in integruni re- apremiar los acreedores, yno pudiéndose decir con
stitui potest? iespondi, cognita causa aestiman- razón nada sobre sordidez del tutor, puede acaso
dum, nec ideireo, si iustum sit restitui, denegan- lpupilo ser restituido por entero? Respondí, que
dum id auxilium, quod tutor delicto vacaret debia apreciarse esto con conocimiento de causa,
para que, si fuera justo que se restituya, no se
haya de denegar este auxilio, precisamente por-
que el tutor no tuvieBe culpa.
§ 1.— Curator ado!escentium praedia cornmu- § 1.—El curador de unos adolescentes vendió
fha sibi et bis, quorum euram administrabat, unos predios comunes it él y a aquellos cuya cu-
vendidit; quacro, si decreto Praetoris adolescen- ratela administraba; pregunto, si por decreto del
tes in integrum restituti fuerint, un eatenus ven- Prótor hubieran sido restituidos en el todo los ado-
ditio reseindnda Bit, quatenus adolescentium lescentes, ¿se ha de rescindir la venta sólo por
pro parte fundus communis fuit? Respondi, cate- aquella parte en que el fundo fuá comun it los ado-
nus rescindí, nisi si erutor a toto contractu velit lescentes? Rcspondi, que se rescindo solo por ella,
diseedi, quod partem emturus non esset. Item salvo si el comprador quisiera apartarse de todo
quaaro, emtor utrum a Seio et Sempronio pupil- el contrato, porque no hubiera de haber comprado
lis (5) pretium cum us'aris recipere deberet, an una parte. También pregunto, ¿deberla acaso el
vero ab herede curatoris? Respondi, heredes qul- comprador recibir de los pupilos Seyp y Sernpro-
dem curatoris tener¡, verum in Sehim ci Sempro- nio el precio con los intereses, 6 bien del heredero
uium pro parte, qua eorum fundus. fuit, actiones del curador? Respondi, que verdaderamente los
dandas, utique si ad eos accopta pecunia pro herederos del curador eran los obligados, pero que
eadem larte pervenisset. contra Seyo y Sempronio hablan de darse accio-
nes por la parte en que el fundo fuá de ellos, a
saber, si en la misma proporción hubiese llegado
(1) Macer, Reí.
(2) ut, (n lugar de vel)—amLsBrint_-oblLga-u-er]nt, Hai. it ellos el dinero recibido.
(5) Imperat.oruTítuEieLAntoniiluarimeripseruii4iaVulg.,
la CUil comienza aquí el (ragmnto 46
(4) et, omítanla HaS. Vidg. (5) adoieBl.eutibuB, (omitiendo pu»iJl1s), fiel.

578 DIGESTO.—LIBRO IV: TÍTUT.O Y

48. 19-1 P4.ULtJS libro 1. (1) SeetniaruTi.— 48. [49.1 PAULO; Sentencias, libro I. - El me-
Munor se in id, quod fldciussit vel mandavit, in nor, cuando es restituido por entero respecto de
integrilm restituendo reum principalem non ti- aquello que afianzó ó mandó, no libra de la obli-
berat. gación al principal obligado.
§ 1.—Minor anetilam vendidit; si earn eintor § 1.—Un menor vendió una esclava; si el com-
niftnt(miserit, ob hoc. in integrurn restitui non po prador la hubiere manumitido, no podrá ser por
terit, sed adversus erntorem quanti sua interest esto restituido por entero, pero tendrá contra el
actioneni Jiabebit. comprador acción por cuanto le importa la cosa.
§ 2.— Mulier minor viguntiquinqne annis, si § 2—La mujer menor de veinticinco años ha
paetione dotis deterioi eonditio cus fiat, et tale de ser oída, si por el pacto de la dote se hiciera
pactuin inierit, quod nunquam maioris aetati peor su condición, y hubiere convenido un pacto
constitutae paeiscereiitur, (2) atque ideo revoca- tal, que nunca pactarian las constituidas en ma-
re velit, audiencia est. yor edad, y por esto quisiera revocarlo.
49. [50.] ULPIANUS libro XXXV. () ad Edi- ULPIANO; Comentarios al Ediclo Li-
ctuni.—Si res pupillaris vel adolescentis distracta bro XXXV.—Si se hubiere vendido una cosa de
fnerit, quam ici distrahi non prohibct, venditio un pupilo ó de un adulto, que la ley no prohibe
quidem valet, srerulntamcu si grande damnum que se vende, la venta será ciertamente válida,
pupilli vol adoleseentis versatur, etianisi colhusio pero, no obstante, si fuere en ella grande el per-
non untercessit, diatractio per in untegruin resti- juicio del pupilo 6 del adolescente, aunque no ha-
tutionem revocatur. ya mediado colusión, se revoca la enagenación
por la*restitución por entero.
50. 1.1 Pou'onus libro IX. Episolaru'in (4) 50. 451.1 PÓMP0NI0; Epistolas y Doctrina de
el eciriartn'& Lectionuin.— lanius (5) Diophantus Autores varios, libro IX. - Junio fliofanto á su
Poniponio SUO sahuteni. Minor viguntiquunque an- amigo Pompoiio, salud. Un menor de veinticinco
is novandi animo interccssit pro co, qui tempo- años, con ánimo de hacer novación, aflaezó por
rau actione tenebatur tunc, quum adhuc supere- uno que estaba obligado por acción temporal,
rant decem dies, et postea in integrum restituuus cuando todavía ri.stabau diez días, y después fué
est; utrum restitutió, quac ceditori adversas restituido por el todo; ¿la restitución que se da al
priorem debitorem datur, decorn dioruni sit, an acreedor contra el primer deudor, será acaso p01
plenior? Ego didici, ex tempore in untogrurn re- los diez dina, ó por más? Yo aprendí, que respecto
stitutionis tantuudem temporis pracstandurn, al tiempo de la restitución por entero debía con-
quantmn supere.rat; tu quid de co putas, -velim eedere solamente tanto tiempo cuanto reataba;
rescribas. Respondit (a), sine dubio quod de tem- querría que me contestaras qué opinas de esto. Res-
porali actione., in qua intorcessit minor, scn.sisti, pondió ,juzgo que sin duda es más verdadero lo que
puto venus eBse; ideoque et pignus, quod dede- opinaste respecto é. la acción temporal, en que in-
rat prior debitor, manet obligatum. tervino el menor; y por esto queda obligada—
tam-bién la prenda, que habla dado el primer deudor.
TIT. y TITULO V
DE CAPITE )mqurls DE LOS DISMINUIDOS DII CABEZA
1. G-Alus libro IV'. vid Edictwni prouinciale.— 1. G&"; Comentarios al Edicto provincial,, li-
Capitis inunutio (7) est (8) status permutatio. bro IV. - La dismintición de cabeza es la varia-
ción de estado.
2. ULPIANUS libro XII. (9) ad Edictum. - Per- 2. ULPIANo; Comentarios al Edicto, libro XII.
tunet hoe Edietum ad cas capitis deminution.es , - Refiérese este Edicto á aquellas diminucio-
quas salva civitate contingunt; cetenum sive amis- nes de cabeza que acontecen quedando salva la
sione civitatis, sive libertatis arnissione contiugat ciudadanía; do otra suerte, si la disminución de
capitis demunutio, cosaabtt Edictuni, neque pos- cabeza aconteciese ya. por la pérdida de la ciudada-
sunt hi penitus convenir¡; dabitur plane actio in nía, ya por la pérdida de la libertad, dejará de te-
eos, ad quos bona pervenenunt corum. ner aplicación el Edicto, y en manera ninguna
pueden estos ser demandados; pero, á la verdad,
se dará acción contra aquellos á quienes fueron á
parar sus bienes.
§ t—Ait Praetor: QUI QVAEVE, POSTEAQUAN § 1.—Dice el Pretor: «Contra aquellos 6 aquellas
QUID CUM HIS ACT(JM CONT1tACTUMVE SIT, CAP]TE »que se dijere que han sido disminuidos 6 dismi-
DETdIEUTT I,]SMINUTAIS (10) isssE DICuNTUR, IN EOS »nuldas de cabeza después que con ellos se trató 6
EASVE PERINDE QUASI ID PAMIM NON SIT, IUDI- »contrató alguna cosa, daré acción lo mismo que
CIUM BABO, »si esto no hubiere sucedido».
§ 2.—Hi, qui capite mimrantur, ex bis c;uisis, § 2.—Los que son disminuidos de cabeza,

(1) LII., Mal.; i2iase lair palabras en Panli SenU. rece.

(4) eotttota pae1eeretur Mal.


(6) Así el tezio; pero parece que tIeLcria leerse Respoodi.-
(3) Xxv.,
Mal. - (1) 6nhutio —xoutatio, 174L
() &nato1Gv, Mal, (8) priori; jna6rta la ¡Puig.
(5) Según reci.ente eorreecidn Pl., Br.; Iniu, 1mw.; Mit1us (9) XL, Hal.
otr03 ea Mal. (lo) MINU?I MINVTÁRVE, Mal.

D1G1STO.—LIBRO TV; •rÍTflLO Y 379
quae capitis dcrninutioflem praecesserunt, ma- permanecen naturalmente obligados por aquellas
nent obligati naturaliter; ceteruin si postca, im- cansas que precedieron á su disminución de ca-
putare quis sibi dbbit, cur eontraxerit, quan. he-za; poro si fueron posteriores, cada cual deberá
tUUL ad verba lruius Edicti pertinet. Sed interdui imputarse á. si mismo, porque hubiere contratado,
si contrahatm' cwi bis post capitis deminutio- cuanto respecta á las palabras de esto Edicto.
nein, danda e-st nCtLO. Et qDidom, si arrogatus sit, Pero á veces, si se contrata con estos después de
unllus labor; nam, perinde obUgabitur ut flhiusfa la disminución de cabeza, se ha de dar acción. Y
millas. á la verdad, si fuere- un arrogado, no hay dificul-
tad; porque se obligará lo mismo que un hijo de
familia.
§ a—Neme delictis exuitur, quamvis capite § 3.—Nadie se despoja de la responsabilidad de
minuLlis Bit. delitos, aunque haya sido disminuido de cabeza.
§ 4.—Ei, qui debItorein suuin arrogavit, non § 4.—Al que arrogó á su deudor no se le resti-
j.estjtuitflr actio in eum, postquani sui jung fiat, tuye la acción contra éste-, después que se haga
de propio derecho.
§ 5.—Hoe iudieium perpetuum est, et in here- § 5.—Esta acción es porpétua, y se da as¡ con-
das, et heredibus datur. tra los herederos, como á los herederos.
8. P1uJLUS libro XI. ad Edictusn.—Libcros, qui 3. PAULO; Comentarios al Edicto, Libro XI. -
arrogatUm parentern sequuntur, placet minui ca- Está establecido que los hijos que siguen al padre
put (1), quum tu aliena potestate sint, et quum arrogado sean disminuidos de cabeza, como quie-
amiliam mutaverint. ra que se hallen en aje-mi potestad, y hayan mu-
dado de familia.
§ 1.—Emaneipato filio et cetenis personis eapi- § 1.—Emancipado un hijo, manifiestamente so-
tis (2) manifesto accidit, quum emanci- breviene también á las demás personas la dismi-
pan nemo possit, nisi in imaginariam servilem nución da cabeza, porque nadie puede ser eman-
eatl8ftm deduetus. Aliter atque quum servus ma- cipado, sino habiendo sido llevado á imaginaria
numittitur, quia servile caput nulLum ms habet, condición servil. Y de distinta manera es cuando
ideo (3) nec niinui potest; un esclavo es manumitido, porque una cabeza
servil no tiene ningún derecho, y por tanto no
puede ser disminuida;
4. Mo»nsrti'ws libro I. Pandectariim (4). -- e-o 4. Moinsi'iro; Pandectas, libro 1.—porque en
dio (5) enim incipit statum habere. aquel dia comienza á tener estado.
5. PAULUS libro XI. ad Edictum. - Ainisioue 6. PAULO; Comentarios al Edicto, libro XL -
civitatis fit capitis Ininutio, ut in aqna et igni. iii- Por la pérdida de la ciudadanla se produce dis-
terdictione. minución de cabeza, como por la interdicción del
agua y del fuego.
§ 1.—Qui detleiunt, capite minuuntur; deficere § 1.—Los que desiertan se .disminuyen de cabe-
autem dicuntur,qui ab bis, quorum sub imperio za; mas dicese que desiertan los que se ale-jan de
sunt, desistunt (6) et in hostium numcrnm se aquellos bajo cuyo mando están, y se- pasan al nú-
conl'erunt; sed et hi, quos Senatus hostes indica- mero de los enemigos; pero también aquellos á
vit, ve! (7) lego late, utique usque eo, ut civita- quienes el Senado juzgó enemigos, 6 á quienes
tein amittant. por ley promulgada so declaró talas, á sabor, en
tanto que- pierdan la ciudadanla.
§ 2.—Nunc raspiciendum, quae capitis demi- § 2.—Ahora Be ha de ver qué cosas perecen con
nutione pereant; et primo de ea capitis deminu- la disminución de cabeza; y en primar lugar res-
tione, quae salva civitate aceidil, por quam pu- pecto de aquella disminución de cabeza que so-
blica inra non interverti constat; nam manare breviene dejando salva la ciudadanla, por la cual
Magistratum ve-1 Senatorem ve-1 indicein eertnm es sabido que no se pierden los derechos públicos;
C4 L. porque es cierto que so permanece siendo Magis-
trado, ó Senador, 6 juez.
6. UxpiAnjs libro LI. (8) ad &zbinwm. - Nam 6. ULPIANO; Comentarios 4 &zbno, libro LI.—
et ce-lera officia, quae publica sunt, in eo (9) non Porque tampoco se extinguen en este estado los
finiuntur; capitis enim minutio privata (10) homi- demás cargos, que son públicos;pues la disminu.-
lis et f'amiliae cius inra, non civitatig amittjt. ción de cabeza hace perder los derechos privados
del bombre.y de su familia, no los de ciudadania.
7. PAULUS libro Xl. ad F4ictum. - Tutelas 7. PAULo; Comentarios al Edicto, libro XL -
etiam non amittit capitis minutio, exeeptis his, La disminución de cabeza tampoco hace perder
quae in jure alieno personis positis (11 doferun- las tutelas, excepto aquellas que se defieren á per-
tun. Igl tun testamento dati, vol ex Lege, vel sonas puestas bajo la potestad de otro. Asi,pues,
ex Senatusconsulto, erunt nihilominus tutores. (os nombrados en testamento, 6 por Ley, é por

(1) capIte. Ha¿.


(2) demlantto, j,- todo el titulo, TII. (7) ve], oiniteta Hal.
(5) Ta un; ideoque, PL silgún reciente corrección, Br. (5) 1, flil.
X., aaV5X'Cd$V, ¿tal. (9) Ideo, la Vulg.
141 ¿tal.; hodie, Fi.
() (10) privati, Val.
(6) dectscuiit, Vulg. - (11) llOfl, hwrta ¿tal.

380 DIGESTO. —LIBRO W: 1'ÍTTXLO VE

Sed (1) legitinine tutlae ex duodccim tabulis 111- Senadoconsulto, serán, no obstante, tutores. Pero
tervertuntur eadom ratione, qua et hereditates se pierden las tutelas legitimas con arreglo á las
eiinde legitirnae, quia aguatis defcru.ntur, qui Doce Tablas, por la misma razón por la que desde
desinunt esso familia mutati (2). Ex novis autem aquel momento se pierden también las herencias
legibus et hereditates, et tutelae plcrurnque sic legitimas, porque se defieren los agnados, los
deferuntur, nt personae naturaliter designentur; cuales dejan de serlo habiendo mudado de fami-
nt ecce deferuut hereditatem Senatusconsulta ma- lia. Mas por [as nuevas leyes, as! las herencias,
tri et filio.. como las tutelas se defieren las más de las veces,
de suerte que se designen las personas atendien-
do la naturaleza; como he aquí que los Senado-
consultas defieran la herencia á la madre y al hijo.
§ 1.—Ininriarum et actiornim ex delicto ve- § 1.—.Las obligaciones de injurias y de accio-
nieutium obligationes cura capite arnbulant. nes provenientes de delito siguen siempre al mdi-
viduo.
§ 2.—Si libertate ademta capitis deminutio § 2.—Si habiéndose quitado la libertad subsi-
subsecuta sit, nulli restitutiont adversiis servum guió disminución de cabeza, no ha lugar l nin-
locus est, quia nec Practoria iuxisdictioue ita guna restitución contra el esclavo, porque ni por
servus obUgatur, ut cina co actio sit. Sed utilis la jurisdicción Pretoria se obliga el esclavo de
actio adversus dorninum danda eat, ut lulianus modo que haya acción contra él. Pero se ha de dar
scribi; et nisi in solidum defenclatur, permitten- contra el señor una acción util, según escribe Ju-
dum mihi est in bona, quae habuit, mitti. liano; y si no fuero defendido por el todo, se me ha
de permitir que sea yo puesto en posesión de los
bienes que tuvo.
§ 3.—Item quina elvitas amissa est, nulla re- § 3.—Asimismo, cuando se ha perdido laciud.a-
stitutionis aeq-uitas est adversus cnm, qui amissis dania, ninguna equidad de restitución hay contra
bonis et civitate rdli cta nudus exulat. aquel que, perdidos los bienes y dejada la ciudad,
va despojad6 de todo al destierro.
8. GAIIrS libro 1V. ad Edictum provinciale.— S. GAYo; comentario.? al Edicto provincial, li-
Eas obligationes, quae naturalem praestationem bro IV. - Es evidente, que aquellas obligaciones
babere intolliguntur, palam est capitis deminu- que se conoce que entrañan una prestación natu-
tione non perire, quia civiis ratio naturalia jura ral no se extinguen con la disminución de cabeza,
corrumpere non potest. Itaque de dote actio, quia porque la razón civil no puede destruir los dere-
ja benum et acqw.irn coneepta cst, nihulo minus chos naturales. Y as¡ la acción sobre la dote sub-
durat e.tiam post capitis cleminutionem, siste no obstante aun después do la disminución
de cabeza, porque está creada por razón de lo
bueno y de lo equitativo,
9. PAULIJS libro XI. ad Edictutn.— ut (3) guau- 9. P.&uio; Comentarios al Edicto, libro XI. -
doque.emancipata agat. para que algún día la ejercite la emancipada.
10. MODESTINrJS libro VIII. Differentiarum.— 10. MODESTINO; Diferencias, libro VIII. - El
Legatum in añnos singulos vel monses singulos legado dejado para cada año ó para cada mes, i
relictum, vel si habitatio legetur, morte quidem si so legase la habitación, so extingue ciertamen-
legatarii legatum intereidit, capitis dcminutioue te con la muerte del legatario, pero subsiste me-
tamen intrvernente perseverat; videliect, quia diando disminución de cabeza; á saber, porque tal
tale legatum in fado potius, quam in jure con legado consiste más bien en un hecho que en un
sistit. derecho.
11. PAULUS libro II. ad Sabinum. - Capitis de- 11. PAULO; Comentarios d Sabino, libro II. -
minutionis tria genera sunt: maxima, media, mi- Hay tres especies de disminución de cabeza: in-
nirna; tria enim sunt, quae habemus: libertatem, xima, media y minima; porque tres son las cosas
civitatcm, familiarn. [gitur quum omnia hace que. tenemos: libertad, eiudadanla y familia. Así,
auiittiinus, hoc est, libortatera, et eivitatem, et pues, es sabido que cuando perdemos todas es-
familiam, maximara esse capitis deininutioneni; tas cosas, esto es, la libertad, la ciudadanta y la
quuin vero arnittimus civitatorn, libertatern reti- familia, es máxima la disminución de cabeza; pe-
nemus, mediam esse eapitis deminutioncm; quum ro que cuando perdemos la ciudadanía, y retene-
et libertas et civitas retinetur, familia tnntum mos la libertad, es media la disminución de cabe-
mutatur, ininhnain case capitis deminutionexa za; y que cuando se retiene la libertad y la ciii-
constat. dadania, y tan sólo se muda de familia, la dimi-
nución de cabeza es mínima.
TIT. VI TITULO VI

EX QUII3US CAUSIS MAIORES VIGINTIQUINQUE POR QUÉ CAUSAS SON IESTITUiDOS POR EL TODO
ANNIS (4) IN INTEGEuN 11ESTlP1JUNTU1 LOS YfAYORES DE VEINTICINCO AÑOS
fcYr. OoL rl; 53 (Ydase CÓL IL 68 (54).]
1. ULPIANUS libro XII, ad Fdietug>t. -Huius 1. ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro XII.
(1) L[eet—iu1ervertaritur, ¡Ial. (3) st—aget, Hal.
(2) Inutsta, ¡taj, Vug. «1 via1NTIqunQuE hINIE, omt*elas Haz.

DIOESTO.—LIBRO 1V TITULO VI 381

Edicti caflsam neulO 11011 iustissimain csse confi- - Nadie dejará de confesar que es justisima la
tebitur; JaesUflI CfliIfl iUS por Id tempus, quo quis causa de oste Edicto; porque se repara el derecho
E.eipublieao operrn dabat, vel adverso casu labo- lesionado durante aquel tiempo en que uno pres-
rabat, corrigitur, nec non et adversus cos (1) suc- taba servicio á la República, ó en que padecía por
curritur, nc vol obsit, vol prosit) quod evenit. adverso accidente, y se auxilia también contra los
mismos, para que lo que sucedió, ni dalle, ni apro-
veche.
§ 1.—Verba autem Edicti talia Suut: Si ouius § 1.—Mas tales son las -palabras del Edicto: «Si
QUID DE 1I0NIS (, CUM 15 METU, ÁIJT SINE DOLO »so hubiere causado algún qucbrano en los bie
MALO (3) REIPUDLICAE CAUSA ABESSET; tNVE VIN- »nes de alguien, cuando éste por miedo 6 sin dolo
.tJLIS, SERVITUTE, ØOSTXUMQUE POTESTATE ESSET; »malo estuviese ausente por causa de la Republi-
SIVE (4) CUIUS ACTIONIS EORUM CIII DIES EXISSI »ca; ó cuando estuviese preso, o» esclavitud, y en
DICJTUR I'rEM SI QIJIS QUID TJSE SUUM FECISSET »poder do los enemigos; ó si se dijere que para
(5), AUT, QUOD NON UTENDO AMISIT, CONSEOCTUS »alguno de ellos habla transcurrido el día de su
(G), ACTIONIevE QUA SOLUTUS (7) OB ID, QUOD DIES »acción; y asimismo si alguien hubiese hecho suya
BIUS EXIII1IIT (8), OUM AIISENS NON DErENIIEJLB- »por el uso alguna cosa, ó conseguido lo que per-
'rTJR, INVE VINCULIS ESSBT, SECUMVE AGENDI PO - »dió por el no uso, 6 se hubiese librado de alguna
TISISTATEM NON FACEIZET, AUT OUM EUM INVITUR »acción, porque hubiere transcurrido el día de
IN Ij75 YOOARI (9) NON LICERET, NEQUE DEFENDE- »ella., porque estando ausente no se defendiera, 6
1IETUU CUMVE MAGISTRATUS DE EA RE APPELLA- »porquc estuviese preso, ó porque no diera flmdiO
TUS ESSE' (10), SIVE CUI PRO MÁGISTRATU (11) SINE »de litigar contra él, ó porque no fuera licito que
»oio ,i2) IPSIUS ACTIO EXEMPTA ESSE DICETUR; »contra su voluntad fuese él citado á juicio, y
RARUM RERUM A.CTIONEM lETRA ANNUM, QUO PRI- »ni se defendiese; 6 cuando se hubiese apelado al
MCM DE EA RE EXPE1UUNDI POTESTAS ERIT (13); »Magistrado sobre aquella cosa, ó si se dijere que
ITER Si QUA ALIA MIHI IUSTA CAUSA EBSE VIDEIII- ȇ alguien sin dolo malo del mismo so habla qui-
TUR IN INTEGRUM RDSTIPLJÁW, QUOD EIUS (14) PER »tndo ante el Magistrado alguna acción; daré una
LEGES, PLIIBIS SCITA, SENATUSCONSULTA, EDICTÁ »acción por estas cosas dentro del primer año en
DECRETA PRIECIPUM LICEBIT. que hubiere posibilidad de utilizarla sobre el
particular; y también si alguna otra causa me
xpareciere que esjusta, restituiré por entero lo que
»de la misma fuere licito por las leyes, plebiscitos,
»senadoconsultos, edictos y decretos do los Prrn-
»cipes».

2. CALLISTRATUS libro II. Edici monitorii.— 2. CALISTR ATO; Del Edicto monitorio, libro II.
}Ioc Edictum, quod ad eos pertinet, qui ci emitE- —Este Edicto se halla poco en uso por lo que res-
nontur, minus in usu froquentatur; hi.uusmodi pecta á las personas que en él mismo se compren-
enim personis extra orclinem ms clicitur ex Sena- den; porque á tales personas so les adininistrajus-
tusconsultis et Principalibus Constitutionibus. ticia extraordinariamente con arreglo é Senado-
consultos y á Constituciones dolos Príncipes.
§ 1.—Roo aiitem capite adiuvantur in primis § 1.—Mas por este capitulo son auxiliados Cli
hi, qui metus causa abfuissent, scilicet si non su- primer lugar aquellos que hubiesen estado ausen-
per vacuo tiinore deterriti abfuissent, tes por causa de miedo, á saber, si no hubiesen
estado ausentes amedrentados por vano temor.

3. ULPIANUS libro XII. ad Edicum. - Metus S. ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro XIL
autem causa abesse videtur, qui insto ti-more mor- —Mas se entiende que está ausente por causa de
tis vel cruciatus corporis conterritus abest; et boc miedo, el que se halla ausento aterrado por justo
ex afíectu eius intelligitur. Sed non sufficit quo- temor de muerte ó de tortura corporal; y esto se
libet terrorc abdaeturn timuisse, sed huiu rol entiende por su afecto. Pero no basta que haya
disquisitio judicis est. temido impulsado por un terror cualquiera, sino
que al juez correspondo la averiguación de este
particular.

4. CALLISTRATUS libro II. Edicti oritorii.— 4. CÁLISTRATO; Dei Edicto monitorio, libro IL
Item hi, qui Reipublieae causa sine dolo malo —También aquellos que hubiesen estado ausentes
abfuissent, Dolum malum co pertinero accopi, itt sin dolo malo por causa de Ja República. He en-
qui reverti potest, nequa reverteretur, in eo, quod tendido que el dolo malo se refiere á esto, á que el
per id tempus adversus eum factum est, non adiu- que puede volver, y no vuelvo, no sea auxiliado
vetur; vluti si alterius grandis commodi captan- en aquello que durante aquel tiempo se hizo con-
di gratia id egerit, itt Reipublicae causa abesset, tra él; asi como si por alcanzar otra grande uti-
et revocatur ab isto privilegio; lidad hubiere hecho de modo que estuviese au-
sento por causa de la República, es privado tam-
bién de este privilegio;
• (1) qui vsI abseutes relpubileso causa fuerual, vsI apud
hostes éeteuti i,iSa,'t,L 114.
(2) ERXP DE)UNUTUM, ¡nWtijfl otros en GoUwfr.
(3) MALO, osais2a Has. (10) CUMVE MAGISTaATVS - ..RPELLÁTU8 ZSSXT, omeia.
(4) POS1'kVE, (oiiendo SITE), Hal. Ha].
(5) rECiSsE, ¡IaL (11) PEE MAGISTRATU, ¡Ial.
() LMISSUM SIT, 4CONOZCUTUO ESSE, JIaL. (12) MALO, inssvtz Hai.
(7) nsr, nwra Hal. (15) Otras &UCiOfl4R a5ad5a aqu4 DABO..N. del T.
(8) EXIEBLT, HaL (14) KIS, Vulg., en borrosos vesUgios de una corree cida 4d .R.
(9) VOCARE, Hal. podrd ¿serie: QUATENUS, (en lugar de QUOD ElUS), Br.
Tomo 1-45

382 DIGESTO.—LIBRO 1 TÍTULO VI

5. ULPIANUS Libro XII. ad Edictun. - et qui 5. Ur.ri.No; Gomentarios al Edicto, libro XII.
data opera el sine lucro hoc affectavcrit, vel qui —y también el que expresamente, y sin lucro hu-
maturius profeetus est, vol litís gratia cocpit Re¡- bier6 solicitado esto, 6 ci que partió antes de tiem-
publieae causa abesse. Sed hace adiectio doli ma- po., ó por razón de un pleito comenzó á estar au-
li ad Rcipublicae causa absentes i'efertur, non sente por causa do la República. Pero esta adición
etiam ad eum, qui metus causa; quoniam nullus del dolo malo se refiere á los ausentes por causa
motus et (1), si dolus interceUt. de la República, no también al que lo esta por can-
sa de miedo; porque no hay miedo ninguno si in-
terviene dolo.
§ 1. -Sed qui Romae Reipiiblicao causa (2) 1.—Pero Los que en Roma prestan servicios
operam dani, Reipublicae causa non absunt por causa de la República, no están ausentes por
causa de la República;
8. PÁIrLUS libro XII. ad Edictum.—ut sunt Ma- 6. PAULO; Comentarios al Edicto., Libro XII.—
gis tralus. como son los Magistrados.
7. Uw'izus libro XII. ad Edicum. - Milites 7. Uirio; Comentarios a! Edicto, libro XII.
plane, qui Romae militant, pro Roipublicae cau- —A la verdad, los militares que prestan servicio
sa absentibus hab entur. en Roma, son considerados como ausentes por cau-
sa de la República.
8. PAULuS Libro IIT. Brcviurn (3). - Legatis 8. PAULO; Breves, libro III. AuxIliaso tam-
quoque munieipiorum succurrilur ex Principum bién á los Legados de los municipios, en virtud do
Marci et Commodi Constitutioue. Constitución de los Prfneipes Marco y Cómodo.
9. CALLISTRATrJS libro II. 1djeti rnonitorii,— 9. CALISTRÁTO; Del Edicto monitorio, Libro IL
Suceurritur etiam ci, qui in vinculis ftdsset. Quod —Asimismo se auxilia al que hubiese estado pre-
non solum ad eum pertinet, qui publica custodia so. Lo que se refiere no sólo al que está detenido
coircetur, sed ad eum quoque, qui a latronihus en cárcel pública, sino también al que estaba re-
ant praedonibus, vel potontiore (4) vi oppressus tenido en prisión, oprimido por ladrones ó saltea-
vinculis coircebatur. Vinealorum autom appella- dores, ó por fuerza mayor. Mas la denominación
ho latius accipitur; nam etiam inclusos, veluti de prisiones se toma en sentido más lato; porque
Iautumiis, vinetorum numero haber¡ placet, quia también á los encerrados, por ejemplo, en las can-
nihil intersit, parietibus, in compo&ibus tenca- toras, está establecido que so les ccnidere en el
tur. Custodiam autcm solo.m publicam aceipi La- número de los aprisionados, pues nada importa
beo putat. que estén retenidos con paredes ó con grillos. Po-
ro por cárcel, opina Labeon que sólo se entieihda
la pública.
10. ULFI.ius Libro XII. ad Edjctum. - In ea- 10. ULi'IANO; Comentarios al Edicto, libro XII.
4cm causa sutil et qui a militibus statoribusque —En la misma situación están también los que so
(5), vol a municipalibus ministeriis asservantur, hallan aprisionados por soldados y alguaciles, ó
si probentur re¡ suae superesse non potuisse. In por funcionarios municipales, si se probare que
vineulis autem etiam cos aeciphnus, qui ita ah- no pudieron atender á sus cosas. Pero entendemos
gatt sunt, ut sine dedecoro in publico parere non que están en prisiones también aquellos que do
possint. tal modo están atados, que no puedan presentarse
en público sin desdoro.
11. OALLXsraATtrs libro II. Fdicti monitorii.— 11. CALISTRÁTO; Del Edicto monitorio, libro II.
Ej quoque suecurritur, qui in servitute fuoril, si- —También se auxilia al que hubiere estado en es-
ve bona fido scrviat horno liber, sive detentus sit. clavitud, era de buena fo sirva como esclavo sien-
do hombre libre, ora haya estado detenido.
12. Utrivs Libro XII. ad Ecltctum. - Is ala- 12. ULPIANO; Comentarios al Edicto, Libro XII.
tem, qui de statu suo litigat, ex quo lis inchoata —Mas el que litiga sobre su estado no es com-
est, hoc Edicto non continetur; tarndiu igitur in prendido en este Edicto, desde que se incoó el U-
servitute case videtur, quamdiu non est elumodi tigio; so considera, pues, que está en esclavitud,
lis coepta. tan sólo mientras no se ha comenzado tal litigio.
13, P.uzus Libro XII. ad Edictum.—Reetc La- 18. PAULO; Goineatarios al Edicto, libro XII,—
bco alt eum non contitieri, qui liber et heres in- Con razón dice Labeon, que no so baila compren-
stitutus oit, anteqnam sil heres, quia ncc dido el que haya sido instituido hombre libro y
habeat, et Praetor d6 libcris hominibus loquatur. heredero, antes que sea heredero, como quiera
que ni los bienes tonga, y que el Pretor hable de
hombres libres.
§ 1.—Puto tanien filiurnfaunilias in castrensi § 1.—Opino, sin embargo, que el hijo de fami-
peculio pertinere ad boc Edietum. lia está comprendido en este Edicto, con respecto
á su peculio caStrC!ISc.

() Br.; et, Tatr.


(2) Causa, omítela Hid. (4) potenttoribus lid.
(8) brevis edicti, ffLl. - (5) atratoribi8, i4a9.

DIGESTO.—LIBRO Iv: TÍTULO VI 383

14. CALLIsTRATUS libro H. Edic,ti monitorii.— 14 CALiSTRATO; Del Edicto monitorio, Libro II.
Item el succurritur, qui in hoetium potestatc fult, —También se auxilia al que estuvo en poder de
jíj est ab hostibus captas; nam transfugis nullnrn
los enemigos, esto es, al que fué cogido por los
credondUfli est bcn6fiCiUnt tribu¡, quibus negatum enemigos; porque se ha do creer que no se conce-
est postilifliflilifil. Potorniit tarnen, qui in bostium de ningún beneficio LL los tránsfugas, á los cuales
potestate cssent, illa parto Edicti contineri, quae les está denegado el postliminio. Poro podian los
(1) loquitur de Iiis, qui in servitutc fucrint. que estuviesen en poder de los enemigos ser com-
prendidos en aquella parte del Edicto que habla
de los que hubieren estado en esclavitud.

15. ULPIÁNUS libro XII. ad Edjclurn.-_Ab ho- 15, Uii.ro; Comentarios al Edicto, libro XII.
tibuS autom captis post mindo royereis succurri- —Pero á los hechos prisioneros por los enemigos,
tw, aut ibi inortuis, quia ncc procuratorom ha- luego que volvieron, ó é. los que murieron en po-
hero posSiint, quurn fLliiS supiascriptis etiarn por der de ellos, se les auxilia por derecho de postli-
proCUratOreI)1 possit subvenir¡, praeter 005, qui minie, porque ni procurador pueden tener, cuan-
jU servit'uto d.otinoiitur. Ego autein etiam nomino do hasta por medio de procurador puede auxiliar-
ius, qui hcstium potitus () eet, si cnrator, ut se 9 los demás arriba expresados, á excepción de
plerum que, fucrit bonis constitutus, auxilium estos que se hallan detenidos en esclavitud. Mas
competere existimo. yo opino que compete este auxilio también á nom-
bre de aquel que cayó en poder de los enemigos,
si, como tnuchas veces sucede, se hubiera nombra-
do un curador do los bienes.
§ 1.—Non minus autem ab hostibus capto, quam § 1.—Pero parece haberse auxiliado no menos
lb¡ nato, qui postliminhiirn habet, SUCCUi8UHL Vi- que al cogido por los enemigos al nacido en po-
detur. der do ellos, el cual tiene el derecho de postliminio.
§ 2.—Si danini infecti missus sit in aedes mili- § 2.—Si por razón de daño inminente hubiere
tis, siquidem praesente co iussit Praetor possid- sido uno puesto en posesión de las casas de un
rl, non restituitur; sin vero absente co, diceudmu militar, no es restituido, si hallándose él presente
subveniri ci debere. mandó el Pretor que fueran poseidas; pero si estu-
viere ausente, seha de decir que debe auxiliársele.
§ 3.—Sed quod simpliciter Praetor cdixitpost- § 3.—Pero las palabras «ó después» que simple-
cavo», ita aecipiendum cst, nl, si inchoat sit bo- mente consignó el Pretor en el Edicto, so han de
nao fidel possessoris detontatio (3) ante abson- entender do esta manera, que si la detentación
tiain, finita autem reverso, restitutionis aaxiliurn del poseedor do buena fe hubiere sido comenzada
locum habeat non quandoque (4), sed ita de- antes de la ausencia, pero concluida después del
mum, si intra modieum tempus, quaifl redili, boc regreso, tenga lugar el auxilio de la restitución,
contigil, Id est, dum hospitium quis condncit, no siempre, sino tan solo si esto aconteció dentro
sarcinulas eomponit, quacrit advocatum. Nam de corto tiempo después que volvió, esto es, mien-
eum, qui differt restitutionem, non cese audien- tras uno alquila habitación, arregla el equipaje,
dum Neratius seribit; y busca abogado. Porque escribe Neraclo, que
el que difiere la rostitución no debe ser oldo;

18. P&uus libro XII. ad Edictum.—non exiim 16. PAULO; Comentarios al Edicto, Libro Xli.—
negligentibus subycuitur, sed neceeitate rerum porque no se auxilia los negligentes, sino It. los
impeditis. Totumque istud arbitrio Praetoris tem- impedidos por necesidad de las cosas. Y todo
perabitur, Id cst, ut ita demum restituat, si non esto se arreglará al arbitrio del Pretor, esto es, de
negligentia, sed temporis angustia non potucrunt modo que conceda la restitución solamente cuan-
litem contestan. do, no por negligencia, sino por falta de tiempo,
no pudieron contestar el litigio.
17. ULPIANUS libro Xli. ad Edictum.—Iulia- 17. ULPIANO; comentarios al Edicto, Libro MI.
nus libro quarto seribit, non solum adversus pos- —Escribe Juliano en el libro cuarto, que se ha de
sessorem hereditatis suceurrendum iniliti, verum auxiliar al militar no sólo contra el poseedor de
adversus cos quoque, qui a poeseesore ernerunt, la herencia, sino también contra los que la com-
ut vindican res posaint, si miles hereditateni praron del poseedor, para que puedan vindicarse
agnoverit; quodsi non agnoverit, ex pos tfaeto los bienes, si el militar hubiere aceptado la heren-
usucapionein processisse manifestatur. cia; pero si no la hubiere aceptado, se manifiesta
que la usucapión procedió en virtud de hecho pos-
terior.
§ 1.—Eurn quoque, cuí sic legatum sit: «vel in § 1.—Escribe Labeon, y confirman Juliano en
anuos singulos, quihus in Italia ess6t» (6), resti- su libro cuarto y Pomponio en el libro trigésimo
tuendum, ut capiat, atque si in Italia fuisset, et primero, que también aquel á quien se hubiese
Labeo seri.bit, 6t Inlianus libro quarto et Pompo- hecho un legado de este. modo: «6 para cada año
nius libro trigesimo primo (6) prob ant; non enim que estuviese en Italia», ha de ser restituido, pa-
dios actionis exiit, ubi Praetoris auxiliurn neces- ra que lo reciba como si hubiese permanecido en
sariuin crat, sed conditio in causa cst. Italia; porque no pasó el dia de la acción, donde
era necesario el auxilio del Pretor, sino que la
condicIón está en la causa.
(1) ffc'4. Vug.; qua, FI.
(2) qui la hotium pótestate eat, Vuq.
(3) detentfo, Ecl. (5) erlí, ifal.
(t) quanaocunque, Ecl. Vulj. (0) XXI,. Vul1.

384 DIGESTO.—LIBRO Iv; TITULO Vi

18. PAULIIS Libro Xli. uL Edictutn.—Sclendum 18. PAULO; Comentarios al Edicto, libro X11.—
ost, quod in his casibus restitutionis auxiliurn Ha do saberse, que damos It los mayores el auxilio
maioribua damus, in quibus rol duntaxat perse- de la restitución en aquellos casos en que sola-
quendae gratia qiteruntur, non quum et lucri fa- mente se querellan para la persecución de la cosa,
ciendi ex a1trius poena vel damno auxUlum sibi no cuando pretenden que se les conceda ci auxilio
impertiri desiderant. para realizar también un lucro it consecuencia de
la pena 6 del daño de otro.
19. PAPINIANUS libro III. Qnaeionurn.— De 19. Pi'nio; Cuestiones, Libro III Pinal-
niqiie si emtor, priusquain por usum sibi aequi- mente, si el comprador, antes de que por el uso
reret, ab hostihus captus sit, placet interruptarn adquiriese la cosa para si, hubiere sido cogido por
possessionem postliminio non res tUn!, quia hace los enemigos, está establecido que Ja usucapión
sine possessionc non eonSistit (1), possessio autem interrumpida no se restituye por el postliminio,
plurimum faeti habet, causa vero facti non conti- porque aquella no se venilica sin la posesión, y
netur postliniínio; la posesión tiene muchísimo de hecho, pero Ja cau-
sa de hecho no se contiene en el postihuinio;

20, 1Tmx Libro XIII. Quaestionum. - neo


()
20. EL MISMO; Cuestiones, libro XIII. -ni con-
utilein actionem ej tribu¡ oportet, quum sit ini- viene queso le dé acción util, porque es muy injus-
quissirnum auferre domino (8), quod usus non to quitar al dueño lo que el uso no le quitó; pues
abstulit; neque enim intelligitur aniissum, quod tampoco se entiende perdido lo que It otro no se
ablstum (4) alter¡ non est. le quitó.
21. ULPiANIJS libro XII. ad Edictum. - Itera 21. UI.P1ANO; Comentarios al Edicto, Libro XII.
alt Praetor: «si quis (5) usa su-am fecisset (a), ant, —Dice también el. Pretor; «si alguien hubiese he-
quod non utendo sit amissum, consecutus (7), cito suya por el uso alguna cosa, ó adquirido lo
actioneve qua solutus ab id, quod dios eius exio- que se hubiese perdido pon el no uso, 6 se hubiese
nt, quum abseus non defenderetur». Quam. ciau- librado de alguna acción, porque hubiere trans-
sulam Praetor inseruit, itt, qnemadmodum sue- currido el día de ella, porque estando ausente no
curnit supra scriptis personis, nc capiantur, ita se defendiera. Cuya cláusula la insertó el Pre-
et adversus ipsas succurrit, no capiant. tor, para que así como socorre It las susodicha
personas It fin de que no sean perjudicadas,-as¡
también auxilia contra las mismas para que no
perjudiquen.
§ 1.—Et erit notandum, quod plus Praetor ex- § 1.—Y se dcbrIt notar, que el Pretor expresó
pressit, quum adversus cos restituit, quam quuin más cuando restituye contra ellos, que cuando les
ipsis snbvenit; nam he non cortas personas onu- auxilia; porque aquí no enumeró personas cien-
inoravit, adversus quas subvenit, itt supra, sed tas, contra las que auxilia, como arriba, sino que
adiecit clausulam, qua omnes, qui absentes non añadió la cláusula en la que comprendió it todos
defenduntur, comploxus est. los que estando ausentes no se defienden.
§ 2.—Hace ailtem rctitutio locum habet, si-ve § 2.—Mas esta restitución tiene lugar, ya si por
per se, si-ve por subioctas síbí personas usu acqui- SI mismos, ya si por personas á. ellos sujetas ad-
siorunt, qu.i absentes non defendebantur; et ita, quirieron por el uso los que por estar ausentes no
si nemo eorum erat defensor. Nam si fult procu- se defendían, y esto así, si nadie era defensor de
rator, qunm habueris, quem convenías, non do- ellos. Porque si hubo procurador, como tendnias it
bet inquietan. Ceterum si non existebat defen- quien demandar, no debe ser inquietado. Pero si no
sor, aequisshnum erat subvenini; co potius quod habla defensor, era muy justo que fuese auxiliado;
eorum (8), qui non defonduntur, siquidem lati- con tanta más razón, cuanto que respecto de aque-
tent, Praetor ex edicto pollicetur ja bona eorum llos que no son defendidos, si es que se ocultan,
mittere, itt, si res exegerit, etiam distrahantur; promete el Pretor por su Edicto poner en la pose-
si vero non latitent, hect non defeiidantur, in bo- sión de sus bienes, para que, si el caso lo exigie-
na tantura mitti. re, también sean vendidos- pero si no so ocul-
tasen, aunque no sean deiendido, tan solo se
pone al adversario en la posesión de los bienes.
§ 8.—Defendi autora non is (9) videtur, cutus § :3.—Mas no se entiende que es defendido aquel
se defensor ingerit, sed (10) qui requisitus ab cuyo defensor se ingiere, sino el que requerido
aetore, non (est) defensioni defuturus; plenaque por el actor no ha de faltar it la defensa; y se con-
defensio accipietur, si et iudicium non detrccte- siderará plena la defensa, si tampoco se rehusase
tur, et iudicatunt solvi satisdetur. el juicio, y so diese fianza de pagarse Lo juzgado.
22. PAULUS Libro XIL ad 114ietum. - Ergo 22. PAULO; Comentarios al Edicto, libro XII.—
sciondum est, non autor boc Edictum loeum ha- Ha de saberse, pues, que este Edicto no tiene Ju-
bere, quam si amici eius intenrogati fucrint, an gar de otro modo, que si hubiesen sido interroga-
dofendant; aut si nemo sit, qui interrogan pot- dos los amigos de aquél, silo, defenderán; 6 si no
est. Ita enini abseas defeudi non videtur, si actor hubiese nadie que pueda ser interrogado. As!,

(1) VW9. const1t1j Pi. ge9,,4 ¿a costumbe. (6) feelMe, Hi.


(2 Xii., frai. (1) esee, ¡YaMa HaL.
(3) dozn1iuin RiL. Vug. (3) eoum, oeztsia Iltii.
(4) oblatnin, l'
ag. (9) tautuin, insertan llal. Vuig.
() quid, i~tan JUL VuIg. (lo) et, insertan Bai. 'VtLg.

DIGESTO.—LIBRO 1V; TITULO Vi 385
ultrO interpcllat, neo quisqllam defensioni se offc- pues, no se entiende que el ausente es defendido,
rat eaqne tostatioflo compleeti (1) oportct. si el actor interpela voluntariamente, y nadie se
ofreciera á la defensa; y esto conviene que se jus-
tifique con testigos.
§ 1.—Sielit igitur damiio ces affici non viilt, § 1.—Pues as! como no quiere que estos sean per-
ita hicruIn facere non patitur. judicados, tampoco permite que realicen un lucro.
§ 2,—Quod Edietuni ctiam ad furiosos, el in- • § 2.—Cuyo Edicto, dice Labeon, concierne tam-
fantes, of civitate5 por tinere Labeo ait, bién é. los locos, á los infantes y á las ciudades.

23. ULPIANtTS libra XII. ad Edictum. Ait 23. ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro XII.
Praetor: «luye (2) vinculis esset, secumve agen- —Dice ci Pretor: «ó porque estuviese preso, 6 por-
di potestatelfl non facereb» (3); hace persona (4) que no diera medio de litigar contra él» con ra-
merite adiecta est; fierí enim potei•at, ut quia i zón so añadió esta persona; porque podía suceder
vinculis praeseas esset, vol in publica vel iii pri- que alguno estuviese presente estando preso, ha-
vata vincula ductus; nam et eum, qui in vinculis biendo sido llevado d prisión pública ó privada;
est, si modo non alt inservitute, posee usu acqui- porque es cierto que también el que está en pri-
reno constat. Sed et is,.qui in vinculis est, si de- sión, si es que no estuviese en esclavitud, puede
fendatur, ccssat restitutio. adquirir por el uso. Pero si también el que está
en esclavitud fuese defendido, deja de tener lugar
la restitución.
§ 1.—ls autem, qui apud bostes est, nihil por § 1.—Pero el que está en poder de loe enemigos
uaum sibi aequirere potest, ec coeptam poaseasio- nada puede adquirir para al por el uso, ni mien-
nem potenit implore, dum est apud hostes; hoc tras está en poder de los enemigos podrá comple-
amplius nec postlimiuio reversus recupernbit por tan la posesión comenzada; aun más, ni por ci de-
usum dominii acquisitionem. recho do postliminio después de haber vuelto re-
cuperará por el uso la adquisición del dominio.
§ 2.—Item el, qui por captivitatem fundi pos- § 2.—Dice Papiniano, que se ha de auxiliar
seasionem, vel ususfructus quasi possessionom también á aquel que por su cautiverio perdió la
amisit, suocurrendum esse Papinianiis uit; et trw posesión de un fundo, ó la cuasi posesión de un
etus quoque medio tempere ab alio ex usufructu usufructo; y considera justo que también deban
perceptos clobere captivo restitut aequum putat. devolverse al cautivo los frutos percibidos por
otro del usufructo durante el tiempo intermedio.
§ 3.—Hi plane, qni fucrunt in potestate capti- § 3.-A la verdad, los que estuvieron bajo la po-
vi, usu rem acquirere possunt ex re peculiari; el testad del cautivo pueden adquirir por el uso una
aequum erit ex hac clausula praesentibas, id Bat, cosa respecto á los bienes de su peculio; y será
qui non sunt in captivitate, (5) subvenini, si, justo que por esta cláusula se auxilie á los pre-
quum non defenclerentur, usucaptum quid sil. sentes, esto es, á los que no están en cautiverio,
Sed el si diez uctionis, quae adversus eaptivum si no siendo defendidos se hubiere usucapido al-
competebat, exierit, suecurretur adversus eum. guna cosa. Pero también si hubiere transcurrido
el din de la acción, que competía contra el cauti-
vo, se dará auxilio contra él.
§ 4.—Deinde adiicit Praetor: «secumve agend.i § 4.—Después añade el Pretor: ¿6 no diera me-
potestat.em non faeeret, ut, si, dum hoc faeiat, dio de litigar contra él», para que si, mientras hi-
per usum acquisitio impleta, vol quid ex supra- ciera esto, se completé la adquisición por el uso,
scniptis eontigit, restitutio concodatur; morito. ó sucedió alguna cosa de las arriba expresadas,
Nec enim suffieit sempor in possessionem bono- se conceda la restitución; y con razón. Porque no
rum eius mitti, quia ea interdum apecios (6) esao basta siempre que se ponga á. uno en posesión de
potest, ut inbonis latitanti mitti non posait, aut los bienes de aquél, pues á veces puede darse el
non lutitet; finge enim, dum advocationes postu- caso de que no se pueda poner á uno en posesión
ial, dieni exilase, vel dum alia mora iudieli con- de los bienes del que se oculta, 6 que no se ocul-
tiugit. te; porque supón que mientras pide defensas de
abogado, ó mientras sobreviene otra dilación del
juicio, transcurrió e! día.
24. PÁULT.JS libro XII. ad Edictutn.—Sed el ad 24. PAULO; Comentarios a! Edicto, libro XII.—
eos pertinet, qui conventi frustrantur, el quali- Pero también se refiere á aquellos que habiendo
bel tergiversatione el sollertia efflciunt, no eum sitio demandados no hacen caso, y con alguna ter-
ipais agi posait. giversación y astucia hacen de modo que no se
pueda ejercitar contra los mismos una acción.
25. GAma libro IV. ad Edictum provinciale.— 25. GAYO; Comentarios al Edicto privinci a! , Li-
Quod quidem Mmiii modo ad mini quoque perti- bro 1V.—Lo que á la verdad diremos que de igual
nene dicemus, qui non frustrandi gratia id face- modo se refiere también á aquel que no hiciera
rel, sed quod multitudine rerum distningeretur. esto con ánimo de eludir el juicio, sino porque es-
tuviera ocupado con multitud de negocios.
28. UxIANus libro XII. ad Edictum.— Sed et 28. ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro XLI.
si per Praetorem stetit, retitutio indulgebitur. —Pero también si consistió en el Pretor, so con-
cederá la. restitución.
(1) compleri, otros en Ha!..
(2) Mven, Vutg.
(3) secu.mve—faeeret, omieLae HaL (5) Id est—e&ptl1taLe omQelaa Ha!..
(4) partícula, lía.!.. (6) spes, Vulg.

386 DIGESTO.—L1B:RO IV: TÍTULO VI

§ 1.—Adversas relegatum restitutionem faclen- § 1.—Dice Pompouio, que en virtud de la el4u-


dani ex general¡ clausula Pompouius alt, sed non sula cneral so ha de conceder la restitución con-
el ipsi coneedendarn, quia potuit proeuratorern ira errelegado, pero que no se lo ha de conceder
re1inquere ex causa tamen puto etiam ipsi sue- también al mismo, porque pudo dejar procurador;
eurr€mdum. pero mediando causa, opino que también se ha de
auxiliar al mismo.
§ 2.—Alt Praetor: «ant quum eum invitani in § 2.—Dice el Pretor: «ó porque no fuera licito
ms vocare (1) non lieeret., noque clefenderetur»; citarlo a juicio contra su voluntad, ni se defen-
(2) hace clausiila ad cOs pertinct, quos more diese»; esta cláusula se refiere á aquellos á quie-
rnaiorurn (3) sine fraude tu tus vocare non licet, nes según costumbre de los mayores no es licito
ut Consuleni, Praetorm, ceterosque, qui impo- sin fraude citarlos á juicio, como al Cónsul, al
rium potestaternvc quam habent, Sed nec ad cos Pretor, y á los demás que tienen imperio 6 algu-
pertinot hoe Edietum, quos Praetor prohibet sine na potestad. Pero tampoco correspondo este Edic-
perifliSSR suc vocari, quouiam aditus potuit per- to á aquellos que ci Pretor prohibe que sin su per-
lnittere; patronos puta et parentes. miso sean citados, porque pudo permitirlo acu-
diéndose t él; por ejemplo, á. loe patronos y ú los
ascendientes.
§ 3.— Deinde adíicit: «neque defenderotur»; § 3.—Después añade: «ni se defendiese»; lo cual
quod ad omnes supraseriptos pertinet, practer- se refiere . todos los arriba expresados, A excep-
quarn ad eum, qui abseus quid usucpit, quonialu ción de aquel que ausente usucapió alguna cosa,
plene supra de co captum est. porque respecto de él se ha dispuesto arriba cum-
plidamente.
§ 4.—Alt Praetor: «sive en¡ por Magistratus § 4.—Dice el Pretor: «ó si se dijese que á. al-
(4) sine dolo malo ipsius actio Oxointa csse dice- guien sin dolo malo del mismo se había quitado
tiir». Roe que? () ut, si per dilationes ludicis por los Magistrados una acción». Esto ¿para qué?
effeeturn sit, at actio eximatur, fiat restitutio. Sed para que se haga la restitución, si por las dilacio-
et si Magistratus copia non ftiit, Labeo alt resti- nes del juez hubiese sucedido, que se perdiera la
tutionem faeionda]n. Per Magistratus autem fa- acción. Pero también sino hubo Magistrado com-
ctum ita accipiendum est, si tus non dixit, alio- petente, dice Labeon que se ha de hacer la resti-
quin, si causa cognita denegavit actioiiem, resti- tucióri. Mas por hecho de Magistrado se ha do
tutio eessat; et ita Servio videtur. Itera por Ma- entender do esta manera, si no administré justi-
gistratus factum videtur, si por gratiam, aut sor- cia, porque de otro modo, si con conocimiento do
ds Magistratus tus non dixerit; et hace pars causa denegó la acción, deja de temer lugar la res-
loeum habebit, neo non et superior: «secumve titución; y así [e parece bien á Servio. También
agendi potestatem non faciat» (6), nam id egit se entiende por hecho do Magistrado, si por favor
litigator, no sceam agatar, duni i-adicem cor- ó por soborno no hubiere el Magistrado adminis-
runipit. trado justicia; y esta parte tendrá lugar, así como
también la anterior; «ó porque no diese medio de
litigar contra ¿1», porque. el litigante hizo esto,
para que corrompiendo al juez, no se ejercite con-
tra él la acción.
§ 5.—«Acto exemta» sic cnt accipienda, si de- § 5.—«Se habla quitado alguna acción», se ha-
siit agere posse. brá de entender as!, si dejó de poder ejercitar la
acción.
§ 6.—Et adiicitur: «sino dolo malo ipsius», vi- § 6.—Y se añade: «sin dolo malo del mismo», é.
delicet ut, si dolus eme intervenit, no ci suceur- saber, para que si intervino dolo de él, no se le
ratur; ipais enim delinquentibus Praetor non sub- auxilie; porque el Pretor no auxilia á los mismos,
venit. Proinile si, dina vult apud sequenteni siendo delincuentes. Por tanto, si queriendo ejer-
Praetorem agere, tempus frustratus est, non ci citar la acción ante el Pretor siguiente, dejó
subvenietur. Sed et si, duai Decreto Praetoris transcurrir el tiempo, no se le auxiliaré.. Pero tani-
non obtemperat, hiriedictionem el denegavenit, bién, si no obedeciendo al Decreto del Pretor, le
non osee cura restituendum Lalbeo ecribit; idem- hubiere denegado la jurisdicción, escribe Labeon
que, si ex alia insta causa non fuerit ab co au- que no ha do ser restituido; y lo mismo, si por
ditus. otra causa justa no hubiere sido oído por él.
§ 7.—Si fcriae extra ordinera sint indietae, ob § 7.—Si se hubieron declarado fiestas extraor-
res puta prospere gestas, vol in honorem Pninci- dinarias, por ejemplo, por empresas prósperamen-
pie, ot proptorea Magistratus me non dixenit, te acabadas, ó en honor del Príncipe, y por esta
Came Caselus nominatim edieebat restituturum razón no hubiere administrado justicia el Ma gis-
se, quia per Praetorcm videbatur factum; celen- trado, Cayo Cassio proveida expresamente en
nium ením feriarum rationem haber¡ non dbere, Edicto que él habría de conceder la restitución,
quia prospicere cas potucrit et debuerit actor, nc porque esto parecía haber sido hecho por el Pre-
in cas incidat; quod venus est, et (7) ita Celeus tor; pues no deblan tenerse en cuenta las fiestas
libro secundo Digcstorum senibit. Sed quum fe- solemnes, porque pudo y debió el actor haberlas
riae tempus exirnunt, rostitutio duntaxat ipsorum previsto para no caer en ellas; lo cual es más ver-
dicrum facienda cst, non totius temponis. Et ita dadero, y así lo escribe Celso en el libro segundo
lulianus libro quarto Digostorum ecribit; alt enim del Digesto. Pero cuando las fiestas quitan tiom-

(1) YOe,arl, Vlg. (5) TaMT.; io quoque, ut si, ugtín rec8nte corrceidn Fi,
(2) noque Cefenderetur, omlteiaa ¡faZ. Br.; hoeque, it, HaZ.
(3) Lnro uiagistratue, (Onif4eniio more malorum), Hai. (6) faceret, Ha¿.
(4) faetwn, nserta HM. (7) Dr.; 4 Tar.

DIGESTO.—LIBRO Iv: TiTULO VI 887

i.cjS$jOflCTfl unicapiOfliS ¡La facicndam, uL hi dios 0, Be ha de hacer la restitución tan solo de los
restitUa1ur, quibus actor agero voluit, et inter mismos dia, no de todo el tiempo. Y as¡ lo escri-
yontu feriarum impcditus est. be Juliano en el libro cuarto del Digesto; porque
dice, que la rescisión de la usucapión se ha de ha-
cer de modo, que se restituyan aquellos días en
que el actor quiso ejercitar la acción, y se vió im-
pedido por la interposición de, las fiestas.
§ 8.—Qaoties por absentiam quis non toto tem- 8.—Siempre que por la ausencia no privó uno
pore aliquem ec1usit, utputa rem tiiam posasedi A alguien de todo el tiempo, por ejemplo., si posel
uno minas dio statuto in usucapionihus tempere, una cosa tuya un día monos del tiempo estableci-
j,indc3 Republicac causa abcsse coepi, restitutio do para las usucapiones, y después comencé á es-
adversus inc unius die¡ facicuda ost. tar ausente por causa do la República, Be ha de
hacer contra mita restitución de un solo cija.
.—Itern, inquit Praetor, si qua alia mihi § 9.—También, dice el Pretor, si alguna otra
justa causa vidbitur, iii intcgrum restituam». causa me pareciere justa, restituiré, por entero».
l{aec clausula Edicto inserta Ost neccssario, mu!- Esta cláusula se inserté por necesidad en el Edic-
ti enim casus ovenire potucrunt, qui deferrent (1) to, porque pudieron ocurrir muchos casos que den
igtitUtjOniS auxiltum, ncc () singulatim enume- lugar al auxilio de la restitución, y no pudieron
rari potuoiiint, iit, quoties a.equitas restitutioncm enumerarse individualmente, de suerte, que siem-
suggerit, ad haiu elausulam cnt desccndeudum; pre que la equidad haya aconsejado la restitución,
utp1ia legattone quis pro eiviLato funetus 08t, habrá de recurrirse á esa cláusula; por ejemplo,
seqWssimum ost eum restituí, hect iieipublicae si alguno desompoiló una legación en interés de
causa non absit; et saepissime coustitutuin est, la ciudad, os muy justo que sea restituido, aunque
adiuvari eum debeie, Bive habuit proeuratorcm, no esté ausento por causa de la República; y repe-
sivo non. Idem puto et si testimonii causa sit ovo- tidísimas veces se ha dispuesto que debe ser ésto
catus ex quaUbet provincia vol in Urbem, vol ad auxiliado, ora haya tenido, ora no, procurador.
Principem; nam et hie saepissime est reacriptum Lo mismo opino también, si para prestar una de-
subvenir¡. Sed et liiS, qui cognitionis gratia vel claración hubiere sido llamado de cualquier pro-
appellationis peregrinati sunt, similiter subven- vincia ó á la Ciudad, ó ante el Príncipe; porque
tum. EL generaliter quotiescunque quis ex neces- también en estos casos se ha resuelto muchisimas
itaLc, non ex voluntate abfuit, die¡ oportet, ci veces por rescripto que 80 preste auxilio. Pero
subvoniendum. análogamente Be ha auxiliado también á aquellos
que viajaron por causa del conocimiento 6 do la
apelación de un pleito. Y en general, siempre
que alguno estuvo ausente por necesidad, no por
su voluntad, debe decirse que se le ha de auxiliar.
27. .PAULUS libro XII. ad E4icum. - Et sive 27. PAULO; Comittarioa al Edicto, libro XII.—
quid amiserit, vol lucratus non Bit, rest.itutio fa- Y ora sea que haya perdido alguna cosa, ora que no
cienda Ost, etiamsi non ex bonis quid amissum sit. la haya ganado, se ha de hacer la restitución, aun-
que no se haya perdido ninguna cosa de 108 bienes.
28. ULPIANUB libro XII. ad Idictum. - Neo 28. ULPIANO; Comentarios al Edicto,. libro XII.
non et si quia de causa probabii abfucrit, dolibe- —También si alguno hubiere estado ausente por
raro debet Praetor, an ei subvenir¡ debeat; puta causa plausible, debe deliberar el Pretor si debe-
studioruni catisi, forte procuratoro suo defunoto, rá auxiliársele; por ejemplo, por causa de estu-
no decipiatur por iustissimam absentiao causam. dios, acaso habiendo fallecido su procurador, pa-
ra que no sea perjudicado por una justisima cau-
sa de ausencia.
§ 1.—Item si quis nec in custodia, ncc in vi- § 1.—También si alguien ni estuviese en custo-
culis sit, sed sub fidciussorum satisdatione, et dia, ni en prisión, sino bajo fianza der fiadores, y
duni ]ropter hoc recedorn non potest, captus sit, no pudiendo regresar por esto, hubiere sido per-
restituetur; et adversus .curn dabitur rostittaio. judicado, será restituido; y se dará contra él la
restitución.
§ 2.—Quod cius, iuquit Praetor por Leges, § 2.—Lo que de la misma, dice el Pretor, fue-
Plebiscita, Senatus consulta, Edicta, becreta Prin! ro licito por las Leyes, Plebiscitos, Senadocousi.U-
liccbit»; quae clausula non illud polliectur, tos, Edictos, y Decretos de los Principes; cuya
restituturum, si loges permittant, sed, si legos cláusula promete, no que se restituirá si las leyes
non prohibeant. lo permiten, sino si las leyes no lo prohiben.
§ 8.—Si quis saepius Roipublicae causa abfuit, § 3.—Si alguno ha estado muchas veces ausen-
ex noviasimo reditu tompus restitutionis cose el te por causa de la República, opina Labeon, que
computandum, Labeo putat. Sed si omnes qui- se le ha de computar el tiempo de la restitueión
dom abentiae annum colligant, singulao minus desde el último regreso. Mas si verdaderamente
anuo, utruni annum ci damus ad restitutionem, todas las ausencias compusieran un año, y cada
an vero tantum temporis, quantum novissima una menos de un arlo, se ha de ver si le damos
cius absentia occupa'vit, vidcndum et puto an- un ao para la restitución, 6 tanto tiempo cuanto
num dandum. duró su última ausencia; y opino que ha do darse
un alio.
§ 4.—Si quum in provincia domicilium habe- § 4.—Si teniendo tú el domicilio en una provincia,

(2) s ínffillatim, SCgiln otra ect ura de l Mr9en intarior del


(i) potornnt—dcforant, Ha¿. CddiCt Fi.

88 DIGESTO.—LIBRO IV TÍTULO VI

ics, coses autem tu Urbe, an mihi annus ceclat, estuvieses, sin embargo, en la ciudad, ¿me corre-
quai experiemi potcstatcm habeam? et alt La- rá acaso el ario, como si tuviera posibilidad de
bco non cedere. Ego autcrn puto hoe ita venuni, ejercitar la acción? y dice Labeon que no corre.
si ius revocandi domuin adversarius habuit; si Pero yo opino que esto es verdaderamente as!,
munus, videri esse experiendi potestatem, quia et si el adversario tuvo el derecho de ser citado en
Romae contestan litem potuit. su propio domicilio pero si no, se entiende que
hay la facultad de ejercitar la acción, porque tam-
bién. en Roma pudo contestar la demanda,
§ 5.—Exemplo rescisso!iae actionis etiam exce- § 5.—A ejemplo de la acción rescisoria, compe-
ptio ci, qui Rcipublicae bausa abfuit competit, te también la excepción al que estuvo ausente por
forte si res ab co possessioncrn nacto vindicentur. causa de la República, si acaso se vindicasen los
bienes por el que alcanzo la posesión.
§ 6.—In actione roscissorta, quae adversus mi- § 6.--En la acción rescisoria, que compete con-
litem competit, aoquissimum cose Pomponius att, tra un militar, dice Pomponio que es muy justo
oms quoque temporis, quo absens defensus non que éste pague también los frutos del tiempo en
est, fructus eum praestare. Ergo et iniliti debe- que el ausente no fué defendido. As¡, pues, tam-
bunt restitui; utnimquc (1) actio cnt; bién los militares deberán ser restituidos; la ac-
ción sorl. reciproca;
29. AP1UOANUS libro VII. Quaestionum. -- vi- 29. AFRICANO; Cuestiones, libro VII.—á saber,
delioet no ciii offieium publieum vol damno, vol para que un cargo público no sirva á. nadie ó para
compendio sit. perjuicio, ó pare, provecho.
80. PAIYLUS libro XII, ad kdicturn, - Quum 30. PAULO; Comentarios al Edicto, libro XIL—
miles, qui 'usueapiebat, decesserit, et heres imple- Cuando hubiere fallecido el militar pie usuca-
verit usncapioncm, aequurn Ost rescindi, quod pla, y su heredero hubiere completado la usuca-
postea nsueaptum es!, ut cadem in herodibus, qui pUm' es justo que se rescinda lo que se usucapió
in usucapionem suecedunt, servanda sint; quia después, de suerte que haya de observarse lo mis-
possessio defuneti quasi iuneta (2) desoondit ad mo respecto á los herederos que suceden en la usu-
heredem, et pleruin que nondum hereditate adita capión; porque la posesión del difunto pasa, como
Complotur. continuada, al heredero, y las más do las veces se
complota no habiéndose adido todavia la herencia.
§ 1.—Si is, qui Iteipublicae causa abfuit, usu- § 1,—Si usucapió el que estuvo ausente por cau-
eepit, et post n.sucapionem alienaverit rem, resti- sa de la República, y después de la usucapión hu-
tutio facienda erjt; et hect sine dolo (3) abfuerit biere enagenado la cosa, se habrá de hacer la res-
et usuceperit, lucro eius occurni oportct. Itom ex titución; y aunque hubiere estado ausente y usu-
reliquis omniibus causis restitutio facienda en!, capido sin dolo, conviene oponerse á su lucro.
veluti si advorsus cura pronuntiatum si!. También se habrá de hacer la restitución por
todas las demás causas, como si contra él se hu-
biere pronunciado sentencia.
31. Innii libro LIII. (4) ad Edictum.— Si is, 81. EL MISMO; Comentarios al Edicto, libro LIII.
euuus rem ilsucepit Roipublieae causa absens, —Si aquel, cuya cosa uucapió el que estaba au-
possessionem suae re¡ ab illo usucaptao nactus sente por causa de la República, hubiera adquirido
jt, etsi postea amis cnt, non temporalein, sed per- la posesión de su propia cosa usucapida por aquél,
petuam habet actionem. aunque después la hubiere perdido, tiene una ac-
ción no temporal, Bino perpétua.
32. MODESTINrJS libro IX. (5) ficgularum. - 32. MODESTINO; Reglas, libro IX.—Se entiende
Abesee Reipublicae causa int.ciligitur et is, qut que esta ausente por causa de la República, tam-
ab Urbe profectus ost, licet nonduin provineiam bién el que partió de la Ciudad, aunque todavia
excessenit (6), sed et (7) la, qui (8) exeessenit, do- no hubiere salido de la provincia, y aun aquel que
ncc in Urbem revertatur; et boe ad Proconsujes hubiere salido, hasta que regrese á la Ciudad; y
Legatosque coruni, et ad eos, qui provinciis prao- esto respecto á los Procésules y á sus Legados, y
sunt, Procuratoresve Principuin, qui in provinciis A los que presiden las provincias, ó A los Procu-
tenutur, pertunet; et ad Tribunos militum, et radores de los Pnincipes que residen en las pro-
Praefctos, et Comites Logatorum, qui ad aera- vincias; también A los Tribunos militares, y á los
ruin delati, aut in Commentarium Principis de- Prefectos, A los Adjuntos de los Legados, que están
lati sunt.. afectos al Erario, 6 A la Contadunla del Principe.
38. IDEM libro sinijulari de Enucleatis Casibus. 33. EL MISMO; Casos ilustrados, libro único. -
—Inter ces, qui ex general¡ clansula adiuvantur, Entre aquellos que son auxiliados en virtud de la
es fisci patronas connumeratur. cláusula general, se cuenta también el patrono
del fisco.
§ l.—Eos, qui notis seribun! acta Praosidum, § 1.—Es cierto que los que escriben con notas
Reipublieae causa non abesse certum ct. las actas de los Presidentes no están ausentes
por causa de la República.
(1) et utrique, Htl.
(2) Twr.; lnluncta, segün r8ciSnte correcciónFi., B?.; Con-
iunct!nj, Vuig. vbeta, otros en Concio. (6) accesgerlt, acertadeswate (JOQwfr. en htv nota-
(3) malo insrk,H. (7) ¡Jal. Vulg.; et, onUeia FE.
(4) 1V kaL (8) OX000814 sagún otra £ectira del margen interior del có-
(5) viii., uca. dice Fi.

DIGESTO,—LIBRO IV: TITULO VI 889
.—Mi1ftum medie!, quoniam officuum, quod § 2.—Los médicos de los militares, porque el
o'C1Ufl,
etpublicO prodost, et fraudem jis affcr- cargo que ejercen beneficia a) público, y no debe
re non clebet, restitutiollis auxilium implorare irrogarles perjuicio, pueden implorar el auxilio de
po&Uflt. la restitución.

34. TvOLENU Libro XV, ex Gassio. - Miles 84. JAVOLEN01 Doctrina de Ga88io, libro XV.—
cornmeatu accepto si domo sun est, Relpublica@ El soldado, recibida la licencia, si está en su casa,
causa abBSSe non videtur. no se entiende que se halla ausente por causa de
la República.
§ i.—Qui operas in publico, quod veetigalium § 1.—El que presta sus servicios respecto á la
usa TocatUm est, dat, Reipublicae causa non cosa pública que se arrendó con motivo de los im-
abest. puestos, no está ausente por causa de la República.

35. PAIJLUS libro hL (1) ad legam Iuliarn el 35, Psuio; Comentarios á La Ley Julia y Papia,
papiam. - Qui mittuntur, ut milites ducerent libro 111.—Los que son comisionados para llevar
aut redueere,flt (2), aut legendis (3) curarent, ó traer soldados, ó para cuidar de los que han de
ReipubliCftC causa absnnt, ser reclutados, están ausentes por causa de la Re-
pública.
§ i.—HE quoque, qui miss¡ sunt ad gratulan- § 1.—También lo están los que han sido envia-
dum Prineipi. dos para cumplimentar al Prineipe.
§ 2.—itom Procurator Caesaris, non sohum ciii § 2.—Asimismo, el Procurador del César, no só-
rerum provinciae euiusque procuratio inandata lo aquel á quien se hubiere encomendado la ad-
cnt, sed et is, ciii rerum, quamvis non omnunm. ministración de las cosas de cualquier provincia,
Itaque puros lb! procuratores diversarum (4) sino también aquel á quien se hubiere encomenda-
Reipub!icfte causa abesse intolliguntur. do la de algunas cosas, aunque no de todas. Y as!,
se entiendo que están alb ausentes por causa de la
República muchos procuradores de diversas cosas.
§ 3.—Praefectus quoqu Aegypti Reipublieae § 3.—También el Prefecto do Egipto está au-
causa abst, quive aliam ob eausain Reipublieae sente por causa de la República, y cualquiera que
gratia extra Urbem abqrit. por otra causa estuviere ausonto fuera de la Ciu-
dad en interés de la República.
4.—Sed et in urbanicianis (5) militibus idem § 4.—Pero el Divino Pío estableció lo mismo
Dívuis Pius constituit. también respecto á los soldados de la guarnición
do Roma.
§ 5.—Quaesitum est de ea, qui ad coinpesecn- § 5.—Respecto del que fué comisionado para
dos malos homines missus est, un Reipublicae reprimir á los malhechores, se preguntó, ¿estarla
causa abesset? et placuit ReJpuhlieao causa eum ausente por causa de la República? y so determi-
ahesse. nó que estaba ausente por causa de la República.
§ 6. - Item paganuin, qn! in expeditione (6) § 6.—También el paisano, que por mandato del
Consularis uussu transierat, ibique in acie cecide- Cónsul hubiese ido á una expedición, y allí hu-
rut; heredi enim chis succurrondum est. biese muerto en la hueste; porque se ha de auxi-
liar á su heredero.
§ 7.—Qui Reípublicae causa Romam profectu § 7.—El que por causa de la República fué á
est, abesse Rcipuhlicao causa videtur. Sed et si Roma, se entiende que está ausente por causa de
extra patriam guam Reipubl!ciie causa profeetus la República. Pero también si por causa de la Re-
sit, etiamsi por Urbem ci ¡ter coinpetit, Reipubli- pública hubiese marchado fuera de su patria, aun-
cae causa ahet. que el camino le hiciera pasar por la Ciudad, está
ausentepor causa de la República.
§ 8.—Similiter qui in provincia est, ut primum § 8.—De la misma manera, el que está en una
ant domo sua profeetus ost, aut, quurn in eadem provincia, desde luego que 6 partió de su casa, ó
provincia degit Ripublieao administrandae cau viviendo en la misma provincia para administrar
su, simul. atque (') agere Rcmpnbllcam coepit, ad la República, comenzó á gobernar la República,
similitudinem absentis habetur. es considerado del mismo modo que ausente.
§ 9.—Et duni eat in castra et redeat, Reipubli- § 9.—Y mientras vaya al campamento y de él
cae causa nbest; quod et eundum sit in castra mi- vuelva, está ausente por causa, de la República;
litaturo, et redeunihuin.. Vivianus (8) seribit Pro- porque el que milita ha de ir al campamento y vol-
euhum respondisse, niilitm, qul (9) commeatu ab- ver de él. Escribo Viviano que Próc-ulo respondió,
sit, dam doinum vadit aut redit, Reipublieae cau- que el militar que estuviese ausente con licencia,
sa abesse; dum dorni alt, non abesse. mientras va á su casa y vuelve, está ausente por
causa de la República; pero que mientras estu-
viese en su casa, no está ausente.
36. ULPIANIS Libro VI. (10) ad Legem Iuliam et 86. ULPIA1w; Comentarios á la Ley Julia y Pa-
Papiarn, —1Leipublicae causa abeasc eos solos in- pía, Libro VI.—Entendemos que están ausentes por

(1) IV., IIa.. f) urbanis, Vug.


(2) Br.; aut rodne.orout, Tssr., pero «Maaidas por antiguos (6) expedltiouem Couu11, VuLg.
copistos. (7) Ha.i. Vulg.,, atqus, omU.ei PL
(3) Sún coujura Krlcg.; lcgcjidi,PZ.; legendos, otros en (8) Iulianu, o&os en UaZ.
GQbof?.; legendi curarn gererent, Haz. (5) cern, insul an flal. VuZy.
(1) reruni, insertan HaL j4tq (LO) VIL, H&i.
TOMO 1-50

390 DIGESTO.—LIBRO xv: TITULO VI

tefligimus, qui non sui eornmodi causa, sed eoa- causa de la República solamente aquellos que os-
cti absunt. tán ausentes no por su conveniencia, sino por obli-
gación.
37 PAIJLUS libro Iii. (1) ad ¿egcrn Iuliar,, et 37. 1-'Auno; Comentarios á la Ley Julia y Fapia,
Papiarn.—Iii, qui 111 provincia sua ultra tempus Libro hI.—Los que están de Asesores en su pro-
a Constitutionibus conccssum assident, publica vincia más tiempo del prrnitido por las Constitu-
causa abesse non intelliguntuT. ciones, no se entiende que estén ausentes por cau-
sa publica.
38. ULPIANtrS libro VI. () ad legem IuUam et 38. UL1'IANo; Comentarios á ¿a Ley Julia y 1a-
Papiari.—Si ciii in provincia sua Priiiceps assi- pia, Libro VI—Si por gracia especial el Principe
dere epeciali beneficio permiserit, puto eum Re¡- hubiere permitido á alguien que fuera Asesor en
publicas causa abesss; quodsi non ex perrnissu su propiaprovincia, opino que está ausente por cau-
hoe fesorit, consequenter disemus, quum crimen su de la República; pero si no hubiere hecho eso
admisit, non habe.re eum privilegia eorum, qui con permiso, diremos consiguientemente, que, co-
Reipubliene causa absunt. mo cometió un delito, no tiene los privilegios de
los que están ausentes por causa de la República.
§ L—Tamdiu Raipublicac causa abeses quis § 1.–»Se entenderá que alguien está aliseutepor
videbitur, quamduu offieio alieni (3) praeest; quod causa de la República tonto tiempo cuanto desem-
si finitum ftxerit ofllcium, iam desinit abessc Bel- pciia algún cargo; porque si so hubiera concluido
publicas causa. Sed ad rcvertendum ¡lii tempora su cargo, deja ya do estar ausente por causa d
computabimus statim atque dosiit Reipublicae la República. Pero para e.l regreso le computare-
causa abesse ea, quibus reverti in Urbem potuit; mos desde luego que dejó de estar ausente por
et erit moderatum, tempora ci dure, quae lex re- causa de la República ci tiempo en que pudo vof-
vertentibns praestitit. Quare si que deflexcrit (4) ver á la Ciudad; y será equitativo que se le dé el
suae re¡ causa, non dubitamus id tempus ci non tiempo que la ley concedió á los que regresan,
proficere, habitaque dinumeratione temporis, quo Por lo que, si se hubiere desviado algo del camino
reverti potuit (5), statim eum dicemus desjjge por causa de algún negocio suyo, no dudamos que
Reipublicac causa abesse. Plano si unfirmitate im- este tiempo no le aprovecha, y hecho el cómputo
peditus continuare ¡ter non potult, habebitur ra- del tiempo en que pudo volver, diremos que desde
tio humanitatis, sicuti haber¡ solet et hiemis, et entonces djó do estar ausente por causa de la
navigationis, et esterorum, quac casu continguni. República. Pero si impedido por alguna enfermo-
da no pudo continuar el camino, so tendrá en
cuenta esta razón de humanidad, as! como suele
tenerse la de tempestad, la de navegación, y la de
los demás casos fortuitos que acontecen.
39. PAIJLIJS libro 1. Senentiarurn. - Is, qui 39. PAULO; Sentencias, Libro 1. - El que habla
Reipublicas causa abfuturus eraL, si procurato- de estar ausento por causa de la República, si hu-
rem roliquerit, per quem defendi potult, tu hite- biere dejado procurador por quien pudo ser defen-
grum volens restitui non auditur. dido, no es oído al querer ser restituido por entero.
40. ULrIAIUS Libro V. Opiniontim.— Si qua 40. UI.PIAN0, Opiniones, libro V.—Si compitie-
militi aseusatio sompetaL, tempere, que Reipu- ra al militar una acusación, no se extingue ésta
blicae operam dediL, non perimitur. por el lapso de tiempo en que prestó servicio á la
República.
§ 1.—Quod so tempere, que In insula aliquis § 1.—Lo que se hubiere probado que en aquel
fuit ex peona el irro gata, cuius rostitutioneni (6) tiempo que alguien estuvo en una isla por pena
impetravit, ab alio usurpatum ex bonis, quac non que se le impuso, cuya restitución obtuvo, fué
Crant adeinta, probatinu fuerit, suac causas resti- usurpado por otro de bienes que no le hablan sida
tucnd.um set. quitados, ha de ser restituido á su propio estado.
41. I»& Libro XXXV. Digestorum.— Si quis 41. EL MISMO; Digesto, Ubre XXX V.—Si alguno
Titio legaverit, si mortis suas tempere in Italia hubiere hecho á Ticio un legado, en el caso de
essct, ant in annos singulos, qnot lii Italia esset, que estuviese en Italia al tiempo de su muerte, ó
et ci siiccursuin fuerit, quia ob Id, quod Reipubli-. para cada nito de cuantos estuviese en Italia, y se
cae causa abfuit, exclusus fuerit a le gato, fidel- hubiere auxiliado á éste porque hubiere quedado
commissum ab eo relictum praestare cegitur. excluido del legado por haber estado ausente por
Marcellus notat: quis enim dubitavit, salva lega- causa de la República, se obliga á pagar ci fidei-
torum et fideicommissoruni causa militi restiti comiso dejado por él. Marcelo hace asta observa-
hereditatem, quam, ob Id perdidit, quod Reipubli- ción: porque ¿quién ha dudado, que quedando sal-
cae causa abfuit? va la causa de los legados y de los fideicomisos se
restituye al militar la herencia que perdió por ha-
ber estado ausente por causa do la República?
42. ALFENUS Libro Y. Digestorum.— Non vere 42. ALFEN0; Digesto, libro V. -No se dice con

(1) IV. IIai. (4) si quid sxccsscrft, Hsl.; Si quod tempus effluxerlt, Vuty.
(2) VII'., fl a. (i) dcbuit, Vuj.
(2) RaZ, Vug.; aUqao, F. (6) a princlpe1 insertan Has. Vutg.

DIGTSTO.—LIBRO TV TÍTULO VII 391

dicit1lr, Rcipblieae causa abesse eum, qui sui verdad que está ausenle, por causa de la Repúbli-
privati negotil causa in legatiofle est. ca, el que está en una legación por causa de par-
ticular negocio suyo.

48. AriticA>zifs libro VII. Questionu2n.—Si quis 43. Aiueo; Cuestiones, Libro VII. - Si al-
stipu;atus sit in aunes singulos, quoad in Italia guien hubiese estipulado para cada ario, mientras
csset ve1 ipse, vcl pro]fliSSOl, et alteruter. Iteipu- ¿1 ó el prometedor estuviese en Italia, y uno ú
blicac causa abesse eocperit, oft(eiurn Praetoris otro hubiere comenzado áá, estar ausente por cau-
est introducere utilein actioncm. Esdein dicemus, sa de la República, es obligación del Pretor conce-
et si ¡tu concepto. stipulatio fi rita «si quinquen- der una acción util. Lo mismo diremos también
nio proxirno RoniaC ftiorit», vol ita: «si Romae si la estipulación hubiere sido as¡ concebida: «si
non fuerit, eentum dare sponiles»? el próximo quinquenio hubiere estado en Roma»,
ó de esto modo: «sino hubiere estado en Roma
¿prometes darme ciento»?

44. PATILU libro II. ad Sabiuurn.—Is, qui flei- 4. PAULO; Comentarios á ~¡no, libro 11.—El
pubJicac causa abest, in aliqun ro laesus ion re- que está ausento por causa de la República, per-
stituitflv, in qua, etiamsi Reipublieae causa non judicado en alguna cosa, no es restituido en aque-
abfuissüt, dn.innum erat passurus. lla en que, aun cuando no hubiese estado ausente
por causa de lo. República, habla de haber sufrido
el per'ieio.

45. SCAEVOLA libro I. Begularum. - Milites 45. SCIVOLA; Reglas, libro 1. - Todos los mili-
omnes, qui diseedore signis sine peri culo non pos- tares que sin peligro no pueden apartarse de las
sunt, Reipnblicac causa abesse iütelliguntur. banderas, se entiende que están ausentes por cau-
sa de la República.

48. MARCIANT78 libro II. Regularum.—Qui Rbi- 46. MARCIANO; Reglas, libro 11.—El que estuvo
pubUcac causa abfuit, ctiam adversas eum, qui ausente por causa de la República ha de ser res-
pariter Beipublieae causa abfuerit, restituendus tituido aun contra aquel que igualmente hubiera
ast, si aliquid damni inste queritar, estado ausente por causa de la República, si con
justicia se querella por algún dafio.
TIT. VII TÍTULO VII

D ru ALTnNATIONZ IUDICII MUTAXD1 CAUSA DE LA ENAGENACIÓN RECUA CON EL OBJETO


PACTA DE VAflIAR EL JUICIO
[Cf. CocZ. IL 54 (55).) fy*"e Cód. IL 54(55).)
1. Guus libro IV. ad Edictum provinciale,— 1. GAYO; Comentarios al Edicto provincial, Li-
Omnibus modis Proconsul id agit, ne euius dete- bro IV. -El Procónsul procura por todos los me-
rior causa fiat ex alieno facto. Et quutn intollige- dios que la causa de cualquiera no se empeore por
ret ludicioriun exitum intcrdum duriorein nobis el hecho de otro. Y entendiendo que el éxito de
coristitui opposito nobis alio adversario, in eam los juicios se nos hace á veces más gravoso ha-
quoque rem prospcxit, at si quis alienando rem biéndosenos opuesto otro adversario, atendió tam-
aliuni nobis adversarium suo loco substituerit, bién á este caso, para que si enagonando alguien
tdque data opera in fraudern nostram fecerit, tan- una cosa, nos hubiere sustituido en su lugar otro
ti nobis in facbiun actione tencatur, quanti no8tra adversario, y hubiere hecho esto expresamente en
intersit, aJium adversariuin nos non habuisse. fraude nuestro, nos esté obligado por la acción
del hecho en tanto cuanto nos importo no haber
tenido nosotros otro adversario.
§ 1.— Itaque si alterius previneiae hominem, § 1.—Y así, si nos hubiere opuesto como adver-
:at potentiorrn nobis opposucrit adversariurn, sario un hombre de otra provincia, ú otro más po-
tenebitui; deroso, quedará obligado;
2. ULPI&Ivs libro XIII. (1) ad Edictum.—aut 2. ULPIA14O; Comentarios al Edicto, libro XIII.
aliurn, qui vexaturus Sit (9), adversarium; —ú otro adversario, que nos haya de vejar;

8. Giuus libro IV. ad iJdictuir&provinciale.— 3. GAYO; Comentarios al Edicto provincial, li-


quia, etininsi eum co, qui alterius provinciae sit, bro 1V, —porque, aunque yo litigue con el que sea
experiar, in illius provincia experiri debeo, et de otra provincia, debo litigar en la provincia de
potentiori pares cose non possumus. l, y nopodeinos ser iguales al que es más poderoso.
§ 1.—Sed Ctsi hominem, quera petebamus, ma- § 1.-13ero también si hubiere manumitido o.1 es-
numiserit, durior nostra conditio fit, quia Fraeto- clavo que pedíamos, se hace peor nuestra condi-
res faveant libertatibus. ción, porque los Pretores favorecen las libertades.
§ 2.—Item si locum, in quo opus feceris, euius § 2.—También si hubieres enag'enado el lugar
nomine interdicto Quod vi aut clara, vel actiofle en que hubieres hecho alguna obra, por razón de
aquae pluviae arcendae tenebaris, alienaveris, la que estabas obligado por el interdicto Quod vi

(1) XII., Tíal. 2) Dr.; Bit, 71.



392 rnUESTO.—LIBRO iv: 1'!TUbO VII

duror nostra conditio faeta intelligitur, qua (1) aut cic4rn (Lo que por fuerza ó clandestinamente),
si tecuin ageretur, tuIs impensis id opus toilcie ó por la acción aquae pluviae arcendae (de reco-
deberes; nune vero, quum incipiat mliii advorsus ger las aguas pluviales), so entiende hecha peor
alium actio esse, quam qui fecerit, compellor meis nuestra condición, por la que sise litigase contigo,
impeusis Id tejIere, quia qui ab alio factum possi- deberías demoler á tu costa aquella obra; pero
det, hactenus istis actionibus tenetur, ut patiatur ahora, comenzando á tener yo la acción contra otro
Id opus tofli. que el que la hubiere hecho, soy compelido á de-
molerla á 'ini costa, porque el que posee la obra
hecha por otro está por estas acciones obligado
tan sólo é. permitir que se demuela aquella obra.
§ 3.—Opus quoque novum si tibi nuntiavcrim, § 3.—También si yo te hubiere denunciado una
tuque eum locum alienaveris, et emtor opus fece- obra nueva, y tú hubieres enagenado aquel lugar,
nt, diitur, te hoe iudieto teucri, quasi neque te- y el comprador hubiere hecho la obra, se dice que
eum ex operis novi nuntiatione agere possim, estás obligado por esta acción, corno que yo no po-
quia nihil feceris (2), noque eum co, eui id alie- dna litigar ni contigo por la denuncia de obra nao-
naveris, quia ci nuntinturn non sit. va, porque ninguna hubieres hecho, ni con aquel
á quien hubieres hecho [a enagenación, porque á
él no se le haya denunciado.
§ 4.—Ex quibus apparet, quod Proconsul in m- § 4.—De iO que resulta, que el Procónsul pro-
tegrum restitutarum se pollicetur, ut bac actiono mete que él habrá de restituir por el todo, rara
oflicio tantum iudicis consequatur actor, quantum que por esta acción ci actor consiga por ministe-
elus intcrsit alluin adversariurn non habuisse; for- rio del juez tanto cuanto le interese no haber teni-
te si quas impensas feeerit, ant si quarn aliam iii- do otro adversario, si acaso hubiere hecho algunos
commoditatem passus cnt alio adversario sub- gastos, ó si hubiere sufrido alguna otra incomo-
stituto. didad con habérselo sustituido otro adversario.
§ 5.—Quid ergo est, si le, adversus quem talis § 5.—Y qué sucede, pues, si aquel contra quien
actio eompctit, paratas sit utile iudicium pati, compete tal acción estuviese dispuesto é. soportar
jerinde ae si possiderct? Recto dicitur, deiicgan- la acción util del mismo modo que si poseyese?
am esse adversas eum ex boc Edicto actionem. Con razón se dice que se ha de denegar contra él
la acción proveniente de este Edicto.
4. Ut.ri.uus libro XIII. (3) ad 1)dicum. - 4. Uu'io; Conlentarios al Edicto, libro XIII.
Ítem si res fucnint usucaptae ab co, eui alienatae —Asimismo, si las cosas hubieren sido usucapidas
sint, ncc peti ab hoc possint, loeum habet lio por aquel á quien se le hubieren enagenado, y no
Edictiun. pudieran ser reclamadas do él, tiene lugar este
Edicto.
1.—Itemque fleTi potest, lit sine dolo malo § 1.—Y también puede suceder, que haya deja-
qnidem possid ere desierit, verum iudicii mutaiidi do de poseer ciertamente sin dolo malo, pero que
causa id fiat. Sunt et alia cornphixa talia. Potest haga esto con el objeto de variar el juicio. Ray
autem aliquis dolo malo desinere, possidere, ncc además otros muchos casos semejantes. Mas pue-
tamen ludicli mutandi causa fecisee, nec boe Edi- de alguno dejar de poseer sin dolo malo, y no ha-
cto teneni; neque eniin alienat, qui duntaxat omit- berlo hecho, sin embargo, con el objeto de variar
tit possessionem. Non turnen cias factum impro- el juicio, ni quedar obligado por este Edicto; por-
bat Praetor, qui tanti habait re carere, nc pro- que tampoco enagena el que tan sólo abandona

Z
pp t er eam saepius litigaret; haec enim verecunda
(cogitatio cías, qui lites exseratur, non est
vituporanda, sed eme duntaxat, qui, qunrn rom
la posesión. Pero el Pretor no reprueba ci hecho del
que prefirió carecer de la cosa para no litigar más
veces por ella; porque no se ha de vituperar el
habere vult, litem ad aliurn trausfert, at mole honrado propósito del que exe era los pleitos, sino
stiim adversanium pro se sublieiat. tan sólo el de aquel que, al par que quiere tener
la cosa, transfiere á otro el litigio, para substituir
en su lugar un adversario molesto.
§ 2.—Pedius libro nono non solum ad. dominfi § 2.—»ice Pedio en el libro noveno, que este
translationem hoc Edictum pertinere alt, verum Edicto corresponde no sólo it la traslación de do-
M possessionis () quoque; alioquin, eum quo tu minio, sino también á la de la posesión; de otra
rem agebatur, inquit, si posecesione cessit, non suerte, añade, si cedió la posesion, no estará obli-
tenebitur. gado aquel contra quien se ejercitaba una acción
real.
§ 3.—Si quis autein ob valetudinem, ant acta- § 3.—Mas si por razón de enfermedad, 6 do
tem, ant oceuputiones neceesarias litem in aliurn edad, ó de ocupaciones necesarias hubiere alguien
transtu.lerit, in ea causa non est, nt hoc Edicto transferido it otro ci pleito, no se halla en el caso
teneatnr, qnnrn in hoc Edicto dolí mali fiat mcii- de quedar obligado por este Edicto, como quiera
tio. Ceteruin erit interdietum et por procurutores que en este Edicto se haga mención del dolo mulo.
litigare, dominio lii cos plerurnque ex insta causa Do otro modo, también estaría prohibido litigar
tranelato por medio de procuradores, habiéndose transferi-
do it ellos las más de las veces el dominio por justa
causa.
§ 4,—Ad luna etiam praediorum hoc Edictum § 4.—Corresponde esto Edicto también á las ser-
pertinet, modo si dolo malo fiat alienatio. vidumbres de los predios, si es que la enagenación
se hace con dolo malo.
1)
(1)

)
quia, ViZg.
uOvI, itaeta la
XII., ffa4.
(0 vereundta et cogitatio, Hul.
(6) ossesBIoneIn, Hai.

DIGESTO.—LIBRO iv: TÍTU3,0 VII 393

§ 5.—Hae tio in id, quod interest, conipetit; § 5.—Compete esta ¿loción por aquello que inte-
proinde Si res non fwt petitoris, aut si is, qui alie- resa; por consiguiente, si la cosa no fu¿ del de-
natas est, sine culpa decessit, ccssat iudicinm, mandante, ó si el esclavo que fué enagenado pe-
njsi si quid actoris praetereLl. interfuit. reció sin culpa, deja de competer la acción, á no
ser que alguna otra cosa importó además al actor.
§ 6.—Hace actio non est poenalis, sed re¡ per- § 6.—Esta accion no es pena), sino que contie-
se,utionem arbitrio iudicis conttnct; quare et he ne la persecución de la cosa al arbitrio del juez;
red¡ dabiti.u, in heredcm autem, por lo que se dará también al heredero, peno con-
tra el heredero,

5. pAurus libro XL (1) ad Edictum.— vol si. 5. PAULO; Comenai-io.9 al Edicto, libro XI. -
milem, ü otra persona semejante,

6. ULPTAWS Libro XIII. (2) ad E dictum. — vel 6. ULPIANO; Comentarios al Edicto, Libro XIII.
post annum non dabitur; —ó después del año, no se dará;

7. GutIS libro IV. ad Edielum provinciale.— 7. GAYO; Comentarios al Edicto provincial, Li-
quin pertinet quidom ad rol persccutionem, vide- bro IV..—porque corresponde ciertamente para la
tur nutem ex delicto dan. persecución de la cosa, poro se entiende que se
da por causa de delito,
S. P%.urus Libro XII. ad Edictum. - Ex Iioc 8. PAULO; Comentarios al Edicto, libro XII.—
J.clicto tnctnr et qui rom exhibet, si arbit.ratu En virtud de este Edicto está obligado también el
juclicis pristinarn iudicii causam non restitait. que exhibe la cosa, si al arbitrio del juez no res-
tituye la primitiva causa del juicio.
§ 1.—Alt Praetoi: Quvn ALIENATtO TUDIGUI § 1.—Dice el Pretor: «ó so hubiere hecho algu-
nq'ANrn CAUSA PACTA ERIP (3), id est, si futuri na eliagenación con el objeto de variar el juicio,
judieii causa, non elus, quod 1am sit. esto es, si pon causa del juicio futuro, no del que
ya exista.
§ 2.—Alienare intelligitur. ctiam, qui alternan § 2.—Entiéndese que también enagena el que
rem vcndidit. vendió una cosa de otro.
§ 3.—Sed heredeni instituendo, vel legando si § 3.—Pero si alguien enagenase instituyendo
quis alienet, huic Edicto locas non erit. heredero, ó haciendo un legado, no habrá lugar á
este Edicto.
§ 4.—Si quis alienaverit, deLude receperit, non § 4.—Si alguno hubiere enagenado, y después
tenebitur hoc Edicto. recobrado, no estará obligado por este Edicto.
§ 5.—Qui venditoni suo reçlhi'bet, non videtur § 5.—E1 que á su vendedor devuelve la cosa, no
iudicii mutandi causa abalicuare, se entiende que enagena con el objeto de variar
el juicio,
9. PAIJLUS Libro 1. ad Edjctun. Aedilium cur- 9. PAULO; comentarios al Edicto de ¿os Ediles
ruiiuni..— quia redhibito homine omnia retro agun- currules, Libro 1.—porque devuelto el esclavo, to-
tur. Et ideo non vide.tur iudicii mutandi ciLusa das las cosas se retrotraen. Y por lo tanto, no se
alienare, pi1 redhiliet, nisi si propter ¡mc ipsum entiende que enageun con el objeto de variar el
redhibet, non redhibiturus alias. juicio el que devuelve, á no ser que devuelva por
lo mismo que de otra suerte no habría de devolver.
10. ULPIABUS Libro XII. ad .ZJdicLum.—Nam 10. ULPiaio; Comentarios al Edicto, libro XII.
et si obligatus solvero, quod a me petere velles, —Porque también, si estando obligado hubiere yo
hujc Edicto Ioeus non cnt. pagado lo que quisieras pedirme, no habrá lugar
á este Edicto.
§ 1.—.Si tutor pupUli, vel agnatus funioi alíe- § 1.—Si el tutor del pupilo, 6 el agnado del loco
naverint, utilis actio cornpetit, quia cousiliurn hubieren enagenado, compete aceidu util, porque
huius fraudis mire non possunt. no pueden aceptar el consejo de este fraude.
11. Tii Libro V. Dpiniowum..— Quum miles 11. EL MISMO; Opiniones, libro V.—Pretendieu-
postulabat suo nomine litigare de possessionibus, do un militar litigan en su nombre sobre posesio-
quas sibi donatas cese dicebat, rcsponeum est, si nes, que decía le habian sido donadas, se respon-
iudijj mtitaiidj causa donatio faeta fuenit, prio- dió, que si la donación hubiere sido hecha con el
rem dominum oxperiri oportere, ut rem magis, objeto de variar el juicio, debla litigar el primi-
quam litem in inilitem transtulisse credatur. tivo dueño,para que se entienda que transfirió al
militar más bien la cosa, que el litigio.
12. MAnCIANtrS libro XIV. Institutionum.— Si 12. MARCIANO; Instituta, libro XIV. - Si para
quis iudicii conununi dividundo evitandi causa evitar el juicio de división de una cosa común liii-
rein alienavenit, ex lege Licinia ci intcrdicitur, biere alguien enagenado dicha cosa, prohibesele
no coinmuni dividundo ludicio expeniatttr; vrbl por la ley Licinia que reclame por la acción de
gratia, at potentior erntor per lieitationem viliu división do lo común; por ejemplo, para que un
eam accipiat, et per lice iterum ipso, recipiat. Sed comprador más poderoso la adquiera por licita-

(L) XIL, Ual.


(2) XII., () FtJRIT, ¡Jal.

394 DIGBSTO.—LIBRO IV: TITULO VIII

ipse quiclein, qui partem alienaverit, eommuni ción á más bajo precio, y por este medio la vul-
dividundo indicio si agere velit, non audietur. Is va á recobrar él mismo. Pero, á Ja verdad, el mis-
vero, qni emit, si experirt velit, ex ulla parte Edi-. mo que hubiere onagenado una parte, si quisiese
Oti vetatur, qua cavetur, no qua alienatio iudicfl ejercitar la acción de división de lo común, no se-
mutandi causa fiat. rá oldo. Mas al que la compró, siquisiera ejerci-
tar la acción, se le veda en virtud de aquella par-
te del Edicto en que se dispone que no se haga
enagenación alguna con ci objeto de introducir
variación en e] juicio. -
TIT. viii: TITULO VIII
DE REOEI'TIS (1), QUI A3211ITRfl3M REOEPERUNT (2), DE LAS PERSONAS PROPUESTAS, QVE ACEPTARON
IJT SEN ENIIM DICAbT - ARBITRAJE PARA PRONMÍ1CIÁR SENTENCIA
(Üf. 004. IT. 5i (5i).] j Véase CcSd. Li. .'s. (66).)

1. PAULU.S libro II. (3) ad Edictum.— Compro- 1. PAULO; Comentarios al Edicto, libro 11.—Re-
missum ad siinilitudinein iudieiorurn redi gitur et dúesc el eomiomiso á una semejanza de juicio,
ad finiendas lites pertinet. y tiene por objeto terlitinar los pleitos.
2. ULPIANtrS libro IV. ad Edictuin.— Ex cern- 2. ULPIANo; Comerarios al Edicto, libro IV.—
proinisso plaeet exce.ptionein non naso!, sed poe- Se halla establecido cjie del compromiso no nace
iao petitionem. excepción, sino petieiñn de la pena.
3. IDEM libro Xlii. ad Edicium. - Labeo ait, 3. Esi, MISMO; Comentarios al Edicto, Libro XIII.
si compromisso facto senteutia dieta est, quo (4) —Dice Labeon, que si en virtud del compromiso
quis a minore vigintiquinquo anuis tutelae absol- contraido se profirió sentencia, para que alguien
veretur, ratum Id a Praotore non babendum; no- fuese absuelto de La tutela por un menor de vein-
que poenae co nomine eommissae petitio dabitur. ticinco años, esto no ha de ser ratificado por el
Pretor; ni se dará la petición de la pena en que
por este motivo se haya incurrido.
§ 1.— Tarnetsi neminem Praetor cogat arbi- § 1.—No obstante que el Pretor no obligue
triuru recipere, quoniarn hace res ¡ibera et soluta nadie é. aceptar Ja facultad arbitral, porque ésta
est et extra neoessitatem iuris4ictioni posita, at- es cosa libre é independiente y puesta fuera de la
tarnen, ubi semel quis in se receperit arbitrium, obligación de su jurisdicción, sin embargo, luego
ad curani et sollieitudinom suarn liano rem perti- que una vez hubiere alguien aceptado el arbitra-
nere Pr actor putat, non to.nttun, quod studeret je, juzga el Pretor que La cosa corresponde á su
lites finiri, verum qtioniain (non) (5) deberent de- cuidado y solicitud, no tanto porque procure que
dpi, qui eum, quasi virurn bonuni, disceptatorern los pleitos se terminen, sino porque no hayan de
intor se elegerunt. Finge enim, post eausam 1am ser defraudados los que le eligieron, como hom-
sornel atque iterum traotatam, post nud ata utri- bre bueno, por juez árbitro entre ellos. Porque
usque intima et secreta negotii aperta, arbitrum supón, que después de examinada ya la causa una
vol gratiae dantem, vel sordibua corrupturn, vel y dos veces, después de descubiertas las intimi-
alia qua ex causa nolle sententiam dicere; quis- dades de ambas partes, y después de conocidos los
qunnine potest negare, acquissimnrn fore, Prao- secretos del negocio, el árbitro, ó cediendo Al fa-
torera interponcre se debuisse, ut officium, quod, vor, 6 corrompido con sordideces, 6 por otra cual-
in se recepit, irnpleret? quier causa no quisiera pronunciar sentencia;
¿quién puede negar, que seria muy justo que el
Pretor hubiera debido interponersc,paraque cum-
pliera el encargo que aceptó?
2.—Alt Praetor: QUI ARBITRIUM PECITNIA (6 § 2. —Dice e] Pretor: «El que hubiere recibido ar-
COMPROJSIf4SA REEPE1IIT. bitraje habiéndose fijado una cantidad como pena».
§ 3.—Traetemus de personis arbitrautium. Et § 3.—Tratemos de las personas de los árbitros.
quidein arbitrum cuiuscunquc dignitatis cogel Y, á la verdad, obligará al árbitro, de cualquiera
ofilcio, quod suseeporit, perfungi, etiamsi siL Con- dignidad, aunque sea Consular, á desempeñar el
sularis; nisi forte sit in alique Magistratu positus cargo que hubiere aceptado; á no ser quizá que
vol potestato, Consul forte vel Praetor, quoniam estuviere colocado en alguna Magistratura 6 po-
in hoc imperium non habet. testad, siendo acaso Consul 6 Pretor, porque so-
bre éste no tiene poder.
4. PAULUS libro XIII. ad Rdictuln.•--Nam ma- 4. I'..uro-, Comentarios al li'Jdicto, libro XIII.—
gistratus superiore ('y) ant pan imperio nulo Porque los Magistrados de superior ó de igual ju-
modo possunt cogi; nec interest, ante, an (8) risdicción en manera ninguna pueden ser obliga-
ipso Magistrata arbitriu.m susceperint; inferiores dos; y no importa que hubieren aceptado el arbi-
possunt cogi. traje antes de estar, & estando ya en la misma Ma-
gistratura; los inferiores pueden ser obligados.

(1) .BBrrItI8,
i,zsera la va11.
() Ta.ur.; crruurr, Br.
(5) 1., ¿TaL (7) 1'atr.; superiores, Fi, segdn recenie corrección; impe-
(4) qua, liuJ. Vg.; ra, en o t ro tiempo e» el códice FL,por lo Q*eBr. conjetura que
(6) Rr; non, Taur.; iebrcit, ¿'&; deberont7 Tato-.. ha de leeree: superiores, aut paris Impon,,.
(6) POKA,RaI. (8) la, iniertan Hal. Vnlg.

DIGESTO.—LIBRO iv: T!FULO VIII 395

5. ULPLANTIS libro Xlii ad Edictum.—d et 5. IJLPIAN0; Comentarios al Edicto, libro XIII.


fihiusfrni1ia5 compelletur. —Pero también ci hijo de familia será compelido.

6. GAIUS
libro V. ad EcLicfum provinciale (1). 6. GAYo; Comentarios al Edicto provinciaL, Li-
_Quiuet{arn de re patris dicitur Jlliunifaniilias bro V.—Porque también se dice que el hijo de fa-
arliitrufll esse; nam et iudicem etun este posse milia es árbitro en negocio de su padre; porque
plcriqi0 p1act. á la mayorla parece bien que pueda él ser tam-
bién juez.

7. ULIÁWIJS librO XIII. ad Edictwm,—Pedjus 7. ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro XIII.


libro nono et. Pomponius libro trigesimo tertio —Escriben Pedio en el libro noveno y Pomponio
() scribuflt, parvi referre, ingennus quis, un U- en el libro trigésimo tercero, que importa poco,
bertiflus sit, integrao famae quis sit arbiter, sn que el árbitro sea un iugénuo ó un libertino, uno
orninio8u. Di servum Lbeo coinprornitti non de buena fama, 6 un ignominioso. Labeon escribe
psse libro undeirno cribit et cst verum. en su libro undécimo, que no puede contraerse
compromiso A favor de un esclavo; y es verdad.
§ 1.—Undo Iuliauiis al¡, si in Titium et § 1.—Por lo cual dice Juliano, que si se hubiese
eornpromissurn sit, ncc Titiurn cogenduin senten- contraldo el compromiso A favor de Ticio y de
tiam diecro, quia eum alio rceeperit, quamvis un esclavo, ni A Ticio se le ha de obligar A pro-
scrvi iiquit, arbitriurn nullum sit. Quid t.amen, nunciar sentencia, porque con otro recibió el com-
si clixerit sententíam Titius? Poena non comrnit- promiso, por más de que, afiade, sea nulo el arbi-
itur, quia non, ut receperit, dixit sententiam. traje del esclavo. Pero ¿qn sucederá, si Ticio
hubiere proferido sentencia? No se incurre en la
pena, porque no pronunció la sentencia según. ha-
bla aceptado el encargo.
S. PAULUS Libro XIII. ad Edicturn.—Scd si ita 8. PAULO; Comentarios al Edicto, libro XIII.—
c.omproniissum Bit, lit vol alterutrius senteutia Pero si el compromiso hubiese sido de esta suerte,
valoat (3), Titiuni cogcmlum. que ó de uno ó de otro sea válida la sentencia, se
ha de obligará Ticio.
9. ULrIANUS libro XIII. ad JiJdictuv.— Sed Si 9. ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro XIII.—
la servum eompromittatur, et liber sententiam Pero si se contrajese el compromiso A favor de un
dixerit, puto, si libar factus fecerit, consentienti- esclavo, y hecho libro hubiere pronunciado la sen-
bus partibus valere. tencia, opino que, si siendo ya libre lo hubiere he-
cho, es válida, consintiéndola las partes.
§ 1.—Sed noque la pupillum, noque in furio- § 1,—Pero ni A favor de un pupilo, ni de un lo-
sum, ant surdum, aut niutum comprornittetur, itt co, ó de un sordo, 6 do un mudo se contraerá el
Fóleponius libro trigesinio tertio (4) seribit. compromiso, según escribe Pompenio en el libro
trigésimo tercero.
§ 2.—Si quis iudex sit, arbitrium recipere cIas § 2.—Si alguno fuese juez, prohfbce1e por la ley
re¡, de qua iudex est, invo se comprornitti iubcre Julia que admita la facultad arbitral sobre el ne-
jrohihetur lego Julia, et, si sententiam dixerit, gocio de que es juez, 6 que mande que A su favor
non ast danda pocnac persecutio. se contraiga el compromiso, y si hubiere pronun-
ciado sentencia, no se ha de conceder la persecu-
ción de la. pena. -
§ 3.—Sunt et alii, qui non noguntur sententiani § 3.—Hay también otros A quienes no se les obli-
dicere, utputa si sordes aut turpitudo arbitri ma- ga A pronunciar sentencia, por ejemplo, si fuese
iiifesta sit. manifiesta la sordidez 6 la inmoralidad del árbitro.
§ 4.—lulianas ait, si cuin infamavorunt litiga- § 4.—Dice Juliano, que silos litigantes infama-
tores non omnimodo Praet.orem dobere eum ex- ron al Arbitro, el Pretor no debe excusarlo en to-
ensere, sed causa cognita. dos los casos, sino con conocimiento de causa.
§ 5.—Idem, et si spreta auctoritate cius ad iii- § S.—Asimismo, que si desacatada la autoridad
(liCiUm, del árbitro, al juicio,
10. PAuJ.us libro luí. ad Edjcturn,—vel aliuin 10. PAULO; Comentarios al Edicto, Libro Xlii.
arbitrum —ó A otro Arbitro,
11. ULPtANUS libro XIII. ad .ictu-in.—Iitiga- 11. ULPIANo; Comentarios al Edicto, libro XIII.
toros ieriut, mox ad onndem arbitrum redierint, —hubieren acudido los litigantes, y después hu-
Praetorem non debere eum cogere inter eos di- bieren vuelto al mismo árbitro, no debe obligar el
sceptarc, qui ci contumcliam hanc fecerunt, ut Pretor A decidir entre ellos A aquel A quien le hi-
eum spernerent et ad alium irent. cieron la injuria de despreciarlo y de acudir A otro.
§ l.—Arbitrum autem cogcndum non esge son- § 1.—Mas no ha de ser obligado el árbitro A pro-
tcntiain diecre, nisi eoinpromissum iutervenrit. nunciar sentencia, si no hubiere mediado compro
miso.
§ 2.—Quod alt Practor .pecuniam compromis- § 2.—Lo que dice el Pretor, que se haya fijado
sam» (3), accipere nos debere non si utrimque una cantidad como pena», debernos entenderlo no

(1' libro V. ad Edlctumprovineialo, oml€las HaL '4) libru trigesimo tortio, onitekrs RaL.
(2) tertio o5e lci Viiig. (5) pecunia (poena, Mal.) compromisa—debemus non tan-
(3) lumuas seribit, inera La Vulij. tnm,M, YuZ.

896 DIGESPO—LIBRO IV: PITtL0 VIII

poena numaria, sed si et aun res vice poenae, si si por una y otra parte se hubiese prometido una
quis arbitri sententia (1) non steterit, promisan pella pecuniaria, sino también si otra cosa en lu-
sit; et ¡La Pomponius seribit. Quid ergo, si res gar de pena, si alguno no hubiere estado á la sen-
apud arbitrum depositae sunt co pacto, ut ei da- tencia del árbitro; y asilo escribe Pomponio. ¿Qué
ret, qui vicrit, vel ut eam rem daret, si non pa- se hará, pues, si las cosas hubiesen sido deposita-
reatur se.ntentiae, an cogendus siL sontontiani di- das en poder del árbitro con el pacto do que las
Cero? et puto cogendum, tan.tundern, et si quanti- diera al que hubiere vencido, ú do que entregase
Las certa ad hoc apud eum deponatur. Proinde et aquella cosa, sino se obedeciese la sentencia; ha-
si alter rem, altor pecuniam stipulanti promise- brá de ser obligado á pronunciar sentencia? Y yo
nt, plenuin compromissum cst, et cogetur senteli- opino que ha de ser obligado, y otro tanto también
tiam clicere. si se depositase para esto en su poder una canti-
dad cierta. Por lo tanto, también si el uno hubie-
re prometido al estipulante una cosa, y el otro di-
nero, el compromiso es perfecto, y so obligará fi
pronunciar sentencia.
§ 3.— Interdum, ut Pomponius sanibit, recte § 3.—A veces, como escribe Pomponto, se hará
nudo pacto fiet comprornissum; utputa si ambo válidamente el compromiso pon nudo pacto; por
debitores fuerunt, et pacti sant, nc petat, quod ejemplo, si ambos fueron deudores, y pactaron
&ibi debetur, qui senteritine arbitni non paruit. que no pida lo que se le debe el que no haya obe-
decido á la sentencia del árbitro
§ 4.—Itein Iuliairus seribit, non eogondum ar- § 4,—También escribe Juliano, que no se ha de
bitrum sententiam dicero, si alter prorniserit, al- obligar al árbitro á proferir sentencia, si el uno
ter non. hubiere prometido, y el otro no.
§ 5.—Idrn diit et si sub conditione fucrit peo- § 5.—Lo mismo dice también si bajo condición
na compromissa, veluti: si navío ex Asia venerit, se hubiere fijado la pena en el compromiso, por
Lot mi1lia non enim pnius arbitrum cogendurn ejemplo: tantos miles, si la nave hubiere llegado
senteutiam dicere, quam coiiditio cxtiterit, nc de Asia; porque no se ha de obligar al árbitro fi
sit incffieax deficiente conditione; et ¡La Pompo- pronunciar sentencia antes que se hubiere cuui-
nius libro trigesimo tertio ad Edictum scribit. pudo la condición, para que no sea ineficaz faltan-
do la condición; y asilo escribe Pomponio en el li-
bro trigésimo tercero de los Comentarios al Edicto.
12. PMYLUS libro XIII. ad J3fdictum..— Quo ca- 12. PÁULO4 Comentarios al Edicto, libro XIII.
su ad Praetorein portinebil in co forsitan solo, —En cuyo caso, tal vez sólo en ésto, correspoil-
itt, si posait dies compromissi proforri, profe - dará al Pretor hacer que se prorrogue, si pudiera
ratur. prorrogarse,. el din del compromiso.
13. ULPIANIJS libro XIII. ad Edicturn. - Fom- 1. Urx.aio; Comentarios al Edicto, libro XIII.
ponius ait, etsi alter¡ necepto lata Bit poena cern- —Dice Pomponio, que aunque para ci uno se haya
promissi, non debere eum compdUi sentcntiam dado por recibida la pena del compromiso, no de-
dicere. be ser aquél compelido fi promiunciar sentencia.
§ 1.—.Idein I'omponius scribit: si de ineis solis § 1.—El mismo Pomponiocscrilye: sial compro-
eontroversiis sit compromissum, et de fe poenain miso fuese solo sobre controversias misa, y de ti
sim stipulatns, videl3dum, nc non sit comprornis- hubiese yo estipulado la pena, se ha de ver si no
sum; sed cuí re¡ inoveatur, non video. Nani si hay compromiso; pero no veo por qué se suscita
ideo, quia do unius controversiis solum compro- esta duda. Porque si Be suscita precisamente poi.-
missum est, nulla ratio est, Iicet enim et do una que el compromiso es sólo sobre las controversias
re eompi'omittere; si vero ideo, quia ex altera de uno, no hay razón alguna, porque es licito con-
d-antaxat parte stipulatio intcrvenit, est ratio. traer compromiso también sobre una sola cosa; y
Quamquam Si petitor quis etipulatus (2) est, pos- si por esto, porque intervino esta estipulación úni-
sit dici, pienum case comprornissum, quia is, qui camente por una do las partes, hay razón. Aun-
convenitur, tutus est veluti pacti cxceptione; is, que si estipuló algún demandante, puede decir-
qui convcnit, si arbitro non paroatur, habet eti- se que el compromiso es pleno, porque el que es
pulatiouem. Sed id verum case non puto; noque demandado está seguro corno por la excepción del
enim sufficit exceptionem habcrc, itt arbiter sen- pacto; y el que demanda Viene la estipulación, si
tentiam diecre cogatur. no se obedeciera al árbitro. Peno no creo que esto
es verdad; porque no basta tener excepción, para
que el árbitro sea obligado fi pronunciar sentencia.
§ 2.—Recepisse autem arbitriuni videtur, nt § 2.—Mas se entiende que aceptó el arbitraje,
Pedius libro nono dieit, qui ludicis partes susce- según dice Pedio en el libro noveno, el que aceptó
pit, linemque se sua senteiitia controversiis impo- las funciones de juez, y promete que con su sen-
siturum pollicetur. Quodsi, iuquit, haetenus lii- tencia habrá de poner fin á las controversias. Pero
tervenit, ut eKperiretur, an consilio sito vcl nu- si, añade, interviene solamente para probar si
etoritate discuti litem paterentur, non vidøtur consentirían que por su consejo ó autoridad se
arbitrium rccepissc. termitaba el pleito, no so entiende que aceptó el
arbitraje.
§ 3.—Arbiter ex compromisso bis clibus non § 3.—El árbitro no está obligado en virtud del
cogitur sententiam diecre, quibus índex non co- compromiso fi pronunciar sentencia en aquellos

con ¿a viz stsm-e parezca muy por Ulpi'no. - Véame el


(1) stcntja, enmiend4n O%Lt y en o(lo8 tOS (tem 5.8 pa$a8$ rTagmeMO SI (le este titulo.
fol. y la Vulgata, 5. pesar (le que ¿a con..etruceión de ablativo (2) Tajmquam si petitor sit, quf stipnlatue, fiel.

DIGESTO.—LIBRO Iv: rTUL0 VIII 897

ge1ur, nisi dies comprOrnissi exitura Bit, nec pro- dias en que el juez no estarla obligado, á no ser
ferri possit. que hubiera de transcurrir el día del compromiso,
y no puchera prorrogarse.
§ 4.—Proinde si forte urgoatur a Praetore ad. § 4,.—Por tanto,. si acaso fuese apremiado por
5teiitiam, aequissimulfl crit, si luret sibi do el Pretor para la sentencia, será muy justo, que
causa nonduni liquere, spatium el ad pronun- si jurase que aún no estaba bastante instruido d
tiandUm dan. la causa, se le dé espacio para sentenciar.

14. Po,xroNIUS libro XL ad Quinum Mueium. 14. PoMPorno; Comentarios cI Quinto Mucio,
—Sed si eoinpromissum sine die confectum et, libro XL—Pro si Be hizo el compromiso sin fijar
necese est arbitro omnimodo dies (1) tatuero, día, os absolutamente necesario para el árbitro
partibuS seilieet consentientibus, et ita causa ni. di- fijar día, por supuesto, consintiéndolo las partes y
scQptri; quodsi hoc prnctermisenit, oinni tempo- que de esta manera se resuelva la cuestión; por-
re cogend.u5 ost sententiani dicero. que si dejare de hacer esto, en todo tiempo ha de
ser obligado á pronunciar sentencia.

15. ULPÍANUS libro XIII. ad Edieum.— Lieet 15. ULPIANo; Comentarios al Edicto, libro XIII.
autem Praetor destnicte edioat, sententiam se nr- —Mas aunque terminantemente diga el Pretor,
bjt.rum dicero coacturum, attamen intordrirn ra- que obligará al árbitro á dictar sentencia, sin em-
tionem chis habero dobet, eL excusationem red- bargo, á veces debe tener en cuenta la razón de
pero causa cognita, utputa si fucrit infarnatus a aquél, y admitir su excusa con conocimiento de
litigatoribus, aut si inimicitiae capitales ínter causa, por ejemplo, si hubiere sido jp'amado por
CTini et litigatores ant alterum ex litigatoribus los litigantes, 6 si hubieron sobrevenido capitales
iutcrcessørint, aut si actas aut valotudo, quao enemistades entre él y los litigantes, ó uno do los
postea eontigit, id Oi munus remittat, ant occupa- litigantes, 6 si la edad ó una enfermedad, que so-
tic negotiorum propniorum, vel profectio urgens brevino después, ó la ocupación de negocios pro-
aut munus aliquod Reipublicae; et ¡La (2) Labeo; pios, 6 una urgente marcha, 6 algún cargo de la
República, le dispensara de su cometido; y asi lo
dice Labeon;
16. PÁITLIJS libro XIII. ad Edictum.—ct si qua 16. PAuto; Comentarios al Edicto, Libro XIII.—
ella incomrnoditas el post arbitriuni suscoptura y si le sobreviniese algún otro impedimento des-
incidat. Sed in causa valetudinis simiibusve cau- pués de aceptado el arbitraje. Pero en el caso de
sa cognita differrc cegitur. enfermedad, ó en otros semejantes, es obligado
ÉL prorrogarlo con conocimiento de causa.
§ 1.—[17.] (3) Arbiter iudieii sui nomine, quod § 1. 117.1 - El árbitro debe ser excusado del
publicum ant privatum habet, excusatus esse dø- compromiso por razón del juicio propio, que pú-
bet a compromisso, utique si dies compromissi blico 6 privado tiene, pero solamente si no puede
proferri non potest; quod si potest, quare non co- prorrogarse el din del compromiso; porque si se
gat eum, quum potest, proferre? Quod sine ulla puede, ¿por qué no obligarla ÉL prorrogarlo, pu-
distnictione (4) ipsius intcrdum futurum est. Si diendo? Lo que algunas veces se ha de hacer sin
tamen utorque velit cizni sententiam dicere, an, apremio alguno del mismo. Mas si ambos quisiesen
qiiamvis eautum non siL de die proforenda, nOii que él pronuncie sentencia, ¿acaso, aunque no se
alias impetret, quia iudicium habeat, no cogattir, haya convenido sobre Ja prorrogación del dia, no
civarn si consentiat denno in se comproinitti? conseguirá que no se le apremie, porque tuviera el
Raso scilieet, si dios exituna est. juicio, de otro modo que si consintiera quede nue-
vo se haga compromiso ÉL su favor? Esto se en-
tenderá as!, si estuviera para transcurrir el día.
17. [18.1 IJLPIANUS libro XIII. ad Edictum, - 17. [18.] UtPIANO; Uomntarios al Edicto, li -
lLera si unus ex litigatoribus bonis suis cedat, lu- bro XIIL—También si uno de los litigantes cedie-
lianus libro quarto Digestorum senibit, non essa ra sus bienes, escribo Juliano en el libro cuarto
cogendum arbitrum sententiam dicere, quum no- del Digesto, que no ha de ser obligado ci árbitro
que agere, noque convenir¡ possit. ÉL pronunciar sentencia, como quiera que ni pue
da demandar, ni ser demandado.
§ 1.—SI multo post rvortantur ad arbitrium § 1.—Si mucho tiempo después volvieran los
(5) litigatores, non esse oogendiim sententiam litigantes al arbitraje, escribe Labeón, que no se
dicere, Labeo seribit. le ha do obligar ÉL proferir sentencia.
§ 2.—Itero si plures sunt, qui arbitrium recepe- § 2.—Asimismo, si son muchos los que acepta-
runt, nemo unus cogendus erit scntentiam dice- ron el arbitraje, ninguno sólo deberá ser obligado
ro, sed ant omnes, ant nuihis. * pronunciar sentencia, sino 6 todos, 6 ninguno.
§ 8.—lude Pomponius libro trigesimo tertio (6) § 3.—Por lo que, pregunta PomponiO en clii-
quaerit, si ¡La Bit eompromissum, ut, quod Titio bro trigésimo tercero, si el compromiso fuese de
diseeptatori placet, id Scius pronuntiet, quis sit este modo, que lo que bien parezca al árbitro Ti-
cogeudus? Et puto tale arbitrium non valere, in cio, esto sentencie Boyo, ¿quién habrá de ser
quo liberg facultas arbitri se.ntentiae non est obligado? Y yo opino que no es válido tal arbitra-
futura. je, en el que no haya de haber libre facultad para
la sentencia del árbitro.
(1) digni,Hal.
() iT, Tar.
(3) L58 &Uconei vulgares coousnean aquí otro Í?aumsO. (5) arbltrum, al riidrgen interior del códice Fi.
(4) Tar. según otros códices;—"
. dbtineuonc, Br. (S) fLd cdLctum, inserta HaZ.
Tomo 1-51

38 DIGESTO.—LIBRO IV: TÍTULO VIII

4.—Sed si ita sit compromissum, arbitratu § 4.—Pero si el compromiso faese de esta suer-
Titii, aut Seii fiar¡, Pomponius scnibit et nos pu. te, que se hiciese al arbitrio de Ticio, 6 de Seyo,
tariius compromissum valere; sed is erit cogondus escribe Pomponio, y opinamos nosotros, que es
sententiani clicore, iii. qnem 1itig1toreS COnsen- válido el compromiso; pero deberá ser obligado
serint. á pronunciar sentencia aquel en quien hubieren
consentido los litigantes.
§ 5.—Si in duos fuerit sic eompromissum1 itt, si § 5.—SI á favor de dos so hubiere eontraldo
dissentirent, tertium assumant, puto talo compro- compromiso en esta forma, que, si disintie.su,
missum non va1ere nam in assumendo possunt elijan un tercero, opino que tal compromiso no
tlissentirc. Sed si ita sit, ut liS tortius assumcre- vale; porque al elegirlo pueden disentir. Pero si
bur Sempronius, valet compromissum, quoniarn fuese de este modo, que por ellos se tomase como
in assumeudo dissentire non possunt. tercero á Sempronio, es válido el compromiso,
porque no pueden disentir en la elección.
§ G. - Principaliter tamen quaeram'us, si Iii § 6.—Pero investiguemos principalmente, si'c1
daos arbitros sit compromissnm, an cogere Oes compromiso fuese para dos árbitros, si deberá aca-
Praetor debøat (1) senteutiam dicere, quia res so obligarles el Pretor á pronunciar Sentencia,
fere sine exitu futura est propter naturaleni he- porque el compromiso poi lo común ha de quedar
minum ad dissontiendum facilitatem. In impari sin éxito por 1i natural facilidad de los hombres
enim numero ideirco compromissum admittitur, para disentir. Porque por esto se admite el com-
non quoniam consentire omues facie e5t, sed promiso en número impar, no porque es fac" que
quia, etsi digscntiant, invenitur pars maior, euius todos lleguen A un acuerdo, sino porque, aunque
arbitrio stabitur. Sed nsitatum cat etiam in duos disientan, se encuentra una parte mayor, A cuyo
compromitti, et dobet Praetor cogere arbitros, si arbitraje se estará. Pero se acostumbré también
non consontiant, tcrtiam eertam eligere perso- A contraerse compromiso A favor de dos, y debo
nani, enius auctoritati pareatur. el Pretor obligar á los árbitros, si ho se pusieran
de acuerdo, A elegir una tercera persona cierta,
A cuya autoridad se obedezca.
§ L—Cclsus libro secundo (2) Digestorum ser¡- § 7.—Escribe 0c18o en el libro segundo del Di-
bit, si in tres fn.erit eonlpromissum, suffiecre qui- gesto, que si el compromiso hubiere sido A favor
dom duorum consensuni, sí praeseus fuonit et ter- de tres, basta ciertamente la conformidad de dos,
tius; alioquin absente co, hoot duo eouscntiant, si también el tercero hubiere estado presento; do
ai'bitrium non valore, quia in plures fuit compro- otro modo, estando 61 ausente, aunque dos stii-
missum, et potuit praesentia oms trahere ces in viesen conformes, no es válido el arbitraje, por-
oms sententiamn; que el compromiso fué A favor de más personas, y
pudo la presencia de aquel atraerlos A su parecer;
18. riO.] PoMPoNIuS libro XVII. Epistolarum. 18. [19.] PoiroNmo; Epístolas y Doctrina de
st Variarum Igctiouum (8).—lcuti (4) tribus in- autores varios, libro XV1L—asl como nombrados
dicibus datis quod duo ex consensu absente ter- tres jueces, no es válido lo que de común acuer-
tio iudicaverunt, nihil valet, quia id demum, do juzgaron dos estando ausente el tercero, porque
qixod maior pars omnium iudicavit, ratum est, sólo es válido lo que juzgó la mayonia de todos,
quum et omnes iudicasse palam est. cuando es evidente que también todos juzgaron.
19. [20.1 PAULus Libro XIII. ad 1Jdictum. - 19. [20.1 PAUI.c; Comentarios al Edicto, Li-
Qnalem autem sententiam dicat arbiter, ad Prao- bro XIII.—Mas dice Labeón, que no es do la in-
torem non pertinere Labeo ait, dummodo dicat, cumbencia del Pretor cuál sea la sentencia que
quod ipsi videtur. Et ideo si sic fuji in arbitrum pronuncie el árbitro, eón tal que pronuncio la
compromissumn, itt eertam sententiam dient, nul- que le parezca. Y por esta, si el compromiso 80
mm esse arbitrium, neo cogendumn sententiam di- hizo A favor del árbitro en esta forma, para que
ocre lulianus seribit libro quarto Digestorum. pronuncie determinada sentencia, escribe Julia-
no en el libro cuarto del Digesto, que es nulo el
anbitraj, y que, no ha de ser obligado A pronun-
ciar sentencia.
§ 1. [21.] (5)—Dicere autem sententiam existi- § 1. [2.1.1—pero estimamos que profiero senten-
mamu.s eum, qul ea mente quid pronuntiat, ut cia el que pronuncia algún fallo con la intención
secundum id discedere oes a tota controversia de querer apartar por él A las partes do toda con-
vlit. Sed si de pluribus rebus sit arbitrium re- troversia. Pero si sobre muchas cosas se hubiese
eeptum, nisi omnes controversias llnierit, non vi- aceptado el arbitraje, A no ser que hubiere puesto
detur dieta sententia, sed adhue erit a Praetoro término A todas las controversias, no se entiende
cogendus. haberse pronunciado sentencia, sino que deberá
ser todavia obligado A ello por el Pretor.
§ 2.—Uncle viclendum cnt, an mutare senten- § 2.—Por lo que habrá de verse, ¿podrá acaso
tiam possit? Et alias quidem est agitatum, si ar- variar la sentencia? Y verdaderamente otras ve-
bitor iussit dan, mox vtuit, utru.m co, quod ius- ces se ha discutido, cuando el árbitro mandó que
oit, an co, quod vetuit, stari debeat? Et Sabinus se diera una cosa, y después lo prohibió, ¿acaso
quidem putavit, posse. Cassius senteutiam magi- deberá estarse A lo que mandó, ó A lo que prohi-

(1) compromiganin, non debst cogere coa Praetor senten- (4) Sic et, HaZ.
tiem (omüindo qnaeramus) na. (5) .1ia ediciones Vugar38 comien.an oqu, en este prvao,
(3) terti, B. 13n nuevo fragmeuLa Con €0 siguie nte in*crpidn: Inilanus libro
(3) et Varj.arurn lcCtionu, omítejaé, Ha¿. IV. Digestorum.

DIGESTQ.—LIBRO IV: TFrTJLO VIII 399

tri i bono oxcusat, et ¿lit Sabinum non de ea


bió? Y, tI la verdad, Sabino opinó que puede. Cas-
scnSiSSC sententia, qune arbitrium ftniat, sed de sio disculpa bien ci parecer de su maestro, y dice
praeparationc cau$aC, utputa Si iussit Jitigatores que Sabino no dió su opinión refiriéndose tI aque-
Kalondis adesse mox Idihus iubeat; nani mutare lla sentencia que pusiera término al arbitraje,
eum diem posse; ctrtufl si eondeinuavit vel ab- sino refiriéndose tI la preparación de la causa, co-
5oivit, dum arbiter essc desierit, mutare se sen- mo, por ejemplo, si mandó que los litigantes se
tentiarn non posse, presentasen el dla de las Calendas, y después man-
clara que el de los Idus; porque puede él variar
de dla; de otra suerte, si condenó ó absolvió, co-
mo quiera que haya dejado de ser árbitro, no pue-
de él variar la sentencia,

20. [22.] Galus Libro V. ad E4ictum provin- 20. [22.] GAYO; Comentarios al Edicto provin-
ciale.—quia arbiter, etsi orravriL in sentontia cial, libro V.—porque el árbitro, aunque hubiere
diceuda, corrigere eam non potest. errado al pronunciar la sentencia, no puede co-
rregirla.

21. 123.1 ULPIANUS Libro XIII. ad Edictu'm,— 21. f28.1 ULPZA&NO; Comentarios al Edicto, Li-
Quid tarnen, si de pluribus controversiis sumtus bro XIII.—Pero ¿qué se dirá si fué nombrado pa-
cst nihil sibi communibu, et de una scutcntiain ra muchas controversias, que nada de común tu-
dixit, de allis nondam; riumquid dcsiit esse arbi- vieran entre si, y profirió sentencia sobre una, y
ter? Vicicainus igitur, an in prima controversia no sobre las otras; habrá acaso dejado de sor ár-
possit mutare sontcnttam, de qua ¡am, dixrat. Et bitro? Veamos, pues, si en la primera controver-
inultum i:itcrest, de omnibus simul ni dicat sen- sia podrá cambiar la sentencia, que respecto de
tentiam, compromissum cst, an non; nani si (1) do ella habla pronunciado. E importa mucho saber,
omnibus, poterit mutare, nonduin enim dixit sen- Sl es b no el compromiso para que simultáncamen-
tentiain; quod si ut (2) soparatim quasi piura sunt tp, pronunciara sentencia sobre todas; porque si
coinproinissa, ci ideo, quantum ad illani contro- para que sobre todas, podrá cambiarla, porque
verSiani pertinet, arbiter esse desierat. aun no profirió sentencia; pero si para que por se-
parado, se entiende como que son muchos los com-
promisos, y que por esto habla dejado de ser ár-
bitro en cuanto respecta ti. aquella controversia.
§ 1.—Si arbiter ita prouuntiasst, nihil videri § 1.—Si el árbitro hubiese fallado en estos tér-
Titium debere Solo, tametsi Seium non vetuisset minos, que nada parece que Ticio debe á Seyo,
petera, tan-ten si quid petiisset, vidri contra sen- aunque no hubiese prohibido que Sayo reclame,
tentiam arbitri feciase; et Id Ofihius et Trebatius sin embargo, si hubiese pedido alguna cosa, se
rcsponderaut. entiende que ha obrado contra la sentencia del ár-
bitro; y esto respondieron Ofihio y Trebacio.
§ 2.--Solutioni diem posse arbitrum atatuere § 2.—Opino que el árbitro puedo fijar dia para
puto; et ita ci Trebatius videtur sentire. el pago;y asiparece que opina también Trebacio.
§ 3.—Pomponius ait, inutiliter arbitrum incer- § 3.—Dice Pomponio, que inútilmente promui-
tam sontentiam dicere, utputa: «quantum el do- cia el árbitro sentencia incierta, como por 03cm-
bes, redde; divisioni vestrae stari placet; pro ea p10: «devuélvele cuanto le debes; parece bien que
parto, quam croditoribus tuis soiviti, accipe». se esté á vuestra división; recibe según aquella
parte que pagaste ti tus acreedores».
§ 4.—Item si arbiter poenam ex compromisso § 4.—Asimismo, si el árbitro hubiere prohibido
peti vetuerit, la libro trigesimo tertio apud Pom- que se pida la pena del compromiso, hallo escrito
ponium seriptum babeo, non valore; ci habet ra- en Pomponio en el libro trigésimo tercero, que no
tionem, quia non de poena compromissnru est. es válido; y tiene razón, porque el compromiso no
es sobre la pena.
§ 5. [24. (3)—Papinianus libro tertio Quaestio- § 5. [2t]—Dice Papiniano en el libro tercero
num ait, si, quum dios compromtsi finiretur, pro- de las cuestiones, que si cuando hubiese espirado
lato dic litigatores denno in eum compromisrint, el término del compromiso, prorrogado el terral-
ncc secundi compromissi arbitrium roceperit, non no, los litigantes se hubieron comprometido de
esse eogcnd-arn recipere, si ipse in mora non fult, nuevo á favor del mismo árbitro, y éste no hubie-
que minus partibus suis fungeretur; quod si per re aceptado el arbitraje del segundo compromiso,
enni factuin est, aequissimum OBSO cogí eum a no ha de ser obligado tI aceptarlo, si él mismo no
Praetore sequeus recipero. Quac quaestio ita pro- se constituyó en mora, para no desempeñar su co-
ccclii, si nihil in priore compromisso de dio profe- metido; pero que si esto consistió en él, es muy
rondo caveatur; ceterurn si caveatur et ipso pro- justo que sea obligado por el Pretor tI aceptar el
tulit, mansit arbiter. segundo. Cuya cuestión surge sólo si ene] primer
compromiso nada se dispusiera sobre prorroga del
término; do otro modo, si se dispusiera y él lo pro-
rrogó, continúa siendo árbitro.
§ 6.—Plenum coinpromissum appeliatur, quod § 6.—Llámase compromiso pleno, el queso cons-
de rebus eontroversiisve (4) composilaun est, nam tituyó para cosas ó controversias, porque respec-
ad omnes controversias pertinet; sed si forte de ta tI todas las controversias; poro si acaso fuese la
una ro sit disputatio, Iicet pleno compromisso disputa sobre una sola cosa, aunque se haya obrado

(8) Las ediciones VulgcPTe9 Comienzan ea este p(l?TafO otra


ttt, inierta haZ. uv
2) mal.; et, Fi. (4) omnibus, inserta Rat.

400 DIGESTO.—LIBJW iv: TITULO VIII

actttrn Bit (1), tarnen ex ceteris causis actionos con compromiso pleno, subsisten, sin embargo, las
suporesse; id enim venit (2) tu comprornissiun, de acciones nacidas de las demás causas; porque co-
quo actum ct, (ut) veniret. Sed est tuLius, si quis rresponde al compromiso aquello de que se trató
de corta re eornpromissum factunus sit, de ea so- que le correspondiera. Pero es más seguro, si al-
la cxpnimi TO in comproDhiB$O. guien hubiera do formalizar compromiso sobre
cosa cierta, que sólo de esta cosa se haga mención
en el compromiso.
§ 7.—Non debent autcm obtemperare litigato- § 7.—Mas no deben obedecer los litigantes, si
res, si arbiter aliquid non honestuun iusserit. el árbitro hubiere mandado alguna cosa que no
fuera honesta.
§ 8.—Si intra diem compromissi aditus arbiter § 8—Si habiéndose comparecido ante el árbitro
p081 diem compromissi adesse iu$serit, poena non dentro del término del compromiso hubiere man-
committetur. dado que se compareciera después del término
del compromiso, no se incurrirá en pena.
§ 9.—Si quis ex litigatoribus ideo non adfue- § 9.—Si alguno de los litigantes no hubiere
nt, quod valetudine, ve] Reipublicae causa ab- comparecido, precisamente porque haya estado
sentia impeditu sit, aut Magistrata, aut alia in- impedido por enfermedad, ópor ausencia por cau-
sta de causa, poonam eommitti Proculus et Atili- sa de la República, ó por su Magistratura, 6 por
cunus aiunt; sed si paratus sit in eundem compro- otra justa causa, dicen Próculo y Atilicino que so
mittcre, actíoixem denegari, ant exceptione tu- incurre en pena;. pero si estuviese dispuesto á
tum foro. Sed hoc ita demum verum cnt, si arbi- otorgar compromso tI favor del mismo, so denie-
ter recipere in so arbitriuun fu.enit paratus; nain ga la acción, ó ha do estar seguro con la excep-
invituiji non esse cogendum lulianus libro quarto ción. Pero esto solamente será verdad, si el árbi-
(3) Digestonuin recto seribit; ipse autein nihilo tro estuviere dispuesto á aceptar tI su favor el
minus poena abso]vitur. arbitraje; porque escribe acertadamente Juliano
en el libio cuarto del Digesto, que contra su vo-
luntad no ha do ser obligado; pero aquel queda,
no obstante, absuelto de la pena.
§ 10.—Si arbiter iussit, puta in provincia ades- § 10.—Si el árbitro mandó, por ejemplo, que lo
se litigatores, quuin Rornae esset in eum compro- litigantes comparecieran en una provincia, ha-
missurn, an el impune non pare atur, quaeritur. biéndose otorgado tI favor de él el compromiso en
Est et venus, quod lulianus alt libro quarto, eum Roma, pregúntase, si impunemente no so le obe-
locum compromisso uncese, de quo actum sil, ut decerá. Y es más verdadero lo que dice Juliano
promitteretur. Impune igitur ci non parebitur, si en el libro cuarto, que se comprende en el com-
alio bel adcsse fasserit. Quid ergo, si non appa- promiso aquel lugar de que se haya tratado para
reat, de quo loco actum sit? Melius dicetur, cuni que se prometiese. Por lo tanto, hupunementeno
locura contineri, ubi compromissum est. Quid ta- se le obedecerá, si hubiere mandado comparecer
mcii, si in co loco, qui sit cinca Urbeni, adcsse en otro lugar. ¿Qué se dirá, pues, si no aparecie-
uusserit? Pega.sus admitt!t, valore iussum. Quod ra de qué lugar se haya tratado? Más bien se dirá,
puto ¡La veruin cose, si et etas sit auctonitatis ar- que se comprende aquel lugar en que se hizo el
hiten, ut (4) in secessibus soleat agere, ci liii- compromiso. ¿Pero qué, si hubiere mandado que
gatores faei]e co loci venire possuut. se compareciera en lugar que estuviese cerca de
la Ciudad? Pegaso admite que sea válido el man-
dato. Lo que opino que es verdad en este caso, si
el árbitro fuese de tal autoridad, que acostumbre
tI actuar en lugares de retiro, y facilmente puedan
los litigantes ir tI aquel Lugar.
§ 11.— Sed si tu aliquein loeum inhonestnm § 11.—Pero si hubiere mandado que se presen-
adesse uussorit, puta in popinam () vol in lupa.. tasen en algún lugar deshonesto, por ejemplo, en
narium, ut Virianus (6) alt, sine dubio impune un bodegón ó lupanar, como dice Viviano, sin du-
ci non parebitur; quam Benteutiaro. et Colsus li- da se le desobedecerá impunemente; cuya opinión
bro secundo Digestoruni probat. Unde elegaiiter aprueba también Celso en el libro segundo del Di-
tractat, si is sit lecus, ¡u quem alter ex litigatoni- gesto. Por lo que, examina con discreción, si el lu-
bus honeste venire non possit, ¿titen possit, el is gar fuera tal, que tI él no pudiera ir decorosamente
non venenit, qui sine sua turpitudune co veniro uno de los litigantes, y el otro pudiera, y no hubie-
possit, is venenit, qui inhonesto venerat; en eom- re ido el que sin desdoro pudiera ir tI él, y hubiere
mittatur poena Compromiasi, a» quasi opera non ido el que habla ido indecorosamente; ¿se incurrirá
pruebita? Et recte putat non co]nmitti; absurdum quizá en la pena del compromiso, ó se considerará
enim esBe, iussum iii altoriui persona i-atum el caso como si nada so hubiera hecho? Y con ra-
in alteriiis non. zón opina que no Be incurre en pena; porque es
absurdo que el mandato sea válido respecto tI la
persona del uno, y no respecto tI la del otro.
§ 12.—Intra quantum autem temporis, nisi de- § 12.—Mas ha de verse dentro de cuánto tiem-
tun, quod arbiter iuSSCrit, committatur stipula- po Se incurrirá en la estipulación, si no so diese
tio, videndum est. Et si quidenu dios adicetus non lo que el árbitro hubiere mandado. Y si verdade-
sit, Celsus seribit libro secundo Digestoruin, mes- ramente no se hubiere agregado término, escribe
se quoddam modicum tempus1 quod ubi praetor- Celso en el libro segundo del Digesto, que hay

(1) Hect pbrnum compromlssum fsctum sit, liai.; lieet (5) tGi-tlo, Vuiig.
compromissum auctum Bit, otros en Hai. (4) ve] (en lupa ¡le ut) ItaZ.
(2) t0mún Martianua ex cetaria causis actkmes auperease r,> fiat. Vulg.; popina, FI.
att. Id eiIm venire, H4Z, (ti) lultanuB, HaI. Valg.

DI(BS1'0.—LIBRO Iv; TITULO VIII 401

icrit, peona statini pOi potest; et (1) tamn, in- cierto tiempo inodrndo, y que luego que éste hu-
quit, etsi (2) dodOrlt ante acceptum indiciuni, biere pasado, al punto se puede pedir la pena; y
agi ex stipillatu ROfl poterit; sin embargo, aAade, si se hubiere dado antes 46
haberse aceptado el juicio, no podrá reelamarse
por la acción de lo estipulado;

22. [25.1 PAULUS libro XIII. ad Edictum. - 22. [25.] PA.rLo; Comentarios al Edicto, libro
utique niBi elus interfuerit tunc solvi. XIIL—ciertamente, si no le hubiere importado
que se pague entonces.

23. [28.] ULPIANUS libro XIII. ad Editum.— 23. [26.] ULPIANO; Comentarios al Edicto, Li-
Celsus ai, si arbiter intra Kalendas Septembres bro XIII.—Dice- Celso, que si el árbitro hubiere
dan iusscrit, neo datum enit, hect postea offera- mandado que se dé una cosa dentro de las Calen-
tur, attamen senlel eommissam poeuam compro- das do Septiembre, y no se hubiere dado, aunque
missi non evaliescoro, quouiam semper verum se ofrezca después, sin embargo, ño desaparece
est, intra Kalendas datum non esse. Sin autem la pena del compromiso una vez que en ella se
objatum accepit, poenam petere non potest, (3) haya incurrido, porque siempre os verdad que no
doli exceptionc removendus; contra, ubi dunta- se la dentro de las Calendas, Pero Si uno acep-
xat dare iussus est (4). tó lo ofrecido, no puede pedir la pena, debiendo
ser repelido por la excepción de dolo; al contra-
rio, cuando solamente se mandó dar.
§ 1.—Idem alt, si jusserit me tibi dare, et va- § 1.—Miado el mismo, que si hubiere mandado
letudine sis itupeditus, quo minus accipias, aul que yo te diera una cosa, y por enfermedad, ú
alia insta ex causa, Proculu.m existimare, poe- otra justa causa estuvieras impedido para reci-
nam non committi, nec si post Kalendas te para- birla, estima Próculo que no se incurre en pena,
te accipere non dom. Sed ipso recto putat duo ni aunque después de las Calendas, hallándote tú
esse arbitni praecepta, uuurn pecumam dan, dispuesto á recibirla, yo no te la diera. Pero con
alIud intra Kalcndas dan, lioot igitur in poonam razón opina el mismo que son dos los preceptos del
non cornmittas, quod intra Kalendas non dedenis, árbitro, uno, que se dé el dinero, otro, que se dé
quoniam per te non stetit, taznen committis in dentro de las Calendas, y as¡, aunque no incurras
eam partem (a), quod non das. en pena, porque no lo hubieres dado dentro de las
Calendas, puesto que por ti no quedó, incurres,
sin embargo, en esta parte, porque no lo das.
§ 2.—Idem alt, nihil aliad esse sententiae sta- § 2.—Dice el mismo, que poder estar á la sen-
re possc, quam id agere, quantum in ipso sit, ut tencia no es otra cosa, que ejecutar cuanto en uno
arbitri pareatur sententiae. mismo esté para que se obedezca la sentencia del
árbitro.
§ .-Idem Celsus alt, si. arbiter me tibi certa § 3.—El mismo Celso dice, que si el árbitro me
die pecuniam dare iusscrit, tu accipere noluisti, hubiere mandado que te diese una cantidad en
posse defendi, ipso iure poenam non committi; cierto día, y tú no la quisiste recibir, puede de-
fenderse que de derecho no so incurre en la pella;
24. [27.] PAuLUS Libro XIII. ad Eclictun. 24. [27.] PAULO; Comentarios al Edicto, Libro
sed si pestea ille paratus sit accipere, non impu- XIII.—pero que si después hubiese estado aquel
ne me non dat-urmu; non enim ante foocram. dispuesto ti. recibirla, no impunemente dejaré yo
de darla, porque no lo habla hecho antes.

25.128.1 ULPIANTJS Libro XIII. ad Eciictutn.— • 25. [28] ULPIANO; Comentarios al Edicto, Li-
Labeo alt, si arbiter, quum in compromisso can- bro XIII.—Dicc Labeon, que si el árbitro, habién-
tum essct, nl cadeni die de omnibus sentontiam done prevenido en el compromiso que en un mis-
diocret, et iit possot diem proferre, de quibusdam no día pronunciase sentencia sobre todas las cues-
rebus dieta (G) sentcntia, de qulbusdam non di- tiones, y que pudiese prorrogar el din, proferida
eta, diem protuiit, valere pro]ationem, se.nten- sentencia sobre algunas cuestiones, y sobre otras
tiaeqize eius posse impune non paren; et Pompo- no, prorrogó dicho din, es válida la prórroga, ti
nius probat Labeonis sententiam. Quod el nrihi impunemente se puede no obedecer su sentencia
vidotur, quia officio in senteiitia funetus non est. y Pomponio aprueba el dictámn de Labeon. El
cual también á ml me parece bien, porque con la
sentencia no evacué su cometido.
1.—Hace autem cIausula «diem compromis- § 1.—Mas esta cláusula: «prorrogar el dia del
si proferre», nullam aliam dat arbitro fncultatem, compromiso, no da al árbitro ninguna otra fa-
quam dim prorogandi; ci ideo eonditioncm pni- cultad, que la de prorrogar el ala; y por tanto, ni
ini compromissi neque minuere, neque inmutare puede disminuir, ni alterar la condición del pri-
potest; et ideo cetera quoque discutere et pro mer compromiso; y por esto, deberá discutir tain-
omnibus unani sen tentiarn ferro debebit. bién las demás cuestiones y proferir una sola sen-
tencia sobre todas.
§ 2.—SI por fidoiussorem fuerit cautum in pri- § 2.—Si con fiador se hubiere dado caución en
mo compromisso, et sequens similiter profercu- eh primer compromiso, dice Babcon que igual in

(1) ut, (en lugar de et), ¡kil.. dn1 tusslt, HaZ.


(1) Véanse Ehi. Vuly. (t.) la et parte poenam, Vulg.
(5) aut, inser t a Ifal (6) alioqutu, inserta B.

402 DIGsTO.—LIBRO Iv: TITULO VIII

duni Lalieo dicit; sed Pomponius cl.ubitat, utruw Le so ha de otorgar también el segundo; pero duda
iisdem, an et allis tam idoneis; quid enim, inquit, Pomponio, si es que con ]os mismos, ó acaso tam-
si idem ffdeiubcre nohueunt? Sed puto, si neme- bien con otros tan idóneos; porque, dice, ¿qué se
rint fideiuberc tuno altos non absiinilcs adjii- hará, si los mismos no hubieren querido ser fia-
bendos, dores? Pero opino, que si no hubieren querido ser
fiadores, entonces so han do dar otros no dese-
mejantes,
26. [29.] PAULUS libro XIII. ad Editum.—ne 26. [29.] PAULO; Comntariog al Edicto, libro
in potestate sit fideiussonuui postea se non obli- XIII.—para que no dependa de los fiadores que
gantiuiui, ¡it poena coxnmitt.tur. Idemque et si despu4s no se obligan, que se incurra en pena. Y
deoesserunt. lo mismo también, si hubieren fallecido.
27. [30.] IJLPIANUS libro XIII. ad dictum.— 27. [30.] ULPIANO; Comentarios al Edicto, Li-
Diem proferre vel praesens, vol per nuntium, vol bro XIII.--1uedo prorrogar el día, ó estando pro-
per epistolam potest. sonto, ó por mensajero, ó por carta.
1,—Si heredis nientio vol ceteroruni facta in § 1.—Si en ci compromiso no se hubiere hecho
conipromis5o non fuerit., inorte solvetur compro- mención del heredero, ó de los demás, se disolve-
missum; neo utinuur Labeoiuis sententia, quí cxi- rá por la muerte el compromiso; y no seguirnos el
stimavit, si arbiter aliqnem peeuuiam daro uussc- parecer de Labe en, que estimó que si el árbitro
nt, et is decessenit antequarn daret, poonam eorn- hubiere mandado que alguien diese una cantidad,
mitti, licet hei'es elus paratus sit offerre. y éste muriese antes que la diera, se incurre,, en
pena, aunque su heredero estuviera dispuesto 4
ofrecr1a.
2,- Stari autom debet sententiac arbitri, § 2.—Mas debe estarse á la sentencia que el Ar-
quam de re dixenit, sive iwqua, sive uuiqua sit; bitro hubiere pronunciado sobre Ja cuestión, ya
et sibi imputet, qui cornproinisit. Nam et (1) Divi sea justa, ya injusta; ó impúteselo 4 si propio el
Ph Reeripto adiieitur: «v1 ¡ninus probabilem que se comprometió. Porque también se añado ea
sententiam aequo animo ferro debet». un Rescripto del Divino Pb: «y debe soportar con
igual ánimo la sentencia menos aceptable».
§ 8.—Si pluros arbitrí fucrint, et diversas sen- § 3.—Si fueren muchos los árbitros, y hubieren
teutias dixerint, licebit aententia (2) eoru.m non pronunciado di-versas sentencias, será licito que
sta.ri; sed si malor pars eonsentiat, en stabitur, no se esté á su sentencia5 pero si la mayoría es-
alioquin poena conimittctur. lude quacnitur apud tuviese de acuerdo sobre una, se estará 4 ella, y
huuianuin, si ex tribus arbitris unus (3) quinde- de lo contrario se incurrirá en pena. Por lo que
dm, albis (4) doce-in, tertins () quunque conde- preguntase Juliano, si de tres árbitros uno con-
ninent, qua sontentia stetur? Et 1uliauxus seribit, denara 4 quince, otro 4 diez, y el tercero 4 cinco,
quunque debero praestari, quia in Lkanc summam ¿4 qué sentencia se estará? Y escribe Juliano, que
omnes eonvenerunt (6). deben pagarse los cinco, porque todos convinie-
ron en esta suma
§ 4.—Si quis litigatorum defuerit, quia per § 4.—Si hubiere estado ausente alguno de lo
eum factum est, que minus arbitretur, peona cern- litigantes, corno quiera que en él consistió que no
niittetur. Proinde sontentia quidein dieta non co- se pronunciara sentencia arbitral, se incurrirá en
rum litigatoribus non -valebit, nisi in co-rnpromis- pena. Por lo tanto, la sentencia que en realidad
sis hoc specinlitcr expressuni sit, ut vol uno, vel so pronunció, no estando presentes los litigantes,
utroque absente sententia promatur; poonam au- no será válida, 4 no ser que en los compromisos
tem is, qui defuit, eoinmittit, quia por eum fa- se haya expresado especialmente esto, que se pro-
chum est, quo minus arbitretur. - nuncie la sentencia aunque el uno 6 los dos estu
viesen ausentes; mas aquel que faltó incurre en
pena, porque en él consistió que no se profiriese
la sentencia arbitral.
§ 5.—Coram autein dicero senteutiam videtur, § 5.—Mas se considera que pronuncia senten-
cliii sapiontibas (7) dicit; ceteruni coram furioso cia ante las partes, el que la profiero ante los que
vol demente non vidtur diei. Itom corani pupiflo la entienden; pero ante el furioso ó el demente no
non vidori sententiam dictam, nisi tutor praeseus so considera que se pronuncia. Asimismo, tampo-
fuit. Et ita de his (8) omnibus Iuliauus libro quar- co se considera que ante el pupilo se ha pronun-
te Digestorum sen bit. ciado sentencia, si no estuvo presente su tutor.
Y así lo escribe Juliano respecto de todos estos en
el libro cuarto del Digesto.
§ 6.—Et si qtis praeseus arbitnum sententíam § 6.—Y si estando presente alguno prohibió al
dicere prohibuit, poena conimittctur. árbitro pronunciar la sentencia, se incurrirá en
lapena.
§ 7,—Sed si poena non fuisset adiecta compro- § 7.—Pero si no se hubiese agregado la pena
misso, sed simpliciter sontentia stani quis promi- en el compromiso, sino que simplemente hubiere
serit, incerti adversus cmii foret actio. prometido cualquiera que se catana 4 la senten-
cia, habría contra él la acción de cosa incierta.

(1) u (en lugar de et), fiat.


(2) Taur. senteutine, F% aegun carricci6n, B?.; pero véa se (6) Le, ineerta ¿a Vul.g.
la nota1, de a p4gina 396, al agnenio LI de estatffilo. (5) Fi.egun Jir' aonsenserunit, Taur.
(3) le, Maerta La V4g. Raso es, lntelftgenttbue eegun Br.
(4) tu, ¡nse,'ta ¿a Puig. (8) allis (en ¿agar de hts), k9

DIGESTO.—LIBRO IV TÍTULO VIII 403

28. [31.1 pAtirus Libro XIII. ad Edictum. - 28. [81.] PAULO; Comentarios al Edicto, libro
Non auem interest, corta an incerta summa eom- XIII.—Mas no importa que se haya consignado
prOmisSt sil, utputa «quanti ea res erit». en ci compromiso una cantidad cierta 6 incierta,
por ejemplo: «cuanto valiere aquella cosa».

29. [32.] ULrL&NUS libro XIII. ad Edjc2um 29. [32.1 ULPIANO; Comentarios al Edicto, li-
ÁcivrSUs senteutiam arbitri fit, si petatur ab ea, bro XIII.—Se contraviene á la sentencia del ár-
quo arbiter peti vctuit. Quid ergo, si a fidoius bitro, si se pidiese á aquel de quien el árbitro
sore OIUS petatur, an poena coinmittatur? Et pu- prohibió que se pidiera. ¿Pero qué diremos si se
to, cornmittitur (1); et ita Sabinus 8ribit, nam pidiera de su fiador? ¿acaso se incurrirá en pena?
)V€ [effectu] a reo petit. Sed si eum fidoius- Y yo opino que se incurre; y así lo escribe Sabino,
sore compromisi, et a reo petatur (2), nisi inter- porque efectivamente pide al reo. Pero si contra-
it fideineSOris, (3) non committetur. jo el compromiso con el liador, y se pidiera al reo,
no so incurrirá en pena, si no importase al fiador.
30. [88.1 I'AULUS libro XIII. ad Edictum.— 30. [83.] PAULO; Comentarios al Edicto, Libro
Si qnis rem, de qua com.prornissum sit, in iudi- XIII.—Si alguio dedujese en juicio el asunto so-
ciurn de.ducat, qnidarn dicunt, Praetorcm non in- bre el cual se hubiese otorgado el compromiso, di-
tervCllirC ad c.ogendum arbitrum sententiam di- cen algunos que no interviene el Pretor para obli-
cero, quia iarn pocha non potest esse, alque si so- gar al árbitro á pronunciar sentencia, porque ya
Jutuin est eompromissum. Sed si hoc obtinuerit, no puede haber pena, cual si se ha disuelto el com-
jtuuiun cst, iit in potestate eius, qucm poenitet promiso. Pero si esto fuere sal, sucederá que esta-
cornprolnisisse, sit compromissuni el adore. Ergo ría en la facultad del que so arrepintiera de haber-
jç.ürsus o-am poena coinmittcnda ot lite apud se comprometido eludir el compromiso. Por consi-
iudieem suo ordine peragonda. guiente, se le habrá de imponer la pena, debiéndo-
se continuar el pleito por sus trámites ante el juez.
31.[34.] ULPIANUS libro XIII. ad Edjctum..-- 31. [84.] ULPIANO; Comentarios al Edicto, li-
Ita domum autem cominittetnr etipulatio, quurn bro XIII. —Pero solamente se incurrirá en la pena
Ldv6rsus eam quid fit, si sine dolo malo stipulan- estipulada, cuando en algo se contraviene Ma sen-
tis factum est; sub hac cuita conditione eommitti- tencia, si se hizo sin dolo malo del estipulante;
tar stipulatio, no quis doli sui praemi-um ferat. porque bajo esta condición se incurre en la estipu-
Sed si quidcm eompromisso adiioiatur cnt (4) si lación, para que ninguno alcance premio de su
quid dolo in ca re factum sit», ex stipulatu con- propio dolo. Pero si ciertamente se añadiera en el
voniri, qui dolo fecit, potest. Et ideo, si arbitrum compromiso: «que si en aquel negocio se hubiese
quis córrupit 'vel pecunia vel ambitione, vol &d- hecho algo con dolo», puede ser demandado por
veatum diversao partis, vsi aliquem ex his, qui- lo estipulado el que obró con dolo. Y por tanto, si
bus c.ausam snam commiserat, ex doli clans-iila alguno ó con dinero, 6 con halagos corrompió al
poterit convenir! (5); vel si adversarium callide árbitro, ?i al abogado de la parte contraria, 6 á
eircu.mvenit. Et oinnino si En hae lito doloso ver- alguno de estos á quienes habla encomendado su
satuS est, locum habebit ex stipuiatu actio; et causa, podrá ser demandado por la cláusula del
ideo, si velit de dolo actionem exercere adversa- dolo, ó si con astucia engañó á su adversario. Y
rius, nun debebit, quum habeat ex stipulatu do todas Suertes, si en este litigio procedió con
actionem. Quodsi huinsmodi clausula in compro- dolo, tendrá lugar la acción por lo estipulado; y
Inisso adscripta non est, tune de dolo actio ve] por esto, si el adversario quisiera ejercitar la ac-
exeptio loemu habebit. loe autem compromis- ción de dolo, no deberá, como quiera que tenga la
sum pienum est, quod et dcli clauulae ( habet acción por lo estipulado. Pero si no se puso en el
menti ouem. compromiso semejante cláusula, entonces tendrá
lugar la acción de dolo, 6 la excepción. Mas es
pleno este compromiso, que contiene también
mención do la cláusula de dolo.
32. 85.1 PAULLIS Libro XIII. ad Edictum.- 32. [85.] PAULO; Comentarios al Edicto, libro
Non distinguemus in compromissis, minor, an XIII.—No distinguiremos en los compromisos si la
naior sit poena, quam res, de qua agitur. pena es menor 6 mayor que la cosa de que se trata.
§ 1.—Non cogetur arbiter scntentiam dicore, § 1.—No será el árbitro obligado á prOliUflCiar
si poena commissa (7) s it. sentencia, si se hubiese incurrido en la pena.
§ 2.—Si nulier alieno nomine compromittat, § 2.—Si la mujer se comprometiera en nombre
non erit pecunia (8) compromiasa propter inter- ajeno, no se comprenderá en el compromiso una
cessionem. cantidad por razón de su afianzamiento.
§ 3.—Summa re¡ est, ut Praetor se non interpo- § 3.—Es lo principal, que el Pretor no se inter-
nat, sive initio (9) nullum sit comproniissum, si- ponga, ya si en un principio no hubiese compro-
ve sit., sed pendeat, an ex co poena exigí potest, miso alguno, ya Si lo hubiera, pero estuviese pen-
sive poste a defieiat poena compromisso soluto die, diente si en su virtud puede exigirse pena, ya si
niorte, aceeptilatione, indicio, pacto. después faltase la pena por haberse disuelto ci
compromiso por el día, por muerte, por aceptila-
(1) cominittl, 855fl otra icctua del mdrgea jflf-. del ción, por juicio, 6 por pacto.
códice FI.
(2) petam, Hal.
(3) poena, inserta HUI.
(4) ut, omítela Ha. (7) comprornia, Hal.
(5) ex do¡¡—conveniri, omítelas (8)poeiia, 1*12.; poenn. eomm1. Vuig.
(5) elausulae, ~tela Ha¿. (9) In Initio, en otro t &ryio en el códice FI., Br.

404 DIGESTO.—LIBRO IV: TÍTULO VIII

§ 4.—Sacerdetie obveniente videbimus, an co- § 4.—Veremos si, haciéndose sacerdote, será el


gatur arbitor sentcutim diecro; id enirn non tan- árbitro obligado á pronunciar sentencia; porque
tum honori personarum, sed et maiestati Del in- esto se dispensa no tanto en gracia al honor de las
dulge.tuv, culus sacris vacare sacerdotes oportet. personas, sino también ála majestad deDios, ¿1 cu-
Ceterum si pastea susccpit, iste quoque omnirno- yas cosas sagradas conviene que los sacerdotes se
do sentontiam ferro dcbot dediquen. Pero si después aceptó el arbitraje, tam
bien éste debede todos modos pronunciar sentencia.
§ 5.----ItemnoIL est cogendus,sidencgoti.o trans- § 5.—Tampoco ha de ser obligado, si se transi-
actum est, vol horno mortuas est, de quo erat gió sobra el negocio, ó si falleció el esclavo á que
cornpromissurn, nisi si psteriore casa aliquid 11- se refería ci compromiso, salvo si en esto último
tigantium intersit. caso importase alguna cosa á los litigantes.
§ &—Iulianus indistinete seribit: si per erro- § 6,—Escribe Juliano, sin hacer distinción al-
'cm de famoso delicto ad arbitrum itum est, vel guna, que si por error se recurrió á un árbitro
do ea (re), de qua publicum iudiciuin sit constitu- sobre algún delito famoso, 6 sobre la cosa respec-
tum, veluti de adulteriis, sicariis, et sirnilibus, to á la que haya establecida acción pública, por
vetare debet Praetor scntcntiam dicere, ncc dare ejemplo, sobre adulterios, sicarios, y otras seme-
dictac oxsecutionem. jantes, el Pretor debe vedar que se pronuncie sen-
tencia, asl como que se dé cumplimiento á Ja dietada.
§ 7.—De liberal¡ causa comprornisso facto recto § 7.—Formalizado compromiso sobro cuestión
non compclletur arbiter sententiam ditero, quia relativa á la libertad, con razón no será compeli-
favor liberatis (1) est, ut malores indices habore do el árbitro á pronunciar sentencia, porque ce
de.boat. Eadem dic.enda sunt, sive do ingonuita- privilegio de los que han obtenido la libertad, que
te, sive de libertinitate quaestio sit, et si ex fidei- haya de tener jueces superiores. Lo mismo ha de
coinmissi causa libertas deben dicatur. Idem di- decirse, si la cuestión fuera sobre la condición de
eendnm est in populaii (2) actione. ingénue, 6 sobre la do libertino, y si se dijera
que se debe la libertad por razón de un fideico-
miso. Lo mismo se ha de decir respecto á una ac-
ción popular.
§ &—Si servus eomprorniserit, non togondum S..—Si un esclavo hubiere contraldo el com-
diecre sententiam arbitiuni, ncc, si dixerit, poe- promiso, opina Octaveno, que no se ha de obligar
nao exsecutionem dandam de peculio putat Octa- al árbitro á pronunciar sentencia, y que, si la bu-
venus. Sed -in, si liber eum co eompromiserit, ex- bire pronunciado, no se ha de dar la ejecución
seeiitio adversus liberum detur, videamus; sed de la pena en el peculio. Pero si un hombre libre
magis est, ut non dotar. hubiere contraldo con él compromiso, veamos si
acaso se dará la ejecución contra el libre; pero
más razón hay para que no se dé.
§ 9.—Item si, q'ui Romno eompromiserit, § 9,—Asimismo, si el que en Roma hubiere otor-
Romam in legationein venonit, non est eogeiidus gado el compromiso, hubiere venido después á
¿Lrbiter sententium dicere, non magis, quam co- Romapara una legación, el árbitro no ha de ser
geretur, si litoni ante contestatus esset, nunc eam obligado á pronunciar sentencia, como tampoco
exercere; nec intercst, tune quoque in legatione seria obligado á proseguirlo ahora, si antes hu-
fucrit, sn non. Sed si nunc in legatione compro- biese aquél contestado el pleito; y no importa que
mtttat•, puto cogendum arbitrum sententiam di- también entonces hubiere estado, 6 no, en la le-
cene, quia et si iudicium sponte accepissot, coge- gación. Pero si ahora otorgase el compromiso es-
retur peragere. Sunt tamen, qui de isto non recto tando en la legación, opino que ha de ser obliga-
dubitant; qui utique nullo modo dubitabunt, si do el árbitro á ronunciar sentencia, porque tam-
do ea re in legatione compromisit, quani in lega- bién si voluntariamente hubiese aceptado el juicio,
tione contraxit, quia et hulictum co nomine acci- seria obligado á terminarlo. Hay, empero, quie-
pere cogeretur. Illud in prima specie potest di- -nec dudan de esto sin razón; los cuales cierta-
spici, an, si ante cemprrnnisit leptus, cogendus mente no dudarán de ningún modo, si en la lega-
sit arbiter scutoutiem ditero, si ipse legatus po- ción otorgó el compromiso sobre aquella cosa que
stulet? Quod prima ratione potenit videri ini- en la legación ha contratado, porque también se-
qnum, nt in ip5ius potestate sit. Sed hot tale erib, ria obligado á aceptar el juicio por tal cosa. En
quale, si netionem velit dictare, quod faecre el ci primer caso se puede examinar esto, si antes
lieet. Sed compromissum istud eomparabimus or- se comprometió el Legado, ¿habrá de ser obligado
dinaria actione, at non alias audiatur desideraiis, l árbitro á pronunciar sentencia, si el mismo Le-
ut arbitor sententiain dieát, quani Si se defondat. gado lo pidiese? Lo que por la primera razón po-
drá parecer injusto, que esté en la potestad de él.
Pero esto será lo mismo que sí quisiera intentar
la acción, lo que lo es licito hacer. Pero el com-
promiso este lo compararemos con una acción or-
dinaria, de suerte que el que pretenda que el ár-
bitro pronuncio sentencia, no sea oído en otro
caso que si se defendiera.
§ 10.—Si is latint eontroversiam hereditatis, § 10—Si promoviese controversia sobre la he-
qui cum defunoto compromiscrat, futurum est rencia øl que había celebrado un compromiso con
praeiudieium hereditati, si arbiter sententiam di- el difunto, se prejuzgaría la cuestión de la heren-
cnt; ergo intorea inhibendus est arbiter. cia, si el árbitro pronunciara sentencia; por cOuSi-
guiente, debe entretanto ser inhibido el árbitro.

(i) AB¡ dice el texto; pero pveee que debeia eerse Jiberta-
tis, como dicen otras vcwaa ed i ciones. —W. del T. (e) pupilisri, otros en Gotaofr., y en Zas Bes.

DIGESTO.—LTRØ IV: TÍTULO VIII 405

§ 11.—Dios eompromissi proferri potest, non § 11.—Puede ser prorrogado el din del compro-
quurn ex conventiofle, sed qUUin iusu arbitri carn miso, no cuando por la convención, sino cuando
pro ferri nec.csse ost, ne poena committatur. por mandato del árbitro es necesario que se pro-
rroguc, para que no se incurra en pena.
§ 12—Si arbiter seso celare tcntavcrit, Praetor § 12.—Si el árbitro hubiere intentado ocultar-
eim investigare dcbct; et, Si din non parucrit, so, el Pretor debo buscarlo; y si en largo tiem-
muleta advorsus eum dicenda est. po no hubiere parecido, se ha do pronunciar mul-
te contra di.
§ 1.—Qiiuni in pliuos CoD1promi8um ast ea § 13,—Cuando se otorgó el compromiso á favor
conditicflle, ut quilibet, ve¡ unas dixisset senten- de muchos con esta condición, de que ya uno
tiaul, co starotur, absentibus ceteris niMio minus cualquiera, ó uno solo, hubiese pronunciado sen-
qui praescns cgt, cogetur. At si ca conditione, ut tencia,, á ello se estarla, aunque los demás estén
omnes dicant, vol quod de maioris partis sentcn- ausentes, será, no obstante, obligado el que está
tia placuerit, non debet slngulos separatim coge- presente. Mas si con la condición, de que todos
re, quia singuloruni sententia ad poonam non pronuncien la sentencia, ó de que sea ésta lo que
feit. hubiere parecido bien según dietá.xncn de la ma-
yoría, no debe obligar á cada uno separadamente,
porque la sentencia de cada uno no basta para la
pena.
§ 14.—Quum quidarn arbiter ex ej ini- § 14.—Cuando uno de los árbitros hubiese apa-
rniCUs manifeste apparaisset, testationibus etiam recido siendo manifiestamente enemigo por otras
convontus, nc scnteutiam diceret, nihilonunus causas, y reconvenido también con las pruebas
nullo cogente dicere persevera,sct, libelo culus- para que no pronunciase sentencia, hubiese per-
dam id quorentis Imperator Antonin'as subseri- severado, no obstante, en pronunciarla sin apre-
ptt, possc eum uti doli mal¡ exceptione. Et idem, miarle nadie, el Emperador Antonino proveyó al
quina a iudic consuleretur, apud quciTi peona libelo de uno que se querelló de esto, que podía
petbatur, rescripsit, etiarn si appe[lari non pot- usar de la excepción de (1010 malo. Y el mismo,
est, doli mal¡ cxceptionem in poenae petitione siendo consultado por un juez, ante quien se pe-
obstaturain. Per hanc orgo exeeptionem quaedam día la pena, respondió por rescripto, que aun
appcllandi species est, quum liccat retractare do cuando no puede apelarse, habrá de obstar en la
sententia arbitil. petición de la pena la excepción de dolo malo.
Así pues, por medio de esta excepción hay cierta
especie de apelación, como quiera que sea licito
revocar la sentencia del árbitro.
§ 15.—De offlcio arbitri traetantibus sciendum § 15.—Ha de saberse por los que ejercen el car-
est, omnem tractaturn ex ipso compromisso su- go de árbitro, que todos sus actos hall de emanar
mendum; ncc enim alud illi llcebit, quam quod del mismo compromiso; porque ñ. ninguno le será
ibi, ut elfiecre possit, cautum est. Non ergo quod- licita otra cosa, mas que la que allí se expresó
libet statuere arbiter poterit, neo in qua re libet, que pueda hacer. As!, pues, no podrá el árbitro
nisi de qua re oompromissuin est, et quntenus resolver cualquiera cosa, ni sobre cualquiera cosa,
coinpromissum. est (1). sino respecto de aquella sobre la que versa el com-
promiso, y nasta cuanto nicanza ci compromiso.
§ 16.—Quaesitum cst de sententia dicenda, et § 16.—Se ha cuestionado sobre la sentencia que
dictum, non quamlibet, hect de quibusd.atn varia- debe pronunciarse, y se ha dicho que no ha de ser
tum sit; et puto vere non eommitti, si dicat, ad cualquiera, aunque haya habido divergencia de
ludicein de boc eundum vel se, vol alium, (in) se, opiniones sobre algunas cosas; y opino que ver-
ve] in alium eompromittcndum (2). Nam et lulia- daderamente no se incurre en pena, si dijera que
nus, impune non paren, si iubeat ad alium arbi- sobre este punto él ú otro ha de acudir al juez, 6
trum ¡re, nc finis non sit—quod si (3) hoe modo se ha de otorgar compromiso á favor de él ó de
dixeril, ut arbitrio Pubili Macvii fundus tradere- otro. Porque también Juliano dice, que impune-
tur, ant satisdatio cletur, parendum esse senten- mente se desobedece, si mandase ir ante otro ár-
tino. (4)—; idem Pndius probat; .ne propagentur bitro, para que no so termine el negocio—porque
arbitnia, ant in alios intcrdum inimicos agentium si hubiere sentenciado de este modo, que á arbi-
transferantur, sua sententia finm controversiae trio de Publio Mevio se entregase el fundo, ó se dé
cuni imponere oportet (5); non autem finiri con- fianza, se ha de obedecer la sentencia—; lo mis-
troversiam, quum aut differatur arbitriurn, mo aprueba Pedio; que para que no se propaguen
aut le aliurn transferatur, parternque senlen- los juicios arbitrales, ó para que á voces no se
tiae esse, quemadmodum satidetur, quibus (6) transfieran á otros enemigos de los litigantes,
fideiussoribus; idque delegan non posse, nisi ini conviene que con su sentencia ponga él término
lioe compromissum sit, ut arbiter statueret, enius á la controversia; pero que no se pone fin á la
arbitratu satisdaretur. controversia, cuando 6 se difiera el arbitraje, ó
se transfiera á otro, y que es parte de la senten-
cia el modo como se afiance, y con qué fiadores;
y que esto no puede delegarse, si el compromiso
no fuese para esto, para que el árbitro determi-
nase por arbitrio de quién se afianzarla.
§ 17.—Itcn1 si iubeat, sibi aliurn coniungi, quum § 17.—Asimismo, si mandara que otro se le

(1) et qtiatenus compromlssnm est, onio1a8 Z a Vtdg. (3) Sed ncc sI ¡tal.
(2) eundum ve! se, ve! alium, ve! etiam in alium comprornit- (4) case Pedius negat. Idem Pedius probat., Vuig.
tendum., Hal.; eunduin ve! 1ne, vol In allnm eompromltten- (5) oportere, Ha!. Vuty.
(lUfli, Vug. () satie ci detur, qulbueque, ¡ial.
Tomo 1-52

406 DIGST0.-LIBR0 IV: TITULO VIII

id in comproniisso non sit, ion dicit sententiam; agregue á él, no estando esto en el compromiso,
nam sententia esse debet de re coniproinisea, de no pronuncia sentencia; porque la sentencia debe
hoc autem compromissum non est. ser sobre la cosa objeto del compromiso, y sobre
esto no versa el compromiso.
§ 18.- Si domin.l, qui unviecm stipulati sunt, § 18.-Si las partes, que mútuamente lo hubie-
procuratores snos agere apud arbitrun velint, ren estipulado, quisieran que sus procuradores
potest libere ipsos etiam adesse. lleven la cuestión ante el árbitro, puede mandar
que los mismos también comparezcan.
§ 1.-Sed si et heredis iii cornpromissis nientio § 19.-Pero si en los compromisos Be hace men-
fit, potest iabcrc etiain. heredem eornm adessc. ción también del heredero, puede mandar que
también el heredero de ellos comparezca.
§ 0.-Arbitri offteio continetur et qucinadmo- § 20.-También se comprende en el cargo de
dii detur vacua possessio. An et satis ratam árbitro el modo cómo se haya de dar la vácua po-
rem (1) liabiturum' Sextus Pedius putat, quod sesión. ¿Acaso también que habrá de ratificar
nullain rationeni habet (2); nam si ratum non ha- la cosa? Sexto Podio opina, que no tiene ninguna
beat dominus, comniittetur stipulatio. razón para elle; porque si el dueño no la ratifica-
ra, se incurrirá en la estipulacién.
21.-Arbiter nihil extra compro]nissunl face- § 21.-El árbitro no puede hacer nada que esté
re potest, et ideo necossariuun est, adiici do die fuera del compromiso, y por esto es necesario que
eornprouiissi preferencia; ceteruin impune iubenti se af'iada en él lo pertinente á la prórroga del tér-
non parobitur. mino del compromiso; de otra suerte, impune-
mente no se obedecerá al que lo mande.
33. 36.] PAPINL&N1JB libro L Q.uagstionum.- 33. [36.1 PAPIN1tio; Cuestiones, libro 1.-El
Arbitor ita sumtus ex eompromisso, ut ci diem árbitro nombrado en virtud de compromiso de
proforre (3) possit, hoc quidem facere potest, re- modo que pueda también prorrogar el término,
ferre (4) autem contradicentibus litigatoribus puede ciertamente hacer esto, pero no puede an-
non potest. ticiparlo oponiéndose los litigantes.
34. [37.] PAT3LUS Libro XIII. ad El dicum..-Si 84. [37.] PAULO; Comentarios al Edicto, libro
duo re¡ sunt ant erodendi, ant debeucli, et unus 1111.-81 son dos ó los acreedores, 6 los deudores,
compromiscrit, isque votitus sit pebre, ant no al) 1uno solo hubiere otorgado compromiso, y se hu-
ea petatur, videndum est, an, si alius petat, vol ies e prohibido que éste reclame, ó que de él se pi-
ab alio petatrir, poena committatur. Idem lii duo- da, se ha do ver si se incurrirá en la pena si el otro
bus arentariis, quorum nomina sirnul eunt (5). pidiera, 5 si se reclamase del otro. Lo mismo, res-
Et fortasso poterimus ita fidolussoríbus coniunge- pecto á dos cambistas, cuyas cucntas van juntas.
re, si socti sunt; alias ncc a te petitur, ncc ego Y acaso también podremos añadir los fiadores, si
peto (6), nec meo nomine petitur, hect a te po- son socios; de otra suerte, ni se pide de ti, ni yo pi-
tatur. do, ni cii mi nombre se pide, aunque se pida de ti.
§ 1.-Semel commissa poena solvi compromis.. § 1.-Opino que con más razón se dice que se
suni. rectius puto die¡; nec amplias posse commit- disuelve ci compromiso una vez que se haya in-
ti, nisi Id actum sil, ni (in) singulas causas toties currido en la pena; y que no puede incurrirse de
eonunittatur. nuevo en ella, si no se hubiera pactado esto, que
se incurra tantas veces cuantas fueran las cues-
tiones.
35. 38.J GAIUS libro V. ad Edictum provin- 35. 38.1 GAYO; Comentarios al Edicto provin-
ciate.-Si pupillus sino tutoris auctoritatü .com- cial, libro V..-SJ un pupilo hubiere contraído el
proiniserit, non est arbiter cogendus pronuntia- compromiso sin la autoridad del tutor, no ha de
re, quia, si contra eum pronuntictur, poeia noii ser apremiado el árbitro á pronunciar sentencia,
tenetur, practerquam si fideiussoreni dederit, a porque si so pronunciara contra 41, no queda obli-
quo pocna peti possit idque et lulianus seiitit. gado 1. la pena, salvo si hubiere dado fiador, á
quien pueda pedirse la pena; y esto opina tam-
bién Juliano.

36. [89.1 ULPIANUS libro LXXVI!. (7) ad 36. [39.] ULPIANO; comentarios al Edicto, li-
Edictuni.-Si feriatis diebus cogente Praetore ar- bro LXXI'U.-Si apremiado por el Pretor pro-
bitar dical scntentiam, et patatar ex compromis- nunciase ci árbitro sentencia en días feriados, y
so peona, exceptionem loeum non habere contat, se pidiera la pena del compromiso, es sabido que
nisi alia (8) lego eadern dios feriata, ¡a qua sen- no ha lugar á la excepción, si por otro pacto no
tentia dieta, est axcepta. se exceptuó aquel mismo día feriado, en que se
pronuncié la sentencia.

37. [40.1 CnLSIJS libro II. Dige.storum,-Quam- 37. [40.] CELSo; .Digesto, Libro 11.-Si aunque
vis arbiter altoriun ab altero petere vctuit, si ta- ci árbitro ved que una parte reclamase á la otra,
man heras (9) petit, pop-nam committet (10); non reclama no obstante el heredero, incurrirá en la

(1) doni.inum, nscrta Jk.l.; aji et sat1dare rem ratam dom.


hablt. debeat?, Vug. (6) hect ezo petan) (ofltWendo nec ego peto), IIai.
(5) quod uullarn Id rationem habeat, ifaL (7) XXVII, ifaL
(5) referre, Uoi. 8) ahQLla, ¡Ial.
(4) proferro, JiaL ab altero, fuserta fa VJkJ.
(5) erunt,HaL (ia) poena commlttetur, Viii0.

nIcdSTO.—LIBRO IV: TÍTULO VIII 407
nin djffercndarum Iitium causa, sed tollenda- pena; porque no se acude á los árbitros para dife-
ruin ad atbitiOB itur. rir los pleitos, sino para terrnJnarlo.

28. f41.] MoD1sTINUS libro VI. Regularum 38. [41.] MODESTtNO; Reglas, libro VI.—Cuan-
(1). Qunin poena ex conipromisio petitur, is, do se pide la pena del compromiso, ha de sor con-
qili commisit (2), damrLandus cst; ncc interest, denado el que incurrió en ella; y no importa, que
advcrsarii cius interfuit, arbitri sententia sta- á su adversario le haya interesado, ó no, que se
ri, ncc no. estuviera á la sentencia del árbitro.

39. [42.] TAVOLENUN libro XI. ex Cassio.—Non 89. [42] JAVOLENO; Doctrina de Gassio, libro
ex omnibus causis, ex quibus arbitri paritum XI. - No en virtud de todas las causas por las
sentofltiae nOII cst, poena ex eoiupromisso corn- que no se obedeció. a la sentencia del arbitro se
,nittitur, sed ex his duntaxat, quac ad solutionem incurre en la pena del compromiso, sino tan sólo
peeUuiaC, ant opciam praebendain pertincnt.Item por aquellas que respectan al pago de una canti-
(3) eoutumaciahli litigatoris arbiter punire pote dad, ó á la ejecución de hechos. Asimismo, podrá
nt peduhliam euni adversario claro (4) iubeiiclo; el árbitro castigar la contumacia de un litigante
quo in numero haber¡ non oportet, si testium no- mandando que dó á su adversario una cantidad;
mina ex seutontia arbitni oxhibita non sunt. en cuyo número no debe comprenderse este caso,
si no se han manifestado los nombres de los testi-
gos en virtud de la sentencia del árbitro.
§ i.—Quuni ar1iter diem compromissi profer- § 1.—Si el árbitro mandó prorrogar el término
re iussit, quiim hoc ej permissum est, altci-ius del compromiso, cuando esto le fué permitido, la
mora alteni () ad poenain oommittendamprodest. morosidad de una parte aprovecha á la otra, res-
pecto á incurrir en la pena.

40. {431 Poii »ius libro M. ex VariiE Le- 40. [48.] PoMroxo; Doctrina de Autores va-
ctioniba.9.—Arbiter Kalendis lanuaniis adess ius- nos, libro 11.—Un árbitro mandó que se compa-
sit, et ante eum diem dceessit, alter ex litigato- reciera en lag Calendas de Enero, y falleció antes
ribus non adftiit; procal dubio poena minime de este din, y uno de los litigantes no compareció;
conmissa est. Nam et Cassiuin audisse se di- no cabe duda do que en manera ninguna se incu-
enatem Aristo ait, in Co arbitro, qui ipse non ve- rrió en la pena. Porque dice Aniston que también
uissOt, non csse eommissam; quemadmodum Ser- á Cassio le oyó decir, que tratándose de aquel
vis a, si per stipulatorm stet, quo minus ac- árbitro que él mismo no se hubiese presentado,
cipiat, non cornrnitti pOonam. no se incurre en la pena; así como dice Servio,
que si consistiere en ch estipulante que no ha re-
ciba, no se incurre en pena.
41. [44.] CALLISTIIATUS libro I. Edicti moni- 41, [44.] CALISTUA'l'o; Del Edicto monitorio,
torii.—Quum lego TuLia cautum sit, no minor vi- libro 1.—Estando prevenido por la Ley Julia, que
ginti aunis iudicari cogatur, nemini licere mino- el menor de veinte aAos no sea obligado ájuzgai,
rem viginti annis eompromissanium iudieeni el¡- á nadie es licito elegir como juez compromisario
gero; idcoquepocaS. ex sontentia chis aullo modo al menor de veinte años; y por esto, de ningún
committitur. Maioni tamen vighiti aunis, si mi- modo so incurre en pena por la sentencia de él.
nor vigintiquinque annis oit, ex hac causa sucur- Pero muchos dijeron que por esta causa se ha do
nendum, si tein ere auditorium receperit, rnulti auxiliar al mayor do veinte ailos, si fuese menor
dixerunt. de veinticinco, cuando temerariamente hubiere
aceptado el conocimiento del asunto.
42. 45.1 Pu'1NIAN1Js libro ¡1. 1?.espon'oruin. 42. [4.] PAPINtANO; Re.tpuestas, Libro II.—.Uii
—Arbiter intra certúrn diem serves restitul ms- árbitro mandó que se restituyesen dentro de cier-
oit, quibus non restitutis pocnae causa fisco se- to día anos esclavos, y no habiendo sido restitui-
eundum formam compromissi condcmnavit. Ob dos, condenó, con arreglo al compromiso, por vi&
eam sntentiam fisco nihil nequiritur, sed nihilo- de pena á favor del fisco. Por esta sentencia nada
minus stipulationifl poena cominittitur, quod ab se adquiere para el fisco, pero se incurro, no obs-
arbitro (6) statuto flOfl Bit obtcmperatum. tante, en la pena de la estipulación,por no haber-
se obedecido á lo determinado por el árbitro.
43. [46.] SavoLA libro I. Respousor-um.— 43. [46.] Sovora; Respuestas, libro 1.—Sobre
De rebus coutroversiisque omnibus nomproniis- todas sus cosas y controversias se otorgó por Lu-
sum ja arbitrum () a Lucio Pitio et Maevio 8cm- cio Ticio y Mevio Sempronio compromiso á favor
pronio factum est, sed errore quaedam species in de un arbitro, pero por error no se dedujeron por
petitione (8) a Lucio Titio deductae non sunt, ncc Lucio Ticio ciertas particularidades en su peti-
arbiter de hia quidqnani pronuntiavit; quaesitu]n ción, ni el árbitro sentenció cosa alguna sobre
e,st, su speeies ornissao peti possint? RespQndit, ellas; se preguntó, si podrían acaso reclamarse las
peti posse, ncc poenam ex compromisso commit- particularidades omitidas. Respondió, que podían

(1) libro VI. Differeiitinrurn, HaZ.


(2) ComprtllflIslt, Bai. (6) quod arbItrio, Ha¿.
(3) Siquidem, JiaL.; Sed etlam, Vulg. (7) ¡u arbftrun, or*tela3 HaZ.
4) EL 889ún -racie%U corrcci6n. Br.; dad, Taur. (8) 4ai en la escr/ura original dei c4dice FL potltionem,
(5) a]terius, EL Taur, según reciente corrección FL, Br

408 DISTO.—LATO 1V TÍTULO VIII

ti; quod si maligne, hoe fecit, petere quidem pot- pedirse, y que no se incurrÍa en la pena del com-
est, sed poenae subiugabitur. promiso; pero que si esto lo hizo con malicia, cierta-
mente puede reclamar, pero se sujetará Ala pena.
44. [47.] IDni libro II. Digestoium. - Inter 44. [47.] EL MISMO; Digesto, libro 11.—Eutre
Oastellianurn (1) et Seium controversia de linibus Casteliano y Sayo suscitóse controversia sobro
orta ost, et arbitor electas est, ut arbitrata elus limites, y se nombró un árbitro, para que. con su
res terminotur; ipse sentontiarn dixit praeqenti- arbitraje se terminara la contienda; pronunció
bus parti.bus, et trrninos posuit; quaesitum est, Id sentencia estando presentes las partes, y fijó
an, si ex parte Castelliani arbitro (2) parituin non mojones; se preguntó, si por parto de Onsteliano
esset, poena ex cornprornisso eommissa est? Re- no se hubiese obedecido al árbitro, ¿se incurrirá
spondi, si arbitro parituin non esset in co, quod acaso en la pena del compromiso? Respondí, que,
utroque praesente arbitratus cssct, poenam com- si no se hubiese obedecido al árbitro en aquello
missam. que hubiese arbitrado presentes ambas partes, se
habla incurrido en la pena.
45. J48.1 ULPIANUS libro XXVIII. (3) ad Sa- 45. 48.] IJLPIANO; comentariosd Sabino, libro
binum.—In compromissis arbitrium personae in- XXVIII.—La facultad arbitral, expresada A favor
sertiim personam non egreditur. de una persona en los compromisos, no sale de
aquella persona.

46. [4.1 PAntus libra XII. ad Sabinurn,—De 46. 149.1 PAULO; Comentarios ti Sabino, libro
his rebus et rn.tionibus et controver5iis indicare XIL—El árbitro puede juzgar de aquellas cosas,
arbiter potest, quac ab initio fuisseut inter cos, cuentas y controversias, que desde un principio
qui comprouiiserunt, non q'aac postea superve- hubiesen existido entre los que otorgaron el cern-
nertmt. prorniso,no de aqucllasquedespuós sobrevinieron.
47. [50] TULIANuS libro IV. Digcstorttm.— Si 47. [50.] JULIANO; Digesto, libro IV.—Si ci
compromissum ita faetiun sit (4), ut praesente compromiso so hubiese hecho en esta forma, que
utroque aut heredibus eorum arbiter sententiani el árbitro pronuncie la sentencia hallándose pre-
dicat, et alterei litigatoribus deeesserit pupillo sentes ambas partes, ó sus herederos, y uno de
herede relicto, non autor videtur seutentia dieta los litigantes hubiere fallecido habiendo dejado
-oso, iñi tutoris auctoritas intorposita fiierit. heredero á un pupilo, no se entiendo haberse pro-
nunciado sentencia de otro modo, que si se hubie-
re interpuesto la autoridad del tutor.
1.—Item, si alter ex compromittentibus fure- § 1.—Asimismo, si uno de los que se coinprome-
re coeperit, (5) tieron hubiere comenzado A enloquecer,
48. [51.] MODnSTXNUS libro ]V. Regularum. - 48. [51.] MODR8TflO; Reglas, libro IV.—el ár-
arbiter ad ferenditrn sentcntiam non compelletur, bitro no será compelido á proferir sentencia,
49. L521 IULIANI.rs Wn-O IV. Digestorum.—sed 49. [52.) JULIANO; Digesto, libro IV.—sino que
et interpellatur, quo minas sentcutiam dicat, quia antes bien es requerido para que no pronuncie
nihil coram furioso fieri intelligitur. Quodsi fu- sentencia, porque se entiende que nada se hace
riosus curatorein habet, vel liabucrit adhuc liti- en presencia de un furioso. Pero ni el furioso tie-
gio pendente, potest praeseute curatore Aenten- ne curador, ó lo hubiere tenido estando aun pen-
tiadici. diente el pleito, puede pronunciarse la sentencia
hallándose presento ci curador.
§ 1.—Arbiter adesse litigatores ve! por nun- § 1.—El árbitro pueda mandar 6 por mensajero,
tium,vel epistolam iubere potest. 6 por carta, que comparezcan los litigantes.
§ 2.—Sí ab altera dunlaxat parte heredis men- § 2.—Si solamente por una de las partes se hu-
tio coniprohonsa furit, eompromissnm. solvetur biere hecho mención de su heredero, so disolverá
morte euius que ex litigatoribus; siut solveretur el compromiso por la muerto de cualquiera de los
altero mortuo, si noutrius lieretlis persona cern- litigantes; as! como se disolverla, muerto uno de
prehenderetur. ellos, si no se hiciera mención de la persona del
heredero de ninguno tic los dos.

50. [53.1 ALJfENUS libro VII. (6) Digestorum, 50. [53.] Ai.PltNo; Diyeto, libro VIL—Un ár-
—Arbitor ex eompromisso surnius quum ante eum bitro elegido en virtud de compromiso, no pudien-
diem, qui coustitutus compromisso erat, senten- do pronunciar sentencia antes del dÍa que so ha-
tiam dicere non posset, dieni compromissi piofor- bla fijado en el compromiso, habla mandado que
ri iusserat; alter ex litigatoribus dicto audiens se prorrogase el dia del compromiso; uno de los
non fuerat; consulebatur, possetiie ab co pecunia litigantes no habla obedecido á lo mandado; con-
(7) ex compromsso peti? Bespondi, non posse, sultáb aso, ¿podría pedirse A éste la pena pecunia-

(1) Statllilanum fiat.


(5) Statlfllani
ar'Wtrlo, ¡Ial. ter! ores ediciones; porque aunque estereotipada la primera en
5) XXV., Ha!. la decOna séptima de que nos aervinioa aparece rehecho recen-
(4) Así en la escrturaoriginal del cóiteeFi., Br.; cst, Tawr. ¿emente, sin duda por h058r8e roto el primitivo, el molde de La
(5) Rl teaio termina con punto este ptirrato y la siguiente página corres»ondicn*e.--N. del T.
ley 48 pero que en el uno ti en ia otra ha de haber coma, (o) VI., Mal.
según ponemos. J'ostb!e ea qw ee!a.8 erratas no 88 hallen en a,,- (1) poena, Mal.

DIGESTO.—LIBEO 1V TITULO IX l]

ideo, quod noii esset arbitro eornpromissum, ut nia del compromiso? Respondí, que no se podía,
id haberet (1). porque no se habla expresado en el compromiso
que el árbitro tuviera esta facultad.

51.154•1 MARCIÁNUS libro II. J2eguarurn.—Si 51.1541 MARcIANo; Reglas, libro 11.—Si algu-
e re sua que arbiter faetus sEt, sententiam di- no hubiese sido nombrado arbitro en negocio pro-
ocre non potest, quia se facere iubéat, ant petere pio, no puede pronunciar sentencia, porque él
(2) prohibe&t; noque autem imperare Sibi noque mismo se mandarla hacer, ó se prohibiría pedir;
e prohibere quisquani potest. y nadie puede ni mandarse, ni prohibirse á si
propio.

52. 155.1 IDEM libro IV. Re9u1aruin.— Si, qul 52. [5.1 EL MISMO; Reglas, libro 1K—Si aquel
i129SU5 CSt(3) arbitro ex eornpromisso solvere po- á quien por el árbitro se lo mandó pagar la canti-
euniam, moram focerit, poenam ex eoinpromisso dad expresada en el compromiso hubiere incurri-
debet; sed poetea solvendo poena liberatur. do en mora, debe sufrir la pena del compromiso;
pero pagando después, se libra de la pena.
TIP. IX TÍTULO IX

NATJTAIS, CAUPONS, STABULARII UT QUE LOS MARINEROS, VENTuROS Y MESONEROS


REOPTA 1USTITUANT. RESTITUYAN LAS COSAS DE QUE SE HUBIEREN
ENCARGADO

1. ULPLWUS libro XIV. (4) ad Edictwn. —Áit 1. UJ.nIÁNO; Comentarios al Edicto, libro XIV.
Praetor: NA1JTAE, CAUP0NS, STABULARII QUOD —Dice el Pretor: «Si los marineros, venteros y
OUItTSQUE SALVUM PORE REOEPERINT, NISI RESTI- »mesoneros no restituyesen lo de cualquiera que
TUENT (a), IN ROS IUDXCUJM DAiO. »hubieren recibido para que esté á salvo, daré
»acción contra ellos».
1.—Maxima utilitas est huuus Edicti, quia no- § 1.—Muy grande es la utilidad de este Edicto,
ceeso est pleruruque eorum fidem sequl, et res porque las más de las veces es necesario fiarse de
eustodiae oorurn committere. No quisquam put6t ellos y encomendar cosas á su custodia. Y nadie
graviter lioe adversus oos constitutiim; nam est juzgue que es gravoso lo establecido contra ellos;
in ipeonurn arbitrio, no quein recipiaut; et nisi porque está en el arbitrio de los mismos el no re-
hoe esset statutum, materia daretur cmn furibus cibir á nadie; y si esto no se hubiese establecido,
adversue oos, quos (6) reeipiunt, eouudi, quurn se darla pie para que se concertasen con los la-
no nunc quidem abetineant huiusrnodi fraudibus. drones contra aquellos á quienes reciben, corno
quiera que ni aun ahora ciertamente se absten-
gan de semejantes fraudes.
§ 2.—Qui sunt igitur, qui tonoantur, videndum § 2.—Asl, pues, se ha de ver quiénes son los
est. Ait Praetor: «nautae». Nautam accipere de- que estén obligados. Dice el Pretor: «los marine-
bemiis eum, qui iiavam exereet quamvis uautae ros»- Debemos entender por rnaninei-o el que man-
appdllantur omnes, qui navis navigandae causa da en la nave, aunque se llaman marineros todos
in nave sint. Sed de exerCitore solumrnodo Prae- los que estén en la nave para las maniobras de la
tor sentit, nec enim debet, inqnit Pomponius, por navegación de la misma. Pero el Pretor entiende
romigem, ant inesonautam obligan, sed por se, hablar solamente del capitán, porque tampoco
vol por navis rnagistrum; quamquam, si ipse &li- debe, dice Pomponio, obligarse por el remero, ó
cmi e nautie committi uussit, sine dubio debeat por el cómitre, sino por si, ó por el piloto de Ja
obligar¡. nave; aunque, si él mismo mandó que se enco-
mendase una cosa á alguno da los marineros, sin
duda deba quedar obligado.
§ 3.—Et sunt quidam in navibus, qui custodiae § 8.—Y hay en las naves íudividuos que están
gratia unvibus praeponuntur, ut ve ína- encargados en ellas de la custodia, tales son los
viurn custodesJ, et dilLetaril (7). Si quis igitur ex vo)a [guardas de las navesi, y los despense-
he receperit, puto in exercitorom dandam aetio- ros. Si, pues, alguno de éstos hubiere recibido al-
nem, quia is, qui ces hulusmodi offlcio pracponit, go, opino que se ha de dar la acción contra el ca-
committi jis pormittit, quamquam ipse navicula- pitán de la nave, porque éste que los coloca en
rius, vol rnagister id faciat, quod spo)o fra- tal cargo permite que en ellos se confie, aunque
missionem ?-nanusJ appellant. Sed etsi hoc non ex- el mismo capitán, ó el piloto, haga lo que llaman
tet (8), tamen de recepto navicularuus tenebitur. interposición de su manol. Pero aun-
que no haya nada de esto, no obstante, el capitán
de la nave será responsable de las cosas recibidas.
§ 4.-.--De exercitoribus rtuum, item 1iutrarii § 4.—Nada se dispone respecto á los patrones
nihil cavetur sed idem constitul oportere Labeo de balsas, así como tampoco á los de barcas; pero
seribit, et hoo iure utirnur. escribe Labeon que debe determinarse lo mismo,
y de este derecho usamos.
§ .—Caupones» auteni, et «stabularios» aeque § 5.—Mas igualmente entenderemos por. «ven-

(1) arbitro In oompromlsso p nlssnm, it Id luberet., ¡Ial. (5) R98TIPiJ11T, ucd.


(5) Parare, fiat. (U) qnibu, fiat.
() ab, inserta fiel. (7) dlnetaril, amitenla Hca. Vug.
(4) XIII.) ITat. (8) Tau,-.; exercet, Ft. según corrección, Br .

410 DIGESTO.—LIBRO IV: TÍTULO 1X

cos accipiemus, qui cauponarn, ve¡ stabulum exor- toros» y «mesoneros» 4 aquellos que están al fren-
seat, institorcsve eorum. Ceteruin si qui opera te de una venta, ó de un mesón, 6 4 sus factores.
mediastini fungitur, non contitietur, utputa atria- Pero si alguien desempeña los oficios inferiores,
ni et focarii et liis similcs. no es comprendido, como por ejemplo, los porte-
ros, y los cocineros, y los semejantes 4 estos.
§ 6.—Ait Praetor: «quod cuius (1) salvum fore § l.—Diee el Pretor: «lo de cualquiera que hu-
receperint», hoc est, quameunque rem, sive mor- bieren recibido para que esté 4 salvo», esto es,
cern reseperint. Inde apud Vivianum (2) relatum ya hubieren recibido una cosa cualquiera, 6 una
est, ad eas quoque res hos Edictum pertinere, mersancla. Por lo que refiere Viviano, que este
quae mercibus accederent, veluti vestimenta, qui- Edicto corresponde también 4 aquellas cosas que
bus la navibus uterentur, et estora. quae ad que- se asemejen 4 las mereancias, como los vestidos
tidianuni usuzn habemus. que se usaran en las naves, y las demás cosas que
tenemospara el uso cuotidiano.
§ 7.—Itom Pomponiiis libro trigesiino quarto § 7.—También escribe Pomponio en el libro tri-
(3) seribit, parvi referre, res nostras, an alienas gésimo cuarto, que importa poco que hayamos in-
intulimus (4), si tamen nostra intersit salvas esse; troducido cosas nuestras, ó ajenas, si, no obstan-
etenim nobis magis, quam quorum sinit, debent te, nos importare que estén 4 salvo; pues 4 nos-
&olvi. Et ideo si piollori meteos aceepero ob pe- otros, más bien que 4 aquellos do quienes son, de-
cnniam nauticam '5), mihi magis, quam debitori ben ser pagadas. Y por esto, si yo hubiere recibido
nauta tenobitur, si a me (6) eas suscopit. las niercanclas en prenda por el importe del flete,
más bien 4 ml que al deudor estará obligado el
marinero, si de ud las tomé 4 su cargo.
§ 8.—Recipit autom saivum foro, utrum, si in 8.—,Mas recibió para que estén 4 salvo, aca-
navem res rnissae ci assignatae sant, an, etsi non so si las cosas enviadas 4 la nave le fueron entre-
sint assignatac, hos tinn ipso, quod iii navim gadas, ó, aunque no hayan sido entregadas, so
missae sunt, receptas vidontur? Et puto, omnium entienden, no obstante, recibidas por lo mismo que
eum recipere custodiam, quae in navem illatas fueron enviadas 4 la nave? Y opino que él recibe
sunt, et factum non solum ñautarum praestare la custodia. de todas las cosas que se llevaron 4 la
debere, sed et vectorum, nave, y que debe responder del hecho no sólo d
los marineros, sino también de los pasajeros,
2. GAnTe libro V. adEdieum proiineia(e.—sic- 2. GAYO; Oornentarios al Edicto provincial, li-
ut et caupo viatorum; bro V.—&i como el ventero del de los viajeros;
3. ULPIANUS libro XI Y. (7) cid Edictum. - et 8. ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro XIV.
ita de fasto vectoram etiam Poinponius libro tri- —y asi lo escribe también Pomponio. en -el libro
gesimo quarto (5) scribit. Idem ait, etiamsi non- trigésimo cuarto respecto 4 hacho de los pasaje-
dum sint res in navem receptas, sed in litore por- ros. El mismo dice, que aunque todavia no se ha-
irint, quas ssmol reeepit, periciiluni ad cum yan introducido las cosas en la nave, pero hu-
pertinerc. bieren perecido en la ribera, 4 él le corresponde
el riesgo de las que una vez ya recibió.
§ 1.—Ait Praetor: «nisi restituent, in oes iudi- § 1.—Dice el Pretor: «si no restituyesen, daré
cium clabo». Ex bes Edicto in factura actio profi- acción contra ellos». Dimana de este Edicto ac-
ciscitur. Sed aa sit noeessaria, videndurn, quia ción por el hecho. Poro ha de verse si es acaso
agi civiliactione ex bac causa potorit. Si quidem necesaria, porque por esta causa podrá reclamar-
merees intorvcnerit, et beato vol conducto; sed se por acción civil. Si ciertamente hubiese media-
(9) si tota navis beata sit, qui eondnxit ex con- do precio, también por la de locación ó la de con-
ducto etiam do rebus, quae desunt, agero potest; ducción; pero si toda la nave hubiere sido dada
si voto res perferendas nauta conduxit, et beato en arrendamiento, el que la tomó alquilada puede
eonveniotur sed si gratis res suseeptas sint, alt demandar por la acción de conducción también
Pomponius depositi agi potuisse. Miratur igitur, por las cosas que faltan; mas Ni el marinero arren-
sur honoraria actio sit inducta, qnum sint civi- dé el transporte de las cosas, será demandado
les; nisi forte, inqnit, ideo, ut innotesecret Prae- también por la acción de locación; pero si las co-
tor euram agora repriniendac improbitatis hoc sas se hubiesen recibido gratuitamente, dice Pom-
genus hominuni, et quia h beato conducto en!- ponio que se pudo ejercitar la acción de depósito.
pa, tu deposito dolu.s duntaxat praestatur. AL hoc Extraña, pues, por qué se haya introducido La ac-
Edicto omnimodo, qui resepit, tenotur, etiainsi ción honoraria, cuando las hay civiles; 4 no sor,
sine culpa cias res penit, vol damnum, datum ost, añade, que sea que el Pretor quisiera que esta
uii si quid damno fatal¡ contingis. lude Labeo clase de hombros procurase reprimir su improbi
ecribit, si quid naufragio, aut per vhn piratarmu dad, y porque en la locación y conducción se pres-
pericnit (10), non esse iniqUumcxcoptionem ci da- ta la culpa, y en el depósito tan solo el dolo. Mas
ni. Idem erit diesudum, et si in etabulo, aut in por este Edicto se obliga de todos modos el que
caupona vis rnaior soutigerit. recibió, aunque sin culpa suya haya perecido la
cosa, 6 se haya causado el clailo, 4 no ser que al-
go haya acontecido por desgracia inevitable. Por
(1) Taur.; cuiesque, Fi. según reciente corrección, Br esto escribe Labeon, que si alguna cosa hubiere
(2) lullanuni, Hal. Vi4g. perecido por naufragio, 6 por fuerza depiratas,
(5) quinto, lIai.
(4) intuberlmus, al ictrges interior 1e1 códice Fi. no era injusto que se le diera excepción. Lo mis-
(5) ob pecuntam naut.ieicn, ~telas ¡Jo,l. mo habrá de decirse también si en el mesón 6 en
() HtU. - ante, FI. la venta hubiere ocurrido un caso de fuerza mayor.
(7) X111, aZ.
(8) quinto, ¡Ial.
(9) ex beato st conducto, et 81, iic&L (10) ant damnum datum oat, naera Hal.

DIGESTO.—LIBRO Iv: TITULO IX 411

20dern modo tenentur caupones et stabu- § 2.—Del mismo modo están obligados los ven-
Ia.ii, quo exercentos negotium suum reeipiunt. teros y los mesoneros, porque reciben con motivo
IJeteruTil si extra negotium reecperint, non tone- del ejercicio de su industria. Pero si fuera de, su
buntUr. negocio hubieren recibido, no se obligarán.
§ 3.—Si flhiUsfa111iljSt ant servus receperit et § 3.—Si un hijo de familia, ó un esclavo hubie-
voluntas patris, domnn intervenit, in solidum re recibido, y medió el consentimiento del padre,
cnt conveniendus. Item si servus excrcitoris sur ó del señor, dcber ser demandado solidariamen-
ripuil, vol damnum dodit, noxalis actio oessabit, te. Asimismo, si hurté, ó causó el daño un cocha-
quia ob reeepturn suo nomine aominus conveni- ve del capitán de la nave, dejará de existir la ac-
tun. Sin vero sine vo!untato exerceant, de pecu- ción noxal, porque el señor es demandado por lo
lio da.bitur- recibido en su nombre. Pero si ejercieran la in-
dustria sin su consentimiento, se dará la acción
a. de peculio.
§ 4.—Hace autem reí persecution.em. eontinet} § 4,—Má8 ésta, como dice Poniponio, contiene
ut Pomponius ait; et ideo et in licredem, et per- en si la persecución de la cosa y por consiguien-
petuo ctahitur. te se dará también contra ci heredero, y perpé-
tuamente.
§ 5.—Novissirne videndum, an eiusdem rei no- 5.—Finalmente, ha de verse, si por razón de
ninc et de recepto honoraria actione et fu.rti una misma cosa podrá reclamarse as¡ por la ac-
ageudurn sit? Et Pomponius dubitat; sed magis ción honoraria de lo recibido como por la de hur-
e5t, ut vel offleio iudiei, ve¡ doli exeeption.e al- to. Y Pomponio lo duda; pero es más cierto que
terutra esse contentus debeat. deberá contentarse con una ú otra, ó con la acción
que da el juez, ó con la excepción del dolo.
4. PAULTJS libro XIII. ad dicum.—Sed et ipsi 4. PAULO; Co rientarios al Edicto, libro XIIL--
uauúae furti actio eompetit, cuius sit periculo (1), Pero compete la acción de hurto también al mis-
nisi si ipse swTipiat, et postea ab co surripiatur, mo marinero, á cuyo riesgo esté la cosa, á no ser
ant alío surnipiente ipse na-ata solvendo non sit. que él mismo la hurte, y después se la hurten á
él, ó que, hurtándole otro, no fuere solvente el
mismo marinero.
§ 1.—Si nauta nautae, stabulanius stabularii, § 1.—Si el marinero hubiere recibido de otro
caupo caupouis receperit, aoque tenebitur. marinero, el mesonero de otro mesonero, y el ven-
toro de otro ventero, igualmente quedará obligado.
§ 2.—Vivianus (2) dixit, etiain ad cas res hoe § 2.—Dijo Viviano, que este Edicto pertenece
Edictum pertincre, quae post impositas mercas también á aquellas cosas que después de puestas
in navem locatasque inferentur, etsi earum ve- en la nave las mercanclas y después de arrendado
etura non dehetur, ut vctimentoruin, ponoris su transporte se introducen en ella, aunque no se
quotidiani, qui& hace ipsa ceterarum rerum loca- debe la conducción de ellas, como la de los vesti-
tioni aceedunt. dos y de las provisiones diarias, porque estas mis-
mas cosas van comprendidas en la locación de las
demás.
5. Gus libro V. ad Edictum provinciale.— 5. GAYO; Comentarios al Edicto provincial, li-
Nauta et caupo et stabularius mercedem acci- bro V,—El marinero, el ventero y el mesonero re-
pinut non pro custodlii, sed nauta, ut traiieiat ve- ciben paga no por la custodia, sino el marinero,
etores, caupo, ut viatores manere in caupona pa- para que transporte á los pasajeros; el ventero,
tiatur, stabulaniiis, ut permittat iumenta apud para que consienta que los caminantes hagan pa-
eum stabulari; et tamen custodias nomine (8) te- rada en la venta; el mesonero, para que permita
nentur. Nam et fullo et sarcinator non pro cu- que las caballeras estén en sus establos; y sin
stodia, sed pro arte mercedem aeeipiunt, et La- embargo, están obligados por razón de la custo-
men eustodiae nomine ex beato tenentur. die. Porque tampoco el lavandero, ni el sastre,
reciben paga por la custodia, sino por el trabajo
de su oficio, y no obstante están obligados por re-
zón de la custodie en virtud de la acción de lo-
cación.
§ 1. —Quaceunque de furto diximus, eadcm et § 1.—Todo lo que hemos dicho sobre ol hurto
de, daimio debent intell.igi; non enim dubitani debe entenderse también respecto al dallo; porque
oportct, quin is, qui saivum fore recipit, non so- no debe dudarse, que øl que recibe una cosa que
lin a furto, sed etiam a damno reeedere (4) vi- haya de estar á salvo, se entiende que no queda
deatur. desobligado solo por el hurto, sino tampoco por-
el daño.
8. PAVt.us libro XXII. (5) ad Edictum.— Licet 6. PAULO; Comentarios al Edicto, libro XXII.
gratis navigaveris, vel in caupona gratis dover- —Aunque gratis hubieres navegado, 6 de balde
teris, non tamen in factum actiones tibi deniega- te hubieres hospedado en la venta, no se te dene-
buntur, si damnum injuria passus es. garán, sin embargo, las acciones por el hacho, si
has sufrido algún daño con injuria.

(L) res inserta La l'utq. (4) recipere, según otra lectura del mtrgen interio,' del có-
(5 Iu1iauu, otros en dice Fi.
() ex beato, ó,Ssrtata Vulg. (5) XIII., Hal,

412 DIGaSTO.—LIBkO V TÍTULO IX

§ 1.--Si servo meo in nave ve] in caupona ata- § 1.—Si te sirvieras de un esclavo mio en la
ns, et damnum mihi det, vol furtum faciat, quam- nave ó en la venta, y me causara algún daño, ó
quam et furti actio, et damni iniuria (1) mccum cometiera un hurto, aunque haya contra mi as¡ la
sit (2), hace tamen actio, quia in facturn cgt, acción de hurto, como la de daño con injuria, sin
etiani servi mci nomine adversus te eompetit. embargo, esta acción, porque es por el hecho,
Idem dicetur, etei communis sit, tu tarnen, quod compete también contra ti en nombro de mi escla-
mili praestiteris eius nomino, vol comrnuni divi- vo. Lo mismo se dirá, aunque sea común; pero tú
dundo, vol pro socio actione, ant, si partemeius por lo que me, hubieres dado en su nombre me
vol totum conduxisti, etiam ex conducto habebis tendrás obligado ó por la acción de división de lo
me obligaturn. común, ó por la de sociedad, ó, si tomaste en
arrendamiento parte de 61 la totalidad, también
por la acción de conducción.
§ 2.—Sed si damnum in eo datum sit ab alio, § 2.—Pero si á él se le hubiere causado daño
qui in eadem nave vol caupona cgt, euius factum por otro que está en la misma nave 6 venta, cuyo
Practor aostimare solet, non putat Pomponius hecho es costumbre que estime el Pretor, no opina
cius nomine hane actionem utilem futuram. Pomponio que en nombre de di haya de haber esta
acción útil.
§ 3.—Iu factum actione caupo tenetur pro his, § 8.—Por la acción por el hecho está obligado
qui habitandi causa ja caupona sunt; hoe autem el ventero por aquellos que porque la habitan es-
non pertinet ad eum, qui hospitio repentino reci- tán en la venta; mas esto no corresponde al que
pitur, velitti viator. es recibido en improviso hospedaje, como.el ea-
minante.
§ 4.—Possumns autem furti, vol damni iniuriae § 4.—Podemos, sin embargo, ejercitar contra
actione uti eum nautis, ut certi hominis factum los marineros la acción de hurto, ó la de daño con
arguamus; sed una conteuti csse debbiinus. Et injuria, cuando probemos un hecho de esclavo
si eum exercitore egerimus, praestare ci debe- determinado; pero deberemos contentarnos con
mus actiones nostras, qnamvis ex conducto actio una sola. Y si hubiéremos ejercitado la acción
adversus ces competat exercitori. Sed si absolu- contra el capitán de la nave, debemos cederle
tus sit exercitor bac actione, delude agatur eum nuestras acciones, aunque la acción de conduc-
nauta, exceptio dabitur, no saepius de eiusdem ción competa contra ellos al capitán de la Ifave.
bominis admiso quacratur. EL contra, si de ad- Pero si el capitán de la nave hubiere sido absuel-
misso unius hominis actum sit, deinde in factura to de esta acción, y después se reclamara contra
actione agatur, exceptio dabitur. el marinero, se dará excepción, para que no se
litigue muchas veces sobre el delito del mismo
esclavo. Y al contrario, si se hubiese reclamado
por el delito de un esclavo, y después se ejercita-
ra la acción por el hecho, se dará excepción.
7. (JLPIANUS Libro XVIII. (3) ad Edictum.— 7. ULPIANO; Comentarios al Edicto, Libro
Debet exercitor omnium nautarum snorum, sive XVIII.— Debe el capitán de la nave responder
liben, sive sers'i, facturo. praestare. Neo immenito del hecho de todos sus marineros, ya sean libres,
factum corum praestat, quum ipse cos suo peri- ya esclavos. Y no sinrazón responde del hecho de
culo adhibuerit; sed non alias pracstat, quam si ellos, puesto que él los empleó á s u riesgo; pero
in ipsa nave damnum datum sit. Cetcrum, si ex- no responde de otro modo, que si el daño hubiere
tra navem, hect a naiitis, non 1raostabit. lLera si sido causado en la misma nave. Pero si fuera de
praedixerit, nt unusquisque vectorum res suas la nave, aunque por los marineros, no responde-
servet, nequc clamnurn se practiturum, et con- rá. Asimismo, si hubiere prevenido que cada pa-
senserint vectores praedictioni, non eonvnitur. sajero cuidase de sus cosas, y que di no responde-
rla del daño, y los pasajeros hubieren asentido al
aviso, no es demandado.
§ 1.—Hace actio in factura la dapluin est. § 1.—Esta acción por el hecho es por el duplo.
§ 2—Sed si quid nautae inter se damni dede- § 2.--Pero silos marineros se hubieren causado
nint, hoe ad exercitorem non pertinet. Sed si quis algún daño entre si, esto no atañe al capitán de
siL nauta et mercator, debebit illi dan. Quodsi la nave. Pero si alguno fuese marinero y merca-
(luis (4), quos vulgo (5) vau-c =L p d-cal [remu'In pro der, deberá responderse á éste. Mas si alguno
nauLo et vecturae pretio dueentesj dicunt, et bujo fuera de los que vulgarmente llaman vouudictç
tenebitur, sed (3) bu.ius faetrnu pracstn*, qunm [remeros por el flete ypor ci precio del transporte,
sit et nauta. también á éste le estará obligado, pero responde
del hecho de éste, porque también es marinero.
§ 8.—Si servas nautae damnmn dederit, licet § .---Si el esclavo de ini marinero hubiere cau-
servus nauta (7) non SiL, aequissimum cnt in sado algún daño, aunque el esclavo no sea mari-
excreitorcm actionom u.tilem dare. nero, será muy justo dar la acción util contra el
capitán de la nave.
§ 4.—Hae autem actione suo nomine exereitor § 4.—Mas por esta acción se obliga el capitán
tenetur, culpac sciiieet suae (8), qui tales adhi- de la nave en nombre propio, á saber, porque lo
buit; et ideo, øtsi deecsserint, non relevabitur. ha de imputar á su culpa el que empleó tales

(5) IJACOYGCÓTOt1 jqtw.si en parte et non omniiso naueamJ,


(1) lnturlae, HiL Vidg. l?trsei ilaurta 11o2.
(2) flOxflhiS, scrvi me¡ nomino, inserta la Vulg. (6) HaZ.,et..
(3) XIII., Rol. (?) Dautae, ifal.
()
Toar.; et quid si guis, seg4n Ontigua cor'reccidn FI., Br. (3) Imputaturus, inserto Rol.

DIGESTO.—LIBRO iv: TÍTULO IX 418

Servorum autem suorum nomine noxali duntaxat hombres; y por esto, aunque hubieren fallecido,
tenetur; nam quum ahenos adhibet, explorare no quedara relevado de responsabilidad. Pero en
eum oportet, cunis fldei, cuius innocentiae sint; nombre de sus propios esclavos se obliga única-
in suis venia dignus est, si qualesquales ad in- niente por la aecióii noxal; porque cuan do emplea
struoudam navem adhibuerit. los ajenos, debe explorar cuáles sean su fidelidad
y su probidad; respecto á los suyos es digno de
indulgencia, si hubiere empleado cualesquiera
para equipar la nave.
§ 5.—Si plures navem exerceant, unusquisque § 5.—Si muchos administraran la nave, cada uno
pro parte, qua navem exerect, eonvuitur. es demandado por la parte en que administra la
nave.
§ 6.—Haec iudicia, qtu%mvis honoraria 8unt, § 6.—Estas acciones, aunque son honorarias,
talnen perpetua sunt; in heredem autem non da- son, sin embargo, perptuas; pero no se darán
buntur. Proind-e el, si servus iiavem exercuil et contra el heredero. Por esto, si un esclavo admi-
mortuus est, de peculio non dabitur actio in do- nistró la nave y murió, tampoco se dará la acción
niillum, ncc intra annum. Sed quuin voluntato de peculio contra el señor, ni dentro del año. Pero
patris vial domini servus vel films exorcent na- cuando con la voluntad del padre ó del señor ad-
vem, ve] cauponam, vel stabulum, puto ctiam ministra el esclavo ó el hijo la nave, ó la venta, ó
hane actionem in solidum cos pati debere, quasi el mesón, opino que también deben soportar soli-
omnia, quae ibi (1) contingunt, in solidum re- dariamente esta acción, como si solidariamente
ceperint. hubieren aceptado la responsabilidad de todo lo
que allí acontece.

(1) ab i1H, (en lugar de lb¡), Ha?.

Tomo 1-53
D. IDS' ININI
DIGESTORUM SEU PANDECTARUM
PARS SEGUNDA (DE LUDICIIS)

PARTE SEGUNDA DEL DIGESTO

PANDECTAS DEL SEN`OR' JUSTINIANO (DE LOS JUICIOS)

LIBER QUINTUS LIBRO QUINTO


TIT. 1 TÍTULO 1
DE IUDIOIIS ET UBI QUISQUE (1) AGEkE VISL DE 14)5 JUICIOS, Y EN DÓNDE CADA CUAL DEBA
CONVENIRI DEBEAT DEMAEDAE 6 SER DEMANDADO
,cp ui, iii. i—io. is—i.y (Véase Cód. ¡II. 1-10. 1$.-.57.3
1. ULPIANUS libro II. ad Edictuin. -Sise
()
1. ULPIANO; Comentarios al Edicto, Libro II.—
subiiciant aliqui iurisdictioni, et consentiant, in- Si algunos se sujetasen á una jurisdicción, y la
ter consentientes cuiusvis iudlcis, qui tribunal¡ consintieran, entre los que la consienten hay la
praeest, vel aliam iurisdietionem habet, est iii- jurisdicción de un juez cualquiera que preside un
risdietio. tribunal, ó que tiene otra jurisdicción.
2. IDEM libro III. ad Edictum. - Consensissc 2. En si ssw; Comentarios al Edicto, Libro III.—
autem vidontur, qui sciaut se non esse subiectos Mas se entiende que han consentido los que sepan
iurisdictioni oms, et in CulO eonseutiant. Ücterurn que no están sujetes á la jurisdicción de aquél, y
si putent eius iurisdietionem cese, non cnt Oms consintieran en él. Pero si juzgan que son de su
inrisdictio; error enim litigatorum, ut Iuliaiius jurisdicción, no existirá la jurisdicción de é); por-
quoque libro primo Digestorum seribit, non ha- que ci error de los litigantes, como escribe tam-
bet consensum; ant (3) Si piltaverunt aliuin csse bién Juliano en el libro primero del Digesto, no
Ptaetorem pro alio, aeque error non dedit inris- importa consentimiento; ú si creyeron que uno
dietioneni; ant si, quum restitisset quivis ex liti- era el Pretor en vez de otro, del mismo modo este
gatoribus, viribus Praeturee compulsus est, nul- error tampoco dió jurisdicción; ó si, habiéndolo
la iuridictio est. resistido alguno de los litigantes, fuó compelido
por fuerzas de la Pretura, no hay jurisdicción al-
guna.
§ 1.— Oouveuire autem utrum ínter privatos § 1.—,Pero basta acaso convenir entre particu-
sufftcit, an vero etiam ipsius Praetoris consensus lares, 6 es quizá también necesario el consentí-
ncc essarius est? Lex Julia iudiciorum uit: QUO MI- miento del mismoPretor? LaleyJulia do los juicios
NUS flirER PEIVA'ros CONVENL&T; snfftcit ergo pri- dice: «que no se convenga entre particulares»; lue-
vatorn.m consensus. Proinde si privati consen- go basta el consentimiento de los particulares. Por
tiant, Praetor autem ignoret con8entirc, et putet tanto, si los particulares consintieran, pero el
(4) suam iurisdietionem, an legi satisfaetum alt, Pretor ignorase que consienten, y juzgara suya
videndum est; et puto posso defendi, eius esse iii- la jurisdicción, se ha do ver si se habrá cumplido
risd.ictionem. con la ley; y opino que puede defenderse que es
de él la jurisdicción.
§ 2.—Si et iudei ad tempus datus, ci omnes Ii- § 2.—Si también el juez nombrado para cierto
tig atores consentiant, nisi specialiter Principali tiempo, y todos los litigantes consintieran, pue-
iussione prorogatio fucrit inhibita, possiint tem- den prorrogarse los términos dentro de los que se
pera, mira quac mesas cst titem dirimere, pro- le mandó á aquél dirimir el pleito, á no ser que
rogari. por mandato del Principe se hubiere prohibido
especialmente la prórroga.

(i) tal QUIS ieza, (omitiendo na ItTDICUS WY1 , Hat.


(i) 1., Ha.l. risdletionem,ae si, quum—virlbus Praofecturae, Hal.
(3) ut SI putaverint—P.aetorein prae alio —non d.edonit Iu- (4) Aei Taur. a adrgen; putat, en ei tasto.

416 D1GET0.—LIBRO Y: TiTULO ¡

§ .—Legatis in co, quod ante legationem con- § 3.—A loe Legados se les concede el derecho
traxerunt, item liis, qui testimouii causa ovocati de ser demandados en su domicilio por aquello
sunt, vel si quid (1) incUcandi causa arcessiti sunt, que antes de su legación contrataron, y también
yl in provinciani destinati, revocandi donium a aquellos que fueron convocados para declarar
suarn me datur. El () quoque, qui ¡pee provoca- como testigos, ó si fueron llamados para juzgar
vit, non irnpon!tur neceseitas intra tempora pro- alguna causa, 4 fueron destinados 4 una provin-
vocationis cxercendae Romae, vel alio loco, ubi cia. Tampoco al que apeló se le impone la necesi-
provocatio exercetur, allis pulsantibue responde- dad de contestar en Roma, ó en otro lugar en que
re. Nam Celsus huic etiam domus (3) revocatio- se siga la apelación, durante el tiempo en que se
nem dand.am ait, quoniam ob aliam causain Ve- esta siguiendo la apelación, 4 otros que le deman-
nerit; hace Cele! sententia (4) et rationabilis est. den. Porque dice Celso que también 4 éste se le
Nam et flivns Fine Plotio Ccliano reserlpsit, ha do dar la remisión del domicilio, por haber ve-
eum, qui tutelae reddendae (5) causa Romam erat nido por otra causa; este parecer de Celso es tam-
a se evocatus, alterius tuteina causa, cuius causa bién razonable. Porque también el Divino Pie
non erat cvocatus,non debere compelli iudiciuin contestó por rescripto 4 Plocio Celsiano, que el
suseipere. Idem Claudio Flaviano (6) reseripsit, que estaba en Roma llamado por él para rendir
minorem vigintiquinque aunis, qui desiderarat cuentas de una tutela, no dobla ser compelido 4
in integrum rostitiri adversus Asinianuin (7), qui aceptar el juicio por causa de otra tutela, por ra-
alterius negotii causa venerat, non osee Romae zón de la que no habla sido llamado. El mismo
audiendum. contestó por rescripto 4 Claudio Flaviano, que
un menor de veinticinco años, que deseaba ser
restituido por entero contra Asiniano, que habla
venido por causa de otro negocio, no debia ser
oído en Roma.
§ 4.— Omnes autem isti domuin reYOCAnt, Si § 4.—Mas todos estos tienen el derecho de re-
non lb¡ eontraxerunt, ubi conveniuntur. Ceterurn misión 4 su domicilio, si no contrataron clii don-
si contraxerunt lb¡, revocandi ius non habent, de son demandados. Poro si contrataron ah, no
exeeptis logatis, qui, hect ib! eontraxerunt, dum- tienen el derecho de remisión, excepto los Lega-
modo ante legationem contraxerunt,non compel- dos, quienes, aunque aHi contrataron, con tal que
luntur se Romae defendere, quamdiu legationis hayan contratado antes de la legación, no son
causa hie demorantur; quod et lulianas seribit, et compelidos 4 defenderse en Roma, mientras aquí
Divus Plus reseripsit. Plano si perfecta legatio- permanecen por causa de la legación; lo que tam-
nc subsistant, conveniondos eos Divas Pius re- bién escribe Juliano, y respondió por rescripto el
scripsit. Divino Pto. Pero si permanecieran concluida la
legación, contestó por rescripto el Divino Plo que
deben ser demandados.
§ 5.—Item si extra provinciam suam contraxe- § 5.—Asimismo, si contrataron fuera de su pro-
runt, hect non in Italia, quacetionis cst, an Ro- vincia, aunque no en Italia, se cuestiona si pue-
mac convenir¡ possiut. Et Marcellu, in co solo den ser demandados en Roma. Y Marcelo dice,
privilegio ces uti domum revocandi, quod tu civi- que ellos usan delprivilegio de haber de ser de-
tate sua, vel corte intra provineiam contraxe- mandados en su domicilio por solo aquello que
runt; quod est verum. Sed et si agant, compel- contrataron en su ciudad, 6 á lo menos dentro de
luntur se adversas omnes defendere; non tomen, la provincia; lo que es verdad. Pero también si
si iniuriam suam persequantur, vol furtum, ve! demandasen, son compelidos 4 defenderse contra
damnum, quod nunc pasel sunt; alioquin, nt et todos; no, sin embargo, si persiguen una injuria
Iulian.us elegantei' ait, aut impune contumeliis propia, 6 un hurto, 6 un daño, que ahora han pa-
ci damnis afficientur, ant cnt in potestate culus- decido; de otro modo, como discretamente dice
que pulsando ces sublicere ipsoe iurisdietioni, también Juliano, 6 serían injuriados y perjudica-
durn se vindicani. dos impunemente, 6 cetarIa en la facultad de
cualquiera, injuriándolos, sujetarlos 4 su juris-
dicción, al querellarse por ello.
§ 6.—Sed si dubitetur, utruni in ca quis causa § 6.—Pero si se dadara si alguien está en la si-
sit, ni domum revocare possit, neo no, ipse Prae- tuación de que pueda, 4 no, remitirse. 4 su domi-
tor debet causa cognita statucre. Quodsi consti- cilio, debe determinarlo el mismo Pretor con co-
terit, in ea eum Mee causa, ut domum revocet, nocimiento de causa. Pero si hubiere sido cierto
debebit cavare lii ludicio sisti, etatuente Praeto- que se hallaba en la situación de remitirse 4 su
re, in quem diem promittat. Sed utrnm nada can- domicilio, deberá dar caución de presentarse en
tione, e.0 satisdato, Ma.recllus dabitat. Milú vide- juicio, determinando el Pretor pera qué día lo
t,ir, sola pTomissione; quod et Mala (8) ecribit; haya de prometer. Pero Marcelo duda si ha do ser
alioquin magis (9) compdfletur iudicium accipe- con nada caución, 6 acaso con fianza. A mi me
re, quam invenire cee (10), qui satis pro eo dent. parece que con sola promesa; lo que también es-
cribe Mela; de otra suerte, más bien se le obliga-
rá 4 aceptar el juicio, que 4 encontrar quiénes
por él den fianza.
§ 7.—In omuibus autem, le quibus protelatur § 7.—Mas en todos los casos en que se difiere

(1) qut Vuig; arcessltl en jugar de sí quid), H. (6) Favlano, HaZ.


2) Rai. Fuig. en FI. (1) Aalanurn, vtai.
(8) domum, flil. (8) Motas, an*guainente en ce códice FZ, 8r.
() vera, inserga ifal. (9) VuC9. magis, o,ni ala n.
(8) reddenilae, omite2a HaZ. (10) peaaí4 inserta HaZ.

DIGESTO.—LIBRO V. TITULO 1 417

adnwflitio, Iioc procodere SIIC tniporali damno la citación, conviene que esto se haga sin perjui-
creditorum oportet. cio de los acreedores por el retardo,
§ 8.—Tus datur muleteo dicendae ius, quibus 8.—El derecho de imponer multas so da á
publico iudieiurn est, et non aliis, nisi hoe specia- aquellos que tienen públicamente jurisdicción, y
liter liS perrnissum est. no á otros, á no ser que especialmente les esté
esto permitido.

8. IDEM libro IV. ad Edictm. - Non vidctur 3. Et. MISMO; Comentarios al Edicto, libro IV.
frustrafldfLe actionis causa latitare, qui praeseus —No se entiende que se oculta para frustrar la
suscipere ludiciuza non compellitur. acción, el que estando presente no es compelido á
aceptar el juicio.

4. Guus libro I. ad Ediclum provinciale (1). 4. Gvo; Comentarios al Edicto provincial, li-
—Lis nulla nobis eBSO potest cuin co, quem in po- bro 1.—No podemos tener pleito alguno con el que
testate habenius, nisi ex castreusi peculio. tenemos en nuestra potestad, á no ser por lo co-
rrespondiente al peculio castrense.

5. ULPIAWIJS libro V. ad Edicum.— Si quis ex 5. ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro V.—


aliena jurisdictione ad Praetorem vocetur, debt Si alguno fuero llamado ante el Pretor en virtud
'euire, ut et Poinponius et Vindius scripseriint de jurisdicción que no fuera propia, debe compa-
(2). Praetoris et enim aestimare, fl.n sua Bit tU- recer, como escribieron Pomponio y Vindio. Por-
risdietio, -vocati auteln, non contemuere aucri- que al Pretor corresponde estimar si sea suya la
tatem Praetoris; nam et logati ecterique., qii.t re- jurisdicción, y al llamado, no desacatar la autori-
vocaridi domuin ms habont, in ea sunt causa, ut dad del Pretor; porque aun los Legados y los de-
in ius vocati veniant privilegia sua allegaturi. más que tienen derecho á ser demandados en su
domicilio, están en el caso de comparecer, si son
llamados é. juicio, para alegar sus privilegios.
6. IDEM libro VI. (3) ad Edictum. - Caecus iii- O. EL MISMO; Comentarios al Edicto, Libro VI.
dicandi offlcio fungitur. —El ciego retiene el cargo de juez.

7. IDEM libro VII. (4) ad Edietum. - Si quis, 7. EL MISMO; Comentarios al Edicto, libro VII.
postoiLqUaflI in ius vocatus esi, miles, ve¡ alterius —Si alguno, después que fué llamado it juicio,
fori case eoepenit, in ea causa ms revocandi fo- hubiere comenzado á ser militar, ó de otro fuero,
rum non habebit quasi pra.eventus. no tendrá en aquella causa el derecho de ser re-
mitido á su fuero, como quiera que ya habla sido
prevenido para el juicio.
S. GÁrtrs libro Xl. (5) ad Edictum provinciale. S. GAYo; Comentarior al Edicto provincial, li-
—Si quis ¡ti legatione constttuerit, quod ante te- bro H.—Si alguno se hubiere obligado durante
gationem debuerit, non cogí eum (6) ibi mcli- la legación á pagar lo que antes de la legación
cium pati, ubi constituenit. debiere, no es apremiado ¡ aceptar cl juicio allí
donde se hubiere obligado.
9. TJLPL&NTJs libro IX. ad Edictuin. - Insulae O. ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro 1K.—
ltaliae pars Italtae sunt, et cuiusque provinciae. Las islas de Italia son parte de Italia, y las de
cualquiera provincia lo son de la misma provincia.
10. Inui libro X. ad Edictum, - Detitise is 10. EL MISMO; Comentarios al Edicto, libro X.
vicletur, non qui distulit, sed qui liti ronuntiavit —Se entiende que desistió, no el que lo difirió, si-
in totum; des istere enim est de negotio abstinere no el que renunció por completo al litigio; porque
(7), quod calumniandi animo instituerat. Plano si desistir es abstenerse de un negocio, que habla
quis cognita re¡ veritate suum negotiuza dese- incoado con ánimo de calumniar. Poro si alguno,
ruenil nolens in tito ímproba perseverare, quam conocida la verdad del asunto, hubiere abando-
ealuinniae causa non instituerat, is destitisse non nado su negocio, no queriendo perseverar en el li-
vidtur. tigio injusto que no habla incoado por causa de
calumnia, no se entiende que desistió.

11. IDr libro XII. (8) ad Edicttsrn. - Si a me 11. EL MISMO; Comentarios al Edicto, Libro XII.
fuerit arrogatus, qul mecum erat 1itzn contesta- —Si por ml hubiere sido arrogado el que conmigo
tus, ve[ eum quo ego, solvi judicinin Mareellus habla contestado un pleito, ó con quien yo lo ha-
libro tertio Dgestorum senibit, quoniam nec ab bla contestado, escribe Marcelo en si libro tercero
initio ínter nos potult consistere. del Digesto que se disuelve el juicio, porque ni
desde el principio pudo subsistir entre nosotros.
12. PADLUB libro XVII. (9) ad Edictunz. - 12. PAULO; Comentarios al Edicto, libro XVII.

(i) publicum, RaL


(2) respondrunt otros. (6) cogltur lb¡, fiat.
(3) VIlI.,HaL. (7) absistere, otroi en Hal.
(4) L Ho.l. (8) XXII., Va¡.
(5) iii., fiat. (9) XVIIL, Ha¿.

418 DLGESTO.—LIBRO y: TÍTULO 1

Quurn Praetor unum OX pluribus indicare vetat, —Cuando el Pretor veda á uno entre varios que
ceteris id eommittere videtur. juzgue, so entiende que encomienda esto 4 los
demás.
§ 1.—ludiccm dare possunt, quibus hoe Lego, § 1.—Pueden nombrar juez aquellos 4 quienes
vel Consitntione, vel Renatusconsulto concedí- se concede esto por Ley, O Constitución, ó Senado-
tur. Lege, siut Proeonsuii. Is quoque, cuí man- consulto. Por Ley, como al Procóns)i]. También
daLa est iurisdictio, indicem daro potest, tit sunt aquel 4 quien se confirió jurisdicción puede nom-
legati Proconsuluni; itere bi, quibus id. more (1) brar juez, como son los Legados de los Procónsu-
conce.suni caL propter vim iinperii, sicut Prefe- les; también aquellos 4 quienes está esto permiti-
ctus Urbi ceterique Rornao Magistratus. do por la costumbre por virtud del poder de su
imperio, como el Prefecto do la Ciudad y los de-
más Magistrados de Roma.
§ 2.—Non autOm omnes indices dan possunt ab § 2.—Mas no todos pueden ser nombrados jue-
his, qui ludida dandi ms habent; quidam cnhn ces por aquellos que tienen facultad de nombrar
lege impediuntur, ne indices sint; quidam natura, Juez; porque algunos están impedidos por la lóy
quídam moribus. natura, ut surdus, mutus, et de ser jueces; otros por la naturaleza, y otros por
perpetuo furiosus, et impubes, quia indicio ca- las costumbres. Por la naturaleza, como el sordo,
rent. Lego impeditur, qui Seuatumotua cgt. Mo- el mudo, y el perpétuamente furioso, y el impúbe-
i'ibns feniiu,e, et servi, non quia non habent iu- ro, porque carecen de juicio. Por la ley está im-
dicium, sed quia rocepture est, ut civilibug officiis pedido el que fué removido del Senado. Por las
non fungantur. costumbres, las mujeres y los esclavos, no porque
no tienen juicio, sino porque está admitido que
no desempeñen cargos civiles.
§ 3.—Qui possunt case indices, nihil interest, § 3.—Nada importa que los que pueden ser jue-
in potestate, an sui lunis sint. ces estén bajo potestad, ó sean de propio derecho.
13. GAiUS libro VII. ad Edicum proninei ale 13. GAYO; Comentarios al Edicto provincial, li-
(2).—In tribus istis iudiciis, farniliae ereiseu.ndae, bro VIL—Se pregunta quién se entiende que sea
communi divid nudo, et flnium reguridoram, qune- actor en estos tres juicios, de partición de heren-
ritur, quis actor intelligatur, quia par causa cia, de división ¿e lo común, y de sefialamiento
omnium videtur. Sed magis placuiL, cure vid crí de limites, porque parece igual la condición de
actorem, qui ad iudicium provoeasset; todos. Pero se prefirió que se considerase actor al
que hubiese provocado al juicio;
14. UiPxANus libro II. Disputationum. - sed 14. Ui4PIAlo; Diap ui as, libro 11.-poro cuando
quuln ambo ad iudicium provocaitt, sortC res di- ambos provocan al juicio, suele resolverse el caso
cern.i solet. por la suerte.
15. InuM libro XXI. ad Edietwn.—Filiusfarei- 15. EL MISMO; Comentarios al Edicto, libro XXI.
lías mdcx si litem suam faciat, in tantarn quanti- —.El hijo de, familia, juez, si hiciera suyo el plei-
tatem tenetur, quae tunc in peculio fuit, quu.m to, se obliga 4 tanta cantidad cuanta tuvo en su
sententiani dieebat. - peculio al tiempo que pronunciaba la sentencia.
§ 1.—ludex tune litem suarn facere intelligi- § 1.—Se entiende que el juez hace suyo el plei-
tur, quuni dolo malo in fraudem legis sententiani to, cuando con dolo malo hubiere pronunciado
dixerit. Dolo malo autem videtur hoc facere, si sentencia en fraude de la ley. Pero so considera
evideus argutLtur cius vel gratia, vol inimicitia, que hace esto con dolo malo, si se probare ó su
vel etiam sordos, nL veram aestimationem litis evidente fa-von, 6 enemistad, O también soborno,
praestare eogatur. para que so le obligue 4 responder de la verdade-
ra estimación del pleito.
16. IDEM libro V. ad Edictum. - lulianus au- 16. Ei. mismo; Comentarios al Edicto, libro V.—
tem in heredem iudieis, qui litem suam fecit, pu- Mas opina Juliano que compete acción contra el
tat actionem competere. Quae senteutia vera non heredero del juez que hizo suyo el pleito. Cuya
est, et a multis notata est. opinión no es verdadera, y ha sido censurada
por muchos.
17. JDEu libro XXII. (3) ad Edictum.—Iulia- 17. EL MISMO comentarios al Edicto, libro
ims ait: si alter ex litigatoribus iudicern solure XXII.—Diee Juliano; si uno de los litigantes ha-
heredem, vel ex parte feeerit, alma ludex neces- bicro hecho al juez su heredera único, ó parcial,
sario sumendus cgt, quia iniquum cgt, aliquem necesariamente se ha do nombrar otro juez, por-
sime reí iudiccm fien. que es injusto que alguien so haga juez de causa
propia.
18. IDEM libro XXIII. (4) ad 1dictum.—Si Ion- 18. EL MISMO; comentarios al Edicto, Libro
gius spatium intereessurum cnt, - pmo minus in- XXIII.---Si hubiere de transcurrir más largo es-
dex datus operam possit daro, mutari cure iubet pacio de tiempo, sin que el juez nombrado pueda
Praetor, boe cst, si forte oceupatio aliqua iudi- conocer del pleito, el Pretor manda cambiarlo,
cern non patiaLlir operara iudicio daro incidente esto es, si acaso alguna ocupación no permitiera

(1) more, omftela HaZ (3) XXI., UOI,


(2) GSIOB sU Edictum publlcum, Mal. (4.) XXII., ifal.

DIGESTO.—LIBRO V. TtTULO 1 419
jnrmitate, vol necessaria profeeionc, vol roi al juez consagrarse al pleito por sobrevenirle en-
Uae f,uniliaris periculo. fermedad, ó por partida necesaria, ó por peligro
de sus propios intereses familiares.
§ 1.—Si íiliustamilías ex aliqna noxa (1), ex § 1.—Si el hijo de familia quisiera litigar por
qua patri actio competit, volit experiri, ita de- algún daño, por el cual compete acción á su pa-
mum permittiinhlS ci agore, si non sit, qui pa- dre, tau sólo le permitimos que demande, si no
tris nomine agat. Nam et luliano placet, si fihius- hubiera quien ejercite la acción ea nombre del
familiaS legationis vol studioriim gratis aborit, padre. Porque también á Juliano parece bien,
et vel furturfl vol damnum injuria (2) passus sit, que, si ci hijo de familia estuviere ausente
pos50 enir' utili ludicio agere, no, dum pator ex- causa de Legación ó de estudios, y hubiere sufrido
spectatur, impunita sint maleficia, quia pator hurto ó daño con injuria, pueda él ejercitar la ac-
vanturus non c.st, vol, duin venit, se snbtrabit is, ción util, no sea que, mientras os esperado el pa-
qui noxam coinniistt. Unde ego semper probavi, dre, queden impunes los delitos, porque el padre
itt, si res non ex maleficio vcniat, Sed ex contra- no ha de volver, ó porque, mientras viene, se es-
ctu, clebeat fihius (3) agere utili ludido, forte de- capa el que causó el daño. Por lo que siempre
positum repeteus, vol mandaU agaus, vel peen- aprobó, que si la cosa no proviniera de delito, sino
niam, quam eredidit, petens, si forte pater in de contrato, deba el hijo ejercitar la acción util,
provincia sit, ipse autem forte Romae vol etudio- acaso reclamando un depósito, ó demandando por
ruin causa, vol alia justa ex causa agat; no (4, un mandato, ó pidiendo el dinero que prestó, si
j oi non dderimus actionem, futurum sit, ut im- tal vez estuviese el padre en una provincia, pero
pune fraudem patiatur, at egestate Roinae labo- quizá él residiera en Roma ó por causa de estu-
ret visticulo suc non recepto, quod ad surntum dios, ó por otra justa causa; no sea que, si no lo
pater ci destinaverat. Et finge senatorcin cese fi- di(-- l,mos acción, haya de suceder que impunemen-
Iiurnfaniilias, qui patrem habet Iii provincia, non- te sufra el daño, y padezca nevcsiclad en Roma
nc augotur utilitas por dignitateni? por no haber recibido las asistencias que para la
manutención le habla destinado su padre. Y supón
que os Senador el hijo de familia, que tiene su pa-
dre en una provincia; ¿acaso no aumentará la
utilidad por razón de la dignidad?
19. IDEM libro LX. ad Edictum. - Heras ab- 19. EL MISMO; Comentarios a! Edicto, libro LX.
sons lb¡ defençlcndue e.st, ubi dcfunctus debuit, —El heredero ausente ha de ser defendido alli don-
et convenienclus, si ibi inveniatur nulloque suo de debió serio el difunto, y ser demandado, si silí
proprio privilegio excuSatur. se encontrara y no se excusase por algún privile-
gio propio.
§ 1.—Si quis tutelam, vol euram, vel ncgotia, § l.---Si alguno administró en cierto lugar una
ve! argentariam, vel quid aliud, unde obligatio tutela, ó una curatela, ó negocios, ó un banco, 6
oritur, corto loci (5) administravit, et si ibi do- alguna otra cosa, de donde nace una obligación,
micilium non habult, ib! se debebit defendere, et y si sffl no tuvo su domicilio, deber& defenderme
si non defendat noque Ibi dom!eilium habeat, bo- sil, y si no se defendiera ni tuviera ah su domi-
na poseideri patio tur. cilio, sufrirá que sus bienes sean poseidos.
§ 2.—Proinde et si merece vondidit corto boj, § 2.—Por tanto, también si en cierto lugar ven-
ve! disposuit (6), vol eomparavit, videtur, nisi dió, ó expuso, ó compró merc.anclas, si no convi-
alio boj ut defenderet, convenit, ibídem se defen- no en que se defenderla en otro lugar, se entiende,
dore. Numquid dicimus, eum, qui a mercatore que se defiende allí mismo. ¿Decimos, por ventu-
quid comparavit advena, vol ci vendidit, quem ra, que el que compró alguna cosa á. un mercader
scit indo confestimprofectur-uni, non oportet (7) ambulante, ó se la vendió á quien sabe que al
ibi bona possidere (8), sed doniidiium saqui cius? punto ha de partir de allí, no conviene que posea
st si quis ab co (9), qui tabernam vol ofuicinam ahí los bienes, sino que siga al domicilio de éste?
corto loei conductam habuit, in ea causa est (10), ¿mas si alguno compró al que tuvo tomada en
ut ilhic conveniatur? quod magis habel rtionom. arrendamiento en cierto lugar una tienda á ofici-
Nam ubi sic venit, ut confestim discada!., pias! a na, se halla en el caso de que allí sea demandado?
viatore emtis, vol co, qui tra.nsvehebatur (11), vol Esto es más razonable. Porque cuando vino uno
co, qn! itpsaXst [praeternavigat], emit, durissi- con el propósito de marebarse en seguida, habien-
mum c5t, quotquot locis quis navigane vol ¡ter fa- do sido como compradas bes cosas á un viajero, ó
ciens delatus est, tot lodo se defendi (12). At si las compró uno del que era transportado, 6 del
quo constitit, non cuco jure domieilii, sed tabor- que pasa navegando, es dur!imo que cualquiera
nulam, pergulain, horrciim, armarium, officinam se defienda en tantos lugares por cuantos fuá lle-
conduxit, ibiq'uc distrxit, egit, defendere se co vado navegando 6 caminando. Pero si se detuvo
loci dobbit. cii alguno, no digo por derecho de domicilio, sino
porque tomó arrendada una tiendecilla, un mos-
trador, un almacén, una anaquelería, 6 un taller,
y aidí vendió, y habitó, deberá defenderse en
aquel lugar.
§ 3.—Apud Labeonem quacritur, si horno pro- * 3.—Inquiérese por Labeon, que si un hombre

(1) causa? Hal.


(2) vol lniurlam, Ha?. (7) oportere, Ha!. Vu!g.
(6) si ras moneat,, nec ex maleficio - contractu ifebeatur, S) posslderI, Taur.
áltus possit aere, Ri2. (9) coniparavit, inserto ita!.
(4) Nam si, Vulg. (1(1) essc, [Tal.
(6) loco, ti así snuchas veces, Haz, (11) emtis—tranvehebntnr, ome!a Ha!.
(6) deposult, Vug. (12) defendore, acertad.ni.esie Ha!.

420 DIGESTO.—LIBRO Y TITULO 1

vincialis servum institorem vendondarum mor- de una provincia tuviera en Roma de factor un
eiimi gratia Roxnae habeat quod cum co servo esclavo para vender sus mercanclas, lo que con
coutractum est, ita habenclum atque si cuin do- este esclavo se contraté se ha de reputar como si
mino eontractum sit; quare fbi 80 d.ebebit de- so hubiera contratado con su señor; por lo que al!í
fondero. deberá defenderse.
§ 4.—Illud sciendum est, cuni, qui ita fnit obli- § 1.—Ha de saberse, que el que se obligó en es-
gatus ut in Italia solveret, si ja provincia ha- tos términos, que pagarla ea Italia, si tuvo su do-
buit domiiIium, utrubique posse convenir¡, et micilio en una provincia, puede ser demandado
hie. el ibi; et ita et luliano, et multis .aliis vide- en una y otra parte, tanto aquí, como allí; y al les
lar. parece también á Juliano, y ti otros muchos.
20. PAULUS libro VIII. adEdictum—Omnem 20. PAULO; Comentarios al Edicto, Libro LVIII.
obligationempro contracta habendain existiman- —Se ha de tener entendido que toda obligación
dum cst, ut, ubicunque aliquis obligetur, et con- ha de ser considerada como contrato, para que
trahi vidoalur, quamvis non (1) ex crediti causa en cualquier Jugar en que alguien se obligue, se
debe atar. entienda también que se celebra contrato, aun-
que no se deba poi' causa de un préstamo.
21. ULPIANUS Libro LXX. ad Edictum.—Si de- 21. U LPI A NO; Comentarios al Edicto, libro
bitorí
biten meo velim actionom edre, de-
probandum cnt, LXX.—Si yo quisiera manifestar ti mi deudor mi
si fateatur se debere,paratumque dicat sobrero, acción, habrá de aprobar, si confesara que de-
audiendum 6am; dandumque dicin eum compe- be, y dijera que está dispuesto ti pagar, que haya
tenti cautela ad solvendam pccuuiam; noque enim de ser oldo; y que se le haya de dar plazo, con la
magnum damnu.m est in mora modici tempori. correspondiente caución, para pagar la cantidad;
Modie'tun autem tempus hie intelllgendum cst, porque no hay grande perjuicio en la demora de
quod post condmnationem reis indultum ost. ro Be ha de entender aquí por
corto tiempo. Pe
corto tiempo, el que se lea ha concedido ti los reos
después de la condena.
22. PAULUS Libro III. ad PLauium, - Qui non 22. PAULO; Comentarios á Plaucio, Libro EL—
cogitar in aliquo loco iudieium pati, si ipse fbi El que no está obligado ti aceptar un juicio en al-
agat, ooit'u.r excipere actiones, et ad eundem tu- gún lugar, si él mismo demandase allí, está obli-
dicom mitti. gado ti defenderse de las acciones, y ti remitirse
al mismo juez.
23. IDEM Libro Vil. (2) ad Flautium. - Non 28. EL MISMO; Comentarios d Plaucio, libro VII.
potest videri ja iudicium venisse Id, quod post lu- —4o puede entenderse que ha sido comprendido
diciuin acceptuni accidissot ideoque alla interpol- en el juicio lo que hubiese acontecido después
latione opus est. de contestada la demanda; y por tanto, hay nece-
sidad de otra demanda.
24. IDEM libro XVII. (3) ad Plautium. - Non 24. En MISMO; Comentarios 4 Flaucio, Libro
alias fu ces, quos Princeps cvoeavit, Romas com- XVII.—Contra aquellos, ti quienes øl Principe lla-
petit actio, quam si hoc tempore contraxerint. mó, no compete en Roma acción de otro modo que
si en este tiempo hubieren contratado.
§ 1.—Legati (4) ex delictis in legatione com- 1.—Los Legados están obligados ti soportar
missis coguntur iudiciuin Romae pati, sive ipsi en Roma el juicio por los delitos cometidos en la
admiserunt, sive servi corum. legación, ya si los cometieron ellos mismos, ya si
SUB esclavos.
§ 2.—Sed si postulatur in rem actio adversas § 2.—Pero si se demanda una acción real contra
legatura, numquid dauda Bit, quouiam ci prao- l Legado, ¿se dará acaso, puesto que esta acción
scnti possessione hace actio esi? Cassius rospon- es poruna posesión de presente? Cassio respondió,
dit, sic servandum, ut, si subducatur niinisterium que se ha de observar esto, que si se le privara de
ci, non sil coneedenda actio; si vero ex multis algún servicio, no se ha de conceder la acción; pero
servís de uno agatur, non sil inhibeuda. lulianas, que si se tratara de solo uno de muchos esclavos, no
sino d]stinctione denegandam actiononi; merito, ha de ser denegada. Juliano dice, que sin distin-
ideo enim non datar actio, no ab offlcio suscepto ción se ha de denegar la acción; y con razón, por-
1 egationis avocetur. que no se da la acción precisamente para que no
se distraiga de la legación que tomó ti su cargo.
25. JuLxus Libro I. Digestorum.—Si legatio- 25. JULIANO; Digesto, libro 1.—Si en el tiempo
ala tempore quis servum ve! aliam reni emerit, de su legación hubiere comprado alguien-un es-
aut ex alfa causa possidere coeperit, non inique clavo ú otra cosa, ó por otra causa hubiere co-
cQgetur cias nomine iudiciuin aecipere; autor menzado ti poseer, sin injusticia será obligado ti
cuira potestas dabitur legatis sub hac apecie ros aceptar un juicio en su nombre; porque de otro
alienas domuni auferendi. modo se dará ti los Legados facultad para llevarse
con este pretexto cosas ajenas ti su casa.

(1) nm om,teIa Hal.


() XVII., Rae.
(3) XVIII., saZ. (t) Delegati, cintigUa,ne*4e en 4 cddice .S'I., .Sr

DIGESTO.—LIBRO V: TITULO t 421

PATJLUS libro XVII. (1) ad Flautium.— De 26. PAULO; Comentarios á Plaucio, libro XVII.
26.
eo autem, qui adiit hereditateni, Oassius seribit, —Mas respecto de aquel que adió una herencia,
quamviS Romac adlierit hcreclitatem, non compe- escribe Cassio, que aunque en Roma hubiere adi-
ere iii eum actionem, no impediatur 1egatio et do la herencia, no compete acción contra él, para
hoc verum est. Sed ncc legatarlis datuy actio, sed que no se le impida su legación; y esto es verdad.
nisi satisdet, mittunttLr iB possessionem rerum Pero ni aun á los legatarios se da acción, mas si
herCditari&rni4 quod cf in bereditariis ereditori- no diese fianza, son puestos en posesión de los
buS diconduin est. bienes do la herencia; lo que también se ha de
decir respecto á los acreedores de la herencia.

27. IIJLIANUS libro 1. Digestorurn.—Quid enim 27. JULIANO; Digesto, libro I.—Porque ¿qué
prohibet, legAtum publico munere fungi, et acto- impide que un Legado desempeñe su cargo pú-
rem custodiae causa in posSesSiOflC (2) rerum he- blico, y que por via de custodia esté el actor en
redit&ri&rum 6550? posesión de los bienes de la herencia?

28. PAULIJS libro XVII. (3) cid Plautium..—Sed 28. PAULO; Comentarios d ¡'laucio, libro XV1I.
oL si restituatur ei horeditas ex Trebel]iano, actio —Pero tampoco si se le restituyera á él una he-
in uin non dabitur, aire aponte, sive coactus he- rencia en virtud del Senadoconsulto Treboliano,
re4i cern adierit; cornmodius enim est, reddi qui- no se dará acción contra él, ya la hubiere adido
deni ci hereditatem, perinde auteni habendum ac el heredero v-iuntariamente, ya obligado; porque
si ipso adiisse.t bereditatem. es más conveniente, que verdaderamente se le de-
vuelva á él la herencia, y que haya de sor consi-
derado como si él mismo hubiese adido la herencia.
§ 1.—Contra si legatus tempore legationis adie- § 1.—Al contrario, si el Legado hubiere adido
rif et restitucrit, datur in fideieommissari-am actio, y restituido la herencia durante su legación, se
ec exeeptio Trebelliani obstat ex persona lega- da acción contra el fideicomisario, y no obsta la
ti, quia hee legati personale bcneficium est. excepción del Senadoconsulto Trebeliano por la
persona del Legado, porque este beneficio es per-
sonal del Legado.
§ 2.—Ex quib'us autem causis non cogitur lo- § 2.—Mas por las causas porque no es obligado
gatas indictum accipere, ncc jurare cogendus un Legado á aceptar un juicio, tampoco ha de ser
est, se dare non oportere; quia hoc insiurandunt precisado á jurar que él no debe dar; porque este
in locum litis eontestatae succedit. Juramento se subroga en lugar de la contestación
de Ja. demanda.
§ 3.— Aedium nomine legatus dainni infecti § 3.—Por razón de sus casas debe prometer el
promittere debet, ant viciuum ad.mittcre in pos- Legado por el dafio que amenazan, ó admitir á su
sesSlOfleJl1. vecino en la posesión de ellas.
§ 4.—Sed et si dies actionis exitura cnt, causa § 4.—Pero también si estuviere para trancn-
cognita adVejBUS eum iudicium Praetor dare de- rnir el día de la acción, debe el Pretor, con cono-
bet, ut lis contestefur, ita uf in provincia trans- cimiento de causa, dar acción contra él, para que
feratur. se conteste la demanda, á fin de que en tal estado
se transfiera És su provincia.
§ 5.—Si paterfamilias mortuus esset relicto uno § 5—Si hubiese muerto un padre de familia
filio cf iixore praegnante, non recto films a debi- habiendo dejado un hijo y quedando embarazada
toribu.a partem dimidiain croditi petere potest, su mujer, el hijo no puede con justicia pedir á los
quamvis postea unas films natus sit, quia pote- deudores la mitad de un crédito, aunque después
rant plures nasci, quum per rerum naturain ecu- haya nacido un solo hijo, porque podían nacer
tum fucrit, unum nasci. Sed Sabinus, Cassius, más, aun cuando fuere cierto que en el orden natu-
parteni quartam peti debutase, quia iucertum es- ral de las cosas nace uno solo. Pero Sabino y Cas-
set, un tres nascerentur; nec rerum naturain iii- sio dicen, que debió pedirse una cuarta parte,
tuendain, in qua omnia cena essent, q'num futura como quiera que fuese incierto si nacenian tres;
utique fieront., sed nostram inscientiam a.dspici y que no se debia atender á la naturaleza de las
debere. cosas, en la que todas las cosas serian ciertas
luego que efectivamente se hubiesen realizado,
sino que se debe mirar á nuestra ignorancia.
29. IDEM libro VIII. ad Plautium.—Qui appel- 29. EL MíSMO; Comentarios á Plaucio, libro
lut prior, 4) agit. VIII.—El que primero apela es actor.

30. Muci.us libro L Di9estorum.— Ubi ae- 20. MARCELO; Digesto, libro 1. - Donde una
ceptum (5) est semel iudicinm, ibi et finem acci- vez fiié aceptado un Juicio, alli también debe
pero debet. terminar.
31. CELSLJS libro XXVII. Diçjestorum. - Si po- 81 CELSo; Digesto, libro XX VH. el deman-
titor plures liereds reliquenit, unusque eorum dante hubiere dejado muchos herederos, y solo
indicio egenit, non cnt verum totam rem, quae uno de ellos hubiere demandado enjuicio, no será
in priore indicio funit, deductam esse; neo euiin verdad que se haya deducido en él la totalidad del

(1) XVIII., iia. -


( poSesslonB1fl, HaZ. (4) prior, Inserla la VuLg.
(3) XVflI., Ha?. (5 coeutum, Hal. Yulg.
Tomo 1-54

42 »JGEBTO.—LIBRO y: TITULO 1

quisquam alienaln actionem in iudiciurn invito negocio que lo hubiere sido en el juicio anterior;
coherede perducere potest. porque nadie puede producir en juicio la acción
ajena contra la voluntad de su coheredero.
82. ULPIANtJS Libro I. de officio ConsuLis. (1)— 32. ULPIANO; Del cargo de Consul, libro I.--Si
Si index, ciii certa tempora praestita erant, de hubiere fallecido el juez á quien se le habla seña-
cescrit, et allis in locum cius datus fuerit, tanta lado tiempo determinado, y en su lugar se hubie-
ex integro tenipora ¡ti persona cius (2) praestitu- re nombrado otro, entenderemos que respecto &
ta () inteffige.mns, quamvis Magistratus :omina- la persona de éste se ha soilalado de nuevo otro
tim hoc in sequentis datione non expresscrit ita tanto tiempo, aunque el Magistrado no hubie-
tamen, it legitimuni tenpus non exccdat. re expresado determinadamente esto en el nom-
bramiento del segundo; pero esto con tal que no
exceda del tiempo legitimo.
33. MODSSTINUS libro III. RejuLanum. - Non 38. MODnsrXNO; Reglas, Libro 111.—No se en-
videtur Ii iudiceni consonsisse, qui cdi sibi genus tiende que consintió en un juez, el que pretendo
apud cn.udein iudicem desiderat actionis. ante el mismo juez que se lo manifieste cl género
de la acción.
34. JAvobixus Libro XV. ex Yassio.—Si is, qui 84. JAvonuNo; Doctr ina de Cas.qio, libro XV.—
Romae iudicuurn acceperai deccssit, heres cus, Si falleció el que habla aceptado un juicio en Ro'
quamvis dorniciIium traus mara habet, Romae ma, su heredero, aunque tenga su domicilio al
Lamen defendi d.ebet, quia succedit Ii chis loeum, otro lado del mar, debe, sin embargo, defonderse
a quo hercs rolictus est. en Ronia, porque sucede en el lugar de aquel por
quien fué dejado heredero.
25. ID1M libro X. Epistoarurn. (4)—Non quem- 35. EL MISMO' Epístolas, Libro X.—Áøl como
admodum fideiussoris oblign.tio in pondenti potest puede estar ponlicnte la obligación de un fiador,
0850, et vel in futurum coneipi, ita iudicium in ó so puede también formular para lo futuro, no
pendonti potest esse vel de hi rebus, quae postea puede del mismo modo estar pendiente el juicio,
in obligationem advent.urao sunt. Nam neminem ó versar sobre aquellas cosas que después han do
puto dubitaturtnn, quin fldeuussor ante obligatio- comprenderse, en la obligación. Porque creo que
nom ve¡ aeeipi possit; iwttchum vero antoquaflL nadie dudará que se pueda aceptar fiador antes
aliquid dobeatur, non posse. de la obligación del obligado; pero que no puede
haber juicio antes que se deba alguna cosa.
26. CALLI8TflATt;5 libro 1. Cognitionum. - lE- 36. CaL1STRAT0; Tratado del" Jurisdicciones,
terdum ex iustis causis et ex certis peisonis sus- libro 1.—A veces por justos motivos y por consi-
tincudae sunt cognitiones, veluti si instrumenta deraelóti á ciertas personas se ha de suspender el
litis apud eos essc dicantur, qui Eeipubfleao cau- conocimiento de los pleitos, por ejemplo, si se di-
sa abenunt; idque Divi Fratres in hace verba re- jera que los documentos del litigio se hallan en po-
scripsennnt «Humanum ost, propter fortuitos ca- der do aquellos que estuvieren Ausentes por causa
sus dilationein accipi, veluti quod pater litigator do la República; y esto respondieron por rescripto
flliuin vol flhiam, vol uxor virum, vol films paren- los Divinos Hermanos, en estos términos: «Es hu-
tein amiscrit (5), et iii sírnilibus causis cognitio- mano que se conceda dilación por casos fortuitos,
nem ad aliquem mdum 8u5tifloniD. por ejemplo, porque el padre que litigaba hubie-
re perdido un hijo ó una hija, 6 la mujer el mari-
do, 6 ci hijo su padre ó madre, y que en tales ca-
sos se suspenda por algún tiempo el conocimiento
del litigio».
L—Senator si negotiis ahenis se obtulerit in 1.—Si un Senador se hubiere encargado en
provincia, non debet iudicium recusare negotio- una provincia de negocios ajenos, no debe rehu-
nun gestorum; sed actionem eum excipere (6) sar el Juicio do la gestión do negocios; sino que,
oportere Tulianus rospondit, quum sua spoiite si- respondió Juliano, debe contestar la demanda,
bi Jaanc obligationem contraxonit. puesto que por su voluntad habla contraído para
sí esta obligación.
37. IDIIM libro V. cogni.tionum. - Si de vi et 37. EL Mismo; Tratado de las Jurisdicciones,
possessioiiü qitaeratur, pnius cognoscendum do libro V.—S1 se litigare sobre actos de fuerza y
vi, quam de propriotate re¡, Divus lladnianus rq sobro la posesión, primeramente se ha de conocer
(7) /reipublicae ThessalorumJ, de los actos de fuerza, que de la propiedad de la
graceo rescripsit. cosa, contestó en griego por rescripto el Divino
Adriano ti la República de los de Tesalia.
38. Lionuus Rurius libro IV. Regularum.— 38. Licnuo RuFto; Reglas, libro IV.—Lo que
Quoci legatar, siquidern per personalem actionem se lega, si se exigiese por medio de acción perso-
exigetur, ibi dan dobet, ubi est, nisi si dolo malo nal, debe darse allí donde está, 4 no ser que con

(1) libro Y. de officlle procoiisulum JJa.


(2) tantndni ex intogro temporle lit per8onam Hes. (5) .Ft. en (a escrura or(giaal, Br.; amIsit Taur.
(5) praestita, otros en Br. tI) reelporo, P244J.
(4) iiciaioXv, (7) opot)UoV, Has.

DIGESTO,—LIBRO Y. TÍTULO 1 423

hercdis subductum f-lleriti tunc enini ibi dan de- dolo malo del heredero hubiere sido trasladado;
bot, ubi peLitur. Practerea quod pondere, aut nu- porque eutortces debe darse alli donde so pide.
mero, aut mensura continetur, ibi dan dobet, ubi Además, lo que se contiene, en pise, ó número, ó
petittlr, nisi si adiectum fucnit: «Ccntum modios medida, debe darse allí donde se pide, á no ser
ex illo berreo», aut: VLfl arnpboras CX lijo dolo» que se hubiere añadido:«Cien modios de aquel
(1). Si aideni per in rem actionem leg'atum pe- granero», 6 «ánforas do vino do aquella tinaja».
tetur, etialil ibi poti debot, ubi VCH est. Et 5j mo- Mas si se pidiere el legado por acción real, tain-
biliS Bit res, cd exhibonclum agi cuin herede pote- bión debe pedirse alli donde está la cosa. Y si la
nt, ut exhibeat rem; sic enim vindican a lega- cosa fuera mueble, se podrá intentar contra el
tarjo potcnit. heredero la acción de exhibición para que exhiba
la cosa; porque as¡ podrá ser vindicada p01' el
legatario.

89. PipiNIANTJS libro III. Quaeslionun.—Quum $9. PAPENIANO; Cuestiones, Libro hI.—Cuando
furiosUs index addicitur (2) non ideo miiius iii- so nombra un juez que está loco, no dejará de ha-
diciurn ant, quod hodie non potest indicare, 'at ber juicio precisamente porque en el dia no pue-
5eilicet suae mentis effctus quod scntentiae di- de juzgar, puesto que la sentencia que hubiere
xenit, ratum Bit; noque enim in addieeudo prao- pronunciado vuelto á su juicio es válida; porque
5fflti( vol seicutia iudicis neeessaria cst. ni al nombrarlo es necesario que está presento ú
que Lo sepa ci juez.
1.---Qui icgationis causa Romam venit, ex § 1.—El que vino á Roma con motivo de una
qualibet causa fldeiuberc potest, quum privilegio legación puede ser fiador por cualquier causa,por-
suo, quum Bit in Italia contractum, uti non potest. que no puede usar de su privilegio habiéndose
hecho el contrato en Italia.
40. IDEM libro 1V. Quaestionura. - Non quid- 40. Ej.. MISMO, Cuestiones, libro IV.—No todo
quid indicis potestati permittitur, 14 subiieitur lo que se permite á la potestad del juez está su-
iuris nocas sitati. jeto á la necesidad del derecho.
§ 1.—ludex si quid adversus legis praeeepturn § 1.—El juez, si al juzgar huhire omitido con
Iii iudicando dolo malo praetermisenit, legem dolo malo alguna cosa contra el precepto de la
offendit ley, ofende á la ley.
41. IDEM libro XI. Quaestionum.— In omni bus 41. EL MISMO; Cuestiones, libro XI.—En todos
bonse fidei iudiciis, quuin nonduni dios praestan- los juicios de buena fe, cuando aun no ha llegado
dae pecunine venit, si agat aliquis ad interpo- el día del pago de una cantidad, si alguno de-
nendam cautionem, ex insta causa condemna- mandara que se preste caución, se hace la conde-
•LiO fit. na en virtud de justa causa.
42. IDii libro XXIV. (3) Quaestionum. - St 42. EL MISMO; Cuestiones, libro XXIV.—Si la
uxor o. legato Romae divertenit, dotis nomine de- mujer Be hubiere divorciado del que como Legado
fendendum Romue virum, responsum est. estaba en Roma, se respondió, que respecto á la
dote el marido ha de defenderse en Roma.
43. IDEM Libro XXVII. (4) QLaestionum. - 43. Er.. MISMO; cuestiones, libro XXVIL—E1
Eum, qui insulam Capuac fien () certo tampore que estipuló que dentro de cierto tiempo se le hi-
stipulatus est, ao finito quocunque toco agere pos- ciera una casa en Cápua, es sabido que, transcu-
sein id, quod interest, constat. rrido aquél, puede demandan en cualquier lugar
por aquello que le interesa.
44. IDEM libro II. Eesponsorum.—Non ideirco 44. EL MISMO; Respuestas, libro 11.—No se im-
tudicis officium impeditur, auod quidam ex tato- pide el ministerio del juez precisamente porque
nibus post litem adversus omnes inehoatam Rei- algunos de los tutores, después de incoado el liti-
pitblicae causa abesse cocperunt, quurn praesen- gio contra todos, han comenzado á estar ausen-
tium et eorurn, qui non defenduntur, ad'miuistra- tes por causa de la República, como quiera que
tio hcerní et aestimani possit. pueda separarse y estiniarse la administración de
los presentes y de aquellos que no se defienden.
§ 1.—Quum postea servus apparuit, cuius no- § 1.—Cuando después ha aparecido que es es-
mine par proeuratorcrn fuerat aetum, absolvi de- clavo aquel en cuyo nombre se habla demandado
bitorem oportot. Qune res domino quandoque pormedio de procurador, debe absolverse al dcu-
propriam litem inferenti non obstabit. dor.Lo cual no le obstara á su sefior al promover
cuando quiera el pleito en nombre propio.
45. IDEM Libro IIT. (6) .7leponsorunI.—Argeu- 45. Er.. MISMO; Respuestas, libro 111.—Al ban-
tarium ubi contraetuni cgt, convenir¡ oportct, quero debe demandárselo donde se hizo el con-
neo in hoc dilationem, nisi ex insta causa, dan, trato, y en esto no se ha de dar dilación, sino
ut ex provincia codices affcrantur. Idem in actio- por justa causa, para que de una provincia se trai-
no tutelue placuit. gan los libros. Lo mismo se estableció respecto l
la acción de la tutela.

(1) ampbras centum ex tilo dolio dan velo», V4g. (4) XXIV., Hai.
(5) addtur, y al md» adelante, ¡Ial. (5) lIen, omtela ¡Ial.
(3) XXIII., Hal. (6) IV,, Ua2.

424 DIGESTO.—LIBRO y: TITULO 1

§ 1.—Nomine puellac tutoribus in provincia § 1.—Condenados en una provincia los tutores


condernuatis euratores puel[ae iudieaturn Romae en nombre de la menor, los curadores de la me-
facere coguntur, ubi mutilain pecuniam mater nor est á n obligados * cumplimentar la sentencia
aceepit, ciii filia heres extitit. en Roma, donde recibió el dinero prestado la ma-
dre, de quien quedó heredera la hija.
46. PAULUS libro II. Quaestionum. hudex da-
— 46. PAULO, Cuestiones, libro 11.—El juez nom-
tus in oodem offlcio permanet, licet furero coepe- brado permanece en su mismo cargo, aunque hu-
nt, quia recte ab initio iudex adclictus (1) et; biere comenzado á estar loco, porque al principio
sed iudicandi nccessitatem norbus sonti alas re- fué bien nombrado; pero una enfermedad perni-
mittit; ergo mutari debet. ciosa y constante exime de la necesidad de juz-
gar; luego debe ser cambiado.
47. OALLXSTRATUS libro 1. Quaestiontim (2).— 47. CALISTRATO; Jucstioncs,libro I.—Ha de cuí-
Obscrvandum est, no ja mdcx detux, qnem alto'- darse que no sea nombrado juez aquel quenomi-
ra pars nominatim petat, Id enini iniqui exempli nalmente pidiera una de las partes, porque el Di-
case Divus Hadrianus rescripsit, nisi Iioc specia- vino Adriano respondió por rescripto que esto era
liter a Principe ad verecundiani petiti iudiei8 re- de mal ejemplo, á no ser que especialmente fuere
spiciente permittetur. esto permitido por. el Principe, teniendo en consi-
deración el sonrojo del juez pedido.
48. PAULVS libro II. Bespon.orum. Para lite- — 48. PAULO; Resjiuestas, libro U.—Parte de una
rarum Divi Hadriani: To &povaç, iv 43 &pouv carta del Divino Adriano; Durante el afio que
VUt43, 14A tE CaLáyat b1%ny 181ay, p ^ -ce cx»ávtv, 1E ejercen su imperio, no sustenten los Magistrados,
odvwv, jis tspL 4v 7t07COL 3) xo ciop Etv ya demandando, ya defendiendo enjuicio, ni cau-
p:urw (3). E&v Zá f dpX-, cd totç sa propia, ni la de aquellos cuya tutela ó curatela
cp5 Oó p&tiyOVtÇ, XZ tOtÇ pElyo9oL 1p(5 aG-CO DQ administran. Pero tan pronto como hubiere trans-
Emy10uç ElvaL 'Cág 8 CX a Q. [2fagistratus (4), quo currido el término de su Magistratura, tengan de-
«nno cum imperio 8ut, neque propriam, neqte recho y facultad para intentar un litigio, no sólo
eorum, quorum tutelam vel euram ge'unt, cau- ellos contra sus deudores, sino también otros con-
sam in iudicio vel agendo, vel defendendo susti- tra elles mismos.
nento. Simulac vero Magi8tratus dies eoierit, non
ipais tantum adversu reos suos, sed etiant aZii
«dv ersus ipaos litem intentare ius fas que cslo] (5).
49. IDEM libro III. (6) Responaorum. Vendí-
- 49. EL MISMO; Respuestas) Libro 111.—Un ven-
ter ab emtore denuntiatus, uit eum evictionis no- dador, intimado por el comprador paraque le de-
mine defenderet, dicit so pnivilegium habere sui fendiera por razón de evicción, dice que tiene el
ludida; quaeritur , an posait litem ab co ludice, privilegio de su propio juez; se pregunta, ¿podrá
apud quem res inter petitorcm et emtorem cee- acaso retirar para su propio juez el litigio del juez
pta 08t, ad suum iudicem revocare? Paiilua re- ante quien el negocio se comenzó entre el deman-
apondit, venditorem enitonis iudieem sequi solero. dante y el comprador? Paulo respondió, que es
cotumbrc que el vendedor siga al juez del com-
prador.
§ 1.—Indices a Praeside dati solent etiam in § 1.—Los jueces nombrados por un Presidente
tenipus successorum cius (7) durare, et cogi pro- suelen continuar aun durante el tiempo de los su-
nuntiare; casque sententias servan. la cundein cesores de aquél, y estar obligados a sentenciar;
sensum etiani Seaevola respondit. y es costumbre que se cumplan sus sentencias.
Enel mismo sentido respondió también Scévola.
50. ULPIANUS libro VI. (8) Fideico,nmissorum. 50. ULPIANO; Fideicomisos, libro VI.—Si do
—Si lldeieommissum ab aliquo petatur, isque di- alguno se reelamara'un fideicomiso, y dijera que
cal alibi esse inniorem partem bereditatis, non la mayor parte de la h erencia radicaba en otro
cnt ad praestationem compellendus; et ita multis lugar, no sena. compelido A la entrega; y así esta
Constitutionibus cavetur, ut ibÍ petatur fideicoin- prevenido en muchas Constituciones, para que se
misum, ubi niaior para hereditatis cal, nial si pida un fideicomiso uhf donde se halla la ma-
probetur, co loco voluf ase testatoreni fideicom- yor parte de la herencia, í no ser que so probara
missum praestari, ubi petitur. que el testador quiso que el fideicomiso so entre-
gase en aquel lugar en que se pide.
§ 1.—Traetatuin cst do acre alieno, si in ea § 1.—Se ha discutido respecto á las deudas, so-
provincia, ubi fldeieommissnm petitur, plus esset bre si existiendo la mayor parte de las deudas en
aeris alieni, an, quasi maior pars alibi eset, prao- aquella provincia en donde se pide el fideicomiso,
acniptio locum haberet? Sed et hie placuli, nihul ¿tendría acaso lugar esta excepción, como si la
faecre acris alieni nomen, quum non loci sit aca mayor parte de los bienes estuviese en otro Lu-
aheniim, sed universarum facultatum; aes enim gar? Pero también en esto caso se estableció, que
alienum patrimoniuln totum iniminuere constat, nada importaba la existencia de deudas, puesto

(1) additu8,HaS. (C) Ver.idn de la Vu1iata.


2) libro a eognlUonum, HaI. (6) rY., aa.
3) %1VCWC5V, OmUelE Hai (7) els.Ha.
(4) Has. dwi en ¿a veradn: Praeoree. (8) vil., Ha¡.

DIGESTO.—LIBRO V TÍTULO 1 45

non certi loci facultates. Quid tarnen, si forte que las deudas no son de un lugar, sino de la to-
certis ouribuS dostinati.un sit id patiimonium, talidad de los bienes; porque es notorio que las
.nj,puta alinientis praestandis, quac Eoinae prae- deudas disminuyen todo el patrimonio, no los
ari paterfamilias insserat, vel tributi , vel bienes de cierto lugar. Pero ¿qué se diré., si tal
quibusclam aliis inexcusabilibus oneribus, an vez este patrimonio hubíera sido destinado á cier-
possit praescriptio locuni habore? Ele putein iu- tas cargas, por ejemplo, ¿1 la prestación de ali-
5tius die¡, 1013Urn babere. mentos, que el padre de familia habla mandado
que se pagasen en Roma, ú para los tributos, ó pa-
ra otras ciertas cargas inexcusables; podrá acaso
tener lugar la excepción? En este caso opinarla
yo que es más justo que se diga que tiene lugar.
§ 2.—Sed et rescriptum est, ut ji lic fldeieommis- § 2.—Pero también se resolvió por rescripto,
um petatur, ubi doiniciliuni heres habet. QuotieB que se pida un fideicomiso alti donde el heredero
auteni coepit quis fldeieommissuni solvore, non tiene su domicilio. Mas cuando alguno comenzó á
1obest hao praeseriptione uti, pagar el fideicomiso, no puede usar de esta ex-
cepción,
51. MAjUJIANUS Libro viri. in.sti1utnurn. - 51. MARCIANO; Institnta, Libro VIII.- aunque
quamvis ad euni hereditas fucrit devoluta, qui la herencia hubiere sido dejada para aquel que tie-
domiciiium un provincia habet. Sed et Divi Beve- ne su domicilio en una provincia. Pero también
rus et Antoninus rescripserunt, si consense.rit fi- los Divinos Severo y Antonino i spondieron por
deieommisaarius alio loco dare, ne.ccsse habere rescripto, que si el fideicomisario hubiere consen-
sccundurn consensum dare, ubi eonsenserit. tido hacer la entrega en otro lugar, en virtud del
consentimiento tiene necesidad de hacer la entre-
ga donde hubiere consentido.
52. ULPIANTJS Libro VI. (1) Fideicomn.irgorum, 52. ULPIANO; Fideicomisos, Libro VI. - Pero
—Sed et si susecpit actionem fldoicommissi, et también si aceptó contestar L la acción del fidei-
altis defensionibus usus hanc omisit, postea, comiso, y habiendo empleado otras defensas omi-
quamvis ante scntcntiam, reverti ad hane defen- tió esta, después, aunque sea antes de la senten-
sionem non potest. cia, no puede recurrir é, esta defensa,
§ 1.—Si libertis suis tesseras frumentarias cmi § l.—Si hubiere querido que se compren para
volucrit, quamvis maior pars herecUtatis in pro- sus libertos bonos de comestibles, aunque la ma-
vincia sit, turnen Roniae debe.re fideícommiasum yor parte de la herencia se halle en una provin-
solvi, dicenclum est, qunni apparet id tastatorem cia, se ha de decir que, no obstante, el fideieomio
sensisge ex genere eomparationis. debe ser pagado en Roma, puesto que por el gé-
nero de compra aparece que esto fué lo que quiso
el testador.
§ 2.—Sed et si proponas, quibusdam elarissi- § 2.—Pero si dijeses que á ciertos exciarecidi-
mis viris argonti vel auri pondo relicta, et alt simos varones se dejaron libras de plata ó de oro,
suffieiens ad huiusmodi fideicomrnissa Romae pa- y fuera suficiente para tales fideicomisos el pa-
trhnoniurn, hect malor paro totius patnimonii I trimonio de Roma, aunque la mayor parte de todo
provincia Bit, dici oportet, Romas csse praestan- el patrimonio esté en una provincia, también debe
dum; nec enim venisimile est, testatoreju, qni ho- decirse que se ha de pagar en Roma; porque no
norem imabitum volait his, quibus reliquit, tam es verosimil que el testador, que quiso que se hi-
modie.a fideieommLssa in provincia praestari ro- ciera este obsequio é. quienes se las dejó, hubiese
iuisse. querido que tan médicos fideicomisos se nagas en
en la provincia.
§ 3.—Si ea res, quae per fidcicoinrnissum reli- § 3.—Si la cosa que se dejó por fideicomiso es-
cta est, co loci sit, dicen dum oat, non debere tuviera en el mismo lugar, se ha de decir que no
iaesenibi ci, qui petit, quasi maior paro heredi- debe oponerse la excepción al que la pidió, so pre-
tatis alibi sit. texto de que la mayor parto de la herencia se ha-
lle en otro lugar.
§ 4.—Sed si non fidekommissum petatur co lo- § 4.—Pero si en aquel lugar no se pidiera el
ci, sed (2) fldeieommisso satis, videudmu est, an fideicomiso, sino fianza por ci fideicomiso, se ha
hace praescriptio Iocum habeat; et non puto ba- de ver si tendrá lugar esta excepción;y no opino
bero. Quin mio, etsi nihil Bit co loci, attamen lu- que lo tenga. Antes bien, aunque nada haya en
bendum satisdare; quid enim veretur, quum, si aquel lugar, ha de mandarse, no obstante, dar la
satis non dederit, mittatur adversarius in poases- fianza; porque, ¿qué hay que temer, cuando, si
sionem fldeicommlssi servandi causa? no hubiere dado la fianza, es puesto el adversario
en posesión por vía de custodiar el fideicomiso?
53. IInRMOGENIANUS Libro I. Iuris Epitoma- 53, HERM0GENIANO; Epitome dei Derecho, Li-
ruin (3). - Vii (4) certis ex causis adverus do bro 1.—Tan sólo por ciertas causas esta permitido
minos servís consistere permissnm cgt, id cst, si é. los esclavos presentarse en juicio contra sus se-
qni suppressas tabulas testameuti dicant, in qui- ñores, esto es, si dijeran algunos que so hablan
bus libertatom sjbi i'e.lictam asseverant. Item ox- hecho desaparecer las tablas del testamento, en
etioris annonae populi Romani, census etia.m, et las que aseveran que se les habla dejado la liber-

(1) VII Ha. (3) libro II. Iuris ma.


(2) de, naefla ffai. (t) la, (en lug ar de Vix), ¡Ial.

426 DIO]OTO.—LIBflO V TtTULO 1

falsae monetae ci'ixninis reos dominog dotegere tad. También esta permitido A los esclavos descu-
crvis perinissum est. Praeterea fideicornmissam brir que sus señores son reos del encarecimiento
libertatem ab his petent; sed et si qui Buis liumis de los víveres del pueblo Romano, también do
rederntos so, et non manumissos contra placiti fi fraude Cli el censo, y del crimen do monada falsa.
den) assevcrcnt. Liber ctim cese iussus Si ratio- Además, reclamarán de ellos la libertad dejada
nos reddidetit, arbitrum contra dominum (1) ra- en fideicomiso; como también si algunos asegura-
tionibus exeutiendis recto pete.t. Sed et si quis sen que hablan sido redimidos con su propio di-
tidem alicuius clegerit, ub nurnis cius redimatur, nero, y que no hablan sido manumitidos contra l
atque his solutis marnuuittatur, ncc ille oblatam fe de lo pactado. También el que se mandó que
pecuniam suscipere vello dicat, contractus fidem fuera libre si hubiere rendido cuentas, pedirá con
dotegendi servo potests tributa est. justicia contra su señor que se nombre uli árbitro
para examinar las cuentas. Pero también si algu-
no hubiere recurrido á la confianza de cualquie-
ra, para que lo redimiera con su dinero, y des-
pués que se lo hubiero pagado lo manumitiera, y
dijera que aquel no quena recibir el dinero que
le habla ofrecido, se ha concedido al esclavo fa-
cultad para demostrar la realidad del contrato.
54. PAULUS libro I. LSententiarum.--Per mino- 54. PAULO; Sentencias, libro 1. -No onviene
rem eausam maiori cognitioni praciudiciurn fien que por una causa menor se prejuguc el conoci-
non oportet; maior enim quaestio ininorem oau- miento de otra mayor; porque la cuestión mayor
sam ad se trahit. atrae á si la causa menor.
55. IDEM libro singulari de offlcio Ascs.orutn. 55. EL MISMO; Del cargo de Asesor, Libro único.
—Edictum, qndd ab anteceesore datinu est, in —El Edicto que se dió por el antecesor debe con-
numero trimn Edictorum connumeran debet; pla- tarse en el número de 108 tres Edictos; pero aun-
no licet omnis (2) ab anteccssore numerus linitus que por el antecesor se haya completado todo el
sit, solet succeesor unum Edictum daro. número, suela el sucesor dar un Edicto.
58. ULPIAU5 Libro XXX. ad abinum (3). - 56. U LPI A No; Comentarios á Sabino, Libro
Licet verum procuratorem in indicio rem dedu- XXX.—Si bien es muy cierto que el verdadero
cera verissimum cst, tanien, etsi quis, quuui pro- procurador deduce la cuestión en juicio, sin em-
curator non esset, litem Bit contestatas, deinde bargo, aunque alguno, no siendo procurador, hu-
ratum dominus habuerit, videtur retro res iii iu- biese contestado la demanda, si después el dnfto
dicium recte dediteta. lo hubiere ratificado, so entiendo que antes la
cuestión fué debidamente deducida en juicio.
57. IDEM Libro XLI, ad Sabinu'in (4). - Tam ex 57. Em. MISMO; Comentarios á Sabino, Libro
contractibus, quam ex delictis in fihiumfamilias XLI.— Tanto por contratos, tomo por delitos, com-
competit actio; Sed mortuo lUjo post lilis conte- pete acción contra el hijo de familia; pero muerto
stationem, trarisfertur iudicium iii patreni dun- el hijo después de la contestación de la demanda,
taxat de peculio et quod in ram eius versum est. se transfiere el juicio contra el padre tan sólo res-
Certe si quasi procurator alieuius fihiusfamulias pecto al peculio y 4 lo que so convirtió en su. pro-
indictum aeeeperit, mortuo co in aiim, quera de- vecho. A la verdad, si como procurador de alguno
fendenit, transactio (5) vol iudicti datur. hubiere el hijo de familia aceptado un juicio,
muerto él, se da la acción de transacción ó la de
cosa juzgada contra aquel ti quien hubiere de-
fendido.
58. PJtULUS libro XIII. ad Sabinum. - mdi- 58. PAULO; Comentarios d Sabino, libro XIII.—
ciilm solvitur vetante co, qui iudicare iusscrat, Se extingue el juicio prohibiéndolo el que habla
vcl etiam ea, qui maius inipcniurn in eadem in- mandado juzgar, ó también el que tiene mayor
nisdictione habet, vel etiam, si ipse iudcx cius- imperio en aquella jurisdicción, ó, igualmente, si
dem impar¡¡ esee coeperit, cuius erat, qui iudioa- el mismo juez hubiere comenzado ti ser del mis-
re iuSsit. mo imperio de que era el que mandó juzgar.
59. ULPIANUS libro LI. ad Sabinnm,—Si locas 59. ULPIANO; Comentarios d Sabino, Libro LI. -
in iubendo indicare non cst comprehensus, vide- Si no se expresó el lugar cuando se mandó juz-
tur co loco iudieare inssisse, quo solet iudicaní gar, se entiende que se mandó juzgar en aquel
sino incounmodo litigantuum. lugar en que Be suele juzgar sin incomodidad de
los litigantes.
60. PAIILUS Libro XIV. (6) ad Sainum.—Mor- 60. PAULO; Comentarios d Sabino, Libro XIV.

(1) 1a, 4nertan HaI. Vuj. según Br., dcfcndcrlt, trnnsb.tlo vsi ludielum datr; cuyas ie-
C2) Omnis, o niena Ha¿. VU1ÇJ. twras significarían que en el caso de este fanento, «muerto el
(5) ad Ed1ttum HaL. hijo de familia, so transfiere 6 se da el juicio contra aquel t
(4) libro XL. d Edituni, iras. quien hubiere defendido; lo que en opinidn d.elnucl4os autores,
(&) .4.4 dice el texto, su cura se 7w ajustado la i'aduccdn; entre ellos Pothier parece mds acerado.—&. del T.
pero Ha?. Me., defenderlt, ludicil translatio latur, y otros, (6) xxiii., Hcá.

DIGESTO,—LIBRO y: TÍTULO 1 427

tuo indice, quod enni indicare oportuerat, idem —Muerto el juez, el que Te fué substituido debe
eum, qui sttbdilus es, se.qui oporlet. proseguir lo mismo que aquél habia debido juzgar.

81. ULPLNUS Libro XXVI. (1) ad Edictum.— 61. ULPIANO; Ccrrnentarios al Edicto, libro
SoleIfluS quideni dicere, id venir in iudicium, de XXVI-.-A la verdad, solemos decir, que viene
quo actum est ínter litigantes, sed Celsus ait, po- comprendido en el juicio aquello de que se trató
reulose esse, ex persona re¡ hoc metiri, qui sem- cutre los litigantes; poro dice Celso, que es p011-
por, Re condemnetur, !ioe dieet non convenisc. groso estimar esto con relación ti la persona del
Quid ergo? Melius est dicere, id vcníre in mdi- demandado, quien siempre, para no ser condena-
eiurn, non de que actum ost (2), ut veniret, sed Id do, dirá que esto no lo habla di convenido. ¿Qué
fol) veniro, do quo nominatim actum est, nc se dirá, pues? Mejor es decir, que viene compren-
veniret. dido en el juicio aquello de que no se trató que
so comprendiese, poro que no está comprendido
aquello de que especialmente se trató que no lo
estuviese.
§ 1.—Latrunculator de re pecuniaria indicare § 1.—El juez de lo criminal no puede juzgar en
non potest. asuntos pecuniarios.
62. Jwi'i Ubre XXXIX. ad Edictuoi. - Tutor 62. Er., MISMO; Comentarios al Edicto, libro
litigantes non aliter lis expediri potest, quam si XXXIX.—No puede tramitarse entré los litigan-
alter petitor, aher possessor sil; esse onini debet, tes un pleito de otro modo, que siendo uno deiian-
qui OtiOra potitoris SllStilleat, el qui commodo dante, y otro poseedor; porque debe haber quien
poSsCsSOrLS fungatur. sostenga las obligaciones del demandante, y quien
disfruto de la ventaja del poseedor.
63. Inaí libro XLIX. ad Edicturn.—Recte de- 63. EL MISMO; Comentarios al Edicto, Libro
l'endi hoc est, iuclicium accipere vol por se, vel XLIX.—Defenderse debidamente es esto, aceptar
per alium, sed cum satisdationo; ncc ille victotur el juicio ó por si, ó por medio de otro, pero con
dfcndi, qui' quod iu.dicatum en, non sohrit, fianza; y no se entiende que se defiende el que no
paga lo que se juzgó.
64. IDEM Libro 1. DisFutationurn.—Non nb ¡u- 84. EL MISMO; Disputad, libro 1.—La estima-
dice dolí aestirnatio ex co, quod interest, iit. cccl ción del dolo no se hace por el juez según aquello
ex co, quod in litem iuratur; denique et praedo- que importa, sino según aquello que se jura para
ni depositi et commodati ob eam causani compe- ci pleito; finalmente, no se duda, que también al
tcre acticnetn, non dubitatur. poseedor de mala fe compete por esta causa la ac-
ción de depósito y la de comodato.
§ 1.—Si quis alío indicio acturus iudicatum § 1.—Si alguno que ha de ejercitar una acción
solvi satis accoperit, deinde in (3) alío iudieio hubiere recibido fianza de que se pagarla lo juz-
agat, non eonimittetur etipulatio, quia d alia re gado, y después demandare en otro juicio, no se
cautum videtur. incurrirá en la estipulación, porque se entiende
que se dió caución sobre otra cosa.
65. IDEM Libro XXXIV. (4) ad Edie1u.—Ei- 65. EL MISMO; Comentarios al Edicto, libro
gere dotem inuiler debet illie, uhi maritus domi- XXXI V.—La mujer debe exigir la doto alli don-
cilium habuil, non ubi instrumentum dotale con- de el marido tuvo su domicilio, no donde se hizo
seriptum est; ncc Onim id gen-as contractus cst, el instrumento dotal; porque no Os esto un género
ut et (5) eum locum speetari oporteal, in quo in- de contrato que respecto de él deba atenderse al
strumentum dotis factum est, quam eum, in culus lugar en que se hizo el instrumento de dote, más
domieilium el ipsa mulier por conclitioneni matri- bien que ti aquel ti cuyo domicilio habla de pasar
monii erat reditura, la misma mujer pon la condición del matrimonio.
66. IDEM libro II. Disptitationum.--Si quis in- 66. EL MISMO; Disputas, Libro 11,—Si alguno
tentione ambigua ve! oratione UBUS sit, 14, quod hubiese usado de intención ó de lenguaje ambiguo,
utilius ci est, aecipicndum est. so ha de entender lo que le es más favorable.
67. IDaM libro VI. (6) Disputationum. - Quis 67. EL MISMO; Disputas, Libro VI.—El que dice
so dicit suis numis redemtum, si lioc probaverit, que fué redimido con su dinero, silo hubiere pro-
exínde líber cnt, ex quo (7) redeintus est, quia bado, será libre desde el momento en que fué re-
Constitutio (8) non !iberum pronuntiari praeci- dimido, porque la Constitución no ordena que sea
pit, sed restitui ci libertatem iubet. Proinde cern- declarado libre, sino que manda que se le retitu-
pellendus erit manumitIere cuin, qui se suis mi- ya la libertad Por lo tanto, será uno compelido ti
mis redeniit. Sed el si latitet, exempla Senatus- manumitir al que se redimió con su dinero. Pero
consultoruin ad lldcicommissam htbertatern per- también si se ocultase conviene que se sigan las
tineutiuni debere (9) induci (10) oportet. prescripciones de los Senadoconsultos relativos ti
la libertad dejada por fideicomiso.
(1) XXVII., Hat.
() indlcium, de que vel adam non est, nt veniret, 1Ia.;
11011 id veniret ¡u iudicium, de quo celan,, otros en C#sb. () sentonlia, ineerta la
(5) la, omít e la Iia.l. (8) divorum frairma, inserc LaVuty.; ~e la 1. 4. D. de
V1019.-
4) XXX., ¡ial. ,na*umie. XL. 1..
(5) jotluS (Sn lug ar de et), aceto4nrnente Haz. (9) dehere, onitela HaZ.
('i) VIL, Ho2. (10) IndIci, HaZ.

428 DIGESTO.—LIBRO Y TÍTULO 1

68. iDEM Libro VIII. Disptttationum. (1) - Ad 88. EL MISMO; Disputas, Libro VIII.—Se llega
peramtorilim edietum hee ordine vcrnitur, ut pri- al edicto perentorio por este procedimiento, pi-
mo quis petat post absentiam adversarii edictuni diendo primeramente uno después de la ausencia
primum, mox alteruni del adversario el primor edicto, luego el segundo
69. IDEM Libro IV. de orn.ibus Trjbunalibus.-- 69. EL MiSMOs De todos los Tribunales, libro
per intervallum non minus decem díeruin, IV.--por un intervalo do no menos de diez días,
70. IDEM libro VIII. (2) Dieputationum, et 70. EL MISMO; Disputas, Libro VIII.—y el ter-
tertíum. Quibus propositis tune peremtcrium im- cero. Publicados éstos, entonces impetra uno el
petreL; quod inde lien nomen sunisit, quod peri- perentorio; el cual tomó este nombre do que ponla
merci diseoptationein, hoc est, ultra non patere- término á la controversia, esto es, que ya después
tur adversarium tergiversan. no permitía que el adversario causare. dilaciones.
71. IDEM Libro IV. de omnibuB Tribunalibu,s.— 71. EL MISMO; De todos ¿os Tribunales, libro
Iii peremtorio autein comrninatur is, qui cdietuin IV.—Mas en el edicto perentorio conmina el que
dedit (a), etiarn absente diversa parte cognitu- dió el edicto con que conocerá y fallará aun es-
rum se et pronuntiaturum. tando ausente la parte contraria.
72. li>nm libro VIII. (4) Di.putationuni.—Non- 72. EL MISMO; Disputas, Libro VIII.-Pero á
nunquani autem tioc edictum post tot numero cdi- veces se da este edicto después de los edictos que
eta, quae praecesscrint, datur; nonnunquam post en número completo hubieren precedido; otras ve-
unum val alterum, nonunquarn statim, quod ap- ces, después do uno 6 de dos, y otras desde luego,
pellatur uuum pro omuibus. Hoc auteni acstiina- al cual se llama uno por todos. Mas esto debe es-
re oportat num, qui lus dixit (5), et pro condi- timarlo el que administré justicia, y según la con-
tione causae, ve] personae, val temporis ita or- dición de Ja causa, do la persona, 6 del tiempo,
diuem edictorum val compendium moderare (6). as! moderar el órden ó la reducción cia los edictos.
78. IDsm Libro IV. de om,nibus Tribunalibus.— 78. Et MISMO; 13e todos los Tribunales, libro
Et post edictum pererntorilim iupetratum, quum 1V—Y después de impetrado ci edicto perento-
dios nius super'venørit, tune abscns citafl debet; rio, cuando haya llegado su término, entonces de-
et, sive responderit, shre non responderit, agetur be citarse al ausente; y tanto si hubiere respon-
(7) causa et pronuntiabituli non utique secun- dido, como si no, se tramitará la causa y se pro-
duni praesentem, sed interdum vol absens, Si bo- nunciará sentencia; no siempre á favor de la part.e
nam eaueam habnit, vinect. presente, sino que á veces, si tuvo justa causa,
vencerá la ausente.
§ 1.—Quodsi is, qui edictum peremtovium ini- § 1.—Pero si el que impetró el edicto perento-
petravit, alisit die cognitionis, is vero, advorsus rio est'iviese ausente el día del conocimiento de
quem impetratum est, adait, tum eireumchicen- la causa, y estuviera presente aquel contra quien
dum cnt edictum peremtoniuni; neque causa co- se impetró, entonces se habrá de dejar sin efecto
gnoscotur, neo seeundum prae.sentem pronuntia- el edicto perentorio; y ni so conocerá de la causa,
bitur. ni so pronunciará sentencia á favór de la parte
presente.
§ 2.— Circumducto edicto videamus, an am- § 2.—Dejado sin efecto el edicto, veamos, ¿po-
pihis reas conveniri possit, an -vero salva quideni drá acaso el reo volver á ser demandado, 6 cier-
Jis est, verum instantia tantum edicti penit? Et tamente quedará integro el litigio, feneciendo
magia esi, at instantia tantum perierit, ex inte- únicamente la instancia del edicto? Y es lo más
gro autem litígari possit. cierto que tan sólo haya fenecido la instancia, y
queda litigarse de nuevo.
§ 3.—Sciendum est, ex pereintonio absentom § 8.—Ha de saberse, que el ausento condenado
condemnatun,, si appellnt, non osso audiencluni, por el edicto perentorio, si apelara, no ha de ser
si modo por rontumaciam defuit; si minus, au- oído, si es que por contumacia estuvo ausente;
dietur, pero si no, será oído.
74. iur.xus libro V. Digestoum. - De qua 74. Jur.iAwo; Digesto, Libro V.—También ha-
re coguovenit iudex, pronuntiare quoque cogen- brá de ser obligado el juez á pronunciar senten-
dus erit. cia sobre aquella cosa de que hubiere conocido.
§ 1.—ludex, qui usque ad certam suimnam iu- § 1.—El juez á quien so demandé juzgar hasta
dicane itissus est, Otiam de re maiori indicare pot- cierta suma, puede también juzgar en asunto de
est, si intcr litigatores conveniat. mayor cuantÍa, sí se conviniera entre los litigantes.
§ 2.—Quum abscntem defendero veflem, ludi- § 2. - Queriendo yo defender k im ausente,
cium mortuo iam 00 accepi, et condemnatus sol- contesté la demanda cuando ya habla él fallecido,
vi; quaesiturn est, tui heres liberaretur? iteni, y habiendo sido condenado pagué; so preguntó,
quan actio mihi adversus eum eompeteLet? Be- ¿quedarla acaso libre el heredero? Además, ¿qué
spondi, iiidicium, quod iaxn Inortuo dcbitore por acción me competería contra él? RespondÍ, que el
defensorem eius accipitur, nullum cose, et ideo pleito que ya muerto el deudor se contesta por su
heredem non liberan; clefensoreni autein, Si CX defensor, es nulo, y que por tanto no se libra el

(1) Ix., Haz. (.) qui mdieit (o»zUiesilo 1w;), otros en na.
() IX., Itat. (6) et eompendlum moderan, HtU.; moderar¡, F, eegiin
dit, oi'niUqndo eMatum), Hal; odietuin edlt, Mg. D5Cfl8 C&r,-eCC6n, Dr.
(4 ) IX., HaZ. (7) et si non responderft agetur, otros en ¿1a.

DIGESTO.—LIBRO Y: TÍTULO 1 429

causa ludicati solvcrit, repetere quiclern non pos- heredero; pero que el defensor, si hubiere pagado
se, negotiOrUm taniefl gestorum ej actionem cern- por causa de lo juzgado, ciertamente no puede
petere advers'iS heredem, qui sane exeoptione repetir, mes le compete la acción degestión de
doli niali tueri so possit, si ab actore conveniatur. negocios contra el heredero, quien, á la verdad,
puede defenderse con la excepción de dolo malo,
si fuera demandado por el actor.
75. IDOM libro XXXVI. (1) Digesortm. -Si 75. Er, mismo; Digesto, libro XXXVI. - Si el
praetor iusserit eum, a quo debitum petebatur, Pretor hubiere mandado que compareciera aquel
adcsse, et ordine edietorum peracto pronuntiave- á quien se reclamaba una deuda, y concluido ci
i•it absenten debere, non utiquo iiulox, qui do iu- orden do los edictos hubiere fallado que el ausen-
dicatO eogioscit, debet de Praetoris sententia te debla, ciertamente que el juez, que conoce de
cognoscero; alioquin lusoria () erunt liuiusrnodi lo juzgado, no debe conocer de la sentencia del
edicta et decreta Praetorum. Mareellus notat: si Pretor; de otra suerte, serán cosa vana tales edic-
por doJum seicas falso aliquid nilegavit, et hoe tos y los decretos de los Pretores. Nota Marcelo:
modo consecuturn euui senteutia Praetoris (3) u- i con dolo A sabiendas alegó falsamente alguna
quido fucrit approbatum, ex.itimo clebere iudi- cosa, y se hubiere probado claramente que de es-
cern qucrelarn re¡ uclmittcro. Paulus (4) notat: si te modo consiguió su objeto por la sentencia del
autem morbo inIpCtlitLls, aut Ecipublioae causa Pretor, opino que debe el juez admitirla querella
avocatus adessc noii potuit reus, puto ve actio- del reo. Paulo advierte: pero si impedido por en-
nem iudieat.i co casu in eum denegandani (5), fermedad, 6 llamado por causa de la República el
vel exsequi Practorern ita ludiostum non debero. reo no pudo comparecer, opino que en este caso ó
se ha de denegar contra él la acción de lo juzga-
do, 6 ci Pretor no debe ejecutar lo as¡ juzgado
76. ALFaNLJS libro VI. Digestorrn.—Propoue- 78. AI.FENO; Digesto, Libro VI.—Propouiase el
batur, ex his iudicibus, qui in eaiiclem rem dati caso de que de los jueces que hablan sido nombra-
csont, nonnullos causa audita excusatos osse, dos para un mismo negocio, algunos, habiendo
inqUe eorurn locuili dios esee sumtos, et qunere- oido la causa, se excusaron y 011 su lugar se nom-
batur, singulorum iudicutn mutatio candem rem, braron otras, y se preguntaba, ¿acaso la mutación
sin aliad iudieium focissct? Respondi, non modo, de cada uno de estos jueces habla dejado que el
si 'unas aut alter, Hed etsi oinnes ludices mutati negocio fuera el mismo, ó hecho que el juicio fue-
88513Ut, tamen et rem candeni, et iudicnim idem, ra distinto? Respondí, que no sólo si uno 6 dos,
quod antea fuisset, pernianere; noque in hoe so- sino aunque todos los jueces hubiesen sido cam-
lum evenire, ut partibus eommutatis endem res biados, así ci negocio, como & juicio permaneclan,
se existimaretur, sed et in multis ceteris rebus. 110 obstante, los mismos que antes hubiesen sido;
Nain et Jegionein candeni haber¡, ex qua inulti y que no sólo en este caso sucedía que cambiadas
deccssissent, quorum in loeum edil subiceti essut, las partes se considerase que el negocio era el
el populum cundeni lion tempore putari, qui ab- mismo, sino tainbin en otros muchos casos. Por-
bine centum annis fuisscnt, quum ex illis nei:no que también se considera la misma la legión de
nuno viveret. Itemque navem, si adco saepe re- que hubiesen faltado muchos, en cuyo lugar hu-
feeta esset, ut nudla tabula eadem permanerct, bieran sido sustituidos otros, y se estima que
quao non nova fuisset, nihilominus eandern iia- son en el tiempo presente el mismo pueblo los
vem eBse exitimari. Quodsi quis putaret, parti que hubiesen existido cien años atrás, aunque no
bus coimnutatis aliarn reni fien, foro, ut ex chis viva ahora ninguno de ellos. Y también una nave,
ratione nos ipsi non iidem essemus, qui abhine aunque hubiese sido reparada tantas veces, que
anno fuissemus, propterea (6) quod, ut phflosoplii en ella ninguna tabla quedase, que no hubiese si-
dicerent, ex quibiis particullo minimis consiste- do renovada, se considera, no obstante, que es
remus, hae quotidie ex nostro corpore deeede- la misma nave. Pero si alguno juzgase que cam-
rent, aliaeque extrinsecus in earurn loeurn aceo- biadas las partes una cosa se hacia otra, sucede-
derent. Quaproptcr euius rol species endem con- ría que por esta razón nosotros mismos no sería-
si.storct, cern qiioque eandern osee existiman. mos los internos que hubiésemos sido un ario antes,
porque, corno dirlan los filósofos, de aquellú mÍ-
nimas partículas de que constáramos se separasen
unas diariamente de nuestro cuerpo, y vinieran
de fuera otras al lugar de aquellas. Por lo cual, si
continuase la misma la especie de cualquier cosa,
se considera que la cosa es también la misma.
77. Avrious libro III. Quaestionum. — In 77. Arnico; Cuestiones, libro 111.—En los
privati.s uegotiis pater fiuiuxn, vel filias patrem negocios privados el padre puede tener por juez
iudieem liabero potest, al hijo, 6 el hijo al padre,
78. PAULUS libro XVI. (7) a2 Plautiun.—quip- 78. PAUI.o; Comentarios á Plaucio, libro XVI.
po indicare munus publicum est. —porque el juzgar es cargo público.
79. ULrIAUs libro V. de of/lcio Proconsulis. 79. IJLPIANO; Del cargo de Procónsul, libro V.

(i) XXXV., HaZ. (t) Aulas, antiqua'nentc en ei códice FI.


(3) iIusoria, Vu;. (5) Ai Tnur. nl náren; en el texto, denegaudiim.
(3) et hoc secutuin in snteutTa praot.orem, Jfo2.; consecu- i) jrattwea, antiqua'rn ente en e códice Fe,, Br.
tuui eum ennteutiam, otros en Hai. (7) Vi., Ha¿.
Tomo 1— 66

430 DUESP0.--LIBftO V TÍTULO 11

—Eum, quem temere adversarium suum in mcli- --Convendrá que ci que so probó que temeraria-
omm voeasse constitit, viatica litisque sumtus mente habla llamado A juicio A su adversario, pa-
adversario sue reddere oportobit. gue A su adversario los gastos del viaje y las cos-
tas del pleito.
§ L—Iudieibus de jure dubitantibus Praesides § 1.—Los Presidentes suelen responder A los
respondere solent, de facto consulentibus non de- jueces que dudan sobre el derecho, pero les Pre-
bent Praesides consiliurn imprtire, verum iubo- sidentes no deben dar consejo A los que les con-
re cos, prout religio suggerit, sententitun profer sultan sobre el hecho, sino mandarles que profie-
re hace enim res nonnunquam infamat et mate- ran sentencia, según les sugiera su conciencia;
riarn gratiao v& ambitionis tribuit. porque esto infama algunas veces y da ocasión al
favor y A la intriga.

80. POMPOrWJS libro II. ad &2binum. - Si in 80. POMPONLO; Comentarios ci Sabine, libro II.
iudicis nomine, praenomine crratum est, Servius —Si se erró en el apellldoó nombre de) juez, res-
rospondit, si ex conventione [itigatorum is iudcx pondió Servio, que si este juez hubiese sido nom-
addietus (1) essct, eum esse iuclieeui, de que liti- brado por convenio de los litigantes, ca juez aquel
gateros sonsissent. respecto del cual hubieran convenido loslitigantes.

81. UI1tA.Nus libro V. Opinionum. - Qui no- 81. Uwiallo; Opiniones, libro V.-.–El que ni
que iurisdictioni praeest, neque a Príncipe pote- ejerce jurisdicción, ni fué investido de alguna po-
state aliqua praeditus et, noque ab eo, qui ma testad por el Príncipe, ni fué nombrado por el que
dandorum iudicum habet, datus est, ncc ex com- tiene facultad de nombrar jueces, ni fué elegido
prorniaso sumtu, ve¡ ex aliquit lego conlirmatris en virtud de compromiso, 6 confirmado por alguna
est, iudcx caso non potult. ley, no pudo ser juez.

82. IDEM libro 1. de of/icio Consulis. ()—Non- 82. EL MISMO; Del cargo de Cónsul, Libro L—
nunquam solent magistratus populi Rornani via- Algunas veces suelen los magistrados del pueblo
torem nominathn vice arbitri clare; quod raro et Romano designar nominalmente A un alguacil en
non nisi re urgente faciendum est. lugar de árbitro; lo que raras veces y no sino en
casos urgentes ha de hacerse. -
TIT. II TITULO II
DE XEOFEICIOSO TESTAMENTO DEL TESTAMENTO INOFICIOSO
ter. 0o4. III. 28-30.] fVase 06Z. Iii. 29-80.1 -

1, LJLI'IANUS Libro XIV. ad Edictum. - Scien- ULPIANo; Comentarios al Edicto, libro XIV.
dum est, frequentes esso inofficiosi qilerelas; —Ha de saberse, que son frecuentes las querellas
omnibus ontm tam parentibus, quam. tiberis de de testamento inoficioso; porque A todos, así A los
inofficioso lioet disputare. Coguati enim proprii padres, como A los hijos es licito pleitear sobre un
(3), qui sunt ultra fratrcrn, melins facereut, si se testamento inoficioso. A la verdad, los propios cog-
sumtibus inanihus non vexarent, quum obtinere nados, que son más remotos que el hermano, hartan
spem non haberent.. mejor, si no se molestaran con gastos inútiles,
puesto que no tendrían esperanza de obtener re-
sultado.
2. MARcIÁws Libro IV. (4)Institueionum•.—Hoc 2. MARCIANO; Instituta, libro IV.—Se deduce
colore () inoffieioso testamento agitur, quasi non la querella de testamento inoficioso bajo este su-
aanae mentis fuerunt, ut testaniontum ordina- puesto, como que no estuvieron en su sano juicio
rent. Et Iioe dicitur, non quasi vere furiosus ve.1 al disponer el testamento. Y so dice esto, no como
demens testatus sit, sed recto quidem feeit testa- si verdad erainente un furioso 6 un demente haya
mentum, sed non ex offlcio pietatis; nam si vero testado, sino porque en realidad hizo uno legal-
furiosiw esct vol dcrnens, nulium eat testa- mente testamento, pero no conformo A los deberes
mcntum. de piedad; porque si verdaderamente estuviese
furioso ó demente, es nulo el testamento.
3. MARUELLUS libro M. Digestorum. Inoffi- S. MARCELO; Digesto, libro 111.—Decir que ci
elosum testamenturn dicere hoc ost, allegare, testamento es inoficioso es esto, alegar la razón
quare -exlierodari vol praetenini non dburit; por la que no haya debido desheredarse 6 prete-
quod p]orumque accklit, quum falso parentes in- rirse; lo que las más de las veces sucede cuando
stimulati liberos suos (6) vol exheredant, ve¡ los padres, instigados por alguna falsedad, des-
praetereunt. heredan, 6 no mencionan A sus hijos.

4. GAIUS libro s-inquLari ad legem (Litiam (7). t. GAYO; Comentarios ci La ley Glicia, libro
—Non est enim eonsentiendum parentihus, qui único.—Porque no se ha de tener tolerancia con
iniuriam advrsus liberos snos testamento indu- los padres, que en su testamento expresan alguna

(1) adltus, L1L.


(2) proonsull, Haz. (6) testamonto. ji rta ?IaL.
(3) proiuu HaZ. (7) Maximus ad L. Faiddiam, Hcti.; Caba libro Mngulanl
(4) 1 U., !kd. ad L. LOUtICm, o t ros en Haz.; i4tiain, en 4 códice Lisa. -W. 1102,
() de, in rttn otros en B.

DIGESTO.—LIBRO Y: TÍTULO 11 481
eunt; quod plertunque faciunt maligne circa san- injuria contra sus hijos; lo que las más de las ve-
guinefli sii.Urn inferentOs i.udicinm, »ovea.lib ces lo hacen formulando malévolamente su juicio
dellniIflelltis instigationibusvo corrupti. contra su sangre, seducidos por los halagos ó ins-
tigaciones de las madrastras,

5. MnorLus (1) libro III, Digetorrn. - 5. MARCELO; Digesto, libro 111.—Porque tam-
Nam et bis, qui non ex niasculis doscenduut, fa- bién estos que no descienden de varones, tienen
cultas est agendi, quum ci de niatris testamento facultad para quereliarse, puesto que también se
ogant, el obtine're nssidue soleant. Huius attem querellan del testamento de su madre, y con fre-
verbi «de inofftioso» vis il1a ut dlxi, est, decoro cuencia suelen obtener rosultad.o. Mas el alcance
jininercutem se et ideo et indigne practoritnm, de esta palabra «inoficioso» es, como dijo, probar
ve! etiam exJiorcdationc summot.um ; resque iUo que sin merecerlo uno,y,por lo tanto, también sin
colore defcnditur apud iudicem, ut videatur lite ser de ello digno, ha sido preterido, ó aun exclui-
quasi non sanae mentis fuisse quurn testanion- do con la desheredación; y la cuestión es defendi-
tum inique ordivaret. da ante el juez de tal suerte, que parezca que el
testador come que no estuvo en su sano juicio, al
disponer injustamente su testamento.
6. ULPXANUS ¿ilno XIV. ad Edietum.—Postu- 8. ULP!A1O; Comentarios a! Edicto, libro XIV.
mUS inofliciosum testarnentnm potest dicere co- —El póstumo puede atacar como inoficioso el tes-
mm, quibiis SUUS heres, vel legitimus potuissst tamento de aquellos de quienes hubiese podido
fien, si ¡u nievo (2) fuerit monis eorum tempere; ser heredero suyo, ó legitimo, si hubiere estado
sed el eognatoruni, quia et horum ab intestato en el útero al tiempo de la muerte de ellos; pero
potult bonorum pOSSeSSiOflem accipere. Quid er- también el de sus cognados, porque también pudo
oo lis imputatur, can intestati non deecsserant? recibir abintestato la posesión de los bienes de
ed lioe neme apud iudicem potest impetrare, los mismos. ¿Qué, pues, se les imputa, que no ha-
non enim interdicitur testamenti factione. fleo blan fallecido intestados? Pero esto nadie puede
plano ci imputare potest, cur eum heredem non impetrarlo ante el juez, porque no se prohibe la
scripsOrit; potu.it enim soniptus hemos in posees- testamentifacción. Mas, A la verdad, puede im-
ionem tnitti ex clausula «de veutrc ¡u possessio- putarle esto, que no le haya instituido á él here-
nom mitiendo», iteni natus «secundum tabulas» dero; porque, instituido heredero, pudo ser puesto
haboret. Simili modo ci eum, qni post testamen- en posesión en virtud do la cláusula «de poner en
tum matnis factum exeecto veutro extraetus set, posesión al vientre», así como, nacido, la tendría
pos50 queri dieo. «con arreglo al testamento». De igual modo, el
que después de hecho el testamento de la madre
fué extraído habiendo sido abierto el vientre, di-
go que también puede querellarse.
§ 1.—Si quis ex his personEs, quae ad cueces- § l.—Si alguna de las personas que no son ad-
sionem ab intestato non admittuntu.r, de inoffleio- mitidas á la sucesión intestada hubiere intentado
so egorit—nemo enim eum rcpcllit - 3), et casu la querella de inoficioso, - porque nadie le repe-
obtinuerit, non ci profieit (4) victoria, sed his, le—,ypor casualidad hubiere triunfado, no le apro-
qui habent ab intestato uu000ssiouem; nam inte- vecha á él la victoria, sino ti aquellos que tienen
statum patremf'amilias facit. derecho ti la sucesión intestada; porque hace. in-
testado 5. un padre de familia.
§ 2.—Si quis instituta aceusatione inoffieiosi § 2.—Si alguno hubiere fallecido después de
dceessenit, an ad henedein suuin querelam tmans- entablada la acusación de inoficioso, ¿transferirá
frat? Papinianus respondit, quod et quibusdam acaso ti su heredero la querella? Papiniano res-
Roscriptis signtcatur, si post agnitam bonoruni pondió, lo que se expresa también en algunos Res-
possessiouem deccesenil, esse successionem accu- criptos, que si hubiere fallecido después do haber
sationie. Et si non sit petita bonorum possessio, sido reconocida la posesión do los bienes, hay la
mm tamen coepta controversia vol praeparata., sucesión do la acusación. Y si no se hubiera pe-
vel si, qtuim vonit ad movendam luofficioi que- dido la posesión de los bienes, pero ya se hubiera
relam, decessit, puto ad hercdem trausire. comenzado é preparado la controversia, ó si fa-
lleció cuando vino para intentar la querella de
inoficioso, opino que pasa al heredero.
7. P.un.us libro singu1ari de Septemviralibus 7. PAULO De los juicios de los 1Septenviros, li-
(5) iudiciis. - Queinadmodum praepnrassc 111cm bro único—Veamos de qué manera se entiende
quis videatur, ut possit transmitIere act.ionem, que uno ha preparado el litigio, para que pueda
videamus; el ponamus in.potestate fuissc eum, nt transmitir la acción; y supongamos que él estuvo
noque bonoruxu possessio ej neeessania, et adulo bajo potestad, para que nl la posesión de los bie-
hereditatis sup er'vaeua sil, is, si eomminatus tan- nes le sea necesaria, y le sea supérñua la adición
tum accusationem fuerit, vel usqiie ad clenuntia- de la herencia; éste, sí tan sólo hubiere intimado
tionexu, vel tibelli datiouem praeceaseril, ad he- la acusación, ó hubiere llegado huta la denun-
redein suum aecusationom transmittet; idque Di ciación, ó ti la dación del libelo, transmitirá ti su
vas Plus da libelli datione et denuntiatione re- heredero la acusación; y esto respondió por res-
scripsit. Quid ergo, si in potestate non fuerit, axi cripto el Divino Pie respecto ti la dación del libelo
ad heredem (6) actionem transmittat? Et recto y ti la denunciación. ¿Qué se dirá, pues, si no ha-
(1) M4%ou, en ¿a,» Basil. (4) ilal.; prosa pi.
(2) non, iriaera Ha!. (5) cntumv1ia'flbu, Ha'l.
(3) si nemo eum renLerlt, Vuig. (6) suum, inerta Hal.
48 JMGuSTO—LIBRO y: TITULO U
videtur litem praeparnsse, si ea feeerit, quorum hiere estado bajo potestad, transmitirá acaso la
supra mentionem habuirnu. acción al heredero? Y con razón se entiende que
preparó el pleito si hubiere hecho las cosas, (10
que arriba hemos heelio mención.
S. ULPIANTJS Libro XIV. ad Edictum. Papi- S. UrPrANo; Cornentario.s al Edicto, libro XIV.
nianus libro quinto Qaaestionum recto seribit, —Escribe acertadanteute. Papiniano en el libro
inoffieiogi quorelam patrom fui su¡ nomine insti- quinto de-Ins Cuestiones, que el padre no puede
tuero non posse invito co; ipsius enim iniurin. est. intentar la querella de inoficioso en nombre de su
Sequenti loco seribit, si fihiu (1) post agilitam hijo contra la voluntad de éste; porque de éste es
litis ordivandae gratia bonorum possonsionem el agravio. En el siguiente lugar escribe, que si
decenseril, finitam esse inoffieiosi querelam, quac hubiere fallecido el hijo después de reconocida Ja
non patri (), sed nomine dabatur fui. posesión de los bienes para plantear el litigio,
queda fenecida la qucrella de inoficioso, que no
se daba al padre, sino en nombre del hijo.
§ 1.—Si quis post rem inoffieiosi ordinatam Ii- § 1.—Si alguien hubiere abandonado el pleito
teni dereliquerit, postea non audietur. después de planteada la querella de inoficioso,
luego no será oldo.
§ 2.—Si Imporator sit heres institutus, posne § 2.—Si el Eniperador hubiera sido instituido
iuofllciosum dici testamentuin, naepisstme rescri- heredero, se ha respondido nrnehlsimas veces por
ptum ost. rescripto, que puede ser acusado corno inoficioso
el testamento.
§ 3.—Papinianus libro socundo Rcsponsorum § 3—Dice Papiniano en el libro segundo da sus
ait, contra ycterani patrisfamilias testamentum Respuestas, que hay querella de inoficioso contra
esse inoffieiosi querelain, eLsi ea sola bona ha- el testamento del veterano, padre de familia, aun-
buit, quae in castris quacsierat. que sólo haya tenido los bienes que habla adqui-
rido en ci servicio militar.
§ 4.—Si quis in militia fccerit testament.urn, § 4.—Si estando en el servicio militar hubiere
et intra annum post militiam doeesscrit, dabito, alguien hecho testamento, y hubiere fallecido den-
an, quia ad hoc usque temporis jure militan te- tro del silo después que dejó el servicio, dudo, si,
stainentum cias valeat, quercia iufficiosi cset; porque hasta este tiempo sea válido por derecho
et potest dici, querelam inofflciosi censare. militar su testamento, cesa laquerella de inoficioso;
y puede decirse que cesa la querella de inoficioso.
§ 5.—Sed neo impuberis tthi mater inotfieiosum § 5.—Pero tampoco acusa la madre como inofi-
tcstamentum dicit, quia pater ci hoc fceit, et ita cioso el testamento de su hijo impúbero,, porque
Papinianu9 rcspondit; ncc patnis frater, quía fui se lo hizo ci padre; y asi lo respondió Papiniano;
testaiuentum est; ergo nec frater impuberis, ni tampoco el hermano el del padre, porque el testa-
patris non dixit. Sed si in pat.ris obtnnturn est, mento es del hijo; luego, tanipoco el hermano el
neo hoc valebit, nisi si pro parte patrin resciasuni del impúbero, si no acusó el del padre. Pero si se
est; tune enini pupillaie valet. ganó en la querella contra el del padre, tampoco
valdrá este del impúbero, á no ser que el del pa-
dre haya sido rescindido en parte; porque enton-
ces vale el del pupilo.
§ 6—Si quis mortis causa filio donaverit quar- § 6.—Si por causa de muerte alguno hubiere
tam partem cias, quod ad eum esset perventu- donado á su hijo la cuarta parte de lo que le hu-
mm, si intestatus paterfainilias 4leecssisset, puto biera de corresponder, si el padre de familia hu-
secare eum testan. biese fallecido intestado, opino que éste testa con
toda seguridad.
§ 7.—Si quis impuberi filio su.bstituit secundas § 7—Si alguno nombré substituto para su lkUo
tabulas faciendo, non ob bac admtttemus ipsum impúbero haciendo segundo testamento, por esto
impuberem ad inoffieioi querclam. no admitiremos al mismo impúbero á la quomella
de inoficioso.
§ &—Quoniam autem qaarta debitae portionis § 8.—Mas por cuanto la cuarta parte do la por-
snffteit ad excludendam querciarn, yjdjjdum Oril, ción debida basta para excluir la querella, se ha-
an exheredatus partem faciat, qui non queritur; brá de ver, si hará parto el desheredado que no
ut puta sumus duo fui exheredati; et utique fa- se querella-, por ejemplo, somos dos los hijos des-
etet, ut Papinianus respondit; et si dicam inofflcio- heredados; y ciertamente la hará, como respondió
sum, non totam hereditstem debeo, sed dimidinin Papiniano; y si yo acusara de inoficioso, no debo
petere. Proinde si sint ex duobiis fihis nepotes, pedir toda la herencia, sino la mitad. Por lo cual,
ex uno plures, tres puta, ex uno unus, unicuin si hubiera nietos procedentes de los dos hijos, y
sescuncia, uniun ex luis sernuncia querola ex- del uno muchos, por ejemplo, tres, y del otro Uno
cmudit. solo, la onza y media excluye de la querella al
único, y la media onza á cualquiera de aquellos.
§ 9,—Quarta autem accipietur, seiliret dedu- § 9.—Poro la cuarta se entenderá, á saber, de-
eto acre alieno el funeris impensa. Sed an et Ii- ducidas las deudas y los gastos de funeral. Pero
bertatos qnartam minnant, videndum cnt; et se ha de ver si también las manumisiones dismi-
liurnquid minuant (3)? Nam si, qirnm quis ex asne nuirán la. cuarta; y ¿por qué la disminuirán? Por-
heres institutus est, ideo non potest dieere inoffi- que si, cuando uno ha sido instituido heredero por

(1) fami1t, adicwaon IIa. Vuty.


() Put8 Va9. Ci) et uujnqud ininuaut, rnUelaa HaL

DIGEST0.—LIBO y: T1TtIQ II 4.33

0ioguflL, quia habet Faleidiam, Falcidia autin u- todo el as, no puede acusar de inoficioso precisa-
ljertLtøS
non minuit, potest die¡, deductis liber- mente porque tiene la Faicidia, y la F'alcidia liO
tius quartarn ineundam (1). Quum igitur pla- disminuye las manumisiones, puede decirse que
cct quararn minul por hhertates, eveniet, at qui se ha de calcular la cuarta deducidas las manu-
rvos tantnm habet tu patrimonio suo, dando lis misiones. Así, pues, como está dispuesto que la
libertateln jnoffiClobi querclam excludat nisi for- cuarta se disminuya por las manumisiones, suce-
te bio fihius, si lien fu.it iii pottate, a patre heres derá que el que solain ente tiene esclavos en su
5jtutus morito omittit 1ierditatom, et ad sub- patrimonio, dándoles la libert-ad excluirá la que-
stitutum transmittens querelam inoffleiosi insti- rella de inoficioso; á no ser acaso que este hijo, si
tuet; vol ah intestato oitra Edicti penam hbeat no estuvo bajo potestad, habiendo sido instituido
lLerediLatem. heredero por el padre, con razón repudie la he-
rencia, y transmitiéndola al substituto intente la
querella de inoficioso; ó acepte la herencia, abin-
testato, exento de la pena del Edicto.
iÚ.—Si conditioni .parere teslator heredeni § 10.—Si el testador mandó al heredero que
jiisit in persona fui vol ait.criu, qui eanclom cumpliese una condición respecto it la persona del
querelam movere potest, et sciens is (2) aeeopit, hijo, ó de otro que puede intentar la misma que-
videndum, nc ab inoffieiosi querela excIudatur rella, y éste aceptó it sabiendas, se ha de ver si
agnovit enim iutlieium. Icieni cut, et si legatarius no será excluido de la querella de inoficioso; por-
ci, vol statuliber dedit. Et potest die¡, exciudi que consintió lo dispuesto. Lo mismo es también
eum, maxime si heredem ci iusserat dare octe- si el legatario, ó el esclavo manumitido condicio-
ruin si legatariuro, numquid sernel natani inoffi- nalmente por el testamento le dió á él. Y 1)uede
eiosi querelam non perimat legatarii oblatio? Cur decirse que es excluido, mayormente si habla man-
ergo in herede (3) absoluto dixirnus? Quoniarn dado que el heredero le diera; ¿pero y Si que el le-
te aditam hereditaten,m, ncc nascitur querela. gatario, acaso la oferta del legatario no extin-
Ego eventum puto sequendum in hae re, nt, si guirá la querella de inoficioso una ves producida?
forte autequain ludiciuni movCatur, oblato ci ¿Por qué, pues, lo digimos en absoluto respecto al
fiat eius, quod relictitui cut, quasi ex voluntate heredero? Porque antes de adida la herencia ni
testatoris oblato co satis ci factuin vidatur. nacela querella. Yo opino que en esto caso hay
que atenerse ¡ lo que suceda, para que, si acaso an-
tes que se ifltCfltC el juicio se le hiciera la oferta de
lo que se le dejó, parezca que con aquello se le
satisfizo como habiéndoselo ofrecido por voluntad
del testador.
11.—Unde si quis fuit institutiis forte ex se- § 11.—Por lo cual, si alguno fué instituido aca-
niissc, quum ci. sextan.s ex suhelantia tostatoris so por la mitad do la herencia, debiéndosele la
deberetur, et rogatus Osset post certurn temporis sexta parte de los bienes del testador, y se le hu-
restituere hereditatom, merito dieendum cst, nul- biese rogado que después de cierto tiempo resti-
mm iudieium movere, quum debitam portionem tuyese la herencia, con razón se 1:a de decir que
et eius fruetus habere possit; fructus anim solero no debe intentar ningún juicio, porque puede te-
in Falcidiam imputarí non est incognitum. Ergo nor la porción debida y sus frutos; porque no se
et si ab initio ex semisse herce institiltus rogetur ignora que los frutos suelen computarse Para la
post deeeunium restituere Jiereditatem, nihil ha- Faleidia. Luego si al instituido desde un princi-
bet, quod queratur; quoniam facile potest debí- pio heredero de la mitad de la herencia se le ro-
tam portionem siusque fructus (4) medio tempo- gana que después de un decenio restituyera la
re cogere. herencia, tampoco tiene nada de qué querellarse;
porque facilmento puede percibir durante el tiem-
po medio la porción debida y los frutos de ella.
§ 12.—Si pile et irritum dicat testamentum vol § 12.—Si alguno dijera que el testamento es
ruptum, et (5) inoffieiosum, eoditio ci dferri irrito ó está roto y además es inoficioso., debe dfe-
debet, utrum prius movere volet. rirsele la condición que quiera ventilar primero.
§ 18.—Si films oxheredatus tu possessionc sit § 13.—Si el hijo desheredado estuviera en po-
hereditatis, seniptus quidern herce petet heredi- sesión de la herencia, ciertamente que ci herede-
tatcm, films vero in inoduin contradictionis que- ro instituido pedirá la herencia, pero el hijo pro-
relain inducat; queinadmodum ageret, si non pos- pondrá la querella poi- vta de contradicción; de la
sideret, sed petoret. misma manera que obrania si no poseyese, sino
que pidiera.
§ 14—Meminisse autem oportebit, eum, qui § 14.—Mas convendrá tener presente, que el que
testamentum inofficiosum irnprobe dixit, et non indebidamente acusé de inoficioso el testamento,
obtinuit, Id, quod in testamento accepit,perdere, y no ganó el litigio, pierde lo que obtuvo en el
et id fisco vindican, quasi indigno ablatuni. Sed testamento, y se aplica esto al fisco, como cosa
ci dmurn aufertur quod testamento datum cut, quitada á persona indigna. Pero se quita lo que
qui usque ad sntOntiam iudieum lite improba se dió ci: el testamento solamente al que hubiere
persevoraverit. Ce.teniim si ante sententiam do- perseverado en el pleito injusto hasta la senten-
stitit vol decesit, non ci aufertur, quod datum cia de. los jueces. ro
Pe si desistió ó falleció antes
cel; proinde, ctsi absente co seeundum praesen- de la sentencia, no se le. quita lo que se le dió;
tem pronuntietur, potest dici, conservandum ci, por lo cual, aunque hallándose él ausente se fa-
quod accepit. Eo autem solo carere quis debet, liase it favor del que está presente, puede decirse.

(1) m1wendam, V4g.


(2) id, Ha.l. (4) vel ex fructibus, (Sn Lunar de elusque fructu), HaZ.
(5) heredem, Vale. (.) vel, (en lugar de e ), HaS.

434 DIGBTO.—LIBØ y: Ti TULO II

duns emolumentuni al eum pertunet. Ceternin si que se le ha de conservar lo que recibió. Mas de-
Id rogatus fuit restitucre, non debet injuria iteri. be uno ser privado solamente de aquello cuyo
Unde non malo Papinianus libro secundo Respori- provecho le pertenece. Pero sí se le rogó que res-
sorum rofert, si heres fuit institutus, et rogatus tituyera aquello, no debe inferirse agravio. Por
restituee hereditatem, deinde in quercla inof'fi- esto dice no sin razón Papiniano en el libro se-
eio8t non olflinuit, id., quod iure Faleidiae potult gundo de sus Respuestas, que si uno fué instituido
habere, soluin perdere. heredero, y se le rogó que restituyera la herencia,
y después no 'venció en la querella de inofieioo,
pierde solamente aquello que pudo obtener por el
derecho de la Faleidia.
§ 15.— Si quis impubes arrogatus sit ex his § 15.—Si algún impúbero hubiera sido arrogado
porsonis, quae et eitra adoptionem et emaneipa- por una de aquellas personas que prescindiendo
tionem queri de inoffleioso possunt, huno puto de la adopción y de la emancipación pueden que-
removendum a qaerela, quum babeat qnartam rellarse de inoficioso, opiio que éste debe ser re-
ex Coustitutioiie Divi Pu. Quod Si egit, neo obti- pelido de la querella, como quiera que tenga Ja
uuiit, an quartam perdat? et puto aut non admit- cuarta por la constitución del Divino Pto. Pero si
tenduni tul unofficionm, aut, si admittatur, etsi se querelló y no ganó el pleito, ¿perderá acaso la
non obtinuerit, quartam ci, quasi aes alienum, cuarta? Y opino que, ó no debe admitirsele á la
concedendam. querella de inoficioso, ó si se le admite, aunque
no hubiere ganado, se le ha de conceder la cuar-
ta, como si fuera deuda.
§ 16.—Si ex causa de unofflcioso (1) cognoverit § 16.—Si el juez hubiere conocido de una causa
iuiiex, et promuitiaverit contra testamentum, de Inoficioso, y hubiere fallado contra el testa-
neo fuerit provooatum, ipso iure reseissum est, mento, y no se hubicre apelado, queda rescindi-
el suus beyes erit, secundum qucin iudicatiim do de derecho, y será heredero suyo Aquel á cuyo
cst, et bonorum possessor, si hoc se conteudit; et favor Be juzgó, y poseedor de los bienes, si se li-
liber lates ipso mro non vnleut, ncc legata deben- tigó sobre esto-,y de derecho son nulas las ¡nana-
tur, sed solita repotuntur ant ab no, qui solvit, misiones, y no se deben los legados, sino que se
ant ab co, qui obtunnit; et hace iitili actione re- repiten los pagados, ó de aquel que los pagó, ó de
petUntur. Fere autm, si ante controvcrsiam mo- aquel que los percibió; y se reclaman estas cosas
tam soluta sunt, qui obtiauit, repetit; et ita Di- en virtud de una acción útil. Mas por lo regular,
'rus Hadrianus el Divus Phis roscripserunt. si so pagaron antes de movida la controversia,
los repite del que los recibió; y así lo dijeron por
rescripto el Divino Adriano y el Divino Pb.
§ 17.—Plane si post quinqucnniu.m inofflciosam § 17..—Ciertamente, si por grande y justa cau-
die¡ coeptum est ex magna el justa causa, liber- sa se comenzó á acusar de inoficioso después de
bites non osee revocanda.s, qnae competierunt, un quinquenio, no han de revocarse las libertades
vel praestitae sunt, sed viginti aurcos a singulis que competieron, ó se dieron, sino que se han de
•praestaudos Vietori; pagar al que venció veinte áuros por cada una;
9. MonEsrzws libro singular¡ de inofcioso 9. MODESTINO; Del testamento inoficioso, libro
testamento.—si autem in.tra quinquennium ego- único.—pero si dentro del quinquenio hubiere uno
nt, libertatea non eompetunt. Sed Paulus ait, deducido la querella, no competen las libertades.
praestitnrum Jldeioommisas libertates, scilicet Pero dice Paulo, que se han de dar las libertades
(2) -viginti aureis et in hoc casu a singulis prae- dejadas por fideicomiso, bien entendido que tam-
standis. bién en este caso se han de pagar veinte áureos
por cada una de. ellas.
10. MÁRCLLu8 (3) libro hL Digestorum. - Si 10. MARCELo; Digesto, libro 111.—Si parte de
pare ludicantiuni de inofílcioso testamento con- los que juzgan en Ja querella do testamento inofi-
tra testamentuin, pare seeundum id sutentiam cioso hubiere dado sentencia contra el testamento,
dederit, quod unterd.um fiarí solet, humanius cnt y parte á favor de él, lo que á. veces suele su-
sequi oius partis seutentiam, quae socundum te- ceder, será más humano que se siga la sentencia
stamoutum spectavit, nisi si apeflo iudices ini- de aquella parte que juzgó á favor del testamen-
que secund-um seniptum heredem pronitntiasse to, á no ser que claramente apareciere que loe
apparebit. jueces fallaron injustamente á. favor del heredero
instituido.
§ 1.—Tilud notissimum est, enni, qui lcgatum § 1.—Es bien sabido, que el que percibiere un
percepenit, non recte de uuofficioso testamento legado no puede rectamente acusar de testamen-
ditiirum, nisi id totunu alii ad.munistravit, to inoficioso, si todo él no lo administró para otro.
11. MODESTINuS libro III. Beaponsoruni. - 11. MODieSTINO; Respuestas, libro 1II.—Aunque
Etiamsi qucrela inoffieiosi testamenti obtinuorit, hubiere vencido en la querella de testamento in-
non ideo t:men donationee, quas vivas ci perte- oficioso, respondi que, sin embargo, no por eso se
cisse proponitur, infirmar, noque in dotem dato anulan las donaciones que Be dice le entregó en
ruin partem víndicarí posee, respondi. vida el testador, ni puede vindicarse la parte de
los bienes dados en dote.

(J) HaL Vidg.; inoffleiosl, Ft. agut y en la ley 14. de este !j


euio,y no áin ratin, como se ve iup2endo Is puÁatra querela, (2) Rolum, ¡ial.
u otra eestejante. (5) M4O), .BaU.

flIGÑT0.—LIBRO Y: TÍTULO II 485

12. IDEM Libro singular¡ de Praescriptionibus. 12, EL MISMO; De las Prescripciones, Libro úni-
—Nihil intcrest, sibi relictum Ugatun films ex- co.—Nada importa que el hijo desheredado hubie-
heredatUs agnovcilt, sn filio serove relictum re aceptado el legado que so le dejó, ó que haya
OflHCCUli it utrubique enim praescriptione recibido ci que Be dejó 4 su hijo 5 á su esclavo;
..ininovebítur. Quin etiam sí idem institutuni porque en uno y otro caso será repelido por la ex-
servum, priusquam adire, hereditatem iuberct, cepción. Más aún, si él mismo hubiere manumiti-
manumisorit, nt jile eno arbitrio adeat hcredita do al esclavo instituido, antes que le mandara adir
tem, idque fraudulento eoni1io fceerit, summo- la herencia, para que la ada 4 su arbitrio, y esto
vebitnr ab actiono. lo hubiere hecho con propósito fraudulento, será
rechazado do la acción.
§ i.—Si a statulibero exheredatus pecuniam § 1.—Si el desheredado hubiere comenzado á
etere cooperit, 'videri agnovisse parentis iu- reclaman el dinero al esclavo manumitido condi-
ljcium. cionalmente en el testamento, se entiende que
consintió el testamento del padre.
§ 2.—Si, quum fflius ademturn legatum insti- § 2.—Si habiendo intentado el hijo reclamar un
tucrit petere, sunimotus repetat inofficiosi- que- legado revocado, luego que fué repelido dedujese
rolan, (1), praescriptione removendus non est la querella de inoficioso, no ha de ser rechazado
qii.amvis enim agendo testamentum coniprobave-- con la excepción; porque aun cuando reclamando
nt, tamen est aliquid, quod. testatoris vitio repu- haya aprobado el testamento, hay, sin embargo,
tetur, ut merite repellendus non sit. algo que se puede imputar 4 falta del testador,
para qao con razón no ha-va de ser repelido.
§ 3.—Filius testatonis, qui cu.in Titio ciusdem § 3.—El hijo del tostador, que con 'I'ieio habla
pecunine reus fucrat, Jiberationo Pitio legata, sido deudor de la misma cantidad, legada 4 Ticio
per ae-coptilationem Titii liberatus ab actione la liberación, no será rechazado de la acción do
juoffieioi non summovebitur. inoficioso porque haya quedado libre por la acep-
tijación de Ticio.

18. SCAaVOLA libro III. (2) Responsorwm.—Ti- 13. Scvoi..i.; Respuestas, libro III.—Ticia ins-
tia fiuiam heredera instituit, filio Jegatum dedit, tituyó heredera 4 su bija, dió un legado fi su hijo,
codem testamento ita cavit: Ea oinnia, quae y en ci mismo testamento dispuso de esta manera:
supra dan fierí iusi, ea dan fien velo ab oxnui «Todas las cosas que arriba mandó que so den y
herede, bononumvc possessore, qui inihi erit que se hagan, quiero que se den y que se bagan
etiam jure intestato (8). Item quae dan (4) ius- por todo el que fuere mi heredero, 5 poseedor de
sero, ea uti dentur fiantque lidc± eius eommitto»; mis bienes, aunque fuere por derecho de abintes-
quaesitum cst, sisoror centunwirali indicio ob- tato. También encomiendo 4 su fidelidad, que so
tinuenit, an fldeieommissa ex capite suprascripto don y so hagan las cosas que yo hubiere manda-
deheantur? Eespondi, si hoc quacratur, sn jure do que se den»; se preguntó, si la hermana hu-
eorum, quos quis gibi ab intestato heredes bono- biere ganado en el juicio de los centunviros, ¿se
rumve possessoree successuroe credat, fideieom- deberán acaso los fideicomisos en virtud de la
mittcre possit, respondi: posee. Paulue notat; (5) cláusula antes transcrita? Respondí, que si Be
pro'bat autem, ncc fidcicominissa abintestato da- pregunta esto, que si es que 4 cargo de aquellos
ta deben, quasi a demente. que alguien crea que Jo han de suceder abintes-
tato como herederos, ó como poseedores do sus
bienes, puedo dejan fideicomisos, contestaba que
podia. Paulo lo censura, y prueba por el contra-
rio, que ni se deben los fideicomisos dejados abin-
testato, cual si lo hubieran sido por un demente.
14. PAPINIAN IJB libro V. Quaestionurn.— Pater 14. PAPINIANo; Cuestiones, libro V.—Un padre
fihiuni cmancipavít et nepotem ex co retiuuit; emancipó fi su hijo y retuvo al nieto nacido de él;
emaneipatus suscepto postes filio, duobus (6) ex- el emancipado, habiendo tenido después otro hijo,
heredatis, patre praeterito, vita deecssit; iiiquae- habiendo desheredado 4 los dos, y habiendo pre-
stione de inoffieioso testamento (7) praeeedeute terido al padre, murió; en la cuestión de testa-
causa fihioruin patrie intentio adbuc pendet; quod- mento inoficioso, como precede la causa-de los hi-
si contra filies iudicetur, pater ad querelam yo- jos, Be halla todavía pendiente la demanda del
catar, et suani intentioncm implere potest. padre; pero si so fallara contra los hijos, es lla-
mado el padre 4 la querella, y puede explanar las
conclusiones de su demanda.
15. IDEM libro XIV. (8) Quaestionum. - Nam 15. EiSMO; Cuestiones, Libro XIV—Porque
eti pareuti'oiis non debetur fihioninn. hereditas, aunque no se debe 4 los padres la herencia de los
propter votum parentum et naturalem erga fijos hijos, por el deseo de los padres y ea natural amor
canitatem, turbato tamen ordine inortalitatis, non hacia los hijos, Sin embargo, alterado el orden d
miaus parentibus, quam iibnis pie relinqui debet. la mortalidad, no menos que ¿ los hijos debe de-
jarse 4 los padres por razón de piedad.
§ I.—Heredi cius, qui post litem de inoffieioo § 1.—Ál heredero de aquel que después de pro-

(1) summotus sst repctits friof5c1oi quercla1 Rl.


(2 IV., H. (6) ambobu, ¡Tal.
(3) lntsWl, fiel. () inof&ioso testamento, ¡Tal.; vse.e la nota L. a La ¿ini 8
(4) fieri inserta HaL de uie UtuLo, pdgina 434.
(.!J) ac ¿flterta H. (onitI84o aut.on). 8) IV., H.

436 DIGSTO.—L1B3O y: TÍTULO II
praeparatam mutata voLuntate decessit, non da- parada la querella de inoficioso falleció habiendo
tur de iuofflcioso qiiereta; non e.nim suf±ieit litem cambiado do voluntad, no Be le da la querella do
institure, si non in ea perseveret. inoficioso; porque no basta que intente el litigio,
si en él no perseverase.
2. —Filius, qui (1) iuofflciosi act.ione adversus § 2.---El hijo que habiendo ejercitado la acción
duos heredes expertus diversas sontontias iudi de inoficioso contra dos herederos obtuvo senten-
eum tulit, et unurn viit, ab altero superatus est, cias diversas de los jueces, y venció al uno, y fijé
t debitores convenire, et ipso a creditoribus vencido por el otro, puede demandar á los deudores
convenir¡ pro parte potest, et corpora vindicare, y ser él mismo demandado por los acreedores por
t bereditatein dividcrc; verum enim eat, fami- la respectiva porción, y vindicar los bienes, y di-
hae ercisoundae iudiciuin competere, quia eredi- vidir la herencia; porque es verdad que le compe-
mus eum legitimum heredem pro parte esse fa- te la acción de partición de herencia, puesto que
etum; et ideopare hereditatis in testamento re creemos que ha sido declarado heredero legitimo
Nec absurduin 'videtur, pro parte inte- respecto á una paste; y por esto quedó la otra
statum vicien. parte de la herencia en el testamChto. Y no parece
absurdo se considere que en parte hay un intestado.
16. IDEM libro JI. Responnonum.—Filio, qui de 16. EL MISMO; R8SpU6Sta8, libro 11.-0011 el hi-
inoffioioso mntris testamento contra fratrem in- jo, que por su parte se querellé antes por el testa-
titutuni de Varte ante (2) egit et obtinuit, filia, mento inoficioso de su madre contra su hermano
quae non egit ant non obtinuit, in hereditate le- instituido y ganó el pleito, no concurre en la he-
gitirna fratri non coneurriL ronda legítima la hija, de quien aquél os herma-
no, que no se querelló 6 no ganó el litigio.
§ 1.—Contra tabulas ful posscssionem iure ma- § 1.—Un padre tomó por derecho de manumi-
nuinissiouis pator acecpit, et bonorum posecasio- sión posesión contra el testamento de su hijo, y
nem adeptus est (3); postea filia clefuncti quam obtuvo la posesión de los bienes; la hija del difun-
ipse exheredaverat, qusostioncin inofflciosi tsta- to, á ha que éste habla desheredado, dedujo des-
menti recto pertulit, possessio, quam pater acce- pués justamente la querella de testamento iiiofl-
pit, ad irnitum recidit; nam priore iudicio de mro cioso, y la posesión que el padre tomó quedó in-
patrie, non de mro testamenti quaesitum est. Et validada; porque en el juicio anterior se discutió
ideo universam hereditatem lihiao eum fruetibus sobre el derecho del padre, no sobre la legalidad
restitui noceese est. del testamento. Ypor esto cc necesario que se res•
tituya á la hija toda la herencia con los frutos.
17. FAULTJS libro II. Quaeslionum.—Qui repu- 17. PAuLo; Cuestiones, libro 11.—El que con
diantis animo non vonit ad aeeusationem inoffi- ánimo de repudiar no concurre á la acusación de
ciosi testamenti, part.orn non fait bis, qui can- testamento inoficioso, no forma parte con aquellos
dom querolam movere volunt. Unde si do inoffi- que quieren promover la misma querelle.. 1-'oi es-
cioso testamento patris alter ex liberis exhereda- to, si uno de los hijos desheredados sequerellase
tic ageret, quia reseleso testamento alter quoque por el testamento inoficioso de su padre, como
ad succossionem ab intestato vocatur, et ideo quiera que rescindido el testamento es llamado
universani hereditatem non recto vindicasset, también el otro á la sucesión abintestato, y por
hie, si obtinuerit, utetar (4) re¡ iudieatac aneto- tal motivo no hubiese vindicado con razón toda
ritate, quasi Centumviri hune solum lllium in re- la herencia, éste, si hubiere vencido en el litigio,
bus humanis cese nune, quum tccrent intesta- opondrá la autoridad de cosa juzgada, cual si los
tum (5, erediderint. Centunviros hubiesen estimado al declarar el in-
testado que entonces sólo existía este hijo.
§ 1.-.-Quum contra testarnentuin ut hioflicio- 1.-•-Cuando se faLla contra cl testamento corno
sum iudicatur, testamenti factionem hahuiscede- inoficioso, no se cree que el difunto haya tenido
funetus non ereditur. Non idem probandum est, la test amentifacción. No se ha de decir lo mismo,
sí herede non iesponde.nte uecundum praeseutem si no respondiendo el heredero se hubiese juzgado
iuclieatum sit; hoc cinim caen non crditur ius ex á favor del que está presente; porque en este caso
sententia iudici fiar¡; et ideo libertates compo- 110 se cree que se produce acción por la sentencia
tunt et tegata petuntur. del juez; y por esto competen las libertados y se
reclaman los legados.

18. IDEM libro sinyulari do inofficioso testa- 18. EL MISMO; Del testamento inoficioso, libro
mento.—De qua re otiam Constitutio oxtat Divo- único.—Sobro Jo cual hay también una Constitu-
rani fratruni, quae huiumodi dstinctionem ad.- ción de los Divinos hermanos, que admite esta
inittit. misma distinción.
19. IDEM libro II. Quaesticrnum.—Mator dccc- 1. Er MISMO; Cuestiones, libro 11.—Una ma-
dens cxtraneum ex dodrante heredem instituit, dre, al morir, instituyó á un extrafio heredero por
filiam unam ex quadrante, alteram practcriit; las tres cuartas partes, á una hija por la otra
hace de inot'flcioso egit, et obtinuit; quasro, cori- cuarta parte, y no hizo mención de otra; ésta ce
ptae lilao quomodo suceurrendum siL? Respondí: querelló de inoficioso, y ganó el litigio; pregunto,
filia praeterita id vindicare debet, quod intestata ¿de qué modo so ha de amparar á la hija institul-

(1) JIni. Se, insofta FL pero vdo.ae h nota 7 , d la ptg- (5) et bonorum poeeesstonem adetus cet, outUlas Haz.
*(I 455, (4) Hal. Vuig.; uteretar, b'L
(2) pro parte, (oni ¿ccdo auto), Hal. (5) tune qauni faecret tostauientum, Vug.

DIGE8TO.—LIBRO Y. TtT11,0 II 437
naire habitura ss.set. Itaqus (1) dici potest, oam, da? Respondi: la hija preterida debe vindicar lo
naO omissa etiamst totam horeditatem ab que habria tenido habiendo t.hIecido iut,estada la
intestato (2) petat, et obtineat, solani babituram madre. Y asi puede decirse, que la que fu.é prete-
1iiiiversafli suceebglonem, quernadrnodum si alto- rida, aunque reclame toda la herencia abintesta-
omi$iSSOt leg'itimarn hereditatem. Sed non CSt to, y obtenga su demanda, habrá de tener ella
ra
adiníttendulll ut adrersus sororein andiatur sola toda la sucesión, como si la otra no hubiese
criid0 de inofficioso. Praeterea dicendum est,
aceptado la herencia legitime. Pero no se ha de
non esc sirn:ilOm oinittenti sani, quac ex testa- admitir que contra la hermana sea olda querellán-
iito adiit; et ideo ah extraneo sernissorn vindi dose de inoficioso. Además se ha de decir, que no
c,Induni, et defeuc1ofldurn, totuin semissem esse es asimilable á la que no acepta la que adié en
anfereILd11fl1, quasi seznis totu ad hane pertinent. virtud del testamento; y por tanto so ha de vindi-
Seeundum quod non in totum testanientum infir- car del extraño la mitad, y se ha de defender que
matur, sed pro parte intestftta officitur, hect qua- se le debe privar de toda la mitad, cual si toda la
si fariosae iudlciuin ultirnurn cius damnetur. Ce- mitad pertenezca á ésta. Según lo que, no se in-
terum si quis putaverit, lilia obtinentc totuni te- valida por completo el testamento, sino que se la
stamOutum infirmar¡, dieendiim et, etiam insti- hace intestada en una parte, aunque la última
tutani ab jstate pose adire hereditateni; ncc voluntad de clin sea desestimada cual si fuera de
enim guao ex testamento adiit, quod putat, vale- una furiosa. Poi lo demás, si alguno hubiere erei-
re, repudiare legitirnam hereditatem videtur, do que venciendo la hija se hialida todo el testa-
quam quidem nescit sibi deferri, quam et hi, qui mento, se ha de decir que la instituida también
sciant (3), ius sinun, ehigentes id, quod putant puede adir la herencia abintestato; porque tam-
ibi erinpeterc, non anttant Quod cvenit in pa- poco Be entiende que la que adié en virtud del
trono, qui iudiciurn defuneti falsa opiniono motus testamento, que estima válido, repudia la heren-
amplexus est; 18 enim non videtur bonrun pos- cia legítima que realmente ignora que le está de-
sessioflom contra tabulas repudiasse. Ex quibus ferida, como quiera que tampoco aquellos que lo
apparet, non rcct totain hereditatem praeteri- conozcanpierdan su derecho, eligiendo aquello que
tam vindicare, qui.un reseisso testamento> etiam creen que les compete. Lo que acontece respecto
jnstitutae salviim ius sit adcundae hereditatis. del patrono que, movido de falsa.opinión, aceptó
las disposiciones del difunto; porque no se consi-
dera que éste repudié la posesión de bienes con-
tra el testamanto. De lo cual resulta, que la pre-
terida no vindica debidamente toda la herencia,
porque, rescindido el testamento, también á la
instituida le queda salvo el derecho de adir la
herencia.
20. SCAeVOLÁ libro fi. Quacstionwu. - Qui de 20. SoIvoLA; Uüertioncs, libro 11.—El que
inoffieioso vuil dicere, lieet negetur films, Cay- quiere acusar de inoficioso, aunque se niegue que
bonianam bonorum possessionem non debet aoci- es hijo, no debe recibir la posesión Carboniana de
pere; toties enini ea indulgenda est, quoties, si los bienes; porque ésta se ha de conceder siempre
vere films saset, berea esset aut bonorum posses- que, si verdaderamente fuese hijo, fuera heredero
sor, ut interim et possideat, et alatur, et actioni- Ó poseedor de los bienes, para que en el Interin
bus praeiudieium non patiatur. Qui vero de inof- los posea, y se alimente, y no sufra perjuicio en
ficioso dicit, ncc actiones movere dbct, ncc aliam sus acciones. Mas el que acusa de inoficioso, ni
ullain, quam licreditatis petitionem exercere, neo debe intentar las acciones, ni ejercitar otra algu-
ah, nc unquam .(4) melioris sit conditionis, quam na mas que la petición de la herencia, ni ser ali-
si confitetur adversariu.s. mentado, para que nunca sea de mejor condición
que si confesase el adversario.

21. PAULUS libro III. licponsorum (5). 21. PAULO; Respuestas, Libro 111.—El que in-
Eum, qui inoffieiosi testamenti querelain insti- tenté la querella de inoficioso, y por fraude del
tuit, et fraude hereclis seripti, quasi tcrtiam heredero instituido abandonó esta acción, cual si
tein herditatis tacite rogatus essct ci restituore, á éste se le hubiese rogado sigilosamente que le
rohiquit sam actionem, non videri dcscruis8e restituyera la tercera parte do la herencia, no se
querelain, et ideo non prohiberí euni repetere in- considera que desistió de la querella, y por tanto
choatam actionem. no $e le prohibe que repita la acción incoada.
§ 1.—Item quaesitum est, an heres audiendus § 1.—También se preguntó, ¿acaso ha de ser
cst ante do (6) inofficiosi (l) querelam actam oido antes de intentada la querella de inoficioso el
desideraus rcstitui sibi ea, quas solvit? Respon- heredero que pretende que se le restituya aquello
dit, ei,qui sciens indebitum fideiconimiseuni sol- que pagó? Respondió, que al que £ sabiendas pa-
vit, nullam repetitionem ex ea causa competere. gó un fideicomiso no debido, no le compete nin-
guna repetición por esta causa.
§ 2.—Idem respondit, evictahereditateper inof- § 2.--El mismo respondió, que, reivindicada la
ticiosi querelani ab co, qui heres institutus esset, hereneia mediante la querella de inoficioso, de
peninde omnia observan oportere, ac si lieredi- aquel que hubiese sido instituido heredero, se de-

(1) EL quarncuam, liai. (omitind-o Itaque).


(2) abintestato, ornieias aquí Ha¡, y las inserta deejju.s & (5) reapoudit, añade Pial.
solam. (5) de, omítela HaL; pero véase la nota 1. á la ley 8 le este
(5) esc1ant Vulg. título, página 484.
(4) Taur.; nec alias nhiquam, según racienta iorrcci6n del (7) Así ¿tCte el texto; pero parece quo ha ¿te suprinzirae la
no alias unuarn, Hai. (omitiendo ncc aU).
códice FI., Br.; preposición de, d que ha de leerse Ioffieiogo,—N. del T.
TOMO 1-56

438 fXGFTO.—LIBRO y: TITULO II

tas adita non fuisset., et ideo et petitionem inte- ben observar todas las prácticas lo mismo que si
gram debiti heredi instituto aÁlversus eUm, qui la herencia no hubiera sido adida, y por tanto
superavit, compotere, et compensationern debiti. compete al heredero instituido, contra el que ven-
ció, así la Integra petición de un débito, como la
compensación de una deuda.
22. TRIpRoNIus libro XVII. (1) DispuaLio- 22. TluFoNINo Disputas, libro XV.tL—No se
num.—Filius non impcditur, quo minus inoflieio- impido al hijo que acuse do inoficioso el testamen-
su.m testamcntum matris accusarct, si pater eius to de la madre, si su padre recibiera en virtud
legatum ex testamento matTis accipiet, v1 adiis- del testamento do la madre un legado, ó hubiese
set bereditatem, qnamquam in elus esst potesta adido la herencia., aunque estuviese bajo la potes-
te; nccprohiben patrem, dixi, iure fui aceusare; tad do éste; y dije que no se prohibe que el pa-
naminclignatio fui cst. dre acuso en representación del hijo, porque el
agravio es del hijo.
§ 1.—Et quacrebatur, si non obtinuisset in ac- § i.--Preguntábase también, si no hubiese, ven-
cusando, an, quod patri datum est, publicaretur, cido en la acusación, ¿se confiscaria, acaso lo que
quoniana alii eornmodum victoriae parat, et ni se dió al padre, porque el beneficio de la victoria
hae causa nihil ex offtcio patnis, sed totum de lo adquiere para otro, y en esta causa no se trata
mentís fUji agitur? Et inelinandum (?) cst, non de nada por razón de su condición de padre, sino
trem siM datuni, si secaudum testa- de todo por méritos del hijo? Y más bioçi se ha de
perdere lonuntiatum. fuisset.
mcntum decir, que el padre no pierde lo que se lo dió, si
se hubiese fallado á favor del testamento.
§ 2.—Mi1to magis, si mili legatum testator de- § 2.—Con más razón, si el testador me dejó un
dit, cuius de inofficioso testamento lilius ageus legado, y el hijo que se querellaba del tcstaiueu-
dceessit me herede relicto, egoque hereditariani te inoficioso de aquel flloció habiéndome dejado
causarn peregi, et 'victus sum, id, quod mili co por heredero, y yo pr.oscgui el litigio de Ja heren-
testamento relietuni est, non perdam; utique si cia, y fui vencido, no perderé lo que se me dejó
1am dcfunctus agero coeperat. en aquel testamento; á la verdad, si ya el difunto
habla comenzado á querellarse.
8.—Itera si arrogavi eum, qui instituerat li § 3.—Asimismo, si arrogué al que habla incoa-
tem de inoffieioso testamento cius, qui mihi lega- do el pleito de inoficioso testamento de aquel que
tum dedit, Iltemque peregcro nomine fflui, ncc me dejó un legado, y hubiere yo proseguido el
obtinuero, perdere me legatuin non oportet, quia pleito en nombre del hijo, y no hubiere ganado,
non sum indignus (a), Ut auferatur miM a fisco no procede que yo pierda el legado, porque no
id, quod derelictum (4) cst, qunni non proprio no- soy indigno de él, para que se me quite por el
mine, sed inre cuiasdam suecessionis egi. fleco lo que se me dejó, no habiendo yo litigado
en nombre propio, sino por derecho de la ence
sión de otro.
23. PAUW8 Libro siugulari de inoffici oso tesla- 28. PAULO; Del testamento inoficioso, libro úni-
rnento.— Si penas fihium emancipatuin practeri- co.—Si supusieras que un hijo emancipado fué pre-
tum, et ex co nepotem in potestate retentum h- terido, y que fué instituido heredero un nieto,
redem intitutum• cese, films .potest contra fihium habido de él, retenido bajo potestad, el hijo pue-
suum, testatoris nepotem, petere bonoruin poesos- do pedir la posesión de los bienes contra SU hijo,
sioiem; qu.eri (5) autem de iuofficioso testamen- nieto del testador; mas no podrá querellarse de
to non poterit: Qiiodsi exheredatus sit fihius ornan- testamento inoficioso. Mas si hubiera sido deshe-
cipatus, poterit queni, et ita iungetar filio suo, et redado ci hijo emancipado, podrá querellarse, y
aimul cum 00 hereditatem obtinebit. asi se juntará á su hijo, y juntamente con él ob-
tendrá la hereuia.
§ 1.—Si hereditatom ab heredibus institutis § l.—Si los desheredados compraron de los he-
exheredati emerunt, vol res siug'ulas, sciontos rederos instituidos la herencia, 6 las cosas de la
cos heredes case, ant conduxerunt praedia, aliad- misma por separado, sabiendo que ellos eran lo
ve quid sirnile feceruut, vol solverunt heredi, herederos, 6 tornaron en arrendamiento los pre-
quod testatori debebant, iudicium defuneti agno- dios, 6 hicieron alguna otra cosa semejante, 6 pa-
acere videntur, et a querela exeluduntur. garon al heredero lo que debian al testador, se
entiende que acatan la voluntad del difunto, y
son excluidos do la querella.
§ 2.—Si duo sint fui oxheredati, et ambo de § 2.—Si fuesen dos los hijos desheredados, y
lnofficioso testamento egerunt, et unne postea ambos se querellaron de testamento inoficioso, y
constituit non agere, para sine alterí accrcscit. después determinó uno no proseguir la querella,
Ideinque cnt, etsi tempere exelusus sit. su parte acrece al otro. Y lo mismo será si fuese
excluido por el lapso de tiempo.
24. Ur.PIANUS libro XLVIII. (6) ad Sabinum. 24. ULPIANo; Comentarios ¿ Sabino, Libro
—Cinca inoffieioi querclam evenire plerumque XLVIII.— En la querella de inoficioso suele suce-
assolet, ut in una atque cadem causa divorsae der las más de las veces, que en una y la misma
sententiae proferantur; quid enim, si fratre agen- causa se profieran diversas sentencias; porque

(1) VII. ilai. (4) re1kurn, ¡fui.


(2) 1udiendum Vg. 5) Fi. agi4n Br. quaeri, Taur.
(3) quonlam Inaignum et, Hai. (6) XIX, HUI.

DIGESTO—LIBRO V TÍTULO U 439

te heredes seripti diversi iuris fueruut? Quodsi ¿qué acontecerá, si, querellándose un hermano, los
fucrit, pro parte testatus, pro parte intestatus herederos instituidos fueron de diversa condición
deeesBiSBe videbitur. legal? Lo que si sucediere, se cntenderá que uno
falleció en parte testado, y en parte intestado,

25. InEM Libro 11. (1) Disputationuin.— Si non 25. EL M5MO; Disputas, Libro 11.—Si no se hu-
mortiS causa fuerit donatum, sed intor vivos, bac biere hecho donación por causa de muerte, sino
tamen coiitemp1ation, rtt in qUartam ha.beatiir, entre vivos, pero con este propósito, para que se
potest die¡, iuoffiisi querclam ccssare, si quar- tenga en lugar de la cuarta, puede decirse que
taüa donatione habet, aut si minus habeat, deja de haber lugar á la querella de inoficioso, si
quod deest, viri búni arbitratu vepcatnr, aut cor- tiene uno la cuarta en la donación, 6, si tuviera
te conferri oportore id, quod donatum est. menos, se completase á arbitrio de buen varón lo
que falta, ó que ciertamente se debe traer á. co-
lación lo que se donó,
§ 1.—Si quis, quum non possit de inoffieioo § 1.—Si no pudiendo alguno querellarse de in-
queri, ad querelam admissus pro parte rescinde- oficioso, admitido la querella intentara rescin-
re tcstanientum tentet, et UUUm sibi heredem eh- dir en parte el testamento, y eligiera para si un
gat, contra qucrn iriofflciosi querelam iustituat, heredero contra el que entablara la querella de
djCOikdtflfl est, quia testanientuin pro parte valot, inoficioso, se ha de decir, que puesto que el tes-
et praceedentos eum personae cxclusae sunt, eum tamento es válido en parte, y las personas que le
effcotu eum qucrelam instituisc. preceden fueron excluidas, intentó él la querella
con resultado.
26. hiu Libro VIII. (2) Disputationurn.— Si 26. EL -mismo; Disputas, libro 'VIII.—Si el he-
sub hae conditione fuorit heres institutus, «si St!- redero hubiere sido instituido bajo esta condición,
ehum manumiserit», et manumisissot, et postea- «si hubiere manumitido á Stico, y lo hubiese ma-
quam manutnisit, inofficiosum vel iniustuin testa- numitido, y después que lo manumitió se decla-
mcntum pronuntietur, aequum est, Jinie quoque rase inoficioso ó injusto el testamento, es equita-
suecurri, ut serví pretium a man.umisso accipiat, tivo que también se auxilie ti ésto, para que per-
nc frustra servum perdat. ciba dci manumitido el precio del esclavo, ti fin
do que no pierda inútilmente el esclavo.
27. IDEM Libro VI. Opizionum. - Si instituta 27. EL MISMO; Opinione3, libro VI.—Si deduci-
de iuoffieioso testamento accusatione de lito pa- da la acusación de testamento inoficioso so tran-
cto tran.sactum et, ncc fides ab herede tran.sa- sigió en el pleito por pacto, y no se Itresta por el
ctione praestatur, inoffleiosi causam integram heredero fidelidad ti la transacción, se determinó
esse placi.ut. que queda Íntegra la causa de inoficioso.
§ 1.—El, qui se flhium oms case affirmat, qni § 1.—A aquel que afirma que él es hijo del que
testamento i4 denegavit, turnen eum exhereda- negó esto en el testamento, y sin embargo lo
vit, de inoffieioso testamento causa supercst. desheredó, le queda la querella de testamento
inoficioso.
§ 2.—Do inoffici oso testamento mutis dicere § 2.—Ni aun el militar puede acusar de inofi-
neo miles potest. cioso el testamento de un militar.
§ 3.—De hiofficioso testamento nepos contra § 3.—Un nieto habla intentado y ganado por su
patruum suuin ve] aliurn scriptum heredem pro porción la querella de testamento inoficioso con-
portione egerat et obtinucrat, sed seriptus heres tra su tio paterno ú otro heredero instituido, pero
appellaverat; plaeuit interim propter inopiam el heredero instituido había apelado; so estable-
pnpilli alimenta pro modo facnitatum, quac por ció, que en el Ínterin por razón de la pobreza del
inoffiiosi testamenti aceusationcm pro parte ci pupilo se le señalasen alimentos con arreglo á la
vindicabantur, decerni, eaquo advcrsarium ci cuantía de les bienes, que por su porción se vin-
subministrare necesse habere usque ad linom dicaban para él por medio de la acusación do tes-
!ltis. tamento inoficioso, y que el adversario tenia ne-
cesidad de suministrárselos hasta el fin del litigio.
§ 4.—De testamento matris, quae, existimnus § 4.—Puede uno querellarse do inoficioso por
periissc fihium, alium heredem instituit, de in- el testamento de su madre, que, creyendo que su
offiioo queri potest. hijo habla muerto, instituyó ti otro por heredero.
28. PAULIJS libro singuiari de Septenmvira!ibus 28. PAuto; De los juicios de los Scptenviros,
(3) iucljcjis . - Qunm mater miJitem flhium falso Libro único.—Habiendo oído una madre decir falsa-
audiissBt deccasissc, et testamento heredes alios mente que su hijo militar habla fallecido, y habien-
iustituisset, Divus Hadrianus decrevit, heredita- do instituido en su testamento otros herederos, de-
tem ad Ihium pertinere, ita ut libertates et lega- cretó el Divino Adriano que Ja herencia pertene-
La praestentur. he illud adnotatum, quod de u- cia al hijo, pero de suerte que se diesen las liber-
bertatibus et legatis adiicitur; nam quum inofii- tades y los legados. Nótese aquí lo que se añade
closum testameatijin arguitur, nihil ex co testa- respecto ti las libertades y ti los legados; porque
mento valet cuando se prueba que un testamento es inoficio-
so, no es vá.lida ninguna cosa de este testamento.
29. ULPIANUS libro Y. (4) Opinionum. - Si su- 29. ULPio; Opiniones, libro V.—Si fuese sos-

(1) HL, Haz. () csntu raUku, HaL


() VIL, Hal. (d.) VI., Hst

440 DIGESTO.—LIJ&R0 y: TÍTULO II

8pcct& collusio sit legatariis inter seriptos here- pechosa para los legatarios la colusión e$re los
des et eum, qui de hioÍkioso testamento agit, herederos intituldos y el que acusa de tcstainen-
adesse etiani legatarios, et volnntatem defwjcti to inoficioso, se halla establecido que comparez-
tucri, eonstitutnm cst; iisdemque permissum cst can también los legatarios, y que defiendan la
etiam appellare, si contra testamcntum pronun- voluntad del difunto; y 5. los mismos les está tam-
tiatum fucrit. bién permitido apelar, si so hubiere fallado con-
tra el testamento.
§ 1.—De inoffioioso testamento matris spurii § 1.—También los hijos espúreos pueden que-
quoque filii dicere possunt. rellarsepor ci testamento inoficioso de su madre.
§ 2.—Qumvis instituta inøfficiosi testamenti § 2.—Aunque entablada la acusación de testa-
accusatione res transactione decisa sit, tamcu mento inoficioso la cuestión se haya decidido por
testamentiiin in suo tare manet; et ideo data.e in transacción, permanece, no obstante, el testa-
co libertates atqiie logata, usque quo Falcidia mento en su vigor; y por consiguiente tienen su
perm!ttit, simm habent potestatoin. eficacia las libertades dadas en él y los legádos,
hasta donde lo permite la Faleiclia.
§ 3.—Quoniam femina nullum adoptare fihium § 8.—Puesto que la mujer no puede adoptar
sine iussu Principis potest, nec de inofficioo te- ningún hijo sin permiso del l'rincipo, tampoco
stamento eius quam quis sibi matreni adoptivain puede uno querellarse por el testamento inolicio-
falso cose existimabal, agere potest. so de aquella ti quien falsamente oreja que era
su madre adoptiva.
§ 4.—In ea provincia de iuofflcioso testamento § 4.--De,be ser dedu'cida la querella de testa-
agi oportet, in qua scripti heredes domiciliurn mento inofíciso en aquella provincia en que tie-
habent. nen su domicilio los herederos instituidos.
30. MARcwus Libro 1V. (1) In8titutionu?fl. 80. MARCIANO; Instituta, libro IV.—El padre
Adversas tostarnenturn 1111i in adoptioneni dati natural con derecho puede querellarse de testa-
pater naturalis recto de inofflcioso testamento mento inoficioso contra el testamento del hijo
agere potest. dado en adopción.
§ 1.–.Putoribus pupilhi nomino sine periculo § 1.—Los Divinos Severo y Antonino respondie-
chis, quod testamento datum est, agole posse de ron por rescripto, que podían los tutores quere-
iuofflcioso ve] falso testamento, Divi Severas et ilarse de testamento inoficioso 6 falso 5. nombre
Autoninus rcscripserunt (2). de su pupilo, sin riesgo de [o que en el testamen-
to se les ha dado.
31. PAI.rLÚs Libro síngularí de &ptemviraLibas 81. PAULo; De Los juicios de los Septeniiros,
(3) Iudiciis. - Si is, qui admittitur ad acusatio- LibroÚnico.—Sí el que es admitido 5. la acusación
nem, nolit, ant non possit acensare, an sequcus no quisiera, ó no pudiera acusar, se ha de ver si
admittatur, videndum est; et placuit, posse, ut será admitido el que le siga; y se determinó que
fiat suoceesloni locas. puedo, para que haya lugar ti la sucesión.
§ 1.•—Quantum e.0 inofilciosi liberorum vel pa- § 1.—En cuanto respecta 5. la querella de in-
rentum querclam pertiuet, nihil intorest, quis sit oficioso de los hijos ó do los padres, nada importa
heros scriptus, ex liberis, an extraneis, vel mu- quién sea instituido heredero entre los hijos, 6 los
niepibus. extrallos, ó los de un municipio.
§ 2—Si beres cxtiterim ci, qui co testamento § 2.—Si yo hubiere quedado heredero de quien
institutiis est, quod de inofficioo argucre voto, faé iutitu!do en el testamento que quiero redar-
non mihi nocebit, inaxime si cato portioncm non giíir de inoficioso, no me perjudicará, mayormen-
póssideam, vel tare sito possWteam. te si no poseyera aquella porción, 6 la poseyera
por derecho de él.
§ 8.—Diversuni dicemus, si legaverit mihi eam § 3d—Lo contrario diremos, si alguien me hu-
rem, quam quls ex co testamento aeeoperat; nam biere legado aquella cosa que él habla recibido
si eam agnoscam, repellar ab accusatione, en virtud de aquel testamento; porque si yo la
aceptare, seré repelido de le. acusación.
§ 4.—Quid ergo, si alias voluntateni tostatoris § 4.—Pero ¿qué se dirá si de otro modo hubiere
probaverim, puta in testamento adscripserim yo aprobado la voluntad del tostador, por ejem-
post mortem patris consentire me? Ilopellendus plo, si después de la muerto de mi padre hubiere
sum ab aceusationo. escrito al pie de su testamento que lo consentía?
Debo ser repelido de la acusación.
82. IDEM libro singtdari de inof/Lcioso esta- 82. EL MISMO; Dei testamento inoficioso, Libro
mento.—Si exheredatus petenti legatum ex testa- único.—Si el desheredado presto sus servicios de
mento advocntionem pracbuit, procurationemve abogado al que pedía un legado en virtud del
suseeperit, removetur ab aceusatione; agnovisse testamento, ó hubiere tornado 5. su cargo ser su
enim. viiletur, qui qualequale indielum defuncti procurador, será rechazado de la acusación; por-
comprobavit. que se entiendo que consintió, el que aprobó cual-
quiera disposición del difunto.
§ 1.—Si legatario heres extiterit exheredatus, § 1.—Si el desheredado hubiere quedado here-
petieritque legatum, videhimits, e.0 sit summo- dero del legatario, y hubiere pedido el legado,
vendas ab hac aceusatione (4); certum est enini veremos si ha de ser repelido de esta acusación;

(1) ni, HaZ., (5) eentumvlrallbus, HaZ..


(5) permlserunt, Ha¿, (4) ab actione, Fdg.

DlGWrO.—LIBRO Y: TITULO III 441
judicium defuncti, et rursus nihil ci ex testamen- porque es cierta la voluntad del difunto, y ade-
to relictum, verum est; tutius tarnem fecerit, si m á s es verdad que á él nada se le dejó por el tes-
se abstiflUerit a petitione Iegai.i. tamento; pero habría hecho mejor, si se hubiere
abstenido de la petición del legado.
TÍT. III TITULO III
DE HEItEDITATIS PETITIONE (t) DE LA PETICIÓN DE LA HERENCIA
lar. Cod. ¡11.31.] [Véase M. III. SL]

. 1AIIJs libro VI. ad Edictum provinciale— 1. GAYo; Comontarios al Edicto provincial, Li-
Heroditas ad nos pertinet ant vetere lure, ant no- bro VI.—La herencia nos pertenece ó por el de-
vo. Vetere, e lego duodecim tabularum, vol ex recho antiguo, ó por el nuevo. Por el antiguo, en
testamento, quod iure factwn est, virtud de la ley de las Doce 'rabias, ó de testa-
monto que so hizo conforme é. derecho,

2. ÍJL.PIANCS libro XV. ad Edictun.•—sive suo 2. ULPIANo; Comentarios al E4icto, libro XV


(2) nomine, sive por se (3), sive por alias e ffecti —ora hayamos sido hechos herederos en nombre
S1BIIUSI de otro, ora por él mismo, ora por medio de otros;
8. Oiuus libro VI. ad Edietum provinciale.-- 8. GAYo; Comentarios al Edicto prbvincial, li-
vv3l-Liti si eftm personam, quae in nos tra potestate bro VI.—corno si hubiéremos mandado adir la he-
sit, inatitutam ineserimus adiro hereditatem. Sed rencia á aquella persona instituida, que estuviera
et si Titio, qui Seto beres extitit, nos heredes fa- bajo nuestra potestad. Pero también si hemos si-
cti sumas, sicuti Titii beroditatem nostrarn cose do hechos herederos de 'ricio, que fué heredero
jutendere possumus, ita et Se¡¡. Vol ab intestato, de Seyo, as! como podemos sostener que es nues-
forte quod su¡ heredes defuneto sumus, vol agna- tra la herencia de Ticio, asi también la do Seyo.
ti, vel quod manuinisimus defunctum, quodve pa- O abintestato, acaso porque somos herederos su-
reus notar manumiserit. Novo jure fiunt heredes yos del difunto, 6 agnados, 6 porque manumiti-
ornEes, qui. ex Senatusconsultis, aut ex Constitu- mos al difunto, ó porque lo hubiere manumitido
tionibus ad hereditatem vocantur. nuestro padre. Por el nuevo derecho se liacca he-
rederos todos los que son llamados á la herencia
en Virtud de Senadoconsultos, 6 de Constituciones.

4. PAULUS libro 1. (4) ad Edictum.— Si hero- 4. PAULO; Comentarios al Edicto, libro 1.—Si
ditatem petam ab eo, qui anam reni possidebat, yo reclamase la herencia á aquel que posela una
de qua sola controversia erat, etiam id, quod sola cosa, sobre la que únicamente versaba la
postea coepit possidere, restituet. controversia, restituirá también aquello que des-
pués comenzó á poseer.
5. IJLPIANUS libro XIV. () ad Edictum.— Di- 5. ULPIANo; Comentarios al Edicto, libro XIV.
vus Plus rescripsit, prohibendurn possessoreui he- --El Divino Pío contestó por rescripto, que se ha
reditatis, de qua controversia erit, antequain lis de prohibir al poseedor de la herencia, sobre la
inchoaretijr, aliquid ex ea distrabere, nisi malue- cual hubiere controversia, que venda alguna cosa
nt pro omni quantitate hereditatis vol rorum cias de ella antes que se incoe el litigio, á no ser que
rstitutione (6) satisdar. Causa autem cognita, hubiere preferido dar fianza por todo el importo
Ctsi non taUs data sit satisdatio, sed solita can- de la herencia, 6 de restituir las cosas de la mis-
tia, etiam post litom coeptam derninutionem se ma. Pero con conocimiento de causa, aunque no
concessurum Praetor edixit, nc tu totum cleminu- so haya dado tal fianza, sino la caución acostum-
tio tmpedita tu aliquo etiam utilitates alias impe- brada, previno el Pretor en su Edicto que él con-
diat; ut puta si ad funus sit aliquid uecossarium, cederá la enajenación aun después de comenzado
nam funeris gratia deminutionem perrnittit. Item el pleito, para que la enajenación prohibida en
si futuruni est, ut, nisi pecunia intra diemsolva- absoluto no impida respecto á algo también otras
tur, pignus distrahatui; sed et propter familiae utilidades; como, por ejemplo, si para el funeral
cibaria neeessaria Órit deminutio; sed et res tem- fuere necesaria alguna cosa, porque por razón
pore peritaras permittere debt Praetor distra- del funeral permite la enajenación. Igualmente,
here. si ha de suceder que se venda la prenda, si den-
tro del término no se paga una deuda; mas tam-
bién será necesaria la enajenación para el mante-
nimiento de la familia; pero asimismo debe per-
mitir el Pretor enajenar las cosas que hayan de
perecer con el tiempo.
§ 1.—Divus Hadrianus Trebio Scrgiano (7) re- § 1.—E] Divino Adriano contestó por rescripto
scnipsit, ut AcUne Asiaticus (8) daret satis de he- á ¶J'rebio Sergiano, que Ello Asiático diese fianza
reditate, quae ab eo petitur, et sic (9) falsuin di- por la herencia que de él se pedía, y que así acu-

(1) DE PETITIONE HEREDITI.r16, ¡Ial, Vi9.


() xiotro, lial. (6) aestimatfone, HaZ.
(8) stve per se, omfteras HaL (7) Trebatio Serviano, HaZ.;Iullo Setano, ceros en el m(.sino.
(4 XX., LIa1. (8) Haén1at1eus otros en HaZ.
(5) XV., Eat. (9) et 4 HaZ. Vulg

442 DIGESTO.—LIBRO y: TITULO ijí

cat. Hoc ideo, quia sustinetur (1) hereditatis pe- sara de falsedad. 'Y esto, porque se suspende el
titionis iucliciurn, donee falsi causa agatur. juicio de petición de herencia, mientras se sustan-
cie la causa de falsedad.
§ 2.—Eorurn iudiciorum (2), qiiao de heredi- § 2.—Es tal Ja autoridad de estos juicios que
tatis petitione sant, ea auetoritas est, ut nihil in versan sobre la petición de La herencia, que no
praeiudicium &us ludicli fieri debeat, debe hacerse nada en prejuicio de este juicio.

6. IDEM libro LXXV. ad Edi1um.--Si teste- 6. EL MISMO¡ Comentarios al Edicto, libro


mentum faisum essc dicatur, et ex so legatum LXX V.—Si se dijera que es falso un testamento,
petatur, vol praestan.dnm est oblata cautione, vel y en virtud do él se pidiera un legado, 6 se ha do
quaerendum, an debeatur. Et si testamentum tal- dar habiéndose ofrecido caución, 6 se ha de in-
sum esse dicatur, si tamen, qui falsi (3) accusat, vestigar si so debe. Y aunque se diga que es fal-
si suseepta cognitio est non est dandum. so un testamento, sin embargo, no se ha de satis-
facer al que lo acusa de falsedad, si se ha comen-
zado el conocimiento de ella.

7. In Ubre XIV. (4) ad Edictum. -Sí quis 7. Ei4 MISMO; Comentarios al Edicto, libro XIV.
libertatem ex testamento sibi eompetiisse dieat, —Si alguien dijera que Le ha competido la liber-
non debebit índex de libertate sentontiam dice- tad en virtud de un testamento, no deberá el. juez
re, nc praeiudicium de testamento cognituro fa- pronunciar sentencia sobre la libertad, para que
dat; et ita Senatus eensuit. Sed et Divus Treja- no cause prejuicio al que ha de conocer del testa-
nus rescripsit, ¿liffcrendum de libertate () tudi- mento; y así lo dispuso el Senado. Pero tainbi8n
cium, donee de inoffieioso iudicimn aut induca- el Divino Trajano contestó por rescripto, que se
tu; aut finem aceipiat. ha de diferir el juicio sobre la libertad, hasta que
ó se desestime, 6 termine el juicio de inoficioso.
§ 1—Ita demum autem sustinentur liberalia § 1.—Pero solamente Be suspenden los juicios
iudieia, si iam do inofflcioso iudiciiun contesta- sobre mamimisiones, si ya se ha contestado la
tum est; esterum si non contetetur, non caspe- querella de inoficioso; pero si no se contestare, no
etantur (6) liberalia indicia; et ita Divus Plus se aplazan los juicios sobre libertades; y asilo
rescnipsit. Nam quum quidam Liciniauu de ata- respondió por rescripto el Divino Pb. Porque co-
tu suo quacstionern patiobatur, et no maturius mo cierto Liciniano sostuviera cuestión sobre su
(7) pronuntiaretur de conditioiie sua, nolebat ad estado, y para que, con más prontitud no se senten-
liberale iudicium ¡re, dicena, suseepturum se de ciase sobre su condición, no quena comparecer
inofflcioso testamento iudieium et potiturum be- al juicio sobre su libertad, diciendo que debla
reditatem, quia libertatcm et hereditatem ex te- contestar la querella do testamento inoficioso y
stamento sibi defcnclebat, Divas Pi.us ait, siqul- pedir la herencia, porque defendía 4 su favor la
dom possessor eSset hereditatis Lieinian'us, faci- libertad y la herencia en virtud del testamento,
lius audiondum, quoniam esset hereditatis nomi- el Divino Pie dijo, que si verdaderamente fuese
ne iudieium suseepturus, et erat in arbitrio oms, Liciniano poseedor de la herencia, habia de ser
qui se dominum case dicit, agere de inofficioso oído con más facilidad, porque habría de aceptar
testamento iudicium (S); nune vero sub obten- el juicio en nombre de la herencia, y estaba en el
tu iudicii de inoffieioso testamento ab ipso Lici- arbitrio del que dice que él es dueño deducir la
ulano non suscepti per quinquennium, non de- querelle de testamento inoficioso; pero que en el
bere nioram fierí servituti. Plane summatiin as- caso presente, so pretexto de la querelle de testa-
stimandum iudici concessit, an forte bona fide mento inoficioso no contestada por el mismo Lici-
imploretur iudtcium de (9) testamento, et si nisno durante un quinquenio, no debla demorar-
Id deprehenderit, praestitnendum modicum tem- so la cuestión de esclavitud. Peno concedió que
pus, intra quod si non fuerit eontestatum, iubeat sumariamente debla apreciarse por el juez, si es
iuilieem libertatis partibus suis fungi. que de buena fe se implorase el juicio sobre el tes-
tamento, y que, si hubiere averiguado esto, se
habla de fijar un corto plazo, y si dentro de él no
hubiere sido aquel contestado, mande que el juez
que entiende de lalibertad desempeñe su cometido.
§ 2.—Quoties autem quis pautar controversiam § 2.—Mas cuando alguno sostiene controversia
libertatis et hereditatis, sed se non ex testamen- sobre la libertad y la herencia, pero no dice que
to liberum dicit, sed alias vel a vivo testatore él es libre por virtud del testamento, sino por otra
mamimissum, non d.ebere impedir¡ lib eralem can- causa, como manumitido en vida, por el mismo
sani, licet iudioium de (10) testamento mover! testador, respondió por rescripto el Divino Pío
speretur, Divas Pius rescripsi't; adiccit plane in que no debe impedirse la cuestión de libertad,
Rescripto, dummod.o praod.ieatiir mdci liben alis aunque se espere que se promueva juicio sobre el
causas, ne ulhim aclminiculurn libertatis ex te- testamento; pero añadió en el Rescripto, con tal
stamento admittat. que se prevenga al juez de la tacatíón sobre la li-
bertad, que no admita, emanada del testamento,
prueba alguna de la libertad.
S. PAULUS libro XVI. (11) ad Edictum.—Le- 8. PAULO; ComenarioB al Edicto, Libro XVI,

(1) Rato ea, differear, Dr.


(5) Bato ea, ceniumvfraliuoi, Br. (7) no quid durlus, Has.
(3) faisum, Ha, (8) IndIcio, haZ.
(é) XV., HaZ. (9) nofftaoo, inSertan HaZ. VaZg.
(3) libertatls, Vulg. (10) $noMcioso, *nsertan HaZ. Vtalg.
(6) exopcitant, (omiUendo liberaUa ludicis), HaZ. (1i.) XX., HaZ.

DIGESTO.—LIBRO V TÍTULO XXX 443

gitirn*fl1 bereditatem vindicare non prohibetur


No se le prohibe vindicar la herencia legitima al
is, quJ, quum ignorabat vires testamenti, iudi- que, ignorando la validez del testamento, aceptó
clulfl dcfWiCtl secutus est. la voluntad del difunto.

9. ULp1A x us libro XV. ad Edictum.—Regula- 9. Uria.i'o; Comentarios al Edicto, libro XV.


riter deiniefldUm est, eum demum tenor¡ peti- ---Se ha do fijar por regla general, que sólo está
tiene hereclitatis, qui vel tus pro herede, ve] pro obligado por la petición de la herencia el que po-
possessorC possicict, vel rem her6diteriam, see ó el derecho como heredero, 6 como poseedor,
ó una cosa de la herencia,

to. Gáirg libro VI. ad Edicturnproviciale.—. 10. GAYO; Comentarios al Edicto provincial, li-
lieet miiiimam. bro T71.—aunque, minima.
§ i-ltaque qui ex asse vel ex parte boros est, § 1.—Y as¡, el que es heredero de toda la he-
lutendit quidern hereditatem suam esse toam vel rencia 6 do parte de ella, sostiene realmente que
pro parte, sed hw solum ci oftieio iudieis restitul- la herencia es suya en totalidad ó en parte, pero
tur, quod adversarias possidet, aut 101am, si ex por ministerio del juez se le restituye tan sólo lo
sse sil Jiers, aul pro parte, ex qua lieres est. que posee ci adversario, 6 la totalidad, si fuera he-
redero universal, ó con arreglo á la parte de que
es heredero. -

11 JjLPIANUS libro XV. ad Edicturn..—Pro he- 11. TJLrIAiO; Comentarios al Edicto, libro XV
rede possidet, qui putal se heredem sse. Sed an —Posee como heredero el que cree que es hero
et j, qui seil se heredem non esse, pro herede doro. Poro pregúntase si acaso posee como húre-
possideat, quacritur; et Arrianus libro secundo deTo también ol que sabe que él no es heredero;
de interdietis putat tener; que jure nos uti Pro- y opina Arriano en el libro segundo de los Inter-
cujus seribit. Sed enini et bonorum possossor pro dictos que está obligado; de cuyo derecho usamos,
herede videtiir possidore. segán escribe Próculo. En efecto, so considera
que también el poseedor de los bienes posee como
heredero.
§ 1.—Pro posscssore vero possidet praedo, § 1.—Pero posee corno poseedor el poseedor de
mala fe.
12. IDJM libro LXVII. (1) ad Edictum. - qui 12. En MISMO; Comentarios al Edicto, libro
interrogatus, cur possideat, responsurus sit, quia LXVII.— el que interrogado por qué posee, haya
pob'idcO, nec eontendet se heredom vol per men- de contestar porque poseo, y ni aun falsamente
daciuni, sostuviese que es heredero,
13. IDum libro XV. ad Edictum.— nec iillam 13. EL MISMO; comentarios al Edicto, libro. XV.
causnm possessionis possit dicere; et ideo fur et —ni pueda alegar causa alguna de posesin ; y
raptor pctitionc herodítatis tenentur. por tanto, el que burla y el que roba son obliga-
dos por la petición de la herencia.
§ 1.-70rnnf bus etiam titulis hic «pro possesso- § 1.—También á todos los titules va adherido
re» haerel et quasi iniunet.ns ost. Denique el «pro y está como agregado este, «como poseedor». Fi-
cintore» titulo hacret; nam si a furioso emero nalmente, también está adherido al titulo «corno
scidns, pro possessore possideo. Item in titulo comprador»; porque sí á sabiendas hubiere yo
«pro donato» quaenitur, an quis pro possessore comprado de un furioso alguiia cosa, poseo corno
possideat, ut puta uxor vel maritus? El placet poseedor. También respecto al titulo «como cosa
nobis luliani sententia, pro possessore possidore donada» se pregunta, ¿poseerá acaso alguien como
eum; el ideo petitione hereditatis tenebitur. Item poseedor, por ejemplo, la mujer ó el marido? Y nos
«pro dote» titulua recipit pro possessore possos- place la opinión de Juliano, de que aquel posee
sionom, ut puta si a minore duodecim nimia nu- como posecdor y por consiguiente, será obligado
pta mihi quasi dotem scicns accepi. Et si lega- por Ja petición de la herencia. También el titulo
twn mliii solutuni est ex falsa causa scicnti, ah «como dote» recibe la posesión corno poseedor,
que pro lossessore possidebo. por ejemplo, si de una menor de doce *fiOS que se
ha casado conmigo recibí á sabiendas alguna co-
sa corno dote. Y si, sabiéndolo yo, se me pagó un
legado ver causa falsa, poseeré ciertamente como
poseedor.
§ 2.—ls autem, qui rcstituit hereditatem,tene- § 2.—Mas el que restituyó la herencia no puede
ri hereclitatis petitione non potest, nisi dolo fe- ser obligado por la petición de la herencia, si no
oit, Id est, si scit eh restituit; nam et dolus prao- lo hizo con dolo, esto es, si lo sabe y la restituye;
tot itus ve.uit tu hereditatis potitione, quasi dolo porque también el dolo pasado se comprende en
deicrit possidere. la petición de la herencia, cual si con dolo hubie-
re dejado de poseer.
§ .—[14.] (2) Neratius libro sexto Membrana- § 3. [14.]--Escribe Neracio en el libro sexto de
ruin seribit, ab herede peti hereditatem poase, sus Pergaminos, que se puede pedir la herencia
etiamsi ignoret, pro herede vol pro possossore al heredero, aunque ignore que el difunto la po-
dcfuncturn possedisse, (15,) (3) Idem esse libro seyó como heredero, 6 como poseedor. [15.] Lo

(1) LX., Ha?. 3) Áqia también bit edicine8 valgares comienzan un tiUtVO
() Idem, inserta la V4g. y comi e nca un nu evo fragmento. fragmento.

444 DWEMTO.—LIBRO Y: TiTULO tI!

soptimo ait, etiamsi putavit heres eas res ex hac mismo dicp, en el libro séptimo, que es, aun cuan-
hereditate csse, qune sibi delata. est. do el heredero haya creído que aquella cosa pro-
viene de la herencia que á él se le dejó.
§ 4.—Quid, si qtiis hereditatem enierit, an uti- § 4.—Qué se dirá, si alguien hubiere compra-
lis iii eum petitio hereditatis deberet dar!, nc sin- do la herencia; acaso se deberá dar contra él la
gulis iudiciis vexaretur? Venditorem enim teneri petición útil de la herencia, para que no sea rna-
eertum est. Sed unge non extare venditorem vel lastado con juicios parciales? Porque es cierto que
inodico vendidisse, et boiiae fidei posscssorem el vendedor está obligado. Pero supón que no
fuie, sil porrigi manus ad emtorem debeant? Et existe el vendedor, 6 que vendió por un precio
putat Oaius Cas síus dandam utilem actionem. reducido, y que fué poseedor de buena fe, ¿se de-
berá acaso dirigir la reclamación al comprador?
Cayo Cassio opina que se ha de dar la acción útil.
§ 5.—Idem cnt diee.ndum, etsi parvo pretio § 5.—Lo mismo se habrá de decir, aunque ha-
iusus vendere heres Titio hereditatcm vendidit; biéndosele mandado venderla por poco precio hu-
nam putal dicendum Papiníanus, adversus fidel- biere el heredero vendido Ja herencia 6. Ticio;
cornmissanium dan actionem; ab herede enim pe- porque opina Papiniano que se ha de decir, que
ti non expcdit perexiguum pretium habentc. se da la acción contra el fideicomisario; porque
no conviene que se reclame al heredero que per-
cibe un precio muy exiguo.
§ 6.—Sed et si retonta (1) certa quan.titate re- § 6.—Pero lo mismo se habrá de decir también
stituere rogatus sit, ídem erit diecuduni. Plano si se le hubiere rogado que la restituyera, habien-
si aceepta carta quantitate restituere rogatus do retenido cierta cantidad. A la verdad, si se Le
est, 11011 putat Papinianus ab herede petendam hubiere rogado restituirla, después de recibir
hereditatom, quoniam pro herede, quod conditio- cierta cantidad, no opina Papiniano que se haya
nis implendae gratia accepit, non possidetur (2). de pedir la herencia al heredero, porque no se. po-
Sed Sabinus in statulibero contra; et id venus see como heredero lo que uno recibió para cum-
est, quia pecunia hereditaria Bst. plir una condición. Pero Sabino opina lo contra-
río respecto al manumitido condicionalmente en
el testamento; y esto es más verdadero, porque
es dinero de la herencia.
§ 1.—Idem et in eo, qui solos fructus ex hero- § 7.—Lo mismo deberá decirse también respec-
ditate retinet, dicendum cnt; tenetur enim et le to al que de la herencia retiene solamente los fru-
hereditatis petitione. tos; porque también éste es obligado por la peti-
ción de la herencia.
§ 8.—Si qute eciene alienare ernit beroditatem, § 8.—Si 6. sabiendas compró alguien una heren-
quasi pro possessore possidet, et sic pcLi ab eo cia ajena, posee casi como poseedor, y así opinan
hereditatem quídam putant. Quam sententiam algunos que se reclama de él la herencia. Cuya
non puto 'vorain; nemo enim praedo est, qui pre- ophión no considero verdadera; porque no es po-
tium numeravit, sed itt emtor universitatis utili seccior de mala fe nadie que pagó precio, pero es
tenetur, obligado por la acción útil, como comprador de
una universalidad.
§ 9.—Item si quis a Ilseo hreditatem quasiva- § 9.—Asimismo, si alguien hubiere comprado
cantem emerit, aequissimum cnt, utilem actio- al fisco una herencia como vacante, será muy
nem adversus eum dan. justo que se dé contra él la acción útil.
§ 10.—ApudMarcel]um libro quarto Digesto- § 10.—Dlcesc en el libro cuarto del Digesto de
ruin relatare est, si mulier hereditatem 111 dotem Marcelo, que si la mujer dió en dote una heren-
dedit, manitum pro dote quidem poseidere hero- cia, el marido posee ciertamente la herencia como
ditatem, sed petitione hereditatis utili tener!; sed dote, pero es obligado por la petición útil de la
et ipsam muliorm directa tener¡ Mareellus sc.ri- herencia; mas escribe Marcelo que también la
bit, maxinie si iam factum divortium est. misma mujer es obligada por la petición directa,
mayormente si ya se verificó el divorcio.
§ 11.—Heredem autora etiani earura rerum no- § 11.—Pero es cierto que por la petición de la
mine, quas defunctus pro emtore possedit, here- herencia es obligado el heredero también por ra-
ditatis petitione tener¡ constat, quasi pro herede zón de aquellas cosas que el difunto poseyó como
possideat, quamvis etiara earum rerure nomine, comprador, cual si las poseyera como heredero,
uas pro herede ve! (3) pro possessore defunetus aunque también sea ciertamente obligado en vir-
possedit, utique tcneatur. tud de aquellas cosas que el difunto poseyó como
heredero, ó como poseedor. -
§ 12.—Si quis absentis nomine possideat here- § 12.—Si alguno poseyera la herencia en nom-
ditateni, qirain sit incertum, an jite ratum habeat, bre de un ausente, puesto que sea incierto si él
puto abseutis nomine petendam hereditatem, lo ratificará, opino que se ha de pedir la herencia
!psiuS vero nequaquam, quia non videtur pro he- 6. nombre del ausente, y nunca al de él mismo,
rede ve! pro possossore possidere, qui conternpla- porque no se entiendo que posee como heredero
tione alterius possidet; nisi forte quis dixerit (4), 6 como poseedor el que posee pon consideración
quum ratum non habet, iam procuratorem quasi de otros 6. no ser acaso que alguno hubiere dicho,
praedonem esse; tune enim suo nomine tonen cuando no lo ratifica, que ya el procurador era
potest. como un usurpador; porque entonces puede ser
obligado en su propio nombre.

(1) recepta, (omU,ndu ¡doct erit dicendum reetituere ro-


(i)pro herede vol, o,niletal Mal.
-

gatus est), Ot ro4i n ¡ial.


(2) poo1det, Ha?. V,dg. (4) M . Vtiig.; dlxtt, Fi.

rnG-ÍSTO.—LIBRO V TITULO Ifl 445
§ 13.—Non solam autem ab co peti hereditas § 13.—Mas no sólo puede pedirse la herencia á
potest, qui corpus hereditarium possidet, sed et aquel que posee el cuerpo de la herencia, sino
j nihil. Et iridendum, si non possidens obtulcriú también al que nada de ella posee. Y se ha de
lamen se petitioni, an teneatur? Et Ceisus libro ver, si no poseyendo se hubiere, sin embargo,
qaa.rto (1) DigestorUm scribit, ex dolo eum tone opuesto á la petición ¿quedará acaso obligado ?Y
ri; dolo enim taccie e'U, quise offort petitioui. escribe Celso en el libro cuarto del Dioesto, que
Quani scntentiam gcneralltej Marcellus apud lu- so obliga por el dolo; porque obra con olo ci que
liarum probd-t, onuicm, qui se offert petftioni, se opone á la petición. Cuya opinión la aprueba
quasi possideutsm tencri. en general Marcelo en Juliano, cuando dice que
todo el que se opone á la petición se obliga cual
siposeyera.
§ 14.—Jtom si q't.is dolo fecerit, que minus pos- § 14.—Asimismo, si alguno hubiere hecho con
8idat, hereditatis petitionc tenebitur. Sed si dolo de suerte que no posea, estará obligado por la
alius naetus possessionem, quam ego dolo malo petición de la herencia. Pero si habiendo adquiri-
amiscrani, paratus si¿ iudiciutn pati, Mareellus do otro la posesión, que con dolo malo habla yo
libro quarto Digestorum traetal, nc forte evane- perdido, estuviera dispuesto á soportar el juicio,
scat (2) adversus eum, qui dcsiit, litis aostimatio; pregunta Marcelo en ci libre cuarto del Digesto,
et magis evanesecre alt, nisi petontis interest. si es que acaso no desaparecerá la estimación del
Certe, inquit, si rem paratus sil restituere, indu- juicio contra aquel que dejó de poseer; y dice que
bitatuni cnt evaneseere; sed si is, qui dolo desí. es más cierto que desaparece, si no le importa al
it, ante conveniatur, eum, qui possidet, non Ti- que pide. Ciertamente, dice, que si estuviera dis-
lierabi t. puesto á restituir la cosa, será indudable que des-
aparece; pero si el que con dolo dejó do poseer
fuera antes demandado, no librará al que posee.
§ 15,—Item a debitore hereditario, quasi a iu- § 15.—También puede pedirse al deudor de la
ris possessore; rtarn et a iuris possessoribus posso herencia, como á poseedor de un derecho; porque
hereditatem pcti constat. es cierto que puede pedirse la herencia también
á los poseedores de un derecho.
14. [18.1 PAULUS libro XX. cid Edicum.—Sed 14. 118.1 Pui.o; Comentarios al Edicto libro
utrurn ex delicto, an ex contraetu dobitor sil, ni- XX.—Poro nada importa que sea deudor 6por
hil refert. Debitor autem hereditarius intelligitur delito, 6 por contrato. Mas es considerado deuaor
is quoque, qni servo hereditario prornisit, vel qui de la herencia también el que prometió á un es-
ante aditam hereditatem damnum dedit, clavo de la herencia, 6 ci que antes de adida la
herencia causó un daño,
1. [17.1 GAIUS libro VI. cid Edictwm provin- 15.[17.] GAYO; Comentarios al Edicto provin.-
ciaie.—vel aliquam rem hereditariam (u) surri- cial, libro VI.—ó hubiere hurtado alguna cosa de
pueril. la herencia.
18. [18.] ULPIANUS libro XV. cid Edictum. - 16. [18.] iJii'IAxo; Comentarios al Edicto, libro
Quedo¡ in diem sil debitor, ve¡ sub conditione, a XV.—Pero si aquel á quien se le ha pedido la he-
que petíta est hereditas, non debore eum damna- rencia fuera deudor á término, 6 bajo condición,
r¡; re¡ plano iudicatae tempus spectandum esse no debe ser condenado; sino que según la opinión
secuudum Oetaveni sententiam, ut apud Pompo- de Octaveno, como se halla escrito en Pomponio,
ninu seriptum est, art dios venerit. Quod et in so ha de mirar al tiempo de la cosa juzgada, si es
stipulationc conditionali erit diccndum. Si autem que hubiere vencido el término. Lo que también
non venenit, cayere offlcio iudicis debeat de re- se habrá de decir respecto á una estipulación con-
stituendo hoc debito, quu,m dios -srenerit, vol con- dicional. Pero si no hubiere vencido, debe por
cUtio extitorit. ministerio del juez dar caución de restituir aque-
lla deuda, luego que hubiere veneido.e] término,
ó se hubiere cumplido la condición.
1.—Sed el is, qui pretia rerum hereditaria- § 1.—Pero también el que posee el precio de los
mm possidet, ítem qui a debitore hereditario exc- bienes de la herencia es obligado por la petición
gil, patitione hereditatis tenetur. de la herencia, y asimismo el que cobro de un
deudor de la herencia.
§ 2.— Unde lulianus libro sexto (4) Digesto- § 2.—Por lo que, dice Juliano en el libro sexto
ruin ait, ab co, qui petit hereditatem et litis ae- del Digesto, que puede reclamares la herencia al
stimationem consecutus cst, hereditatem peti que pidió la herencia y consiguió la estimación
posse. del litigio.
§ u.—Non solum antem a debitore defuncti, § 3.—Mas puede pedirse la herencia no sola-
sed etiam a. clebitore hereditario peti hereditas mente al deudor del difunto, sino también al deu-
Potest. Denique ab co, qui negotia hereditaria dor de la herencia. Finalmente, as¡ á. Celso como
gessit, el Celso el luliano videtur peti heredita- A Juliano les parece, que puede pedirse la he-
tem posse. Sed si heredis negotium gessit, ne- rencia á aquel que fuá gestor de los negocios
quaquam; ab licredis enim debjtore peti heredi- de la herencia. Pero si fixé gestor de un negocio
tas non potest. del heredero, de ninguna manera; porque no pue-
de pedirse la herencia al deudor del heredero.
§ 4.—lu.lianus seribit, si is, qui pro herede pos- § 4.—Escribe Juliano, que si ci que posela co-
() see.undo, .ZIal. (3) de hercditata, H4.
(2) num forte evaioscat, certada,aesgc ¡fai.; cvaneeclt, F. (4) eeptimo, Vuig.
Tomo 1-57

446 DIGESTO.–LIBRO Y: TITULO IU

sidebat, vi fuertt deíeetus, peti ab co heredita- mo heredero hubiere sido despojado por la fuerza,
tem posse, quasi a iuris possessore, quia babeL puede pedirsele la herencia, como it poseedor de
interdicturn Unde vi, quo victus cedere debet; un derecho, porque tiene el interdicto fnde vi, que
sed et eum, qui dciccit, petitione hereditatis te- debe ceder siendo vencido; pero también aquel
ner¡, quia ros hereditarias pro posaeseore pos- que desposeyó es obligado poi- la petición de Ja
sidet. herencia, porque posee los bienes de la herencia
como poseedor.
§ 5.—Idem Julianas alt, sive que possidens, si- § 5 .—El mismo Juliano dice, que si poseyéndo-
ve non, rem vendiderit, petitione heroditatie eum la, 6 no, hubiere alguno vendido una cosa, se le
tener¡, sive mm pretium rCeepit, sive petere pos- obliga por la petición de la herencia, ore si ya
siL, ut et hic actionibus eedat. recibió el precio, ora si pudiera pedirlo, para que
también en este caso ceda las acciones.
§ 6.—Idem ecribit, patronum hereditatem po- § 6.—Es cribe el mismo, que el patrono no puede
tcrc non posse ab eo, en¡ libertas in fraudem pedir la herencia ,á aquel it quien el liberto la
alienavit, quia Calvisiana actione e Lene Lar; pa- enagenó con fraude, porque le está obligado por
troni enim iste debitor est, non hereditarias. Er- la acción Calvisiena; porque éste es deudor del
go nec ab eo, cul mortis causa donatum est, peti patrono, no de la herencia. Por consiguiente, tam-
hereditas potest. poco puede pedirse la herencia it aquel it quien
so hizo donación por causa de muerte.
§ 7.-Idem Julianas seribit, si quis ex causa fi- § 7.—El mismo Juliano escribe, que si por re-
deieomrnissi rctitueriL hereditatem, v& 8111 gulas zón de un fideicomiso hubiere alguno restituido
res praestiterit, peti ab co hereditatem posse; la herencia, ó hubiere entregado cosas parciales,
quia habet condictionom earum, quae sunt ex ea puedo pedírselo la herencia; porque tiene la con-
causa solutac, et veluti iuris poeseesor eet. Sed dicción de las que por esta causa se pagaron, y ce
et si pretia rerum, quas distraxit, ex causa fldei- como poseedor de un derecho. Pero también si
coinmiesi solvit, peti Lereditatem ab co posee, Pagó por causa de un fideicomiso el precio de las
quia repetere potest. Sed his casibus actionos cosas que vendió, puede pedírselo la herencia,
suad d.untaxat eum praestiturum, qunin et res ex- porque puede repetirlo. Mas en estos casos solar
tant, et potest petitor etiam por in rein actionem mente ha de ceder sus acciones, porque existen
cas vindicare. las cosas, y el demandante puede vindicanlas tam-
bién por medio do la acción real.
17. [19.] GArDe libro VI. ad Ifldictum provin- 17. [19.] GAYO; Comentarios al Edicto provin-
eiae.—Quodsi possessor hereditatis ob id, quod cial, Libro I71—Pero si el poseedor de la herencia,
ex testamento heredem se cese putaret, legato- porque creyese que él era heredero por el testa-
rum nomine de suo sohrit, si quis ab intestato mento, pagó do lo suyo por razón de legados, si
eani hereditatom evincat, lieet damnum videtur alguien reivindicare abintestato esta herencia,
cese poeseesoris, quod sibi non prospexcrit etipu- aunque parece que os perjuicio del poseedor el
latione «evieta hercditate legata reddi», attainen que no hubiere atendido it su interés con la dsti-
quia fien potest, nL eo tempore solvonit legata, pulación de que «reivindicada lit herencia, se de-
quo adhuc nuLla controversia meta Bit, et ob id vuelvan los legados», sin embargo, corno puede
nullam interposuenit cautionein, placet in co ca- suceder que hubiere pagado los legados it tiempo
sa evicta hereditate dandani ci cese repetitionem. en que aun no se hubiera promovido ninguna con-
Sed quum ceesante cautione repetitio da.tur, pe- troversia, y que por esto no hubiere interpuesto
riculum est, no propter inopiam eras, cui solutum caución alguna, so establece que en este caso, rei-
est legatum, nihil repeti possit; et ideo secundum vindicada la herencia, so le ha de conceder la re-
Senatnseouulti sententiam subveniendum el est, petición. Pero cuando por no haber caución se da
aL ipso quidem ex retentione rerum hereditaria- la repetición, hay el peligro de que por la pobreza
rum sibi satisfaciat, eedat autem actionibus po- de aquel it quien se pagó el legado no pueda re,
titoni, ut suo peniculo cas exercoat. potirse nada; y por esto, según resolución de un
Senadoconsulto, so le ha de auxiliar, pera que,
ciertamente, 61 mismo se satisfaga con la reten-
ción de los bienes de la herencia, pero ceda sus
acciones al demandante, it fin de que las ejercite
it su propio riesgo.
18. [20.] ULPIANUS Libro XV. ad Edietum,— 18. 20.1 ULPIANO; comentarios al Edicto, Li-
Item videndum, si posscssor hereditatis venditio- bro Xl .—Tambióii. Se ha de ver, si en el caso de
nc per argentanium facta pecuniaxn apud ema que el poseedor de la herencia, habiéndose hecho
perdiderit, en potitione bereditatis teneatur, su venta por medio de un cambista, hubiere per-
quia nihil habt, neo eonsequi potest. Sed Laboo dido su importe en poder de ésta, quedará obliga-
putat eum tener¡, quia suo periculo mdc argen- do por la petición de la herencia, porque nada
tario cnedidit; sed Octavenus att, nihil euin prac- tiene, ni puede conseguir. Pero Labeon opina que
ter actiones praestiturum; ob has igitur actionce esta obligado, porque it riesgo suyo confió mala-
petitione hereditatie teneri. Mihi autein in co, qui mente en el cambista; mas Octaveno dice, que no
mala fide poseMit, Labeonis sententia placet, in ha de estar obligado mas que it ceder sus accio-
altero vero, qui bona fide possessor est, Octaveni nes; y que por consiguiente, por causa de estas
ontentia sequenda case videtur. acciones es obligado por la petición de la heren-
cia. Pero it mi me place la opinión de Labe en res-
pecto al que poseyó de mala fe, pero respecto al
otro, que es poseedor de buena fe, parece que se
ha de seguir la opinión de Octaveno.

DIGESTO.—LIBRO y: TÍTULO Iii 447
§. 1.—i quis, quum peteretur ab eo hereditas, § 1.—Si alguno, cuando de él se pidiese la he-
!lequO rei, neque iuris VChLt possessor eraL, ve- rencia, no era como poseedor ni de la cosa, ni de
ruin potea aliquid adeptus est, an potitione he- derecho, pelo después adquirió alguna cosa, ¿se
reditatis vidcatur tcneri? Et Celsus libro quario entenderá acaso que es obligado por la petición
Di~o,estorltnl iccie scribit, liunc condemnanduin, de la herencia? Y escribe Celso en el libro cuarto
licet initio nihil possedit. del Digesto, que éste ha de ser condenado, aun-
que al principio nada poseyó.
§.—Nune videamus, quae veniant in heredi- § 2.—Veamos ahora qué cosas vengan compren-
tatis peLitioIiC. Et placuit, universas res hered.i- didas en la petición de la herencia. Y plugo que se
tatiS in hoc iudieiuui venire, sive iura, sive cor- comprendieran en este juicio todas las cosas de la
pora sint; herencia, ya fueran derechos, ya cosas corpóreas;
19. [21.] P.ULUS Libro XX. ad Edictum.— et 19. [21.] PAULO; Comentarios al Edicto, Libro
non tantUm hereditaria corpora, sed et qnae non XX.—y no tan solamente las cosas corpóreas de
sunt hereditaria, quorum tamen periculurn ad la herencia, sino también las que no son de la he-
liereden pertinct, ut reo pignori datac dfuucto rencia, pero cuyo riesgo pertenece al heredero,
vel commodatae depositaeve. EL quideni re¡ pi- como las cosas dadas en prenda al difunto, ó pres-
gnori datao etiam spoeialis potitio est, nt et he- tadas, ó depositadas. Y en verdad, que de la cosa
reditatis pctitione continealur, sicut lilao, qua- dada en prenda hay también una petición cspe-
ruja nomine Publiciana competit. Sed lieet earum cia.l,para que sea contenida también en la peti-
nomine, quae commodatac vól depositae sunt, ción 'le la herencia, como aquellas por razón de
nulla sil fadile, actio, quia tainen perieulum ea las que compete la Publiciana. Pero aunque * ti-
ruin ad nos pertinet, acquum est cas restitui. tulo do las que han sido prestadas 6 depositadas
no se dé con facilidad acción alguna., sin embar-
go, como nos correspondo el riesgo de ellas, es
justo que sean restituidas.
1.—Quodsi pro enitore usucapio ab herede § 1—Pero si como comprador fué completada
inipleta siL, non veniet inhoreditatis petitione, por el heredero la usu.capión, no se hallará, com-
quia boros, id esi (1) petitor, eam vindicare pot- prendida en la petición de la herencia, porque el
est; neo ulla exceptio datu.r possessori. heredero, esto es, el demandante, puede vindicar-
la; y no se da al poseedor excepción alguna.
§ 2.—Veniunt et hee res in liereditatis potitio- § 2.—Van también á la petición de la herencia
nem, in quibus possessor retentionem bbhuit, non aquellas cosas sobre las que el poseedor tuvo la
ctiain petitionem; voluti si luraverat defunetus, retención, pero no también la petición; por ejem-
petitoris rem non esse, et deceserit, debent hao plo, si el difunto habla jurado que la cosa no era
quoquc restitui. Imo et si possessor sua culpa cas del demandante, y hubiere fallecido, también es-
arniserit, teehitur boe nomine. Idemque cnt et tas cosas deben ser restituidas. Antes bien, aun
in praedone, lieet Mc propter culpam (2) non te- si el poseedor las hubiere perdido por su culpa,
neatur, quia neo lic debet has res retinere. estará obligado por este concepto. Y. lo mismo se-
rá también respecto al poseedor de mala fe, aun-
que éste no se halle obligado por la culpa, porque
éste ni debe retener estas cosas.
§ 3.—Servitutes in restjtutjonem (3) lieredita- § 3.—Yo aprendí que las servidumbres no se
Lis non venire, ego didici, quum nihil so nomine comprenden en la restitución de la herencia, pues-
possit rcstitui, sicut est in corporibus et fructi- to que bajo este concepto nada puede restituirse,
bus; sed si non patia.tur ire el agere, propria como sucede en las cosas corpóreas y en los fru-
actione conysnietur. tos pero si no se permitiera el paso, ni la conduc-
ción, se demandará por la acción propia para. ello.
20. [22.] ULrIAXUS libro XV. cuZ Edictum.— 20. [22.] ULPIANO; Comentarios al Edicto, li-
Item veniiuit in hereditatem etiam ea, quac he- bro XV.—Asimismo se comprenden en la heren-
reditatis causa eomparata sunt, utputa mancipia, cia también las. cosas que fueron compradas por
pecoraque, et si qua alia, quas necessario here- causa de la herencia, por ejemplo, los esclavos,
ditati sunt comparata. Et si quidem pecunia he- los ganados, y algunas otras cosas que por nece-
reditaria sint comparata, sine dubio venient, si sidad se compraron para la herencia. Y si verda-
vero non pecunia hereditaria, videndum cnt; et deramente hubieren sido compradas con dinero
pulo, etiam hace venire, si magna utilitas here- de la herencia, sin duda estarán comprendidas;
ditatis versotur, prethuii seilicet restituturo he- pero si no con dinero de la herencia, habrá de
rede. verse; y opino, que también éstas se hallan com-
prendidas, si se tratara de grande utilidad de la
herencia, debiendo, por supuesto, restituir el pre-
cio el heredero.
§ l.—Sed non omnia, quac ex hereditaria pe- § 1.—Pero no todas las cosas que se compraron
cunia Comparata bunt, in hereditatis petitionem con dinero de la herencia, van comprendidas en la
veniunt. Denique scribit lulianus libro sexto Di- petición de la herencia. Finalmente, escribe Ju-
gestorum, si possessor ex pecunia hereditaria liano en el libro sexto del Digesto, que si el po-
hominem enlerit, ci ab co petatur hereditas, ita seedor hubiere con dinero de la herencia compra-
vonire in horeditatis petitionem, si hereditatis do un esclavo, y á él se le pidiera la herencia, va

(1) ideniqiie, HaZ.


(2) pro culp a ,Has. (3) petftlonem, Vulg.

448 DIGESTO.—LIBRO V TITULO Ilt

interfuit eum cmi; at si sui causa emit, pretiuiu comprendido en la petición de la herencia, sólo si
venire, interesó á la herencia que él fuera comprado;
pero que si lo compró por interés propio, se com-
prende el precio.
§ 2.—Simili modo, et si fundum hereditarium § 2.—Del mismo modo, también si vendió un
distraxit (1), siql2idern sine causa, et ipsum fun- fundo de la herencia, si es que lo vendió sin cau-
duzn et fructus iii hereditatis petitionem veiñre; sa, así el mismo fundo corno los frutos se com-
quod si aeris exsolvendi gratia hereditarii id fe- prenden en la petición de la herencia; pero si hizo
cit, non ampluus venire, quam pretium. esto para pagan deudas de la herencia, no se com-
prende mas que el precio.
§ 3.—Item non solum ea, quae mortis tempore § 3.—Asimismo, no sólo las cosas que hubo al
fuerunt, sed si que postea augmenta hereditati tiempo de la muerte, sino los aumentos que des-
accesserunt, venire in hereditatis petitionem; pués se han agregado á la herencia, se compren-
nam hereditaa et augmentnm recipit, et deminu- den en la petición de la herencia; porque la he-
tionem. Sed ea, quao post aditam hereditatem ac- rencia os susceptible as! de aumento, como de
eedunt, si quidem ex ¡pisa hereditate, puto hero- disminución. Pero aquellas cosas que después de
ditati accedere; si extrinsecus, non, quia perso- adida se agregan á la herencia, si verdaderamen-
nao possessoris aceedunt. Fnuetus autem onines te provienen de la misma 1. rencia, opino que co
augent hereditatem, sive ante aditam, sive post rresponden á la herencia; pero si de fuera, no,
aditam hereditatem aecesserunt. Sed et partus porque perte' ,cen á la persona del poseedor. Mas
ancillarum sino dubio augent horeditatem. todos los frutos aumentan la herencia, ya se hu-
bieren producido antes de adida, ya después de
adida la herencia. Pero también los partos de las
esclavas aumentan sin duda alguna la herencia.
§ 4.—Quum praediximus, omnes hereditarias § 4.—Como hemos dicho entes que todas las ac-
actiones in hereditatis petitionem venire, q'aaeri- ciones de la herencia se comprenden en le peti-
tur, utrum eum sua natura venient, an contra; ción de la herencia, pregúntase si Be comprende-
utputa e5t quaedam actio, quae unfitiatione cre- rán con su propia naturaleza, ó al contrario; por
scit, utruni eum suo incremento, an vero in sim- ejemplo, es cierta acción, que crece con la nega-
pluni veuit, ut legis Aqniliae? Et hnuianus libro ción, ¿se comprende acaso con su incremento, ó
sexto Digestorum senibit, simplum soluturum. sencillamente, como la do la ley Áquilia? Y escri-
be Juliano en el libro sexto del Digesto, que se ha
de pagar su simple importe.
§ 5.—Idem recte alt, si noxali indicio conde- § 5.—Con razón dice el mismo, que si en juicio
muatus sit possessor defuneto, non posse eum de- noxal hubiera sido el poseedor condenado . favor
dentem rioxae of6.oio iudicis liberan, quia ta.mdiu del difunto, no puede el que dé en noxa quedar
quis habet noxae dedendae (2) facultatsm, quam- libre por ministerio del juez, porque tiene uno
din iudicati (3) conveniatur; post susceptum iii- facultad para dar en noxa sólo hasta tanto que
dielum non potest noxae dedendo se liberare, sus- sea demandado por lo juzgado: después de acep-
ccpit autem por petitionem ticreditatis. tado el juicio no puede uno librarse dando en
noxa, y lo aceptó por la petición de la herencia.
§ 6.—Praeter hace multo reperbnus tractata et § G.—Además de esto, hallamos que se han dis-
de petitione bereditatis, de distraetis rebus boro- cutido muchas cosas respecto á la petición de la
ditaniis, de dolo praeterito, et do fructibus; de herencia, A los bienes hereditarios vendidos, al
quibus quum forma Senatusconsuito sit date, dolo pasado, y á los frutos; y habiéndose dado so-
optimum est ipsius Senatuseonsulti unterpretatío- bre ellas una resolución por un Senadoconsulto,
nem facere verbis cius relatis: PnxixtE mus MAR- es lo mejor interpretar este mismo Senadoconsul-
rxs QUINTUS luLIus BALnus ET PUBLIUS lUYEN- to, después de transcritas sus palabras; «El día
PlUS CELSUS, Tiius (4) Auinius, Owus (5) Sn- »antes de los Idus de Marzo, Quinto Julio I3albo
VERIANUS Cowsiø.iss VU1tIIA. FECEIU3NT (6) DE HHS, »y Publio Juvncio Celso, Ticio Aufidio, Eno Seve-
QUAE IMHSRATOR OÁESAI1, TEAIANI PARTIIIOI F1- »niano, Cónsules, hablaron sobre aquellas cosas que
LT1.TS, DIVi NBRVAE i'ni"os, HArmIANUS AUGUSTUS »el Emperador Cesar, hijo de Trajano Pirtio, nie-
IMPEEATOR (7) MAXIMUSQUE PRINCEPS PROPOSUIT »to del Divino Nerva, Adriano Augusto Emperador
QUINTO NONAS MARTIAS (8), QUA]3 PR0XIIfAE FUE- »y Príncipe Máximo, propuso el día quinto de las
UUET, LIBELLO coLixus nssa (9), QUID ]?IE- »Nonas de Marzo, próximas pasadas, habiendo con.
Rl PLACEAT (10). DE QUA RE (11) ITA CENSUE- »sultado en su libelo qué parezca bien que se ha-
RUNT: CUM, ANTEQUAM PARTES CADUCAS EX BO- »ga. Sobre cuyo asunto así dictaminaron: Como
NIS ETJSTICI PISCO PETERENTUR, Hl, QUI SE RERE- »antes que por el Fisco se pidieran las porciones
DES ESSE EXISTIMANT (12), 11E1IEDIPATEM D1BTRA- »caducas do los bienes de Rustico, hayan vendido
X1SRINT (13), PLACERE, REDACTAB EX PRETZ() RE- »la herencia los que estiman que ellos son los he-
RUM VENDITARUN PEOtJNIAE USURAS NON ESZE »rederos, parece bien, que no se han do exigir los
EXIGENDAS. IDEMQUE (14) IN SIMILIBUS CAUSIS »intereses del dinero percibido por precio de los
SERVANDUM (16). ITEM PLACISRE, A QUIBUS HIERE- »bienes vendidos. Y que lo mismo se debe obser-

(1) diBtraxerlt a 4gen ffiterior del códice Et. (9) NOiILS MARTUS, ¿Ial.
(2) dedendl, 14419. (9) omttenicl ¿Ial. Vutg.
(3) non, ineran otros en fiat. (10) FLACERET, ifal.
(4) Tints, It. (11) DEQUN EA RE, ¿Ial.
(5) ET Aaaiu, Rat.; OEftm3; Ozims; TrUERiUS, otros en (12) EXTST1MÁBSENT, ilizt.
Hal.; ONERIUS, Vulq. (13) DISTRAXERUNT, al ,ivfrgen £ntei'ior del c6d4ce Pi.
PECERE, YuL, (14) ET, inUra Hat.
(1) IMPkR&TOE, omítela Hat,
')

(15) NSSE,*1e1'ia Wai.,ET, Vt4g.



DIGESTO.—LIBRO Y: TITULO III 449
DITAS PATITA PIJISSET, SI AD1.T]IRSUS ROS IUDICA- »var en los casos Semejantes. Que asimismo pare-
TtIM JISSET PRETIA, QUAR (1) AD BOS J.tERUM EX »ce bien, que aquellos á quienes se hubiese pedido
REREDITATE VENDIPAJIUM PEIl-VRNISSENP, W1' SI »la herencia, si contra ellos se hubiese fallado,
RAE ANTE PETITAM HEREDITATEM DIIPERISSENT »deban restituir los precios que á poder de ellos
DEMINUTAEVE ]'IJ1SSENT, EESTVFUERR DEDERE, »hubiesen llegado de los bienes vendidos proce-
ÍTEM ROS, QUI BONA. JNVASISSEXT, CUY SCIRENT »dentes de la herencia, aun cuando aquellos hubi-
AD SE NON PERT1NRR, ETIAMSI ANTE LITItM CON- »sen perecido 6 se hubiesen disminuído antes de
TESTATAR FEQEEINT, QUO M1NlS POSIDEUENT, »pedida la herencia. También, que aquellos que
pEBINDE CONDEM:NAND05 Ql-TASI POSSIDERENT »hubiesen invadido los bienes, sabiendo que no
EOS AIITNII, QUI IUSTAS CAUSAS HABUI8SIINT QUA- »los pertenecían, aunque antes de contestada la
RE uONA AD SE PERTIN ERE EXISTIMASSENT, USQUN »demanda hubieren hecho de modo que no los po-
O DUKTAXAT, QUO LOCUPLRTIORRS EX EA RE FA- »seyeran, deben ser condenados lo mismo que si
CTI BSSENT. PErITAR AUTEM FISCO IIEREDITATEM »los poseyeran; pero aquellos que hubiesen ten¡-
x EO TEMPORE EXISPIMÁNDIJM ESSB, QUO PR!- »do, justas causas para estimar que los bienes les
MU1I SCIERIT () QUtSQUN RAM A SE PETI, ID EST, »perteneclan, solamente en aquello en que por tal
(mM PRIELIR AUT DBNVNTIATUM ESSET El, AUT »motivo se hubiesen hecho más ricos. Y dictaini-
LLTTJ(R18, VEL EDICTO (3) EVOCATUS ESSET, CEN- »naron que se ha de considerar pedida por el Fis-
SURRUNT (4). Aptanda est igitur nobis singulis »co la herencia desde AQUEL momento, en que
verbis $enatusconsulti congruens inlerpretatio. »primeramente bubi-ere sabido alguno que á él se
»le pedía, esto es, tan pronto corno ó se le hubiee
»denunciado, 6 ibiesc sido llamado por cartel, 6
»por edicto». As¡, pues, hemos de aplicar nosotros
la correspondiente explicación á cada una de las
palabras del Senadoconsulto.
§ 7.—Ait Senatu: tQuum antequam partes ca- § 7,—Dice el Senado: «Como antes que por el
ducae fisco peterentur»; lice evenerat, ut partes Fisco so pidieran las porciones caducas»; habla
caducae fisco petoreutur (5); sed eti ex asse fiat, sucedido esto, que se pidieran por el Fisco las
Senatuscon3ultuIu loeum habebit. Idem ot si va- porciones caducas; pero aunque se hiciera por Lo-
cantia bona fisco vindicentur, vol si ex alia qua- dala herencia, tendrá lugar el Senadoconsulto.
aunque causa bona ad eum porvenerunt. Lo mismo también si por el Fisco se vindicaran
los bienes vacantes, 6 si por otra cualquier causa
fueron los bienes á. su poder.
§ 8.—Senatuseonsulturn hoc baum habebit, et § 8.—Este Senadoconsulto tendrá lugar, tam-
si eivitati peteretur. bién si se pidiese por una ciudad.
§ 9,1n privatoi-um quoque petitioiiibus Sena- § 9.—No hay quien dude, que, aunque haya
tusconsulturn locum babero nemo est, qui ambi- sido hecho respecto de una causa pública, tam-
git, hect in publica causa factum si t. bién tiene lugar este Senadoconsulto en las peti-
ciones de los particulares.
§ 10.—Non solum autem in hereditate utirnur § 10.—Mas no sólo usarnos del Senadoconsulto
Senatusconsulto, sed et in peculio castrensi, vol respecto de la herencia, sino también respecto del
aun universitate. peculio castrense, 6 de otra universalidad.
§ 11..—uPetitani autem heroditatem», et cetera, § 1I.—Y que ha sido pedida la herencia», et-
id est, ex que quis seti a so peti; nam ubi scit, iii- cétera, esto es, desde que alguno sabe que se le
cipit esse maine fidei possessor: «id est, quum pide; porque luego que lo sabe, comienza á ser
primurn nut d.enmitiatum esset». Quid ergo, si poseedor de mala fe: «esto es, tan pronto como ó
eit quidem, nemo autem el denuntiavit, n.0 md- se le hubiese denunciado». ¿Qué se dirá, pues, si
piat usuras debere pecuniae rodactae? Et puto ciertamente lo sabe, pero nadie se lo denuncié;
debere; cocpit enim maine fidel possessor esse. comenzará acaso á deber los intereses del dinero
Sed ponarnus denuntiatum 0850, non tamen scit, percibido? Y opino que los debe; porque comenzó
quia non ipsi, sed procuratori cius denuntiatum á ser poseedor de mala fe. Poro supongamos que
est; Senatus ipi deuuntiari cxigit, eL ideo non se denunció, pero que él no lo sabe, porque no se
noc,ebit, nisi forte is, ciii denuntiatum est, eum le denuncié á él mismo, sino á su procurador; el
certiomavcrit; sed non, si certiorare potuit;, ncc Sonado exige que se le denuncie á él mismo, y
fecit. A quo deuuntiatum est, Senatus non cxi- por lo tanto no le perjudicará, á no ser que aquel
git; quicunque ergo fuit, qui dnuutiavit, noce- A quien se le denuncié, so lo hubiere hecho saber
bit (a). á él; pero no, si pudo hacérselo saber, y no lo hi-
zo. El Senado no requiere por quién se ha hecho
la denunciación; luego cualquiera que haya sido
el que denunció, perjudicará.
§ l.—Haec adversus bonae fldei posscssores; § 12.—Esto contra los poseedores de buena fe;
nam ita Senatus locutus est: «008, qui so heredes porque el Senado habló as!: «aquellos que se hu
existimassent». Ceterurn si quis seiens, ad se he- biesen considerado herederos». Pero si sabiendo
reditatem non pertinere, distraxit, sine dubio alguno que la herencia no le pertenecta, la ven-
non pretia rerum, sed ipsao res veniunt in peti- dió, sin duda que no los precios de las cosas, sino
tionem heroditatis et fructus earura, Sed Impera- las mismas cosas y. sus frutos -Be comprenden en
br Severus epistola ad Colerem (7) idem videtur la petición de la herencia. Mas el Emperador Se-

(1) PRECIAQUE Mal. (5) ut parte—petrcntnr, omítelas Mal.


(2) SCIRET, MaL; sol VRRIT, Vuig. (G) noceblt lina adversus bonao fidel possessores, otros
(3) AUT EDICTIS, Vulg. en Dr.
4) e StrEa, ViIg (7) ciad, de 5.12, quib. at iulgnie etc. VI. 35..1.

450 DtG5TO.—LIBRO lfl TITULO III

fccisse et in nialae fidei possessoribus. Atqui Se- vero parece que en su epistola á Celer deteri-ninó
natus de his est locutus, qui se heredes xiti- lo mismo también respecto de los poseedores de
mant; nisi forte ad cas res refeicmu, quas dis- mala fe. Pero el Senado habló de aquellos que se
trahi expcdierat, quae oucrabant magis herdi- consideran herederos; á no ser que acaso nos re-
tatein, quam fructui erant, ut sit in arbitrio peti- .flrainos á aquellas cosas que habla convenido que
toriS, qualem computationem faeiat acivorsus $e vendieran, y las cuales más bien gravaban la
malae fidei possessorcni, utrum ipsius re¡ et fru- herencia, que le eran lucrativas, á fin de que que-
ctuum, an pietii et asararum post iriotam contro- de al arbitrio del demandante la computación que
versiam. haya de hacer contra el poseedor de mala fe, si de
la misma cosa y de sus frutos, ó del precio y de los
intereses después de promovida la controversia.
§ 18.--Lieet autem Senatus de Ms locutus s, § 13.—Mas aunque el Senado habló de los que se
qui se heredes existirnent, tamen etsi bonorum consideran herederos, sin embargo, aun cuando
possessores (1) se existirnent, vel alios saccesso- consideren que ellos son poseedores de los bienes,
res iusto (2), vel sibi restitutam hereditatem, in ú otros Jegitimos sucesores, 6 que les ha sido resti-
eadcm erunt conditionc. tuida la herencia, estarán en la misma condición.
§ 14. [23.] (3)—PapinianLis autom libro tertio § 14. [28.1—Mas dice Papiniano en el libro ter-
Quaestionum, si possessor hereditatis pecuuiarn cero de las Cuestiones, que si el poseedor de la
inventarn in hereditate non attingat, negat eum hrncia no tocara al dinero encontrado en la he-
omnino in usuras eonvenicndurn. rencia, no debe ser en inncra alguna demandado
por los intereses.
§ 15.—Roc1acLae», inquit, «pecunine ex pretio § 15.—Dice, «del dinero percibido por precio de
reram venditarum»; redctam sic aceipiernus, los bienes vendidos; percibido, lo entenderemos
non solun iam exactam, verum, et si exigi potait, as!, no sólo habiendo sido ya cobrado, sino tam-
ncc exacta est. bién si pudo ser cobrado, y no se cobró.
§ 16.—Quid, si post petitam heroditatem res § 16.—Qué se dirá, si hubiere vendido los bie-
distraxorit? Hie ipsae res venient fructusque nes después de pedida la herencia? En este caso
earum. Seel si forte tales fuorunt, quae vol steri se comprenderán las mismas cosas y sus frutos.
les erant, vol tempere periturac (4), et une (5) dis- Pero si acaso fueron tales, que 6 eran estériles, 6
tractae sant vero pretio, fortassis posslt petitor hablan de consumirse con el tiempo, y fueron
eligere, at sibi pretia et usurae praestentur. ollas vendidas en su verdadero precio, quizá pue-
da elegir el demandante, que se le paguen los
precios y los intereses.
§ 17.—Mt Snatus: «Placero, a qaibus potita § 17.—Dice el Senado: .Que parece bien, que
hereditas fuissct, si adversas eos iudicatum es- aquellos á quienes 80 hubiese pedido la herencia,
set, pretia, quae ad cos rerum ex hereditate ven- si contra ellos se hubiese fallado, deban restituir
ditarum pervenissent, etsi ante potitam heredi- los precios que á poder de ellos hubiesen ido dn
tatem doperiissent deminutaeve essent, restitue- los bienes vendidos procedente de la herencia, aun
ro debere. Bonne fidel possessor si vendidorit cuando aquellos hubiesen pCreeifto 6 so hubiesen
res hereditarias, sive exegit pretium, sive non, disminuido antes de pedida la herencia». El posee-
quia habet actionem, dobebit pretium praestare. dor de buena fe, si hubiere vendido los bienes de
Sed ubi babet actionom, sufllciet eum actiones la herencia, ya si exigió el precio, ya si no, pues-
prac$tarc. to que tiene la acción, deberá entregar el precio.
Pero cuando tiene la acción, bastará que coda las
acciones,
§ 18.—Sed si vendidit, et evieta re rcstituit, . 18.—Pero si vendió una cosa, y reivindicada
quod accepit, non videbitur ¿id eum pervenisse, ésta restituyó, no se entenderá que fué á su po-
qnamquam possit dici, ncc ab initio protium ve- der lo que recibió, aunque pueda decirse que ni
nire quia non fuit res hereditaria, quae dis- desde ci principio estaba comprendido el precio,
tracta est, Sed ctS! Sonatas rorum ex bereditate porque no fué cosa de la herencia la que se ven-
distractarum, non hereditariarum fecit montio- dió. Pero aunque el Senado hizo mención de les
nem, rcstitui tarnen non debet, quia nihil apud cosas vendidas procedentes de la herencia, no de
eum romanet. Nam et Julianus libro sexto Digo- las de la herencia, no debe sin embargo restituir-
storum seribit, quod indebitum exogit, restituci'o se, porque nada queda en su poder. Porque escri-
emri non debere, nec irnputaturum, quod non de- be también Juliano en el libro sexto del Digesto,
bitum solvi!. que no debe él restituir lo indebido que cobró, y
que tampoco ha de poner en cuenta lo que pagó
no siendo debido.
§ 19.—Sed si res sit redhibita, Mc utique et he- § 19.—Pero si la cosa hubiera sido devuelta, en
reditaria est, et prctiurn non veniot, quod refu- este caso es también ciertamente hereditaria, y
5am est. no se comprenderá el precio, porque fué devuelto.
§ 20.—Sed et si ab venditionein obstrietus Bit § 20.—Pero si también por razón de la venta
emtori possessor hereditatis, diconduni 6rit, pro- hubiera quedado obligado el poseedor de la he-
spici ci cautione. rencia al comprador, se habrá de decir que se le
ampai con caución.
§ 21.—Bestituero autem pretia debebit posscs- § 21.—Mas el poseedor deberá restituir los pre-
sor, eLi deperditae swit res, vol deminutae. Sed cies, aunque las cosas so hayan perdido, 6 disnil-

1) Iuto, Inserta Haz.


() vol alios sueessoree iuto, omieas HaL. (4) prtturae, e,-ra&wents HaZ.
(3) Las ediciones vulgares coinieagan aquí un nueva (5) cae, Ha¿.; vero prfitlO, OraiteIA!5 el isletas.
nzento. (6) perven1ss Ha?.

DIGESTO.—LIBO y: TÍTULO lii 451
utru.m ita denulm restituat, al bonae fidei p08565- nuido. ¿Pero las restituirá solamente si es posee-
sor cst, an et si BIalaC fidei? Et si quidern res apud dor de buena fe, ó también si de ninla fe? Y si en
crntorem cxtent, nec deperditae, nec demiuutac realidad existieran las cosas en podar del compra-
unt, sine dubio ipsas res debet praestare maine dor, y no se han perdido, ni disminuido, sin duda
fjdei possessor, aut Si rcepere cas ab cintore ]ufl- que el poseedor de mala fe debe entregar las mis-
]o modo possit, tantum, quantum in lftcm esset mas cosas, ó si de ningún modo pudiera recobrar-
iurntum. At ubi deperditae sunt et deminutae, las del comprador, tanto cuanto para el pleito se
yru.1 pretium debot praestari, quia, si petitor hubiese jurado. Mas cuando se han perdido 6 dis-
reni cousceitu5 esset, çllstrixisset, ci verum pro- minuido, debe cntrcgarse su verdadero precio,
tiuin reí non perdcrot. porque, si el demandante hubiese conseguido la
cosa, la habría vendido, y no perderla el verda-
dero precio de la cosa.

21. [24.] GAma libro VI. ad Edictum provin- 21.1124,1 GAYO; comentarios al Edicto provn-
ciale.— Deperditurn intelligitur, quod in rerum cial, Libro VI.—Entiéndese por perdido, lo que
natura cSSe desiit, deminutum vero, quod usuca- dejó de existir, y por disminuido, lo que hubiese
pttufl esset (1), el ob id de hereditate cxlii. sido usucapido, y que por esto salió de la herencia.
22. [25.] PAULUS Libro XX. ad Edictum.— Si 22. 125.] PAULO Comentarios al Edicto, Libro
et roin, et pretium habeat bonae fidel poascasor, XX.—.Si el poseedor do buena fe tuviera así la co-
puta quod eandom rem.emerii (2), an audiondus sa como el precio, por ejemplo, porque hubiere
aLt, si velit reni dare, non pretium In praedone comprado la misma cosa,,.ieberá ser óido, si qui-
dicimus clectionem case de.ere aetoris. An hie siera dar la cosa, y no el precio? Respecto al po-
magia possessor audiendus su, si velit rcm taade- seedor de mala fe decimos. que la elección debe
re, hect dctcriorem factam, non petitol, si pro- ser del actor. Ha de verse, si este poseedor haya
tium desideret—quod invcrecundum sit tale des¡- de ser preferentemente oído, si quisiera entregar
deriuin,—fl.n vero, quia ex re hereditaria locuple- la cosa, aunque se haya deteriorado, y no el de-
tior alt, et id, quod aniplius habet, ex pretio re- mandante, si pretendiese eh preeio,--porquc no
atituero debeat, videndum. Nam et iii Oratione sea honrada tal pretensión—, 6 si os que deba res-
Divi Hadriani ita est: Dispicite, Patres conscri- tituir también lo que por razón del precio tiene
pu, numnquid sit aeqnius (3), possessorcm non fa- de más, porque sea más rico por virtud de la cosa
cero lucrum ci pretium, quod ex aliena re pereo- de la herencia. Porque también en la Oración del
perit, redder, quia. potest existiman, inloCuiri Divino Adriano se dice así: «Examinad, Padres
hercditariae reí vcrnditae pretium cina succeasia- conscriptos, si acaso sea más justo que el posee-
se, et quodammodo ipaum hereditariutn factuin». dor no realice lucro, y 'devuelva ci precio que por
Oportct igitur posscssorem el rem restituere po- cosa ajena hubiere percibido, porque puede esti-
tit.ori, ci quod ex vcnditione oms rol lucratus osi. marse que en lugar de la cosa vendida de la he-
rencia se subrogó su precio, y que en cierto modo
este mismo so hizo parto de la herencia». Convie-
ne por lo tanto que el poseedor restituya al de-
mandante as¡ la cosa, como lo que por la venta tic
la misma cosa ha ganado.
28. 12*L1 ULPIANUS Libro XV. ad Edictum.— 23. 126.1 ULrLAN0; Comentarios al Edicto, Li-
Utrurn autem omne pretium resiituerc debebit bro XV.—Pero se ha de ver, si es que el poseedor
lJouae fidci poaessor, an vero ¡La dernum, si fa- de buena fe deberá restituir todo el precio, 6 si
etuS sit locupletior, viclendum; finge pretium ae- solamente si se hubiera hecho más rico; supón que
eepium ve] perdidisse, vel consumsisse, vol donas- 6 perdió, 6 que consumió, ó que donó el precio
se. Et verbuin quidem «perveniase» amhiguuin recibido. Y como, ¡ la verdad, la frase «hubiese
est, solumne hoc contineret quod prima ratione llegado» es ambigua, ¿comprenderá acaso sólo lo
fuerit, an vero et id, quod durat; et puto sequen- que hubiere sido por Ea primera cuenta, 6 quizá
tem (4) elausulam Senatusconsulti, etsi hace sit también lo que subsiste? Y opino que debe obser-
ambigua, ut ita demum computot, si factus att varse la cláusula del Senadoconsulto, aunque ésta
locupletior. sea ambigua, de suerte que se compute,solamen-
te si se hubiere hecho más rico.
§ 1.—Proinde si non solu.m pretium, sed ctiam § 1.—Por consiguiente, si á. su poder hubiere
peona tardius pretio soluto pervenerli, poterit llegado no solamente el precio, sino también la
dici, quia locupletior tu totum factus est, debere pena por haberse pagado tardiamente oL precio,
vantro, licet de pretio soluminodo Senatus sit lo- podrá decirse, que, puesto que en todo se hizo
cutus. más rico, debe venir comprendida, aunque ci Se-
nado haya hablado solamente del precio.
24. [27.] PAULUS Libro XX. ad Edictum.—At 24. 27.] PAULO; Comentarios al Edicto, Libro
ubi vi deiectus fuji, non debet restituere poonam XX,—Mas cuando fué despojado por la fuerza, no
ex ea cominiasain, quod (5) eam actor habere debo restituir la pena en que por esto se incurrió,
non potosi. Sic neo poena restitul tiebet, quam porque el actor no puede obtenerla. Así, tampoco

(1) est, IIst.


(a) redemorit, al rndrgen interior del códice Fi. 81 hace, Vu&q.; puto sequendein clausulam Senatncoiisulti
() aoquum,HaZ. —competal (en Lugar de eompulet), conjeiwraron otros en
(4) Bequentem claueulam Scnattiseonsulti sequendam, et SchuUitig (iotae ad I'a,zd. T. It. ,. 105,)
si, ffsl.; aequentem e1auulam Sen LnsconuiU sequeudum «ese (5) quando, Rol.

452 DIGBSTO.—LLBBO V TfTULO III

adversarius ci promisit, si ad iuclicium non ve- debe restituirse la pena que el adversario le pro-
nerit. metió rara el caso de que no hubiere compareci-
do en juicio.
25. [28.] UL1'IANuS Libro XV. (1) ad Edj- 25. [28.1 ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro
ctun.—Sed et si higa coinrntssoria vandidit, idem XV.—Pero si so vendió con pacto comisorio, tam-
cnt dicenduin, lucrum, quod sensit lego commis- bién se habrá de decir lo mismo, que ha de entre-
soria, praestitururn. gar el lucro que obtuvo por el pacto comisorio.
§ 1.—Itiem si rem distraxit, et ex pretio aliam § 1.—Asimismo, si vendió una cosa, y eón su
rem compnravit, veniet pretium la pelitionem precio compró otra, vendrá comprendido el precio
hereditatis, non res, quam in patrimonium siium en la petición de la herencia, y no la cosa que in-
convertit. Sed si ros minoris valet, quam compa- corporó á su patrimonio. Pero si la cosa vale un
rata est, haetenus locupletior faetus videbitur, precio menor que aquel en que fuá comprada, so
quatenus res valet, quemadrnodum si consumsis- entenderá que se hizo más rico sólo en tanto cuan-
sct, in totam (2) locuplctior factus non videbitur. to vale la cosa, á La manera que si lo hubiese con-
sumido, no se entenderá que en nada se hizo
más rico.
§ 2.—Quod nit Senatus «cos, qui bona invasis- § 2.—Lo que dice el Senado: «que aquellos que
sent, qune scirent ad se non pertinere, etiamsi hubiesen invadido bienes, que supiesen que no
anta litem contcstatam fccerint, quo ininus pos- les perteneclan, aunque antes de contestada la
skl&rcnt, penincle eondemnandos, quasi posside- demanda hubieren hacho de modo q te no los po-
rent», ita intelligenduin cst, ut et dolus praeteri- seyeran, deben ser condenados lo mismo que si
tus in petitionem licreditatis deduecretur; sed et los poseyeran», se ha de entender as!, que tam-
culpa, et ideo ab eo, qui ab alio non exegit, ve! bién el dolo pasado se comprenderla en la peti-
a semetipso, si tempore essab libei'atus, peti he- ción de la herencia; pero también la culpa, y por
reditatem poase; boc utique si exigere potuiti. esto puede pedirse la herencia á aquel que no co-
bró de otro, ó do si mismo, si por ci tiempo hubiese
quedado libre esto, á la verdad, si pudo cobrar.
§ 3.—Quod autom ait Senatus: «ces, qui bona § 3.—Mas lo que dice ci Senado: «que aquellos
invaisscnt», loquitur de pracdonibu, id est de que hubiesen invadido bienes», se refiere á los
his, qui quuin seirent ad se non pertinere haredi- poseedores de mala fe, esto es, á aquellos que,
tatein, invaseruut bona, seilicet quum nullam sabiendo que no les pertenece la herencia, tuya-
causam Iiaberent possideudi. dieron los bienes, no teniendo, por supuesto, cau-
sa alguna para poseerlos.
§ 4.—Sed et fructus, non quos perceperunt, in- § 4.—Paro dice, que ellos han de entregar tam-
quit (3), sed quos porcipeie debucrunt, oes prao- bién los frutos, no los que percibieron, sino los
stitnros. que debieron percibir.
§ 5.—De co autem loquitu.r Senatus, qui ab ini- § 5.—Mas el Senado habla del que desde un
tio mente praedonis res hereditarias apprehendit. principio se apoderé de los bienes de la herencia
Quodsi ab initio quidem iustam eausam habuit adi- con la intención de poseedor de mala fe. Pero si
piseendae p ossessi onis, postea vero cons cina ad se en un principio tuvo alertamente justa causa para
nihil hereditatem perinere, praedonio (4) more adquirir la posesión, y después, sabedor cia que
versan cospit, nihil Senatus loqui 'vidctur. Puto ta- en nada le perteneela la herencia, comenzó á po-
monet ad aiim rnentm Senatuseonsulti pertiinere; seerla á la manera que detentador de mala fe, na-
parvi otenini rfert, ab initio quis doloso in hero- da parece que dice el Sanado. Opino, sin embar-
ditiate sit vorsatius, an postca boa facere coepit. o, que también alcanza á éste el espíritu del
Senadoconsulto; porque poco importa que alguno
haya poseído la herencia con dolo desde un prin-
cipio, 6 que después haya comenzado á hacer esto.
§ 6.—Scirc ad so non por linere» utrum is tan- § 6.—Se entenderá acaso que «sabe que no le
tuixunoclo videtur, qui factu.m acit, au et is, qui pertenecen» tau sólo el que conoce el hecho, 4
in jure rravit? Putavit enim recto factuni testa- también el que erró respecto al derecho? Porque
mentiim, quam mutile erati, vol quum eum alias juzgó que el testamento habla sido hecho debida-
praeeederet agnatus, sibi potius deferri. Et non mente, siendo nulo, 6 que la herencia se deferla
puto huno case pruedonein, qui dolo caret, quam- á él preferentemente, precediéndole otro agnado.
vis in iure erroti. Y no opino que sea poseedor de mala fe éste, que
está exento de dolo, aunque yerre en cuanto al
derecho.
§ 7.—«Si ante litem eontestatam», inquit, «fc- § 7.—Si antes de contestada la demanda, dice,
corinti»; hoo ideo adiectum, quoniam post litem hubieren hecho»; se añadió esto por esta razón,
contestatani omnes incipiunt nialae fidei posaes- porque después de contestada la demanda todos
sones esse, qitininio post controversiam motam. empiezan á ser poseedores de mala fe, por mejor
Quarnquam enim litis contestatae nientio fiat in decir, después da promovida la controversia. Por-
Senatusconsulto, tamon et (5) post niotam con- que aunque en elSenadoconsidto sehaga mención
troversiam omnes possessores parca finut, et qua- de la demanda contestada, sin embargo, también
si praedonca teneutur. EL hoc juro hotlie utimur; después de promovida la controversia se hacen
eoepit enim acire, rem ad se non pertinenteni pos- iguales todos los poseedores, y son reputados co-
sidore se ta, qui intorpellatur; qui vero praedo mo poseedores de mala fe. Y de este derecho usa-

(1) XXV., 71a2.


u tailtum, Vuig. (4) praedonls, ¡ta2.
et, ¿caaaa antigs4nwnte en ci códice Fi., Br,
()
(3) lnquam, .Efii. (5

1)IG]8TO.—LIBRO y: TÍTULO 131 MN
est, (t ante lit e m cOJ1t(Statam doli nomine, tone- mos hoy; porque el que es demandado, comenzó
bitur; hie est enim doliis praeteritlis. á saber que posee una cosa que no le pertenece;
mas el que es poseedor de mala fe, quedará obli-
gado por razón del dolo, aun antes de contestada
la demanda; porque este es el dolo pasado.
8._Periiide», inquit, «condemnandos, quasi § 8.—Debon ser condenados, dice, lo mismo
8siderenb»; merito, nain is, qui dolo teeit, quo que siposeyeran»; con razón, porque e] que hizo
míflUS po8sicE01't, ut po essoy coiidemntur; a.c- con dolo de modo que no poseyera, es condenado
dolo desierit posic1eie, sive dolo pos- como poseedor; lo cual entenderás, ya si con dolo
505sionem nolucrit adnitte, Sive autein ab alio hubiere dejado de poseer, ya si con dolo no hubie-
res posstdeatur, sive in totum non cxtet, loeum re querido admitir la posesión. Mas ya oca que la
hahebit haee elausula. 'Un lc si sit alius posses-
" cosa se posea por otro, ya que absolutamente no
sor, ab ittroque hereditas pei po8sit, et si per exista, tendrá lugar esta cláusula. Por lo que, si
multoS ambiüaei'it possessio, ornues tenebuntur. otro fuera el poseedor, la herencia puede pedirse
á uno y é. otro, y si la poses ión hubiere pasado
por muchos, todos estarán obligados.
§ 9—Sed utrum is solus, qili possidet, frutus § 9.—Pero ¿entregará los frutos sólo el que po-
praetabi., an otiam is, qui dolo fceit, quo minus see, 6 también el que con dolo hizo de modo que
possifleret? Et dicendum cnt, post Sonatuscot no poseyera? Y se habrá de decir, que después del
sultam ambo tener! . Senadoconsulto ambos están obligados.
§ iO.—Hace verba Senatusconsulti etiam ad. § 10.—Estas palabras del Senadoconsulto impli-
verSiiS cuun, qui non possi(TOt, iusiurandum indu- can juramento aun contra aqu' que no posee;
m enim adversas enni, qui dolojecit, quo porque se jura en el pleito tanto contra ci que hizo
injiniS possideat, quam adversus possidcntem in de modo que no posea, como contra el que po-
litein iiiratux. see.
§ 11.—Oonsuluit Senatus bonac fidi possesso. § 11.—Átndió el Senado á los poseedores de
ribus, ni' in totum damno atTieiantur (1), sed in buena fe, para que en absoluto no les resulte per-
id duiitaxat te,neautur, in quo lociiplotiores fcti juicio, sino que estén obligados tan sólo por aque-
unt. Quemeunque igitur sumtnm flcerint ex he- llo en que se hicieron más ricos. Pon -lo tanto no
reclit.tc, si quid dilapidaverunt, ,voi (2) perdido- responderán de cualquier gasto que hubieren he-
runt, dum re sua se abuti putant, non praesta- cho de la herencia, si algo dilapidaron, 6 perdie-
buni; ncc si donaverint, locupletiores facti vide- ron, juzando que abusaban de caudal propio; y
buntur, quamvis ad reninnorandum sibi aliquem ni aun si hubieren hecho donación se entenderá
uataraliter obligaverunt. Plana , si &vLaipa [re- que Se hicieron más ricos, aunque obligaron na-
iaaneralicmes] aceeperunt, diecndum est, catenus turalmente á otro á remunerarles. Pero si, á la
Jocupletiores faetos, quatenus aeceperunt, velut verdad, recibieron remuneraciones, se ha de decir
genus quoddarn hoc osset permutationis. que se hicieron más ricos en tanto cuanto recibie-
ron, corno si esto fuera cierta especie de pormuta.
§ 12.—Si quis re sus lautius () usus sit con- § 19.—Si alguno gastó de su patrimonio más
templatione delatac sil)¡ hereditatis, Marcellus li- espléndidamente en atención iI la herencia que le
bro quinto (4) Digestorum putat, nihil nuxa ex habla sido deferida, opina Marcelo en el libro
hereditate deducturum, si eam non attigit (e). quinto del Digesto, que nada ha do deducir de la
herencia, si no la tocó.
§ 13.—Sinui modo et si mutuani peeiuiiam ac- § 13.—Del mismo modo también si tomó dinero
(epit, quasi dives se deeeperit (6). prestado, cual si engañosamente se hubiere enel-
do rico.
§ 14. Si tamon pignori res hereditarias dodit,

§ 14.—Pero si dió en prenda cosas de la heren-
videndum, a» vel sic attingatur hereditas; quod cia, se ha de ver, si de este modo se afecte A la he-
est diffieile, quum ipse sit obligatus. rencia; lo que es dificil, estando él mismo obligado.
§ 15.—Adeo autein qui locupletior factus non § 15^—Mag de tal manera no se obliga el que
Cst, non tenetur, ut si quis putaus se ex asic he- no se hizo más rico, que si creyendo alguno que
redem partem, dimidiam hereditatis sine dolo ma- era heredero universal hubiere consumido sin
lo consumserit., Marcellus libro quarto Digesto- dolo malo la mitad de la herencia, examina Mar-
ruin tractat, num non (7) tcneatur, quasi id, celo en el libro cuarto del Digesto, si es que no
quod erogaverit, ex co fucrit, quod ad eum non quedará obligado, como si aquello que hubiere
pertiuebat, sed ad coheredes; nani et si is, qui gastado hubiere sido (le lo que á él no le pertene-
heres non eraL, totum, quidquid. apud se fuit, cía, sino á coherederos; porque también si éste,
eonsuxnsisset, sine dubio non tenetur quasi loen- que no era heredero, hubiese consumido todo cuan-
pletior non faetus. Sed in proposit& quaestione to tiré á su poder, sin duda que no se obliga, co-
tribus visionibus (8) relatis, una prima (9), dein- mo no habiéndose hecho más rico. Pero en la
de alia posse dici totum, quod supercst, restituc- cuestión propuesta, habiéndose formulado tres
re cum debere, quasi suam partern co»surnserit; opiniones, una, la primeramente dicha, después
tertia utrique, quod consumtum cst, decedere; otra según la que puede decirse que debe él res-
fiL utique nonnihil res tituendum. De illo du.bitat, tituir todo lo que queda, cual si hubiere consumi-
iitrum totum, fin partem restituenda.m dicat; pu- do su parte; la tercera, que lo que se consumió

(1) &un reciente corrección del códice Fe., Br.; sOleten- (5) As¿ Tai', a2 nuirgn4 en el terto, sttiugit.
tur, Tiar. (6) dlv se osee sceperit, Hed. Valg.
(5) VaZg.; dftapidaveruiL, perdlderunt., FI. (7) mion omitenla Mal. Vu41.
(3) Jatius erra4am.ei(e l cc Vulg. (9) ilecis%onlbu, Eat.
(4) quarto, Hal. () primo, lIaI.
Tomo 1 58


454. DIGESTO.—LIBRO Y. T±TULO tI'

o tamen residuum integrum non esse restituen- disminuye una y otra; dice, que ciertamente ha
dum, sed partem chis dimidiam. de restituirse alguna cosa. Duda sobre esto, si
decir que se ha de restituir la totalidad, ó una
parte; pero yo opino que no so ha de restituir In-
tegro el residuo, sino la mitad de él.
§ 16.—Quod autem quis ex hereditato eroga- § 16.—Mas lo que alguno gasté de la herencia,
vit, utrum totum deeedat, an vero pro rata pa- ¿acaso se descontará de ella en totalidad, ó á pro-
trimonli eius: ut puta penu.m liereditarium ebi- rrata do su patrimonio? Por ejemplo, agotó las
bit; utrum totum hereditati expensum feratur, provisiones de la herencia; ¿por ventura todo lo
an aliquid. et (1) patrimonio cius, ut in Id factu8 gastado se aplicará á la herencia, ó alguna cosa
locupletior videatur, quod solebat ipse erogare también 4 su patrimonio, de suerte que se entien-
ante delatam hereditateni? Ut si quid lautius con- da que se hizo más rico en aquello que él solfa
templatione Jiereditatis impcndit, in he non 'vi- astar antes de haberle sido deferida la herencia?
deatur factus locupletior, in statutis vero suis modo que si en atención ., la herencia gastó
(2) surntibus videatur factus locupletior; utique más espléndidamente alguna cosa, no se entien-
enim, etsi non tam laute erogasset, aliquid ta- da que en esto se hizo más rico, pero en sus gas-
nien ad vietum quotidianurn Brogasset. Nain et tos acostumbrados se repute haberse hecho más
Divus Marcus in causa Pythodori, qui regatas rico; porque ciertamente, aunque no hubiese gas-
erat quod sibi superfuisset ex heredi.tate reddo- tado tan espléndidamente, habría, sin embargo,
re, decrevit, ea, quae alienata eraut non ininiien- gastado algo para el sustento cuotidiano. Pr-que
di fidicomnuissi gratia, qunni ncc pretium in cor- también el Divino Mareo, en la causa de Pythodo-
pus patrimonii Pythodori rediisset (3), ex pro- ro, 4 quien se habla rogado que devolviera lo que
prio Pythodori patrimonio, et ex hereditate de- le hubiese quedado de la herencia, decreté, que
cedere, non tantum ex hereditate. Et nane igitur aquellas cosas que se hablan enageitado sin áni-
statuti sumtus 'ntrum ex hereditate deecdent mo de disminuir el fideicomiso, no habiendo vuel-
exemplo Rescripti Divi Marci, an ex solo patri- to ni aun su precio al cuerpo del patrimonio de
monio, videndum erit. Et venus est, itt ex suo Pytliodoro, se deduzcan así del patrimonio propio
patrimonio dccc dant ea, quae, etsi non heres de Pythodoro, como de la herencia, no solamente
fuisset, erogasset. de la herencia. Y así, pues, Be habrá de ver aho-
ra si conforme al Rescripto del Divino Marco los
gastos acostumbrados se sacarán de la herencia,
6 solo del patrimonio. Y es más verdadero, que
de su propio patrimonio se saque aquello que ha-
bria gastado, aunque no hubiese sido heredero.
§ 17.—Item si rem distraxit bonae fidei posses- § 17.—Asimismo, si el poseedor de buena fe
sor, ncc pretio faetus sit locup1tior, an singulas vendió la cosa, y con el precio no se hubiera he-
res, si nondum usucaptae sint, vindicare petitor cho más rico, ¿podrá el demandante vindicar del
ab emtore possit; et si vindieet, an exeeptione comprador cada una do las cosas, si aun no hu-
non repollatur, «quod praciudiciuni hereditati bieran sido usucapidas; y si las vindicara, no será
non llat intor actorem et eum, qui venundedit», repelido con la excepción, «porque entre el actor
quia non videtur venir e in petitionem heredita.tis y el que vendió no se cause perjuicio 4 la heren-
pretium earum, quamquam (4) victi enitores re- cia», puesto que el precio de ellas no parece que
versiiri sunt ad eum, qui distraxit? Et puto posse so comprende, en la petición de la herencia, aun-
res vindican, nisi (5) emtorcs reressum ad bo- que, vencidos los compradores, deben repetir con-
nae fidei possessorem habent. Quid tamen, si la, tra el que vendió? Y yo opino que pueden vindi-
qui vendidit, paratus sit ita defendere heredita- carse las cosas, si les compradores no tienen la
1cm, ut perinde, atque si possideret, convenia- repetición contra el poseedor de buena fe, ¿Pero
tun? Ineipit exceptio Iocum habere ex persona qué se dirá, si el que vendió estuviera dispuesto
cmtorum. Corte si minori pretio res venienint, et 4 defender la herencia para que sea demandado lo
pretium qnodcunque illud actor Bit conscutus, mismo que si poseyese? Comienza 4 tener lugar la
multo magis poterit die¡, exceptioue eum sum- excepción por parte de los compradores. Cierta-
mover¡. Nato et si id, quod a debitoribus exegit mente, si las cosas hubieren sido vendidas por me-
possessor, petitoni hereditatis solvit, liberar¡ de- nor precio, y, cualquiera que fuese el precio, lo bu-
bitores Inlianus libro quarto Digestorum seribit, hiera eonse.guido el actor, con mucha más razón
sive bonue fidcipossessor, sive praedo fuit, qui podrá decirse, que es éste repelido con la excep-
debituin ab his egoxerat; et ipso jure eos hberani. ción. Porque también si lo que el poseedor exigió de
los deudores, lo pagó al que pide la herencia, es-
cribo Juliano en ci libro cuarto deL Digesto, que
quedan libres los deudores, ya si fué poseedor de
buena fe, ya si de mala, el que habla cobrado de
ellos la deuda; y que éstos quedan flbres.por el
mismo derecho.
§ 18.—Petitio hereditatis, ctsi in rein actio sit, § 18.—La petición de la herencia, aunque !ea
babel tamen praestationes quasdam personales, acción real, tiene, no obstante, ciertas prcsacio-
nl puta eorum, quae a dcbitonibus sunt exacta; nes personales, como por ejemplo, la de aquellas
item prctiorum. cosas que se exigieron 4 los deudores; y también
la de los precios.

(1) ex Vulg.
(2) eue, Haz.
(3) Ha& ñdeicommsl, nec pretlnm—Pythodori redtse, et 4) qnonlam, VuZ7
ex proprio, Fi. (5) licet, otro* ¿a 1.151-

DIGESTO.-LIBRO V TÍTULO III 45

§ - fice Senatusconsultum ad petitionem § 19.-Parece bien que este Senadoconsulto,


hereditatis fatuni etiain in famjliae erciscundae hecho para la petición de la herencia, tenga apli-
jdjCjO loeum habcre plaeet; ne res absurda sit, cación también en el juicio de partición de heren-
ut quae peti possiut, dividi non possint. cia; para que no resulte el absurdo de que no pue-
dan dividirse las cosas que se puedan pedir.
§ 2o._-Augeut heroditatem gregum et peeorum § 20.-Los partos de los rebaños y de los gana-
prtns. dos aumentan la herencia.

28. [29.] PA1JLUS libro XX, ad Edictun,- 26. [29.] PAULO; Comentarios al Edicto, libro
Quodsi oves natae unt, delude ex Iiis aliae, hae 11.-Pero si nacieron ovejas, y después otras de
quoqUe quaSi (1) augmenturn re5titui debent. éstas, también éstas deben ser restituidas, como
aumento.

27. 130.1 ULPIAIWS libro XV. ad Edicwm,. - 27. [30.1 ULPXANO; Comentarios al Edicto, li-
ÁneiJIarlJfll etiani partus, et partuum partus, bro XI-También los partos de las esclavas, y
quamquam fructus osse non existimantur, quia los partos de los partos, aunque no se estima que
non teniere aiicillae Mus re¡ causa comparantur, son frutas, porque no se compran inconsiderada-
ut pariant, augent tamen hcreditatem quippe mente esclavas para esto, para que paran, au-
quurn ca omnia fiunt hereditaria, dubiurn non mentan, no obstante, la herencia; porque hacién-
est, quin ea posscssor, si ant possideat, aut post dose de la herencia todas estas cosas, no es dudo-
petit.arn lieieditatem dolo malo feit, quo miaus so que el poseedor deba restituirlas, si ó isis po-
possidcret, debeat restitiiere. seyera, ó después de pedida la herencia hizo con
dolo malo que no las poseyera.
1.-Sed et pensiones, quae ex locationibus § 1.-Pero también estarán comprendidas las
praediorum urbanorum pereeptae sunt, venient, pensiones que se percibieron de arrendamientos
hect a lupanario perceptae sint; nam el La mul- de predios urbanos, aunque hayan sido percibi-
torum honestoinin virorum praediis lupanaria das de 'un lupanar; porque también en predios de
exerccntur. muchos hombres honestos se tienen lupanares.
28. 181.1 PÁULtJS libro IX. ad Edictue. - 28. [81.1 PAuLO; Comentarios al Edicto, libro
Post Sana tusconsu]tum omm ornue luermu aufe- XX.-Porque después del Senadoconsulto se ha
rendum esse tam bonp,5 ftdei possessori, quam de decir, que se ha de quitar todo, lucro tanto al
praecloni, dieendum est. poseedor do buena fe, corno al de mala.
29. [32.] ULP1ÁNUS libro XV. ad Edictum- 29. [32.] ULPIANo; Comentarios al Edicto, li-
Mercedes plane a colonis aoceptac loco suTil fra- bro XV.-Indudablemente, las rentas recibidas
otuum. Operae q-uoque servornn in eadem erunt de los colonos son como frutos. También el traba-
causa, qua sunt pensiones. 11cm vOcturae nnviiim jo de los esclavos estará, en la misma condición
et iumentorum. en que están las pensiones. Asimismo los trans-
portes con naves y caballerías.
30. [33.] PAULUS libro XX. ad Edictuin.-Ju- 30. [33.) PAULO; Comentarios al Edicto, libro
lianus seribit, actorem (2) eligere debere, utruni XX.-Escribe Juliano, que el actor debe elegir si
sortem tantuni, an et usuras velit eum peric'alo es que quiera percibir solamente el capital, ó tam-
norninuni agnoseere. Atqui seeundum hoe non bién los intereses con el riesgo de los créditos.
observabimus, quod Senatus voluit, bouae 11dM Mas según esto, no observaremos lo que quiso el
possessorem tener¡, quatenus locapletior sit; quid Senado, que el poseedor de buena fe se obligue
enim, si pecuniam cliga.t actor, quae servari non por cuanto sea más rico; porque ¿qué se dirá, si
potest? T)ic.endixm itaque es.t in bonae fidel pos- el actor eligiera el capital, que no puede conser-
sessore, hace tautummodo eum praestare debere, varse? Asi, pues, se ha de decir respecto al posee-
Id est vel sortem et usuras cías, si et cas perce- dor de buena fe, que él debe entregar solamente
pit, vol nomina eum eorum eessione La id .facien- esto, á saber, 6 el capital y sus intereses, si tam-
da, quod ex his adhuc debei'etur, periculo seili- bién los percibió, 6 los créditos con la cesión que
eet petitoris. do ellos debe hacer por lo que por los mismos aun
se debiese, á riesgo, por supuesto, del demandante.
81. [34.] ULPANIrS libro XV. ad Edictum.- 31. f84.1 ULr'IABo; Comentarios al Edicto, li-
Si quid possessor solvil creditoribus, reputabit, bro XV. -Si el poseedor pagó alguna cosa $i. los
quamquam ipso iure non liberavenit petitorem acreedores, la pondrá en cuenta, aunque de dere-
hereditatis; nam quod quis sn.o nomine solvit, cho no haya liberado al demandante de la heren-
non debitorjs, debitorem non liberat. Et ideo Tu- cia; porque lo que uno paga en nombre propio,
lianus libro Sexto Digestoruni scribit, ita id ira- no en el del deudor, no libra al deudor. Y por es-
putaturum possessorern, si cavcrit, a 88 petito- to escribe Juliano en el libro sexto del Digesto,
rem defenwtun ir¡ (3). Sedan et bonae fldei posses- que el poseedor pondrá esto en cuenta, si hubiere
sor debeat defcntlendum envere, videndum cnt, dado caución de que el demandante habrá de ser
quia in eo, quod solvil, non videtur locupictior defendido por él. Pero Be habrá de ver si también
factus, nisi forte habeat cond.ietionem. Et hoc no- el poseedor de buena fe deberá dar caución de
mino videtur locupletior, quia potest repetere; defenderse, porque en aquello que pagó no se en-

(1) iuoad, otros en Hal.


S) phracLorem, otros en flU. fi, Fi.; eavcrlt, se petitorem defessarum Ir¡, fiel.; eaverit, se
(5) Según co2ajetuia Br.; eaverlt, es petitorem detenaum petitorem defensum ¡re, Vilg,

456 DIGESTO.—LIBRO y: TTETLO U]

finge enim eum, diim se heredem putat, solvisse tiende que se hizo más rico, á no ser que acaso
suo nomine. Et videtur mihi lulianus de solo tenga la condieción. Y se entiende que por esta
praedone, ut caveat, sensisse, non ctiarn de be- razón so hizo más rico, porque puede repetir; por-
nao fldei possessore; eonclietioucm tazncn lrae- que supón que él, considerándose heredero, hu-
stare debobit. Sed et petitor, si a creditoribus biese pagado en su nombre. Y á ini me parece
conveniatur, exeeptione uti dobebit. que sólo respecto del poseedor de mala fe opinó
Juliano que diese caución, no también respecto
al poseedor de buena fe; pero (lebOríl ceder la
condiceión. Mas también el que reclama, si fuera
demandado por los acreedores, deberá usar de
excepción.
§ 1.—Sed si 4pM aliquid praedoni debebatur, § 1.—Pero si al mismo poseedor de mala fe se le
hoc deducero non debebit, Inaxirne si Id fult de debía alguna cosa, no deberá deducirla, mayor-
bitum, quod natura debebatur. Quid tamen si ex- mente si ésta fiió un débito que naturalmente se
podiebat petitori, id debitum ese dissohitum pro- debla. ¿Pero qué se dirá ci convenla al deman-
pter poenam vel alinin causarn? Potest die¡, ipsunl dante, que esta deuda hubiese sido pagada rfrol'
sibi vol solvisse, vel debuisse solvere. razón de la pena ú por otra causa? Puede decirse
que 61 mismo 6 se pagó, ó debió pagarse.
§ .—Tustus autem possessor dubio procul do- § .—Pero sin duda alguna que ci poseedor de
bebit deducere, quod síbi dobetur. buena fe deberá deducir lo que cc le debe..
§ 3.—Sicut autein sumtum, quem f'ecit, dedu- § 3.—Mas asi como deduce el gasto que hizo,
oit, ita si faecre dcbuit, ncc fecit, culpac huius asi si debió hacerlo, y no lo lii:o, será responsa-
reddat ratiouem, nisi bonne fidei possessor est; ble de esta culpa, si no es poseedor de buena fe;
tune enim, quia quasi suarn rem neglexit, nulli porque entonces, puesto que desatendió la cosa
querelae subieclus est ante petitam hereditatem, cual si fuera propia, no está sujeto á ninguna
postea vero et ipse praedo est. querella antes de la petición de la herencia, pero
después también él mismo es poseedor de mala fe.
§ 4.—Illud plane praedoni imputan non pot- § 4.—Ciertamente no puede culparse al posee-
est, cur passus est debitoros liberar! et pauperio- dor de mala fe, porque permitió que los deudores
res flor¡, et non ces eonvenit, quum actioneni non so exentasen y se hicieran más pobres, y no los
habuerit. dcrnandó, cuando no hubiere tenido acción.
§ 5.—Quod autm possossori solutiim est, axi § 5.—Mas lo que se pagó ó. un poseedor, veamos
restituere debeat, videamus; et si bona fidel pos- si es que deba restituirlo; y parece bien que debe
sessor fuit, sive non, debore restituere pinceL; et restituirle, tanto si fué poseedor de buena fe, co-
quide.m, si restitucnit, ut Cassius scnibit et Tulia- mo si no; y á la verdad, si lo hubiere restituido,
nus libro sexto, liberan ipso iure d&bitorcs. según escribe Caesio, y Juliano al libro sexto, de
derecho quedan libres los deudores.
32. [85.] PAtrLTJS libro XX. ad Edictum. 82. ¡85.1 PAULO; Comentarios al Edicto, Libro
Por servum aequisitae res beredi restituendae XX.—Las cosas adquiridas por medio de un es-
sunt; quod proeedit 1» hereclitate liberti, et quum clavo han de sol' restituidas al heredero; Jo cual
de inofficioso agitur, quum interim in bonis essct procede en la herencia del liberto, y cuando se
herod.i, deduce querella de inoficioso, como quiera que en
el ínterin estuviese entro los bienes del heredero,
88. 186.1 ULnIus Libro XV ad Edietum.— 83. ¡38.] UI.PIAlw; (Jomentarios al Edicto, Li-
nisi ex re beredis seripti stipulatus Mt. bro XV.—á no ser que haya estipulado sobro cosa
del heredero instituido.
§ 1.—lulianu9 seribit, si bominem posscssor dis- § 1.—Escribe Juliano, que si el poseedor hubie-
traxenit, si quidein non neeessanium hereditati, re vendido un esclavo, si verdaderamente no era
petitione hereditatis pretium praestitnrum, impu- necesario á la herencia, en la petición de la he-
taretur enim oi, si non distraxissot; quodsi neces- rencia d borá entregar el precio, porque se le im-
sarium hereditati, si quidern vivit, ipsnm prae- putaría, si no lo hubiese vendido; pero si era ne-
standu.m, si decessenit, fortasis ncc pretium. Sed cesario á la herencia, si ce que vive, deberá en-
non passurum iudicern, qui cognoscit, possesso- tregar el mismo, mas si hubiere fallecido, acaso
rem pretinm lucran, senibit; et vei'ius est. ni ami el precio. Paro escribo, que no ha de con-
sentir el juez, que conoce del asunto, que el po-
seedor se lucro el precio; y es más verdadero.
34. f37.j PAULUS libro XX. aa Edictuin.—Fi- 34. ¡37.] PAULO; Comentarios al Edicto, Libro
]¡¡familias militic puto peti posse hereditatem ex XX.—Opino que puede pedirse la herencia del hijo
testamento fobia obvenientem. de familia, militar, que nos corresponde por tea-
Lamento.
§ 1—Si servus vel fihiusfamilias res heredita- § 1.—Si un eselayo, 6 un hijo do familia pose-
rias teneat, a patre dominove peti hereditas pot- yera los bienes de la herencia, puede pedirse la
est, si faeultatem restituendarurn rerum liabet. herencia al padre 6 al señor, si tiene facultad para
Certø si pretium rerun hereditariarum vendIta- restituir la cosas. A la verdad, si tuviera' en el
mm in peculio serví habeat, et Tulianus CXi8ti- peculio del esclavo el precio de los bienes de la
mat, posee a domino, quasi a ¡urja possessoro, he- herencia vendidos, también Juliano opina que
reditatem peti. puede pedirse la herencia al señor, corno i' posee-
dor de derecho.

DIG]SPo.—Lflflo Y: 'rTuLo ¡fi 451

3. [38.] GArUS libro VT. ad Edictn provin- 35. 88.1 GAYO; Comentarios al Edicto provin-
cials._Idem 1u1janus alt, ctiamsi nondum pretia cial, libro FI.—Dice, el mismo Juliano, que aun-
IC1Ufl1 consocntus Sit servus, posae a domino, que todavía no haya percibido el esclavo el pie-
a iuris possessore hereditatem peti, quia ele de los bienes, se puede pedir la herencia al
habet }iCtiollCm, qua eam peouniam consequatur; señor, como á poseedor de derecho, porque tiene
quae qnidem actio etiam ignoranti acqu.irei'otur. acción con que conseguir el dinero; cuya acción,
á la verdad, se adquirirla aun para el que lo
ignorase.

38. [39.1 PAULUS libro XX. ad idjcfu,n.— Si 36. [39.] PAULO; Comentarios al Edicto, libro
a domino vol a patre, qui pretia possidet, hredj- XX.—Si se pidiera la herencia al señor ó al pa-
tas petatu.r, an filio vel servo mortuo, vel servo dre, que posee los precios, ¿deberá acaso ejerci-
manhimisSo, vel emaneipato filio, intra annum tarso la acción dentro del año de muerto el hijo ó
agi del,eat? et an debitum sibi loininus vol pater el esclavo, ó de manumitido el esclavo, ó de eman-
deducere potost? lulianus venus essa ait id, quod cipado el hijo? ¿Y podrá el señor 6 el padre dedu-
Proclilus qiioqtio respondit, perpetuo actionora cir lo que á él se le adeudó? Juliano dice que es
dandam; ncc cleduci oportere id, quod ipsi dehe- más verdadero esto, que también respondió Próeu-
tur, quia non do peculio agatur, sed hereditas lo, que se ha de dar la acción á perpetuidad; y
petatur. Hace recto, si protia liabeat scrv-us vol que no debe deducirse Jo que so le debe á él, co-
tilitisfamiiias. Quocisi proptorea hereditas petatir mo quiera que no se trate del peculio, sino que
a domino quod servus debitor fult, peninde ha- se reclame la herencia. Esto con razón, si el es-
ben dobebit, atquo si de peculio agoretllr. Idem clavo ó el hijo de familia tuviera los precios. Pero
dicojiditrn Maui-ieizuius (1) nit, etln.msi pecuniara si la herencia se pidiera al señor precisamente
ex pret.io peroeptazu servus ve! films consuinse- porque el esclavo fmi deudor, deberá considerar-
nt, sed alias ex peculio chis solvi potest. se lo mismo que si se litigase sobre el peculio.
Iauniciano añade, que se ha de decir lo mismo,
aunque el esclavo ó el hijo hubiere consumido el
dinero percibido por el precio, pero que de otro
modo puede pagarse do su peculio.
§ 1.—Sed et a ffliofnmilias peti hereditatom § 1.—Mas no hay duda de que también al hijo
p0550 11011est dubium, quia restituendi faculta- de familia puede pedirse la herencia, porque tie-
ten habet, sicut ad exhibendum. Multo magis di- ne facultad para restituir, así como para exhibir.
cinhlis, posse pcti hereditatem a flhiofarnilias, qui Con mucha más razón decimos, que puede pedir-
quurn paterfamilias cssct et possideret herodita- so la herencia al hijo de familia, que siendo padre
tom, arrogandurn se praos tavit (e). de familia y poseyendo la herencia, ce presté á
ser arrogado.
2.—Si possessor herditarium servum occidc- § 2—Si eh poseedor hubiere reatado un esclavo
nt, Id quoque in hercditatis petitione veniet. Sed de la herencia, también se comprendorfi esto en
Pomponius ait, actorein (l) debere cligere, utruni la petición do la herencia. Pero dice Pomponio,
velit sibi eum condemnari, ut eavoat se non actu- que el actor debe elegir, si quiere que á su favor
rmn lego Aquilia, an malit iuLegram sibi ese sea aquél condenado, luego que él dé caución de
ncLionem legis Aquiliae, omissa cius ve¡ aestima- que no ejercitará la acción de la ley Aquflia, ó si
tione a indice. Quae clectio locam habct, si ante prefiere tÑicr integra la acción de la ley Aquilia,
aditain hereditatem occisus sit sorvu; nain si habiendo prescindido el juez do la tasación de la
postea, ipsius actio propnia effecta est, neo vcniet cosa. Cuya elección tiene lugar, si Cl esclavo haya
la hercditatjs politionein. sido muerto antes de adida la herencia; porque si
lo fué después, la acción se hizo propia de él mis-
mo, y no estará comprendida en la petición de la
herencia.
§ 3.-- Si prawio dolo desiisset posiderc, res § 3.—Si con dolo hubiese dejado de poseer el
auteni co modo lutenicnit, quo esset inicnitura, poseedor de mala fe, y la cosa hubiere perecido
etsi en.dem causa posscssionis nlansisset, quan- del mismo modo que habría de haber perecido,
tum ad verba Senatusconsulti, mellen est causa aunque hubiese permanecido en el mismo estado
praedonis, quam bouae fidel possessonis, quia de posesión, con arreglo (t las palabras del Sena-
praedo, si dolo desierit possidcre, ita condemna- doconsulto es mejor la condición del poseedor de
tun, atqtte si possiderct, ncc adiectum osset: «sí mala fe, que la del de buena fe, porque el posee-
res int,m•ieijt». Sed non cst dubinm, quin non de- dor de mala fe, si con dolo hubiere dejado de po-
beat melionis case condítiouis, quam, bonae fidel seer, es condenado cual si poseyese, y no se hubie-
possessor. Itaque etsi p111115 venierit res, electio se añadido «Si la cosa hubiere perecido». Pero no
dcbbit case actoris, nt pretium consequntur; hay duda de que no deba ser de mejor condición,
alioquiii lueretur aliquid praedo. que el poseedor de buena fe. As!, pues, aunque
hubiere sido vendida la cosa en mas de su valor,
la elección deberá sor del actor, para conseguir
l precio; de otro modo, el poseedor do mala fe
obtendrla algún hiero.
§ 4.—Quo tempore locupletior esse debcat bo- § 4.—Dúdase en qué tiempo deba ser más rico
nao fidel possessor, dubitatur; sed magis est, rol el poseedor de buena fe; pero es más cierto, que
iudicatae tempus spectandurn esse. se ha de atender al tiempo do haber sido juzgada
la cosa.
(1) Mar1anus, 'Ial. Vulg.
() praebuit, 1ia. (3) praetorem, otros en ¡Ial.

458 DIGESTO.—LIBRO V TÍTULO Ui

§ 5.—Fruetus intelliguntur deduotis imponsis, § 5.—Entiéndenso los frutos después de ddu•


quae quacrendorum, cogenclornm conservando- nidos los gastos, que se hacen para procurarlos,
rumque eorum gratia fiuut, Quod non solum in recolectarlos y conservarlos. Lo que lo exige la
bonae fidci possessoribus naturalis ratio expo- razón natural no sólo respecto A los poseedores
stulat, voruin etiam in praedonibus, sicut Sabino de buena fe, sino también respecto A los de mala
quoque plaeuit. fe, según también 4 Sabino pareció bien.
37. [40. ULPIANUS libro XV. ad Editum.— 87. [40.] ULPIANO; Comentarios al Edicto, £4-
Q'uodsi sumtum quidem fecit, nihil autem fu- bro XV.—Pero si en realidad hizo gastos, mas no
ctuum perceperit, aeqmssimuin cnt, rationem hubiere percibido ningunos frutos, será muy jus-
horum quoque ja bonae fldei possessoribus haber¡. to que también se tenga cuenta de ellos respecto
A los poseedores de buena fe.
38. [41.j PÁtTLus libro XI. ad Edictw,n. - 88. [41.1 PAUI.o; Comentarios al Edicto, libro
Plano in ceteris necessaj'iis et utijibus impensis XX.—A la verdad, en cuanto A las demás impon-
posse separan, ut bonae fidi quidein possessorcs sus necesarias y útiles puede distinguirse, de
has quoque imputent, praedo autem de se queri suerte que verdaderamente los poseedores de bue-
deboat, qui sciens in rem alienam impendit Sed na fe las pongan también en cuenta, pero que de-
benignius est, in huius quoque persona haber¡ ba quejarse de si mismo el poseedor de mala fe,
rationem impensarurn; non enim clebet petitor ex que A sabiendas hizo gastos en cosa ajena. Pero
aliona iactura lucrum facere. EL id ipsum officio es más equitativo que se tonga cuenta de las im-
iudicis continebitur; nam nec exceptio dolí mal¡ pensas también respecto A la persona do éste;
desideratur. Plane potest in eo differentia esse, porque el demandante no debe obtener lucro del
ut bonao fidci quidern possossor omnimotio impen- perjuicio de otro. Y esto mismo será determinado
sas deducat (1), hect res non extet, in quam fecit, por ministerio del juez; porque ni se requiere la
icut tutor vel curator consequnutur; praedo su- excepción de dolo malo. Mas puede haber en esto
tem non autor, quam si res inelior alt. la diferencia de que en realidad el poseedor de
buena fe deduzca de todos modos las impensas,
aunque no exista la cosa en que las hizo, como
las recobran el tutor ó el curador; pero el posee-
dor de mala fe no de otra suerte, que si la cosa
hubiere mejorado,
39. [42. ] GAiris libro VI. a1 Edicturizprovin- 39. [42.] GAYO; Comentarios al Edicto p'rovin-
ciale.—Utiles autem neccssariaeque sunt, veluti cial, Libro VI.—Mas son útiles y necesarias, por
quse fiunt retiiciendorum aedificiorum gratia, aut ejemplo, las que se hacen para reparar edificios, 6
in novelleta (2), ant quum servorum gratis Iltis en nuevas plantaciones, b cuando por causa de lo
acstimatio soLvitur, quum id utiflus sit, quam esclavos se paga la estimación de un litigio, siem-
ipsos dedi. Denique alias complures eiusdem ge- pro queesto sea más util, que entregarlos ellos
neris esse impensas, manifcstum est. mismos. Finalmente, es evidente que hay otras
muchas impensas de este mismo género.
§ 1.—Videamus tamen, no et ad picturarum § 1.—Pero veamos4 si es que también nos apro-
quoque et marrnorum et ecterarum voluptania- vecho igualmente la excepción del dolo para los
ram rerum impensas acquo proficiat nobis doli gastos de pinturas, y de mármoles, y de las de-
oxeeptio, si modd bonae fidi possessores simus; más cosas de recreo, cuando seamos poseedores
nam praedoni probo dicetur, non debuisse in alie- de buena fe; porque con razón se dirá al poseedor
nam rem supervacuas impensas facere, ut Lamen de mala fe, que no debió hacer gastos sapéilluos
potestas eL fieret tollendoruni corum, quno sine en cosa ajena, pero de suerte que se le conceda
detrimento ipsius re¡ tohli possunt (3). facultad para llevarse lo que puede quitaras sin
detrimento de la misma cosa.
40. [43.] PAULUS libro XX. ad Edictum.— II- 40. 43.] PÁuIo; Comentarios al Edicto, libro
lud quoque, quod in Oratione Divi Hadniani (4) XX.—ambién lo que se expresa en la Oración
est, ut post accoptum iudieium id actor¡ praeste- del Divino Adriano, que después de aceptado el
tur, quod habiturus csset, si co tempore, quo po- juicio se entregue al actor lo que habría de haber
tiit, restituta esset hereditas, interdum durum tenido, si le hubiese sido restituida la herencia al
cal. Quid enim, si post litem contestatam manci- tiempo en que la pidió, es duro algunas veces.
pia ant jumenta ant pecora deporiorint? Damnar¡ Porque ¿qué se dula si después de contestada la
debobit seeundum verba Orationia, quia potuit demanda hubieren muerto los esclavos, las caba-
petitor restituta hreditate distraxisso ea. EL hoc llenas, ó los ganados? Según las palabras de la
iustum esse in specialibus petitionibus Proculo Oración deberá ser condenado, porque pudo ha-
placet; Oassius contra senøit. In praedonis perso- berlos vendido el demandante habiéndose restituí-
na Pro culus recto existiinat, in bonse fidei posses- do la herencia. Y esto parece bien APróculo que
soribus Cassius. Ncc enim debet possessor ant sea justo en las peticiones especiales; Cassio opina
mortalitatcm praestare, aut propter motum huius lo contrario. Pró culo opina bien respecto A la per-
peniculi teinere indefensum tus suum rolin- sona del poseedor de mala fe, Casgio en cuanto A
quere. los poseedores de buena fe. Porque tampoco debe
el poseedor ó, responder por la mortalidad, 6 por
temor de este peligro dejar temerariamente in-
(1) HaL Vuly.; dedut Tau?. defenso su derecho.
(5) n0?ale, Ha!.; uøvc1La, o t ros e! ni9no,
(3) Taur.; poeint, .5'!. 8d5'Ii reciente corneada, flr. L. 22 ¿i.e este tttuto.

DIGilSO.—LIBZO y; TITULO III 459

§ i.PraedO
hereditam,
fruotus siios non facit, sed augent
ideoque coruxn quo que fruetus prae-
§ 1.—El poseedor de mala fe no hace suyos los
frutos, sino que éstos aumentan la herencia, y
stabit; in bonao fidei autem possessnre lii tantum por lo tanto restituirá también los frutos de los
iunt in rttttiOflC quasi augmenta h8reclita- mismos; mas respecto al poseedor de buena fe se
tis, por qllOS loeupletwr factus est. comprenden en la restitución como aumentos de
la herencia, solamente aquellos por los que se hizo
más rico.
§ 2.—Áctiones, si quas possessor nactus cst, § 2.—Si ci poseedor adquirió algunas acciones,
evicta bereditate restituere debet, veluti si irtter- reivindicada la herencia, debe restituidas, por
dictum Undo vi, au Quod precario concessit. ejemplo, si concedió el interdicto Unde vi 6 el
Quod precario.
§3 .—Contra quoque, si possessor caverit da- § 3.—Por el contrario, si e] poseedor hubiere
rniii infeCti, eavondum est posscssori. dado caución de dalle inminente, también se le
ha de dar caución al poseedor.
4.—Ad offieíum judicis pertinebuut et noxa- § 4.—También corresponderán al ministerio del
les actiofles, itt, si paratas sit possessor noxao de- juez las acciones noxale, para que si ci poseedor
dore servum, qui damnum dederit in (re) heredi- estuviera dispuesto i entregar por la noxa el es-
taria, ve] furtnm feecrit, absolvatur, sicut fit tu clavo, que hubiere causado dalle, 6 cometido luir-
interdicto Quod vi ant cam. o en los bienes de la herencia, sea absuelto, co-
mo se hace en el interdicto Quod vi aut clam.
41. [44.] GAIU8 libro VI. ad E4ictwn provin- 41. [44.1 GAYo; Comentarios al Edicto provin-
ciale.—Si, quo tempere convoniebatur possessol cia, libro VI.—Si al tiempo en que era demanda-
hereditatis, pauciores res possidobat, deinde alia- do el poseedor de la herencia posela monos cosas,
ruin quoque rerum possessionem assuinsit (1), oas y después tomó posesión también de otras cosas,
(2) quoque victus restituere dc'bcbit, sivo ante ac- vencido, deberá restituir también éstas, ya hu-
ccptum iudicium, sivo postea aequisierit posees- biere adquirido la posesión antes do aceptado el
ionem. Et si fideinesores, quos dederat, ad litem juicio, ya después. Y si no bastaran para el pleito
non sufficiant, iubere eum debebit Proconsul, itt los fiadores que habla dado, deberá mandarlo el
idonee caveat. Ex diverso quoque si pauciores Procónsul que dé caución suficiente. Por el con-
postea possidebit, quam initio possidebat, si mo- trario, también si después poseyere menos cosas
do id sine dolo cius aeeiderit, absolvi debet quod que peseta al principio, si esto hubiere sucedido
ad cas res, quas desüt possidere. sin dolo suyo, debe ser absuelto respecto 8 las Co-
sas que dejó de poseer.
§ 1.—Fructu8 computandos etiam carum re- § 1.—Dice Juliano, que también se han de com-
mm, quas defanetna pignori aceepit, Inlianus alt. putar los frutos de las cosas que el difunto recibió
en. prenda.
42. [45.] ULPLANUS libro LXVII. ad dictttn. 42. J45.[ ULPIANO; Comentarios a Edicto, li-
—Si debitor hereditarius non ideo nolit solvere, bro VIL—Si un deudor de la herencia no qui-
quorl se dieat lieredem, sed ideo, quod neget, aut siera pagar, no precisamente porque diga que él
dubitot, an horeditas pertineat ad eum, qui pe,tit es heredero, sino porque niegue, é dude que la
hereditatcrn, non tenetur hereditatis petitione. herencia pertenezca al que la pide, no es obliga-
do por la petición de la herencia.
48. [46.1 PAtJLUS libro II. ad Plautium. (3)— 43. 146.1 PAULO; Comentarios d flaucio, libro
Postquam legatum a te accepi, hereditatem. peto. 11.—Después que recibi de tí el legado, pido la
Atilicinus quibusdam placufsse ait, non aliter mi- herencia. Dice .Atilicino, que pareció bien á algu-
li adversus te dandam petitionom, quam si Toga- nos que no se me ha de dar contra ti la petición,
tum rcddercm. Videanius turnen, nc non autor de otra suerte que si yo devolviera el legado. 11e-
petitor herditatis legatum restituere debeat, ro veamos, si el que pide laherenciano deberá res-
quam ut ci cavoatur, si contra eum de hereditate tituir el legado de otro modo, que dándosele cau-
ludicatuin fuerit, reddi ci legatum, quum it tui- ción de devolvérsele el legado, si contra él se hu-
qiuirn, co casa possessorem hereditatis legatum, biere tallado respecto 8 la herencia, siendo injusto
quod solverit, retinere, et maxime si non per ea- que en este caso el poseedor de la herencia retenga
lumniarn, sed por errorern hereditateni petierit el legado, que hubiere pagado, y mayormente si
adversarius; ¡dquc et Laelius probat. Imperator no por calumnia, sino por error, hubiere el adver-
autem Anton.iniis rescripsit, ci, qn! legatum ex sario pedido la herencia; y esto lo aprueba tam-
testamento abstulisset, causa cognita hereditatis bién Lelio. Mas el Emperador Antonino respondió
petitionem negaudam case, scilicet, si manifesta por rescripto, que al que hubiese percibido el le-
calumnia Bit. gado procedente de un testamento, se le ha de
denegar con conocimiento de causa la petición de
la herencia, por supuesto, si fuera manifiesta la
calumnia.
44. [47.] IAVOLJN1JS libro 1. ex Plautio. (4)— 44. 47 J&voiino; Doctrina de 1-'laucio, li-
Quum 157 qui legatum ex testamento percepit, bro I.—Cuando pide la herencia el que percibió
hereditatem petit, si logatum quocunque modo el legado procedente de un testamento, si de al-

(1) Tau,.; bum8jt 7i. (5) lIbro XX. ad edictum, I1a


(5) am Ha4. (4) ad Plazfltum H&.

460 DIGESTO.—LtBTO V: TÍTULO III

reddtturn non sit, indicis officio continetur, ut vi- gún modo no hubiera sido devuelto ci legado, es-
etori deducto co, quod acoepit, restituatur he- tá á cargo del juez, que se restituya la herencia
reditas. al vencedor, deducido lo que recibió.
45. [4G.1 Cn, rsijs libro IV. (1) Digestorurh.— 45. [48.] CieLso; Digesto, Libro IV.—El que se
Qui se liti obtulit, qunin rom non possiderct, con. OiiSO á la demanda, no poseyendo la cosa, es
deninatur, nii si cvidcntissirnis probationibus condenado, á no ser que pueda demostrar con
possit ostendero, actorem ab initio litis scirc, num evidentlslinas pruebas, que el actor sabia desde
non possidore; qllippc ¡Sto modo non est deceptus. ci principio del pleito, que di no poseía; porque de
Et qui se hereditatis potitioni obtulit, ex doli este modo no fijó eugaado. Y el que se opuso
clausula tciictui' nestimari scilicet oportebit, la petición de la herencia, se obliga por la cláu-
quanti cius iutcrfiiit non decipi. sula del dolo; y á la verdad, convendrá que se
estime lo que á aquel le importó no ser enga
fiado.
46. [49.] MODEST1NLrS Libro VI. Dfferntia- 46. 49.1 MOD8TI1O; Diferencias, Libro vi.—.
rum.—Praedouis loco intelligendus est is, qui ta- Hade ser considerado corno poseedor de mala fe,,
eitam fideift interposuerit, Ut non capienti resti- el que hubiere empefiado secretamente su pala-
tucret hereditatem. bra para restituir la herencia á un incapaz.
47. [50.] ID]SM Libro VIII. (2) Responsorurn.— 47. 1501 Ei Ncsixo; Respuestas, Libro VIII.—
Lucias Titius quum in ta1si testamenti propinqui No habiendo vencido Lucio Ticio en la acusación
accusatione non obtiriuerit, quacro an do non ¡u- de falso testamento de un pariente, pregunto, ¿po-
re facto, ncc signato testamento querela iii com- drá acaso compelerle la querella de no haber sido,
petere possit? Respondit, non ideo repelli ab in- hecho conforme á derecho, ni tampoco signado
tntione non jure faeti testamenti, quod la falst el testamento? Respondió, que no porque no haya
aceiisatione non obtiuuorit. vucido en la acusación de falso, es repelido al
intentar la de no haber sido hecho el testamento
conforme (L derecho.
48. 151.1 LvorENus libro hL ex Caio.-1n 48. [51.1 JÁVOLBNO; Doctrina as Ga.ssio, libro
nestirnationibus heroditatis (3) ita venit prntium 111.—En la estimación de la herencia de tal modo
venditae hereditatis, ub Id quoque aceedat, quod viene comprendido ci precio de la herencia vendi-
plus fult in hereditttc, si ea ncgo tiationis causa da, que también se agrega el aumento que hubo
veniit; sin autom ex ficleiconiniissi causa, nihil en la herencia, si ésta frió vendida para hacer un
aniplius, quam quod bona ficic aecepit. negocio; mas silo fué por causa de fideicomiso,
nada más que lo que recibió de buena fe.
49. [52.] 1'APINrA1US Libro III. (i) Quaestio- 49. [52.] rAi'INIANO; Cuestiones, libro Iii.—
nurn.—Si bonee fidel poesor heroditatis vclit Si el poseedor de buena fe de la herencia quisiera
cuin dcbitoribus hereditariis, ant qui ros heredi- litigar con los deudores de la herencia, ó con los
tarias occupaverint, consistore, audietur, utique que hubieren ocupado los bienes de la herencia,
si periculuni arit, nC inter moras actiones inter- será oldo, solamente si hubiere peligro de que con
eidaut. J'etitor autem hereditatis citra inetum (Ç) las dilaciones fenezcan las acciones. Mas el que
exeeptionis in rem agere poterit. Quid enim, si. pide la herencia podrá ejercitar la acción real sin
possessor Iiercditatis negligat? quid, si nihil iuris temor á excepción. Porque ¿qué diremos Si el po-
jiabere se sciat? seedor de la herencia la descuidara? ¿Qué, si no
supiera que Lenta derecho?
50. [53.] Ii libro VI. (6) Quaestiourn. - 50. [53.] EL Mxsso; Cuestiones, Libro VI.--La
Hereditas etiain sine u110 corpore iuris intelle- herencia, aunque sin bienes corpóreos, tiene sig-
ctum habet. nificación en derecho.
§ 1.—Si defunto monuniontuin conditionis im- § 1.—Si el poseedor de buena fe hubIere hecho
plendae gratis. boni.c Iidei possessor. fecerit, pot- un monumento nI difunto para cumplir una con-
est die!,—quia voluntas detuncti vol in hoe ser- dición, puedo docirsc,—porque también en esto se
vanda est, utique si probabilein moduin faciendi ha de cumplir la voluntad del difunto, si cierta-
monumenLi suiatas, vel quantuin testalor .iusse- mente el gasto de hacer el monumento, ó cuanto
nt, non cxe.edat—eiun, cui aufertur hereditas, el testador hubiere dispuesto, no excediera de
impensas ratione del¡ exceptione aut retenturum, una cantidad razonable—, que aquel, it quien se
aut actione negotiorum gestorum ropetiturum, quita la herencia, 6 habrá de retener en la cuenta
veluti hereditario negotio gesto. QuaniVis eniin por la excepción del dolo los gastos, ó habrá de
stricto iure nulla tencantur actionc heredes ad reclamarlos por la acción de gestión de negocios,
mouumcuttun faeicndum, tanien i'rincipali vel como habiéndoso hecho un negocio de la heren-
Pontificali nuctoritate compelluntur ad obse- cia. Porque aunque en estricto derecho no sean
quia]n supromae vohintatis. obligados por ninguna acción los herederos it ha-
cer un monumento, sin embargo por la autoridad
del I'rincipo ó del Pontífice son compelidos al cum-
plimiento de la Última voluntad.
(1) Iii., fmi.
(2) VI, fmi.
() lierej1tarjj, Hal.
(4) Vi., 11'ai.
5) £mpedimeuttii, Ir4ig, (6) vil., rial.

DIGESTO,-LIBO Y: TÍTULO III 461

51. [54.] 1D5M libro II. (1) Responsorum. - 51. [54.] EL MISMO; Re'puestas, libro II.-El
Heres )uriOSi substituto ve] soquentis gradus co- heredero del furioso entregará al substituto, ó al
gnato inedii temporis, quibus per curato- cognado del siguiente grado, los frutos del tiem-
rem furios'.5 locupletior faetus videtur, praeta- po medio, con los cuales pareceque el furioso se
bit, exceptis videlicet• impensis, quae airea san- hizo más rico por medio del curador, exceptuán-
dem subStafltiam taTfl nccessaiio, quain utiliter dose, por supuesto, las impensas que tanto nece-
factaO sUTiL. Sed et si quid airea furiosuin necessa- saria, como utilmente, so hicieron respecto fi los
rio fuerit expoflsflrn, et hoc excipiatur, rUsi alia mismos bienes. Pero, y si respecto al furioso se
suffieiefls sij.bstantia est furioso, ex qua susten- hubiere por necesidad gastado algo, también se
tar¡ potSt. exceptúe esto, si no tiene el furioso otros bienes
suficientes con [os que puede sustentarse.
§ 1.-Fructuum post heroditatem petitam per- § 1.-No se restituyen los intereses de tos fru-
ceptoruni usurae non praestautur. Diversa ratio tos percibidos después de pedida la herencia. Con-
est e.orum, qui ante actionom hereditatis lllatam traria razón hay respecto de los que, percibidos
percepti bereditatem aiuerunt. antes de deducida la acción de herencia aumen-
taron la herencia.

52. [55.] IIuRMOGuNIANUS libro II. (2) Juris 52. [55.I HERMOGENIÁN0; Epitome del Dere-
£pitomaruln. -Si possessor ex hereditate mho- cho, libro IÍ.-Si el poseedor hubiere percibido de
uestes habuerit quaeetus, hos etiam restituere la herencia ganancias indecorosas, también será
cogeLur, no honesta interpretatio non honesto obligado á restituirlas, It fin de que la interpreta-
quacstui (8) lueriun possessori faciat. ción del decoro no produzca al poseedor lacro con
una ganancia indecorosa.

53. [56.] PAULUS libro X. ad Sabinwm.-Non 53. [56.] PAuLO; Comentarios d Sabino, Libro
solum ad ces alienuni hereditarium exsolvendu.m X.-No sólo le es al poseedor necesaria la venta
necessara alienatio possessori est, sed et si im- para pagar deudas de la herencia, sino también
penSal3 ne.cessariae iii rem hereditariam factae si se hubieren hecho por el poseedor impensas ne-
suni a p088eSSOre, ve¡ si mora periturae deterjo- cesarias en los bienes de la herencia, 6 si hubie-
resve fu.turae erant. ran de perecer 6 deteriorarse conservándolos.
54. [57.] IIJLTANUS libro VI. Digestorum. - 54. [57.] JuLIANO; Digesto, Libro VI.-No es
El, qui partes hereditarias, vel totm a fisco mor- injusto que se le dé acción, por la que persiga todos
catus fucrit, non est imquum dan actionem, per los bienes, á aquel que hubiere comprado del fisco
qinun universa bonapersoquatur; quemadmodurn porciones de la herencia, ó toda ella; as¡ como se
ci, oui ex Trebefliano Senatusconsulto hereditas le da la.petición de la herencia fi aquel fi quien
restituta est, petitio hereditati datur: en virtud del Senadoconsulto Trebeliano fué la
herencia restituida.
§ 1.-fleres ilebitoris id, quod defunetus pigno- 1.-so hay duda de que el heredero del deu-
ri dederat, quin hereditatem petendo consequl dor puede obtener, pidiendo la herencia, lo que el
possit, dubiurn non est. difunto habla dado en prenda.
§ 2,-Quum praedia urbana et rustica negli- § 2.-Cuando por negligencia de los poseedores
gciitia possessoruin pebre sint facta, veluti quia se hubieren deteriorado los predios urbanos y los
vineae, pomaria, horti extra consuotudinem pa- rústicos, por ejemplo, porque las viñas, los poma-
trisfarnilias defuneti culta sunt, litis aestimatio- res, los huertos fueron cultivados fuera de la cos-
nem earwn reruni, quanto peiores sint factae, tumbre del difunto padre de familia, los poseedo-
possessorea pati debeut. res deben soportar la estimación litigiosa de aque-
llas cosas, por cuanto hayan sido deterioradas.
55. [58.] IDEM libro LX. Diyestorum.- Evi- 55. [58.) EL MISMO; Digesto, Libro LX.-Rei-
ata hereditate bonite fidel possessor qnod. lego vindicada la herencia, el poseedor de buena fe
Aquitia exegisset, non simplum, sed dupluin re- restituirá, no sencillamente, sino en el duplo, lo
stituet; lucrum enim ex co, quod propter heredi- que hubiese percibido por la ley Aquilia; porque
tateiri accepenit, faere non debet. no debe realizar lucro con lo que por causa de la
herencia hubiere recibido.

56. [59.] AFRICAIUS Libro IV. (4) Quaestio- 56. [59.] Awiuco; Cuestiones, libro IV.-
num.-Qnum hereditas petita Bit, ces fructu, Cuando haya sido pedida la herencia, se han de
quos possessor percepit (5), omnimodo restituen- restituir de todos modos los frutos que percibió el
dos, etsi petitor ces pereepturu non fucrat. poseedor, aunque el demandante nos los hubiera
de haber percibido.
57. [80.] NERATIuS (6) libro VIL (7) Membra- 57. to0,1 NERAGIO; Pergaminos, libro VII.-
narum.-Quum idem candem hereditatem adver- Cuando nito mismo defiende contra dos la misma
sus duos defendit, et scoundum alteriim ex his herencia, y se falló fi favor de uno de efes, suele
iudicatum 6st, queeri sobet, utruni perinde ci he- preguntarse, ¿acaso deberá restitulrse]e la heren-
reditatem restituí oporteat, atque oporteret, Si cia, del mismo modo que se deberla, si no hubiese

) 1V., ffa.
(5) lIbro IV. luris IOJ.LÍhV, Ho4. (5) praeeoplt, an1igiu&mente en 64 códied Pi., Br.
(3) honesto qtiaestu, Vii19.; honett quaestns, Hal. €) 'BLO'áVOUÇ, Ba.
(1) 111., Bat. (7) VI., ma.
TosO 1-(5

462 DIGESTO.—LIBRO y: TtTULO IV

adversus alium defensa non essct; itt seilicet, si sido defendida contra el otro; á saber, para que
mex et secundum alhun fuerit iudicatum, absol- si después se hubiere juzgado también á favor
vatul, is, cuni quo actuin est, quia noque possi- del otro, sea absuelto aquel con quien se litigó,
deat, neque dolo uuio fceerit, quo niiuus posside- puesto que ni posea, ni hubiere hecho con dolo
ret, quod indicio dovictus (1) restituerit (2); an, malo de modo que no poseyera., porque hubiere
quia poss!t et secundum alium iudicari, non ah- restituido vencido en juicio; ó porque también
ter restituere debeat, quam si eniltum ei fuerit, pueda fallarse á favor del otro, no deberá resti-
quod adversus aliurn eandem hereditatem defen- tuir de otra suerte que si se le hubiere dado cau-
det (a)? Sed melius est, officio indicis cautione ción, porque defenderá contra el otro la misma
vel satisdatiolie victo inederi, quum et res salva herencia? Pero mejor os, que por ministerio del
st ci, qui in oxaecutione ardior venit adversus juez se indemnice al vencido, ó con caución, ó con
prior cm 'victorem. fianza, puesto que también queda salva la cosa al
que más tardio llegó á la victoria contra el pri-
mor vencedor.

58. [61.] SOAnVOLA libro III. Digestorum.— 58. [61.1 SCÉVOLA; Digesto, libro 111.—Un hi-
Filíus a patre ernancipatus scoundum conditio- jo emancipado por el padre, conforme á la condi-
nem testamenti matris adiit hereditatein, quam ción del t es tam e nto de la madre, adié la heren-
pator, anteqiiam fihiuxn emauciparet, possodit cia que el padre poseyó antes que emancipara
fruetusque ex ea percepit (4), sed erogationem al hijo, y do la cual percibió los frutos, pero de la
in honorem fiLii, quum esset Senator, fecit ex ea; que hizo gastos en honor del hijo, porque era Se-
quaesitum est, quum paratus sit pater restituere nador; se preguntó, estando dispuesto el padre á
hereditatem habita rationo eorum, quae in eum restituir la liercúcia tenida cuenta de lo que para
erogivit, an filius nihilorninus perseverans pete- aquél gasté, perseverando, no obstante, el hijo
re hereditatein doli mali exceptiono summoveri en pedir la herencia, ¿podrá sor rechazado con la
possit? Respondi, ctsi non exciperetur, satis per excepción de dolo malo? Respondi, que aunque
ol?icium iudieia consuli. no se opusiera la excepción, se auxiliaba suilcien-
tomento por ministerio del juez.
TIT. IV. TÍTULO IV

SI I'ARS HSREDITATIS VETATU1 DE St SF, PIDIERA PARTE DE LA HERENCIA

1. ULPtius libro V. (5) ad Edictum. - Post 1. ULP1AN0 comentarios al Edicto, libro V.—
actionora, quam proposuit .Practor ci, qui a4 se Después de la acción que el Pretor estableció pa-
soluni hereditatom pertinete contcndit, conse- ra aquel que sostiene que la herencia le pertenece
quelis fuit et ci proponere, qui partem lieredita- á él solo, fué consiguiente que la estableciera tam-
tis petit. bién para aquel que pide parte de la herencia.
§ 1.—Qui hereditatem, vol partem hereclitatis § 1.—El que pide la herencia, 6 parte de ella, no
petit, is (6) non ex co metitur, quod possessor es considerado en virtud de lo que el poseedor
occupavit, sed ex eno mro; et ideo sive ex asee ocupó, sino en virtud de su derecho; y por esto, si
herce sit, totam hereditatem vindicabit, Hect tu fuera heredero universal, vindicará toda la heren-
nnam rem poesideas, sive ex parte, partem, hect cia, aunque tú poseas una sola cosa, y si de una
tu totam hereditatem poesideas. parte, la parte, aunque tú poseas toda la herencia.
§ 2.--Quinimo si duo possideant hereditatem, § 2.—Antes bien, si dos poseyeran la herencia,
et duo sint, qui ad se partes pertinere dieant, non y fuesen dos los que dijeran que les porteuccian
singuli a singulis petore contenti cese íiebent, las porciones, no debe contentarse cada uno con
puta primu.s a primo, vol secundus a secundo, pedir á cada uno, por ejemplo, el primero al pri-
sed ambo a primo, et ambo a secundo; ncquo mero, ó el segundo al segundo, sino ambos ah pri-
enim alter primi, alter secundi partem possidct, mero, y ambos al segundo; porque ni el uno poseo
sed ambo utriusque pro herede. Et si (7) posees- la parte del primero, ni el otro la del segundo,
sor et petitor possideant hereditatein, quuin unus- sino ambos la del uno y la del otro como herede-
quisque eorum partrn dimidiaut bereditatis sibi ros. Y si el poseedor y el demandante poseyeran
asserat (8), invicem petere debebunt, ut partes la herencia, como cada uno do ellos afirma que es
rerum consequantur, ant si contiovcrsiam sibi suya la mitad de la herencia, deberán demandarse
non faeiunt bereditatis, familias erciseundae ex- recíprocamente, para que consigan las porciones
poriri ces oportebit. de los bienes, 6 si ellos no se promueven controver-
sia sobre la herencia, convendrá que ejerciten la
acción de partición de herencia.
§ 3.—Si ego ex parte me dicam lieredem, cobe- § 3.—Si yo dijera que soy heredero de una par:
res autem meus possideat hereditatem cum ex- te, pero mi coheredero poseyera la herencia con
tranco, quum non plus eoh eres hab eret sua par- un extrailo, no teniendo el coheredero mas que
te, utrum a solo extranco, an vero et a coherede su parte, se pregunta, si debería yo pedir la he-
deberom petere hereditatem, quaeritur. Et Pega- rencia á sólo el extraño, 6 si también al cohere-
sus fertur existmmass, a solo extraneo me petere dero. Y dícese que Pegaso opinó que yo debla pe-
debere, oumque restituturum, quidquid. possidet; dir á sólo el extraño, y que éste ha de restituir lo

(1) Se,ün conjeturan ICritg., revictus, Pl.


() reztttuc,rot7 Hal. (6) luz, (en lugar de Is), YaZ. Vulg.
(3) Según eonjira Dr.; defendit, FI.; dcfendat, I. Vulg. (7) utrnsque. Proinde et si pro herede posseezor; lo
(4) Bat. Vulí.; poszedit, M. miamo ¡a Vuig. (omit i endo pro herede).
XV., ITaZ. (8) adfer&nt, al ns41.5en interior del cddiee Fi.

DIGESTO.—LIBRO V: TfTULO iv 4613
et fortassis boc offieio iudieis debeat fien. Cote- que posee; y que quizás esto deba hacerse por
rnn ratio fait, ut a duobus petam herditatern, ministerio del juez. Por lo demás, la razón hace
hoc est e1 a coherode meo; et ille quoque dirigat que -yo pida la herencia á los des, esto es, también
actOflCm adversus cxterum possessorem. Sed Po- á mi coheredero; y que é1 también dirija la acción
gsi sententia utilior (1) OSt. contra e1 poseedor extraño. Pero es más útil la
opinión de Pegaso.
4—Item si, quuln me ex parte dimidia hcre- § 4.—Asimismo, si diciendo yo que soy herede-
dom dicere!fl, trientcrn hereditatis possiderem, ro de la mitad, poseyera la tercera parte de la he-
dejado rciduam scxtantem velim persequi, qua- rencia, y después quisiera reclamar la restante
¡¡ter agim, vidoamus. EL Labeo seribit, utique sexta parto, veamos cómo tenga que demandar.
prtem dirnidliam me petere debere a singulis; sic Y escribe Labeon, que ciertamente debo pedir to-
fleri., iit a singalis sextantem- eonsequar, et ha- da la mitad á cada lino; y que ai resulta que de
bebo bessem. Quod verllm puto, sed ipse tenebor cada uno conseguiré la sexta parte, y tendré dos
MI restitutiOflem sxtantis ex trientc, quem pos- terceras partes. Lo que estimo verdadero, pero
sidebam; et ideo officio iudieis invicem compen- yo mismo estaré obligado á la restitución do una
satio cnt admittenda cias, quod poseideo, si for- sexta parte de la herencia de la tercera que po-
te coheredes sint, a quibus hereditatem peto. seta; y por esto se habrá de admitir por ministe-
rio del juez recíprocamente, la compensación de
aquello que poseo, si acaso fueran coherederos
aquellos á quienes pido la herencia.
§ 5.—Jntcrdum Praetor incertac partis heredi- § 5.—A veces el Pretor concede la petición de
tatis potitionom indulgot idoneis causis interve- una parte incierta de la herencia, mediando jus-
nientibus; ut puta, est defuncti fratrL films, sant tas causas; por ejemplo, cuando hay un hijo de
et uxores dcfunetorum frn.trum praegnantee, un hermano difanto, y hay tambien las mujeres
quam parten frtris filins hereditatis vindjcct, de hermanos difuntos que están embarazadas, es
ineertum est, quia, quot edantur fratrurn dfun- incierto qué parte de la herencia reivindicará ci
cti () tui, ineertum ost. Acqnisairnum igitur hijo del hermano, porque es incierto cuántos hijos
est, inccrtae partis vindieationem el concedi. Non do los hermanos del difunto nacerán. E, pues,
audenter itaque dicitur (3), ubicunque merito muy justo, que se le conceda la reivindicación de
quis incertus est, quarn partem vindicct, debere una parte incierta. Y así, no es aventurado decir,
si ineertae partis vindieationem concedí. que siempre que con razón está cualquiera en in-
certidumbre de la parte que reivindicará, se le
debe conceder la reivindicación de parte incierta.
2. GÁIUS libro VI. ad XcZicum p r ovinciale.— 2. GAYO; Comentarios al Edicto provincial, li-
Si ex plunibus, MI quos sadem heroditas pertinet, bro VI.—Si de muchos á quienes pertenece la mis-
quidarn adierint, quidan' adhue deliberent, 008, ma herencia, unos la hubieren adido, y otros deli-
qui adienint, si petant heneditaten', non maioroni beren todavía, los que la hubieren adido, si pidie-
partem petore debere, quam habituri essou ceLe- ran la herencia, no deben pedir mayor parte que
ns adeuntibus; neo lis proderit, si ceteni non MIje- la que habrian de tener adiendo los demás; y no les
rial;. Non adeuntibus autem cetenis poterunt tune aprovechará, silos demás no hubieren adido. Pero
partes corum peLero, si modo ad eos pertincrent. no adiendo los demás, podrán pedir entonces las
porciones de ellos, si acaso les pertenecieran.
3. PAULUS libro XVII. ad Plauium.— Anti- 3. P..uio; Comentarios á Plaucio, Libro XVII.
qul libero ventri ita prospexerunt, ut in tem- —Los antiguos miraron de tal suerte por el hijo li-
pus nascendi omnia ci jura integra reservarent, bre que aun estaba en el vientre, que le reserva-
sieat apparet in jure hereditatum, in quibns qui ban integros todos los derechos hasta el tiempo
post eum graduin sunt agnationis, quo est id, de nacer, según aparece en el derecho de las he-
quod in utero est, non admittuntur, dum meen- rencias, en las cuales no son admitidos los que es-
tum est, an nasci possit. Ubi auteni eodem gradu tán después do este grado de agnación, en que
sant ceteri, que et venter, tune quac portio in sus- se halla lo que está cii el claustro materno, mien-
penso esse debeat, qnaesierunt ideo, quia non tras es incierto si pueda nacer. Pero cuando los
poterant scire, quot nasci possunt; ideo, nam mul- demás están en el mismo grado en que también
ta de huiusinodj re tam varia et incroclibulia cre- el vientre, entonces discutieron qué porción 4lia
duntur, ut fabulis annumercntur. Nam traditum estar en suspenso, precisamente porque no podían
cst, et quatuor par it,er pueDas a matrefamilias saber, cuántos pueden nacer; y esto, porque sobre
natas cese; alioquin tradidere non leves auctores, este particular se creen muchas cosas tan diver-
quinquies quaternos e,nixarn Peloponnesi(4), mul- sas é increíbles, que se cuentan entre las fábulas.
tas Aegypti uno uLero septenos. Sed el; tregami- Porque se ha dicho, que de una madre nacieron
nos Senatores cinetos () vidimus Horatios. Sed en un mismo parto cuatro niñas; además, refirie-
et Lachas (6) geribit, se vidiso in Palatio mulie- ron autores no livianos, que en el Peloponeso otra
ron' liberam, qune ab Alexandnia perducta est, habla dado á luz cuatro hijos cinco veces, y que
itt Radriano ostenderotur, cura quinque libe.ris, en Egipto muchas parlan siete de un solo emba-
ex quibus quatuor eodem tempore enhxa, inquit, razo. Pero también hemos visto á los tres Sena-
dicebatur, quin.tum post diem quadragesimuni. dores Horacios nacidos gemelos. Y también escri-

(1) rerlor, Vu4s.


() eefuuctorum, ¡Jal. Vulg.
(3) Taur.; dlcetur, Fi. según reci,nte corrección, Br. (6)CunCtÓ, Ha!.
.i) Según Conjetura Dr.; Peloponen4 R.;Pe1oponeiam, (6) AalIus, Vtdg.; GamA, otroe, dtencUendo d La 1. 7. (8.) A
fiat.; ; PeIo»oneneem, V4g. de reS. dub. XXXIV. e.

4';4 DIGBSTO.—LIB:RO y: TITULO IV

Quid et ergo? Prudenti8sime iuris auctores me- be Lejío, que vió en Palacio fi una mujer libre,
dietatem quandam secuti sunt nl quod fleri non que fui llevada de Alejandrla, para ser presenta-
rarum ad.modum potest, in.tuercntur, íd est, quia da fi Adriano, con cinco hijos, de los que, refiere
fieri poterat, ut tregemini nascerentur,, quartam que so decía, dió fi luz cuatro al mismo tiempo, y
partem superstiti filio assinaverint; $p Unceg, el quinto después de cuarenta días. ¿Qué se dirá,
aIZ ¡quod enim semel aut bis existit], nl alt Theo- pues? Prudentishnamente siguieron los autores
phrastus, ncp aLvounv ot voioi.c [praetereunt le- de derecho cierto término medio, para atender fi
gislatores]. Ideoqu.e et si unum paritura sit, non lo que no precisamente rara vez puede suceder,
ex parte dimidia, sed ex quarta interim hres esto es, que porque podJ.a acontecer que nacieran
cnt. tres mellizos, asignaron la cuarta parto al hijo
que sobrevive; porque, como dice Teofrastp, loe
legisladores prescinden de lo que una ó dos veces
sucede. Y por esto, aunque haya de dar ú. luz sólo
uno, entretanto el heredero lo será no de la mi-
tad, si no de la cuarta parte.
4. ULPIANIIS libro XV, ad Edictum. - Et ¡Si 4. ULPIANO; comentarios al Edicto, libro XV.
pauciores fucnint nati, residuum ei pro rata ac- —Y si hubieren nacido menos, el sobrante le acre-
erescere; si plures, quam, tres, deereseere de ea ce it prorrata; si más de tres, le decrece de la par-
par", ex qua herea factus est. te de que fué hecho heredero.
5. PAULUS libro XVIL ad Plautiwm.. - Illud 5. PAULO; Comentarios á Plcsuao, libro XVII.
sciendum est, si mulier praegnans non sit, existi- —Debe saberse, que si la mujer no estuviera en-
metur autem praegnans cese, interim fihium bere- barazada, pero se creyese que estaba en cinta, en-
dem esse ex asse, quamquam ignoret, se ex assc tretanto el hijo es heredero universal, aunque Ig-
keredem case. nore que es heredero de la totalidad.
§ L—Idem est in extrarleo, si ex certa portione § 1.—Lo mismo sucede respecto fi un extrañ.o,
heres institutus sit, ex reliqua postumi. Quodsi si hubiera sido instituido heredero de una porción
forte ita iristitutio faeta est «quotctLnqlle mili¡ cierta, y los póstumos de la denifis. Pero si acaso
nati erunt, et.Lueíus Titius pro virilibus portio- la institución se hizo de este modo: «séanme he-
nibus heredes inihi sunto, habebit haesitatio- rederos por porciones viriles cuantos me hubieren
nem, numquid adire non possit, atque qui in nacido, y Lucio Ticio», tendrá la duda de si acaso
testamento por tionem snam neselt. Sed utilius no podrá adir, como el que no sabe cuál sea su
cst, posee eum adire, qui neselt portioncm, si porción en el testamento. Pero es mfia Útil que
cetera, qune oportet eum seire, non ignoret. pueda adir ci que no conoce su porción, si no ig-
norase lo demás que conviene que él sepa.
6. TJLPIÑU8 Libro VI. Opinionum. - Soroni, 6. LJinio; Opiniones, libro VI.—A la herma-
quam cohered-em tratribus qiuituor in bonis ma- na, que se resolvió que fuese coheredera de cua-
tris case plaeuit, quinta portio pro portionibus, tro hermanos en los bienes de su madre, le corres-
qune ad cos pertinuit, ecdet; ita ut singuli in penderá la quinta parte de las porciones que fi
quarta (1), quam antehae (2) habere credebantur, ellos les correspondió; de suerte que cada uno no
non amplius el quintam (1) conferant. le entregue it ella mas que la quinta sobre la cuar-
ta que antes se creían tener.
§ 1.—Sumtus, qui propter onera totius heredi- § 1.—Los gastos legitimes que se hacen por can-
tatis iusti fiunt, ci, qui patroni iure portionem gas de toda la herencia, Be, le computarán fi pro-
evicerit, pro rata com.putentu.r. rrata fi aquel que hubiere reivindicado una por-
ción por derecho de patrono.
7. Iuti.&nis libro VIII. (4) Digestorum.— Non 7. JUL1A11TO; Digesto, libro VITI.—No podemos
possumus consequi per hereditatis petitionem id, conseguir por la petición de herencia lo que con-
quod familine croiseundae ludido consequimur, seguimos por la acción de partición de herencia,
tit a communione discedamus; quum ad offieium para que nos separemos de una comunidad; por-
iudicia nihil amplius portineat, quam ut partem que al ministerio del juez no corresponde nada
hereditatis pro indiviso restitui mihi lubeat. más, que mandar que se me restituya la parte de
la herencia pro indiviso.
S. IDEM libro XLVIII. Vigestorum.— Permit- S. EL MISMO; Digesto, libro XL'VIIT.---Se habrá
tondum cnt possessoni hereditatis, pnrtem qn!- de permitir al poseedor de la herencia defender
dem boreditatis defendere, parte vero cedere; neo ciertamente una parte de la herencia, y ceder
enim prohibet aliquem totam hareditatem possi- otra parte; porque no impide que uno posea toda
dere et partem seire dimidiam ad se pertinere, la herencia y sepa que la mitad no le pertenece,
de altera parte controvcrsiam non facere. el no promover controversia sobre la otra parte.
9. Puius libro III. Epitomarwm (5) Alfeni 9. PAULO; Epitome del Digesto de Alfeno, libro
Digestorum..— Quum multi heredes instituti es- hI.—Habiendo sido instituidos muchos herederos,
sent, ex bis anua in Asia erat; eius procurator uno de ellos estaba en Asia; su procurador hizo

(1) quartain, Hai.


(2) aite han, Vug (4) Vi., Hal.
() quinta, 54, Vidg. (5) 0.u4V, HaZ.

DIG8TO.—LIBRO V TÍTULO y 465

venditionem feeít et pecnniam pro parte oms abs la venta, y percibió el precio de su parte; después
tulerat postea apparuerit eum, qui rn Asia se probé que ci que estaba en Asia habla falleci-
antea dccesøiSse instituto ex parte dimidia here- do antes, habiendo instituido ti su procurador he-
de procuratOl'e sun, et ex parte olio; quaesitum redero de la mitad, y á otro de la otra parte; se
cst, qi Cm tJiod1im pecunia ex hereditato peten- preguntó, ¿de qué modo se ]habría do pedir el im-
da essot? itesponsUin est, ab oo, qui procurator porte de la herencia? Se respondió que ellos do-
ejUS fuiEisot, totam hereditatem, quia ex hredi- blan pedir toda la herencia al que. hubiese sido
tate ea pecunia fuiset, quae ad procuratorem ex procurador de aquél, porque habla sido de la he-
yetiditiOliC pervenissct, petere eos oportere; et rencia el dinero que por la venta fué 4 poder del
nibilonliflus partem dimidiani hereditatis a cohe- procurador; y esto no obstante, la mitad de la he-
.edibus (1) OmS. Ita foro, sive omnis ea pecunia rencia ti los coherederos de él. AsI sucedería, que,
penes cuni, qui procurator fuisset, resideret, ut si todo el dinero estuviera en poder del que hu-
0iflTlOífl per iudieem ab eodem recuperarent, biese sido procurador, lo recuperarían todo de. él
iv0 is partem climtdiam coheredi siio reddidis- por medio del juez, ó que si él hubiese entregado
set, ipsum ex diiuidia parte, et ex dimidia cohe- la mitad ti su coheredero, lo condenarían ti él en
redes (2) eius condemiiarent. la mitad, y en la otra mitad ti sus coherederos.
10. PAPINIANUS libro VI. Quaestionum,—Quiun 10. PAPINIANO; cuestiones, libro VI.—Cuando
lierodis ex parte instituti filius, qui patrem suum ci hijo del instituido heredero de una parte, que
ignorabat vivo tcstatoro decessisse, partem liere- ignoraba que su padre habla fallecido viviendo
ijitatis nomine patris, ut absentis, administrave- el testador, hubiere administrado la parte de la
nt, pecunias distractis rebus aecepenit, hero- herencia en nombre de su padre, como ausente,
ditas ab eo peti non potest, quia neque pro here- y percibido el importe de las cosas vendidas, no
de, noque pro posscssore pretia possidet, sed ut puede pedirsele la herencia, porque no posee los
films patris negotium euravit. Negotiorum au- precios ni como heredero, ni como poseedor, sino
tota gestoruixi actio ceteris coheredibus, ad quos que como hijo cuidó do un negocio de su padre.
portio defuneti pertinel, dabitur. Illud enim itti- Pero se dará la acción de gestión de negocios ti
que non est metueudum, no ctiam patnis, a quo los demás coherederos, ti quienes pertenece Ea
forte exheredatas est, teneatur hercdibus, quasi porción del difunto. Porque, ti la verdad, no Be
negotia hereditaria gesserit, quum id, quod ad- ha de temer que quede obligado también *1- los
ministravit, non furit paternae hereditatis. Nata herederos del padre, por quien acaso fué deshere-
et sí negotiorum gestorum actio sil ci, cuius no- dado, cual si hubiere administrado negocios de la
mine perceptum est, ci, culus nomine (3) restE- herencia, puesto que lo que administró no habla
tui aequum est. Sed in proposito noque patris sido de la herencia paterna. Porque también si
negotia fue.runt, qui esse desieral, neque pater- tuviera la acción de gestión de negocios aquel
une suecessionis, quae ñieruut alterius heredita- en cuyo nombre se cobró, es justo que exi su nom-
lis. Quodsi films istO patri sun horco extitit, et bre se le haga la restitución. Pero en el caso pro-
movet controversiam, quod pator cius, postquam puesto, ni los negocios fueron del padre, que ha-
heres extitit, mortem obioril, Jite tractatus incur- bla dejado de ser, ni de la sucesión paterna, los
ru, an ipee sibi cansani possessionis mutare vi- que fueron de otra herencia. Pero si este hijo que-
deatur. Quoniam lamen qui negotia hereditaria dé heredero do su padre, y promueve controver-
gessit, et debitor case coepit, poste& fs.ein con- sia, porque su padre hubiere fallecido después
trovcrsiam hereditatis al iuris possessor convo- que fué heredero, surje la cuestión de si se emiten-
nitur, ídem e.tiam iii hoc filio reapoudendum erit. doré, acaso que él mismo s.o cambia la causa de la
posesión. Mas puesto que el que administró los
negocios de la herencia, y comenzó ti ser deudor,
promoviendo después controversia sobre la heren-
cia es demandado como poseedor de derecho, se
habrá de responder lo mismo también respecto
de este hijo.
TIT. y TITULO y
DE POSSESSORIA HEREDI'lATt5 PETITIORE DE LA PETICIÓN POSESORIA DE LA HERENCIA
1. ULPIANDS libro V. ad Rdictum.— Ordina- 1. ULPrxo; Comentarios al Edicto, libro V,—
rium mit, post civiles ationes heredibus propo- Estuvo en el orden, que después de establecidas
sitas ratioxiem habere Praetoremn etiam eórum, las acciones civiles ti favor de los herederos, el
quos ipse velul heredes facit, hoc est eoi•um, qui- Pretor tuviera cuenta también de aquellos ti quie-
bus bonorum posacasio dala est. nes él mismo hace como herederos, esto es, de
aquellos ti quienes se dió la posesión de bienes.
2. GAIUS libro VI. ad Edictum prouinciaie.— 2. GAYO; Comentarios al Edicto provincial, li-
Per quam hereclitatis petitionem tantundeta con- bro VI.—Por cuya petición de herencia consigue
sequitur bonorum possessor, quantum superior!- el poseedor de los bienes tanto cuanto puede con-
bus ci'villbus actiouihus heres consequi potest. seguir ci heredero por las anteriores acciones
civiles.

(1) coherede, na.


(2) coheredem, FIG1.
I) Dr.; actio alt el, culos (suc, inaMo Fil.) nomine debi- est, reatttui &eqimnm cal, Vulg.; el, cui quod síus nomine ¿obi-
tum exactum set, hoc tansn, quoci alieno nomine perceptum tum perecptum eat, restitui aequum eat, otros en ¿ial.
466 DIGBS'rO.—LIBRO vi; TITULO 1

TIT. VI TITULO VI
DE FIDETCOMMISSARTA (1) IIEREDITATIS DE LA PETICIÓN FIDEICOMISARIA DE LA
PETITIONE HERENCIA
1. ULPLANUS Libro XVI. (2) ad EdicLun, - Ex 1. IJLPIÁNO; Comentarios al Edicto, libro XVI.
ordine occurrit actio, quac proponitur bis, quibus —Sigue en orden la acción que se da á aquellos
restituta est hereditas. Num qilisquis susoopit (3) á quienes ha sido restituida la herencia. Porque
restitutam hcrcditatein ex Senatusconsulto, ex cualquiera que recibió una herencia restituida en
quo actíonei3 traneunt, fideiconimissaria herodi- virtud del Senadoconsulto, por el que pasan 4 él
tatis petitione uti poterit. las acciones, podrá usar do la petición fideicomi-
sana de la herencia.
.. Pur.us Libro XX. ad Rdictum.—Quae actio 2. PA1JLO; Comentarios al Edicto, Libro XX.—
cadem recipit, quae horeditatis petitio civilis. Cuya acción consigue lo mismo que la petición
civil de la herencia.
3. ULPIANUS Libro XVI. (4) ad Edictum.—Neo 3. Ui,rr.wo; Comentarios al Edicto, libro XVI.
interest, inihi quis rogatus fucrit restitucre, sn —Y no importa que á alguien se hubiere rogado
ci, cui heres extiti. Sed el () si bonorum posses- que me restituya tI mi, ó tI aquel de quien quedé
sor sim cius, cul fidciconimissaria hereditas reli- heredero. Pero también si yo fuera poseedor de
eta est, vel chus suecessor, per hanc actionem los bienes de aquel á quien se dejó la herencia
experiri po terim. fideicomisaria, tI otro sucesor, podré reclamar por
esta acción.
§ 1,--Ilanc actionem sciendum est adversus § 1.—Ha de saberse, que esta acción no compe-
eum, qui i-estttuit hereditatem, non competere. te contra aquel que restituyó la herencia.
2,—Hae autem actiones mihi dantur, quse ha- § 2.—Pero tI ml se me dan las mismas acciones
red¡, et in heredem compctunt. que competen al heredero, y contra el heredero.

LIBER SEXTUS LIBRO SEXTO


TIT. 1 TITULO 1
DE REI VIND1CATION]1 DE LA RBI VINDICACIÓN
(0/'. 0o2. III. 3.3 [ Véase 0íZ. fIL 92.3
1. IJLPIANIJS libro XVI. ad Edictum. - Post • 1. ULPIANo; Gomentarios al Edicto, libro XVI.
notiones, qune de univcrsitate propositae sunt (6), —Después de las acciones que fueron estableci-
subiicitur actio singularuni rerum petitionis. das respecto de una universalidad, síguese la ac-
ción depetición de cosas particulares.
§ 1.--Quae specialís lxi rem actio locum habct § 1.—Cuya especial acción real tiene lugar res-
in ouinibus rebus mobitibus, tam animalibus, ecto tI todas las cosas muebles, asilas animales,
quam his, quse anima careut, et in Ms, quse solo como las que carecen de alma, y tI las que se con-
contin entur. tienen en el suelo.
§ 2.—Par hane autem actionem liberae perso- § 2.—Mas por esta acción no son reclamadas las
nao, quao sunt iuris nostri, utputa liben, qui personas libres, que son de nuestro derecho, por
sunt in potestate, non petuntur. Potuntur igitur ejemplo, los hijos que están en nuestra potestad.
aut praeiudiciis, aut interdietis, ant cognitione Pues son reclamadas ó por acciones prejudiciales,
Praetoria; et ita Pomponius libro trigesimo septi- ó por interdictos, ó con conocimiento del Pretor;
mo (7), nisi forte, inquit, acliceta causa quis viii- y asi lo dice Pomponio en el libro trigésimo sépti-
diect,Si quis ita pctit filtum suum,vel (8) in pote- mo, tI no ser acaso qe alguno las vindiqu.e con
state ex jure Romano, videtur mihi et Pompo- expresión de causa. Sib alguno pide su hijo tic esta
nias consentire, recto eum egisso; sit enim, adie- suerte, ó dice que está en su potestad por dere-
cta causa ex lego Quiritiuun vindicare poese. cho Romano, me parece que también opina Pom-
ponio que reclamó debidamente; porque dice, que
expresada una causa, en virtud del derecho de
los Quirites puede vindicar.
§ 3.—Per hane autem actionem non solum sin- § 3.—Mas por esta acción no sólo se vindicarán
gulae res vindieabuntur, sed posse etiam grege.m las cosas individuales, sino que escribe Pomponio
vindican Pomponius libro lectionuin (9) vicesimo en el libro vigésimo quinto de sus Lecciones que

(J) 1'IDEI00MM113SORIA, riui8 f ¿en miente HaZ.


(9) XV., ¡Ial.
(9) suseeperft, al ndrgen Interior d códice FI. (e) quas de unlversitate propOuIt praetor, Vt&ig.
(4.) LXVI., HaZ. (7) XXXVI., Vuln.
(t) As í Tau. al mdrgen; en el texto, vuLitucre, @m heros,eni (5) vsI, om í t ela IJut.
extltlsset. Et I bonoiuixi possessor. (9) vartaruni, tnurla Za VUZ0.

DIGESTO.—LIBRO VI: TITULO 1 467

quinto seribil;. Idem et de armento, et de equitio puede viudicarse también un rebaño. Lo mismo
eteriSqUC, qusM gregatilTL habciitur, dicenduni se ha de decir también respecto al ganado ma-
CSL.
Sed enim gregem suffieiet ipsum nostruni yor, á las yeguadas, y á los demás anirnes que
esSC, licet singiila capita nostra non sint; grox se tienen en piaras. Porque bastará que ci mismo
non singula (1) corpora viridicabuntur. rebaño sea nuestro, aunque una por una sus ca-
bezas no sean nuestras; porque se vindicará el
rebaño, no cada uno do los animales.

2. PATJLUS Libro XXI. ad EdiCtu7fl. -Sed si 2. Prn.o; Comentarios al Edicto, libro XXI.—
par numérus duorum intcrtuerit, neuter solidum Pero si igual número perteneciere á dos, ninguno
gregc'n, sed no partem dimidian totius eius viii- vindicará todo el rebaño, y ni aun la mitad de Lo-
dicavit. Scd si inniorem nurnerum ftlt43r habeat, do él. Mas si uno tuviera mayor número, de suer-
ut detracto alieno iEhilo niinus gregem vindica- te que, ded.ueido ci ajeno, haya, no obstante, de
us sil, in res titutionem non 'veuiunt aliena vindicar el rebaño, no se comprenden en la reti-
capita. tu1ón las cabezas de ganado ajenas.

3. UrANuS libro XVI. ad Edictum.—Mareel- 8. ULPIANO; comentarios al Edicto, libro XVI.


las libro quarto Digestorum eribit: qui gregem —Escribe Marcelo en el libro cuarto del Digesto:
habebat eapitum treeentorum, amissis centum re- uno que tenía un rebaño de trescientas cabezas,
deinit totidem capita alieua (2) ab co, qui domi- habiendo perdido ciento, compró otras tantas ca-
nium coruin habebat, vel aliena ab co (3), qui bo- bezas ajenas á aquel que tenia el dominio de ellas,
un fide ea pøssidebat; et haec utique gregis, in- ó las ajenas á quien do buena fe las ioseia; y dice,
quit, vindicatione continebuntur. Sed etsi ea so- que éstas ciertamente se comprenderán en la vin-
la supersint capita, quite redcmta Hunt, adhue dicación del rebaño. Pero que aunque quedaran
cuin posee gregem vindicare, sólo aquellas cabezas que fueron compradas, aun
puede él vindicar el rebaño.
§ 1,—Armamenta navis singula erunt vii1i- § 1.—Los aparejos de una nave se han de vin-
cauda, seapha qupque separatim vindicabitur. dicar cada uno de por si, y también se vindicará
por separado el esquife.
§ 2.—Pomponius ecribit, si quid, quod eiusdem § 2.—Escribe Pomponio, que si alguna cosa,
naturac est, ita confasum cst atque commixtum; que es de la misma naturaleza, está de tal modo
ut diduci (4) el separan non possint, non totam, confundida y mezclada con otra que no puedan
sed pro parte esse vindicaudum; utputa meam et desunirse y separarse, no se ha de vindicar la to-
tuinn argcntum in massam redactum est, cnt no- talidad, sino en la parte; por ejemplo, si mi plata
bis eommune, et unusquisquepro rata pondenis, y la tuya fueron reducidas á una masa, será co-
quod in massa habcmus vindicabimus, etsi iii- mún para nosotros, y cada uno la vindicaremos á
certu.m sit, quantum quisque pondenis in mnssa prorata del peso que en la masa tenemos, aunque
babel; sea incierto cuánto peso tiene cada uno enla masa;
4. P&uxus Ubre XXI. ad Edictum,— que qai- 4. PAULO; Comentarios al Edicto, libro XXI.—
dem casu ctiam communi dividiindo agi potenit. en cuyo caso, ciertamente, se podrá ejercitar tam-
Sed et furti, et ad exhibendum tenebitur, qui do- bién la acción de división de cosa común. Pero
lo malo confundonduin id argentum curavil, ita será obligado también por la acción de hurto y
uL in ad exhibendum actione pretii ratio haber¡ por la de exhibición el que con dolo malo procuró
deheat, in viudicatione, vel commnni dividundo que se confundiese laplata, de suerte que en la
actione hoe amplius feraL, enius argentum pre- acción exhibitoria se deba tener cuenta del pre-
tiosius fucrat. cio, .y en fa vindicación, 6 en la acción de división
de cosa común, satisfará además aquello en que
la plata de uno habla sido de más valor.
5. UL1'IANUS libro XVI. ad Edictum.— rdem 5. ULi'io; Comentarios al Edicto, libro XVI.
Pomponius seribit (5): si frumcntum duorum, —El mismo Pomponio escribe: si se hubiera con-
non voluntate eornm, confusum sil, competil sin- fundido el trigo de dos, no por voluntad de ellos,
gulis in rein actio fu id, in (G) quantum pares in compete á cada uno acción real por tanto cuanto
illo acervo suurn chusque esse. Quodsi voluntate aparece en aquel montón que es propio de cada
eorum commixta eunt, tune conimunicata vide- cual. Pero sise hubieren mezclado por voluntad de
buntur, el erit comniuni dividundo actio. ellos, entonces se entenderá que se hicieron comu-
nes, y habrá la acción de división de cosa común.
§ 1.—Idem seribit, si ex melle meo, vino Lino § 1.—Escribe el mismo, que si de mi miel y de
factum sit mulsum, quosdani existimasse, id quo- tu vino se hubiera hecho muiso, opinaron algunos
que communicari; sed puto verlas, ul et ipse si- que también esto so hace común; pero tengo por
giiificat, cine potius cese, qui fecit, quoniam suarn más verdadero, corno también él mismo indica,
speeiem prislinam non conUne. Sed si pluinbum que es más bien del que lo hizo, porque no contie-
eum argento mixtum sil, quia diduci (7) possit, ne su propia primitiva especie. Mas si se hubiera
nec co:nmuniebjtm', ncc conimuni dividundo mezclado plomo con plata, como quiera que pue-
agetur, quia separari potest (8; agetul- autem da dosunirse, ni se hará cosa común, ni so recia-

(1) saptta ve¡, i ssrz ¿a Vulg. (5) Idem Pomponlus acribit, øinftenlas otros ca ¡la ? .
aha,Hal, (6) In onteia HaZ.
(5) vsi aliena ab es, otas ase adgrae,ue Haz. (7) FI. eegtn Dr . ; teduel, Taur.
(4) FI, según Br.; deduel, Taur. (8) quia sepnrari potest, omitelas lta.l.

468 DIGi*STO:—LJRci vi: TtTULO 1

in rem actio (1). Sed si diduci, inquit, non pos- mará por la acción de división de cosa común,
Bit, utputa si as et auruin mixtuin, fuerit, pro porque puede separarse; pero se ejercitará la ac-
parte. CSSC vindicand-nin. ec quaquam cnt diceu ción real. Pero si no pudiera, dice, desunirse, por
dum, quod in mulso dictum est, quia utraque ma- ejemplo, si se hubiere mezclado bronce y Oro, se
teria, útsi confusa, manet tamen. ha de vindicar por la parre respectiva. Y en ma-
nera ninguna se habrá de decir lo que se ha dicho
respecto al mulso, porque, aunque confundidas,
permanecen no obstante una y otra materia.
§ 2.—Idem seribit, si oquarn meam "uus tuus § 2.—El mismo escribe, que si tu caballo hubie-
piaegnautern foeerit, non esse tuum, sed meum, re hecho preIada á ini yegua, no es tuyo, sino
quod natum cnt. mío, lo que nació.
§ 3.—De arbore, quae in alienum agrum traus- § 3.—Respecto del árbol que transplantado 4 un
lata coaIiiit et radices immisit, Varu.s et Nerva campo ajeno agarró y echó ralees, Varo y Nerva
utilein in rem actionein dabant; nam si nondum daban la acción real útil;, porque si aun no aga-
coaluit, inca esse non desinot. rró, no dejará de ser mío.
§ 4.—Quum in rem agatur, si de corpore con- § 4.—Cuando se ejercite una acción real, si se
veuiat, error autem sit in vocabulo, recte actum conviniera sobre la identidad de la cosa, pero hu-
esse videtu.r. biera error en el nombre, se entiende que se ha
demandado bien.
§ 5.—Si plures sint eiusdem norninis servi, pu- § 5.—Si hubiera muchos esclavos de un mismo
t plures Erotes, ncc appreat, de quo a.etum Sit, nombre, por ejemplo, muchos Erotes, y no apare-
Pomponius diit, uullam fi.cii eondcnrnationem. ciera respecto 4 cual se ejercitó la acción, dice
Pomponio, que no se hace ninguna condena.
6. PAULIJS libro VI. (2) ad Edictum. - Si in 6. PAULO; Comentarios al Edicto, Libro VI.—Si
rem aliquis agat, dobet designare rem, et utrum alguien ejercitara una acción real, debe designar
totam, an partem, et quotam petat; appellatio la cosa, y si la pide toda, ó parte, y qué parte;
enim re! non genus, sed speeiem signifieat. Octa- porque la denominación de cosa no significa el
venus ita dcfinit, quod ifcctac quidem materias género, sino la especie. Oetaveno define de esta
pondus, signatae vero numerum, faetac auteni manera, que de materia verdaderamenteinforme
speeiern die¡ cportet. Sed et mensura dicenda debe decirse el peso, y de la acuñada el número,
cnt, quum res mensura continebitur. Et sivesti- y de la trabajada la especie. Pero también se ha-
menta nostra esse, vel dan oportere nobis peta- brá de decir la medida, cuando la cosa se contu-
mus (3), utrum numerum eorum dicere debebi- viere en medida. Y si pretendiéramos que son
mus, un et eolorem? Et niagis est, ut utramque; nuestros unos vestidos, 6 que se nos debían dar,
nam illud inhnmanum est, cogí nos dicere, tnita ¿deberemos acaso decir el número de ellos, 6 tam-
sint an nova. Quamvis et in vasis occurrat diffi- bién el color? Y es más cierto, que una y otra
cultas, utrum lanem duntaxat die¡ oporteat, an cosa; porque es duro que se nos obligue 4 decir
ctiam quadrata vel rotunda, vel pura an caelata si están usados ó nuevos. Aunque también respec-
siut. Quae ipsa in petitionibus quoque adiicere to 4 las vagillas ocurre la dificultad de si se debe-
diffkile est; ncc ita coaretanda res cst, licet lii rá expresar tan sólo un plato, ó también si son
petendo homine nomen eius die¡ dcbcat, et ntrum cuadrados ó redondos,¿) lisos 6 labrados. Cuyas
puer, an adolesceus Sitj utique si plures sint. Sed cosas es dificil expresarlas también en las deman-
si nomen cius ignorein, denionstratione cius uten- das; y no se ha de estrechar la cosa de tal modo,
duin cnt, veluti: aqui ex illa heroditate est, qni aun cuando al pedir un esclavo deba manifestarse
ex illa natus cgt». Item fundum petiturus nomen su nombre, ysi es niño, 6 adolescente; ciertamente
eius, et quo loci sit, dicere dbehit. si hubiera muchos. Pero si yo ignorara su nombre,
deberán utilizarse indicaciones respecto 4 ¿1, por
ejemplo: «el que es de aquella herencia, el que nació
de aquella». Asimismo, el que haya de pedir un fun-
do deberá decir su nombre, y en qué lugar esté.
7. IDEM Libro XI, (4) ad Edietum. - Si is, qui 7, EL MISMO; Comentarios «1 Edicto, Libro XL
obtulit se ñmdi vindicationi, damnatus est, nihi- —Si el que se opuso 4 la vindicación del fundo fu.é
lo minus a possossore recto petitur, sieut Pc- condenado, no obstante, se reclama debidamente
din.s nit, al poseedor, según dice Pedio.
8. IDeM Libro XII. (5) ad Edictum. - Pompo- 8. EL MrSMO; Comentarios al Edicto, Libro XII.
nius libro trigesizno sexto (6) probat, si ex no- —Aprueba Pomponio en el libro trigésimo sexto,
quis partibus fundum mili teciun eommunem tu que si tú Lucio Ticio poseyerais por partes igua-
et Lucius Titius posideatis, non ab utrisque qun- les un fundo que me era común contigo, no debo
drantes (7) petere me debere, sed a Titio, qui pedir 4 cada uno de los dos una cuarta parte, sino
non sit dominus, totuin semissem. Aliter atque si toda la mitad 4 Ticio, que no es dueño. De 9tra
certis regionibus poasideatis eum fundum; nam suerte será si poseyerais el fundo por partes cier-
tune sine dubio et a te, et a Titio partes fu.ndi tas; porque entonces sin duda que debo pedir las
petere me doliere. Quoties enim corta loca possi- partes del fundo 4 ti y 4 Ticio Porque siempre
debuntur, necessario in lis aliquam partem meam que se poseyeren porciones ciertas, necesariamen-

(1) atto F. ugÑn reientt colTección, Br.


(5) XXI., c4. (5) X.,Ifa.
(s) dtaznus, Hc&i. (5) septimo, HaL
14) XL., Ha ¿. (7) q.uadrg,ntem, 1M.

DIGETO..LIBRO vI: TÍTULO 1 469
esse; et ideo te quoque a Titio quadrantein pate- te hay en ollas alguna parte mia; y por esto tam-
re dobere. Quao distifletio noque in re ¡nobili, no- bién tú debes pedir una cuarta parte á Ticio. Cuya
que in hereditatis petitione locum habet; nun- distinción no tiene lugar ni respecto de una cosa
quam enim pro diviso possideri potest. mueble, ni en la petición de la herencia; porque
nunca puede poseerse dividida.
g. tiLP:L AN ús libro XV!. ad Edictum. .- Offi- 9. Ui.Pwio; Comentarios al Edicto, libro XVI.
cíum indicis in hac actione in hoe erit, ut —Mas en esta acción el oficio del juez consistirá
jadex jnspiciat, su reus possideat. Neo ad rem en esto, en que el juez inspeccione si os que el de-
portinebit, ex qua Causa possidcat; ubi exiim pro- mandado posee. Y no importará al caso, por qué
bavi rem inoam cese, neeesse babebit possessor causa posea; porque luego que he probado que la
restituere, qui non obiecit aliquam exeeptionem. cosa es mis., tendrá necesidad de restituirla el po-
Quidam tanien, ut Pogasus, eam solam possessio- seedor, que no opuso ninguna excepción. Pero al-
nem putaverunt hanc actionem complecti, quac gunos, como Pegaso, juzgaron que esta acción
locum habt iii interdicto Uti poseidetis, vol Utru- comprende sólo aquella posesión que tiene lugar
bi. DeniqUe oit, ab eo, apud quem deposita est en el interdicto Uti poesidetis, ó en el Utrubi. Fi-
vel eomrnodata, vel qui conduxerit, aut qui loga- nalmente, dice que no puede vundjearee de aquel
toum servandonum causa, vel dotis ventnisve (1) en cuyo poder stá depositada ó prestada una co-
nomine in possessiofle () esset, vol ciii damni iii- sa, ó del que la tuviere en arrendamiento, ó estu-
fecti nomine non cavebatur, quia lii omnes non viese en posesión al objeto de conservar los lega-
possident, vindican non poese. ]uto autem, ab dos, ó por razón de dote, 6 del vientre, ó porque
ounnibus, qui tenent et habcu, restituendi facul- á 61 no se le daba caución con motivo de daño iii-
tatem, peti (S) poseo. ininente, como quiera que de todos estos ninguno
posee. Pero opino que se puede pedir á todos los
que tienen una cosa y tienen facultad de restituirla.
10. FAULIYS libro XXI. ad Edictum. - Si res 10. Piui.o; Comentarios al Edicto, libro XXI.
mobilis petita Bit, -ubl restitui debat, siliet si —Si se hubiera pedido una cosa mueble, ¿dónde
praesens non sit? Et non maluni cst, (si) bonae deberá ser restituida, por supuesto, si no estuvie-
?!de¡ possessor sit le, ciii quo agitur, ant ibi re- ra presente? Y no os malo, si fuera poseedor de
stitui, Libi res sit, aut ubi agitur; sed sumtibus buena fe aquel á quien so demanda, que la resti-
petitorio, qui extra cibaria iii ¡ter vol navigatio- tuya ó aUi donde este la cosa, 6 donde se doman-
nem faciendi sant, da; pero siendo del demandante los gastos que, ex-
cepto los de la manutención, se han de hacer para
el camino 6 Ja navegación,
it. ULPIA1.US libro XVI. ad Eclictum.— niel Si 11. ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro
malit petitor sub; impensis et periculo ibi, ubi iii- XVI.—salvo si el demandante prefiera que la cosa
dicatur (4), rera restitui; tuno enim de restitutio- sea restituida á su costa y riesgo am donde so
nc cuni satisdatione cavebitur. celebra el juicio; porque entonces se dará cau-
ción con fianza por la restitución.
12. PAULUS libro XXI. ad Edictum. - Si vero 12. PAULO; Comentarios al Edicto, libro zir.
rnalac fidei Bit posBeesor, qu in alio loco eam rem —Pero si fuera un poseedor de mala fe, que hu-
nactus sit, idem statui debet. Si vero ab eo loco, biese adquirido la: cosa en otro lugar, debe deter-
ubi lis contestata est, eam subtractam alio traus- minarse lo mismo. Mas si habiéndola sustraído de
tulerit, ihie restituero debet, unde subtraxtt, aquel lugar en que se contestó la demanda, la hu-
sunitibus suis. biere trasladado á otro, debe restituirla á sus cos-
tas allí donde la sustrajo.
18. ULPIANUS Wir o XVI ad Edictum. -Non 13. ULPIANo; Comentarios al Edicto, libro XVI.
o1um autora rem restitui, veram etei deterior —Mas e] juez deberá tener cuenta no sólo de que
res Bit facta, rationem iudex habere debebit. Fin- sea restituida la cosa, sino también de ella cosa
ge enim debilitatum hominem, vol verberatum se hubiera deteriorado. Porque supón, que el es-
(5), vel vuuneratum restituí; ubique ratio por iu- clavo fué restituido debilitado, 6 azotado, ó heri-
dieem habebitur, q,uanto deterior Bit factus, do; ciertamente deberá estimarse por el juez en
quamquam et legis Aq-uiliao actione conveulri cuánto fué desmejorado, aunque cipo seedor pueda
possessor poseit. ilude quseritur, su non alias la- ser demandado también por la acción de la ley
dcx aestimare damnum debeat, quam si remitta- Aquilla. Por lo cual se pregunta, ¿acaso no deberá
tur actio legis Aquiliae? Et Labeo putat, cayere el juez estimar el daño de otro modo que si se re-
petitorem oportere, lege Aquilia (6) non actu- nunciara la acción de la ley Aquilia? Y Labeon
ram; quae sententia vera est. opina, que el demandante debe dar caución de
que no ejercitará la acción de la ley Aquilia; cu-
ya opinión es verdadera.
14. PAULIJ$ libro XXI. ad Edictum. - Quod- 14. PAUIÑ; (loinentarios al Edicto, libro XXI.
si maht actor potius legis Aquiliae actione uti, —Pero si el actor prefiriese usar de la acción de

(1) 751 rI servanda., inssrta lial.


(2) PM~onema m188n5 Hak (5) vsI verberatum, oinitela.s HaZ.
(3) non insertan otros en liot. (6) se urtas Nsj. VuIg.; cavare petitorem oportere, o"M-
(4) vintlleatur, HaL. f.entaa otros.
TooI-.-o

4'O DIGESTO.—LIBRO VI: TITULO 1

absolvendus ost possessor. Itaq'ae eleetio actori la ley Aquilia, ha de ser absuelto el poseedor. Y
danda est, non ut trip1urn sed duphim conse- asi, se ha de dar al actor la elección, no para que
qüatur. consiga el triplo, sino el duplo.

15. ULPIANiJe libro XVI. ad Edictun.— Item 15. ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro
si vrberaturn tradidit, Labeo ait etiam injuria- XVI.—Asimismo, si lo entregó azótado, dice La-
ruin competere aetioncm petitori. beon que compete al actor también la acción de
injurias.
§ 1.—Si quis rcm ex neessitate distraxit, for- § 1 S alguno vendió la cosa por necesidad,
tassis hule offieio indicis suecurrotur, ut pretium tal vez se le auxiliará por ministerio del juez, pa-
duntaxat debeat restitucre. Nain (1) ctsi fructus ra que solamente deba restituir el precio. Porque
pereeptos distraxit, ne corrumpantur, aeque non aunque si 'vendió los frutos percibidos, para que
amplius, quam pretium praestabil. no se viciasen, igualmente no dará mas que el
precio.
§ 2.—Item si forte ager fuit, qui petitus est, et § 2.—Asimismo, si fué acaso un campo el que
militibus assignatus est modico honoris gratia se pidió, y frió asignado á los militares habiéndo-
poesessori (lato, an hoc restituere debeat? Et pu- so dado al poseedor una módica cantidad por con-
to praestiturum. sideración, ¿deberá quizá restituirla? Y yo opino
que debe restituirla.
§ 3.--Si servus petitus, vel animal aliud. deinor- § 3.—Si el esclavo que sepidió, ó un animal cual-
tuum sit sine dolo malo et culpa psessoris, pre- quiera, hubiere muerto sin dolo malo ni culpa del
tium non esse praestandum plerique aiunt. Sed poseedor, dicen los rads que no se ha de ciar el
est venus, si forte distracturus erat pctitor, si ae- precio. Pero es más verdadero, que si acaso lo
ejpisset, morn.m passo debere praestari; nam si ci hubiera de haber vendido el demandante, si lo
rost.itiilset, ditraxisset et pretium csset lucratus. hubiese recibido, se debe dar al que haya sufrido
la mora; porque si se le hubiese restituido, lo ha-
bria vendido y habria ganado el precio.
18. PAULUS libro IXL ad Edictum. Utique 18. PAULO; Comentarios al Edicto, libro XXI.—
autem etiam mortuo liomine neceasaria cst sen- Pero, ó. la verdad, aun muerto el esclavo es nece-
tentia propter fructu, el partu.s, et stipulationem saria sentencia por razón de los frutos, y de los
de eviction.e; non enim post litem contestatam partos, y de la estipulación de evicción; porque
utique et fatum (2) possessor praestare debet. después de contestada la demanda el poseedor no
debe ciertamente responder también del caso
fortuito.
§ 1.—Culpa non intelligitur, si navem petitam § 1.—No se entiende que hay culpa, si uno en-
tempore navigationis trans mare misit, hect ca vió en tiempo de navegación al otro lado de los
perierit, nisi si miuus idoiieis hominibus cam mares la nave pedida, aunque ésta hubiere pere-
eomrnisit. cido, á no ser que la haya confiado it hombres no
bastante idóneos.
17. ULPIANUS Libro XVI. ad Edictum.—Iulia- 17. ULPIANO; Comentarios al Edictó, libro XVI.
nus libro sexto (3) Digestorum scribit, si homi- —Escribe Juliano en el libro sexto del Digesto,
nem, qui Macvii erat, emero a Titio, delude, que si yo comprare á Ticio un esclavo que era de
quuni eum Tdaevius a me peteret, oundem vendi- Mevio, y lo vendiere después cuando Mevio me lo
clero, eumque cintor occiderit, aequun-k cese me pidiese, y el comprador lo matare, es justo que yo
pretium Maevio restituere. restituya el precio it Mevio.
§ 1.—Idem Inlianus eodem libro seribit, sí mo- § 1.—El mismo Juliano escribe en el mismo li-
ram feecrit in homin.c rcdd.endo posscssor, et ho- bro, que si el poseedor hubiere sido moroso al de-
rno rnortuus sit, et fructuurn rationem usque ad volver el esclavo, y- el esclavo hubiese muerto, se
re¡ iudicatae tempus speetandaini cese. Idem lu- ha de atender it la cuenta de los frutos hasta el
Ii anua ait, non solum fructus, sed etiam omnem momento de haber sido juzgada la cosa. Dice el
eausam praestandain; el ideo et partum venire in mismo Juliano, que se han de restituir no sólo los
restitutionem, et partuum frutus. (Jeque adeo frutos, sino también todo lo proveniente de la co-
antera et causae veniuut, ut lulianus libro sopti- sa; y que por esto se comprende en la restitución
mo scribat (4), si per eum servum possessor ae- también el parto, y los frutos do los partos. Mas
qixisienit actionem legis Aqniliae, restituore co- de tal manera se comprende también todo lo pro-
gendum. Qiiodsi dolo malo ipse possessor desierit venient, que escribe Juliano en el libro séptimo,
possidere, et aliquis hominem injuria occiderit, que si por medio de aquel esclavo hubiere el po-
ant pretium hominis, ant actiones suas praestare seedor adquirido la acción de la ley .Aqu.ilia, se le
cogetur, utrum eorum voluerit actor. Sed el fru- ha de obligar it restituirla. Pero si el mismo Po-
ctus, quos ab alio poseeseore percepit, restituere seedor hubiere con dolo malo dejado de poseer, y-
eum oporlet; lucrum enim ex co homine, qui in alguien hubiere matado con injusticia al esclavo,
lite cese coeperit, faecre non debet. Sed fructus será obligado it entregar 6 el precio del esclavo,
cius temporis, que tempore posecesus est ab co, 6 sus propias acciones, lo que de estas dos cosas
qui eviccrit, restituere non debet. Sed quod dicit hubiere querido el actor. Pero debe restituir tam-
de actione legis Aquiliae, proeedit, si post litem bién los frutos que percibió de otro poseedor; por-

(1) A5adida por antiguos copi8tae según Br.; pero mese s,s
Tttr. (3) septime, .R2.
(2) Fi. según fi'.; factum, Taur. (4) seribit, Taur.

DIGBSTO.—LIBRO, VU TÍTULO 1 471
,entestatain usucepit possessor, quia pienum me que no debe realizar un lucro por razón de aquel
incipit habere. esclavo que hubiere comenzado á estar en litigio.
Mas no debe restituir los frutos de aquel tiempo
en que fué poseído por aquel que lo hubiere rei-
vindicado. Pero lo que dice respecto á la acción
de la ley Aquilia, procede si el poseedor usucapió
después de contestada la demanda, porque co-
nienza á tener pleno derecho.

18. Gime libro VIL ad L'dictumprovinciale.— 18. GAYO; Cointygtarios al Edicto provincial, li-
Si post acceptum fudictum poescesor usu homi- bro VII.—Si el poseedor usucapió el esclavo des-
neta eopit, debet eum tradere, cocine nomine de pués de aceptado el juicio, debe restituirle, y dar
dolo caYere; periculurn est enim, ne eum vol pi- Por este motivo caución de dolo; porque hay el
gnoraVert, vcl manumlscrit. peligro de que ó lo hubiere dado en prenda, ó
manumitido.
19. Ui.Nus libro XVI. ad Edictun,.,.— Jpsi 19. TJLPIiwo; Comentarios al Edicto, libro XVI.
quoque reo cavenduin esee Labeo dielt, «his re- —Dice Labeon, que también al mismo demandado
bus recte praestari», si forte fundi nomine damni se le ha de dar caución, «cia respondérsela debi-
jnfncti cavit. damente por estas cosas, si acaso diO caución de
daño inminente por razón de un fundo.
20. GAius Libro VII. ad Edictunprovinciaie.— 20. GAYO; Comentarios al Edicto provincial,
Praeterca restitucre clebet poeseesor et quae post libro VIL—Además de esto, el poseedor debe res-
aeceptum iudieium par eum non ex re sua equi- tituir también lo que por medio de aquél, no por
iyjt. Tu quo boreditates quoque legataque, quac Bus propios bienes, adquirió después de acep-
per eum servuin obvenerunt, continentur; nec tado el juicio. En lo que se comprenden también
enim snfficit corpus ipsum restitul, sed opus est, las herencias y los legados que le fueron á él por
nt et causa re¡ restitaatu.r, id cst, lit omne habeat medio de aquel esclavo; porque no basta que se
petitor, quod halñturus foret, si co tempore, quo restituya el mismo cuerpo, sino que es necesario
iudicium accipichatur, restitutus illi horno fuis- que se restituya también la causa de la cosa, esto
set. Itaque partus anciline reatitui debet, quam- es, que el demandante tenga todo lo que habría
vio postea editus alt, quam matrein eius, post ae- de haber tenido, si al tiempo en que se aceptaba
eeptum scilicet iudieium, possessor usucBperitl el juicio, le hubiese sido restituido el esclavo. Y
quo caen etiam de partu, sicut de matre, et tra- as!, debe restituirse el parto de la esclava, aun-
ditio et cautio de dolo necessaria est. que haya sido dado á luz después que el poseedor
hubiere usucapido la madre de aquél, después,
por Supuesto, de aceptado el juicio; en cuyo caso
son necesarias la tradición y la caución de dolo
tanto respecto del parto, como de la madre.
21. PAuT.tys libro XXI. ad Edietum. - Si a bo- 21. PAULO; comentarios al Edicto, Libro XXI.
nat, Mci possessore fugerit servus, requiremus, —Si un esclavo hubiere buido de un poseedor de
an talle fucrit, ut et custodiri debuerit; nam si in- buena fe, investigaremos si fuere tal, que también
tegrae opinionis videbatur, ut non debuerit en- hubiere debido ser custodiado; porque si parecía
stodiri, absolvendus asÍ possessor, nL timen, si iii- de buena opinión, de suerte que no hubiera debi-
terca aiim usueeperat, actionibus suis eedat peti- do custodiársele, ha de, ser absuelto el poseedor,
tori, et fructus cius temporis, quo poesedit, prae- pero de modo que si entretanto lo habla usucapi-
stet. Quodsi nondum eum usucopit, absolvendurn do, ceda sus acciones al demandante, y entregue
eum sine cautionibus, ut nihil caveat petitori de los frutos del tiempo que lo poseyó. Mas si aun
persequenda ea re; quo miaus (1) enim petitor no lo usucapió, ¿ha de ser absuelto sin cauciones,
cara reni persequi potest, quamvis interim, dum de suerte que no dé caución alguna al demandan-
ja fusa Bit, usucapiat? ncc iniquuin id cese, Pom- te de perseguirlo, porque el demandante puede
ponius libro trigesimo nono (2) ad Edictunx sen- perseguirlo desde luego, aunque mientras ceta
bit.. Si vero custodiendus fuit, etiam ipsius ñomi- fugado lo usucapia aquél? Y escribe I'omponio en
nc damuari debebit, ut tamen, si usu eum non el libro trigésimo noveno de sus Comentarios al
ccpit, actor ci actionibus suis cedat. lulianus au- Edicto, que esto no es injusto. Pøro si debió ser
tem, la his casibus, ubi propter fugam servi pos- custodiado, deberá ser condenado también por ra-
sessor absolvitur, etsi non cogitur cayere de per- zón del mismo, pero de suerte que si no lo usuca-
sequenda re, tamen envere debere possessorem, pié, le cada el actor sus acciones. Pero dice Ju-
si rem nactus fucrit, ut eam restituat. Id que Pom- liano, que en estos casos en que por la, fuga del
ponius libro trigesimo (3) quarto Variaruin (4) esclavo es absuelto el poseedor, aunque no es obli-
Lectienum probat; quod venus ecL. gado á dar caución de perseguir la cosa, debe sin
embargo el poseedor dar caución, para que si re-
cuperare la cosa, la restituya. Y esto lo aprueba
Pomponio en ci libro trigésimo cuirto de sus Lec-
ciones Varias; lo que es más verdadero.
22. ULPL&US libro XVI. ad Edictum.—Quod- 22. TJLPXAo; Comentarios al Edicto, Libro XVI.
(1coininu, ,w Taaz ¿ti Vulg.; nihiominui, ¡IaL
5) XXX Vaig. «u ¿apalabra Pomponius coinienzct erta- (3) deimo, ¡Ial.; XXIV. Vulg.
p» fr" mm to el cÓ4ice FI. 4) Vaiarum, omitela

472 DIGESTO.—LrTRO VT: TtTVLO 1

si dolo possessoris fugerit, da2nnandum eum, qua- —Pero si hubiere huido por dolo del poseedor,
si posaideret. debe ser éste condenado,cnaI si lo poseyera.
28. Piutus libra XXI. ad Edictum. -In rem 28. PAuIo; Comentarios al Edicto,libro XXI.
actio competit ei, qui ant jure gentium, aut iure —La acción real compete á aquel que adquirió el
civil¡ dominium acquistvit. dominio ó por derecho de gentes, ó por derecho
civil.
§ 1.—Loca sacra, ítem religiosa, quasi nostr.a § 1.—Los lugares sagrados, asi como los reli-
in rein actione peti non possuut. giosos, no pueden ser pedidos como nuestros por
la acción real.
§ 2.—Si quia re¡ snae alienam rew ita adiece- § 2.—Si alguno añadiere una cosa ajena á una
nt, ut para eiu.s fieret, veluti si quis satuae suae cosa suya, de tal Suerte que so hiciera parte de
braehium ant pedem alienuin adieceril, ant scy- olla, como por ejemplo, si alguno hubiere aplica-
pho ansain vel funçlum, vol candelabro sigtllum, do á una estatua saya un brazo ó un pie ajeno, 6
ant mensae pedem', dominuxn olas totino rel effi- á una taza el asa 6 el fondo, ó á un candelabro
ci, 'vereque statuam suani dic turu.m et scyphnm, una pequeña estatua, 6 A una mesa un pie, se ha-
plerique recte dieunt. ce dueño de toda la cosa, y con razón dicen los
más, que con verdad dirá que es suya la estatua,
y la taza.
§ 8.—Sed et id, quod in oharta mea serhitur, § 3.—Pero también lo que se escribe en papel
ant in tabula pingitur, statim nieum fit, licet de mío, 6 se pinta en tabla mía, al punto se hace mío,
pictura .qaidam contra scusenint propter pretium aunque respecto á la pintura hayan opinado al-
picttirae; sed necease est oi re¡ red¡ (1), quod sine gunos lo contrari por razón del valor de la pin-
ilia case non potest. tura; pero es necesario que se ceda á. La cosa aque-
llo que sin olla no puede existir.
§ 4,—in omnibus igitur Istis, in quibus msa § 4.—As!, pues, en todos cal os casos en que una
res por praevalentiam alienam rem trahit, meam- cosa mia atrae á al por su superioridad la cosa
que efficit, si eam rem vindicem, per exceptio- ajena, y la hace mia, si yo vindicara esta cosa,
nexo doli mal¡ cogar pretiuni eius, quod accease- seré obligado por la excepción de dolo malo Ii. dar
nt, dare. elprecio de aquello que se hubiere anexionado.
§ 5.—Item quaecunque allis luneta sive adie- § 5.—Asimismo, aquellas cosas que juntas 6
eta acceasionis loco cedtint, ea, quamdiu cohae- agregadas á. otras ceden á ellas por via de acce-
rent, dominus vindicare non potest; sed ad exhi- sión, mientras están adheridas, no puede vindi-
bendum agero potest, nt soparentar, et tunc vm- carlas el dueño-,pero puede ejercitar la acción de
dicenlur, seilic.et excepto so, quod Cassius de fer- exhibición, para que se separen, y sean entonces
ruminatione seribit. Dielt enim, si statuae suae vindicadas, exceptuándose, por supuesto, aquello
ferruminatione iunctum brachiuni sit, unitate de que escribe Cassio sobre las soldaduras. Por-
maioris partís conaumi, et quod semel alienum que, dice, que si á una estatua suya se le hubiera
faetuxo sit, etiamsi indo abruptum sit, redire ad unido un brazo con soldadura, se pierde por su
priorein deminum non posse. Non idem in co, unión ¡ una parte mayor, y lo que una vez se ha-
quod adplumbatum sit, quia ferruminatio per ya hecho ajeno, aunque de al!i haya sido arran-
eandem materiam faett eonfnsionem, plumbatura cado, no puede volver al dueño primero. No suce-
non idem efficit. Ideoque in omnibus his casibus, de lo mismo respecto á. lo que se hubiese unido
in quibas noque ad exhibendum, noque tu rem con plomo, porque la soldadura con la misma ma-
locuni habet, iii factuxn actio noceasaria est. At teria produce la confusión, pero no hace lo mismo
in bis corporibus (2), quas ex distautibus corponi- la soldadura con plomo. Y por esto en todos estos
bus easent, eonstat singulas partes retinero anam casos en que no tiene lugar ni la acción do exhi-
propriam speeiern, ut singuli homines, slngulae bición ni la real, es necesaria la acción por el he-
oves; ideoque poase me gregem vindicare, quam- cho. Mas en aquellos objetos que se compongan de
vis arios tuus sit immixtus, sed et te arietem vin distintos cuerpos, es sabido que cada parte con-
dicare posse. Quod non ídem 111 cohacrentlbus serva su propia especie, como cada uno de los es-
corporibu.s eveniret; nam si statuae mese bra- clavos, cada una de las ovejas; y que por esto
chium alienae atatuac addid.eris, non poaso die¡ puedo yo vindicar un rebano, aunque en él este
brachi.m tuum case, quia tota atatua ano spinit'a mezclado tu carnero, pero que también t puedes
contlnetur. vindicar el carnero. Lo que no sucederla lo mis-
mo en los cuerpos adheridos; porque si á una es-
tatua mis le hubieres aplicado un brazo de una
estatua ajena, no se puede decir que el brazo es
tuyo, porque toda la estatua está comprendida
en un sólo concepto.
§ 6.—Tlgnum alienum aedlbus iunctum nec § 6.—El madero ajeno aplicado á una casa, ni
vindi cari potest propter legem duodecim tabula- se puede vindicar conforme á la ley do las Doce
mm, nec co nomine ad exhibendum ai, nial ad- Tablas, ni por causa de él puede ejercitarse [a ac-
versus eum, qui aciena alienum inuxit aedlbus; ción de exhibición, á no ser contra el que sabien-
sed est actio antiqua de tigno iuncto, quse in di- do que era ajeno lo aplicó á la casa; pero hay la
plum ex lego duodecim tabularum descendit. antigua acción de tigno iuncto, que es por el du-
plo y proviene de Ja ley de las Doce Tablas,
.—Item si quia ex alienis caementis in solo § 7.—Asimismo1 si alguno hubiere edificado en

(1) cedera id, HaS. (2) curporibus, om4t8Z acrtadamo lii1.



DIGESTO.—LIBRO VI: TITULO 1 473

suo aedificavcrit, domtini quidcm vindicare pote- suelo suyo con materiales ajenos, podrá ciertamen-
nt, caementa autem resoluta prior dominus yin- te vindicar la casa, pero una vez separados los
dicabi etiamsi post tempus usucapionis dissolu- materiales los vindicará el primitivo dueño, aun-
tani sit aedificiuln, postquam a bonae fidel cinta- que el edificio haya sido demolido pasado el tiem-
re po0S8Uni Bit; ncc cmiii sungula caementa usa po de la usucapión, después que hubiera sido po-
capiuntur, si domus per tempano spatium no- seido por un poseedor de buena fe; porque no se
sfra fiat, adquieren por usucapión cada uno de los materia-
les, aunque la casa se haga nuestra por el trans-
curso del tiempo.

24. 4A1u5 libro VIL ad Ediclum provinciale. 24. GAYO; Comentarios al Edicto provincial, li-
—Ls, qui destinavit rem petere, anima.dvertere bro V1I.—EI que resolvió pedir una cosa, debe
debet, an atiquo interdicto poøit nancisci posses- mirar si puede obtener la posesiónpor algiin in-
sionem, quia longo commodius est, ipsum possi- terdicto, porque es mucho más cómodo poseer uno
dere et ad.versarinm ad onera petitoris compele- mismo y compeler al adversario á los gravámenes
re, quam alio possidentc petere. de demandante, que pedir poseyendo otro.

25. ULPIANUS libro LXX. ad Edictum. - Ls, 25. ULPIANO; Comenlariosal Edicto, Libro LXX.
qui se obtuIit re¡ defensioni sine causa, quum non —El que sin causase presentó á la defensa de una
possideret, ncc dolo fecisset quo minus posside- cosa, no poseyéndola, ni habiendo hecho con dolo
ret, si actor ignoret, non est absolvendus, ut Mar- de modo que no la poseyera, si el actor lo ignora-
cellas ait; quae sententia vera est. Sed hoc post se, no ha de ser absuelto, como dice Marcelo; cu-
litem contestatani; ecterum ante idiium aeee- ya opinión es verdadera. Pero esto, después de
ptum non decipit actorem, qui se negat posslde- contestada la demanda; porque antes de aceptado
re, quum vere non possidcret; nec videtur se liti el juicio no engaña al actor el que niega que po-
obtuitsse, qui disecssit. see, cuando verdaderamente no poseyera; y tam-
poco se considera que se opuso en un litigio el
que se apartó de él.
28. PA.ULUS libro H. ad Flautium.— Nam si 28. PAULO; Comentarios d Flzucio, libro H.—
actor scit, time is non ab alio, sed a se decipitur; Porque si el actor lo sabe, entonces éste no es en-
et ideo reus absolvitii.r. gañado por otro, sino por si mismo; y por lo tanto
es absuelto el demandado.
27. IDnx libro XXI. ad Edictum.—Sin auteni, 27. EL MISMO; Comentarios al Edicto, Libro
quum a Titio petere vellcm, aliquis dixerit se XXI.—Pero si cuando yo quisiere pedir una cosa
possidere, et ideo lit¡ se obtulit, et hoc lpsuni in A Ticio, dijere alguno que él la posefa, y por esto
re agenda testatione probsvero, omnimodo con- se mostró parte contraria en el pleito, si yo justi-
dcinnandus est. ficare esto mismo en la prueba al proseguir el
pleito, debe ser de todos modos condenado.
§ L—Possidere autem aliquis debet utique et § 1.—Mas debe uno poseer ciertamente as¡ al
litis eontestatae tempore, et quo res iudieatiir. tiempo de contestarse la demanda, como en el que
Quodsi litis contctationis (1) tempore posscdit, se juzga el negocio. Pero si poseyó al tiempo de
quum autem res iudicatur, sine dolo malo amisit la contestación de la demanda, pero cuando se
possessionem, absolvendus est possessor. Item si juzga el negocio ha perdido sin dolo malo la po-
iltis contestatae tempore non poasedit, quo autem sesión, el poseedor ha da ser absuelto. Asimismo,
iudicaturpossidet, probanda est Proculi scn.ten- si no poseyó al tiempo de la contestación de la de-
tia, nt omuimodo condemnetur. Ergo et frntuum manda, pero posee en el que se juzga el negocio,
nomine, ex quo coepit possidere, daninabitur. se ha de aprobar la opinión de Próculo, de que de
todos modos sea condenado. Por consiguiente,
también será condenado por razón de los frutos,
desde que comenzó á poseer.
§ 2..— Si horno petitus dolo posoesaenie dete- .—Si el esclavo reclamado se hubiese desme-
rior factus oit, doinde sine culpa oms ex alia cau- jorado por dolo del poseedor, y después hubiera
sa mortuus alt, aestimatio non fiet eius, quod de- muerto sin, culpa de él por otra causa, no se hará
teriorem eum fecerat, quia nihil interost petito- la estimación de aquello que lo habla desmejora-
ns. Sed hace quantum ad in rem actionem, legis do, porque nada importa al demandante. Pero es-
autem ÁquiLiae actio dura.t. to, en cuanto á la acción real, mas subsiste la ac-
ción de la. ley Aquilia.
§ 3.—Sed et is, qui ante litem contestatam dolo § 3.—Pero también está obligado por la acción
desiit reni posgidere, tenetur in rem actione; Id- real el que antes de contestada la demanda dejó
que ex Scnat'usconsulto colligi potest, quo cautum con dolo de poseer la cosa; y esto puede colegirse
cgt, ut diximus, ut dolus praetonitus in herodita- del Senadoconsulto en que Be previno, como he-
tis petitioneni veniat. Quum enim in horeditatis mos dicho, que se comprenda en la petición de la
petitione, quan et ipsa in rem ost, dolus praeteri- herencia el dolo pasado. Porque comprendiéndose
tus fertur, non est absurdum, per eonseq'aeutias el dolo pasado en la petición de la herencia, que
et in epeelali in rem actione dolum praeteritiim es también una acción real, no es absurdo que
deducj. por consecuencia se deduzca el dolo pasado tam
blén en la acción real singular.

(1) eofltt&tg, .EaZ,



474 DIGESTO.—LIBRO VI; TITULO 1

§ 4.-'-i por fihium ant por servum pater vel c10 § 4.—Si el padre ó el seüor poseyera por medio
minus possicicat, et is sine culpa patris dorninive del hijo 6 del esclavo, y éste, sin culpa del padre
reí iudieandae (1) tempore absit, v1 tempus dan- 6 del señor, estuviera ausente nI tiempo de uz-
dum, vol eavondum cst de possCsSiGnC resti- garse el negocio, ó se ha de conceder plazo, ú se
tuenda. ha de dar caución de restituir la posesión.
§ 5.—In rem petitam si possessor ante litem § 5.—Si antes de contestada la demanda el po-
contestatarn sumtus feeit per doli mali exeeptio- seedor hizo gastos en la cosa pedida, debe tenerse
nen ratio eorum haber¡ debet, si persvert aotor cuenta de ellos en virtud de la excepción de dolo
petore rem suam non redditis sujm.tibus. Idem est malo, si perseverara el actor en pedir su cosa sin
etiain si noxali iudicio servum defendit, et danina- haber reintegrado los gastos. Lo mismo sucede
tus praestitit pecuuiam, aut in arca, quac fuit también si defendió al esclavo en juicio noxal, y
petitoris, per crrorem insulani aedilicavit, nisi habiendo sido condenado pagó la cantidad, ó si
tamen peratus sit petitor pati tollere eum aedifi- por error edificó una casa en solar que fué del de-
omm. Quod et in area uxori donata por iudieem, rnadante, no ser que, sin embargo, el deman-
qui de dote () cognoseit, J'aciendum dixorant. dante estuviera
a dispuesto á consentir que él de-
Sed si pueruin me,urn, quum possidei'es, erudiis- moliera el edificio. Lo que también dijeron que
sos, non idem observandum 1iocu1as existimat, debe hacerse respecto al solar donado u. la mujer
quia noque c.arorc servo meo dobcam, ncc potest por el juez que conoce de la dote. Pero si pose-
reniodiixtn idem adhiberi, quod in aran diximus. yendo Li. un niño esclavo mío lo hubieses educado,
estima Próculo que no ha de observarse lo mismo,
porque ni yo debo ser privado de mi esclavo, ni
puede aplicarse el mismo remedio, que respecto
del solar hemos dicho.
28. GAIUS libro Vil, ad Tidiotum provincialo. 28 GAYO; Comentarios al Edicto provincial,
—Forte quod pictoreni aut lib rarium (3) docucris, Libro VII.---Lo que acaso hubieres enseñado al
dic.itiir non autor offieio iudicis aestimatiouem pintor 6 al copista de libros, Be dice que no puede
haber! J)0850, ser estimado de otro modo que por ministerio
del juez,
29. POMPONrUS Libro XXI. ad Quintum Muci- 29. POMPONI0; Comentarios 4 Quinto Mucio, Li-
uin.—nisi si venalem eum liabeas, et plus ex pre- bro XXI.—(i. no ser que lo tengas para venderlo,
tío etus corisecuturus sis propter artificium, y hayas de conseguir por él mayor precio por ra-
zón de su industria,
lO. GAlus Libro VII. ad Edietwm proviwi ale. 80. GAY o; Comentarios al Edicto provincial, li-
—ant Si ante (1011untiatuín Bit actori, ut impon- bro VIL—.ósi antes sehubicraintimado al actor pa-
sam solveret, et co dissimulanto posita Bit doli ra que pagase el gasto, y haciéndose él el desen-
mali exceptio. tido, se haya opuesto la excepción de dolo malo.
31. PAUI,US Libro XXI. ad EcZictum.—Ceterum 81. PAULO; Comentarios al Edicto, Libro III.
quum de fructibus servi petiti quacritur, non tan- —Por lo demás, cuando se trata de los frutos del
t-um pubertas eius •speetanda est, quia etiam im- esclavo reclamado, no se ha de considerar sola-
paberis aliquae operas essc possuiit. Improbe ta- monta su pubertad, porque también de un impú-
nioii desiderabit petitor fructu8 aestiinari, qui CX bero pueden obtenerse ciertos servicios. Pero sin
artificio cius pe.reipi potacrunt, quod s.rtifieiurn razón pretenderá ci demandante que se estimen
sumtibus po3sossoris didicit; los frutos, que pudieron percibirse de su indus-
tria, porque aprendió la industria á costa del po-
seedor;
32. MonlssTnnjs libro VIII. Differenliarw,n.— 32. MOD1SeTn o; Diferencias, Libro VIII.—pero
quodsi artiñceia fecorit, post vicesirnuni. quinturn silo hubiere hecho artifice, después de haber cum-
annum eius, qui artificiuni consecutus est, ini- plido veinticinco años el que aprendió un arte,
pensae faetae poterunt pensar¡. podrán compensarse los gastos hechos.
33. PAULUS libro XXI. ad ».lictum.—Fructns 33. PAULO; comentarios al Edicto, libro XXI.
non modo percepti, sed et qui pereipi honeste (4) —So han de estimar no solamente los frutos per-
potucrunt, acstiinandi sunt; et ideo si dolo ant cibidos, sino también los que razonablemente pu-
culpa possessoris res petit4i pcirierit, 'vcriorom pu- dieron percibirse; y por lo tanto, si por dolo ó
tat Pompoitius Trobatii opinionem, putautis co- culpa del poseedor hubiera perecido la cosa de-
usque fractuum rationem habendam, quousque mandada, reputa Pomponio más verdadera la opi-
liaheretur, sI non •periissct, id est ad rei iudiean- nión de Trebacio, que opina que se ha de tener
dac tempus; quod et luliano plaeet. Rae ratione, cuenta de los frutos por tanto tiempo cuanto se
si nudae proprietatis dominus petierit, et inter tenclrla si la cosa no hubiese perecido, esto es,
moras usnsfruetus amissus Bit, ex oc tempore, hasta el momento de haberse juzgado el litigio;
que ad pi'oprietatern ususfructus reversus cst, lo que también á Juliano le parece conveniente.
ratio fruetuum habetur. Por esta razón; Si reclamare ci dueño de la nada
propiedad, y en este intermedio se hubiese perdi-
do el usufructo, se tiene cuenta de los frutos
(1) vindleandae, ¡Ial. Ynig.; vaae la nota 4 de ¿a pdgina 469.
(2) de re, Ótros en Hal. desde el tiempo en que el Usufructo revertió á la
(5) esze inserta la Vuly. propiedad.
(4) honeste, ointe6a er-adamene Mal.

DIGESTO—LIBRO VI TÍTULO 1 475

34. i:UWANUS libro VII. Diesorun. - Idem 34. JULIANO; Digesto, libro VII..—.Lo mismo os
est, et si per aUuvionom pars fiando accesserit. también si por aluvión hubiere acrecido una par-
to al fundo.

35. ?ÁULUS Libro XXI. ad 1dictum.— El ex 35. PAULO; Comentarios al Edicto, libro XXI.
diverso, Si petitor lit6 contestata usamfruetum - —Y por el contrario, si contestada la demanda
legaverit, ex 00 tempore, ex quo discessit a pro- hubiere el demandante legado el 'usufructo, con
priotate, fructuum rationm non habendam quí- Tazón opinan algunos que desde el momento en
dam recte putant. que se separé de 1a propiedad no se ha do tener
cuenta de los frutos.
§ 1.—Ilbi autem alienum fundum petii (1), el § 1.—Mas cuando reclamé un fundo ajeno, y el
mdcx sententia doclaravit rueum esse, debet () juez declaró en su sentencia que era mío, debe
tiam de fructibus posscssorem condemnare. Eo- condenar al poseedor también en los frutos. Por-
dom enim errore et de fructibus condemnaturum; que por el mismo error lo habrá de condenar en
pon debero CUifli Tuero possessoris cedere fruetu, los frutos; pues habiendo sido vencido, no deben
quum victus sit, alioquii, nl Maurielanus '3) alt, ceder los frutos en lucro del poseodor, y de lo con-
nec relli arbitrabitur iudex mili restitui. Ec qua- trario, como dice Mauriciano, tampoco mandará
re llabeat, quod non asset babiturus, possessor, si el juez que se me restituya la cosa. ¿Y por qué
statim possessionem restituisst? tendila el poseedor lo que no habria de tener, si
desde luego hubiese restituido la posesión?
2.—Petitor possessori de cviatione cayere non § .—El demandante no está obligado á dar al'
eogitiir vei nomine, euius aestirnationem accepit; pow dar caución de evicción por razón de la cosa
sibi enim posscssor imputare debet, qui non re- cuya estimación recibió; porque debe culparse á
tituit rCIII. si mismo el poseedor que no restituyó la cosa.
3.—.Eorum quoque, quae sine interitu dividi § .—Es sabido que también puede pedir una
non possunt, partera petere possc eønstat parto de aquellas cosas que no pueden dividirse
sin que perezcan.
88. GÁrtrs libro VIL ad Edictum provinciale. 88. GAYO; Comentarios al Edicto provincial, Li-
—Qui petitorio ludicio utitur, no frustra experia- bro VII.—El que ejercita la aeción petitoria, para
tur, rcquirere dobet, art is, cura quo instituat no demandar inútilmente, debe inquirir si aquel
aetionm, possessor sit, vel dolo desilt posaidere. contra quien dirige la acción es poseedor, ó con
dolo dejó de poseer.
§ 1.—Qui in rem conventtur, eU&m cnlpae no- § 1.—El que es demandado por acción real, tam-
mine condemnatur. Cu]pae auten] reus est posses- bién es condenado por razón de la culpa. Mas es
sor, qui per insidiosa loca sorvum misit, si is per- reo de culpa el poseedor que por lugares peligro-
lit, et qui servum a so petituni tu arena esse Con- sos envió al esclavo, si éste pereció, y el que con-
cessit, et is mortuus sit sed et q'ui fugitivuin a cedió que bajase á la arena el esclavo á él recla-
se petitum non custodiit, si is fugit; el qui nnvcm mado, si también éste hubiera muerto; pero tam-
a se petitam adverso tempore navigatum misit, bién ci que no custodié al esclavo fugitivo que se
si ea naufragio percinta est. le pidió, si éste huye; y el que con tiempo contra-
rio envió é. navegar la nave que se le habla pedi-
do, si ésta pereció en un naufragio.
87. ULItANtJS Libro XVII. (4) ad Edictuni.— 37. 'JLPIANO; Comentarios al Edicto, libro
luJianus libro octavo (5) Digestorum seribit: sim XVII.—Escribe Juliano en el libro octavo del Di-
aliena aren acdificassem, cuius bonne dei qul- gesto: si yo hubiese edificado en un solar ajeno,
dem cmtor fui, verura eo tempere aediflcavi, quo del cual fui ciertamente, comprador de, buena fe,
1am sciebam alienam, videamus, nit nihil mihi pero edifiqué ó. tiempo en que ya sabia que era
exceptio prosit, nisi forte quis dicat, prodessc de ajeno, veamos si de nada me a.provecilará la ex-
damno sollicito. Puto autem huic exceptionem cepción., á no ser que acaso diga alguno que me
non prodesse, nec enim debuit, jara alioaam () aprovecha la de daño temido. Mas opino que no
certus, aedifleium ponere. Sed boc ci conceden- aprovecha t éste la excepción, porque tampoco
dum est, ut sine disendio domini arene tollat ae- debió levantar el edificio, sabedor ya de que el
dificiura, quod posmt. solar era ajeno. Pero ha de concedérselo, esto, que
sin dispendio del dueño del solar derribe el edifi-
cio que levantó.
88. Cx.sus libro Iii. Digestorum.— In fundo 38. Cniso; Digesto, libro 111.—Edificaste ó
alieno, qnem imprudens ameras, aedificasti ant plantaste en un fundo ajeno, que ignorando que
Conseruisti, dcinde evineitur, bonus índex vario lo era hablas comprado, y después es reivindica-
ex personis causisque eonstituet. Finge el douii- un buen juez resolverá de diverso modo se-
num eadem facturum. fuisse, reddat impensara, gún las personas y las causas. Supón que también
Ut fundura recipiat, noque co duntaxal, que Ire- el dueño hubiera de haber hecho lo mismo; para
t'osor factus est, el si plus pretio fundi aecessit, recobrar ol fundo devolverá los gastos, solamente
solum, quod impeusum cst. Finge pauperem, qui, por cuanto se hizo de más vajor, y si aumentó el
si reddere id cogatur, laribus, sepuleris avitis precio del fundo, sólo lo que se gastó. Supón que

(1) Taur.; patlt Pl., r. (4) XVI., Ha?.


(2) meum este ,ebere: etiani, EZ. (5) septtnio, un.
(3) HaL Vida'. (6) Sipk,$e eso.

476 DIGBSTO.—LIBRO Vi: TÍTULO 1

carendum habeat; sufñcit tibi permitt[ teUcro ci es pobre, el cual, si fuera obligado á reintegrar
lis rabas, quae jossis, dum ita, nc deterior sit aquello, haya de quedar privado de sus lares, y
fundus, quam si initio non foret aedifloatuni. Con- de los sepulcros de sus abuelos; basta que se te
stituimus vero, itt, si paratas et dominas tantum permita retirar de aquellas cosas las que puedas,
daro, quantum habi.turus est poseessor bis rebus mientras no quedo el fundo más deteriorado que
ablatis, fiat ci potestas; noque malitiis indulgen- si en un principio no se hubiese edificado. Pero de-
dum e2t, si tectorinni puta, quod induxeris, pi- terminamos, que si el dueiio está dispuesto á dan
eturasque cerradero velis, nihil 1aturus, n.isi u.t tanto cuanto el poseedor ha de percibir de aque-
offieias. Finge eam personam case doniini quae llas cosas si las quitase, se le conceda para ello
rceeptum fundrnn mox venditura sit, nisi red.dit, facultad; y no so ha de condescender á los actos
quantum prima parte reddi oportere diurnas, eo de mala f,por ejemplo, si quisieras arrancar el
deducto tu condemnandus 88 (1). estuco que hubieres puesto, y las pinturas, sin
que hayas de conseguir nada más que hacer da-
ño. Supón que el duelo fuese una persona que
hubiera de vender el fundo apenas recobrado, si
no reintegra cuanto en la primera parte dijimos
que debo reintegrarse, deducido esto, tú has de
ser condenado.
39. ULPIÁNTJS libro XVII. (2) ad F4ictum.— 39. ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro
Redemtores, qui suis caementis aedicant, sta- XVIL'—Los conatistas, que edifican con mate-
tim caementa faciunt corum, in quorum solo ao- riales suyos, hacen al punto los materiales de
difi ant. aquellos en cuyo suelo edifican.
§ 1.—Julianas recte seribit libro duodecimo (3) § 1.—Con razón escribe Juliano en el libro duo-
Digestorum, mulierem, quac intorcodens fundum décimo del Digesto, que la mujer que como fiado-
pigitori dedit, quamvis a creditore distractum, ra dió en prenda un fundo, aunque haya sido ven-
posse in rem actione petera, dido p01' el acreedor, puede reclamarlo por la
acción real,
40. GAIUS libro VII. ad Edictum provinciale. 40. GAYO; Comentarios al Edicto provincia!, li-
—quia nullum pignus creditor vendidisse videtur. bro VIL—porque Be entiende que el acreedor no
vendió prenda alguna.
41. ULPuus libro XVII, (4) ad Eijctum. - 41. ULPIANO; Comentariós a! Edicto, libro
Si qnis hac lego emerit, ut sí alias meliorem con- XVIL—Si alguno hubiere comprado con este pac-
ditionem att-iilerit, recedatur ab emtione, post to, que si otro hubiere ofrecido mejor condición,
allatam condttlonem 1am non potest in rein actio- se apartarla de la venta, después de cumplida la
no uti. Sed et si ciii in diera addietns Bit fundus, condición, ya no puede usar de la acción real.
antequara adiectio (5) sit faeta, uti un rem actio- Pero también si á alguien se le hubiera adjudica-
no potest, postea non poterit. do un fundo hasta cierto día, antes que la adjudi-
cación so haya verificado puede usar de la acción
real, después nopodrá..
§ 1.—Si servas mihi val flhiufamilias fundum § 1.—Si un esclavo 6 un hijo de familia, que tu-
vendidil et tradidit, babeas liberam peeulii att- viera la libre administración do su peculio, me
ministratiouem, iii rem actione uti potero. Sed et vendió y entregó un fundo podré usar de la ac-
si domini voluntato domini rem tradat, idem cnt ción real. Pero también ge ¿ob erA decir lo mismo,
d.ieendiim; quemadmodum qnnm procurator Yo- si entregase una cosa del dueflo con voluntad do
luntate donüni vendidit vel tradidit, iii reni actio- éste; A la manera que cuando ci procurador ven-
nem mili praestabit. dió 6 entregó con la voluntad del dueño, me trans-
mitirá la acción real.
42. PAULUS libro XXVI. (6) ad Edictum. - 42. Paui..o; Comentarios al Edicto, libro XXVI.
Si in rem actum sil, quamvis heres possossoris, —Si se hubiera ejercitado una acción real, aun-
si non (possideat, absolvatur, tamen si quid ex) que el heredero del poseedor sea absuelto, si no
pers Oua dofunctt eommissum sil, omniinodo in posee, sin embargo, si alguna culpa se hubiere
damnationem veniet. contraido por parte del difunto, será de todos mo-
dos condenado.
43. Inx libro XX VIL (7) ad Edictum. - 48. Et MISMO; Comentarios a! Edicto, libro
Quse roligiosis adhaereut, religiosa sunt. Et ld- XXVII.—Las cosas que están adheridas á las re-
circo ncc lapides inaedificati, postquani remoti ligiosas, son religiosas. Y por lo mismo tampoco
sunt, vindican possunt; in factuin autem actione pueden vindicarse las piedras en'pleadas en un
petitori extra ordinem subvenitur at is, qui hoc edificio, después que de él fueron saparadas; pero
feeit, restituere ces compellatur. Sed si alieni si- extraordinariamente se auxilia al demandante con
ne voluntat.e domini inaedificati fuenint, et non laacción por el hecho, para que el que hizo esto sea
duni funeto (8) monumento iii hoc detraeti ermit, compelido á restituirlas. Pero si en el edificio se

(1) deductc, condemnandus est, Ha!. Vulg. (6) m.ddict&d, Ha!. Vu!r.
(2) XVI,, Ha!. (6) XXI Ha!.
S) sepUm, Ha!. (7) XxXYIL, Hm!.
(4) XVI., Ha!. (6) finito, Ha!.; destructo, otros es si ,nieno.

DIGESTO.—LIBRO VI: TÍTULO 1 rVirl
nt alibi repoflerentur, poterunt a domino vini hubieren empleado piedras ajenas sin la voluntad
cari. Quodsi u hoo detracti erunt, ut reponeren- do su dueño, y aun no consagrado el monumento
tur, similiter dominum eos con- hubieren sido separadas para ser colocadas en
stat. otro lugar, podrán vindicarse por el dueño. Pero
si hubieren sido quitadas, para volverlas á colo-
car, es sabido que igualmente puede el dueño re-
clainarlas.

44. GAUrS libro XXIX. (1) ad Eictum pro- 44. GAYO; Comentarios al Edicto provincial, li-
vjciae._h1et115 pendCnts pars fundi videntur. bro XXIX.—Los frutos pendientes son considera-
dos parte del fundo.

45. UL?Ii1(tJS libro LXVIIL cid Edictum- 45. U LPI A i O; Comentarios al Edicto, libro
81 horno Bit, qui post eonventionem restjtujtu.r, LXVIII.--Si fuera un esclavo el que es restituido
siquidern a bonne fldei posscssore1 puto caven- después de la citación á juicio, silo es por un po-
duni esse de dolo solo; dobere ceteros etiam d seedor de buena fe, opino que se debe dar cau-
culpa sua, inter quos cnt at bonne fidel poases- ción sólo de dolo; y que deben darla también de
sor post litem contestatnm. su culpa Tos demás, entre los que estará también
el poseedor de buena fe después de contestada
la demanda,
46. PAttuB libro X. cuÍ 8abinum. - Eins re¡, 40. PAULO; C tarios d Sabino, libro X.—El
quae per in rem aetioitem petita tanti a.cstimata dominio de la cosa que, pedida por acción real,
est, qn anti in litem actor iuriverit, dominiurn ha sido estimada en tanto cuanto el actor hubie-
statim ad possessOrCm pertinet; transegisse enim re jurado para el pleito, pertenece desde luego al
cnn' co et docidisse videor eo pretio, quod ipse poseedor; porque parece que transigí con él que
0ntjtUit. convine en el precio, que él mismo estableció.
47. IDEM libro XVII, cid Flautium.—Eaee, si 47. EL MISMO; Comentarios á Ptciucio, libro
res praeseus sit; si abseus, tunc, quum possessio- 1 VIL—Esto, si la cosa estuviera presente; si au-
nem eius possessor naetus sit, 6x vohintatc acto- sente, entonces, cuando el poseedor haya obteni-
ns. Et ideo non est alienum, non autor liten, ae- do la posesión de ella, con la voluntad del actor.
stimari a indice, quam si caverit actor, quod por por esto no os extraño que no se estime por el
so non fiat, possessioiiem eius rol non traditum juez el litigio de otro modo, que si el actor hubie-
(2) iri. re ciado caución de que por él no so hará que no
se haya de entregar la posesión de aquella cosa.
48. PÁPIIIL1rUS libro II. Responsorura.—SuTn- 48. PAPINtANO; Respuestas, libro 11.—Los gas-
tus in j,, quod alienun, esse apparuit, a tos hechos por un poseedor de buena fe en un pre-
bona fide possessoro facti neçuc ab co, qui prao- dio, que después apareció que era ajeno, no pue-
dium donavit, neque a domino poti possv.nt; ve- den reclamarse ni al que donó el predio, ni al
mm exceptione doli pesita 3) por of0cium iu- dueño; pero opuesta la excepción de dolo, son re-
dicis sequitatis ratione servantur, scilicet si fm- cobrados por razón de equidad por ministerio del
ctuum ante litem eontestatam (4) pereeptorum juez, á saber, si excedieran al importe de los fru-
summam exeedant; etenim admissa compensatio- tos percibidos antes de contestada la demanda;
nc superfluum sumtum mehore praedio t'aeto do- porque admitida la compensación, el dueño es
minhis restituere cogitur. obligado á. restituir el exceso del gasto después
de mejorado el predio.
49. CELSUS libro XVII'. Digetorum. - Solum 49. CaLSO; Digesto, libro XVIII.—Opino que
partem esse aeclium cxitimo, nec alioquin subia- cl suelo es parte de las casas, y que de otra suerte
ocre, uti mare navi'bus. no puede servir de base, como el mar alas naves.
§ 1.—Meum est, quod ex re mea superest, cuJus § 1.—Es mío lo que subsiste de una cosa mía,
vindjeandj 1118 liabeo. cuyo derecho de vindicación tengo.
50. CALLISPRATIJS libro II. Edicti monitorii.— 50. CAL1STUAT0; Del Edicto monitorio, libro II.
Si ager ex emtionis causa ad aliquem pertinoat, —Si un campo perteneciera á alguien por causa
non recte bac actione agi poterit, antequam tra- do compra, no podrá ejercitarse debidamente esta
ditus sit agcr, tuneque possessio amissa Bit, acción antes que el campo haya sido entregado, y
entonces se haya perdido la posesión.
§ 1.—Sed heres de ea, quod bereditati obvene- § 1.—Pero el heredero demandará rectamente
nt, recte aget, etiamsi posscssionem eius acihue por aquello que hubiere correspondido á la heren-
non habucrit. cia, aunque todavía no haya tenido su posesión.
51. POMpONIus libro XVI. cid &ibinum.—Si in 51. Po MP o N 10; Comentarios 4 Sabino, libro
re.m actum Bit, et in heredm poaseesoris indii- XVI.—Si so hubiese demandado por acción real,
um datum sit, culpa quoque et dolus malus heno- y se hubiera dado acción contra el heredero del
dis ix, hoe iudiejum vonit. poseedor, también se comprende en este JUIcIO la
culpa y el dolo malo del heredero.
(1) XXVIII., Ha.l.
() HaZ.; Lradlitu, F.
(3) oppostta, Ha¡. (4) a Lite ontestata, Mal.
Tono 1 —61

478 DiGBS1O.—LIBRO 'vi: TtTULO 1

52. IULIUS libro LV. (1) Digeatorum.—Qnum 52. JuII&No; Digesto, Libro LV.—Mas cuando
auteni furnli possessor ante litem contestatam do- el poseedor de un fundo dejó con dolo malo de po-
lo malo fundum posaidere desiit, heredes oms iii seer el fundo antes de contestada la demanda, no
reni quidezu actionem suscipero cogendi non sunt, han de ser ciertamente obligados sus herederos ti
sed in factum actio adversus oes reddi debebit, aceptar contra al la acción real, sino que deberti
por quam restitucre coganur, quanto locupletes darse contra ellos la acción por el hecho, por la
ex ea re facti fuerunt. que serán obligados ti restituir todo aquello en
que por tal motivo se hicieron más ricos.
58. PoMPozrIus Libro XXII. ad Sabinum.-8i 58. Po MP ONI O; Comentarios d Sabino, Libro
fundi possessor eum excoluissct sevissetvo, et XXXI—Si el poseedor de un fundo lo hubiese
postea fundus evincatur, consita tollore non cultivado c' sembrado, y después fuera vindicado
potest. el fundo, no puede arrancar lo plantado.

54. ULPIANUS libro VI. Opinionum. - Inter 54. Uirio; Opiniones, libro 71.—Hay mu-
officium advocationis et rei suae defensionem cha diferencia entre la profesión de la abogada
miiltum est neo proptorea quis, si postea cogno- y la defensa de la cosa propia; y por consiguien-
vorit rom ad se pertinere, quod alii eam vindi- te, si alguno hubiere conocido después que una
canti tunc ignorans suain essc assistobat, domi- cosa lo pertenecla, ni porque ignorando entonces
niuni suum amisit. que era suya patrocinakr ti otro que la vindicaba,
pierde su dominio.
55. IVLTANTJS libro LV. (2) Digesforum.— Si 55, JULIANO, Digesto, Libro L JT,Sj el posee-
possessor fundi ante iudicium aeceptum duobu dor de un fundo hubiere fallecido antes de acep-
beredibus relietis decesserit, et ab altero ex bis, tado el juicio habiendo dejado des herederos, y ti
qui totum fundum possidebat, totus petitus fue- uno de éstos, que peseta entero el fundo, se le hu-
nt, quin in solidum condemnari debeat, dubitari biere pedido todo él, no ha do dudarse, que se le
non oportet. deba condenar por la totalidad.

58. IDnM libro LXXVIII. (3) Digestorum. - 56. EL MISMO; Digesto, libro LXXVIII. - La
Vindicatio non ut gregis, ita et peculli recepta vindicación de un peculio no es admitida en la
est, sed ros singulas lo, óui legatum peculium est, misma forma que la de un rebaño, sino que aquel
petet. ti quien se legó un peculio reclamará cada una do
[as cosas por separado.
57. AJJPNUS libro VI. Digestorum.—Is, a que 57 ALi'ao; Digesto, Libro VI.—Aquel ti quien
fundus petitus erat, ab alio eiusclem fundi nomi- se habla reclamado un fundo, faé demandado por
ne eonventu est; qu.aerebatur, sialterutri eorurn otro por razón del mismo fundo; so preguntaba,
iussu iudicis fundum retituisset, et postea se- si hubiese restituido & fundo ti uno de ellos por
cundum altoruinpetitorein res iudicaretur, quem mandato del juez, y después se fallara la cuestión
adinodum non dupiex damnum traheret? Re- ti favor del otro demandante, ¿de qué modo no
spondi, uter prior iudex iudioaret (4), cuin opor- sufrir¡ un doblo perjuicio? Respondí, que cual-
toro ita fundum petitori res titui iub ere, ut pos- quiera de los dos jueces que primero fallase, de-
sessori caveret vol satisdaret, si alter fundum bia mandar que se restituyese el fundo al deman-
evicisset, enru praestare. dante, mediante que diese al poseedor caución ó
fianza de entregarlo, si el otro bubieze vindicado
el fundo.
58. PAULUS libro hL Epitemarum (5) Álftni 58. PAULo; Epitome del Digesto de 4lfeno, li-
Digestorum.—A que servus peteb:.tur, et cius- bro 111.—Uno ti quien se le reclamaba un esclavo,
dom servi nomine cum 00 furti agebatur, quae- y contra quien se ejercitaba la acción de hurto
rebat (6), si utroque indicio condemnatus eset, por razón del mismo esclavo, preguntaba, si en
quid se facere oporteret, si pnius servus ab eo ambos juicios hubiese sido condenado, ¿qué debe-
evictus esset? Respondit, non oportere indiceni rla hacer, si antes hubiese sido vindicado de él el
cogore, ut cnmtraderet, nisi ci satisdatum esset, esclavo? Respondl, que no debla el juez obligarle
quod pro eo homine iudicium accepisset; si quid ti que lo entregara, ti menos que se le hubiese
ob eam rem datum esset, id recto praestari. Sed dado fianza, porque hubiese aceptado el juicio
si pnius de furto indiium factum esset, et homi- por este esclavo, de que si por tal causa se hubie
nem noxae dedisset, deinde de ipso bomine se- se pagado algo,, esto se le restituirla conveniente-
cunduni petitorem iudicium factum esset, non mente. Pero si primero se hubiese pronunciado
debere ob eam rein iudicem, .quod hominem non sentencia sobre el hurto, y hubiese dado el escla-
tradcret, litem aestixnare; quoniam iiihil oms cul- vo por el daño, y después se hubiera fallado res-
pa noque dolo contigisset, que minus homineni pecto al mismo esclavo ti favor del que lo reivin.-
traderet. dicaba, por esta razón, porque no entregase el
esclavo, no debe el juez hacer la estimación del
litigio; porque nada habla acontecido por culpa
ni por dolo de aquél, para que no entregase el
(t) VIL,HaZ. esclavo.
(2) LX. Ha¡.
(3) Lx tiv. ¡IaL
(4) lut priori tudez edindirt, Vuig.
(6) libro IV. O16V, ¡IaL. (5) quaerebatur, ¡Ial.

DXGJ3STO.—LIBRO V1 TITULO 1 479

1-UDÍANTIS libro VI. ex Minkio


59. in
(1).—Habi- 59. JULIANo; Doctrina de Minkio, Libro VI.—
¿ator aliena aediflci& fenCStraS et ostia impo- El que los habitaba, puso á los edilicios ajenos
ventanas y puertas, y después de un año ]as qui-
5uit, eadem post annum dominus aediflciorum
tó el dueño de los edificios; pregunto, ¿podría vin-
dcmsit quacrO, is, U1 impouerat, possctnc ea
vindicare? Respofldit (2), possc; nam quae aliønis dicarlas el que las habla puesto? Respondió, que
aedifiefis connexa eJIBOut, ea quaindiu luneta ma- puede; porque las cosas que hubiesen sido adhe-
uerent, eornndem aodillciorum cose, simul atque ridas 11 edificios ajenos, mientras permanecieran
lude domta CbSCnt, continuo in pristinam eausam unidas son de los mismos edificios, poro luego que
reVC!ti. de ellos hubiesen sido quitadas, vuelven inmedia-
tamente á su primitiva condición.

80. POMPÓÑIUS libro XXIX. ad Sabinum.— 60. P0MPONI0; Comentarios i Sabino, libro
Quod infaus vel furiosus possessor perdidit vel XXIX.— Lo que un poseedor infante ó furioso
corru.Fit, impunitum est. perdió 6 deterioró, queda impune.

61. IULIANtÇS libro VI. ex Mincio, (3)— Mini- 81. Juriio; .Doctrina de Minicio, libro VI.—
cius interrogatus, si quis navem suam aliena ma- Interrogóse á Municio, si, habiendo uno rehecho
teria refecisset, num nihilo minas eiusdem navis su nave con materiales ajenos, permanecería, no
maneret. Respoiidit, manere. Sed si tu aedifican- obstante, la nave siendo del mismo. Respondió,
da ea idem fecisset, non posee, lulianus notat; que permanecía. Pero observa Juliano, que, si hu-
nam proprietas totius navis carinae causam se- biese hecho lo mismo al construirla, no podía ser
quitur. así; porque la propiedad de toda la nave sigue la
condición de la quilla.
82. PÁPINIANUS libro VI. Quaestionum. - Si 82. PAPINIANO; Cuestiones, libro V1.—Si se re-
naviS a malae fidei possessore petatu.r, et fruetus clamara una nave fi un poseedor de mala fe, se
acstimandi sunt, ut in taberna et arca, qune lo- han de estimar también los frutos, del mismo mo-
car¡ solent. Quod non est ej contrarium, quod de do que las cosas que suelen arrendarse, tratándo-
pecunia deposita, quam heres non attiugit, usu- se de una tienda y de un solar. Lo que no es con-
ras praestare non cogitur; nam Ctsi maxime ve- trario fi que no se obligne fi pagar intereses por
etura, sicut usura, non natura pervenit, sed jure el dinero depositado, que el hercderó no percibió;
percipitur, tamen ideo veetura desiderari potest, porque aun cuando principalmente el importe del
quonism perieuium navis possessor petitori prae.. transporte, as! como el interés, no proviene de la
stare non debet, quum pecunia periculo dantis naturaleza, sino que se percibe por derecho, no
foeneretur. obstante, puede reclamarse e] valor del transpor-
te, porque el poseedor no debe responder del ries-
go de la nave al demandante, en tanto que el di-
nero se presta fi interés fi riesgo del que lo da.
§ t—Goneraliter autem, quum de fructibus § 1.—Pero generalmente, cuando se trata de
aestimandis quacritur, constat animadverti de- estimar los frutos, es sabido que debe atenderse,
bere, non an maine fldei possesaor fruiturus (4) no fi silos haya de disfrutar el poseedor de mala
sit, sed an petitor fmi potucrit, si ci possidere u. fe, sino fi si habría podido disfrutarlos el deman-
euisset; quam scntentiam lulianus quo que probat. dante, si se le hubiese permitido poseer; cuya opi-
nión aprueba también Juliano.
83. IDEM litro XII. Quaestionwn. - Si culpa, 83. EL MISMO; Cuestiones, libro XII. -Si por
non fraude quis possessionem amiserit, quoniam culpa, no por fraude, hubiere perdido alguno la
pati debet aestimationem, audiondus cnt a indi- posesión, puesto que debe soportar la estimación,
ce, si desideret, ut adversarius actione ana cedat; habrá de ser oído por el juez, si deseara que el
qunm (5) tainen Praetor (6) auxilium quanclo- adversario le coda su acción; pero cuando el Pre-
que laturus sit quolibet alio poseidente, nulla ca- tor haya de auxiliarle alguna vez contra cual-
ptione afficietur (7). Ipso qiloque, qui litis se- quiera otro que posea, no será perjudicado por
etimationem perceperit, posaidente debet adiu- ningún fraude. Y aun poseyendo el mismo que hu-
van; nec facile audiendus cnt ile, si 'velit postea biere percibido la estimación del litiio, debe ser
pecuniam, quam ex sententia iudicis periculo iu- auxiliado; y no habrá de ser aquel facilniente oído,
dicati recepit, restituere. si quisiera después restituir la suma, que recibió
en virtud de la sentencia del juez A riesgo del
condenado.
84. IDEM libro XL (8) Quaestionum. - Quum 64. EL MISMO; Cuestiones, libro XX.—Cuando
in rem agitur, eorum qu.oquc nomine (9, quae se ejercita una acción real, es cierto que se resti-
usui, non fruct'n.i sunt, restituí fructus ecrtuni est. tuyen los frutos, aun por razón de las cosas que
son para uso, no para usufructo.
85. IDEM libro II. Responsorum, (10) Emtor 65. EL MISMO; Respuestas, libro IL —El com-

(1) Mlnutio, HaZ., y lo mismo en el fraqmento 61. (8 ti ingería h Vulg.


(2) Respond, HaZ. (7) aihciatur, HaZ, Yulg.
(3) Véase la noga N (8) XV., HaZ.
(4) frultu, Vug. (9) nomine, omUela Hi.
(3) ut, Vulg. (10) de5nitionum, HaZ.

480 D1Gn8TO.—LIBRO Vi: TITULO 1

praedium1 quod a non domino (1) emit, exce- prador, opuesta la excepción de dolo, no será obli-
pLione dolí posita (2) non aliter restituere domi- gado a restituir al dueño el predio que compró á
no cogetur, quam Si pccuniam credítori cius so• quien no era dueño, de otro modo que si hubir
lutain, qui pignort datum pracdium habuit, usu- recuperado el dinero pagado al acreedor de aquél,
rarumque mcdii temporis superiluum recupera- que tuvo ci predio dado en prenda, y el sobrante
veri, seilicet si ui.inus i4t fructibus ante litem (8) de los intereses del tiempo medio, por supuesto,
perceptis fuit; nam eos uuris novia (4) dunta- si importaron menos los frutos percibidos antes
xat compensan, sumtuum iii praedinm factorum del pleito; porque es justo que éstos sean compen-
exemplo, aequum est. sados tan sólo con los nuevos intereses, é. ejemplo
de los gastos hechos en un predio.
§ 1.—AneilIan, quae non in dotem data, sed in § L--La esclava que no fué dada en dote, sino
peculíum ffliae coucessa est, peculio flliae non concedida it la hija en el peculio, no habiéndose
legato, maneipium hereditarium esse convenit. legadoel peculio it la hija, corresponde que sea
Si tanien pater d.otis ac pcculii conLemplatione esclava perteneciente it la herencia. Mas si el pa-
filiara exheredavit, et ea ratione rcddita nihil ci dre desheredé it la hija por consideración de la
testamento rdliquit, aut co minas legavit, ílliam dote y del peculio, y habiendo expresado esta ra-
defensio tuebitur 'voluntatis. zón no le dejó nada en el testamento, 6 por ello
le legó menos, la defensa de esta voluntad ampa-
rará it la hija.

66. P.&ULUS libro II. Qvaetionun.—Non ideo 68. PAtrr.o; Cuestiones, libro JI.—No porque
ininus recte quid nostrum esse vindícabimus, se espere que se separa de nosotros el dominio, si
quod abire a nobis dominium aperatur, si con.di- se cumpliere la condición del legado ó de la ma-
tio legati vel libertatis cxtitorit. numisión, vindicaremos con menos razón lo que
sea nuestro.
67. ScnvoLA libro 1. (5) Eeqponsorum. - A 67. Soltv OLA; Resptestas, libro 1.— Halicndo
tutore pupilli domrnn mereatus ad eius refectio- comprado uno al tutor una casael pupilo envió
nem t'abrum induxit, is pecnniam invenit; quao- it ella un maestro de obras para repararla, y éste
titar, ad queni pertincat? Respondi, si non the- encontró dinero; se pregunta, ¿it quién pertenece?
sauri fuerunt, sed pecunia forte perdita, 'vel per Respondi, que si no fueron tesoros, sino dinero aca-
erroreni ab co, ad quem pertinebat, non ablata, so perdido, ópor error no recogido poi aquel it quien
nihilo minas cius eam cese, cutas fucrat. pertenecía, es no obstante de quien habla sido.
68. íJLPIANUS libro LI. ad Edictum.— Qni re- 68. lJLriAro; Comentarios al Edicto, libro LI.
stituere iussus iudiei non paret, contendeus non —El que habiéndoselo mandado que restituyera
posee restitucre, si quidem habeat rem, manu. mi- no obedece al juez, sosteniendo que no puede res-
Ltari offieio iudicis ab co possessio tiansfertur, tituir, si verdaderamente tuviera la cosa, por mi-
et fructuum duntaxat omnisque causae nomine nisterio del juez se transfiere de él la posesión it
condemnatio fit. Si vero non potest restituere, si- mano armada, y se hace la condena tan sólo por
quide.m dolo fecit, quo minus possit, is, quantuni razón de los frutos y de toda otra causa de utili-
adversarius in litera sine ulla taxatione in (6) dades. Pero si no puede restituir, si es que con
infinitum iuraverit, damnandus ecL. Si vero ncc dolo hizo que no pudiera, ha de ser condenado en
potest restituere, neo dolo feeit, quo minas poselt, cuanto el adversario hubiere jurado para el plei-
non pluris, quam quanti res est, id est, quanti to, sin tasación alguna, hasta lo inftnito. Mas si
adversarii interfnit, condemnandus est. Hace no puede restituir, y no hizo con dolo de modo
sententia generalis est, eL ad omnia, sive inter- que no pudiera, debe ser condenado en no inés de
dieta, sive actioues in ram, sive in personam sunt, cuanto vale la cosa, esto es, de cuanto importé al
ex Qlribus arbitratu indicie quid res tituitu.r, lo- adversario. Esta resolución es general, y tiene
cum habet. aplicación para todo, ya sean interdictos, ya ac-
ciones reales, 6 personales, en virtud de lo que
se restituye alguna cosa por sentencia arbitral
del jaez.
60. PA1JL!JS libro XIII. (7) ad &zbinum.—Is, 69. PAULO; comentarios d Sabino, Libro Xlii
qui dolo feelt, quo niinus possiderct, hoc quoque --El que con dolo hizo de modo que no poseyera,
nomine punitar, quod actor caYere ci non debet, es castigado también en esto, en que el actor no
actiones, quas oius re¡ nomine habeat, se ci prae- debe darle caución de que le restituirá las accio-
atiturura; nes que tenga por razón de aquella cosa;
70. P0MP0NIuS libro XXIX. (8) ad Sabinum.— 70. PoMPono; Comentarios d Sabino, Libro
ncc quasi Publicianam quidem actionem ej dan- XXIX.—y se determiné, ciertamente, que tampo-
daza placuit, nc tu potestate culusque sit, per ra- co se le ha de dar la acción cuasi Publiciaiia, para
pinam ab invito domino rem insto (9) pretio com- que no esté al arbitrio de cualquiera el comprar,
parare. mediante rapiña, en su justo precio una cosa con-
tra la voluntad de su dueño.

(1) non a domino, Ecl.


(2) Opposita, (5) Li', o'mfte2a Haz.
(3) a lite eontest&ta, Ho2. (7) XVLTI. Ha..
(4) noBis, abur. (8) xxviñ. 11a2.
(6) III., za. (8) 1n1uto, HG1. Vulg.

DIGE$TO.—LIB1t0 Y).: TITULO 1 481

(1) ad Sabin.um.—Quod-
71. p .&ül us libro XIII. 71. PAULo; Comentarios d Sabino, libro XIII.
si possessor quidern dolo fecit, actor varo jurare —Pero si verdaderamente el poseedor obró con
non vU.It, sed quanti rs sitj adversarium conde dolo, y el actor no quiere jurar, sino que prefirió
nnri maluit (2), mes ej gerendus est. que el adversario fuese condenado en cuanto val-
ga la cosa, se le ha de complacer.

72. TILPIANUS libro


XVI. (3) ad Edictum.—Si 72. UI.rIANo; øoneniariosatEdicto,libroXVL
a Titio fundum emeris Senipronii, et tibi traditus —Si comprares á Ticio un fundo de Sempronio, y
Bit pretio soluto, deinlc Titius Sempronio heres te hubiera sido entregado habiendo pagado el pre-
extiterjt, et eundeiTL alil vendiderit et tradiderit, cio, si después Ticio hubiere quedado heredero
acqUiUS est, ijt tu potiOr sis. Nam et si ipse ven- de Sempronio, y lo hubiere vendido y entregado
ditor Cam rem a te peteret, exceptione eum sum- á otro, as más justo que tú seas preferido. Porque
moveres. Sed et si ipse possiderot et tu peteres, también si el mismo vendedor reclamara de ti
adversus exeeptionem dominil replie.atione ute- aquella cosa, lo rechazarlas con la excepción.
reriS, Mas también si él mismo la poseyese, y tú la pi-
dieras, usarás de la réplica contra la excepción
del dominio,

72. IDEM Libro XVIL (4-) ad Eclicturn. -In spe- 73. EL MISMO; Comentarios al Edicto, libro
ciali actione non cogitur possessor dicere, pro XVII.—.En la acción sobro cosa especial no está
qua parte etus sit; hoc enim petitoris munus cst, obligado el poseedor á decir en qué parte sea de
non possessoris. Quod et in Publiciana observatur. él; porque esto es de cargo del demannte, no
del poseedor. Lo que se observa también en la
acción Publiciana,
§ 1.—Superficiario, § 1.—Al superficiario,
74. p.vi.us libro XXI. ad Eciictum,—id est, 74. Piuro; Comentarios al Edicto, Libro XXI.
qui in alieno solo superficiem ita habet, ut cer- —esto es, al que en suelo ajeno tiene la superficie,
tam penSiOIlCm praestct, de suerte que pague cierta pensión,
75. ULPIANUS libro XVI. ad Idictum. - Prae- 75. Uxiwio; comentarios al Edicto, libro XVI.
tor causa cognita in rere actionem pollicetur. —el Pretor le promete una acción real, previo co-
nocimiento de causa.
76. Girus Libro VII. ad Edictura provinciale. 78. GAYO; Comentarios al Edicto provincial,
—Quae de tota re vindicanda dicta sunt, oadcrn libro VII.—Lo mismo que se ha dicho respecto á
et de parte intdlligenda sm-it; officioque ¡udicis la vindicación de la totalidad de una cosa, se ha
continctur, pro modo partis ea quoque restitul de entender también respecto á la de una parte;
iubere, quae simul cure ipsa parte restituí debent. y se comprende en el ministerio del juez el man
dar que también se restituya en proporción á la
parte lo que juntamente con la misma parte debe
ser restituido.
§ t.—Incertae partís víndicatio datur, si justa § 1.—Se concede la reivindicación de parte in-
causa interveniat. Insta autem causa essc potest, cierta, si media justa causa. Mas puede ser justa
si forte legi Palcidiae locus sit in testamento pro- causa, si acaso en el testamento hubiera lugar á
pter incertare cletractionem ex legatis, quae vix la ley Fakidia por ser incierta la detracción de
apuil indicein examinatar; iustam enini habet los legados, que con dificultad se examina ante el
ignorantian legatarius, ciii homo legatus est (5), juez; porque el legatario, á quien se le legó un es-
quotam partein vindicare deboat. Itaque taus da- clavo, tiene justa causa para ignorar qué parte de-
bitur actio; eadem et de ceteris rebus intelli- ha vindicar. Y asi, se dará tal acción; y lo mismo
gemus. entenderemos también respecto á las demás cosas.
77. ULPIARUS libro XVII. (6) ad Edictuin. -- 77. U LPI A RO; Comentarios al Edicto, Libro
Quaedam mujer fundum (7) non manto donavit XVII.—Cierta mujer donó por carta un fundo á.
per epistolam, et eundem fundum ab co codu- quien no era su marido, y le tomó en arrenda-
xit; posee defendi in rem ci comnpetere, quasi per miento el mismo fundo; respondi, que pueda de-
ipsam acquisiorit possessionem, veluti per colo- fenderse que Ii él le compete la acción real, cual
nam; proponebatur, quod CtiAm in co agro, qui si hubiere adquirido la posesión por medio de ella
donabatur, fuisset,' quum epístola enaiLteretur misma, como por una arrendataria; Be exponla,
(8); quae res sufficiebat ad traditam possessio- que también se hnbiese hallado en el campo que
nem, lieet conductio non interveniset. se donaba, cuando se enviase la carta; cuya cir-
cunstancia bastaba para transmitir la posesión,
aunque no hubiese intervenido el arrendamiento.
78. LABEO libro IV. Piilanon a Paulo epitaina- 78. LABEON; Dichos recopilados por Paulo, li-
torum (9). - Si euns fundí, qucm alienum poaside- bro IV.—'Si no cogiste fruto del fundo ajeno que

(1) XVIII., HaZ. (6) XII., HaZ.


() malit, acertadamente líel. () Fi. según reciente correccln.; its, inserte Taur. se-
(3) XIX., llal. gún la escritura origina¿ M códice Fi.
(t) XVI., HaZ. (8) el mitteretur, VuLg.
(5) si haesitet, inserta HaZ. (6) 2's8'v a Paulo oávw, Hal..

482 DIGESTO.—LIBRO VI: TITULO II

res, fructam non cogisti, nihil etas fundí fm- pesetas, nada debes dar por razón de los frutos de
ctuum nomine te dare oportet; Paulus: irno quae- aquel fundo; Paulo dice: antes bien se pregunta,
itur (1); hulus fructus idcirco factus est, quod si el fruto se hizo de éste, precisamente porque lo
le cian suo nomine perceperit. Perceptionem fru- hubiere percibido en su nombre. La percepción
etas accip ere debemus, non sí perfeeti collecti del fruto la debemos entender, no si están com-
(2), sed etiam coepti ita pereipi (3), ut terra pletamente recolectados, sino también si se ha-
continere se fruetus des ierint, veluti si oli'vac, blan comenzado á recoger, de suerte que las fru-
uvae lectae, nondum autem vimm, oleum ab al!- tos hubieren dejado de sustentarse en la tierra,
quo factum sit, statim enim ipse aceopisse fru- como si se hubieren cogido las aceitunas, ó las
etum existim andas est. uvas, aunque todavía no se haya hecho vino 6
aceite por alguno, porque ha de considerarse que
desde luego él mismo recogió el fruto.

79. IDEM libro VI. Pithanon a Paulo epitomo- 79. EL MISMO; Dichos recopilados por Paulo,
torum (4). - Si hominem a me petieris, et is post Libro VI.—Si me reclamares un esclavo, y éste hu-
litem contestatam mortuus Bit, fructus quead is biera muerto después de contestado el pleito, de-
vixerit, aestiinari oportct. Paulas: ita id vemum ben estimarse los frutos hasta cuando él hubiere
osee puto, si non prius is horno 11k eam valetudi- vivido. Paulo dice: opino que esto es verdad, si
nem iuciderit, propter quam operae eius mutiles antes no hubiere caldo jel esclavo en aquella en-
factae sant; nam, no si vixisset quidem ¡u ea va- fermedad por la que se hicieron inútiles sus ser-
letudine, fructus cias temporis nomine aestiinari vicios porque aunque ciertamente hubiese vir' Jo
convcuiret. con aquella enfermedad, no convendría que se
estimaran los frutos por razón de aquel tiempo.

80. Funius ANTH1ANUS () Libro 1. ad Edi- 80. Puuxo ANrnAwo; Comentarios al Edicto,
ctum.—Iu rem actionein pati non compelliniur, libro 1.—No somos compelidos it soportar una ac-
quia licet alieut dicere, se non poseidere; ita ut, ción real, porque it cualquiera es licito decir que
si possit adversarias convineere, rem ab adver- él no posee; pero de suerte, que si el adversario
sario possideri, transferat ad se possessionem per pudiera convencer de que la cosa era poseída por
indicein, Hect suam cese non approbaverit. la parte contraria, transfiera á si la posesión por
medio del juez, aunque no hubiere probado que
la cosa es suya.
TIT. II TITULO II
DE PIJBLICUNA IN REM AOTIONB DE LA ACCIÓN REAL PUBLICL&NA
1. ULrraus libro XVI. cid Edictum. - Áit 1. ULPIANo; Comentarios al Edicto, Libro XVI.
Praetor: Si QUIS ID, QUOD TEADITUR EX IUSTA —Dice el Pretor: «Si alguno pidiere lo que por
CAUSA NON (6) A DOMINO, ET NONDUM USIJCAPPIJM »justa causa es entregado por quien no es dueño,
PETET, IDDICIUM DABO. aun no fué usucapido, daré acción».
§ 1.—Merite Praetor alt «nondum usueaptum»; 1.—Con razón dice el Pretor «aun no fuá usa-
nam si usueaptum est, habet eivilem actioneni, capidos; porque si fué usucapido, tiene la acción
nec desiderat honorariam. civil, y no solicita la honoraria.
§ 2.—Sed cur traditionis duntaxat et usuc.apio- § 2.—Pero ¿porqué hizo mención sólo de la tra-
nis fecit menlionem, quurn satis niultae sant iu- dición y de la usueapión, habiendo otres muchas
ns partes, quibus dominium quis nan.cisceretur? maneras de derecho por las que uno adquiriría
ut puta legatum, el dominio? por ejemplo, un legado,
2. PAULITS Libro XIX. (7) cid Edictum. - vel 2. PAULO; Comentarios al Edicto, libro XIX.-
mortis causa donationes factae; nam (8) amisea 6 donaciones hechas por causa de muerte; porque
possessione competit Publiciana, quia ad exem- perdida la posesión compete la Publiciana, pues
plam legatorum capiuntur. se reciben it la manera que los legados.
S. ULPIANUS libro XVI. ad Edictum.—Sunt et 3. ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro XVI.
alise pleraeque. —Hay también otras muchas.
§ 1.—Alt Praetor: «ex iusta causa petet»; qui § 1.—Dice el Pretor: «pidiere por justa causa»;
igitur iustam eausam traditionis habet utitur por consiguiente, el que tiene justa causa de la
Publiciana. Et non solum emtori bonac fidei com- entrega, usa de la Publiciana. Y compete la Pu-
petit Publieiana, sed et allis, at puta ei, eni do- blici&na no sólo al comprador de buena fe, sino
tis nomine trad.ita res cgt, needuni usucapta; est también it otros, como, por ejemplo, it aquel é
enim instis sima causa, sive aestiin ata res in do- quien se entregó la cosa it titulo de dote, y aun
tom (9) data Bit, siTe non. Item si res ex causa no fué usucapida; porque es causa mayjusta, ora
ludicati alt tradita, habiendo sido estimada, ora no, haya sido dada la
cosa en dote. Igualmente sí la cosa hubiera sido
entregada por causa de lo juzgado,

(1) si, inierta .Eal.


(5) perfecta shit eolletI, Ha.
(3) percipl, o,nigda Hal.
(4) Vdase La noLa 5 de La pdgna. an*ero. (7) XXI., ¡Ial.
(5) Anthtnu BaL. (5) st lite, inaerLa ¡IaL
(6) A Now DOIKO, no errad ienLa la Vulg. (5) dote, HaZ.

DIG]BTO.—LIBRO VI TITULO II 483

4. PAULUS Libro XIX.


ad Edicum.— Ve] sol- 4. P&ui.o; Comentarios al Edicto, Libro XIX.—
vendi causa, ó para pagar,

5• 1j.LpiAlyus 121ro XVI ad Edictum.— vel ex 5. ULPIANO; Comentarios al Edicto, Libro XVI
causa nOX&C deditionis, sive vera causa sit, sive - ó por causa de dación. por noxa, ya sea verda-
falsa. dera, ya falsa la causa.

6. PÁtJLUS libro XIX. (1) ad Edictuin.. - Bern 8. PAULO; Comentarios al Edicto, libro XIX.—
si servum ex causa noxali, quia non defendeba- Asimismo, si por mandato del Pretor, me hubiere
tur, tusan Practoris du.xero, et amisoro posaes- yo llevado por causa noxal el esclavo, porque no
5ionem, competit nilhi Publiciana, era defendido, y hubiere perdido la posesión, me
compete la acción Publiciaua,

7. UiiÁWS Libro XVI- ad Edictttm. - Sed 7. ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro XVI.
ctsi res adiudicata alt, Pub]kiana actio competit. —Pero aun cuando haya sido adjudicada la cosa,
compete la acción Publielana.
§ 1.—Si lis fuerit acatimata, simule ecL vendi-
tioni; et alt lulianas libro vicesimo secundo (2)
§ 1.—Si se hubiere hecho la estimación del liti-
gio, la cosa es semejante á una venta; y dice Ju-
Digestorum, si obtulit re-as acstimatlonem litis, liano en el libro vigésimo segundo del Digesto,
Publicianam conipetere. que si el reo ofreció Ja estimación del pleito, com-
pete la acción Pub[iciaua.
§ 2. - [8.] (8) Marcellus libro septimo decimo § 2. [8.J—Escribe Marcelo en el libro décimo
Digestoriflu seribit, eum, qui a furioso iguoraus séptimo del Digesto, que el que compró al furioso,
eum furere, emit, posse usucapere; ergo et Pu- ignorando que era furioso, puede usucapir; luego
blicianam habebit. tendrá también la acción Publiciana.
§ 3.—Sed et si quia ex lucTativis causis rem ac- § 3.—Pero también si alguno recibió la cosa por
cepit, babeL Publicianam, quac etiam adversus causas lucrativas, tiene la acción Publiciana, la
donatorem oompetit; est enim iusns possessor et que compete también contra el donador; porque
petitol', qui liberailtatem (4) aeeepit. ea justo poseedor y demandante el que recibió
una liberalidad.
§ 4.—Si a winorc quia einerit ignorans eum mi- § 4,—Si alguno hubiere comprado una cosa á
noreza case, habet Publicianam. un menor, ignorando que éste era menor, tiene la
acción Publiciana.
§ 5.—Sed et si permutatio fact.a alt, eadem § 5.—Pero también si se hubiera hecho una per-
actio competit. muta compete la misma acción.
§ 6.—Publiciana actio ad instar proprietatis, § 6.—La acción Publiciana se refiere fi una se-
iiou ad instar possessionis respicit. mejanza de propiedad, no de posesión.
§ '.—Si petenti mihi rem hisiurandum detule- § 7.—Si pidiendo yo una cosa me hubieres de-
ns, egoque iuraveno rem meam case, compctit ferido el juramento, y yo hubiere jurado que la
Publiciana inihi, sed adversus te duntaxat; el cosa era mía, me compete la acción Publiciana,
enim soli nocei•e debet insiurandum, qui detuiit. pero sólo contra ti; porque el juramento debe per-
Sed si poas casoni delatum cnt iusiurandum, et judicar sólo al que lo defirió. Pero si se hubiere
iura'verit rem petitoria non esse, adversus eum deferido el juramento al poseedor, y hubiere ju-
solum petenteni exceptione utetur, non nL et ha- rado que la cosa no era del demandante, usará de
beat actionem. la excepción tan sólo contra el reclamante, no de
suerte que también tenga la acción.
§ 8.—In Publiciana actione omnia eadem ermit, 8.—En la acción Publiciana tendrá lugar todo
quae et in rei vindicatione cliximus. lo que hemos dicho también respecto fi la reivin-
dicación.
§ 9.—Hace actio et heredi, et (5) honorariis sae- § 9.—Esta acción compete as¡ al heredero, corno
ceseonihus competit. A los sucesores por derecho honorario.
§ 10.—Si ego non emero, sed servus meus, ha- § 10.—Si yo no hubiere comprado, pero si mi
bebo Publicianam; idem estet si procurator meus, esclavo, tendré la acción Publiciana; lo mismo es
vel tutor, vel curator, vel quia alma negotium también si hubiere comprado mi procurador, ó
meum gerena emerit. tutor, 6 curador, ú otro alguno que gestionara un
negocio mío.
§ ll.—Praetor ait: qui bona fide emit»; non § 11.--Dice el Pretor: «el que compró de buena
igitur omxiis emtio proderit, sed ea, quae bonam fez.; as¡, pues, no aprovechará toda compra, Sitio
fidin habet. Projiide bco suffici$, me hernie fldei la que tiene buena fe. Por lo cual basta esto, que
emtorcm fufase, quamvis non a domino (6) eme- yo haya sido comprador de buena fe, aunque ha-
rim, licet (7) ¡¡le callido consilio vendidenit; ne- ya comprado al que no era ducho, por más que
que enim dolus vendit.oz-js mibi noeebit. él hubiere vendido con ánimo de engallar; porque
no me perjudicará el dolo del vendedor.
§ 12.—In bac actione non oberit mihi, si sue- § 12.—En esta acción no me obstará si soy su-
ecasor sum, et dolo feci, qaum is, in culus locum cesor y obré con dolo, cuando hubiese comprado

(1) XXI., 541


(4) ex Kberalitate, acer4a,aente Rol.
() libro eeptimo, HaL (5) Ho2. VuLg.; In, naerta 71.
E códice 71. ¡a@
por Cf?o? otro frag,»nto. ed4jna vagarea co ,iøn cm (5) Véase la notaS de ¡ap4gsna anterior.
(7) En lugar de Iicet, «t Mal.

484 DIG8TO.—LIBRO VI: TITULO II

ouceessi, bona Me emisset; nec proderit, si dolo de buena fe aquel en cuyo lugar sucedí; y no me
careo, quum emtor, cui succossi, dolo fecisset. aprovechará, si estoy exento de dolo, cuando el
comprador áquien sucedi hubiese obrado con dolo.
§ 13.—Sed enim si servus rneus emit, dohis cine § 13.—Pero, á la verdad, si el comprador fué
cnt spectandiis, non mene; vol contra. un esclavo mío, se ha de atender á su dolo, no al
mío; O al contrario.
§ 14.—Fubliciana tempus emtionis oontinet; el § 14.—La acción Publiciana comprende e] tiem-
ideo neque quod auto emtionem, neque quod post- po de la coxnpra;y por esto le parece éPompouio,
ea dolo malo factum est, in hac actione deduci que ni lo que antes de la compra, ni lo que des-
Pomponio iridetnr. pués sehizo con dolo malo se deduce en esta acción.
§ 15.—Bonam aiitem Mcm solius emtoris con- § 15.—Pero comprende la buena fc do sólo el
tinet. comprador.
§ 16.—Ut igitiir Publiciana comp etat, hace (1) § 16.—As!,pues, para que compete. la acción
debent condurrere, ut el bona fide quis emenit, el Publiclana, deben concurrir estas circunstancias,
ci res cinta so nomine sil tradita. Oeterum ante que alguien haya comprado de buena fe, y que
traditionem, quamvis bonae fldei quis eintor sit, por tal titulo le haya sido entregada la cosa com-
oxpeniri Publiciana non poterit, prada. Por lo demás, antes de la tradición, aun-
que alguien sea comprador de buena fe, no podrá
ejercitar la acción Publiciana,
§ 17.—Iulianus libro septimo Digestorum cori- § 17.—Escribe Juliano en cI libro séptimo del
psit, traditioncm re¡ emtao oportere bona fide fie- Digesto, que debe hacerse de buena fe la tradi-
Ti; ideoque si sciens alienani possessioncrn appre- ción de la cosa comprada; y que por tanto, si sa-
hendit, Publiciana ciii» expediri (2) non posse, biendo uno que era ajena tomó la posesión, no
quia usucapere non poterit. Ker, quisquam pu- puede él ejercitar la acción Publiciana, porque
tet, hoc nos existimare, sufficere initio traditio- no podrá usucapir. Y no juzgue nadie que esti-
nis ignoraese rem alienam, uIt quis possit Publi- mamos esto, que basta que al principio de la tra-
ciana experiri, sed oportere et tune bona fide cm- dición haya ignorado que la cosa era ajena, para
torem osee. que pueda uno ejercitar la acción Publiciana, sino
que corresponde que también entonces sea com-
prador de buena fe.
S. [9.] GAIuS libro VIL ad Ediotuni provin- 8. [9.] GATO; Comentarios al Edicto provincia!,
ciaie.--De pretio vero soluto nihil exprimitur; un- libro VIL—Mas nada se expresa respecto a precio
de potest coniectura cap¡, quasi ncc senteutia pagado; por lo que se puede conjeturar, como que
Praetoris ea sit, nl requiratur, un solutuiu sil no sea la mente del Pretor que se investigue si
pretium. se haya pagado el precio. -
9. [10.] ULPL&Nus libro XVI. ad Edictum.— 9. [10.] ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro
Sive autem cmtori res tradita ccl, sivc heredi XVI.—Pero compete la acción Publiciana, ora se
cmtoris, Publiciana competit actio, haya entregado la cosa al comprador, ora al he-
rdcro del comprador.
§ 1.—Si quia rem apud se dopositam, vel sibi § 1.—Si alguno hubiere comprado la cosa depo-
eommodatam emerit, vol pignori sibi datam, pro sitada en su poder, 6 á. él arrendada, 6 á él dada
tradita cnt aceipienda, si post emtioncm aptid en prenda, se habrá de considerar como entrega-
eum reinansjt. da, si después dala compra permaneció en su poder.
§ 2.— Sed etsi praecessit traditio ciutionci», § 2..—Pero aunque la tradición haya precedido
idem cnt dicendam. á la compra, se deberá decir lo mismo.
§ 3,—Item si bereditatem emero, el traditam § 3.—Igualmente, si yo hubiere comprado una
mihi rem bereditaniam petere velim, Neratius ce- herencia, y quisiera reclamar los bienes de la he-
se scnib!t Publieianam. rencia que se me entregó, escribe Merado que
hay la acción Publiciajia.
§ 4.—Si duobus quis separatim vendidonit bona § 4.—Si alguien hubiere vendido por separado
fide emcntibus, videamne, quis magis Publiciana una cosa á dos que la comprasen de buena fe,
uti possit, utrum is, cuipriori res tradita est, un veamos quién pueda usar preferentemente de la
is, qui tautum emit. Et lulianus libro septimo Di- acción Publiciana, si aquel á quien primero fué
gestorum seripsit: nl, si quidem ab codcm non (3) entregada la cosa, ó el que tan sólo la compró. Y
domino cinorint, potior sil, ciii priori res tradita escribe Juliano en el libro séptimo del Digesto:
ccl; quodsi a diversis non dominio, melior causa que si verdaderamente hubieren comprado á
sit poscidentis, quam petentis; quae sententia mismo, que no era dueño, sea prefóriclo aquel á
vera ccl, quien primero se entregó la cosa; pero que si á
diversos, que no eran dueños, sea mejor la condi-
ción del que posee, que la del que pide; cuya opi-
nión es verdadera. -
§ 5.—Hace actio in his, quac usucapi non pos- § 5.—Esta acción no tiene lugar respecto de las
sunt, puta furtivis, vol in servo fugitivo locuin cosas que no pueden usueapirse, por ejemplo, las
non habet. hurtadas, ni respecto de un esclavo fugitivo.
§ 6.—Si ser-vus bereditarius ante aditam here- § 6.—Si un esclavo de la herencia hubiere com-
ditatem aliquam rem emerit, et traditam sibi pos- prado alguna cosa antes de adida la herencia, y

(1) tantum, frierta h V'ulg.


(5) Así el teo, am duda por erraia, debtu1oe Lesr expe-
rlrL-2 ds T. (e) non, MaatUdo con postsrordad ea ei códice 71., Dr.

DIGBSTO.—LIBRO VI TÍTULO Ii 485

ses sionem ainiserit, recte beres Pubflciana uti- hubiere perdido la posesión que se le entregó, de-
u
!Ir,
quasi Ipse possedisset. Municipes quoque, bidamente usa de la acción Publiciana el herede-
quorufli servo res tradita est, !n eadem erun ro, cual si él mismo hubiese poseido. En la misma
0o11&1tione, condición estarán también los municipios, á cuyo
esclavo fué entregada la cosa,

10. [11.] R&ULUS libro XIX. (1) ad Ed4ctum.-.-..- 10. 111.1 PAULO; Comentarios al Edicto, ibro
5iv0 peculia'ri nomine servus emerit, siro non. XIX..—tanto si el esclavo hubiere comprado á. ti-
tulo del peculio, como si no.

11.í12i ULPIAIUS libro XVI. ad Eicurn.—.- 11. [12] ULPiANO; Comentarios: al Edicto, li-
Si ego eini, et mea voluntate ah res sit tradita, bro XVI.—Si yo compré, y por mi voluntad fué
Imperator Severus rescripsit, PubUeiauam i111 (2) la cosa entregada á otro, resolvió por Rescripto
dand&n'. el Emperador Severo, que se ha de dar A aquél la
acción Publiciana.
§ 1.—Si de usufructu agatur tradito, Publicia- § 1.—Si se litigara sobre el usufructo entrega-
na datar; itemqne servitutibus urbauorum prae- do, so da la acción Publiciana; y también si sobre
diorum per traditiouem constitutis, vel per pa- servidumbres de predios urbanos constituidas por
tjentiam, forte si per domum quis suam passus tradición, 6 por tolerancia, por ejemplo, si alguno
est aquaeductum transduci; ítem rustkorum, nam toleró que por su casa se hiciera pasar un acue-
et hie traditionem et patientiam tuendam constst. ducto; y asimismo si sobre las de rústicos, porque
es sabido que también en este caso se han de de-
fender la tradición y la tolerancia.
§ 2.—Partus aueillae furtivae, qui apud honae § 2.—El parto de una esclava hurtada, que fué
fidel emtOram coneeptus cst, por hane actionem concebido en poder de un comprador do buena
petendUs est, otianisi ab eo, qui emit, possossus fe, ha de ser reclamado por esta acción, aunque
non osi; sed heres furis hane actionem non habet, no fu¿ poseido por el que la compró; pero el bere
quia vitiorum dofuneti successor est. dero del ladrón no tiene esta acción, porque es
sucesor de los vicios del difunto.
§ B,—Iuterdum tamen, hect furtiva niater dis- § 3.—Aveces, sin embargo, aunque la madre
tracta non sit, sed donata ignoranti mihi, et apud hurtada no haya sido vendida, sino donada á. ml
me eonccperit et pepererit, eompetit mibi iii que lo ignoro, y en mi poder hubiere concebido y
partu Publiciana, ut Inlianus ai.t, si modo co parido, inc compete sobre el parto la acción Pu-
tempore, quo cxperiar, furtivam matrem iguorom. bhiciana, como dice Juliano, si es que al tiempo
en que la ejercitare ignore yo que la madre era
hurtada.
§ 4.—Idem Inlianus gcneraJ.iter dicit1 ex qua § 4.—Dice ci mismo Juliano en términos gene-
causa matrem ususapere possem, si furtiva non ralas, que por cualquier causa que yo pueda usu
esset, ex ea causa partum me usucapere, si fur- capir la madre, si no fuese hurtada, por la misma
tivam esse matrem ignorabam. Ex oninibus igi- causa puedo usucapir el parto, si ignoraba que la
tui' casibus Publieianam habebo. madre era hurtada. AB¡, pues, en todos los casos
tendré la acción Publiciaaia.
§ 5.—Hom est, et si ex partu partus est, etsi § 5.—Lo mismo es también si del parto hay otro
non natus, sed post raortem matris exseeto ven- parto, aunque no haya nacido, sino que después
tre oms extractus est, ut et Ponipontus libro qua- de ha muerte de la madre haya sido extraído abier-
dragesimo (3) seripsit. to el claustro materno, según escribió también
Poniponio en el libro cuadragésimo.
§ 6.—Idem alt, aedibus enitis, si fucrint cliru- § 6.—Dice el mismo, que si compradas unas ca-
tse, ca, quae aedifleio aceesserunt, huinsmodi sas se hubieron arruinado, se han de reclamar por
actiono petenda. esta acción las cosas que se unieron al edificio. -
§ 'L—Quod tamen per ahluvioiiem fundo ateas- 7.—Mas lo que por aluvión se agregó A un
sit, simule fit el, eni aeeedit; et ideo si ipse fundus fundo se hace semejante ó aquello A que se agre-
PubUciana peti non potest, non hoe petetur, si ga; y por esto, si el mismo fundo no puede ser re-
auteni potest, et ad partem (4), quae per alluvio- clamado por la acción Pubhiciana, no se reclama-
nem accessit; et ita Pomponius seribit. rá lo otro, y si se puede, se reclamará también
hasta laparte que por aluvión Be agregó; y as! lo
escribe Pomponio.
§ 8.—Idcin adiieit, et si statuse emtae partes § .—El mismo añade, que también aprovecha
reeisae petantur, similem actioneni profleore. la misma acción, si se reclamaran las partes arran-
cadas de una estatua comprada.
§ 9.—Idem seribit, si aream emero, et insulam § 9.—Escribe el mismo, que si yo hubiere com-
in ea aedifleavcro, recto me Pubhiciana usurum. prado un solar, y edificado en él una casa, con ra-
zón usaré de la acción Publiciana.
§ 10.—Item inquit: si insulam cm¡, el ad § 10.—También dice: si compré una casa, y que-
ea pervenit, aeque pelero uti Publiciana. dó reducida al solar, igualmente podré usar de la
acción Publiciann..
12. 18.1 PAULUS libro XIX. (5) ad Edicti,n. 12. [lS.} PAULO; Comentarios al Edicto, libro

(1) XXI,, fla.


(!) iii, omUltt Bar. (4) et
(5) Digoswrnm, nacrt. ¿a va9. (5) X%I,Ha2.
Tomo 1-62

486 DIGESTO.—LIBRO VI: TITULO II

—Quum spousus sponsae sorvum donasset, eum- XIX.—Cuando un esposo hitbicse donado un es-
que in dote.m accepisset ante usucapiouem, ro- clavo á su esposa, y lo hubiera recibido en dote
scriptum ast a Divo Pio, divortio facto restituen- antes de la usucapión, se resolvió por Rescripto
dum esse servum; nam vauisse donationem Inter por el Divino Pie, que verificado el divorcio, se
sponsurn et sponsam. Dabitur ergo et possidenti ha do restituir el esclavos porque fué válida la
exceptio, et amissa posseasione Publiciana, sFve donación entre el esposo y la esposa. Se dará, por
extraneus, sive donator possideat. consiguiente, excepción también al poseedor, y,
perdida la posesión, la acción Publiciana, ya Po-
sea un extraño, ya el donador.
§ 1.—ls, cui ex Trebc]liano hereditas restitu- § 1.—Aquel á quien so restituyó la herencia Cli
ta est, etiainsi non fuerit naetus possessionem, virtud del senadoconsulto Trebeliano, aunque no
uti potest Pu.bliciana. haya alcanzado la posesión, puede usar de la ac-
ción Publiciana.
§ 2,—In vectigalibus et in aliis pracdiis, quae § 2.—Respecto de los tributarios y de otros pre-
usucapi non possunt, Publiciana competit, si for- dios, que no pueden asucapirse, compete la acción
te bona fide mihi tradita sunt (1). Publiciana, si acaso se me entregaron de buena fe.
§ 3.—Idem est, et si superflciariam insulam a § 8.—Lo mismo es también si de buena fe hu-
non domino (2) bona Mc emero. biere yo comprado una casa superficiaria á quien
no era dueño.
§ 4.—Si res talis sit, ut eam Lex aut Constitu- § 4.--.Si la cosa fuera tal, que una Ley 6 una
tio alienan prohibeat, co casu Publíciana non Constitución prohiba que sea enagenada, en este
eompetit, quia bis casibus neminem Praetor tite- caso no compete la acción Publiciana, porque en
tur, no contra legos faciat. tales casos el Pretor no ampara á nadie, para no
contravenir á las leyes.
§ 5.—Publiciana actione etiam do infante ser- § 5.—Podemos usar de la acción Pubhiciana
vo nondum annicalo uti possumus. también respecto al niño esclavo que aun no ha
cumplido un año.
§ 6.—Si pro parte quis rena petera (3) vult, Pu- § 6.—Si alguno quiere pedir parte de una cosa,
bliciana actione uti potest. puede usar de la acción Publiciana.
§ 7.—Sed etiam la, qui momento possedit, re- § 1.—Pero también el que estuvo en posesión
cte bac actione experiretur. porunmomento, ejercitará legalmente esta acción.

13.[14.1 GAIUS libro VII. ad Edictum provin- 18.[14.] Comentarios al Edicto provin-
ciale.—Quaecunque snnt uustae causae acquiren- GAYO; hubiéremos perdido las cosas
cial, libro VIf.—Si
darum rerum, si ex bis causis nacti res amiseri- que obtuvimos por cualquiera de las justas causas
mus, dabitur nolbis earum rerum persequonda- que hay de adquirir las cosas, se nos dará esta ac-
ruin gratia hace actio. ción para perseguir talas cosas.
§ 1..—Interdum quibusdam nec ex instis poases- § 1.—A veces ni aun poi-justas posesiones com-
sionibus competit Publicianum iudicuim; namqu.e pete á algunos la acción Publiciana; porque las
pignoraticiae et rrecaniae possessioxles iustae posesiones por causa de prenda y de precario son
sunt, sed ex bis non solet competere tale iudi- justas, pero por ellas no suele competer tal. acción;
eium; ¡ha scilieet ratione, quia noque creditor, A saber, por asta razón, porque ni el acreedor, ni
neque la, qui precario rogavit, eo animo nauci- eh que demandé en precario adquiere la posesión
seitur possessionem itt ereclat se dominum case, con tal propósito, que crea que él es dueño.
§ 2.—Qui a pupilici enilt, probare debet, tutora § 2.—El que compró al pupilo debe probar que
auctore lego non prohibente se emiase. Sed et si él compró con la autoridad del tutor no prohibién-
deceptus falso tutore auctore emenit, bona fide dolo la ley. Pero también si hubiere comprado en-
emisse videtur. gañado con la autoridad de un falso tutor, se en-
tienda que compró do buena fe.

14.115.1 UIPIAUS libro XVI. ecl Edictusn.— 14. 115.1 IJLI'IANO; Comentarios al Edicto, li-
Papinianus libro sexto Quacstiouum scnibit: si bro XVI.—Escribe Papiniano en el libro sexto de
quia prohIbui, vol denuntiavit, ex causa 'vondi- las Cuestiones: si alguno prohibió, ó denuncié que
tionis tradi rem, quae ipsius voluntate a procura- se entregase por causa de venta una cosa, que con
tore fucrat distracta, et la nihilo minus tradide- voluntad del mismo había sido vendida por su
nt, erntorem Luebitu.r Praetor, sive posaideat, si- procurador, y éste no obstante la hubiere entre-
ve petat ram. Sed quod indicio einti procurator gado, el Pretor amparará al comprador, era po-
emtori praestiterit, contrario iudieio maudati. SOs.) ora demande la cosa. Pero Lo que por la ac-
consequetur; potest enim fien, itt emtoni res au- ción de compra hubiere entregado el procurador
feratur ab co, qui venire mandavit, quia per al comprador, lo conseguirá por la acción contra-
ignorantiam non est usus exceptione, quam de- ria de mandato; porque puede suceder, que la co-
buit opponere, veluti: «si non auctor meus (4) ex aa sea quitada al comprador por el que mandó
vojuntate tus. vcnd.idit». que se vendiera, porque por ignorancia no usó de
la excepción que debió oponer, por ejemplo: «si
el que no era mi actor vendió por voluntad tuya».
15. (18.1 POMPONXuS Ubre III. (5) ad Sabinum. 15. [18.] PoMPoNIo; Comentarios 4 Sabino, Ii-

(1) Taiir.; Ost, PL ejpin r.


(2) Véase ca no t a 6 do ca pZina 482. (4) s 1 Muctor mSU6 non ex, Bek.
(2) ropetere, Ha.. Vuig. (5) IV., Hai.

DIGESTO,—LIBRO VH: TÍTULO 1 487

—Si ser'vUS ifl€11S, quam in fuga Bit, reni a non bro 111.—Si mi esclavo, hallándose fugitivo, com-
domino einat, Publicia.na mihi coinpetere debet, prase una cosa á quien no era dueño, debe com-
1i0t possesSionem rei traditae per patermo la acción Publiciana, aunque yo no haya
non obtenido por ó1 la posesión de la cosa entregada.

16. [17.] PÁPINIANI libro X. Quae8timurn (1) 16 L17.1 PAULO nota al libro X. de Zas Cues-
Favlu8 nota¿-- Excoptio iusti dorninii Publicia- tiones de 1 apiniano.—A la acción Publiciana se
nao obijCii st. ha de oponer la excepción del legitimo dominio.

17. [18.1 NIRATITJS


_pu Libro III. Mernbranarum, 17. [18.] NERACIO; Pergaminos, libro ¡II—La
bliciflna actio flOfl ideo comparata est, nl res acción Publiciana no fué establecida para que de
domino anferatur; eiUsqUC re¡ argumentuin est la cosa se despoje al propietario; y es prueba de
primo aoquitaS deinde exceptio: «si ea res pos- ello primeramente Ja equidad, y en segundo lu-
sesgoris non it», sed nl is, qui bona fide rnit, gar lit excepción, «si la cosa no fuera del posee-
possesSiOflemqUe eius ex ea causa nactus est, po- dor», sino para que tenga preferentemente la cosa
tius rem habeat. el que compró de buena fe y por esta causa obtu-
vo la posesión de aquella.
TIT. III TITULO III
Sr AGEfl VECTIOALIS, ID ]SST (2) EMPHYTEU- DE SI SE RECLAMARA UN CAMPO VEOTIGAL,
TICARIUS, PETitTUR ESTO ES, ENFITEUTICARIO
[Of. 0o8. IV. ¿.J [V8oM CÓL IV. 6C.]

1. PAULUS libro XXI. ad Edictum.—Agri dvi- 1. PAULO; Comentarios al Edicfo, Libro XII.--
tatum (3) alii vectigales vocantur, alli non. Ve- Los campos de las ciudades unos se llaman vecti-
etigales vOcaitur, qui in porpetutun locantur, 16 gales, y otros no. So llaman vectigales los que se
COL bac lege, ut tamdiu pro his vectigal penda- arriendan á perpetuidad, esto es, con esta condi-
tiir, quamdiu noque ipsis, qui eonduxerint, no- ción, de que mientras por ellos se pague la pen-
que his, qui fu Iocum eorum snccsserunt, anrer- sión, no sea licito quitárselos ni á los mismos que
rl cos lieeat. Non veotigales suiit, qui ita colendi los hubieren tomado en arrendamiento, ni á los
dantur, ut privatim (4) agros nostros co1ndos que sucedieron en el lugar de éstos. No son veeti-
daro solenius. galas los que para ser cultivados se dan de la
misma manera que solemos dar privadamente
nuestros campos para que se cultiven.
§ 1.—Qui in perpetuum funduni. fruendum con- § 1.—A los que áperpetuidad tomaron en arrien-
duxerunt a mirnlcipibus, quam-vis non effíciantur do de los municipios un fundo para difrutarlo,
domini, tarnen placuit conipetere lis in ram actio- aunque no se hagan dueños, no obstante, pareció
nem adversus quemvis possessorem; sed et ad- bien que les compota Ja acción real contra cual-
versus ipsos municipes, quier poseedor; pero también contra los mismos
municipios,
2. ULPIANUS Libro XVII. ad Sabinum (6).— 2. ULPIANO; Comentarios Li &2biflO, libro VII.
¡tu tamen, si vectigal solvant. —con tal, empero, que paguen la pensión.
8. PATJLUS Libro XXI. ad Edictum.—Jclem ost, 8. PAULO; Comentarios al Edicto, libro XXI.—
el si ad tempus habnerint conductuin, neo templis Lo mismo ea también si lo hubieren tomado en
conductionis finitum sit. arrendamiento por cierto tiempo, y no hubiera
finido el tiempo del arriendo.

LIBER SEPTIMUS LIBRO SÉPTIMO


TIT. 1 TÍTULO 1
DE USUPRUCTU ET QUJSMADMODUM QUIS DEL USUFRUCTO Y DE CÓMO DEBE UNO USAR
IJTATUR FRUATUE Y DISFRUTAR
[Of. Uo8. III. 88.1 (Vas8 068. III. 88.)
1. PAULUS libro III. (6) ad ViteUium.• - Usus- 1. PAULO; Comentarios á Vitelio, Libro 111.—El
fruetu t ms alienis rebus utendi fruendi sal- usufructo es el derecho de usar y disfrutar de co-
va rerum substantia. sas ajenas, quedando salva la naturaleza de las
cosas.
(1) Libro X. Quaestio,ium Papinlani, Hai.
(2) vz., en lugsr d8 11) SBT), fiat. Vtg.
(3) solunidum luijan, sentsnUain inserta l a Vi'lt'. (5) XVI ad Edktum1 Ht.
(4) pHvatj, Ha¿.; privatis, 'ulg 6) XL, Hal.

488 DIGESTO.—LIBRO vn: TITULO 1

2. CnLous li bro XVIII. Digesorum.--st enim 2. CELSO; Digesto, Libro XVIIL.—Es en reali-
ususfructus ius in corpore, que sublato et ipsurn dad el usufructo un derecho sobre cosa corpórea,
tolli necesso est. suprimida la cual, es necesario que so extinga
también el usufructo.

8. QAlus libro II. Irurn quotidianarwm vel 8. GAYO; Diario, Libro 11,—Puede constituirse
Aureoruia.—Omniuni praecliorum inre legati pot- el usufructo do la universalidad de los predios
est constitui uusfructus, ut heres iubeatur dare por derecho de legado, mandando al heredero
alicui usuinfructurn. Daro autem intelligitur, si que dé á alguno el usufructo. Y se entiende que
induxerit in fundan' Iegatarium, eumve patiatur lo da, si hubiere llevado al legatario al fundo, 4
uti frui. Et sine testamento auten' si quis vellt consintiera que de él use y disfrute. Y aun si qui-
usuinfruetum constituere, pactionibus et stipula- siera alguno constituir sin testamento un usu-
tionibus id efficere potest. fructo, puede hacerlo por pactos y estipulaciones.
§ 1..—Oonsistit autem ususfructus non tanturn § 1.—Pero consiste el usufructo no tan sólo so-
in fundo et acdibus, veruin etiam in servis et iii- bro un fundo y casas, sino también sobre escla-
jijentis ceterisque rebus. vos, caballerías, y las demás cosas.
§ 2—Ne tainen in universum mutiles essent § —Mas para que las propiedades no fuesen
proprietates sempor absoedente uufructu, p1a completamente inútiles estando siempre separado
cuit certis modis oxtingui usiunfructum, et (ad) de ellas el usufructo, pareció bien que de ciertas
pioprietateni reverti. maneras se extinguiera el usufructo, y revertiese
á la propiedad.
§ S.—Quibus autem modis ususfruetus et con- § 3.—Pero de los mismos modos que se estable-
sistit, et linitur, iisdein modis etiani nudus usus ce y se extingue el usufructo, suele también cons-
solet et constitui, et finiri. tituirse y extinguirse el mero uso.
4. PAULUS libro II. ad .Edictum.— Ususfru- 4. PAULO; Conentari0 al Edicto, libro 11.—El
etus in multis casibiis pars d.ominii est, et cxt.at, usufructo es en muchos casos parte del dominio,
quod vel praesens, vel ex die dan potest. y es sabido que puede darse 6 de presente, 6 des-
de cierto din.
5. Priwxus Libro VII. (1) Quaestionum.— 5. Prnxo; Cuestiones, libro VIL—El usu-
Ususfructus et ab initio pro parte indivisa vel fructo puede constituirse también desde unprin-
divisa constitui, et legitimo tempore siniiliter cipio .por parte indivisa 6 dividida, y perderse
amitti, eademque ratione por legem Faleidiarn igualmente por el tiempo legal, y por la misma
minni potest. Reo quoque promittendi defunto razón disminuirse por la ley Faleidia. También
tu partes hereditarias ususfructus obligatio divi- se divido la obligación del usufructo en porciones
ditur, et si ex eommn.ni praedio debeatur, uno ex hereditarias, fallecido el que lo prometió, y si se
sociis defendente pro parte defendentis fiet resti- debiera por razón de un predio común, oponién-
tutio. dose uno de los socios, la restitución se hará con
arreglo á la parte del opositor.
6. GAIuS libro VII. ad .Edictumprovincic2e.— 6. GAYO; Comentarios al Edicto provincial, li-
Ususfructiis pin.ribus modis constituitur, ut ecco, bro VIL—Constitüyese el usufructo do muchos
si legatus fucrit. Sed et proprietas dedueLo usu- modos, como, por ejemplo, si se hubiere legado.
fruetu legari potest, ut apud herodem maneat Pero puede legarse también la propiedad dedúci.-
ususfructu. do el usufructo, para que el usufructo quede al
heredero.
§ 1.—Constituitur adhuc (2) ususfructus et in 1.—También se constituye el usufructo en el
indicio familiac creiseundae, et communi divi- juicio de partición de herencia, y en el de división
dundo, si iudex alii proprietatcm adiudicaverit, de cosa común, si el juez adjudicare á uno la pro-
alii usuinfructum. piedad,y t otro el usufructo.
§ 2.—Acquiritur autem nobis ususfructus non § 2.—Mas se adquiere para nosotros el usufruc-
soluni por nosmetipsos, sed otiam por cas quoque to no sólo por nosotros mismos, sino también por
personas, quas inri uostro subiectas habonius. medio de aquellas personas que tenemos someti-
das t nuestra potestad.
§ 3.—Nihil autem vetat, servo meo herede in- § a.—Pero nada veda que Instituido heredero
stituto legan proprietatem deducto usu.fruetu. mi esclavo, se legue la propiedad deducido el
usufructo.

7. ULPIANUS libro XVII. (3) ad Sabinum.. - 7. Ui.r'ino; Comentarios d Sabino, libro XVII.
TJsufruetu legato omnis fructus reí ad fruetua- —Legado el usufructo, todo fruto de la cosa por-
rium pertinet Et ant rol soli, aut re¡ mobilis tenOce al usufructuario. Y se lega el usufructo ¿
ususfructus legatur. de bienes ralees, ó de cosa mueble.
§ L—Rci sol¡, utputa aediiuu usufructu lega- § 1.—De los bienes ralees, por ejemplo, habién-
to, quicunque reditus est; ad nsufructuaniurn dose legado el usufructo de casas, cualquiera que
perti.net, quaeque obventiones sunt ex aedificiis, sea el rédito, pertenece al usufructuario, así como
ox areis et ceteris, quaccunque acdium sunt. Un- cualesquiera utilidades que provienen de los edi-
de etiam mitti eum la possessionem vicinarum ficios, de los solares, y de las demás cosas, que

(1) VI H.
(2) d (8) VII., Ha,

DIGESTO.—LIBRO vii: TITULO 1 489

aedium causa damni infeti plaeuit, et tare d.o- son de las casas. Por lo que pareció bien) que tam-
jiii possessurnm cas sedes, si perseveretur non bién fuese puesto aquél en posesión de las casas
0averi neo quidquaw amitiere finito asufructu. vecinas por causa de dalle inminente, y que haya
kIac ratione Labeo seribit, neo aediñeium licore de poseer tales casas por derecho de dominio, si
domino te invito altius tollere, SIOUL ncc areae se perseverara en no darse caución, y que no per-
uufrUCtfl legato potest in area aedíficinm poni; diera nada aun finido el usufructo. Por esta razón
qUam gententiam puto veram. escribe Labeon, que no es licito al dueño levan-
tar más alto el edificio contra tu voluntad, así co-
mo, legado el usufructo de un solar, tampoco pue-
de levantarse en el solar un edificio; cuya opinión
estimo verdadera.
§ 2.__Quoniam igitiir omnis fructus re¡ ad eum § 2.—Y puesto que todo fruto de la cosa le per-
pertinet, reficere que que eum aedos per arbitruin tenece, escribe Celso que también se le obIia por
cogi Celsus seribit (1). [8.1 Celsus libro octavo medio de árbitro á reparar las casas. [8S Dice
decimo Digestoruin; hactenus tanien, ut sarta Celso en el libro décimo octavo del Digesto: pero
tecta habeat; Si qua ta.meii vetustate corruissent, sólo para que tenga reparadas las casas; mas
ncutrum cogi reficore; sed si heres refecerit, pas- si se hubiesen arruinado por viejas, ninguno
yun fruetuarium uti. Unde Ocisus de modo do los das es obligado á reedificarlas; pero si
sarta tecta habendi quaerit, si quac vetustate el heredero las reedificare, habrá de soportar que
eorruerunt, reficere non cogitur; niodica igitur el usufructuario use de ellas. Por lo que, pregun-
refectio ad eum pertille&t 72,
qnoniam et alia ta Celso de qué modo se han de tener reparadas
otiera agnoseit usufructu legato, utputa atipen- las casas, si las que se arruinaron por viejas no
diuni, vel tributum, vol salariu.m (3), vol alimen- está obligado b. recdiearlas; incúmbale, pues,
ta ab ea re (4) relicta; et ita Marcellus libro ter- una moderada reparación, porque sufraga tam-
tio declino (5) seribit. bién otras cargas, legado el usufructo, por ejem-
plo, el estipendio, ó el tributo, ó el salarie, ó los
alimentos dejados sobre aquella cosa; y así lo es-
cribe Marcelo en el libro décimo tercero.
§ 3.—Cassius quoque seribit libro octavo Iuris § 3.—También escribe Cassio en el libro octavo
cjvilis, fruetuarhim por arbitrum .00gi reficere, del Derecho Civil, que el usufructuario es obliga-
quoinadniodum asaerere cogitar arbores; et Ari- do por medio de árbitro á hacer reparaciones, as!
ato, notat, hace vera case. Neratius autern libro como está obligado A replantar los árboles; y ob-
quarto (6) Msmbrauarum alt, non poase fruetu.a- serva Aniston, que esto es verdad. Mas dice Ne-
rium prohiben, que mirnis reficiat, quia neo ara- racio en el libro cuarto do los Pergaminos, que
re prohiberi potest, ant colore; neo solum neces- no se le puede prohibir al usufructuario que haga
sanas refcctones facturum, sed etiam voluptatis reparaciones, porque.tauipoco se le puedo prohi-
causa, iit tectoria, et pavimenta, et simula faøc- bir que are, 4 cultive; y que no sólo ha de hacer
re, noque autem ampliare, neo utile (7) detrahere las reparaciones necesarias, sino también las mo-
poase, tivadas por el adorno, como los estucados, ylos pa-
vimentos, y hacer otras cosas semejantes, pero que
no puede ni hacer ampliaciones, ni quitar lo útil,
8. [9.] Inw libro XL. ad &Zieturn.—quamvis S. [9.] sr.. tso; Comentarios al Edicto, libro
melius repositiirus alt; quac sententia vera ost. XL.—aun que lo haya de reponen mejor; cuya opi-
nión es verdadera.

9. [10.1 Inaa libro XVII. (8) ad &zbinwn.— 9. [10.] EL mismo; Comentarios á &ibino, Libro
Item, si fundi ususfructus sit legatus, quidquid XVII—Asimismo, sise hubiese legado el usufruc-
la fundo nascitur, quidquid jade percipi potest, to de un fundo, todo lo que nace en el fundo, todo
ipsius fructus (9) est, sic tamen, ut beni vi.ri en- lo que de él puede percibirse, es fruto del mismo,
bitratu fruatur. Nam et Celsus libro octavo deel- con tal que, sin embargo, usufructúe A arbitrio
mo (10) Digestorum senibit, cogi eum poase recto de buen varón. Porque también Celso escribe al
coler. libro décimo octavo del Digesto, que se le puede
obligar A que cultive bien.
§ 1.—Et si apes(11)in co fundo sint,earum que- § 1.—Y si en el fundo hubiese abejas, también
que ususfruetus ad eum pertinet. le pertenece el usufructo do ellas.
§ 2.—Sed si lapidicinas habeat, etlapitlem cao- § 2.—Pero si tuviese canteras, y quisiera arran-
dore velit, vel cretifodinas habeat, ve¡ arenas, car piedras, 6 tuviese gredales, ó arenales, dice
omnibus Ms usurum Sabinas alt, quasi bonuui Sabino que ha de usar de todas estas cosas, como
patremfamiiias; quam sententinm puto veram. buen padre do familia; cuya opinión juzgo ver-
dadera.
§ 3.—Sed si haee(12)inetalla post usumfructurn § 3.—Pero si estos minerales hubiesen sido en-
legatum sint inventa, quum totius agni relinqua- contrados después de legado el usufructo, cuando
tun ususfraetus, non partiurn, continoantur legato. se deje el usufructo de todo el campo, no de pal-
tos, compréndanse en el legado.
cion(1)
es
Oalsus scribt omtGla8 HaZ.; j aquí CO,TieflZafl la edi-
vul.ga-es otro /ragrnøno.
() pertlnet, al inárgen interior det códice M. (1) mutile, Hai.
(5)solarium, fiel. (8) Xviii,, Bel.
(1.) re omiteie FL eeyt O
i-eciintr correzós, Dr.; ab co (9) fruetuarii Bat.
rehicta, il'aZ. Vv2q. (10) XVI., vs4.
(1) XI V., Vid (11) 1aidee–eorum, la Vdg, contra las Basil.
(5) tertio, Hal. (15) sed et el znet.alLa, er a$emente Hol, l4dg.

490 DIGESTO.—LIBRO vii:. TITULO 1

§ 4.—Huic 'vicinus tractatis cst, qui solet in § 4.—Semejante á este es el tratado que suele
oo quod aceessit, tractari; et p1aeuit alluvionis consagrarse á lo que se agregó por accesión; y
quoque usumfructum ad fructuarhun pertinere. pareció bien, que también el usufructo del aluvión
Sed si insula iuxta fundum iii flumine nata Sit, pertenezca al usufructuario. Pero si hubiera sur-
sius usurnfruetum ad fructuarium non pertinoro gido en el rIo una isla junto al fundo, escribe Pe-
Pegasus seribit, Hect proprictati aecedat; cose gaso, que su usufructo no pertenece al usufruc-
euim veluti proprium fandum, cuias ususfruetus tuario, aunque, sea accesión de la propiedad, por-
ad tø non pertineat. Quae sententia non est sine que es como un fundo propio, cuyo usufructo no
ratione nam ubi latitet incremcutum, et ususfra- te corresponde. Cuya opinión no carece de funda-
etus augetur, ubi autem apparet separatum, fru- mento; porque donde el incremento se halle ocul-
ctuario non accedit. to, se aumenta también el usufructo, pero donde
aparece separado, no acrece para el usufructuario.
§ 5.—Aueupiorum quoque et 'vonationum redi- § 5.—Dice Cassio en el libro octavo del Derecho
tuni Cassius ait libro octavo luris eivilig ad fra- Civil, que el producto de la cetrería y de la caza
ctuarium pertinere; ergo et piscationum. de cuadrúpedos pertenece al usufructuario; y con-
siguientemente el de la pesca.
§ 6.—Seminarii autein fructum puto ad fruetua- § .—Mas el fruto de un semillero opino que
rium pertincre, ita Lamen, u.t et vendere ei, et pertenece al usufructuario, pero de suerte que lo
semiiiare liceat; debet turnen consereudi agri cau- sea licito vender, y plantar; mas debe siempre re-
sa seminariurn paratuni semper renovare, qilasi novar el semillero preparado para plantar los cam-
instrumentum agri, uL finito usufructu, domino pos, como instrumento del campo, para que sea
restituatur. restituido al dueño, finido el usufructo.
§ 7.— Instrumeuti autem fructum habere de- § 7.—Mas debe tener el disfrute de los instru-
bet, vendendS tamen facultateni non habet (1). mentos, pero no tiene la facultad de venderlos.
Nam etsi fundi ususfruetus fucrit legatus, et sit Porque aun cuando se hubiere legado ci usufruc-
ager, unde palo in fundum, cuius ususfructus le- to de un fundo, y haya un campo de donde el padre
gatos est, solebat paterfamilias uti, vel saltee, de familia sola utilizar estacas, sanees, A cañas
ve] arundine, puto fruetuarium hactenus uti pos- para el fundo cuyo usufructo se legó, opino que
so, nc ex eo vendat, nisi forte salieti ci (2), vol el usufructuario puede usar de Al, pero de suerte
silvae palaris, vel ariuidineti ususfruetixs siL le- que nada do él venda, á no ser que se le haya le-
gatus; tunc nini et vendere potest. Nam et Tre gado el usufructo del sauzal, del bosque madera-
batius scriblt, silvam eaeduam et arundinetum ble, 6 del cañaveral; porque entonces también
possc fructuarium caedere, sicut paterfamilias puede vender. Porque también Trebacio escribe,
cacdebat, et vendero, hect paterfamihias non so- que el usufructuario puede cortar el bosque
lebat vendere, sed ipse uti; ad modum enim rete- tallar y el cañaveral, según lo cortaba el padre
rendum cst, non ad qualitatcm utendi. de familia, y vender de él, aunque el padre de fa-
milia no solía vender, sino usar él mismo; pofque
se ha de atender al modo, no á la clase del uso.

10. 111. Pc»poiius libro V. ad Sabimen.— 10. [11.] PoMPouo; Comentarios d Sabino, li-
Ex silva caedua pedamenta et ramos ex arbore bro V. - Del bosque tallar deberá tomar el
usufructuarium sumturum; ex non eaedua in vi- usufructuario rodrigones y ramas de los árboles;
neam sumturum, dura no fundwn deterior cm del que no es tallar habrá de tomar para la 'viña,
faciaL. mientras no deteriore el fundo.

11. ¡12.] PÁULUS libro II. epitomaorum (8) 11. [12.] PAULO; Epitome del Digesto de 42 fe-
Álfeni Digestoi-uin.--Sed, si grandes arbores es- no, libro 11.—Pero silos árboles fuesen grandes,
sent, non posse cas caedere. no puede cortarlos.

12. [18.1 Ui4pius libro XVIL ad Sabinwm, 12. [13.] ULPIANO; Comentarios d Sabino, Libro
(4). - Arboribus evulsis v1 vi ventorum deietis XVII.—Dice Labeon, que el usufructuario puede
usque ad usum suum et villae posse usufructua- tomar de los arboles arrancados A derribados por
riuni ferre, Lbeo ait; nec materia eum pro li la fuerza de los vientos hasta para su uso y el de su
guo usurunt, si habeat, ixnde utatur ligue. Quam granja; y que no deberá usar de la madera para
sententiam puto veram; alio quia etsi totus agor sit leña, si tuviera de donde proveerse de lea. Cuya
hune casum passus, omnes arbores auferret fru- opinión juzgo verdadera; de otra suerte, aunque
etuarius; materiam tamen ipsum succidero, quan- todo el campo haya sufrido este accidente, el usu-
tum ad villae refectionem, putat posBe, quemad- fructuario utilizará todos los árboles; pero opina
mod'um ealcem, inquit, coquero, vel arenam fo- que puede el mismo cortar madera para la repa-
dere, ahiudve quid aedifieio neccssarium sumere. ración de su granja, así como cocer cal, dice, A
cavar arena, A tomar alguna Otra cosa necesaria
para el edificio.
§ 1.—Navis usufruetu hegato navigandum mit- § 1.—Legado el usufructo de una nave, opino
tendam puto, lieet naufragli periculum imrni- que ha de hacérsela navegar, aunque amenace
neat; navis eterzim ad boc paratur, ut naviget. peligro de naufragio; porque para esto se cons-
truye una nave, para que navegue.
§ 2.—Usufructuarius vel ipse frui ea re, vel § 2.—El usufructuario, A puede él mismo usu-

(1) fldaas eate §.,pero m muW4do,n ¿os Fragm. Va.tic. (3) aluCo JASV, HaZ.
9.70. (4) sil editum, HM arincipio de esto fragmento sej&
2) Mus, HM. con muchas k4gu%as e' los Fragm. Vate. . 'II.

DIGESTO.—LIBRO Vii: TITULO 1 491

ZLlii fruefldam concedere, vel locare, vol vendere fructuar la cosa, 6 concederla á otro para que la
poteSI nam et qui 1oct, utitur, et qui vendit, usufructúe, 6 arrendar, 6 vanderl porque asi usa
utitur. Sed et si alil precario eoneedat, vol donet, el que arrienda, como usa el que vende. Pero tam-
pilLo eum uti, atqile ideo retinen (1) usumfru- bién si lo concediera á otro en precario, ó lo dona-
etuin; et hoc Cassius et Pegasus respouderuut, et ra, opino que usa él, y que por lo mismo se retiene
I'ompo2liUS libro quinto ex Sabino probat. Non el usufructo; y esto respondieron Caselo y Pega-
solum autem si ego loeavero, retineo usumfru- so, y lo aprueba Pomponio en el libro quinto apo-
ctum, sd et Si alius negotium meum gerens lo- yándose en Sabino. Mas no sólo si yo lo hubiere
eaverit usumfruetum, luLianus libro trigesimo dado en arriendo, retengo el usufructo, sino que
quinto senipsit, tetincre me usumfructum. Quid también si siendo otro gestor de mis negocios hu-
Lamen, si non locavero, sed absente et ignorante biere dado en arriendo el usufructo, escribió Ju-
me negotium moum gerens utatur quis et frua- liano en el libro trigésimo quinto, que retengo di-
Njhulo minas retinco usumfruetum. Quod cho usufructo. Pero ¿qué se dirá, si yo no lo hu-
et pomponius libro quinto probat por hoc, quod biere dado en arriendo, sino que, en mi ausencia
negotiorum gestoruni actionm acquisivi. é ignorándolo yo, gestionando alguien mis nego-
cios usara y disfrutase? Que, no obstante, retengo
el usufructo. Lo que aprueba también Pomponio
en el libro quinto por esto, porque adquirl la ac-
ción de gestión de negocios.
§ &.—De iflo Pomponius, dubitat, si fugiti- § 3.—Duda Poniponio sobre esto, si el fugitivo,
yUs(),in quo meus ususfructus eststipuletur ah- cuyo usufructo es mío, estipulara algo sobre cosa
quid ex re inca, ve] por traditionein accipiat, an nila, ó lo recibiera por ti-adición, ¿retendré acaso
per hoc ipsum, quasi utar, retineam llBumfnu- el usufructo por esto mismo, cual si yo lo usura?
ctum? Magisque admittit, retin ere; nam, saepe, Y admite preferentemente, que lo retengo; por-
etiamsi praesdntibus servís non utamur, Lamen que con frecuencia, aunque no usemos de los es-
uswnfruetum retinernus, utputa aegrotante ser- clavos presentes, retenemos, sin embargo, el usu-
vo, vol infante, euiu-s operac nullae sunt, ve! de- fructo, por ejemplo, estando el esclavo enfermo,
fectae senectutis liornine; nam et si agrnm are- 6 en la infancia, cuyos servicios son nulos, 6 sien-
mus, licet tam sterilis Bit, ut nullus friictus un- do hombre de decrépita senectud; porque también
seatur, rotinernus usumfructum. lulianus tamen si arásemos un campo, aunque sea tan estéril que
libio tnigesimo quinto Digestorum senibit, etiam- no nazca fruto alguno, retenemos el usufructo.
i non stipuletur quid servias fugitivus, retinen Pero escribe Juliano en el libro trigésimo quinto
tanien usumfructum; nam qua ratione, inquit, del Digesto, que aunque el esclavo fugitivo no es-
retinetur a proprietario posecasio, etiamsi in fu- tipule cosa alguna, se retiene, sin embargo, el
ga servus siL, pan ratione etiam tsusfructus re- usufructo; porque por la misma razón, dice, que
tino tun so retiene por el propietario la posesión, aunque
el esclavo esté fugitivo, se retiene también ci
usufructo.
§ 4.—Idem traetat: quid si quis possessionem § 4.—Pregunta e[ mismo: ¿qué se dirá, si algu-
oms nactus sU, an quernadmodum a propnietanio no hubiera obtenido la posesión de él, acaso asi
possideri desinit, ita etiam ususfruetus amitta- como deja de poseerse por el propietario, así tam-
tur? Et primo (3) quidem alt, posse die¡ an-iitti bién se pierda el usufructo? Y, á la verdad, dice
unmfructum, sed lieet amittatur, taen dicen- primeramente que puede decirse que se pierde el
dum, quod intra constitu.tu.m tompus ex re fru- usufructo, pero que aunque se pierda, so ha do
ctuaril stipulatus ost, fructuario acquiri potest. afirmar, no obstante, que puede adquirirse para
Por quod colligi, posse die¡, nc quidein si possi- el usufructuario lo que dentro del tiempo estable-
dentar ab alio, arnitti usumfruetum, si modo mi- cido estipulé sobre cosa del usufructuario. Por lo
lii aliquid stipuletur, parvique referre, ab herede cual so colige que puede decirse, que ciertamente
possideatur, vel ab alio (4), cuí hereditas vendí- no se pierde el usufructo, si se poseyera por otro,
ta sU, ve! cuí proprietas legata si!, an a prado- con tal que estipule alguna cosa para mi, y que
no; sufficerc enim ad retinendum usumfiuctum, importa poco que se posea por el heredero, ó por
case &ffeeturn retinere volentis, et servum nonu otro, á quien haya sido vendida la herencia, ó le-
ne fruetuaril aliquid facore; quae sententia ha- gada la propiedad, ó por un poseedor de mala fe;
bet rationom. porque basta para que so retenga el usufructo,
que haya la voluntad del que quiere retenerlo, y
que el esclavo haga alguna cosa en nombre del
usufructuario; cuya opinión tiene fundamento.
§ 5.-14.] lulianus libro trigesimo quinto Di- § 5. 114.1—Examina Juliano en el libro trigési-
gostorum (5) tractat: si fur ileeerpserit ve) de- mo quinto del Digesto: si un ladrón arrancase 6
secueni! fruetus maturos pendentcs, ciii condictio- cortase los frutos maduros pendientes, ¿a quién
iie teucatur, domino fundi, an fructuario? Et pu- estará obligado por la condicción, al dueño del
tat, quouiam fructu non fiunt ftuetuarii, nisi ab fundo, ó al usufructuar¡ o?Y opina, que puesto que
co percipiantur, liet (6) ab alio (7) terra sepa- los frutos no se hacen del usufructuario, si por él
rentur (8), magia proprietanio con dictionem coin- no son percibidos, aunque por otro se separen de
peLero, fructuario av.tem furti actionom, quouiam la tierra, compete preferentemente al propietario
interfuit elus, fructus non case ablatos. Marcehhus la condiceión, y al usufructuario la acción de

(S) Digestorum, ornUelcs Ha.; i aqsi comknsnn ¿ni dico-


(1) rctj.nerc, FI egu, ci6ate corrección Br. ,zes vulgsre otro fragrnsnto.
(2) nondum ab aUquo possessus, nSerts bai. (5) si, (omiliendo lleet), Htil.
(1) Pomponius, Vulg. (7) alia, oniiteln ¿a. Vuig,
(4) eo PL e0n correccidn, B.
(8) Taur. aE mdrgen; s oparantur, en el Sexto.

49 DIGESTO.—LIBRO VII: TITULO 1

antein movetur eo, quod si postea fructus latos hurto, porque le interesó que no se hubiesen qui-
na.etus fuerit fructarius, fortassis fiaut eius; nani tado los frutos. Pero Marcelo se aparta do esto,
si fiunt, qua ratione boc evenit, nii oa ut inte- porque si después el usufructuario hubiere recu-
rini fiorent proprietarii? Mox apprehens: fructua perado estos frutos, acaso se harlan de él; pues si
ni cfñcientur, exenLplo rBi sub conditione lega- se hacen, ¿por qué razón sucede esto, sino porque
tac, quae interim heredis est, existente autem entre tanto se hartan del propietario? Después de
conditione ad legatarium transit; verum esL enim recogidos se harán del usufructuario, á la ma-
coudictionemcoinpetere propnietario. Quam ah- nera de una cosa legada bajo condición, la cual
teni in Ventlenti est dominiurn, ut ipse lulianus es interinamente del heredero, pero cumpliéndose
ait, in Íoetu, qui summittitur, et in co, quod ser la condición pasa al legatario; luego es verdad
virn fruetuarius per traditionern aeeepit nondum que la condieción compete al propietario. Mas
quidom pretio soluto, sed tarnem ab eo satisfacto, cuando está pendiente el dominio, corno dice el
dicendurn est, eondietionem pendere, magisque mismo Juliano, sobre el fruto que se halla bajo
in pendenti esse dominium. tierra, y sobre aquello que el esclavo usufructua-
rio recibió por entrega no habiendo sido aun pa-
gado ciertamente el precio, pero habiéndose dado
caución por él, se ha de decir que está pendiente
la condicción, y que más bien está pendiente el
dominio.
13. [15.] Ir»i ¿juro XVIII. ad Sabinurn.—Si 18. Í15.1 En MISMO; Comentarios d Sabino, li-
cuius rei ususfructus legatus cnt, dorninus potest bro XVIII.—Si se hubiere legado el usufructo de
in ca re satisdationem desiderare, ut offieio in- alguna cosa. puede el dueño pedir fianza sobre
dicis hoc fiat; nam sicuti debet fructuanius uti dicha cosa, para que por ministerio del juez se
fmi, ita et propnietatis dominus seenrus essc de- haga esto; porque así como el usufructuario debe
bet de propriotate. Hace autem ad oninern usurn- usufructuar, asi también el dueño de la propie-
fructum portinere lulianus libro trigesimo octa- dad debe estar asegurado respecto de la propio-
vo (1) Digestorum probat. [lo.] Si ususfructus le- ciad. Y prueba Juliano en el libro trigésimo octa-
gatus sit, non pnius dandain actionem usnfni- vo del Digesto que esto pertenece á todo usufruc-
etuario, quam satisdedenit, se boni viri arbitratu to. L16.1 Si se hubiese legado el usufructo, no se
usurum fruiturum; sed etsi plures sint, a quibus ha de dar acción al usufructuario antes que hu-
ususfniictus relictus est, singulis satisdari oportet. biere dado fianza de que habrá de usufructuar u.
arbitrio de buen varón; pero aunque sean muchos
aquellos á cuyo cargo se dejó el usufructo, debe
darse fianza á cada uno de ellos.
§ 1.—Quuui igitur de usufructu agitur, non so- § 1.—Asi pues, cuando se trata de un usufructo,
mm quod faetuni est, arbitratur, sed etiam in fu- so arbitra no solamente sobre lo que se ha hecho,
tnrum onemadmoduni uti fmi debet, sino también sobre el modo como debe usufruc-
tuar en lo futuro.
§ 2—De praeteritis autem damnis fructuarius § 2.—Pero tambien por la ley Aquilia, y por el
etiarn lego Aquilta tenetur, et interdicto Quod vi interdicto Quod vi ant dom. (lo que se hizo por
aut clam, tLt lulianus alt; nam fructuaniuni quo fuerza ó clandestinamente) está obligado el usu-
que tener¡ lis actionibus, neenon fu.rti, certuni fructuario por los daftos pasados, según dice Ju-
est, sicut queinlibet aliuni, qui in aliena re talo liano; porque es cierto que el usufructuario se
quid comrnisenit. Donique consultus, quo bonuin obliga también por estas acciones, así como por
fult, actionem polliceri Praetorem, quim compe- la de hurto, lo mismo que otro cualquiera que en
tat legis Aquitiae actio, rcspondit, quia. sunt ca- una cosa ajena hubiere hecho algo semejante. Fi-
sus, quibus oessat Aquillae actio, ideo iudiecm nalinente, co1sultado por qué fuá bueno que el
dan, uf cius &rbitratu utatur; nam qui agrum Pretor prometiera acción, competiendo la acción
non 1iroseindit, qui vites non subserit, item aqua- de la ley Aquilia, respondió, que porque hay ca-
ruin ductus corrurnpi patitur, lego Aquilia non sos en los que cesa la acción de la ley A quilla,
tenetur. Eadern et in usuario d.ioeuda sunt. por eso se da juez, para que use á arbLtrio de él;
porque el que no labra el campo, el que no culti-
va las viñas, cal como el que consiente que se de-
terioren los acueductos, no está obligado por la
ley Aquilia. Lo mismo se ha de decir también
respecto al usuario.
§ 3.—Sed si inter duos fructuarios sit contro- § 3.—Pero si entre dos usufructuarios hubiese
versia, (17.) IuJinus libro trigesimo octavo () controversia, 117.1 escribe Juliano en el libro tri-
Digestorum soribit aequissimum esse, quasi coro- gésimo octavo del Digesto, que es muy justo que
muni dividtuido ludiciuni dan, 'vcl stipulatione so dé acción corno de división de cosa común, ó
inter se eos cayere, qualiter fruantur. Cur en.ini, que entre ellos por estipulación se dé caución de
inquit lulianus, ad arma et nixam procedo-re pa- cómo usufructuarán. Porque ácómo, dice Juliano,
tiatur Praetor, quos potest iurisdictione sua cern- consentirá el Pretor que lleguen á las armas y á
ponere? Quam sentontiam Celsus quoque libro 'vi- reñir aquellos á quienes puede conciliarlos con su
cesimo (3) Digestorum probat, et ego puto veram. jurisdicción? Cuya opinión aprueba también Celso
en el libro vigésimo del Digesto, y yo la estimo
verdadera.

(1) trge1mo quinto, Ha.;Laa e onett,24igar8 conenso.n


aqnt otro fr4gmeno.
() Vdau La. nota 1. (5) ootavo ddmo, Ha1.; XXX., YuLg.

DIG3STO.—LIBRO VII TÍTULO 1 493
4-..FructtarlUS cansam proprietatis deterjo- § 4.—El usufructuario no debe empeorar la con-
ren facere non debet, me1iorem facere potest. Et dición de la propiedad, pero puede mejorarla. Y
ant fundí est nsusfractus legatus, et non clebet Ó se legó el usufructo de un fundo, y no debe ni
neqile arbores frugiferas excidere, neque villam cortar los árboles frutales, ni demoler los edifi-
diruere, nec quidquam facere in permcicm pro- cios, ni hacer cosa alguna en perjuicio de la pro-
nrietatis. Et si forte voluptare (1) fait praedi piedad. Y si acaso el predio fué de recreo, tenien-
jridari& ve! gestationes -vel deambulationes ar- do verjeles, 6 alamedas, ó paseos cubiertos de
boribUS infrtLctUOSiS opacas atque amociias ¡la- sombra y amenos con árboles infructíferos, no de-
beus, non debebit deilcere, at forte bortos olito- berá arrancarlos, acaso para hacer huertas, 6 al-
ríos faciat, vol aliud quid, quod ad reditum epectat. guna otra cosa que reditiie.
5.—IndO est quaesitum, an lapidicinas, vol § 5.—Por esto se preguntó, ¿podría acaso él
cretifodiflas, vel arenifodinas ipse instititere pim- abrir canteras, 6 gredales, ó minas de arena? Y
si t? Et ego puto etiain ipsum instituere posee, si opino que también él puede abrirlas, si para este
non agri partem neeessariain hule reí occapatu- objeto no ha de ocupar una parte necesaria del
rus est. Pro indo venas quoqtLe !apidicinarum st campo. Por consiguiente, podrá buscar también
inilusmodi inetalloium inquirere poterit ergo et filones de piedras y metales do esta naturaleza;
suri, et argeuti, et sulphuris, et aeris, et ferri, et y por lo tanto, ú podrá explotar las minas de oro,
esterorUfl. fod.inas, vol quas paterfamilias insti- y de plata, y de azufre, y de cobre, y de hierro,
tult, exereere potOrit, ic1 ipse ¡nstituero, si nihil y de los demás metales, que abrió el padre de
agriculturae noeebit. Et si forte in hoc, quod in- familia, 4 abrir él mismo otras, si en nada perju-
stitult, plus reditus sit, quam in vinis, vel ar- dicare á la agricultura. Y si acaso en esto que es-
tustis, vol olivetis, quae fueruni, forsitan etiam tableció se obtuviese más rédito que en las viñas,
haes doileere poterit, siquidcm el permittitur me- ó en los arbustos, ó en los olivares que hubo, qui-
llorare projrietateni. zá podrá también arrancarlos, puesto que so le
permite mejorar la propiedad.
§ 6.—Si tamen quae instituit usufructuariu, § 6.—Pero si las cosas que inflo-va el usufruc-
ant coeluin corrumpant agri, &ut magnum appa- tuario 6 vician la atmósfera del campo, 6 hubie-
ratum sint desideratura, opificarn forte vol legu.- ran de requerir un grande aparato, acaso de ope-
[omm (2), q-iiae non potest sustinere proprieta- rarios ó de recolectores, cuyas cosas no puede
rius, non videbitur viri boni arbitratu frul; sed sostener el propietario, no parecerá que usufruc-
nec aedifieium quideza positurum in fundo, nisi túa á arbitrio de buen varón; mas, á la verdad,
quod ad fructum percipiendum necessarium sit. tampoco ha de levantar en el fundo edilicio, sino
el que sea necesario para percibir los frutos.
§ 7.—Sed si aedium ususfrizetus legatus sit, § 7.—Pero si se hubiese legado el usufructo de
Nerva films et lumina iuimittere eum posee ait; casas, dice Ner'va, el hijo, que puede él darles
sed et colores, et picturas, et marmora ppterit, et también luces; mas podrá pintarlas, y decorarlas
sigilla, et si quid ad domas ornaturn. Sea, neque con pinturas, mármoles y estatuas, y con cual-
diaetas transformare, vol coniungere, ant sepa- quier otro ornato propio de casas. Pero no so le
rare si perrnittetur, vel aditize posticasve verte- permitirá transformar, 6 unir, ó separar Zas habi-
re (3), ve! refugia aperire, vel atritun mutare, vel taciones, 6 variar las entradas ó los postigos, 4
virdaria ad alium moduin convertere; excolere abrir puertas secretas, ó mudar el átrio, 4 poner
enim, quod invenft, potest qualitato aodium non de otro modo ¡os vergeles; porque puede hermo-
iminutata. Item Nerva, eum, cui aedium uusfru.- sear lo que encuentra, sin alterar la naturaleza
etus legatus sit, altius tollere non posee, quamvie de las casas. También dice Nerva que aquel á
lumina non obseurentur, quia tcctrnn inagis tur- quien se haya legado el usufructo de casas, no
batur; quod Labeo etiam in proprietatis domino puede levantarlas más altas, aunque no se dis-
ecribit. Idem Nerva, nec obetruere eum posee. minuyan las luces, porque se perjudica más la
techumbre; lo que también escribe Labeon res-
pecto al dueño de la propiedad. El mismo Nerva
dice que tampoco puede éste obstruir las luces.
§ 8.—Item si domus - ususfructus legatus siL, § 8.—Asimismo, si se hubiese legado el usufruc-
meritoria illie facere fructuarius non debet, nec to do una casa, no debe el usufructuario hacer de
por eoenaeula dividere domum; atqui locare pot- ella casa pública, ni dividir la casa en cuartos pe-
est, sed oportebit quasi domum locare, ncc ha!- queños; mas puede arrendarla, pero convendrá
ns-am ibi faeiend-am est. Quod autem dlcit meri- que la arriendo como casa, sin que tampoco en ella
toria non facturimi, ita accipe,quae vulgo de- se hayan de hacer baños. Mas lo que dice que no
versoria, ve! fullonica appellant. Ego quidem (4), ha de hacer casa pública, entiéndelo de este modo,
et si balneum sit in domo usibus dorninicis oli- las que vulgarmente llaman posadas, 6 lavaderos.
tum vacare in íntima parte doinus, vol inter diae- Yo, a la verdad, opino también que si en la casa
tas amoenas, non recto nec ex beni viri arbitratu hubiese un bailo destinado de ordinario para uso
facturum, si id locare coeperit, ut publico lavet, de los dueños en alguna parte interior de la casa,
non magis, quam si domum ad stationem lum en- 6 en habitaciones de recreo, no obrará rectamen-
torum locaverit, aut si stabulum, quod erat 4o- te, ni tampoco á arbitrio de buen varón, si hubiere
mus lumentis et carrucie vaeans, pistrizio loca- comenzado á. arrendarlo para que en él se lave pú-
verji, blicamente, no de otra suerte que si hubiera arren-
dado la casa para estancia de caballerías, 4 si hu-
biere arrendado para tahona el establo que habla
para las caballerias y carrozas de la casa,
(1) 88gIa coseurg áe 1usaardo; vo1uptate, 6 voluptati,
7. 8899nj 68c,jtura original, voluptuarinm, sgui recent
CO?CCjdn. Br.
2) flgulorum 8rradonte la Vdij
(3) evertere, k según reciese correccda, Br, (4) Ergo, (ome,uZo quldem), HaY,.
Toiw 1-6

494 DIGESTO.—LIBRO VII: TÍTULO 1

14. [18,) PAVLUS libro III. ad Sabinum.—Iieet 14. [18.] PAULO; Comentarios cf Sabino, libro
multo minus ex ea re fructum percipitt. 111.—aunque por esta razón perciba muchos Ico-
nos frutos.

15. [19.1 ULPIANITS libro XVIII. ad &Mnurn. 16. [19.1 ULPIAi0; Comentarios cf Sabino, Libro
—Sed si quid inaedilica.verit, postea cuin neque XVIII.—Pero si hubiero edificado alguna cosa,
toflere hoc, noque refigore (1) posso, refixa plano después no puede él ni demolerla ni separarla,
posse vindicare. bien que las separadas puede vindicarlas.
§ 1.—Maneipiorum queque ususfruetus (2) le- § 1. - Tampoco debe abusar del legado del
gato non debet abuti, sed secnndum conditionem usufructo de esclavos, sino usar de éstos confor-
eorurn uti. Nam si librarium rus mittat, et qua- me f, su condición. Porque si al copista de libros
mm et calcem portare c.ogat, histrioneni bainca- lo enviase al campo, y le obligase á llevar cestos
torem faciat, vol de symphonia atrieusem, ve! de y cal, y al histrión lo hiciese bañero, ó de la mú-
palac8tra stercorandis (3) Jatrinis praeponat, sica lo destinase á mayordomo, 6 de la palestra á
abuti yidebitur proprietate. limpiar las letrinas, se entenderá que abusa de la
propiedad.
§ 2.—Sufficienter n.utem alero et vestire debet § 2.—Mas debe alimentarlos y vestirlos suficien-
seeundum ordinem et dignitatem mancipiornm. temente, según la clasey condición de los esclavos.
§ 3.—Et generaliter Labeo ait, in omuibus re- § 3.—Y en general dice Labeon, que respecto
bus mobilibus modum eum tenere debere, no sun de todas las cosas muebles debe él tener modos,
feritate vel saevit ca corrumpat; alioquin etiam para que no las altere con su rigor y • su crueldad;
lego Aquilia eum conveniri. que de otra manera, él es demandado también en
virtud de la ley Aquilia.
§ 4.—Et si yestimentorum ususfruetus legatus § 4.—Y si se hubiese legado el usufructo de
sit, non sicut quantitatis ususfructus legetur, di- vestidos, y no se legase como usufructo de canti-
cendum est, ita uti eum dbere, no abutatur3 nec dad, se ha de decir que él debe usar de modo que
tamen locaturum, quia vir bonus ita non ute- no abuse; y que taipoco habrá de alquilarlos,
re tur. porque un buen varón no usarla de ellos de esta
manera.
§ 5.—Proinde et si scenieae vestis iisusfructus § 5.—Por tanto, si se legase el usufructo de un
legetur, ve! (4) aulaei, vel alterius apparatus, traje escénico, ó de un telón do teatro, ó de otro
alibi,quam iii seena non utetur. Sed an et locare aparato, tampoco usurá de ellos en otra parte mas
possit, videndum est. Et puto locaturum, et hect que en la escena. Pero se ha de ver si podria tam-
testator coinmodare, non locaro fucrit solitas, ta- bién arrendarlos. Y opino que podrá arrendarlos,
men ipsum frnetnarium Iocaturnm tam seenicain, y aunque el testador hubiere acostumbrado á pres-
quam funebrem vestein. tarlo, no á arrendirlo, sin embargo, el mismo
usufructuario podrá alquilar un traje asi escénico,
como fúnebre.
§ 6.—Proprietatis dominus non debebit upe- § 6.-.--El dueño de la propiedad no deberá po-
dire fructuarium ita utentein, no deteriorem cius ner impedimento al usufructuario que use de este
eoiiditionem faciaL. De quibusdam plane dubita- modo, para no hacer peor la condición de éste.
tur, si eum uti prohiboat, an inre id faeiat, utpu- A la verdad, dúdase respecto á algunas cosas, si
ta doliis, si forte fundí ususfructus siL legatas. Et le puede prohibir que use de ellas, ó si haga esto
putant quidam, et si defossa sint, uti prohiben- con derecho, por ejemplo, de las tinajas, si acaso
duni; idem et in seriis, et in cuppis, et in cadis et se hubiese legado el usufructo de un fundo. Y
ampboris putant; idem et in specularibus, si do- opinan algunos, que aunque estuviesen empotra-
mus ususfructus legotur. Sed ego puto, nisi sit das en la tierra, se le ha do prohibir que use; y lo
contraria voluntas, etiam instrumentum fundi mismo opinan también respecto á las tinajas me-
vol domus contineri. dianas, cubas, barriles, y ánforas; y también lo
mismo respecto á las vidrieras, si se legara el
usufructo de una casa. Pero yo opino, que como
no haya una voluntad contraria, se comprenden
también los útiles del fundo, 6 de la caen.
§ 7.—Sed ncc servitutem imponere tundo pot- § 7.—Pero tampoco puedo el propietario impo-
est proprietai-ius, nec amittere sorvitutem. Aequi- ner servidumbre al fundo, ni perder una servi-
rere plane servitutem eum posee etiam invito fru- dumbre. Juliano escribió, que ciertamente puede
ctuario, Iulituius scripsit. Quibus consequenter él adquirir una servidumbre aun contra la volun-
fructuarias quidem acquirere fundo seriritutem tad del usufructuario. Consiguientemente á, esto,
non potest, retinere autem potest; et si forte fue- el usufructuario no puede en realidad adquirir
rint non utentc fructuario amiasne, hoc quoque servidumbre para el fundo,pero puede retenerla;
nomine tenebitur. Proprietatis dorninus ne qui- y si acaso se hubieren perdido por no usarlas el
dein (5) consentiento fructuario servitutam im- usufructuario, quedará obligado también por este
ponere potest, motivo. El ducito de la propipdad no puede cier-
tamente, aun consintiéndolo el usufructuario, im-
poner una servidumbre,

16. [20.1 PAULtJS libro III. ad P,abinurn.— njj 16. f20.1 PAULO; Comentarios á Sabino, libro

(1) rofrttigere, Vutg. (4) velut, Hal; ve] aunuli aurc, VtLg.
(3) usufructu. Hal. S) equldem, (ca Lugar de no quid), conjeturan otros en
(3) eXtergendh, IIai. Gtb.; pero v&IIC GLück. T. 9p.44 y aigtdentes.

DIGEBTQ—LIBRO vn: PPULO 1 495

qua detcTiOr fructuaril conditio non fiat, veluti si 1H.—á no ser que con ella no se haga peor la con-
talein scrP1tUt0n vicino concesserit, ius ibi dición del usufructuario, por ejemplo, si hubiere
eSSC altiUS tollore. concedido al vecino la servidumbre de no tenor
él el derecho de levantar más alto el edificio.

17. [21.1 ULPIAlUS libro XVIII. ad Sabinum.— 17. 121.1 ULIIANO; Comentarios á Sabino, li-
Locum autm religiosam facere potest consen- bro X VIII.—Mas puede hacer religioso un lugar
tiente usufr1iCtU0 et hor V6191fl1 est favore re- consintiéndolo ci usufructuario; y esto es verdad
lig'ionib. Sed interdiim et solas proprietatis dorni- en favor de la religión. Pero á veces también sólo
TUIS
benn' religiosun' facere potest; finge cuin' el dueño do la propiedad puede hacer religioso
eum testatoren' inferre, quum (1) non osset tam un lugar; porque supón que él entierra al tosta-
opportuflC iibi sepeliretur. dor, porque no hubiese lugar tan oportuno donde
fuese sepultado.
§ 1.—E' eo, no deteriorem eonditionem fra- § 1. —Por esto, de que no haga el propietario
ctuarii faciat proprietarius, solet quaeri, an ser- peor la condición del usufructuario, suele pre-
vum dosninus coreere possit? Et Aristo apud guiltarse, ¿podria acaso el dueño castigar al es-'
Cassium notat, planissirnam dm1 corjtjoflm clavo? Y nota Ariston comentando á Cassio, que
habere, si modo sine dolo malo faciat, quarnvis tiene aquél pleulsima facultad para castigarlo,
usufructufLriUs nec contrnrtls quidem ministeriis con tal que lo haga sin dolo malo, aunque no pue-
aut inusitatis artificium cius corrumpere possit, da el usufructuario viciar su oficio con ocupacio-
nec servum cicatricibus deformare. nes en realidad contrarias ó inusitadas, ni desfi-
gurar al esclavo con cicatrices.
§ .—.Proprietariiis autem et servum noxae de- § 2.—Mas también podrá el propietario entre-
dore poterit, si hoe sine dolo malo faciat, quon- gar por noxa el esclavo, si esto lo hiciera sin dolo
1am neme dedUjo jure non perimit usumfru- malo, porque la dación por nema no extingue de
etum, non magis, quam usucapio proprietatis, derecho el usufructo, como tampoco la usucapión
quae post coustituturn usumfuctum eontingit. de la propiedad, que se realiza después do cous-
Debebit plano denegar¡ ususfruetts persecutio, titutdo el usufructo. Deberá ciertamente deiie-
si ei, qui noxac accepit, litis acstivatio non offe- garsa la persecución del usufructo, si á aquel que
ratur a fructuario. recibió por noxa no se le ofreciera por el usu-
fructuario la estimación del litigio.
§ 3.—Si quis servum occiderit, atiben' actionem § 3.—Si alguno hubiere matado al esclavo, nun-
exeniplo Áqulliao fructuario dandam nnnqnam ca dudé que se ha de dar al usufructuario una
dubitavi. acción útil al modo de la de la ley Aquilia.
18. [22.] PATJLUS libro 111. a4 Sabin.urn.—Agri 18. [22.1 PAuLO; Comentarios ci Sabino, libro
uso.fructu legato la Ioeum demortuaruni arborum III.—Legadoi el usufructo de un campo, han de
aliac siibstituendae sunt, et priores ad fructua- substituirse otros en lugar de los árboles muer-
rium pertineiit. tos, y los.primeros pertenecen al usufructuario.
19. [28.1 PoMPoimis libro V. ad Sabinum..— 19. [28.) POMPONIO; Comentarios á Sabino, li-
Proculus putat insulam posse ita legan, ut ej bro V.—Opina Próculo que puede legarse una ca-
servUus imponatur, quao alteri instile heredita sa de suerte que se le imponga lo servidumbre,
risa d.ebeatur, hoe modo: «si ille he-red¡ meo pro- que Be deba á otra casa de la herencia, de este
miserit, per se non fore, que altius ea aedificia modo: «si aquél prometiere á mi heredero quepor
tollautur, tum si 2) eorum aadificioru.m asum- él no liarla que se levanten más altos aquellos
fractum do,lego»;vel sic: «aodium iflarum, qnoad edificios, en este caso le doy y lago el usufructo
altius, quam uti (3) nunc sant, aedifieatae non de tales edificios»; ó de esta manera: «doy y lego
orn'it, 1111 usumfruetum do, lego*. á aquél el usufructo de aquellas casas mientras no
fueren edificadas más altas de como ahora están».
§ 1.—Si arbores yente deicetas dominus non § 1.—Si el dueño no quitase los árboles arran-
toIlat, por quod ineommodior is sit ususfructus cados por el viento, por lo que fuera más incómo-
val ¡ter, sais actionibus usufructuario eum co cx- do el usufructo 6 el paso, se ejercitarán contra él
periendum. por el usufructuario sus acciones.
20 24.1 ULPIÁNUS libro VIII. ad Sabinum.— 20. [24.] ULPIaio; Comentarios 4 Sabino, Li-
Si quis ita legavarit: «fructus annuos fundi Cor.- bro VIII.—Si alguno hiciere un legado de este
nliani Cajo Maevio do, lego», perlada accipi de- modo: «doy y lego á Cayo Me-vio los frutos anua-
bat hie sermo, ae si ususfructus fundi esset le- les del fundo Corneliano», debe entenderse esta
gatus. cláusula igualmente que si se hubiese legado el
usufructo del fundo.
21. [25.1 IDEM libro XVII. ad Sabinum (4).— 21. [25.] EL MISMO; Comentarios ci Sabino, li-
Si servi ususfructus alt legatus, quidquid is ex bro XVII.—Si se hubiera legado el usufructo de
opera sua aequinit vol ex re fruetuarii, ad eum un esclavo, todo lo que él adquiere por su traba-
pertinet, sive stipuletur, sive ci possessio tuenit jo 6 por cosa del usufructuario pertenece * éste,
tradita. Si vero heres institutus alt, vol legatum ya estipule, ya se le hubiere entregado la pose-

(1) quam, dice si teoto, sin dutia por errata.—N. deb 1' (3) att, omítela ial.
5) el, omítsia llal. (4) ad edictum, Hal.

496 riIO ESTO. —LIBRO vii: TtTULO 1

aeceperit, Labco distinguit, cuius gratia vel he- sión. Pero si hubiera sido instituido heredero, 6
res instituitur, vel legatum acecperit. recibiere un legado, distingue Labeon por consi-
deración de quién ó es instituido heredero, 6 ha-
ya recibido el legado.
22, 126.1 IDain libro XVIII. ad Sabinum.— 22. [26.] EL MISMO; Comentarios á Sabino, li-
Sed et Si quid donetur servo, in que usufruetus bro X VIII.—Pero también si Be donara alguna
alterius est, quacritur, quid fieri oporteat. Et lu cosa á algún esclavo, sobre el cual tiene Otro el
omnibus istis, siquidem contemplatione fr'uctua- usufructo, se pregunta qué debe hacerse. Y en
ni aLt quid el rclietuin ve! donatum est, ipsi acqui- todos estos casos, si so le dejó 6 donó alguna cosa
ret (1); sin vero proprietarii, proprietanio; si por contemplación del usufructuario, la adquirirá
ipsius servi, acquiretur domino (2). Nec distin- para ci mismo; mas si por la del propietario, para
guimus, unde cognitum eum, et cuJus merite ha- el propietario; si por la de] mimo esclavo, la ad-
buit, qui donavit vol rdliquit. Sed et si conditio- quirirá para el señor. Y no distinguimos de dónde
nis implendae causa quid servas fructuarius con- y por razón de qué lo conoció el que hizo la dona-
sequatur, et e.oustiterit, contemplatione fructua- ción 6 el legado. Mas si el esclavo usufructuario
ni eam conditioncm adscriptam, dicendnm est, consiguiera alguna tosa por causa de cumplirse
ipsi acquiri; nam et in mortis causa donatione una condición, y constare que aquella condición
Idem dicendum est. habla sido iutpuestoor contemplación del usa-
fructuario, Be ha de decir también que adquiere
para el mismo; porque también se ha decir lo mis-
mo en la donación por causa de muerte.

28. 127.1 IDura libro XVII. ad Sabinum (3).— 23. [27.] EL MISMO; Comentarios d Sabino, £i
Sed sicuti stipulando fructuario aequirit, ita bro XVII.—Pero as! como estipulando adquiere
etiam paciseendo eum acquirere exeeptionem fru- para el usufructuario, asi también, escribe Julia-
ctuario, lulianus libro tnigesimo 4) Digestorum no en el libro trigésimo del Digesto, pactando ad-
senibit. [25.1 Idemqu.e (5), etsi acceptum rogave- quiere él excepción para el usufructuario. [28.]
nt, liberationem ej parere. Y dice el mismo, que aunque hubiere rogado que
se le tuviese por quito, le libra de la obligación.
§ 1.—Quoniam autem diximus, quod ex operis § 1.—Mas puesto que hemos dicho que lo que
acqniritur, ad fructuarium pertinere, sciendum se adquiere por el trabajo pertenece al usufruc-
est, ctiam cogendum eum operan. Etenim modi- tuario, ha de saberse que aquél también ha de
eam quoque castigationem fructuario colupetero ser obligado á trabajar. Porque respondió Sabino,
Sabinus respondit, et Cassius libro octavo (6) lu- que también compete al usufructuario la facultad
ns civilis seripait: vi (7) neque torqueat, neque de un moderado castigo, y Oassio escribió en el
tagellis caodat. libro octavo del Derecho civil: ni le atormente
con fuerza, ni le azote.

24. 129.1 PAULUS libro X. ad &ibinum.—Si 24. [29.] PAULO; Comentarios á Sabino, libro
quis donaturus usufructuario (8) spopondcrit X.—Si el que hubiere de donar prometiere al es-
servo, la quem usumfructum habet, stipulanti, clavo usufructuario que estipula para quien tiene
ipsi usufructuario obligabitur, quia, nL ei servus el-usufructo, se obligará para el mismo usufruc-
ta]is stipulari possit, usitatum est. tuario, porque está en uso que para éste pueda
estipular tal esclavo.

25. 80.] ULPIANUS libro XVIII. (9) ad Sabi- 25. [30.] ULI'IAxo; Comentarios .d Sabino, li-
num.—Sed et si quid stipuletur sibi ant 5 ticho bro XVIII.—Pero si con ánimo de hacer una do-
servo fructuario (10) donaudi causa, dum y-uit nación estipulara alguna cosa para si 6 para Sti-
fructuario praestitum, dicendiim, si ci solvatur, co, esclavo -usufructuario, queriendo que fuese
fructuario acquiri. entregada al usufructuario, se ha de decir que si
se le pagara, se adquiere para el usufructuario.
§ 1.—Iuterdum Lamen in pcndenti et, eui se- § 1.—Mas á veces está en suspenso para quién
quinaL iste fructuarius servus, ut puta si servuni adquiera este esclavo usufructuario, pon ejemplo,
emit et per traditionem accepit, ncc dum prettum si compró un esclavo y lo recibió mediante entre-
numeravit, sed tantummodo pro co fecit satis, ga, mientras no pagó el precio, sino que tan sólo
interim cnius sit, quaenitur. Et lulianus libro tri- dió fianza por él, se pregunta de quién sea entre-
gesimo quinto Digestorum scripsit, in pendenti tanto. Y escribió Juliano en el libro trigésimo
esse dominium eius, et numerationem protii de- quinto del Digesto, que está en suspenso el domi-
claraturam, cujas sit; nam si ex re fructuarii, re- nio de él, y que el pago de] precio declarará de
tro (11) fructuari! fuissc. Idemque cst et si forte quién sea; porque si ser pagó de los bienes del
stipulatiis sit servus numeraturus pecuniam; nam usifructuario, fué desde un principio del usu-
numeratio dec]arabit, cui Bit aequisita stipulatio. fructuario. Y lo mismo es también si acaso hubiera
Ergo ostendimus, in pendenti essc dominium, do- estipulado el esclavo que ha de pagar el dlnero
nec pretium numeretur. Quid ergo, si amisso usu- porque el pago declarará para quién haya sido

(1) asquiretuL', Vuig, (6) Vil., YuIg.


(2) sin varo proprMtarli, val Ipsius servl adutrltur domi- (7) ut (en lu ar de vi), Haz. V4g.
no, Ha.L (8) fruetusrio, E. eg'2n reciente corrección, Br.
() ad edictum, Has. (9) 1'VI., Eai,
(4) quinto, nserta Hol.— Vate .I'rngm. VatiC. §. 73. (10) frueturU, HaZ.
(5) Itemqne, Oz Vudg,, com=ando aqd otro fragmento. (11) recte, Vtdg.

DIGESTO.—LIBRO Vil: TITULO 1 497

frncttL tunc pretium numeretur? [81.) (1) TulIa- adquirida la estipulación. Luego hemos demos-
nus qiiitlem libro trigesimo quinto Digestorum trado que está en suspenso el dominio hasta que
scripsit, adhUc interesse, nudo sit prctiurn nijm.- se pague el precio. Qué se dirá, pues, si, perdi-
ratum. MareellUS vero et Mauricianus (2) amisso do el usufructo, entonces se pagase el precio?
usufructu mm pntant dominlum aequisitum pro- [81.) A la verdad, escribió Juliano en el libro tri-
prietatis domino; sed Tuliani sententia Jijnanjo gésimo quinto del Digesto, que aun interesaba,
et Quodøi ex re utritLsque pretium taerit solii- de dónde se haya pagado el precio Pero Moreda
tum, ad utrumqlle dominirnu pertincre lulianus y Mauriciano opinan que, perdido el usufructo,
crips!t, sc1lict pro rata pretii solutL Quid ta- se adquirió ya el dominio para el dueño de la pro-
si forte simui solvórit ex ro utriusque, ut piedad; pero es más humano el parecer de Julia-
puta doeem mullía pretii nomino debebat, et dena no. Mas si el precio se hubiere pagado de bienes
o]vIt ex re singulorwfl, eui magis servuo acqui- de uno y de otro, escribió Juliano, que el dominio
rat? Si niitnoratione solvit, intcrerit, cuius prio- pertenece á ambos, por supuesto, á prorrata del
reS numOS so1vat nam, qitos postea solverit aut precio pagado. Mas, ¿qué, si acaso hubiere paga-
vindieabit, ant Si fuerint rnu'ni consuinti, ad con- do simultáneamente del caudal de ambos, por
djctioflem perthient si vero simal in saceu[o sol- ejemplo, si debía diez mil p01- razón del precio,
vii, nihul fecit aceipientis, et ideo nondum aequi- y pagó los diez del, caudal de cada uno, para
5iisøe quisquam (3) domiuium videtur, quia, quién adquiero preferentemente el esclavo? Si
quUm Plus pretium solvit servus, non fciet un- verificó el pago, interesará de quién pague los
mus aceipientis. primeros dineros; porque los que después hubiere
pagado ó los vindicará, ó si los dineros hubieren
sido consumidos, son objeto de la cond.icción; pe-
ro si los pagó juntamente en un talego, nada ha-
ce del que los recibe, y por esto so entiende que
ninguno adquirió todavia el dominio, porque, ha-
biendo pagado el esclavo más precio, no hará del
que lo recibe el dinero.
§ 2.—Si operas anas iste servus locaverit, et in § 2.—Si este esclavo hubiere alquilado sus ser-
anuos singulos eert@m aliq'uid etipuletur, eorum vicios, y estipulase alguna cosa cierta por cada
quidem annorum stipulatio, quibus nsusfructus afio, á la verdad, la estipulación de estos años,
mansit, aequiretur fructuario, sequentiuni vero en que subsistió el usufructo, se adquirirá para
stipvlatio a4 proprietariuin transit semel aequt- el usufructuario, pero la estipulación de los si-
sita fructuario, quamvis non soleat stipulatio se- guientes pasa al propietario una vez adquirida
me¡ cul quaesita ad alium transire, nisi ad hero- para ci usufructuario, aunque no suela Ja estipu-
dom ve! arrogatorom. Proinde si forte ususfructus lación, una vez adquirida para uno, pasar á otro,
in anuos singulos fuerit lcgatus, et Iste servus sino al heredero, 6 al arrogado r.Por lo que, si aca-
operas suas locavit, et stipulatus esi, ut supra so se hubiere legada el usufructo para cada alto,
scriptum est, prout capitis minutione (4) amis- y este esclavo alquilé sus servicios, y estipulé,
sus fucrit ususfructus, mox regtitutu, ambula- según arriba queda escrito, como por la disminu-
bit (5) stipulatio; profectaque ad beradem redibit ción de cabeza se hubiere perdido el usufructo,
ad fructuarium. restituido después, andará ambulante la estipu-
lación; y habiendo llegado al heredero, volverá
al usufructuario.
§ 8.—Quaestionis est, an id, quod acquiri fru- § 3.—Cuestiónase sobre si lo que no puede ad-
ctuario non potest, prorietario acqniratur? Et quirirse para el usufructuario, ¿se adquirirá para
lulUnus quídem libro trigesuno quinto (6) Digo- el propietario? Y Juliano escribió ciertamente en
stornin soripsit, quod fructuario aeqniri non pot- el libro trigésimo quinto del Digesto, que lo que
est, proprietario quaeri. Denique seribit, eum, no puede adquirirse para el usufructuario se ad-
qui ex re fruetuarii stipuletur nomtnatiin pro- quiere para el propietario. Escribe 1lualmente
prietario, val ¡usen ehts, ipsi aequirere; contra que aquel que sobre cosa del usufructuario esti-
autein nihil agit, si non ex re fructuarii, nec 81 pule expresamente para el propietario, 6 por man-
operis anis fructuario stipuletur. dato de él, adquiere para el mismo; pero que por
el contrario nada hace, si no estipulase para al
usufructuario sobre cosa del usufructuario, ni so-
bre sus propios servicios.
§ 4.—Scrvus frutuarins si usumfructum in se § 4.—El esclavo usufructuario,si eatipulase que
dan stipuletur ant sine nomine, ant nominatiin se dé el usufructo sobre él, 6 sin expresión de nom-
proprietario, ipsi proprietario aequirit exemplo bre, 6 expresamente para el propietario, adquiere
Servi commun(s, qui stipulando rem alter¡ ex do- para el mismo propietario á ejemplo del esclavo
nunis, cuJus res est, nihil agit, quoniani rein común, que estipulando una cosa para uno de los
anam stipulando quis nihil agit, alter¡ stipulando señores, de quien es la cosa, nada hace, porque
acqufrit solidum. estipulando uno su propia cosa nada hace, y esti-
pulándola para otro la adquiere enteramente.
§ 5.—[32.) (7) Idem Inlianus endem libro ser¡- § 5.—[82.]Elinismo Juliano escribe en el propio
bit: si serve fructuarius operas cius locaverat, libro si el usufructuario habla dacio en arriendo
nihil agit; nam. et si ex re mea, inquit, a me su- al esclavo sus propios servicios, nada hace; porque
puiatus sit, nihil agit, non magis, quam servus tampoco hace nada, dice, si de ml hubiera estipu-

(1) &gtbt las ediciomet vulgares.


(2) Martlanus haZ. VuLg. (fi) rest1tuLtr et ambulablt, Hal. V4g.
(S culquam, Fi. sqws reCÍMO correcesón, Br. (6) XXV., Vuig.
(4) deininutiona, Hal. Vu1. (i) &gda lai &Ucio,,es vuLgares.
•1

498 DIGESTO.—LIBRO VI].- TITULO 1

alienus bona fide mihi servicus ídem agendo do- lado sobre cosa mía, no de otra suerte que el es-
mino qnidquam aequirit. Siuiili modo ait, no qui- clavo ajeno que de buena fe me sirve, haciendo
dem si rcm meam t me fructuario condueat, me lo mismo, nada adquiere para el señor. De la
non obligavit. Et regulariter deflnitt: quod qais misma manera dice, que si tomase en arreud.a-
ab alio stlpulando mihi acuirtt, id a me stipu- miento una cosa mia de mi, usufructuario, Cierta-
laudo nihil agit, nisi forte, inquil, norninatim do- mente no me obligó. Y define por via de regla:
mino suo sitipuletur a lee, vol coTRIuci1t. que estipulando uno de mi aquello que para ml
adquiere estipulando de otro, nada hace, áno ser
que quizá, añade, expresamente para su señor
estipule de mi, ó torne en arriendo.
§ 6.—Si duos fructuarios proponas, el ex alte- § 6.—Si supusieras que hay dos usufructuarios,
rius re serviis sit stipulatus, quacritur, utrum to- y que el esclavo haya estipulado sobre cosa de
tum, un pro parte, qua habet usumfructum, ci uno de ellos, se pregunta, si adquirirá para éste
qua.eratur; nam et in duobus bonae fidel posses- la totalidad, ú con arreglo á la parte en que tiene
soribus hoc idem est apud Scaevohun agitatum el usufructo; porque también respecto á dos po-
libro secundo Quaestionum, Et alt, vulgo credi- seedores de buena fe se ha discutido esto mismo
tum, rationemq-uo hoc faecre, ut si ex re alterius
tipuletur, partem el duntaxal quacri (1), parteni
domino; quod si nominatiin su stipulatus, ncc du-
Y or Sc.évola en el libro segundo de. las Cuestiones.
dice, que se cree vulgarmente, y está funda-
do en razón, que si estipulara sobre cosa de uno
bitan debore, quin adiecto nomine olidurn ci de ellos, se adquiere para éste tan sólo una par-
quacratur. Idomque sil, etsi iussu oms stipule- te, y obra para el dueño; pero que si hubiese es-
tur, qnouiam iussum pro nomine accipimus. Idem tipulado expresamente, no debe dudarse que se
et in fruetuariis erit dicendurn, nl quo casu non adquiera la totalidad para aquel cuyo nombre
totum aequiretur fructuario, proprietats domino se expresó. Y lo mismo dice, aunque estipulara
erit quaesitum, quoniam ex re fructuanil quacri por su mandato, porque tomamos el mandato por
el posse ostendimus. equivalente del nombre. Lo mismo se habrá de
decir también respecto á los usufructuarios, de
suerte que en el caso de que no so adquiriese la
totalidad para el usufructuario, se habrá adquiri-
do para el dueño de la propiedad, porque hemos
manifestado que puedo adquinirse para éste con
cosa del usufructuario.
§ 7,—Quod autem tliximus, ex re fructuarii vel § 'L—Mas lo que hemos dicho, que puede ad-
ex operis posse aequirere, utrum tunc loeum ha- quirir en virtud de cosa del ustifructuanio ó de
beal, quoties jure legati ususfructus Bit constitu- sus servicios, se ha de ver si tendrá lugar enton-
tus, an et si per tradittoncm, vel stipulationem, ces, cuando se haya constituido el usufructo por
vel alium querncunqne (2) modum, videnduni. Et derecho de legado, ó si también por medio de en-
vera est pegas¡ sententia, quam el lulianus libro trega, ó de estipulación, ü otro cualquier medio.
sexto decimo (3) seciitus est, omnia fructuario ac- Y es verdadero el parecer de Pegaso, que siguió
quiri. - también Juliano en el libro décimo sexto, que
todo se adquiere para e! usufructtario.
26. [33.] PÁULnS libro III. ad Sabinum. - Si 26. PAULO; Comentarios á Sabino, libro
operas anas loeavcrit scr'ç'ns fractuarius, et im- 111.—Si el esclavo usufructuario hubiere arren-
perfecto tempore locationis ususfruetus interie- dado sus set-vicios, y se hubiere extinguido el
nt, quod supereat, ad proprietanium pertinebit. usufructo antes de concluido el tiempo del arren-
Sed el si ab initio certarn sunimam propter ope- damiento, lo que renta pertenecerá al propietario.
ras cortas stipulatus fueril, eapit.e deminuto (4) Pero si desde un principio hubiere estipulado cien-
co idem dteendum cal. ta cantidad por determinados servicios, habiendo
E él disminución de cabeza, también se
ha de decir lo mismo.
27. [34.] ULrIAÑus libro XVIII. ad Sabinum. 27. I341 ULPIÁISO; Comentarios d Sabino, li-
—Si pendentes fruetus iam mataros reiquisset bro XVIII.—Si el tostador hubiese dejado pen-
testator, fructuanius eoa feret, si die legati ce- dientes los frutos ya maduros, el usufructuario
dente adhue pendente.s deprehendisset; nam et los hará suyos, si los hubiese recogido pendientes
stautes (5) fructus ad fructuarium (6) pertiuent. todavia al llegar el dia del legado; porque tam-
bién los frutos pendientes pertenecen al usufruc-
tuario.
§ 1.—Si d.orninus solitus fult tabet-nis ad menees § 1.—Si el dueño acostumbré destinar sus tien-
suas uti va] ad ncgotiationem, utique permittetur das para sus mercaderlas ú para alguna negocia-
fructuario locare eas et ad alias merces; el illud ción, se permitirá ciertamente al usufructuario
soinni observandum, nc vel abutatur usufructua- darlas en arriendo y para Otras mereadertas; y
rius, vol contumelioso iniurioseve utatur usu- sólo se ha de observar esto, ó que no abuse el
fructu. usufructuario, ó que no use del usufructo indeco-
rosa ó inconvenientemente.
§ 2.—Si servi ususfruetus legatus cst, culus te- § 2.—Si se legó el usufructo de un esclavo, de

(1) Taur.; aqulr1, anigsczmente en el códice Pl., Br, (4) minutO, HaZ.
(2) quoc.unqw, antiguornente en el c6de Pl., Br. (Fi) nau enetantes, Rat.
(5) XVII, Vtag. (6) ueufrncturinm, Hal.

DIGESTO.—LIBRO VII: TÍTULO 1 499

ttor quasi ministerio VaCilO utebatur, si eum quien el testador usaba como sin destinarlo 4 ser-
vol arte instituerit usufructuarius, ar- vicio alguno, si el usufructuario lo hubiere ins-
te CIUS Vol peritas. utetur. truido para algún servicio ó arte, usará de su
arte ó instrucción.
3.—Si quid eloaearii f101fllnc3 debeatur, vol si § 3.—Si se debiera alguna cosa por razón de
id ob formam aquaeductus, quae per agrum limpieza de cloaca, ó si se pagara algo por la es-
transit, pendatUr, ad onus frutuarii portincbit; tructura del acueducto que pasa por un campo,
sed et si quid ad eollationern viae, puto hoe que- esto será de cargo del usufructuario; pero si se
que fructnaliilm subibirum. Ergo et quod ob trana- debiera alguna cosa para la contribución de la
ituni exercitus confertur ex fructabus, sed et si vis., opino que también esto lo deberá sufragar el
quid municipio,--Tam solent posscssores certam Usufructuario. Consiguientemente también aque-
parteni frnctuuin municipio viii ori protio addice- llo con que de los frutos se contribuye por tránsito
r, solent et flaco Ç11SOn (1) praestare,—haee de un ejército, y si algo se paga al Municipio,—
oliera ad fructuariUfll p ertinebun t. porque suelen los poseedores entregar al Munici-
pio fi precio más bajo cierta parte de los frutos,
y suelen satisfacer también al fisco repartos,—es-
tas cargas incumbirán al usufructuario.
§ 4.—Si qua servitus iniposita est fundo, teces- § 4.—Si alguna servidumbre se halla impuesta
se habebit fructuarius sustinere, unde et si por a.l fundo, el usufructuario tendrá necesidad de
stipul5tioflCm servitus debeatur, idem puto di- soportarla, por lo que opino que se ha de decir lo
cendum. mismo, también si la servidumbre se debiera por
estipulación.
§ .—Sed et si servus sub poena emtus.sit III- § 5.—Pero si se hubiera comprado un esclavo
terdictis certis quihusdam, an si ususfmctus cius bajo una pena habiéndose prohibido algunas co-
fuerit legatus, observare hace fructuarius de- sas, ¿si se hubiere legado el usufructo de él, de-
beat? Et puto debere eum observare, alioquin berá ci usufructuario observar aquellas prohibi-
non boni viri arbitratu utitur et fruitur. ciones? Y opino que debe observarlas,pues de
otro modo no usa y disfruta 4 arbitrio de buen
varón.
28. [85.] FoPoNItTs libro V. ad ftSo.binum.— 28. 185.1 P0MP0WI0; Comentarios 4 Sabino, li-
Numismatum aureorum vel argentcorum vete- bro V.—Puede legarse el usufructo de las mone-
rum, quibus pro gommis uti solent, ususfruetus das antiguas de oro ó plata, de las cuales se sue-
(2) legan potest. le usar en lugár de piedras preciosas.
29. 186.J ULrIANUS libro XVIII. ad &binum. 29. [36.] ULPwo; Comentarios 4 Sabino, li-
—Omnium bonorum usumfructum posse legan, bro XV11I.—Eseribo Celso en el libro trigésimo
nísi excedat dodrantis aestimationm, Celsus li- segundo del Digesto, y Juliano en el libro sexa-
bro trigesimo secundo Digestorum (3), et Julia- gésimo primero, que puede legarse el usufructo
nus libro sexagesimo primo 4) scrLbit; et est de todos los bienes, fi no ser que exceda del valor
venus. de los tres cuartos de la herencia; y es lo más
verdadero,
80. [87.1 PAjILUS libro III. ad Sabiuin.—Si 30. 1-] PAULO; Comentarios 4 Sabino, libro
is, qui binas acdes habeat, alianiun (5) nsumfru- I1I.—Si el que tuviera dos casas hubiere legado
etum legaverit, possc herdoni, Mareellus senibit, el -usufructo de una, escribe Marcelo que el he-
alteras altius tollendo obseurare lurninibus, quon- redero puede privarle de luces levantando más
1am habitan potest otiam obseuratis ae,dibus. alta la otra, porque puede habitarse también en
Quod usque adeo temperandum est, itt non ir' to- casas obscuras. Lo que ha de moderarse de suer-
tum aedos obcurentur, sed modicuin lumen, te que las casas no sean privadas totalmente de
quod habitantibus sufficit, habeant. luz, sino que tengan mediana luz, que baste para
los que la habiten.
81. [88.1 IntM libro X. (6) ad Sabinum,—Ex 31. [38.] EL MISMO; Comentarios á Sabino, Li--
le fructuarii etiain id inteiligitur, quod el fru- broX.—Se entiende que es de los bienes del usu-
c.tuanius donaverit concesseritve, ve¡ ex admi- fructuario también lo que el usufructuario le
flistrationo rerum ema eompcndii servus foeerit. hubiere donado 6 concedido, ó lo que el esclavo
hubiere ahorrado en Ja administración de los bie-
nes de aquél.
32. [89.1 POMPONIUS libro XXXIII. ad Sabi- 32. [39.] POMPONIO; Comentar-los 4 Sabino, li -
nurn.—Si cpus 'unas (7) aedes, pias solas habet, bro KXXIIL—Si alguno entrega la única casa
vol fundum tradit, excipere potest id, quod per- que tiene, 6 un fundo, puede exceptuar lo que es
olla, f101i praedii cst, vøluti usum et usumfru- de la persona, no del predio, como ci uso y el
etuin. Sed et si exeipiat, ut paseere sibi velinha- usufructo. Poro también si exceptuara que le sea
bitare lieenM, valet oxceptio, quum ex multis sal- licito apacentar ó habitar, es válida la excepción,
tihus pastione fruetus pereiperetur. Et habitatio- cuando de muchas dehesas se percibiese el fruto

(1) funtioues, Hal. -


C usufruetus, anUgu .,lts sn si códice FI., Dr. (ii) altorarum, Fiat.
(3) Digestoruin, om.teIa fiat. (iJ) y., Hal.
(4 Cclsu& et ItiliiurnlIbro X. Vs.dg. (1) biva, Vulj.

500 D1GISTO.—LZBRO VII: TfTULO 1

nis exceptione sive temporalis (1), sive usque ad del apacentamiento. Y con la excepción de la ha-
mortem cius, qui excepit, usus videtnr exceptus. bitación, ya temporal, ya hasta la muerte del que
hizo la excepción, se considera exceptuado el uso.
33. 140.] PAP11IANUS libro XVII. () Quae- 83. 140.1 PAP1NLUO; OUeSIIOncS, libro XVII.---
8tiorn4a.—Si Titio fruetus, Maevio proprietas 1e Si se hubiera legado it Ticio el usufructo y it Me-
gata sit, et vivo testatore Titius dcedat, nihil vio la propiedad, y viviendo el testador falleciera
apuci scriptuin heredem relinquotur; et id Nora- Ticio, nada quedará al instituido heredero; y esto
tius quo que respondit. respondió' también Neracio.
§ 1.—lljsumfructuni iii quibusdam casibus non § 1.—Conviene que en ciertos casos e] usufruc-
partis (3) effectuni obtinere convenit; unde si to no tenga el efecto de una parte; por lo cual, si
fundi ve¡ fructus portio petatur, et absolutione 86 pidiera una porción de un fundo ó del fruto, y
scuta postea para altera, quae accrerit, vindi- habiéndose seguido absolución se vindicara des-
cetur, iii lite (4) quidern proprietatis iudicatac pués otra parte que acreció, escribe Juliano que,
re¡ cxceptioneni obstare, in fructus vero non ob- it la verdad, en el litigio de propiedad obsta la
stare seribit lalianus, quoniam portio fundi, vel- excepción de cosa juzgada, pero que en el de fru-
ut alluvio portioni, personae fruotus (5) acore- tos no obsta, porque la porción de un fundo, como
sceret. el aluvión, acrece it la porción, y la del fruto
it la persona.

34 141.1 IULIANUS libro XXXV. Digestorum. 84. [41.] JULIANO; Digesto, libro XXXV.—
Quoties duobus ususfruetus lcgatur ita, ut alter- Siempre que el usufructo se lega A dos, de suerte
nis annis utantur íruanttir, Si quidem ita 1egats que usufructúen en años alternos, si verdadera-
fuerit: Titio et MaevioD, potest die¡ priori Titio, mente se hubiere legado así: eá Tic¡<> y it Mevio»,
deinde Maevio legatum, datum. Si vero duo eius- puede decirse que se legó y dé primero it Ticio,
dom nominis fuerint, et ita scriptu.m fv.erit: «Ti- y después it Mevio. Pero si tos dos fueren de un
tus usumtruetum altornis annis do» (a), nisi con- mismo nombre, y se hubiere escrito de este modo:
senserint, uter eonum prior utatur, invioem gibi doy el usufructo por años alternos it los Tieiosx', it
irnpedient. Quodsi Tituus co anuo, quo frueretur, no ser que convinieren cuál do los dos use primero,
propriet&tem accopisset, interim legatum non ha- se impedirá mútuamente. Pero si en el año en
bebit, sed ad Maevium alternis arniis ususfructus que usufructuase hubiese adquirido Ticio la pro-
pertinebit; el si Titius proprietatem alienasset, piedad, no tendrá entretanto el legado, sino que
habebit eum usumfructum, quia ctsi sub condi- el usufructo pe.tenecerit it Mevio eu altos alter-
tione ixsusfructus mihi legatus fuerit, et interim nos; y si Ticio hubiese enagenado la propiedad,
pro prietatcm ab herede aceepero, pendente aut,cm tendrá el usufructo, porque aunque se me hubie-
conditione eaudcm alienavero, ad leg-atum ad- re legado el usufructo bajo condición, y entre-
niittar. tanto hubiere yo recibido del heredero la propie-
dad, pero pendiente la condición la hubiere ana-
genado, seré admitido al legado.
§ 1.—Si colono tno usumfrnetum fundi legave- § 1.—Si hubieres legado el usufructo de un fun-
ns, usnmfruetum vindicabit, et cmxi herede Inc do it tu colono, vindicará el usufructo, y ejercita-
aget ex conducto et consequetur, ut neque mer- rá contra tu heredero la acción de arrendamien-
cedes praestet, et impensas, quas in culturam fe- to, y conseguirá no pagar las pensiones, y reco-
cerat, reeipiat. brar losgastos que para el cultivo habla hecho.
2.—Universorum bonorum, su singxdaru.m § 2.—,Ópino que hay esta diferencia, si se lega
rerum ususfruetus logetur, liaetenus interesse el usufructo de todos los bienes, ó el de cosas de-
puto, quod si aedos inconsae fuerint, ususfructus terminadas, porque si se hubieren incendiado las
specialiter aediurn legatus peti non potest; bono- casas, no puede pedirse el usufructo de casas le-
mm autem usufructu legato, areae ususfructus gado especialmente; pero legado el usufructo de
peti poterit, quoniam qui boxiomum suomum usuui- los bienes, podrá pedirse el usufructo del solar,
fructum ]egat, non solum eorum, quae in apecie porque el que lega el usufructo de sus bienes,
unt, sed el substantiae omnis usumfructum le- se entiende que lega el usufructo no solamente
gare videtur, lii substaxitia autem bonorum etiam de aquellos que existen en especie, sino también
arca est. de todo el patrimonio, y el solar está también com-
prendido en el patrimonio de los bienes.
85. 142.1 IDEM libro E. (7) ad U'rseiwin Fero- 35. [42.1 EL MISMO; Comentarios L Urseio Fe-
cem.—Si itsusfruetus lcgatu.s est, sed heres ser¡- rox, lilro 1.—Si se legó el usufructo, pero el he-
ptus ob hoc tardius adiit, ut tardiuo ad legatum redero instituido adié más tardíamente la heren-
perveniretur, hoc quoque praestabitur, ut Sabi- cia con este objeto, para que más tarde se llegase
no placuit. it la adquisición del legado, responderá también
de esto, según pareció bien it Sabino.
§ 1.—Ususfructus servi mihi legatus est, isque, § 1.—Se me legó el usufructo de un esclavo, y
quum ego uti fruí desiissem, liber essc iuesus se mandó que éste fuese libre cuando yo hubiese
est, deinde ego ab herede sestimationem legati dejado de usufructuarlo, y después pereibi del he-
tul¡; nihilo magis eum libcru.m fore, Sabinus re- redero la estimación del legado; Sabino respon-
apondit; namqnc videri me uti fmi homine, pro dió, que no por eso aquél seria libre; porque so

(1) Has. Vug.; temporail, FI.


(2) Xviii,, 114. (5) uSuSfructus, ¡faZ. Vulg.
(8) proprilitatis, (en lugar de part1s) erro meate 114 (5) lego, M.ertan Bat. Vuig.
4) litem, ¿Ial. (7) II., HaZ.

DIGESTO.—LrBEO VII: TtTULO 1 501
quo aliquan' rem habam, conditionem autem entiende que usufructuo el esclavo, en lugar del
6i'US
libertstis eandem manero, ¡tu ut mortis meae que tengo yo alguna cosa, poro que permanece
aut cap itiS deifliflUtiOfliS interventu liber futuru la misma condición de su libertad, de suerte que
6et. habría de ser libre sobreviniendo un muerte, ¿
mi disminución do cabeza.
$6.[43.1 .&1IUCAli3S Libro V. Quaestiorum.— 30 [48.] AFRIOA.io; Cuestiones, Libro V.—E1
Qui usumfructum areae lega'verat, insulam ibi que habla legado el usufructo de un solar, edificó
aed]ikAVit ea vivo co deeidit vel deusta est; en ¿1 una casa; ésta, viviendo él, Be arruinó ó se
usumfructum deben existimavit. Contra autem quemé; estimé que Be debia el usufructo. Mas, por
BOU idem iuris csse, si
insnlae usufruetu legato el contrario, que no hay el mismo derecho, si le-
area deilide insula facta sit. Idenique esse, et si gado el usufructo de una casa, después se hubie-
scyphorum ususfructus legatus sit, deinde massa ra la casa convertido en solar. Y que lo mismo es
facta et iterum scyphi; licet enim pristina quali- también si se hubiese legado el usufructo de ta-
tas 5cyphorum res tituta Bit, non tamon illos es- zas, reducidas después á, masa, y nuevamente á
e, quorum ususfruct.us legatus siL. tazas; porque aunque se haya restablecido la pri-
mitiva especie de tazas, no son sin embargo aque-
llas cuyo usufructo se legó.
§ 1.—Stipulatus sum de Titio ñrnduni Corno- 1.—Estipulé de Ticio el fundo Corneliano, de-
Jianum detracto usufructu, Titius decessit; quae- ducido el usufructo, y falleció Ticio; se preguntó,
gjtrnU est, quid mili heredem. eius praes tare opor- ¿qué debe entregarme su heredero? Respondió,
tet? Respondit, refcrre, qua mente iisusfructas que importa conocer con qué intención se haya
exceptus sit; nam si quidem loe actum est, ut in exceptuado el usufructo; porque si verdaderamen-
euiuslibet persona ususfructus constitueretur, a;- te se hizo esto para que se constituyese el usu-
1am propnietat6m hered.em debiturum, sin autem fructo á favor de la persona de cualquiera, el
j,j ,ctim Bit, ut promissori duntaxat ususfructus heredero deberá sola la propiedad, pero si aque-
reciperetur, plonain propnietatem beredem oms llo se hizo para que se adquiriese el usufructo tan
debituruni. Hoc ita se hab ere, manifestius in can- sólo para el prometedor, el heredero de ésto de-
sa legatoruni apparere; etenim si heres, a quo de- berá la plena propiedad. Que esto es as¡, aparece
tracto usufructu proprietas legata sit, priusquam con más claridad tratándose de legados; porque
ex testamento ageretur, deeesserit, mrnus dubi- si el heredero, á cuyo cargo se haya legado la
tandum, quin heres cius plenain pro prietatem sit propiedad deducido el usufructo, hubiere falleci-
.debiturus. Idemque, et si sub conditione Mmlii- do antes que se reclamase en virtud del testamen-
ter legatus sit, et pendente conditione heres de- to, menos se ha de dudar que su heredero haya
cessit. de deber la plena propiedad. Y lo mismo, también
si de igual modo se hubiese legado bajo condi-
ción, y pendiente la condición falleció el heredero.
2.—Ususfruetus servi Tibio legatus est; quum § 2.—Se legó á Ticio el usufructo de un escla-
por heredem staret, quo nihius praestaretur, ser- vo; consistiendo en el heredero que no se entre-
vus mortuus est; aliud dio¡ non posse ah, quam gase, murió el esclavo; manifiesta que no puede
in Id obligatum esse heredem, quanti legataru decirse otra cosa, sino que el heredero está obli-
intcrsit moram factam non esse; ut seilicet ex eo gado á tanto cuanto importe al legatario que no
tempere in diem, in que servus Mt mortuus, usus- se hubiese incurrido en mora; para que, cierta-
fruetus aestimetur. Cui illud quoque consequens mente, se estime el usufructo desde aquel tiempo
cose, ut si ipse. Titius moriatur, similiter ex eo basta el día en que haya muerto el esclavo. A lo
tempore, quo mora Mt facta, in diem mortis aesti- que también es consiguiente, que si falleciera el
matio ususfructus heredi elus praestarotur. mismo Ticio, de igual modo se satisfaga á su he-
redero la estimación del usufructo desde el mo-
mento en que se haya incurrido en mora hasta el
día de la muerte.
87. [44.] I»i libro VII. Quae,stionum.—Quae- 37. 44.] En MISMO; Cuestiones, libro VII.—Se
situm es¿, si quum in anuos decem proximos preguntó, ¿cuál sea el derecho, si habiendo yo es-
Usitmfructu.m de te cla.ri stipulatus essem, por te tipulado de ti iie se dé un usufructo para los
stctcrit, que rninua dares, et quinquennhun trans- diez años próximos, hubiere consistido en ti que
ierit, quid iuris ah9 iteni, si SticM decem auno- no lo dieses, y hubiere transcurrido un quinque-
mm proximoru.m operas de te dar! stipulatus nio? Igualmente, ¿cuál seria, si yo hubiese esti-
sm, et similiter quinquenniura praeterit? e- pulado de ti que se presten los servicios de Stico
Spoudit, Mus temporis usumfructum et operas re- durante los diez altos próximos, y del mismo mo-
cte peti, quod per te transaetum est (1), que mi- do hubiere pasado un quinquenio? Respondió, que
nus darentur. con razón so reclama el usufructo y los servicios
de aquel tiempo, porque en ti consistió que no
se diesen.
38, [45.] MAneIuS libro III. Insitutionum. 88. E4.1 MARCIANO; Instituta, libro 111.—No
--Non utitur usufructuarius, si nec ipse utatur, use el usufructuario, si ni él mismo usa, ni otro
ncc nomine oms alma, puta qul emit, vol qui con- en su nombre, por ejemplo, el que compró, ó el
dit, vol cuí donatus (2) est, vel qui negotium que tomó en arrendamiento, ó aquel á quien se

(1) fstum es,et, Has, (2) donatum, Vug.


Tomo 1-54
1
502 DIGESTO,-LIBRO VII: TtTULO 1

eius gerit. Plane iUud interest, quod, si vendide- donó, 6 el que es gestor de negocio de aquel.
ro usnmfiuctum, etiamsi enitor non utatur, vi- Ciertamente lo que importa es, que, si yo hubiere
deor usumfructum retinere, vendido el usufructo, aunque el comprador no lo
use, se considera que retengo el usufructo,

39. [46.] GAUJS libro VII. ad Edictumprovin- 39. [48.1 GAYo; Comentarios al Edicto provin-
caLs.-quia, qui pretio fruitur, non minus hube- cial, libro VII.-porque el que disfruta del precio,
re intelligitur, quam qui principal¡ ro utitur Be entiende que no tiene menos que el que usu-
fruitur. fructúa la cosa principal.

40. 47.j MAROIANTS libro III. Ifl8titutiOfluln, 40. [47.] MARCIANO; In.stituta, libro III.-Pe.
-Quod si donavero, non alias retineo, nisi ib ro si yo lo hubiere donado, no lo retengo de Otra
utatur. suerte, que si él lo usare.

41. [48.] IDBm libro VII. Institutionum (1).- 41. [48.1 EL MISMO; Instituta, libro VII.-Es
Statuae et imaginis usumfruchun posse reliuqui más cierto que puede dejarse el usufructo de una
magis est, quia et ipsae habent aliquarn utilita- estatua y de una imagen, porque también ellas
tem, si quo loco opportuuo ponantur. tienen alguna utilidad, si se ponen en algún lu-
gar oportuno.
§ 1.-Lict praedia quaedam talia sint, ut ma- § 1.-Aunque algunos predios scan tales, que
gis tu ea impeudamus, quain de luis acquiramus, más biei en ellos .gastemo que de ellos adquira-
tamen ususfructus eorum relinqui potest. mos, se puede, sin embargo, dejar su usufructo,

42. [49.1 FLORENTINUS libro XI. institutio- 42. [49.] FLORENTINO; Instttuta, Libro XI.---Si
num.-Si &.ii usus, alil fructus ciusdein re¡ lego- á uno se legase el uso, y á otro el usufructo de la
tur, id percipiet fructuarius, quod usuario super- misma cosa, el usufructuario percibirá lo que so-
erit; nec miaus et ipse fruendi causa et usum brare al usuario; y no dejará el mismo de tener
habebit. el uso por causa del usufructo.
§ 1.-Rerum, an aestimationia unsfructns tibi § 1.-Interesa saber si se te lega el usufructo
legetur, interest. Nam sI quidem rerum legetur, de las cosas, 6 el de su estimación. Porque si ver-
deducto eo, quod praeterea tibi legatum est, ex (2) daderamente se legare el de cosas, deducido aque-
reliquis bonis usumfructum feres; sin autem llo que además se te legó, percibirás el usufructo
aestimationis ususfructus legatus est id quocjue de los demás bienes; pero si se legó el usufructo
aestimabitur, quod praeterea tibi legatum est; de la estimación, se estimará también lo que ade-
nam saepius idem legando non ampliat testator más se te legó; porque legando duchas veces una
legatum, re autein legata etiam aestimationem misma cosa el testador no amplia el legado; pero
cina Legando ampliare legatum possumus. legada una cosa, podemos ampliar el legado Le-
gando también la estimación de ella.

48. [50.] ULPIANTJS Libro VIL Íegularum.- 48. [50.1 UL?IANO; Regias, libro VII.-Tam-
Etiam partis bonorum ususfructus legan potest; bién puede legarse el usufructo de parte de los
si tamen non sit specialiter faeta partis mentio, bienes; pero si no se hubiese hecho especialmente
dimidia pars bonorum continetur. mención de la parte, se comprende la mitad de
los bienes.

44. [51.] NER4.TIus Libro III. Menibranarum.-. 44. [51.] NAcIo; Pergaminos, libro 111.-El
Usufructuanius novum tectoniuin parietibus, qui usufructuario no puede estucar por primera vez
rudes fuissent, imponere non potest, quia, tamet- las paredes que fuesen toscas, porque aun cuando
si meliorem excolondo aedifieum domini causam hermoseando el edificio babria de mejorar la con-
facturus csset, non tamen id jure suo facere pot- dición del dueño, no puede, sin embargo, hacer
est; aliudque cst tueri, quod accepisset, ce no'viun esto por propio derecho; y una cosa es conservar
facero (3). lo que hubiese recibido, y otra hacer algo nuevo.

45. [52.] GAIUS libro VII. (4) ad Edictum pro- 45. [52.] GAYO; Comentarios al Edicto pro-
vinciale.-Sicut impendia cibariorum in servum, vincial, Libro VIL -EsEs naturalmente evidente,
cuius ususfructus ad aliquem pertinct, ita et va- que aM como los gastos do alimentos para el es-
letudinis inipendia ad eum respicere natura ma- clavo, cuyo usufructopertenece á alguien, as¡ tam-
nifestum est. bién incumben á éste los gastos de enfermedad.
46 L53•1 PuLus Libro IX. (5) ad Flautium.- 48. 1•1 PAULO; Comentarios: d Pl,aucio, libro
Si extraneo seripto, et emancip ato praebenito ma- 11.-Si instituido heredero un extraño, y preteri-
tri d.efuncti deducto usufructu proprietas legata do un hijo emancipado, se hubiese logado á la
sit, petita contra tabulas bonoruin possessione madre del difunto la propiedad deducido el usu-
plena proprietas pietatis respectu matni prae- fructo, pedida contra el testamento la posesión de
atauda ost. bienes, se ha de conceder á la madre la plena pro-
piedad por consideración de piedad.
§ 1.-Si te8tator iussonit, nl herce refieeret in- § 1.-Si el tostador hubiere mandado que el he-

(1) Idem eodem libro, Ha.


(2) ex, o,nitela ¡1zi.
9) &gú coajet,,-a de Br'; au novuni fae8ret, EL; aliud (4) XIV. Ital.
novuin facere, H. VuO. () XVII.. Rol.

DIGESTO.—LIBRO VII: TITULO 1 503

uIalTI, ChUS
usunifructuin 1egavit potest fru- redero reparase la casa, cuyo usufructo legó, pue-
testamento agere, at heres reflceret. de el usufructuario ejercitar acción en virtud del
etuarius CX testamento, para que el heredero la repare.

471 154..1 POMPONflIS libro V. ea Plautio. - 47. [54.] PoMioNIo; Doctrina de Plaucio, li-
Quod$i hereki hoc non feciaset, et ob Id fructua- bro V.—Pero si el heredero no hubiese hecho es-
rius fruí non potuiSSCt hres etiani fructuarji co to, y por ello el usufructuario no hubiese podido
i:wrfline habebit actionem, quanti fructuaril 1»- usufructuar, también el heredero del usufructua-
terfuissCt, DOn cessasseherEdCm, licet uusfru rio tendrá por esta causa acción, por cuanto hu-
etus )norte eius iuteriisSet, biese interesado al usufructuario que el heredero
no hubiera dejado de hacer las reparaciones, aun-
que por la muerte do aquél se hubiese extinguido
el usufructo.

48. [551 PAilLtTS libro IX. (1) ad Plautium.-- 48. [55.] PAULO; Gomentarios ci Plaucio, Libro
Si absente fructuario herce quasi negotuuni cine IX.—Si ausente el usufructuario, el heredero hi-
gereDS rellciat, negotiorum gestoruin actionem ciera las reparaciones como siendo gestor de ne-
adversus fructuariiin1 habet, tamet.i silii in futu- gocio de aquél, tiene contra el usufructuario la
mm heres prospicerct. Sed si paratus sit recetie- acción de gestión de negocios, aun cuando el he-
re ab usufructu fruetuaruus, non est cogendus re- redero mirase i su pi-opio interés para lo futuro.
ficere, sed actiOfle ]legotiorlink gestorum libe- Pero si el usufructuario estuviera dispuesto It se-
ratUr. pararse de] usufructo, no ha de ser obligado It ha-
cer las reparaciones, sino que se libra de la acción
de gestión de negocios.
§ 1,—Silvam caeduam, ctiamsi intempestivo § 1.—Es sabido que e] bosque tallar, aunque
caesa uit, in fruetn esse eonstat, sicut olca iinma- cortado fuera de tiempo forma parte de los fru-
tura lecta, item foenum immaturuni caesum in tos, así como la aceituna cogida sin madurar, y
fructu est. también el heno cortado fuera de sazón se cuenta
entre los frutos.

49. [66.] ?oxPnUs Libro VII. () ad P1.au- 49. [56.] P0MPONIO; Comentarios ci Plaucio,
tium (3). - Si mihi et tibi a Sempronio et Mueio libro VII.—Si It mi y it ti se nos hubiera legado Wi
heredíbus uusfructus Iegatus git, ego in partem usufructo It cargo de los herederos Sempronio y
Sempronii quadrantem, in partem Mucii alterum Mncio, yo tendré la cuarta parte sobre la porción
quadrautem habebo, tu ítem in utriusque parto de Sompronio, y otra cuarta sobre la porción de
eoruin quadmantes pares (4). Mucio, y tú también otras cuartas partes en la
porción de ambos.
50, [7•] PatrLus Libro 111. ad ViteUium.—Ti- 50. [57.] PAULO; Comentarios ci Vitelio, Libro
tius Maevio fundum Tuseulamim reliquit, eius- 111.—'Fiio dejó It Mevio el fundo Tuseulaiio, y le
que fldei commisit, ut eiusdem funcli partis dimí- encomendó en fideicomiso, que entregase 1*. Ticia
diae usumfructum Titiae pracstaret; Macvms vil- el usufructo de la mitad del mismo fundo; Mevio
1am vetustate corruptam, neeessariam cogendis edificó una casa arruinada de vieja, necesaria pa-
et conservandis fructibus, aedificavit; quaesitum ra ja recolección y conservación de los frutos; so
est, an sumtus partem pro portione ususfructus preguntó, ¿deberá acaso Tieia satisfacer it pro-
Titia agnoscere debeat? Eepondit Scacvola, si, porción de su usufructo parto del gasto? Scóvola
pruusquam ususfructus praestaretur, necessario respondió, que si antes que se entregase el usu-
aedifleasset, non alias eogendum restituere, quain fructo hubiese edificado por necesidad, no ha de
eius sumtus ratio haberetur. ser obligado It la entrega de otro modo, que si so
tuviese cuenta de aquel gasto.

51. í58.1 MODESTINUS Libro IX. Differentia- 51. [58.] MODNSTINO; ,Diferencias, Libro IX.—
rum.-.--.Titio, «quum morietur», iisusfructus mu- Se entiende que Inútilmente se lega el usufructo
Liliter legan intolligitur, ja Id tempus videlicet It Tieio «para cuando morirá», pues fué dejado
collatus, quo a persona diseedere incipit. para el tiempo en que comienza It estar separado
de su persona.
52. [59.] IDaM libro IX. () Regularum. - 52. [59.1 EL MISMO; Reglas, Libro IX.—Dejado
TJsufructu relicto si tributa elus re¡ praestentur, un usufructo, si se pagasen tributos de la cosa,
ca usufructuarinm praestare debero dubium non no hay duda de que el usufructuario debe satisfa-
est, nisi apecialiter nomine lldeicommissi testato- cerlos, it no ser que so pruebe, que especialmente
ri placuisse probetur, haec quoque ab herede It titulo de fideicomiso plugo al testador que tam-
dan, bién aquellos fuesen pagados por el heredero.
58. L60.1 IAVOLENuS Libro II. Epistolarum (6). 53. 160.1 JAvOLENO; Episiolas, libro II.—Si It
—Si ciii insulae ueusfructus legatus est, quanidin alguien se legó el usufructo de una casa, mien-

(1) libro VIL quaestionun ad Plautlum, HaZ. (4) habea, suple Br. conornie d antiquísima correción del
(2) "1., Bat. códice El.
ex Plautio, cosijetus-a Dr. conforme ¿1 la frjj 47 de e*(e (5) VIII,, Mil.
(6) ría¿.

504 DIGESTO. —LIBRO VII: TITULO 1

quaelibet portio cius lnsulae remanet, totius sofl tras subsiste una parte cualquiera de esta casa,
usum fructum re tinet, retiene el usufructo de todo el solar.
54. [81.] IDEAr libro III. Epistolzruri (1). - 54. [61.1 EL 3tISMO Epístolas, Libra 111—Bajo
Sub conditione ususfrtietus fundi a te herede Ti- condición se legó á Ticio á cargo de ti, heredero,
bo legatus ese, tu fnndu.m mili¡ veaddisti et tra- el usufructo do un fundo, tú me vendiste el fundo
didisti detracto usufructu; quaero, si non exti- y me lo entregaste, deducido el usufructo; pre-
terit conditio, ant extiterit, et interiit ususfru- gunto, si no Be hubiere cumplido la condición, ó
ctus1 ad quem pertiueat? Jtespondit: intelligo te si se hubiere eumplido,y se extinguió el usufruc-
de uufructu quacrere, qui legatus est. Itaque si to, ¿á quién pertenecerá? Respondió: entiendo que
conditio eius legati extiterit, dubium non est, preguntas respecto al usufructo, que se legó. As¡,
quin ad legatarium is ususfruetus pertineat, et si pues, si se hubiere cumplido la condición de este
aliquo casu ab co amissus fuerit, ad proprietatem legado, no hay duda de que este usufructo perte-
fundi revertatur. Quodsi conditio non extiterit, nezca al legatario, y de que si en algún caso hu-
ususfructus ad heredem pertinebit, ita ut in chis biere sido perdido por él, revierta á la propiedad
persona omnia eadem serventur, quae ad amit- del fundo. Pero si la condición no so hubiere cum-
teudum usumfruetum pertiuent et sorvari solent. plido, el usufructo pertenecerá al heredero, de
Ceterurn in eiusinodi venditione spectandum id suerte que respecto á su persona se observen to-
cnt, quod ínter cinentein vendentemque conve- das las mismas reglas, que corresponden y suelen
nenit, ut, si apparuerit legati causa eum usum- observarse para la pérdida del usufructo. Por lo
fructum exeeptum esse, etiamsi conditio non ex- demás, en venta le tal naturaleza se habrá de
titerit, retitui a venditoro emtoni debeat. atender á lo que se hubiere convenido entre el
comprador y el vendedor, para que si apareciere
que aquel usufructo fué exceptuado é. causa del
legado, aunque no se hubiere cumplido la condi-
ción, deba ser restituido por el vendedor al com-
prador.

55. [62.] POMPONIUB libro XXVI. ad Quintum 55. 162.1 PoxPoNlo; Comentarios d Quinto Mu..
Mucium.—Si infantis usus (2) tanturnrnodo lega- alo, Libro XXVI.—Si tan sólo se legó el uso de un
tus sit, etiamsi nullus intenirn alt, qunni tauioii esclavo en la infancia, aunque en el Interin de és-
infantis actatem excesserit, esse incipit. ta sea nulo, sin embargo, comienza áhaberlo cuan-
do hubiere salido de la edad de la infancia.

56. [88.] GAIUB libro XVIL (3) ad Edictum 56. (68.] GATO; Comentarios al Edicto provin-
provinciale.—An ususfructus nomino actio unl.ni- cial, libro XVII.—Se preguntó, si por razón del
cipibus dan d.ebeat, quaesitum est; peniculum usufructo deba darse aecíón á los de un munici-
enim cese videbatur, no perpetuus fieret, quia pio; porque parecía que habla el peligro de que
neque monte, ncc facile capitis deminuliono peri- se hiciese perpétuo, porque no puede extinguirse
tin'us est; qua ratione proprietas inutilis esset fu- ni por la muerto, ni facilmente con la disminución
tura sernper abscedente asufru.etu. Sed tamen de cabeza; por cuya razón la propiedad habría de
plaeuit, clandam esee actionem. IJnde sequens du- ser inútil estando separado siempre el usufructo.
bitatio est, quousque tuendi essent in ea usufru- Pero, sin embargo, pareció bien que so ha de dar
ctu muuieies? Et placuit, eentum anuos tuendos acción. De donde :urge la siguiente duda; ¿hasta
osee munielpes, quia is finis vltac longaevi homi- cuándo habrían de ser mantenidos los ciudadanos
nis est. del municipio en este usufructo? Y plugo que los
del municipio han de ser amparados en él cien
años, porque este es el término de la vida de un
hombre de larga vida.

57. [64.1 P.&PINIANUS Libro VII. ResponRorum. 57. [64.] PAPINIANO; Respuestas, Libro VIL—
- Dominus fructuario pracdium, quod ci per El dueno legó al usufructuario el predio que á és-
usumfructum serviebat, logavit; idquc praedium te le servia mediante el usufructo; y el legatario
aliquamdiu possessum legatarius restituere filio, fué obligado, habiéndolo poseído algún tiempo, á
qui causam inofficioei tcstamcnti recto pertule- restituir este predio á un hijo, que debidamente
rat, coactus est; mansissC fructus (4) ms inte- habla interpuesto la querella de testamento inofi-
grum ex postfacto apparuit. cioso; después. de esto se manifestó que perma-
neció ileso el derecho de usufructo.
§ 1.—Por fideicomm.issum fructu praediorum § 1.—Dejado por fideicomiso para alimentos á
ob alimenta libertis relicto partium emolumen- libertos el fruto de unos predios, el emolumento
tum ex persona vita d.ecedcntiuxn ad doiuinum de las partes correspondientes á la persona de los
propnietatis reeurrit. que fallecen revierte al dueño de la propiedad
58. [85.] SCAEVOLA libro hL Responsorum.— 58. [65.] Sct .ie; liespuestas, Libro III.--Ha-
Defuneta fructuaria menee Decembni 1am omni- hiendo fallecido una usufructuaria en el mes de
bus fruetibus, qui in his agrie nascuntur, menee Diciembre, recogidos ya en el mes de Octubre pa-
Octobri colono (5) sublatis, quaesitum est, utruin ra el colono todos los frutos, que nacen en aquellos

(1) viqoXSv, HaL (4.) unisfructus, V1IZQ.


(5) uusfruetis, Hai. Viag. 3) Según Za *critura origisat del códice ?i., Dr.; per co-
(3) VII., Ha. lonos, Tar.

JMGbISTO.—LIBRO VII: TITULO 1 505

ensió heredi fructl.lali*C solvi cieberet quamvis campos, se preguntó, ¿deberla acaso pagarse al
1uctUaria ante Ken1a8 Martias, quibus pensio-
juferri d.bcant, deeesserit., an dividí debeat
heredero de la usufructuaria la pensión, aunque
la usufructuaria hubiere muerto antes de las Ca-
inter beredem fruetuariac et Rempubiicam, cui lendas de Marzo, en que deban pagaras laspen-
prolrieta5 legata est? Respondí, RempubIicam siones, ó deberá dividirse entre el heredero de la
quidem crLm colono nuilam actionem habere, fm- usufructuaria y la República, ó. la que se legó la
c.tnariae vero lieredem sua die scoundum ea, propiedad? Respondi, que la República ciertamen-
quae. propoflercfltIlr, intcgram pensionem peree- te no tenia ninguna acción contra el colono, y que
pturulfl. - el heredero de la usufructuaria, según lo que se
proponía, deberá percibir Integra la pensión á su
vencimiento.
§ 1._SeinprOfliO do lego ex red.aetu (1) fru- § 1.—Doy y lego á Sempronio la sextaparte
ctuum, oleris et porrinac, quae habeo in agro far- del producto de los frutos, de la hortaliza y de los
rariorum (e), partem, sextam»; quacritur, an his puerros, que tongo en el campo de los graneros»;
verbis ususfructus legatus videatur? Bespondi, c pregunta, ¿con estas palabras ce entenderá
n usumfrflctum, sed ex co, quod redactum es- acaso legado el usufructo? Respondi, que no el
set, partem logatani. Item qiiaesitum est, Si USUJ- usufructo, sino la porción legada del producto
fruetUS non esset, 311 quotannis partem sextam que se hubiese obtenido. También se preguntó,
redactam legavorit? Respondi, quotanuis videri si no fuese el usufructo, ¿se habrá legado para
relictum, nisi eontrarium apecialiter ab herede cada año la sexta parte del producto? Respondí,
approbetur. que se entiende que se legó para cada ano, á no
ser que especialmente se pruebe lo contrario por
el heredero.
59. [86.1 PÁULUB libro III. 'Jettentiarum. 59. [66.1 PAULO; Sentencias, libro 111.—No se
Arbores vi tempestatis, non ¿nipa fruetuarli halla establecido que los árboles arrancados por
a-versas ab co substitni non plucet. la fuerza de la tempestad, no por culpa del usu-
fructuario, sean substituidos por éste.
§ 1.—Quidquid in fundo nascitur, vol quidquid § 1.—Todo lo que nace en un fundo, ó cuanto
mdc pereipitur, ad frueJuarium pertinet; pensio- de él se percibe, pertenece al usufructuario; tam-
nes quoque 1am antea locatorum agrorum, si bién las pensiones de los campos ya antes arren-
ipsae quoque apecialiter comprchensao sint. Sed dados, si también éstas fueron especialmente com-
ad cxemplum vcnditionis, nial fuerint speeialiter prendidas. Pero as! como en la venta, si especial-
exceptao (3), potest usufructuarius conduetorem mente no hubieren sido exceptuadas, puede el
repeliere. usufructuario repeler al arrendatario.
§ 2.—Cacsae arundinis vol pali compendium, § 2.—El producto de la corta de cañas ó de pa-
si in co quoque fundi veetigal case eonsuevit, ad los, si también en aquel fundo se acostumbró á
fruetuariuni pertinet. pagar tributo, pertenece al usufructuario.
60.[67.] IDEM libro V. Sntentiarwnt.—Cuius- CO. [67.1 EL MISMO; Sentencias, libro V.—El
eunque fundi usufructuarius (4) prohtbitus aut usufructuario de cualquier fundo, privado 6 ex-
deicetus de restitutione omnium rerurn simul oc- pulsado de él, tiene acción para la restitución de
cupataruni agit; sed et si medio tempore alio (5) todas las cosas á la vez ocupadas; pero si en el
casa luterciderit usnafmuctus, aeque de perceptis tiempo intermedio se hubiere extinguido el usu-
antes fruetibus utilis actio tribuitur. fructo por otra causa, se da igualmente la ac-
ción útil por los frutos antes percibidos.
§ 1.—Si fundas, ouius ususfruetus petitur, non § 1.—Si €1 fundo, cuyo usufructo se pide, estu-
a domino possideatur, actio redd.itur. Et ideo si viera poseído no poi ci dueño, se da acción. Y
de fundi proprietate inter duos quaestio oit, fm- así, si entre dos hubiera cuestión sobre la propie-
ctuarius nihulo uiinus in posscssione case debel, dad del fundo, ci usufructuario debe no obstante
satisq'ae ci a possesaore cavendum est, quod non estar en posesión, y ha de dárselo por el poseedor
Bit prohibitur-as fruí eum, cui ususfructus r1íetus canción de que no ha de impedir que usufructúe
est, quamd.iu de iure suo prQbet. Sed si ipsi usu- aquel á quien se dejó el usufructo, mientras justi-
fructuario quaestio moveatur, interim ususfru- fique su derecho. Pero si al mismo usufructuario
etna ci aufertur (6); sed caven (i) de restituen- se le moviera cuestión, entretanto se le quita ci
do co, quod ex his fructibus percepturtis cst, vol usufructo; pero se da caución de restituirle lo que
si satis non detur, ipse fmi permittitur. de aquellos frutos ha de percibir, ó si no se diese
fianza, se permite que él mismo usufructúe.
61. (68.] NEnAPITLTS libro 11. (8) Rstpon.9ortL1n. 61. [68.] NISRACI0; iies-puestas, libro 11.—El
- Usufmuctuarius novum (9) rivum parietibus usufructuario no puede poner nuevas atarg cas en
non potest hnponcre. Aedificium inchoatum fru- las paredes. Está establecido que el usufructua-
Ctuarium consummare non poase placet, etiamsi rio no puede concluir el edificio comenzado, aun-
co loco aliter uti non possit; sed nec cius quidem que de aquel lugar no pueda usar de otro modo;
Usumfruetum case, nisi ui constitucudo vol legan- pero en realidad ni aun hay el usufructo de ¿1, á

() farrano, 1132.- errar1orwn, Vu2g. HaL


(3) fuerlt apeelaliter eaceptum, HaZ. (7) debeL in8eila 1151..
(4) frncLuarlua, HaZ. () III.,

I D1GETO:-L1BUO vil TITUIJO 1

do usufructu hoc specialiter adiectuin Bit, ut no ser que al constituirse ó legarse el usufructo
utruinque ci Iiceat. se haya agregado especialmente esto, que una y
otra cosa le sean licitas.
62. [69.J TRYpnowINtrs libro VII. (1) Dispu- 82. [69,] T1lz'oNINo; Disputas, Libro VII.-
eationum. - Usufruetnariurn venari in saltibub Con razón se dice que el usufructuario caza en
vel montibus posscssionis probo dicitiir; ncc los bosques ó en los montes de la posesión; y el
aprum ant cervum, qucm ccperit, proprium do jabail ó ci ciervo que hubiere cogido, no lo cojo
mini capit, sed fructus aut juro (civil¡), aut gen- propio del dueño, sino que hace suyos los frutos
tiuni snos facit. 6 por derecho civil, 6 de gentes.
§ 1.-Si vivarlis inciusae feme la ea possessio- § 1.-Si encerrados en vivares se custodiaban
nc custodiebantur, quando ususfriictus coepit, animales bravios en aquella posesión cuando co-
num oxercere cas fruetuariti.s possit occidere non menzó el usufructo, ¿podrá acaso utilizarlos el
possit (2)? Alias, si quas initio inetuserit operis usufructuario, y no matarlos? Además, si al prin-
suis, vel post sibimet ipsae incideriut delapsaeve cipio hubiere él encerrado algunos con su propio
fucrint, hac fructuaril iuris sint? Commodis8ime esfuerzo, 6 si después hubieren ellos mismos pe-
tunu, nc per singula auimalia facultatis fm- netrado ó caldo al[¡, ¿scrái éstos de-pertenencia
etuarii propter diseretionom difficilem ius incer- del usufructuario? Pero es muy sencillo, para que
tum sit, sufficit eundom irumerum per singiña respecto de cada uno de los animales no sea in-
quoque (3) genera feramum Imito usufructu do- cierto el derecho por lo dificil de la distinción de
mino proprietatis asniguare, qui fit coepti usus- la facultad del usufructuaria, basta que también
fructus tempore. por cada género de animales bravíos se señale al
dueño de la propiedad, fluido el usufructo, el mis-
mo número que hubo al tiempo de comenzado el
usufructo.
63. [70.] PAULUS libro singular¡ de Itere sin- 68. [70.] PAULO; De Los derechos especiaLei, Li-
gulari (4). - Quod nostrum non cnt, transferemus bro dnico-Lo que no es nuestro, lo transferire-
ad alios; veluti in, qui fundum habet, quamquam mos 4 otros; por ejemplo, el que tiene un fundo,
unumfruetum non habeat, tainen usnmfructum aunque no tenga el usufructo, puede sin embar-
cedere potest. go ceder el usufructo.
64. [71.] ULPIANUS Libro LI. (5) ad Edjctttm. 64. (71.] Ur..PIAN0; Comentarios al Edicto, li-
-Quum fructuarius paratus estnsnmfruetum de- bro LL-Estando disDuesto el usufructuario 4
relinqucre, non est cugcndus domum reficere, in abandonar el usufructo, no ha de ser obligado 4
qttibus casi] et usufructuario hoe onus inciim- reparar la casa, en los casos en que esta carga
bit. Sed et post accepttm contra en.m hidicii.un, incumbe también al usufructuario. Pero también
parato fructuario derelinquere usumfructum, di- después de aceptado juicio contra él, hallándose
cenduni cnt, absolvi cuin dberc a iudic. dispuesto el usufructuario 4 abandonar el usu-
fructo, se ha de decir que debe él ser absuelto
por el juez.
65, [72.] POMPONIUS libro V. ex Plautio (6). 65. 172.1 PoMPoNIo; Doctrina de Flaucio, Li-
-Sed quam fructuarius dobeat, quod nno suo- bro V.-Pero cuando el usufructuario debe repa-
rirmquc facto detorius fae.tum sit, reikere, non rar lo que por hecho propio y de los suyos se haya
et absolvendus, hect usumfructum derelinquere deteriorado, no ha de ser absuelto, aunque esté
paratus alt; debet ohm omne, quod diligeus pa- pronto A abandonar el usufructo; porque también
terfamiias in sua domo facit, et ipse facere. él debe hacer todo lo que hace en su casa un dili-
gente padre de familia.
§ 1.-Non magia hrcs refleere debet, quod ve- § 1.-El heredero no está más obligado 4 repa-
tustate iam deterius factum rehiquinset testator, rar lo que el testador hubiese dejado ya deterio-
quam si proprietatem alieui teatator legasset. rado por vejez, que si eh testador hubiese legado
4 alguien la propiedad.
68. E731 PiLus libro XLVII. (7) ad Edi- 86. J73.] PAULO; Comentarios al Edicto, libro
ctum.-Cum (8) usufructuario non solinn legis XLVII,-Oontra el usufructuario puede competer
Aqulliae actio competere potest sed et servi cor- no sólo [e acción de la ley Áquilia, sino también
mupti et iniuriarum, si sorvum torquendo deterio- la de esclavo corrompido, y la de injurias, si ator-
ram feeerit. mentando al esclavo lo hubiere desmejorado.
67. [74.] IULIAN1IS Libro 1. ex Minicio (9). - 67. [74.] JuLIANO; Doctrina de Minicio, Libro
O-ui ususfruettis legatus est, etiam invito herede 1.-Aquel A quien se legó el usufructo puede ven-
eum extraneo vendere potest. derlo 4 un extraño aun contra la voluntad del he-
redero.
68. [75.] ULPIAUS libro XVII. (10) ad Babi- 68. [75.] ULPIA1O; Comentarios á Sabino, ti-

(1) VI., Haz.


(2) non exercere nas fructuarlus potest, non oceldere, otros (0) eA PIautlimi, antiguamente en el códice .?i.
en Hal, (7) XVI., Ha.
(3) quaeque, HAZ. Vi4g. (8) Cum, oiniíela la Vsdg.
(4) libro singular¡ regularum, HiL, (9) Mlnutio, Hal,
(5) L,, Has. io xvnr., Hal.

DIGEPO.—LIBRO VII: TÍTULO 1 507

fuit quacatio, an partus ad fruetua- bro XVII.—Fué antigua cuestión la de si el par-


ium pertinerct sed Bruti sontentia obtinuit, fru- te pertenecería al usufructuario; pero prevaleció
tuar1UD1 in co loculU nOn liabere; neque enim in el parecer de Bruto, de que el usufructuario no
fructu bominis bomo essc potest, hac ratione ncc ca tal respecto de él; porque como un hombre no
usumfrubtumn in co fructuariiis habcbit. Quid ta- puede contarse entre los frutos da otro hombre,
meni, si fuorit etiam partus ususfruetus rcljctug, por esta razón tampoco el usufructuario tendrá
n habeat la co usumfructurn? Et quuui posait sobre él el usufructo. ¿Mas, qué, si también se hu-
partUS legan, poterit cfi usuafructus cius. biera dejado el usufructo de un parto, tendrá so-
bre él el usufructo? Y como puede legarse un par-
to, podrá legarse también su usufructo.
§ j.—Foetus t;LnTIcn pecorum Sabinus et CMsus § 1.—Peno Sabino y Cassio opinaron que los fe-
opinati sunt ad frnctiiriUm pertinere. tos de los ganados pertenecen al usufructuario.
§ 2,—Plane SI grcgis Vel armenti bit ususfru- § 2.—Pero si se hubiera legado el usufructo de
ctus legatus, debebit ex agnatis gregem supple- un rebaño ó de una piara de ganado mayor, deberá
re, id eSt in Iocum capitum defunctorum, completar el rebaño con las que nazcan, esto os,
en lugar de las cabezas que hayan muerto,

69. [78.1 PoMPoRIu8 libro V. ad &zbinu9n.— 89. [76.] POMP0NIO; Comentarios d Sabino, Li-
vel inutilium alia sumniittere, ut post substituta bro V.—ó do las inútiles substituir otras, para
fiant propria fructuaril, nc lucro ea res cedat do- que después de substituidas se hagan propias del
mino. Et si cut substituta statim domini fiunt, ¡tu usufructuario, á. fin de que esto, cosa no redun-
priora quoque ex natura fructus dcinunt Mus de en provecho del dueño. Y asi como las substi-
case; nam alioquin quod naseitur, fruetuanii esfi, tuidas se hacen al instante del dueño, así también
cfi quum substituit (1), desinit Mus case. las anteriores dejan de ser de él conforme á la
naturaleza del usufructo; porque de otra suerte,
lo que nace es del usufructuario, y cuando lo subs-
tituye deja de ser de él.
70. [77.] ULPIANUS libro XVIL (2) ad &ibi- 70. [77.] ULPIANO; Co'nenta?io8 á Sabino, li-
izum.—Quid ergo, si non faciat, neo suppleati? Te- bro XVII.—,Qué diremos, pues, si no lo hiciera,
iieri omn propnietario Caius Cassius seribit libro ni substituyese? Escribe Cayo Cassio en el libro
decimno () luris civilis. décimo del Derecho civil que queda aquél obliga-
do al propietario.
§ 1.—Interiin tamen, quamdiu summittantur et § 1.—Pero pregúntase de quién sea lo que nace
suppleantur capita, quae demortua sunt, ouius ínterin se substituyan y suplan las cabezas que
it foetus, quacnitur. Et Inlianus libro tricesimo murieron. Y escribe Juliano en el libro trigésimo
quinto Digestorum seribit, penclere eorum domi quinto del Digesto, que queda en suspenso su do-
nium, ut, si summittantur, sinfi proprictarii, si minio, para que, si se substituyeran, sean del pro-
non summittautur, fructuarii; quae sententia ve- pietario, si no se substituyeran, del usufructua-
ra est. rio; cuya opinión es verdadera.
§ 2.—Seeundum quae, si deceaseril foetus, p- § 2.—Según esto, si hubiere muerto lo que na-
nieulurn cnt fructuarii, non proprietaril, et no- ció, la pérdida será del usufructuario, no del pro-
cesse habebit alios foctus summittere. Unde Cama pietario, y tendrá necesidad de substituir otros
Casaina libro octavo seribit, carnem foetu de- fetos. Por lo que escribe Cayo Cassio en su libro
rnortui ad fructuarium pertincre. octavo, que la carne del feto muerto pertenece al
usufructuario.
§ 3.—Sed quod dicitur, debere eum summitte- § 8.—Pero lo que se dice de que debe élsubsti-
re, toties verum est, quoties greg'is, vM armenti, tuir, es verdad siempre que se legó el usufructo
v1 equitii, id est universitatis ususfructus lega- de un rebaño, ó de una piara de ganado mayor, ó
tus est; ecterum si singulonun eapitmn, nihil sup- de una yeguada, esto es, de la universalidad; po-
piebit. ro si de cada una de las cabezas, no suplirá nada.
§ 4.—Item si forte co tempore, quo foetus editi § 4.—Igualmente, si acaso al tiempo en que na-
sunt, nihil fui!, quod snrnmitti deberot, nune et cieron los fetos no hubo nada que debiera usbti-
post edilioneni utruin ex his quae edentur, sum- tuirsC, se ha de ver si en este caso y después del
mittere debebit, an ex his, quac edita aunt, vi- nacimiento deberá substituir con las que nacieren,
deuduin caL Puto autem venus, ea, quac pleno 6 con las que hablan nacido. Pero tengo por más
grege edita Sunfi, ad fructuarium pertinere, sed verdadero, que las que nacieron estando completo
posteniorem gregis easum noecre debere fru- el rebaño, pertenecen al usufructuario, pero que
ctuario. la mortalidad posterior del rebaño debe perjudi-
can al usufructuario.
§ 5.—Summjttere antera facti est, et lulianus § 5.—Mas la substitución es cosa de hecho, y
proprie dielt dispertire, et dividere, cfi divisio- con propiedad dice Juliano que es apartar, y se-
nnn quandam faecre, quod dominlum cnt sum- parar, y hacer cierta división, porque el dominio
missorum proprietanii. de las reses substituidas será del propietario.
71. [78.1 MARWSLLIJS libro XVII. (4) Digesto- 71. [78.] MARCEr.o; Digesto, libro XVII.—Si
runr.—Sj in anca, cuins ususfruetus a1inus es- en el solar, cuyo usufructo fuese de otro, hubiese
set, quia aeditjeasset, intra tempus, quo ususfnt- alguien edificado dentro del tiempo en que se ex-

(1) 5ubtitu1tu,-, Vug. (3) libro octavo, Bat.


(2) XVIII.,Hg!. () XVIII., Ha¡.

508 DIGUTO.—LIBRO VII: TITULO II

etus perit superficie sublata rostitul usumfru- tingue el usufructo, respondieron los antiguos
etum veteres responderunt. que destruido el edificio se restituye el usufructo,

72. [79.1 IJLPIANUS Libro IVIL (1) ad Sabi- 72. L79.J UI.PIANO; Comentarios ci Sabino, Li-
num.—Si dominus nudae proprietatis usumfru- bro XVII.—Si el dueño de Ja nuda propiedad hu-
etum legaverit, verum est, quod Maecianus ser!- biere legado e] usufructo, es verdad lo que escri-
psit libro tertio Quaestionum de fideicoinmis*3is, bió Meciano en el libro tercero de las Cuestiones
valore legatum et si forte in vita testatoris, vel sobre fideicomisos, que es válido el legado; y que
ante aditain hereditatem proprietati aceessenit, si acaso en vida del testador, ó antes de adida la
ad legatariurn pertinere. Plus adinittit Mao cia- herencia se hubiere incorporado á la propiedad,
nus, etíainsi post aditani hereditatem aceessisaet petenece al legatario. Meciano admite más, que
ususfructiis, utiliter diem eedeie, et ad legata- aunque el usufructo se hubiere incorporado des-
rium pertinere. pués de adida la herencia, corre útilmente el tér-
mino, y pertenece al legatario.
73. [80.] PoMPoixUs libro V. ad Sabinum (2). 78. [80.] POMP0NIO; Comentarios ci Sabino, li-
—Si areae ususfruclus legatus alt mihi, posse me bro V.—Si se me hubiera legado el usufructo de
casam ibi aedificare custodiae causa earum re- un solar, puedo edificar en él una barraca para
ruin, quae in arca sint. guardar las cosas que haya en el solar.
74. [81.} GANJS libro VII. ad Edictum provin- 74. [81.] GAYO' Comentarios al Eto provin-
ciak.—Si Sticho servo tuo et Pamphilo meo lega- cial, libro VII.—.i á tu esclavo Stico y al mio
tus fucrit ususfructus, tale et legatum, quale, si Pánfilo se les hubiere legado un usufructo, elle-
mibi ci tibi legatus esset, et ideo dubium non est, gado es tal, cual si á ml y á ti se nos hubiese lega-
quin aequa.liter ad nos pertineat. do, y por lo tanto no es dudoso que por igual nos
pertenezca.
TIT. II TÍTULO II
DE IJSTJFRUOTU ACCRESCSNDO DEL DEREEO DE ACRECER EN EL USUFRUCTO

1. TJLPLNUS libro XVII. (3) ad Sabinum (4).— 1. ULPIANo; Comentarios ci Sabino, libro XVIL
Quoties ususfruetus legatus est, ita inter fructua- —Siempre que se ha legado un usufructo, hay en-
rios est his acerescendi, si eoniunctim alt usus- tre los usufructuarios el derecho de acrecer, si
fructus relictus, ceterum si separatim unicuique conjuntamente se hubiera dejado el usufructo,
partis raí ususfruetus alt relietus, sine dubio ms pero si separadamente so hubiera dejado ¡ cada
acerescendi essat. uno el usufructo de parte de la cosa, indudable-
mente cesa el derecho de acrecer.
§ 1.—Denique apud Iulianum libro trigesimo § 1.—Finalmente, preguntase Juliano en el li-
quinto Digestorum quaeritur, si communi servo bro trigésimo quinto del Digesto, si se hubiera
ususfruetus alt relictus, et utrique domino acqui- dejado el usufructo á un esclavo común, y se ad-
situs, an altero repudiante vel amitiente usum- quirió para ambos dueños, ¿repudiando ó per-
fructum altor totum habeat? Et putat ad alterum diendo uno el usufructo, tendrá el otro la totali-
pertinere; et lieet dominis ususfructus non aequis dad? Y opina que pertenece al otro; y que aunque
partibus, sed pro dominicis acquiratur, tamen el usufructo no se adquiera para los señores por
persona oms, non doininoruni inspecta, ad alto- iguales partes, sino según sus porciones domini-
raim ex dominis pentinere, non proprietati arce- cales, sin embargo, considerada la persona de
de-re. aquél, no la de sus señores, pertenece al otro due-
ño, y no se incorpora á la propiedad.
§ 2.—(5) Idem att, etsi eommiini servo et sepa- § 2.—Dice el mismo, que aunque el usufructo
ratim Pitio ususfructus legatus sit, amissum ab se haya legado á un esclavo común, y separada-
altero ex sociis usumfructurn non ad Titium, sed mente á Ticio, perdido por uno de los socios, el
sU soluin socium pertinere dobere, quasi solum usufructo no debe pertenecer ti Ticio, sino sola-
coniunetUfli; quae sententia vera est, nam quarn- mente al socio, como ti único conjunto; cuya opi-
diu vel unus utitur, potest die¡, uumfruetum in nión es verdadera, porque mientras usa uno solo,
sito statu esse. Idem est, si duobus coniunctim et puede decirse que el usufructo permanece en su
alter¡ separatim ususfructus esset rclictus propio estado. Lo mismo es, si el usufructo hubie-
se sido dejado ti dos conjuntamente y ti otro se
paradamente.
§ 3.- (6) Interclum tamen etsi non sinli con- § 3.—A veces, sin embargo, aunque no sean
iuneti, tamen ususfructus legatus alter¡ aecreseit, conjuntos, e] usufructo legado acrece, no obstan-
utputa si mibi fundi ususfructus separatim totius te, al otro, por ejemplo, si ti ml se me hubiere de-
et tibi Mmiliter fuenit relictus; nam, ut et Celsus jado separadamente el usufructo de todo un fundo,
libro oetavo decimo Digestorum et lulianus libro y ti. ti de la misma manera; porque, como escriben
trigesimo quinto (7) senibit, coneursu partes ha- Celso en el libro décimo octavo del Digesto, y
bemus. Quod et in proprietato contingeret, nam Juliano en el libro trigésimo quinto, tenemos las
altero repudiante alter totum (8) fundum habe- partes en concurso. Lo que también acontecerla

(L XVIII. Ha,i. (6) Vc'fl J'ragn. Vatic. 0 . 7.


(2 I'apielanns libro II. teflnitionum, HaZ, (6) W*86 Fragnt. VaUC. . 77.
(3) XVIII., HaZ. (7) XXXIII., Yulg.
(4) Vías FraqM. Vaiic. §. 75. (8) totwn, omi(ra HaZ.

DIGESTO.—LIBRO VII: TITULO U 509

in usuíructu hoc plus est, quia et consti- en la propiedad, porque. repudiando el uno, ten-
ret. Sed dna el otro todo el fundo. Pero en el usufructo
tutus, et postea amlSSuS nihilo minus tus acere-
500nd1 admittit omnes enim auctores apud Plau- hay esto más, porque constituido, y después per-
tium de hoc cOflSenSOrUflt, et ttt Celsus et la- dido, admite no obstante el derecho de acrecer;
lianuS e1egaflr aiunt, ususfruetus quotidie con- pues en esto concordaron todos los autores en
tjtuitur et legatUr, non ut proprietas co solo Plaucio, y como discretamente dicen Celso y Ju-
tempore, quo viudicatur. Quum primuin itaque liano, el usufructo diariamente se constituye y se
Ofl iflveIllOt alter eum (1), qui lega, no como la propiedad en sólo aquel tiempo
soluS utetur in totum, ncc refert, coniunctim, e.0 en queso reivindica. Así, pues, desde luego que
separatim relinquatur. uno no encuentre é. otro que concurra con él, ¿1
solo usará de todo, y no importa que se deje con-
junta6 separadamente.
§ 4.—i2.1 (2) Idem lulianus libro trigesimo § 4. [2J—Escribió ci mismo Juliano en el libro
quinto nigestorum scripsit, si duobus heredibus trigésimo quinto del Digesto, que si se legara la
institutiS dedueto usufructa proprietas legetur, propiedad, deducido el usufructo, é dos herederos
jus ascresceudi heredes non habere; nam videri instituidos, los herederos no tienen ci derecho de
usumfrUctllm. constitutum, non per concursum acrecer; porque se entiende constituido el usu-
divistl.m fructo, no dividido por concurso;

. Ai.'iuo&ixJs Libro V. Quaestionum. - 2. [3.) Ániuoallo; Cuestiones, libro V.—y por


ideoque amSSa pars ususfructus ad lcgatarium tanto, la parte perdida de usufructo volverá al
undemqU6 propriotaliUm redibit. legatario y al mismo propietario.
S. [4.] ULPIANUS libro XVII. (3) a2 &ibinurn. 3. [4.] ULPIANO; Comentarios ci Sabino, libro
— (4) Idem Neratius patab, cessare ius acere- XVII.—Opina el mismo Neracio en el libro pri-
scendi, libro primo (5) 1esponsoruui. Cal senten- mero de las Respuestas, que cesa el derecho de
Liae congruit ratio Cola¡ dicentis, toties ius acere- acrecer. Con cuyo parecer concuerda la doctrina
scendi esse, quoties in (6) duobus, qui in so1jcliin de Celso, que dice, que hay derecho de acrecer
habucrililt, concursu divisus est. - siempre que entre dos, que lo tuvieron solidaria-
mente, se dividió por concurso (el usufructo).
§ i.—Unde Cebas libro octavo decimo (7) ser- § 1.—Por lo cual escribe Celso en el libro dé-
bit, si duo fundí dornini ded.ucto usufruetu pro. cimo octavo, que si dos dueños de un fundo hu-
prietatem tradiderint, uter eoriim amiserit asum- bieren transmitido la propiedad deducido el usu-
fruetur», ad proprietatem redire; sed non ad te- fructo, y uno de los dos hubiere perdido el usufruc-
tum, sed euiusque usumfructum ci parti accede- to, revierte á la propiedad; pero no á la totalidad,
re, quam ipse tradidenit; ad cam enim partem re- sino que el usufructo de cada uno se reincorpora
dire debet, a qua initio divisus est. A la parte que el mismo hubiere transmitido; por-
que debe retornar á aquella parte de que al prin-
cipio fué separado.
§ 2—Non solum autem, si duobus ususfructus § 2.—Pero hay derecho de acrecer no solamen-
Icgetur, est ius aecrescendi, verum et si alter¡ te si a dos se lega el usufructo, sino también si á
ususfructus, alter¡ fundus legatus est; nam amit- uno se legó el usufructo, y á otro el fundo; por-
tente nsumfructum altero, ciii erat legatus, ma- que perdiendo el usufructo aquel á quien habla
gis jure acerescendi ad alterum pertiuet, quam sido legado, por derecho de acrecer más bien per-
rodit ad proprietatem. Neo novum, nam et si duo- tenece al otro, que revierte á la propiedad. Y no
bus ususfructus legetur, et apud alterum sit con- es cosa nueva, porque también si á, dos se legara
soIidaus, ius aceroseendi non perit, neque ci, el usufructo, y se hubiera consolidado en uno, no
apud quem consolidatus est, neque ab so; et ipse, fenece el derecho de acrecer, ni para aquel en
quibus modis amitteret ante consolidationem, lis- quien se consolidé, ni por oste; y de los mismos
dem et nune amittet. Et ita et Neratio et Aristoni modos que lo perderla antes de la consolidacién,
vidctur, et Pompouiu.s probat. también ahoraloperderá el mismo. Yasllesparcce
bien áNeracio y á Ántston,ylo apraebaPoxnponio.
4. [5.] IULIANUS libro XXXV. Digestorum. 4. [5.] JULIANO; Digesto, libro XXXV.—Si se
Si tibi propnietas fundi legaba fuerit, nilhi autem te hubiere legado La propiedad de un fundo, pero
et Maevjo et tibi eiusdeni fundí ususfructus, ha- á mi, y ti. Mevio, y ti. ti el usufructo del mismo
be7bimus ego et Maevius trientes in usufructu, fundo, tendremos yo y Mevio terceras partes en
unus triens propnietate miscebitur. Sive autem el usufructo, y una sola tercera parte estará. unida
ego, sive Maevius capito -minu.ti fuerimus, triens con la propiedad. Pero si yo, ó Mevio hubiéremos
inter te et atterutrum nostrum dividetur, ita ut sido disminuidos de cabeza, la tercera parte se
Selnissem in usufruetu habeat is, qui ex nobi ca- dividirá entre ti y el otro de nosotros, de suerte
pite minutus non fuerat, ad te propnietas cmii que tenga la mitad en el usufructo el que de nos-
Parte, dimidja ususfructus pertineat. otros no había sido disminuido de cabeza, y ti. ti
te pertenezca la propiedad con la otra mitad del
usufructo.
5. [6. Gius Libro Vil. ad Edictum provincia- 5. [8.] Gayo; Comentarios al Edicto provin-

(1) Quum itaquc primus non Inveníct a]terum eum, Lkx2, (4) Vanas PragsL. VaUc. §. 73, 80. 83.
2) &aa isa .,daciones vulgares. - aUa*e este §. en los () aecimdo, Ral,
l'rug,n. IVatic S . 78. (6) a lEal.
(3) Xviii,, rni. (7) XX.UL, Vulg.
Tuno 1—

510 DIGESTO.—LII3RO vn: TtruLo II
Le.—Et si tradideris alieni proprietatem deducto cial, libro VII—Y si hubieres transmitido it al-
USUfLUOtU, nihilo minus putat lulianus acerosce- guien la propiedad deducido el usufru'to, opina,
re, neo videri novum tibi acquiri usumfructum. no obstante, Juliano, que se acrece, y que no parece
cosa nueva que para ti se adquiera el usufructo,
6. [7.] IJLI'IANUS libro XVII. (1) ad Sabinu'rn.. 8. [7.] ULPIANo; Comentarios á Sabino, Libro
—Idem, et si apud uiram ex tribus fructuariis XVIL—Lo mismo, también si en uno de tres usu-
onso1idtttus sit ususfructus. fructuarios se hubiera consolidado ci usufructo.
§ 1.—Sed si eni proprietas deducto usiifruetu § 1.—Pero s it alguno se hubiera legado la pro-
legata sit, et mihi pars ususfructus, videndum piedad deducido el usufructo, y it mi parte del
cnt, an ínter me et hcredcm lus acereseendi ver- usufructo, se habrá de ver si entre mi y el here-
setui; et verum esI; ul quisqilis amiserit, ad pro- dero haya el derecho de acrecer; y es verdad; de
pritabeni revertetur. suerte que lo que cualquiera perdiere reverterá
it lapropiedad.
§ 2.—Si mihi ususfructus fundi puro, tibi sub § 2.—Si el usufructo se me hubiera legado it mi
eomlitione legatus sit, potest die¡, totius fundi puramente, y it ti bajo condición, puede decirse
usumfructuni tul me pertinere interim, et si ca- que entretanto me pertenece el usufructo de todo
pile minutas fuero, totum amittere, sed si extite- el fundo, y que si yo fuere disminuido de cabeza
nt conditio, totum usurnfruetflm ad te pertiiiero, lo pierdo en su totalidad, pero que si se hubiere
si forte capite derninutus (2) sum ectcrurn quuin cumplido la condición, te pertenece todo el usu-
in meo statu maneo, communicundum usumfru- fructo, si acaso fui disminuido de cabeza; mas v
e tum. permanezco en mi estado, se ha de hacer común el
usufructo.
7. [8.] PAULUS Libro III, ad Sabinum.—Si quis 7. [8.] PAtItO; Comentarios d Sabiru, libro III.
Attio (3) et heredibu.s siits usumfructuin legave- —Si alguno hubiere legado clusufrueto it Accio y
nt, dimidiam Attius, diinidiam heredes (4) habe- it sus herederos, Accio tendrá la mitad,y los here-
buni. Quodsi ita seniptum sit: «Áttio et Solo (5) deros la otra mitad. Pero si se hubiera escrito de
cum heredibus meta», tres partes fient, ut unam este modo: «A Accio y it Soya con mis herederos»,
hab eant heredes, ter tiam (6) Attius, tertiam Se- se harán tres partes, de suerte que los herederos
¡s (7), Nec enim interest ita legetur: «illi el liii tengan una, otra tercera Aecio, y otratercera Se-
eum Maevio», an ita! «liii et illi el Maevio». yo. Porque tampoco importa que se legue así: «it
aquel y it aquel con Mevio», ó así: «it aquel y it
aquel y it Mevio».

8. [9.1 ULFIANUS libro XVII. (8) ad Rabinum. S. [9.] ULPIANO; Comentarios á Sabino, Libro
—Si mulicri cum liberis suis usust?ructus logotur, XVII.—Si el usufructo se legase it una mujer con
amissis liberia ea usumfructum habet; sed et ma- sus hijos, perdidos los hijos, tiene ella el usufruc-
tre mortua liberi eius nihilo minus usumfructum to-, pero también muerta la madre tienen no obs-
habcnt lure acoresceiidi. Nam el lulianus libro tante sus hijos el usufructo por derecho de acre-
trigosimo (9) 1)igestorum alt, idem in.telligendum cer. Porque también Juliano dice en el libro trigé-
in 80 qui solos liberos heredes seripseril, licet simo del Digesto, que ha de entenderse lo mismo
non ut legatarios cos nominavenit, sed nl oten- respecto de aquel que it sólos los hijos hubiere
dert magia, volle se matrem ita fmi, ul liberos instituido herederos, aunque no los hubiere nom-
scoum habeal fuentes. Sed et Pomponius quae- brado como legatarios, sino más bien para mos-
nl, quid si mixti (10) furint liberi et extrauei trar que quena que la madre nsufruct.unao de
heredes? Et alt, ftlios legatarios cse intelligen- modo que consigo tuviera it los hijos usufructuan-
dos. FI por eoutraniurn, si volucnit (11) cos libe- do. Pero también Pomponio pregunta, ¿qué, si mez-
ros simul cuin maIne fui, debere die¡, matrem clados hubieren sido herederos los hijos y extra-
legatariam case int.elligeudam; et per omnia simi- ños? Y dice, que los hijos han de ser considerados
1cm case eL in hoc casu iuris evenlum. legatarios. Y que por el contrario, si hubiere que-
rido que estos hijos usufructuasen juntamente con
la madre, debe decirse que ha de reputarse lega-
taria it la madre; y que cu.todo es semejante tam-
bién en este caso la resolución del derecho.
9. [10.] A1IUIiANIJS Libro V. Qaesticm.um . —Si 9. [10.] AFRICANO, Cuestiones, Libro V.—Si la
proprietas fundi duobus, ususfructus un¡ legatus propiedad de un fundo se hubiera legado it dos, y
sil, non tnientes in usufructu habent, sed semis- it uno al usufructo, no tienen terceras partes en
acm duo, sernisaen' fructuanius; item contra, si el usufructo, sino los dos la mitad, y la otra mi-
duo fruotuarii, et unas fundi logatarius sit. tad ci usufructuario; igualmente al contrario, si
dos fuesen usufructuarios, y uno legatario del
fundo.

10. [11.1 ULPIANUS libro 1 Vii. (12) ad EcLi- 10. [11.] ULPIANO; Comentarios al Edicto, Libro

(1) xvnr., Jríca


() minutis, ¡fui. (8) XVIII., Hi.—HdUase este fragmento en los F7-«m. Va-
(3) TItlo V&9. ic.. 85. 87. 88.
(t) cm», inserte /la¿. (5) quinto, inserta ¡Ial.
() .Maovlo, )T4i. (te) mistie, 1 Ial.
(5) alteram, ifu. (11) iiuIuedt, ¡Ial.
(7) Maevius, ¡Ial. (15) VII., mal.
D1G1FSTQ.—L1BB() VII: TITULO tu 511

etwn._1u1td1dm pars ususfruetus et non habon- XVII.—A veces una parte del usufructo acrece
ti partem suarn sed amittenti rC4eit; nam si también al que no tiene su parte, sino que la per-
ususfruetus duobus ñierit legatus, et alter lite dió; porque si el usufructo se hubiere legado 4
0otestata ainiscrit usnrnfructum, mox et colle- dos, y uno, contestada Ja demanda, hubiere per-
gatariU8 qui litem c.oncstatus noii erat, usum- dido el usufructo, y después también el colegata-
fructUm amisit, parteni diinidicim duntixat, quam rio, que no habla contestado la demanda, perdió
&ijSit, quí litem eontestatus est adverus eum, el usufructo, sólo consigue del poseedor la mitad,
qui se liti obtulit, a iossessoro consequitur; pars que perdió, el que coutstó el litigio contra el
enilu eollegatarii ipsi acereseit, flOTi domino pro- que se opuso 4 la demanda; porque la parte del
prietatisi ususfructus CfliTfl Personae acrscit, colegatario acrece 4 él mismo,no al dueño de la
etsi fuerit amisus. propiedad, pues el usufructo acrece á la persona,
aunque se hubiere perdido.
11. [12.1 PAPINIÁNUS libro IL IJe/lnilionum.— 11. [12.] PArtNEANO; Definiciones, libro II.—
Quum singulis ab heredibus sungulis eiusclem re¡ Cuando el usufructo de una misma cosa se lega 4
fructu$ (1) legatur, fructuarii seprati vitientur cada uno 4 cargo de cada uno de los herederos,
'i ininus, quam si nequis portionibus duohus se entiende que los usufructuarios son separados,
ejusdent re¡ fiuctus legatus tiisset; iindc ft, ut no de otra suerte que si por iguales porciones se
juter eos ¡ as acerescondi non sit, hubiese legado 4 dos el usufructo de la misma
cosa; do donde resulta, que no haya entre ellos
derecho de acrecer,
j2,[13.] UiPIAwus libro XVII. 2) ad Sabi- 12. [13.] ULPIANO; Comentarios d Sabino, libro
num.—quum alius ab alio herede usuinfruetuin XVIL—cuando cada uno vindica de otro herede-
vindicat. ro W usufructo.
TIT. III TITULO 111
cUANDO DIES USUSFRIJOTUS LEGATI CUÁNDO COMIENZA Á CORRER EL TÉRMINO DEL
CEDAP LEGADO DE USUFRUCTO

1 TJLPIAJilJS libro XVII. (3) ad Babinum.— 1. ULPIANo; jomenf arios ti Sabino, Libro XVII.
Qnamqwun ususfruetus ex fruendo consistat, Id —Aunque ci usufructo consiste en el disfrute, esto
esi facto aliquo cius, qui fruitur et iititur, tamen es, en algún hecho de aquel que usufructúa y usa,
semel cedit dies; aliter atquc si tu¡ in menses, sin embargo, comienza 5 correr el término una
val in die, vel in anuos singulos quid legetur, sola vez; y al contrario, si 5 alguien se legara al-
tune enim per dios singulos, vel meuses, vel an- gima cosa por meses, ó por días, ó por cada ano,
uos días legati eedit. Undo quacri potest, si usus- porque entonces e) término del legado empieza 5
fructus cuí por dios singulos legetur, vel iii an- correr para cada din, ó mes, 6 año. Por lo que
uos singulos, an. semol (4) cedat; et puto non te- puede preguntarse, si acaso empezará 5 correr
dore siinul, sed per tempora adiecta, nt piura le- una sola vez, si 5 alguien se legase el usufructo
gata shit. Et ita libro quarto (5) Digestorum para cada día, 6 para cada año; y opino que no
Marcellus probat In eo, ciii alternis diebus usus- empieza 4 correr simultáneamente, sino en los
fructus legatus est. plazos señalados, como quiera que sean muchos
legados. Y as! lo aprueba Marcelo en el libro cuar-
to del Digesto, respecto de aquel 5 quien se legó
el usufructo para días alternos.
§ 1.—Et ideo, si is fructus (6) legatus sit, ctui § 1.—Y por esto, si se hubiera legado un usu-
quotidie percipi non potest, non erit inuti1 le- fructo que no puedo percibirse todos los días, no
oatunl sed dios (7) babebunt legatum, quibus será inútil el legado, sino que tendrán el legado
r8) fruí, potest, los días en que puede disfrutarlo.
§ 2.—Dios autem ususfructus, itom usus non § 2.—Mas el término del usufructo, as¡ como el
prius cedet, quam hereditas adeatur; tunc enim del uso, no empezará 4 correr antes que se ada la
constituitur ususfnuctus, quum quis mm (9) fruí herencia; porque el usufructo se constituyo enton-
potest. llac ratione etsi servo hereditario usús- ces cuando alguien puede ya usufructuar. Por
fructus legetur, huuianus scribit, quamvis cetera esta razón, aunque se legue el usufructo 4 un es-
legata hereditati nequirantur, iu usufnuetu ta- clavo de la herencia, escribe Juliano, no obstante
mcii personam domini exspectani, qui titi et fruí que los demás legados se adquieran para la heren-
pOssit. - cia, en el usufructo, sin embargo, se espera A que
la persona del dueño pueda usar y usufructuar.
§ 8.—Item si ex die ususfnuctus legetur, dios § 3.—Asimismo, si se legara el usufructo desde
cias nondum ccdet, nisi q.uum días .venit; posse cierto día, no empezará 5 correr su término, sino
enim usumfructuni ex die legar¡, et iii diem, con- cuando venza el término; porque os sabido que
stat. puede legarse ci usufructo desde cierto Lila, y
basta cierto din.
§ 4.—Non solum autem ususfructus ante adi- § 4.—Pero antes de adida la herencia no sola-

(1) umsfructus Vulg. (8) tertio, ¡Ial.


(2) XVIII., lioi. (5) si. usnsSrsetus, Ha!.
(8) XVIII., Hal.— H&iaae este fragmento en los (') hi, inserta Y./a¿.
Vac. . 5. 60. (8) utI,inserta ¡Td.
(4) tn dias simul cedat K.E. (9) uti, in8era Ha.!..
DTGEFVI'0.—L1BR( YTI: TÍTULO IV

tain hereditatem dios non cedit, sed neo actio de mente no empieza li correr ci término del usufruc-
u8ufructu; idernqae, et si ex die fucrit legatus to, sino que tampoco la acción de usufructo; y lo
ususfructus, Denique Scaevola alt, agentein ante mismo, también si desde cierto din se hubiere le,
diem ususfruetus nihil facere, qiiamvis alias, qui gado el usufructo. Finalmente, dice Seóvola, que
ante diem agit, malo a,-¡t. iiada hace el que reclama antes del din del usu-
fructo, aunque en otros casos reclama mal el que
demanda antes de. tiempo.
TIT. IV. TÍTULO TV
QUTBUS MODIS USUSPRUCTIJS VEL USUS DE QUÉ MODOS SE PIERDE EL USUFRUCTO
AMITTITUR ÓBL USO

1. ULPTANUS libro XVII. (1) ad Sabiwm. - 1. ULPIANO; Comentarios d Sabino, libro ZYJI,
(2) Non solum usiunfrnctrnu amitti capitis miau- —Consta que por la disminución de cabeza se
tiene constat, sed et aetionem de usufructu; et pierde no sólo el usufructo, sino también la ac-
parvi rcfert, utrum jure sit constitutus ususfru- ción de usufructo; y poco importa que el usufruc-
etus, an vero tuitione Praetoris. Proinde traditus to haya sido constituido por derecho, ó por pro-
uo que ususfruetus, item in fundo veetigali vel tección del Pretor. Por lo cual, también el usu-
superficie non (3) jure constitutus capitis minu- fructo entregado, as¡ como el no constituido con
tione amittitur. arreglo á derecho sobre un fundo tributario 6 so-
bre una superficie, se pierde por la disminución
de cabeza.
§ 1.—(4) Sed ita dernum amittitur capitis demi- § 1.---Pero por la disminución de cabeza se
nutione ususfructus, si iarn constitutus est, cete- pierde el usufructo solamente si ya está constituí-
mm si ante aditam hereditatem, ant ante diem do, pero si alguno fizó disminuido de cabeza an-
cedcntem quis capite minutas est, constat non tes de adida la herencia, ó antes de que empezara
amitti. correr el término, consta que no se pierde.
§ 2.—Si tibi fandus ex die legatus est, et usuni- § 2.—Si se te legó un fundo desde cierto día, y
fructum mili rogatus es restitucre, vid.endum se te rogó que me restituyeras el usufructo, se
cnt, si capite minutns fuero intra diem legato habrá de ver, si yo hubiere sido disminuido de
tizo insertum, no forte salvus sit mili ususfru- cabeza dentro del término señalado á tu legado,
etas, quasi ante diem cedentena capitis minutio si es que no me queda salvo el usufructo, cual si
interveniat; quod benigne die¡ poterit. la disminución de cabeza sobreviniera antes de
empezar á correr el término; lo que por benigna
interpretación podrá decirse.
§ 3. — (5) Usque adeo autem capitis minutio § 3.—Pero de tal suerte la disminución de ca-
eum deurum nsiimfi'uctum penimit, qui iain con- beza extingue solamente el usufructo, que ya está
stitutus ost, ut si in singulos anuos, vel menses, constituido, que si hubiera sido legado para cada
vel dies legatus sit, is demum amittatur (6), qui año, ó mes, 6 din, únicamente se pierde el que
iam proeessit; et si forte in annos sing'ulos toga- ya pasó; y si acaso se legó para cada año, se per-
tus est, illius duntaxat aun¡ ususfruetus amitte- derá el usufructo tan sólo de aquel año, y si para
tur, et si in menses, oms mensis, si in dies, oms cada mes, el de aquel mes, y si para cada din, el
die¡. de aquel cija.
2. PAPINIÁNUS libro XVII. (7) Quacstionw,n. 2. PAPINIANo; Cuestiones, libro XVII.—Si se-
—Si duobus separatim altemnis annis ususfructus paradamente se dejara á dos el usufructo en años
relinquatur, continuis annis propriotas nuda est, alternos, la propiedad es nuda en años continuos,
quum, si legatarium unum substituas, en¡ alter- porque si en su lugar pusieras un sólo legatario,
nis annis legatus sit ususfruetus, plena sit apud al que se haya legado el usufructo para años al-
lieredem proprietas eo tempore, que ms fruendi ternos, la propiedad es plena para el heredero en
legatario non est. Quodsi ex duobus luis alter de- aquel tiempo en que el legatario no tiene el de-
cedat, per vices temporum plona proprietas cnt; recho de usufructuar. Pero si falleciese uno de
neque enim acereseere alter¡ qnid.quam potest, aquellos dos, la propiedad será plena en los turnos
qnoniam (8) propria quisque tempora non concur- temporales; porque ni nada puede acrecer para el
rente altero fmuctus integni habuit, otro, pues cada cual tuvo sus propios periodos dé¡
usufructo Integro sin la concurrencia del otro.
§ l.—Si non mora, sed capitis deminutio ínter- § L—Si hubiere sobrevenido no la muerte, sino
cesserit, quia piura legata sunt, illius anni tan- la disminución de cabeza, como son muchos los
tuni, si modo ius fruendi habnit, fructus amíssus legados, se habrá perdido el usufructo tan sólo
enit; quod et In uno legatario, qui fruetiun in sin- de aquel año, si os que tuvo el derecho de usu-
gules anuos aceepit, defcudendum est, ut conime- fructuar; lo cual se ha de decir también respecto
moratio teniporum repetitionis potestatein ha- de un sólo legatario, que recibió el usufructo para
beat. cada año, de suerte que la mención de tiempos
tenga fuerza de repetición.
§ 2—Quum singulis fructus alternis annis le- § 2.—Cuando á cada uno se lega el usufructo

(1) xvrn., HaZ.. (5) Véanse Jagni. VaUe. §. 63


(5) Véanae Fragm. Vahc. . 61. (6) .IId. Vu(g.; amtttitur, Fi.
(3) non, omítela (a VuZ.g. (7) XII., HaZ.
() Vé-assu 7ragn. Vatic. §. 62. (8) par, insertan HaZ.. Vidg.

D1GSPG.—LIBRO VIt: TITULO XV 513
gatur, el cons€intiaflt la enudem annum, impe- en años alternos, si Convinieran en un mismo año,
diuntur, quod non id actum videtui, ut concurre- se excluyen, porque so entiende que no Be dispu-
rent; multum etonim refert, duchas simul ater- so esto para que concurriesen; porque hay mucha
jg anule legetur,_quod sane ultra prirnum an- diferencia entre que Be legue A dos conjuntamen-
num procedo-re (1) non poterit, non nia.gis, quam te en años alternos,—lo que, A la verdad, no po-
i un! 1catuS (2) it& fu.isset,—an singulis alternis drá extenderse más allá del primer año, no de
anfl1 nam si concurrere VOlent, aut iiupedient otra suerte que si A uno solo se hubiese as¡ lega-
invicem propter voluntateni, aut si en non refra- do—, 6 A cada uno en años alternos; porque si
gabitur, singiilorum annorum fructus vaeabjt. quisieran concurrir, 6 se excluirán mútuamente
por causa de la disposición testamentaria, 6 si és-
ta no lo impidiere, vacará el usufructo de cada
un año.

a ULPIANUS libro XVII. (3) ad ,S1a5inum—(4) 3. ULPIÁNO; Comentarios d Sabino, libro XVII.
Scut ja auneS singulos ususfrutus legan potest, —As! como se puede legar el usufructo para cada
ita et capitis ininutione amiesus legan potest, Ut ano, as¡ también puede legaree el perdido por la
adiiciatur «quotiesque (5) capite minutus cnt, ci disminución do cabeza, con tal que se añada: «y
(6) lego», vel sic: «quotice aiBiSSus cnt», et tune, cuantas veces hubiere sido disminuido de cabeza
,i capitis minutione amittatur, repetitus videbi- se lo lego»; 6 asi: ecuantas veces hubiere sido
tun. Unde traetaturn est, si cu!, quanidiu vivat, perdido», y entonces, si se perdiera por la dismi-
USUSfrUCtUS legatUs sit, ari videatur repetitus, nución de cabeza, se considerará repetido. Oc
quoties amiesue est; quod et Maecianus tcntat, et aqul que se discutió, si, cuando A alguno Be haya
puto repetitum videni. Quare si -asque ad tempus legado el usufructo para mientras viva, Be consi-
(7) sit legatus, at puta usque ad clecennium, idem derará repetido cuantas veces se perdió; lo que
cnt dicendum. también examina Macmao, y yo opino que se con-
sidera repetido. Por lo cual, si se hubiera legado
hasta cierto tiempo, por ejemplo, por un decenio,
se habrá de decir lo mismo.
1.—Hace aiitem repetitio, quae fit post amis- § 1.—Mas, pregúntase, si esta repetición, que
sum capitis minutione usumfructum, quacritur, se hace después de perdido el usufructo por la
an et ius acenescendi secum saivum (8) habeat; ut disminución de cabeza, tendrá también salvo con-
puta. Titio et Maevio ususfruetus logatus est, et sigo el derecho de acrecen; por ejemplo, Be legó
si Titius capite rniaitus esset, eidern usuinfru- el usufructo A Ticio y A Mevio, y si Ticio hubiese
ctum legavit; quaesitum est, si Titius ex repeti- sido disminuido de cabeza, le legó el usufructo al
tíonc usumfructum haberet, an inter cos las ac- mismo; se preguntó, sí 'l'ieio tuviera el usufructo
cresceudi saivum essct? Et Papiniautus Libro se- en virtud de la repetición, ¿quedarta salvo entre
ptimo decimo (9) Quaestionum ecribit, ealviun ellos el derecho de acrecer? Y escribe Papiniano
asee, peninde ac si a.lius esset Titio ja usufructu en el libro décimo séptimo de las Cuestiones, que
subetitutus; lios enim, tametsi non verbis, re ta- queda salvo, lo mismo que si otro hubiese sido
men coniunetos videri. substituido á Ticio ca el usufructo; porque A és-
tos, aunque no verbalmente, se les considera con-
juntos en la cosa.
§ 2.--Idin Papinianus qu.aerit, si Titio et Mac- § 2.—Pregunta el mismo Papiniano, si legado
vio usufruetu Jegato, in repetitione ususfruetue el usufructo A Ticio y A Mevio, en la repetición
non totum, sed partem. Titio relegasset, (10) an se hubiese vuelto 4 legar 4 Ticio el usufructo no
viderentur coniuneti? Et alt, si quidcm Titius total, sino en parte, ¿se consideranian conjuntos?
arnisenit, totum socio (11) acerescere; quede! Mae- Y dice, que si verdaderamente Ticio lo hubiere
vis amisieset, non totuni (12) aecrescere, sed perdido, todo él acrece al socio; pero que si lo hu-
partem ad-eum, partem ad propnietatem redire. biese perdido Mevio, no todo acrece,sino que par-
Quae sentontia habet rationem, neque enim pot- te revierto A él, y parte A la. propiedad. Cuyo pa-
est dii, co momento, quo quis amittit usumfru- recer so funda en razón, porque no puede decirse
etuni et resumit, etiam ipel quidquam ex usufru- que en aquel momento en que alguien pierde el
etu acerescere; plaeet enim nobis, ci, qni au:ittit usufructo y lo recobra, acrezca también para él
usumfructum, ex co, quod amittit, nihil acere- alguna cosa por causa del usufructo; porque nos
ecere. parece bien, que al que pierde el usufructo, no le
acrezca nada en virtud de aquello que pierde.
§ 3.—Morte quoque arnitti usumfruetum, non § 3.—No admite duda, que también por la muer-
reclpit dubitationom, quum ius'fruendi monte ex- te se pierde el usufructo, porque el derecho do
tinguatijr, sicu.ti Si quid alud, quod personne co- disfrutar se extingue con la muerte, lo mismo que
haeret. otro cualquiera que sea inherente A la persona.
4. M&RCIANUS libro 111. ln.stitutionum.—Si le- 4. MARCIANO; Instituta, libro 111.—Si Be rogó
gatum usumfructum legatarius alii restit.uere ro- al legatario que restituya A otro el usufructo le-
gatus ost, id agere Praetor debet, itt ex ildeicom- gado, el Pretor debe determinar esto, que el usu-

(1) Taur.; praecedere, Fi., Dr. (1) dleni, HaZ.


(2) legatum Ha?' (8 alvnm, ~tala HaZ.
(3 XÇIU., .al. (9) libro V., VuLg.
(4) Véanse J'ragst. VaUc. . el. (iO) legaseat, HaJ
(5) -quoties quiu, la Vulg. (Ii) Maevio, (en Lugar de socio), ¡IaL
(6) do, ¡~arta !kii. (12) TItio, uw,erta La Vtag,

514 DIGESTO.—LIBRO vn: riTULO IV

niissarii persona magis, qnarn ex legatarii pereat fructo fenece mis bien por la persona del fldieo-
ususfructus. misario, que por la del legatario.
5. ULPIANUS libro XVII. (1) ad Sabinum.— 5. ULPIANO; COmenk4rios ci Sabino, libro XVII.
Repeti potest legatus ususfruetus amissus quali- —Puede reiterarse el usufructo legado, perdido
cunque ratione, dumrnodo non morte, nisi forte por cualquiera razón, mientras iio sea por la inuer-
heredibus (2) legaverit. te, á no ser que acaso lo hubiere legado A los he-
rederos.
§ 1.—Si quis usumfruetum solum servi aliena- § 1.—Si alguno hubiere enagenado sólo el usu-
veril, por quem ususfruetus el acquisitus cst, du- fructo del esclavo,por el cual fué adquirido para
bium uon est, quin ususfruetus por eum aequisi- él el usufructo, no hay duda de que se retenga el
tus rotineatur. usufructo por él adquirido.
§ 2.—Ret inutatione interire usumfruetuxn pia- § 2.—Está establecido, que por mutación do la
cet; veluti USUSf1UCtiLS mihi aedium legatus est, cosa perece el usufructo; por ejemplo, si se me le-
aedos cori-uerunt vol exustac sunt, sine dubio cx- gó el usufructo do casas, y las casas se arruina-
tinguitur. An et areae? Oertissimum est, exustis ron ó se quemaron, sin duda que se extingue.
aedibus nec arene, nec eaornontorum usmnfru- ¿Acaso también el del solar? Es muy cierto, que,
etuni deben; et ita et lulianus. quemadas las casas, no se debe el usufructo ni del
solar, ni de los cimientos; y as¡ lo dice también
Juliano.
§ 3.—Si areae sU uusfruetus legatus, et in ea § 3.—Si se hubiera legado el usufructo de un
aedificium sil positum rem iriutari, et usumfru- solar, y en él se hubiera levantado un edificio, es
etum extingui constat. Plane si proprietarius hoe cierto que se cambia la cosa, y que se extingue el
fccit, ex testamento, vel de dolo tenebitur. usufructo. Mas si esto lo hizo el propietario, que-
dará obligado en virtud del testamento, ó por ci
dolo.
6. POMPONIUS libro V. ad Sabinum.—Sed et 6. POMPoNI0; Comentarios ci Sabino, Ubre V.—
interdietum Quod vi aut clam usufructuario eom- Pero-también compete al usufructuario el inter-
petit, dicto «Lo que por fuerza ó clandestinamente»,

7. IuLIANIJS (8) libro XXX V. Dyestorum. - 7. Juiao; Digesto, Libro XXXV.—á no ser
nisi sublato aediflcio usumfructixm arcac zaihi que demolido el edificio me cediere el usufructo
cessenit, tempore seilicet, que ususfruetus perit, del solar, transcurrido, por supuesto, el tiempo
transacto, en que fenece el usufructo.
S. ULPIANTJS libro XVIÍ. (4) ad Sabinwrn. - 8. ULPIANO, Comentarios ci Sabino, libro XVII.
Fundi usufrLlctu logato si villa diruta sU, usus- —Legado el usufructo de un fundo, si la casa so
fructus non extinguetur, quia villa fundi acees- hubiera arruinado, no se extinguirá ci usufructo,
sio est; non magis, quam si arbores decidcnint. porque la casa es accesión del fundo; no de otra
suerte, que si se hubieren arrancado los árboles.
9. PAULTJS Libro III. ad Sabinwn.—Sed et co 9. P&ur.o; Comentarios ci Rabino, libro ¡II.—
quoque solo, in quo fuit villa, uti frul potero. Pero también podré usufructuar el suelo en que
estuvo la casa.
10. ULPIANUS Libro XVII. (5) ad Sabinum. - 10. U LP IANO; Comentarios ci Sabino, libro
Quid tamcn, si fundus villne fult acceesio? Vi- XVII.—Pero qué, si el fundo fué accesión de la
cleanius, ne etiam fundi ususfructus extiuguatun; casa? Veamos, si no se extinga también el usu-
et idem dicendum est, ut non extinguatur. fructo del fundo; y se ha de decir lo mismo, que
no se extingue.
§ 1.—Non tantum si aedos ad arcam redaetae § 1.—Mas no sólo se extingue el usufructo si
sint, usnsfru.etus extinguitur, veram etiam si de- las casas quedaron reducidas al solar, sino tam-
niolitis aodibus tostator alias novas restitueril; bién si demolidas las casas hubiere el testador
plano si per partes reflciat, hect onuiis nova fa- reedificado otras nuevas; pero si la reedificara
eta sil, aliud cnt nobis dicendum. por partes, aunque toda haya sido hecha nueva,
habremos de, decir Otra cosa.
§ 2.—Agri vol bel ususfructus legatus, si fue- § 2.—Legado el usufructo do un campo 6 de un
nt inundatus, ut stagnuni iam sit aut palus, pro- lugar, si se inundare, de suerte que sea ya estan-
en! dubio extinguetur. que ó laguna, sin duda alguna que se extinguirá.
§ 3.—Sed et si stagui usasfructus legetur, cI § 8.—Pero también si se legase el usufructo de
exaruenit sic, lit ager SU faetu, mutata re usus- un estanque, y se hubiere secado, de modo que se
fructus cxtiiiguitur. haya hecho campo, cambiada la cosa, se extingue
el usufructo.
§ 4.—Non tamen, si arvi ususfructus legetur, § 4.—Mas no opino que se extingue, si se lega-
et ibi vinene (6) sint positae, vol contra, puto ra el usufructo de un campo de labor, y- an él se
extingui; corte siivac usufructu legato, si silva hayan plantado villas, ó al contrario; pero, á la

(1) •XVIII., Ira. (4) xviir.,


(2) clus eum Ha?. Vsig. (5) XVIII., Mal.
(3) Taur.; Uípiauu; Fi., Br. (6) v1te, Mal.

DIGESTO.—LIBRO 'VU: TITULO IV 515

UIlc sationes fucrint factae, sine dubio verdad, legado el usufructo de un bosque, si ta-
US-LIsfructus e.xtinuitnr. lado ci bosque se hubieren hecho al¡¡ siembras,
sin duda se extingue el usufructo.
§ 5.—Si masBaO UiLfrUCtUS legetui', el ex ea § 5.—Si se legara el usufructo de una masa, y
yasa sint facta, vol contra, Cassius apud Urse- do ella se hubieran hecho vasos, 6 al contrario, es-
imn scribit, interire usutufrueturn; quam scnteii- cribe Oassio en sus ¡rotas á (Irseyo, que se extin-
tialn puto veraIn. gue el usufructo; cuya opinión estimo verdadera.
§ .—Pi'oinde el ornaincntum dissolutum ant § 6.—Por lo que. tainbióii un ornamento des-
extinguit usumfruetum. hecho, ó cambiado de forma, extingue el usufructo.
§ 7.—In navis quoque usufructu Sabinus ser¡ § 7.—También respecto al usufructo de una na-
bit, si quidcm por j.artos refecta sit, uurnfru- ve escribe Sabino, que si verdaderamente fué re-
etum non interire; si utCm dissoluta sit, hect construida por partes, no fenece el usufructo; pero
jjsdem tabulis nulla praeterea adiceta restaurata que si se hubiera deshecho, aunque haya sido «e-
Hit,, usuIrLfruetum extinctuin. Quam sententiarn construida con las mismas tablas sin haberse agre-
puto veniorem, nam etsi dornus (1) fueril restitu- gado además ninguna, se extinguió el usufructo.
tu, usas fructus extinguitur. Cuya opinión juzgo más verdadera, porque aunque
se hubiere reconstruido una casa, se extingue el
usufructo.
§ 8.—Quadrigae usuf'ruc.tu legato, si unus ex § 8.—Legado el usufructo de una cuadriga, si
equis dccosserit, un extinguatur ususfructus, hubiera muerto uno de los caballos, se pregunta
quaenitUr ego puto multum intcresse, cquorum, si so extinguirá el usufructo; yo opino que importa
an quadi'igae ususfruc tus sit legatus; nam si mucho distinguir, si es que se haya legado el usu-
cquorum, suporenit in res.iduis, si quadrtgae, non fructo de los caballos, 6 ci de la cuadriga; porque
rernanebit, quoniarn quadriga case clesilt, si el de los caballos, subsistirá, sobre los demás, y
si el de la cuadriga, no subsistirá, porque dejó de
existir la cuadriga,
11. PAULUS libro III. ad Sabinum.— nisi alias 11. PAULO; Comentarios á Sabino, libro III.—
ante diem legati eodeutorn subtitutus sil. á no ser que se haya substituido otro caballo an-
tes de comenzar á correr el término del legado.
12. ULPJaNUS libro XVII. () ad Sabinum, - 12. ULPiANO; Comentarios 4 Sabino, libro
Si cui bainel ususfruetus logatu8 sil, et testator XVIL—Si á alguno se hubiera legado el usufruc-
habitationein hoc fecerit, val si tabornae, et to de un bailo, y el testador hubiere hecho de él
diactain feceril, dic endum est, usu.mfruetum ex- una habitación, 6 el de, una tienda, y de ella hu-
tinctum. biere hecho un comedor, so ha de decir que se ex-
tinguió el usufructo.
§ 1.—Proinde el si histrIonis reliqnorit § 1.—De aquí, que también si hubiere dejado el
fruc.turn, el cuni ad aliud ministcrhim transtule- usufructo dun histrión,ylo dedicare á otro oficio,
nt, cxlinctum esse iisumfructuu., diccudum crit. so habrá de decir que se extinguió el usufructo.
13. PAUL.US libro III. ad Sabinum.—Si fructu- 13. PAULO; Gonnarios 4 Rabino, libro 111.—
urius (3) mcssem fccit, el deessit, stipulam, Si el usufructuario hizo la siega, y murió, dice
quac in meose (4) iaeet, heredia eius esse Labeo Lab con, que la miés que yace segada es de su he-
ait, spicam, quae tOrra tneatur, domiiti fundi redero, y que las espigas que se sostengan en la
esse, frueturnqne pel,Cipi spica ant foeno cacso, tierra son del dueño del fundo, y que se percibe
aut uva ademta, ant exeussa olea, quamvis non- el fruto segada la miés ó el heno, ó cogida la uva,
(luin tritura frumentum, ant oleum factum, val 6 sacudida la aceituna, aunque todavía no se ha-
vinclrnia coacta sil. Sed nl vorum est, quod de ya trillado el grano, hecho el aceito, ó pisado la
olea excussa scnipsit, ita aliter obsarvanduin de vendimia. Pero asi como os verdad lo que escri-
ea olea, quae per se decideril. Inlianus ait, fru- bió de la aceituna sacudida, también so ha de ob-
etuanji fructus tunc fiei'i, quuni cos percepenit, servar lo contrario respecto de aquella aceituna
bona ftdi autom possessoris inox, quam a solo que por si se hubiere caldo. Dice Juliano, que en-
Separati smI. tonces se hacen dl usufructuario los frutos, cuan-
do los hubiere percibido, pero del poseedor de
buena fe, inmediatamente después que hayan sido
separados del suelo.
14. POMPONIUS libro V. ad Sabin,um,— Exce- 14. FOM reNIO; Comentarios 4 Sabino, libro V.
pta Capitis miniitione vol morte, reliquae causae, —Exceptuada la disminución de cabeza, ó la muer-
ve] pro parte intritum ususfruetus recipiuut. te, las demás causas admiten la extinción del usu-
fructo aun en parte.
15. TJLPINUS libro XVIII. ad Sabinum. - In- 15. Ur.PIANO; Comentarios 4 Sabino, libro
terdum proprietarius ad libertatem perducet, si 117111—A veces puede l propietario dar la 11-
forte ususfructus fucrit tamdiu legatus, quamdiu bertad, por ejemplo, si se hubiere legado el usu-
iflanurnittatur; nam incipiente propnietario manu- fructo hasta tanto que se manumita; porque co-
nnttere CXtinguetur ns'usfruetus. menzando el propietario rl. manumitir, so extin-
guirá el usufructo.
(1) doirus dlrula fucrit, et ex Hsdsm eaemeiitis tignisque
rettuta, Vug. (3) usufructuariw, Mal. V'uig.
(2) XVIII., ffe.j. (it) ctemeaa, .Ua.

16 DIGESTO.–LIBRO vn: T1TWO IV

16. IDEM libro V. Dptilationum.—Si sub con- 18. EL MISMO; Disputas, libro V.—Si bajo con-
dttione mihi legatu.s sit usiisfractus, medioque dición se inc hubiera legado un usufructo, y en el
tempore sit penes heredem, potest hores usum- tiempo intermedio perteneciera al heredero, pue-
fructum alli legare; quae res faeit, ut, si tondi- de el heredero legar á otro el usufructo; lo cual
tio cxtiterit rnei legati, ususfructus ab herede re- hace, que si se hubiere cumplido la condición do
lieIus liniatur. Quodsi ego usumfruetum amisero, mi legado, t'enezoa el usufructo dejado por el he-
non rvertctu.r ad legatarium, cui ab herede puro redero. Pero si yo hubiere perdido el usufructo,
legatus fucrat, quia ex diversis testamentis ius no reverterá, al legatario, a quien puramente habla
coniunetionis non eoutingit. sido legado por el heredero, porque de diversos
testamentos no resulta el derecho do conjunción.

17. IULIANUS libro XXXV. Diyestorun. —Si 17. JULIANO; Digesto, libro XXXV.—Si á ti se
tibi fundi ususfrutus puro, proprietas autem sub te hubiere legado puramente el usufructo de un
conditione Titio legata fucrit, pendente conditio- fundo, y It Ticio bajo condición la propiedad, y
nc dominium proprietatis nequisieris, deinde con- pendiente la condición adquirieres el dominio de
ditio cxtitcrit, pleno mro fundum Titius habebit, la propiedad, y después se hubiere cumplido la
noque interesi, quod detracto usufruetu proprie- condición, Ticio ten.dra el fundo en pleno dere-
tas legata sit; enim dum proprietatem acquiris, cho, y no importa que se haya legado la propie-
ius omne legati ususfrue tus amisisti, dad, deducido el usufructo; porque adquiriendo
la propiedad, perdiste todo el derecho del usufruc-
to legado.

18. POMP0NIUS libro III. (1) ad Sabinum. - SI 18. Poiir.roNlo; Comentarios ti &ibino, Libro III.
servo hereditario ante aditam horeditatem loga- —Si antes de adida la herencia se hubiese legado
tus ususfruetus fuisset, magis placet, adita hero- el usufructo It un esclavo de la herencia, se halla
ditate eum usurnfructum ad te transite, ncc ínter- establecido que, adida la herencia, pase It ti este
¡re quasi mutato dominio, quia nec dios ante usufructo, y que no se extinga cual habiéndose
oesscrit, quam tu herce oxtiteris; mudado el dominio, porque no habla comenzado
It transcurrir el término antes que tú hubieras
sido heredero;

19. Gius libro VII. ad Bdictun provinciale. 19. GAYO; Comentarios al Edicto provincial, Li-
—noque ususfruetns, noque ¡ter actusve dorninii bro VII.—y ni el usufructo, ni la servidumbre de
muta.tione amittítur. paso ó de conducción se pierde por la mutación
de dominio.
20. PAuI,us libro XV. ad Plautium. - 15, qui 20. PAULO; Comentarios ti Plaucio, Libro XV.
usuinfruetum habet, si tantum utatur, quia exi- —Si el que tiene el usufructo tan sólo usara por-
stimet se usum tantum habere, an usurnfructum que creyera que él únicamente tenla el uso, ¿re-
retineat? Et siquidem sciene se usuinfruetiun ha- tendrá acaso el usufructo? Y si es que sabiendo
bere, tant'um uti velit, nihilo minus et fruí vide- que tiene el usufructo, tan sólo quisiera usar, se
tur, si vero ignoret, puto eum amittere fructum; considera, no obstante, que también usufructúa;
non enim ex co, quod habet, utitur, sed ex co, pero si lo ignorase, opino que éste pierde el usu-
quod putavit se babero. fructo; porque no usa por lo que tiene, sino por lo
que juzgó que tenia.
21. M0DESTINtrS Libro hL (2) .Differeniarum. 21. MODESTINO; Diferencias, Libro III.—Si el
.

—Si uansfructus civitati legetur, et aratruin la usufructo se legara ¿ una ciudad, y ésta fuera
ca inducatur (3), civitas osee desinit, ut pasea est arrasada, deja de ser ciudad, como sucedió It Car-
Carthago; ideoque quasi morte desinit habere tago; y por lo tanto deja de tener el usufructo co-
usumfruofjum. mo por caso de muerte.
22. POMPONIUS Libro VI. ad Quintum Mucium. 22. PoMP0NI0; Comentarios 4 Quinto ltucio,
—Si mulieri usus domas legatus 5it, et ita trane Libro VI.—Si el uso de una casa se hubiera legado
maro profe cta sit, et constituto tempore ad amit- á una mujer, y ésta se hubiera ido al otro lado
tendum usum abfuerit, maritus vero domo usus del mar, y hubiere estado ausente el tiempo mar-
fucrit, retinetur nihilo miaus usus; quemadmo- cado para que se pierda el uso, pero su marido
dum si famUlam suam in doinu (4) reliquisset, ea- hubiere usado de la casa, se retiene, no obstante,
que peregrinaretur. Et hoe magis dicendum cst, el uso; de la misma manera que si en la casa hu-
si uxorcm in dainii (5) rcliquerit Inaritus, qu-am biese dejado It su familia, y ella viajase. Y con
¡poi manto usus domue legatus sit. mIts razón se ha do decir esto, si el marido hubie-
re dejado It su mujer en La casa, habiéndose lega-
do al mismo marido el uso de la casa.
23. IDEM Libro XXVI. ad Quintum Muciusn. 28. EL MISMO; Comentarios ti Quinto Mucio, li-
—Si ager, euius ususfructus noster sit, fluniinc bro XXVI.—Si un campo, cuyo usufructo sea nues-
ve] mar¡ inundatus fucrit, amittitur ususi'ruetus, tro, hubiere sido inundado por vio ó mar, se pierde
qunm etiam ipsa proprietas eo casa amittatur; se el usufructo, porque también se pierde la misma

(1) Y.. ilal.


(2) IV., JUL. (4) domo, IIiL
(3) Uucatur, HoL (b) 4OWQ fiat.
DIGESTO.—LIBRO VII- TITULO XV

no piscando quidem r&inere poterirnus usumfru- propiedad en este caso; y ni aun pescando podre-
uni. Sed quemad.niodum, si eodeni impetu dis- mos retener el usufructo. Pero as! como st el agua
ceSSeYit aqiJa, que
venit, restituitur proprietas, se hubiere retirado con el mismo ímpetu con que
,ta et Usumfructum restituendum, dicendum est. vino, se restituye la propiedad, as! también se
ha de decir, que se ha de restituir el usufructo.

24 14yOLI!NIJSlibro III. ex -PosterioribuS (1) 24. JAVOLaNO; Doctrina de las obraspóst urnas
- Quum -u.sumfru.ctum horti haberem, de Labeon, libro III.—Teniendo yo el usufructo
en hortllm oecupavit, doinde ab co recessit; de un huerto, el río ocupó el huerto, y después se
ms quOP-'° n8USfrtLCtUs restitutum esse Labeoni retiró de él; á Labeon le parece que también se
videtur, quia id solum perpetuo ciusdeni ¡una restituyó el derecho de usufructo, porque este
Ita id verum puto, si flumen inunda- suelo había permanecidoperpétuainente de la
tiene hortum occupavit; nam si alveo mulato in- misma condición de derecho, Esto lo juzgo verda-
do manare eoeperit, arnittl usumfructum Cxiti- dero, sólo si el río ocupó el huerto por inundaeión
mo, quum is locas alvei publicus case eoeperit, porque si habiéndose mudado el álveo hubiere
noque in pristinum stati.im restituí poasit (2). comenzado á correr por allí, estimo que se pierde
el usufructo, porque aquel lugar del álveo Co-
menzó á ser público, y no puede sor restituido á
su primitivo estado.
1.—Idem iuris (3) itiucre et actu custodien- § L—Labooii dice, que el mismo derecho se ha
duin case ait Labeo; do quibus rebus ego idem, de observar en las servidumbres de paso y do con-
quod ja usufructo sentio. ducción; respecto de cuyas cosas yo opino lo mis-
mo que respecto del usufructo.
§ .—Labeo ncc si Suinma terra sublata ex § 2.—Dice Labeon aunque se hubiese quitado
fundo meo et aun reg'eita esset, ideirco ineam so- de mi fundo la tierra de encima y se le hubiese
Jum esse desinit, non magis, quam stercorato echado otra, no por eso deja de ser mío el suelo,
agro. no de otra suerte que habiendo sido estercolado
un campo.
25. P0MPORIUS libro Xi ex j'arjs Lect ion!- 25. PoMx'oNxo; Doctrina de obras varias, Libro
bus—Pincel, Vol ce:rtae partís, ve] pro indiviso XL—Se halla establecido, que por el no uso Se
usumfruetum non utendo amitti. pierda el usufructo 6 de una parte cierta, 6 de
una indivisa.
26. P.ULUO libro 1. ad Neratium..—Si ager ab 20. PAULO; Comentarios á lileracio, libro I.--
hostibus occupatus sorvusve captas liberatus Si el campo ocupado por los enemigos, ó el escla-
fuerit, jure postliminii restituetur ususfructuE. vo cautivo hubiere quedado libre, se restituirá el
usufructo por el derecho de postliminio.
27. IDEM Libro 1. Manualium.— Si sci-vus, in 27. Et MISMO; Manuales, libro 1.—Si el escla-
.quo ususfructus alienu.s est, nozne dedatur a do- vo, sobre el que un tercero tiene el usufructo,
mino proprietatis usufructuario, libeiabitur con- fuera dado por noxa al usufructuario por el due-
fusa (4) servitute proprictatis comparatione. ño do la propiedad, quedará libre del usufructo
por haberse confundido la servidumbre con la
adquisición do la propiedad. -
28. IDEM libro XIII. (b) ad Plautiurn. - Si 28. EL MISMO; Comentarios á Plaucio, Libro
usiisfructus (6) ahernis annis legetur, non possc XIIL—Si se legara el usufructo para años alter-
non utendo eum amilti, quia piura sant 1cgata. nos, no se puede perder por el no uso, porque son
muchos legados.
29. ULPIAUS libro XVII. (7) ad Sabint4m. 29. ULPIANO; Comentarios á Sabino, libro
Pomponi-us quaerit, si fundum a me proprietarius XVIL—Pregunta Pomponio, si el propietario me
conduxerit, eumque fundum vendiderit Seio non hubiere tomado en arrendamiento el fundo, y él
dedueto usufructu, an usumfructum por emtoreiu hubiere vendido el fundo á Sayo sin deducción
retineam? Et ait, lieet proprietarius mihi pensio- del usufructo, ¿retendré yo el usufructo por me-
nem solverit, tamen usumfructum amilti, quia dio del comprador? Y dice, que aunque el propie-
non meo nomine, sed sao fruitus est emtor. Tene- tario me pagare la pensión, se pierde, sin embar-
ri plano mihi ex beato propriotaritun, quanti mea go, ci usufructo, porque no en mi nombre, sino
interfti.it, Id factum non csse; quamquam si a me en el suyo usufructuó el comprador. Pero, que á
eonductum usumfruetum quis al¡¡ locaveril, reti- la verdad, ci propietario me queda obligado por
fletur ususfruetui; sed si pro prietaniu.s eum lo- el arrendamiento, por tanto cuanto me importó
eaaset suo nomine, dicencti.un amitti, non euim que aquello no se hubiera hecho; aunque si algu-
meo nomine fruitur colonus. no hubiere dado en arriendo á oro el usufructo
que de nlí tomó arrendado, se retiene el usufruc-
to; pero si el propietario lo hubiese dado en arrien-
do en su nombre, se ha de decir que se pierde,
(1) Has.; ex Poderioruin, J1. porque el colono no usufructúa en nil nombre.
() Hal. EuIg.; posss, FI.
i:» I[L, insra acerada,neflg6 Hal.
(4) r, 1,* R.
(5) XV., 'at.
(6) Usuff, omítela Ha. i» XVIII., He.
Tono 1-66

518 DIGESTO.—LRO V1I TtTTJO y

§ 1. —Sed si cmtum a me usumfructuni proprie- § 1.—Pero si el propietario hubiese vendido el


tarjus vendidissct, an (1) amitterem usumíru usufructo que me compró, se ha de ver, si yo per,
etum, quaerendum est. Et puto amitti, quoniam derta el usufructo. Y opino que se pierde, porque
et hic non ut a me emto fruitur fundi emtor. tampoco en este caso usufructúa el comprador
del fundo como si de mí lo hubiera comprado.
§ 2.—Idem Pomponius qu•aerit, si legatum mi-. § 2.—Pregunta el mismo Pomponio, si se me hu-
1-ii usumíructuni rogatus sim tibi restituero, an biera rogado que te restituyese el usufructo que
per (2) te frul videar, neo amittatnr ususfructus? se me legó, ¿pareceráque usufructúo por ti, y no
Et ait, dubitare Be de ILSC quacetione; Sed est 've- se perderá el usufructo? Y dice, que él duda res-
rius, quod Marcellus notat, nihil hane rem dei- peeto de esta cuestión; pero es más verdadero, lo
COmmiSsariO nocere, suo enim nomine utilem que nota Marcelo, que esto en nada perjudica al
actioneni eum habiturum. fideicomisario, porque éste habrá de tener en su
propio nombre una acción útil.
30. G.uus libro VIL ad Edictura provinci aLe. 30. Gayo; comentarios al Edicto provincial,
—Caro et corium rnortui pecoris in fructu non Libro VIL—La carne y el cuero del ganado muer-
est, quia mortuo co ususfruetus extinguitur. to no pertenecen al usufructo, porque muerto
aquél se extingue el usufructo.
31. POMPONIuS libro IV. () ad Quintum Mu- 31. POMPONIO; Comentarios 4 Quinto Mucio, Li-
citøn.—Qrnun gregis ususfructus legatus est, et bro IV.—Cuando se legó el usufructo de un reba-
usque co numerus perveiiit gregis, ut grex non ño, y el número de reses del rebano llegó á tal,
intdlligatur, perit ususfractus. que no se considerara rebaño, perece el usufructo.
TIT. Y TITULO V

DE USUFItUCTU EARUM RERW&, QUAR USTJ DEL USUFRUCTO DE LAS COSAS QUE SE CONSUMEN
CONSUMURTUR VEL MINUUNTUB. Ó SE DISMINUYEN POR EL USO

1. ULPIANIJS Libro XVIII. ad Sabinurn,—Sena- 1. ULI'rANo; Comentarios a Sabino, Libro XVIII.


tus eensuit, ut omnium rerTlm, quas in cuiusque —Determiné el Sonado, que pueda legarse el usu-
patrimonio essc constarct, usuefructu legan pos- fructo de todas las cosas que constase que existen
ait; que Senatuseonsulto inductum videtur, ut en el patrimonio de cualquiera; por cuyo Senado-
caruin rerum, quae usu tolluntur ve] ininuuntur, consulto parece que se introdujo, que pueda legar-
possit ususfructus legan. se el usufructo de aquellas cosas que se consumen
ó se disminuyen por el uso.
2. GAITJS Litro M. ad Edictumpro'inci ale.— 2. GAYO; Comentarios al Edicto provincial, li-
Sed de pecunia recto caveni oportet his, a quibus bro VIL—Pero respecto al dinero, conviene que
eius pecnniae ususfructus legatus cnt. debidamente se dé caución á aquellos á cargo de
quienes se hubiere Legado el usufructo de este
dinero.
§ 1.—Quo Senatuscousulto non id effectum est, § 1.—Por cuyo Senadoconsulto no so hizo esto,
ut pecuniae ususfructus propnie (4) esset; nec que propiamente hubiese usufructo de cantidad
enim naturalis ratio auctonitate Senatus cornMu- de dinero; porque La razón natural no se pudo al-
tari potuit, sed remedio introducto coepit qu.asi terar por la autoridad del Senado, pero introduci-
ususfructus haberi. do este remedio comenzó á tenerse un cuasi usu-
fructo.
3. Uuius l ibro XVIII. ad Sabinum,— Post 3. Uio; Comentarios a &il.ino, Libro XVIII.
quod (5) omnium rerum ususfructus legan pote- —Después de cuyo Senadocrnsulto podrá legarse
nt; an et nominum? Nerva negavit, sed est ve- el usufructo de todas las cosas; pero ¿acaso tam-
rius, quod Cassius et Proculus existimant, posso bién el de créditos? Nerva Jo negó, pero es más
legan. Idem lamen Ncr-va, ipsi quoque debitoni verdadero, lo que estiman Cassio y Próculo, que
posse usumfructum legan, seribit, et reniittendas puede legarse. Pero el mismo Nerva escribe, que
el (6) usuras; también al mismo deudor puede legarse el usu-
fructo, y que se le han de condonar los intereses;
4. PAULUS Libro I. ad 21eratium.-- ergo cautio 4. P.&uo; Comentarios ci Neracio, libro L—
etiam ab hoc exigonda erit. luego también de éste se habrá de exigir caución.
5. ULP1ÁNIJÑ libro XVIII, ad Sabinum.— Hoc 5. ULvzaiw; Comentarios á Sabino, libro XVIIL
Sena tusconsultum non solum ad eum pertinet, —Este Senadoconsulto no sólo se refiere á ueI
qui pecuniae usumfructum ve1 cetorarum rerum, que legó el usufructo del dinero 6 de las demás co-
quas habuit, legavit, verum et si fueniut alienae. sas que tuvo, sino también si éstas fueren ajenas.
§ 1.—Si peeuniao sít ususfructus legatus 'vol § 1.—Si se hubiera legado ci usufructo de dinero
alierum reruin, quae in abusu consistunt, nec 6 de otras cosas, que sirven para el consumo, y no

Ci) Hal; an omítela Fi. () proprius, Ha4.


() pro, Hay. (5) poatquam, Hai,, Y4g.
UI.,Baj. (6) e1u, al indrgn i.»teror dei códice Fi.

DXGESTO.—LIBRO Vn: iiTULO y 19

cautio untervefliat, finito usufrijetu an mediara caución, se ha do ver, si finido el usufruc-


pecunia, quac data Bit, vel ccterae res, q'uae in to se podrá reclamar ó el dinero, que se dió, ó las
absumtiOfle sunt, condici possiut. Sed si quidem demás cosas que se consumen por el uso. Pero si
adhuc constante usufruetu cautioneni quis velit verdaderamente subsistiendo todavía el usufruc-
die¡ potest, omisaam cautionem posse to quisiera alguno reclamar la caución, puede
condici incertl condictiono; sed si () finiLo • decirse, que puede roclamarse por la condicelón
tnuctu, ipsam qaantitatern Sa.binus putat posse de cosa incierta la caución que se dejó de dar;
condic' quam sententiam et Ceisus libro octavo pero si habiendo finido el usufructo, opina Sabino,
decimo Digestorum probat; quae mili¡ non mar- que puede pedirse por la condicción la misma can-
giita vidCtiLr. tidad; cuya opinión aprueba también Celso en el
libro décimo octavo del Digesto; la cual no me
parece infundada.
§ 2.—Quae iii usufructu pocuniae dixiinus 'vel § 2.—Lo mismo que hemos dicho respecto al
cera.fluii rerum, quae sunt in abusu, eadem et usufructo de una cantidad de dinero, ó da las de-
In usu dicenda suntl nam idem continere usum más cosas que se consumen con el uso, se ha de
peCUUitLC et usumfructum, et Lulianus scribit, et decir también en cuanto al uso; porque escribe
FornpolliUS libro octavo (2) de stipulationibus. también Juliano, y Pomponio en el libro octavo
de las estipulaciones, que Jo mismo comprenden
el uso y el usufructo de una cantidad de dinero.

J. ItLIANUS libro XXXV. Digestorum.—Si ti- 6. Jur.io; Digesto, libro XXX-V.—Si fi ti se te


bi decem millia Iegata fuerunt, mihi oorundcm hubieren legado diez mil, y A ml el usufructo d
decem millium ususfructus, fient quidem tua tota los mismos diez mil, ciertamente que se harán
decem millia, sed mihi quinque numeran debe- tuyos todos los diez mil, pero i ml se me deberán
bunt ita, ut tibi caveam, tempore mortis ineao entregar cinco, siempre que te dé caución de que
ant capitis demunutionis restitutum ir¡. Nam et te habrán de ser restituidos al tiempo de mi muer-
si fundus tibi legatus fuisset, et mihi eiusdem te 6 de mi disminución de cabeza. Porque tam-
fundí ususfruetu.s, haberes tu quidem totius fun- bién si se te hubiese legado un fundo, y á ml el
di proprietatem, sed parteni eum ijsfrutu, par- usufructo del mismo fundo, tendrías ciertamente
tem sine usufructu; et non heredi, sed tibi cave- la propiedad de todo el fundo, pero parte con el
ren boni viii arbilratu. usufructo, y parte sin el usufructo; y no al here-
dero, sino fi ti, darla yo caución de usufructuar A
arbitrio de buen varón.
§ 1.—Sed si chiobus eorundem decClil millium § 1.—Pero si A dos se hubiere legado el usu-
ususfructus leoatus fuerit, quina muja accipient, fructo de los mismos diez mil, cada uno recibirá
et invicem et 3) heredi satisdabuut. cinco mil, y recíprocamente se darán caución, y
también al heredero.

7. GAJOS Libro VIL ad Edictum provinci ale.— 7. Ga.vo Comentarios al Edicto provincial, Li-
Si vini, ole¡, frumenti ususfritetus legatus cnt, bro VTI.—i se hubiere legado el usufructo de vi-
propnietas ad legatarium trausforni debet, et ab no, aceite, ó trigo, debe transferirso la propiedad
co cautio desicleranda est•, 'iit, quandoque is mor- al legatario, y ha de exigirse de ¿1 caución de que
tuus ant capite dominutus sit, eiusdem qualitatis cuando haya muerto 6 sido disminuido de cabeza
res restituatur, aut aestimatis rebus eertae pecu- se restituirá cosa de la misma calidad, ó, habien-
niae nomine eavendum est quod et cominodius do sido estimadas las cosas, se ha do dar caución
cst. Idem scilicet de cotenis quoque rebus, quae por razón de la cantidad cierta; lo que es más có-
usu (4) continentur, intelligernus. modo. Lo mismo entenderemos, por supuesto,
también respecto fi las demás cosas que se com-
prenden en el aso.
8. PAPnuANUS Libro XVII. () Quaestionun.— 8. PAPINIANo; Cuestiones, libro XVII. - Ha-
Tribus heredibus institutis usumfructum qumnde- biendo instituido tres herederos, el testador legó
dm milluum Titio legavit, et duos ex heredibus fi Ticio el usufructo de quince mi], y mandó que
lusait pro legatario satisdare; placebat, utile es- dos de los herederos dieran fianza por el legata-
se cautionis quoque legatum, ncc refragani Se- rio; parecía bien, que también era útil el legado
natusconsultum, quia cautio non inipediretur, et de la caución, y que fi ello no se oponía el Sena-
caso aiterum legatum velut certi, alterum ineer- doconsulto, porque no se impedía la caución, y
ti. Usasfruotus itaque nomino pai'tem pecunise que había un legado como de cosa cierta, y otro
petendain ab co, qui satis acccpit a coherede, iii- de cosa incierta. Y así, que por razón del usu-
certShcmii eodem agenduin, si satis non dedis- fructo se ha de reclamar parte del dinero fi aquel
set. vero, qui satis praestitit, ac propter mo- que recibió caución del coheredero, y que se ha
r a meredis satis non aceepit, noque fructus de ejercitar contra él la acción de cosa incierta,
(6) nomine intoriin tener¡ propt.cr Senatuseonsal- si no hubiese dado caución. Pero que el que dió
tum ueque actione incerti, quia coheredi satisde- caución, y no la recibió por morosidad del cohe-
dit. Illud ctiaun nobis placet, logatarinm cogen- redero, ni está obligado en el entretanto por ra-
dum promittere. Finito auteni usufructu si cohe- zón del usufructo en virtud del Senadoconsulto,
redes ex causa íideiussonia convenirentur, cos ni tampoco por la acción de cosa incierta, porque

(1) si. Qmtterda errad amenp HaJ Vulg. (4) abusu, HaJ.
(5) XVII. , Vuig. (ti) XVI. Hai.
(5) et, o'Mtaia errad amente Haz.. (6) 5U5iÇ,tU5, Vuig.

520 DIGESTO.—LIBRO YXi TITULO vi

mandati non acturos non enim suseepisse man- dió fianza al coheredero. También nos parece bien,
datum, sed vohintati paruie, denique cautionis que se ha de obligar al legatario 4 prometer. Mas,
1egato liberatos. De illo ncc din traetandum fult, fin ido el usufructo, si] os coherederos fuesen denin..
secunduin legatum, Id esL cautionis, non here- dados por causa de Ja fianza, ellos no han de ejer-
ilum videii, sed cius, ciii pecuniae ususfruotus citar la acción de mandato; porque no recibieron
relictus est, enique testator prospicere voluit, et un mandato, sino que obedecieron una última yo-
enius interesse credidit, fideinssores non sua pe- imitad, y finalmente quedaron libres del lega-
riculo quacrere. do de la caución. Tampoco hubo de discutirse
mucho tiempo sobre esto, sobre que el segundo
legado, 6 sea el de la caución, no se considera de
los herederos, sino de aquel á quien se dejó el
usufructo de la suma de dinero, por quien quiso
mirar el testador, y á quien creyó que interesaba
no buscar fiadores 4 su propio riesgo.
9. PAULUS libro 1. ad Heratium.— In stipula- 9. PATJIO; Comentarios d Neracio, libro 1.—En
tione de reddendo usufruetu pecuniae duo soli la estipulación sobre devolución del usufructo de
casas interponuntur, mortis et capitis deminu- una cantidad de dinero, se interponen dos casos
tionis, solos, el de muerte y el de la disminución de ca-
beza,

10. ULPIÁNUS libro LXXIX. (1) cid Edictum. 10, ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro
- quouiarn pceuniae usus () aliter amitti non LXXIX.—porque el uso de una cantidad de dine-
potest, quam his casibus. ro no puede perderse sino en estos casos.
§ 1—Si usus tantuni pecuniae legatus sit, quia § 1.—Si se hubiera legado tan sólo ci uso de
in hac specie UBUS appellatione etiani fructum una cantidad, como quiera que en este caso se ha
contineri niagis aecipiendum est, stipulatio ista de entender más bien que con la denominación de
erit interponenda. Et quidam aiunt, non ante uso se comprende también el usufructo, se habrá
hane interponi stipulationem, quani data fuerit de interponer esta estipulación. Y dicen algunos,
pecunia; ego autem puto, sive antes, sive postea que esta estipulación no se interpone antes que
ea pecunia date sit, tenere stipulationem. se haya dado el dinero; pero yo opino, que es vá-
lida la estipulación, ore se haya dado antes, ore
después, el dinero.
11. IDEM Libro XVIII. cid Sabina'm, - Si lanae 11. EL mismo; Comentarios cf Sabino, Libro
alieui legatus sit usu.sfructus, vel odoruni, vel XVIII.-Si 4 alguno se hubiera legado el usufruc-
aromatum, nullus videtur iisrisfructus fu istis iu to de lana, ó de perfumes, 6 de aromas, se entien-
re constitutus, sed ad Sciiatusconsulturn erit de- de que no se ha constituido con arreglo 4 derecho
scendendum, quod de cautione eorum loquitur. ningún usufructo sobre estas cosas, sino que se
habrá de recurrir al Senadoconsulto, que habla
de la caución de ellas.
12 MARCXANtTS libro VII. (3) Inatitutionum.— 12. MARCIANO; Instituta, Libro VII. -Habién-
Quum pecunia erat rehcta Titio ita, ut post mor- dose dejado á Ticio una cantidad con la condición
tein legatarii ad Maevium rediret, quamquam (4) de que después de la muerte de] legatario volvie-
adscriptum sit, iit usum cina Titius haberet, se 4 Mevio, aunque se haya expresado que tu-
proprietatem tanien ci legatam, et usas mentio- viera Ticio el uso de ella, contestaron por rescrip-
neni factani (5), quia erat rcstituenda ab co pe- to los Divinos Severo y Antonino, que no obstante
cunia post mortem chis, Divi Severus et Antoni- se le habla legado la propiedad, y que se habla
una reseripserunt. hecho mención del uso, porque el dinero debla
ser restituido por él después de su muerte.
TIT. VI TITULO VI

si 1JSUSPRUCTUS PETÁTUR (6), IrEL AD ALIUM SI SE PIDIESE EL USUFRUCTO, 6 SE NEGASE QUE


PEIITINERE NEGETUR PEBTENEZOA k OTRO

1. ULPIÁNUS libro XVIII. cid nun— Si 1 ULPIANO; Comentarios áSabino,Libro XVIII.


fundo fructuario servitas debeatur, Marel1us li- --Si se debiera una servidumbre 4 un fundo usu-
bro octavo apud Iulianum Labeonis et }4eryae fructuario, aprueba Marcelo en el libro octavo de
sententiarnprobat existtmautium, servitutem qui- Juliano el parecer de Lab con y de Nerva, que opi-
dem eum vindicare non posse, verum usumfru- nan que no puede uno ciertamente vindicar la
etum vindicaturum, ac per hoe vicinum, si non servidumbre, pero que deberá vindicar el usufruc-
patiatur eum ire et agere, tener¡ Ci, quasi non to, y que por esto, si no le permitiera pasar y
patiatur uti frui. conducir, le queda obligado el vecino, cual si no
consintiera que usufructúe.
§ 1.—Ususfrctiis legatus adminiculis eget, si- § 1.—El legado de usufructo necesita de los ac-

(1) LXIV.,Hal. 14 non,¡ "seria Ha..


() Véaee la nota 8 de la página ror. (5) p reprJe taen el Iegatnm case usumfructum, quia, Wal.
(5) fli,Hai. (6) Rat; petetur, E.

DIGESTO.—LIBRO Vifl TÍTULO VI 21

no quibus uti fmi quis non potest; et ideo si usus- cesorios sin los que no puede uno usufructuar; y
fructus legetur, fl €fbC est tamen, ut sequatur por esto, si se legara un usufructo, es necesario
eum aditus, usque adeo, iit si quis usumfructum también que le siga ingreso para él, de tal mane-
bel leget ¡tal no heres cogatur viam praestare, ra, que si alguno legara ci usufructo de un lugar,
utjliier boe adiectum videatur. Item si usufru- de modo que el heredero no esté obligado á con-
etu logato ¡ter ademturn sit, inutilis est ademtio, ceder camino, se considere esto como inútilmente
quia (1) semPCr sequitur usumfmuetuni. añadido. Igualmente, si legado un usufructo se
hubiera quitado el paso, es inútil la privación,
porque sig-ie siempre al usufructo.
§2.—Sed si ususfructiis sit legatus, ad qucm § 2.—Pero si se hubiera legado un usufructo,
aditus non ekt () por hereditaiiuin fiuiclum, ex para el que no hay entrada por un fundo de la
testamento utique agendo fruetuarius conseque- herencia, ciertamente que reclamando en virtud
tur, nL cum aditu sibi praestetur ususfruetus. del testamento conseguirá el usufructuario, que
se le dé el usufructo con entrada.
§ 3,—Utrum autem aditus tanturn et ¡ter, § 8.—Pero duda Pomponio en el libro quinto,
vero et viii dbeatur fructuario legato et usufru- si al usufructuario á quien se haya legado un
tu, pomponiu.s libro quinto dubitat; aL recte pu- usufructo Be la deberá tan solamente la entrada y
tat, prout ugusfruetus perceptio desidarat, hoc ci el paso, 6 también el camino; y con razón opina,
praestandum. que se le ha de dar según lo que requiera la per-
cepción del usufructo.
§ 4.—Sed fin et alias utilitates et servitutee ei § 4.—Pero deberá prestarle el heredero tam-
heres praos taie deboat, puta luminum etk aqua- bién otras utilidades y servidumbres, por ejem-
mm, am vero non? Et pato cas solas praestare plo, de luces y de aguas, 6 acaso no? Y opino que
coxnpellendum, sine quibus oninino uti non pot- ha de ser compelido á prestar sólo aquellas sin ]as
est; sed si eum aliquo iiicommoclo utatur, non es- que absolutamente no puede usar; pero que si
se praestandas. usara con alguna incomodidad, no han de ser
prestadas.
2. P0MPONIUS libro V. ad Sabinum.— Si ab 2. POIPON]O; Comentarios á Sabino, libro Y.—
herede ex testamøuto fundi ususfructus petitus Si en virtud del testamento se hubiera pedido el
sit, qui arbomes deiecisset, aut aedificinm domo- usufructo do, un fundo al heredero, el cual hubie-
litus esset, ant aliquo modo deteriorcin usumfru- se arrancado los árboles, ó demolido el edificio, 6
ctum feiset aut servitutes imponendo, ant vici- de otro modo deteriorado el usufructo ya impo-
noruin praedia liberando, ad iudicis religionem niendo servidumbres, ya librando de ellas los pre-
pertinet, ut inspiciat, qualis ante indiciuru acee- dios de los vecinos, corresponde al deber del juez
ptum fundas fuerit, ut usufructuario lioe, quod inspeccionar cómo haya estado el fundo antes de
iuterest, ab eo servetur. la aceptación del juicio, para que por él se con-
serve al usufructuario aquello que la interesa.
2. IULIANUS libro VII.. (3) Digestoru'rn. - Qui. 3. JULIANO; Digesto, libro VIL —El que dejó
usumfructurn tratlitum sibi ex causa deieom- de usar por tanto tiempo por cuanto lo habría per-
missl desilt in usa babero tanto tempore, quanto, dido, si legítimamente se hubiera hecho de él, el
si legitime eius factus esset, amissumus eiun fue- usufructo que por causa de fideicomiso se te en-
mit, actioliem ad restituendum eum habero non tregó, no debe tener acción para que se le resti-
debet; est enim absurdum, plus iuris habere eos (4), tuya; porque es absurdo, que tengan más dere-
qui possessionem cluntaxat ususfructus, non et- cho aquellos que obtuvieron solamente haposesión
iam dominium adepti sint. del usufructo, y no también el dominio.
4. I»i libro XXXV. Digestorum. - Ñindus 4. EL mismo; Digesto, Libro XXXV.—Se legó á
detracto usufmuctu legatus est Pitio, et eiusdern Ticio un fundo con deducción del usufructo, y a
fundí ususfructus Sempronio sub conditione; dt- Sempronio el usufructo del mismo fundo bajo con-
xi interim eum proprietate usumfmuctuin osee, dición; dije que entretanto el usufructo estaba
licet p]aceat, quum detracto usufructu fundus con la propiedad, no obstante que esté estableci-
legatur, apud heredem usumfructum cose, quia do, que cuando se lega un fundo con deducción
paterfauiilias, quum detracto usufructu fundum M usufructo, queda el usufructo en poder del
legat, et al¡¡ usumfmuelum sub conditiono, non heredero, porque el padre de familia, cuando le-
hoe agit, ut apud bere dom ususfrue tus remaneat. ga un fundo con deducción del usufructo, y á otro
el usufructo bajo condición, no hace esto, poma que
el usufructo permanezca en poder del heredero.
5. ULPIÁNUS libro XVII. ad Edietum (5).—Uti 5. ULPiaNO; Comentarios al Edicto, libro XVII.—
fmi ms sibi cose solas potest intendere, qui ha- Sólo el que tiene el usufructo puede pretender que
bet usumfruetum; dominus autem fundi non pot- tiene el dei-echo de usufructuar; mas no lo puede
Ost, quia qui habet proprietatem, utendi fruendi el ducho del fundo, porque el que tiene la propie-
ius separatum non habet. Ncc enim potest ci suus dad, no tiene por separado el derecho de usufruc-
fmdus servire; de. suc enim, non de alieno jure tuar. Porque no puede prestarle servidumbre su
quemquo aere oportet. Quamquam enim actio propio fundo; pues cada cual debe reclamar por
neg.tiva ( domino coxupetat adversus fructua- su propio derecho, no por el ajeno. Porque aun-

(1) ¡ter, inta la VvZg. (4) HaL Y.lg., cius, FI.


(2) nlsi, erradamente ial. (5) XVfEI. ad SablnumHai.
(8) XXXV., Ho2. (6) negatoria, ¿Ial., Vulg.

522 DIGESTO.—LIBRO VII: Ti!flYLO VI

rium, magis tamen de suo iure agere videatur, que competa al dueño contra el usufructuario la
quani alieno, quum invito se negat ms esse liten- acción negativa, se reputa, no obstante, que de-
di (1) fructuario, vol sibi ius esse prohibendi. manda más bien por derecho propio que por el
Quodsi forte qui agit, doininus proprietatis non ajeno, cuando dice que no tiene el usufructuario
sit, quamvis fructtarius ius utendi (2) non habet, derecho de usar contra su voluntad, ó que él tie-
vincet tamen jure, quo possesSoreS sunt potiOres, ne derecho para prohibirlo. Pero si acaso el que
hect nulhjm ius habeant (3). demanda no fuera dueño de la propiedad, aunque
el usufructuario no tiene el derecho de usar, ven-
cerá, sin embargo, por el derecho de que los po-
seedores son preferidos, aunque no tengan nin-
gún derecho.
§ 1.—Utrum autem adversus domirnim dunta- § 1.—Pero, se pregunta, si competerá alusufrue.-
xat in rem actio usufructuario competat, an etiam tuario la acción real tan sólo Contra el dueflo, ó
adversusquemvis possessorem, qu.aeritur. Et itt- si también contra cualquier poseedor. Y escribe
lianus (4) libro septimo (5) Digestorum seribit, Juliano en el libro séptimo del Digesto, que le
hane actionem adversus quemvis posscssorem ci compete esta acción contra cualquier poseedor;
competere; nam etsi fundo fructuario servitus porque aunque se deba servidumbre al fundo usu-
debeatur, fructuaritts non scrvitutern, sed usum- fructuario, el usufructuario debe vindicar contra
fructum vindicare debet adversus vicini fundi e] dueño del fundo vecino no la servidumbre, sino
dominum. el usufructo.
§ 2.—Si partis fundi ususfructus constituatur, § 2.—Si se constituyera usufructo de parte de
potest de co in rem agi, sive vindieet quis usurn- un fundo, puede ejercitarse respecto de él la ac-
fructuin, sive alíl neget. ción real, ya sea que alguien vindique el usufruc-
to, ya que se lo niegue á otro.
§ 3.—In lis auteni actionibus, quae de usufru- § 3.—Pero en estas acciones que se ejercitan res-
etu aguntur, etiani fructus venire, plus quam pecto al usufructo, es más que evidente que se
manifestum est. comprenden también los frutos.
§ 4.—Si post litem de usufructu contestatain § 4.—Si después de contestada la demanda so-
fuerit finitus ususfritetus, a» altertus fructus de- bre un usufructo, se hubiere extinguido el usu-
sinant deben? Et puto desinerenam et si mor- fructo, ¿dejarán acaso de deberse los frutos pos-
tuus fuenit fruetuarius, heredi Mus actionem teriores? Y yo opino que dejan de deberse; porque
praeteritoruni duntaxat fruetuum dand.am Pom- también si hubiere muerto el usufructuario, es-
ponius libro quadragesimo snibit. [8.1 (6) Fru- cribe Pomponio en el libro cuadragésimo, que se
ctuario, qui vielt, omnis causa restituenda est; et ha de dar á su heredero acción tan sólo por los
ideo si servi fucrit ususfruetus legatus, quidquid frutos anteriores. [8.] Al usufructuario, que ven-
ex re fructuarli vel ex operis suis consecutus est, ció, se lo ha de restituir toda ganancia del usufruc-
possessor debebit restltuere. to; y por esto, si se hubiere legado el usufructo de
un esclavo, deberá restituir el poseedor cuanto
adquirió en virtud de la cosa del usufructuario,
6 de sus servicios.
§ 5.—Sed et si forte tempore ususfruetus amis- § 5.—Pero también si acaso se perdió por el
sus est, alio quidem poasidente, alio autem liti se lapso de tiempo el usufructo, poseyendo cierta-
offerente, non snfflcit cuni usumfruc.tum iternin mente uno, y oponiéndose otro á la demanda, no
renovare, vci'uni cayere qitoque eum de evietio. basta que renueve segunda vez el usufructo, sino
nc ususfructtrs (7) oportet. Quid enini, si servum que también debe él dar caución sobre la evicción
aut fu» duni la, qui poasidebat, pignori dedit, del usufructo. Porque ¿qué se dirá, si el que po-
isque ab co, qui pignori aceepit, iure uti prohi- e1a un esclavo ó un fundo, lo dió en prenda, y á
betur? Debebit itaque habere enutum. él se le prohibe usar del derecho por el que lo re-
cibió en prenda? Deberá, pues, tener recibida
canción.
§ 6.—Sicut fructuario in rem confessoriam § 6.—Asi como se deben dar los frutos al usu-
agenti fruetus praestaudi sunt, ita et propricta- fructuario que reclama por la acción confesoria,
tis domino, si negatonia actione ntatiir. Sed in asi también al ducho de la propiedad, si usara de
omnibus ita deinuni, si non sit posscssor, qui la acción negatoria. Pero asi en todos los casos
agat, nam et possessori cornpotunt; quod si poesi- solamente si no fuera poseedor el que demande,
dent, nihil fructuum nomino consequentur. Quid porque competen también al poseedor; porque si
ergo offiehim cnt iuclicis, quam hoe, ut securus poseen, no conseguirán nada por razón de frutos.
consequatur fruetuarius fruendi Iieentiarn, pro- ¿Cuál será, pues, el ministerio del juez, sino este,
prietatis dominus nc inquietetur? que consiga el usufructuario la lleencia de usu-
fructuar con seguridad, y que no Be inquiete al
dueño de la propiedad?
6. [] PAULUS Libro XXI. ad Edictum. - Qui 8. [7.] PAULO; Comentarios al Edicto, libro
de usufruetu iizdicium aceepit, si desierit possi- XXI.—Si el que aceptó el juicio de usufructo, sin
dere sine dolo, absolvetur; quodsi liti Be obtulit, dolo hubiere dejado do poseer, será absuelto; pero
et quasi possessor actionem de usufructu aceepit, si se opuso á la demanda, y como poseedor acep-
damnabitur. tó la acción sobre el usufructo, será condenado.

(1) fruend, ifl8erga Bx4.


(2) fruendl, insarta ¿tal. (5) VI., Vulg.
(5) habeat, Vulg. (5) B8gú ia ed;cioes vulgares.
(4) possesaorem? Q. Mntus et Iu11anii, HUI. (7) nufrcteario, in8ta flai.
DIGESTO.—L.1fiRO Vil- TITULO VIII 23

TIT. VII TÍTULO VII

DE OPR1S SKRVORUI DEL TRABAJO DE LOS ESCLAVOS


[af. Coi. 111. 88.1 [Vaso riSci. III. 88.1

1. PAULIJS
libro II. (1) cid Edictum. - Opera 1. PAULO; Comentarios al Edicto, libro 11.—El
jp actil eonsittt, nec ante in rerum natura est, trabajo consiste en un acto, y no existe en la na-
quam si dies venit, quo praestanda cst, quemad- turaleza de, las cosas antes que comience á correr
nodurn quum stipulafliur: «quod ex Arcthusa (2) el término en que se ha do prestar, as¡ como cuando
natUm cnt». estipulamos- «k que hubiere nacido do Aretusa».

2. ULPIANUS libro XVII. cid Edictum (3). - 2. ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro XVII.
Operae serví legatae capitis minutione non amit- —Los servicios de un esclavo que se legaron no
tuntur. se pierden por la disminución de cabeza.

3. G.rns Libro VII. ad Edictum provinciale. 3. GAYO; Comentarios al Edicto provincial, Li-
—Li hornirLis usufructu opei,ae sunt, et ob operas bro VIL—En el usufructo tic un esclavo se com-
mercedes. prende su trabajo, y las retribuciones por su tra-
bajo.

4. 1nui libro II. de iihera2i causa Edicti ur- 4. EL MISMO; Edicto urbano sobre Los Juicios de
banici (4). - Fructus hoininis in operis cousistit, libertad, libro II.— El usufructo de un esclavo
eL retro in fruetu hominis operae sunt. Et ut in consiste en su trabajo, y al contrario, en el usu-
ceteris rebus fruetu8 deductis necessariis impen- fructo de un esclavo se comprende su trabajo. Y
sis intelligitur, ita et in operis servorum. as¡ como en las demás cosas el fruto se considera
deducidos los gastos necesarios, así también en
el trabajo de los esclavos.

5. TERRNTIUS CLEMENS libro XVIII. cid Legem 5. Tniaoio CLEMENTE; Comentarios d la ley
iuU ata el Papiam.—O peris servi legatis us'um da- Julia yPapia, libro XVIII.—Yo aprendi, y esti-
tum intelligi et ego didici, et lulianus existimat. ma Juliano, que legado el trabajo de un esclavo
se entiende dado su uso.
6. ULPIANUS libro LV. cid Edictum (). - 6. ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro LV.
Qnum de serví operis artificis agitur, pro modo —Cuando se reclaman los trabajos de un esclavo
iestttucndae sant, sed mediastini secundum ini- artífice, se han de restituir en justa medida; pero
uisterium; et ita Mela seribit. los de un esclavo de baja ocupación, según su mi-
nisterio; y así lo escribe Mola.
§ 1.—Si minor quinque amiis vel debWs servus § 1.—Si el esclavo fuera menor de cinco años,
sit, vel quis alius, cuius nulla opera esse apud ó de débil complexión, i. otro cualquiera, cuyo
dominum potuit, nulla aestimatio fie.t. trabajo no pudo ser de utilidad, alguna para el se-
ñor, no se hará estimación alguna.
§ 2.—Ite.m voluptatis vol affeetlonis aestimatio § 2.—Tampoco se hará estimación de gusto 6
non habebitur, 'vIuti si dilexarit eum domiiius, de afección, por ejemplo, si el señor le hubiere
aut in deliclis habucrit. querido mucho, 6 le hubiere tenido para sus di-
versiones.
§ 3.— Ceterum deductis necessariis impensis § 3.—Por lo demás, se hará la estimación dedu-
fiet aestimatio. cidos los gastos necesarios.
TIT. VIII TITULO VIII
DE IJSU ET EAB1TATLONE DEL USO Y DE LA HABITACIÓN
[Cf. Cod. III. 88.1 [Véaae Cófi. III. 33.1
t. GAIUS libro VIL cid Edictum provinci ale.— 1. GAYO; Comentarios al Edicto provincial, Li-
Nune videndum de usa et habitatione. bro VIL—Ahora se ha de tratar del uso y do la
habitación.
§ 1.—Constituitur etiam nudus usus, id est si- § 1.—Constitúyese también el nudo uso, esto es,
ne fruetu, qui et ipse iisd.em modis constitiui so- sin el usufructo, el cual también so suele consti-
let, quibus et nsufrnctus. tuir de los Inismos modos que el usufructo.
2. ULPIANUS Libro XVII. (B) cid &sbinum. - 2. ULPIANo; Comentarios á Sabino, Libro XVII.
Cui usus relictus est, uti potest, fruí non potest. —Aquel á quien se dejó el uso puede usar, pero
EL de singulis videndum. no puede usufructuar. Y se ha de tratar de cada.
cosa.
§ 1.—Domus usus relictus est ant manto, aut § 1.—Se dejó el uso do una casa ó al marido, 6
mallen; si manto, potest illie habitare non sohi.s, á su mujer; si al marido, puede habitar en ella no

(4) urbicl, Fi. ¡egun recieniS eorrecei4n, Br.; VI. ad 5dl-


(1) XXL,Ha. et urbleum, titulo de liberali causa, Hal.
(2) Areseusa, Hal. () Paulus libro XXI. ad edictum, HaZ.
(3) XVIII. ad Sabinum, Hu.i. () XVIII., Mal.

521 DIGESTO.—LIBRO VII. TÍTULO VIII

verum eum familia quoque sua; en et eum lihor sólo él, sino también con su familia; pero se dis-
tis, fui¿ qnacstionis. Et Celsus soripit: et cum II- cutió, si también con sus libertos. Y Celeo escri-
bertis; posse hospitem quoque recipere; nain ita(1) bió, que también con sus libertos; y que podrá
libro octavo deciiuo (2) Digestorum scripsit, asimismo recibir un huésped; porque as! lo escri-
quam sententiarn et Tub ero probat. Sed en etiam bió en el libro décimo octavo del Digesto, cuyo
inquilinnm recipere possit, apud Labeoncm me- dictamen aprueba también Tuberon. Mas recuer-
mini traetatum libro Posteriorum. Et ait Labeo, do que discutió Labeon ea el libro de los Posta.
eum, qui ipse habitat, inquilinum poese recipere; niaras, si también podía admitir un inquilino. Y
itero (3) et bospites, et libertos suos, dice Labeon,que ci que personalmente habite pue-
do recibir inquilino; asimismo también huéspedes,
y á, sus libertos,
8. Puros libro III. ad Vitefliurn.—et clientes; 3. PAULO; Comentarios d Vitelio, libro III.—y
á sus clientes
4. Uipiius Libro XVII. (4) ad Sabinum. - 4. ULPIANO; Comentarios á Sabino, libro XVII.
eeterum sine co nc hos quidein habitare posee. —pero que sin él, ni éstos ciertamente pueden ha-
Proeulus nutem de inquilino notat, non bello (5) bitar. Mas Próculo nota en cuanto al inquilino, que
inquilinum die!, qui etna co habitet. SecundunI no se dice propiamente inquilino al que habite
hace, et si pensionem percipiat, du.m ipse quoque con él. Según esto, tampoco se le ha de reprochar,
inhabitat, non cnt ci ius'identtm; quid enim, si aunque perciba alquiler, mientras él mismo tam-
tam spatiosae domus usus sit reietus hoinini mo- bién habite al!!; porque ¿qué se dirá si á un hom-
diocri ut portiuncula contentus sit? Sed ab eum bre de mediana esfera se le hubiese dejado el uso
his, quos loco servoruin in operis habet, habita- de una casa tan espaciosa, que estuviera conten-
bit, hect Hherí Sint, vel servi alíen¡. to con una pequeña parte? La habitará, no obs-
tante, también con aquellos á quienes tiene en
lugar de esclavos para los trabajos, aunque sean
libres, ó esclavos ajenos.
§ i.—M:-tihicri autem si usus relictus sit, posee § 1.—Mas si á. la mujer se hubiera dejado el
caro et eiim manto habitare, Quintus Mucius uso, Quinto Mucio fué el primero que admitió,
primus a4miit, no ej matrimonio carcndum fo- que pocha ella habitarla también con su marido,
ret, qaum uti vult domo; nam por contrarium, para que no hubiera de estar privada del matri-
quia uxor eum manito poesit habitare, ncc fuit monio, al querer usar de la casa; porque por el
dubitatum. Quid ergo, Si viduae legatus sit, an contrario, ni se dudó que la mujer pocha habitar
nuptiis contractis post constitutnm usum mulior con el marido. Pero ¿qué, si se hubiera legado á.
habitare cum manito poselt? Et eat verum, ut et una viuda, habiendo contrldo nupcias depués
Pompontu.s libro quinto, et Papinianus libro nono de constituido el uso, podrá la mujer habitar con
decimo Quaestionum probat, posee eam eum viro su marido? Y es verdad, como aprueban Pompo-
et postea nubenteni habitare. loe anaplius Pom- nio en el libro quinto, y Papiniano en el libro dé-
ponius alt., ci eum eoceno habitaturain. cimo noveno de las Cuestiones, qüe puede ella
habitar con su marido aun después de casada.
Pomponio dice además de. esto, que ha de habitar
también con su suegro.
& RUILUC libro III. ad Sabinum. - Imo et so- 5. PAULO; Comentarios rl Sabino, Libro 111.—
con curo nura habitabit, utique quum vir una Mas bien, también ci suegro habitará con la nue-
Mt (6). ra, con tal que el marido esté en su compañia.
6. ULPIARIJS libro XVII. (7) ad ,Sabinum. - 6. ULPIANo; Comentarios á Sabino, Libro IVI1.
Non solana autena cum manito, sed el cum liberis —Mas no sólo podrá habitar con su marido, sino
libertisque habitare, et cum parentibus potenit; también con sus hijos y libertos, y con sus padres;
et ita et Ariete notat apud Sabinum. Et hucusque y as! lo nota también Aniston en Sabino. Y en esto
ant proeed.cudum, ut cosdeui, quos masculi, re- se habrá de llegar hasta decir, que también las mu-
ciporo et mulíeros possint. jeres pueden recibir á. los mismas que los hombres.
7. Pornoaus libro V. ad Sabinum,— Non al¡- 7. Posu'oiio; Comentarios rl Sabino, Libro V.—
ten entena mullen bospitem recipere potest, quniñ Mas no puede la mujer recibir huésped de otra
si is sil, qui honeste eum ea, quae usum habeat, suerte, que si éste fuera alguien que hubiera de
habitaturus Mt. habitar honesamonte con aquella que tenga el uso.
8. ULPIANUS Libro XVII. (8) ad Sabinum.—Sed S. ULPAso; Comentarios rl Sabino, Libro XVII.
noque loca.bnnt seorsura, neque concedoni bubi- —Pero ni la arrendarán separadamente, ni con-
tationeni sine se, ncc vendeni u.surn. cederán la habitación sin ellos mismos, ni vende-
rán el uso..
§ 1.—Sed. si nene aedium mulieri legatus sit ea § 1.—Pero si á una mujer se hubiera legado el
condition: «si a viro clivortisset», remiltendam usufructo de casas con esta condición: «si se hit-

(1) Paulue, i nurta la Vuly. (5) reile, Vu19.


(5) libro septimo, Ha.; VIII., VuLg. (5) hoc utique, cuw viro luneta sit, Mal.
(5) mcm, Taur. (7) XVIII., ¡Mi.
(4) XVIII., Hsi. (8) XVIII., 1w.

DIGESTO.—LIBRO vii TtTULO VIII 525

jconditlOfle, 8t cum viro habitaturam; quod et biese divorciado de su marido», se le ha de dis-


pompofl118 libro quinto probat. pensar la condición, y habrá de habitarlas con
su marido; lo que aprueba también Pomponio al
libro quinto.

9. FACLUS Libro III. ad Sabinu.—Ceterarum 9. PAuLO; Comentarios d Sabino, Libro III.—


quoque rerUM usu legato dieendnm est, uxoreni También cuando se ha legado el uso de las demás
viro in promiscuo u.su cas res babere posse. cosas se ha do decir, que la mujer puede tener
Cmi.
estas cosas en uso coman con su marido.

O. LjilPIANUS libro XV1L (1) ad Sabisium.—Sj 10. ULPIANo; Comentarios d ~¡no, Libro XVII.
habitatio legetur, en perinde uit, atquc Si USUS, —Si se legare la habitación, pregúntase si será
quseritur. Et effectu quidem idem paene esse le- lo mismo, que si el uso. Y que en cuanto al efecto
gatum ugus et ha.bitationis et Papinianus consen- ciertamente es casi lo mismo el legado de uso que
sit libro octavo docimo Quaestienuin. Denique el de habitación, lo estimó también Papiniano en
donare non poterit, sed cas personas recipiet, el libro décimo octavo de las Cuestiones. En su-
quas et usna.rins; ad heredem tamcn nec ipsa ma, no podrá hacer donación, pero recibirá á las
transit, ncc non utcn10 amittitur, ncc capitis de- mismaspersonas que ci usuario; mas tampoco ella
minUtiOUC pasa al heredero, ni se pierde por el no uso, ni
por la disminución de cabeza.
§ 1. —Sed si Xptat5 [USUS] sit relicta, an uus § 1.—Pero si se hubiera dejado el disfrute, se
sit videndum; et Papiniaiius libro septimo (2) Re- ha de ver, si será el uso; y dice Papiniano en el
sponSOVum alt, usum cose, non etiam fructum re- libro séptimo de las Respuestas, que se dejó el
liCtllflL uso, y no también el usufructo.
§ 2.—Sed si sic relictus sit: «illi domus ususfru- § 2.—Pero si se hubiera dejado asl: «A aquel el
etus habitandi causa», utrum habitationem so- usufructo de la casa para habitarla», se ha de ver
1am, en vero et usunifructum habeat, videndum; si tendrá la sola habitación, ó &i también el usu-
et Priscus, et Neratius putaut, solam habitatio- fructo; y opinan Prisco y Neracio, que so legó la
nein legatam; quod est vcrwn. Plane si dixisset sola habitación; lo que es verdad. Pero si el tes-
test.ator ¿ucum habitandi causa», non dubitare- tador hubiese dicho: «el uso para habitarla», no
mUS, quin valeret. dadarlamos que valdría.
§ 3.—Utrum autem unius amii sit habitatio, an § 3.—Pero se discutió por los antiguos, si la
usque ad 'vitam, apud veteres quaesitum est.. Et habitación seria por un sólo año, 6 por toda la vi-
Rutilius, donee vivat, habitationem coinpetcre da. Y dice Rutilio, que mientras uno viva, le com-
ait; quam sententiam et Oelsus probat libro octa- pete la habitación; cuya opinión aprueba, también
vo decimo (8) Digestorum. Celso al libro décimo octavo del Digesto.
§ 4.—Si usus fundi sit relitus, minus utique § 4.—Si se hubiera legado el uso de un fundo,
case, qiia.m fructmn, longeqas (4), nemo dubitat. nadie duda que es ciertamente menos, y mucho,
Sed quid iii ea causa sit, vid.endum; et Labeo que el usufructo. Pero se ha de ver qué se com-
ait habitare eum in fundo posse, dominumquo prenda cm este legado; y dice Labeon, que puede
pro bibiturum illo venire, sed eolonum non prohi- uno habitar en el fundo, y prohibir que el dueño
biturum, neo familiarn, silict sain, quas agri vaya á él, pero que no lo prohibirá al colono, ni
colondi causa illic sit. Oeterum si urbanam fami- á la familia, esto es, á los esclavos que allí hubie-
11am ilto mitiet, que ratione ipso prohibetur, et ra para cultivar el campo. Pero si enviase allí sus
faniiliamprohibendam eiusdem rationis est. Idem esclavos de la ciudad, hay la misma razón para
Labeo ait, et calla vinaria, et olearia suni solum .proh.ibirselo A éstos, que para que A él se le pro-
usurum, dominum vero invito so non usuruni. hibe. Dice el mismo Labeon, que sólo él usará
de la cueva del vino, y dele despensa del aceite, y
que contra su voluntad no usará de ellas el dueño.
11. GAirre Libro U. (5) Rerum quotidianarum 11. GAYO; Diario, Libro IL—Y le es licito mo-
siie Aureorunt.—Inque so fundo haeteinis ej mo- rar en aquel fundo, sólo en cuanto ni sea molesto
rar¡ licet, ut neque domino fundi niolestus sit, al dueño del fundo, ni sirva de impedimento A
aeque bis, per quos opera rustica flunt, impedi- aquellos por quienes se hacen las faenas del cam
mento sit; neo ulli Mii ius, quod habet, aut ven- po; y no puede ni vender, ni dar en arriendo, ni
dero, ant locare, ant gratis coneedere potest. conceder gratuitamente A ninguna otra persona
el derecho que tiene.
12. tJLPIIJs Libro XVII. (6) ad Sabinum.— 12. Ui,p LANO; Comentarios 4 Sabino, libro XVII.
Plenni autem asum debet habere, si et villas, —Mas debe tener el uso pleno, si se le dejó tanto
et praetorii ci relietus est. Venire plane (7) pro- el de la casa de campo, como el de la residencia y
prietarium ad fruetus pereipiendos, magis dicen de los almacenes. Y A la verdad, más bien se ha
dum est; et per tempora fruetuum colligondorum de decir, que puede ir el propietario para percibir
etiam habitare illie posse, admittendum est. los frutos; y se ha de admitir, que por el tiempo
de la recolección de los frutos también puede ha-
bitar ah.
§ 1.—Praetor habitationem, quam babet, cmi § 1.—Además de la habitación, que tiene aquel

(1) XVIII., Ha?,


(2) IV. Vt4g. (5) T1I.,Ha.
() Xli, V*g (5) XVIII. HaL.
(4) longeque distare, Haz. (7) posee, ¿nsørta Mal.
Tomo 1— 61

526 DIGEWI'O.—LIBRO VII: TÍTULO VIII

usus datus est, deambulandi quoque et gestandi á quien se dió el uso, tendrá también el derecho
me hab&oit. Sabinus et Caesius, et lignis ad usiun de pasearse y el de conducir. Sabino y Caesio di-
quotidianum, et horto, et pomis, et oleribus, et cen, que para el uso cuotidiano puede servirse de
floribus, et aqua usurum, non usque ad compen la leüa, y del huerto, y de las frutas, y de las hor-
dium, sed ad usuin, scfllcet non usque ad abu talizas, y de las flores, y del agua, no hasta rea-
sum. Idem Nerva; et adiieit, stramentis otiaxn lizar ganancia, sino para el uso, cato es, no hasta
usurum, sed noque follis, noque oleo, neque fria- el abuso. Lo mismo dice Nerva; y añade, que tam-
mento, neque frugibus usurnm. Sed Sabimis et bién podrá usar de la cama de paja de los anima-
Cassin et Labeo et Proculus hoe amplius etiam les, pero que no habrá de servirse ni de las hojas,
ex his, quae in fundo naseuntur, quod ad victuin ni del aceite, ni del trigo, ni de los frutos. Pero
sibi suis que (1) sufficiat, sumturum, et ci bis, Sabino, y Cassio, y Labeon, y Próculo añaden
quae Nerva neavit. luveutius, etiain eum con- además esto, que podrá tomar lo que basta para
vivis et bospitius pose uti. Quac sontentia mi- su sustento y el de ¡os suyos también de lo que
hi vera videtur aliquo enim largius cum usuario naco en el fundo, y de aquellas cosas que negó
agendum est pro dignitate OiU8, 0111 relictus 08t Nerva. Juveucio dice, que también puedo usar de
usus. Sed utetur ¡e, ut puto, duntaxat in villa. ello con sus convidados y huéspedes. Cuya opi-
Pomis autom, et oleribus, et floribus, et lignis, nión me parece verdadera; porque se ha de pro-
vidonduin, utrum codein loco utatur duntaxat, ceder con alguna más largueza respecto al usua-
an etiam in oppidum ej deferri possint? Sed me- rio, según Is dignidad de aquel á quien se dejó el
lime est accipere, et in oppidum deferenda neque uso. Pero éste usará, según opino, solamente en
enim grave onus est horum, si abundent ja fundo. la casa de campo. Pero se ha de ver, ¿acaso de las
frutas, de las hortalizas, de las flores, y de la lelia
usará solamente en el mismo lugar, & también se
le podrán llevar á la ciudad? Pero es mejor admi-
tir que también se le pueden llevar á la ciudad;
porque tampoco es pesado el gravamen de estas
cosas, si abundaran en el fundo.
§ 2.—Sed si pocoris ej USUS relietus ot, puta § 2.—Pero si se le dejó el uso de un ganado,
gro gis o'vilis, ad stercorandum usurum duntaxat por ejemplo, de un rebaño de ovejas, dice Labeon,
Labeo ait; sed noque lana, noque ag'nis, noque que solamente ha de usar de él para estercolar;
lacte usurum; hace enim magis in fructu case. pero que no debe servirse ni de la lana, ni de los
Hoc ampliiis etiam modico Jacte usu.rum puto, corderos, ni de la leche; porque estas cosas se com-
noque enim tam striete interpretandae sunt yo- prenden más bien en los frutos. Pero yo en esto
luntates defunetorum. opino más latamente, que también podrá usar de
una moderada cantidad de leche, porque tampoco
se han de interpretar tan estrictamente las volun-
tades de los difuntos.
§ 3.—Sed si boum armenti usus relinquatur, § 3,—Mas si so dejara el uso de una piara de
omncm usum habebit et ad arandum, et ad cote- bueyes, tendrá el pleno uso así para arar, como
ra, ad quae boyes apti sunt. para lo demás para que son aptos los bueyes.
§ 4.— Equitii queque legato usu videndum, 4.-.-Legado también el uso de una yeguada,
no (2) et domare possit, et ad vehendum sub iugo s 1a de ver, si no podrá también domar, y usar de
uti. Et si forte auriga fult, cmi taus equorum re- los caballos para el transporte de tiro. Y si acaso
lictus est, non puto omm Cireenibus his usuruin, fué cochero aquel á quien se dejó el uso de los ca-
quia quasi locare oca videtur; sed si tostator ballos, no creo que podrá él usar de ellos para los
setene, euin huius osee instituti et vitae, reliqult, juegos del Circo, porque se considera como si los
videtur etiam de hoc usu sensiese. alquilara; pero si so los dejó el testador sabiendo
que él tenla tales ocupación ygénero de vida, se
entiende que también comprendió este uso.
§ 5.—Si usus ministcrii alicul fuerit relictus, § 5.—Si se hubiere dejado á alguno el uso del
ad suum miuisterium utetur, et ad libororuin con- servicio de un esclavo, usará de éste pau su ser-
iugisque, (noque) videbitur alfi conecesisee, si vicio, y para el de sus hijos y de su m .jer y no
simul cuin ipeis utatu.r, Quamquam si fihiofami.. se entenderá que lo haya cedido á otro, si junta-
has nene servi sit relictus vel servo, patri domE- mente con éstos usara de él. Aunque si á un hijo
nove acquisitus, (3) ipeius dunta;at usuin exi- de familia, ó á un esclavo se le hubiera dejado el
gat (4), non etiam eorum, qui sunt in potestate. uso de un esclavo, adquirido para el padre ó el
señor, exija éste tan sólo su propio liso, y no tam-
bién el de aquellos que están bajo su potestad.
§ 6.—Operas autem servi usuaril non loeabit, § 6.—Ma8 no dará en arriendo los servicios del
noque al¡¡ utendo concedet; et ita Labeo. Quem- esclavo usuario, ni cederá á otro su uso; y así lo
admodum eniin coneedere ahí operas poterit, dios Labeon. Porque ¿de qué modo podrá conce-
quum ipse uti debeat? Idem tarnen Labeo putat, der £ otro loa servicios, debiendo ser él mismo
si fundum eonduxerit 3uis, usuarium servirm pos- quien los use? Pero el mismo Labeon opina, que
se ibi operan. Quid omm interost, in qua re ope- si alguno hubiere tomado en arriendo un fundo,
ra oius utatur? Quare et si lann.ui couduxerit puede trabajar en él el esclavo usuario. Porque
usuanius expediendam, potenit ctiam per usua- ¿qué importa que use de sus servicios en una cosa
rias ancillas opu8 perikere; idemque, si vestí- cualquiera? Por lo que también si el usuario hu-

(1) A,igiuments en el Códice Pi., Dr., u1s, Ta.iir.


5) no, fnaert csUgua corwccidn en si cód4ce Fi., Dr.; en, 8) n, asrtn XMl.
Vutg.; mani, otros su (4) exlgatur, fl$j

DIG5T0.—LIBRO vn: TtTVLO VIII 52

monta teenda rede.merit, vel iiisulam vol navem biere tomado en arrendamiento lana para benefi-
fs.brjcandam, poterit ad hace operis uti usua- ciaria, podrá también hacer el trabajo valiéndose
rif (1). Nec offend.etnr illa Sabini sententia, ancil- de las esclavas usuarias; y lo mismo, si hubiere
lac dato ad Laiiificium eain non mitti (2), tomado en arriendo el tejer vestidos, 6 el cons-
eC
ex operis mercedm cap!, sed Sibi lanam fa- truir una caaa ó una nave, podrá usar para estas
cero jure cogere; sibi enim facer e videtur, qui cosas de los servicios del esclavo usuario. Y no
Ofl
operas eiu.s locavil, sed opus, quod conduxit, se contradirá la opinión de Sabino, de que dado
,cpediit idem ci Octaenus probat. el uso de una esclava no se la li* de enviar á una
fábrica de lana, ni se ha de percibir salario por su
trabajo, sino que con derecho puede obligarla á
trabajar la lana para él; porque se entiende que
la hace trabajar para él, el que no dió en arriendo
su trabajo, sino que ejecuté la obra que tomó
arrendada. Lo mismo aprueba también Octaveno.

13. GAITJS libro VII. ad F4ictum provinciale. 13. GAYo; Comentarios al Edicto provincial, li-
—Sed ipøi servo aneillaeve pro opera mercedem bro VIL—Pero parece bien á Laheon, que al mis-
impon¡ posse, Labeom ilaeet. mo esclavo 6 á la esclava puede imponérsele cier-
ta retribución en lugar de su trabajo.

14. ULPTLNUB libro XVIL (8) ad Sabinum.— 14. ULPIANO; Comeniarios á Sabino, libro XVII.
por servum usuar'l si stipuler, vel per tradi- —Si por medio de un esclavo usuario estipulase
onc1n nccipiftm, an aequiram, quacritur, si ex yo, ó recibiere alguna cosa mediante entrega,
re mea, vel ex opería cius. Et, si quidem ex ope- pregúntase si adquiriré en virtud de cosa mia, 6
ns oms, non valebit, quoniam ncc locare operas de su trabajo. Y si ciertamente por su trabajo, no
eiuS possumlis; sed si ex re mea, diciinns servum será válido, porque no podemos ni dar en arrien-
usuarium stlpul*ntein, vel por traditionem acci- do su trabajo; pero si en virtud de cosa mia, deci-
plentem mihi acqulrere, quum hae opera elus mos que el esclavo usuario que estipula, ó• que
jitar. por entrega recibe alguna cosa, la adquiere para
mi, puesto que uso de este trabajo suyo.
§ 1.—Ususfructus, an fruetus legotur, nihil in- § 1.—Nada importa que se legue el usufructo,
terest; nam fructiu et usus jnost, usui f»t de ó el fruto; porque en el fruto está contenido tam-
esi; et fructus quideni sine usu cose non potest, bién el uso, y al uso le falta el fruto; y el fruto no
usus sine fructu potest. Denique si tibi fructus puede ciertamente estar sin el uso, y el uso puede
dedueto usu legatus Bit mutile cose legatum,
,
estar sin el fruto. Finalmente, sise te hubiera lega-
Pomponius libro quinto ad Sabinum seribit; et si do el fi-ato deducido el uso, escribe Pomponio en
forte usufructu legato fructus adimatar, totum el Libro quinto de sus comentarios á Sabino, que
videri ademtum seribit. 15.1 (4) Sed si fructus si- es inútil el legado; y si acaso habiéndose legado
ne usu, videri constitutnm (5), qui el ab initio el usufructo, se quitara el fruto, escribe que se
constitui potest. Sed si fruetu (6) legato usas adi- entiende que se quitó todo. [15.] Pero si el fruto
matur, Aristo scribit, nullam esse ademtioneni; sin el uso, se considera constituido, porque tam-
qune sententfa benignior est. bién desde un principio puede constituirse. Poro
si legado el fruto se quitara el uso, escribe Aria-
ton, que es nula la privación; cuya opinión OS
más moderada.
§ 2.—Usu leg ato si eidem fruetus legetur, Pom- § 2.—Legado el uso, si al mismo se legase el
ponius alt confundi eum eum usa. Idem alt, el si fruto, dice Pomponio que éste se confunde con el
tibi iisiis, mihi fruetus legetur, concurrere nos in uso. Dice el mismo que si á ti se te legara el uso,
usu, me solnm fructum habiturum. y á ml el fruto, concurrimos nosotros en el uso, y
que el fruto lo tendré yo solo.
§ 3.—Potonit aiitem apud alium osee usus, apu.d § 3.—Mas podrá tenor uno el uso, otro el fruto
altum fructue sine usu, apud aliuni proprietas; sin el uso, otro la propiedad; por ejemplo, si el
veluii si qui habet fundum, legaverit Titio usum, que tiene un fundo hubiere legado A Ticlo el uso,
mex heres e.ius tibi fruetuni legavenit, vel alio y después su heredero te hubiere legado A ti el
modo cortstituerit. fruto, 6 de otro modo lo hubiere constituido.
15. [16] PAtILUS libro III. ad Sabinum.—Fun- 15. [18.] PAULO; Comentarios d Sabino, libro
di usa legato liechit usuario et ex penu, quod in 111.—Legado el usufructo de un fundo, le será li-
annum duntaxat suffleiat, capero; licet modiocris cito al usuario tomar también de las provisiones
praedii eo modo fructus consumantur, quia et lo que baste tan sólo para el año; aunque de este
domo, et servo ita uteretur, ul nihil allí fructuum modo se consuman los frutos de un predio medio-
nomine superesset. cre, porque también usarla de la casa y del escla-
vo de suerte que por razón de frutos nada queda-
se para otro.
§ l.—Sicut is, cul usus fundi legatus et, quo § 1.—Asi como aquel A quien se legó el uso da
minus dominus agri colendi causa ibi versetur, un fundo no puede prohibir que A él vaya elpro-

(1) uBuartu, HUI. J41g.


(2) admlttl, fiel. Vt4g. menáo sen1t, quam non dicamus, usum videri constitutmn,
(3) XVIII,, Hal. Vaag.;sed si defruetu sine usa eenslçusum videri constltutum,
(4) &gún ias idcio,,ea r*dga?u. Ha!.
(5) Según la lcua usual; Sed si de fructu Sine uu adi- (5) usufractu, aí mdrgsss iniei'íor del códice Pi.

528 DIGESTO.-LIBRO V1I TITULO VIII

prohibere non potest, alioquin et fmi dominum pietario para cultivar el campo, porque de otra
prohibebit, ita nec heres qnidquam facere debet, suerte impedirá también que el dueño usufructúe,
quo ininus is, cu¡ nsus legatus est, utatur, nt bo- así tampoco debe el heredero hacer cosa alguna
nus paterfarnilias uti debet. por la que no use aquel á quien se legó el uso, co.
mo debe usar un buen padre de familia.
16. [17.] POMI'oNlus Libro V. ad Sabinum. - 16. [17.] POMPORIO; Comentarios d ~¡no, l i -
Si ita legatus esset usus fundi, ut intructus es- bro V.-Si se hubiese legado el uso de un fundo
set, earum rerum, qaae instrumento fundi essent, de suerte que estuviese provisto de los enseres,
perinde ad legatarium usus pertinet, ac si nomi- ci uso de aquellas cosas, que sirviesen de enseres
natim ci earum rerum usas legatus fulsset. del fundo, pertenece al legatario, lo mismo que si
especialmente se lo hubiese legado el uso de aque-
flas cosas.
§ 1.-Dominus proprietaiis etiam invito usu- § 1.---E1 dueño de la propiedad, aunque sea con-
fructuario vel usuario ftindum, vel aedes per sal- tra la voluntad del usufructuario ó del usuario,
tuarium, vel inu1arium custodire potest; interest puede guardar el fundo ó la casa por medio de
enim cius, fines pracdii tueri. Eaque omnia di- guardabosque, ó de conserje; porque le interesa
cenda sunt, quolibet modo constitutus ususfrn- guardar los lindes del predio. Y todo esto se ha
ctus vel usus fucrit. de decir, de cualquier modo que se hubiere cons-
tituido el usufructo ó el uso.
§ 2.-Servo, cuius usum duntaxat, non etiam § 2,-Al esclavo, del cual tan sólo tenemos el
fructum habeiiius, potest et a nobis quid donan, uso, y no también el fruto, se le puede donar aún
vol etiam ex pecunia nostra negotiatum esse (1), por nosotros alguna cosa, 6 también permitir que
nL quidquid co modo acqui.siorit, in peculio no- haya negociado con nuestro dinero, de suerte que
otro sit, lo que de. este- modo haya adquirido ingrese en
nuestro peculio.
17. [18.] AFRicAwus Libro V. Quae.sionum. Le- 17. [18.] APrtICANO; Cuestiones, Libro Y.-
Filiofamilías vel servo aedium usu legato, et uti- gado el uso de casas á un hijo de familia, ó á un
le legatum osse existimo, et eodem modo perecen- esclavo, opino que es útil el legado, y que ha de
tionem eius coinpctituram quo conipeteret, si competer su persecución del mismo modo que
fruetus quoque legatus essct. Itaque non minus competería, si también se hubiese legado el fruto.
absente, quam praesente filio servove pat er domi- Y as!, no menos estando ausente, que presente,
nusve iii lis aedibus habitabit. el hijo ó el esclavo, el padre 6 el señor habitará
en aquellas casas.

18. 119.] PAULUB libro IX. ad Plautium.-Si 18. [19.1 PAULO; Comentarios 4 Plaucio, Libro
domus usus legatus sit sine fructu, coiumunis re- 11.-Si se hubiera legado el uso de una casa sin
feetio est re¡ iii sartis tectis tain heredis, quam el fruto, la reparación de la casa para tenerla en
usuaril. Videamus tamen, no, si fructum heres buen estado es común tanto al heredero, como al
ipse reficere debeat; si vero taus siL res, usuario. Pero veamos, si es que si el heredero per-
cuius
11 P- une relegatus (2) est, ut boros fructum cibiera los frutos, no deba él mismo repararla; y
percipere non poseit, legatarlue refleere cogen- si la cosa, cuyo uso se legó, fuera tal, que el he-
dus est; quae distinetio rationein habet. redero no pueda percibir los frutos, ha de ser obli-
gado el legatario á repararla; cuya distinciónse
funda cii razón.

19. [20.] IDEM Libro hL ad ViteUiurn.--Usue 19. [20.] EL MISMO; Comentarios d Vitelio, Li-
pare legar¡ non potest; nam frui quidem pro par- bro 111,-No puedo legarse parte del uso; porque
te poseumus, uti pro parte non poesunias (3). podemos ciertamente usufructuar en parte, pero
usar en parte no podemos.

20. [21.] MARCELLrJS Libro XIII. (4) Digesto- 20. [21.] MARCELO; Digesto, Libro 1111.-El es-
rum.-Servus, cujas mihi usus legatus est, acqui- clavo, cuyo uso se me legó, adquiere para mi, si
mit mihi, si institor erit, et operis cine utar in ta- fuere factor de comercio, y yo utilizare sus servi-
berna, nam mercibus vendendis emendisque ac- cios en una tienda, porque vendiendo y compran-
qnirit mihi; sed et si iussu meo, per traditionem do mercaderlas adquiere para in¡; pero también
accipiet. si por mi mandato adquiriere mediante entrega.

21.122.1 MODESTINUS libro II. Regularum,- 21. [22.] MODESTINO; Reglas, Libro 11.-El uso
Usus aquae personalis est, et ideo ad heredem del agua os personal, y por esto no puede trans-
usuarii transmitti non potest. mitirse al heredero del usuario.
22. [23.] POMPONIUS libro T'. ad Quintum Mu- 22. [23.1 P0MPONIO; Comentarios d Quinto Mu-
eium.-Divus Hadnianus, quum quibusdam iisus cio, libro V.-Habiéndose legado á algunos el uso
silva legatue eseet, statult fructum quoque iis de una selva, determinó el Divino Adriano, que
legatuni videri, quia nisi lieeret legatarlis caede- también se les considerara legado el fruto, porque

(3) Dr. considera po2abrces sospechosas- utl pro parte non


(1) negottatio permittl JIcs. PQSSUWU8 Tisar. no hace respecto de cual ninguna indjcaeisjn.
() legatus, Vv29. (4) X1I.,RaS.

DiGST0.—LIBRO VII: TÍTULO ji 529
vendere, quemadmodum usufructua- si no les fuera licito á los legatarios hacer cortas
rUS licet, nihil habitUri essent ex co legato. en la selva y venderlas, al modo que es licito á los
usufructuarios, nada habrÍan de tener por virtud
de este legado.
§í._.-Licet tan' anglistfls est.1egatarius cui § 1.—Aun cuando el legatario, á quien se legó
u&U$ legaLlIs cst, -at
non possit oceupare el uso de una casa, tenga tan poca familia, que
domus
totiuS d.omüS uSuln, temen lis, quce vacabunt, no pueda ocupar, usándola, toda la casa, sin em-
nropriet&riUS I1O1 utetm, quia lieebit usuario bargo, el propietario no usará de la porción que
quedare vacante, porque será licito al usuario
liis et allis
terduin
temporibus tota domo uti, quum in-
domini quoque aediurn, prout temporis usar de toda la casa en unas y otras épocas, pues-
onditio exigit, qu.ibusdam utantur, qutbusds.m to que á 'veces también los dueños de casas usan
non utantur (1). de una parte, y no usan (le otra, según lo requie-
ren las circunstancias do la estación.
2.—Usu Jegato si plus usus sit legatarius, § .—Legado el USO, si el legatario hubiera usa-
quam oportet, officio iudicis, qui iudicat, quem- do de más de lo que debe, ¿qué se determinará
admodum utatur, quid continetur? N alter, quani por ministerio del juez que juzga de la manera
debet, utatur. cómo use? Que no use de otra manera que como
debe.

23. [24.1 PAULUS libro 1. (2) ad Neratium.— 28. [24.] PAULO; Comentarios d Neraeio, libro
NeratiflS us'uariae reí speeiem is, cuius proprio- 1.—Dice Neracio: aquel de quien es la propiedad
as est, nullo modo eommutare potest. Paulns (al): n puede en modo alguno cambiarla especie de
deteriorem enim causam Usuarii facare non pot- la cosa usuaria. Dice Paulo: porque no puede em-
set; facit autem deteriorem etiam in mdlioreni peorar la condición del usuario; y la empeora aun
statum comniutata. conmutando en mejor el estado de la cosa.

TIT. IX TÍTULO IX

USUF&tJOTUARIUS QtJEMADMODUM DE QUt MODO DEBE DAR OÁUOIÓN EL


(cAvEA!r) (4) USUFRUCTUARIO

1. Un»iiirus libro LXXIX. ad Edictum.—Si 1. ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro


cujas re¡ ususfructus legatus sit, aequissimum LXXIX.—Si se hubiera legado el usufructo de
Praetori visum est, de utroque Iegatarium cave- una cosa, le pareció muy justo al Pretor, que el
re, el iisurum se boni viri arbitratu, et, quum legatario diera caución de estas dos cosas, de que
ususfructus ad eum pertunere desinet, restitutu- él usará á arbitrio de buen varón, y de que euan
mm, quod indo ex$abit. do deje de pertenecerle el usufructo restituirá lo
que de él quedare.
§ 1.—Haee stipulatio, sive mohilis res Bit sive § 1.—Debe interponerse esta estipulación, ya
sol¡, interpon¡ debet. sea la cosa mueble, ya inmueble.
§ 2.— Jilud sciendum est, ad fldeicommissa § 2.—Ea de saberse, que también debe aplicar-
etinin aptan cern debere. Plana et si ex mortis se ella á los fideicomisos. Ciertamente que tam-
causa donatione usu.sfructus constituatur, exem- bién si el usufructo so constituyera en donación
pie legatoruin debebit hace cautio praestari; sed por causa de muerte, deberáprestarse esta caución
et si ex alía quacunque causa constítutus fuerit así como en los legados; pero también si el usu-
ususfruetus, idem dicendum esi. fructo se hubiere constituido por otra cualquier
causa, se ha de decir lo mismo.
§ 3.—Cayere autem debet, viri bou arbitratu § 3.--Pero debe dar caución de que se habrá de
perceptum ir¡ usumfruetuin, hoo est, non deterjo- percibir el usufructo á arbitrio de buen varón,
mcm se causam ususfructus facturum, ceteraque esto es, de que él no habrá de hacer peor Ja causa
facturum, quae in re sua faesret. del usufructo, y que hará lo demás que baria en
cosa suya.
§ 4,—Recte autem facicnt et horco, ci legata- § 4.—Mas así el heredero como el legatario ha-
rius, qualls res sit, quum frui uneipit legatarius, rán bien, si hicieren constar en testimonio cuál
si in testatum redegerunt, ul lude posit appare- sea el estado de la cosa, cuando el legatario co-
re, en et quatenus rem peiorem Iegatarium fe- mienza 4 usufructuar, para que de este modo pue-
ecrit. de evidenciarse, si el legatario haya deteriorado
la cosa, y en cuánto.
§ 5.—Utilius autem visum asi, stipulatione de § 5.—Pero pareció más útil que en la estipula-
hoc caven, ut, si quis non viri oni arbitratu uta- ción se dé caución de esto, de que si alguno no
tv, commlttatur (5) etipulatio statim; nec ex- usare á arbitrio de buen varón, se incurre desde
spectabimus, nt arnittatur ususfruetus. luego en la estipulación; y no esperaremos á que
se pierda el usufructo.
§ 6.—Habet autem etipulatio late duas causas, § 6.—Mas tiene esta estipulación dos partes,
"am, si alitr quis utatur, quam vir bonus arbi- una, si alguien usara de Otro modo que el que juz-
trabitur, aliam do uaufmuetu res tituendo; quaruin gará un buen varón, otra, sobre la restitución
prior statim eom:nittetur, quam aliter fuerit usus, del usufructo; en la primera de las que se incurrirá

(1) qnbusdaw non utanlue,ee consideran a5adidaa por (3) Paulus, oniiteia ¿a Vtag.
atUguoe copistas. (4) sgg ilr pero en Tau?. no lwjj el parntese.
2) al., Hai. (r) Otros en ?Joghotr.; eommtttltur, 7.
DIGESTO.—LIBRO ViI: TITULO ix
et saepius (1) committctur, sequens committetur desde luego que so hubiere usado de distinto inc-
finito usufructu. do, y se incurre muchas veces; en la segunda se
incurre finido el usufructo.
§ 7.—Sed quod diximus, id, quod lude extabit, § 7.—Pero porque hemos dicho, que se habrá
restitutulu ir¡, non ipsam rem Stipulatur pro prie- de restituir lo que de di quedare, no estipura el
tarius; iuutiliter omm rem su.am tIpu1ari vide- propietario la misma cosa; porque se considerarla
retur, sed stipulatur rostitut'am iri, quod lude ex- que iIritilmente estipula su propia cosa, sino que
tabit. Interdum autora iuerit proprietatis aeti- estipula que se habrá de restituir lo que de ella
matio, si forte fruotuarius, quum poasit usucapio- quedare. Pero 4 veces estará comprendida la es-
nem interpellare, negiexit; omnem enim reí en- timación de la propiedad, si acaso el usufructua-
ram susoipit, rio, pudiendo interrumpir la usucapión, lo descui-
dó; porque se encargó de todo el cuidado dela cosa,
2. PAULUS ¿ibro LXXV. ad Fdictutn. - nam 2. PAULO; Comentarios al Edicto, libro LXXV.
fructuarius custodiam pra.estare debet. —porque el usufructuario debe responder de la
castodia,
3. ULPIAiUS libro LXXIX. ad Eclictum.—Om- 3. IYLPIA o; Comentarios al Edicto, libro
nos autem casas continentur huic atipulationi, LXXIX.— Mas contiénense en esta estipulación
quibus ususfrtictua am!ttitur. todos !j casos en que se pierde el usufructo.
§ 1.—Desinere pertinero usumfructum aocipia- § 1.—Entenderemos que deja de pertenecer el
mus, etiainsi ncc coeperit pertinere, quamvis le- usufructo, aun cuando no haya comenzado 4 per-
gatus sit et commlttetur nihilo minus stipulatio, tenecer, aunque haya sido legado; y se incurrirá
quasi desinat pertinere, quod ncc coepit. no obstante en la estipulación, cual si dejara de
pertenecer lo que ui aun comenzó.
§ 2.—Si nausfruetus repetitus cnt legato, que. § 2.—Si se hubiere repetido en el legado el usu-
tiesque aniissus fucrit, ni-,¡ () ntiliter fucrit fructo, cuantas veces se hubiere perdido, il no ser
cautam, comxuittetur ista stipulatio, sed oxee- que útilmente se hubiere dado caución, se incu-
ptione opus cnt. rrirá. en esta estipulación, pero se necesitará la
excepción.
§ 3.—Sed et si quia usumfructum tibi legave- § 8.—Pero también si alguno te hubiere legado
nt, et sub conditione, «si libero habuenisi, pro- el usufructo, y bajo la condición «de si hubieres
pnietatem, amisso usufructu committetur qiiidem tenido hijos» la propiedad, perdido el usufructo
atipuiatio, sed exeeptio locum habebit. se incurrirá ciertamente en la estipulación, pero
tendrá lugar la excepción.
§ 4.—.-Si bei-es alienaverit propnietatem, et post- § 4.—Si el heredero hubiere enagenado la pro-
ea amittatur ususfructus, aii ex atipulatu age- piedad, y después se perdiese el usufructo, vea-
re poasit, vid.eamus. El fortius die¡ potest, ipso mos si se podrá reclamar en virtud de lo estipu-
jure non eommitti stipulationem, quia noque he - lado. Y con más razón se puede decir que de de-
red¡ sueecssonibugve cine restttui potest, n.eque recho no se incurre en la estipulación, porque ni
la, oui poteat, id est, ad quem pervenit proprie- se puede restituir ti a-ii heredero ó ti sus sucesores,
tas, pertinet ad stipulatienem. Sed is, ad quem ni aquel ti quien se puede, esto es, ti cuyo poder
pervemt, tempore quaesiti dominil sibi prospice- fué la propjedad, está sujeto ti la estipulación.
re alia cautlone debet; quod et si non feeenit, ni- Pero aquel 1. cuyo poder fud, debe asegurarse con
hilo minus in reni actione tUi potest. otra caución al tiempo de haber sido adquirido el
dominio; y si no hubiere hecho esto, puede, no
obstante, usar de la acción real.
4. VENULEITJS libro XII. (8) 8tipv2ationum.— 4. Vinn.rvo; Estipulaciones, libro X11.—SI el
Si fructuarius propnietatem asseeutus f'uenit, de- usufructuario hubiere adquirido la propiedad, por
sinit quidein ususfruetus ad eum pertinere pro- causa de la confusión deja ciertamente do perte-
pter confuaiouem, sed si ex atipulatu cura co agi- necerle el usufructo, pero si contra él se reclama
tur, ant ipso lure inutihiter agi dioendum est, si por razón de lo estipulado, 6 se ha de decir que
'vini boni arbitrlum huc usque porrigitur, ant in de derecho inútilmente se reclania, sI hasta esto
factum excipere debebit. se extiende el arbitrio de buen varón, 6 deberá
oponer la excepción que resulta del hecho.
5. ULPIANUS libro LXXIX. ad Edictum. - 5. Ui.irs.zo; Comentarios al Edicto, Libro
Hule stipulationi dolum malum abease abfutu- LXXIX.—Conipréndesc en esta estipulación, que
rumque esae continetar; ci quum tn rem oit doli no haya, ni baya de haber dolo malo; y habiéndo-
mali mentio concepta, oninium doluni comprehen- se hecho la mención del dolo malo sobre la cosa,
dere videtiir, successorum et adoptivi patria. se considera que -comprende el dolo de todos, el
de los sucesores, y el del padre adoptivo.
§ 1.—Sed si usus sine friictu 1eoatns cnt, adem- § 1.—Pero si se hubiere legado el uso sin el
la fructus causa satisdari lubet raetor; hoe me- fruto, manda el Pretor que se dé fianza, deducida
rito, tU de solo usu, non etiam do usufructu (4) la causa del fruto y esto con razón, para que se
caveatur. dé caución sólo ¿el uso, y no también del usu-
fructo.

(1) siiep1seIne, TIaj.


licet, otroi en Hal,
(4) Taur.; fructn, Pl. según anUgua corrección, Br.
()

(5) Vrii., RoL



DIGE5TO.—LI3R0 VII: TITULO IX 531

§ 2.—Ergo et si fructus sine us'n obtigerit, sti- § 2.—Por consiguiente, también si hubiere co-
pulatio loum habebit. rrespondido el fruto sin el uso, tendrá lugar la
estipulación.
§ 3.—Et si habitatio, vol operee hominis, vel § 3.—Y si se hubieren dejado la habitación, ó
cujus aterius animahs relictac fuerint, etipulatio los servicios de un esclavo, 6 los de otro cualquier
loeum habebit, hect per omnia hace usumfructum animal, tendrá lugar la estipulación, aunque es-
non irnitafltU. tas cosas no son en todo semejantes al usufructo,

8. PAULUS libro LXXV. ad Edicunv,— Idem 6. PAULO; Comentarios al Edicto, libro LXXV.
est, et in reditu praedii, sicuti si vindemia legata —Lo mismo os también respecto al rédito de un
ssCt, vol messis, qUa.mvis ex usufrttetu ea perci- predio, como si se hubiese legado la vendimia, ó
piMltUl, quae lo-gata ¡norte legatarli ad heredem la miés, aunque por razón del usufructo se perci-
redount. ban estas cosas, que legadas vuelven al heredero
por la muerte del legatario,
7. UrriAus libro LXXIX. ad Jdicum.—Et 7. ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro
si ususfructns nomino ro tradita satisdntum non LXXIX.—Y si entregada una cosa por razón del
fucrit, Proeulus ait, posse heredom rem vindica- usufructo, no se hubiere dado fianza, dice Prócu-
re; et si obiioiatur exceptio de re ususfruetus no- lo, que el heredero puede vindicar la cosa; y si se
mine tradita, replieandam cnt. Qune sententia opusiera la excepción de haber sido entregada la
habet rationem; sed et ipsa stipulatio condici cosa por razón del usufructo, se habrá de repli-
p0t8rit. car. Cuyo dieamen está fundado en razón; pero
también podrá reclamarse por la condicción la
misma estipulación.
§ 1.— Quum ususfructus peeuniac legatus (1) § 1.—Cuando se hubiese legado el usufructo de
es set, exprimi debent hi duo casus I1 etipulatio- una cantidad de dinero, deben expresarse estos
no; «quilm morieris, aut espite minueris, dan», dos casos en la estipulación: «que se dé, cuando
Ideirco lii duo sol! casus, quon.iam pecuniae usus murieres, ó disminuyeres de cabeza», y precisa-
autor amtti non potest, quam his casibus. mente estos dos solos casos, porque el nao de una
cantidad de dinero no puede perderse mas que
en estos casos.
S. PAULIIS libro LXXV. ad Ediebum. - Si tibi 8. PAULo; Comentarios al Edicto, libro LXXV.
ususfructus, et mibi proprictas legata sit mihi —Si. ti ti se f.c hubiera legado el usufructo, y á ml
cavendum est; sed si mihi sub conditione proprie- la propiedad, so me ha de dar caución; pero si bu-
tas legata sit, quidam et Marcianus, et horedi et jo condición se me hubiera legado lapropiedad,
mibi cavendum cese putant; qune sententia vera algunos con Marciano opinan que se ha de dar
est. Item si mihi legata alt, et quum ad me perti- caución así al heredero como ti mi; cuya opinión
nere desierit, aJ.ii, et hie utrisque cavendum ut es verdadera. Igualmente, si me hubiese sido le-
supra, pl.acuit. Quodsi duobus coniunctim usus- gada ti mi, y, luego que hubiere dejado de perte-
fructas legatus Sit, et imivicein sibi e avere debe- necerme, ti otro, pareció bien que se ha de dar
bunt, et beredi in oasum lilum, «si ad sociumu non canción ti ambos también en este caso, como en
pertineat ususfructus, heredi reddi». el anterior. Pero si se hubiera legado el usufruc-
to conjuntamente ti dos, también deberán dures
caución reciprocamente, y al heredero en el caso
de que «si el usufructo no perteneciera al socio, 86
devuelva al heredero».
9. ULPIANTJS libro LI. ad Edictum.— Si usus- 9. Uii'uxo; Comentarios al Edicto, libro LL—
fructus mihi legatus sit, eumque restituere sim Si se me hubiera legado el usufructo, y se me hu-
Titio rogatus, videndum est, quia debeat cayere, biese rogado que lo restituya ti Ticio, se ha de
utrum Titiu, un ego, qui legatarius sum; su ver quién deba dar caución, si Ticio, 6 yo, que
lUud dicimus, mecuni heredem acturnin (2), cuni soy el legatario; ó acaso diremos que el herede-
fideieommissanio me agere debere? Et est expe- ro habrá de reclamar contra ni!, y que yo debo
ditius hoc dicere, si inihi spes aliqua durat usus- dirigirme contra el fideicomisario? Y es más es-
fructus, et, quum tu amiseris, potest ad me reci- pedito decir esto, que si ti ml me queda aluna
dore, boe est ad legatarium, ita rem expedir¡, ut esperanza de usufructo, y cuando tú lo hubieres
tu mihi, ego domino proprietatis gaveam. Quedai perdido puede recaer en ni!, esto es, en 01 legata-
íideieominjssarii causa usufructus injhi relictus rio, la cosa se resuelve de modo que tú iie des
est, nec est ulla epes ad me revertendi fruetus, caución ti mi, y yo al dueño de la propiedad. Pero
recta vis fldeicommissarium cayere oportet domi- si el usufructo se me dejó tui por causa del fideico-
no proprictatis. misario, y no hay esperanza alguna de que ti mi re-
vierta el usufructo, conviene que el fideicomisario
dé canción directamente al dueño de la propiedad.
§ 1.—Illud sciendum est, sive jure ipso quia § 1.—Ha de saberse, que ya si alguno tiene el
usumfruetum habet, sive etiam por tiiitionem usufructo por el mismo derecho, ya también si
Praetoris, nihilo mninus cogenduni case fruetua- por protección del Pretor, se ha de obligar, no
rinm cayere, aut actionea suscipere. obstante, al usufructuario ti dar caución, 6 ti to-
mar ti su cargo las acciones.

(1) rSlietuj, V'tig. (2) Ut avc&t et,ia.rta Ha.



532 DIGESTO,—LIBRO VIII: TtTULO 1

§ 2—P1ane si ex dio pro piletas alicui 1eata § 2.—Pero si fi alguno hubiera sdo legada la
sit, usfructus puro, dicendum case Pomponius propiedad desde cierto día, y el usll$rueto pura-
alt, remittendani case hane cautionem fructuario, mente, dice Pomponio que se ha de decir que ha
quia eertuin alt, ad eum proprietatem, vel ad he- de perdonársele al usufructuario esta
redem eius perventurain. porque es cierto que la propiedad ha de recaer en
él, ó en su heredero.
§ 3.—Si vestis ususfructus legatus Bit, scripsit § 3.—Si se hubiera legado el usufructo de un
Poinponius, quamquam beyes atipulatus alt, fini- vestido, escribió Pomponio, que aunque el here-
to usufructu vestem reddi, attamen non obligan dero haya estipulado, que finido el usufructo se
proinisBorcm si eam sine dolo malo attritam red- devuelva el vestido, no se obliga, sin embargo, el
diderit. prometedor, si sin dolo malo lo hubiere devuelto
muy deteriorado.
§ 4.—Si plures domini sint proprietatis, unus- § 4.—Si fueran muchos los dueñosde la propie-
quisque pro sua parte stipulabitiw. dad, cada uno estipulará por su parte.

10. PAULUS libro XL. ad Edictum.—Si servi, 10. PÁOL0; Comentarios al Edicto, libro XL.—
qui nobis eommunis erat, usumfructum tibi lega- Si yo te hubiere legado el usufructo de un escla-
yero, necesbaria cnt hace cautio heredi meo; vo, que nos era común, será necesaria esta cau-
quamvis enim de proprietate poasit coinniuni di- ción fi mi heredero porque aunque respecto de ]a
vidundo experiri, tamen causa usnafruetus, qui propiedad pueda 'jercitar la acción de división
tuus proprius est, ad officium coinmuni dividun- de cosa común, sin embargo, la causa del un-
do ludida non pertincbit, frueto, que ca tuyo propio, no pertenecerá al mi-
nisterio del juez en la acción de división de cosa
común.

11. PÁPntIAlws libro VII. Respmsoruin.—Usu Tam- 11. P&pnuájo; Respuestas, libro VIL-
quoque domus relicto, viri boru arbitrata cautio- bién cuando se ha dejado el uso de una casa, debe
nem intrponi oportet, ncc mutat (1), sipater he- interponerse caución fi arbitrio de buen varón, y
redes fUlos simul habitare eum uxore legataria no varia, si el padre quiso que los hijos herederos
vohiit, habitasen juntamente con la esposa legataria.

12. ULPIANUS libro XVIII. ad Sabinum.—Si 12 U LP lA NO; Comentarios d Sabino, libro


vasorum ipsorum usuafructus relictus su, non XVIII.—Sí se hubiera dejado cf usufructo de unos
cnt cantio Senatuseonsulti necessaria, sed illa mismos vasos, no será necesaria la caución del
sola, «boni viri arbitratu () usurum fruiturum». Senadoconsulto, sino aquella sola, «de que usu-
Si igitur trad.ita sunt fruendi causa, nemo dubi- fructuará fi arbitrio de buen varón». Si, pues, fue-
tat, non fieri cina, qui accepit; non enim ideo tra- ron entregados para usufructuarios, nadie duda
duntur, ut domininin rccedat ab co, qui tradil, que no se hacen de aquel que los recibió; porque
sed nt utatur fruatur legatarius. Ergo quum non no son entregados para que el dominio se separe
fiant fructuanii vas a, via dícari a proprietario pos- de aquel que los entrega, sino para que los un-
sunt cautione non data. Videnduin est de condi- fr-actúe el legatario. Luego, no haciéndose del
etione, su poasit locnm habere; et proditum est, usufructuario los vasos, pueden ser vindicados
neminem rem anam, nial
furi (3) condicere posse. por el propietario, no habiéndose dado la canción.
Se ha de ver respecto fi la condicción, si podrá
tener lugar; y es sabido que nadie puede recla-
mar por la coiidiceión su propia cosa, sino contra
el ladrón.

LIBER OCTAVUS LIBRO OCTAVO


TIT, 1 TITULO 1

DE SRVITUTIBUS DE LAS SERYIDUMBEF.S


(Cf. Cod. III. 34.1 [V4a85 Cód. III. 34.1

1. MARCIANUS libro III. (4) Regularum. - Ser- 1. MARCIANO; Regias, libro 111.—Las servidum-
vitutea ant pera enarum sant, ut nana et ususfru- bres ó son personales, como el uso y el usufructo,
etna, ¿uit i-ernm, ut servitutes rusticoruxa prae- 6 reales, como las servidumbres de los predios
diorum el urbanorum. rústicos y urbanos.

2. ULPIANUS libro XVII. ad Edictum.— Unus 2. ULPtAN0; Comentarios al Edicto, libro XVIL
ex dominis communium aedium servitutem impo- —Uno solo de los duchos de casas comunes no
nere non potest. puede imponerles servidumbre.

(1) mutatnr, Mal. (3) afure, Vu4g.


(2) 5, ¡5S5?ta Hal. (4) II., Hal.

DIGESTO.—LIBRO VIII: TiTUlO 1 533
a. pAUTUS Libro XXI. ad Edicium. Sorç'iLu- 8. PAULO; Comentarios al Edicto, Libro XXI.—
tes praediorum aliac in solo, aliae in superficie Las servidumbres de los predios, unas radican en
consiotunt. el suelo, otras en lo edificado.

4, PAMNIANUS libro VIL Quaestionum.— 4. PAPfliANO; Cuestiones, Libro VIL—Las ser-


vitutes ipso quidem iure neque ex tempere, no- vidumbres no pueden ciertamente constituirse en
que ad- tempus, neque sub conditIone, neque ad estricto derecho ni desde cierto tiempo, ni hasta
certam conditiof101fli verbi gratia: quamditi 'yo- cierto tiempo, ni bajo condición, ni hasta cierta
1am», COIIStItUL pOSSUflt; sed tainon si hace adii- condición, por ejemplo: «hasta cuando yo quiera»;
0antui' pt1 vol por dcli exooptionem occurre- pero, sin embargo, si so añadieran estas cosas, se
tur contra placita servitutem vi.ndicanti. Idque opondrá la excepción del pacto ó la del dolo al
t Sabinam respondisse Cnssiub retulit, et sibí que contra lo establecido vindicase la servidum-
placore. bre. Y esto refirió Caesio que respondió también
Sabino, y. que á. él le parece bien.
§ j.—Moduni adiiei servitutibus posee constat, § 1.—Es sabido que puede añadírselos modo á.
yeluti quo genere vehiculi agatut, il non aga- la servidumbre, por ejemplo, con qué género de
tur, veluti ub equo duntaxat, vel ut certum pon. vehienlo so transporte, ó no se transporte, 6 bien
das vehatur, vol grox ile (1) transducatur, ant que [a conducción se haga solamente con caballo,
carbo por. tetur. 6 de cierto peso, 6 que se lleve de tránsito deter-
minado rebaño, 6 que se portee carbón
§ 2.— Intorvaila dierum et horarmn non ad § 2.—Los intervalos de los días y de las horas
temporis causain, sed ad modum pertinent jure no se refieren á. la caus del tiempo, sino al modo
0ntitutae sorvitutis. de la servidumbre constituida por derecho.
5. G.rus libro VII. a2 Edictum provinciale, 5. GAYO; Comentarios al Edicto provincial, Li-
Via, jter, aetus, ductus aquae (2) iisdem fere mo- bro VII,—Las servidumbres de camino, paso, con-
dis constit'u.itur, quibus et usumfructum consti- ducción, y acueducto, se constituyen casi de los
tui diximus. mismos modos que hemos dicho se constituye tam-
bién el usufructo.
§1.—Usus servitutum temporibus secerni pot-. § 1.—El uso de las servidumbres puede distri-
est, forte ut quis post horam tcrtiam usque in buirse por tiempos, por ejemplo, para que use uno
horam decimam co mro utatur, vel ut alternis de tal derecho después de la hora tercia hasta la
diobuS utatur. hora décima, ó para que 'ase en días alternos.
6. PAtrLUS libro XXI. ad Edict'um. - Ad ocr- 6. PAULO; Comentarios al Edicto, libro XXI.—
tam partem fundí servítue tam rornitti quam La servidumbre puede asi remitirse, como consti-
coustltfli potest. tuirse sobre determinada parte del fundo.
7. 18.] PAULUS libro XIII. (3) ad legem lu-
¿ian et Fapiam.— ms cloacae mitteudae (4) ser-
7. 1 8.J EL MISMO; Comentarios d la ley Julia y
Papia, labro XIII.—El derecho de verter una cloa-
vitus est. ca es una servidumbre.
8. Ir.] PAULUS Ubre XV. ad Flaretium.— Ut 8. [7.] EL MISMO; Comentarios á Plaucio, Libro
pomurn decerpere liecat, et ut spatiari, et ut XV.—No puede imponerse servidumbre para que
coenare in alieno poseimus, srvitus impon! non sea licito coger fruta, y podamos pasear, y cenar
potest. en predio ajeno.
§ 1.—Si praedium tunin mihi serviat, sive ego § 1.—Si tu predio me prestara servidumbre, ya
partís praedii tul dominas essc coopero, sive tu sea que yo comenzare á ser dueño de parte de tu
mei, por partes servltus retinetur, hect ab initio predio, ya sea que tú de una del mío, retiénese la
por partes nequiri non poterit. servidumbre por partes, aunque en un principio
no podrá adquirirse por partes.
9. CuLSUS Libro V. Dgostorum.— Si cui sim- 9. Cniso; .Digesto, libro V.—Si á alguien se le
pucias (5) irla por fundum cuiuspiarn cedatur vel cediera 6 dejase simplemente camino por el fun-
relinquatur, in infinito, videlicct por quamlibet do de cualquiera, le será licito pasar y conducir
cine partem ¡re, agere lieeblt, civiliter modo. por tiempo indefinido, á saber, por cualquier par-
Nam quaedam in sermone tacite excipiuntur, te del mismo, con tal que sea con arreglo ó. dere-
non enim per villam ipsam, nec per medias 'vi- cho. Porque en la expresión se exceptúan tácita-
neas ¡re, agere sinendus est, quum Id aeque coni- mente algunas cosas, pues no So ha de dejar pasar,
mode por alteram partem faecre possit minore ni conducir por la misma casa, ni por medio de
sorvientis fundí detrimento. Verum constitit, ut las viñas, como quiera que pueda hacer esto con
qua primum viam divexisset, ea demum ¡re, ato- igual comodidad por otra parte con menor daño
re doberot, neo amplius niutandae cius potesta- del fundo sirviente. Pero fué constante, que por
teni haberet; sicuti Sabino quoque viclebatur, qui donde primeramente hubiese dirigido el camino,
argumento rivi utebatur, quem primo qualibet por ahil debiese pasar y conducir en lo sucesivo,
ducere licuisset, posteaqaam ductus essot, traus- sin que tuviera facultad para cambiarlo otra voz;

(1) res i]lae, Vu4j.


(I aquasductus, HaZ.; haustus aquae, Vulg
(5) XIV., HaZ.; en d in~ se leen las palabras del frag- (4) iminittandae, ifol, Valg.
mento 8. en el fragm. 7., y vice vena. (!) 7'aur.; simplie usu, Fi., Br.
TOMO 1-68

534 DIGSTO—LIBRO VIII: TITULO 1

forre non Iiceret; quod et in vIa servandum esse según así parcela también á Sabino, que se valla
verum est. del argumento de la corriente de agua, la que en
un principio habla sitio licito conducirla por cual-
quier parte, y después que hubiese sido guiada
no era licito cambiarla; lo cual es verdad que tani.
bién. se ha de observar respecto It un camino.

10. Ini libro XVIII. Diystorurr. -Si ¡ter 10. EL MISMO; Digesto, libro XVIII.—Si Be hu-
legatum sit, qua (1), nisi opere facto, iri nonpos biera legado un paso, por donde no se pudiera
Bit> licero fodiendo, substruendo it.ez fac.ere, Pro- transitar sin haberse hecho obras, dice Próculo,
culus ait. que es licito abrir el paso cavando 6 terraplenando.
11. MODE8T1NTJS libro VI. Differentiarum. 11. MonusTiNo; Diferencias, libro VI.—Dice,
Pro parte dominii servitutem aequiri non posse, vulgarmente, que no puede adquirirse una servi-
vulgo traditur. Et ideo si quis fundum habens dumbre en proporción de parte de dominio. Y por
viam stipuletur, et partem fundi siii postea site- esto teniendo alguien un fundo estipulara un
net, corrumpit stipulationem in eum casuin de- camino, y después enagonase parte de su fundo,
ducendo, a que Lipulatio incipere non possit. Pro invalida la estipulación reduciéndola It un caso
parte quoquc neque legan, neque adimi vía pot- en ci que la estipulación no podía tenor eoinieno.
est, et si id factum est, noque legatum, neque Tampoco se puedo ni legar, ni quitar en parte un
aderntio 'valct. camino, y si se hizo esto, ni vale el legado, ni la
supresión.
12. IAVOLENUS Ubre IV. Epistoarum. (2). - 12. JAV0LEN0; Epístolas, libro IV. —No dudo
Non dubito, quin fundo municipuin por servum que por medio de un esclavo se adquiera debida-
recte servitus acquiratur. mnnte una servidumbre para un fundo municipal.
18. POMPONITJS libro XIV. ad Qui2Uum Mu- 13. P0MP0NI0; Comentarios áQuinto Mucio, li-
cium.—Si tam angusti loci demonstratione facta bro XIV.—Si se hubiere concedido un camino, ha-
vía conceesa fucnit, ut noque vliicuhim, noque biéndose hecho señalamiento de un lugar tan es-
iuuientum ea mire (3) possit, ¡ten magia, quam trecho, que no pueda pasar por él ni vehículo, ni
via ant actus acquisitus videbitur; sed si jumen- caballería, se entenderá que más bien se adquirió
tum ea dui poterit, non etiani vehicnlam, actus paso, que camino ó conducción; pero si por él pu-
vidobitur acquisitus. diero conducirse una caballería, pero no también
unvebiculo, se entcnderIt adquirida la conducción.
14. PAULUS libro XV. ad ,Sabinum.—Servitu- 14. PAULO; Comentarios d Sabino, libro XV.—
tea praedorum ruticorum, etianisi corporibus Las servidumbres de los predios rústicos, aunque
acceduut, incorporales tamen aunt, et ideo usu son inherentes á cosas corporales, son no obstante
non capiuntur, vel ideo, quia tales sunt servitu- incorporales, y por eso no se adquieren por el uso,
tea, ut non hahaut eertam eoutinuamque posae& 6 bien porque las servidumbres son tales, que no
siouem nemo enim tara perpetuo, tam continen- tienen cierta y continuada posesión; porque nadie
ter inc potest, ut nullo momento poaseasio cina puede transitar tan perpt%tua y eontiauadamente,
interpelan videatur. Idem et in servitutibus que parezca que en ningún momento se interrum-
praecliorum urbanorum observatur. pe su posesión. Lo mismo se observa también res-
pecto It las servidumbres de los predios urbanos,
§ 1.—Senvitus itineris ad sepulerum prirati ¡u- § 1.—La servidumbre do paso It un sepulcro
ría manet, et ideo remitti domino fundi servienti permanece siendo de derecho privado, y por esto
potcst; et aecjuiri atiam post religioneni sepuleri puede perdonársele al dueño del fundo sirviente;
haec senvitus potest. y puede adquirirse esta servidumbre aun después
de bocho religioso el sepulcro.
§ 2.—Publico loco intervoniente, vel vispubli- § 2.—Mediando lugar ó camino público puede
ca, haustus scrvitus impon¡ potest, aquaeduetus imponerse la servidumbre de sacar agua, pero no
non potest; a príncipe autom peti solet, ut por se puede imponer la de acueducto; mas suele pe-
viam publicam aquam ducere sine incommodo dirse al Pnlneipe que sea licito conducir e] agua
publico liceat. Sacni et religiosi loci interveutus Eor camino público sin incomodidad del público.
etiarn itincnis servitutem impedit, quun scrvitu a mediación de lugar sagrado y de religioso im-
por ea loca nulli deber¡ potest. pide también la servidumbre de paso, porque á
nadie se le puede deber servidumbre por medio
de estos lugares.
15. Po1fpoNnJa libro XXXIII. ad Sabinum.— 15. P o o i' lo; comentarios d Sabino, Libro
Quoties neo hominuin, ncc praediorum servitutes XXXIIL----Cuando las servidumbres no son It fa-
suut, quia nihil vicinorum interest, non valet; vor de los hombres, ni de los predios, porque nada
veluti no per fundum tuum esa, aut ibi consistas; interesa It los vecinos, no son válidas; por ejem-
et ideo si mihi concedas, ius tibi non esse fundo plo, que no pases por tu fundo, ó no te detengas
Pie uti fmi, nihil agitur, aUtor atquo si concedas en él; y por lo tanto, si me concedieras que no Ile-

(11 quo, Vtilg.



(2) i1tIOQ)üV, itaL () in es ire, conjetura Dr.

DIGESTO.—LIBRO VIII: TÍTULO u 535
mihi, ius tibi non cose in fundo tno aquam quae- nos derecho 4 usufructuar tu fundo, nada se hace,
rere minuendae aquac meae gratia. y al contrario si me concedieras que no tienes el
derecho de buscar agua en tu fundo para no dis-
minuir mi agua.
1.—Servitutuni non ea natura eEt, nt aliquid § 1,—No es la naturaleza de las servidumbres
faciat quis, veluti viridia (1) tollat, aut amoenio- que alguien haga alguna cosa, por ejemplo, levan-
rom prospeetum pracstet, aut in hoc, ut iii suo te jardines, 6 proporcione una vista más amena,
pingat, sed ut aliquid patiatur, aut non faciaL. 6 que pinte en su propiedad, sino que tolere algu-
na cosa, ó no la haga.
18. II3LIANUS libro XLIX. Dige8tortm.— Ei, 16. JuLIANO; Digesto, libro XLIX.—No osinjus-
qui pignori fanduni accopit, non est iniqaum, to que al que recibió un fundo en prenda se le dé
utilem petitionem servituti dan, sicuti ipsius la petición útil de una servidumbre, así como se le
fun.di utilis petitio dabitur. ¡dom servan convo- darÁ, la petición útil del mismo fundo. Lo mismo
uit et in co, ad qucm vectigalis fundus pertinet. conviene que se observe también respecto 4 aquel
4 quien pertenece un fundo tributario,
17. POMPONIUS libro singulari Beguiarwm.— 17. POMPONL0; Reglas, libro tnico.—No se pue-
Viae, itinenis, actus, aquacdnctus pars in obliga- de comprender en una obligación parte del cami-
tionem deduci non potest, quia usus eonum mdi- no, paso, conducción 6 acueducto, porque es mdi-
visuS est (2); et ideo si stipulator decesserit plu- viso el uso do estas cosas; y por ls tanto, si hubiere
ribus heredibus relictis, singuli solidam (3) viam fallecido el estipulante habiendo dejado muchos
petunt, et si promissor decesEierit pluribus here- herederos, cada uno reclama todo el camino, y si
diinis relictis, a siugulis herodibus solidavpeti- hubiere fallecido el prometedor habiendo dejado
tio est. muchos herederos, hay la petición de la totalidad
contra cada uno de los herederos.
18. PAULUS Libro XXXI. Quaastjonusn Papi- 18. PAULO1 Nota al libro XXXI. de las Cuestio-
niam notat (4).—In omnibus servitutibus, quse nes de Papinzano.—Se respondió, que en todas las
aditione confusne sunt, rcsponsum est, doli ex- servidumbres, que se han confundido por la adi-
coptioneni noeituram legatario, si non patiatur ción, la excepción de dolo habrá de perjudican al
cas iteruni imponi. legatario, si no permitiera que de nuevo sean im-
puestas.
19. LABEo libro 1V. Posteriorusn a Iavolcno 19. LABEON; Obras póstumas comp encliad as por
epiiomatorum (5).—Ei fundo, quem quis vendat, Javoteno, libro IV.—Opino que al fundo que cual-
sorvitutem imponi, etsi non utilis sit, posse exi- quiera venda puede imponérselo 'ana servidumbre,
stimo; veluti si aquam alioui dedere (6) ducere aunque no sea útil; por ejemplo, si no importara
non expediret, nihilo mínus constituí ea ser'vitus conceder 4 alguien el conducir agua, puede, no
possit; qiiacdam enim debere (7) babere possu- obstante, constituirse esta servidumbre; porque
mus, quamvis ea nobis utilia non sunt. podemos deber tener algunas cosas, aunque éstas
no nos sean útiles.
20. IAVOLENUS Libro V. ex Posterioribus La- 20. JAVOLEiIO; Doctrina de las obras póstumaa
beonis..–.Quotics vía, ant aliquid ius fundi eme- de Labeon, Libro V.—Siempre que se comprase la
retur, cavendum putat esso Labeo, por te non servidumbre do camino, ó algún derecho de un
flor¡, quo mulius co iure uti posait, quia muJa fundo, opina Labeon, que se ha de dar caución de
ciusmodi iuris vacua traditio esset. Ego puto, que por ti no se hará de modo que no pueda usar-
usum oms pro iuris traditione possessiouis aoci- se de este derecho, porque seria nula la vana en-
piendum essc; ideoque et interdicta veluti pos- trega de semejante derecho. Yo opino, que su uso
sessonia constituta sunt, so ha de admitir en lugar de la entrega del dere-
cho de posesión; y por esto se han establecido
también los interdictos cuasi posesorios.

TIT. :ii TÍTULO II

DE SnRVITUTIBIJS FRADDIORUM ITRBANO&UM DE LAS SEItYIDW.1BR148 DE LOS PREDIOS URBANOS

1. [21.] (8) PMJwJs libro XXI. ad Edictum.— 1. [21.) PAULO; Comentarios al Edicto, libro
Si intereedat solum publicum, vel ida publica, XXL—Si mediara suelo público, 6 vÍa pública,
noque itineris actusve, iieque altius tollendi ser- esto no impide ni las servidumbres de paso 6 de
vitutos imp edit, sed immittendi, protegcn.di, proii- conducción, ni la de levantar más alto, pero impi-

() vWdaría, acer tadainonteZa Vt4g, 4)5tL.l 1 1.15. de un-


fructu etc. Vil. 1.
(2) &aei- 1dft, Hugo civil. itaq(w. VI. 1) rpiMa que co- (8) In soJjclrnn, HaZ. Vuig.
8pklen aqu* ¿as siguientes palabras, que, ¿o-iMp Sn un an- (4) Paplulnnus notat, Ve4g.
tiqui as mo códice, fueron publicadas por Arnoldo Fsrronío (5) Antigua,asnte en el cddice FL,Iavolani epitomarum, Br.
(lommentariorun, ¿I1 consuetudmea rdi siwn ll'ri II. (6) dodore, onille,4a llt. Vulg.;-.-debero, se lee en otras
- Título 8: articulo 2.): et servltutcs dividi non ?oSsUut, mm ediciones.—N'. del T.
earum uus Ita connexus est, nt qui cum patiatur, naturam (7) debere, osnit salo HaZ. VuLg.
iu9 eerrnmpat. (8) Hal. agrega seis !ras9nenio al ¿unZo ant.eior.
DIGESTO.—LIBRO VIII: TÍTULO fi
cienai (1), item fluminum et stillieidiornm sor- de la servidumbre de apoyar las vigas, la de co-
vitutem impedit, quia coalum, quod supra id so bertizo, la de voladizo, y también la de recibir el
lunt inlercedit, liberam case debet. agua de los canalones y la de los tejados, porque
el cielo que hay sobre aquel suelo debe estar des-
pejado.
§ 1.—Si usuMructus tuus sit, aedium proprie- § 1.—Si fuera tuyo el usufructo, y mía la pro-
tas mea, quae onera vicini sustinere debeant, piedad de las casas, que deban soportar la carga
meum iii solidum agi potest, tecum nullo modo. del vecino, puede reclamarse por todo contra mi,
y de ningún modo contra ti.
2. [1.1 GAY US libro VII. ad Edicurn provin- 2. [1.1 GAYO; Comentarios al Edicto provincial,
eiaZ&— Urbanoruni praediorum iura talia sunt; Libro VIL—Las servidumbres de los predios urba-
altius toflendi et (2) offic[cndi luminibus vicini, nos son estas: levantar más alto y perjudicar las
alit non extollendi; item stillicidium avertandi tu luces del vecino, 6 no levantar más alto; también
toctum vel aream vicini, ant non avertendi; item verter las aguas del tejado sobre techo 6 suelo del
immittendi tigna in parietem vicini, et denique Tocino, ó no verterlas; asimismo apoyar las vigas
proiiciendl protegendive, ceteraque istis similia. en pared del vecino, y finalmente hacer voladizo
ó cobertizo, y otras semejantes It estas.
S. [2.] ULPIATtTS libro XXIX. ad Sabjum.— 8. [2.] ULPIANo; Comentarios d Scino, Libro
Est et hace scrvitu.s, no prospeetui offleiatur. XXIX.—Hay también esta servidumbre, la de que
no se impida la vista.
4 18. Piui4us libro II. Institution'um.— Lit- 4. [8.] PAULO; Instituta, libro 11.—En la cona-
minum in servitute constituta id acquisitum vi- titu8ién de la servidumbre de luces considérase
iletur, nl vicinus lumitia nostra excipiat. Qiium adquirido esto, que el vecino reciba luces para
autam sorvitus imponit'ur, no luminibus offieia- nosotros. Mas cuando se impone la servidumbre
tur, hoe ntaxime ad.epti videmur, no tus sit vici- de que no se impidan las tueca, parece que prin-
no, invitis itobis altius aedifieare, atque ita mi- cipalmente hemos adquirido esto, que no tenga
nuera lumina nostrorum aedifieiorum. derecho el vecino para edificar más alto contra
nuestra voluntad, y de este modo disminuir las
luces de nuestros edificios.
5. [4) ULPIANUS libro XVII. ad Edictum.— 5. [4] UrPxANo; Comentarios al Edicto, libro
Invituni auteni in servitutibus aceipere ilabernus IVIL—Mas en las servidumbres debemos consi-
non auni, qui eontradieit, sed eum, qui non con- derar contrariado en su voluntad no á aquel que
sentit. Ideo Pontponius libro quadragesimo (3) et contradice, sino It aquel que no consiente. Y por
infantcm, et furiosum invitos recto die¡ ait; non esto dice Pomponio en el libro cuadragésimo, que
enini ad factum, sed ad ius servitutis haec verba con razón se considera tanto al infante como al fu-
referuntur. rioso contrariados en su voluntad; porque estas
palabras se refieren no al hecho, sino al derecho
de la servidumbre.

6. i•] QAJUS Libro VIL ad Edictum provin - 6. (5.] GAYO; Comentarios al Edicto provin-
ciale.—Hace autem tuya siiniliter, nl rusticoram cial, libro VII,—Pero estas servidumbres, del mis-
quoque praediorum, corto tempere non utendo mo modo que también las de los predios rústicos,
pereunt; nii quod hace diasimulitudo ost, quod se extinguen no usándolas cierto tiempo; salvo
non onmimodo percunt non utendo, sed ita, si vi- que hay asta diferencia, que no perecen en todos
cinus shnul libertatem usucapiat, voluti si aede casos por el no uso, sino de esta manera, si el Ve-
tuae nedihus meis serviant, no altius tollantixr, cino usucapiese al mismo tiempo la libertad, por
no Juminibus mcaruin acdiuui officiatur, et ego ejemplo, si tus casas prestasen It mis casas la ser-
par statutum tempus fenastras meas praeflxas (4) vidumbre de no ser levantadas más alto, para que
habuero vol obatruxero, ita demuni tus menni no se perjudique It las lucas de mis casas, y yo
amitto, si tu par hoe tempus aedos tuas altius sub- hubiere tenido clavadas ú obstruyere mis venta-
latas habn.eris; atioquin si nihil novi feceris, re- nas durante el tiempo establecido,pierdo mi de-
tineo servitntem. Item si tigni immissi aedos tuae recho solamente si tú durante este tiempo hubie-
servitutem debent, ci ego axernero tlgnum, ita res tenido levantadas mIta alto tus casas; de otra
demum arnillo ma meuni, si tu foramen, unde suerte, si nada nuevo hubieres hecho, retengo la
exemtum et tignuni, obturaveris, el por constE- servidumbre. Igualmente, si tus casas deben la
tutnm temp'as Ita habueris; altoquin si nihil novi servidumbre de cargar sobre ellas una viga, y yo
feceris, integrum tus suum (5) perm anal. hubiere sacado la viga, pierdo mi derecho única-
mente si tú hubieres tapiado el agujero de donde
se sacó la viga, y as! lo hubieres tenido durante
l tiempo establecido; de otra manera, si no hu-
bieres hecho nada nuevo, permanece integro su
derecho.
7. [6.] POMPONIUS libro XXVI. ad Quintum 7. [6.] PoMPoNxo; Comentarios ci Quinto Mu-
(1) 2'i.; prohbendI, Fi.
(2) aut, oCoe es lEal. (4) Bal. Vu2v. perflia2, FI.
() 1 Yulg. (5) maurn, Ha.i. Vnlg.

DIGESTO.—LjflitO viii: TITULO II 537
MuciUfl.—Q1iod autein aedifleio meo me posse ojo,Libro XXVI.—Mas lo que se dice que puedo
ut Iibertatem usucaperem, dicitur, idem conseguir para un edificio mio, que yo gane por
ne non eousecuturum, si arboern eodem loco si- usucapión su libertad, dice Mucio que no lo con-
tam liabuissem, Mucius alt; et recte, quia non ¡La seguiré lo mismo, si yohubiese tenido plantado un
in sun statu et loco maneret arbor, quomadmo- árbol en el mismo lugar; y con razón, porque el ár-
dum parles, propter motuin naturalem arboris. bol no permanecerla en su estado 3 lugar, as! corno
la pared, por el natural movimiento del árbol.

S. 17-] GAlus Libro VII. ad Edictumprovir&cia- S. 1•1 GAYO; Comentarios al Edicto provin-
Le.—Parietem, qui naturali ratione communis cst, cial, libro VIL—Ninguno de los vecinos tiene el
alterutri vicinorum demoliondi eum et reficiendi derecho de demoler y de reedificar la pared, que
jus non est, quia non solus dominus est. por razón natural es común, porque no es su úni-
co dueño.
9. [8.] ULPIANUS Libro LIII. (1) ad Iidictunz.— 9. [8.) UIPIANo; Comentarios al Edicto, libro
Cum co, qui tollendo obscurat vicini aedos, qui. LILL—Contra aquel que levantando las suyas qui-
bus non serviat, nulla competit actio. ta luces á las casas del vecino, á las que no pres-
te servidumbre, no compete ninguna acción.

10. [9•1 MARCELLUS (2) libro 1V. Digestorum, 10. [9.] MARCELO; Digesto, Libro IV.—Consul-
—GauruS (3) Marcello: binas aedos habeo, alte- té Gauro á Marcelo: tengo dos casas, te lego una,
ras tibi lego heres andes alteras altius tollit, et el heredero levanta más alto la otra casa, y r-
himinibus tuis offleit; quid eum illo agere potes, judica á tus luces; ¿qué acción puedes ejercitar
et an intcresse putos, suas aedos altius tolIat, an contra él? ¿Y juzgas acaso que hay diferencia si
hereditarias? Et de hilo quacro, an por alienas levanta la suya, 6 la heredada? También te pre-
aedos accessum heres ad eam rem, quae legatur, gunto sobre esto, ¿acaso el heredero debe dar en-
praestare debet, sicut solet quacri, quum amis- trada por las casas ajenas á la cosa aquella que
ructus lúel legatus est, ad quem loeum accedi, se legó, como suele preguntarse, cuando se legó
niel per alienuin nonpotest? Marceihis respon- el usufructo de un lugar al cual no puede tenerse
dit (4): qui binas aedos habebat, Si alteras legavit-, acceso sino por otro ajeno? Marcelo respondió: si
non dubium est, quin heme alias possit altiu tol- el que tenla dos casas, legó una, no hay duda que
loado obseurare lumina legatamuni aedluni; ídem levantando más alto la otra pueda el heredero
dieendum ost, si alter¡ andes, alter¡ aliarum quitar las luces de la casa legada; lo mismo se ha
nsumfruetum legaverit. Non autem semper simi- de decir, si á uno hubiere legado una casa, y á
le est itineris argumcntum, quia sine acoceen otro el usufructo de otra. Mas no siempre os seme-
nullnm est fructus legatum, habitare autem pot- jante el argumento de la servidumbre de paso,
est et aedibus obseuratis. Cetcrarn usufructu lo- porque sin entrada es nulo el legado de usufruc-
ci legato etiarn acceasus dandus osi, quia et han- to, pero puede uno habitar también en las casas
stu melicto ¡ter quoquc ad hauried tun pr aestarc- obscuras. Por lo demás, legado el usufructo de
tur.. Sed ita offlccre luminibus et obscurare ]ega- algún lugar, también se ha (le dar acceso 8. él,
tas aedos conceditur, ut non penitus lumen re- porque también cuando se ha dejado la servidum-
cludatur, sed tantum rolinquatur, quantum Suf- bre de tomar agua so prestarla igualmente la de
flcit habitantibus in -amis dirni ¡noderatione. paso para sacarla. Pero se concede perjudicar 8.
las laces y obscurecer las casas legadas de modo
que no se les prive en absoluto de luz, sino que
se les deje tanta cuanta basta 8. los habitantes
para un moderado uso durante el dia.
11. [10.1 ULPIANUS Libro 1. de offl,cio Consujis. 11. [10.1 ULPIAE0; Del cargo de Cónsul, libro
—Qui luminibus vicinorum oMcero, aliudve quid L—El que quiera perjudicar 8. las luces de los ve-
facere contra eommodiim eorum veilet, sciet se cinos, ó hacer otra cualquier cosa contra la como-
form.am se statum antiquorum aedifieiorum cu- didad de éstos, ha de saber que debe conservar
stodire debere. la forma y el estado de los edificios antiguos.
§ 1.—Si inter te et vicinum tuum non conve- § 1.—Si entre ti y tu vecino no se convino
mt, ad quam altitudinem extolli aediflcia (5), hasta qué altura deban levantaren los edilicios,
quae facere institisti, oporteat, arbitrum acci- que determinaste construir, podrás nombrar ár-
pero poteris. bitro.
12, [11.] IAVOLENUS libro X. ex Caasio.—Aedi- 12. [11.] EL MISMO; Doctrina de Cassio, Libro X.
floja, quae servitutem patiantur, nc quid &ltius —Los edificios que están gravados con la servi-
tollatur, viridia (6) supra eam altitudinein labe- dumbre de que no se levanten más alto, pueden
re possunt; st si de prospectu est, caque obstatu- tener jardines sobre aquella altura; pero si la ser-
va Buid, non possunt. vidumbre es la de vista, y aquellos la han de ¡m-
pedir, no pueden.
13. [12.] PROCiULUS Libro II. Epistolartim (7). 13. [12.1 PRÓeuJLO; Ep(stolas, libro 11.—Cierto

(1) V, Hrd.
(2) Galus, Vulo. (5) ¿tal Vug; aedlfielo, M.
(3) Seaurue, Gauru! Marcelo, om í talas la Vg. (8) Véasela nota 1. 4 ¿a 1. 18. del tiLprecedene, p49i un 535,
respondi, Hai (Z) libro 1, imgloxt4v, Hai.
DIGESTO.—LIBRO viIr: TITULO II
—Quidam Hiberus (1) nomine, qui .habet post sugeto llamado libero, que tiene una casa de-
horrea inca insularu, balnearia fecit scunduin trás de mis trojes, hizo un balneario adosado á la
parietem communcm; non licet autem tubulos ha- pared común; pero no le es licito tener los tubos
bere admotos ad parietem communem, sicuM no arrimados á la pared común, as¡ como tampoco
parietem quidem suum por (2) parietem comrnu- ciertamente una pared suya en la pared común.
nem. De tubulis eo amplius hoe iuris (3) est, Respecto de los tubos hay además esta razón de
qud por eos flamma torretur (4) panes; qua de derecho, que por ellos se cicina con la llama
re yole eum flibero loquaris, no rem illicitarn fa- la pared; sobre cuyo particular quiero que hables
dat. Proculus respondit: neo Hiberum pro ea re con libero, para que no haga cosa ¡licita. Prócu-
dubitare puto, quod rem non permissam facit tu- lo respondió: opino que sobro este asunto tampoco
bulos seoundum eoxnmuncm parietem exstruendo. duda iiibero, que hace cosa no permitida fabri-
cando los tubos adosados á la pared común.
§ 1.—Panietem communem incrustare heet se- 1.—Según el parecer de Capitón es licito ha-
cunduni Capitonis seutentiarn, sieut hect mibi cer incrustaciones en la pared común, así como
pretiosissimas picturas habere in paliete commu- me es licito tener en una pared común pinturas
ni; ecterum si demoiltus sit vicinus, et ex stipn- muy preciosas; pero si el vecino ia hubiera demo-
latu actione damni infeeti agatur, non pluris, lido, y en virtud de lo estipulado se ejercitara la
quam vulgania teetoria aestiivart debent. Quod acción del dato temido, no deben estimarse mas
observar! et in incrustaLione oportet, que los revoques comunes. Lo que también debe
observarse respecto á las incrustaciones.

14. 18.1 PAPIRUJS IUSTUS libro I. de Conti- 14. [18.] Pavinro Jus'ro; De ¿as Constituciones,
tutiombus (5). - Imperatores Antoninus et Verus libro L-Los Emoeradores Antonino y Varo. Au-
Augusti rescripserunt, in crea, quae nulli servi- gustos, contestaron por rescripto, que en ci solar,
tutem debet, posse dominum vol alium voluntate que á nadie debe servidumbre, puede su dueño, ú
oms aedifieare intermisso legitimo spatio a vio!- otro con la voluntad de éste, edificar, dejando el
na insule. espacio legal entre la casa vecina.
15. [14.] ULPIA:NLrs libro XXIX. ad Sabinum. 15. [14.] ULPIANo; Comentarios d Sabino, Libro
—Inter servitutes, neluminibus offlciatur, et no XXIX.—Entre las servidumbres de no perjudicar
prospectus (6) offendatur, aliud et aliud obser- li las luces y de no privar de la vista obsérvase
vatur, quod in prospeetu plus quis habet, nc quid esta diferencia, que en la de vista tiene uno ade-
el oflciatur ad gratiorem prospectum et liberum, más el que no se le oponga cosa alguna Li. la vista
in luminibus auteni non olficere (7), no Junina más agradable y libre, pero en la de no perjudi-
euiusquam obseuriora fient; quodcunquc igitur car Li. las luces, que no se obscurczcau las luces
faciat ad luminis impedinientuni, prohibeni pot- de alguno; as! pues, puede prohibirse cualquier
est, si servitus debeatur; opusque ej novum cosa que uno haga para impedir las luces, si se
nuntiari potest, si modo sic faciat, ut lumini debiera la servidumbre; y puede denunciársele
noeeat. una obra nueva, si acaso la hiciere de suerte que
perjudique á la luz.
16. [15.] PAULUS libro II. Epitomarum (8) 18. [15.] PAULO; Digesto de Alfeno compendia-
Alfeni Digestorum—Lumen id cst, ni eoelum vi- do, Libro 11.—La servidumbre de luz es esto, que
deretur; et interest inter lumen et prospeetum, se vea el cielo; y entre la de luz y 11 de vista hay
nam prospectus etiani ex infenioribus locis est, diferencia, porque hay la de 'vista aun respecto
lumen ex inferiore loco osee non potest. de lugares inferiores, y Ja de luz no puede existir
con relación á un lugar inferior.
17. [16.] ULPIANUS libro XXIX. ad &zbinum. 17. [16.1 ULPIANO; Comentarios á Sabino, libro
—Si arborem ponaL, ut mmmi offlciat, aeque di- XXIX—Si alguien plantara un árbol de modo que
cendum enit, contra impositam servitutem eum perjudique Li la luz, se habrá de decir igualmente,
facere; nam et arbor efficit que miirus coeli vide- que obra contra la servidumbre impuesta; porque
ri poselt. Si tamen id, quod ponitur, lumen qui- también el árbol hace que pueda verse monos cie-
dom nihil impediat, soleni autem aufcrat, si qul- lo. Pero si lo que se pone en nada impidiera real-
dom co loci, quo gratuin erat eum non osee, pot- mente la luz, sino que quitara el sol, si cierta-
est die¡, nihil contra servitutem facere; sin vero mente se puso en un lugar en que era grato que
heliocamino vol solario, dicenduni. cnt, quia um- no hubiese sol, puede decirse que nada hace uno
bram faeit in loco, eni sol fuit neceseanius, contra contra la servidumbre; pero si en una estufa ó
servitiiteui impositam flor!. solana, se habrá de decir, que se obra contra la
servidumbre impuesta, porque hace sombra en
un lugar para el que el sol fuó necesario,
§ 1.— Por eontrarium si deponat aedificium, § 1.—Por el contrario, si derribase el edificio, ó
vel arbonis ramos, quo fuete locus opacus quon- cortara las ramas del árbol, con cuyo hecho co-
dom coepit solio esse plenus, non faeit contra ser- menzó á estar lleno de sol ci lugar en otro tiempo
vituteni; huno onirn debuit, no luminibus offi&tat, sombnio, no obra contra la servidumbre; porque
nune non luminibus offieit, sed plus aequo lumen debió ésta, la de no perjudicar á las luces, y cho-
fae!t. re no perjudica á las luces, sino que da más luz
que la debida.
(1) Iberiu, Ha¡
(2) super, Vii2g.
(8) iu, Vulg. (6) Hil Vug.; prospeetul. PL
(4) in5aznmsietur, otro n Has. (7) non officere, o,nftZai Hat.
(5) OonstItutlonum, HsL (8) V. InCTOJICOY, sal.
DIG$E0.—LIBRO VIII: TfTTJLO TI

2._Interdum dici potest, eum quoque, qui § 2.—A veces puede decirse, que perjudica á las
§ aedificiulfl vol deprimit., luminibus offleere,
tollit luces también el que derriba 6 rebaja un edificio,
,i forte óyv)a (1) [per repercussio- si acaso por reflexión, ó por cierta presión se de-
yel pressl.tra quadam lumen in oas aedos volviera la luz aquellas casas.
d 0irolV atur.
3.—Hace ¡ex traditionis, «stilUeidia uti mine § 3.—Este pacto do una entrega, «que como es-
§ ut ita sint», hoc sgnificat, impositam vici-
suii, tán ahora los estilicidios, así queden», significa
u¡$ I,CBssltatom stillicidioruin excipiendorum, esto, que ha sido impuesta á los vecinos la nece-
non ¡llud, ut etiafli øintor 8tillieidia suseipiat aedi- sidad de recibir el agua que gotean los tejados,
Ilciorufli vieinorum; hoe igitur pollicetur vendi- no que también el comprador reciba la de los edi-
ter, sibi quidem stillieidiorum servitutem deber!, ficios vecinos as¡ pues, el vendedor da á entender
so autem nulli debere. esto, que á él ciertamente se le debe la servidum-
bi'e dolos estilicidios, poro que élno la debe á nadie.
4.–.-Quae de stillicidio seripta sant, etiam in § 4.—Lo que de los etiUcid.ios queda escrito, se
coteris servitntibus aceipienda sant, si in contra- ha de entender también de las demás servidum-
riuni nihil nominatim actum est. bres, si expresamente no se convino nada en con-
trario.

18. [7] PoOwius Libro X. ad Sabinum.— 18. [17.] FOMPONIO; Comentarios 4 Rabino, Li-
Si fistulas, par quas aquam ducas, aedibus meis bro X..—Si las callarlas, por las que condujeras el
applicatae damu'um mihi dent, la factum actio agua, me causaran daño adosadas á mis casas,
mihi competit; sed et damni infeoti stipulari a te me compete la acción por el bocho; pero podré es-
pote1O. tipular de ti también por el daño temido.
19. [18.1 PAULUS libro VI. ad Sabinum.— Fi- 19. [18.1 PÁULO; Comentarios 4 Sabino, libro
sIulam iunctam parieti comm'uni, quae ant ex VI.—Dice Próculo, que no se tiene con derecho
castCllO, aut ex codo aquam capit, non lure ha- adosada á la pared común la cañería que recibe
ber¡ Prou1us ait; sed non posse prohiben vici- ci agua de un depósito, 6 del cielo pero que no
num, quo nuntui balnetLm habca.t secunduin pa- se le puede prohibir al vecino que tenga un baño
nietem communem, quamvis bumorem capiat pa- junto á la pared común, aunque la pared coja hu-
nos, non magis, quam si vol in triclinio sao, vel medad, no de otra suerte que si vertiera agua en
in cnbicnio aquam effunderct. Sed Neratius alt, su triclinio, 6 en su cámara. Pero Neracio dice,
si taUs sit usus tepidanii, ut assicluum humorem que si tal fuera el uso del baño templado, que tu-
habeat, et id noceat 'v'ieino, posse prohiben eum. viera continua humedad, y esto perjudicara al
vecino, puedo prohibirsolo á aquél.
§ 1.—Iuxta communem parietem camcram ex § 1.—Es licito en derecho que se tonga junto á
figlino opere factam, si ita retincatur, ut ctiam pared común bóveda hecha de adobos, si de tal
sublato pariote maneat, si modo non impediat suerte se sostuviera, que permanezca aun demo-
refeetioucm communis parietis, jure habeni hect. lida la pared, y si no impidiera la reparación de
la. pared común.
§ 2.—Sealas posse me ad paniotem cominuncm § 2.—Con razón escribe Sabino, que puedo te-
habere, Sabinus recte seribit, quia remover¡ nor escaleras junto á la pared común, porque se
hae (2) possunt. pueden quitar.
20. [19.] IDEM libro XV. ad Sabinum.—Scrvi- 20. [19.] EL MISMO; Comentarios 4 Sabino, Libro
tutes, quac in superficie consistunt, poSSessiono XV.—Las servidumbres que radican en lo edifica-
retinentur; nam si forte ex aedibus ineis in aedos do so retienen por la posesión; porque si acaso de
tuas tignum iminissum habucro, hoe ut iminis- mis casas tuviere yo empotrada en tus casas una
surn habeam, por causam tigni possicleo liabondi viga, como yo ha tenga empotrada, por causa de
consuetudinem (3). Idem ovenit, et Si flioenia- la viga poseo la costumbre de tenerla. Lo mismo
num lii tuum immissum habuoro, aut stillicidium sucederá, también si yo tuviere balcón avanzado
iii Inum proieeero, qala in tuo aliquid utor, et sobre cosa tuya, 6 sobre tu pertenencia vertiere
sic (4) quasi facto quodam possideo el agua de los tejados, porque uso de algo en lo
tuyo, y as! poseo como por cierto hecho.
§ 1.—Si domo mea altior ares tua esset, tuque § 1.—Si tu solar estuviese más alto que mi ca-
mihi por aream tuam in domum meam he, agere sa, y tú mc cediste el pasar y conducir fi mi casa
cessiBti, neo ex plano aditus ad domurn meam por tu solar, y no estuviese á pie llano la entrada
por aream tuam esset vol graclus vel divos pro- fi mi casa por tu solar, con derecho puedo hacer
pius ianuani meain iure facere possum, dum no gradas ó declives junto fi mi puerta, con tal que
quid ultra, quam quod necessO est (5), itinenis no desmonto más de lo que es necesario para el
causa demoliar. paso.
§ 2.—Si sublatum sit aedífleium; ex quo stiIli- § 2.—Si se hubiera derribado el edificio del que
cidium cadit, ut (6) eadem spccie et qualitate re- cae el estilicidio, para ser reconstruido da la mis-
ponatur, utUitas exigit, ut idem intelligatur; ma especie y calidad, exige la utilidad que se en-
nam ahioquin, si quid strictius interretetur, tienda que es el mismo; porque de otra suerte, si
alittd est, quod sequenti loco ponitur; et ideoub- se interpretara algo más extnictamonte, es distin-

• (1) dvsixXaLv, fia.; iciÚ..cigi, oníWa Z


Vulg.; vel presura quadm, omiteks Hal. 4) Hal. si, Pl.
() Tawr. ,g ~gen; haec, en el tea,o. (5) esse eegWi antigw corrección en el cdács Fi.. Br.
(3) (Qfl8UetUd1ne Vi4g.
, (6) st, R'ai. Vuig.

540 DIGESTO. —LIBRO VIII, TITULO Ii

lato aediflcio ususfruetus luterit, qliamvis arca Lo el que se levanta en el lagar que queda; y por
pars est aedificii. esto, derribado el edificio perece el usufructo,
aunque el solar es parte del edificio.
§ 1—Si sorvitus stillicidii imposíta alt, non 1!- § 3.—Si se hubiese impuesto la servidumbre de
cet domino sorvielitis areao ibi aedificare, ubi estilicidio, no es licito al dueño del solar sirvien-
casitare coopisset stillicidiurn. te edificar al!í donde hubiese comenzado á caer
el estilicidio.
§ 4.—i antca ex tegula casitavorit sWliei- § 4.—Si antes hitbiere caldo de teja el estilici-
diuin, postea ex tabulato, vol ex alía materia ca- dio, no puede después caer de cubierta de ta-
sitare non potest. blas, 6 de otra materia.
§ 5.— Stillieidium, quoquo modo aequisitum § 5.—El estilicidio, de cualquier modo que haya
sit, altius t.oIli potest; levior enim itt co tacto ser- sido adquirido, puede levantarse más alto; porque
vitus, qunni quod ex alto ca.dit (1), lenius et in- de esta manera so hace más soportable la servi-
terdurn direptum (2), nec pervenlat ad Iooum sor- dumbre, porque el que cae de lb alto cae más sua-
vientem; interine demitti non potest, quia fiL gra- ve y es á veces arrebatado, sin que llegue al lu-
vior serYitus, id est pro stillicidio fiumen. Eadcm gar sirviente; pero no puede ponerse más bajo,
causa retro duo¡ potest stillicidium, quia in no- porque so hace más gravosa la servidumbre, esto
cIro magis incipiet cadore; pro dui non potest, no es, de canales en voz de estilicidio. Por la misma
alio loco cadat stillicidiuin, quam in que posita causa puede retirarse adentro el estilicidio, por-
servitus est; lenius facore poterimus, acrius non. que más bien comenzará 4 caer en nuestra perte-
Et omnino sciendum est meliorem vicini condi- nencia; no se le puede avanzar, para que no cai-
tionem flor¡ posse, deteriorcrn non posee, nisi ah- ga el estilicidio en otro lugar que en el que está
quid nominatim servitute imponenda iminutatum impuesta la servidumbre; y podremos hacerlo más
fuerit. soportable, no más gravoso. Y en general ha de
saberse, que puede hacerse mejor la condición del
vecino, pero no puede empeorársela, 4 no ser que
expresamente se hubiere hecho alguna innova-
ción al imponerse la servidumbre,
§ 6.—Qui in urca, in qua stillicidium eadit, § 6.—El que edifica en el solar en que cae el es-
aedificat, usque ad eum Jocum perdueere aedifl- tilicidio, puede extender el edificio hasta el lugar
cium potest, nudo etilhieidium cadit recto (3); sed donde el estilicidio cae perpendicularmente; pero
et si tu aediflcio eadlt st.illieidium, supra adiñ- también si el estilicidio cae en un 'edificio, se le
care ci coneeriltur, dum tameii stillicidium recte concede edificar encima, con tal que, sin embar-
recipiatur. go, so reciba perpendicularmente el estilicidio.
21. [20.] P0MPONIuS libro XXXIII. ad Sabi- 21. I20.1 P0MPONIO; COmentario8 á Sabino, li-
nurn.—Si domus tua aodifidils mole utramquc ser- bro X?X1I1.—Si tu casa debiera 4 mis edilicios
vitutem deberot, no altius tolleretur, et ut stilli- una y otra servidumbre, la de no levantarse más
cidium aedificiorum moorum reciporo deboret, et alto, y la de que deba recibir el estilicidio de mis
tibi conceseero, inc osee invito me ultius toflere edificios, y yo te hubiere concedido que tuvieras
aedificia tua, quod ad stillieidium meum attinet, derecho para levantar más alto tus edificios con-
sic statui debebit, ut, si altius sublatis aediflciis tra mi voluntad, por lo que atafie 4 mi estilicidio
tui8 stiflieidia mea cadere in ea non possint, ea deberá resolverse de este modo, que si levantados
ratione aTtius tibi aedificare non llceat; si non más altos tus edificios no pudieran caer en ellos
impedianttu' etillicidia mea, licoal tibi altius tol- mis estilicidios, no te sea lícito por esta razón cdi-
lre. ficará mayor altura; y sino resultara impedimento
4 mis estilicidios, te sea licito levantar más alto.
22. [21.] IuLIAiuc libro H. ex Miniejo (4).— 22. [21.] JULIANO; Doctrina de Minicio, Libro
Qui aedifleiu.m habet, potest servitutem vicino 11.—El que tiene un edificio, puede imponer al ve-
imponere, ut non solmn de his luminibus, qu.ae cino la servidumbre de que dé caucion no sólo
tu praesentia erunt, sed etiam de bis, quae posea respecto 4 las luces que al presente existieren,
fueriiit, eavoat, sino también 4 aquellas que después hubiere.
23. [22.1 Posn'oius libro xxxiri. ad Sabi- 23. [22.] PoMPONIo; Comentarios á Sabino, Li-
n.um—Si servitus hnposita fucrit, «lumina, quas bro XXX11I. - Si se hubiere impuesto la servi-
nune suut, itt ita sint», de futuris luminibus nihil dumbre «de que permanezcan las luces del mismo
caveri vidotar; quod si ita sit cautu.m: «no mmi- modo que ahora están», se considera que no se ha
nibus offioiatur», ambigua est ecriptura, utrum hecho prevención alguna respecto 4 las luces futu-
no hiø lurninibus officiatur, quae nunc sint (5), ras; pero si se hubiera dispuesto así: «que no se por-
un etiam his, quae postea qttoque fucrint. EL hii- judique 4 lasluces», es ambigua la redacción res-
manius est, verbo generali omne lumen signhfi- pecto 4 si no se ha de perjudicar 4 las luces que
cari, Sive quod in praesenti, sive quod post tem- hay ahora, ó tampoco 4 las que hubiere después.
pus conventionis contigeril. Y es más equitativo, que con una palabrageneral
se signifiquen todas las luces, ya las que hubiere
al presente, ya las que aconteciere haber después
del tiempo de la convención.

(1) ¡ial. Vulg.; cadot, Fi.


2) diretum Vulg. 'nec dirsetunt, H.
(8) recte, one,tZa 'al. Vslg.
(4) Minutio, ¡ial. (5) Fi., Dr.; »unt, Tuur.

DIGESTO.—LIBRO VIU TÍTULO 11 541

§ 1.—Futuro quoque aedificio, quod- nondum § 1.—También puedo imponerse 6 ad-quirirseser-


est, voliluponi, vol acqtliri servitus potest. vidumbre á mi edificio futuro, que aun no existe.

24. [23.) 1'AULUS Libro XV, ad Sabinum. - 24. 123.1 PAULO; Comentarios á Sabino, Libro
Cuino aed-'ficium jure SUperius est, OmS (1) cst XV.—Aquel cuyo edificio es superior en derecho,
in jnfifltO supra su-am aediflcium ilnponere, duin puede levantar su edificio ilimitadamente, mien-
juferiora aediflcia non gravioro servitute oneret, tras no grave á. los edificios inferiores con más
qUSIfl pati clebent. onerosa servidumbre, que la que deben soportar.

25. 24.] POMP0NIUS Libro XXXIII. ad Sabi- 25. POMP0NIO; Comentarios á Sabino, Li-
num.—HoC, quod dictum est de immissis, loeum bro XXXIII.—Esto que se ha dicho de la servi-
habet ex aedificio alio in aliud; alitor enlin supra dumbre de empotrar las vigas, tiene lugar de un
alienum aedifieium superius habere nonio potest. edificio á otro;porque de otro modo, nadie puede
tener sobre edificio ajeno otro superior.
§ 1.—Si ex tribus aedibus in loco impar¡ positis § 1 —Si de tres casas situadas en lugar desigual,
aedes rnediae superioribus serviant aedibus, iii- la de en medio prestara servidumbre á la superior,
ferioi68 autem nulil serviant, et parles com.niu- pero la inferior á ninguna lo prestara, y por el
nis, qui sit ínter aedos inferiores et medias, al- dueño do la casa inferior se hubiese levantado
tius a domino iuferiorum aedium sublatus sit, más alta la pared común, que hubiera entre la ca-
jure euni altius habiturum Sabinus ait. sa inferior y la de en medio, dice Sabino que con
derecho la tendrá más alta
21B..125.1 PAULUS Libro IV. ad Sabinuni.— In 26. 125.1 PAULO; Comentarios a Sabino, Libro
re coinmuni nemo dominorum mro servitutis tic- XV.—Ninguno de los dueños puede contra la vo-
que facere quidqaain invito altero potest, noque luntad del otro hacer cosa alguna por derecho
prohibere, quo minus alter faciat (2); nulli enim de servidumbre en la propiedad comun, ni prohi-
res sua servit. Itaque propter immensas conten- bir que ci otro la haga; porque á nadie le presta
tiones plernmque res ad- diviionni pervenit; servidumbre su propia cosa. Y así, por causa d.
sed por eommuni clividundo aetionem consequi- grandes contiendas llega á dividirse las más de
mr sochis, quo minus opus fiat, aut ut id opus, las voces la cosa; pero por la acción de división
quod fecit, tollat, si modo toti societati prodest de lo común consigue el socio que no se haga la
opus tolli. obra, ó que derribe la obra que hizo, si es que á
toda la sociedad conviene que se derribe la obra.

27. L28.1 POMPOxIuS libro XXXIII. ad Sabi- 27 [26.] POMPOWIO; Comentarios d Sabino, Li-
rvum.—Secl si inter me et te eornmunes sunt Ti- bro XXXIII.—Pero sí las casas Ticianas nos son
tianae aedes, et ex his aliquid non jure in alias comunes á mi y á ti, ysin derecho se hubiera em-
aedes meas proprias inimissum sit, nempe tocum potrado de ellas alguna viga en otras casas mías
mihi agere hect, ant rem perdere. Idem fiet,. si propias, ciertamente que me es licito reclamar
ex tuis propriis aedibns ni comniunes meas et contra ti, ó destruir la obra. Lo mismo sucederá,
tuas aedes quid siinihiter esset proiectum; mihi si análogamente se hubiese hecho algún voladizo
enuni sol¡ tecuin est actio. en tus propias casas sobre las casas comunes á ml
y á ti; porque yo sólo tengo acción contra ti.
§ 1.—Si in area eommuni aediflcare velis, so- § 1.—Si quisieras edificar en un solar común,
cius prohibendi ius habet, quamvls tu. aedifican- el socio tiene el derecho de prohibírtelo, aunque
di ius habeas a vitno concessuni, quia Invito so- tengas concedido por el vecino derecho de edifi-
cio in fure (3) communi non habeas ius aedifi- car, porque contra la voluntad de un socio no tie-
candi. nes derecho de edificar en la propiedad común.
28. [27.j PAULUS Libro XV. ad Sabinum. - 28. (27.1 PAuLo; Comentarios a Sabino, Libro
Foramen in imo (4) parieto conelavia vol tricli-. XV.—El agujero que hubiese en lo inferior do la
nii, quod esset proluendi pavimenti causa, id no- pared de un gabinete 6 del triclinio para lavar el
que fumen case, noque tempore acquiri placuit. pavimento, se decidió que ni fuese canalón, ni se
Hoc ita verum est, si in eum locum nihil ex eoelo adquiriese por el tiempo. Y esto es asi verdad, si
aquae 'veniat; noque enim perpetuam causani ha.- á aquel lugar no cayera ningún agua del cielo;
bet, quod manu fit; at quod ex codo cadit, etel porque no tiene causa perpétun lo que se hace
non assidue Ilt, ex naturali tamen causa fit, el con la mano; mas lo que cae del cielo, aunque no
ideo perpetuo fien xistimatur. Omnes autem sehace asiduamente, se hace sin embargo por cau-
servitutes praediorum perpetuas causas habere sa natural, y por lo tanto se estima que se hace
debent., et ideo noque ex lacu, noque ex stagno perpétuameute. Pero todas las servidumbres de
concedi aqunoductus potest. Stillicidii quoque los predios deben tener causas perpétuas, y por
immittoudi naturalis et perpetua causa ossedebet. esto, ni de un lago, ni de un estanque puede con-
cederse la servidumbre de acueducto. También
debe ser natural y perpétna la causa de imponer-
se la de estilicidio.
29. [28.] POMPONIUS Libro XXXII. ad Quin- 29. [28.1 PoMroiuo; Oomentario8d Quinto Mu-

(1) iu, HM, Vuig. 5) re, He Vug.


(2) alterl fiat, 0tr09 en Hal. (4) imo, oinif Ilal.
Tomo L-69

542 DIG1STO:—LIBRO viii: T1Tt7I0 II

tuni. Muciuu (1).— Si quid igitur ex co forami- io, Libro XXXIL—Asl pues, si por el agujero, en
no, ex quo servitus non consitit, darnnum vici- que no consiste una servidumbre, hubiese experi-
nus sensisset, dic.cnduni et, damni infecti stipu- mentado daño el vecino, se ha de dcir, que tiene
lationem loeum habere. lugar la estipulación por el daño inminente.
80. [29.] PAULUS libro XV. (2) ad Sabinum. 30. [29.] PAIJx.o; Comentarios á Sabino, libro
—Si quis aedes, quae suis aedlbus servirent, XV.—Si habiendo comprado alguien las casas que
quine emisset, traditas sibi aeccpit, confusa sub.. prestaran servidumbre 4 las suyas, las recibió ha^
Iataque servitus est; et si rursus vendere vu1t, bióndosele entregado, se confundió y se extinguió
nominatim imponenda servitas est, a]ioquin libo- la servidumbre; y si quiere volverlas 4 vender,
rae veniunt(8). se ha de imponer expresamente la servidumbre,
pues de otra manera quedan libres.
§ 1.—Si partem praedii naetus sim, quod mihi, § 1.—Si yo hubiera adquirido parte de un pre-
aut eui ego serviam (4), non confundi servitu.tem dio, que me prestara servidumbre, 6 al cual yo se
pacet, quia pro parte servitus retinetur; itaque la prestase, so determina que no se coufunde La
si praedia mea praediis tuis s erviant, et tuorum servidumbre, porque en parte se retiene la servi-
partem mihi, et ego meoruin partem tibi tradide- dumbre; y asi, si mis predios prestaran servidum-
ro, manebit servitus. Itom ususfruetus in alteru- bre 4 tus predios, y tu me entregares parte de los
tris praediis acquisitu.s non intürrumpit (5) sorvi- tuyos, y yo 4 tí parte de los míos, permanecerá la
tutem. servidumbre. Tampoco interrumpe la servidum-
bre el usufructo adquirido sobre unos ü otros
predios.

31. E30.] ID11M libro XLVIII. () ad Rciictum. 81. 130.1 EL MISMO; Comentarios al Edicto, Li-
—Si testamento danuiatus lieres, no officeret vi- bro XLVIII.—Si el heredero gravado en el testa-
cmi luminibus, servitutemque praestaret, depo- mento con que no perjudicase 4 las luces del ve-
sait adif1eium, conoedenda cnt legatario utilis ohio, y le pro stara la servidumbre, derribó el cdi-
actio, qua prohibeattix heres, si post.ca extollere fleje, se habrá de conceder al legatario una acción
supra priorcm moclum aedificium conabitur. útil, por la que se prohiba,al heredero, si después
intentare levantar el edificio sobre la anterior
altura.
32. [31.] IuI.IANUS Libro VII, Diyestorurn.—Si 32. [31.1 JULrAiw; Digesto, libro VIL—Si mis
,todos nieae scrviant aedibus Lucii TItii et aedi- casas prestaran 4. las casas de Lucio Ticio y 4 las
bus Pubiii Maevii, no altius aedificare mihi liceat, de Publio Mevio la servidumbre de. que no me sea
et a Titio precario peticrim, ut altius tollereni, licito edificar más alto, y yo hubiere pedido en
atque ita por statutum tempus aedificatum ha- precario 4 Ticio levantarlas más alto, y as! hubie-
libcrtatcm adversus Publium Maeviuin
, re yo tenido por el tiempo establecido lo edifica-
usucapiam; non omm una servitas Titio et lEao- do, usueapiré la libertad contra Publio Mevio;
vio debebatur, sed duae. Árgumoutum re¡ prao- porque no se debla una sola servidumbre 4 Ticio
bet, quod, si alter ex his scrvitutem mili remisis- y 4 Movio, sino dos. Y constituye prueba de es-
set, ab 00 solo 1iberarr, alter¡ (7) nihilominus to, que si uno do ellos me hubiese remitido la ser-
servitutem deberem. vidumbre, yo quedarla libro respecto de él solo,
pero no obstante deberla al otro la servidumbre.
§ 1.—Libertas servítutis usueapitur, si aedos § 1.—Se adquiere por usueapión La libertad de
possideantur; quare, si le, qui altius aediftcatum la servidumbre, si se poseyeran las casas- por '

habebat, ante atatutum tempus aedos poesidere lo que, si el que tenis edificado más alto dejó de
desiit, intorpellata usucapio est; is autem, qui poseer las casas antes del tiempo establecido, se
postea easdom aedos possidcre coeperit, integro interrumpió la usucapión; mas e l que después hu-
etatuto tempore libertatem usueapict; natura biere comenzado 4 poseer las mismas casas, usu-
enim servitiitum ea cst, uf poseideni non possint, capirá le. libertad por todo el tiempo establecido;
sed intelligatur possessiouem earum habere, qui porque la naturaleza de las servidumbres es esta,
aedes possidet. que no puedan poseerse, poro que se entienda que
tiene la posesión de ellas el que posee las casas.
38. [32.] PAULUS libro V. Epitomarum (8) Al- 33. [32J PAULO; Epitome del Digesto de Alfe-
feni Dige8torum.—Eum debere columuazn resti- no, libro 7.—Aquel de quien fuesen las casas, que
tuero, quae onus vicuaarum aodium ferebat, ca- prestasen servidumbre, debe reponer la columna
ius csseut aedos, quae servirent, non eum, qui que soSteula la carga de las casas vecinas, no
imponere veJlet; nam quam ja lege aedi'um ita aquel que quiera cargar sobre ella; porque cuan-
seriptum esset: «panes oneri ferundo, uti nune do en el pacto de las casas se hubiese escrito de
est, iba siL», satis aporte significan, ja perpetuurn este modo: «la pared que ha de soportar La cargF
parietem osee debere; non enixu hoc his verbis permanezca tal como está ahora», se significa COL
die¡, ut in perpetuum idem parles (9) aeternus bastante claridad, que la pared debe permanecer
csset, quod no fieri quidem posset, sed uti cías- siempre; pues con cetas palabras no se dice que

(1) XXXVL,UI Sab1num,Rl. (6) XLV., Has.


(5) XXV. Ja2. (7) Hal. Vulg.; altero Fi.
(5) libere venenut HaL (5) IbUTO11039, Hi.l.
(4) servlebam, MaL Vg. (9) non enim his vorbis: du per»etnums hoi dicitur, Ut
(5) corrumpit, otros en H<,. idem paries IIai,

DIGESTO.-LIBRO VIII: TÍTULO II 543
iem modi naries in perpetunfli esset, qui onus la misma pared sea perpttuamente eterna, lo que
jtinerot. uema1m0m si quis aliciji cavissct, ciertamente no po.irla suceder, sino que esté per-
serit'' praeberet, qui (1) onus suum sus- pétuamente del mismo modo la pared que sostu-
ut
tineret, si ea res, quaC servit, et () tuum onus viera la carga. A la manera que si uno hubiese
ferret, periisS&, alia ifl 1oum e±US dan debcat. pactado con otro, que lo prestase la servidumbre
de que él sustentara su carga, si cosa que pr es-
ta la servidumbre y soportare tu carga hubiese
perecido, deberá darse otra cosa en su. lugar.

84. [83.] juliA iqus libro II. ex .Minicio (3). - 34. [38.) JULIANO; .Doctrina de Minicio, Libro
gt qui duas arcas habet, alteram tradendo ser 11.-También el que tiene des solares, al entre-
yam alteri eflicero potest. gar uno puede hacerlo sirviente del otro.

35. MARCIÁNUS libro III. Eegulartøn.-


E34] aedíum dominuB dixisset cas, quas 35. (84.] MARCIANo; Reglas, Libro 111.-Sí el
Si binarum ducho de dos casas hubiese dicho que habla de ser
servas fore, sed in traditione non fecis- sirviente la que vendiese, pero al tiempo de la
set mentionem srvitntis, v1 ex vendito agere entrega no hubiese hecho mención de la servi-
potest, vel iricertum condicere, ut servitus irnpo- dumbre, puede ó ejercitar la acción de venta, ó
natUr- reclamar por la condieción de cosa incierta, para
que se imponga la servidumbre.

86. (85.] ?ÁPIN!ANIJS libro VII. Quaestionum. 36. [5,1 PAPINIANO; Cuestiones,Libro VII.-El
-Binas quis aedos liabebat una con.tignatione que tenía dos casas cubiertas con un solo techado,
teetas, utrasque diversis legavit; dii, quia ma- las legó ambas á diversas personas; dije, que en
gis placeal tignum p0550 duoruni osse, ita at razón á que parece preferible que la viga pueda
csrta.e partes cuiusque sint (4) eoiitignationis, sor de dos, de suerte que ciertas partes del techa-
ex regione cuiusque domini foro tigna; nec ullarn do sean de cada uno, las vigas de cada región ha-
j»yicern habitaros actionem, ms non esso immis- blan de ser de cada uno de los dueños; y que no
sum habere. Neo interest, puro utrisque, an sub han de tener recíprocamente ninguna acción, pa-
conditione alter¡ aedes legatac siut; ra tener el derecho de que no estén empotradas las
vigas, Y no importa que las casas se hayan legado á
ambos puramente, 6 bajo condición á uno de ellos;
32. [38.] ItLI&ius libro VIL Digesforum (u). '- [•1 Digesto, Libro VII. - y lo
-idemgue esse, et si cinohus accies eessenint (6). mismo era, también si las casas se hubieron ce-
dido á dos.

38. [87.] PAULUS libro II. Quaestionum.- Si 38. [37.] PAULO; Ütetioner, libro 11.-Si mis
aedes meac a tuis acdibus tantum distent, ut pro- casas distaran de las tuyas tanto que no puedan
spicl non possin.t, aut m&lius mons earum con- verse, ó un monte Intermedio quitara la vista de
spectum anferat, srvitus impon¡ non potest; ellas, no puede imponerse servidumbre;
39. [88,) IDEa Libro I. Manuaiium. - nemo 39. [38.] EL MISMO; Manuo2es, Libro L-porque
enim propriis aedificiís servitutem iinponere pot- nadie puede imponer servidumbre á sus propios
est1 nial et Ls, qui ecdit, et is, eni ceditur, in con- edificios, á no ser que tanto el que la cede, como
spectu habeant ea aediflcia, iba ut ofileere alto- aquel fi quien so cede, tengan los edificios a la
mm alter¡ possit. vista uno de otro, do suerte que pueda uno per-
judicar al otro.

40. [39.] Insi libro III. Res-ponsorum.--Ens, 40. [39.] EL MISMO; Res-puestas, Libro 111.-
qui lus luminis irnmittendi non habuerunt, apor- Respotidi, que los que no tuvieron el derecho de
to pariete communi nulo mro fenestras iminisis- recibir luces, sin derecho alguno pusieron venta-
se respondi. nas habiendo abierto la pared común.
41. [40.] SCAEVOLA Libro 1. Iesponorum. 41. [40] SCzVOLA; Respuestas, libro 1.-Legó
Olympico habitationem et horreumn, quod in ea uno fi Olímpico, mientras viviera, la habitación y
domo erat, quoad viveret, legavit; iuxta candem un almacén, que habla en aquella casa; junto á la
domum hortus, et coeaaeulum, quod Olyrnpico misma casa habla un huerto, y un cenador, que
legatum non ost, fucrunt; ad hortum autem et no fué legado fi Olímpico; mas para el huerto yci
coenaculum semper por domum, enius habitatio cenador hubo siempre la entrada por la casa, cu-
relieta erat, aditus fuit; quaesitum est, an Olym- ya habitación se habla dejado; se preguntó, ¿de-
picus aditum praestare deberet? Respondí, sorvi- berla acaso Olímpico permitir La entrada? Respon-
t!itern qnidem non esse, sed horedem transire por di, que ciertamente no habla servidumbre, pero
do;wnm :i.d ca, qnae commemorata sant, posse, que puede c] heredero pasar por la casa fi los la-
cluni non noceat legatario. gares que lu-,n mencionado, con tal que no cau-
se dalle al legatario.
1.-Lucius 'l'itius aporto pariete oinus suae, § 1.-Lucio Tiei.o, habiendo abierto la pared de

(1) (Eago 88, ut 's); que, flaZ. V419. (4) sint, ex rogbone contignatbobis culuscjue dotnb1, Mal
() ut Vuig. (5) .ffai. connuta Loe necrpeione de lo.franlento8 57. 38.
(3) Mnu ib, IIGL (5) cesserlt, VuLp

544 DIGaTo.—LIBRo virr: 'rfTuLo ILI

quatenus 8tillieidii rigor et tignorum prote- su casa hasta donde alcanzaban el rigor del estili-
ctus (1) competebat, ianuarn in publico aperult; cidio y el alero de las vigas, abrió una puerta á
quaero quum noque luminibus Pubili Maevii vi- la vta pública; pregunto, no perjudicando ni á las
cio¡, noque itineri vicini officeret, noque stillici- luces de su vecino Publio Mevio, ni al paso del
dium, ne vicini domo (2) cdat, aii aliqilain ctio- vecino, y no cayendo el estilicidio en la casa del
nem Publius Macvms vicinus ad prohibcnclum vecino, ¿tendria acaso el vecino Publio Mevio al-
haberet? Respondi, secunduni ea, quae propone- guna acción para prohibirlo? Repondl, que, con
rentur, irullam habere. arreglo á. lo que se proponla, no tonta ninguna.
TIT. III TITULO m
DE SERVITUTIBUS PRAEDIORUM RUSPIOORUM DE LAS 81RVIDUMBRBS DE LOS PREDIOS RÜSTIQOS
1. ULPIAUS libro II. Inatitutionurn.—Sorvitu- 1. ULPIANO; Instituta, libro 11.—Las servidum-
tea rusticorun praediorum sunt hae: iter, actus, bres de los predios irásticos son estas: paso, con-
vis., aquaeduotus. Iter est ms eundi, ambulandi ducción, camino, acueducto. Paso es el derecho
hoinini (3), non etiam iumentuni agendi (4). de ir, de pasear, para un hombre, no también el
ictus est ms agendi vol iumentum, vel vehicu- de, conducir una cab1ler1a. Conducción es el de-
luin. Itaque qui ¡ter habet, actum non habet, qui recho de conducir Ó una caballerla, ó un vehícu-
actum habet, et !ter habet etiam (5) sine jumen- lo. Y as!, el que tiene paso no tiene conducción,
to. Via est ius eiuuli, et agendi, et ambulandi; y el que tiene conducción también tiene paso aun
nam et !ter, et actum in (6) se vía eontinet. sin caballería. Camino es el derecho de ir, y de
Aquaeduetus est ius aquam ducendi por fnndum conducir, y de pasear; porque el camino contiene
alienum. en si tanto el paso, como la conducción. Acueduc-
to es el derecho de conducir agua por un fundo
ajeno.
§ 1.—In rusticis computanda sunt: aquaehau- § 1.—Entre las rústicas se han de contar: la de
stus, pecoris ad aquam appulsus, tus pascendi, sacar agua, la de llevar é. abrevar el ganado, el
calcis coquendae, arouae fodiendae. derecho de apacentar, el de cocer cal, y el de sa-
car arena.
§ 2.— Traditio plano, et patientia servitutum § 2,—Ciertamente la tradición y la tolerancia de
induoet offieiurn Pr&etoris. las servidumbres requerirán el cargo del.Pretor.
2. NuRATIUS libro IV. Regutarun.— Rustico- 2. NDRACIO; Reglas, libro IV.—Son servidum-
ruin praedioruin servItutos sunta lic ere altius tol- bres de los predios rústicos: que sea licito levan-
lere, et offlcere praetorio (7) vicini, vel cloaearn tar más alto, y perjudicar £ la quinta del vecino,
habere licere por vicini domum, vol praetorima, ó que sea licito tener cloaca por la casa del veci-
vol protectum habere licere. no, ó por su quinta, ó que sea licito tener alero
de tejado.
§ l.—Aquaeductus et haustus aquae por eiin- § 1.—El acueducto y el sacar agua para que se
dem locuni ut ducatur, etiam pluribus concedi lleve por un mismo lugar puede concederse tani-
potest; potest etiam, ut diversis diebu.s vel lioris biéu á muchos; igualmente puede concederse, que
ducatur. se lleve en diversos dias ú horas.
§ 2.—Si aquaeductus vel haiistus aquae sufli- § 2.—Si el acueducto ó la toma de agua es su-
elena est, potest et pluribus por eundem locuni ficiente, puede concederse también á muchos por
concedi, ut et iisdem diebus vel boris ducatur. el mismo lugar, para que se conduzca también en
los mismos días u horas.
S. ULPIANUS libro XVII. ad Edictum.—Item 3. UE.PIANO; Comentarios al Edicto, libro XVII.
sic possunt servitutes impon¡, ut (8) et boyes, —Asimismo pueden imponerse servidumbres de
por quos fundus colitur, in vicino agro pasean- este modo, que también los bueyes, con que se cul-
tur; quam servitutem poni posse Neratius libro tiva un fundo, pasten en el campo vecino; cuya
secundo Membranarum seribit. servidumbre escribe Neracio en el libro segundo
de los Pergaminos que puede establecerse.
§ 1.—Idm Neratius etjam ut fructus in vicini § 1.—El mismo Neracio escribe, que puede cons-
villa cogautur coactique habeantur, et pedamen- tituirse también la de que se recojan los frutos y
ta (9) ad vineam ex vicini praedio sumantur, se tengan recogidos en la casa de campo del ve-
eoustitui posse seribit. cino, y la de que se tomen del predio del vecino
rodrigones para la villa.
§ 2.—Eodem libro ait, 'vicino, cuius lapidictnac § 2.—Dice en el mismo libro, que al vecino, cu-
fundo tao iinmineant, posse te codore, ius el osee yas canteras estuvieran sobre tu fundo, le puedes
terram, rudus, saxa lacere, posita habere, et nt ceder que tenga el derecho de echar ál tierra,
ja tuum lapides provolvantur, ibique positi ha- escombros, y piedras, y tenerlos depositados, y de
beantixr, indeque exportentur, que las piedras sean echadas rodando £ tu fundo,
y allí se tengan depositadas, y de allí s exporten.

(1) proiect.iis ogros en flr.


(2) In ricial domo catleret, Ha¡.
3) homlnls Ha¿. Vu. (5) Taur. ai ntrgen; aOtu1) et se, en el texto.
(4) vol vehiculuin, insea ja Yuj. (7) praedio, vta
(e.) qui actum habet, ¡ter babet, coque uti potest, et eme (8) Vutg. . et lit,
jumento, VWg. 9) Hal. fri9. pedamento, Fi,

DiGST—LIBRO viii: TITULO III 545

8.—Qui habet haustijm, ¡ter qn.oque hajero § 3.--El que tiene la toma de agua, se entiende
vide tui ad haurie»dUm et ut alt Neratius libro que tiene también el paso para sacarla; y como
tertio MembraflarUin, sive et ius liauriendi et dice Neracio en el libro tercero de los Pergami-
adeundi cessum sit, i-itrumquc habebit; sive tan nos, si se le hubiera cedido el derecho de sacar
tum haUiieflhi, inesse et aditum; sive tantum agua, y el de paso, tendrá uno y otro; si tan sólo
idew3di ad fontein, inesse et haustum. Haec de el de sacarla, está comprendido también el de pa-
1iaus1.i ex (1) fonteprivato; ad flumen auten pu- so; y si tan sólo el de ir á la fuente, se comprende
blicum, idem Neratius eodeni libro gcriblt, ¡ter también el de tomar agua. Esto, respecto á la to-
debere cccli, haustum non oportere; ci si quis tan- ma de agua de una fuente privada; pero en cuan-
turn haustuin (2) oesscrit, nihil enni sigere. to á un rio público, escribe ci mismo Neracio en
el propio libro, que debe cederse el paso, pero que
no ha de cederse la toma de agua; y que si algu-
no hubiere cedido tan sólo la toma de agua, na-
da cede.

4. PÁ?INIÁNUS libro II. Eesponsorurn.— Peco- 4. PAPINIÁNO; Respuestas, Libro II—La servi-
js pacendi servitus (3) ¡ten, Ud aquam appel- dumbre de apacentar el ganado, as¡ corno la de
ienai, si praedii fructus maxirne in pecore con- llevarlo al agua, si el fruto del predio consistiera
s±stat, praedii inagis, quam personac videt'iir. Si principalmente en el ganado, máo parece predial,
tanten testator personam cleiiiontra'vit, cci servi- que personal. Pero si el testador designó la per-
tutem praestari voluti, emtori vel heredi non sona á la que quiso que se prestase la servidum-
eadem praestabitur servitus. bre, no se prestará la misma servidumbre al com-
prador ó al heredero.

5. Hiwitrs libro 1 ViL ad Edictu, - Ergo 5. Ur.ri&wo; Comentarios al Edicto, libro XVII.
secmidu.m eum et vindicar¡ poterit. —Por consiguiente, según él también podrá vin-
dicarse.
§ 1.—Neratius libris (4) ex Plautio att, nec hau- § 1.—Dice Neracio en los libros sobre Plaucio,
siam, pecoris nec appulsum, ncc crctae eximen- que ni la servidumbre de sacar agua, ni la de lle-
clac calciSque coquendae tus possc tu alieno essc, var á beber el ganado, ni el derecho de extraer
nLsi fundum vicinuni habeat; et hoe Proeulum tA greda y de cocer cal pueden existir en el ajeno,
Atilicinum existimasse att. Sed ipse dicit, ut ma- si no tuviera otro fundo vecino; y dice que esto
xime calcio eoquendae et cretae eximendae ser- opinaron Próculo y Atilicino. Pero dice el mismo,
vitus constitiui possit, non ultra possc, quam qua- que para que pueda constituirse especialmente la
tenus ad eum ipsum fundum opus sitj servidumbre de cocer cal y de extraer greda, no
puede constituirse para más que para cuanto sea
necesario al mismo fundo;
6. PAULUS libro XV. ad Plautium. veluti si 6. P..uio; Comentarios á Fiavcio, libro XV.—
figlinas haberet, tu quibus eavasa fierent, quibus como si tuviese alfarerías, en las que se hiciesen
fructus ciius funcli cxportaretur, sicut in quibus- aquellas vasijas en que se exportase el fruto de
dam fit, ni amphoris vinuin evehatur, ant ut do- este fundo, según se hace en algunos, para sacar
ita fiant, vel tegulae vol ad viUam aedificandam. de ellos el vino en ánforas, ó para que se hagan
Sed si, ut vasa vOniront, figlinae exercerentur, tinajas, ó tejas para edificar la coserla. Pero si se
ususfructus cnt. mantuviesen las alfarerlas para vender las vasi-
jas, será. usufructo.
§ 1.—It.em buge recadit ab usufructu ius cal- § 1.—También dista mucho de) usufructo el de-
cis coquendae, et lapidis eximendi, ci arenas fo- recho de cocer cal, de extraer piedra, y de sacar
dicudae aedificandi sine gratia, quod tu fundo arena para la edificación de lo que hay en el fun-
est; itom silvae caeduae, ut pedainenta in vineas do; asimismo el de bosque tallar, para que no fal-
non desint. Quid ergo, si praediorurn meliorem ten rodrigones para las viñas. ¿Qué se dirá, pues,
causam haec faciant.i' Non est dubitandum, quia si estas cosas mejorasen la condición de los pre-
servitutis sit; et hoc et Maecianus probat in tan- dios? No se ha de dudar, que sea servidumbre; y
tnm, nl, et talem servitutem eonstitui posse pu- esto lo aprueba también Meciano, en tanto, que
tet, ut tugarium mjhi habere liceret in tuo, seili- opina que puede constituirse también tal servi-
cet si Iiabeam paseni servitutem, ant pecoris ap- dumbre, que me sea licito tener una choza en tu
pelleudi, ni si hiema ingruorit, habeam, quo me pertenencia, é. saber, para que si yo tuviera la
reclpiam. servidumbre de pasto, ó la de abrevar el ganado,
tenga, si se aproximase el invierno, donde gua-
recermé.
7. IDEM Libro XXI. (5) ad Edietum.—Qui sella 7. EL MISMO; Comentarios al Edicto, Libro XXI,
aut leetica vehitur, me, non agere dicitur; jumen- —El que es llevado en silla de manos ó en litera,
tum vero dacere non potest, qui it.cr tantiim Ii t- se dice que usa de la servidumbre de paso, no de
bet. Qui aetnm habet, et plaustrum dueere, et la de conducción; pero nopuede guiar eaballerlael
lumenta agere potest; sed trabendi lapidem ant que tan sólo tiene paso. El que tiene la servidum-
tignum neutri coruni ius est. Quidam, nec ha- bre de conducción, puede llevar carro y guiar ca-

(e) Hal.; servi tutes, FI.


(1) Taur. 4 m4r9n; et, n d texto. (4) libro VII. Vuig.
(2) A4tUdo por M~os copiskis, Br.; (hutuni), Taur. (5) XXXLL, J.

546 DIGESTO,—LIBRO V111 TITULO III

stam nectam ci forre licero, quia noque cundi, ballenas; poro ninguno de esos ¿os tiene el de-
neque agendi gratia id faecret, et possent fru- recho de transportar piedra ó vigas. Algunos di-
ctus co modo laedi Qui viam habent, eundi agen- cen, que tampoco le es licito llevar levantada la
dique ius habent; plorique, et trahentli qnoue, pértiga, porque no haria esto ni por causa del pa-
et rectam hastam rcferendi (1), si modo fructus so, ni de la conducción, y pod?lan de este modo
non laedat. - perjudicarse los frutos. Los que tienen servidum-
bre de camino, tienen el derecho de pasar y de
conducir; y muchos añaden, que también el de
transportar, y el de llevar levantada la pértiga,
si es que no perjudicara A los frutos.
§ 1.—In rusticis autem praediis impedit servi- § 1.—Paro en los predios rús(ieos un predio in-
tutem medium praedinm, quod non servit. termedio, que no es sirviente, impide la servi-
dumbre.

8. GAmS libro VIL ad Edictumprovinciale.— 8. GAYO; Uonientarios al Edicto proiincial, li-


Viae latitudo ex lego duodecirn tabularuin in bro VIL—La anchura del camino tiene según la
porrectum octo pedes habet, in anfractum, id cst, k(y de las Doce Tablas ocho pies en la parte rec-
ubi fiexum et, sedecim. ta, y diez y seis en las vueltas, esto es, donde
hay recodo.

9. PAULUS libro 1. Sententiarurn. - Servitus 9. PAULO; Sentencias, libro 1—La servidum-


aquao ducendac vel hauriendne, mis¡ ex capite bre de conducir 6 de sacar agua no puede consti-
vol ex tente (2), constitni non potest; hodie tamen tuirse sino desde su -nacimiento ó desde la fuente;
ex quocunque loco constitui solet. pero hoy suele constituirse desde cualquier lugar.

10. IDEM Libro XLIX. (3) ad Edicturn.—Labco 10. EL MT 5 MO; Comentarios al Edicto, Libro
ait, talem servitutem contitui posse, ut aquam XLIX.—Dice Labeon, que puede constituirse es-
quacrere et inventam ciucere liceat; nam si lieeat ta tal servidumbre, que sea lícito buscar agua y
nondum acdiflcato aedificio SBrVitUtem constitue- conducir la alumbrada; porque si es licito consti-
re, quare non aeque liceat, nond.um inventa aqua tuir una servidumbre aun no construido el edifi-
eandem constituoro servitutem? El si ut quacre- cio, ¿por qué no será licito igualmente constituir
re liceat, codere posaumus, etiam ut inventa du- la misma servidumbre aun no encontrada el agua?
catur, cadi potest. Y si podemos conceder que sea licito buscarla,
también puedo concederse que so conduzca la
alumbrada.

11. CELSUS libro XXVII (4) Digestorum. - ti. CaLso; Digesto, libro XXVII.—Puede con-
Per fundum, qui plurium est, ms mili esse onu- cederse separadamente que tenga yo el derecho
di, agendi, potest separatim cedi. Ergo subti]i de paso y el de conducción por un fundo que es de
ratione non alitor meum fiet ms, qaam si omnes muchos. As¡ pues, por extrieto rigor no se hará
eedant, et novissima demum eessione superiores mio este derecho de otro modo que si todos lo ce-
omnes confirmabuntur. Benignius tamen dicetur, dieran, y al fin con la última cesión se confirma-
et antequam novissimus cesserit, eos, qui antea ran todas las anteriores. Pero más equitativamen-
eesscrunt, vetare uti eesso jure non posse. te se dirá, que, aun antes que el último hiciere la
cesión, aquellos que antes la hicieron no pueden
vedar que use del derecho cedido.
12. MODESTINUS libro IX. Differentiarum.— 12. Monswrxxo; Diferencias, Libro IX.—Entre
mIer actum et ¡ter nonnulla est differentia; !ter la servidumbre de conducción y la de paso hay
est cnim, qua quis pedos ve:l eques comineare alguna diferencia; porque hay paso por donde
potest, actus vero1 ubi et arinetita traiicere, et puede alguien transitar A pie ó A caballo, y con-
vehieulum dueere lieeat. ducción, donde sea licito tanto trasladar el gana-
do, como conducir un vehículo.
13. IAvOLENiIS libro X. ea Cawio, - Certo ge- • 13. JAVOLENO; Doctrina de (Jassio, libro X.—
neri agrorum acquiri servitus potest, -vclut vi- Puede adquirirse servidumbre rara cierta clase d
neis, quod ea ad solum magis, quam ad superfi- campos, como para las viñas, porque más bien
dom pertinet. Ideo sublatis vineis servitus ma- pertenece al suelo, que A la superficie. Por lo tan-
uchil, sed si in contrahenda servituto aliud lo, arrancadas las viñas, permanecerá la servi-
actuni erit, doli mal¡ exceptio erit neceasaria. dumbre, pero si otra cosa so hubiere convenido
al contratares la servidumbre, será necesaria la
excepción de dolo malo.
1.—Si totus ager itineri ant actui servil, do- § 1.—Si todo un campo presta la servidumbre
minus in co agro nihil facere poiest, que servitas de paso 6 de conducción, el duefio no puede hacer
impediatur, quae ita diffnsa est, ut omnes glebne en este campo cosa por la que se impida la servi-
serviant (5). At (6) si ¡ter actusve sine ulla de- dumbre, la cual está de tal modo difundida, que
terminatione legatus est, modo determinabitur; prestan la servidumbre todos los terrones de la

() deferndI, ifaL; ferandi, Vsig. (4) XXVI., Mal.


(2) Taur.- ponte, PI., D.M. (8) venlsnt, MaL
(8) XIXDC, Hai. (6) Ant, FI. asç4n reciente carreecíán, Dr.

rn4STO.—LIBRO VIII; TITULO tU 47
(1) prinium ¡ter deterniinatum est, ea tierra. Mas si sin ninguna determinación se legó
et quS onsistit, eoterae partes agri liberae
sorVitUS el paso ó la conducción, se determinará desde
5uut. Igitur arbiter daudus est, qui utroque casu luego; y en aquel punto en que primeramente se
ylatil dctCriflal debot. señaló el camino, se constituye la servidumbre, y
quedan libres las demás partes del campo. Así,
pues, se ha de nombrar árbitro, que en uno y otro
caso debe señalar el camino.
§ 2_LfltltUdO actus itinerisqun ca cst, quae § 2.—La anchura del camino de conducción y
dcxnOfl8tt& ost; quodsi nihil dictum est, boc ab del paso es la que se ha designado; pero si nada
arbitro statuendum cst. In via aliud. iuris est, se dijo, ha de establecerse por árbitro. Respecto
nam si dieta latitildo non est, legitima debetu.r. de la via es otro el derecho, porque si no se ha
expresado la latitud, se debe la legal.
§ S,—Si locus non adiecta latitudino nomina- § 3.—Si se designé el lugar no hablándose expre-
tus et, por eum qualibct ir¡ poterit; sin autrn sado la anchura, por cualquier parte se podrá ir
praetermi () est aeque latitudine non aclie- por él; pero si dejó do expresarse al par que no
eta, per totum funduni una poterit eligi vía clun- so añadió la anchura, se podrá elegir por todo ci
taxat cus latitudlnLs, quae lego comprehensa fundo una sola vía únicamente de la anchura que
st; pro quo ipso, si dubitabitur, arbitri officium está comprendida en la ley; respecto de lo que, si
nvoandum sst. hubiere duda, se ha de recurrir al ministerio de
un árbitro.

14. POMI?ONWS libro XXXII. ad QuíQtum Mu- 14. POMPONIO; Comentarios á Quinto Mucio, li-
ciuin (3). - Pcr quem locum viam allí cesaero, per bro XXXII.—Por aquel mismo lugar que hubiere
eundem allí aquaeductum cedero non potero; concedido fi otro una vis, no podré ceder acue-
sed et si aquaed-uctum nlii eoncesscro, alil liar ducto fi otro; pero si hubiese concedido acueducto
por eundem loeum vandoro vel alias ced ere non A otro, tampoco podré vender, 6 de otra manera
poterO. - ceder fi otro, paso por ci mismo lugar.

15. InisM Libro XXXI. (4) ad Quinum Mu- 15 EL MISMO; Comentarios d Quinto Muciü, Li-
cium,—Quintu.s Mucius acribit, quum ¡ter aquae bro XXX-1.—Escribe Quinto Muelo, que cuando
vol quotidianae, val aestivae, ve¡ quae interval- por un fundo ajeno hubiere el paso de agua, 6
la longiora habeat, par aliniun fandum erit, it- diaria, ó estival, é de otra que tenga intervalos
core fistulani suain vol f1etilom vol cuiuslibet ge- más largos, os licito poner en la corriente cañería
neris lii rivo poncre, quae aquam latina expri- propia ó de barro, 6 de cualquier otra clase, que
mci'et; el quod vellet, in rtvo facere licere (5), más desahogadamente escurra el agua; y que es
dum no domino praedil aqnagium (6) dctcrius Licito hacer en la corriente lo que uno quiera, con
faceret. tal que al dueño del predio no le haga más gravo-
sa la servidumbre de acueducto.

16. CALLISTaATUS libro HL de Gognitionibus. 16. CALISTIIATO; De, Las Jurisdicciones, libro
—Di'us Pius aucupibus ita reseripait; oú. a'av 111.—El Divino Pío contestó así por rescripto fi
óvwv v bcono zCov iv dXXorpo unos cazadores de aves no es conforme fi razón
Isún [non est consentaneurn rationi, Ut que ca.cés aves en predios ajenos contra la volun-
per aliena praedia invitie dominio auoupium fa- tad de los dueños.
ciatis].
17. PArnuus IusTus libro 1. de Constitutio-ni- 17. PAPUUO JusTo; De las Constituciones, Li-
bus (7). - Imp oratores .&ntoniuus ci Veras Au- bro L—Los Emperadores Antonino y Vero, Au-
glL9ti rcscripserunt, aquam de flumine publico gustos, contestaron por rescripto, que convenía
PL'O modo possessionum ad irrigandos agros divi- que el agua de un río público se dividiera fi pro-
di oportere, nisi proprio iure quis plus sibi da- porción de las posesiones para regar los campos,
tum (8) ostenderil. Item rcscripserunt, aqaam fi no ser que alguien mostrare que por derecho
ita dernum permitti duci, si sine injuria alterius propio se lo habla dado más. Asimismo respondie-
id fiat. ron por rescripto, que solamente se permitía que
se condujese el agua, si se hiciera esto sin perjui-
cio de tercero. -
18. ULPiANUS Libro XIV. ad &binwm,—Una 18. IJLPIANO; Comentarios á Sabino, libro XIV.
est vis, etsi per piares fundos imponatur, quum —La vía es única, aunque se impongapor mu-
una servitus oit. Denique quaeritir, an, si per chos fundos, puesto que es una la servidumbre.
uuum fundum ¡oro, por alium non, por tan 1am Pregúntase finalmente, ¿si yo pagare por un sólo
tenipus, quanto servitas amittitur, su rotnieam fuudo, y no por otro, por tanto tiempo por cuanto
servitutem? Et magis est, ut aut tota, amittatu.r, so pierde la servidumbre, retendrá acaso la servi-
ant tota rotineatur; ideoque si nuilo usus sum, dumbre? Y es más cierto, que 6 se pierde toda, ó
tota amittitur, si val uno, tota servatur. toda se retiene; y por esto, si no usé de ella por
ningún fundo, se pierde toda, y si por uno solo,
toda se conserva.
(1) quum, Vuig,
(2) pra rmsgum, VL4Lg.
(3) lcxxm. ad Sabinum, Hal, (6) auarinm, Vulg.
() XII., ffa. (7) libro L Constitutionum, Hi.
(5) Ilcere, omitaa Hci2. (8) Itt dbere, íerta Ha.

548 DTG3STO.—IAZRO VIII; TITULO III

19. PAULUS libro VI. ad Sabinwm.— Si unus 19. PAULO; Comentarios cf Sabino, libro VI,—
ex sociis stipuletur iter ad coiinmuncm fandum, Si uno de los socios estipulase un paso para un
inutilis est stipulatio, quia neo dan ej potest; sed fundo común, es inútil la estipulación, porque
si omnes stpu!cntur, sivo commmlis servas, sin- tampoco puede cumplírsele; pero si estipularan
guii ex soelis, sibi darí oportere poasunt, quia todos, ó el esclavo común, cada uno de los Bocios
ita dan jis potest (1), no (, si stipulator vine puede pedir que se le haya de cumplir,, porque de
plures heredes rcliqucrit, inutilis (3) stípnla- esta manera puede cumplirseles, á fin de que si el
tio fiat. estipulador de la via hubiere dejado varios here-
deros, no resulte inútil la estipulación.
20. Pompomus libro XXXIII. ad Sabi-num.— 20. POMPo NI o; Comenanios cf Sabino, Libro
Si mihi eodom tempore coucessenis et ¡re agere XXXIII.—Si al mismo tiempo me hubieres conce-
per tuum locum, et uti frui co ius esse, deinde dido elpasar y conducir por un lugar tuyo, y que
ego tibí concessero, ius inihi nti fruí non esse, tenga el derecho de usufruetuar1., y luego yo te
non aliter co loco uteris friienis, quam ut inc ago- hubiere concedido que no tengas el derecho de
re mihi recte lioeat. Item, si et ducere por tuum usufructuario, no usufructuarás aquel lugar de
fandum aquam Juro potuero, et in eo tibi acdifi- otra manera, que siéndome legalmente licito el pa-
care invito me ius non fucnit, si tibi eoncessero, sary conducir. Asimismo, si con derecho pudiereyo
ius esse acdillcarc, nihio minus hane servitutem conducir agua pon tu fundo, y no tuvieres el de-
mihi praestare debebis, nc autor ae.diflces, quam recho de edificar en él contra mi voluntad, si yo
ut ductus aquae meus inanoat; totiusque cius re¡ te concediere que tuvieras el derecho de edificar,
conditio taus esse debet, qualis esset, si una dun- deberás sin embargo prestarme esta servidumbre,
taxat initio concessio faeta esset. de suerte que no edifiques de otro modo, que per-
manecendo mío el derecho de acueducto; y la
condición de toda ceta cosa debe ser tal, cual se-
ria, si tan sólo una concesión se hubiese hecho al
principio.
§ 1.—Servitus naturalitor, non manufacto (4) § 1.—La servidumbre puede perjudicar natu-
laedere potest fundum Bervientem, quemadmo- ral, no artificialmente, al fundo sirviente, como
duin si inibni ereseat aqun ¡Ti rivo, ant ex agris si por las lluvias creciera el agua en la corriente,
in eum coufluat, ant aquae fons secundiim ri- 6 de los campos afluyera á. ésta, ó si después se
vum, ve¡ in Co ipso ¡inventas postea fucrit. hubiere hallado una fuente de agua junto á la co-
rriente, 6 en olla misma.
§ 2.--Si fundo Seiano confinis fous fuerit, ex § 2.—Si hubiere una fuente colindante con el
que fonte per fun.dum Seianurn aquam mro duce- fundo Seyano, de cuya fuente con derecho condu-
bam, meo facto fundo Seinno uianot sorvitus, cta yo agua por dicho fundo Soyano, hecho mio
este fundo Seyano, permanece la servidumbre.
§ 3.— Hauniendi ius non hominis, sed prao- § 3.—El derecho de sacar agua no es personal,
dii est. sino predial.
21. PAULUS Ubre XV. ad Sabinum. - Si mihi 21. PAULO; JomertiariO8 cf Sabino, libro XV.—
coneessenis ¡ter aquae por fundum tuum, non de. Si me hubieres concedido el paso de agua por tu
etinata parte, per quam duoerem, totus fundus fundo, no habiéndose señalado parte por donde
tuus serviet. yo la conduzca, todo tu fundo prestará la servi-
dumbre.
22. PoMPoiIus libro XXXIII. ad &ibinum,— 22. Po MP O NI O; Comentarios cf Sabino, libro
Sed quae loca chis ftuidi tuno, qutun ea fieret oes- XT11.—Pero por esta razón prestarán la servi-
sio, aedificiis, arboribus, vineis vacua fucnint, ea dumbre aquellos solos lugares del fundo que cuan-
sola co nomine ser'vient. do se hiciese aquella concesión estuvieren sin edi-
ficios, árboles, y vifias.
23. PAUL;JS Ubre XV. ad 9abinum..—Via con- 23. PAULO; Comentarios cf Sabino, Libro XV.—
stituí vel Jatior octo pedibus, vel angustior pot- Puede constituirse vía 6 más ancha ó más angos-
est, ut tamen eani latitudinem habeat, qua vehi- ta de ocho pies, con tal que, sin embargo, tenga
eulum ¡re potest; alioquln ¡ter enit, non irla. aquella anchura por la que pueda pasar un ve-
hiculo; de otro modo será paso, no irla.
§ 1.—Si lacus perpetuus in fundo tuo est, navi- § 1.—Si hay en tu fundo una launa perpétus.,
gandi quoque servitus, ut perveniatur ad funduxu puede imponerse también la servidumbre de na-
vicinutu, hnponi potest. vegar por ella para llegar al fundo vecino.
§ 2—Si fundus serviens, vel lo, cui srvLtus § 2.—Si fuera confiscado el fundo sirviente, 6
debetur, publicaretur, utroque casu durant ser. aquel al cual se debe la servidumbre, en ambos
vitntes; quia cum sua conditione quisque fundus casos subsisten las servidumbres; porque cada
publicatur (5). fundo es confiscado con su propia condición.
§ 3.—Quaecunque servitiis fundo debetur, orn- § 3.—Cualquiera servidumbre que se debe á un
nibus oms partibu.s debetur; et ideo, quamvis fundo, se debe Ii todas las partes de éste; y por
partieulatim venierit, munes partes servitus se- consiguiente, aunque por partes fuere vendido,

(1) e. Le, in~ta Taur. atendndo al códice fl.,pero va (5) utilIs—ftot, Vuig.
ga4nMnte fueron kLcJbadae estas palabras, Br. (4) Taur.; opere, i,IRerta Fi. según re c iente corrección, Br.
(2) no, ounÑa la Vaag. (5) FmI.; publicaretur FI.

DIGESTO.—LIBRO VIII: TITULO III 549

quitur, et ita, ut sulguli recte agant, iu sibi esse la servidumbre sigue á todas las partes, y de tal
fiuldi (1). Si tamen fundua, cul servitus debetur, suerte, que con razón reclame cada cual que. tiene
certíS roglonibus bitor plures domjiios divisus la servidumbre sobre el fundo. Pero si ci fundo,
e$t, quamvi5 omnibus partibus servitus debea- A que se debe la servidumbre, ha sido dividido en
tur tameu opus CSt, Ut bi, qui nora proximas par- ciertas porciones entre varios duofios, aunque i
tos s011j fundo itabebunt, transitnm por reli- todas las partes se deba la servidumbre, es nece-
quaS partes fundí divisi Euro habeant, aut (2) si sario, sin embargo, que aquellos que no tuvieren
p1:0ximi patiafltflT, trafloant. las porciones próximas al fundo sirviente, tengan
con derecho paso por las demás porciones del
do dividido, ó pasen, silo permitieran los que es-
ten, próximos.

24. P0MPONIUS libro XXXIII. ad Sabinvrn.— 24. PeMPonro; Comentarios á Salino, libro
Ex meo aquacduetu, Labeo seribit, enilibet pose XXXIII.—Escribe Labeon, que de mi acueducto
Die yjciIlO commodare; Proculus contra, iit no in puedo dar agua en comodato á cualquier vecino;
nleam partOfli fundí aliam, quam ad quam servi- al contrario Próculo, de suerte que para ninguna
tus acquisita Bit, uti ea possit (3); Proculi sen- otra parte de mi fundo mas que parala que haya
tentia veriOr est. sido adquirida la servidumbre pueda ésta utili-
zarse; la opinión de Próculo es más verdadera,

25. IDEM abro XXXIV. ad Sabinum,—Si par- 25. EL MIS!O Comentarios d Sabino, libro
tem fiiidi me¡ eertam tibi vondidero, aquaedu- XXXIV.—Si yo te vendiere cierta parte de mi
etus bis, otiamsi alterius partis causa plerum4ue fundo, te corresponderá también la servidumbre
ducatur, te quoque sequotur; noque ibi ant boni- de acueducto, aunque muchas veces se conduzca
tatis agri, ant usus oms aquae ratio habenda est, el agua por causa do la otra parte; y no se ha de
ita rat eam solam partem fundi, qüae pretiosissi- tener aquí cuenta ni de la bondad del campo, ni
mu uit, aut niaxime usum cias aqnao dideret, del uso de aquel agua, de modo que el derecho
jUs oms ducend.aC sequatur; sed pro modo agri de conducirla siga á aquella sola parto del fundo
detnti ant (4) alienati lial eiu.s aquae diviio, que sea la de más precio, ó que principalmente
requiera el USO de aquel agua; sino que la divi-
sión del agua se ha de hacer á proporción del
campo retenido 4 del enagenado.
26. PAULUS libro XLVII. &Z Edieum, - Si 26. PAULO; Cometuarios al Edicto, libro XL VIL
rbi, ¡ter, actus, aquaeduetus legetur sirnpliciter —Si simplemente se legara la servidumbre de ca-
per fuudu.m, facultas est heredi, por quam par- mino, paso, conducción, ó acueducto por un fun-
tom fundí velit constituero servitutem, si modo do, tiene facultad el heredero para constituir la
nulla captio legatario in sorvitute lit (5). servidumbre por la parte que quiera del fundo,
con tal que no se cause al legatario ningún per-
juicio en la servidumbre.
27. IULIANUS libro VII. J1igestorum.—Si eorn- 27. JULIANO; Digesto, libro VII.—Si el fundo
niuni fundo meo et tito serviat fundus Sonipro- Semproniano fuera sirvienta de un fundo común,
nianus, et eundem iii commune redemorimus, mio y tuyo, y lo compráremos en común, extin-
Bervitus extinguitur, quia par 'atriusque domini guese la servidumbre, porque comienza á ser
bis in utroque fundo CSSB incipit. At si proprio igual en uno y otro fundo el derecho de ambos
meo et proprio tuo idem serviat, manebit servitas, dueños. Mas si el mismo fuera sirviente de uno
quia proprio fundo por communem servitas debe- propio mío y de otro propio tuyo, permanecerá la
rí potest. servidumbre, porque puede deberse servidumbre
al fundo propio por uno común.
28. IDEM libro XXXIV. Digestorum.—Itiuere 28. EL MisMo; Digesto, libro XXXIV.—Legada
ad praedium comniune duorurn logato, nisí utcr- la servidumbre do paso g. un predio común de dos,
que de loco itineris consentiat, 801'vitus noque si ambos no convinieran sobre el lugar del paso,
acquiritnr, noque doporit. ni se adquiere la servidumbre, ni se pierde.
29. PAULUS libro II. Epitoniarvmi. (6) Alfeni 29. PAULO; Epitome del Digesto de Ál/'eno, li-
L)igestoru.m...—Qui duo praedia confluía habucrat, bro 11.—Uno que habla tenido dos predios colin-
Superiorem fundum vendicicrat, in lego ita dixe- dantes, habla vendido el fundo superior, y dicho
rat, 'at aquam sulco aporto cmtort educere in en lospactos, que debidamente fuera licito al
finuli,tm inferioreni rCete iiceat; si cintor ex alio comprador conducir por surco abierto agua al
fundo aquani aeciperet, et eam in inferiorem du- fundo inferior; si el comprador recibiese agua de
core vellel, quaesitum cst, an possit id suo jure otro fundo, y quisiera conducirla al inferior, se
facere, nec Ile? Uospondi, nihil amplias, quam preguntó, ¿podría hacer esto por dereebo propio,
quod ipsius fundi siccandi causa derivaret, vici- ó no? Respondi, que el vecino inferior no debla
num infriorem recipere deb ere. recibir más agua, que la que para desecarlo deri-
vase de aquel mismo fundo.,

(1) tuidi, Hai. Vulg. (4) t VuLg.


( nt, Vug. (5) Vulg.
(5) posfm, Ma. Vsig. (6) O.LÜV, Hal.
Tomo 1—lo

5O D1GESTO.—LIBRO VIII: TITULO III

30. hut libro IV, Epitomarura (1) Alfoni BU. EL MISMO; Epitome del Digesto de Aifeno,
.Digestorum.—Qui duo praedia habebat, ¡u unlus libro IV.—Uno que tenla dos predios, al vender
venditione aquam, guao in fundo nascebatur, et uno habla exceptuado el agua, que nada en ci
circa eam aquam late deeom podes exceperat; tundo, y diez pies de latitud alrededor de aquel
quaesitum cst, utrum domini.am loci ad eum por- agua; so preguntó, ¿le pertenecerla acaso el do-
tineat, un ut per eum locum accodere possit? Be- minio del lugar, 6 podría pasar por aquel sitio?
spondit, si ita recepisset: «circa eam aquam la- Respondió, que si hubiese pactado en esta forma:
te pedes decem, ¡ter duntaxat víderi vend.itonis «diez pies de latitud alrededor de aquel agua»,
0560. se entiende que tan sólo el paso es del vendedor.
31. luldANus libro II, ex Minicio (2). - Tria 81 ,JULIANO; Doctrina de Minicio, libro XL—
praedia continua trium dominoruin adiecta (3) Habla adyacentes tres predios continuados, do
erant, imi (4) pradii dominus ex summo fun- tres dueños; el dueño del predio inferior habla ad-
do ¡mo fundo (5) sorvitutem aquae quaesierat, quirido del fundo superior la servidumbre de agua
et por medium fundum domino concedente it para el fundo más bajo, y con consentimiento del
suum agrum ducebat; postea idem summum fun- duefio conduela á su campo el agua por el fundo
dum emit, delude immn fundum, in qnom aquam intermedio; el mismo compró después el fundo
inciuxerat, vendidit; quaesitum est, num imus más alto, y vendió luego el fundo más bajo, al cual
fundus id ius aquae amisisset, quia, quuin utra- habla conducido el agua; so preguntó, ¿el fundo
que praedia iugdeni domini facta esisent, ipsa inferior habría acaso perdido el derecho del agua,
sib.i servire non potuissent? Nogavit amisisse porque, habiéndose bocho de un mismo dueiio am-
ser-vitutem, quia praeclium, por quod agua duce- bos predios, no habrían podido éstos prestarse ser-
batur, altenius fuisset, et quemadmodum servitus vidumbre Respondió que no habla perdido la ser-
eummo fundo, ut iii imum fuudum aqua venirct, vidumbre,porque el predio por ci cual se conduela
impon¡ autor non potuissot, quam ut por medium el agua habla sido de otro, y así como al fundo
quoque fundum ducoretur, sic ead.em servitus superior no se le habría podido imponer la servi-
eiusdem fundi amitti autor non posset, nisi eodem dumbre, para que el agua llegase al fundo más
tempere otiatu por medium fuudu.m aqn.a duci bajo, do otro modo que siendo también conducida
desiisset, aut omniuxn tria simul praedia unius por ci fundo intermedio, as¡ tampoco podría per-
domim facta essent. derse la misma servidumbre del propio fundo do
otra manera, que habiéndo dejado también al
mismo tiempo de conducirse el agua por el fundo
intermedio, & habiéndose hecho de -un sólo dueño
á la ves los tres predios de todos.
32. AFRICANUS libro VI. Quaestionum.—Fun- 82. Aiuoo; Cuestiones, libro VI.—Tengo
dus mihi tecum eommunis est, partem tuam mihi contigo un fundo en común, me entregaste tu par-
tradidisti, et ad enudeni vjam per vieinum tuum te -y camino para el mismo por uno vecino, tuyo
propnium recto co modo servitutem constitutam propio; dice que de este modo se constituyó debi-
Mt, noque quod dici soloat, por partes ncc aeqni- damente la servidumbre, y que en este caso no
ri, neo imponi servitutes posse, ito casu looum tiene lugar lo que suele decirse, que las servidum-
habere; hie enim non por partem (G) servitutom bres no pueden ni adquirirse, ni imponersepor
acquiri, utpote quum in id tempus acquiratur, partes; porque aquí no so adquiere servidumbre
quo proprius meus fundus futurus sit. parcialmente, puesto que Be adquiere para el tiem-
po en que el fundo ha de ser mío propio.
83. IDuM libro IX. Quaestionunz.— Qunin os- 33. Ei. MISMO; Cuestiones, Libro IX.—Siendo
sent mihi et tibi fundi duo eommunes, Titíanus mies y tuyos en común dos fundos, el Ticiano y
et Soianus, et it divisione convnisset, ut raihi el Seyano, y habiéndose convenido en la división
Titianus, tibi Seianus cederet, invieem partes que ci Ticiano fuese para mi, y para ti el Seyano,
eorum tradidimus, et ¡a tradendo dictum ost, ut nos entregamos recíprocamente las porciones de
alter¡ por alterum aquam dueero liceret; recto los mismos, y se dijo al hacer la entrega, que para
cose servitutem impositam ait, maxime si pacto cada uno fuera licito conducir agua por el otro;
stipulatio subdit.a sit. dice que la servidumbre fué bien impuesta, ma-
yormente si se agregó estipulación al pacto.
§ 1—Por plurium praedia aquam ducis (7) § 1,—Si conduces agua por los predios de mu-
quoque modo imposita servitute, nisi pactum vol chos, de cualquier modo que se haya impuesto la
stipulatio etiam de hoc siibsoeuta est, noque co- servidumbre, ni á cualquiera de ellos, ni ó. otro
ruin cuivis, noque ah vicino poteris (8) haustum vecino podrás ceder la toma de agua de la co-
ex nivo cedere; pacto etim vol atipulatione ¡u- rriente, si también sobre esto no se siguió pacto
tervenientibus et hoc concedi solet, quamvis mil- ó estipulación; porque mediando pacto 6 estipu-
lum praodium ipsum sibi sorvire, noque servitu- lación, también suele concederse esto, aunque
tis frutus constitui potest. ningún predio puede ser sirviente de si mismo, ni
puede constituirse usufructo de una servidumbre.
34. PÁPINIANUS libro VII. Quaestionuni.—Unus 84. PAPINIANO; Cuestiones, libro VIÍ.—Permi-
ex sociis fundi comiunis permittencio ius csse tiendo uno de los socios de un fandc común que

(1) &VVOI1&, BL (5) ex silo fundo In imum fundwn, Haz.


(5) Minutlo, JIaL. (6) pro parte,
(3) obieet Hai. Vulg. (7) duc Ha?. H4--
(4) ualu, Hoz. Vu!g. ¿8) poterit,ffaL

DIGB5T0.—LIBRO VIIt TITULO ILE 551

¡re agere, nihil agil, et ideo si duo praedin, quae haya el derecho do pasar y de conducir, no hace
mutuo serviebant, inter iosdcrn fucrint commu- cosa válida, y- por esto, si dos predios, que mútua-
nicata quofliam servitutes pro parte (1) retinen mente se prestaban servidumbre, se hubieren he-
pjaeet, ab altero servitas altri remitti non pot- cho comúnes á los mismos, puesto que está admi-
cst; quaInViS CUÍTfl unusquisque sociorum solus tido que se retengan las servidumbres por cada
it, ijj scrvitus debelar, lamen quoniam non parte, no ,puede la servidumbre remitirse al uno
perBOuae sed praeclia deber ent (2), noque acqui- por el otro; porque aunque cada uno de los socios
rl libertas, noque remittl servitas por partem (3) sea el único 4 quien se debe la servidumbre, sin
poterit. embargo, como no la deberían las personas, sino
los predios, ni podrá adquirirse la liberación, ni
remitirse la servidumbre por una parte.
§ 1.—Si fons exaruerit, ex quo ductum aquae § 1.—Si se secare la fuente de la que tengo la
babeo, isque post conatitutitm lempus ad suas conducción de agua, y después del tiempo esta-
venas nedierit, an aquaeductus amissus erit, blecido hubiere vuelto 4 manar, pregúntase si se
quaenitlir habrá perdido el derecho de acueducto;

86. puus libro XV. ad Flautium.— el Atili- 85. PAULO; Comentarios d Plaucio, Libro XV.—
cinas alt, Caeaarem StatUio Tauro rcscripsisse la y dice Atilloiuo, que el César respondió por res-
hace verba: «Ui, qui ex fundo Sutrino (4) aquam cripto 4 Statillo Tauro, en estos términos: «Los
ducere soliti siiiit, adierunt me, propoueruntque, que acostumbraron 4 conducir agua del fundo
aquam, qua per aliquos aunos usi sunt, ex fonte, Butrino, recurrieron 4 mi, y me expusieron, que
qui est ja fundo Butrino, ducere non potuisse, no hablan podido conducir de la fuente que hay
quod fons cxaruisst, etpostea Bi oo fonte aquam en el fundo Sutrino el agua de que por algunos
fluere CoepiBse, pctieruntque a me, nl, quod las años se utilizaron, porque se habla secado la fuen-
non negligentia ant culpa ana amiserant, sed te, y que después habla comenzado 4 manar agua
quia dueere non poterant, his restitacretur. Que- de aquella fuente, y me pidieron, que se les resti-
runi mihi postulatio quum non iniqua visa sil, tuyera el derecho que hablan perdido no por ne-
snecurrendum his putavi. Itaque quod Tus habue gligencia 6 culpa suya, sino porque no podian
runt tuno, quum primum ea aqua pervenire ad conducirla. Habiéndome parecido que no era in-
eos non potuil, Id lis restitui placet. justa la pretensión de ellos, juzgué que se les
debla amparar. Y así, se determina que se les res-
tituya el derecho que tuvieron al tiempo en que
aquel agua no pudo llegar 4 ellos».
36. Insí (6) libro II. Eesponsorum.— Quuni 86. ELmismo; Respuestas, Libro IL—Cuando 4
fundo, quem ex duobus retiuuit vonditor, aquac un fundo, que de dos retuvo un vendedor, se haya
ducendae servitas iniposita Bit, cinto pra odio impuesto la servidumbre de conducción de agua,
quacaita servitas diatraetum denuo praedlum se- la servidumbre adquirida para el predio compra-
quitar (6); nec ad rem pertinet, quod etipuintio, do sigue al predio vendido otra vez; y no importa
qua poonam promitti placuit, ad persenani emto- al caso, que la estipulación, ea que plugo prome-
ría, si ej forte fmi non lieuisset, relata est. terse pena, se haya referido 4 la persona del com-
prador, si acaso no le hubiese sido licito disfrutar
de la servidumbre.
87. IDEM (7) Libro III. Responsorum.—Aoúx.oç 87. EL MiSMO; Respuestas, libro 111.—Lucio Ti-
Trw rntq etq rq5 &8sXpl ctae. Yaoç cio desea mucha salud 4 su hermano Cayo Seyo.
1 o &ov%oc síç tv %VV 'iv aoslaav t Del agua que corre 4 la fuente, que mi padre cons-
p4(8)rntó opá ou,C&ojt tXnL ao cxU- truyó en el istmo, te doy y concedo gratuitamen-
v obLav ceo rv Lv t41 pqi, 1 bxou a, iv POUa. te mi dedo, ó para la casa que tienes en el istmo,
/Lnciva Titius Caio Seio fratri plurimam ealu- ó para donde finalmente quisieres; pregunto, ¿por
tem! .Ve aqua fluente in font,em, quem pater meus esta escritura pertenecerá acaso el uso del agua
ta tsthno instrurit, do concedo que tibi gratuito también 4 los herederos de Cayo Seyo? Paulo res-
digitum stve ad clomum, quam in isthmo tenes, si- pondió, que el uso personal del agua no debe trans-
ve quocunque tandein volueris] (9); quaero, an ex mitirse al heredero do Seyo, como heredero de
hac seriptura usas aquac etiam ad heredes Cali un usuario.
Scii pentineal? Paulas respoxidit, usuiu aquae por-
sonaleni ad heredem Sol, quasi usuaril, transmtt-
ti non oportere,
38. IDEM libro 1. Manualiun.— Flunilne (10) 88. EL MISMO; Manuales, libro 1.—Puede cons-
interveniente vm coustitui potest, si ant vado tituirse la servidumbre de camino, mediando un
transiri potest, ant pontem habeal; diversu.m, si río, sí 6 puede pasarse por un vado, 4 tuviera
ponlonibus Ir. Hace ita, si per (11) unjas
aiiciatur. puente; lo contrario, si se pasara por pontones.
pr&edia flamen currat; alioquin si tun praedia Esto as¡, si el río corriera por predios de uno solo;

(1) per partes, Hai.


(5) praedio debetur, HaZ. Vulg. (7) Pautas, Hua.
(5) pro parte, HaZ. (5) tx XVJ)Ç ¿y Zci cxaaiç, ¿ex
(4) Sutrlano, Vailg.; Satriano, HaZ.; Sabino, otros en fonte qtemSc.J otros sn HaZ.
fl el mismo. (9) Versión de la Vulgata.
(5) Paptnlanus, Mal. (JO) publico, inserta ¿a Vulg.
(6) disirReto deiiuo praedio sequitur praediuni, V4g. (11) propter, Ha¿.

52 DIGBSTO.—LIBRO VIII: TÍTULO lv
mihi vicina sint, deinde flamen, deinde Titit prae- de otra suerte, si tus predios fueran vecinos de
dia, deinde:Via publica, in quam ¡ter mili aequi- los mies, después estuviera el río, después los prc.
ri velo, disiciaurus, no nihil vete!;, a te inihi viam dios de Ticio, y finalmente la vía pública, para la
dan usque ad flumen, doinde a Titio usque ad cual quiero adquirirme paso, veamos, ¿hay algo que
viam pub!icam? Sed videnmus, nuin el si tu eo- impida que por ti se me dé camino hasta el río, y
ram pracdiorum dominus sis, quae traus fumen después por Tieio hasta la vía pública? Poro vea-
intra viarn ublieam sint, ídem iuris sit, quia vta mos, ¿regirá el mismo derecho, si tú también fue-
eonsummari solet vel civitate tenus, vel usque ad ras dueño de aquellos predios, que hubiera al otro
viam publicam, vel usque ad flumen, la quo pon- Indo del i•lo junto al camino público, porque la
tonibus traiiciatur, vel usque ad proprium (1) vía suele acabarse 6 hasta una ciudad, 6 hasta un
aliud eiusdem domini praedium? Quod si est, no» camino público, ó hasta un río, en ci que se pase
videtur interrunipi servilu.s, quamvfs inter cias- por barcas, 6 basta otro predio propio del mismo
dem domini praedia flumcii publicum intereedat. dueño? Lo que si es así, no se entiendo que se in-
terrumpe la certidumbre, aunque entre los pre-
dios de un mismo dueño mediara un río público.
TIT. iv TÍTULO IV
OOMMUNIA PItAEDIORUM JM URBANORUM, SSRVIbITMDRES COMUNES A LOS PREDIOS TANTO
QUAM RTJSTIOORIIM URBANOS, COMO RÚSTICOS

1. ULPIANuS libro II. I»síitutionui.— Aedifl- 1. ULPIANO; I?iStitl4a, libro 11.—Llamamos cier-
cia urbana qn! dem praedia appcllamus, ecteruni tamente predios urbanos fi los edificios; pero tam-
et si in villa aediflcia siut, aeque servitutes ui- bién silos edificios estuvieran en una granja, pue-
banoruin praed.iorum constitu! possunt. den constituirse igualmente las servidumbres de
los predios urbanos.
§ 1.—Ideo autem hac servitules praediorurn § 1.—Mas llámanse prediales estas servidum-
appellantur, quoniam sine praediis conslitui non bres por esto, porque no pueden constituirse sin
possunt; ucino enim potes!; servitutein aequircrc predios; pues nadie puede adquirir servidumbre
vel urbani, vel rustiel pracdii (2), nisi qui liabet depredio, 6 urbano, 6 rústico, sino el que tiene
praedium. predio.
2. IruM libro XVII. ad Edictum.— Do aqun 2. EL MISMO; Comentarios al Edicto, libro XVII
per rotam tolienda ex ilumine, vel haunienda, vel —Dudaron algunos si eran servidumbres la de
si qais servitutem castello iinposuerit, quidam sacar con rueda agua de un río, 6 la de tomarla,
dubitaverunt, no hae servitutes non essent; sed 6 si alguno hubiere impuesto servidumbre fi un
Rescripto Imperatonis Antonini ad Tnllianum (3) depósito do agua; pero en Rescripto del Empera-
adiicitur, hect scnvitus iure non valuit, si turnen dor Antonino á TuUano se añade, que aunque la
hae lege comparavit, seu alio quocunque legiti- servidumbre no fué válida en derecho, no obstan-
mo modo sIbi hoc ius acquisivit, tuenduin esse te, si compró con esta condición, 6 de otro cual-
eum, qui hoe lus poBsedit. quier legitimo modo adquirió para si este dere-
cho, ha de ampararse al que poseyó esto derecho.
8. GAIUS libro VIL ad Edictum provinciale.— 3. GAYo; Comentarios al Edicto provincial, Li-
Duorum praediorum dominas si alteram ea lege bro VIL—Si el dueño de dos predios te hubiere
tibi dederit, ut Id prnedium quod datur, servia!; dado uno con esta condición, que el predio que se
ei, quod ipso retinet, vel contra, jure imposita da preste servidumbre al que él retiene, ó al con-
servitus intelligitur. trario, se entiende impuesta conforme fi derecho
la servidumbre.
4. LAVOLERUS libro X. ea Cassio.— Caven, ut 4. JAVOLENO; Doctrina de Cassio, Libro X.—No
ad ecrtsm altitadinem nioniimentum aedificetur, puedo darse caución para que se edifique un mo-
non potest, quia id, quod humani iuris esse de- numento hasta cierta altura, porque lo que dejó
sil!;, servilutem non recipit, sieut no illa quidem de ser de derecho humano no admite servidum-
servitus consisterepotest, ut centus numeras ho- bre, así como tampoco puede ciertamente subsis-
minum in uno loco humetun. tir la servidumbre de que en un mismo lugar se
entierre cierto minero de hombres.
5. InEM Libro II. Epistolarum.—Proprium so- S. EL MISMO; Epístolas, libro 11.—Si yo vendo
Lum vendo (4), an servitutem talem iniungere mi propio solar, ¿podré imponerle tal servidum-
possim, ut mili et vicino serviat? Similiter si bre, para queme sirva fi mí al vecino? De la mis-
eommuue solum vendo, al mihi e!; socio serviat, ma manera, si vendo tui solar que tengo en co-
un consequi possim? Respondí, servituteni reci- mún, ¿podré conseguir que sea sirviente ara mi
pene (5), nisi sibi, neino potest Adiectio itaque y para mi socio? Respondí, que nadie puede ad-
vicini pro supervacuo habenda est, ita u!; tota quirir servidumbre sino para si. Por consiguiente,
servilus ad eum, qui receperit (G), pertineat. So- la adición del vecino se ha de tener por cosa su-
1am autem conimune vendendo, ut mili et socio pérfina, de tal suerte, que toda la servidumbre

(1) Yci, ínes la (4) 'vnUendo, lEal.


(5) nec qusqua,n servftntem clbere, Oerta la Vul.g. (5) excipere, lEaL
(5) h1lanum, Vistg. (6) exoperLt, Ha.

DIGESTO.—LIBRO VIII- TITULO 11? 553

5yiat, 0fficere noIi posSUIfl, quia per UflUm SO- pertenezca al que la hubiere adquirido. Mas ven-
¿ium coinrnufll solo servitiiE acquiri non potest. diendo el solar común, no puedo hacer que it mi
y it mi socio nos preste servidumbre, porque por
medio de un solo socio no puede adquirirse servi-
dumbre para el solar común.
TJLPXANUS libro XXVIII. (1) ad Sabinum.
6. quis 6. ULPIANO; Comentarios d Sabino) libro
Si duas aedos Iiabcat, et alteras tradat, XXVIII—Si alguno tuviera dos casas, y entre-
0est legem trdft1oni dieere, ut vel istae, quae gura una, puede expresar para la entrega la con-
OU
traduntur, servae sint bis, quac traduntur, dición, de que ó esta, que no es entregada, sea sir-
vel contwa ut traditte retentis aedibus serviant; viente de aquella que se entrega, ú al contrario,
parsnique rcfert, viciune sint mbae necios, an que la entregada preste servidumbre á la casa que
non. Idem erit et in praediis rusticis, nam et si se retiene; y poco importa, que ambas casas sean
quis duos fundos babeat, aliu.jn alii potest servum ó no vecinas. Lo mismo sucederá también en los
facere tradenclo. Duns nutem aedos siniul traden- predios rústicos, porque también si tuviera al-
do flOil poteSt effleere alteras alteris servas, quia guien dos fundos, al entregar uno puede hacerlo
..que aGqWrCro alienis aedibus servitutoxn, no- sirviente del otro. Pero entregando A la vez dos
que imponere potest. casas, no puede hacer que una sea sirviente de la
otra, porque ni puede adquirir servidumbre para
casa ajena, ni imponérsela.
§ 1.—Si qilis partem nediuta tradet vel partem § 1.—Sí alguno entregara parte de una caso. ó
fundí, flOfl potest servitutem impone, quia por parto de un fundo, no puede imponer servidum-
partes sorvitus impon¡ non potest, sed neo acqui- bre, porque respecto it partes no puede imponerse
ri. Plano si divisit fundum regionibus, et sic par- servidumbre, pero ni aun adquirirse. Mas si divi-
tem tradidit pro diviso (), potest alterutri ser- dió el fundo en porciones, y asi entregó una par-
yjtUtOfll- imponere, quia non est pars fundí, sed. te como separada, puede imponer servidumbre it
Lundus. Quod e t in acdibns potest die¡, si una ú otra, porque entonces ya no os parte de un
nus pariete medio acdifieato ,unam domum in fundo, sino un fundo. Lo que puede decirse tam-
duns d.iviserit, ut plerique fa.ciunt; nam et lib bién respecto A casas, si el dueño, habiendo edifi-
pro duabixs dornibus accipi debot. cado una pared medianera, hubiere dividido en
dos una casa, como hacen muchos; porque también
en este caso deben considerarse como dos casas.
§ .-1tom si duo homines binas aedos commu- § 2.—Igualmente, si dos individuos tuviéramos
nes habeamus, simul tradendo idem effLcerc pos- dos casas comunes, entregándolas it la vez, pode-
sumun, nc si ego sohis proprias binas ae.dcs habe- mos hacerlo mismo que si yo solo tuviese las dos
rem. Sed et si separatim tradidorirnus, ídem fieL, casas propias. Pero también si las entregáremos
sic tamen, ut uovissima traditio otllciat etiam separadamente se hará lo mismo, con tal que la
praecedentem tradit.ionem effleacem. última entrega haga también eficaz la entrega
precedente.
§ 3.—Si tamen alteras unius propriae sint ae- § 3.—Pero si una de las casas fuese propia de
dos, alterae eommunes, neutris servitutem vel uno solo, y la otra común, escribió Poinponio en
acqnirere, vel imponere me, (3) posse, Pompo- el libro octavo siguiendo it Sabino, que no puedo
nius libro octavo ex Sabino scrisít. L7 (4) yo adquirir servidumbre para ninguna de las dos,
in venditione quis dixorit, servas foro aedes, quas ni imponérsela. •1 Si al hacer la venta hubiere
vond.idit, neeesse non habet liberas tradere qua- dicho alguno, que hablan de ser sirvientes las ca-
re ve] suis aedibus eas servas facere potest, vol gas que vendió, no tiene necesidad de entregarlas
viciflo coneedere servitutem, scilicet unto tradi- libres; por lo que, puede 6 hacerlas sirvientes de
tionem. Plane si Titio servas foro dixit, si qui- sus casas, 6 conceder servidumbre al vecino, por
dom. Titio servituteni conccsserit, nbsoluturn est, supuesto, antes de la entrega. Mas si dijo que ha-
si vero alii concesserit, ex emto tijebitur. A quo blan de prestar servidumbre it Ticio, si cierta-
non abhorret, quod Marcallias libro sexto (5) Di- mente hubiere concedido it Ticio la servidumbre,
gestorum scribit, si quis in tradendo dix erit fun- todo queda cumplido, pero si la hubiere concedi-
dum Titio servire, quum ci non ser viret, esset do it otro, quedará obligado por la acción de com-
autem obligatus venditor Titio ad servitutem pra. A lo cual no se opone lo que escribe Marcelo
pra.estandam, an agere possit ex vendito, ut orn- en el libro sexto del Digesto, que si alguno hu-
tor Bervitutem imponi patiatur praedio, quod biere dicho al tiempo de la entrega que el fundo
mereatus est? Magisque putat, permittendum presta servidumbre it Ticio, no prestándosela,
agere; idemque ait, et si (6) possit venditor Pitio ¿quedaría, no obstante, obligado el vendedor it
servitutem venciere, aaque agere perniittendum. prestarle la servidumbre it Ticio, 6 podría deman-
Hace ita dem'um, si reeipiendae (7) servitutis gra- dar por la acción de venta, que permita el compra-
tía id in traditione expresaum est; eeterum si dor que so imponga la servidumbre al predio, que
quis, inquit, veritus, no servitus Titio debeatur, compró? Y tiene por más cierto, que ha de permi-
ideo hoc excepit, non cnt ex vendito actio, si mii- tirse que demande; y dice el mismo, que también
1am Servittttem promisit. si pudiera el vendedor vender la servidumbre it
Ticio, se deberá igualmente permitir que deman-
XXVI., Ha?.
(i )
de. Esto es as!, solamente si ello se expresó en el
2) tradklit, potest nro Indiviso a:ltorutrl, Ho2. acto de la entrega para obtener una servidumbre;
3) non, (en lugar de me). Ha¿. pero si alguno, dice, hizo esta reserva receloso de
(4) SegtZn 1a8 ediciones vulgares; en otras conienza aui el
párrafo 4.—N. del T.
que se debiera it Ticio la servidumbre, no hajrá
(5) VIIi, VuIg. la acción de venta, si no prometió servidumbre
(5) ut, (en ¿u ar de Si), Ha2. alguna.
(7) oxclpleudue, Hal.

554 DIGESTO.—LIE&O VTIT TiTULO IV

7. [8.1 PAuLUS libro V. ad Sabinum. - In tra- 7. (8.] PAULO; Comentarios 4 Rabino, Libro Y.
dendis unís nedibus ab so, qui binas habet, spc- —Al hacerse entrega do una sola casa por aquel
cies servitutis exprhnenda os; ne, si gencraliter que tiene dos, se ha de expresar [a especie de ser-
servire dictum eñt, ant nihil valai, quia ineer- vidumbre, no sea que, si en términos generales
tum Bit, quac sorvitus excepta Bit, aut omnis ser- se dijere que prestaba servidumbre, ó nada valga
vitus impon! debeat. esto, porque sea incierto qué servidumbre haya
sido la reservada, ó deba imponerse toda servi-
dumbre.
§ 1..—Interpositis quoque alicuis aeftibus impo- § 1.—También pueda imponerse habiendo ca-
ni potest, veluti, tit altius toilere vel non Jollero sas ajenas intermedias, por ejemplo, la de que sea
liceat, vel etiam, si ¡ter dabetur, ut ita convale- licito levantar más alto, ó no sea licito levantar
scat, si mdiis nedibus servitas postea iinposita más, ó también, si se debía la de paso, que se con-
fuerit; sieuti per pluriu.m praedia servitus inipo- solide, sí después se hubiere impuesto á las casas
ni etiani diversis temporibus potest. Quamquain intermedias la servidumbre; as! como por los pre-
die¡ potest, si tria praedia continua liabonin, et dios de muchos puede imponerse servidumbre
cxtreuium tibi tradam, vol tuo, ve] mole praediis también en diversos tiempos. Aunque puede de
servitutem aequiri posse; si vero extremo, quod cirse, que si yo tuviera tres predios contiguos, y
retineam, quia et nicdinm meam sit, servitu.teui te entregase el último, puede adquirirse servi-
coneistere; sed si rursus ant id, cuí acquisita sit dumbre 6 para el tuyo, 6 para mis predios; pero
servitus, aut mediuni alienavero, interpellari que si para el último, que yo lo retenga, se man-
eum (1), donec medio praedio servitr: impo- tiene la servidumbre, porque es mío también el
natur. de en medio; mas que si nuevamente hubiere yo
enajenado ó aquel para el cual se haya adquirido
la servidumbre, ó el de en medio, hasta que se im-
ponga al predio de enmedio la serviduinbro, que-
da ésta interrumpida.

S. [9.1 PoMPoaus libro VIII. ad Sabinu,n.— 8. [9.] ]PoMPosIo; Comentarios 4 Sabino, libro
Si, quurn duns haberem insulas, duobus codeni VIII.—Si teniendo yo dos casas, las hubiere en-
momento tradidero, videnclurn ost, a.w servitus tregado á dos á un mismo tiempo, se ha do ver si
alterutriS imposita valeat, quia alienis quidem será válida la servidumbre impuesta á una de las
sedibus ncc impon¡, ncc aequiri servitas potest; dos, porque ciertamente ni se puede imponer ser-
sed ante traditioncrn peractam suis magis aoqui- vidumbre It casas ajenas, ni adquirirla para ellas
rft, vel imponit le, qui tradit, ideoque valebit pero antes de consumada la entrega, la adquiere
servitas. precisamente para las suyas, ú It ellas se la impo-
ne, el que hace la entrega, y por lo tanto será vá-
lida la servidumbre.

9. [10.] IDEM Libró X. ad Sabinua. - Si ci, 9. ¡10.] EL MISMO; Comentarios 4 Sabina, Libro
cuius prasdium mihi serviebat, beres cxtiti, st X.—i ful heredero de aquel cuyo predio me pres-
sam hereditatem tibi vendidi, restitui in pristl- taba servidumbre, y te vendí aquella herencia,
nuin statum servitas debet, quia id agitar, nt debe restituirse It su primitivo estado la servidum-
quasi tu heres videaris extitiss. bre, porque se hace esto, que se te considere cual
si tú hayas sido el heredero.

10. [U.] HI.PIANUS libro X. ad Sabinura. - 10. [11.] ULPIÁNO; Comentarios ci Sabino, libro
Qaidquid venditor servitutis nomine sibi recipe- .X.—Todo lo que ci vendedor quiere reservarse It
re vult, norninatim recipi oportet; nani ulla gene- titulo de servidumbre, debe reservárselo expre-
mus receptio: «quibus set servitas, uti que () samente; porque aquella reserva general de «los
est, ad ex.traneos pertinet, ipsi nihil prospicit que tienen servidumbre, ciertamente la conser-
vonditori ad iura eius conservanda, nulla enini van», se refiere It los extraños, y en nada aprove-
habuit, quia nonio ipse sibi servitutem debet; cha al mismo vendedor para conservar sus dere-
quia mio et si debita fuji servitus, deinde domi- chos, porque no tuvo ningunos, pues nadie se
nium re¡ servientis pervenit ad me, consequenter debe It si mismo servidumbre; antes bien, si se
dicitur, extingui sorvituteni. debió una servidumbre, y después me correspon-
dió el dominio do la cosa sirviente, dicese en con-
secuencia, que se extingue la servidumbre.

11. [12.1 PoMPor1us libro XXXIII. ad Sabi- 11. [12.] POM1'oNIo; Comentarios á Sabina, Li-
num.—Refectionis gratia accedendi ad ca loca, bi-o XXXIII.—Para hacer alguna reparación, se
pino non sorviant, facultas tributa est his, qui- ha concedido á aquellos, It quienes se debe una
bus servitas debetur, qua (3) Lamen accedere lis servidumbre, facultad para acercarse It los luga-
it neeesse, nisi in ceesiono sorvitutis nominatim res que no presten Ja servidmbrc, pero por don-
pmaefluitum sit, qua accederetur; et ideo neo se- de les sea necesario acercarse, It no ser que en la
cwidn.m rivum, nec supra eum, si forte sub terra concesión de la servidumbre se haya fijado expre-
aqua clucatur, loum religiosum dominiis sol¡ fa- samente por qué punto se pasarla; y por esto, ni
ocre potest, no servitus intereat; et id vemum est; junto al cauce, ni sobre él, si acaso el agua fuera

(L) eam, Va4q re??ri&ndoe 4 servitntem.—. Por excepción (2 utiqun ad extrancos, según otros 564;css en Br.;qutbus
nos apartamos cz4 texío, prefiriendo para la tra4ccdn La va- est servitas, nt Ita sit, ad extraneos, llal.; servitu, et ad
rí ante de La. V'uig., como otros traductores y comentaristas. extraneos, Vulq.
Eum, no tendría clara y coi-recta interprckscidn.—.M de¡ T. (8) Taur; quia— R. se gua reciente corrscci(,n, Dr.

DIGESTO.—LIBRO VIII TÍTULO IV 55

se d et depreSSUrUm vel alievaturum rivum, per conducida subterráneamente, puede el dueño del
qn aquam Jure duci potastatem habes, nisi si, sucio hacer religioso el lugar, para que no se ex-
ne id faeer5, eautum 83t. tinga la servidumbre; y esto es verdad; pero tam-
bién tienes facultad para bajar ó levantar el cau-
ce, por el que tienes ci derecho de que sea condu-
cida el agua, 4 menos que se hubiera pactado
que no hicieras esto.
§ i.—Si prope (1) tuuui fundurn ius est mihi § 1.—Si tengo derecho á conducir agua por un
aquam rwo ducerc, tacita hacc iura sequuntur, cauce junto á tu fundo, slguens ele estos derechos
ut rsfI° muí rivum liccat, ut adiro qua proxi- tácitos, que me sea licito reparar el cauce, y que
mc posSim ad reliciendnm eum ego fabrique me¡; yo y mis obreros podarnos ir á repararlo por la
ítem ut spatillm relinquat mihi dominus fundi, parte más próxima; y también que el dueiio dl
quo dextra et sinistra ad rivuni adeam, et quo fundo me deje espacio por el que por la derecha
LerrLmm, limum, 1apdcru, arenam, calccm jaco- y por la izquierda llegue yo al cauce, y en el que
re (2) possim. pueda echar la tierra, el limo, la piedra., la arena
y la cal.

12. [13.1 PAuLUS libro XV. (3) ad Sabinum,— 12. 113.1 PAULO; Comentarios d Sabino, libro
Quulfl fundtLs fundo servit, vondito quoque fundo XV.—Cuando un fundo presta servidumbre á otro
servitiltes sequuntur; aedificia quoque fundís, et fundo, aun vendido el fundo le signen las servi-
fundi aedifieiis eadern conditiono servi-unt. dumbres; de la misma manera prestan también
servidumbre los edificios á los fundos, y los fun-
dos A los edificios.
13. [14.] IJLPIÁNUS libro VI. Opinionurn. - 13. [14.] ULPIANO; Opiniones, Libro VI.—El
Venditor fundi Gcroniani (4) fundo liotriano (5), vendedor del fundo Qorontano habla impuesto
quem rctiuebat, legem dederat, no contra (6) para el fundo Botriano, que retenía, la condición,
eum piscatio thynnaria exerceatur. Quamvis ma- de que frente é. él no se ejerciera la pesca do
rl, quod natura omnibus patet, sorvitus impon¡ atún. Aunque por pacto privado no puede impo-
privata lego non potest, quia tamen bona lidos nerse servidumbre al mar, que por naturaleza es-
contractas legem servari venditionis exposcit, tá expedito para todos, sin embargo, como la bue-
persOnae possidentlum, aul in ius oorum sueco- na fe del contrato exige que se guarde el pacto
dentium, por stiphilatioxLis vol venditionis legem de la venta, las personas de los que poseen, 6 de
obli gantur. los que les suceden en su derecho, están obliga-
das por el pacto de la estipulación 6 de la venta.
§ 1...–Si eoustat, in tue agro lapidicinas esse, § 1.—Si consta que en tu campo hay canteras,
invito te nec pniYato, nec publico nomine quis- nadie, que no tiene derecho para hacer esto, pue-
qnam lapidem caoderc potest, cnt Id faciendi de extraer piedra contra tu voluntad, con titulo
ius non est, nisi taus consuetudo in luis lapidici- ni privado, ni publico, á no ser que en aquellas
nis consistat, ut, si quis volucrit ex his eaodcre, canteras haya tal costumbre, para que si alguien
non aliter hoc f&ciat, nisi prius solitumsola- quisiere extraer piedra de ellas, no lo haga de
rium (7) pro hoc domino praestat; ita tarnen la- otro modo que pagando antes por ello al dueño el
pidas caedere debet, postquam satisfaciat domi- tributo acostumbrado; pero debe extraer las pie-
no, ut noque usus necessarii lapidis intereluda- dras, después que satisfaga al dueño, de suerte,
tur, noque commoditas rei jure domino adimatur. que ni se entorpezca el uso de la piedra necesa-
ria, ni al duefLo con derecho so le quite la utili-
dad de la cosa,
14. [15.1 JULIANUS (8) libro XLI Digestorum. 14. L15.1 JULIANO; Digesto, libro 1111.—Nada
—Iter nihil prohibet sic constitui, ut quis intor- impide que la servidumbre de paso se constituya
diu d.untaxat caL; quod fere (9) cinca praedia ur- do suerte, que uno pase solamente de día; lo que
bana etiam neceesariuru est. respecto á los predios urbanos es casi hasta ne-
cesario.
15.j16.1 PAULUS libro 1. Eitornari.m (10) Al- 15. [16.1 PAULO; Epitome del Digesto de Álfe-
rent Dtgestorum..—Qui per certum (11) !ocurn ¡ter no, libro 1.—Es verdad, que el que hubiese cedido
aut actuin alicul ce,ssisset, cuin plunibus per cnn- á alguien la servidumbre do paso 6 la de conduc-
dom locum vol iter, vol actum cedero possc, ve- ción por cierto lugar, puede ceder á muchos 6 la
rum est. Quern.admodum si quis vicino suas nedes dé paso, ó la de conducción por el mismo lugar. A
servas fecisset, nihio miUu8 aliis, quot veliet, la manera que si alguno hubiese hecho sus casas
multis eas aedcs servas facere potest. sirvientes A favor de un vecino, puedo, no obs-
tante, hacer sirvientes aquellas casas á favor de
otros muchos, de cuantos quiera.
18. [17.] QAIUR Libro II. Eerum quotidianarum 16. [17.J GAYO; Diario, libro 11.—También
Ci) per Ham. VuLg.
(2) Taur.; facere, 'j. según reciente corrección, Br. (7) 5'!. iege)n corrección, Dr.; solaeium, Taur.; ulat1um,
(8) V., Ea!. Ha!.; es.lsnIum, Vulg.
(4) Heroniani, ¡Ial. (5) Ulplsnus Ha!.
(5) FL, segun eo,'reccdu, Dr.; Botrolano, Taur.; acaso (9) 1 ero, omítela
Botryiano, de ia obra P 6,cp95, [uva]. (10) 7CVcOJ1íV, Ha!,
(5) clrca, FuLg. (11) Vi. 8e0n corrección, Br.; certi, Tal4r.

556 DIGESTO.—LIBRO V111 TtTtJLO y

sjve Aureoruv (1).—Potest etiam in testamento puede cualquiera condenar en el testamento á s


heredeni suum quis daninare, nc altius acdcs heredero á que no levante más alto sus casas, pa-
suas tollat, no lurainibus aeclium vicinaruin offi- ra que no perjudique á las luces de las casas ve-
dat, ve] ut patiatur eum tignurn in parietem ini- cinas, 6 á que permita que se cargue viga en la
mittcre, vol stillictd1a adversus eurn habero, vol pared, 6 á que él tenga vertientes sobro su propie-
ut patiatur vicinuin per funduni suum vel hero- dad los estilicidios, 6 á que consienta que el Veci-
dis !re, agere, aqnamve ex co duce-re. no pase ó conduzca por su fundo ó el de su here-
dero, ó de él co'nduzca agua.
17. [18.3 Pi.ius (2) libro VII. Quaeatio- 17. [18.] PAPINiANO; Cuestiones, Libro VIL—
num.—Si precario vicinus in tuo maceriam d.uxe- Si cii precario hubiere el vecino construido una
nt, interdicto, quod precario habet (3), agl non cerca en tu pertenencia, no podrá intentarse el
poterit, ncc maccnn posita donatdo srvitutis per- interdicto, porque tiene en precario, ni la cerca
fecta intelligitar; ncc utiliter hitendetur, ms sihi levantada es considerada donación perfecta do
asee, invito te acdificatuui habere, çuum aedifl- servidumbre; ni útilmente se pretenderá que él
ciuin soli conditiouem secutum inutiloni faciat iii- tiene derecho para tener contra tu voluntad lo
tontioncm. Ceterum si in suo maeoriatn precario, edificado,porque habiendo seguido ci edificio la
qui servitutein tibi debult, duxenit, neque liber- condición del suelo hace inútil la pretensión. Po-
tas usucapietur, et interdicto, quod precario ha- ro si el que te debió una servidumbre hubiere he-
beL (4), utiliter eum eo agetur. Quod si donatio- cho en precario la carca en su pertenencia, ni se
nis causa penmiscnis, et (5) interdicto agere non usucapirá la libertad, y se intentará útilmente
pot cris, et servitas donatione tollitur. contra él el interdicto, porque tiene en precario.
Pero silo hubieres permitido por causa de dona-
ción, no podrás interponer el interdicto, y con la
donación se extingue la servidumbre.
18. [19.] PAULTJS Libro I. Manualium.— Roce- 18. [19.] PAULO, Manuales, libro 1.—Está ad-
ptum est, ut plunos domíni, et non paniter ceden- mitido, que muchos dueños, aunque no hagan la
tos, servitutes impouant, vol acquirant, u.t tamen cesión al mismo tiempo, impongan 6 adquieran
ex noviasimo actu ctiain superiores confirmentur, servidumbres, con tal que por el último acto se
perindeque sit, atque si eodem tempore omnes confirmen también los anteriores, y que esto sea
cessiseut; et ideo si ¡si qui primus ccssit, 've! de- de la misma suerte que si todos hubiesen hecho
funotus alt, vol alio genere (6), val alio modo la cesión al mismo tiempo; y por tanto, si el que
partem suam alienaverit, post deindo socius ces- primero hizo la cesión, ó hubiera fallecido, 6 de
sant, nihil agetur; quum enim postrenius cedat, otra suerte, 6 de otro modo hubiere enagenado su
non retro acquiri servitas videtur, sed porinde parte, y después hubiere hacho la cesión el socio,
habetur, atque si (7), qunm postremus cedat, nada se hará; porque cuando haga la cesión el
omnes cesissent. Igitur rursus hie actuS pende- último, no se entiende que la servidumbre se ad-
bit, donee novus socius cedat. Idem iuris eøt, el quiere por retroacción, Bino que se considera lo
si uní ex dominis cedatur, deinde in persona so- mismo que si todos hubiesen cedido cuando ceda
cii aliquid horum accidenit. Ergo et ex diverso si el último. As!, pues, este acto quedará de nuevo
ci, qui non eessit, aliquid tale eornm eontigerit, pendiente hasta que haga la cesión el nuevo socio.
ex integro omnes codere debebunt; tantum enim El mismo derecho rige también si á uno solo tic
tempus iis ralnissum est, quo daro facera pos- los dueños se hiciera Ja cesión, y después hubiere
surit, vol diyeris temponibus possint; et ideo non acaecido en la persona del socio alguna de estas
potest un¡ vel mus cedere. Idemque dicenclurn cosas. Por consiguiente, también por el contrario,
est, et si altar cedat, alter leget servitutes; nam si al que no hizo la cesión le hubiere acontecido
si omnes socii legent serritutes, et pariter eorum alguna de estas cosas, todos deberán ceder de nue-
a.deatur hereditas, potest die¡, iitile cese lega- vo; por que tan sólo se les ha dispensado el tiempo
tum; si diversis temporibus, unutiliter dice legati CD que pueden dar 6 hacer, 6 que puedan en diver-
cedit, nec enim sicut viventium, ita et defuneto- sos tiempos; y por consiguiente, no puede ceden á
mm actus suspendí reeeptnm est. uno, ni ceder él solo. Y lo mismo se ha de decir,
también si uno cediera, y otro legase las servi-
dumbres; porque si todos los socios legaran las
servidumbres, y al mismo tiempo fuese adida la
herencia de ellos, puede decirse que ca útil el le-
gado; si en diversos tiempos, inútilmente corre el
término del legado, porque no está admitido que
así como los de los vivos, queden en suspenso
también los actos de los fallecidos.
TIT. y TITULO V
St SSRVITUS VINDICWPUB., VEL AD ALIEM PR- DE SI SE VINDICARÁ UNA SE1IVWtTMBRE, 6 SE
TINERE NBIOETUR NEGASN QUE PERTENEZCA Á OTRO

1. ULPIANUS libro XIV. tui Edictuni. - Actio 1. ULPIANo; Comentarios al Edicto, libro XIV.

1) lve Aurcorum, omelas Mas. (f)) hos, (en iugr de et), Has.
(2) Ulplanus, Ha¿.; Pauh,s, Vulg. (6) vsi alto genere, ovuteiai Rol.
(5) babet, oniiki Ea. (7) .l'i. aege).n atigwi corrección, Br.; post, inSerto Ta&r.
(1) habet, oi'nit.eki liai. según ¿a escritura orijlnat.

DIOESTO.—LIBRO vIii: TÍTULO Y 557
s de servitutibuS rtl.StiCiS, sive urbanis eorurn —Las acciones sobre las servidumbres rústicas, 6
unt, quorum praedia sunt. Sepulcra autem no- urbanas, son de aquellos de quienes son los pre-
stri doiniflhl non sunt; atqm viam ad apulcrum dios. Mas los sepulcros no son de nuestro dominio;
care.
posøumUS vindi pero podemos vindicar el camino para un sepulcro.

2. IDEM libro XVII. ad Edictum.— De vj- 2. EL MISMO; Comentarios al Edicto, libro XVII.
tutibus in reni actiofles eompetuut nolbis ad OXOBI- —Respecto á las servidumbres nos competen, á
earum, quae ad usurnfruetum pertinent, ejemplo de las que pertenecen al usufructo, las
tLflI coufessoria, qiiain negatoria; confcssoria ci, acciones reales, tanto la confesoria, corno la no-
qui servitiltes O1bJ competere contcndit, negato. gatonia; la confesorio., al que pretende que á él le
rio. dom-mo, qui negat. competen las servidumbrcs, la negatonia, al due-
ño que Jo niega.
§ i.—Haec autem in rem actio confessoria nul- § 1.—Mas esta acción real confesoria no compe-
Ii 811i, quam domino fundi compotit; servitutom te á otro ninguno mas que al dueño del fundo;
enim nonio vindicare potest, quam is, qui domi- porque nadie puede vindicar una servidumbre,
lúum in vicino habet, ciii servitutem dieit sino aquel que tiene el dominio sobre el fundo ve-
deben. cino, al cual dice que se debe la servidumbre.
§ 2.—Recte Neratuus seribit, si § 2.—Con razón escribe Neracio, que si se lo-
fructus legetur, ¡ter quoque seqmli, por ea seilicet gara el usufructo de un lugar intermedio, es con-
loca fundi, por quae, qui usuinfriictum cessit, siguiente también el paso, á saber, por aquellos
coustitueret, a.io.tenus est ad fnuendiim neoessa- sitios del fundo por los que lo constituirla el que
nuum; no.mque sciendum est, ¡ter, quod fnuendi cedió cí usufructo, en cuanto es necesario para el
gratia fructuario praestatur, non essc servitu- disfrute de él; porque ha de saberse, que el paso
tem; noque onu potest soli fructuario servitus que se presta al usufructuario para que usufnue-
deben, sed si fundo dcbcatur, et ipse fructuarius tc, no es servidumbre; porque no puede deberse
a utetur. ervidumbrc sólo al usufructuario, pero si se de-
biera al fundo, también el mismo usufructuario
usará de ella.
§ 3.—Pornponhus dicit, fnuctuarium interdicto § 3.—Dice Poniponio, que el usufructuario pue-
de itinere uti Vosse, si hoc auno usus est; alibi de usar del interdicto relativo al paso, si usó de
enim de iure, id est in coxifesseria actione, alibi éste en el año; porque de una manera se cuestio-
de facto, ut in hoc interdicto, quaeritur; quod et na sobre el derecho, esto es, en la acción confeso-
lulianus libro quadragesimo octavo (1) Digesto- rio., de otra sobre el hecho, como en este interdic-
mm seribit. Pro sententia luliani facit, quod La- to; lo que escribe también Juliano en el libro cua-
bco soribit, etiainsi testator usus sit (2), qui le- dragésimo octavo del Digesto. Confirma el parecer
gavit usum&utum, deb ere utile in.tardictum fru- de Juliano lo que escribe Labeon, que aunque
ctuario dan, queniadmoduni heredi vol emtori haya usado el testador, que legó el usufructo, de-
competunt hace interdicta. be darse al usufructuario el interdicto útil, de la
misma manera que competen estos interdictos al
heredero ó al comprador.
8. Ini libro LXX. ad £dictu,n.— Sed et si 8. EL MISMO; Comentarioa al Edicto, libro LXX.
partem fmidi quis enienit, idem dicendum est. —Pero también se ha do decir lo mismo, si alguno
hubiere comprado una parte de un. fundo.
4. IDEM Libro XVII. ad Edictum.— Loci cor- 4. EL MISMO; Üon#enrtariosalEdicto, Libro XVII.
pus non est dominii ipsius, ciii servitus debetur, —La extensión del lugar no es del dominio del
sed ms onudi habet. mismo á quien se debe la servidumbre, sino que
éste tiene el derecho de pasar por él.
§ 1.—Qui iter sine acta, vol actum sine itinere § 1.—El que tiene el paso sin la conducción, 6
habet, actione de servitute utetur. la conducción sin el paso, usará de la acción de
servidumbre.
§ 2.—In confessonia (3) actionc, quae de scrvi- § 2. —En la acción confesorio., que se promueve
tute movetur, fructus etiam venunut. Sed vida- sobre una servidumbre, se comprenden también
mus, qui esse (rictus servitutis possuut? Et est los frutos. Pero veamos, ¿cuáles pueden ser los
venus, id demum fructuum nomine computan. frutos de una servidumbre? Y es más verdadero,
diii, si quid sit, quod itcrsit agentis, srvitu- que por razón de frutos tan sólo debe computarse
te (4) non prohiben. Sed et in negatoria actione, aquello, si algo hubiera, que interese al actor que
ut Labeo alt, fnuctu computautur, quanti inter- no se [o prohibo. la servidumbre. Mas también en la
esi pctitonis, non uti fundi sui itinere adversa- acción negatoria se computan, según dice Labeon,
Fui; et Imane sententiam et Pomponius probat. los frutos, según cuanto interesa al demandante
que el adversario no use del paso por su fundo; y
este parecer lo aprueba también Pomponio.
§ 3.—Si fundus, cui ¡ter debetur, plurium sit, § a.—Si fuera do muchos el fundo al cual se
unicuique in solidum compctit actio; et ita ci debe el paso, compete á cada uno la acción por el
Pompi:muus libro quadragcstmo primo scnibit; sed todo; y as¡ lo escribe también Pomponio en el li-
in acstimationem id, quod interest, veniet, scili- bro cuadragésimo primero; pero en la estimación
cet quod elus intcrest, qui experietur. Itaque de se comprenderá lo que importa, esto es, cuanto

(1) XVII., V14y. (3) quoque, in8drtg la rmag.


(2) ±tineri, in8crta. Haz. (4) srvitutem, E.U. Vulg.
ToMo 1-11

558 DIGESTO.—LIBRO vm: TITULO y

jure quidem ipso singuil experientur, et victo- le importa al que demandare. AM, pues, cada uno
ña (1) et aliis proderit, aestimatio autem ad quod demandará ciertamente sobre el mismo .derecho,
elus interest, rcvocabitur, quamvis per anum ae- y la victoria aprovechará también ti los otros, pe-
qiliri servitus non possit. ro la estimación se contraerá. ti In que ti él le im-
porta, aunque por medio do uno solo no pueda ad-
quirirse la servidumbre.
§ 4.—Sed it si daorum fundus oit, qui servit, § 4.—Pero también si fuera de dos el fundo Sir-
adversus anumquemque poterit ita agi; et ut viente, podrá intentarse así la acción contra ea-
Pomponius libro eodem seribit, quisquis defen- ila uno; y según escribe Poxnponio en el mismo
dit, solidum debet restitl:Lcre, quia divisionem libro, cualquiera que se oponga, debe restituir la
hace res non reeipit. totalidad, porque esta cosa no admite división.
§ 5.—Si quis mihi itineris, vol actus, vel viae § 5.—Si alguno no me promoviera cotroverei a
controversiarn non faeiat, sed reficere, sternero sobre el paso, 6 la conducción, ó el camino, pero
non patiatur, Pomponius libro eodem seribit, con- no me permitiera repararlos, 6 allanarlos, escribe
fessoria actione mihi utendum; nam et si arbo- Pomponio en el mismo libro, que he de usar de la
rem impcndentem habeat vicinus, qua viam, vl acción coiifesonia; porque también si el vecino tu-
¡ter invium vel inbabile faeit, Marcellus quoque viera un árbol inclinado sobre ellos, con el que
apud Iulianum notat, ¡ter petendum, vel 'viam hace intransitable 6 inhabilita el camino, o el
vindieandam. Sed de refeetione viae et interdi- paso, escribe también Marcelo en sus notas ti
cto uti possiimus, quod de itincre actuque reli- liano, que se ha de reclamar el paso, 6 reivindi-
cienclo eompetit; non tomen, si silice quis sierne- car el camino. Pero respecto ti la reparación de
re velit, nisi norninatim id convcnit. un camino, podemos usar también del interdicto
que compete para reparar un paso y una vía do
conducción; pero no, si alguno quisiera empedrar-
lo, si expresamente no se convino esto.
§ 6.—Sed et de baustu, quia Servitu8 est, coin- § 6.—Pero también en cuanto ti la toma de agua,
petunt nobis in rem actiones. porque es servidumbre, nos competen las accio-
nes reales.
§ 7.—Coinpetit autem de servitute actio domi- § 7.—Mas compete la acción de servidumbre al
no aediflcii negauti, servitu.tem se vicino debere, dueño de un edificio, que niega que deba él ser-
cujas aedes non in tot'um liberae sunt, sed ci, vidumbre al vecino, cuyas casas no son entera-
eum quo agitur, servituteni non debent; verbi mente libres, pero no deben servidumbre ti aquel
gratia, babeo aedos, quibus sant vieinaO Seiauae con quien se litiga; por ejemplo, tengo unas ca-
et Semprouianac, Sempronianis servitutem de- sas, de las que son vecinas las de Sayo y las de
beo, adversus dorninnm Seianarum voTo exporiri Sempronio, debo servidumbre ti las de Sempronió,
altius me tollere prohibentem, in rem actione ex- y quiero reclamar contra el ducho de las de 5cyo,
peñar; hect enim serviant aedes meae, eí tamen, que me prohibe levantar más alto, ejercitaré la
eum quo agitur, non serviunt. Hoe igitur inten- acción real; porque aunque mis casas presten ser-
do, habere me ms altius tollencli invito co, cum vidumbre,no la prestan, sin embargo, ti aquel
quo ago; quantum enim ad eum pertinet, liberas con quien se litigo. Pretendo, pues, con esto, que
ades habeo. tengo derecho de levantar más alto contra la yo-
¡untad de aquel con quien litigo; porque en cuan-
to ti él se refiera, tengo libres las casas.
§ 8.—Si cui omitino altius tollere non lieeat, § 8.—Si ti alguno absolutamente no le fuera 11-
adversus eam recte agebur, ius ci non ceso tel- cito levantar más alto, debidamente se sostendrá
1cr. Haee ser'ritus et ci, qui ulteriores aedos ha- contra él, que no tiene derecho ti levantar. Esta
bet, deben poterit. servidumbre podrá deberse también al que tiene
las casas no inmediatas.
5. Páuitrs libro XXI. ad Edidum.—Et ideo si 5. P.Aur.o; Comentarios al Edicto, libro XXI.--
intor meas et Titil aedos Luae aedos intereedant, Y por lo tanto, si entre las mias y las cosas de
possum Titii aedi'bus servituteni imponere, no U- Ticio se hallaran Interpuestas tus casas, puedo
ceat ej altius tollere, hect tuis non imponatur, imponer ti las casas de Ticho la servidumbre de
quia donee tu non extollis, est utihitas servitutis. que no le sea licito levantarlas más alto, aunque
no se imponga ti las tuyas, porque mientras tú no
las levantas, existe la utilidad de la servidumbre.

6. ULPIANJS libro XVII. ad Edictum. - Et si 6 ULPIANO; Comentarios al Edicto, Libro XVII.


forte qui medias est, quia servitutem non debe- —Y si acaso el que está en medio, porque no de-
bat, altius extulerit aedifieia sus., ut jara ego non bla la servidumbre, hubiere levantado más alto
videar luminibus tuis obstaturus, si aediflcavcro, sus edilicios, destiente que, si yo edificare) ya no
frustra intendes, ius mihi non cese ita aedifica- parezca que haya de perjudicar yo ti tuo luces,
tina habere invito te; sed si intra tempus statu- en vano pretenderás que no tengo derecho ti te-
tum rursus deposucrit aedificium suum vicinus, ner contra tu voluntad lo edificado de esta mane-
renascetur tibi vindicatio. ra; pero si dentro del tiempo establecido .l vecino
hubiere rebajado otra vez su edificio, renacerá
para ti la reivindicación.
§ 1.—Sciendum tamen, in his servitutibus pos- § 1.—Pero ha de saberse, que en estas servi-
Scssorem osee eum iuris et petitorem, et si forte dumbres es uno poseedor del dereeho y deinan-

(1) unlus, iPLQ?t4 la Yulg.



DIGESTO.—IJ.BRO viii: PÍPTJLO y 559

nO1
liabeam aedifieatum o.ltiu.s ID meo, adversa- dante, y que si acaso no tuviera yo edificado más
rius mci's poBScSSOi cal; nam, quum nihil sil iii- alto en mi pertenencia, mi adversario es posee-
ovatum, ille possidet, el aedificantexn me prohi- dor; porque, no habiéndose innovado nada, iSi po-
bere potest et civil¡ actione, et interdicto Quod see, y puede prohibirme que edifique, tanto por
vi aut clam. Idem et si lapilli iaetu impedioril; la acción civil, cuanto por el interdicto de «lo que
sed el 81 patiente co aedificavero, ego poascasor por fuerza 6 clandestinamente». Lo mismo tam-
ero ffCtUS. bién si hubiera puesto impedimento arrojando
una piedrecilla; pero también si consintiéndolo
él hubiere yo edificado, me habré convertido en
poseedor.
§ 2.—tiam de servitilte, quae oneris ferendi § 2.—También respecto de la servidumbre, que
causa imposita en 1, actio nobis eompetit, ut et se hubiere impuesto para que se soporte la carga,
onera feral, etaedificia rceint ad eum modum, nos compete acción, asI para que soporte la carga,
qui servitute imposita comprehensus est. Et Gal- como para que repare los edificios de la manera
ias ptitat, non poase ita servitutem impon¡, ut que se expresó al imponerse la servidumbre. Y
quia facere aliquid cogoretur, sed nc rae facere opina Galo, que no puede imponerse servidumbre
prohiberct uain in oinnibiis scrvitutibus refeetio para que alguien sea obligado hacer alguna co-
ad eum pertinel, qui sibi servitutem asacrit, non sa, no para que sino me prohiba
. hacer; porque en
ad euzn, cuius res servil. Sed cvaluit (1) Servil todas las servidumbres la reparación corresponde
senteutia in proposita apecie, ut poasit quia de- á aquel que afirma que es suya la servidumbre, no
fendere, mS sibi case, cogere adversarium refico- á aquel cuya eoa es la sirviente. Pero en la espe-
re parietem ad onera sus. suslinenda. Labeo aix- cie propuesta prevaleció el dictamen de Servio,
tem, hauc servitutem non hominem debere, sed de que cualquiera pueda defender, que tiene de-
rem, denique licero domino rem derelinquere, recho para obligar al adversario á reparar la pa.
SerilDit. red para que soporte su carga. Mas escribe La-
beon, que esta servidumbre no la debe la perso-
na, sino la cosa, y que finalmente es licito al
dueño abandonar la cosa.
§ 3.—Hace antera (2) actio in rem magis est, § 3.—Pero esta acción es más bien real que
quam in personam, et DOil al¡¡ competit, quam personal, y no compele á otro mas que al dueño
domino aediurn, et (3) adversus dominum, sicu.ti de las casas, y contra el dueño, as! como la de-
ceteraruni servitutuni intentio. manda de las demás servidumbres.
§ 4.—Si acifes pluriam donunorum sint, un in § 4.—Si las casas fueran de muchos dueños,
solidum agatur, Papini anua libro tertio Quae- discute Papiniano en el libro tercero de las Cues-
sttonum tractat, et ait, singulos dominos in soli- tiones, si se demandará por el todo, y dice, que
dum agere, sicuti de ceteris sorvitutibus exce- cada uno de los dueños demanda por el todo, co-
pto usufructu. Sed non idem respondendum, ID- mo en las demás servidumbres, excepto el usu-
quil, si commuucs acdes essent, quac onera vid- fructo. Pero dice, que no se ha do responder lo
ni sustinerent. mismo, si fuesen comunes las casas, que Soporta-
sen la carga del vecino.
§ 5.—Modu2 autem refectionis la hae actiono § b.—Mas en esta acción la manera de la repa-
ad eum modum pertinet, qui in servitute imposi- ración se refiere al modo que se contiene en la
la eontiuet.ur, forte nl reficiat lapide quadrato, imposición de la servidumbre, acaso para que
vel lapide structiii, vel quovis alio opere, quod haga la reparación con piedra cuadrada, 6 con
in servitute dictum est. piedra labrada, ó con otra cualquier obra, que se
expresó en la servidumbre.
§ 6.—Venlunt el fructus in hac actione, id cal § 6.—En esta acción compréndanse también lo
commodum, quod hab eret, si onera aedium cina frutos, esto es, la utilidad que tendría, si su veci-
vijnug Sustineret. no soportase la carga de sus casas.
§ 7.—Parieteni auteni meliorem ciuidem, quam § 7.—Mas es licito ciertamente hacer la pared
in servitute iraposilum est, facere licet, deterjo- mejor que lo que se consignó en la servidumbre,
reni si facit, ant per hane actionem, ant per ope- y si la hace peor, se Impedirá 6 por esta acción,
ns novi nuntiationem prohibelur. 6 por la denuncia de obra nueva.
7. PAULIJS libro XXI, ad Edictum.— ilarum 7. P.auro; (3onzentarioa al Edicto, Libro XXI.—
actionum eventus hie cal, ul victorí officio ludí- El resultado do catas acciones es este, que al ven-
cia ant res praestetur, ant cautio. Res ipsa hace cedor se le dé 6 la cosa, 6 caución, por ministerio
est, nl iubeat adversanium iudex emendare vi- del juez. La cosa misma es esto, que el juez man-
IlUm parietis, et idoneum praestare. Cautio hace de que el adversario repare el desperfecto de la
cal, ut eum lubeal de reficiendo pariete cayere, pared, y la preste arreglada eonvenientemente.La
neque se, neque suecos sores suos (4) prohibituros canción es esto, que mande que aquel dé caución
altius tollere, sublatumque habere; el si eavenit, de reparar la pared, y de que ni él, ni sus suceso-
absolyctur, si vero neque rem praestal, noque res habrán de impelir levantar á más altura, y
Cautionem, tanti condemnct, quanti actor in 11- tener lo que se haya levantado; y si diere can-
tora iun averit. elón, será absuelto, pero si no da ni la cosa, ni la
caución, condénelo en tanto, cuanto el actor hu-
biere jurado para el pleito.

(1) praevaLuft ^ según reciente corrección, Br.


(2) etlam, (en iugtr de utem), IiaL
(3) et, oa IIai. (4) eue, lia.

560 DIGESTO.—LIBRO VIII: TITULO Y

S. ULPIAWLJS libro XV1I. ad Edictuvi. - Sicut 8. 1JLPIANO; Comentarios al Edicto, ¿ibro VII.
autem refectio parietis ad vieinnm pertinct, ita —Mas asi como pertenece al vecino la reparación
fultui'a acdifieiorum vicini, ciii servitus debetur, de la pared, del mismo modo no debe pertenecer
quamdiu panes reiieietxr, ad inferiorem vicinuin al vecino inferior el apuntalamiento de los edifi-
non debet pertinere; nam si non vult superior cios del vecino, fi quien se debe la servidumbre,
fuleire, deponat, et restituet, quum panes fucrit mientras se repara la pared; porque si el superior
restitutus. Et lije quoque, sieut in cetcnis SCL'Vi- no quiere apuntalarlos, déjelos caer, ylos recons-
tutibus, actio contraria dabitur, hoc est, ius tibi truirá cuando la pared hubiere sido reparada. Y
non esse me cogere. aqul también, así corno en las demás servidum-
bres, se dará la acción contraria, esto es, que no
tienes derecho para obligarme.
§ 1.—Oompetit mili actio adversus eum, qui § 1.—Me compete acción contra aquel que me
cessit mihi taleni servituteni, ut in parietem cias cedió la servidumbre de que me sea lícito apoyar
tigna iinmittere mihi liceat, supraque ea tigna las vigas en su pared, y sobre estas vigas hacer,
verbi gratia porticnm ambulatoniani facere, su- por ejemplo, un corredor, y sobre la misma pared
perque eum parietem columnas struetilcs impo- poner columnas fi propósito, que sostengan el te-
nere, quae tectuni porticus arnbulatoniae suSti- cho de] corredor.
neant.
§ 2.—Distaut autem hae actiones ínter se, quod § 2.—Estas acciones se diferencian entre si, en
superior quidem Iocum habet etiam ad compel- que la primera tiene ciertamente lugar hasta pa-
lendum vicinun reficere parictem moum (1), hace ra compeler fi mi ve- iao fi reparar mi pared, pero
vero locuni habet ad hoe solum, ut tigna susci- esta tiene aplicación para esto sólo, para que so-
piat; quod non est contra genera servitutum. porte las vigas; lo que no es contra la naturaleza
de las servidumbres.
§ 3.—Sed si quanritur, quis possessonis, quis § 3.—Pero si se pregunta, quién haga las veces
pecitonis partes sustuneat, sciendum cgt, posses- de poseedor, y quién las de demandante, ha de
sons partes sustinere, si quidem tigna immissa saberse, que hace las veces de poseedor, si cier-
sint, enm, qui servitutein gibi deben ait; si vero tamente hubieran sido empotradas las vigas, el
non sunt immissa, eum, qui negat. que dice que fi él se le debe la servidumbre; y si
no han sido empotradas, ci que lo niega.
§ 4. ----Et si quidcm is obtinucnit, qui servitu- § 4.—Y si ciertamente hubiere vencido el que
tem sibi dcfudit, non debet ci servitus cedi, si- para sí defendió la servidumbre, no debe cedér-
ve recte pronuntiatum est, quia habet, sive per- sele la servidumbre, si se fallé rectamente, por-
peram, quia per sententiam non debet servitus que la tiene, y si injustamente, porque por me-
eonstitui, sed quae est, declaran. Plane si non dio de una sentencia no debe constituirse una ser-
utendo amisit dolo malo domini aedium post li- vidumbre, sino declararas la que exista. Mas si
tem contestatam, restituí ci oportat, quemadmo- por dolo malo del dueño de las casas la perdió pon
dum placet in domino (2) acdium. el no uso después de contestada la demanda, se
lo debe restituir, del mismo modo que se halla es-
tablecido respecto al dueño de las casas.
§ 5.—Aristo CrelIio (3) Vital¡ reapoudit, non § 5.--Áriston respondió fi Cercho Vital, que él
putare se, ex taberna caseania (4) funium in su- no opinaba que con derecho pueda echarse el hu-
periora aedifieia iure iminitti posse, nisi ci re¡ mo de una fábrica de quesos fi los edificios supe-
servitutem talem ndmittit (5). Idemquc ait et (6) riores, si no admite tal servidumbre para esto. Y
ex superiore in infeniora non aquam, non quid dice el mismo: tampoco es licito echar agua, ni
aliad inimitti hect; in suo enim ahí hactenus fa- otra cualquier cosa, do uno superior fi los inferio-
cere hect, quatenus nihil in alienmn iminittat, res; porque en tanto le es licito fi uno hacer algu-
fumi autem, sient aquae, esse immissionem; pos- na cosa en lo suyo, en cuanto no introduzca nada
se igitur superiorem cum iuferiore agere, ius liii en lo ajeno, y la introducción del humo es como
non case id ita facere. Alfenuni denique scribere Ja del agua; y que por consiguiente puede el su-
ait, posse ita agi, bis illi non case in ano lapidem perior reclamar contra el inferior, que él no tiene
caeciere, ut in meum fundum fragmenta cadant; derecho para hacer esto. Finalmente dice que es-
dieit igitur Ánisto, eum, qui tabernam ease.a- cribe Alfeno, que así so puede reclamar que él no
niam (7) a Minturnensibus eonduxit, a superio- tiene derecho para extraer piedra en su pertenen-
re (8) prohiberi posse fumum hnmittere, sed Mm- cia, de suerte que caigan en mi fundo los frag-
tumnenses ej ex conducto tener¡; agique sic posse mentos; en su consecuencia, dice Aniston, que al
dicit eum co, qui eum fumum immittat, ius ej non que tomó en arrendamiento fi los Minturnenses
case funium immittere; ergo per contrarium agi una fábrica de q'ieso, puede prohibírsele por el
poterit, bis case fumum immittere, quod et ipsnm vecino superior que le echo el humo, pero que
videtur Anisto probare. Sed et intørdictum Uti los Mintumneuses le quedan obligados por eh arren-
possidetis poterit locum habere, si quis prohi- damiento; y dice que as¡ puede reelamarse contra
bea.tur, quahíter velit suo uti. aquel que be eche el humo, que no tiene derecho
para introducirle el humo; luego por el contrario
podrá reclamaras que hay derecho para echar el
humo, lo que le parece fi Ariton que también lo
aprueba el mismo. Pero podrá tener lugar tam-
(1) mcum omiea EcL bién el interdicto UN possrdetis (como poseéis), si
(2) dominio, ffal. Vuig. fi alguno se be prohibiera usar de lo suyo del mo-
(5) Cercho, ?g.; Ceteahlo, obras en Hal.
(4) rasoria, otros en Hal. do que quiera.
(5) serrltus talle admitiatur, 11c2.
(6) Ideo alt, quia et, Ifii.
(r) Véuseiu nota 4. (8) ad superiora, 1íal.

DIGESTO.—LTBRO VIII: TITULO V 561

6—Apud Pomponium dubitatur libro qua- G.—Dúdase por Pomponio en el libro cuadra-
tríige9'° primo (1) Lectionum, att quis possit gésimo primero de las Lecciones, si es que podrá
jta age, licero fumuim non grnvorn, puta ex fQ- uno reclamar do este modo, que le es ó no licito
co iTL 5U9 faecre, aut non liecre; et ait, tnagis non hacer en su prtenncht humo, no perjudicial,
posso agi, sicut agi non potest, ius esse in suo por ejemplo, el del hogar; y dice, que ca más cier-
jgnem faecre, ant sedero, ant lavare. to que no puede reclamarse, así como no puede
pretenderse que tiene une derecho de hacer fuego
en su pertenencia, ó do sentarse, ó de lavar.
§ —Idem in diversum probat, nam et in bal- § 7.—El mismo lo aprueba en otro caso diverso,
»i (2), inqnit vaporibUS quUui Quintilla cmii- porque, dice, que habiendo hecho Quintila un con-
ciilum pergeem in (3) Ural Iulii instrnxisset, ducto que llegaba con los vapores á las casas de
plaCUit, potuisSC tales servitutes imponi. Urso Julio, se determinó, que también en unos
baños pudieron imponerse tales servidumbres.
, p.Aui-,iys libro XXI. ad Edictum.— Si co lo- 9. PAULO; Comentarios al Edicto, libro XXI.—
co, por quem mil¡ ¡ter debetur, tu acdificaveris, Si tú hubieres edificado en aquel lugar por el que
posuiu intendere, ius mihi eseo ¡re agere; quod se me debe el paso, puedo reclamar que tengo el
si probavero, inhibebo opus tuum. Item lulianus derecho de pasar y de conducir; y si yo lo hubie-
seripait, si vicinus in SUO acdifieando effccerit, nc re probado, impediré tu obra. También escribió
stillicidifllfl meum reciperel, posse me agero de Juliano, que si el vecino, edificando en su perte-
jure meo, id est, ius case immittendi stillic.idium, nencia, hubiere hecho que no recibiera él mi es-
sicut in vía dixinmus. Sed si quidein nondum ae- tilicidio, puedo reclama4 in¡ derecho, esto es, que
dificavit, sive usumfructum, sive viam habet, ms tengo el derecho de echarle el estilicidio, como
sibi esse ¡re agere, vol fmi intondoro potest; dijimos respecto á la servidumbre de camino. Pe-
quodsi iarn aedificavit dominus, ja, qu.í ¡ter et ro si ciertamente aun no edificó, ya sea que tenga
actum habet, adhue potest intendere ius sibi 08- usufructo, 6 servidumbre de camino, puede recla-
se, fractuarius autem non potest quia anmisit mar que tiene el derecho de pasar y de conducir,
usumfruetum; et ideo de dolo actioneni dandam 6 el de disfrutar; mas si ya edificó el ducho, el
hoe casi.m lulianus ait. Contra Si in itinere, quod que tiene la servidumbre de paso y de conducción
per fundum tibi debeo, aedifices, recto intendam, aun puede reclamar que tiene tal derecho, pero
ms tibi non caso aedillcare, vol aedifl.caturn habe- el usufructuario no puede, porque perdió el usu-
re, qucmadinodum si in arca mea quid aedifices. fructo; y por lo mismo dice Juliano que en este
caso se ha de dar la acción de dolo. Al contrario,
si edificares en el paso, que por el fundo te debo,
con razón reclamaré que no tienes derecho de
edificar, 6 de tener lo edificado, del mismo modo
que si en un solar mio edificares alguna cosa.
§ 1.—Qui latiore viii vol angustiore usus est, § 1.—El que usó de camino más ancho 6 más
retinet sorvitutem, sícuti qui aqua, ex qua ius angosto, retiene la servidumbre, a$! como retiene
babeL utendi, alfa mixta usas est, retinet iris su derecho el que, mezclada con otra, usó del
anum. agua de que tiene derecho á usar.
10. ULPTANUS libro LIII. ad Edictum. - Si 10. ULnIAao; Comentarios al Edicto, Libro LIII.
quis diuturno usu et longa quasi possessione fus —Si por el uso diario y por una larga cuasi pose-
aquae ducendae nactus sit, non et ci necease do- sión hubiese adquirido el derecho de conducir
cero de Pare, quo agua constituta caL, veluti ex agua, no tiene necesidad de hacer justificación
legato, vol alio modo, sed utilem habet aetion.em, sobre el derecho con que se constituyó la servi-
ilt ostendat, por anuos forte tot usum (4) se non dumbre del agua, por ejemplo, al por legado, 6
vi, non elam, non precario possedisse (5). de otro modo, sino que tiene acción útil, para pro-
bar que habiendo usado acaso por tantos años,
no poseyó por fuerza, ni clandestinamente, ni
en precario.
§ 1.—Agi autem hac actione potrit non tan- § 1.—Mas por esta acción podrá reclamarse no
tum eum co, in culus agro aqua oritur, vol per tan sólo contra aquel en cuyo campo nace el agua,
cuius fnnclum ducitur, verum etiam eum omnibus ó por cuyo fundo se conduce, sino que podrá liti-
agi poterit, quicunque aquam non ducere impo- garse también contra todos los que impiden con-
diunt, exemplo ceterarum servitutum. EL gene- ducir el agua, así como en las demás servidum-
raliter, julcunque aquam ducere impediat, hac bres. Y en general, podré reclamar por esta acción
actione cum co experiri potero. contra cualquiera que im;ida conducir el agua.
11. MA1tCELLUS libro VI. (6) Digestorum. An 11. MARCELO; D'gesto, libro VL—Pregúntase,
unus ex soelis in eommuni loco invitis ceteris ju- si uno de los socios podrá edificar con derecho en
re acdificare possit, id est, an, si prohibeatur a un parage común contra la voluntad de los de-
sociis, posait cum hi ita experiri, ius sibi 0550 más, esto es, si, prohibiéndosele por los socios,
aecliflcare; et an socii cum co ita agero possint, podrá litigar con ellos, sosteniendo que tiene el

(1) duodeelnio, ifni,


(5) n bainot, conjetura 13r. atandieado 4 laa Basa hortos, interta Eni.; psrgentem la hortum IULU iestruxisd,
va9.
Ws X7CV05 TOS .Ot)W01 sam et balhisi, inquit, raporlbu, (a 8to ca, aervitulít Br.; u5um, omítela la Viag.
&a. (5) DO5edisae, o ,niteia ifni.
(5) Tsir.; liorto, <nYerta P. sgún ,'e ci entC corrección, Dr.; (6) VIL,HnZ,

562 DIESTO.—LIBRO VIII: TITULO V

ius sibi prohibndi case, vol illi ius aedificandi derecho do edificar; y silos socios podrán recla-
non esse; et si aediftcatum 1am alt, num pos- mar contra él, diciendo que ellos tienen el der-
sint (1) cum co ita experiri, ius tibi (2) non case elio de prohiblrselo, ó que él no tiene e] derecho
ita aedUlcatum habere, quacritur. Et magis die¡ de edificar; y si ya se hubiese edificado, si podrán
potest, prohibendi potius, quam faciendi case ius litigar con él diciendo de este modo, no tienes de-
socio, quia maois ilie, qui facere conatur, ut dl- recho para tener lo as! edificado. Y con más razón
xi, quodammo& sibi alienum quoque ius praeri- puede decirse, que el socio tiene derecho más bien
pit, si quasi soma dominus ad sumu ar'oitrium ati para prohibirlo que para hacerlo, porque, como
iure communi voli t. he dicho, es lo más cierto, que el que intenta ha-
cerlo se apropia en cierto modo un derecho tam-
bién ajeno, si como único dueño quisiera usar á
su arbitrio de un derecho común.
12. IAVOLEIUS libro II. Jpis1olørtm (3). - 12. JAVOLENO; Epístolas, libro 11.—Ejercité La
Egi, hw iii non case tigna un parietem meum im- acción de que él no tiene derecho para tener em-
misan habere; an et de faturi.s non intmittcndis potradas las vigas en mi pared; ¿acaso ha de dar-
cavendum est? Respondí, ludicis officio contineri se caución también de que no se cargarán otras
puto, ut de futuro quoque opere caveri debeat. en lo sucesivo? Respondí, que opino que á cargo
del juez está que deba darse caución también res-
pecto á otra obra futura.
1. Pocui.trs libro V. Epistolarun.— Fistu- 13. PRÓCULO; Epístolas, libro V.—Tengo en la
las, quibus aquam duco, in vía publica habeo, et via pública las cañerías por las que conduzco el
bac ruptae inundant (4) parietem tunm; puto, agua, y rotas, inundan tu pared; opino, que con
poase te mecum recte agere, ius mliii non case razón puedes reclamar contra mi, que no tengo
fiumina ex meo in tuum parietem fuero. derecho para que las aguas de mis cañerías co-
rran de mi pertenencia á tu pared.
14. POMPO!IUS libro XXXIII. ad &zbinum. - 14. Po MP O NI o; Comentarios d Sabino, libro
Si, quum mona proprius csset panca, passus sim XXXIII,—Si siendo mía propia la pared, hubiera
te immittere tigna, quae antea habiienis, si nova yo consentido que cargases en ella las vigas, que
velis immittere, prohiberi a me potes; imo ctiam antes hubieres tenido empotradas, si quisieras
agere tecum potero, itt ca, quae nova immisenis, apoyar otras nuevas, te lo puedo prohibir; y aun
tollas. podré también reclamar contra ti, para que qui-
tes las nuevas que empotraste.
§ 1.—Si parles communis opere abs te () fa- § 1.—Si la pared común se inclinare hacia mis
cto in aedos meas se inelinavorit, potoro tecum casas por causa de obra hecha por ti, podré re-
agere, ma tibi non case parietem i]lum ita ba- clamar contra ti, que no tienes derecho para tener
bero. as! aquella pared.
15. ULPIANUS libro y!. Opinionum. - Altius 15. ULPIANO; Opiniones, libro VL—Levantan-
aodes sitas extollendo, ut luminibuz domuz mino- do uno más alto sus casas, hizo que se perjudica-
ns annis viginti quinque vol impuberis, enius ra á las luces de la casa de un menor do veinti-
curator vol tutor erat, ofliciatur, efficít; quamvis cinco años 6 de un impúbero, de quien era cura-
hoe qu.oquc nomine actione ipse heredesque te- dor 6 tutor; aunque también por esta razón estén
neantur, quia quod aliuni facicntcm probibere obligad os por una acción él mismo y sus herederos,
ex offlcio necease habult, id ipse eominittere non porque lo que por razón de su cargo tuvo necesi-
debult, tamen et adversus possidentem enadem dad de prohibir que otro lo hiciera, no debió ha-
nedes danda est impuberi vel miuori actio, nt, cerlo él mismo, sin embargo, se ha de dar al im-
quod non jure factum est, tollatur. púbero 6 al menor acción también contra el que
posea las mismas casas, para que se derribe lo
que se hizo sin derecho.
16. IUL1ANUS libro VII. Digestoru.— Si a te 18. JULIANO; Digesto, Libro VII.—Si de ti hu-
emoro, ut mihi liccat ex aedtbus meis in aedos biere yo comprado que me sea licito echar en tus
titas stillicidium immittez'e, et postea te aciente casas el estilicidio de las mias, y después en vir-
ex causa emtionis immissum haboam, quaero, an tud de la compra lo tuviera yo asi dirigido sa-
ex bac causa actione quadam vol exceptione biéndolo tú, pregunto, ¿habré de ser amparado
tuendus sim? Respondí, utroque auxilio inc usu- por esta causa con alguna acción ó excepción?
mm. Respondí, que usaré de ambos auxilios.
17. ALrmus libro 11. Digestorum.. - Si quan.. 17. ALPEN0; Digesto, libro 11.—Si entre dos ca-
do inter aedos binas partes esset, qui ita vcntrem sas hubiese una pared, que hiciera panza de tal
facerct (6), itt in vicini dornum semipedem ant modo, queso inclinase medio pie 6 más á la casa
amplius pnoeumboret, agi oportet, ma non caso, del vecino, conviene que se reclame, que no hay
illuni parictem ita proiectum in anum case invi- derecho para que contra la voluntad de uno esté
to se, aquella pared as! inclinada sobre su pertenencia.

(1) .Ual. non possit, FI. (4) fnnndnt, .&aL


(2) M kal.; sibi, 'Vu1g.; tus ttbi non est, otros en ¡Ial. (5) altius, (en lugar dé abo te), otro
(5) eto?IIiv, ¡j, (5) Taur4 facere, FI., Br.

DIGESTO. —LtPItO VIII: TÍTULO V 563

1.-_-Quum in domo Caii Se¡¡ locus quidam ae- § 1.—Prestando en la casa de Cayo Seyo servi-
'ta erviret, ut in co loco positum dumbre cierto lugar l las casas de Anulo, de
dibu$ iiflhi
babero ius Selo non esset, et Se ius i' co silviun suerte que Sayo no tuviese derecho para tener
in qua labra et tenues (1) cucum ellas po- puesta cosa alguna en aquel lugar, y habiendo
jas baberet, Annio consilium omnes lurisperiti Seyo plantado en él un bosque, en el que tuviese
dedenunt, ut cum co ageret, ms ci non case, in colocadas pilas y pequeñas vasijas, todos los ju-
co loco ea posita habere invito se. risperitos dieron consejo á Annio para que recla-
mase contra él, que no tenis derecho para te-
ner contra su voluntad puestas estas cosas en
aquel lugar.
§ 2,__SeCufldihfl1culus parictem vicirnis stcrcu- § 2. —Un vecino habla hecho un estercolero jun-
linum fecerat, ex quo parias inadescebat; consu- to á la pared de otro, por lo cual se bumedcela la
jebatur, quemadmodnm possot vicinum cegare, pared; consultábase, ¿de qué modo podría obligar
itt stercUluflUlli tolieret? Rcspondi, si in loco pu- al vecino ¿ que quitase el estercolero? Respondi,
blico id fccisset, per interdictum cogi possc, sed que si hubiese hecho esto en lugar público, po-
j in privato, de scrvitutc agere oportcre si da- día sor obligado por medio de interdicto, peno
miii jnfecti stipulatus esset, posse et (2) per cam que si en privado, debla ejercitarse La acción do
stipulati0iem, si quid ex ea re sibi danini datum servidumbre; que si hubiese estipulado por el da-
essct, servare. ño que amenazaba, podía indemnizarse también en
virtud de esta estipulación, si por aquella causa
se le hubiese ocasionado algún daño.
18, hiiulAsus Libro VI. ex Mini ojo (3).—Is, cu- 18. JULIANo; Doctrina de Mini ojo, Libro VI.—
ma familia vieinum prohibebat aquam ducere, Aquel cuya familia impedía que el vecino condu-
sitj potestatem non faciebat, nc secuin agi pos- jese agua, no se presentaba, para que se pudiese
set; quaenit actor, quid sibi facionduni esset? Re- reclamar contra él; pregunta el actor, ¿qué debe-
spondí, oportere Practorcm causa cognita iubere rla hacer? Respondí, que con conocimiento do
bona adversarii posaideri, et non ante lude disco- causa debla mandar el Pretor que se posean los
dere, quam ¡s actor¡ ius aquae ducendae consti. bienes del adversario, y no separarse de ellos an-
tujs8ct (4), et si quid, quia aquam ducere prohi. tes que ésta le hubiese constituido al actor el de-
bitus casaL, siccitatibus dtnimeuti cepisse.t, velu- recho de conducir el agua, é indemnizado si al-
ti si prata arboreave exaruissent. gin perjuicio hubiese recibido por las sequías,
porque se lo hubiese impedido conducir el agua,
por ejemplo, si se hubiesen secado los prados 6
los árboles.
19. MARCIANUS Libro V. (5) RcguLarnm.—Si de 19. M&ucnANo; Reglas, libro V.—Si con razón
cominuni servitute quia bene quidem deben iii- pretendo uno ciertamente que se debe algo res-
tendit, sed aliquo modo litem perdidit culpa sua, pecto á. una servidumbre común, pero de algún
non cst aequum, hoc, cotenis damno caso; sed si modo perdió el pleito por su culpa, no es justo
per co[iusionem cessit litem (6) adversario, cote- que esto perjudique á. los demás; poro si por co-
i-ia dandam case actionem de dolo, Celsus øeil- lusión cedió al pleito al adversario, escribió Cel-
psit; idque ait Sabino placuisee. so, que so ha de dar á los demás la acción de doto;
y dice que esto le pareció bien á Sabino.
20. SOARVOLA Libro IV. Digestorum.— Testa- 20. SCÑvOLA; Digesto, libro IV.—Una testado-
trix fundo, qnem legaverat, casas lunetas habnit; ra tuvo unas casas juntas á un fundo que había
quaesitum caí, si hae fundo legato non eederent, legado; se preguntó, si éstas no siguiesen al fun-
eiunque legatarius vindieasset, an ist (3 fiindus do legado, y éste lo hubiese vindicado el legata-
aliquam servitutem casis deberet, ant, si ex fidel- rio, ¿deberla acaso este fundo alguna servidum-
commissi causa eum (7) sibi dan legatarius desi- bre it las casas, 6 si desease el legatario que por
deraret, heredes servitutem aliquam casis cxci- causa de fideicomiso se lo diera aquél, deberían
pero deberont? Respondit, deben. los herederos reservar alguna servidumbre it fa-
vor de las casas? Respondió, que se debia.
§ i.—Pjures ex muuteipibus, qui diversa prac- § 1.—Muchos do un municipio, que poseían di-
dia posaidobant, saltuni cominunem, uL ius cóm- versos predios, compraron un bosque común, pa-
pasceudi Mbcrent, niereati sunt, idque ctiam a ra tener el derecho de apacentar en común, y esto
SUC cessorFbug corum est obscrvatum; sed nonnulli se guardó también por sus sucesores; pero algu-
ex lis, qui hoc ms habebant, praedia sus lila pro- nos de los que tenían este derecho vendieron sus
pria vonundedernut; quacro, an in venditione propios predios; pregunto, ¿en la venta habrá se-
eiaani ius illud seeutum sit praedia, quum cine guido también aquel derecho á los predios, ha-
VOlflntatjs venclitores fucrint, itt et hoc suena- biendo sido los vendedores de voluntad de enaje-
rent? Reapondit, id observaudum, quod actum in- narlo también? Respondió, que se ha de observan
Len ooutrahentos oas; sed si Voluntas contrahen- lo que so hubiese convenido entre los contratan-
tium manjfesta non sit, et hoc ma ad emtores tea; poro que si no se hubiese manifestado la vo-
tratisire. Itam quaero, an, quum pars illornm pro- luntad de los contratantes, también pasaba este

(1) Seqjdn íos códices nuí atendibles, sr.' et tonos cucunal-


las, Daur.; tonaras, otro s mHal. - aeneas, tuly.; Sevsset, as- (4) rcst1tusset, Bid.
que non labra, crat.uras eueumolis, Hai.
(2) Segt4n njetu,a br.; posst per, FL
(5)III. ¡rEd.
(3) Mintjo, Hal.
(6) hL., al nufrgen interior del c6dsce Pi.
(7) Vulg.; eum, rl.

564 DIGESTO.—LIBRO Vi11 TiTtTIiO VI

prlorum fundoruni legato ad aliquem transmissa derecho á los compradores. Asimismo pregunte,
sit, aliq-md iuris sceam hnius compascul traxerit? ¿habiéndose transmitido a alguien por vía de le-
B.espondit, quum id quoque ms fundi, qui lega- gado una parte de aquellos fundos propios, habrá
tus esset, videretur, id quoque eessuru.m lega- llevado consigo alguna parte de este derecho de
tario. - apacentar en común? Respondió, que pareciendo
que también este derecho era del fundo, que habla
sido legado, ha de pasar igualmente al legatario.

21 LABEO libro I. PWianon (1) a Paulo epito- 21. LaBE0N; Dichos recopilados por Paulo, li-
matorum.—Si qua aqua nondum apparet, cius bro 1.—Si aun no está descubierta sigan agua,
¡ter, ductus constitul non potest. Paulus mio pu- no puede constituirse la servidumbre de paso, 6
to ideireo id faisum esse, quia cedi potest ut de conducción de la misma. Dice Paulo: pero yo
aquam quaereres (2), et inventam ducere licerci. opino que esto es falso, porque puede coneederse
que busques el agua, y que sea licito conducir l
alumbrada.
TIT. Vi TITULO VI
QUEMADMOINJu SEEVITUTBS AM1TTU1TI3R DE QUÉ MODO SE PIE1iDEi LAS SERVIDUMBRES

1. GAIVS libro VII. ad Edictum provinciale. .-- 1. GAYO; Comentarios al Edicto provióai, li-
Servitutes praediorum confundiiutur, si idcm bro VII. - Confúndense las servidumbres de los
utriusque praedii dominus essc coeperit. predios, si uno mismo hubiere comenzado á ser
dueño de ambos predios.
2. PAULUS libro XXI. ad. Edictum.— Qui ¡ter 2. PAULO; Comentarios al Edicto, libro XXI,—
ci netum habet, si statuto tempore tantuiu ierit, Dicen Sabino, Caesio y Octaveno, que si el que
non periisse actuni, sed manera, 8abinus, Cas- tiene las servidumbres de paso y de conducción,
shis, Octavenus aiunt; nam ¡re quoque per se tan sólo hubiere usado de la de paso por el tiem-
eum poseo, qui actum haberet. po establecido, no se extingue la de conducción,
sino que subsiste; porque también podía pasar
solo, el que tuviera la servidumbre de conducción.
3. GAIUS libro VII. ad.Edictum provincial .--- 3. Gayo; Comentarios al Edicto provincial, li-
Jura praediornm morte et capitis deminutione bro VIL—Se ha dicho vulgarmente, que las ser-
non perire, vulgo traditurn est. vidumbre de los predios no perecen por la muerte,
ni por la disminución de cabeza.
4. PAtJLUS libro XXVII. ad Edictum.— Iter 4. Paui.o; Comentarios al Edicto, Libro XXVII.
sepulcro debitum non utendo nu»quam amit- Nunca se pierde por el no uso la servidumbre d@
titur. paso debido para un sepulcro.
5. IDEM libro LXVI. (3) ad Edictum. - Servi- S. EL MISMO; Comentarios al Edicto, libro
tus et por socium, el fruetuarium, et bonae fidel LXVI.—Betióneseparanosotros una servidumbre,
possessorem nobis retinetur; así por medio de un socio, como por el del usu-
fructuario, y por el de un poseedor de buena fe;
6. Csiisus libro V. Digestorum. —nani satis est O. Cso; Digesto, libro V.—porque basta que
fundt nomine itum esse. por razón del fundo se haya usado del paso.
§ 1.—Si ego via, quae noble per viciul fundum § 1.—Si yo hubiere usado del camino que por
debebatur, usus fuero, tu autem Constituto tem- un fundo del vecino se nos dobla, pero tu hubie-
pore cessa-veris, an ius tuum amiseris? et e con- res dejado de usarlo por el tiempo establecido,
trario, si vicinas, cui via por nostrum fundum de- ¿habrás perdido acaso tu derecho? Y por el con-
bobatur, por meam partem icrit, egerit, tuam trario, si el vecino, á quien se debla camino por
partem ingrese-as non fucrit, an partem tuam u- nuestro fundo, hubiere pasado y conducido por
beraverit? Celsus respondit (4), si divisus eat la parte mía, y no hubiere penetrado en la tuya,
fundus inter socios regionibus quod ad sorvitu- ¿liberará acaso tu parte? Celeo respondió, que si
tem attinet, quae ci fundo ¿ebebatur, periude el fundo está dividido en porciones entre los so-
est, atque si ab initio duobus fundis debita sit; et cios, lo que respecta á la servidumbre, que se de-
sibi quisque dominorum usurpat servituteni, ibl bla 4 aquel fundo, es lo mismo que si desde el prin-
non atondo deperdit, neo amplius in ea re causae cipio se hubiera debido 4 dos fundos; y cada uno.
eorum fundorum misceutur, neo fit ulla iniuria de los duchos adquiero para si la servidumbre, y
el, enius fundus servit, imo si quo (5) melior, la pierde para si por el no uso, y ya no son comu-
quoniam alter doininoruin utendo sibi, non toti nes en este particular las condiciones de los fun-
fundo, profieit. Sed si is fundus, qui servierit, ita dos, y no se causa perjuicio alguno 4 aquel cuyo
divisus est, phtsculum dubitationis ea res habet; fundo es sirviente, antes bien so le mejora en al-
nam si cortus ac finitus viae locus est, tunc, si go, porque usando uno de los dueños, esto [o apro-

(1) 'VSV, ffa.


(2) uaerer, Ho.. (4) Respondl, (onftiend(> Oe1u), Hai.
(3) XXI., Hal. (3) Imo ale qiioquo mello', Vulg. qui St so melior, ffc4.

DIGESTO.—LIBRO VIII: TITULO VI 565

por 10ngitem eius Ñndus divísus est, eadem vecha á él, no 5. todo e! fundo. Pero si de esta ma-
01ja
servanda erunt, quae, si initio constituen- nera ha sido dividido el fundo que fuere sirviente,
dae eiw servitutis simihtcr hie duo fundi fuis- la cosa ofrece un poco más de duda; porque si es
ent si vero per 1atitninem vi&e fundus divisus cierto y determinado el lugar del camino, enton-
est, ncc multun' refert, sequaliter id factum est, ces, si el fundo ha sido dividido por la longitud de
an juequaliter, tunc manet idem ius servitutis, aquél, se habrán de observar todas las mismas
quod fundo indiviso fuerat ncc ant usu detineri, prácticas que si al principio de constituirse esta
ant flonutefldO deporiro, mci tota vm poterit; neo servidumbre hubiese habido aqui igua'mente dos
j forte incidorib, ut semita, quae por alterum fundos; pero si el fundo fué dividido á lo ancho
duntaxat fnndrnn erib, uteretur, ideirco altor del camino, y no importa mucho si esto se hizo con
fUlLdUS liberabitilt, quoniam uiium al que co mo- igualdad 6 desigualmente, en este caso subsiste el
Ie jndividUllm vine ius est. Poosant tamen alto- mismo derecho de servidumbre que habia tenido
,utrum fundum liberare, si modo hoc speeialiter el fundo no dividido; y no podrá ó retenerse por
conven1t. Corte si is, en¡ servitus debebatur, al- el uso, 6 perderse por el no uso, sino todo el ca-
terum ex ea divisione fundum redemerit, num (1) mino; y si acaso aconteciere que usara de la sen-
ideo millaS ea re fundi alterius servitus pernla- da que hubiere tan sólo por uno de los fundos, no
nobil? Neo video, quid absurdo eonseeutu.rurn oit por esto quedará libre el otro fundo, porque el
can' gentantiam fundo altero manente servo, si derecho de camino es uno é indivisible do este
modo et ab initio potuit angustior constituí vm, modo. Pero pueden dejar libre uno de los dos fun-
quani lego finita cst, et adhuc id bel superost in dos, si es que especialmente se convino esto. A. la
co fundo, cuí rcmissa servitus non ost, ut sufficiat verdad, si aquel á quien se debia la servidumbre,
viae. Quodsi miflhlc boj superest, quam vine uf- hubiere redimido uno de loo fundos procede,.-,As
ficiat, uterque fundus liberabitur, albor propter de esta dtviión,¿esto no obstante, permanecerá
redeultiOflefli, albor, quia por eum locuni, qui su- acaso la servidumbre del otro fundo? Y no veo á
pereat, via eonstitui non potest. Ceterum si iba qué absurdo se legarla con esta opinión de que
constitutiim CSt ius Vine, iit por quamlibet par- permanezca siendo sirviente el otro fundo, si ya
tem fundi ¡re agere liceat, idque vol subinde mu- también desde el principio pudo constituirse un
tare nihil prohibet; atqne ita divisns ost fundu, camino más angosto, que el determinado por la
si por qnarnlibet elus partem aeque iri atque agi ley, y queda aún en este fundo, al que no se- le
possit, tunc porindo observabimus, atque si ab remitió la servidumbre, el lugar que sea suficien-
initio duobus fundis duae servitutes iniuuctae te para el camino. Pero si queda menos espacio
fnissent, ut altera retinen, altera non utcndo del que baste para el camino, quedarán libres am-
posait deperíre. Neo me failit, alieno facto inc aL bos fundos, el uno por la redención, el otro por-
tenue imrnutatuiu ir¡, quoniam ante satine fue- que en aquel lugar que queda no puede estable-
mt, por alteran' partem ire agere, ut ¡de= mus ci cerco el camino. Mas si de tal modo se constituyó
in altera parte fundi retineretur. Contra, illud la servidumbre de camino, que sea licito pasar y
commodum accessisse el, cui vía debbatur, quod conducir por cualquier parte del fundo, y nada
por duns pariter via ¡re agere possit, bisque prohibe que esto cambie en cualquier tiempo; y
octonos in porrectum, el senos denos in anfma- si el fundo se dividió de suerte, que por cualquier
etum. parte del mismo se pueda igualmente pasar y con-
ducir 'entonces observaremos lo mismo que si
desde el principio se hubiesen impuesto dos ser-
vidumbres 5. dos fundos, de modo que pueda re-
tenerse la una, y perderse la otra por el no uso.
Y no se me oculta, que por hecho ajeno sufrirá
alteración el derecho de otro, porque antes habla
bastado pasar y conducir por una parte, para que
5. él se le conservase el mismo derecho en la otra
parte. Por el contrario, que 5. aquel 5. quien se
debla la servidumbre de camino se le agregó esta
ventaja, la de que pudiera pasar y conducir al
niismo tiempo por dos vías, y de das veces ocho
pies en lo recto, y diez y seis en las vueltas.
7. P&ULUS libro XIII. (2) ad FZatdium. - Si 7. Pirio; Comentarios d Piaucio, Libro XIII.—
sic Constituta oit aqua, nt vol aesbate dueatur Si la servidumbre de agua se hubiera constituido
tantum, vol uno incuse, quacnitur, queniadmodiim de suerte que únicamente se conduzca 6 en el ce-
non utendo amittatum, quia non cst continuum lle, ó en un solo mes, preguntase, do qué modo
tempus, que, quum uti non potest, non sit nene. se perderá por el no uso, porque no es continuo
itaque et -si altemnis annis vol mensibus quis el tiempo en que, no pudiendo usarla, no se usó
aquam habeat, duplicato contituto tempore amit- de olla. Y as!, también si tnvira UHO [5 servi-
titur idem et de itinere custoditur; si vero alter- dumbre de agua para afios ó meses alternos, so
Dio diebus, ant dio teto, ant tantum nocte, statu- pierde por duplicado tiempo del establecido; lo
to legibus tempore amittitur, quia una servitus mismo se observa también respecto 5. la da paso;
ost. Nam ab si alternis horis, vol una hora quoti- pero si para días alternos, ya por días enteros, ya
die servitatem habeat, Servius sribit, poró ero tan sólo por la noche, se pierde por el tiempo es-
eum non utendo servitutoni, quia id, quod babet, tablecido en las leyes, porque es una cola servi-
quotidiauum alt. dumbre. Porque también si tuviera la servidum-
bre para horas alternas, ó para una hora cada
día, escribe Servio, que pierde aquél la servidum-
(1) non, Hal. bre por el no uso, como quiera que sea cuotidiano
(2) XXI., Bal. el derecho que tiene.
Tomo 1-72

568 DIGESTO.—LIBRO VIII: TITULO 'VI

8. IDEM Libro ZV ad FLa..4tium.—Si stillicidii 8. EL MISMO; (kimenta7*io8 d Plaucio, Libro XV.


immittendi ius habeam in aream tuam, et permi- .-Si yo tuviera el derecho d& echar el estilicidio
sero ms tibi in ea area aedificandi, stillieidii im- á tu solar, y te hubiere permitido el derecho de
mittcndi ius aniitto. Et similiter si per tuum fun- edificar en aquel solar, pierdo el derecho do echar
dum via mihi debeatur, et permisero tibi in co el estilicidio. Y de la misma manera, si Se me de-
loco, per quem 'via mihi debetur, aliquid facere, biera camino por tu fundo, y te hubiere permiti-
amitto ius viac. do hacer alguna cosa en aquel lugar por e] cual
se me debe el camino, pierdo la servidumbre de
camino.
§ 1.—ls, qui per partem itineris it, totiun ius § 1.—El que transita por una parte del paso, se
usurpare videtur. entiende que hace suya toda la servidumbre.

9. Ivoius Libro III. ex Plautio.— Aqua, si 9. Jvorniço; Doctrina de Plaucio, Libro III.—
in partem aquagii (1) infi'uxit, etiani si non ad ul- La servidumbre de agua, si ésta penetró en par-
tima loca pervenit, omnibus tamen partibus nsur te del conducto, aunque no haya llegado á los úl-
patilr (2). timos lugares, se retiene para todas la partes.
10. P.&ULUS Libro XV. ad Ptautiui.— Si 10. PAULO; Comeritarioe d Plaucio, Libro XV.—
munem fundum ego et pupillus haberernus, hect Si yo y el pupilo tuviésemos un fundo en común,
uterque non uteretur (3), tamen propter pupiUum aunque ni uno ni otro usare, no obstante, tam-
et ego v!am retineo. bién yo retengo por causa del pupilo la servidum-
bre de camino.
§ 1.—Si is, qui nocturnam aquam habet, intor- § 1.—Si el que tiene ha servidumbre de agua
diu per constitutuni ad ainissioncm tempus usus por la noche, hubiere usado de ella de din por el
fuerit, amisit nocturnam servitutem, qua uslis tiempo establecido para perderla, pierde la servi-
non est. Idcm est in co, qui cei'tis boris aquaedu- dumbre nocturna, de que no usó. Lo mismo suce-
ctum habeus allis usus fucrit, neo ulla parte ea- de respecto de aquel que teniendo el derecho de
runi horaruni. acueducto para ciertas horas, hubierc.usado de él
en otras, y no en alguna parte de aquellas horas.
11. MAROELLUS Libro IV. Dige8torum.—Is, eui 11. MARCELO; Digesto, Libro IV.—Uno á quien
vía ''el actus debebatur, ut vehiculi certo genere se debla la servidumbre de camino ó la de con-
uteretur, alio genere fucrat usus; 'vid camus, nc ducción, para que usase de ella con cierta especie
amiserit servitutem, et alia sít chis conditio, qui de vehículo; Ja habla usado con otra clase distin-
ampli'as oneris, quain licuit, vexerit, magisqiie ta; veamos, si no habrá perdido la servidumbre,
hie plus, quam aliud, egisse 'rideatur, sicuti la- y si sea diferente la condición del que transporté
tiore itinere usus esset, ant si piura inmenta ege- más carga de la que le fué licita, y si más bien
nt, quam Iicuit, ant aquae admiscuerit aham. parecerá que en este caso hizo más que lo debido,
Ideoque in omnibus istis quaestionibus servitus por ejemplo, si hubiese usado de un sendero más
qnidem non amittitur, non autem conceditur ancho, ó si hubiere conducido más caballerías de
plus, quam. pactum (4) est, tu servitute habero. las que le fué licito, 6 si al agua le hubiere mez-
clado otra. Y por esto no se pierde en verdad en
todos estos casos la servidumbre, pero no se con-
cede tener en la servidumbre mas que lo que
se pactó.
§ 1.—Heres, quum legatus esset fundus sub § 1.—Un heredero, habiéndose legado un fun-
conditione, imposuit el servitiites; extinguen. do bajo condición, le impuso servidumbres; se ex-
tun (5), si legati conditio existat, vidcamus, an ting-uirán, si se cumpliera la condición del legado,
acquisitae sequantur legatariura? Et magis di- pero veamos, ¿seguirán acaso al legatario las ad-
cendum est, ut sequantur. quiridas? Y con más razón se ha de decir que le
seguirán.
12 CEistrs libro XXIII. Digestorum. - Qui 12. CELSo; Digesto, Libro XXIII. —Uno que de
fundum alienum bona fide emit, itinere, quod el buena fe compró un fundo ageno, usó de la servi-
fundo debetur, usus est; retinetur id tus itineris, dumbre de paso que se debia al fundo; se retiene
atque etiam si precario aut vi deiocto domino esta servidumbre de paso, como también si posee
poasidet; fundus enim qualiter (6) se habeas, ita en precario, 6 habiendo sido arrojado por fuerza el
quum in suo habitu possessus est, ius non depe- dueño porque de cualquier manera que se halle
nt, neque refert, juste neo nc posaideat (7), qni el fundo, cuando así ha sido poseído en su habitual
talem eum possidet. Quare fortius, et si aqua ver estado, no se extingue la servidumbre, yno impor-
rivum sua sponte perftuxit, ius aquae ducendae ta que el que asilo posee, lo posea justa 6 injusta-
retinetur, quod et Sabino recte placuit (8), nl mente. Por lo cual, con más motivo se retiene la
apud Neratium libro quarto Membranaruin ser¡- servidumbre de conducción de agua, también si
ptum est. el agua corrió naturalmente por el cauce, lo que
acertadamente pareció bien también te Sabino,
según se halla escrito en Neracio en el libro cuar-
to de los Pergaminos.
(1) Tnw.; agri, F. 8en reciente corrección, Br.
(5) H. usurpantur, F.
(8) Tiur.; utremur1 F. .ega&a corrección, Br.
(4) p*ctus, Vulg.
(5) en exatiuguantursi Ha2. (7) neo nc fro posit qul, otros e4 Hal.
(6) qualiterquanter, iit4.; qusiltereunque, Vulg. (8) Taur.; piecet, Rseqdn reciente cornccidn, Br.

»IOBSTO.—LIBRO viii: TITULO VI 56'?

Libro XVII. ))ig orurn..— Si 13. M.&ucur.o; Digesto, libro IVIL—Si del fun-
j3.exMAiWEiJS
fundo, eni vntm viemus deberet, vendi- do, al que debiera el vecino servidumbre de ca-
dissct locwfl proximum servienti fundo non impo- mino, hubiese vendido alguien una porción pró-
servitute, et intra legitimuin tl3mpus, que xima al fundo sirviente sin haberle impuesto la
5it&
servitLd5 pereuflt, rUTbiiS eum 1oeiim acquisiis- servidumbre, y dentro del tiempo legal, por el
8et, habitUTlll3 est servitutem, quam 'vicinus de- que se extinguen las servidumbres, hubiese ad-
b1iSS6t. quirido de nuevo aquella porción, habrá de tener
la servidumbre, que hubiese debido el vecino.

14. IAVOLDNUs
libro X. ex Casgio.— Si locus, 14. JAvoLrnio; Doctrina de Cassio, libro 1.—
per qliem vm, ant ¡ter, aut actus dcbbatui', ¡m- Si el lugar, por el que se debla servidumbre de
tu fluminis occu.patus easet, et intra tempus, camino, de paso, 6 de conducción, hubiese sido
quod ad amittendam servitubem suffieit, alluvio- ocupado por avenida de río, y dentro del tiempo
nc facta restitutUs est, servitas quoqe in pristi- que basta para perderse la servidumbre fué resti-
num statum restituitur. Quodal id t1empus prao- tuido por aluvión que se produjo, también se res-
terielt, ut servitus amittatur, renovare eam co- tituye la servidumbre á su primitivo estado. Pero
gondus est. si hubiere transcurrido el tiempo, para que la ser-
vidumbre se pierda, debe ser uno obligado á. re-
novarla.
§ 1.—Quam via publica vol (1) fluminia impe- 1.—Cuando un camino público se ha perdido
tu, vol ruina amiasa est, vicinus proximus viam Ó por avenida de rio, 6 por ruina, el vecino inme-
praestaro debet. diato debe prestar tal camino.

15. IDimm Libro II. Epistolarum (2). - Si, quum 15. EL MISMO; Epslo/as, Libro 11.—Si debiéndo-
servitus mihi por plures fundos deberotur, me- seme servidumbre por varios fundos, adquini un
dium fundum acquisivi, manero servitutem puto, fundo intermedio, opino que subsiste la servidum-
quia toties servitus confunditur, quoties ah ea bre, porque la servidumbre se confunde siempre
ja, ad quem pertineat, non potest; medio autem que no puede usar de ella aquel á quien perte-
fundo acqtiiaito potest consistere, ut per prixnum nezca; pero adquirido un fundo intermedio pue-
et nitimum ¡ter debeatur. de subsistir, para que se deba el paso por el pri-
mero y el último.
16. PRocuI.u$ Libro I. Epistolaruei (a). - 16. PIiÓOULO; Epístolas, libro 1.—Varios tuvie-
Aquani, quae oriobatur in fundo vicini, plures ron la costumbre de conducir con derecho por el
per eundem rivum iure dacere soliti sunt, ita ut mismo cauce agua que nada en el fundo del, ve-
ano quisque dic a cap itO dueerct,primo por euu- cino, de suerte que cada uno la conduela en su
deni rivuxn, eumque communem, Lindo, ut quis- respectivo día desde el manantial,primeramente
que inferior erat, ano quisque proprio rivo, et por el mismo cauce, y éste común, después, como
unas statuto tempore, que servítas amittitur, non cada cual estaba más bajo, cada uno por su pro-
duxit; existimo eum ma ducendao aquae amisis- pio cauce, y uno no la condujo durante el tiempo
se, nec por ecteros, qui duxerunt, cina ius usur- establecido, por el que se pierde la servidumbre;
patuni case; proprium enini cuilisque eorum ma opino, que éste perdió el derecho de conducir el
fuit, nequepor aliumu usurpan potuit. Quodsi agua, y que su derecho no se conservé por medio
phuium fundo ¡ter aquae debitum esset, por de los demás, que la condujeron; porque el dere-
unum eorum omnibus his, inVer quos 15 fundus cho de éstos fué propio do cada cual, y no pudo
coniznunis fisset, usurpan potuisset. Item ai conservarse por otro. Pero si el paso del agua se
quia coruin, quibus aquaed.uctus servitu debe- hubiese debido i un fundo de muchos, se habría
batur, et por euudem rivum aquam dueebant, ius podido conservar por medio de uno solo de todos
n.quac duceudas non duceudo eam amisit, nihil estos entre los que este fundo hubiese sido común.
iuris co nomine ccterig, qui rivo utebantur, no- Asimismo, si alguno de aquellos á quienes se de-
crcvit; idque eommodum cias est, por enius fun- bla servidumbre de acueducto, y que conduelan
duin Id ¡ter aquac (4, quod non utendo pro par- el agua por el mismo cauce, perdió el derecho
te unius amiasani caL; libertate enini huiva parida de conducir el agua no conduciéndola, por esta
servitutis fruitur (5). - razón ningún derecho acreció á los demás que
usaban del cauce; y este beneficio es de aquel por
cuyo fundo estaba este paso del agua, que por el no
uso se perdió en la parte de uno; porque disfruta
de la liberación de esta parte do la servidumbre.
17. POMPONIUe Libro XI. ea variis Lectioni- 17. PorPoNlo; Doctrina de Autores varios, Li-
bu8.—.- Labeo ait, si la, qui haustum habet, .per bro XI.—Dice Labeon, que si el que tiene el de-
tempus, que servitas amittitur, (6) lenit ad fon- recho de tomar agua, hubiere ido á la fuente el
tem, neo aquam hausenit, ¡ter quoque cuin ami- tiempo por el que se pierde la servidumbre, y no
Siase. hubiere tomado agua, éste pierde también la ser-
vidumbre de paso.
18. PATJLUS li br o XV. ad Sabinum.— Si quia 18. P&uLo; Comentarios d Sabino, libro XV.—

1) vel, omítda Ral.


() Xc, lIai. (4) est, inserio a Vulg.; quod, ~teta HaL
to.6Sv, Ha
(.i) eius partía scxvitus fraetar, Vulg.
(3) (6) non, nserta ffal.

568 DIGESTO.—I4IERO VIII: P±PULO VI

alia aqna usas fucrit, quam de qua in srvituLe Si alguno hubiere usado de otra agua que de j
imponenda aettini Ost, servitas amittitur. que se trató al imponerse la servidumbre, se pier-
de la servidumbre.
§ 1.—Tempus, quo non est usas praecedens fun- § i.—E1 tiempo en que no usó el dueño anterior
di dominus, cui servitus debetur, imputatur ci, del fundo, al cual se debe la servidumbre, se le
qui in cias loco suceessit. computa al que le sucedió en su lugar.
§ 2.—Si, quum ¡as haberes immittendi, vicinus § .—Si teniendo tú el derecho de cargar tufl
atatuto tempore aedificntum non babuerit ideo- vigas, el vecino no hubiere tenido edificado du-
que nec tu immit$erc potueris (1), non idea ma- rante el tiempo establecido, y por lo tanto tampo-
gia servituteni amittes, quia non potest videri co hubieres podido cargarlas, no por esto perde-
usucepisse vicinus taus libertatem aediuzn sua- rás la servidumbre, porque no puede considerarse
ram, qui uus tuum non interpellavit. que usucapió La libertad de sus casas tu vecino,
que no interrumpió tu derecho.
19. POMPONIUS libro XXXII, () ad ,Sabinum. 19. P014PONio; Comentarios á Sabino, libro
—Si partem fundi i-endendo lege caverini, uti XXXII.—Si al vender parte de mt fundo hubiere
por eam partem in roliqunm fundum meuin yo puesto por condición, que por aquella parte yo
aquam dueerem, et stat-atum tem.pus intercesse- conduciría agua á lo restante de mi fundo, y hu-
nt, autequam rivnm facerem, nihil iuris amitto, biere transcurrido el tiempo establecido antes de
quia nullum ¡ter aquae fucrit, sed manet mihi ¡us que yo hiciere el cauce, no pierdo nada de mi de-
integrum; quodsi fecissem ¡ter, neque usas es- recho, porque no hubo ningún paso para el agua,
sem, amittam. sino que me queda integro el derecho; pero si yo
hubiese hecho el paso, y no hubiese usado de él,
lo perdoné.
§ 1.-81 par fundum meam viani tibi legavero, § 1.—Si yo te hubiere legado un camino por mi
et adita mea bereditate par eoustituturn tempas fundo, y adida mi herencia hubieres ignorado,
ad amittendam servitutoni ignoraveris eam tibi durante el tiempo establecido para que se pierda
legatam esse, amlttes viern non utendo; quodsi la servidumbre, que se te habla legado aquél,
mira idem tompus, antequam resciros () tibi perderás el camino por el no uso; pero si dentro
legatani servitutem, tu.um fundum vendideris, ad del mismo tiempo, antes que llegasee é. saber que
emtorcm via pertinebit, si reliquo tempore ea se te habla legado la servidumbre, hubieres ven-
usas f'uerit; quia seilicet tun essa co op erat, iii dido tu fundo, el camino pertenecerá al compra-
1am nec tus repudiandi legatum tibi possit con- dor, si de él hubiere usado en el tiempo restante;
tingere, quum ad te fundas non pertineat. á saber, porque habla comenzado á ser tuyo, de
suerte que ya ni el derecho de repudiar ellegado te
podía corresponder, no perteneciéndote el fundo.
20. SOAEVOLA libro 1. Regularum.— Usa re- 20. SCÉVOLA; Reglas, libro I.—Retiénese por
tinetur servitas, quum ipse, ciii debetur, utitur, Al uso una servidumbre, cuando usa de ella el
quive in possession.a (4) cias (5) est, aut marca- mismo á quien se debe, ó el que está en su pose-
narius, aut hospeB, aut medicas (6), qaive ad vi- sión, ya Sea Ufl jornalero, ya un huésped, ya un
sitandum dominum venit, val colonus, ant fru- médico, 6 el que va á. visitar al dueño, 6 el colo-
etiiarias, no, 6 el usufructuario, -
21. PAULas libro V. Senentiarum.— fnuctua- 21, PAULO; Sentencii,'ts, libro 7. —el usufructua-
rlu (Z), licet sao nomine; rio, aunque sea en su nombre;
22. SOAEVOLA libro L Regulizrum.— denique 22. ScvoLA; Reglas, libro 1.—finalmente, cual-
quicunque quasi debita vía usas fuerit, quiera que haya usado del camino como debido,
23. PAuLas libro V. &n*entiarum— sive ad 28. PAULO; Sentencias, libro V,—ya se dirija
fundum nostrum faait, vel ex fundo, á nuestro fundo, ya desde ci fundo,
24. SoAnV0LA libro 1. Regularum.— hect ma- 24. SCÉvOL&. Reglas, libro L—aunque sea po-
lae fidel possessor alt, retinebitur servitas. seedor de mala fe, se retendrá la servidumbre.
25. PAuhus libro V. SenI,entiarum.— Servitu- 25. PAULO; Sentencias, libro 17:—No se consi-
te usas non videtur, nisi is, qui sao iure uti se dera que usó do una servidumbre, sino aquel que
eredidit; ideoque si quia pro via publica, vel pro creyó usar de su derecho; y por lo tanto, si algu-
alterius servitute usas sit, ncc interdictum, ncc no usó de la servidumbre como de camino públi-
actio utiliter (8) compe tít. co, 6 como siendo de otro, no le compete ni inter-
dicto, ni acción útil,

() HaZ. Vulg.;poteris, PZ.


(2) XXXIII., H(i, 6) amicus vol medieus, qui ad vsItandum, HaZ.
(8) temptis, quam ndres, Ha?. (7) Dr. uflaZa ~no sup&fla Za palabra fructuan1u; pe-
(4) HaZ. Vulg. po8aaat»em, FI. ro no Tar.
(8) nomine, nsta la VuJg. (8) utøJ HaZ. Vulg.

DXG1BTO.—LIBRO IX: TÍTULO 1 569

LIBER NONUS LIBRO NOVENO


TIT. 1 TÍTULO 1
Si QUADRUPES PAUPE&ISIM F'E0I3SE DE St 651 DIB1R4. QUB UN CUADRÚPEDO HABÍA
I1tC&TUR (1) CAUSADO DAÑO
j.. flIAwUs libro XVIII. ad Edictum. -Si 1. ULPIANo; Comentarios al Edicto, libroXVIII.
quadrupes pauperiem fecisse dicetur (2), actio ex —Si se dijere que un cuadrúpedo habla causado
lego duodeeim tabularle= (8) deseendit; quae lex daño, derivase una acción de la ley de las Doce
yjit aut dan id, quod nocuit, id est id animal, Tablas; cuya ley quiso ó que se diese lo que cau-
quod noxiam eommisit, ant aostimationcm noxiae só el perjuicio, esto es, el animal que hizo el daño,
offcri'i (4). ú que se ofreciese el importe del daño.
1.—Noxia autem cst ipsnm delietnm. § 1.—Mas es daño el mismo delito.
2.—Quae actio ad manee quadrupedes por- § 2.—Cuya acción corrrespoudc respecto á to-
tinOt. dos los cuadrúpedos.
§ 3.—Ait Praetor (5): PAUPKRIE FEOIsSE; pali- § 3.—Diec el Pretor; «habla causado pupe-
penes est damnurn sine iniuria faciantis datum risa»; pauperies es el daño causado sin culpa del
nec enim potest (6) animal iniuria (70 fecissc, quod que lo hace, porque un animal no puede haberlo
sensu caret. hecho con injuria, porque carece de razón.
§ 4.—Ita que, ut Servius seribit, tunc hace acije § 4.—Y as¡, • como escribe Servio, tiene lugar
locum habet, qiium eornmota feritate nouit qua- esta acción, cuando escitada su ferocidad hizo
drupes, puta si equus calcitrosus calce percuese- daño un cuadrúpedo, por ejemplo, si un caballo
nt, ant bos cornu petere solitus peticrit, aut mu- coceador causare daño con una coz, ó un buey
lae proptor nimiam fercciam. Quedei propter loci acostumbrado á acometer con los cuernos hubiere
iniquitateifi, aut propter eulpam mulionis, ant embestido, 6 las mulas por su demasiada fiereza.
plus iuto oncrata quadrupes in aliqucm onus Pero si por lo malo del lugar, ó por culpa del mu-
overtenit, hace acije cessabit, dainnique iniuriae lero, 6 si cargado más de lo justo hubiere el cua-
ag etur. drúpedo echado la carga sobre alguien, cesará
esta acción, y se ejercitará la de daño con injuria.
§5.—Sed et si canis, qnum ducaretur ab alio (8) § 5.—Pero también si un perro, cuando por al-
quo, aspenitate sua evaserit, ci aiicui damnum guien fuese conducido á alguna parte, se hubiere
dedenit, si contincni firmius ab alio potenit, vol si escapado por su in.doilidad, y hubiere causado
per cnm Iocum induci non debult, hace actio ces- daño á. alguno, si por otro pudiere ser contenido
sabit, ci tenebitur, qui eancm tenebat. con más firmeza, ó si no debió ser conducido por
aquel lugar, cesará esta acción, y quedará obli-
gado el que llevaba el perro.
§ 6.--Sed et si instigatu altenius fera damnum § 6.—Mas también si por hostigamiento de otro
dederit, cessabit hace actio. hubiere causado daño la bestia, cesará esta acción.
§ 7.—Et geiieraliter hace actio loeum habet, § 7.—Y en general, tiene lugar esta acción,
quotie.s contra natui'ain fera mola paupericm de- siempre que la bestia cansó el daño movida con-
dit. Ideoque si equus dolore (9) concitatus calce tra su naturaleza. Y por tanto, si escitado el ca-
petienit, cessarc istani actionem; sed enni, qui ballo con un dolor hubiere dado una coz, cesa es-
equum percussenit ant vulueraverit, in factum ta acción; pero aquel que hubiere golpeado 6 he-
niagis, quam lego Aquilia tener¡, utique ideo, rido al caballo, queda obligado por la acción por
quia non ipso eno corpore darnnum dedit. At si, el hecho más bien que por la ley Aqnhlia, y esto
quum equum permulsisset quis vol palpatus as!, porque él no causó el daño con su propio cuer-
cssct (10), calce eum percusserit, cnt actioni po. Mas si cuando alguno hubiese acariciado 6
[oCus. pasado la mano á un caballo, éste le hubiere dado
una coz, habrá lugar á la acción.
§ 8.--Et si alía quadrupes aliam concftavlt, ut § 8.—Y si un cuadrúpedo incitó á otro á que
damnum daret, eius, quae conoitavit, nomine causara algún daño, se habrá de ejercitar la
agendum erit. ción por razón de aquel que incitó.
§ 9.—Sive ant cm corp ore eno paupeniem qua- § 9.—Mas ya si el cuadrúpedo causó el daño
drapee dedit, sive per aliam rem, quam tetigit con su cuerpo, ya si con otra cosa, que el cuadrú-
quadrupes, hace actio leeum habebit; utputa pedo tocó, tendrá lugar esta acción; por ejemplo,
si plaustro bos obtrivit aliquem, vel alia re de- si el buey magulló á alguien con la carreta, ó
leeta. con otra cosa derribada.
§ 10.—In bestlls autem propter naturalem feri- § 10.—Mas respecto á las fieras, no tiene lugar
tatem hace actio locum non habet; ci ideo si un- esta ación por razón de su natural ferocidad; y
sus fugit el sic nocuil, non potest quondam domi- por lo tanto, si huyó un oso y asi hizo daño, no

(1) disetur, ffa.


(2) dlsatur, Vug. (7) iniuniani, Ha!. VtjiT.
(3) ex duodt,cjm abuI.is Ra!. (5) aliquo, a! ndrgen anterior del códice Pi.
(4) Vu1g. offerre, Z. (9) tÓ nóvou, faz tioiore/, Bao.
(6) Praetor, omíte la EaL (10) &gün conjelieia Br.; .palpa.tna Cst St, Calce, 7& palpa-
(6) diOJ, mnser Ha!. tus est, (alce, VWg.

570 DIGESTO.—LIBRO ix: TITULO 1

nus.eonveniri, quia desinit dominus esse, ubi puede ser demandado el que fué su dueño, por-
fora evasit; et ideo et si eum occidi, menm cor- que dejó de ser dueño, luego que la tera se es-
pus est. capó; y por consiguiente, también si yo lo mató,
es mío el cuerpo.
§ 11.—Quam, arietes •vel boyes commisissent, § 11.—Cuando carneros ó bueyes hubiesen cau-
et alter alterum oceidit, Quintus Muci-us diuttn- sado el daño, y uno mató o. otro, distinguió Quin-
xit, iit, siquidom le perüsset, qui agg'ressus erat, to Mucio, que si hubiese perecido el que habla
ccssaret actio; si is, p11 non provocavcrat, eom- acometido, cosaria la acción; y si el que no habla
peteret actio; quamobrem eum sibi (1) aut no- provocado, competena la acción; por lo cual, que
xiam (2) sarcire, aut in (3) noxam dedere oportere. debla uno ó resarcir el perjuicio, ó dar por ¡luxo..
§ 12.—Et quum etiam in quadrupedibus § 12.---Y como también en los cuadrúpedos el
eaput sequitur, advorsus dominum hace actio da- daño sigue al causante, se da esta acción contra
tur, non euius fucrit quadrupes, quum noceret, ci dueño, no aquel de quien hubiere sido el cua-
sed cuino nune est. drúpedo, cuando causara el perjuicio, sino aquel
do quien es en la actualidad.
§ 13.—Plano si ante litem eontestatam deces- § 13.—Pero, á la verdad, si el animal hubiere
serit animal, extineta cnt actio. muerto antes de contestada la demanda, se habrá
extinguido la acción.
§ 14.—Noxae auteni dederc et anima' tradero § 14.—Mas dar por noxa es entregar el animal
viyam. Dernuin si commune pinnium sit animal, vivo. Finalmente, si el animal fuera común de
adversu.s singulos cnt in solidum noxalis actio, muchos, la acción nozal será por el todo contra
sicuti in hornine. cada uno, como respecto de un esclavo.
§ 15.— Interdum autem dominus in hoc non § 15.—Pero á veces no será demandado el due-
convenietur, ut noxae dedat, sed etiam in soli- ño o.I objeto de que dé por la noxa, sino también
duni; utputa si in jure interrogatus, an sua qua- por el todo; por ejemplo, si interrogado en de-
drupes cssct, rc8pondenit, f101i cose suam; nani recho si era suyo el cuadrúpedo, hubiere respon-
si contiterit cese cine, m solidum condinua- dido que no era suyo; porque si constare que era
bltur. de él, será condenado por el todo.
§ 16.-Si post litem contest.atam ab alio sit ani- § 16.—Si el animal hubiera sido muerto por
mal oecisum, quia domino legis Aqiiiliae actio otra persona después de contestada la demanda,
eompetit, ratio in indicio Jiabebitur legis Aqu.i- como quiera que compete al dueño la acción de
liac, quia douiinus noxae dcdendao facultatem la ley A quilla, en el juicio se tendrá cuenta de la
amiserit. Ergo ex iudicio proposito litis acetima- ley Aquilia, porque el dueño habrá perdido la fa-
tionem offeret, niel par atus fucrit actionem man- cultad de entregar por noxa. As¡, pues, por el
dare adversus cuni, qui occidit. juicio entablado ofrecerá la estimación del liti-
gio, á no ser que estuviere dispuesto á ceder la
acción contra el que maté.
§ 17,—llano actionem nemo dubitaverit heredi § 11.—Nadie habrá dudado que esta acción se
dan cetenisque succeesoribus; item adversus he- da al heredero y á los demás sucesores; asimismo
redes ceterosque (4) non iure successionis, sed compete contra los herederos y los demás, no por
co jure, quo domini sint, competit. derecho de sucesión, sino por el derecho con que
sean dueños.
2. PAULUS libro XXII. ad Edictum.— Hace 2. PAULO; Comentarios al Edicto, libro Xxii.
actio non sohim domino, sed etiam ci, culus in- —Esta acción compete no solamente ni dueño,
terest, competit, veluti ci, cni res commodata sino también á aquel á quien lo interesa, por ejem-
est, item fulloni, quia co,. quod. tenentur (5), plo, á aquel á quien se prestó la cosa, y también
damnum. videntur (6) pati. al batanero, porque por lo mismo que están obli-
gados, oc considera que sufren el daño.
§ 1.—Si quis aliquem cvitans, Magistratum § 1.—Si huyendo alguien de otro, acaso de un
forte, in taberna proxima se immisisct, ibique Magistrado, se hubiese metido en una tienda pró-
a cano feroce laesus eset, non poese agi canis xima, y allí hubiese sido mordido por un perro
nomine quidam putant; at, si solutus fuissct, fiero, opinan algunos que no puedo ejercitarse
contra. La acción por razón del perro; pero al contrario, si
hubiese estado suelto.
3, QAius libro VII'. ad .lJdietum provinciale— S. GÁro; Comentarios al Edicto provincial, li-
Ex hac lege 1o.m non dubitatur, etiam liberarum bro VII.—.Ya no se duda quepor esta ley puede
personaniim nomine agi poese, forte si patremfa- reclamarse también por causa de personas libres,
milias ant fiuiumfarnilias vulneravenit quacirupes; por ejemplo, si el cuadrúpedo hubiere causado
scilicet ut non deformitatis ratio habeatur, quum daño á un padre de famila, 6 á un hijo de familia;
liberum corpus aestimationem non rocipiat, sed por supuesto, no para que se tonga cuenta de la
impensarum in curationem factarum, et opera- deformidad, porque un cuerpo libro no admite es-
mm nmissaruin, quasque amiseurus quis esset timación, sino de los gastos hechos en la cura, y
inutiis factus. del trabajo perdido, y del que hubiera de perder
cualquiera que hubiese quedado inutilizado.
4. PATJLUS libro XXII. ad Edielwu. - 4. PAULO; Comentarios al Edicto, libro XXII.

(1) ibI 11o1. (d) IB UC.~res inserta HaZ.


(2) Ha. Vg.; uoxam, Fi. (5) tenetur, Vulg.
(Si in, om2t4c Hal, (5) videtur, Vug.

DIGØPO.—LIBno ]X: TiTULO II 571
actio utilis competit, ci si non quadrupes, sed —Compete esta acción útil, también si no un cua-
aliud animal paflj)eriem fecit. drúpedo, sino otro animal, causó el daño.
5. ALPENUS (1) Libro II. .Digestorutn.. Aga- 5. AL'ENO; Digesto, libro 11.—Al llevar un mo-
o quum in tabernam cquum dedueeret, mulam zo de establo un caballo ¡ la hostr1a, el caballo
eq'aus olfecit; mula calcem reiecit, et ema aga- olfateó á una mula; la mula tiró una coz, y que-
son¡ fregit; consulebatur, pos'setne eum domino bró una pierna al mozo de establo; se consultaba,
muine agi, quod ea pauporiem foeisset? Respon- ¿se podría acaso ejercitar acción contra el dueño
di, pOøSO. de la mula, porque ésta hubiese causado el daño?
Respondt, que se pocha.
TIT, II TÍTULO II
AD LEGEM AQIIILLA.M COMENTARIOS Á LA LEY AQUILIA
[Cf 004. III. 35.1 1 Véase cídd. HL 85.1
1. ULPIANU8 Libro XVIII. ad Edictu.— Lex 1. ULPIANO; Üo entarios al Edicto, libro XVIII.
Aquilia omuibus legibus, quae anta se de damno —La ley Aquilia derogó todas las leyes que antes
jniuria 1ouae sunt, derogavit, sive duodeeim de ella trataron del daño con injuria, así la de las
tabulis, sive alia quae fuit (2); quas legos nunc Doce Tablas, corno alguna otra que hubo; cuyas
referre non est necosse. leyes no es necesario referir ahora.
§ L—Quae lex Aquilin. Plebicitum este quum § 1.—Cuya ley Aquilia es un Plebiscito, puesto
eam Aquilius Tribunus plebis a plebe roga- que la presentó la aprobación de la plebe el Tri-
verit. buno de la plebe, Aqnilio.
2. GMus Libro VIT. ad Edictumprovinciaie.— 2. UiYo; Comentarios al Edicto provincial, Li-
Lego Aquilia capite primo cavetiir: ut (3)
QUI san- bro VII.—Dispónese en el capitulo primero de la
Vm SERVAMVE ALINNUM ALIENA.MVE, QUADRUPE- ley Aquilia: «que el que hubiere matado con in-
DEM V'EL PZOUDnM INIURIA OCCIDEuIT, QUA'rI ID »juria al esclavo ó á la esclava ajenos, á un cus.-
IN 130 ANNO PLTJRIMI FUIT, TANTTJM AJES DARID DO- »drúpedo, 6 á una res, sea condenado á pagar al
MINO DÁMNAS ESTO, »dueño el precio mayor que aquello tuvo en
»aquel año».
§ 1.—Et infra delude cavotur, ut adversus infi- § 1.—Y después dispónese además, que la ac-
tiantem in duplum actio cet. ción fuese por el duplo contra el que negase.
§ 2.—Ut igitur apparet, servia no tris e.xaequat § 2,—Así, pues, según se ve, equipara con nues-
quadrnpedcs quae pocuduin numero sunt ci tros esclavos á, los cuadrúpedos, que se compren-
gregatim habentur, vehLti oves, caprac, bovs, den en la clase de ganados, y se tienen en piaras,
equi, muli, asini. Sed an sues pecudum appellatio- como las ovejas, las cabras, los bueyes, los caba-
no continentur, quacritur; et recto Labeoiii pm- llos, los mulos y los asnos. Pero pregúntase silos
eet, contineri; sed canis inter peeudes non est. cerdos se contienen en la denominación de gana-
Louge magia bcstiae in co numero non sunt, vel- dos; y con razón parece bien ú Labeon que se
uti ursi, leones, pantherae; olephanti autem et contienen; poro el perro no se comprende en la
cameli quasi mixti sunt, nam et iumentorum ope- denominación de ganados. Con más razón tampoco
ram praestant, ci natura eomum fera est; ci ideo se comprenden en el número de éstos las fieras,
primo capite contincri oua oportet. como los 0805, los leones, y las pan.t.cras; pero los
elefantes y los camellos son como de género mix-
to, porque prestan el servicio de los jumentos, y
es de fiera su naturaleza; y por lo tanto deben ser
comprendidos en el primer capitulo.
3. ULPL&NUs Libro XVIII. ad Rdictum..— Si 8. ULPIANo; Comentarios al Edicto, libro XVIII.
servus servave hlilLria oeei.sus occisave fucrit, lex —Si con injuria se hubiere matado á un esclavo
Aquilia locum habet. Injuria occistm esse, me- ó á una esclava, tiene lugar la ley Aquilia. Con
rito adiíoitur; non enim sufficit occisnm, sed opor- razón se añade, que se haya matado con injuria;
tt injuria id cose factum. porque no basta que se haya matado, sino que
debe haberse hecho esto con injuria.
4. GArus libro VII. ad EdÁetum provinciale. 4. GAYO; Comentarios al Edicto provincial, Li-
—Itaque si servum tuum latronem insidiantom bro VII.—Y as!, si yo hubiere matado á un escla-
milii oceidero, securun ero; nam adversus peri- vo tuyo, ladrón, que me acechaba, estaré exento
culum naturalis ratio permittit se defeudere. de responsabilidad; porque la razón natural per-
mite defenderse contra un peligro.
§ 1.—Lex duodeeim tabularuxn furem noctu. § 1.—La ley de las Doce Tablas permite matar
deprehcnsum (4) occiderc perniittit, ut tamen id al ladrón aprehendido de noche, con tal que, sin.

E
sum curn clamore testificetur; interdiu nutem embargo, esto mismo se haga constar dando vo-
rehensum ¡La permittit occidere, si is se lelo ces; pero al aprehendido de dia permite matarlo
ndat, ut turnen aeque eum clamore testifi- solamente si éste se defendiera con arma, pero de
cetur. modo que igualmente se haga constar dando voces.

(1) Paulas, Ras., conforme 4 aspua,ras To 'Auoa.


(5) st'vo dnodeei tabnlarum, sire alise quse fuernnt, ¡Ial. (4) nocturnum, (e,& lugar &s noct.0 deprahensum), otras
(3) ut, conddraae aguf palabra eupdri5ia, euHal.

572 DIGESTO.—LIBRO IX TÍTULO II

5. ULPIÁNUS libro XVIII. ad Jdictuin.— Sed 5. ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro X I'Ifl,
et si quemcuuqie alium ferro se pctentem quis —Pero si alguno hubiere matado á otro que te
oeeiderit, non videbitur injuria occidisse; et si me- acometla á mano armada, tampoco se entenderá
tu quis mortis furem occidcrit, non dubitabitur, que lo mató con injuria; y si por miedo de nlaer-
quia lege Aquilia non toncatur; sin autem, quum te hubiere alguno matado á un ladrón, no se du-
possct apprehendere, malult oce-idere, magis cst, dará que no está obligado por la ley Aquilia; pe'
ut injuria fecisse videatur, ergo et Cornelia tone- si pudiendo prenderlo, prefirió matarlo, es más
bitur. cierto que se entenderá que lo hizo con injuria, y
por consiguiente quedará sujeto también á la ley
Cornelia.
1.—Iniuriam autem liie aceipere nos oportet, § 1.—Pero conviene que la injuria la entendamos
non quomadnioduin ciren iniuriarum actionem aqul, no como respecto á la acción de injurias,
con tumeliaxn quaudam, sed quod non jure fa- cualquiera contumelia, sino lo que se hizo no se-
etum est, hoc est contra las, lii est, si culpa (1) gún derecho, esto es, contra derecho, á saber, si
quis oceiderit, et ideo interduin utraque actio culpablemente hubiere alguno matado, y por esto
concurrit, et legis Aquilino, et ininriarum; sed concurren ó. vees ambas acciones, la de la ley
dnae eruni aestirnationes alía damni, alía con- Aquilia, y la de injurias; pero habrá dos estima-
tumeliae. Igitur iniuriain hic dainnum aceipie- ciones, una la del daño, y otrala de la contumelia.
mus culpa datuin, etiam ab co, qui noecre nohiit. As¡, pues, entenderemos aqul por injuria el daño
causado con culpa, aun por aquel que no quiso
causarlo.
§ 2.—Et ideo quacrimus, si furiosus damnum § 2.—Y por esto preguntamos, si un furioso hu-
dederit, an legis Aquilino actio sit? Et Pegasus biere causado el daño, ¿habrá la acción de la ley
negavit; quae enim in eo culpa sit, quLun suae Aquilia? Y Pegaso dijo que no; porque ¿qué culpa
mentis non sil? El hoe est verissilnum; eessabit habría en él, no estando en su juicio? Y esto es
igitur Aquilino (2) actio, quemadmoduin si cjua- muy verdadero; cesará, pues, la acción de la ley
drnpcs damnum dederit, Aqiiilia ccssat, ant si te- Aquilia, as¡ como no es aplicable la ley Aquilia
gula ceeiderit. Sed et si infans damnum dederit, si un cuadripedo hubiere causado el daño, ó si
idem erit dicendum. Quodsi impubes Id fecerit, hubiere caldo una teja. Pero también si un infan-
Labeo alt, quia furti tenetur, teneri et Aquilia te hubiere causado el daño, deberá decirse lo mis-
eum; et hoe puto verum, si sit iam iniuriae mo. Pero si lo hubiere hecho un impúbero, dice
capax. Labeon, que puesto que se obliga por el hurto,
queda él obligado también por la ley Aquilia; y
opino que esto es verdad, si ya fuera capaz de
injuria.
§ 3.—Si InagiBter in disciplina vulnoravrit § 3.—Si enseñándolo hubiere el maestro herido
servum vel occiderit, an ÁçaiIia tCneatur, qua - 6 matado á un esclavo, ¿quedará obligado por la
si damnum injuria dederit? Et lulianus scribit, ley Aquilia, cual si hubiere causado el daño con
Aquilia teneri eum, qui eluseaverat (8) discipu- injuria? Y escribe Juliano, que queda obligado
mm in disciplina; multo magis igitur in occiso por la ley Aquilia el que enseñándolo habla deja-
idem cnt dicendum. Proponitur autem apud eum do tuerto al discipulo; luego con mucha más ra-
species taus: sutor, inquit, puero discenti, inge- zón se habrá de decir Jo mismo silo hubiere ma-
nuo, fihiofamilias, parum bene faeicn.ti quod de- tado. Pero propónese él este caso: un zapatero,
monstravenit (4), forma calce¡ ccrvicem percus- dice, á un niño aprendiz, ingénno, hijo de fami-
sit, ut oculus puero perfunderetur (5); dieit igitur lia, que no hacia muy bien lo que le habla enseña-
Tulianus, iniuriarum quidcm actionem non cern- do, le dió un golpe en la cerviz con la horma de
pelero, quia non faciendae iniuriae causa pci'- un zapato, de tal suerte que al niño le yació un
cusscrit, sed monendi el docendi causa; an ex lo- ojo; y por -ello dice Juliano, que no compete cier-
cato, dubitat, quia lovis duntaxat castigatio con- tamente la acción de injurias, porque no le habla
cessa est docenti. Sed lege Aquilia p0880 agi non dado el golpe para inferirle Injuria, sino con ob-
dubito, jeto de reprenderle y do enseñarle; pero duda si
la de arrendamiento, porque al que enseña le es
permitido tan sólo un leve castigo. Pero no dudo
que puede ejercitarse la acción de la ley Aquilia,

6. PAUIdJS libro XXII. ad Sabinum,— praece- 6. PAULO; Comentarios 4 Sabino, libro XX-71.
ptoris eniin nimia saevitia eulpae assignatur. —porque la demasiada crueldad de un preceptor
se considera como culpa.

7. ULPIANUS libro XVIII. ad li4ictum.— Qua 7. ULPiANO; Comentarios al Edicto, libro XVIII.
aetione pasrem consecuturum alt, quod minas ex —Por cuya acción dice que habrá de consE.guir
operis ful sul propter vitiatum oeulum sit habi- el padre lo que por el trabajo de su hijo haya do
turus, et hnpcndia, quae pro chis curaliou fe- percibir de menos por causa del ojo inutilizado,
eerit. y los gatos que hubiere hecho para su curación.
§ 1.--Occisum autem accipere debemus, sive § 1.—Mas debemos entender matado, ya sea
gladio, sive etiam. fuste, vol alio teJo, vel mani- con espada, ya también con palo, 6 con otra ar-

(1) hes est, si contra lus et culpa, ¡Ial.


(2) Fl., Br.; Aquilla, Taui. (4) dmontravcrat, F. 'egua i'eiente coreciÓn, Br.
(5) elugeavoi-jt, FI. según recint€ correccidn, Dr. (e) perfoderetur, Vg.

DIGESTO.—LIBRO ix: TÍTULO II §78
forte strangWaVit eum, vo calce petilt,
IDUS, Si
ma, 6 con las manos, si acaso lo hubiere oxtran-
ei espite, ve! qUalLelquahitel. guiado, 6 si le acometió á patadas, 6 á cabeza-
das, 6 do cualquier otra manera.
2.—Sed si qais plus iusto oneratus delccerit § 2.—Pero si cargado uno más de lo justo deja-
servurg-i oceiderit, Aquilia loeum habet; re caer la carga, y hubiere matado á un esclavo,
fujt enim in ipsius arbitrio, ita se non onorare.
si lapsus aliquis servam alienum onero
tiene lugar la ley Aquulia; porque estuvo en su
Nn L pego..sus alt, lego Aquilia euin tonen arbitrio no cargarse asi. Porque también si ha-
presserit biendo alguien resbalado hubiere aplastado con
tta deinum, Si vol plus justo se onciaverit ve! la carga á. un esclavo ajeno, dice Pegaso, que
1jegligeJltiUS por lubrieum transierit. queda obligado por la ley Aqu.ilia, pero sólo si ó
se hubiere cargado más de lo justo, 6 si con más
negligencia hubiere pasado por sitio resbaladizo.
,_proinde si quis altenius impulsu damnum § 3.—Por tanto, si alguno hubiere cansado el
dederit, Proculttø seribit, noque eurn, qui impu- daño porque otro le empujó, escribe Próculo, que
jit tonen, quia non oocidit, noque eum, qui im- no queda obligado ni el que lo empujó, porque no
ptilSUS est, quia damnum injuria non dedit; so- mató, ni el que fué empujado, porque no causó el
cundan quod in factum actio orit danda in ema, daño con injuria; por lo que, se habrá de dar la
qui impuht. acción del hecho contra el que empujó.
§ 4—Si quis tu collutatione, vel in pancratio, § 4.—Si ejercitándose alguno en la lucha, 6 en
ve1 pagues inter se exeneentur,
dma aliu s alium el combate gímnico, ó los púgiles entre si, bubio
oeiden!t (1), cessat Aquilia, quia gloniao causa re uno matado al otro, si realmente el uno hubie-
et virtutis, non iniuriac gratia videtur damnum re matado al otro en público certá.rnn, no tiene
datum. libe autem in servo non procodit, quo- lugar la ley Aquilia, porque se entiende cansado
ui&m ingenul solent cortare; in fihiofainilias viii- el daño por causa de la gloria y del valor, no por
nonato proeedit. Plano si ecdontem vulneraverit, injuria. Mas esto no procede respecto á un escla-
enit Aquiliae locus; aut si non in certamine () vo, porque suelen luchar los ingónuos; pero es
servum oceidlt, nisi si domino committente hoc procedente respecto al hijo de familia hondo.
factum sit; tune enim Aquiia eessat. Mas si hubiere herido al que se rendía, habrá lu-
gar ¿ la ley Aquilia; 6 si mató al esclavo no en
eertámen, á no ser que esto se haya hecho con-
sintiéndolo el dueo; porque entonces cesa la ley
Aquilia.
§5.—Sed si quis servuni aegrotum [evitar por- § 5.—Pero si alguno hubiere herido levemente
eusserit, et is obicrit, recto Labeo dicit, lego A un esclavo enfermo, yóste falleciere, con razón
Aquulia eum tener¡, quia aliud alli mortiferum dice Labeon, que queda aquél obligado por la ley
case solet. Aqullia, porque lo uno suelo ser mortal para lo
otro.
§ 6.—Oe!sus autem multum intcresse dieit, oc- § 6.—Mas dice Celso, que importa mucho saben
eiderit, an mortis eausam praestiterit, ut, qui si lo haya matado, 6 si haya dado causa á la muer-
mortis eausam praestitit, non Aquilia, sed in fa- te, para que el que dió causa á la muerte quedo
ctnm action.e teneatur. Unde affert eum, qui ve- obligado no por la ley Aquilia, sino por la acción
neniun pro medicamento d.adit, et ait, causam por el hecho. Por lo cual menciona al que por un
mortis praestitisae, quemadmodum eum, qui fu- medicamento dhó un veneno, y dice, que dió cau-
renti gladium porrexit; nam neo huno lego Aqul- sa á la muerte, á la manera que el que entregó una
ha tener!, sed in factum. espada á un furioso;porque tampoco éste queda
obligado por la ley Aquulia, sino por la acción
por el hecho.
§ 7,—Sed si qois de ponto aliquem praecipit.a. § 7.—Pero si alguno hubiere precipitado á otro
vit, Celsus alt, sive ipso ictu ponierit, ant conti- do un puente, dice Celso, que ya si hubiere pere-
nuo submersus est, aut lassatus vi fiuminis vi- cido por el mismo golpe, 6 si inmediatamente se
etus perierit, lego Aquulia tener¡, quemadmocluxn sumergió, 6 cansado hubiere sucumbido vencido
si quis puerum saxo illisisset. por la fuerza del río, queda obligado por la ley
Aqo.ihia, del mismo modo que si alguno hubiese
estrellado A. un niño contra un peñasco.
§ 8.—Procuhus ajt, si medicus servum imperito § 8.—Dice Prócuio, que si con impericia hubie-
Secunit, vol ex beato, vol ex lego Aquilia com- re operado el médico á. un esclavo, compete A la
petero actionem. acción de arrendamiento, ó la do la ley Aquiia.
8. GAlos libro VII. ad Edictwm provinciale. 8. GAYO; Comentarios al edicto provincial, li-
—Idem iuris est, si medicamento perporam usus bro VII.—El mismo derecho hay, si malamente
furjt. Sed et qui bene scenerit, et dcreliquit cu- hubiere usado de un medicamento. Pero el que
rationem, securus non cnt, sed culpae reus intel- hubiere hecho bien la operación quirúrgica, y hu-
ligitur. biere abandonado la curación, tampoco estará se-
guro, sino que se entiende que es reo de culpa.
§ l.—Mulionem quoque, si per, iuiperitiam im- § 1.—Dlcese generalmente, que queda obligado
pelum n'ularum retinere non potuenit, si eae por razón de culpa también el mulero, si por im-
ahenmu homLnem obtniverint, vulgo diitur cul- pericia no hubiere podido contener el impetu de
Pae nomine tener, Idem dicitur, et si propter in- las mulas, y éstas hubieren atropellado A. un es-

(1) allus aItum oe.ciderlt, omtdai Has. (t) nL si iii certamine servum occiderit, HÉ.
Tomo 1—

.574 DIGEPO.—LIBRO 1X T±TULO II

firmitatein mustinere mularum impeturn non po- clavo ajeno. Lo mismo se dice, también si por su
tw3rit. Nec videtur inipiiim, si infirmitas eulpae poca fuerza no hubiere podido contener el Impetu
annumeretur, quum affeetare quisque (1) non de- de las mulas. Y no parece injusto, si la escasez de
beat, in que vol intelligit, vel intelligore dobet, fuerzas se cuenta paya la culpa, porque nadie de-
inflrmitatern suam ah! periculosam futuram. Idem bepretender hacer aquello en lo que 6 sabe, 6 debe
iuris ost in persona oms, qui impetuin equi, quo saber, que su insuficiencia de fuerzas ha de ser
vehebatur, propter imperitiain 'rol infirniitatem peligrosa para otro. El mismo derecho hay res-
retinere non potucrit (2). ecto á la persona del que por impericia 6 falta do
f erzas no hubiere podido refrenar el impetu del
caballo en que iba.
9. Uiius libro XVIII. ad Edictum.—Item 9. ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro XVIII.
si obstctrix medicaineutum ilederit, et indo mu —Asimismo, si una partera hubiere dado un mo-
lier perierit, Labeo cHstinguit, ut, si quidein suis dicament, y de resultas hubiere perecida la mu-
manibus supposuit, videntur oecidi2se, sin vero jer, Labeon distingue, que si verdaderamente lo
dcdit, ut ibi (8) mulier offerret, in faeturn actio - aplicó con sus manos, se entenderá que mató, y
nem dandam; quae sentontia vera est, magis que silo dió, para que la mujer se lo aplicase, so
enim eausarn mortis praestitit, quam oceitlit. ha de dar la acción por ch hecho; cuyo dictamen
es verdadero, porque más bien que mató, dió cau-
sa para la muerte,
§ 1.—Si quiS por vim vol snasurn tnedicamen- § L-'-Si por fuerza ó persuasión alguno admi-
tuin alicui iníud.it (4) vol ore, ve! olystere (5), vel nistró Ii otro un medicamento 6 por la boca, 6 con
si eum unxit malo veneno, lego Aquilia eum te- lavativa, ó si lo untó con un veneno mato, queda
ner¡, quemadmodum obstetrix supponens t6netur. sujeto á la ley Aquflia, así como queda sujeta ha
comadrona que lo aplica.
§ 2.—Si quis hominem fame necaverit, in fa- .5j alguno hubiere matado de hambre á
ctum actione tener¡ Neratius ait. un esclavo, dice Neracio, que queda obligado por
la acción por el hecho.
§ 3—Si servum moum equitantem concitato § 3.—Si habiendo hostigado al caballo hubieres
cquo effeceris in fumen praecipitari, atquc ideo hecho que mi esclavo que lo montaba se precipi-
horno perierit, in factum ceso dandam actionOm tase en un río, y por esto hubiere perecido el es-
Ofihius seribit, quemadmoclum si servus mene ab clavo, escribe Ofilio, que se ha de dar la acción
aLio in insidias doductus ab alio esset occisus. por el hecho, de la misma manera que si llevado
por uno mi esclavo á una emboscada hubiese sido
muerto por otro.
§ 4.—Sed si por lusum iaculantibus servus fue- § 4.—Pero si tirando unos el dardo por diver-
nt occisus, Aqufliae locus ost. Sed si, quum affi sión, hubiere sido muerto un esclavo, ha lugar á
in campo iaeularoutur, servus por eum locum la ley Aquilia. Mas si cuando tirando otros el dar-
tranatcrit, AquIlia cessat, quia non dobnit per do en el campo, el esclavo hubiere pasado por
campum iaculatorium iter intempestivo fae.cre; aquel lugar, deja do sor aplicable la ley Aquilia,
qui tamen data opera in eum iaculatus cst, uti- porque no debió pasar intempestivamente por el
que Aquihia tencbitur, campo 4e tiro de dardo; pero el que de intento
dirigió contra 61 el dardo, quedará ciertamente
obligado por la ley Aquiia,
10. Pauurs libro XXII. ad Edictusn.— 10. PAULO; Comentarios ab Edicto, Libro IXIL
lusus quoque noxius in culpa ost. —porque tambi6n el juego que causa daño ce
culpable.
11. ULPIANUS libro XVIII. ad F4ictum.,—Jtem 11. ULPIANo; Comentarios ab Edicto, Libro
Mala seribit, si, quu.m pila quidam luderont, ve- XVIII.—Asimismo escribe Mala, que si jugando
hementius q,uis pila percussa in tonsonis manus algunos á la pelota, uno, habiéndole dado con
eam d.eiocerit, et sic servi, qucm tonsor habe- más fuerza, la hubiere lanzado contra has manos
bLt (G), gula sit praecisa adiecto (7) cultollo, in de un barbero, y de esta manera hubiera sido cor-
qaocunque conum culpa sit, eam lege Aqullia te- tado, habiéndose hundido la navaja, el euUe del
ner!. Proculus, in tonsore osee culpam. Et sano si esclavo, que el barbero tonta, cualquiera de ellos
fbi tonclobat, ubi ex consuotudine ludebatur, que tuviera la culpa queda sujeto ¿ la ley Aqui-
vel uhi transitus frequens erat, est quod oi impu- ha. Próculo dice, que la culpa es del barbero. Y,
tetur; quamvis neo illucI (8) malo dicatur, si in la verdad si afeitaba allí donde por costumbre
loco periculoso sdilam habonti tensori se quis se jugaba, ¿ donde el tránsito era frecuente, hay
commiserit, ipsum de so queri dobere. motivo para que so le impute; aunque tampoco
se diga sin fundamento, que si alguno se hubiere
confiado á un barbero que tuviera la silla en un
sitio peligroso, debe 61 quejarse de sí mismo.
§ 1.—Si alius tenuil, alius interemit, is, qui te- § 1.—Si uno sujetó, y otro mató, el que sujetó,
nuit, quasi eausam mortis praebuit, in faetum como que clió causa para la muerte, queda obli-
actione tenetur. gado por la acción por el hecho.

(1) ULI1, Hu í . (Z) lustere, anota Ti.wr. a! snttrgen; cdstcre, en el


(2) ¡ti; potnrlt, Fi. (6; radebat, Ifni. y ini .ni. (b zol>pe»<5>SvoioO1eç)
(3) 1111, T1at. ('y) doiecte Fi. según-reciente corrección, Br.
(4) MaL; fnIuuOt, Fi. (8 Tnur. Ifluin, PL, Br.

DIGESTO.—LIBRO IX: TiTULO II 575

§ 2._-Sed sí plures servum peusserint, nirum § 2—Pero si muchos hubieren herido al sela-
quasí oecidcrint, teneantur, videainus; et va, veamos si todos se obligan, cual si hubieren
j quidem apparct, anius ictu perierit, ib, quasi matado; y si ciertamente aparece por golpe de
oeciderit, tenetur; quod si non apparet, omnes, quién hubiere perecido, éste queda obligado, co
qua.Bl oceiderint, tener¡ luliarnu, ait. Et si eum mo si hubiere matado; pero si no se averiguase,
Uno agatlu, ceteri non libcrantnr, nam ex Iege d1cc,, Juliano que todos quedan obligados, cual si
Aqililia quod allis praestitit, aiim non re- hubieren matado. Y aunque se ejercite la acción
vt (1), qUtLfll Bit poena. contra uno, los demás no quedan libres, porque
en virtud de la ley Aquilia lo que uno paga no
releva al otro, porque es pena.
§ 3.— Celsu seribit, si allus mortifero vulnere § 3.—Escribe Celso, que si uno hubiere causa-
per0i1sSOnit alius postea CxanimavCrit, pniorem do una herida mortal, y después otro hubiere re-
quidcm non tener, quasi oceidenit, sed qusi matado, el primero no queda ciertamente obliga-
vulnCrV8n1t, quia ex alio vulnere penit; poste- do, como si hubiere matado, sino como habiendo
riorem teneni, quia oeeidit; quod et Mancebo vi- herido, porque el agredido pereció por la otra he-
detur, et ost probabiluis. nida; y que el segundo queda obligado, porque
maté; lo que también á Marcelo le parece bien, y
es más probable.
§ 4.—Si plureS trabem dcioeenint, et hominem § 4.----Si muchos hubieron dejado caer una vi-
oppesseniut, aeque vetoribus plaect, enries lego ga, y hubieren aplastado á un esclavo, igualmen-
Aquilia tencni. te parece bien á los antiguos, que todos queden
responsables por la ley Aquilia.
§ 5.—Item eum CO, qui eanem irnitavrat, et § 5.—Pnóculo respondió, que asimismo hay la
effecerat, ut aliquem morderet, quamvis eii.rn non acción do la ley Aquilia contra aquel que habla
temiit, ProotLLus rcspondit, Acjuuliae actionem es- azuzado un perro, y hecho que mordiese á al-
se; sed- lulianus eum demum Aquilia (2) tener¡ guien, aunque no lo tuvo sujeto; poro Juliano di-
nit, qui tenult, et effeeit, ut aliquem inorderet; ce, que queda obligado por la ley Aquilia tan sólo
ceterum SÍ 11011 tenuit, Ii factum ageudmn. el que lo tuvo sujeto, é hizo que mordiese á al-
guien; mas que si no lo tuvo sujeto, se ha de ejer-
citar la acción por el hecho.
§ 6.—Legis autem Aquiliae actio hero compe- § 6.—Mas la acción de la ley Aquilia compete
tit, hoe cst domino. al dueño, esto es, al señor.
§ 7,—Si Ii eo homine, quem tibi redhibiturus § ?.--Si se hubiese causado daño con hilarla al
essem, damnuni iniuria datum csset, huuianus esclavo que yo te debiera devolver, dice Juliano,
ait, logis Aquilias actioneni mili competere, me- que me compete Ja acción de la ley Aquilia, y que
que, quu.m coopero redhiberc, tibi (3) restitu- yo te la he de restituir, cuando hubiere comenza-
tirruni. do á hacer la devolución.
§ 8.—Sed si servia bona fide alicul serviat, an § 8.—Pero si un esclavo sirviera de buena fe
ci competit Aquiliae actio? El mugís in factum A alguno, le compete acaso A éste la acción de
actio Cnt danda. la ley Aquilia? Y más, bien se habrá do dar la ac-
ción por el hecho.
§ 9.—Eum, cui vestimenta commodata sunt, §9.—Dice Juliano, que aquel á quien se le pres-
non poase, si scisSa fueriirt, lego Aquilia agere taron vestidos, no puede, si se le hubieren rasga-
lulianus alt, sed domino eam compotero. do, ejercitar la acción de la ley Aquilia, sino que
ésta compete al dueño.
§ 10.—An fructuarius vol usuaniur legis Aqui- § 10-'-Disutt' Juliano, si el usufructuario ó el
lino actionem haberet, lulianus tracttt-, et ego usuario tendría la acción de la ley Aquilia; y opi-
I
duin.
melius, utile iudicium ex hac causa dan- no que es mejor que so haya do dar por esta cau-
sa la acción útil.
12. PAULUS libro X. ad 2abinun.— Sed et si 12. PAULO; Comentarios d Sabino, libro 1.—
proprietatis domunus vuineraveni t servum, vol Peno también si e) dueño de la propiedad hubiere
occidcrit, IR quo ususfructua meus est, dauda est herido ó matado al escLavo,bre el que es mio el
inihi ad exempluni legis Aquilias actio in eum usufructo, se me ha de dar, -A ejemplo de la de la
pro portione (4) usufruetus, ut etiani ea pars ini- ley Aquilla, acción contra él por la porción del
ni ji aestimationem venlat, qua nondum ususfru- usufructo, de suerte que también se eomprendái
etus mons fuit. en la estimación aquella parte del ario en que
aun no fué mio el usufructo.
13. ULPIANUS libro XVIII. ad Edictum.— Lí- 13. U r rl A u o; Comentarios al Edicto, libro
ber horno sue nomine utilcm Aquiline. habet actio- XVIII.—Un hombre libre tiene en su nombre la
nem; directam enim non habet, quoniam domiuu acción útil de la ley Aquiia; pues no tiene la di-
membrorum suorum ucino videtur. Pugitivi au- recta, porque nadie es considerado dueño de sus
tem nomine dominus babet (5). miembros. Mas en nombre del fugitivo la tiene
ci dueño.
§ l.—Iulianus scnibit, si horno liben bona fide § 1.—Escribe Juliano, que si un hombre libre
mili serviat, ipsum lege Aquilia mili teneri. me sirviera de buena fe, me queda el mismo obli-
gado por la ley Aquilia.

(1) liberat, Mal.


(2) Au1liae, Rut. (4)pro peportiune, liad.
(5) quldquia fuero eoneeutu, inaerta HaL. (6) dpsilnum habere, Jullanus Beribit. Si, Vdg.

576 DTrn1g'po.—uBRO IX TtTULO II

§ 2.---Si scrvus liereditarius occídatur, quaeii- § 2.—Si se matara á mn esclavo de la herencia,


tiu, quís Aquilia (1) aoat, quum dominas nullas pregúntase quién ejercitará la acción de la ley
sit huius seFvi; et ait 5e1sus, legem domino da- Aquilia, no siendo nadie duefio de este esclavo; y
rnna salva esse voluiese; dominus ergo hereclitas dice Celso, que la ley quiso que los perjuicios se
habebitur, quare adita hereditate heres poterit indemnizaran al dueño; luego la herencia será
experiri. tenida por dueño, por lo que, adida la herencia,
podrá el heredero ejercitar laeeión.
§ 3.—Si servas legatus post adLitam beredita- § 3.—Si el esclavo legado hubiera sido muerto
tem sit OcC1SUS, competere legis Aquiliae actio- después de adida la herencia, la acei.lii de la ley
nem legatario, si non (2) post rnortrn sorvi Aquiia compete al legatario, si no aceptó el le-
agnovit legatum; qnodsi rcpudiavit, consequcus gado después de la muerte del esclavo; pero si lo
esse, ait lulianus, dicere, heredi competero; repudió, dice Juliano que es consiguiente decir
que compete al heredero;
14. PAULUS libro XXII. a4 Edicurn. - sed si 14. PAULO; Comentarios al Edicto, libro XXII.
ipse hres eum occiderit, dictum est, dandam in —pero si el mismo heredero lo hubiere matado,
eum legatario actioneni. se dijo que se ha de dar al legatario acción con-
tra él.
15. ULPIANIJS libro XVIII. ad Eclictum.—Huic 15. U LPTA io; Comentarios al Edicto Libro
scripturae eonsequens est dicere, ut, si ante adi- XVIII.—Á esto escrito es consiguiente decir, que
tani hereditat6m occidatur tegatus servus, apud si el esclavo legado fuera muerto antes de adida
heredem reinaneat Aquiliae actio por heredita- la herencia, permanezca en el heredero la acción
tem aequisita. Quodsi vulneratus sit ante adi- de la ley A quilla adquirida por la herencia. Pero
tain hereditatem, in hereditate quidem actio ro- si hubiera sido herido antes de adida la herencia,
mansit, sed cedore ea (8) legatario heredem la acción quedó ciertamente en la herencia, pero
oportet. conviene que el heredero coda estas cosas al le-
gatario.
§ 1.—Si serviis vuineratus mortifere postea rui- § 1.—Si un esclavo herido de muerte pereciere
na val naufragio -vol alio ictu maturius porierit, después prematuramente por ruina, ó naufragio,
de occiso agi non posse, sed quasi de vuinerato. ú otr. herida, no puede reclamarse por habérsela
Sed si manumissus vel alienatus ex vulnere peri matado, sino como habiéndosele herido. Pero si
it, quasi de occiso agi posse lulianas ait. Hace manumitido ó enageiiado pereció por causa de la
ita tani vario, quia vorum eat, eurn a te oc.cisum herida, dice Juliano que puede reclamarse como
tune, quum vulnerabas, quod mortuo eo demum habindoselo matado. Y esto con tanta diversi-
apparuit; at (4) lxi Superiore non est passa ruina dad, porque es verdad que él fué muerto por ti
apparere, an sit occisus. Sed si vulneratum mor- entonces, cuando le herlas, según se evidencié al
tifere liberum et heredem esse iusseri, delude fin muerto él; pero en el caso anterior la ruina
decesserit, heredem eius agere Aç1iiilia non posse, no permitió que se evidenciara, si fuá matado.
Pero si hubieres dispuesto que el herido mortal-
monte fuese libre y heredero, y después hubiere
muerto, su heredero no puede ejercitar la acción
de la ley Aquilia,
18. MaucTkxixS libro IV. Regulatrum. - quia 16. MAROTÁNO; Reglas, libro IV.—porque la co-
in eum casum res pervenit, a quo ineipere non sa Llegó á este caso, desde el cual no puede em-
potest. pezar.

17. ULPIANtTS libro XVIII. ad Edic&um.— Si 17. ULPIANO; Comentarios al Edicto libro
dominus servum snum occiderit, bonao fidel pos- XVIII.—Si el dueño hubiere matado á su escla-
sessori, vol ci, qui pignori aecepit, in factani vo, quedará' obligado por la acción por el hecho
actione tenebitur. á favor del poseedor de buena fe, ó del que lo re-
cibió enprenda.
§ 1.— (5) Si coniunotini duobus legotur Sti- § 1,—Si Stito fuera legado conjuntamente á.
chus, et alter eorum occisum i-npudiaverit, puto, dos, y uno de éstos lo hubiere repudiado muerto,
coniuiictum solum posse Aquilia agere, quia re- opino que sólo el colegatario puede ejercitar la
tro aocrevisse dominlum ej videtur. acción do la. ley Aquilia, porque se entiende que
por retroacción le acreció fi. él el dominio.

18. PAULUS libro X. ad Sat'inum.— Sed et si 18. PAULO Comentarios d Sabino, libro X.—
¡5, qui pignori servum accepit, ocoidit eum, vel Pero también si el que recibió en prenda un es-
vulneravit, lego Aquilia et pignoraticia conveni- clavo, lo mató, ó lo hirió, puede ser demandado
rl potest; sed alterutra contentus 0850 debøbit por la ley Aquili a y por la acción pignoraticia;
actor. pero el actor deberá contentarse con una ú otra.
19. ULPIANUS libro XVIII. ad Edictum (6).— 19. ULPI ANO; Comentarios al Edicto, Libro
Sed si comm'unem servuni occiderit quis, Aqni- XVIII.—Mas si alguien hubiere matado á. un es-

(1) Taur.; Aqniliao aget, JV., Br.


(5) Mt ¿a,t4n ¿a. Ba.. non, amten!a Ral. V4g. (5) £1 cidice PL y la* Das. omftea este pdrrafo 1., que a
(3) oam, RoL Vuig. ha suplido aqui omdndoo de Rol,
() Fi. aegún antigua corrección Taur. omita t. (6) adEab1num,HaL.

DIGESTO.—LIJfl%O 1X TITULO II 57'

lía tener eum Ce1tiS ait. Ideni est, et si vuine- clavo común, dice Celso, que es responsable por
raverlti Ja ley Aquilia. Lo mismo es, también si le hubie-
re herido;

20. IDEM libro XLII ad kiabinum (1). - sol- 20. EL MISMO; Comentarios d Sabino, Libro
liset pro ea parte, pro qua dominus est, qui XLII.—por supuesto, respecto It Ja parte en que
gal (2). es dueño el que sea actor.

21. InEi 1)rO XVIII. ad 1Jclictum.— Ait lex: 21. EL MISMO; Comentarios al Edicto, Libro
«quSfltt is horno (3) in co auno pluriuii fuis- XVIII.—Dice la ley: «el mayor precio que el es-
set (4); quie clausula aestiinatiouem habet da- clavo hubiese tenido en aquel año»; cuya cláusu-
mili, quod datil]fl. est. la contiene la estimación de) daño que causó.
§ 1.--Annus autem retrorsus computatur, ex § 1.—Mas el año se computa hacia atrás desde
quo quisccisus est. Quodsi mortifere fnrit vu- que alguien ñié muerto. Pero si hubiere sido mor-
ner&tU51 et postea post Ion intorvallum mor- talmente herido, y hubiera muerto después pasa-
tuus sit, indo annum nurnorabimus
t7 secundurn Ju- do largo intervalo, contaremos el año, según Ju-
)ianUifl, ex que vuineratus cst, lieet Ocisus con- liano, desde que fué herido, aunque Celso escribe
tra seribit. lo contrario.
§ 2.—Sed utrurn corpus oms solum aestima- § 2.—Pero ¿estimamos acaso su cuerpo sólo, en
mus, quanti fucrit, quum oceidereta; an potius, cuanto valiere cuando fuera muerto, ó más bien
quanti intorfuit nostra, non esse 000isum? Et Iioc en cuanto nos importó que no hubiese sido mata-
jure utimur, ut cius, quod intcrest, fiat aeti- do? Y usamos de esto derecho, que se haga la es-
matio. timación de lo que importa.
22. PAuLUS libro XXII. ad Edictum— Proin- 22. PAULO; Comentarios al Edicto, libro XXII.
de si servum occidisti, quem sub poena tradeik- —Por lo tanto, si mataste al esclavo que bajo pe-
duru promisi, utilitas vonit in hoc iudicium. na promneti entregar, la utilidad viene compren-
dida en este juicio.
§ 1.--Item causae corpori cohaerentes aesti- § 1.—Asimismo se estiman las cualidades inhe-
mantur, si quis ex cornoedis, ant symphoniaeis, rentes al cuerpo, si alguien hubiere matado 4
aut geixiellis, ant quadniga, ant ex pan mularum uno 6 It una de los ctrniicos, 6 de los músico, ó de
uuum vel unain occidenit; non solum enim pe- los gemelos, ó de una cuádriga, 6 de un par de
remt corporis aestimatio facienda est, sed et oms mulas; porque no sólo se ha de hacer la estima-
ratio haber¡ debet, quo cetona corpora deprotiata ción del cuerpo muerto, sino que también se ha
sunt. de tener cuenta de aquello en que se depreciaron
los demás euerpos
23. ULPIA1US libro XVIII. ad Edictum.— In- 23. U LPI A o o; Comentarios al Edicto, Libro
de Neratiu.s seribit, si servus heres institutus oc- XVIII.---Por esto escribe Neracio, que si hubiera
cisus sit, etiam horeditatjs aetimationem ve- sido muerto un esclavo instituido heredero, se
aire. comprende también la estimación de la herencia.
§ 1,—lulianus alt, si servus liber et heres case § 1.—Dice Juliano, que si hubiere sido muerto
iussus occisus fuerit, noque subetitatum, iiequc el esclavo que se dispuso que fuera libre y here-
legitimum actione legis Aquiliae hereditatis ae- dero, ni el substituto, ni el Legitimo habrán de
stimationem consecuturmu, quae servo compete- conseguir por la acción de la ley Aquiia la esti-
re non potult; quac sententia vera est. Pretii igl- mación de la herencia, que no pudo competer al
tui' solummodo fierí aestiinationem, quia hoe in- esclavo; cuya opinión es verdadera. Y por lo tan-
tcresse solum substituti videretur. Ego autem to, que sólo se hace estimación del precio, porque
puto, neo pretii fien aestimationem, quia si heres se considera que sólo esto le importa al substitu-
esset, et liber esset. to. Mas yo opino, que ni del precio se hace estima-
ción, porque si fuese heredero,también seria libre.
§ 2.—Idem lulianus seribit, si institutiis fuero § 2.—.E1 mismo Juliano escribe, que si yo hu-
sub conditione, si Stichum manumisero, et Sti- biere sido instituido bajo la condición, si yo ma-
chus oit occisos post mortem testatori, iii acoti- numitiere á Stico, y Stieo hubiera sido muerto
mationem etiain hereditatis pretina me consecu- después de la muerte del testador, habré de con-
turum; propter 000ieionem enim d.efeeit conditio. seguir en la estimación también el precio de la
Quodsj vivo testatore occisus su, bereditati ae- herencia; porque por la muerte duda no se Cum-
Stimationem ceosare, quia retrorsum quanti plu- plió la condición. Pero si hubiera sido muerto vi-
rizni fujt, inspicitur. viendo el testador, deja de tener lugar la estima-
ción de la herencia, porque se mira al mayor-pre-
cio que antes tuvo.
§ 8.—Idem Inlianus seribit, aestimationem he- § 3.—Escribe el mismo Juliano, que la estima-
minis occisi ad id teinpus referni, quo plurimi in ción de un esclavo matado se refiere Ii. la época
co anuo fuit; et ideo et si pretioso pictori pollex del mismo año en que fué de más precio; y que
fnenit praecisus, et intra annum, quo praecidere- por lo tanto, también si It un hábil pintor se le
tur, fucrit occisus, posse Buril (b) Aqullia agere, hubiere cortado el dedo pulgar, y dentro del año

(1) XVIII. ad BidIetum? Pial.


(2) Toe?.; agit, J. soyun cionte correccidn, Br. 4) fuft, Hal.
(3) lø homo, omileiao ¡IaL (5) erum, 6 herum, conjtura Ouyaeio Oea. IX VIL u.,)

578 DIGESTO.—LIBRO IX: TÍTULO [1

pretioque co aestimanchun, quanti fuit, prius- en que le fuera cortado hubiere sido muerto, po-
quam artem cuna pollice amisiset. día reclamar uno por la ley Aquiuia, y que en esto
recio se ha de estimar cuanto valió antes que
junto con el pulgar hubiese perdido su arte.
§ 4.—Sed et si servus, qui magnas fraudes in § 4.—Pero también si hubiere sido muerto un
meis rationibus eommiserat, fuerit 000isuR, de esclavo, que habla cometido grandes fraudes en
quo quaestioncm habore destinavevam, ut frau ints cuentas, y respecto del cual yo habla resuci-
diurn participes eruerent'ar, rectiesime Labeo ser i to que sufriera el tormento, para que se dccu-
bit, tanti aestimandum, quanti mea intererat, briesen los participes de los fraudes, con muehisi-
fraudes servi por eum eOmmi8stIs dotegi, non ma razón escribe Labeon, que se ha de estimar
quanti noxa cius servi valeat. en tanto cuanto me interesaba que Be, descubrie-
ran los fraudes del esclavo cometidos por él, no
en cuanto valga la noxa de este esclavo.
§ 5.—Sed et si bonae frugi (1) servus intra an- § 5.—Mas también si un esclavo de buena con-
nuni mutatis inoribus oceisus Bit, pretium, id ae- ¿neta hubiera sido muerto dentro del año de ha-
stimabitur, quanto valeret, prhisquam mores mu- ber cambiado de costumbres, se estimará el pre-
tare!. cio en cuanto valiese antes que cambiara de cos-
tumbres.
§ 6.—In summa, omnia coinmoda, quae intra § 6.—En suma, se ha de decir, que todas Inc
annum, quo intorfeetus cst, protiosiorem servum circunstancias que dentro del año, en que fué
faceren!, hace accedore ad acstimationem eins, muerto, harían de más precio al esclaó, se agre-
diendum est. gan á su estimación.
§ 7.—Si infaus sit oceisus nondurn anniculus, § 7.—Si hubiera sido muerto un infante, no de
venus est sufficere hanc actionem, ut aestimatio un año todavía, es más cierto que basta esta no-
referatur ad id tempus, que intra annum vixit, ción, para que la estimación se refiera al tiempo
que vivió dentro del año.
§ 8.—Hanc acUonem et heredi ceterisque suc- § 8.--Es sabido que esta acciónse da al here-
cessonibus darí consta!; sed in heredein vel cete- dero y á los demás sucesores; pero esta acción no
ros hace actio non dabitur, qaum Bit poenalis, se dará contra el heredero ó los demás, porque es
nisi forte ex damno locupletior heres faetus si!. penal, á no ser acaso que por el daño se haya
hecho más rico el heredero.
§ 9.—Si dolo servus oceisus si!, et lago Corne- § 9.—Si el esclavo hubiera sido muerto con do-
lia agere dominum posee con5tat, e! si lego Aquí- lo, es sabido que el dueño puede ejercitar tam-
Ha egerit, pnaoiudieium fiarí Corneliac non do- bién la acción de la ley Cornelia, y que si hubiere
bet (2). ejercitado la de la ley Aquilia, no debe causarse
perjuicio á la de la ley Cornelia.
§ 10.—llaeo actio adversus eonfitentem cn- § 10.—Esta acción compete en su simple impor-
petit tu simpliun, advcrsus ncgauteni tu du- te contra el que confiesa, en el duplo contra el
pluin. que niega.
§ 11.—Si quis hominem vivan falso confiten- § 11.—Si falsamente confesara alguien que ma-
tun oceidise, et postea paratus sit ostendere, ho- té á un esclavo, que está vivo, y después estu-
minem vivum cese, Inlianus seribit ecesare Ac1ai- viera diepuoto á demostrar que el esclavo vive,
liarn, quamvis eoufessus si!, se oeoidisse; hoe escribe Juliano que cesa la aplicación de la ley
onlin solum reinittere actor¡ confessoniam actio- Aquilia, aunque hubiera confesado que él lo ha-
nam, no necesee habeat docero, eum occidisse; bla matado; porque esto solo remite al actor la
cetcrum oecisum cese hominem a quocunque acción confesonia, para que no tenga necesidad de
oporto!. probar que él lo maté; por lo demás, es preciso
que el esclavo haya sido muerto por cualquiera.
24. PAULUfJ Libro XXII. ad Edictw,n,— Eec 24. .PAULO; Comentarios al Edicto, Libro XXII.
apertius est cinca vulneratum hominem; nam si —Esto es más claro respecto á un esclavo herido;
confeesus sit vulneri.see, ncc sit vuineratus, ae- porque si hubiera confesado que lo hirió, y no es-
stimationem cuius vuineris faciemus? ve! ecl quodd, tuviera herido, ¿de qué herida haremos la esti-
tempus recurremus ? mación? ¿ó á qué tiempo nos referiremos?
25. TJLPIÁNUS Libro XVIII. ad Edicum.—Pro- 25. ULP1AZ4O; Comentarios al Edicto, libro
mdc si oceisus quidem non sit, inortuus autem XVIII.—Por lo tanto, si ciertamente no fué ma-
si!, magis ce!, ut non teneatur in mortuo, lico! tado, pero hubiera muerto, es más cierto que no
fasus Mt. se quede obligado por haberlo muerto, aunque
uno lo haya confesado.
§ 1,—Si procurator, ant tutor, ant curato r, aut § 1.—Si un procurador, ó tutor, ó curador, ú
quivie chus eonfitctur (4), absoutem (5) vulneras- otro cualquiera confiesa que un ausente habla he-
se, confesonia in cos utilis actio danda es!. rido, se ha de dar contra ellos la acción confeso-
ria útil.
§ 2.—Notandum, quod in hae actione, quao ad- § 2.—Se ha de notar, que en esta acción que se
versus coníitentem datur, mdcx non re¡ indican- da contra el que confiesa, se nombra juez no para

(1) frug1e FI. según reciente coreccíÓn. Rr. (4) confiteatur, FI. segun antigua correcciós, .8,-.
(2) debere, Hi.l. 5J auI aatee de abeentem, inur II., pero onitenia Mal.
(3) Hi'l. Vuig.; reenrrmus, PI.

DIGE$TØ.—L13R0 IX: TITULO II 519
dae, sed aestiinafld&e datur, nam nuulae partes que juzgue la cosa, sino para que la estime, por-
confitentes, que ninguna misión tiene el juzgador contra los
unt judC (1) iR
que confiesan,.

26. PAULLLS
libro XXII. ad 1!Jdjcum.— puta 28. PAULO; Comentarios al Edicto, libro XXII.
6aim, quod qui convenitur, fateatur se oceidiase, —porque supón, que el que es demandado confe-
et paratus Bit aetimationem solvere, et adversa- sara que di fué quien maté, y estuviera dispuesto
riuS nagn' litem aestim&t. 4 pagar la estimación, y el adversario estimara
en mucho el litigio.

27. ULPIÁNUS libro XVIII, ad Edictum.— Si 27. ULPIANo; comentarios al Edicto, Libro
servuS servuni alienum surripuerit et oceiderit, XVIIL—Si un esclavo hubiere hurtado y matado
et InlianuS, et Celsus seribunt, et furti, et dainni 4 otro esclavo ajeno, escriben Celso y Juliano, que
jainrifle conipetere actionem. competen así la acción de hurto, como la de daño
Con injuria.
se,rvuS cornmunis, Id est meus st tuus, § 1.—Si un esclavo común, esto es, mío y tuyo,
servum mciii occiclerit, [egi Aquiliae locus est hubiere matado 4 un esclavo mío, ha lugar con-
aciversus te, Si tus voluntate fecil; et ita Procu- tra ti 4 la ley Aquilia, si lo hizo por tu voluntad;
lun, existirnasse Urselus refert. Quod si non yo- y as! refiere Urseyo que lo estimó Próculo. Pero
Luntate tun fecit, ceasare noxalem actionem, nc que si no lo hizo por tu voluntad, cesa la acción
Bit in pOtC8tStC servi, ut tibi sol¡ serviat; quod noxal, para que no sea potestativo al esclavo ci
puto vornin CSSC servirte 4 ti solo; lo que opino que es verdad.
§ 9.—Item si servus comxnunis, meus et tuus, § 2.—Asimismo, si un esclavo común, mioy tu-
Bit OCCISUS a. servo TitE, Cclsus seribit, alterum (2) yo, hubiera sido muerto por un esclavo de Vicio,
ex dominis agentem ant litis aestimationem con- escribe Celso, que si demandase uno de los due-
secuturum pro parte, aut iioxae cledi ci iii soli- ños, ó conseguirá según su parte la estimación
dum oportero, quia hace res divisioncm non re- del litigio, ó se le debe dar en noxa por entero,
cipit. porque esta cosa no admite división.
§ 8.—Servi autem occidentis nomine domunus § 3.—Mas el dueño queda obligado en nombre
tenetur, ir, vero, ciii bona fide ser'rit, non tone- de un esclavo suyo que mata, pero aquel 4 quien
tur. Sed an is, qui servum iii fuga liabet, tenea- sirve Jo buena fe no queda responsable. Poro pre-
tur nomine cius Aquihae actione, quaeritur et gúntase, si eh que tiene un esclavo fugitivo esta-
ait luLianus, tener!; et (8) cst verissimum, ciii (4) rá obligado en nombre del mismo por la acción
et Mareellus consentit. de la ley Aquilia; y dice Juliano, que está obliga-
do; y ea muy verdadero, 4 lo que asiente también
Marcelo.
§ 4.— lJuius legis seeundum quidem capitu- § 4.—El segundo capitulo do esta ley cayó cier-
lum () in desuctudinem abiit (6). tamente en desuso.
§ 5.—Tertio auteni capite alt eadem )ex Aquí- § b.—Mas en el tercer capitulo dice la misma
lía: CsTERÁIwM aE1LUM, PUAETE11 ROM7NuM I5 ley Aquilia: «Respecto 4 las demás cosas, excepto
rncunuM OCCLSO5 (7), SL QUIS ALTERI DAMIUJM »cl esclavo y las reses que hayan sido muertos,
FAIIT (8), QUOD (9) USSEEIT, FiiEQ5iIT, RUPE- »si alguien hiciere daño 4 otro, porque hubiere
RT INIURIA, QUANTI EA RES ERI' (10) IN DIEBUS »quemado, quebrado, é roto alguna cosa con in-
¶rluGJwrA PROXIII8, TANTLJJ4 A38 DOMINO DARE juria, sea condenado 4 pagar al dueño tanto
DÁILNA.$ ESTO. »cuanto aquella cosa valiere en los treinta dias
»próximos.
§ 6.—Si quis igitur non oeiderit hominem vol § 6.—Asi, pues, si alguno no hubiere matado 4
peeudcm, sed usserit, fregerit, nuprit sine dii- un esclavo, ó una res, sino que hubiere quemado,
bio ex his verbis legis agendum cnt. Proinde si quebrado, ó roto alguna cosa, sin duda que se
faeem servo meo obieceris et sum adusseris, te- ejercitará acción en virtud de estas palabras de
neberis mliii. la ley. Por lo tanto, si arrimares una tea 4 mi es-
clavo y lo quemares, me quedarás obligado.
§ 7.—Item si arbustum meum vol villam uiealn § 7.—Asimismo, si hubieres incendiado mi ar-
unconderis, Aquilise actionem habebo. boleda, 6 mi casa de campo, tendré la acción de
la ley Aquilia.
§ 8.—Si quia irisulam volucrit nieam exurero, § 8.—Si alguno hubiere querido quemar mi ca-
et ignis etiam ad vicini insulam pervenenit, Aqui- sa, yo1 fuego llegare también 4 la casa del vecino,
ha tOnebitur ctiam vicino; non minus etiam in- quedai'á obligado por la ley Aquilia también al ve-
quulinis tenebitur ob res eonum exustas. cino; y no menos quedará también obligado 4 los
inquilinos por las cosas de éstos que se quemaron.
§ 9.—Si forriacanius (11) servus coloni aa for- § 9.—Si el esclavo hornero de un colono se hu-
nacem obdormisset, et villa fuerit extista, Nera- biese dormido junto al horno, y se hubiere que-
tuis seribit, ex locato conventum praestare debe. mado la casa de campo, escribe Neracio,.que de-
ro , si negligeus in eligondis ininisterjis (12) fult; mandado en virtud dci arrendamiento debe res-

(1) Indicantla, JI1. Vuly.


(2) alterutrum, HaZ. (8) FASSIT, Ha¿ FEcEItrf, V'49.
3) otros en Br.; et, omit sin HaZ. (0) QUIDTE,
(&) PL. seqgn nagigua cors'ei,ejón, Dr.; cm, Ta,r, (10) PUTT, fmi.
(u) oapnt, HnL. Vig. (11) RaL.;forntoartus, FI.; qwpYdpLoc bóFj>oc, Ba&,atsn-
(5) lZújtraee este pa8aji por Gayo, Instt. Co,am. III. dienL acaso tt otra especie qué Se describe en el §. 7. fr. 22. D.
k. BIS. 2L5. de ttasnsw isf. XIIIX. 2.
(7) OCCISAn, Vulg, (12) Taur; miniStris, FI. aegúa reciente corrección., Br.

580 DIGESTO.—LIBRO 11 TÍTULO II

ceterum si alias ignom subiecerit fornaci, alias pender de ello, si faé negligente al elegir sus
nogligenter eustodierit, an tenebitur, qui subie- operarios; pero si uno hubiere puesto fuego al
ecrit? nam, qui custodiit, nihil feeit, qui recte horno, y otro lo hubiere cuidado con negligencia,
ignoni subiecit, non pcccavit; quid ergo est? Pu- ¿quedará acaso responsable el que lo hubiere en-
to utileni competer netioneni tam in eum, qui cendido? Porque el que cuidó de él nada hizo, y
ad fornacem obdormivit, quam in eum, qui no- el que convenientemente puso el fuego no come-
gligenter eustodiit. Ncc qaisquain dixerit in co, tió falta; ¿qué se dirá, pues? Opino, que compete
qui obdorrnML, reni eum huinanam et naturalein la acción útil tanto contra el que so durmió junto
passum, quum deberet vel igncm extingucre, vel al horno, como contra el que cuidó de él con ne-
ita munire, no evagetur. gligencia. Y pie nadie diga respecto del que se
durmió, que padeció cosa humana y natural, pues-
to que debla 6 extinguir el fuego, 6 prepararlo
de modo que no se extendiera.
§ 10.—Si furnuni secunduni parietem commu- § 10.—Si tuvieras un horno junto á una pared
nem haberes, an damni injuria tenearis? Et ait común, ¿estarías obligado por daño con injuria?
Proeu1us agi non possc, quia ncc cum co, qui Y dice Próculo, que no puede ejercitarse la acción,
focum baberet; et ideo aequius puto, in factum porque tampoco se podría contra aquel que tu-
actionoin dandam, scilicet si panes exustus sit; viera un hogar; y ioi' esto juzgo más justo, que
sin (1) autem nond.um mihi dainnum dederis, sed se ha de dar la acción por el hecho, por supuesto,
ita igrlcnl habeas, ul mctuam, nc mihi damnum si la pared se hubiera quemado; pero si aun no
des, damni infecti puto sufficere cautioncm. me hubieres causado daño, sino que tuvieras el
fuego de modo que yo tema que me causes daño,
opino que basta la caución de daño inminentc.
§ 11.—I'roculus ait, quam o1oiii servi villam § 11.—Dice Próculo, que si los esclavos del co-
exussisseut, colonum ve] ex beato, vl cx lego lono hubiesen quemado la casa de campo, el colo-
Aquilia tenori, ita ut colonus possit servos () no- no queda responsable ó por la acción de arrenda-
xae dedere; et si uno iudicio res essot iudicata, miento, 6 por la de la ley Aquilia, de modo que
altero amplius non agendum. Sed hace ita, si l colono pueda dar los esclavos por Ja noxa; y
culpa eclonus careret, eetrum si noxios serves que si en un juicio se hubiese juzgado la cosa,
habnit, damni eum injuria teneri, cur tales ha- no se ha de reclamar ya más por el otro. Pero es-
buerit (3). Idem srvaudum et circa inquilinorum te as¡, si el colono careciese do culpa, porque si
insulae personas senibit; quac sententia habet ra- tuvo esclavos dañinos, so obliga él por el daño
tionem. con injuria, porque tales los haya tenido. Lo mis-
mo escribe que se ha do observar también respec-
to á las personas de los inquilinos de la casa; cnn-
y.o parecer se funda en razón.
§ 12,—Si, quiim apes mene ad tinas advolassent, § 12.—Si cuando mis abejas hubiesen volado
tu cas exueseris, legis Aquiliae actionem compe- hacia las tuyas, tú las hubieres quemado, dice
teno Oelsus ait. Celso que compete la acción de la. ley Aquilia.
§ 13.—InquLI lex: «ruperit»; rupissc verbu.m § 13.—Dice la ley: «hubiere roto»; y casi todos
£Óye omnes vetores sic intellexeruni, «corrupe- los antiguos entendieron así el verbo haber roto,
nt». «hubiere corrompido».
§ 14.—Et ideo Celsus quaenit, si lolium aut § 14.—Y por esto añade Celo, que si hubieres
avenam tu segetem a1inam iniecenis, quo eam arrojado cizaña 6 avena á la mies ajena, con lo
tu inquinares, non solum Quod vi ant elani dømi- que la viciases, el dueño, 6 el colono, si el fundo
num posse agere, vol si locatus fundas sit, eolo- estuviera arrendado, no sólo puede intentar el in-
num, sed et in factum agendu.m; et si colonus terdicto de lo que se hace por fuerza ó clandeti-
eam exercult, cayere eum debero, amplius non namente, sino que se puede ejercitar también la
agi, scilicet nc dominus amplius inquietet; nam acción por el hecho; y si el colono ejercitó ésta,
alta quaedam speeies damni est, ipsum quid cor- que debe 41 dar caución de que no se reclame ya
rumporo et mutare, ut ici Aquilia locum habeat, más, á saber, para que el dueño no moleste otra
alia, nula ipsius mutatione applicarc aliud, cuius vez; porque es una cierta especie de daño corrom-
molesta separatio sit. per y cambiar alguna cosa, para que tenga lugar
la ley Aquilia, y otra echar, sin ninguna varia-
ción de la misma cosa, algo cuya separación sea
molesta.
§ 15.—Cuin eo plano, qui vinum Spurcavit, vol § 15.—Pero contra aquel que adulteró el vino,
effudit (4), vel aeetum fecit, vol alio modo vitia- 6 lo vertió, ó lo hizo vinagre, 6 de otro modo lo
vit, agi posee Aquilia Celsus att; quia etiam effu- vició, dice Celso que puede ejercitarse la acción
sum et acetuni factum corrupti appollatione con- de la ley Aquilia; porque también lo vertido y
tinetur. hecho vinagre se comprende en la denominación
de corrompido. -
§ 16.»-Et non negat fractum et ustuni contine- § 16.—Y no dice que lo quebrado y quemado no
ri corrupti appcllatione, sed non case novum, ut se contenga en la denominación de corrompido,
¡ex spceialiter quibusdani enumeratis generale sino que no es nuevo que la ley, después de haber
subiiciat vei'bum, que specialia complectatur; enumerado especialmente algunas cosas, añada
quae sententia vera est. una palabra general con la que abrace otras es-
dales; cuya opinión es verdadera.

(1) F. según cuUgua oor,'eccidn, Dr.; si, Taur. (3) Ha¡.; habufl,
(2) Taur. aiwa aZ m4rgea; servurn, en ei temo. (4) confadit, 099,00 en

DiG8TO.—LIBRO ix: TITULO II 581
17._R1ipi eum uti.qTLe accipiomus, qui vuL- § 17.—Entenderemos ciertamente que rompió,
nerM'enit, ve' vrgIs, vel loris, vol pugnfs ccci- el que hubiere herido, ó dió con varas, 6 con co-
dit, vel teto, Vol que alio, ut scinderet alicui cor- Zs, a 6 con los puños, ó con dardo, 6 con otra
tuniorem feeerit. Sed ita demum lqu[or cosa, de suerte que le hiriese á alguno
pus, Voljniuria datuifl est; ceterum al nullo servuni
mnum el cuerpo, ó le hubiere hecho un chichón. Pero
pretio viliorelfl deterioremve foocrit, Aquilia ces- así solamente, si el daño se cansó con injuria;
at,
jui.1aru1mqfb cnt agendmn duntaxat; Aqui- mas si no hubiere hecho al esclavo más ínfimo ó
iia enim gas ruptiofles, quae damna dant porse- peor en precio alguno, deja de aplicarse la ley
qiiitllr. Ergo esi pretio quidem non Mt deterior Aquilia, y se habrá de ejercitar únicamente la
umtus in salutem eius et acción de injurias; porque la ley Aquilia persigue
sanitatem facti StLnt, in hace mihi videri damnum aquellas lesiones que causan perjuicios. Luego
datiU1fl, atque ideo lego Aquilia agi posse. aunque en el precio no se haya hecho peor al es-
clavo, si se hicieron gastos para su salvación y
curación, parécemo que en esto se cansó perjui-
cio, y que por lo tanto puede ejercitarse la acción
de la. ley Aquilia.
§ 18.—Si qu.is vestimenta sciderit vol inquina- § 18.—Si alguno hubiere rasgado ó manchado
vcrit, .&quilia, quasi rupenit, lenetur. vestidos, se obliga por la ley Aquilia, como si los
hubiere roto.
§ 19.—Sed et si quis milium vol frumentum § 19.—Pero también si alguno hubiere echado
nieulu effuderit in fumen, sufilcib Ji quiliae aetio al rio mi mijo 6 trigo, basta la acción de la ley
Aquilia..
§ 20.—Item si quis frumento arenain vel aliud § 20.—Asimismo, si alguno mezcló con trigo
quid immiscilit, ut difilcilis separatio alt, quasi arena u otra cosa cualquiera, de suerte que sea
de corrupto agi poterit. dificil la separación, podrá ejercitarse la acción
como por cosa corrompida.
§ 21.—Si quis de mann mibi mimos exeusserit, § 21.—Si alguno me hubiere hecho caer mone-
Sabinus existimat, damni iniuriae case actionem, das de la mano, opina Sabino, que hay la acción
i ita pericnint, no ad aliquem perveniront; puta de daño con injuria, si as! se hubieren perdido,
j in fumen, vol lii mare, vel in cloacam cecide- de suerte que no llegasen á poder de nadie; por
rnnt quodsi ad a!iquein pervenerunt ope consi- ejemplo, si cayeron al río, al mar, 6 á una cloa-
lic, fnrtum factura agenduin; quod et antiquis ca; pero si fueron á poder de alguien con auxilio
placuit. Idem, etiam in factum dan posse actio- y consejo, se ha de ejercitar la acción de hurto
nora, ait. cometido; lo que también á los antiguos les pare-
ció bien. Dice el mismo, que también puede dar-
se la acción por el hecho.
§ 22.—Si mulier pugno vol equa ictu a te per- § 22,—Si golpeada por ti una nuijer con el pu-
eussa eieeerit, Brutus alt, Aquilia tener¡, quasi fo, ó una yegua con otro objeto, hubiere malpa-
rupto. rido, dice Bruto, que te obligas por la ley- Aquilia,
como por cosa rota.
§ 28.—Et si mulum plus insto oneravcrit, et § 23.—Y si uno hubiere cargado más de lo jus-
aliquid membni ruperit, Aqufliae locum foro. to á un mulo, y lo hubiere roto algún miembro,
habrá lugar á la ley Aquilia.
§ 24.— Si navoni venalioiarnm mercium per- § 24.—Si hubiese perforado una nave de mar,
forasael, Aquiliap actionein esse, quasi ruponit, canelas en venta, escribe Viviano, que hay la ac-
Viyia.uus (1) scnibit. ción do la ley Aquilia, como si hubiera roto.
§ 25.—Si o!ivam iinmatuxam deecrpserit, vel § 25.—Si hubiere cogido sin madurar la acei-
segetem deaecuerit iminaturam, ve! vinoaS (2) tuna., ó segado la mies sin granar, 6 cogido la
crudas, Aquüia tenebitur; quodsi 1am maturas, uva en agraz, se obligará por la Ley Aquilia; pero
cessat Aquilia, nulla enim iniuriaes¿, quuni tibi si ya maduras, deja de ser aplicable la ley Aqul-
etiam tinpcnsas donaverit, quae ja collectionein ha, porque no hay ninguna injuria, habiéndote
huinsmodi fructuum impenduntur. Sed si collecta donado también los gastos, que se hacen para la
hace interceperit, furti tenetur; Octavenus in recolección de los frutos de esta clase. Ma si re-
uvis adiicit, nisi, inquit, ir' terram uvas proiecit, colectados los hubiere quitado, es responsable por
ut effundereutur. la acción de hurto; y dice, que Octaveno añade
respecto á las uvas, si no arrojó al suelo las uvas,
paraque se echaran á perder.
§ 26.—Idem et in silva cacdua seribit, ut, si § 2.—El mismo escribe también respecto al
¡inmatura (3), Aquilia teneatur; quod.si matura bosque tallar, que, si lo cortó antes de tiempo,
mterceprit, furti tener¡ cura et arborum furtim queda obligado por la ley Aquiiia; pero que si
caesarum. cortado en sazón lo hubiere quitado, es responsa-
sable por la acción de hurto y por la de árboles
cortados furtivamente.
§ 27.—Si ulictum niaturum ita, ne stirpes iac- § 27.—Si te hubieres llevado los sauces en sa-
deres, tulenis, cessare .Aquiliam. zón, de suerte que no perjudicases á los renuevos,
deja de tener lugar !a ley Aquilia.
§ 28.—Et si pucrum quia castraverit et pretio- § 28.—Y si alguno hubiere castrado é. un mu-
Siorem foocrit, Vivianus (4) senibit, eessare Aqui- chacho, y lo hubiere hecho de más precio, escribe

(L) Iuile.nus, Vug. (5) Taur.; immfttmám F. .eg4n V~O corrcciÓ1% Dr.
(2) nva, ¡iaL (4) lulianas, Vug.
TOMO 1 -74

582 DIGESTO.—LIBRO IX: TITULO II

liam; sed iniuriaium cnt agendum, aut ex edi- Viviano, que deja de ser aplicable la ley .&quilia;
cto Aed.ijium, ant in qttadruplurri (1). pero que se habrá de ejercitar la acción de inju-
rias, ó la cleledietode losEdiles, óla del cuádruplo.
§ 29.—Si calieem diatrctuni faeieudum dodisti, § 29.—Si diste á tornear una copa, y ciertamen-
si quid.cm imperitia f'regit, damni injuria tenebi- te la rompió por impericia, será responsable del da-
tnx si vero non imperitia fTegit, sed rimas habe- ño con injuria; pero si no la rompió por impericia,
bat yjtiosas, potest esse excusatus; et ideo pie- sino que tonta defectos de hendiduras, puede
rumqne artiice9 CoflvCflire solent, qu'urn eiumo- excusársele; y por esto, suelen convenir muchas
di materiae dantur, non periculo sue se facere veces los artitices, cuando se dan semejantes ma-
quac res ex locn.to toltit actionem et Aquilino. teriales, que no hacen el trabajo 4 su riesgo; cuyo
pacto hace desaparecer la acción de arrendamien-
to, y la de la ley Aquilia.
§ 30.—Si, quum maritus axori margaritas § 30.—Si habiendo dado un marido 4 su mujer
tricatas dedissetin usum (2), caque invito vol para su uso perlas sueltas, olla, las hubiese agu-
inscio viro perforaset, ut pertuis in linea ute- jereado contra la voluntad do su marido, ó igno.
retur, tener¡ eani lego Aquilia, sive diverbit, sive vándalo ésto, para usarlas engarzadas, queda
nupta est adhu. obligada por la ley Aquilia, ya esté divorciada,
ya casada todavía.
§ 31.—Si quis aedifieii me¡ foros oonfregerit, § 31.—Si alguno hubiere fracturado 6 destro.
vel refregerít (3), ant si ipsum acdifleiuni. drue- zado las puertas de un edificio mío, ó si hubiere
nt (4), lege Aquilia tenetur. demolido el edificio mismo, so obliga por la ley
Aqiiilia.
§ 32.—Si quis aquaoductum meurn dh'uorit, II- § 82.—Si alguno hubiere destruido mi acueduc-
set caementa mea sunt, quac dimuta sunt, tamen to, aunque son mies los cimientos que so domo-
quia torra mea non sit, qua aquam dueo, indias llenen, sin embargo, como no sea min la tierra
ost dicere, actionem utikmi d.audam. por donde conduzco el agua, es mejor deur, que
se ha de dar la acción útil.
§ 33.—Si ex plaustro la:pis cecidenit, et quid ru- § 33.-81 de un carro hubiera caldo una piedra,
penit vol frogerit, Aquiliae actione plaustraniuin y roto ó quebrado alguna cosa, parece bien que
tener¡ placet, si malo composuerli () lapides, et el carretero esté obligado por la acción de la ley
ideo laps! sunt. Aquilia, si hubiere colocado mal las piedras, y
por esto se cayeron.
§ 34.—Si quis sersrum conducbam (6) ad mu- § 34. - Si alguno le hubiere encomendado el
mm regondum comniendavenít ci muluin, ile ad mulo 4 un esclavo alquilado para guiar el mu-
po]licem suum euxn alligaverit do (') loro, et lo, él lo hubiere atado de la brida 4 su dedo pul-
mulus eruponit sic, at et poliic.cm avelioret ser- gar, y el mulo se hubiere lanzado con tal ím-
vo, et se praecipitaret, Mela seribit, si pro perito petu, que arrancara el pulgar al esclavo, yse des-
imponitus locatus sit, ex conducto agendum cum peñase, escribe Mola, que si por perico hubiera
domino ob mulum rutum vol de,bilitatuin; sed si sido alquilado un imperito, so ha do ejercitar con-
ictu ant torrare mulus turbatus alt, tum domi- tra el dueño la acción de arrendamiento por cau-
num ClUB, id est nruli et ser-vil eum co, qui t-urba- sa del mulo estropeado é debilitado; pero si por
vit, habiturum legis Aquilino ationem. lfiIu su- golpe ó terror hubiera sido espantado el mulo, en-
tem videtur, et ea casu, quo ex locato actio est, tonces su dueño, esto es, el del mulo y el del es-
competere etiam (8) Aquiliao. clavo, tendrá la acción de la ley Aquiia contra
el que lo espanté. Pero 4 mi me parece, que aun
en este caso, en que hay la acción do locación,
compete también la de la ley Aquilia.
§ 35.—Item si tectori (9) loca.veris lacuin vino § 85.—Asimismo, si hubieres alquilado alalbaflhl
plcnum curandum (10), ob iliem eum pertudc para que recompusiese un depósito lleno de vino,
nt (11), ut vinum sit cffusuxn, Labeo seribit in y él lo hubiere quebrantado 4 golpes, de modo
factum agendum. que so haya derramado el vino, escribe Labeon,
que se ha do ejercitar la acción por el hecho.
28. PAwus libro X. ad Sabinu?n.— Qui fo- 28. PAULO; Comentarios á Sabino, libro X.—
veas ursorum ccrvornmque capiendormn causa Los que hacen hoyos para coger osos y ciervos,
faciunt, si in itinenibus feeerunt, coque aliquid silos hicieron en los caminos, y ahi cayó alguna
deoidit, faeturnque deterjas est, lego Aquilia cosa, y se deterioró, quedaron obligados por la
obligati sunt; nt si ¡u alús locis, ubi fieri solent, ley Aquilia; mas si lo hicieron en otros lugares,
feeerunt, nihil tenontur. donde suclenhacerse, no son responsables donada.
§ 1.—llaee tamen actio ex causa dauda osi, § 1.—Pero esta acción se ha de dar por causa
id est, si noque dcnuntin.tum est, noque scienit, esto es, si ni se denuncié, ni [o hubiere sabido, ¿
ant (12) providere potuenit5 et multa huiusmodi podido prever; yac observan muchos casos de es-
doprehenduntur, quihus surnmovetu.r pctitor, si ta naturaleza, en tos que es rechazado el deman-
evitare poricniuui potucril (13); dante, si hubiere podido evitar el peligro;

(1) et loge XII. Tabuhrum, inserta lo Vulg,


(2) ¡lot. Vuty.; usu, Pl. (5) sctlonern, (es lugar de etiam), HaZ.
(8) vel refregedt, *e consideran aIad1os por antigua co- D) vietori, Uat.
pistas, (10) Taur, agun cori-cesión; eecundum, d acaso tegnndum,
(4) haZ.; dirut, 1". en la escritura ogi,uil Dr.
(6) HaZ.; Compoauit, F(. (11) fli.çpertUdit1 A.
(5) h.bon, ,seru &i. (1) nt, Vuli,.
(7) de, oneI.a HaZ. (i3) ¡Ial. yi4g.; poter[t, Fi.

DIGBSTO.—LIBRO I TÍTULO II 583

29 ULPIÁNUS libro XVIIL ad Editum. 29. U LPI A NO; Comentarios al Edicto, libro
quemadinodum si laqucos eo loci posuieses, quo X VIIL—asl corno si hubieses puesto lazos en aquel
lus ne,ncl non haberes, el pecas vicini in cos lugar, en que no tuvieras derecho de ponerlos, y
laquees incidisset. hubiese caldo en estos lazos ganado del vecino.
§ 1.—Si protectufli meum, quod supra doniurn § 1.—Si hubieses cortado el alero de tejado, que
tutLIfl ilullO juro habebam, rceldisses, posee me sin ningún derecho tenla yo sobre tu casa, escri-
tecum dainni injuria agere, Proeulus ecribil; de be Próculo, que puedo ejercitar contra ti la ac-
buisti eniel ineeum, tUS mili non essc protectuni ción de daño con injuria; porque debiste intentar
Jiabere, agere, nec esse (1) acquum, damnum me contra mita acción de que yo no tongo derecho
pati recis'S a te meje tign-is. Aliud ecl dicendam para tener el alero del tejado, y no 08 justo que
ex..Rescripto Imperatoris Severi, qui el, per enius yo padezca daño habiéndose cortado por LI mis
domUm traieetUs crat aquaeün.ctus citra servitu- vigas. Otra cosa se ha de decir en virtud del Res-
tozo, reseripelt, jure suc posee eum intercidere; cripto del Emperador Severo, quien respondió á
et morito, intcrest enim, quod hic in sao prote- uno, por cuya casa cc habla pasado un acueducto
xit, file in alieno fecit. sin deber la servidumbre, que por su propio de-
recho podia cortarlo; y con razón, porque hay di-
ferencia, pues éste procuró en lo suyo, y aquél
obré en lo ajeno.
§ 2.—Si navis tua impaeta in meam senpham § 2.—Si impelida tu nave contra mi esquife me
damnum mili dedit, quaositurn cgt, quae actio causé daño, se preguntó, ¿qué acción me compo-
inihi compoterol? Et alt Proculus, si la poto8tat tera? Y dice Próculo, que si en poder de los ma-
nautarurn fult, no id accideret, et culpa eoram rineros estuvo que esto no sucediera, y por su
factuzo sit, 1ee ACÇtLÍ[ia cazo nautis agondum culpa haya sucedido, cc ha do ejercitar contra los
q,jia parvi reten, navem iniuiittendo, aut sor- marineros la acción de la ley Aquilia; porque po-
vaeulum () ad navem ducen do, an tun nianu co importa, que hubieres causado el dalle con tu
damulini dederis, quia omnibus hie modis per te mano, impeliendo la nave, 6 levando el áncora á
damno afficior. Sed si fune rupto, ant quurn a la nave, porque de todos estos modos por ti soy
nuilo regeretur, 3UWIS iIlcurri$set, cuni domino perjudicado. Pero si habiéndose roto la amarra, 6
agendum non osco. no siendo gobernada por ninguno, hubiese cho-
cado la nave, no se ha de ejercitar acción contra
el dueño.
§ 8.—Ibm Labeo scnibit, si quurn vi yentorum § 3.—También escribo Labeon, que si cuando
avis impulsa esset in fu.nes aneararum altorius, por la fuerza de los vientos hubiese sido impelida
et nautae funes praecidissent, si nullo alio modo, la nave contra las cuerdas de las áncoras de otra,
nisi praecisis funibis explicare se potuit, nullam los marineros hubiesen cortado las cuerdas, si de
actionein danclani. idemque Labeo et Proculus et ningún otro modo, sino habiéndose cortado las
circa retia piscatorum, lii qu.ae navis piseatorum cuerdas, pudo ella desenredarse, no se ha de dar
ineiderat, acstimarunt. Plano si culpa nautaruni acción alguna. Y lo mismo opinaron Labeon y Pró-
id faeltun esset, lege Aquilía agenduni. Sed ubi culo también respeto á las redes dolos pescadores,
damni injuria agitar, ob retia, non piscium, qui en las que se habla enredado una nave de pesca-
ideo cn.pti non sunt, fien aestimationam, quuin dores. Mas que si esto hubiese sucedido por culpa
incortum fucrit, un caperentur. Idcrnquo et in de los marineros, se ha de ejercitar la acción de la
venatoribus, el in aucupibus probandum. ley Aquilia. Pero que cuando se intenta la acción
de daño con injuria por causa de las redes, no se
hace la estimación de los peces, que por tal inoti-
ve no se cogieron, porque fué incierta si se coge-
rian. Y lo mismo se ha de aprobar respecto á los
cazadores de cuadrúpedos, y á los de aves.
§ 4.—Si navis alter am contra se venientem § 4.—Si una nave hubiese echado á pique á otra
obruisttt, aut in gubernatorem, aut in dneato- que contra ella se dirigía, dice Alfeno, que com-
rem (3) actionem competere damui iniuniae, Al- pete la acción de daño con injuria ó contra el ti-
fenus ait. Sed si tanta vis navi faeta sit, quae monel, ó contra el conductor. Pero si tanta fuerza
toniperari non potuit, anilam in doniuiuirn dan- se le hubiera impreso á la nave, que no pudo mo-
dam actionem; sin autem culpa nautaruni id fa- derarse, ninguna acción cc ha de dar contra el
etuin sit, puto Aquiliae sufficere. dueño; mas si esto hubiera sucedido por culpa de
los marineros, opino que basta la de la ley Aquilia.
5.—Si funent quis, que religata navis erat, § 5.—Si alguno hubiere cortado la amarra, con
praeeiderit, de nave, quae penit, in factum que estaba alada la nave, se ha de ejercitar la
agendum. acción por el hecho respecto álanave que pereció.
§ 6.—Hae netione ex hoc legis capite de onini- § 6.—En virtud de este capitule de la ley se ha
bus animal!-bus [nesis (4), quae pccndes non sunt, de ejercitar esta acción respecto de todos los ani-
ageuduni est, ut puta (5) de cano; sed et de apro, males lesionados, que no son ganado,por ejem-
et leone, ceteris que feria el avibus (6) idem erit plo, respecto del perro; pero también se habrá de
dicenduzo. decir lo mismo respecto del javail, y del león, y
de las demás fieras, y de las aves.
§ l.—Ilagistratus municipales, si damnum mm- § 7.—Los Magistrados municipales, si hubieren
na dedenint, poeso Aquiva tener. Nain et quum causado daño con injuria, pueden quedar obliga-

U) cst, Yulg. () occisisque, ineria La Vulg.


() Berraeulrnn, al nzlrgen interior del códice Pl.; verrleu- (5) 71. *Sgan COtrccCiÓn, Br.; puta ut, Taur.
him, Ho2. (5) Ltiur; abibus, 71. 8ecuno8tuinbrt de cecribir, Be.; api-
(5) ductoreni, ¡ial. VuLg. bue, otros en Mal.

584 DIGESTO.—LIBRO Ix: TITULO II

pecudes aliquis pignori cepisset, et faine cas ne dos por la ley Aquilia. Porque también cuando
cavissot, dun non p.atitur te iis cibaria afferre, alguno hubiese recibido en prenda ganados, y lo
in factum actio danda est. Item si, dum putat se hubiese matado de hambre, no permitiendo que
ex lego capero. pignhlo, non ex lego Ceperit, et tú les llevases comida, se ha de dar la a.cción por
res tritas corruptasque reddat, dicitur, legem el hecho. Asimismo, si juzgando que toma la pren-
Aquiliam locum haboro quod dicendurn ost, et si da según ley, no la hubiere tomado legalmente,
ex lego pignus cepit. Si quid tamen Magistratus' y devolviera las cosas estropeadas y destrozadas,
adversus reistenteni violeutius fccerit, no» te- dicese que tiene lugar la ley Aquilia; lo que so
nebitur Aqiiília; nam et quum pignori servum ha de decir también si según ley tomó la prenda.
cepissot, et (1) ¡líe se suapenderit, nulla datar Mas si ci Magistrado hubiere obrado con violen-
actio. cia contra el que se le resiste, no quedará obliga-
do por la ley Aquilia.; porque también cuando hu-
biese tomado en prenda un esclavo, y éste se hu-
biese ahorcado, no se da acción alguna.
§ 8.—Haoc verba: «quauti in triginta diebas § 8.—Estas palabras; «cuanto valió en los trein-
proximis fult», etsi non habent: «plurimi, sic La- ta días próximos», aunque no tienen la. de «más»,
inen esse accipienda constat. es sabido que, sin embargo, se han de entender
corno si la tuviesen,
30. PAui.ijs libro XXII. wL Jikiiaum. - Qui 10. P.nio; Comentarios al Edicto, libro XXII.
ocidit adulterum depreheiisum sorvnm alienum, —.E1 que mató al esclavo ajeno cogido en adulte-
hae lego non tenchitur. rio, no eStará obligado por esta ley.
§ 1.—Piguori datus servus si oceisus sit, debi- § 1.—Si hubiera sido muerto el esclavo dado
tori actio conipetit. Sed an et craditori danda sit en prenda, compete acción al deudor. Pero pro-
utilis, quia potest interesse elus, quod debitor gúntase, si se ha do dar la acción útil también al
solvendo non sit, aut quod liteni tempore amisit, acreedor, porque pueda interesarle, porque el
quaeritur. Sed hie iniquum ost, et domino, et ore- deudor no sea solvente, 6 porque por el lapso de
ditori sum tener¡, nisi si quis putaverit, n-ulIarn tiempo perdió el pleito. Poro en este caso es in-
tu ea re debitorem iniuriam passurllm, quum pro- justo, que uno quede obligado al dueño y al acree-
siL ei ad debiti quantitatera, et, quod sit amp1iu, dor, á. no ser que alguno juzgare que en este ne-
eo.nsecuturus sit ab eo, vol ab initio m id, quod gocio el deudor no habrá de padecer injuria al-
amplius sit, quam in debito, debitoni dandam guna, porque le aproveche para la cuantía de su
act.ionem. Et ideo in his casibus, in quibus credi- deuda, y haya de conseguir de aquél lo que de
tori d.anda est actio proptor inopiani debitonis, más valiera, 6 que desde el principio se ha de dar
vol quod litem amisit, eredit,or quidem usque ad al deudor acción por el sobrante que hubiera de
modum debiti habebit Aquilino aetionem, ut pro- su deuda. Y por lo tanto, en estos casos, en los
sit hoc dobitori, ipsi autem debitori in id, quod que se ha de dar acción al acreedor por causa de
debitum excedit, competit Aquiliae actio. la pobreza del deudor, 6 porque perdió el litigio,
el acreedor tendra la acción de la ley Aquiia
ciertamente hasta el importe de la deuda, para
que esto le aproveche al deudor, y á este mismo
deudor le compete la acción de [a ley Aquiia por
lo que excede de la deuda.
§ .—Si quis - alienum vinum vol frumenttun § 2.—Si alguno hubiere consumido el vino, 6 el
consumseiit, non videtur damnum iniuria daro; trigo ajeno, no se considera que causa daño con
ideoquc utilis danda ost actio. injuria; y por esto so ha de dar la acción dtil.
§3.—In hac quoque (2) actione, quae ex boc § 3.—También en esta acción, que toma origen
capitulo onitur, dolus et culpa punitur. Ideoque de este capitulo, se castiga el dolo y la culpa. Y
si quis in stipulam suarn vel epinam comburen- por lo tanto, si para quemarlo hubiere alguno
dae cius causa ignem imrniserit, et ulteniu.s eva- echado fuego á su rastrojo, ó á. la maleza, y ha-
gatus et progressus ignia alienam segetem vol biéndose extendido y propagado más el fuego ha-
vineam Iaeserit, requiramus, numimperitia elus, hiere perjudicado á la mies 6 á. la viña de otro,
ant negligentia id accidit; nam si dio ventoso id investiguemos si esto sucedió por su impericia,
fecit, eulpae reus est; nam et qui occasioneni 6 negligencia; porque si hizo esto en día de vien-
praestat, damnum fecisee videtur. In codem cri- to, es reo do culpa; pues también el que da oca-
mine est et qui non observavit, no igni8 longius sión, se entiende que causó daño. En el mismo
procederet. At si omnia, quae oportuit, observa- delito incurre también el que no tuvo cuidado de
vit, vol subita vis venti longius iguem produxit, que el fuego no se extendiera más lejos. Poro si tu-
earet culpa. ve en cuenta todo lo que fué oportuno, 6 si súbita
fuerza del viento llevó más lejos el fuego, carece
de culpa.
§ 4.—Si -vulneratus fuerit servus non mortife- § 4.—Si un esclavo hubiere sido herido no mor-
re, negligontia autem penienit, do vuinerato actio talmente, pero hubiere perecido por negligencia,
erit, non de occiso. habrá acción por haber sido herido, no por haber
sido muerto.
81. IDEM libro X. ad Sabinum.— Si putator, 31. Er, iIsMo; Comentarios d Sabino, libro 1.—
ex arbore ramum quuni deiiceret, vol machina- Si un podador, aldesprenderuna ramade un árbol,
rius liominem praeterenntem occidit, ita tonetur, 6 el que trabaja sobre un andamio, mató á un hom-

(1) Br.; (et), Tau,'. 2) quoque, o,nftgia Uai.



DIGESTO.—LXORO IX: TITULO 11 585
ruj0um docidat, ncc ile poelamavit, nt bre que pasaba, es responsable, si aquella cayo-
• s -«
ca.sus.eíw evitan possit. Sed Mucius etiam dixit, se en sitio público, y él no dió voces para que
si ju privato idem aecidisset, posse do culpa agi; pudiera evitarse su peligro. Pero también dijo
culp:m autem csse, quod, quum a diligente pro- Muelo, que si esto mismo hubiese sucedido en lu-
videri potucrit (1), non eS6t provisum, ant tum gar privado, puede reclamarse por la culpa; y que
dcn.nt1atUm osset, quum periculum evitan non hay culpa, porque habiéndose podido avisar por
0t
(2). Secunduin quam rationem non multum persona diligente, no se avisé, ó se avisé cuando
refcrt, por publieU, an per privatum itcr fieret, no podía evitarse el peligro. Por cuya razón no
qawn p1CrUflqU8 per privata loca vulgo ¡ter fiat. hay mucha diferencia cutre que se pasara pon lu-
uuilum itor cnt, dolum duntaxat pracsta- gar público, ó por privado, puesto que muchas ve-
c rninittat in Cuni, qucm viderit trans-
re debet, -Dei ces se pasa por la generalidad por lugares priva-
euntem nani culpa al) co exigenda non est, dos. Mas si no hubiere camino alguno, debe res-
quwn divinare non potuerit, an ver CUlU locuin ponder tan sólo del dolo, para que no eche nada
aliqfl'8 transitUrus bit. sobre aquel que viere que pasaba; porque no se le
ha de exigir culpa, cuando no hubiere podido adi-
vinar, si pon aquel lugar habría de transitar alguno.

32. GÁius libro VII. ad Rdicturnprovinciale. 32. GAYO; Comentarios al Edicto provincial,
.IIlud qaaesiturn est, an quod Proconsul in fur- Libro VII.—Se preguntó, si también en la acción
to observat, quod a familia factum sit, id ost, ut de daño con injuria se debla observar lo que ob-
non iii singulos detur poonae persecutio, sed serva el T.oeónsul respecto al hurto que haya
fficarct id praestani, quod praestanduin foret, sido hecho por la familia, esto es, que no se dé
j jj furtUin UflUS liben fecisset, debeat et in actio- contra cada uno la persecución de lapona, sino
no tiamni iniuriae observan. Sed magis visum que bastaría que se satisficiera lo que se habría de
est, idem cssc obscrvandum, et morito; quum satisfacer, si aquel hurto lo hubiese hecho una
enini cinca furti actionem hace ratio sit, no ex sola persona libre. Pero pareció preferible, que
uno delicto tota familia dominus careat, caque se haya de observar lo mismo, y con razón; por-
ratio simíliter et in actionein damni iuiurjae iii- que habiendo respecto de la acción de hurto esta
tervonint, sequ.itu, ilt idem debeat acstimani razón, que por causa de un solo delito el hicFio
praesertiin quum interdum levior sit hace causa no quede privado de todos los esclavos, y median-
delicti, veluti si culpa, et non dolo damnum da- do igualmente la misma razón también respecto
retur. A la acción de daño con injuria, se sigue, que de-
ha estimarse lo mismo; principalmente siendo á
veces más leve esta causa de delito, por ejemplo,
si por culpa, y no por dolo, se causare el daño.
§ 1.—Si idem eundem servum vulneravorit, § 1,—Si uno hubiere herido fi un esclavo, y des-
postea delude etiam occiderit, tenebitur et de vul- pués también lo hubiere matado, será responsa-
nerat.o, et do occiso; duo enim sunt delicta. Ah- le< tanto por haberlo herido, como por haberlo
ter atque si quia uno ímpetu plunibus vuineribus muerto; porque son dos delitos. Lo contrario se
ahiquem occiderit; tunc enim una erit actio de dirá, si alguno con un solo impulso hubiere ma-
occiso. tado á otro con muchas heridas; porque entonces
habrá una sola acción, por haberlo muerto.
33. PAULUS libro II. (3) ad Piaulium.—Sj sen- 33. PAULO; Comentarios á Plaucio, libro II.—
vum nicum occjdisti, non affeetiones aestiman- Si mataste fi mi esclavo, opino que no se ha de
das 68350 puto, vehiti si flhium tuum naturalem apreciar la afección, como si alguno hubiere ma-
quis occiderit, quem tu magno eintnm vellas, sed tado fi. tu hijo natural, que ti quisieras estuario
quanti omnibus valeret. Sextus quoque Pedius en mucho, sino en cuanto valiera para todos. Tam-
alt, pretia rerum non ex affectione, ncc utilitate bién dice Sexto Podio, que las cosas se aprecian
singnlorum, sed comrnuniter fungi. Itaque eum, no según la afección, ni la utilidad do cada cual,
qai flhium naturalem posidet, non co locupletio- sino con arreglo á la común. Así pues, que el que
rem esse, quod eum plunimo, si alias possideret, poseo fi su hijo natural, no es con él más rico, por-
redemtuL'us fuit; neo illum, qui fillum aLienum que hubo de comprarlo en muy grande precio, si
possideat, tantum habere, quanti eum patri ven- otro lo poseyera; y que aquel que posea un hijo aje-
dere possct; in lego eniin Aqailia damnum (4) no, no tiene el importe en que podría venderlo fi su
Consequimur, et aniisissc dicimur (5), quod aut padre; porque por la ley Aquilia conseguimos el
Consequl potuimus, aut erogare cogimur. daño, y decimos que se perdió lo que 6 pudimos
percibir, 6 nos vemos obligados fi gastar.
§ l.—In d.amnis, quae lego Aquiiia non tOnen- § 1.—Por los daños que no se comprenden en
tur, in factum datur actio. la ley Aquilia, se da la acción por el hecho.
34. MAROELLUS (6) libro XXI. L)igesforum.— 34. Muioisr.o; Digesto, libro XXI.—A Tieio y
Tirio et Solo Stichum legavit, deliberante (7) fi Boyo les leoó uno el esclavo Stico; deliberando
Seio quum Titius vindieasct legatuin, Stichus Seyo cuan do9'icio hubiese vindicado el legado, fué
OCcisus est, deinde Sius repudiavitlegatum;per- muerto Stico, y después 5eyo repudié el legado;
mde Titius agere possit, ac si sol¡ legatus esset, Ticio podrá ejercitar la acción, como si fi él solo
se le hubiese hecho el legado,

(1) &gia nu8a8ra r4njetur1; poterit Fi.


(8) Iial. pos1t, Fi. (5) Vug.; dicemur, Fi.
(5) IIL.,RaZ. (0) Mdpxav., Bat.
(4 dam,iu,n, om8teia Hal. () .Hsi. Vulg; liberante, Fi.; librante, conje8ira Dr.

586 DIGESTO.—LIBRO IX: TÍTULO TE

85. ULPIAus Libro XVIII. ad Edicum.—quia 35. ULrIAo; Gomentarios al Edicto, libro
retro aecrovisc dornhirnn ci vid ctur (1) XVIII. — porque se entenderla que lo acreció e
dominio por retroacción;
36. MÁRCILLUS libro XXI. Digetoru (y). - 38. MARCELO; Digesto, Libro XXI.—porque nsi
nam sicut repudianto legatario legatuni heredis como repudiando el legatario el legado, la acción
cst actio, perindo nc si legatus (3) non essot, ita es del heredero, como Ni no se hubiese hecho el
huius actio est, nc si soli legatus esset. legado, así también la acción es de éste, cual si á
él solo se le hubiese hecho el legado.
§ 1.—Si dominus servum, cjuem Titius morti- § 1.—Si ci dueño hubiera dispuesto que fuera 11.
fere vulnoravorat, lib omm et heredeni cssc ius' bro y heredero ci esclavo á quien Tic jo habla herid
serit, eique postea Maevius (extiterit heres, non de muerte, y después Movió hubiere sido su here-
habebit Maevius) eum Titio legis Aquilino actio- dero, no tendrá Mevio contra Tieio la acción de
noni; scilicet secundurn Sabini opinioneni, qui la ley Aquilia; por supuesto, según la opinión de
putabat, ad ieredem actioneni non transmitti, Sabino, que juzgaba, que no so tmansmitia al he-
quae defuneto competere non potuit. Narn sano redero la acción, que no pudo competer al difunto,
absurdum aecidet, ut heres pretiuzn quasi occisi Porque á la verdad, resultará el absurdo de que
consequatur oms, cuius heres extitit. Quodsi el heredero perciba el precio, corno por haber si-
ex parte euin clominus herod.em eum llhertatc do muerto aquel de quien fué heredero. Pero si
esse iusscrit, coheres eius mortuo co aget lego el dueño hubiera dispuesto que con la libertad él
Aquiia. fuese heredero en parte, su coheredero ejercitará,
muerto él, la acción de la ley Aquilia.
87 IY0LENts Libro XIV. ex Üasaio.-.- Liber 37. JAVOLERO; Doctrina de Cassio, libro XIV
horno si iussu alterius mann iniuriani (4) dedit, —Si un hombre libre infirió con su mano una in-
actio legis Aquilino cuna co est, qui i-ussit, si mo- juria por mandato de otro, hay la acción do la ley
do ius imperandi habuit; quod si non hbuit, cum Aquilia contra aquel que lo mandó, si es que tu-
co agendum est, qui fcit, vo derecho para mandarle; pero si no lo tuvo, la
acción se ha de ejercitar contra el que la infirió.
§ 1.—Si quadrupes, culus nomine (5) actio es- § 1.—Si el cuadrúpedo, por razón del que bu-
set eum domino, quod pauperiem fceissot, ab alio Mese acción contra su dueño, porque hubiera
occisa est, et cRin 80 lege Aquilia agitur, acsti- causado un daño, fué muerto por otro, y contra
matio non ad corpus qtiadrupedis, sed ad causarn éste se ejercita la acción de la ley Aquilis., la es-
cius, 1» quo de pauperie actio cst, referri debet; timación no debe referirse ni cuerpo del cuadrú-
et tanti daranandus est is, qui oeeidit, iudicio le- pedo, sino ti la causa de aquello por lo que hay
gis Aquiliae, quanti actoris bitcrcst noxae po- la acción para la petición (lel dafio; y el que lo
tius detlitione defungi, quam litis nestirnatione. mató ha de ser condenado por la acción de la ley
Aquilia en tanto cuanto interesa al actor poder
entregarlo por noxa, más bien que pagar la esti-
mación do! litigio.
88. Ium.t Libro IX. Epistolarun (6). -Si co 38. EL MISMO; Epístolas, Libro IX.—Si en el
tempore, quo tibi meus scrvns, quern bona fide tiempo en que te servia un esclavo uilo, que de
emisti, se.rviebat, ipse a servo tuo vaineratus est, buena fe compraste, él frió herido por un esclavo
placuit, omnhnodo me teoum recto lego Aquilia tuyo, pareció bien que de todos modos ejercitaba
experiri. yo debidamente contra ti la ley de la acción
Aquilia.
89. Poy&PONIDS libro XVII, (7) ad Quintmn 89. PoMporilo; Uo,nentarios á Quinto Macio,
Mucium.—Quintus Mueius seribil: oqua, qunin in Libro XVII.—Escribe Quinto Macio: una yegua,
alieno pasceretur (8), incogondo, quod praegnaus hallándose pastando en arr campo ajeno, como es-
erat, eloolt; quacrebatur, domínus cius possetne taba prelmada, malparió al hostigársela; preguntá-
ernn co, qui coégisset (a), lego Aquilia agore, base, ¿podria su dueño ejercitar la acción de la ley
quia equam in (10) eiiciendo (11) muporat' Si por- Aquiia contra aquel pro la hubiese hostigado,
cnssisset, aut consulto vehomentius egissct, vi- porque habla estropeado tI. la yegua, malpariendo
sum cst agere posse. ésta? Si la hubiese golpeado, 6 deliberadamente
la hubiese tratado con vehemencia, pareció que
podia ejercitarla.
§ 1.— [40.] (12) Pomponius: quamvis alienum § 1. [40.]—Dice Pompordo: aunque alguno hu-
peCUS iii agro suo quis deprehendisset (13), sic u- biese encontrado una res ajena en su campo, la de-
md expeliere debot, quomodo si suum deprehen- be echar fuera del mismo modo que si hubiera en-
disset, quoniam, si quid ex ca re damnum cepit, contrado una suya, porque si por esto recibió al-
habet proprias actiones. Itaque qui POCUS alíe- gún daño, tiene las acciones propias. As¡, pues,

(1) Taur. vldetur, F. ¿rc9tin corrección, Br.


(5) ad edictum. Ha¿. para hacer la dci,na séptima ediclós, de que ncc vale-,noa. Por
5) legatum, ¡Ial. V'ul. eco, c*en4iendo 4 otras ed4cioncc, no i&emoc 'vacUo4o en corre-
(4) idterlu, damnum luluria dedil, Ha?. ViUg. ir la errata d ín,eerlar paeceretur.—N. del T.
(5) onttata, 'Cnecr(a Hai. (9) egteeet. «aL
(6) VIII. enwTOXIOV, .rial. (10) in, ornitcZa ¡fol.
(7) XI V., RaE. (Ji) PuIg.; icLendo, FI.
(5) En el texto se Zec naistcretur, sin duda por error pude- (12) según ediciones vulíjarea.
cÍdo al recompoae'se la página, por defecto de la gsUpeopia, (18) Tani'.; deprobeiidlt, FI. segun antigua corrección.

DTGE$TO.—LIBRO TITULO II 587

JIUM in (1) agro suo deprchenderi, non jure id el que hubiere encontrado una res ajena en su
agere illud aliter debet, quam, ut campo, ni la encierra con derecho, ni debe tratar-
dudit, nOC
supr9 diim, piasi suum; sed yel abigoro dc la de otro modo que corno si fuera suya, segun
mO vol admoner6 doininurn, ut suurn
iet sine dan antes hemos dicho; sino que debe 6 ahuyentarla
recipiat. sin daño, ó prevenir al dueño para que la recoja
como suya.
41.1 rAuT.us Libro 111. ad Edictum. 40. [41.] PAULO; Comentarios al Edicto, libro
40. ) lego Áquilia, si delotum chirographuin
In 111.—Por la ley Aquilia, si yo dijera que me bo-
inih 8550 dicam' in quo sub conditione mili! pe- rraron la escritura, por la que se me hubiere de-
.unía debita fuorit, et intorim testibus quoque id bido cierta cantidad bajo condición, y entretanto
probarO pOS01111 ai tOSIOS pcSsuflt non cssc co pudiera yo probar esto también con testigos, cu-
tempere, quo conditio Oxtitit, et si summatim re yos testigos pueden no existir al tiempo en que
exposita &i suspieionem iudieern adducam, de- se cumple la condición, y si expuesto sumaria-
beani VLflCC1C Sed tuna condomnationis exactio mente ci asunto yo llevare, al juez á sospechar,
compctit, qunm debiti conditio eItitCrit quod deberé ganar. Pero entonces compete la exacción
j defeC!t, condemnatio nullas vires habobit. de la condena, cuando se hubiere cumplido la con-
dición de la deuda; porque si no so cumpliere, la
condena no tendrá eficacia alguna.

41. í42.1 ULPIAUS libro XLI. ad &binum.— 41. [42.] ULPr No; comentarios d Sabino, li-
Si quis testamentum doloverit, an damni iniuriae bro XLI Si algüno hubiere borrado un testa-
actio competat, videamus Et Marcellus libro mento, veamos si competerá la acción do daño
quinto Digestorum clubitans negat cwnpetere; con injuria. Y Marcelo, aunque dudando, dice en
quemadmodufli enim, iuqnit1 aostimatio inibi- el libio quinto del i)igesto que no compete; por-
tur (3)? Ego apud eum notavi, in testatore qul- que ¿cómo, dice, se hará la estimación? 'Yo co-
dem hoc cese verum, quia quod intcrest oms, ae- mentándole anoté, que esto ciertamente es ver-
etirnari non potest; veruntarnen in herede ve! Je- dad respecto del testador, porque no puede esti-
gatariis divorsum, quibus testamenta paene ehi- marse lo que it él lo interesa; pero que esto es
rographa sunt. Ibidem Marcdllus seribit, ehiro- diverso respecto al heredero ó it los legatarios,
graplio deleto competere legis Aquiline actionem. para los cuales los testamentos son casi eseritu-
ed et si quis tabulas teetarnenti apud se deposi- ras de obligación. En el mismo lugar escribe Mar-
tas dleverit, vel pluribus praesentibus legerit, celo, que borrada una escritura de obligación,
utilbis cst iii fact'arn et iniuriarurn agi, si niu- compete la acción de la ley Aquilia. Pero tam-
riso facicndae causa secreta iudieiorum publica- bién sí alguno hubiere borrado las tablas de un
vcrit (4). testamento depositadas en su poder, ó si las hu-
biere leido en presencia de muchos, es más útil
que se ejercite la acción por el hecho y la de in-
jurias, si para inferir injuria hubiere publicado
los secretos de las 1timas voluntades.
§ 1.—Intorduni evenire Pomponius eleganter § 1.—Discretamente dice Pomponio, que á ve-
a¡ t, ut quis tabulas delendo furti non teneatur, ces sucede, que alguno no se obligue por la acción
sed tantum damni iniuriso, utputa si non animo de hurto borrando las tablas, sino tan sólo por la
furti faciendi, sed tanturn damni dandi delevit; de daño con injuria, por ejemplo, si las borré no
nam furti non tenebitur, eum facto enim etiam con ánimo de cometer un hurto, sino tan sólo con
animina furis fl.Lrtum oxigit. ci de causar un dalia; porque no se obligará por
la acción de hurto, pues el hurto exige junto con
el hecho también la intención de hurtar.
42. [43.] 1uLiAus libro XLVIII. (5) Dige- 42. [43.]. JULIANO; Digesto, Libro XLVIII,—
Sibrum.— Qui tabulas testamenti depositas, aut El que borró las tablas de un testamento de-
aliculus rei instrumentum ita d&ovit, ut legi non positadas, ó el instrumento de otra cualquier co-
possit, dopositi aetionc, et ad exhibend-um tene- sa, de tal manera que no pueda leerse, se obliga
ttir, quia corrnptarn rem restituoril, ant exhibue- por la acción de depósito, y á la de exhibición,
nt. Legis quoque Aquiliac actio ex cadoni causa porque restituyó, ó exhibió alterada una cosa. Por
Competit, corrupiese eidm tabulas recte dicitur, la misma causa compete también la acción de la
et qui cas interleverit. ley Aquilia, porque con razón se dice que corrom-
pió unas tablas también el que las haya borrado.
43. (44.] PoMpolUS libro XIX. ad Sabinw,n, 43. [44.] P0MP0NIO; Comentarios á Sabino, Li-
—Ob id, quod antequam heroditatem adires, da- bro XIX.—Por el daño que se hizo en los bienes
mnurn fl4nijssum in res hereditarias est, legis de la herencia, antes que adioses la herencia, tie-
Aquiline aetloum habes, quod post mortem oms, nes la acción de la ley Aquiilia, porque acaeció
cm heres si, acciderit; dominum enim lex Aqui- después de la muerte de aquel de quien eres he-
lis appenat non ulique euro, qui tune fuenit, redero; pues la ley Aquilia llama dueño no sola-
qnum damnuni daretur; nam ¡ato modo no ab ea mente al que lo fuere entonces cuando se causara
qinclem, cul horca quia cnt, transire ad euro ea el daño; porque de este modo ni podrá ciertamen-
seuo poterit, neque ob id, quod tuin eommisaurn te pasar esta acción de aquel de quien uno fuere
(1) Ha?. Yuig. 8t, (en iuga' 4e En), Fi.
(2) Mi, conjetu,. Concio. (4) Hal.; pablkavlt, Fi.
(8) Tu.ur4 Inhibetur, Fi. según recwai.s co-reccÓn, Br, (5) LXXVI.,ITi.

588 DIGST0:—LIBRO ix: TITULO ti

fuerit, quum lxi hostium potostate esses, agere heredero fi éste, ni habiendo regresado podTis
postliminio re'versus poteris; et hoe autor consti- reclamar en virtud del postliminio por lo que se
tui sine magna captione postamorum liberoruin, hubiere hecho cuando estabas en poder de los
qui parontibus heredes erunt, non poterit. Ea- enemigos; y esto no podrá constituirse de otro
dem dicemus et de arboribus eodem tempore fur• modo sin grande perjuicio de 108 deseoudien5
tim caesis. Puto eadem die¡ posse etiain de hac póstumos, que fueren herederos de sus padree,
actione, Quod vi ant elani, si modo quis ant pro- Lo mismo diremos también respecto de los árbo-
bibitus feeerit, aut apparuerit, eum intolligere les cortados furtivamente en el mismo tiempo.
debuisse, ab iis, ad quos ea hereditas pertineret, Opino que puede decirse lo mismo también res-
si rcsciissent, prohibitiim iri. pecto de esta acción, de ]o que Be hizo por fuerza
ó clandestinamente, ya si alguno lo hubiere he-
cho habiéndosele prohibido, ya si hubiere resul-
tado que él debió entender que le habria de ser
prohibido, silo hubiesen sabido, por aquellos fi
quienes pertenecía la herencia.

44. [45 ULPIMUS Libro XLII. (1) ad Sa- 44. [45.] ULPIAiW; Comentarios á Rabino, li-
binum. In lego Aquilia et Ievissima culpa bro XLII.—En la ley Aquilia se comprende tam-
venit. bién la culpa lvÍsima.
§ 1..—Quoties seiento domino servus vulnerat, § 1.—Cuando un esa'vo hiere ó mata sabién-
vol oecidit, Aquilia dominum tener¡ dubium (1010 su ducho, no hay duda de que su dueño se
non est; obliga por la ley Aquilia;
45. [46.1 PATJLUS Libro X. ad Sabinum. - 45. [46.] PAULO; Comentarios d Sabino, libro
eientiam bie pro patientia aceipimus, itt qui pro- X.—en este caso la noticia la tomamos en lugar
bibere potuit, tcu.eatur, si non fccerit, do tolerancia, para que el que pudo impedirlo
quede obligado, si no lo hubiere hecho.
§ 1.—Lego Aquilia agi potest et sanato vuine- § 1.—Se puede ejercitar la acción de la ley
rato servo. Aquilia aun habiendo sanado el esclavo herido.
§ 2.—Si inoum servnni, quurn liberum putares, § 2.—Si hubieres matado fi mi esclavo, teniéndo-
oceidcris, lego Aquilia teneberis. lo por libre, quedarás obligado por la ley Aqu3lia.
§ 3, - Qunin stramonta ardentia transillrent § 3.—Cuando saltando dos por encima do una
duo, eoncurrerunt, ambeque ceciderunt, et alter hoguera de paja, corrieron al mismo tiempo, y
tIamina eoneumtus est; nihil co nomine potest ambos cayeron, y uno fué consumido por las lla-
agi, si non intellig'itur, uter ab utro eversus Mt. mas, nada puede reclamarse por tal motivo, si no
se entiende que el uno fué echado por el otro.
§ 4.—Qui, quum aliter tueri se non possent (2), § 4.—Los que no pudiéndose defender de otro
damni culpain (3) d.ederint, inuoxii aunt; vim modo, hubieren contraído la culpa de un daño, son
enim vi defendere omnes lagos omniaque jura irresponsables; porque todas las leyes y todos los
permittunt. Sed si dofendendi me¡ causa lapidom derechos permiten repeler la fuerza con la fuer-
in advcrsarium misero, sed non eum, sed prae- za. Pero si por defenderme hubiere yo tirado una
tereuntein pereussoro, tenebor lego Aquilia ji- piedra fi mi adversario, pero no fi éste, sino fi. un
mm enim solum, qui vini infcrt, ferire concedi- transeunte hubiere yo herido, quedará obliga-
tur, et hoc, si tuendi duxitaxat, non etiam ulci- do por la ley Aquilia; porque se concede herir
seendi causa factum sit. aquel solo que emplea la fuerza, y esto, si so hu-
biera hecho tan sólo por causa de defensa, no
también por la de venganza.
15:— Qui idoncum parietem sustulit, damni § 5.—El que derribé una pared pie estaba fir-
iniuria domino cius tenetur. me, queda obligado fi su dueflo por la acción de
daño con injuria.

46. [47.) UII'IANiJS Libro L. (4) ad Sabinuin. 46. [47.] ULPIANO; Comentarios d Sabino, Li-
—Si vuluerato servo lego Aquilia actum sit, post, bro L.—Si se ejercitó la acción de la ley Aqui]ia
ea mortuo ex co vulnero agi lego Aquilia nihilo por haber sido herido un esclavo, después, muer-
minus potest. to de la misma herida, puede no obstante recla-
marse por la ley Aquilia.
47. [48.] IuLIA1us libro LXXX VI. Dige8to- 47. [48.1 JULIANO; Digesto, Libro LXXXVL—
rum.—Sod si priore indicio sestimatione facta, Pero si hecha la estimación en el primer juicio,
postea mortuo servo de occiso agere dominus in- después, muerto el esclavo, hubiere intentado el
stituerit, exceptione dolí mal¡ opposita compelle- ducho reclamar por haber sido matado, será re-
tur; nt ex utroque ludicio nihil amplius conse- pelido opuesta la excepción de dolo malo; para
quatur, quam consequi deberet, si Initio de occi- que por ambos juicios no consiga nada más de lo
so homine egisset. que deberla conseguir si al principio hubiese de-
mandado por haber sido muerto el esclavo.

48. [49.] PAULIIS libro XXIII. cid Edictum. 48. [49.] PAULo; Comentarios al Edicto libro
—Si servus ante aditam bereditatem damnum tu XXXIX.—Si antes de adida la herencia un

(1) XL!., Ha¿. (2) damnum Culpa, I&.


() F. ssgts correcctói, Br.; possunt, Taur. (4) XLI., 152.

DIGESTO.—LIBRO IX; TITULO II 589

re hereditaria dederit1 et libor fatus in ea re da- Yo hubiere causado algún daño en bienes de la
mnum det, ntraque actione tencbitu.r, quia alte- herencia, y hecho libre causara daño su los mis-
riuS ci alterius fcti bac res sunt. mos bienes, quedará obligado por una y otra ac-
ción, porque estas cosas son objeto del uno y del
otro hecho.
[50.] UL1)XÁNLJS Libro IX. Nsputationum. 49. [50.] ULPIANo; Disputas, libro IX.—Si al-
.i49.
quís fumo tacto apes alienas fugavci-i, vol gimo, habiendo hecho humo, hubiere ahuyentado
11BULVerit, mnagis causam mortis praestitis- abejas ajenas, ó también las hubiere matado, más
se videtu',
atillo quam oceidisse; el ideo In f;etum bien parece que dió causa á la muerte, que no
actioIle lenebitur. quejas maté; y por esto se obligará por la acción
por el hacho.
j— Quod dicitur damnum injuria datum § 1.—Lo que se dice, que el daño causado con
Aqullia porsequl, sic cnt aceipiendum, ut videa- injuria se persigue por la ley Aquilia, habrá de
vur damnum injuria clatrun, quod eum damno entenderse de este modo, que se repute daño cau-
jniuriam attulenit, nisi magna vi cogontc funit sado con injuria el que con el mismo daño hubie-
factum, ut Celsus scribit circa eum, qui incendii re producido la injuria, é. no ser que hubiere sido
9reendi gratia vicinas aedos intercidit nam lije hecho precisándolo una fuerza grande, como es-
geribil cessare logia Aquiliae actionem, lusto cribe Celso del que cortó las casas vecinas para
enini motu ductus, no ad se ignis pervenhret, vi- eontner un incendio; porque escribe que en esto
cinas aedes intercidit, et sive pervenit ignis, si- caso deja de tener lugar la acción de la ley Aqui-
va extiuctus est, cxistimat, legis Aquilino ha, pues impulsado por just - miedo cortó las ca-
acIIOILC1U cessare. sas vecinas, para que hasta él no llegase el fuego,
y ya sea que llegase el fuego, ó que antes fuera
apagado, opina que deja de tener lugar la acción
de la ley Aquilia.

50. [51.1 IDnM Libro VI. Opinionum.. Quf do- 50. (51.) EL MISMO; Opiniones, Libro VI. —El
muui alienam invito domino demolill, et co loco que demolió la casa ajena contra la voluntad de
balneas cxstruxit praeter nat-urale ius, quod su- su dueño, y en aquel lugar construyó baños con-
perficies ad dominum sol¡ pertinet, etiam damni tra el derecho natural, porque lo ec1icadoperte-
dati nomine actioni subiicitur. nece al dueño del suelo, queda también sujeto á
esta acción por razón del daño causado.
51. 52.1 TULIANUS Libro LXXXVL Digesto- 61. [52.] JuLiallo; Digesto, Libro LXXXVI.—
pum—Ita vuineratus est servus, ut co iclu cer-. Un esclavo fuá herido de tal modo, que se crci.a
tum csset moriturum, medio deludo tempere he- cierto que. habla de morir de aquella herida, des-
res institutus est, et postea ab alio ictus dcccssit; pués en el tiempo intermedio fué instituido here-
quacro, au curn utroque de occiso lege Aquilia dero, y herido posteriormente por otro, murió;
agi possit? Respondit (1) occidisse dicitur vulgo pregunto, ¿por la ley Aquilia se podrá reclamar
quicicrn, qui mortis causam quolibel modo prue- contra ambos por razón de la muerte? Respondió,
bult, sed lego Aquilia is demum tonen visus cst, que ciertamente se dice por el vulgo, que maté el
qui adhibita vi et quasi mana causara mortis que de algún modo dió causa para la muerte, po-
praebu.taset, tracta videlicet intcrpretatíonc yo- ro que por la ley A quilla se consideró que queda-
cis a caedendo et a caede. Burss Aquilia lego ba obligado solamente el que, habiendo empleado
tener¡ existimati sunt non solum, qui ita vuine- la fuerza, y como por su mano, hubiese dado causa
rassent, nl eonfostim y-ita privarent, sed etiam para la muerte, habiendo tomado, por supuesto,
hi, quorum ex vulnere certum esset aliquem vila esta interpretación de la palabra, de caedere (ma-
exeessurum. Igitur si quia servo mortiferum viii- tar) y de caedes (muerte). También se juzgó que
une inflixcnit, eundcmquc aUus ex intervallo ita quedan obligados por la ley Aquihia, no sólo aque-
percu.sserit, ul matunius interficeretur, quam ex llos que hirieron de tal modo, que inmediatamente
priore vulnere moriturus fuerat, statucndum cal, privaron á uno de la vida, sino también aquellos
utrumque eorum lego Aquilia tener!. por cuyas heridas hubiese la certeza deque alguien
dejará de vivir. As!, pues, si alguno hubiere he-
cho á un esclavo una herida mortal, y en este in-
tervalo otro le hubiere herido de tal modo, que fue-
se muerto más pronto de lo quo habla de morir por
la primera herida, se ha de determinar, que uno
y otro quedan obligados por la ley Aquilia.
§ 1.—Idque est eonscquons anetoritati vote- § 1.—Y esto es conforme á la autoridad de los
ruin, qui, quum a plunibus idem servus ita vul- antiguos, los cuales, cuando un mismo esclavo
neratus esset, ut non appareret, euius ictu periis- hubiese sido herido por muchos, de suerte que no
set, omnes lego Aquilta teneni ludiQaverunt. apareciera por la herida de quién hubiese muer-
to, juzgaron que todos estaban obligados por la
ley Aquiiia.
§ .—Aestimatio autem peremti non endem in § 2.—Mas no se hará del muerto la misma esti-
utniusque persona fiet; nam qul prior vulueravit, mación respecto é. la persona de uno y de otro;
taritum praestabil, quanto in auno pLoximo horno porque el que primero hirió, pagará tanto cuanto
plurimi fuerit, repetitis ex die vulneris tereen- más haya valido el esclavo en el año próximo,

(1) Re8pond4 HaZ.


Tomo 1-76

590 DIGSISTO.—LIBRO ix: TJTUJeO II

tum (1) sexaginta quinque diebus, posterior ¡u id contados trescientos sesenta y cinco días desde el
tenebitur, quanti horno plurimi venire poterit in día de la herida, y ci último estará obligado al
anuo proximo, que viLa excessit; in quo pretium mayor precio en que pudiere ser vendido el es-
quocue hereditatis erit. Eiusdem ergo servi oecl- clavo en el año inmediato al en que dejó de vivir.
si nomine alius malorem, alius niinorem aesthna- en lo que estará también el precio de la herencia:
tionem praestabit; nec mirum, quuni utorque co- Luego por razón do la muerte de un mismo escla-
mm ex diversa causa et cliversis temporibus oc- vo, uno pagará mayor, y otro menor estimacióni
cidisse hoininem intelligitur. Quodsi quis absur- y no es de extraña; porque se entiende que
de a nobis haee constitui putaverit, cogitet, Irni- uno y el otro mataron al esclavo por diversa cau-
ge absurdius constitui, uoutrurn lego Aquilia te- sa, y en diversos tiempos. Pero si alguno juzgare
ner!, ant altcirum potius, quuxn noque impunita que absurdamente se establece esto por nosotros,
maleficia esse oporteat, nec tb.eile constituí pos- piense, que macho más absurdamente Be estable.
Bit, uter potius lego teneatur. Multa autem juro coria, que ni uno ni otro quedasen obligados por la
civili contra (2) rationem disputandi pro utilitate ley Aquilia, ó que preferentemente uno, no de-
eommuni rocepta osse, innumerabilibus rebus biendo quedar impunes los delitos, ni pudiéndose
probar¡ potest; unum interim posuisse (3) conten- determinar fácilmente cuál de los dos esté prefe-
tus oro. Quum plures trabem alienam furandi rentemente obligado por la ley. Mas puede pro-
causa sustulerint, quam singuli ferre non pos- barse con innumerables casos, que por la común
sent, furti actione omnes tener¡ existimantur, utilidad se han admitido por derecho civil muchas
qualnvis subt!li ratione die¡ possit, neminem eo- cosas contra lo razonable de una discusión; me
mm tener¡, quia neminem verum sit eam sustu- contentaré con haber expuesto elibligados
.-etanto un solo
liase. caso. Cuando para hurtarla, hubien cogido mu-
chos una viga ajena, que cada u no podría ile-
varee, se estima que todos están por la
acción de hurto, aunque apurando el razonamien-
to pueda decirse, que ninguno de ellos queda
obligado, porque es verdad que ninguno la quitó.
52. 153.1 ALFENUS libro II. Digestorum.— Si 52. [58.] ALPemo; Digesto, libro II.—Si un es-
ex plagis sorvus mortu'ns esset, noque id medie! clavo hubiese muerto de las heridas, y esto no ¡tu-
inscientia, ant doinini negligentia accidiset, re- biese sucedido por ignorancia del médico, ó por
cte de injuria occiso eo agitur. negligencia del dueño, debí dameutebe reclama por
la acción de injuria respecto á la muerte de aquél.
§ 1.—Taberuarius in semita noetu supra lapi- § 1.—Un ventero habla puesto de noche en una
dom lucenmrn posuerat, qu.idam praeteriens eaui senda un farol sobra una piedra, cierto pasajero
sustulerat, tabemnarius eum consecutus lucera am lo quitó, el ventero, habiéndole alcanzado, le pedía
reposoobat, et fugientem retinebat; ifie flagello, el farol, y retenía asido al fugitivo; éste, para que
quod in inanu habobat, in quo dolon (4) hiorat, le soltase, había comenzado á golpear al ventero
verberare tabernarium coeperat, nL se mitteret con un látigo que tenla en la mano, en el cual
ex eo maiore rixa facta tabernarius ei, qui lucen- habla un aguijónoculto; habiéndose hecho por
nam sustulorat, ocuíum effodcrat; consulcbat, esto mayor la niña, el ventero le había vaciado un
num damnum injuria non (5) viderotur (6) dedis- ojo al que le habla quitado el farol; consultaba,
se, quoniam prior llagelLo percuesus esct? Re- se considerarla acaso que no causó daño con in-
spondi, nisi data opera etfodissot oculum, non vi- juria, porque habla sidogolpeado primero con el
deri damnum injuria feciase, cnl.pam cnim pones látigo? Respondi, que si de intento no le hubiese
eum, qui prior flagelo peicussit, residere; sed si sacado el ojo, no parece que causó daño con iii-
ab co non prior vapulassot, sed quum ej lucen- jania, porque la culpa estaba en aquel que prime-
nam enipere vellet, nixatus esset, tabornanli cul- ro pegó con el látigo; pero que si primero no hu-
pa factum videni. biese sido golpeado por éste, sino que cuando
quería quitarle el farol hubiese reñido con él, el
da.o parecla hecho por culpa del ventero.
§ 2.—In divo Capitolino duo plaustra onusta § 2,—En la cuesta Capitolina llevaban unas mu-
mulae dueebant; pnioris plaustri inuliones con- las dos carros cargados; los carreteros del primer
versum plaustrum rotis (7) sublevabaut, que fa- carro sostenían por las ruedas el carro, que habla
elle muino duccrent; interim suponiiis plaustrum ejado, para que con facilidad lo llevasen las mu-
cessiin ¡re COcpit, et quum muliones, qui iutcr las; mientras tanto el carro que estaba más arriba
duo plaustra fucrunt, e medio exiissent, poste- comenzó á ir hacia atrás, y cuando los carreteros
rius plaustrum apriore perenasum retro redierat, que se hallaban entra los dos carros salieron do
et puenum uiusdam obtriverat; dominus pueri en medio, el segundo carro, impelido por el prime-
cousulebat, eum que se agere oporteret? Respon- ro, retrocedió, y magulló á un muchacho de cier-
di, in causa tus esse positum, nam si inuliones, to individuo; el dueño del muchacho consultaba,
qui supenius planstrum sustinuissent, ana eponte ¿contra quién debria él intentar la acción? :Res-
se subduxisent, et ideo factum esset, ut mulae pondi, que en el mismo caso habla sido planteado
plaustrum rotinere non possent (8), atquc onere el derecho, porque si los carreteros que hablan
ipso retrahereutur, eum domino mularuni nuilam sostenido el carro de arriba se hubiesen apartado

(1) &gn eo*jønra flr.; trceentum, Fi.; trecentf5, tfa..


() strietain, inser t a la Vulg. () Ási lo eonjetsiamoe atendiendo al códice FI.: p10
(5) Taur.; proposuls8e, Pl. eegún r~ cc strumorlubIevabant,q ue Dr. 6 separó de este modo: plostrum
(4) &gen Hal., dolo; Tour., dolor. orla sub)ovbiit, O ¡Bi
d Taur. de ua manera: plostruni
(!) non, omitea HaZ. eublevabant.
(6) i. Vsig.; vldeur, Fi. (5) Hal.ç posslut, Fi.

DIGESTO.—LIBRO ix: TITULO 11 591
esse actioflem cu•m hominibus, qui convcrsun voluntariamente, y por esto hubiese sucedido que
t.ustrum sUtjnU18SC1, lego Aquilia agi posse; las mulas no pudieran contener el carro, y fueran
»afl nihitO niiiius eum damnum daro, qui, quod arrastradas hacia atrás por la misma carga, no
5stineret, 1nittoret sua voluntate, ut id aliquom habla ninguna acción contra el. dueño de las mu-
çeriret, veluti si quia asellum, quum agitasset, las; que podía reclamarse por la ley Aquilia con-
jnuisset, aeque Si quis ex mimu teuni ant Ira los hombres que sostuvieron el carro que cejé;
s.IIud quid inmiaisset, damnum injuria daret. Sed porque no obstante causaba el daño el que volun-
j 1nujae, quia aliquid reformidassent, et mulio- tariamente soltara lo que sostenía, de suerte que
nes timoro permoti, nc opprimerentur, planstrum esto hiriese á alguien, como si alguno no hubiese
rOLi4UjSSt cwn bominibus acionom iiullam es- contenido á un asno cuando Jo hubiese hostigado,
um domino mularum 0886. Qu.odsi noque mu- é igualmente, si alguno hubiese arrojado de su
lee, noque homines in causaa esaent, sed inulae mano un dardo ñ otra cualquier cosa, causarla
retiflere Orlas nequisseut, aut, quum connitein- daño con injuria. Pero si las mulas, porque se hu-
tar (1), lapsao conciclissent et ideo plaustrum biesen espantado de alguna cosa, y los carreteros
cessim rediisset, atque bi, quo (2) couversum movidos de temor,para que no fuesen aplastados,
fuiset, eflUs sustiiiere nequissent, noque cuin hubiesen dejado el carro, no hay acción alguna
domino mularum, neque eum hominibus esse contra los hombres, y la hay contra el dueño de las
actionem. Illud quidem cene, quequo modo res mulas. Mas si ni las mulas, ni los hombres estu-
e baberet, cuui domino posterioruin malarum viesen en falta, sino que las mulas no hubiesen
ai non poase, quenlam non sua sponte, sed per- podido retener la carga, ó cuando se esforzaban
casase retro rediissent. hubiesen resbalado y caldo, y por eto hubiese
vuelto atrás el carro, y porque hubiese retrocedi-
do, no hubiesen podido aquellos sostener la Carga,
no hay acción ni contra el dueño de las mulas, ni
contra los hombres. Pero de cualquier modo que
la cosa sucediera, es verdaderamente lo cierto, que
no puede reclamarse contra el dueño de las mutas
posteriores, porque no volvieron atri.s volunta-
riamente, sino forzadas por el choque.
§ &—Quidam boyes vendidit ea lege, uti darel § 3. —Uno vendió unos bueyes con esta condi-
experiundos, postea dedil experinudos; emtonis ción, que los darla á prueba, y después los dió
servas in experiundo percuasu ab altero boye para probarlos; al hacer la prueba, un esclavo del
cornil cal; quaereb atar, aiim venditor emtori da- comprador fiié herido de una cornada por uno de
mnum praestare doborel? Respondi, si emtor bo- los bueyes; preguntábase, ¿deberia acaso el ven-
vea emtos haberet, non dobere praestare (8), sed dedor responder del daño al comprador? Respon-
si non haberet cintos, tum, si culpa hominis fa- di, que si el comprador tuviera comprados los bue-
etum csset, nl a boye foniretur, non dobere prao- yes, no debla responder, pero que si no los tuvie-
atari; si vitio bovis, debcrc. ra comprados, entonces, si por culpa del esclavo
hubiese sucedido que fuese herido por el buey,
no debla ser responsable; y debla serlo, si por vi-
cio dei buey.
§ 4.—Quum pila complures luclerent, quídam § 4.—Jugando muchos á la pelota, uno de ellos,
ex bis servulum, quum pilam peroipere conare- al intentar recibir la pelota, atropelló fi un esclavo
tur, impulit, servas cecidit, et cras fregit; qune- pequeño, el esclavo cayó, y se rompió una pierna;
rebatur, en dominas servuli lege Aquulia eum co, proguntábase, ¿puede acaso el dueño del esclavo
cuiva impulsu ceciderat, agere potest? Respondi, reclamar por le ley Aquiia contra aquel poi cuyo
non poase, quum casu magia, .quam culpa videre. impulso habla caldo? Respondí, que n.o podía, por-
tur factam. que parecia que lo hecho fué más por casualidad,
que por culpa.
58. [4] NEItA.TIUS libro L Membranarui. - 53. [54.] Nnn&cmo; Pergaminos, libro l.—AguI-
llwes alicnos in angustum locuiu eogisti, coque joneaste bueyes do otro en un lugar estrecho, y re-
effectum es¿, ut dciicerentur (4); datur in te ad sultó de ello que se derrumbaron; fi semejanza de la
exempluin legis Aquiliae in faetnm actio. deJa leyAquilia seda contra ti la aeciónpoi- el hecho.
54. [55.] PAPINIANUs Libro XXXVII. Qiiae- 54. [55.1 PAPntiAwo; Cuestiones, Libro XXXVII.
8t0num.—Legis Aquillae debiloni competit actio, —Compete al deudor la acción de la ley Aquuia,
quum reus stipulandi ante inoram promissum cuando antes de incurrir en mora ci estipulador
animal vujrteiayjt. Idem cal, et si oeeiderit am- hirió al animal prometido. Lo mismo es, también
mal. Quodsi post moram promiasoris, qui atipula- si hubiere matado el animal. Pero si después de
tus fuerat, ocidit, debitor quidem liberatur, le- la mora del prometedor, lo maté el que lo habla
96 autem Aquilia hoc casa non recto expenietur; estipulado, el deudor queda ciertamente libre, pe-
iarn crcditor ipse sibi potius, quam alfi ininriam ro en este caso no demandará con derecho por la
leciase videtiir. la ley Aquiiia; porque se entiende que el mismo
acreedor se hizo la injuria fi si mismo, más bien
que A otro.
55. [56.] PAULUS Libro XXII. Quaes1ionun.— 55. [56.] PAULO; Cuestiones, libro XXII.—A

Tasr.; e.ontlnerentur, Fi. ugdn a4&tlgaa. coirecei do. (3) praetarI, .Zfíd.
(2) quod, HaZ. (4) C1113 ernt, Ral.

592 DIGESTO.—LÍBRO IX; TÍTULO ITI

Stichuni, ant Parnphiluxn prornisi Titio, quum Sti- Ticio le prometi á Stico ó Pánfilo, valiendo Stico
chus esset decem millirnn (1), Pamphilus Yigin- diez mil, y Pánfilo veinte., y el que estipulé, maté
ti, stipulator Stichum ante mor am oeeidit; quae- á Stico antes de incurrirse en mora; se preguntó
situm est de actione legis Aquiliae. Respondi, respecto de Ja acción de la ley Aquhia. RCspod(,
quum viliorem oceidisge proponitur, in hune tra- que manifestándose que mató al de menos precio,
etatiun nihilum diffei-t ab extraneo creditor. sobre este particular el acreedor en nada se dife-
Quanti igitur fiet acstimatio, utruin decem mil- rencia de un extraño. As¡, pues, ¿de cuánto se ha-
liurn (2), quanti fult occisus, an quanti ekst, queni rá la estimación, acaso de diez mil, que valió el
necesse habeo dare, id est, quanti mea interest? muerto, ó de cuanto vale, el que tengo necesidad
Et quid dicornus, si et Pamphilus deccserit sine de dar, esto es, de cuanto me interesa? ¿Y qué
¡nora? 1am (3) pretium Stichi minuetur, quoniani (tiremos, si también Pánfilo hubiere muerto sin
liberatus est promiasor, et suffieiet fuisse pluris, incurrirse en ¡nora? Ya en este caso se disminjá
quum occidere.tur, vol intra annum. 1ae quidem el precio de Stico, porque quedó libre el promete-
ratione, etiamsi post mortem Pamphili intra an- dor, y bastará que hubiese valido más, cuando
num oeeidatur, pluris videbitur fuisse. fuera muerto, ó dentro del año. Y a la verdad,
por esta razón, aunque sea muerto dentro del aiio
después de la muerte de Pánfilo, parecerá que
fué de más valor.

56. [571 IDEM Ziln'o II. Sententiarun. - Mu- 56. [57.] EL MISMO; Sentencias, Libro 11.—La
lier, si in rexn viri damnum dederit, pro tenore mujer, 91 hubiere causado daño en cosa de si ma-
legis Áquiliae convenitur. rido, es demandada fi tenor de la ley Aquilia.
57. [58.] IAvoLnius Libro Vi. ex Posterior¡- 57. [58.] JAVOLENO; Doctrina de Las obras peSa-
¿'UB Laóeonis.—Equum tibi eommodavi, in co tu twmas de Laleon, Libro VT.—Te presté un caballo,
qunm equitares, et una complures (4) cquitarcut, y yendo tú montado en él, y junto con otros que-
unus ex lis irruit in equnm, toque deieeit, et co también iban fi caballo, uno de éstos se echó so-
casii crura equl fracta sunt; Labeo negal, tecum bre el caballo, y te derribé, y por esta calda se le
nilam actioneni esse; sed si ecpiitis culpa factum rompieron las piernas al caballo; dice Laheon, que
esset, eum e quite sane, non cum equi domino agi no hay contra ti acción alguna; pero si el caso hu-
posas verum puto. biese sucedidopor culpa del ginete,tengopor cier-
to, que puede reclamarse verdaderamente contra
el ginste, no contra el dueño del caballo.
TIT. III TITULO III

DE 1118, QUI EFFUDERINT TEL DEXECE- DE LOS QUE DERRAMAREN Ó ARROJAREN ALGUNA
RINT (5) COSA

1. ULPIANIJS Libro XXIII. ad Edictum.—Prac- 1. UrPIARo; Gomentarios al Edicto, Wro XXIII.


tor ait de his, qui deiecoiint vol effudcrint:
URDE —Dice el Pretor respecto de los que hubieren
IR EUM LOOUM, QUO VOt.GO ITER FIET (l), TEL IN arrojado ó derramado alguna cosa: «Por tanto, si
QUO CONSISTETUE (?), DETEOTIJM VEL EFFUSU:M »se hubiere arrojado derramado alguna cosa en
QUID ERIT, QUANTUM EX EA un DAMIIUM DATU)1 »el sitio por donde vulgarmente Be transita, 6
FÁOTLJM VIL ILEIT, IR EUM, QUI IBI BABITAVERIT(8), »donde la gente so detiene, daré,. Contra el que
IR DtJPLUM IUDIQIIJM DABO. Sr no ICTU ROLLO LI- »allí habitare, acción en el duplo por cuanto daño
BER PEUUSSE DICETUR, QUINQUAGINTA AURBORUM »con ello se hubiere causado ó hecho. Si se dijera
IUDICIUE tÁBO; Si (9) VIVET, NOCITURQUE El ES- »que del golpe de lo arrojado habla perecido un
SE DICETUR, QUANTUM (10) OB ILAR RELL AEQUIJM hombre libre, daré acción de cincuenta áureos;
ItlDIOI VIDEBITUR, ETJM, CUM QUO AGEPIJR, CON- »si viviera, y se dijese que so lo causó daño, daré
DLMRARI, TANTI IUDICIUM DABO. Si SZB.VUS lE- »acción para que aquel contra quien se reclama
SCIENTE DOMINO PECISSE DICISI'UR, IN IUDICIO »sea condenado en tanto cuanto por tal cosa.pa-
ADUOIAM (11): AUT NOX.AM »EDERJ3 (12). »rceiere justo al juez. Si se dijera que un esclavo
»lo hizo ignorándolo su dueño, ailadiró en el jui-
»eio ó que lo dé por rioxa'.
§ 1.—Summa eum utilitate id Praetorein edi- § 1.—Nadie hay que niegue, que consuma uti-
XISSC, nemo e5t qui neget; publice enhm utile cst, lidad comprendió esto el Pretor en su edicto; por-
sine metu et periculo por itinera commcari. que es de pública utilidad, que sin miedo y sin pe-
ligro se ande por los caminos.
§ 2.—Parvi autem interesse debet, utrum pu- § 2.—Y poco debe importar, que el lugar sea
blicus locus sit, an vero privatus, dummodo por público, 6 privado, con tal que por 61 de ordina-
eum vulgo ítcr fiat, quia ¡ter facientibus prospi- rio se transite, porque Be mira por los transeun
citur, non publicis vhs atudetur; sempor enim ea tes, y no se procura por los caminos públicos;
loca, per qaa.e vulgo ¡ter solet fien, eandem se- pues siempre deben tener la misma seguridad

(1) Taur.; mililum, la considera Br. palabra auprflua, te-


aún antigua corrección Fi. (7) coNsrSTSRuTun, V14.
(2) Taur.; mililum, a c&n8ide,'a Br. psla,a .uprTua, se- (8) llktTAV1T, HaZ.
Uun atuigua co rrección Fi. (9) mao, inaerta la Vulg.
(3) Num, Kal. (iii) QUANTI, Vi4g,
(4) FI. segdnrecíento, corrección, Br.; aum plures, Taus-. Hal, ADIOIAM, FI.; M)DICAM, VuIg.
(5) )5 1I!S, QUI DEIECSRUnr VEL EPPUDERUNT, ¡Tal. Vulg. (12) AUT WOXAE DEDERS, otroe en Dr.; AVT 1(01LE DEDESE
(6) PERET, Vulg. iuBBo, otros en el mIsmo; UT NOX.&K DDERE LICEAT, Ilal.

DIGESTO.—LIBRO IX: TfTTJJÁ III 93

euritatem 1nt babera. Ceterum si aliquando aquellos lugares por los que de ordinario suele
vulgus in Ula via non commeabat, et tunc deie- transitarse. Por !o demás, si antes no pasaba la
cttlm quid vel effusum, ql.ium adhue secreta loca gente por aquel camino, y se arrojó 6 derramé
esseit, modo coepit eornmeari, non debet lioc EíIi- alguna cosa, cuando todavla fuesen lugares ex-
etO tenei'
cusados, y luego comenzó á transitarse por ah,
no debe quedarse obligado por este Edicto.
3.—Quod, quuln suspendBretur, deeidit, ma- § 3.—Lo que cayó cuando se colgaba, más bien
s detectum videri sed et quod suspcnsum dcci- se reputa corno arrojado; pero también lo que
jt, pro detecto haber¡ Inagis est. Proinde et si cayó estando colgado, es lo más cierto que se ten-
quid pcudens cffusum sit, qnamvis nemo Iioe ga por arrojado. Por lo tanto, también si se hu-
6ffuclerit, Edictum turnen locum habere dicen- biera derramado alguna cosa que esté colgada,
dwfl est. aunque nadie la hubiere derramado, se ha de de-
cir, sin embargo, que tiene lugar este Edicto.
§ 4V_Ha6e in factuin actio la euin datar, qui § 4.—Esta acción por el hecho se da contra ci
inhabitat, quam quid deiicrctur vel effundere- que habita cuando se arrojase 6 se derramase al-
tur, non tu dominufil aeclium; culpa enim penes gana cosa, no contra el dueño de las casas; por-
eutn est. Ncc adi.icitiir culpae mentio vel infitia- que la culpa está en aquél. Y no se añade men-
tioniS, ut in duplum detur actio, qllamvis damni ción de culpa, 6 de negativa, para que se dé la
iiililriae utruirique e.xigat (1). acción por el duplo, aunque la de daño con inju-
ria exija ambas cosas.
§ 5.—Sed quum homo liber perilt, danini aesti- § 5.—Pero cuando pereció un hombre libre, no
matio non fit in dupliun; quia in liomine libero se hace en el duplo la estimación del daño; p01
nulla corporis nestimatio fien potest, sed quin- que respecto de un hombre libre no puede hacer-
quaginta. anreori.Un condemnatio fit. se estimación alguna de su cuerpo, Bino que se
hace condena de cincuenta áureos.
§ 6.—Hace autem verba: 4,si vivet, noeitnmquc § 6.—Mas estas palabras «si viviera, y se dijese
e! esse dicetur», non pertinent ad damna, quue que se le causó daño», no se refieren á los daños
¡u rem hominis liberi facta sunt, si forte vesti- que se hicieron en cosa de un hombre libre, si,
menta Mus, vel quid aliud seissuut cornuptumvc pon ejemplo, se rasgaron ó estropearon sus vesti-
est, sed ad (2) ca, quac in corpus elus admit- dos, u. otra cualquier cosa, sino á los que se can-
tuntur. san en su cuerpo.
§ 7.—Si flliufamilias eocnaeulum eonductum § 7.—Si un hijo de familia tuvo arrendado un
habuit, et lude deiectum vel effusum quid sit, comedor, y de él se hubiera arrojado 6 derrama-
de peculio in patrern non datur, quia non ex con- do alguna cosa, no se da contra el padre la acción
tractu venit; 111 ipsum itaque lilium hace actio de peculio, porque no procede de un contrato; y
competit. as¡, compete esta acción contra el mismo hijo.
§ 8.—Qnnm servus habitator est, utrum noxa- § 8.—Cuando el habitante es un esclavo, ¿se ha
lis actio dunda sit, quia non est ex negotio ge- de dar la acción noxal, porque no proviene de la
sto, an de peculio, quia non ex delieto servi venit? gestión de un negocio, 6 la de peculio, porque no
neque enim recto servi dicitur noxa, quiim ser- procede de delito del esclavo? Porque no se dice
vus nihil nocuerit. Sed ego puto, impunitum ser- con razón que el daño es del esclavo, puesto que
'ram esse non oportere, sed extra ordinem ofilcio el esclavo no hizo daño alguno. Pero yo opino,
iudie!s eorrigendum. que no conviene que el esclavo quede sin castigo,
sino que extraordinariamente ha de ser corregido
por ministerio del juez.
§ 9.—Habitare autem dicimus vel in suo, vel § 9.—Mas decimos que habita uno en casa 6
in conducto, ve¡ gratuito. Hespes plano non teno- propia, 6 arrendada. 6 gratuita. Evidentemente,
bitar, quia non lb¡ habitat, sed tantisper ho8pita- el huésped no quedará obligado, porque no ha-
tur1 sed is tenetur, qui hospitium dedenit. Mu!- bits. *111, sino que tan sólo se hospeda; pero es
tum autem interest inter habitatorem et hospi- responsable el que le hubiere dado hospedaje.
tem, quantum interest inter domicilium haben- Mas hay mucha diferencia entre un habitante y
tem et peregrinantem. un huésped, cuanta hay entre el que tiene domi-
cilio y el pasajero.
§ 10.—Si plures in codcm coenaculo habitent, § 10.—Si habitaran muchos en un mismo apo-
unde dciecturn est, in qucmvis hace actio clii- sento, de donde se arrojó alguna cosa, se dará es-
bitur, ta acción contra cualquiera de ellos,
2. GAXuS libro VI. (3) ad Edictum provincia- 2. GAYO; Comentarios al Edicto provincial, li-
£e.—quum sane impossibilc est seire, quis dele- bro VI. -porque realmente es imposible saber
C1bBt, ve] effudisset; quién la haya arrojado 6 derramado;
3. ULPIAWIS libro XXIII. ad Edictum.— et 3. ULr'i&wo; Comentarios al Edicto, Libro XXIII.
quidem in solidum. Sed si cum uno fuerit actum, —y ciertamente por el todo. Pero si contra uno
cetCi liberabuntur se hubiere intentado la acción, quedarán libres
los demás
4. PAUI.tJS libro XIX. ad Edictum,— perce- 4. P.auxo; Comentarios «1 Edicto, libro XIX.—
ptione, non litis contestatione, praestituri partem por la percepción, no por la contestación de la

U) Hal. VuZ,j.; extaet, FL.


2) HaZ. Vuig.; ad, omítela FI. (3) VII., Rd.

94 DIGDSTO.—LIBRO Ix: TITULO [II

damni societatis indicio, ve¡ utili actione ci, qtu demanda, debiendo satisfacer por la acción d
o1vit. sociedad, ó por la acción útil, parte del daño al
que pagó.
5. ULPIANUS libro XXIII. zd Edictu. - Si . ULPIANO; Co;nentariosalEdcto, libro Xliii
vero plures diviso ínter se coeeu10 habiteni, —Pero si muchos habitasen en un aposento, te-
actio in eum solum datur, qui inliabitabat eam niéndolo entre ellos dividido, la acción se da con-
partem, uncle effns'am est. tra aquel solo que habitaba en la parte de donde
se derramé una cosa.
§ 1.-Si quis gratuitas b.bitationes dederit U- § 1.—Si alguno hubiere dado habitaciones gra-
bertis et elientibus vel suis, vel UxOris, ipsum co- tuitas it libertes y clientes, ó suyos, ó de su mujer,
ruin nomine teneri Trebatius alt; quod verum est. dice Trcbacio, que él queda obligado en nombre
Idem erit dice.nduin, et si quis amicis suis modica de ellos; lo que os verdad. Lo mismo so habrá da
bospitioLu distribuerlt. Nam et si quis coenacula- decir, también si alguno hubiere distribuido pe-
riam excrcens ipse maximam partem cocnacu- queñas habitaciones it sus amigos. Porque tam-
Ji habeat (1), solus tenebitur; sed et si hospita- bién si alguno, arrendando él aposentos, tuviera
ciili () haboat, solus tenebitur, sed si quis coe- la mayor parte de la vivienda, quedará él solo
naculi, ipse solus aeque tenebitur (3). Sed si quis obligado; pero también si tuviera esa parte de una
coenaeulariam exercens modicum sibi hospitium pequeña h ospederla, se obligará él solo, y si esa par-
rctinuerit, residuum locaverit pluribus, omnes te de un cenáculo, igualmente se obligará él solo.
tenebuntizr, quasi iii hoe coenacülo habitantes, Mas si arrendando uno aposentos, hubiere rete-
unde cleiectum effuaiimve est. nido para si una pequeña vivienda, y lo restante
lo hubiere dado en arriendo it muchos, todos que-
darán obligados, como habitando en el cenáculo
de donde se arrojó 6 derramó.
2.—Interdum tarnen, quod sine captione acto- § 2.—Mas it veces convendrá, lo que Be hará sin
ríe fiat, oportebit Practorem aequitn.te motum in perjuicio del actor, que el Pretor movido de
euzn potius dare actionom, ex cuius cubiculo vol equidad dé la acción más bien contra aquel desde
exedra deeetum eet, licet plures in eodem coe- cuya alcoba ó gabinete se arrojó alguna cosa,
naculo habitent; quotisi ex mediano coenaculi aunque habiten muchos en la misma vivienda;
quid dcicctum sit, -venus est omnes tener¡. pero si la cosa hubiera sido arrojada de la parte
común de Ja vivienda, es más cierto que todos
quedan obligados.
§ 3.—Si horreanius aliquid deiecerit vol effu- § a.-.-Si un almacenista, ó el arrendatario de
denit, a-nt conductor apothcci.o, ve¡ qui in hoe una tienda, 6 el que tcuia arrendado un local
duntaxat conduetum locurn habebat, ut ibi opus solamente para esto, para trabajar alli, 6 para
facint, vel doeeat, in factum netioni locus est, enseñar, hubiere arrojado 6 derramado alguna
etiamsi quis operantium deiecerit ve¡ effuderit, cosa, hay lugar it la acción por el hecho, aunque
ve¡ si quis disceILtium. alguno de los operarios, ó da los que estaban
aprendiendo, la hubiere arrojado 6 derramado.
§ 4.—Quum autem legis Aquiliae actione pro- § 4.—Mas cuando por esto fué condenado algu-
pter hoc quis condemnatus est, merite el, qui ob no por la acción de la ley Aquiuia, dice Labeon,
lice, quod hospes veL que alius de coenaculo de- que con razón se ha de dar la acción por el he-cito,
iecit (4), in factum daiidam esee Lubeo dicit ad- contra el que arrojó, it aquel que fué condenado
versas deiectorem; quod venum (5) est. Plano por Jo que un huésped ú otro cualquiera arrojó de
si locaverat deicetoni, etiam ex beato habebit una vivienda; lo que es verdad. Y si habla dado
actionem, en arriendo el local al que arrojó la cosa, tendrá
también la acción de arrendamiento.
§ 5.—Hace autem actio, quao competit de effu- § 5.—Mas esta acción, que compete por las co-
sis et deicetis, perpetua cst, el lieredi competit; sas derramadas y arrojadas, es perpétua, y com-
in heredein vero non datur. Qnac autem do 60 pete al heredero; pero no se da contra el herede-
compctit, quod liber peniissc dieetur, intra an- ro. Pero la que compete por alegarse que pereció
num duntaxat competit; noque (in heredem, sed un hombre libre, compete solamente dentro del
nec heredi similib'usque) porsonis, nam est poe- año; y ni contra el heredero, ni al heredero y it
nalis et populanis; duminodo aciamus, ex pl-oil- otras personas semejantes, porque es penal y po-
bus desidrantibus haiic actionem el potiesimum pular; con tal que sepamos, que de muchos que
dan debe re, cuiva interest, vel qui affinit ate co- pretendan esta acción debe darso pnincipalisima-
gnatÍoncve defunetum contingil. Sed si libero mente al que le interesa, 6 al que es pariente del
nocituin sit, ipsi perpetua cnt actio; sed si alius difunto por afinidad ó por cognación. Pero si se
velit oxperiri, annua cnt hace actio, nec enim hubiera causado daño it un hombre libre, tendrá
heredibus jure hereditario competit; quippc quod éste acción perpótna; pero si Otro quisiera ejerci-
Incorporo libero damni datur, ¡are hereditario tarla, será de un año esta acción, porque no com-
transire ad suceoseores non debet, quasi non sit pete it los herederos por derecho hereditario; por-
damnum pecuniarum; nam ex bono et aequo que el daño que se causa it un hombre libre, no
oritur. debe pasar por derecho hereditario áloe sucesores,
puesto que no es un daño pecuniario; porque esta
acción nace por razón de bondad y de equidad.
(1) JJui.; habebt, .V.
() Taur.; sspl4ae, quid; bosptIoIa Fi. 189ün reciente co-
rrección; hospitaca1, otros códices en Br. (4) copdemnatus set, lnrl Mal.
()) sed si quk coenaculi, Ipse soluo tonebitur, as conside- (5) Taur. *eiu antigua CorrECCión fi.; vcteruni, en la es-
ran palabras euprflua& ciitssa original, Dr.

DIGESTO.—LIBRO IX: TITULO III 595

§ 6—praetor ait: NIS QEHS ¡N SUGGItflENDA (1) 6.—Dice el Pretor «En el cobertizo 6 alero
pROTE0T0VE
sni'nA EUM LOCUM, QUA (2) VOLGO »del tejado, que dan sobre aquel lugar por el que
(3), flVE QUO CONSISTETUR (4, ID PO- »vulgarmente se transita, 6 donde la gente se de-
IIÁBEAT, ctnuS CASUS IÇOCEP.R CITI (5) ios- »tiene, nadie tenga puesta cosa alguna, cuya cal-
rTtTM
r. Qjj ADVEESUS EA FECERIP, IN EUM SOLIDO- »da pueda causar Aullo A alguien. Contra el que
D_ZOBU N FLCTI3M IUDIOIUM DABO, SI SER VUS »hiciere lo contrario daré acción por el hecho por
DOMINO PECISSE DIOJSTUR (6) AUT NO »diez sueldos, si se dijera que lo hizo un esclavo
x» PEDI IUBEBO. »ignorándolo su dueño, 6 mandaré que sea dado
»por noxa».
§ 7.—HoC Edictum suporio?is portio ost; Conso- § 7.—Este Edicto es parte del anterior; porque
eWnim fuit, Praetoroni etiam in huno ca- fué consiguiente que el Pretor providenciase tam-
qiiOfl5
prospicerc, ut si quid in his partibus aedium bién sobre este caso, para que Si alguna cosa es-
um positum essct, non noceret. tuviese puesta peligrosamente en estas partes de
periCl1b0SC
las casas, no causara daño.
§ 8.—Ait Practør «no quis ¡u suggruenda pro- § 8.—Dice el Pretor: «que nadie en el cobertizo
te verba «nc quis ad omnes prtinent, ó alero del tejado»; estas palabras «que nadie» se
ve' inquilinos, vol dorninos aedium, siva inha- refieren A todos, 6 A los inquilinos, 6 ti los dueños
bitent, sive non, habent turnen &liquid expositum do las casas, era habiten, ora no, en ellas, pero
hiS locis. que tienen expuesta alguna cosa en tales lugares.
§ 9.—.Supra eum locum, qua (1) vulgo it.cr § 9. -Que dan sobre aquel lugar por el que
flet (8), ¡uve quo consistetur, id positum hbeat»; vulgarmente so transita, 6 donde la gente se de-
acciPore debomus «posituni» sive in habitationis tiene, tenga puesta cosa alguna»; debemos enten-
vol Oen'1j, SiV(3 ctiam ¡u horrei vel cutus alte- der «puesta», ya lo esté en el cobertizo 6 alero de
rius aedifieii (9). una habitación, ó de un cenáculo, ya también en
los de un almacén, 6 de cualquier otro edificio.
10.—Positun1 habere» etiam is recte vide- § 10.—Con razón se entiende que «tenga pues-
tu, qui ipse quidem non posuit, veruin ab alio ta» también el que no la puso ciertamente por si
positum patitur. Quare si servus po8uerit, domi- mismo, pero consiente que sea puesta por otro.
jjs aatem positum patiatur, non noxali indicio Por lo cual, si un esclavo la hubiere puesto,pero
dOmiflus, sed sue nomine tenebitur. el dueño la permito puesta, el dueño no quedará
obligado por la acción noxal, sino en su propio
nombre.
§ 11.--Practor ait: «cuina casus noecre possct» § 11.—Dice el Pretor: «cuya calda pudiera can-
ex his verbis manifestatur, non omne, quidqukl sar daño»; manifiéstase con estas palabras, que el
positum cst, sed quid.quid sic positum est, ut no- Pretor mira ti que no pueda hacer daño no todo
coro possit, hoo solum prospicere Praetorern, no lo que está puesto, sino solamente aquello que es-
possit noecre; neo spectamus, ut noeeat, sed tá puesto de modo, que pueda causar daño; y no
omnino, si nocere possit, Edicto loeiisfit(10). Cor- esperamos A que cause daño, sino que en todos
cet-ur auteni, qui positum habuit, sive riocuit id, Casos há lugar á esto Edicto, si pudiera causar
quod positum erat, (sive non nocuit. daño. Y castigase al que tuvo puesta la cosa, tan-
to si causó daño lo que estaba puesto, como si no
lo causó.
§ 12.—Si id, quod positum rat) (11) deeiderib § 12.---Si lo que estaba puesto hubiere caldo y
et noc.uerit, in eum compotil actio, qui posuit, hecho daño, compete acción contra el que lo puso,
110» in eum, qui habitaverit, quasi hace actionon no contra el que allí habitare, cual si esta acción
sufficiat, quia positum liabuisse non utique vide- no fuera-suficiente, porque no parece ciertamente
tur, qui posult, nisi vol dominus fuit aedium, ve! que lo tuvo puesto el que lo puso, si nofué 6 due-
inhabitator. Nam et quum pictor in porguEn ely- ño de las casas, 6 habitante de ellas. Porque tam-
penin ve! tabulam expositaln habuisset, eaque bién cuando un pintor hubiese tenido expuestos
excidisset, et transOunti damni quid dodissct, en su obrador un escudo 6 una tabla, y ésta hu-
Servias respondtt, ad exemplum huius actionis biese caldo, y causado algún daño A un transeun-
dari oportere actionem; hane enim non compete- te, respondió Servio, que debia darse acción A se-
re palam 08202 quia neque in suggruenda, noque mejanza de ésta; porque es evidente que no com-
ni protce.to tabula fucrat pesita. Idom servan- pete ésta, porque la tabla no habla sido puesta ni
dum rospondit, eV sí amphora ex reticulo (12) sus- en un cobertizo, ni en el alero del tejado. Lo mis-
pensa decid isset, et damni dedissct, quia et le- mo respondió que se ha de observar, también si so
gitima, et honoraria actio defieit. hubiese caído un ánfora suspendida de una rede-
cilla, y hubiese causado daño, porque falta tanto
la acción legal, como la honoraria.
§la—I8ta autem actio popularis est, et horedi § 13.—Mas esta acción es popular, y compete
similibusque competit; in heredes (13) autem non al heredero, y A otros semejantes; pero no compe-
competit, quia poenalis est. te contra los herederos, porque es penal.
6. PAULUS libro XIX. ad Edjctum.—Hoc Edi- 6. PAULO; Comentarios al Edicto, libro XIX.—

(1) sun»
(2) QUO, Hai. VZy. (9) 2úpa»e, loco.
(8) PINIIE'r, Vntg. (10) Seg*t conjeura Br.; bit, Pi.
(4) CoNsIs'rzxwrun, Vulg. (11) Dr. encierra en un ocias queda marcado
(6) ALIOUI, Yutg. acide SIVO non nocuit, del parrare anterior; Taur. uprimee
(6) ÁUT (EsrIMATIoEM DAIII, íiserga La Vulg. parnte.ei8.
(1) quo, HaZ, Vulg. (12) restkulo, ¡Ial.
8) 2i.; fieret, Pl. '13) Taur.; beretiem, FI. según corrección, 8r.

596 DIGESTO.—LIBRO IX TÍTULO IV

ctum non tantum ad civitates et vicos, sed et ad Este Edicto se refiere no tan sólo á las ciudades
vías, per quas vulgo ¡ter fit (I) pertinet. y lugares, sino también á los caminos por los que
'de ordinario se transita.
§ 1.—Labeo alt, locum babero hoe Edictum, si § 1.—Dice Labeon, que tiene lugar este Edicto,
intcrdiu delectuin sit, non noete; sed quibusdam si se arrojó alguna cosa de dia, no de noche; pero
locis et noete iter fit. por algunos lugares se pasa también de noche.
§ 2.—Habitator suam suorumque culpam prae- § 2.—El habitante debe responder de su propia
stare debet. culpa y de la de los suyos.
§ 3.—Si de nave deiectlLm sit, dabitur actio § 3.—Si la cosa hubiera sido arrojada de una
ntilis in eum, qui navi praepositus sit. nave, so dará la acción útil contra el que mando
la llave.
7. Gius libro VI. (2) ad Edicturn provincia- 7. G..&vo; Comentarios al Edicto provincial, li-
Le.—Quum liberi hominis corpus ex eo, quod de- bro VI.—Cuando con Jo que se hubiere arrojado
iectum effusumve quid cnt, lacsum fucrit, mdcx ó derramado hubiere sido lesionado el cuerpo d
computat mercedes medicis praestitas ceteraque un hombre libre, el juez computa los honorarios
impendia, qnae in curatione facta sant; praeter- pagados al médico y los demás gastos, que se hi-
ea operarum, quibus caruit, ant cariturus set cieron en la curación; y además el importe dl
ob id, quod inutilis factus est. Cicatricum autem, trabajo, de que estuve privado, ó de que haya
ant deformitatis anUa fit acetimatio, quia libe- de estar privado porque quedó inútil. Mas no se
mm corpus nullarn reeipit aestimationem. hace estimación alguna de las cicatrices, ó de una
deformidad, porque el cuerpo de un hombre libre
no admite estimación alguna.
TIT. IV TÍTULO IV
DE lOXALI]VS ACTIONIBUS DE LAS ACCIONES lOXALBS
[Cf. Oo. I11.41.1 (Yase ÜÓL III. 41)
1. GLIUS Libro II. ad Ediettøn provinciale.— 1. GAYo; Comernarios al Edicto provincial, Li-
Noxales aetiones appellantur, quae non ex con- bro 11.—Llámanse acciones noxales, las que se
tractu, sed ex noxa atquo maleficio servoruin ad- dan contra nosotros, no en virtud de contrato, si-
versus nos instituuutur. Quarum actionum vis no de daño y de delito de los esclavos. La fuerza
et potestas hace cst, ut, si damnati fucrimus, u- y el poder de estas acciones son estos, que si hu-
coat noble deditione ipsius corponis, quod deli- biéremos sido condenados, nos sea licito evitar la
querit, evitare litis aestimationem. estimación del litigio con la entrega del mismo
cuerpo, que hubiere delinquido.
2. ULPIANTJS Libro XVIII. ad, Edictum. - Si 2. ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro
servus sciente domino occid.it, in solidum domi- XVIII.—Si un esclavo mató sabiéndolo su dueño,
nuin obligat, ipse enim vide tun doininus oceidis- obliga al dueño por el todo, porque se entiende
se; si autezu insciente, noxalis est, ncc enim de- que el mismo dueño mató pero si ignorándolo,
buit ex maleficio serví in plus tener¡, quam ut hay la acción noxal, porque por el delito del es-
noxas eum dedat. clavo no debió quedar obligado á más, que á en-
tregarlo por el daño.
1.—Ja, qui non prohibuit, sive dominus manet, § 1.-.--FJ que no lo impidió, ya permanezca sien-
sive desiit cese dominus, bac actione tenetur; do dueño, ya haya dejado de ser dueño, está obli-
suífieit enim, si co tempore dominus, que non gado por esta acción; porque basta si fué dueño
prohibeat, fuit; in tan.Lum, ut Celsus putet,'si fue- al tiempo en que no lo impida; en tanto, que opi-
nt alienatus servus in totum vel in partem, vel na Celso, que si en todo 6 en parte hubiera sido
manumiesus, noxam caput non sequi; nam ser- enajenado el esclavo, ó manumitido, el daño no
vuin nihil deliquisee, si (3) domino iubenti ob- sigue al causante; porque el esclavo no delinquió
temperavit. Et sane si iussit, potest lioe die¡; si en nada, si obedeció á su dueño que se lo manda-
autem non prohibuit, quemadmodnm factum ser- ba. Y, á la verdad, si se lo mandó, puede decirse
vi excusabimus? Celsus tamen diffcrentiam faeit esto; pero si no se lo prohibió, ¿de qué modo ex-
inter legem Áquiliam et lcgeni duod.ecim tabula- cusaremos el hecho del esclavo? Pero Celso hace
rulo; nam in lege antiqua, si servus (4) sciecte diferencia entre la ley Aquilia y la da las Doce
domino furtum fecit, vel aliam noxam commisit, Tablas; porque en la ley antigua, si el esclkvo
servi nomine actio est noxalis, nec dommus suo cometió un hurto sabiéndolo su señor, ó causó
nomine ten.ctur; al ¡a lege Aquilia, inquit, domi- algún otro daño, hay la acción noxal á nombre
nne suo nomine tenetur, non serví. Utriusque lo- del esclavo, y el dueño no queda obligado en su
gis reddit rationem duodcim tabularum, quasi propio nombre; mas en la ley Aqnilia, dice, el
volucnit serves dominis in bac re non obtempera- el dueño se obliga en su nombre, no en el del es-
re, Aquiliae, qunsí ignoverit servo, qui domino clavo. Da la razón de una y de otra ley: de la de
parnit periturus, si non fecisset. Sed si placcat, las Doce Tablas, como si hubiere querido que en
quod lulianus libro octogesimo sexto senibit, si este particular los esclavos no obedecieran á sus
servas furtum faxit, noxiamve (5) nocuit, etiam dueños; de la ley Aquilia, como si perdonare al

(t) Tc&ur, ano t a al. rndrgen; f alt, en eL texto.


'VII., HaL.
(4) qu551, ~ta ¿a V*dij.
()

(5) &9in ~dura Bi.; si, onieZa .rt; qui, insertan


Ral. Yietg. (5) noxnmve, Hal.

DIOESTO.—LIBRO IX: TITUIÁ) IV .597
ad Posteriores legos pertinere, poterit die¡ (1), esclavo que obedeció á su sefior y hubiera de ha-
0tlam servl nomine eum domino agi posso noxali ber perecido, si no lo hubiese hecho. Pero si pare-
quod del)r Aquilia adversus doIni- ciera bien lo que escribe Juliano en el libro octo
10d1c10,
pum, con Ut,serum exouset, sed dominum oneret. gésinio sexto, que si el esclavo cometió un hurto, 6
Nos autem seewidum lulianum probaviinus; qtiae causó un daño, esto corresponde también á las le-
sefltefltla habet rationem, et a Marcello apud la- yes posteriores, podrá decirse, que también en
flaflU11 probatur.
nombre del esclavo se puede intentar contra el
dueño la acción noxal, de suerte que el que se dé
contra el dueño la de la ley Aquilia, no excuse al
esclavo, sino que gravo al señor. Poro nosotros
aprobamos la opinión de Juliano; cuya opinión
está fundada en razón, y es aprobada por Marco-
lo en sus notas á Juliano.
S. it' libro hL ad Edictum.— Iii omnibus 1 EL MISMO; Comentarios al Edicto libro 111.
noxc,tionibus, ubicunque. scientia exigE- —En todas las acciones noxales, siempre que se
tur alibuS
dominE,sic
s accipienda est, si, quum prohibe- exl,je el conocimiento del dueño, se ha de enten-
re posset. non prohibuit. Aliud est enini., aucto- der así, si pudiendo impedir una cosa, no La impi-
rem esse servo delinquenti, allud pati delin- dió. Porque una cosa es que sea aconsejador del
quere. esclavo que delinque, y otra que consienta que
délinca.

4 PtLUS libro III. ad Edictum.—In d.elictis 4. P.-'LULO; Comentarios al Edicto, libro


servorLlm selentia domiiil quernadmoduni acci ¿En los
los delitos de los esclavos cómo se ha enten-
pienda es t? utrtim eum consilio, an et si viderut der el conocimiento del dueño? ¿Acaso con su
tantum, quam vis prohibere non potuerit? Quid consejo, ó también si tan sólo hubiere visto, aun-
enha, si ad libertatem proc.lamans domino ecien- qüe no hubiere podido impedir? Porque ¿qué di-
te aeiat? SUL qui contemnat (2) doinlnum? vol remos, el hiciera la cosa, sabiéndolo su dueño,
quum tran.s fumen alt servus, vidente quidem, uno que reclama su libertad, ó qve desatienda al
sed Invito domino noxiam (3) noceat? Rectius dueio? ¿O cuando hallándose al esclavo al otro
Itaque dicitur, scientiam elus accipien.dam, qui lado de un río, causara el daño viéndolo cierta-
prohibere potest; et lace in Loto Edicto inteUigen- mente el dueño, pero contra- su voluntad? Por es-
dum est circa scientiae verbum. to se dice con más razón, que se ha de estimar el
conocimiento de aquel que puede impedir una co-
sa; y esto es lo que se ha, do entender en todo este
Edicto respecto ti la palabra conocimiento.
§ 1.—Si extraneus servias aciente mc fecerit, § 1.—Si un esclavo ajeno hubiere hecho la cosa
eumque redernero, noxalis actio lii me dabitur; con mi conocimiento, y yo lo hubiere comprado,
quia non vidolur domino aciento fariseo, quum se dará contra mí la acción noxal; porque no se
eo tempore dominus non fucrim. entiendeque la hizo sabiéndolo su dueño, no ha-
biendo sido yo su dueño en aquel tiempo.
§ 2.—Quuni dominus ob scientiam teneatur, an § 2.—.Cuando el dueño se obliguepor razón de
8ervi quoque nomine danda sit actio, videndum su conocimiento, se ha de ver si se ha de dar ac-
est, rial forte Praetor unam poenam a domino ción también en nombre del esclavo, si acaso el
eigi volult; ergo dolus servi Impunitus ant? Pretor no quiso que se exigiera si dueño una sola
Quod ost imquum, imo utroque modo dominus te- pena;¿luego quedará sin castigo el dolo del es-
nebitur, una autem poena exacta, quam, actor clavo? Esto es injusto, y antes bien se obligará de
elegerit, altera tolUtur. ambos modos el dueño, pero exigida. una pena,
que el actor hubiere elegido, se extingue la otra.
§ 3.—Si detracta noxae deditione, quasi eum § 3.—Si habiéndose prescindido de la dación por
consejo domino actum alt, qui non erat COUSCIU8, noxa, se hubiera ejercitado la acción, cual si fue-
absolutione fanta et finito indicio, amplius agen- ra sabedor, contra el dueño, que no era sabedor,
do enm noxae deditione exceptlone re¡ iudicatae habiéndose hecho la absolución y finalizado el
sununovabitur, quia res tu superius iudiciuin de- juicio, reclamando uno después por la daclón por
dueLa st finita est. Doxiee autem prius ludielum noxa, será repelido por la excepción de cosa juzga-
agitatur, licentia agenti est, si eum de scientia da, porque el asunto se dedujo y finalizó en el an-
domani arguonda pooniteat, tune ad noxalem terior juicio. Pero mientras se controvierte el pii-
causam transire. Contra quoque si cum 80, qui mer juicio, tiene facultad el actor, si so arrepin-
scit, cuna noxae deditione actum alt, amplias lii tiera de haber de probar el conocimiento del dueño,
donijnum detracta noxae deditione, danda actio para pasar ti la acción noxal. También por el
non sst. In Ipso autem ludido si voluerit et scien- contrario, si contra aquél, que es sabedor, se
tiam domini arguere, non est prohibendus. hubiera reclamado por la dación por noxa, ha-
biéndose prescindido de la dación por noxa, no se
ha de dar ya acción contra el dueño. Mas no se le
ha de prohlbirque, si quisiere, pruebe en el mis-
mo juicio también el conocimiento del dueño.
5. Ui.pijs libro fil. ad Eciictum.—Si phi- 5. UIPLANO; Comentarios al Edicto, libro III.

(1) S4 pla.eat, quod'Iu1Lanu—ad posteriores legas pert,L- (2) eonDemnat. Taur.


2POt1IiL Dieit etiam, Val9. ) noxa'-a, Kas.
Tomo I—!I6

598 DIGESTO.—LIBRO ix: PfTTJL0 IT.

rium servus clellquerit oninbus ignorantibus, no- —Si hubiere delinquido el esclavo de muelles, ig-
xale iudi.chirn in quemvis dabitur. Sed si Omni- norándolo todos, se dará contra cualquiera la ac-
bus scientibtis, quivis ooruni tenobitur detraeta ción noxaL Pero si sabiéndolo todos, cualquiera
noxac deditione, quemadmodum si plures dcli- do ellos quedará obligado quedando eliminada la
quissent; ncc altero convento alter liberabitur. dación por noxa, así como si muchos hubiesen de-
Sed si alter scit, alter ignoi-avit, qui scit, detra- linquido; y demandado el uno, no se flbra.rá el otro.
eta noxae deditione convenitur, qui neselt, eum Poro si uno lo sabe, y el otro lo ignoró, el que lo ea-
noxae dtione. be os demandado, prescindiéndose de la dación por
noxa, y el que lo ignora, con la dación por noxa.
§ l.—Difterentia autein harum actionum non § 1.—Mas la diferencia de estas acciones no sólo
solurn illa est, quod qui scit, in solidum tenetur, es esta, que el que lo sabe se obliga por el todo,
'eruni lila quoque, quod sive alienaverit servum, sino también esta, que ya que el que lo sabe hu-
qui scit, sivo rnaiiumiserit, sive decesserit servas, biere enagenado al esclavo, ya que lo . hubiere
dominus tenetur; sed si ipse dominus decessorit, manumitido, ó que el esclavo hubiere fallecido,
heres eius non tcnctur; el dueño queda o'bligadó; pero si hubiere fallecido
el mismo dueño, su heredero uo queda obligado;
8. Ina libro XVIII. ad Edictum. - sed et ipse 6. EL MISMO; Comentarios al Edicto, libro
servus rnanurnissus tenetur. XVIII.—pero aun el mismo esclavo manumitido
queda obligado.
7. IDEM libro Ui. ad Edieturn—Noxalis nu- 7. EL MISMO; Cornentgrio8 al Edicto, libro Iii.
tm non alias datur, nisi apud me alt servus; et —Mas la acción noxal no se da do otro modo, que
si apud me sit, licst co tempore non fult, que de- si el esclavo estuviera en mi poder, y si. estuviera
Iinquebat, teneoi', et heres mene textotur, si no- en mi poder, aunque no haya, estado al tiempo en
Eius vival. que delinqula, estoy obligado, y queda obligado
mi heredero, si viviera el delincuente.
§ 1.—Pompontus alt, si emtor servl noxafl con.- § 1.—Dice PomponEo, que si el comprador del
ventas sit, venditorem, que eciente factuni est, esclavo hubiera sido demandado por la acción
conveniri mm non posso. noval, no puede ser ya demandado el vendedor
con cuyo conocimiento se obré.
S. IDEM libro XXXVII. ad Edicturn.—Si ser- S. EL MISMO; Comentarios al Edicto, ibo
vus cominimis Íurtum fecerit, quivis ex dominis XXXVII.--Si el esclavo común hubiere . cometido
in solidum noxali ludicio tenetur; coque iiu'c uti- un hurto, cualquiera de los duchos queda solida-
mar. Sed non alias poterit la, qui conventus osi, riamente obligado por la acción noval; y de este
evadore litis aestimationem, nisi lii solidum no- derecho usamos. Pero el que fué demandado no
xae dederil (1) servum; ncc ferendus, eLsi partem podrá evadir la estimación del litigio de otro mo-
dedere fucrit paratus. Plane si propter (2) hoc, N0 que si por el todo hubiere entregado por noxa
quod socti dedere parati non lucrint, in solidum al esclavo; y no ha de sor oído, aunque estuviere
fucrit conde ninatus, communi dividundo vel fa- dispuesto á entregar parte. Mas si por esto, por-
miliae orciscundao ludielo adversas eos experie- que los socios, no hubieren estado dispuestos á en-
tur. Ante noxale sane iudicium acceptum poterit tregarlo, hubiere sido condenado por el tQdo, ejer-
sua parte codendo securitatcm consequl, no no- citará contra ellos la acción (le división de cosa
cesse habeat susciperü iudic.ium, quamquam quis común, ó la de partición de herencia. Pero antes de
possit diecre, evenire, ut, dum pars ci cedatur, haber sido aceptado el juicio noxal podrá conse-
amittat actionem; tloiiiinus enim pro parto motos guir su indemnidad cediendo su parte, para que no
non potest cum socio noxali experiri - fortasais tenga necesidad de aceptar el juicio, aunque al-
ncc communi dividuntlo agere possit ews match- guno pueda decir, que sucede, que cediéndoselo
cii nomine, quod ante eommunioncm admissum la parte, pierdo la acción; porque el que ha sido
est—; quod si non potest, ovidenti iniuria afflcie- hecho dueño de una parte no puede intentar con-
tur; sed mellas est dicere, competere ci commu- tra su socio la acción noval—y acaso no pueda in-
ni djvkliiniio iudicium. tentar ni la acción de división de cosa común por
razón do aquel delito, que fué cometido antes que
so hiciese la comunidad—; y si no puedo esto, su-
frirá evidente perjuicio; pero es mejor decir, que
lo compete la acción de división de cosa común.
9. P.VOLUS libro XXXIX. (3) ad Edictuin. Si 9. PAULO; Cornentarjo,ç al Edicto libro XXXIX,
communis familia Y,(,¡ comnuinis servus 1 nrtum —Si una familia común, ó un esclavo común hu-
fccerit altero ex dominis seionto, la, qui scit, biere cometido un hurto sabiéndolo uno de los
omnium nomine tenebitur, ci conventus alterum duelios, este, que lo. sabe, quedará obligado en
quoque liberal, ncc a socio quidqnam dobebit nombre de todos, y demandado, libra también al
coesoqui; sui enim i'acti nomine poenam merult. otro, y no deberá percibir cosa alguna de su so-
Quodsi is, qui •ignoravit, duplum praestit.erit, a cio; porque mereció la pena por razón de su pro-
socio simpliun eonscquetur. pio hecho. Pero si el que lo ignoró hubiere pa-
gado el duplo, conseguirá do su socio el simple
importe.

(1) deIi1ertt Haz.


(2) por, Has. (5) XXXVIII, Hcx2

DIGESTO.—LIBRO ix: TtTULO IT 599

o. IDEM libro XXII. ad Edietum. Sed et 10. EL MISMO; Comentarios al Edicto, libro
nomine agere eum socio potorit, quod servum XXIL— Pero podrá intentar la acción contra su
deterlorem Íccit, quemadmodum eum socio también por esta razón, porque deterioré al
quoltbet alio1 qui rein communem deteriorem fo- esclavo común, al modo qLiü contra otro eualquie
ssot. Coterum si nihil praeterea post noxae de- ra, que hubiese deteriorado una cosa común. Poi'
ditioflefli conimune habebit, pro socio, ve¡ si so- lo demás, si tlespuós de la ilación por noxa no
e¡¡ non fueruflt la factuni agi poterit. tuviere además ninguna cosa común, podrá ejer-
eltarse la acción de sociedad, ó si no hubo socios,
la acción por el hecho.
• j. TJLPJANIJ$ libro VII. ad Edictum.—Bona it. Uiwo; Comentarios al Edicto, libro VII.
fide servi possessor chis nomino furti actione te- —El poseedor, de buena fe, de un esclavo queda-
nebitur, doininus non tenetur; sed noxae deden- rá obligado en nombre do éste poi' la acción de
do non facit quidom actoris. Qunm autem coepo- hurto, y el dueño no so obliga; pero entregándolo
nt istum servum dominas vindicare, doli exce- por el daño, no lo liare ciertamente del actor. Mas
pttOJlC summovebitur, vol offielo ludicis censo- cuando el dueño hubiere comenzado á vindicar
quetur, ul indemnis maneat. este esclavo, será repelido por 14 excepción de
dolo, 6 conseguirá por ministerio del juez, que
quede indemnizado.
12. PAULUS libro VI. ad Eclictum.—Si bona 12. PAULO; Comentarios al Edicto, libro VI—
fido poSsCSSOr eum servum, quem bona fide pos- Sí el poseedor de buena fe hubiere dimitido el es-
akiobat, dimiserit, no agi eum co ex noxali cau- clavo que de buena fe posela, para que no pueda
sa possit, obligan eum actione, quae datur ad- reclamarso contra él por la acción noxal, se obli-
-versus ces, qui servu.m in potestate habeant, ant ga él por la acción que se da contra aquellos que
dolo tecerint, que minus haberent, quia per hoc tienen en su poder un esclavo, ú hubieron hecho
adhuc possldero videntur. con dolo do modo que no lo tuvieran, porque por
esto se entiende que aun lo poseen.
12. GAlus libro 1111. ad Edictum rovincda- 13. GAYO; Comentarios alEd4cto provincial, li-
Le.—Non solum adversus bona fide possessorem, bro XIII. - Se da la acción noxal, no sólo contra el
sed etiam adversus cos, qui mala fide possident, poseedor de buena fe, sino también contra los que
ncixalis actio datur; nam el absurdum videtur, de mala le poseen; porque hasta parece absurdo,
ros quidem, qui bona fide possiderent, excipere que ciertamente los que poseyeran de buena fe se
actionem, praedones vero securos esse. obliguen por esta acción, y queden á salvo de ella
los poseedores de mala fe.
14. ULius libro XVIII. ad Edictum.—Si 14. ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro
quis a multis conveniatur ex nora eiusdem ser- XVIII. —Si alguien fuera demandado por muchos
vil vel si ab uno, ex pluribus tamen deictis, non por causa de daño de un mismo esclavo, ó si por
aeccsso habet, quia omnibus dedere non potest, uno, pero por causa de muchos delitos, no tiene
litis aesthnationem offerre his, quibus dedere non necesidad, puesto que no puede entregarlo á to-
potest. Quid ergo. est, -si a pluribus conveniatur? dos, de ofrecer la esthnación del litigio á aque-
si quidom unus occupavit, an melior alt condtio, llos á quienes no lo puede entregar. ¿Qué se dice,
ut ipsi soli dedatur, ini vero vol omnibus dedi de— pues, si fuera demandado por muchos? 5í cierta-
beat, vol cayere debeat, defensum (1) ir! advor- mente uno lo ocupó. ¿sena acaso mejor su condi-
sus ceteros? BI venus est, occupantis meliorem ción, para que á él solo so le entregue, ó se debe—--
case contlltionem. Et itaque dedetur, non qui rá dar á todos, 6 deberá dar caución de que habrá
prior egit, sed qui prior ad sententtam porvenit; de ser defendido contra los demás? Y es más ver-
et ideo el, qui postea viocrit, actionein denegar¡ dadero, que os mejor la condición del ocupante.
ludIcati As!, pues, désele á aquel, no que demandé prime-
ro, sino que primero llegó á sentencia; y por lo
tanto, al que después hubiere vencido so lo de-
niega la acción de cosa juzgada.
§ 1.—Sed el si statuliber sit, et ante deditio- § 1.—Pero también si fuera un esclavo á quien
nem extiterit conditio (2), por fldeicommissum li- bajo condición so dejó la libertad en testamento,
bertas fucrit ante praestita, vel existente condi- y antes de ser entregado se hubiere cumplido la
tione legati dominlum fuerit translatum, arbitrio condición, se le hubiere dado antes lá libertad
iudicls absolví euan oportet. Et oíc1i iudids hoe por fideicomiso, 6 cumpliéndose la condición del
quoque cnt, tit caveatur el, cal deditur, ob evi- legado hubiere sido transferido su ilomninio, con-
ctionem ob súum tactum eontingentem. viene que aquél sea absuelto por arbitrio del juez.
Y también corresponderá esto al ministerio del
juez, que se dé caución á aquel á quien se entrega,
por la evicción consiguiente por su propio hecho.
15. G.ins libro T'I. (5) ad Edictum provincia- 15. GAYO; Comentarios al Edicto provincial,li-
te.—Praetor decernere debet, transtationem iu- bro VI. - El Pretor debe decretan, que se transfiera
didi la statuljberum fIen. Si vero re¡ iudican- el juicio contra el que bajo condición adquirió la

(1) FI. segun retIente eorreecidn, Br.; defenBu, Taur. se- (21 vet, i,urgan Ha!.. Vu4,.
9144 la c08$lLntbre. (5) VIL,Hai.

600 DIGSr0.—LrnR0 Ix: T!TOLO Iv

dae (1) tempore adhue in suspenso sit statuta li- libertad en testamento. Pero si al tiemgo de ser ju..
bertas, Sabinus et Cassius liberar! heredom pu- dada la cosa aun estuviera en suspenso la libertad
taut tradeiido servum, quia toto suo iure ede- ejada, opinan Sabino. y Oasslo, que el heredero
ret; quod et verum est. queda libre entregando el esclavo, porque cede-
rla todo su derecho.
16. TULIANuS libro XXII. I}i,qestorum.—Si be- 16. JULIANO; Digesto, li6ro XXTI. - Si el he-
res dolo malo fecerit, no statuliberum in potosta- redoro hubiere hecho con dolo malo, que no
te haberet, e! propter Iioe Iudicium sine noxae tuviera en su poder al que se le dejó la liber-
deditionc aecepertt, et impleta conditione statu- tad bajo coudJión, y por esto hubiere aceptado
tae libertatls condemnari debebit, sicuti mortuo el juicio sin la dación por el daño, aun cumplida
servo condemnaretur. la condición de la libertad dejada, deberá ser con-
donado, como seria condenado, muerto el esclavo.
17. PAVLIS libro XXII. ad F4ictum.—S1 ex 17. PAuLo; Comentarios ca F4ico, libro XXII.
duobus dominis uno eciente, altero ignorante —Si sabiéndolo uno de dos dueños, é Ignorándo-
sorvus delinquit, si ante eum altero, qui nescie- lo el otro, delinquió un esclavo, si antes se hubie-
bat, actum sit. et noxae dediderit sorvuni, ini- ra litigado contra aquel que lo ignoraba, y hu..
quum OS!, villssimi homlnis deditiouc alterum hiero entregado el esclavo por el daño, es injusto
quoque liberan. Igitur agetur et cern altero, et que también el otro quede libre con la entrega
si quid amplius est tu damni persocutione, conse- de un hombre de ínfimo valor. Así, pues, se ejer-
quetur computato pretio hominis noxae dediti; citará la acción también contra el otro, y si algu-
ipsi tamen inter se sic debent pensare communi na cosa más importa la persecución del daño, la
dividundo iudicium (2), ut, (si) ille, que seiento conseguirá, habiéndose computado el precio del
íecit, •praestiterit, non tetina partem ferat, sed esclavo entregado por el daño; mas ellos deben
partem etna, quanti servus set; sic, et si alter al¡- compensaras cutre si el juicio por la acción de di-
quid praestitonit, ema partem fien. Ulud iniquurn visión de cosa común, de suerte que si hubiere
est, eum, qní iussit servum lacere, consequl ah- pagado aquel con cuyo conocimiento obré, no
quid a socio, quuiu ex silo delicto damnum pa- perciba una parte del total, sino una parte de
tiatur, aquello que vale el esclavo; asi., también si el otro
hubiere pagado alguna cosa, so hace suya una
parte. Es injusto esto, que el que mandó al escla-
vo que hiciera daño, consiga de su compañero al-
guna cosa, porque el daño lo sufre por su delito.
1.—Si piares eiusdem aervi nomine noxali § 1.—Si muchos quisieran ejercitar contra ml
mecuni agere velint, ve¡ si unus pluribus iudkiis la acción noxa[ á nombro de un mismo esclavo, ó
eiusdcm. servi nomino agat, Ui quo ususfructus si uno solo la intentara en muchos juicios fi nom-
taus, proprietas mea sit, otfleio ludicis continebi- bre del mismo esclavo, sobre el que sea tuyo el
Lar, quum eum noxae declero, nt etiam usumfru- usufructo, y mia lapropiedad, se comprenderá en
etum actoris fasiam; sed por Praetorom id con- las atribuciones delSE,, que cuando yo Lo en-
sequar ego dominus proprletatis, ut ant cogat tregare por el daño, yo también del actor el
Pruator te pro aestimatione ususfruetus conerre usufructo; pero yo, de la propiedad, conse-
ad litis aesthnalionem, ant usufructu codera, si guiré esto por medio del Pretor, ó que el Pretor
hoe expediat; et si ego dominus propnietatis eum te' obligue fi concurrir fi la estimación del litigio
servum nolul defendere, defenejo tibi pernil! ten- á proporción de la estimación del usufructo, ó fi
da sst; et si damnatus hominnin tradas, et adver- ceder si usufructo, si esto conviniera; y si yo,
sus me tueris. dueño de la propiedad, no quise defender fi aquel
esclavo, se te ha de permitir á ti su defensa; y si
habiendo sido condenado entregaras el esclavo,
quedas defendido también contra ml.
18. PolpoNrus libro XVIII. a4 Sabinum.— Is, 18. P0MP0NIO; Comentarios 4 Sabino, libro
qui usumfruetum in servo habet, perinde cum XVIII .—El que tiene el usufructo sobre un escla-
domino habet actionem furti, atcjuo si quilibet vo, tiene contra el dueño la acción de hurto, lo
alius asset, sed eum ea non es!, quamvis serviat mismo que si fuese otro cualquiera, pero no la
oí; et ideo dominus damnatus fructuario noxas hay contra él, aunque le sirva como esclavo; y
dedeus Liberabitur. por esto, condenado el dueño, se librará entregán-
dolo al usufructuario por el daño.
19. PuLus libro XXII. ad Edictum,—Si tu 19. PAULO; Comentarios ab Edicto, libro XXI!.
re communi mea et tua damnum nobis d.edcrit —Si el esclavo de Ticio nos hubiere causado daño
Titil servus, si eum co agemus, enit noxali Aquí- en cosa común, mía y tuya, si contra él litigáre-
has actioni locas, no damnatus in solidum singu- mos, habrá lugar á la acción noxal de la ley Aqul-
lis noxas dedore cogatur. Sed potest die¡, quasi ha, para que condenado por el todo no sea obli-
unius (S) damnum alt et una obllgatio, aut utris- gado fi entregarlo fi cada uno por el daño. Pero
que pecuniam sufferendam, ant olficio iudlcis puede decirse, que cual si el daño fuese de uno
simul utrisque noxao dedondum. Sed et si alter- solo, y una sola la obligación, 6 la suma se ha de
u.tri nostrum tu solidum iioxae deditus fueni!, e! satisfacer fi ambos, ó por ministerio del juez La

) Conc y-M;i las 5a8. (upé Ot)) iudlci.t&e,Hai. Vug.


(2) 1ndlelOHa1. ( unum, Vuig.

DIGESTO—LIBRO IX TÍTULO IV 601
ob Id ab utroque doniinus sit absolutus, recte di- de. ser entregado juntamente á ambos por el da-
citur,. eum, cul noxae deditus sit, alter¡ tener¡ ño. Pero también si hubiere sido entregado á uno
communi dividundo iudieio, ut communicet ser- de nosotros por el todo en satisfacción del daño,
vuni noxae sibi deditum, quum ob rem coinmu- y por esto haya sido absuelto el dueño respecto
nem aliquid ad sochim pervenerit. de uno y de otro, con razón se dice, que aquel á
quien hubiera sido entregado por el daño, queda
obligado al otro por la acción de división de cosa
común, para que haga común el esclavo á él en-
tregado por el daño, porque por virtud dé la cosa
común algo corresponderá á su socio.
§ 1.—Si servi, in quo ususfructus alienus est, § 1.—Si el dueño de la propiedad hubiere to-
dominus proprietatis operas contIuxerit, verba (1) mado en arrendamiento los servicios del esclavo,
efílc.iunt, ut cum noxae deditione damnetur. sobre el cual es de otro el usufructo, hacen las
palabras, que sea condenado con la entrega por
la noxa.
§ 2.—Si servus tuus navem exercuerit, eiusque § 2.—Si un esclavo tuyo hubiere dirigido una
vicarias et idem nauta in eadem nave damnum nave, y su vicario, que también era marinero,
tiederit, perincle in te actio danda est, ac si is hubiere causado daño en la J.lsma nave, se ha de
exercitor liber, et hie vicarius servus elus esset, dar contra ti la acción, lo mismo que si este pa-
lit de peculio servi tu¡ ad noxam dedere virE- trón fuese libre, y este vicario fuese su esclavo,
rium damneris; ut tamen, si servi tu¡ iussu, vel para que del peculio do tu esclavo seas condena-
sciente et patiente eo damnum vicarius dederit, do á entregar el vicario para satisfacción del da-
noxalis actio servi tu¡ nomine esse debeat, idem- ño; pero esto de suerte, que si el vicario hubiere
que sit etiam, si nautam lacere iusserit. causado el daño por mandato de tu esclavo, ó sa-
biéndolo y consintiéndolo éste, deba haber acción
noxal en nombre de tu esclavo, y que también
sea lo mismo, si hubiere mandado á un marinero
que lo causara.
20. GAIUS libro VII, ad Edictum provinciale. 20. GAYO; Comentarios al Edicto provincial,
—Qui ex pluribus noxis diversis teinporibus ex.- libro VIL—El que en diversos tiempos demanda
peritur, ex una noxia (2) servi dominium nactus por muchos daños, habiendo obtenido en virtud
nullam amplius actionem habet adversos eum, de un daño el dominio del esclavo, no tiene ya
qui dominus fuerat, quum actio noxalis caput se- ninguna otra acción contra aquel que había sido
quatur. At si malult, dominus priori iudicio litis su dueño, puesto que la acción noxal sigue al
aestimationem suffere, vel eidein, vel alii ex alio causante. Pero si el dueño prefirió en el primer
maleficio agenti nihilo minas tenetur. juicio satisfacer la estimación del litigio, queda
no obstante obligado ó al mismo, ó á otro que re-
clame por otro delito.
21. ULPIANUS Libro XXIII. ad Edictum.— 21. U L r lA NO Comentarios al Edicto, Libro
Quoties dominus ex noxali causa convenitur, si XXIII. —Siempre que el dueño es demandado por
nolit suscipere iudicium, in ea causa res est, ut causa noxal, si no quisiera aceptar el juicio, se es-
debeat uoxae dedere eum, cuius nomine iudi- tá en el caso, de que deba entregar por el daño á
cium non suscipitur (3), aut si id non faciat, iudi-. aquel en cuyo nombre no se acepta el juicio, ó de
cium suscipietur omnimodo; sed non alias conde- que si no hiciera esto, se acepte de todos modos el
mnabitur, quam si ja potestate habeat, dolove juicio; pero no será condenado do otro modo, que
malo fecerit, quo minus haberet. silo tuviera en su potestad, ó con dolo malo hu-
biere hecho que no lo tuviera.
§ 1.—Eos, quorum nomine noxali ludido agi- § 1.—Se determinó, que aquellos en cuyo nom-
tur, etiam absentes defendí posse placuit; sed hoc bre se ejercita la acción noxal, puedan ser defen-
ita demuin, si propril sint servi, nam si afleni, didos, aun estando ausentes; pero esto sólo si fue-
praesentes esse oportet, aut (4) si dubitetur, ran esclavos propios, porque si ajenos, ó si se du-
utrum proprii sint, an alíen!; quod ita puto acci- dara si fueran propios ó ajenos, conviene que
pienduni, ut, si constet ve] bona fide servire, estén presentes; lo que opino que se ha de enten-
etiam absentes possint (5) defendí. der de esta manera, que si constara que de buena
fe sirven como esclavos, puedan ser defendidos
aunque estén ausentes.
§ 2.—Praetor alt: Si 15, IN CUJUS POPESTÁTE § 2.—Dice el Pretor: «Si aquel en cuya potes-
ESSE DICETU1I, NEGAVIT (6) SE EN SUA (7) POTE- atad se dijere que está el. esclavo, negó que él lo
STATE SERUM HABERE, UTRUM ACTOR VOLET, VEL »tenga en su potestad, ó le mandaré jurar, si el ac-
DElEItARE (8) 1UBERO, IN POTESTATE SUA NON ES- »tor lo quisiera, que no está en su potestad, y que
SE, NEIJE SE DOLO MALO FECISSE, QUO MINUS ES- »no hizo con dolo malo que no lo estuviera, 6 da-
SET, VEL IUDIC1UM DABO SINE NOIAE DEDITIONE. »ré acción-sin la dación por el daño».
§ 3.—«In potestate» sic accipere debemus, ul § 3.—En su potestad» debemos entenderlo así,
lacultatein et potestatem exhibendi eius habeat; que tenga facultad y poder de exhibirlo; pero si

(1) EdIeti in»er;an ¿(al. Vulg. (5) possunt, ¿(al. Vulg.


nola, (6) NEGAVERIT, Ha¡. Vuig.
(1) SUA, omítela Ha¿.
()

(3) Taur.; suscipit, Fi. segun antigua corrcci4n, Dr.


(4) at, flal. (8) JUftAEE, Vuig.

602 DIGESTO.—LIBRO IX: TtTtJLO IV
celerum si in tuga siL, vel peregre, non videbitur estuviera fugitivo, 6 de viaje, no parecerá que
esse in potestale. está en su potestad.
§ 4.—Quotisi reus jurare nolil, similis est el, § 4.—Pero si el reo no quisiera jurar, es seme-
qui neque defendil absentem, neque exhibet; qui jan te á aquel que ni defiende al ausente, ni lo ex-
condemnantur quasi contumaces. hibe; los cuales son condenados como contumaces.
5.—Si tutor vol curalor extent, ipsi iurare § 5.—Si hubiere tutor ó curador, ellos mismos
debent, in potestate domini non esse; si autem deben jurar, que no está en la potestad del dueño;
procurator sit, dominus ipse luret necesse est. pero si fuera un procurador, es necesario que ju-
re el mismo dueño.
§ 6.—Si iusiurandum exegil actor, reusque iu- § 6.—Si el actor exigió el juramento, y juró el
ravit, delude postea noxali velit actor experiri, reo, y después quisiera el actor ejercitar la acción
videndum est, an exceptio iui'isiurandi debeat noxal, se ha de ver si deberá darse contra- el ac-
adversus actorem dan. El Sabinus putat, non es- tor la excepción del juramento. Y opina Sabino,
se dandam, quasi de alia re sil iuratum, hoc est, que no se ha de dar, cual si se hubiera jurado so-
tuno non fuisee in potestate, modo vero quum ja bre otra cosa, esto es, que entonces no. estuvo en
potestate deprehendatur, de lacto cius posse agi. su potestad, pero que tan pronto como sea halla-
Neratius quoque dicebal, post exactum lusiuran- do en su potestad, se pueda reclamar por razón
dum posse actorem detracta noxae deditione ex- de su hecho. También decía Neracio, que después
periri, si modo hoc contendal, posteaquam iura- de exigido el juramento podía reclamar el actor,
tum esl, coepisse ja potestate habere. habiéndose prescindido de la dación por daño, si
entonces alegare esto, que después que se juró,
comenzó aquél á tenerlo en su potestad.
22. PAULUs libro XV1II. ad F4icturn. - Si 22. PAULO; Comentarios al Edicto, libro XVI1I.
servus depositus vel commodatus sit, cum domi- —Si el esclavo estuviera depositado ó dado en co-
no agi potest noxali actione; el enim servire in- modato, puede ejercitarse contra el dueño la ac-
teltigitur, el quod ad boc Edictuni attinet, la pote-.. ción noxal; porque se entiende que le sirve á él,
state eius est, maxime si oopiam habeat recu- y por lo que atañe á esto Edicto, está en su po-
perandi hominis. testad, mayormente si tuviera medio de recupe-
rar el esclavo.
§ 1.—ls, qui pignoni aecepit, vol qui precario § 1.—El que lo recibió en prenda, 6 el que lo
rogavit, non tenetur noxali actione; licet enim obtuvo en precario, no está obligado por la acción
luste po.sideant, non tamen opinione dominE pos- noxal; porque aunque lo posean justamente, no
sident; sed hos quoque in potestate domini intel- poseen sin embargo en concepto de dueño: pero
ligi, si facultatem repetendi eos dominus habeat. se entiende que también estos se hallan bajo La
potestad de su dueño, si el dueño tuviera la fa-
cultad de recuperarlos.
§ 2.—Quid est, habere facultatem repeteudi? § 2.—Qué es tener facultad de recuperarlos?
Si (1) habeat pecuniam, ex qua liberarí potest, Si tuviera dinero, con el que puede librarse, por-
nam non debet cogi vendere res suas, ut solvat que no debe ser obligado á vender sus propias co-
peduniam, et repetat servum. sas para pagar la cantidad, y rescatar el esclavo.
§ 3.—Dominus, qui servum la sua potestate es- § 3.—El dueño que confiesa que el esclavo está
se confltelur, aut exhibere eum debet, aul absen- en su potestad, ó debe exhibirlo, 6 defenderlo au-
tem defendere; quod nisi faciat, punitur, atque sente; y si no lo hiciera, es castigado, del mismo
si praesentem (2) non noxae dederit. modo que si estando presente no lo hubiere en-
tregado por el daño.
§ 4.—Si negavil dominus, in sua potestate es- § 4.—Si el dueño negó que el esclavo está en
se servum, pormittit Praetor actor¡ arbitrium, su potestad, deja el Pretor al arbitrio del actor, si
utrum iureiurando id decidere, ari iudicium di- quiere decidir esto con juramento, ó promover
ctare sine noxae deditione velit; por quod vm- el juicio sin la dación por el daño; por cuyo me-
cel (3), si probaverit, eum in potestate esse, vel dio vencerá, si hubiere probado que aquél está
dolo eius factum, quo miaus esset; qui auteni non en su potestad, ó que con dolo de éste se hizo, que
probaverit, la potestate adversanii esse servum, no lo estuviese; mas el que no hubiere probado
rem amittit. que el esclavo está en poder del adversario, pier-
de el pleito.
23. GAIUs libro VI. (4) ad Edictum provin- 23. GAYO; Comentarios al Edicto provincial, li-
ciale.—Sed elsi pasten adversanius eius in pote- bro VI.— Pero aunque después el adversario hu-
state habere coeperil servum, tenetur ex nova biere comenzado Li tener en su potestad al escla-
possessione denegata ej exceplione. vo, se obliga por razón de la nueva posesión,
siéndole denegada la excepción.
24. PAULUS libro XVIIL ad Edictum. -De 24. PAULO; Comentarios al Edicto, libro XVIII.
lito videndum, utrum adversus eum tantum, qui —Se ha de ver sobre esto, si tendrá lugar la ac-
dolo fecit, quo miaus ja potestate haberet, actio ción noxal solamente contra aquel que con dolo
locuin habeat noxalis, si ex dolo eius accidenit, hizo que no lo tuviera en su potestad, si por su
ul eessel noxalis actio, forte si servo suo fugam dolo hubiere acontecido, que dejara de haber la
niand.avit, an el Si (5) possit nihilo minus cum acción noxal, por ejemplo, si mandó á su esclavo

(1) 11. seçjun recienta corrección, Si, onUe1a Tour.


() ahsentem, Hi1. 4) VII., ITal.
(3) Taur.; vhicit, Fi. gegun reciente earrección, Br, (5) fú, omtenta Hal. Vig.

DIGESTO.—LIBRO ix: TITULO IV 603

nilo agi, quod accidit, quum alienatus inanumis- que huyese, ó si también se podrá, esto- no obs-
susve est; quod est venus. In quo casu electRi tante, reclamar contra otro, como sucede cuan-
est actoris, CUITI quo velit agere, lulianus autem do fué enajenado ó manumitido; lo que es más
nit de so, qui manumisit, si paratus sit defendere verdadero. En cuyo caso es del actor la elección
se manumiseus, exceptionem dandam el, 9ui ma- de aquel contra quien quiera ejercitar la acción.
numisit. Hoc et Labeo. Pero dice Juliano respecto de aquel que manumi-
tió, que si el manumitido estuviera dispuesto á
defenderse, se ha de dar excepción al que lo ma-
numitió. Esto dice también Labeon.
25. tIAIUS libro VI. ad Edictum provinciale.- 25. GAYO; Comentarios al Edicto provincial,
- Idem est, et si novus dominus servi iudiciurn pa- libro VI—Lo mismo es también si el nuevo due-
tiatur. ño del esclavo soportara el juicio.
26. PATJLIJS libro XVIII. ad Edictum. - Ele- 26.. PAULO; Comentarios al Edicto, libro XVII!.
ctio vero alterum liberabit; Id enim Praetor ja- —Pero la elección librará al otro; porque el Pretor
troduxit, ns eluderetur actor, non ut etiam tu- introdujo esto para que el actor no quedase bur-
erum faceret, ideoque exceptione a sequenti sum- lado, no para que también realizase lucro, y
movebitur. por esto -será repetido con, excepción - por el si-
guiente..
§ 1.—His consequens est, ut, si plures dolo fe- § 1.—A esto es consiguiente, que si con dolo
cerint, quo. minus in potestate haberent, eligere muchos hubieren- hecho, que no tuvieran en su po-
debeat ctor, quem velit convenire. testad al esclavo, deba elegir al actor á quien
quiera demandar.
§ 2.—Item, si ex pluribus dominis quidam dolo - § 2.—Asimismo, si de muchos dueños algunos
malo partes suas desierint possidere,• electio erit hubieren con dolo malo dejado de poseer sus por-
actoris, ntrum directo agere velit cum 'eo, qui ciones, será del actor la elección de si quiere ejer-
possidet, an Praetoria (1) cum so, qui desiit pos- citar la acción directa contra el que posee, ó la
• sidere. pretoria contra el que dejó de poseer.
§ 3.—Si servum alienum alius lii Furo suum es- § 3.—Si alguno hubiere respondido en juicio,
se responderit, altero solvente altor liberatur. que el esclavo ajeno es suyo, pagando uno, se li-
bra el otro.
• § 4.—Si 18, •quem desieris dolo possklere, deces- § 4.—Si aquel que con dolo hubieres dejado de
senit, priusquam hac actione convenireris, libe- poseer hubiere fallecido, antes que con está ac-
raris, quia haec actio in locum directáe actionis ción - fueras demandado, quedas libre, porque es-
succedit; diversum dicemus, si moram feceris in ta acción se subroga en lugar de, la acción direc-
ludido accipiendo. ta; lo contrario -diremos,' si incurrieres en mora
al aceptár el juicio.
§ 5.—Neque heredi neque in heredem, quod § 5.—Por haber mentido el difunto, no se ha de
defunctus (2) nientitus est, actio danda est; neo dar acción ni al heredero, ni .contra el heredero.
¡u ipsuin quolibet tempore; nam liberum esse de- ni aun contra él mismo en cualquier tiempo; por-
bet defendenti absentem servum, hulus Edicti que el que defiende al esclavo ausente debe tener
poenam evitare, id est, ut sine noxae deditione libertad - para evitar la pena de este Edicto, esto
conveniTatur. Et ideo, si negaveris servun in tua es, para que sea demandado sin la entrega por el
potesta 0880, postea fateri poteris, nisi si iam daño. Y por le tanto, si hubieres negado que el
lis adversus te contestata est; nam tuno audiri esclavo está en tu potestad, después podrás con-.
non debebis, ut babeo ait. Octavenus, ex causa fesarlo, á no-ser que ya se haya contestado el
etiam lite contestata tibi succurrendum, utique pleito contra ti; porque entonces no deberás ser
si aetas tua ea sit, nt ignosci tibi debeat. oído, cómo dice Labeon. Añade Octaveno, que
con causa se te ha de auxiliar aun habiendo sido
contestado el pleito; á la verdad, si tal fuera tu
edad,que se te deba dispensar.
§ 6.—Si absente domino ductus sit servus, vel' § 6.-81 al esclavo se lo hubieran llevado es-
etiam praesente, et in eadem causa sit, ut in in- tando ausente su dueño, 6 aun estando presente,
tegrurn restitui possit (3), defensio permittitur y se hallare en el mismo caso, de que pueda ser
eius nomine, qui ductus est; postulantibus enim restituido por el todo, se permite la defensa en
exhiberi eum ad deleudendum indulgere Praetor nombre de aquel que se llevaron; porque el
debet. Idem concedendum est fructuario, ve] en! Pretor debe conceder á los que lo solicitan, que
pignoris nomine obligatus est, si praesens dom!- aquél sea exhibido para defenderlo. Lo mismo
nus deten dere noluerit, no alterius dolus aut de- se ha de conceder al usufructuario, ó á aquel á
sidia allis noceat. Idem praestandum et in servo quien está obligada por razón de prenda, si es-
communi, quem alter ex dominis praeseus (4) no- tando presente el dueño no lo hubiere querido ,de-.
luiL defendere. Sed et actdri his casibus succur- tender, para que el dolo 6 la desidia de uno no
rendum est, quia placet, dominfl acquisitione ex- perjudique á otros. LQ mismo se ha - de observar
tingul actionem; iussu enim Praetoris duotus in- respecto al esclavo común, á quien uno de los
bonis tlt eius, qui duxit. dueños que estaba presente no quiso defender.
Pero también - se ha de auxiliar al actor en estos
casos, porque parece bien que se extinga la ac-
(1) preterea, Ha!. ción por la adquisición del dominio; porque aquel
(2) Taur.; defnctuafreinntitue, Fi.1 Br. á quien se llevaron por mandato del Pretor, en-
(3) Taur, egtLn corrección F(; potest, en la escritura en- traen los bienes de aquel que se lo llevó. -
Ina1, Br.
(4) praeens, omftefti Ha!.
'e

604 DIGESTO—LIBRO IX TETLO IV

27. GAIUS Libro VI. (1) ad Fiiictum provincia- 27. GAYO; Comentarios al Edicto provincial,
le.—Si noxali (2) indicio (3) agitur de servo, qui libro V1.—Si se ejercita la acción noxal respec-
pignoris iure tcneur, aut de eo, cuius ususfru- to de un esclavo, que se tiene por derecho de
etus alterius 'st, admonendi sumus, si creditor prenda, ó respecto del que es de otro el usufruc-
ve¡ usufructuarius praesens defensionem susci- to, hemos de tener entendido, que si el acreedor
pero noluerit, Proconsulem interventurum, et pi- ó el usufructuario, que está presente, no hubiere
gnoris persecutionem vel ususfrucus actionem querido tomar á su cargo la defensa, ha de inter-
negaturum. Quo casu die¡ potest., ipso jure pi- venir el Procónsul, y ha de denegar, así la perse-
gnus Liberan; nullum enim pignus est, eu'us per- cución de la prenda, como la acción del usufruc-
secutio negatur. Ususfructus autem, etiamsi per- to. En cuyo caso puede decirse, que la prenda
secutio eius denegetur, ipso iuro durat eousque, queda libre por el mismo derecho; porque no hay
donec non utendo constituto tempore pereat. prenda alguna, cuya persecución se niega. Mas
el usufructo, aunque e deniegue su persecución,
dura por el mismo derecho basta tanto que se
pierda no usándolo €1 tiempo establecido.
§ 1.—Ex bis, quae diximus de servo, qui alicui § 1.—De lo que hemos dicho respecto del eseta-
pignoris iure obligatus est, deque statulibero, et yo, que está obligado á alguno por derecho de
de eo, culus ususfrucLus alienus est, apparet, prenda, y de aquel á quien bajo condición se le
eum, qui ahenum servuin in jure suum osee re- dejó' La libertad, y do aquel cuyo usufructo es de
sponderit, quamvis noxali ludido teneatur, non otro, resulta, que el que en juicio hubiere respon-
tanien posse noxae deditione ipso iure liberan, dido que el esclavo ajeno es suyo, aunque esté
quia nulum ad actorem domiuium transierre pos- obligado por la acción noxal, no puede, sin em-
sunt, quum ipsi domini non. sint. Certe tamen, si bargo, librarse por el mismo derecho coxi la da-
ex ea causa traditum postea dominus vindicet, ción por el daño, porque no pueden transferir
neo litis aostimationem offerat, potenit per ex- ningún dominio al actor, puesto que ellos mismos
ceptionem doli mal¡ repelli. no son dueños. Pero, á la verdad, si el dueño vin-
dicara después al entregado por esta causa, y no
ofreciera la estimación del litigio, podrá ser re-
pelido por la excepción de dolo malo.
28. AFRICANIS libro VI. Quaestionum. - EL 28. APRIcÑN0; Cuestiones, libro VI.—Y en ge-
generaliter, si alioni servi nomine, qui tibi iu- neral, si yo intentare contra ti la acción noxal á
stam servitutem serviret, noxali tecum egerim, nombre de un esclavo ajeno, que de buena fe te
Luque cuni mihi noxae dederis, sive me possiden- prestara servidumbre, y tú me lo hubieres dado
te domintLs eum vindicet, exceptione dell mali, por el daño, si poseyéndolo yo lo vindicara el
nisi litis aestimationem offerat, eum summovere dueño, puedo repeler á éste con la excepción de
possum, sive ipse possidoat, Publiciana mliii da- dolo malo, si no ofreciera la estimación del litigio,
tur; et adversus excipientem, si dominus eius y si él mismo lo poseyera, se me da la acción Pu-
sit (4), utiiem mihi replicationem doli mali pro- bliciana; y contra e[ que opusiese excepción, si
futuram. Et secundum haec usu quoque me ca- fuera el dueño de él, me aprovechará la réplica
pturum, quamvis sciens alionum possideam; alio- útil de dolo malo. Y según esto, también lo usu-
quin si autor constituatur, futurum, uL summa capiré, aunque á sabiendas posea yo el esclavo
iniquitale bonae fidel possessor afficiatur, si, ajeno; por lo demás, si de otra manera se deter-
quum ipso ¡are noxalis actio adversus eum com- minara, sucederla, que seria perjudicado eon su-
petit, necessitas ej imponatur, uL litis aestima- ma injusticia el poseedor de buena fe, si cuando
tionem sufferat. Eademque dicenda sunt, et si, por el mismo derecho compete contra él la acción
quum ab eo non defenderetur, iussu Praetoris noxal, se le impusiera la necesidad de que pague
eum duxerim, quoniam isto quoque casu lustam la estimación del litigio. Y lo mismo se ha de de-
causam possidendi habeo. cir, también si, cuando por él no fuese defendido,
yo me lo llevare por mandato del Pretor, porque
también en este caso tengo justa causa de poseer.
29. GAWS libro VI. (5) ad Edictum provin- 29. GAYO; Comentarios al Edicto provincial,
ciale.—Non solum autem qui in potestate non ha libro VI.—Mas no sólo el que no tiene al esclavo
bet, recusare (potest noxale iudicium, verum en su potestad puede rechazar la acción noxaL,
etiam habenti in) potesiate liberum ecL evitare sino que también el que lo tiene en su potestad
ludicium, si indefensani eam personam relinquat; tiene libertad para evitar el juicio, si dejara inde-
sed huie necesse ecL ius suum ad actorem trans- fensa á aquella persona; pero éste necesita trans-
ferre, perinde ac si damnatus esset. ferir su derecho al actor, del mismo modo que si
hubiese sido condenado.
30. IDEt libro (6) ad Edictum Praetoris nr- 30. EL MISXO Libro de Comentarios al Edicto
bani, titulo de damno infecto. la noxahbus
-- del Pretor urbano, título del daño inminente—En
actionibus eorum, qui bona fide absunt, ius non las acciones noxales no sufre alteración el dore-
corrumpitur, sed reversis defendendi ex bono eL cho de aquellos que están ausentes con buena fe,
aequo potestas datur, si doinini sint, sive aliquid sino que por razón de bondad y de equidad se les

I) VIL, ¡IaL. (4) non Blm, Mal.


(2) noxalE, Taur. (5) Vil., Ifni.
(3) Tasr.; Iud.tclum, F. aegun recient corrección, Bp, (6) III., inB8rt.a Ea,
DIGESTO. - L1B10 1X TITULO lv 605

ja ea re ius habeant, qualis est creditor et fru- da á los que han regresado facultad para hacer
ctuarius. la defensa, si fueran dueños, ó si tuvieran algún
derecho en aquella cosa, cuales son el acreedor y
el usufruçtuanjo
31. PATJLUS libro VIL ad Piauium. —Quod 31. PAULO; Comentarios á Plaucio, libro VIL—
ait Praetor, quum familia furtum faciat, ad eum Lo que dice el Pretor, que cuando la familia co-
rnodum se actionem daturum, ut tant.utn actor rneta un hurto, él dará acción de modo que el ac-
consequatur, quantum, si (1) ilber Íecisset, con- tor consiga tanto cuanto conseguirla si Jo hubiese
sequeretur, quaeritur, utrilm ad pecuniae prae- cometido un hombre libre. pregúntase si se refe-
stat!onera respiciat, an etiam ad noxae deditio riráal pago de la cantidad, ó si también á la da-
nem, utputa si ex pretlis noxae deditorum du- ción por el daño, por ejemplo, si porque se perci-
plum colligatur, sequentes actiones inhibeantur. ba el duplo con los precios de los entregados por
Sabinus et Cassius putant, pretium quoue no- el daño, se impedirán las siguientes aciones. Sa-
ae deditorum imputan debere; quod Pornpnius bino y Cassio opinan, que debe computarse tam-
probat, et est verurn nam et si servus indefen- bién el precio de los entregados por el daño; lo
sus ductus sit, aestimatio chis iinputanda est. cual aprueba Pomponio, y es verdad: porque tam-
Corte non tantum duplationis (2), sed et condi- bién si uno se hubiera llevado el esclavo indefen-
ctionis rationem habendam lulianus putat; furti so, se ha de computar su estimación. Opina Ju-
faciendi tempus speetandum esse, an eiusdem fa- liano, que, á la verdad, no tan sólo se ha de tener
milias sint servi, nam si hi, qui plurium domino- cuenta de la duplicación, sino también de la con-
ruin erunt, unius esse postea coeperint, locus dicción; y que se ha de atender al tiempo en que
Edicto non erit. se com&ió el hurto á silos esclavos son de la mis-
ma familia, porque si los que fueren de muchos
dueños hubieren comenzado después é. ser de uno
solo, no habrá lugar al Edicto.
32. CALLISTRA'tUS libro II. Edicti rnonitorii. 32 CALIsTRAT0; Del Edicto monitorio, libro
—Is, qui la aliena potestate est, si noxam commi- 11.—El que está en ajena potestad, si se dijera
sisse dicatur, si non defendatur, ducItur; et si que cometió un daño, es adjudicado, si no fuera
praesens est dominus, tradere eum et de dolo derendido; y si está presente su dueño, debe en-
malo promittere debet. tregarlo, y prometer por el dolo malo.
33. Powoiius libro X1-V. ad Sabinuni. - No- 33. POMPoNIo; Comentarios á Sabino, libro
xali iudicio invitus nemo cogitur alium defeade- XI V. -Nadie es obligado contra su voluntad á
re, sed carero debet eo, quem non defendit, si defender á otro en juicio noxal, pero debe quedar
servus est (3); quodsi liber est, qui la potestate privado de aquel á quien no defiende, si es escla-
sit, indistincte ¡psi su¡ defensio danda est; vo; mas si es un hombre libre, que esté bajo po-
testad, indistintamente se le ha de conceder á él
mismo su defensa;
34. Iui.iNs libro IV. ad T]rseium Fero- 34. JULIANO; Comentarios á Urseyo Ferox, li-
cern (4). - quoties enim nemo fihiumfamilias ex bro IV.—porque siempre que nadie defiende por
causa deliçti defendit, in eum ludielum datur. causa de delito á un hijo de familia, se da acción
contra él.
35. ULPIANUS libro XLI. ad Sabinum.—Et si 35. ULPIANO; Comentarios d Sabino, libro XLI.
condemnatus fuerit filius, iudicatum lacere de- —Y si el hijo hubiere sido condenado, debe hacer
bet; tenet enim condemnatio. Quia imo etiam jI- louzgado; porque le obliga Ja condena. Pero ha
lud dicendum est, patrem juoque post conde- dedecirse además esto, que después de la conde-
mnationern filii duntaxat de peculio posse con- na del hilo puede ser demandado también el pa-
veniri. dre tan sólo respecto al peculio.
36. IDEM libro XXXVII. ad Edictum,—i quis 36. EL xisMo; Comentarios al Edicto,. libro
servum pignoratum, deinde a debitore surreptum XXX V1I.—Si alguno hubiere comprado á un deu-
enierit a debit ore, nomine eius furti tenebitur, dor un esclavo dado en prenda, y hurtado después
dominio servi acquisito, nec dberit, quod Servia- por el deudor, se obligará por razón de un hurto
na potest el horno avocan. Iclemque et Si a mino- de él, habiendo adquirido el dominio del esclavo,
re quIs vigintiquinque annis emenit, vel iii fran- y no obstará que por la acción Serviana pueda re-
dem creditorum .sciens; hi enim, quamvis autor- clamársele el esolavo'. Y lo mismo también si cual-
rl iis dominium pussit, interim tamen conveflien- quiera lo hubiere comprado á un menor de vein-
di sunt. ticinco años, ó á sabiendas en fraude de acreedo-
res; porque éstos, aunque se les pueda quitar el
dominio, mientras tanto, han de ser, no obstan-
tante, demandados.
31. TRvPHONINnS libro (V. (5) Disputatio- 37. Twoi'nxo; Disputas, libro XV.—Si me hu-
num.—Si alienus servus furtum mihi fecerit, qui. biere hecho un hurto el esclavo ajeno, que después

(1) unu, inserta Hal.


(2) duplicat.ionis, Ilai. VU19. 4) Feroeem, omttéla Mal.
t) Bed carene debere—Sefendit, ve;1u5 et, Mal. t) HaL.
TOMO I—T7

606 DIGESTO.—I.11390 ix T!TUL,0 LV
postea in meum dominium pervenerit, extingul- hubiere venido á mi dominio, se extingue la ac-
tur furti actio, quae mihi cornpetierat, nondum ción de hurto, que me había competido, y que aun
In iudicium deducta; neo si pos tea alienavero no había sido deducida en juicio; y si después
euni, quem ante litem contestatam emeram, fur- hubiere yo enajenado al que había comprado an-
ti actio restaurabitur. Quodsi post litem conte- tes de la contestación de la demanda, tampoco se
statam eum redemero, condemnandus cnt ven- restablecerá la acción de hurto. Pero si yo lo hu-
ditor, biere comprado después de contestada la deman-
da, habrá de ser condenado el vendedor,
38. ULPIANt:S libro XXXVII. ad Eclicturn.— 38. ULPiANo; Comentarios al Edicto, libro
quemadmodum si alii veudidisset; parvi enim re- XXXVII.—como si lo hubiese vendido á otro; por-
lert, cuí vendiderit, adversario, an ah, suaque que poco importa á quien lo haya vendido, si al
culpa litis aestlmatLonen sublaturuni (1), qui adversario, ó á otro, y que por su culpa haya de
vendendo noxao deditionem sibi adernit. stisfacer la estimación del litigio, el que, ven-
diéndolo, se eximió de la dación por el daño.
§ l.—Lutianus autem libro vicesimo secun- § 1.—Mas escribe Juliano en el libro vigésimo
do (2) Digestorum seribit, si servum pro dere- segundo del Digesto, que si yo tuviera como aban-
licto habeam, qui tibi furtuni fccerat, liberan donado el esclavo, que te había hecho un hurto,
me, quia statim meus eme desinit, no eius nomi- quedo exento de responsabilidad, porque inme-
mine, qui sine domino sit, furti sit actio (3). diatamente dejó de ser mío, de suerte que no haya
acción de hurto á nombre del que esté sin dueño.
§ 2.—Si servus meus rem tuani subtraxerit et § 2.—Si mi esclavo hubiere substraído y vendi-
vendiderit, tuque numos, quos ex protio habe- do una cosa tuya, y tú le hubieres hecho caer de
bat, el excusseris, Locas cnt furti actioni ultro la mano el dinero que tenía del precio de ella,
citroque, nam et tu adversus me furti ages no- habrá lugar por una y otra parte á la acción de
xali servi nomine, el ego adversus te numorum hurto, porque tú ejercitarás contra ml la acción
nomine. de hurto por la causa noxal del esclavo, y yo con-
tra ti por razón del dinero.
§ 3.—Sed el si servo creditoris me¡ solverim § 3.—Pero también si yo hubiere pagado una
numos, ut is eos domino suo det, noque locus cnt cantidad al esclavo de mi acreedor, para que él
turti actioni, si is numos acceptos interceperit. la entregase á su dueño, habrá igualmente lugar
á la acción de hurto, si aquél hubiere retenido la
cantidad recibida.
39. IutdNuS libro 1X. Digestorum. - Si piu- 89. JULIANO; Digesto, libro ¡X.—Si el esclavo
riuni servus furtum fecenit, et omnes dolo fece- de muchos hubiere cometido un hurto, y todos
ninI, qua minus eum in potestate haberent, sub- hubieren hecho eón dolo de modo que no lo tuvie-
sequl debet Praetor iuris civilis actione (4), et ran en su potestad, el Pretor debe seguir á la ac-
ludielum honorarium, quod ex hac causa poltice. ción del derecho civil, y dar contra aquel, que el
tun, in eum daré, quem actor elegerit; neque actor hubiere elegido, la acción honoraria, que por
enim amplius praestare actor¡ (5) debet, quam esta causa promete; porque no debe conceder al
ul detracta noxao doditione agere possit cum co, actor más, sino que pueda, descartada la dacióii
cuin que (6) noxali ludido experiri potuisset, si por noxa, litigar contra aquel con quien habría
servus exhiberetur. podido intentar la acción noxal, si el esclavo fuera
presentado.
§ 1.—Qui alienum servum suurn esse fatetur, § 1.-Et que confiesa que es suyo un esclavo
quamvis noxali actione obligetur, nihilo miaus ajeno, aunque se obligue por la acción noxal, de-
causa cognita satisdare debet. Qui autem pro (7) be no obstante dar caución con conocimiento de
servo convenitur, satisdatione onerandus non causa. Mas el que es demandado por razón del es-
est, liOfl enim offert se defensioni alieni servi. clavo, no ha de ser gravado con la fianza, porque
no se ofrece á la defensa de un esclavo ajeno.
§ 2.—Si quis dical (8), dominum dolo fecisse, § 2.—Si alguno dijera, que el dueño hizo con
quo iiinus in potestate eius servus esset, ille au- dolo que ya no estuviese en su potestad el esclavo,
tein contendal, eum servum ab alio defendi eum y él dijese que aquel esclavo es defendido por otro
satisdatione, doli mal¡ exceptioni locus cnt. mediante fianza, habrá lugar ti la excepción de
dolo malo.
§ 3.—Sed el si post iudicium aceeptum curu § 3.—Pero también si después de aceptado el
domino servus apparuerit, el, quia non defende- juicio contra el dueño, hubiere aparecido el escla-
batur, ductus sil, exceptiono doli mal¡ pocha do- vo, y porque no era defendido se lo hubiera lle-
minus absolvetur. vado el actor, el dueño será absuelto de la excep-
ción de dolo malo interpuesta.
§ 4.—Sed et mortuo servo antequam iudiciuin § 4.—Pero asimismo, muerto el esclavo antes
accipiatur, omnino bac actione non tenebitur do- que se acepte el juicio, el dueño no quedará en
mlflus. modo alguno obligado pon esta acción.
40. IDEA libro XXJI. Digestoruni.—Si servus 40. & icisío; Digesto, libro XXII.—Si antes
legatus ante aditam hereditatem rem henedis fu- de adida la herencia el esclavo legado hubiere

(1) subRurum, Ecd. (5) praestari actor flai.


(.) XXV. Vg. (6) F ze.an rcieme corrección, Er.; quo, oíntteía Taur.
(3) nec ejus—furti esse actionem, otros en 7)suo inrta Ha.
(4; actionee, Haz, (8) HaS. VuIg.; dicet, FI.

DIGESTO—LIBRO x: TÍTULO 1 607
turi subtraxenit, poterit is eum legatario, qui le- substraldo alguna cosa del heredero futuro, podrá
gatum agnoverit, furti agere; sed si idem servus éste ejercitar la acción de hurto contra el legata-
hereditanlam rem subtraxerit, ffirti actio cessa- rio, que hubiere aceptado el legado; pero si el
bit, quia huiusmodi rerum furtum non fit; ad ex- mismo esclavo hubiere substraido una cosa de la
hibendum autem actio competit. herencia, dejará de haber la acción de hurto, por-
que no se comete hurto de semejantes cosas; pero
compete acción para la exhibición.
41. IDEM libro II. ad ljrseium Ferocem.— 41. EL MISMO; Comentarios á Ur$eyo Ferox, li-
Quum servus communis alter¡ dominorum da- bro 11,—Cuando un esclavo común causó daño con
mnum injuria dedit, ideirco legis Aquiliae actio injuria á uno de los dueños, no hay la acción de
non est, quia, si extraneo damnum dedisset, eum la ley Aquilia por esta razón, porque si hubiese
altero in solidum lege Aquilia agi posset; sicuti, causado el daño á un extraño, podría ejercitarse
quum servus communis turtum fecerit, cuni alte- contra el otro la acción de la ley Aquilia por el
ro domino furti agi non potest, sed communi di- todo; así como, cuando el esclavo común hubiere
vidundo agi potest. cometido un hurto, no se puede intentar la acción
de hurto contra el otro dueño, pero se puede ejer-
citar la de división de cosa común.
42. ULPIANUS libro XXX VIL ad Edictum.— 42. ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro
Sed ad libertatem proclamaverit is, cuius nomine XXI VII.—Si hubiere reclamado su libertad aquel
noxale iudicium suseeptum est, sustineri debet en cuyo nombre se aceptó el juicio noxal, debe
Id iudicium, quoad de statu eius iudicetur; et sic, suspenderse este lut,cio, hasta que se juzgue sobre
siquidem serus fuerit pronuntiatus, noxale lu- el estado de aquél; y esto así, si hubiere sido de-
dicium exercebitur, si liber, mutile videbitur, clarado esclavo, se continuará el juicio noxal, y
si libre, se considerará nulo.
§ 1.—Si quis pro servo mortuo, ignorans eum 1.—Si alguno hubiere aceptado el juicio no-
decessisse, noxale iudicium acceperit, absolvi de- xal por causa de un esclavo muerto, ignorando
bet, quia desiit verum esse, propter eum dare que éste hubiese fallecido, debe ser absuelto, por-
oportere. que dejó de ser verdad que por causa de él deba
pagar.
§ 2.—Hae actiones perpetuae strit, locumque § 2.—Estas acciones son perpétuas, y tendrán
habebunt tamdiu, quamdiu servi dedendi facul- lugar mientras tanto que tenemos facultad de
tatem habemus; nec tantum nobis, verum etiam entregar el esclavo; y no sólo nos competerán á
successoribus nostris competent; item adversus nosotros, sino también ti nuestros sucesores; tam-
successores, sed non quasi in successores (1), sed bién competerán contra los sucesores, pero no
jure doniiniL Proinde et si servus ad alium per- como sucesores, sino por razón del dominio. Por
venisse proponatur, jure dominii noxali. ludido lo tanto, también si se dijera que el esclavo llegó
novas dominas convenietur. á poder de otro, el nuevo dueño será demandado
en el juicio noxal por razón del dominio.
43. POMPONIIJS libro VIII. Epistolarum (2).— 43. Pooi'uo; Epístolas, libro VIII. - Los es-
Servi, quorum noxa caput sequitur, ibi defen- clavos, cuyo daño sigue á su cabeza, han de ser de-
dendi sunt, ubi deliquisse arguentur; itaque ser- tendidos allí donde se sostuviera que delinquie-
vos dominus eodem loco exhibere debet, ubi vim ron; y así, el dueño debe exhibir los esclavos en
intullsse dicentur, et carero omnium dominio el mismo lugar donde se dijese que emplearon la
potest, si eos non defendat. fuerza, y puede quedar privado del dominio de
todos, sino los defendiera.

L1BER DEC1MUS LIBRO DÉCIMO


TIT. 1 TITULO 1
FINIUM REGUNDOEUM DEL DESLINDE
[Gf. Cod. III. 591 [Véame Cód. 111. 39.1

1. PAULUS libro XXIII. ad Edictum (3), - Fi- 1. PAULO; Comentarios al Edicto, libro XXIII.
nium regundorum actio in personam est, Iicet —La acción de deslinde es personal, aunque sirve
pro vindicatione (4) re¡ est. para la vindicación de una cosa.
2. ULPJANUS libro XIX. ad Edictum.—Hace 2. ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro XIX.
actio pertinet ad praedia rustica, quainvis aedf- —Refiérese esta acción ti los predios rústicos, aun-

(1) quI1 jura txccea8ionia, Has. (3) CMus libro Vii. ad Edletum provinciale, Ha ¿.
(2) tO)Ó1SV, Hal. (4) Per vindlçaIonem, Hal.

608 DIGESTO.—LIBRO x: TITULO 1

ficia intcrveniant; neque enim multum interest, que en ellos haya edificios; porque no importa
arboros quis in confinjo, am aediílcium ponat. mucho que en los linderos alguien plante árboles,
ó levante un edificio.
§ 1.—IndicE flium regundorum permittitur, § 1.-.-Perjnitese al juez del deslinde, que cuan-
ut, ubE non possit dirimere fines, adiudicatione no no pueda determinar los linderos, dirima la
controversiam dirimal; et si forte amovendae ve- controversia por medio de adjudicación: y si aca-
teris obscuritats gratia per aliani regionem fines so para hacer desaparecer la obscuridad de los
dirigere (1) iudcx velit, potest hoc fa-cero per iu- antiguos, quisiera el juez dirigir por otra parte
dicationem (2) el coudemnationem. los linderos, puede hacer esto por medio de juicio
y de condena.
3. Gius libro ViI. ad F4icturn provinciale.— 3. GAYo; Comentarios al Edicto provincial, Li-
Quo casu opus est, ut ex alterutrius praedio alit bro VII.-En cuyo caso es necesario, que del pre-
adiudicandurn sit; quo nomine is, cui adiudica- dio de uno se haya do adjudicar algo á otro; por
tur, invicom pro co, quod ci adiudicatur, corta cuyo motivo, este, á quien se le adjudica, ha de ser
pecunia condemnandus est. condenado á su vez en cierta cantidad por, lo que
se le adjudica.
4. PAULUS libro XXIII. ad Edietum. -Sed et 4. PAULO; Comentarios al Edicto, libro XXIIJ.
loci unius controversia in parles seindi adiudica- —Pero también puede cortarse la controversia
tianibus potest, Vrout cuiusque donilnium in co sobre un lugar determinado adjudicándolo en por-
loco tudex compereril. ciones, según el dominio que el juez viere que
cada uno tiene en aquel lugar.
§ l.--In ludido flnium regundorum etiam cius § 1.—En el juicio de deslinde se toma también
rallo fit, quod interest. Quid enim, si quis al¡- en cuenta Lo que fi cada cual le interesa. Porque,
quam utilitatem ex co loco percepil, quem vicini ¿qué diremos, si alguno percibió alguna utilidad
esse appareat? (3) Inique damnatio co nomine por aquel lugar,. que aparezca ser del vecino? In-
fiel,. Sed el si mensor ab altero (4) solo condu- justamente se hará condena por tal motivo. Pero
clus sit, condemnatio erit facienda eius, qui non también si el agrimensor hubiera sido nombrado
conduxit, in partem mercedis. por uno-solo, se habrá de condenar al que no lo
nombró, á que pague parte de los honorarios.
§ 2.—Post litem autem contestatam etiam fru- § 2.—Mas después de contestada la demanda se
ct.us venient in hoc indicio, nam el culpa, el do- comprenderán también los frutos en este juicio,
tus axinde praestantur; sed ante iudtcium paree- porque desde entonces se prestan la culpa y el
pU non omnimodo hoe la iudicium venient, aut dolo; pero los percibidos antes del pleito no- se
enim bona fide percepil, et lucran eum opor- comprenderán en modo alguno en este juicio, por-
tet, 81 ces consumsil,, aut mala fide, et condici que ó los percibió de buena fe, y debe él lucrarse
oportet. con ellos, silos consumió, ó de mala fe, y deben
reclamarse por la condicción.
§ 3.—Sed et si quis ludici non pareat in succi- § 3.—Pero también si alguno no obedeciera al
denda arbore, ve[ aedifieio in fine pasito depo- juez respecto á la corta de un árbol, ó al derribo
tiendo, parteve eiLls, condemnabitur. del edificio levantado en la liude, ó en parte de
él, será condenado.
§ 4.—Si dicantur termini delecti vel cxarati, § 4. -Si se dijera que los mojones fueron derri-
iudex, qui de crimine cognoscit, etiain de finibus bados ó arrancados con el arado, el juez que conoce
conoscere potest. del delito, puede conocer también de los linderos.
5.-81 altar fundus duorum, altar tnium sil, § 5.—Si un fundo lucra de dos, y otro de tres,
potest ludex un¡ parti adiudicare locum, de quo puede el juez adjudicar á una sola parte el terre-
quaeritur, liet plures dominas habeat, quoniam no, sobre que se disputa, aunque tenga muchos
magis fundo, quam parsonis adjudican fines (5) dueños, porque se entiende que los linderos se ad-
intelliguntur; lila auteni, quum fil adiudicatio judican más bien al fundo, que á las personas; mas
plunibus, unusquisque povtionem habebil, quam en este caso, cuando la adjudicación se hace á
in fundo habet el pro indiviso. muchos, cada uno tendré la porción que tiene en
el fundo también pro indiviso.
§ 6.—Qui communem fanduni habeul, mIer se § 6.—Los que tienen un fundo en común, no son
non condemnantur, neque enim mIer ipsos acci- condenados entre si, porque ni se entiende que
pi videtur iud[ciuni. entre los mismos se acepte el juicio.
§ 7.—Si communem fundum ego el tu habe- § 7.--Si yo y tú tenemos un fundo común, y yo
mus, el vicinum fundum ego solus, am finium re- solo otro fundo vecino, ¿podemos aceptar ci juicio
gLlndorum iudicium accipere possumus? Et ser¡- de deslinde? Y escribe Pomponio, que no pode-
bit Pomponius, non posse nos accipere, quia ego mos aceptarlo, porque yo y mi socio no podemos
el socius meus in hac actione adversarii esse non ser adversarios en esta acción, sino que somos te-
possumus, sed unius loco liabemur. Idem Pompo- nidos por una sola persona. El mismo Pomponio
nius se utile quidein iudicium dandum dicit, dice, que tampoco se ha de dar la acción útil, por-
quumn possit, qui propnium habeal, ve[ commu- que puede, el que tenga el propio, enajena ó el
11cm vel proprium fundum alienare, et sic ex- fundo común, ó el propio, y de este modo reclamar.
perini.

(1) dirimere, VL1q.


CSm adLUdiCaiOflCln, Hal. Vz1g. (4) alterutro, Ha(.
(3) An, adicionan Hl. Vufg. (5) vel partes, inserta la Vslg.
DIGESTO,—LIBRO x: TITULO i 609
§ S.—Non solum autem inter duos fundos, ve- § 8.-11as no sólo respecto á dos fundos, sino
ruin ctia.in inter tres pluresve fundos accipi lu- también respecto á tres ó más fundos puede acep-
dicium flnium regundorum potest., utputa singuli tarse el juicio por deslinde, por ejemplo, si cada
pluriwn fundorum confines sunt, trium forte vel uno es limítrofe de varios fundos, acaso de tres ó
quatuor. de cuatro.
§ 9.—Finlum regundorum actio et in agris ve- § 9.—La acción de deslinde puede competer así
etigalibus, et inter eos, qui usumfructum habent, respecto á campos tributarios, como entre aque-
vel fructuarium et dominium proprietatis vicini llos que tienen el usufructo, ó entre un usufruc-
fundi, et inter eos, qui jure pignoris possidont, tuario y el. dueño de la propiedad del fundo vecino,
competere potest. y entre aquellos que poseen por razón de prenda.
§ 10.—I-loc iudicium Iocum habet in confinjo § 10.—Este juicio tiene Jugar respecto á los lin-
praediorum rusticorum, urbanorum displicuit; deros de los predios rústicos, pero no pareció bien
neque enim confines hi, sed magis vicini dicun- en cuanto á los de los urbanos: porque estos no. son
tur (1), et ea cómmunibus parietibus plerumque llamados limitrofes, sino más bien vecin:s, y de
disterminantur; et ideo ctsi in agris aediulcia ¡un- ordinario están ellos separados por paredes comu-
eta sint, locus hule actioni non erit. Et in urbe hor- nes; y por esto, aunque en los campos estén jun-
torum Jatitudo contingere (2) potest, ut etiam tos los edificios, no habrá Jugar Li esta acción. Y
finlum regundorum agi possit. en la ciudad puede ser contigua Ja latitud de los
huertos, de suerte que también pueda ejercitaras
la acción de deslinde.
§ 11.—Si (3) via publica intervenit, confinium § 11.—Si media camino público, no se entiende
non intelligitur, et ideo finium regundorum agi que hay confinación, y por Jo tanto. no puede
non potest, ejercitarse la acción de deslinde,
5. IDEM libro XV. ad Sabinum.—quia magis 5. EL MISMO; Comentarios d Sabino, libro XV.
in confinio meo via publica ve] fiumen sit, quam —porque más bien está en mi linde el camino
ager vicini. público, ó el río, que el campo del vecino.
6. IDEM libro XXIII. ad Edictum. -Sed si 6. EL MISMO; Comentarios al Edicto, libro
rivus privatus intervenit, finium regundorum agi XXIII.—Pero si media un arroyo privado, puede
potest. intentarse la acción de deslinde.
7. MODESTNUS libro X. .Pandectarum (4).— 7. Monrs'rio; Pandectas, libro X. -Para la
De modo agrorum arbitri dantur, et is, qui ma- medida de los campos se nombran árbitros, y el
iorem loeum in territorio habere dicitur, ceteris, que se dice que tiene en aquel terreno mayor por-
qui minorem locura possident, integrum Iocum ción, es compelido á entregar su porción. Integra
assignare compellitur; idque ita rescriptum est. Li los que poseen menor extensión; y así se deter-
minó esto por rescripto.
S. ULPIANUS libro Ji. Opinionurn (). - Si ir- S. ULPIANO; Opiniones, libro VI.— Si por des-
ruptione fiuminis fines agri confudit inundatio, bordamiento de un río una inundación confundió
ideoque usurpan di quibusdam loca, in quibus ius los Emites de un campo, y por esto da ocasión Li
non habent, occasionem praestat, Praeses provin- algunos para usurpar lugares, sobre los que no
cias alieno eos abstinere, et domino suum re- tienen derecho, el Presidente de la provincia man-
stitui, terminosque per inensoreni declaran iubct da que ellos se abstengan de lo ajeno, y que se
restituya lo suyo Li su dueño, y que se fijen los
linderos por un agrimensor.
§ l.—Ad officium de finibus cognoscentis per- § 1.—Corresponde al ministerio del que conoce
tinet, mensores mittere, et per eos dirimere ipsam de los linderos, enviar agrimensores, y por ellos
flnium quaestionem, ut aoquurn Ost, si ita res exi- dirimir la misma cuestión de lindes, como es justo,
git, oculisque suis subiectis locis. y habiendo reconocido por sus propios ojos los te-
rrenos, si asilo exijo el caso.
9. luLlANus libro VIII. JJigestorum. - 1udi- 9. JuuNo; Digesto, libro V1IL—Subsiste el
clum .finium regundorum manet, quamvls sodil juicio de deslinde, aunque los socios hubieren in-
communi dividundo egerint, vel alienaverint tentado la acción de división de cosa común, 6
Íundum. hubieren enajenado el fundo.
10. IDEM libro LI. Digestorum - Iudicium 10. EL mismo; Digesto, libro LI. - El juicio de
eommuni dividundo, familiae erciscun das, finlum división de cosa común, el de partición de heren-
regundorum tale est, ut. in eo 8Ingulae personas cia, y el de deslinde son tales, que en ellos cada
duplex ius habeant, agentis, et elus, quo cuni persona tiene doble derecho, el de actor, y el de
agitur. aquel contra quien se litiga.
11. PAPINIANUS libro 11. Responsorurn.— In 11. PAPINIANo; Respuestas, libro Ii. - En las
finalibus quaestionibus veLera inonumenta, cen- cuestiones sobre linderos se ha de atender Li los

(D Confinla hace sunt, sed magia vicina dicuntur, Vulg.;


¡o q'.e seria ,nd,s correcto.—?T. asi Tr. se habría admitido, si el siguiente fragmento hubiese sido se-
(2) efficere,Hat. cado del mismo libro de Paulo, que el precedente.
(3) Según nusetra conjetura; Sive via, Pl.; Si vero vis, (4) 7tV5%6V, Ha¡.
Vuly.; Sive flumen, sive yla, COIWiOr eigu.ndo 4 Front.; lo que (5) VI. de offlclo proconiulla, Hal.

610 DIGESTO.—LIBRO X TÍTULO II

sus auctoritas ante litem inchoatam ordinati se- monumentos antiguos, y 1* la autoridad del censo
quenda est, modo si non varietate successionum formado antes de incoarse el litigio, e es que no
et arbitrio possossorum fines, additis vel detra- se probare que se alteraron después los linderos.
ctis agris, postea permutatos probetur. por la diversidad de sucesiones y por el arbitrio
de los poseedores, habiéndose agregado ó separa-
do campos.
12. PAULIJ8 libro III. Responsorum,— Eos ter- 12. PAULO; Respuestas, libro iii. -En cuanto
minos, quantuin ad dominil quaestionem pertl- respecta á una cuestión sobre el dominio, deben
net, observan oportere fundorum, quos denion- respetarse aquellos linderos de los fundos, que se-
stravit le, qui utniusque praedil domhius fult, flaló el que fuá dueño de uno y otro predio, cuan-
quum alterum eorum venderet; non enini termi- do vendió uno de ellos; porque no deben tenerse
ni, qul sfngulos fundos separabant, observar! de-. en cuenta los linderos que separaban á cada uno
bent, sed demonstratio afftnium (1) novos fines de los fundos, sino que la demostración de los co-
laten fundus constituere. lindantes debe constituir nuevos linderos entro
aquellos fundos.
13. G.ius Libro IV. ad Legem cluoclecim Ta- 13. GAYO; Comentarios á la ley de las Doce Ta,
bularum. - Sciendum est, la actiono fin!utn re- bias, Libro 1 V.—Se ha de saber, que en la acción
gundorum iflud observandum esse, quod ad de deslinde se ha de observan lo que se halla es-
exemplum quodammodo elus legis scriptum esi, crito en cierta manera á imitación de la ley que
quam Athenís Solonem, dicitur, tullese; nam. 11.- se dice estableció Solon en Atenas; porque allí se
lic ita esti 'Eci' tç nap dX)otplq x'i' puy, dice así: c Si junto al predio de otro alguien hubiere
óv bpov j. paaCvew (2) ¡&v ryjov, x6 itX(7r€v hecho un seto y hubiere cavado, no se salga de
& olxigiia, báo x6aç !&v bé rppv (3) ópov su linde; si una cerca, deje un pie; si una casa;
6púrç,, &cov ca ldbol t , 7t€V dos pies; si hubIere cavado un sepulcro ó un hoyo,
PT° á xat auxv ¿vvicc 7C6a9 deje tanto espacio cuanto tuvieron de profundi-
o5 0.10,C910u uróstv & ih aXIOL vpa it4ve (4) dad; si un pozo, la latitud de un paso; pero un oli-
daç. (Si quis sepem ad alieum praediu.rn fixe- vo ó una higuera plántelos á nueve pies de lo
rif infoderitque, terminum ne excedito; si mace- ajeno; los demás árboles, á cinco pies».
riam, pedem relinquito; si vero clomum, pedes
duos; si sepulcrurn aut scrobem foderit, quantum
profunditatis habuerint, tantum spatiirelinqui-
fo; si puteum, passus latitudinem; at vero oleam
aut ftcum ab alieno ad novem pedes plant ato; es-
teras arbores ad pedes quinque.] (5)
TIT. II TITULO II
FAMILIAS ERCISCLJNDAE DE LA PARTICIÓN DE HERENCIA
(CJ coa. fIL 56.88.} [VéaseCdd. III, se. $s.]

1. GAIUS libro ViI. ad Edictum provinciale.— :1. GAYO; Comentarios al Edicto provincial, li-
Hace actio proficiscitur e (6) lego duodecíin ta- bro VII. - Proviene esta acción de la ley de las
bularum; namque coheredibus volenlibus a com- Doce Tablas; porque queriendo los coherederos
munione discedere, necessanium videbalur ah- separarse de la comunidad, parecía necesario que
quam actionem constitul, qua ínter sos res here- se estableciera alguna acción, por la cual se dis-
ditarias distribuerentur. tribuyeran entre ellos los bienes de la herencia.
§ 1.—Quae quidem actio nihilominus el quoque § 1.—Cuya acción, á la verdad, compete sin
ipso iure competit, qui suam partem non possidet; embargo por el mismo derecho también á aquel
sed si ¡e, qui possidet, neget eusn sibi coherodem que no posee su parte; pero si el que posee negara
esse, potest eum exciudere per hanc exceptio- que aquel sea su coheredero, puede excluirlo por
nem: «si la ea re, qua de agitur, praeiudicium esta excepción: «si en la cosa sobre que se litiga,
hereditati non f1at. Quodsi possideat earn par- no se prejuzgara respecto á la herencia». Mas si
tem, hicel negetur esse coheres, non nocet talle poseyera aquella parte, aunque se niegue que es
exceptio; quo fit, ut eo casu ipse iudex, apud coheredero, no perjudica tal excepción; con lo
quem hoc iudicium agitur, cognoscat, an coheres cual se hace, que en este caso el mismo juez, an-
su; niel enim coheres sit, neque adiudicarI quid- te quien se jentíla este juicio, conozca de si es
quam ej oportet, neque adversarius el conde- coheredero; porque si no fuera coheredero, ni de-
mnandus set. be adjudicárselo cosa alguna, ni ha de ser conde-
nado á su favor el adversario.
2. ULP1ANUS libro XIX. ad F4ictum. - Por 2. ULPIANo; Comentarios al Edicto, libro XIX.
famuliae erciscundae actionem dividitur heredi- —Por la acción de partición de herencia se divide
tas, sive ex testamento, sive ab intestato, sive ex una herencia, ya si sea deferida la herencia en
lege duodeclm tabularum, sive ex aliqua (7) Le- virtud de testamento, ya abintestato, ya por la

11) coufinium, VuIg. (4) bú09 otros en ¡Ial.


(5) Ver.qíón de ¿a Vugaia.
(2) t.lvstv, H&. (6) a, Vuig.
(3) Según conjetura Bi.; 'dov, Fi, (7) alia, Vulg.

D1GSTO.—LIBRO X TITtJLO II Ml

ge deferatur hereditas, vel ex Senatuscongulto, ley de las Doce Tablas, ya por alguna otra Ley, ó
vel etiam Constitutione. Et generaliter eorum por un Senadoconsulto, ó también por una Cons-
duntaxat dividi hereditas potest., quorum peti titución. Y por regla general sólo puede dividir-
potest hereditas (1). se la herencia de aquellos cuya herencia puede
reclamarse.
§ 1.—Si quara ad aliquem ex Constitutione § 1—Sien virtud de la Constitución de! Divino
Divi fi arrogatum deferatur, quia hic noque he- Pío se defiriese á algún arrogado la cuarta, como
res, neque bonorum possessor fit (2), utile cnt quiera que éste no se hace- ni heredero, ni posee-
familiae erciscundae iudicium neccssariuni. dor de bienes, será necesaria la acción útil de
partición de herencia.
§ 2.—Item si fililfamilias milit.is peculium sit, § 2.—Asimismo, si el peculio fuese de un hijo
fortius defendi potest, hereditatem effectam per de familia, militar, con más razón puede soste-
Constitutiones; et ideo hule (3) ludido locus nerse que hubo herencia en virtud de las Consti-
cnt. tuciones; y por lo tanto habrá lugar A este juicio.
§ 3,—In farniliae erc.iscundae indicio unusquis- § 3.—En el juicio de partición de herencia cada
que heredum et re¡, et actoris partes sustinet. uno de los herederos tiene la representación de
demandado y de actor.
§ 4.—Dubitanduin autem non est, quin fami- § 4.—Mas no se ha de dudar, que pueda acep-
liae erciscundae iudieium et inter pauciores he- tarse el juicio de partición de herencia también
redes ex pluribus accipi possit. entre pocos herederos de entre muchos.
§ 5.—In hoc Iudicium etsi nomina non veniunt, § 5.—En este juicio, aunque no se comprenden
tamen, si stipulationes interpositac fuerint de di-. los créditos, sin embargo, si se hubieren inter-
visione eorum (4), ut stetur el, et ut alter alter¡ puesto estipulaciones sobre sudivisión, para que
inandet actiones, procuratoremque eum in silam se esté á ello, y para que uno .encomiende al otro
rem facial, stabitur divisioni. las acciones, y lo haga procurador en su causa
propia, se estará á la división.
3. Guus libro V.H. ad Edictum provinciale.— 3. Gkro; Comentarios al Edicto provincial, U-
Plano ad officium ludicis nonnunqoam pertinet. Wo VII.—A la verdad, algunas veces corresponde
ut debita el credita singulis pro solido, aliis alia al ministerio del juez, que adjudique por entero
attribuat, quia saepe et solutio, et exactio par- las deudas y los créditos, unos A unos, y otros A
tium non mínima incornmoda babeL. Neo tamen otros, porque con frecuencia ofrecen no pequeñas
scilicet haec attributio illud efficit, ul quis solus incomodidades así el pago como el cobro de las
totum debeal, vel totum alieui sol¡ debeatur, sed porciones. Mas esta adjudicación no hace que uno
ul, sive agendum.. uit, parthn suo, partim procu- solo lo deba todo, ó que todo se deba á uno solo,
ratono nomine agat, sive cum 80 agatur, parlim sino que, si se hubiera de litigar, litigue parte • en
suo, partim proenratorio nomine conveniatur. su propio nombre, y parte como procurador, 6 que
Nam licel libera potestas esse (5) maneat credi- si contra él se litigase, sea demandado parte en
toribus eum singulis experiundi, tamen et bis 11- su nombre, y parte como procurador. Porque aun-
bera potestas est sito loco substituendi eos, Lo que quede á los acreedores libre facultad para
quos onera actionis officio iudieis transiata sunt. ejercitar su acción contra cada uno, sin embargo,
también estos tienen libre facultad para substi-
tuir en su lugar A aquellos, á quienes por ministe-
rio del juez se transfirieron las cargas de la acción.
4. ULPIAUS libro XIX. ad Edictum.—Cete- 4. ULPIANo; Comentarios al Edicto, libro XIX.
rae itaque res practer nomina veninnt in hoe iu- —Y as¡, todas las demás cosas, á excepción de los
dicium. Sin autem nomen un¡ ex heredibus lega- créditos, vienen comprendidos en este juicio. Mas
tum sil, iudicio familiar erciscundae hoc heres si A uno solo de los herederos se hubiera legado
consequitur. un crédito, el heredero lo obtiene por el juicio de
partición de herencia.
§ 1.—Mala niedicainenta el venena veniunt qn!- § 1.—Los malos medicamentos y los venenos
dom in iudicium. -sed iudex omnino interponere vienen ciertamente comprendidos en el juicio, pe-
se in lis non debel; bonI enim et innocntis viri ro el juez no debe en manera alguna intervenir
ofilcio eum fungi oportet. Tantundem debebit en estas cosas; porque debe. desempeñar oficio de
facere et in libris improbatae lectionis, inagicis varón bueno é inocente. Otro tanto deberá hacer
forte, vel his similibus; hace enim omnia proti- también respecto á los libros de reprobada lectu-
nus corrumpenda sunt. ra, por ejemplo, los de magia, y otros semejantes
á estos; porque todas estas cosas deben ser Inuti-
lizadas desde luego.
§ 2.—Sed et si quid ex peculatu, vol ex sacri- § 2.—Pero si se hubiere adquirido alguna cosa
legio acquisitum erit, vol vi (6), ant latrocinio, por medio de peculado, 6 de sacrilegio, 6 por fuer-
ant aggressura, hoc non dividetur. za, 6 latrocinio, ó asalto, tampoco se dividirá esto.
§ 3.—Sed el tabulas testamenti debebit ant § 3.—Mas también deberá mandar que las ta-
apud eum, qui ex maiore parte heres est, lubere blas del testamento 6 queden en poder del que es
manere, ant in aedo deponi. Nam et Labeo sen- heredero de la mayor parte, 6 sean depositadas
bit, vendita hereditate tabulas testamenti deseri- en el archivo. Porque también Labeon escribe,

(1) quorum potest case bereditas, VuIg. (4) rerom, Ha!.


(2) sit, H a ¡. l) esee, es considerada aquipa!abra 8tprflua,
(5) FI. segun corrección, Dr.; hoc, Taur. (6) &nt Clam. inserta Ha¡.

612 DIGESTO.—LIBRO X PfTtILO It

ptas depon¡ oportere; heredem enim exemplum que, vendida la herencia, deben depositarse co-
debere claro, tabulas vero authcnticas ipsum re- piadas las tablas del testamento; pues el heredero
tinere, aut in aede deponere. debe dar una copia, y retener él las tablas autén-
ticas, ó depositarias en el archivo.
5. GAips libro VIL ad F4ictum provinciale.- 5. hyo; Comentarios al Edicto provincial, li-
-Si quae sunt cautiones hereditarine, ene iudex bro VII.—Si en la herencia hay algunas escritu-
curare debet, nL apud eum maneant, qui maiorc ras de obligaciones, el juez debe cuidar de ellas,
ex parte heres siL; ceteri descripturn et recogni- para que queden en poder del que sea heredero
tum faciant (1) cautione interposita, uL qu•um de la mayor parte; y saquen los demás una copia
res exegerit, ipsae exhibeajitur. Si omnes iisdem cotejada, habiendo, mediado caución, para que
ex partibus heredes sinL, ncc inter eos conveniat, aquellas mismas sean exhibidas, cuando el caso
apud quem potius cese debeant, sortiri eos opor-. lo exigiere. Si todos fueran herederos por iguales
tet, aut ex consensu vel surrragio eligendus est partes, y no se conviniera catre ellos en, poder de
amicus, apúd quem deponantur, vel la aede sa- quién deban estar preferentemente, deben ellos
cra depon¡ debent. echarlo á la suerte, ó por consentimiento, ó por
votación se ha de elegir un amigo, en cuyo poder
se depositen, ó deben ser depositadas en el archi-
vo sagrado.
8. ULPIANUS libro XIX. ad Edictum. - Nam 6. ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro £IL_
ad licitationein rem deducere, ut, qui licitatione —Porque sacar la cosa a licitación, para que el
vieit, hic habeat instrumenta hereditaria, non que venció en Ea licitación tenga los documentos
placet, neque mihi, neque PomponEo. de la herencia, no nos parece bien ni á. mi, ni á
Pomponio.
7. 'VENULEIUS libro VII. Btipulationum.—Si 7. VENULEYo; Estipulaciones, libro M.—Si un
heres unus, quum sub conditione adiectum che- heredero, teniendo adjunto bajo condición un co-
redem, aut apud hostes adiectum co (2) haberet, heredero, ó al adjunto en poder de los enemigos,
dixerit se heredem cese, et actione expertus vi- hubiere dicho que él es único heredero, y habiendo
cerit, deinde conditio heredis extiterit, ve[ post- ejercitado su acción hubiere vencido, y después se
Ilminio redlerit, an victoriae commodum debeat cumpliere la condición del otro heredero, ó hubie-
cum co communicari - nam (3) indubitate iudli- re éste regresado por el postliminio, ¿deberá ha-
caLi actio ci in solidum competit—? Et electionem cerse común á él la utilidad de la sentencia favo-
coheredi daiidam, Id est aut communicandam rable,—porque indudablemente le compete solida-
eam, aut experiundi faciendam potestatem hule, riamente la acción de cosa juzgada—? Y se ha de
qui post victoriam coheredis etectus sit herce, dar la elección al coheredero, esto es, que ó que-
aut reversus siL in civitatem. Idemque observan- ha le ha de ser común, ó se ha de conceder facul-
dum, si postea natus siL postumus; non enini his tad para litigar al que después de la victoria del•
personis silentiuni imputan potest, quum ad he-. coheredero llegó á ser heredero, ó volvió á la ciu-
reditatem post vietoriam colierodis pervenerint. dad. Y lo mismo se ha de observar, si después hu-
biera nacido un póstumo; porque á estas personas
no puede imputárseles el silencio, cuando hubie-
ren llegado á la herencia después de la sentencia
favorable al coheredero.
8. ULPIANUS libro XIX. ad Edictum.--Pom- S. ULpIANo; Comentarios al Edicto, libro XIX.
ponius scribit, si uni ex Iiered.ibus praelegatae —Escribe Pomponio, que si á uno soló de los he-
fuerint raLlones, 11011 prius el tradendas, quam co- rederos se le hubieren legado las cuentas, no se
heredes descripseriat; nam et si servus actor, iii- le han de entregar antes que los coherederos ha-
-quit, Tucrit legatus (4), non, alias eum tradendum, yan sacado copia; porque, dice, si hubiere sido
.quam rationes reddiderit. Nos videbimus, aun- legado el esclavo administrador, tampoco ha de
quid et cautio sit interponenda, ut quoties des¡- ser entregado de otro modo, que si hubiere rendi-
deratas fuerint rationes, val actor praelegatus, do cuentas. Veremos, si acaso se ha de interponer
copia eorum fiat; plerumque enim authenticae también -caución, para que siempre que se pidie-
rationes sunt neccssariae actor¡ (5) ad instruinenta ren las cuentas, ó el administi'ador legado, se ha-
ea, quae postea emergunt ad notitiam cius spe- ga exhibición, de ellos; porque muchas veces son
ctantia. EL necessarium est, cautionem ab eo necesa,rias al administrador las cuentas auténti-
super hoc coheredibus praestari; idem Pompo- cas para instrucción de las cuestiones, que relati-
nius (6). vas ñ. su conocimiento surgen después. Y es nece-
sario que por aquél se preste sobre esto caución
á los coherederos; y lo mismo opina Pomponio.
§ 1.—Poniponius ait, cj1umbas, quae emitti so- § 1.—Dice Pomponio, que las palomas, que sue-
lent de columbario, venire la familias ereiscun- len soltarse de un palomar, vienen comprendidas
dae iudicium, quutn nostrae sint tamdiu, quam- en el juicio de partición de herencia, porque son

(5) ni actor, coijeura Cacio (Ob&. III. 33.1 o.e'die.do


(U ceteri—f4cat, H». Vul,q. á ¿a Bas,
(21 cond1tioneau apu1 hostos addictum cobaeredem ha- (6) Taur. conforme d la ocruraorigita); idem Pompo'
beret, ffa. nius, onte1a F, segun rcicne cor8cckJ', fl'.; Idem; Pompo-
(31 an—compet&t2, Haz. nius, coLumba5, otros códices en ur,o comenzando aqui ocre
(4) praelegatus, .Vulg. fragmento.
DIGESTO.—LIBRO x: TÍTULO JI 613

aiu consuetudinern habeant ad nos revertendi; nuestras mientras tengan la costumbre de volver
quare si quis cas apprehendisset, f'iirti nobis cern- á nosotros; por lo que, si alguno las hubiese cogi-
petit actio. Idem et 111 apibus diitur, quia in pa- do, nos compete la acción de hurto. Lo mismo se
trhfloflio nostro computantur. dice también respecto fi las abejas, porque se
cuentan en nuestro patrimonio.
§ 2--Sed et si quid e pecoribus nostris a be- § 2.—Pero también si alguna de nuestras reses
stia ereptum sit, venire in familiae erciscundae hubiera sido arrebatada por una fiera, opina que
iuciicillrn putat, si ferani evaserit; naui magis es- se comprende en el juicio de partición de heren-
se, ut non desinat nostru eme, m inquit, quod a cia, si se hubiere escapado de la fiera; porque,
Jupo eri
pitur, ve! m t-amdiu, quaindiu
alia bestia, dice, es más cierto que no deje de ser nuestro lo
ab co (1) fuerit consumtum. que se arrebata por un lobo ó por otra fiera, en-
tretanto que por él fuere consumido.
9. PAULUS libro XXIII. ad Edielum. Ve- 9. PAULO; Comentarios al Edicto, libro XXIII.
niuflt in hoc iudieium res, quas heredes usueepe- —Vienen comprendidas en este juicio las cosas
runt, quum def.uneto traditae essent; hae quoque que, habiendo sido entregadas al difunto, usuca-
res, quae hereclibus traditae sunt, quum defun- pieron los herederos; y también las cosas que, ha-
etus emisset; biéndolas comprado el difunto, se entregaron fi
los herederos;
10. ULPANUS libro XIX. ad Edictum. - item 10. ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro XIX.
praedia, quae nostri patrirnonii sunt; sed et ve- —asimismo los predios que están en nuestro pa-
ctigalia, vel superficiaria, nec minus hae quoque trimonio; pero también los tributarios, 6 los su-
res, quas alienas defunotus bona fide possidet. perficiarios, y no menos también las cosas ajenas,
que el difunto posee de buena fe.
11. PAULUS Libro XXIII. ad Edictum. -- Par- 11. PAULO; Comentarios al Edicto, Libro XXIII.
turn quoque editum et post aditam hereditatem, —También el parto dado fi luz, así después de adi-
da la herencia,
12. ULPIANUS Libro XIX. ad Edictum. .- et 12. ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro XIX.
poslitem contestatam, Sabinus seribit, in fami- —como después de contestada Ja demanda, escri-
lialiercíscundae iudicium venire, et adjudican be Sabino, que viene comprendido en el juicio de
posse. partición de hereu&a, y que puede ser adjudicado.
§ 1.—Idem cnt, et si servis bereditaniis ab ex- § L—Lo mismo será, también si fi esclavos de
tranco aliquid datum sit. la herencia se les hubiera dado alguna cosa por
un extraño.
§ 2.—Res, quae sub conditione Jegata est, in- 2.—La cosa que fué legada bajo condición,
terim heredum (2) est; et ideo venit in familiae es interinamente de los herederos; y por lo tanto
erciscundae iudicium, et adiudicari potest, eum viene comprendida en el juicio de partición de he-
sua scilieet causa, ut existente conditione exima- rencia, y puede ser adjudicada, por supuesto, con
tur ab co, eni adiudicata est, aut deficiente con- su propio modo de ser, de suerte que, cumpliéndo-
ditione ad eos revertatur, a (3) quibus relieta est. se la condición, se le quite fi aquel fi quien se ad-
Idem et in statulibero dicitur, qui interim est judicó, ó faltando la condición, revierta fi aque-
heredum, existente autem conditione ad liberta- llos 4 cuyo cargo fué dejada. Lo mismo se dice
tem perveniat. respecto del esclavo fi quien bajo condición se le
dejó la libertad, el cual es interinamente de los
herederos, pero cumpliéndose la condición alcan-
za la libertad.
13. PAPINIANUS libro VII. Quaestionum. - 18. PAPINIANO; Cuestiones, libro VII. —Porque
Alienationes enim post iudicium acceptum mIer- están prohibidas las enajenaciones después de
dietae sunt, duntaxat voluntariae, non quae ve- aceptado el juicio, pero sólo las voluntarias, no
tustiorem causam et originem iuris habent neces- las que tienen causa anterior y origen necesario
sariani. de derecho.
14. ULP]ANus libro XIX, ad £dictum.—Sed et 14. ULPIANo; Comentarios al Edicto, libro XIX.
si usucapio fueril coepta ab co, qui heres non —Pero también si antes de contestada la demanda
erat, ante litem contestatam, st postea impleta se hubiere comenzado la usucapión por quien no
fuerit, rem de indicio subducit. era heredero, y después se hubiere completado,
elimina del juicio ]acosa.
§ 1.—Ususfructus an in iudicium deducatur, § 1.—Pregúntase si el usufructo se traerá fi es-
quaeritur, utputa si deducto usufructu fundus te juicio, por ejemplo, si deducido el usufructo se
fujI ab heredibus legatirs, legó un fundo fi cargo de los herederos,
15. PA1ILUS libro XXIII. ad Edictum. - vel 15. PAULO; Comentarios al Edicto, libro XXIII.
si servo hereditario ususfructus legatus sit; neo —6 si 5. un esclavo de la herencia se le hubiera le-
enim a personis discedere sine interitu su! pot- gado el usufructo; porque no puede separarse de
est. las personas sin la extinción del mismo.
(1) non, inserta la Vulg.
(2) heredit&tJs, Vuty. (3) a, omitela HaZ.
Tomó 1-78

614 DIGESTO.—LIBRO X: TITULO jI

16. ULPrANLJS libro XII. ad Edictum.—Et pu- 16. Uu'iNo; Comentarios al Edicto, libro XIX-
to officio iudicis contineri, ut, si volent heredes a -Y opino, que en las atribuciones del juez está,
communlone ususfructus discedere, morem jis (1) que, si los herederos quisieran separarse de la
gerat cautionibus interpositis. comunidad del usufructo, les complazca, habien-
do mediado cauciones.
§ 1.—Iulianus ait, si alii fundum, alii u8ulnfru- § 1.—Dice Juliano, que si el juez hubiere adju-
etum fundi iudex adiudicaverit, non communi- dicado 4 uno el fundo, y 4 otro el usufructo del
cari usumfructum. fundo, el usufructo no se hace común.
§ 2,—Ususfructus et ex corto tempore, el usque § 2.—El usufructo puede ser adjudicado desde
ad ccrtum tempus, et aLternis annis adiudicari cierto tiempo, hasta cierto tiempo, y para años
potest. alternos.
§ 3.--Id, quod amnis fundo post litem corite- § 8.—Lo que el rio agregó por aluvión 4 un
statam alluit (2), aeque venit iii hoc iudiciuni. fundo después de contestada la demanda, viene
igualmente comprendido en esto juicio.
§ 4.—Sed et si dolo vol (3) culpa quid in usum- § 4.—Pero también si con dolo ó culpa se hu-
fructum ab uno ex heredibus factum sit, hoe quo- biera hecho algo contra el usufructo por uno de
que in iudicium venire Pomponius ait. Nam ci los herederos, dice Pomponio, que también esto
omnia, quae quis in hereditate dolo aul culpa fe- viene comprendido en el juicio. Porque también
eerit (4), in iudicium familiae erciscuudae ve- todo lo que con dolo 6 culpa hubiere hecho algu-
niunt, sic tamen, si quasi heres focerit. Et ideo, no en la herencia, se comprende en el juicio de
si vivo testatore unus ex heredibus peeuniam sus- partición de herencia, pero si lo hubiere hecho
tulerit in familiae erciseundae iudicium ea non como heredero. Y por lo tanto, si viviendo cites-
venit, quia tuno iiondum heres eral; ubi autem tador, uno de los herederos hubiere quitado una
quasi heres fecil, elsi aliam praeterea quis actio- cantidad de dinero, esta no viene comprendida
nena habeat, lamen tener¡ eum famuliae erciscun- en el juicio de partición de herencia, porque en-
dae indicio lulianus seribit. tonces aun no era heredero; mas cuando lo hizo co-
mo heredero, escribe Juliano, que aunque alguno
tenga además otra acción, aquél queda sin embar-
go obligado por la acción de partición de herencia.
§ 5.—Denique ait, si unus ex heredibus ralio- § 5.—Dice finalmente, que si uno de los herede-
nes hereditarias deleverit vel interlevoril (5), ros hubiere borrado 6 rayado las cuentas de la
tener¡ quidem lege Aquilia, quasi corruperit, non herencia, es ciertamente responsable por La ley
minus autem etiam familiae erciscundae iudicio. Aquilia, cual si las hubiere alterado, pero no mo-
nos también por la acción de partición de herencia.
§ 6.—Iteni si servus hereditanius propriam reni § 6.—Asimismo, si un esclavo de la herencia hu-
heredum (6) unius surripuerit, Ofihius aii, eme biere substraldo una cosa propia de uno de los
familiae erciscundac actionem, et communi di- herederos, dice Ofihio, que hay la acción de parti-
vidundo fur tique actionem cessare; quare agen- ción de herencia, y que dejan de tener lugar la
teni familiae crciscundae ludicio consecuturum, acción de división de cosa común y la de hurto;
ul aut ej servus adiudicetur, aut litis aestimatio por lo cual, el demandante habrá do conseguir en
in siznplum offeratur. el juicio de partición de herencia, 6 que se le ad-
judique el esclavo, ó que se le ofrezca en su sim-
ple importe la estimación del litigio.
17. GASUS libro VIL ad I*2kturn provincic2e. 17. GAYo; Comentarios al Edicto provincial, Li-
—Damno commisso ab uno herede, conveniens bro VIL—Causado un daño por uno de los here-
est dicere, simpli habendam aestimationem in fa- deros, es consiguiente decir, que se ha de obtener
miliae erciscundae indicio. la estimación del simple importe en el juicio de
partición de herencia.
1$. ULPIANUS libro XIX. ad Edictum. -- His 18. ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro XIX.
consequenter luhanus ait, si ex pluribus heredi- —Consiguientemente 4 ésto dice Juliano, que si 4
bus un¡ servus sil generaliler per optionem lega- uno solo de muchos herederos se le hubiere lega-
tus, et heredes Stichuni tabulas hereditarias in- do en general un esclavo 4 su elección, y los he-
terlevisse dicant vel corrupisse, el propter hoc rederos dijeran que Stico habla rayado ó alterado
renuntiaverint (7), ne optaretur servus, deinde las tablas de la herencia, y por esto se lo hubieren
optatu.s vindicetur, poterunt, si jis vindicetur, hecho saber, para que no fuese elegido aquel es-
doli mal¡ exceptione uti, el de servo quaestionem clavo, y elegido después fuera reivindicado, po-
ha bere. drán, si de ellos fuera vindicado, usar de la excep-
ción de dolo malo, y someterá tormento al esclavo.
§ 1.—Sed an in fainiliae erciscundae iudieium § 1.—Pero se pregunta, si en el juicio de parti-
de morte testatoris, ccl de morte uxoris libero- ción de herencia promoverán los herederos infor-
rumque suorum habebunt quaestioneni heredes, mación mediante el tormento por la muerte del
quacritur; el rectissime Pomponius alt, hace ad testador, ó por la muerte de su mujer y de sus hi-
divisionem rerum hereditariarum non pertinere. jos; y coi' muchísima razón dice Pomponio, que
esto no corresponde á la división de los bienes de
la herencia.
(1) Fi. segun corrección, Br.; al, Taur.
(2) Fi. según corrección, Br.; lilult, Taur.
(2) Taur.; dolaetueculpa, FI.
(4) Taur.; feclt, Fi. según antigua corrección, Br (6) heredis, HaI.
(5) vel Interlcverit, omítelas ifal.. (7) denunetaverint, Vulg.

DIGESTO.—LIBRO X. TÍTULO II 615
§2.—Iden1 quaerit, si quis testamento caverit, § 2.—Dilucida el mismo, que si alguno hubiere
ut servus exportandus veneat, officio familiae dispuesto en el testamento que sea vendido el es-
erciscufldae indicis contineri, ut voluntas defun- clavo que se ha de exportar, está en las atribu-
,tj non intercidat. Sed et, qunm monumentnin ciones del juez de la partición de la herencia, que
jussit testator fien, familiae erciscnndae agent, no quede sin cumplir la voluntad del difunto. Pe-
nt fiat. Idem tamen tentat (1), quia heredum iii- ro también cuando el testador mandó que se hi-
terest, pios ms rnonurneat.i sequitur, praescniptis ciera un monumento, ejercitarán Ja acción de par-
verbis posse eos experiri, ut monumentum fiat. tición de herencia, para que se haga. Pero preten-
de el mismo, que como interesa á los herederos,
4 quienes incumbe la cláusula del monumento,
Pueden ellos ejercitar la acción praescriptis ver-
Sir, para que se haga el monumento.
§ 3.—Sumtnnm, qnos unus ex heredibus bona § 3.—Según Rescripto de los Emperadores Se-
fide feeerit, usuras quoque eonsequi potest a co- vero y Antonino, desde el din de la mora puede
herede ex die morae, seeundum Rescriptum Im- uno de los herederos conseguir de su coheredero
peratorliio Severi et Antonini. también los intereses de los gastos, que él solo
hubiere hecho con buena fe.
§ 4.—Celsus etiarn illud eleganter adiicit, cohe- § 4.—Discretamente añade también Celso, que
redem (2), etsi non solvit, habere familiae erci- el coheredero, aunque no haya pagado, tiene la
scnndae iudicium, nt cogatur coheres solvere, acción de partición de herencia, para que su co-
quum alias non sit liberaturus rem ereditor, nisi heredero sea obJiado 4 pagar, cuando el acree-
in solidum ej satisfiat. dor no haya de dejar libre la cosa de otro modo,
si no se le pagana por completo.
§ 5.—Si fihiusfamilias patri heres pro parte ex- § .---Si un hijo de familia hubiese sido herede-
titisset, et a creditoribus peculiaribus (3) conve- ro de su padre en parte, y fuera demandado por
niretiir, quum paratus Bit solvere id omne, quod los acreedores de su peculio, estando dispuesto 4
debetur, por doli exceptionem consequetur a cre- pagar todo Jo que se debe, conseguirá de los acree-
ditoribus mandan sibi actiones; sed etiam fa- dores por medio de la excepción de dolo que se le
iniliae erciscundae iudicium cum cohereclibus cedan las acciones; pero también tiene contra los
habet. coherederos la acción de partición do herencia.
§ 6.—Quum unus ex heredibus legatum exsol- § 6.—Cuando uno de los herederos pagó elle-
vit ei, qui misgus fucrat in possessionein legato- gado al que habla sido puesto en posesión por
rum servandorum causa, putat Pa.pinianus, et causa de conservar los legados, opina Papiniano,
verum cst, familiae erciscundae iudicium ci com- y es verdad, que le compete contra los coherederos
petere adversus coheredes, quia non alias disco- el juicio de partición de herencia, porque el lega-
deret legatarius a possessione, quam vice pigno- tario no se apartarla de la posesión, que habla
rl s erat consecutas, quam si totum ej legatum conseguido por vía de prenda, de otro modo que
fuisset exsolutnm. - si se le hubiese pagado todo el legado.
§ 7.—Sed et si quis Titio debitum solverit, no § 7.—Pero también si alguno hubiere pagado 4
pignus -veniret, Neratius sribit, familine erci- Ticio una deuda, para que no se vendiese la pren-
scundae indicio eum posse expeniri. da, escribe Neracio, que él puede reclamar por la
acción de partición de herencia.
19. GAIUB libro VII. ad Edictum provinciale. 19. GAYO; Comentarios al Edicto provincial, li-
—Item ex diverso similiter prospicere mdcx de- bro VII.—También, por el contrario, debe cuidar
bet, ut, quod urnis ex beredibus ex re hereditaria igualmente el juez, de que lo que uno de los he-
percepit (4), stipulatusve est, non ad eius solius rederos percibió ó estipuló de cosa de la herencia,
lucrum pertineat. Quae ita sdilicet consequetur no redunde en beneficio de éste solo. Lo que cier-
index, si ant reputationes inter eos fecerit, ant si tamente conseguirá el juez, si entre ellos hubiere
curaverit cautiones interpon¡, quibus inter eco hecho computaciones, 15 si hubiere cuidado de que
communieentur commoda et ineommoda. se interpongan cauciones, por las que se hagan
comunes entre ellos las pérdidas y las ganancias.
20. ULPIANUS Libro XIX. ad Edictum.— Si fi- 20. ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro XIX.
lía nupta, quae dotem conferre debuit, por erro- ----Si la bija casada, que debió aportar 4 colación
rem cohercdum ita cavit, ut, quod a manto roen- la dote, di por error de los coherederos caución de
perasset, pro partibus hereditariis solveret, nibi- este modo, que lo que hubiese recuperado de su
lominus arbitrum familiae erciscuudae sic arbi- marido lo pagarla 4 prorrata de las porciones de
traturum Papinian-us scribit, ut, etiamsi constan- la herencia, escribe Papiniano, que, no obstante,
te matrimonio ipsa diem suum obierit, conferatur el árbitro de la partición de herencia deber& deci-
dos; nam impenitia, inquit, coheredum iurisdi- dir de modo que se lleve 4 colación la dote, aun-
ctionis formam mutare non potuit. que aquella hubiere fallecido subsistiendo el ma-
trimonio; porque, dice, la impericia de los coherede-
ros no pudo cambiar la forma de la jurisdicción.
§ 1.—Si fihiusfamilias iussu patris obligatus git, § 1.—Si el hijo de familia se hubiese obligado
debebit hoe debitum praecipere; sed et si in rem por mandato de su padre, deberá percibir antes
patris vertit, ídem placet, et si de peculio pecu- esta deuda; pero también si pagó en idad del

(1) tmperat, Vnlg.


(2) Taur. según reclene corrección, .F.; heredem, 2egdfl (3) hereditarils, otros en Hal.
la escritura original, Br, (4) pnaeeeperit, erradcnnente Vuig.

616 DIGESTO.—LIBRO X TITULO II

lium praecipiet; et ita Imperator noster rosen- padre, se establece lo mismo, y si con el peculio,
psit. percibirá antes el peculio; y as! respondió por res-
cripto nuestro Emperador.
§ 2.—Hoc amplius fihiusfamilias heres institu- § 2.—Además de esto, el hijo de familia insti-
tus dotem uxoris suae praeeipiet; nec immenito, tuido heredero saear5, antes la dote de su mujer;
quia ipse onera matrimonii sustinet. Integram y no sin razón, porque él sostiene las cargas del
igitur dotem praecipiet, et cavebit, defensum ir¡ matrimonio. Percibirá, pues, antes la dote mEe-
coheredes (1), qui ex etipLilatu possuut conveniri; gra, y dará caución de que habrán de ser defen-
idem, et si alius dotcm dedit, et stipulatus est. didos los coherederos, que pueden ser demandados
Neo solum uxoris suae dotem, sed etiam fui su¡ por lo estipulado; lo mismo, también si otro dió la
uxoris, quasi hoc (2) quoque matrimoniE onus ad dote, y estipulé. Y no sólo la dote de su mujer, si-
ipsum spectet, quia fui onera et nurus ipse agno- no también la de la mujer de su hijo, como que le
seore necesse habot. Praccipere autem non solum corresponde también esta carga del matrimonio,
patri datam dotem filium oportere, verum etiam porque él tiene necesidad de soportar las cargas
ipsi filio, Marcellus seribit, sed filio datam tam- del hijo y de la nuera. Pero escribe Marcelo, que
diu, quamdiu peculium patitur, vel iii rem patris el hijo debe percibir antes no sólo la dote dada al
versuni Bit, padre, sino también la duda al mismo hijo, pero
la dada al hijo, en tanto cuanto lo permite el pe-
culio, ó se haya convertido en provecho del padre.
§ 3.—Si pater in (3) fijos sine scriptnra bona § 3.—Si el padre dividió sin escritura los bienes
divisit, et onera aeris alieni pro modo possessio- entre sus hijos, y distribuyó las cargas de las deu-
num distribuit, non videni simpiicem donationem, das fi proporción de las posesiones, dice Papinia-
sed potius supremi ludicil divisionem, Papinia- no, que no se considera esto simple donación, sino
nus a.it. Plane, inquit, si creditores eos pro por- más bien división por última voluntad. A la ver-
tionibus hereditariis conveniant, et unus placita dad, dice, si los acreedores los demandasen según
detrectet (4), posse cum eo praescniptis verbis sus porciones hereditarias, y uno rehusara lo de-
agi, quasi corta lege permutationom fecenint, se¡- terminado, puede ejercitarse contra él la acción
licet si omnes res divisne sint. praescrip tis verbis, cual si hubieren hecho la per-
mutación con pacto cierto, por supuesto, si se hu-
bieran dividido todos los bienes.
§ 4.—.Fainiliae erciscundae iudicium amplius, § 4.—La acción de partición de herencia no pue-
quam semel agi non potest, nisi causa cognita. de ejercitarse masque una vez, sino con conoci-
Quodsi quacdam res indivisao relictae sunt, com- miento de causa. Mas si se dejaron indivisas algu-
muni dividundo do his agi potest. nas cosas, puede intentarse respecto fi ollas la
acción de división de cosa común.
§ 5.— [21.] (5) Papinianus alt, si un¡ ex heredi- § 5. 121.1—Dice Papiniano, que si 5. uno de los
bus onus acris alieni iniungitur (6) citra speeiem herederos se le impone, sin que sea especie de le-
legati, officio fudicis familine erciscunúne cogno- gado, la carga de una deuda, debe él aceptarla
seentis suscipere eum id oportere, sed non ultra por ministerio del juez que conoce de la partición
dodranteni portionis sune, ut quadrantem illiha- de la herencia, pero no por más de los tres cuar-
tum habeat; indemnes (7) igitur coheredes suos tos de su porción, para que le quede Integra la
praestare cavebit. otra cuarta parte; dará, pues, caución de dejar
indemnes fi sus coherederos.
§ 6.—Idem seribit, et si films in muneribus pu- § 6.—Escribe el mismo, que si un hijo de fami-
blicis, in quibus pater ej consensit (8), reliqua- lia quedó alcanzado en los cargos públicos, en
tus (9) est, et pro parte heres seriptus est, lioc que el padre le consintió, y fué instituido herede-
quoque dobere praecipere, quia et hoc patris aes ro en una parte, también esto lo debe percibir an-
alienum fuit; sed si qua munera post mortem pa- tes, porque también esto fué deuda del padre;
tris suscepit, ab Ms heredes patris solnti sunt. peno si aceptó algunos cargos después de la muer-
te del padre, están exentos de ellos los herederos
del padre.
§ 7.—Neratius autem respondit (10), 'eum, qui § 7.—Mas respondió Neracio, que uno que tenia
plures fijos haberet, unam ex fiIils &vo9-saíav muchos hijos declaró, que uno de sus hijos acep-
/rnunus certarninis moderandiJ suscepturum pro - tarla el cargo do director dé certamen, y que an-
fessum esse, et priusquam honore (11) fungere- tes que éste disfrutase de tal honor, murió, ha-
tur, mortuum eme, omnibus fihiis heredibus insti- biendo instituido herederos fi todos sus hijos; y
tutis; et quaesitum eme, an is filius, quod in eam que se preguntó, si este hijo conseguirla cii la
rem impendisset, fanilhiae erciscundae cousequa- partición de la herencia lo que hubiese gastado
tur, eique respondiese, nutla actione idem conse- en aquella cosa, y que le contestó, que no podía
qui posse. Quod morito dispticet; debot itaque conseguirlo por ninguna acción. Lo que con ra-
hoe la familine ereiscundae iudicium venire. zón no parece bien; y por lo tanto, debe esto ser
comprendido en el juicio de partición de herencia.
§ 8.—Item Papinianus scribit, si maritus alte- § 8.—También escribe Papiniano, que si el ma-
ruin ex heredibus onus dotis solvendae, quae in rido dispuso, que uno de sus herederos tomara fi
stipulationem venit, suscipere iussit, et mulier su cargo el gravamen de pagar la dote, que se

(1) cohaeredibus, otros en /?al.


(5) hulus, HaL () Hal. Vuig; indemnis, Fi.
(3) Enter, al red rgen interior ei cddice Fi. (8) Hal.; consentit, FI.
() non de[, Vulg. (9) obligatus, Vu19.
5) Según ediciones vulgares. (10) reLulit, Ha¿.
(8) intungatur, Hal. Vulg. (11) Taur.; honore, Fl.;onere, conjetura Dr . ; munere Vulg.

DIGESTO.—LIBRO X: TITULO 11 617

adversas utrumque dirigat dotis petitionem, co- fijó en una estipulación, y la mujer dirigiese con-
heredem csse defendendum ab eo, qui suscipere tra uno y otro la petición de la dote, el coherede-
onus iussus est. Sed 1egat, quae ab utroque pro ro ha de ser defendido por aquel fi quien se le
dote data electa dote retinentur, in compendio mandó tomar fi su cargo el gravamen. Pero los
coheredis esse, qui debito levatur, non oportet; legados que, dados por la dote fi cargo de uno y
videlicet ut coheres, qui onus aeris alieni susce- otro, se retienen habiendo sido elegida la dote,
pit, officio indicis legatum consequatur. Et ve- no deben redundar en beneficio del coheredero,
ram est hoc, nisi &liud testator edixit. que es relevado de la deuda; fi saber, para que el
coheredero, que tomó fi su cargo el gravamen de
la deuda, consiga por ministerio del juez el lega-
do. Y esto es verdad, si el testador no dispuso
otra cosa.
§ 9.--Idem scribit, quod un¡ ex coberedibus § 9.—Escribe el mismo, que lo que fi uno de los
statuliber conditionis implendae nomine dedit de coherederos dió de su peculio el esclavo fi quien
peculio, la hoe iudicium non ven ire, nec cornniu- se hubiese dejado la libertad bajo condición, al
nican debere; objeto de cumplir la condición, no viene compren-
dido en este juicio, ni debe hacerse común;
21. [22.1 PAUL1JS libro XXIII. ad Edictum.— 21. [22.1 PAULO; Comentarios al Edicto, libro
idem et in communi dividundo. XXIII.—Jo mismo también en la acción de divi-
sión de cosa común.

.22. [23.1 ULPIANIJS Libro XIX. ad Edictum.— 22. [23.) ULPIANO; Comentarios al Edicto, li-
Item Labeo seribit, si unas heredum thesanrum bro XIX.—También escribe Labeon, que si uno de
relictum a testatore effodit, familias erciscundao los herederos desenterré un tesoro dejado por el
indicio eum teneni, etsi eum extraneo conscio testador, queda obligado en el juicio de partición
partitus sit. de herencia, aunque lo haya partido con un ex-
traño que sabia donde estaba.
§ 1.— Familiae erciscundae índex ita potest § 1.—El juez de la partición de herencia puede
pluribus eandem rem adjudicare, si ant pluribus adjudicar fi muchos una misma cosa de este modo,
fnenit unías, reí praeceptio relicta, ubi etiam ne- si la percepción de aquella sola cosa hubiere sido
cessitatem facere Pomponius scribit, ut plunibus dejada fi muchos, en cuyo caso, escribe Pomponio,
adiudicetur, vel si certam partem unienique co- también la necesidad hace que se adjudique fi mu-
heredum assignet; sed potest etiam licitatione chos, ó si asignara cierta parte fi cada uno de los
admissa un¡ rem adiudie are. coherederos; pero puede también mediante licita-
ción adjudicar la cosa fi uno solo.
§ 2.—Sed et regionibus divisum fuudum posee § 2.—Pero nadie dudará, que también el fundo
adjudicare secundum divisionem, neme dubita- dividido en porciones puede adjudicarle conforme
verit. .
fi tal división
§ 3.--Sed etiam, quum adiudicat, poterit impo § 3.—Mas también cuando adjudica podrá im-
nene aliquam servitutem, ut alium al¡¡ servum poner alguna servidumbre, de suerte que para el
faciat ex lis (1), quos adiudicat; sed si pure am uno haga sirviente el otro de los fundos que adju-
adiudicaverit fundum, alium adiudicando am- dica; pero si puramente hubiere adjudicado fi uno
plius servitutem imponere non potenit. un fundo, al adjudicar el otro no podrá ya impo-
nerle servidumbre.
§ 4.--Familiae erciscundae iudicium ex duo- § 4..—.El juicio de partición de herencia consta
bus constat, id est rebus atque praestationibus, de dos cosas, esto es, de bienes y de prestaciones,
quae sunt personales actiones. las cuales son acciones personales.
§ 5.—Papinianus de re, qnae apud hostes est, § 5.—Respecto fi una cosa que está en poder de
Marcellnm reprehendit, quod non putat praesta- los enemigos, Papiniano censura fi Marcelo, por-
tiones (2) eius rei -venire in familias erciscundae que no opina que se comprendan en el juicio de
ludicinni, quae apud hostes est; quid eniin impe- partición de herencia las prestaciones de aquella
dimentum est, rei praestationem venire, quum et cosa, que está en poder de los enemigos; porque,
ipsa veniat ¿qué impedimento hay, para que se comprenda la
prestación de la cosa, comprendiéndose también
esta misma
23. [24.] PAULUS Libro XXIII. ad Edictum.— 23. [24.1 PAULO; Comentarios al Edicto, libro
propter spem postliminii? scilicet cum cautione, XXIII.—por la esperanza del postliminio? Por su-
quia possunt non reverti, nisi si tantum aestima- puesto, con caución, porque pueden no volver, fi
tus sit dubius eventus. no ser que tan sólo se haya estimado la dudosa
eventualidad.

24. L25.1 ULPIANUS libro XIX. ad Edictum.— 24. (25.) ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro
Sed et eme reí, quae in rebus humanis esos desiit, XIX. —Pero también se comprenden las prestacio-
veniunt praestationes; et ego Papiniano con- nes de aquella cosa, que ha dejado de existir en-
sentio. tre las humanas; y yo convengo con Papiniano.
§ L—Familiae erciscundae iudicium et inter § 1.—El juicio de partición de herencia tiene
bonorum possessoree, et inter eum, cui restituta lugar, tanto entre los poseedores de los bienes, co-

(1) Taur.; Ms, Fe., Br. (5) Has.; INpraestatione, Fi.



618 DIGESTO.-LIBRO X: TITULO II

est hereditas ex Trebelliano Senatusconsulto, et mo entre aquel á quien se restituyó la herencia


ceteros honorarios suecessores Ioeum habet, por el Senadoconsulto Trebeliano, y los demás
sucesores honorarios.
25. [26.1 PAULUS libro XXIII. ad Edictum.— 25. [26.) PAULO- Comentarios al Edicto, libro
Heredes elus, qui apud hostes decessit, hoc iu XXIII.—Los herederos de aquel que falleció en
dieium (1) experiri possunt. poder de los enemigos, pueden intentar este juicio.
§ 1.—Si miles alium castrensium, alium cete- § 1. —Si un militar hubiere hecho á uno herede-
rorum bonoruni heredem feeerit, non est locus ro de sus bienes castrenses, y 4 otro de los demás,
familiae erciscundae iudicio; divisum est enim no tiene lugar el juicio de partición de herencia;
per Constitutiones inter eos patrimoniurn. Queni- porque por las Constituciones está dividido entre
admodum cessat familiae erciscundae iudiciurn, ellos el patrimonio. Al modo que deja de tener lu-
quum nihil in corporibus, sed omnia ja nomini- gar el juicio de partición de herencia, cuando no
bus sunt, hay ningunos bienes corporales, sino que todo es-
tá en créditos.
§ 2.—Quantum vero ad accipiendum familiae § 2.—Mas en cuanto á la aceptación del juicio
erciscundae iudicium, nihil interest, possideat de partición de herencia, nada importa que uno
quis hereditatem, neo no. posea, ó no, la herencia.
§ 3.—De pluribus hereditatibus, quae inter eos- § 3.—Respecto 4 muchas herencias, que por di-
dem ex diversis causis commuacs sint, unum fa- versas causas sean comunes 4 los mismos, puede
iniliae erciscundae iudicinmsumi potest. utilizarse un sólo juicio de partición de herencia.
§ 4.—Si inter me et te Titiana hereditas com- § 4.—Si La herencia Ticiana nos fuera común 4
munis sit, inter me autem et te et Titium Seiana, mi y 4 ti, y la de Seyo 4 mi, 4 ti, y 4 Ticio, escri-
posse unum, iudicium accipi inter tres, Pompo- be Pomponio, que puede aceptarse entre los tres
nius scribit. un sólo juicio.
§ .-1tem si plures hereditates mIer nos § b.—Asimismo, si muchas herencias nos son co-
munes sunt, poscumus de una familiae erciseun- munes, podemos promover respecto de una sola
dae iudicium experiri. el juicio de partición de herencia.
§ 6.—Si testator rem communem cum extraneo § 6.—Si el testador tenía alguna cosa en común
habebat, sive rei sune partem alicui legavit, ant con un extraño, 6 si legó fi alguien parte de su
herce ante iudicium farnilice erciscundae acce- propia cosa, ó si el heredero enajenó su parte an-
ptum partem suam alienavit, ad officium iudicis tes de aceptado el juicio de partición de herencia,
pertinet, ut cain partem, quae testatoris fujI, al¡- corresponde al ministerio del juez, que mande
cui iubeat tradi. que aquella parte, que fué del testador, sea en-
tregada fi alguno.
§ 7,—Quod pro erntore vel pro donato, puta, § 7.—Niega Pomponio, que se comprenda en el
coheres possidet, in familiae ereiscundae idi- juicio de partición de herencia lo que el coherede-
eium venire negat Pomponius. ro poseo acaso por titulo de compra 6 de donación.
§ 8.—Idem seribit, quum ego el tu heredes Ti- § 8.—Escribe el mismo, que si yo y tú fuésemos
to extitissemus, si tu partem fundi, quern totuin herederos de Ticio, si tú hubieres reclamado fi
hereditarium dicebas, a Sempronio petieris, et Senipronio parte de un fundo, que decías que todo
victus fucris, mox eandem partem a Sempronio era de la herencia, y hubieres sido vencido, y des-
emero, et traditus mihi fucrit, agente te familiae pués hubiere yo comprado fi Sempronio la misma
erciscundae iudicio non veniet non solum hoc, parte, y inc fuere entregado el fundo, ejercitando
quod pro herede possidctur, sed neo id, quod pro tú la acción de partición de herencia, no sólo no
emtore. Quum euim per iudiceni priorem appa- se comprenderá lo que se posee como heredero,
ruit, totain (2) non cese hereditatis, quemadmo- sino tampoco lo que como comprador. Porque ha-
dum ¡a familiae erciscundae iudicium veniat? biéndose declarado por el primer juez, que toda la
cosa no era de la herencia, ¿cómo se comprenderá
en el juicio de partición de herencia?
§ 9.—Aa ea stipulatío, qua singuli heredes in § 9.—Dúdase si aquella estipulación, por la que
solidum habent actionem, veniat in hoc iudieium, cada heredero tiene acción por el todo, se com-
dubitatur— veluti si is, qui viam, ¡ter, actum (3) prenderá en este juicio,—por ejemplo, si hubiere
stipulatus erat, decesserit—, quia talle stipulatio fallecido el que habla estipulado servidumbre de
per legem duodecim tabularum non dividitur, camino, de paso, 6 de conducción—, porque tal
quia neo potest. Sed venus est, non venire eam estipulación no se divide por la ley de las Doce
in iudicium, sed omnibus in solidum competere Tablas, pues ni aun puede dividirse. Pero es más
actionem, et si non praestetur vía, pro parte he- verdadero que no se la comprende en el juicio,
reditaria condeznnationem fieri oportet. sino que fi todos les compete acción por el todo, y
si no se prestara la servidumbre de camino, debe
hacerse condena fi favor de cada porción de la
herencia.
§ 10.—Contra, si prornissor viac deecsserit plu- § 10.—Por el contrario, si el prometedor de la
nibus heredibus institutis, neo dividitur obliga- servidumbre de camino hubiere fallecido, habien-
ho, neo dubium est, quin duret, quoniam viam do instituido muchos herederos, ni se divide la
promittere el is potest, qui fundum non habet; obligación, ni es dudoso que subsiste, porque pue-
igitur quia singuhi in solidum tenentur, officio de prometer servidumbre de camino aun el que
indicis cautiones interponi debent (4), ut, si quis no tiene fundo; as¡, pues, como cada uno está obli-

(1) Taur.; ludido, Fi. según antigua corrección, Br (3) Hai; getus, Fi.
(2) rem, inserta HaZ. (4) Vulg.; debere, Fi.

DIGESTO.—LIBRO X7 TÍTULO II 619

ex his conventus litis aestimationem praestiterit, gado por el todo, por ministerio del juez deben
id pro parte a ceteris consequatur. interponerse cauciones, para que si demandado
alguno de estos hubiere pagado la estimación del
litigio, esto Jo recobre de los demás á prorrata.
§ 11.—Idem dieendum est, et si testator viam § 11.—Lo mismo se ha de decir, también si cites-
legaverit. tador hubiere legado una servidumbre de camino.
§ 12.—In illa quoque stipiilatione prospicien. § 12.—También en aquella estipulación se ha
dum est coheredibus, si testator promiserat, ne- de mirar por los coherederos, si el testador habla
que per se, neque per heredem suum fien, quo prometido que ni por si, ni por su heredero se ba-
minus ¡re, agere possit; quonialu uno prohibente ria de modo que no se pudiera pasar y conducir;
in solidum committitur etipulatio, nc unius fa- Porque impidiéndolo uno, se incurre en la totali-
etum ceteris damnosum sit. dad de la pena de Ja estipulación, para que el he-
cho de uno solo no sea perjudicial á los demás.
§ 13. - Idem iuris est in pecunia promisea a § 13.—El mismo derecho hay respecto á la can-
teetatore, si sub peona promiasa sit; nam hect tidad de dinero prometida por el testador, si hu-
hace obligatio dividatur por legem duodecim ta- biera sido prometida bajo pena; porque aunque
balarum, tamen, quia nihilum prodest ad poenam por la ley de las Doce Tablas se divida esta obli-
evitandam partem suam solvere, sive nondum so- gacion, sin embargo, como para evitar la pena
luta est pecunia, nec dice venft, prospiciendam en nada aprovecha que uno pague su parte, Si
est per cautionem, at de indemnitate eaveat, per aun no se pagó la cantidad, y no venció el térmi-
quem factum fuerit, ne omnis pecunia solveretur, no, se ha de procurar por medio de caución, que
aut ut caveat, se ci, qui solidum sohrerit, partem dé seguridad de indemnidad aquel por quien se
praestiturum; sive etiam (1) solvit unas univer- hubiere hecho que no se pagase toda la cantidad,
sam pccuniam, quam defunetus promisit (2), nc ó que dé caución de que él pagará su parte al que
peona eommitteretur, familiae erciscundae indi- hubiere pagado la totalidad; y si también uno pa-
cio a coheredibus partes recipere poterit. gó toda la suma, que el difunto prometió, para
que no se incurriese en la pena, podrá recibir de
los coherederos las partes en el juicio de partición
de herencia.
§ 14.—Idem observatur in pignoribus solven- § 14.—Lo mismo se observa respecto á la reden-
dis (3), nam nisi (4) universum, quod debetur, ción de prendas, porque si no se ofreciera todo lo
offeretur, iure pignus creditor vendere potest. que se adeuda, con derecho puede el acreedor
vender la prenda.
§ 15.—Si unus ex coheredibue noxahi indicio § 15.—Si uno de los coherederos hubiere defen-
servum hcreditarium dcfenderit, et litis aesti- dido enjuicio noxal á un esclavo de la herencia,
mationem obtulerit, quum boc expediret, id pro y hubiere ofrecido la estimación del litigio, por-
parte hoc indicio consequetur (5). Idem est, que esto conviniese, en este juicio obtendrá á
et si unus legatorum nomine caverit, ne in pos- prorrata lo pagado. Lo mismo es también si sólo
ees sionem mitterentnr (6), et omnino quae pro uno hubiere dado caución por razón de los lega-
parte expediri non possunt, si unas cogente no- dos, para que los legatarios no fuesen puestos en
ceseitate fecerit, familiae ereiscundae indicio lo- posesión, y en general, si apremiando la necesi-
cus est. dad sólo uno hubiere hecho cosas que no pueden
ejecutarse en parte, ha lugar al juicio de parti-
ción de herencia.
§ 16.—Non tantum dolum, sed et culpam in re § 16.—El coheredero debo responder respecto á
hereditaria praos tare debet coheres, quoniam cum una cosa de la herencia no solamente del dolo,
coherede non contrahimus, sed incidimus in eum; sino también de la culpa, porque con el coherede-
non tamen diligentiam praestare debet, qualem ro no contratamos, sino que con él concurrimos;
diligene paLerfamilias, qnoniam hic propter suam mas no debe prestar la diligencia que un diligen-
partem causam habuit gerendi; et ideo negotio- te padre de familia, porque él por razón de su
mm gestorum ej acIje non competit. Talem igi. parte tuvo titulo para administrar; y por lo tanto,
tur diligentiam praestare debet, qualem in suis no le compete la acción de gestión de negocios.
rebus. Endem sunt, si duobus res legata sit; nam Debe, pues, prestar la misma diligencia que en
et hos coniunxit ad societatem non consenslis, sus propias cosas. Lo mismo es, si á dos hubiera
sed res. sido legada una cosa; porque también á éstos los
unió en sociedad, no ch consentimiento, sino la cosa.
§ 17.—Si incerto homine legato, el postea de- § 17.—Si habiéndose legado un esclavo indeter-
funeto legatario aliquis ex heredibus legatarii minado, y habiendo fallecido después el legata-
non consentiendo impedieril legatum, fe, qui im- rio, uno de los herederos del legatario impidiere
pedit, hoe iudieio ceteris, quanti intersit eorum, el legado no consintiendo, este, que lo impidió, se-
damnabitur. Idem est, si e contrario unus ex he- rá condenado en este juicio á favor de los demás
redibus, a quibus generaliter horno legatus est, en cuanto á éstos les intereso. Lo mismo es, si,
quem ipsi elegerint, nolucrit consentire, nt prao- por el contrario, uno de los herederos, á cargo de
etetur, quem solvi omnibus expediebal, el ideo quienes en general se legó el esclavo, que ellos
conventi a legatario indicio pluris damnati fue- mismos eligieren, no hubiere querido consentir
rint. que se diese el que á todos convenía que se entre-
gara, y por ello demandados por el legatario á
juicio, hubieren sido condenados en más.
(1) iam,Ht.
(2) Hal. Vuig.; promittit, Fi. Fi.
(3) luendis, al márgen interior del códice Fi. (3) Eni. Vtdg.; conseguatur,
(4) Taur.; sI, RL segun reciente corrección, Br. (6) niitteretur, ifni. Vtilg.
620 DIGESTO.—LIBRO X: TfTIJLO II

§ 18.—Item culpae nomine tenetur, qui, quum § 18. —También se obliga por razón de culpa, el
ante alios ipso adiissct hereditatem, servitute.s que, habiendo adido la herencia antes que los de-
praecliis hercditariis debitas passus esi non uten- más, permitió que se perdieran por el no uso las ser-
do amitti. vidumbres debidas á los predios de la herencia.
§ 19.—Si filias, quurn patrem defeuderet, con- § 19.—Si condenado un hijo, defendiendo á su
denLnatus solverit vei vivo eo, vel post mortem, padre, hubiere pagado, ó viviendo éste, ó después
potest aequius die¡, habere petitionem (1) a cohe- de su muerte, puede decirse que es más equitati-
rede in famijiae erciscundae iudicio (2). vo, que tiene derecho á reclamar contra el cohe-
redero en el juicio de partición de herencia.
§ 20.—ludex familiae erciscundae nihil debet § 20.—El juez de la partición de herencia no
indivisum relinquere. debe dejar nada indiviso.
§ 21.—Item curare debet, iit de ovictione ca- § 21.—También debe cuidar de que se dé cau-
veatur hi, quibus adiudicat. ción de evicción á aquellos á quienes hace las ad-
judicaciones.
§ 22.—Si pecunia, quae domi relicta non est, § 22.—Dúdase si la cantidad que no se dejó cii
per praeceptionem relicta sit, utrum universa a la casa, hubiera sido dejada por legado prclativo,
coheredibus praestanda sit, an pro parte heredi- ha de ser pagada íntegra porlos coherederos, ó
taria, quemadmodum si pecunia la hereditate re- según su porción hereditaria, como si la cantidad
[iota esset, dubitatur; et magis dicendum est, ut se hubiese dejado en la herencia; y más bien se
id praestandum Bit, quod praestaretur, si pecunia ha de decir, que se ha de pagar lo que se pagarla, si
esset inventa. se hubiese encontrado aquella cantidad de dinero.
26. [27.] GAIUS libro VII. ad Edictum pro- 28. 127.1 GAYO; Comentarios al Edicto provin-
mneiate.—Offiejo autem iudicis convenit, iubere cial, libro VIL—Mas corresponde al ministerio del
rem hereditariam venire unain p!uresve, peen- juez mandar que se venda una 6 muchas cosas de
uiamque ex pretio redactam ci numeran, en¡ le- la herencia, y que el dinero percibido de su pre-
gata sit. cio Be entregue fi aquel fi quien fué legado.
27. [28.] PAIJLUS libro XXIII. (3) ad Edi- 27. [28.] PAULO; Comentarios al Edicto, libro
etum.—In hoc indicio condemnationes ci absolu- XXIII .—En este juicio las condenaciones y las ab-
tiones la omnium persona (4) faciendae sunt; et soluciones se han de hacer respecto fi la persona
ideo si in nlicuius persona omissa sit damnatio, de todos; y por esto, si se hubiera omitido la con-
in ceterorum quoque persona quod feclt iudex, denación respecto fi la persona de cualquiera, no
non valebit, quia non potest ex uno indicio res será válido tampoco respecto fi la persona de los
iudicata in partem valere, ja partem non valere. demás lo que hizo el juez, porque la cosa juzgada
en virtud de un solo juicio no puede valer en par-
te, y no ser válida en otra parte.
28. 129.1 GAIUS libro VIL ad Edictum pro- 28. [29.] GAYO; Comentarios al Edicto provin-
vinciale. — Rem pignori creditori datam si por cial, libro VII.—Si el testador hubiere legado pro-
praeceptionem legaverit testator, officio indicis lativamente la cosa dada en prenda fi un acreedor,
continetur, ut ex eommuni pecunia luatur, eam- corresponde al ministerio del juez, que sea redi-
que ferat is, cui co modo faerat legata. mida con el dinero común, y que se la lleve aquel
fi quien de este modo habla sido legada.
29. [80.] PAULUS libro XXIII. ad Edictum.— 29. [30.1 PAULO; Comentarios al Edicto, libro
Si pignori res data defuncto sit, dicendum cst, in XXIII. - Si al difunto se le hubiera dado una
familiae erciscundae iudicium venire; sed is, cui cosa en prenda, se ha de decir, que se comprendo
adiudicabitur, in fami!iae erciscundae indicio pro en el juicio de partición de herencia; pero este, fi
parte coheredi erit damnandus. Ncc cayere debet quien se le adjudicare, habrá de ser condenado fi
coheredi, indemnem eum fore adversus eum, qui favor del coheredero, según su parte, en el juicio
pignori dcderit, quia pro co cnt (5), nc si hypo- de partición de herencia. Y no debe dar caución
ihecaria vel Serviana actione petita litis aestima- al coheredero, de que éste habrá de quedar in-
tío oblata sit, nt et is, qui obtulerit, adversus do- demite contra aquel que hubiere dado la prenda,
minum vindicantem exceptione tuendus Bit. Con- porque será lo mismo que, si pedida por la acción
tra quoque, si is heres, en! pignus adiudicatum hipotecaria ó Serviana, se hubiera ofrecido la es-
est, velit totum reddere (6), !ieet debitor nolit, timación del litigio, para que también el que la
audiendus est. Non idem die¡ potest, si alteram hubiere ofrecido, haya de ser amparado con ex-
partem creditor emerit; adiudicatio enim neces- cepción contra el dueño que la vindica. Ytambién,
Baria est, emtio voluntaria, nisi si obiiciatur cre- por el contrario, si el heredero fi quien se adjudi-
ditori, quod animose licitus est. Sed huius re! ra- có la prenda, quisiera devolverla integra, aunque
tio habebitur, quia quod cretlitor egit, pro co ha- el deudor no quiera, ha de ser oído. No puede
bendum est, ac si debitor por procuratorem egis- decirse lo mismo, si el acreedor hubiere comprado
set, et eius, quod propter necessitatern impendit, la otra parte; porque la adjudicación es necesaria,
ultro etiam est actfo (7) creditori. y voluntaria la compra, á no ser que se objetara
al acreedor, que sin reparar en el precio pujó en
(1) repetltionem, Vulg. la licitación. Pero se tendrá cuenta de esto, por-
5) in familias erciseundae ludido, omítelas ¿a Vug.
(5) XXI., Ha¿. que lo que hizo el acreedor se ha de considerar
(.\ pernnas, Ial. lo mismo, que si el deudor lo hubiese hecho por me-
(5) dadft, Vuig. dio de procurador, y el acreedor tiene acción por
(6) red di, Hal.
(7) Aei conjetura Dr. atendiendo al códice Fi.; eil&mul- lo que por necesidad, y aun voluntariamente, gaste.
rosststiamaet o ;— Impendil, etiam ultro set actio, Taur.

DIGESTO.—LJBRQ X: TÍTULO 11 621

30. [31.1 MODESTN1JS libro VI. Responsoru?n. 30. [31.] MODESTINO; Respuestas, libro VI.—
—Fundus mihi e•ommunis est (1) pupiilae cohe- Tengo un fundo en común con una pupila cohere-
redi, in CO fundo reliquine sunt conditae, quiblis dera, en cuyo fundo están depositados restos ha-
religio ab utriusque patribiis (2) debebatur (3)— manos, fi los que por los padres de ambos se les
nam parentes quoque eiusdem pupillae (4) ibi se- debÍa veneracion,—porque también fueron sepul-
pulti sunt—; sed tutores distrahere fundum yo- tados ahí los ascendientes de la misma pupila—; po-
lunt, ego non consentio, sed portionem nieam pos- rolos tutores quieren vender eh fundo, yono lo con-
sidere malo, quum universitatem ernere non pos- siento, sino que prefiero poseer mi porción, porque
sim, et velim pro meo arbitrio exsequi ius reli- no puedo comprar la totalidad, y querría perseguir
gionis; qnaero, an recte arbitrum commnni divi- conforme ÉL mi voluntad el derecho de religión; pre-
dundo ad hune fundum partiendum petam, an gunto, ¿pedirá acaso en razón por la acción de
etiam is arbiter, qui familiae erciscundac datur, división de cosa común árbitro para la partición
iisdem partibus fungi possit, ut hauc possessio- de este fundo, ó también este árbitro, que se da
nem, exemtis ceteris corporibus hcroditariis, pro para la partición do la herencia, podría desempe-
jure enique nobis partiatur? Herennius Modesti- ñar estas mismas funciones, de suerte que nos re-
nus respondit, nihil proponi, cur familiae erci- parta esta posesión según el derecho de cada cual,
seundae indicio addictus (5) arbiter officium suum quedando exceptuados los demás bienes de la he-
etiam in eius fundi, de quo agitur, divisionem (6) rencia? Herennio Modestino respondió, que no se
interponere non possit, sed religiosa loca in mdi- proponía cosa alguna por la que el árbitro nom-
cium non deduci, eornmque ius singulis heredi- brado para el juicio de partición de herencia, no
bus in solidum competere. pueda interponer sus funciones también para la
división de aquel fundo de que se trata, pero que
los lugares religiosos no son comprendidos en el
juicio, y que solidariamente compete fi cada ano
de los herederos el derecho en los mismos.
31. [32.) PAPINIANUS libro VIL Quaestionum. 31. [32.] PAPiNIANo, Cuestiones, libro VII.—
—Si servus pignori obligatus luatur ab nno ex Si el esclavo dado en prenda fuera redimido por
heredibus, quamvis postea decedat, officium ta- uno de los herederos, aunque después fallezca,
men arbitri durat; sufficit enim communionis (7) subsisten, no obstante, las atribuciones del árbi-
causa, quae praecessit, quaeque hodie duraret, si tro; porque basta la causa de la comunidad, que
res non intercidisset. precedió, y que durarla hoy, si la cosa no hubie-
se perecido.
32. (23.1 IDeM libro II. Responsorum.— Quae 32. [33.1 EL MISMO; Respuestas, libro 11.—Las
pater inter (8) filios non divisit, post datas actio- cosas que el padre no dividió entre los hijos, per-
nes vice divisionis ad singulos pro hereditaria tenecen fi cada uno según su porción de herencia,
portione pertinent, modo si cetera, quae non di- después de las acciones dadas por vía de división,
visit, in unum generaliter non contulit, vel res si es que las demás cosas, que no dividió, no las
datas non sequuntur. dejó en general fi uno solo, ó no son consiguien-
tes fi las cosas dadas.
33• L4.1 Inisrt libro VII. Re.sponsorum. - Si 83. [84.] EL MISMO; Respuestas, libro VIL—Si
paterfamilias singulis heredibus fundos legando un padre de familia quiso hacer arbitralmente la
diyiionis arbitrio fungi voluit, non aliter par- división, legando los fundos fi cada uno de los here-
tem enam coheres praestare cogetur, quam si deros, el coheredero no estará obligado fi entre-
vice mutua partem nexu pignoris liberam conse- gar su parte de otro modo, que consiguiendo re-
quatur. ciprocamente una parte libre del gravamen de la
prenda.
84: [35.] IDEM libro VIII. Responsorum.—Ser- 84. 135;1 EL MISMO; Respuestas, libro VIII.—
vos inter coheredes tempore di'visionis aestimatos Pareció bien, que los esclavos estimados entre los
non emendi, sed dividendi animo pretiis adscri- coherederos al tiempo de la división, se conside-
ptos videri placuit, quare suspensa conditione ren apreciados no con la intención de comprarlos,
mortuos tam heredi, quam fideicommissario de- sino con la de dividirlos, por lo que, muertos es-
periisse. tando pendiente la condición, perecen tanto para
el heredero, como para el fideicomisario.
35. [86.] IDeM libro XII. Responsorum. - (9) 35. [38.] EL MISMO; Respuestas, libro XII.—
Pomponius Philade.lphus dotis causa praedia fi- Pomponio Filadelfo entregó, por causa de dote,
liae, quam habebat in potestate, tradidit, et re- unos predios fi la hija que tenía en su potestad, y
ditus eorum genero solvi mandavit; an ea prae- mandó que las rentas de ellos se pagaran fi su
cipua filia retinere possit, quum omnes fijos he- yerno; se preguntaba, si podía la hija retenerlos
redes instituisset, quacrebatur. lustam causam como propios, habiendo aquél instituido heredero
retinendae possessionis habere fiiiam, quoniam fi todos los hijos. Respondi, que la hija tenla justa
pater praedia, de quibus quaerebatur, dotis esse causa para retener la posesión, porque el padre

(1) et,inserta Haz.


(1) utrsque pertlbns, Sial Vug. (6) divIsione, HaS.
(5) debetur, Vt49. (7) communis, Vulg.
(4) puellee, HaS (8) in, Haz.
(5) aditus, Bel. Vulg. (9) 14 ese íntegro este fragmento en ¿os Fragm. Vate. § 258
ToMo 1-79

622 DIGESTO.—LIBR0 X: TITULO 11

voluit, et matrimonium post mortem quoque pa- quiso que sirvieran de dote los predios, de que se
tris steterat, respondí; fihiam etenim, quae natu- trataba, y el matrimonio había subsistido también
raliter agros tennit, specie dotís, cuias capar después de la muerte del padre; porque la hija,
fuisset (1), defeudi. que naturalmente tuvo los predios, se defiende
con el titulo de dote, de que hubiese sido capaz.
36.[37.1 PAULU-8 libro II. Quacstionum. - 88. (87.1 PAuro; Cuestiones, libro 11.—Creyen-
Quum putarem te eoheredem meum essc, idque do yo que tú eras mi coheredero, y no siendo esto
veruni non esset, egi tecuni familiae erciscundae verdad, ejercité contra ti la acción de partición
indicio, et a iudice iuvicem adiudicationes et con- de herencia, y por el juez se hicieron reciproca-
demuationes factae sant; quacro, re¡ veritate co- mente las adjudicaciones y las condenaciones;
guita atrum condictio invicem competat, an vm- pregunto, conocida la verdad del caso, ¿compete-
dicatio, et un aliud in co, qui heres est, aliud in rá recíprocamente la condicción, ó la vindicación,
eo, qui heres non sit, dieendum est? Respondi: ó se ha de decir una cosa respecto al que es here-
qui ex asse herce erat, si, quum putaret se Ti- dero, y otra respecto al que no sea heredero? Res-
tium coheredein habero, aceeperit cuni co faro¡- pondí: el que era heredero universal, si creyendo
Iiae ereiscundae iudieium, et condemnationibus que tenla por coheredero 4 Ticio, hubiere acepta
factis solverit pecuniam, quoniam ex causa iudi- do contra este el juicio de partición de herencia, y
cati solvit, repetere non potest. Sed tu videris co hechas las condenaciones hubiere pagado su im-
mover¡, quod non est iudicium familiae erciscun- porte, puesto que pagó por causa de lo juzgado,
dae, nisi inter coheredes acceptuin; sed quamvis no puede reclamarlo. Pero parece que te fundas
non sit iudicium, tamen ad impediendam repeti- en que no hay juicio de partición de herencia, sino
tionem suffieit (2), quod quis se putat condemna- aceptado entre coherederos; mas aunque no haya
tum. Quodsi neuter eorum heres fuit, sed, quasi juicio, basta, sin embargo, para impedir la repe-
heredes essent, acceperint farniliae orciseundac tición, que alguien se cree condenado. Pero si
iudicium, de repetitione idem in utrisque dicen- ninguno de ellos fuá heredero, sino que, cual si
dum est, quod diximus in altero (3). Plano si si- fuesen herederos, hubieren aceptado el juicio de
ne indice diviserint res, etiam condictionem ea- partición de herencia, en cuanto 4 la repetición
rum reru.ni, quae ci eesserunt, quem eoheredem se ha de decir respecto fi ambos lo mismo que di-
cese putavit (4), qui fait heres, competere die¡ jimos respecto 4 uno de ellos. Mas, fi la verdad, si
potest; non eniin transaetum mier eos intelligi- hubieren dividido los bienes sin la intervención de
tur, quum file coheredein cese putaverit. juez, puede decirse que compete también la con-
dicción de aquellas cosas, que se cedieron fi quien
el que fuá heredero creyó que era coheredero;
porque no se entiende que se transigió entre ellos,
porque él hubiere ercido que era coheredero.
87. 88.1 SOAEVOLA libro -VIL Quaestionurn. 37. [38.] Sc'évonA; Cuestiones, libro 111.—El
--Qui familiae erciscundae indicio agit, non con que ejercita la acción de partición de herencia,
fitetur, advcrsarium sibi cese cohercdem, no confiesa que el adversario sea su coheredero.

38.39.] PAuLus libro III. Rsponsorurn. - 38. [39.] PAULO; Respuestas, libro 111.—Los
Lucius ci Titia fratres ernaneipati a patre, adul- hermanos Lucio y Ticia, emancipados por su pa-
ti curatores ac-ccperunt; bi coinmunes pecunias dre, siendo adultos, recibieron curadores; éstos
ex reditibus redactas singulis subminisiraverunt; suministraron fi cada uno las cantidades comunes
postea onine patrinionium diviseruni, el post di- percibidas de las rentas; después dividieron todo
visionem Tilia soror Lucio fratri eno coepil quae- el patrimonio, y después de la división la herma-
stionem movere, quasi amplius aceepisset, quam na Ticia comenzó 4 mover cuestión fi su hermano
ipsa acceperat, quum Lucius frater cine non am- Lucio, cual si hubiese recibido más que ella mis-
plius sua portione, irno minus, quam dimidiam ma habla recibido, no habiendo percibido su her-
consecutus sit; quacro, un Titiae competal ad- mano Lucio más que su porción, sino antes bien
versus fratreru actio? Paulus respondit, secun- menos de la mitad; pregunto, ¿compelerá fi Ticia
dum ea, quae proponuntur, si Lucius non am- acción contra su hermano? Paulo respondió, que,
plius ex reditu praediorurn communium aceepit, con arreglo fi lo que se propone, si Lucio no reci-
quam pro hereditaria portione ei competerel, nul- bió de la renta de los predios comunes más de lo
1am sorori cine adversus euiu cornpctei-e actio- que le competía por su porción hereditaria, no le
acm. Idem respondil, quum ex decretis alimentis competía fi su hermana acción alguna contra él.
a Praetore amplias frairem acccpisse diceretur, Lo mismo respondió, si se dijera que de los alimen-
quam sororem, non tamt3Li ultra partem diii- tos decretados por el Pretor recibió el hermano más
diam. que su hermana, poso no recibió más de la mitad.
39. [40] SCAEVOLA libro L Responsorum. 39. [40.] SCÉVOLA; Respuestas, libro 1.—Un
Ex parte heres institutus eauaam de totis bonis, heredero instituido en parte defendió la causa de
quam omnes heredes patiebantur ob inultam mor- todos los bienes, que todos los herederos soporta-
tern (b), suscepit, et obtinuit; coheres ab co par- ban por no haberse vengado la muerte, y obtuvo
tem snam petebat, nec partem suintuum facto- sentencia favorable; el coheredero le pedía su.

(1) fult, HaX. y Fragm. VaUc. § 258. (5) el, inserta fiat.— Valg: diviserint ras: etiaffi condictio
(2) Así ¿a escritura original de códice Fi., Br.; tamen suf- est earum reriiln quae ej cesserunt, quem coheredem esse pu-
fiit ad impedfaudam repetltionern, quod, Toar. según correc- taverint, omitiendo todas la-, den4s palabras ?ieata el final del
ción Fi., Br. fragmento.
() alterutro, Hal. (5) ob inultam morleni, omítelas Hal.

DIGESTO.—LIBRO X TITULO Ji 623

mm in litem iraestare volebat; quaesitum est, an parte, y no queiia pagar la parte de los gastos
doli exceptio noeeret? Repondi, si ideirco am- hechos en el pleito; se preguntó, ¿perjudicarla
plius erogatum esset, quod ipsiiis quoqiie cansa acaso la excepein de dolo? Respondí, que si se
defensa esset, habendam rationem sumtuhim. Sed hubiese gastado más precisamente porque tam-
et si omiserit doli exceptionem, agere potest de bién hubiese sido defendida SU causa, se ha de
recipienda portione sumtuum. tener cuenta de los gastos. Pero también si hu-
biere omitido la -excepción de dolo, puede re-
clamar el reintegro de la porción de gastos.
§ 1.—Intestato moriens codicillis praedia § l.—Pno que murió intestado, dividió por co-
omnia et patrimonium inter liberos divisit ita, dicilos todos sus predios y su patrimonio entre sus
ut longe amplius filio, quam filme reliuqueret; hijos, de tal suerte que dejó mucho más al hijo
quaesitum est, an soror fratri dotem conferre de- que a la hija; se preguntó, ¿deberla acaso la her-
beret? Respondi, secundum ea, quac proponeren- mana llevar al hermano 4 colación su dote? Res-
tur, si nihil indivisum reliquisset, rectius die¡, ex pondi, que según lo que se proponía, si nada hu-
voluntate defuneti collationent dotis ceceare. biese dejado indiviso, con más razón se dice, que
Por voluntad del difunto deja de tener lugar la
colación de la dote.
§ .—Servo (1) libertatem dedit, qui erat an- § 2.—Dió uno libertad 4 un esclavo, que era de
norum quindecim, quum erit annorum triginta; quince anos, para cuando tuviera treinta años, y
eidem ex die mortis sune, quoad viveret, cibario- manifestó, que quena que desde el din de su muer-
mm nomine denarios denos, vestiarii denarios te se le pagasen al mismo, mientras viviera,
vigintiquinque () praestari se velle significa- diez ftenarios por razón de alimentos, y veinticin-
vit; quaesitum est, an utile esset cibariorum et co denarios para -vestirse; se preguntó, ¿seria aca-
vestiarioruin legatum, quuni Stichus ante liber- so útil el legado de alimentos y vestido, habiendo
tatis tempus decesserit, et an, si non est utile, muerto Stieo antes del tiempo de su libertad, y si
herce, qui praestiterat, a coherede repetere pos- no es útil, podnia acaso el heredero, que lo habla
sit, apud quera morabatur? Respondí, non qui- pagado, reclamarlo del coheredero, en cuyo po-
dem debita fuisse, sed si Id, quod datum est in der moraba? Respondí, que ciertamente no se ha-
alimenta, consumtum sit, repetí non posse. blan debido, pero que si se hubiera consumido lo
que se dió por alimentos, no podía repetirse.
§ 3.—Filius Reipublicac debita, quae post mor- § 3.—Un hijo no puede poner en cuenta 4 su
teui patris contraxit, fratri suo pro parte heredi- hermano, 4 prorrata de la porción hereditaria, Ud-
taria reputare non potest, si non in oninibus socii hitos 4 la República, que contrajo después de la
essent, hect hereditatem paternam eommunem muerte de su padre, si en todos los bienes no fue-
haberent, et pater pro altero filio in patria magi- sen socios, aunque tuvieran en común la herencia
stratu funetus decessit. paterna, y el padre haya muerto, habiendo des-
empeflado por uno de los hijos la magistratura en
su patria.
§ 4.—Duos filos scripsit heredes, et certos ho- § 4.—Uno instituyó herederos 4 dos hijos, y le-
mines unicuique eorum praelegavit, in quibus gó 4 cada uno de ellos ciertos esclavos, entre los
un¡ Stephanum cum peculio; is vivo testatore ma- cuales Esteban con su peculio 4 uno solo; manu-
nuniissus decessit, deindepater; qnaesitum est, mitido éste en vida del testador, falleció, y des-
an Id, quod in peculio habuit Stephanus prius- pués el padre se preguntó, ¿lo que Esteban tuvo
quam manumitteretur, ad utrosque fijos perti- en su peculio antes que fuese manumitido, perte-
neat, an vero ad cura solum, cui eum peculio necerá acaso 4 ambos hijos, ó bien 4 aquel solo 4
pmaelegatus fuerat? Respondi, secundum ea, qune quien habla sido legado con su peculio? Respon-
proponerentur, ad utrosque; dí, que, con arreglo 4 lo que se proponía, 4 ambos.
§ 5.—Pater in 3) filio divisit bona, et eam di- § 5.—Un padre dividió los bienes entre sus hi-
visionem testamento confirmavit, et cavit, ut aes jos, y confirmó por testamento esta división, y dis-
alienuin, quod unusquisque eorum babet, sive puso, que las deudas que cada uno de ellos tenla,
habebit, solus sustineret; postea unus ex filiis 6 tuviere, las pagase él solo; después, al tomar en
quum pecuniam mutuaretur, intervenit pater, préstamo dinero uno de los hijos, intervino el pa-
eiusque consensu praedia, quac filio assignave- dre, y con su consentimiento fueron dados en pren-
rat, pignori data sunt; post mortem patris cadera da los predios que habla asignado al hijo; después
praedia idem fihius posscdit, usuras solvit; quae- de la muerte del padre, el mismo hijo poseyó aque-
ro, an familiae crciscundae indicio, si praedia pi- llos mismos predios, y pagó los intereses; pregun-
gnori data distrahnt creditor, aliquid ej a cohe- to, ¿deberá satisfacérsele alguna coca por su co-
rede praestandum sit? Respondi, secundura ea, heredero en el juicio de partición de herencia, si
quae proponerentur, non esse praestandum el acreedor vendiera los predios dados en prenda?
Respondí, que, conforme 4 lo que se proponía, no
se ha de pagar.

40. [41.] GAI1JS Libro II. Pideicommissorum.— 40. [41.1 GAYo; Fideicomisos, libro 11.—Si al
Si ex asse herce institutus rogatus sit, mihi par- instituido heredero de toda la herencia se le hu-
tem aliquam restituere, veluti dimidia.m, utile biese rogado queme restituyera alguna parte, por
familine ereiscundae iudicium recte inter nos ejemplo, la mitad, debidamente se ejercitará entre
agetur. nosotros la acción útil de partición de herencia.

41. [42.] PAIJLUS libro I. Deoreorum.—Quae- 41. (42.[ PAnLO; Decretos, libro 1.—Cierta mu-
(1) Sticho, (en rugar d& Servo), Ha.
(2) viceiios quinos, HaZ. (3) inter, al márgen interior del códice Fi.

24 DIOrESPO—LIBRO X: TITULO IX

dam mulier ab indico appellaver&t, quod diceret, jer había apelado de La sentencia del juez, porque
eum (1) de dividenda hereditate inter se et eche- decia, que éste, nombrado para dividir la heren-
redem non tantum res, sed et libertos dlvisissc, cia entre ella y su coheredero, habla dividido no
et alimenta, quae dan testator certis libertis ius- sólo las cosas, sino también los libertos, y los ali-
sisset, millo ohm jure Id eum fecissc; ex diverso mentos, que el tentador habla mandado que se
respondebatur, consensiase eos divisioni, et mu!- dieran 4 ciertos libertos, pues esto lo hizo él Sin
tiS annis alimenta secundum divisionem praesti- ningún derecho; respondtase por la parte contrt-
tisse; placuit, standum esse alimentorum prao- ria, que ellos hablan consentido en la división, y
stationi; sed et illud adieeit, nullam cese liberto que muchos alise se hablan prestado los alimen-
ram divisionem. tos conforme 4 la división; pareció bien, que se
habla de estar 4 la prestación de alimentos; pero
se aFiadió también, que era nula la división de los
libertos.
42. 143.1 POMPOiIU8 Libro VI. ad Sabinum.— 42. [43.] P0MPONXO; Comentarios d Sabino, li-
Si ita legatum fueril un¡ ex heredibue: «quod mi- bro VI.—Si 4 uno solo de los herederos se le hu-
hi debet, praecipIto», offieio iudicis familiae erci- biere legado de este modo «percibe previamente
seundae continetur, nc ab eo coheredes exigant; lo que aquel me debo», se comprende en las atribu-
nam et si quod alius deberet, praecipere (2) unus ciones del juez de la partición de la herencia, que
luesus fuerit, officio iudicis actiones ci praestari no reclamen de él los coherederos; porque tam-
debebunt pro portione eoheredis.(3). bién si se hubiere mandado que uno solo perciba
previamente lo que otro debiera, deberán prestár-
sele, por ministerio del juez las acciones 4 prorra-
ta de la porción del coheredero.

43. [441 ULP1AJS libro XXX. ad Sabinum. 43. [44.] ULPIANo; Comentarios á Sabino, Li-
—Arbitrum familine erciscuudae vol mine petere bro XXX.—Hasta uno solo puede pedir árbitro
potest; nam provocare apud (4) iudicern vel unum para la partición de la herencia; porque es eviden-
heredem poseo, palam est; igitur et praeseuti- te que también un solo heredero puede acudir an-
bus ceteris et invitis poterit vel unue arbitrum te el juez; por consiguiente, aun hallándose pre-
poseere. sentes los demás, y contra su voluntad, podrá uno
solo pedir árbitro.
44. [45.] PAtJLUS Libro VI. (5) ad &zbinum.— 44. [45.] PAULO; Comentarios á Sabino, libro
Inter coheredes etiam communi dividundo agi VI.—También puede ejercitarse entre los cohere-
potest, ut res dunlaxat, quae eorum communes deros la acción de división de cosa común, para
sint, et causae ex his rebus penden tes in ladi- que se comprendan en el juicio sólo las cosas que
cium veniant; do cetenis vero in integro sí fami - les sean comunes, y las causas que dependan de
liae erciseundae iudioium. tales cosas; pero respecto de las demás cosas, que-
de en absoluto el juicio de partición de herencia.
§ I.—Si familiae erciscundae, vel communi di- § 1.—Si se hubiera ejercitado la acción de par-
vidundo actum sit, adiudicationes Praetor tuetur tición de herencia, ó de división de cosa común,
exceptiones ant actiones dando. el Pretor amparará las adjudicaciones, dando ex-
cepciones ó acciones.
§ 2.—Si coheredes absento uno coherede rem § 2—Si los coherederos vendieron una cosa, es-
vendiderunt, et in ea re dolo malo fecerunt, quo tando ausente un coheredero, y en ella obraron
plus ad eos perveniret, vel familiae erciscundae con dolo malo, para que les correspondiese más,
indicio praestabunt el, qui abfuit, vel hereditatis responderán de ello al que estuvo ausente, ó en
petitione. el juicio de partición do herencia, ó en la petición
de herencia.
§ 3.—Fruetus, quos ante aditam hereditatem § 3.—Dice Juliano, que los frutos que de un
ex fundo hereditario heres capit, non aliter fami- fundo de la herencia toma el heredero antes de
lino erciscundae indicio praestare eum luhianus adida la herencia, no los debe aportar este en el
alt, quam si, quum sciret hereditarium fundum juicio de partición de herencia de otro modo, que
esse, ceperit. si los hubiere tomado sabiendo que el fundo era
de la herencia.
§ 4.—Qui familiae erciscundae, et comnuini di- § 4.—Los que ejercitan las acciones de parti-
vidundo, et finium reguiidorum agunt, el actores ción de herencia, de división de cosa común, y de
aunt, et re!; et ideo inrare debent, non calnmniae deslinde, son 4 Ea vez actores y reos; y pci- esto
causa litem intendere, et non ealunuiiae causa deben jurar qué no intentan el litigio por causa
ad infitias (6) ¡re. de calumnia, y que no se oponen 4 la demanda.
por la misma causa de calumnia.
§ 5.—Quod ex facto suo mius ex coheredibus § 5.—Lo que por hecho propio satisface uno de
ex etipulationo hereditaria praestat, a coherede los coherederos por estipulación sobre la heren-
non repetet; veluti si a se heredeque eno dolum cia, no lo repetirá de su coheredero; por ejemplo,
malum abfuturum defunclus spopondit, vol no- si el difunto prometió que por su parte y por la
que per se, noque per heredem suum fore, quo de su heredero no habrá dolo malo, ó que ni por

(1) (Súplase, datum); in, (en lugar de da), ifal.


(2) percipero Hal. () ad, l'tal.
(;3) fficlo ludieie actionem el preestare debebui,t pro por (5) VII., Ha.
tione coheredes, Vuig. (6) Ii6eItlnes, Vulg.

DiESTO.—LiBRO X TITULO 11 625

minus quis eat agat. Tino et si reliqui propter fa- él, ni por su heredero se haría de modo que algu-
cturn unius tener coeperirit, quasi conditio sti- no no pasara ó condujera. Antes bien, aun silos
pulationis hereditariae ext.itenit, habebunt fami demás hubieren comenzado á estar obligados por
liae erciseundae indieium eum eo, propter quern causa del hecho de uno solo, cual si se hubiere
commissa mt stipulatio. cumplido la condición de la estipulación sobre la
herencia, tendrán la acción de partición de heren-
cia contra aquel por cuya causa se haya incurrido
en la estipulación.
§ 6.—Si quis stipulatus fuenit, Titium here- § 6.—Si alguno hubiere estipulado, que Tiio y
demque cius ratum habiturum, et Titius pluri- su heredero ratificarán algún acto, y hubiere fa-
bus heredibus relictis decessenit, euni solum te- llecido Ticio habiendo dejado muchos herederos,
ner¡, qui non habuit ratum, et solum ex heredi- queda obligado sólo el que no lo ratificó, y de los
bus stipulatoris acturum, a que fnerit petitum. herederos del que estipulé, litigará sólo aquel á
quien se hubiere reclamado.
§ 7.—Usufructu uxori legato, donee ci dos sol- § 7.—Habiéndose legado el usufructo á la mu-
vatur, per arbitrum familiae ereiscundae tam id, jer, hasta que se le pague la dote, dice Cassio, que
quod coheredis nomine ex dote solutum sit, recu puede lograras por medio del árbitro de la parti-
lerari (1), quam, ut coheres solvat, effici posse ción de herencia, tanto que se recupere lo que por
aesius alt; et verum est. la dote se hubiere pagado en nombre del cohere-
dero, cuanto que pague el coheredero; y es verdad.
§ 8.—Si duo coheredes damnata sint statuam § 8.—Si dos coherederos hubieran sido conde-
ponere, et altero cessante alter eam feeenit, non nados it levantar una estatua, y no erigiéndola
eme iniquuzn, Inlianus ait, familiae ereiscundae uno, el otro la hubiere levantado, dice Juiiano,
iudicium dare, ut pars impendiorrnn boni Fin ar- que no es injusto dar la acción de partición de
bitratu praestetur. herencia, para que pague parte de los gastos, it
arbitrio de buen varón.

45. [48.) PoMPoNius libro XIII. ad Sabinum. 45. 146.1 POMPoiIO; Comentarios 4 Sabino, li-
—Si quid contendis ex liereditate mihi teeum bro XIII.—Si pretendes que tengo en común con-
commiine osee, quod ego ex alia causa ineum pro- tigo alguna cosa de la herencia, cuya cosa digo
pnium ecco dico, id in familiae erciscundae mdi- que es mía propia por otra causa, ella no se com-
cium non venit. prende en el juicio de partición de herencia.
§ 1.—Dolus, quem servus heredia admisit, in § 1.—El dolo que cometió un esclavo del here-
iudleium familiae erciscundae non venit, nisi si dero, no viene comprendido en el juicio de parti-
domini culpa in hoc erat, quod non idoneum ser- ción de herencia, sino si en ello habla culpa del
vum re¡ eommuni applicuerit. dueño, porque hubiere destinado it las cosas de
la comunidad un esclavo que no era idóneo.

46. [47.) PAULIJS libro VII. ad Sabinum.— Si 46. [47.] PAULO; Comentarios 4 Sabino, libro
maritus sub conditione a patre lieres institutus VII.—Si el marido hubiera sido instituido herede-
sit, interim uxoris de dote actionem pendere. ro por el padre bajo condición, queda entretanto
Plane si post mortem soceri divortium factum sit, en suspenso Ja acción por la dote de la mujer.
quamvis pendcnte conditione institutionis, dicen- Pero si después de la muerte del suegro se hubie-
dum est, praeceptioni dotis locuin case, quia mor- ra obtenido el divorcio, aunque pendiente la con-
tuo patre qnaedam lujos seqnuntur, etiam ante- dición de la institución, se ha de decir, que tiene
quam flant heredes, ut matrimonium, ut liben, ut lugar la prelativa percepción de la dote, porque
tutela. Igitur et dotem praecipere debet, qui muerto el padre, algunas cosas siguen it los hijos,
onus matrimonii post mortem patris sListinuit; et aun antes que se hagan herederos, como el ma-
ita Scaevolae quoque nostre visum est. trimonio, como los hijos, como la tutela. Por con-
siguiente, también debe percibir anticipadamen-
te la dote el que sostuvo la carga del matrimonio
después de la muerte del padre; y así le pareció
también it nuestro Scévola.

47. [48.) PoMPrnxus libro XXI. ad Sabinum. 47. [48.] POMP0NI0; Comentarios d Sabino, li-
—In indicio familias erciseundae, vel communi bro XXI.—Si en el juicio de partición de herencia,
dividundo, si, dum res in arbitrio sit, de jure ó de división de cosa común, hubiese, mientras la
praedii controversia sit, placet, omnes eos, inter cuestión penda de resolución, controversia sobre
quos arbiter sumtus Sit, et agere, et opus novuin el derecho de un predio, está establecido, que to-
nuntiare pro s-ua quemque parte posse. Et quum dos aquellos entre quienes se hubiese elegido el
adiudicationes ab arbitro ftant, si un¡ adiudice- árbitro, pueden, tanto reclamar, como denunciar
tur totus fundus, caveri oportet, ut, qune ex his una obra nueva, cada uno según su parte. Y cuan-
actionibus recepta fuerint, rcddantur, ant quae do por el árbitro se hagan las adjudicaciones, si
in cas impensae factae fuerint, praestentur; et si, todo el fundo fuera adjudicado it uno solo, con-
quum res tai
indicio esset, eo nomine netum non viene que se dé caución, para que se devuelva lo
fuerit, eum sequi integram actionem, cuí totus que por virtud de estas acciones se hubiere re-
fundus adiudicatus fuenit
parte adiudicatus erit.
(a),
aut pro quacunque cibido, ó se paguen los gastos que en ellas se hu-
bieren hecho; y si estando la cosa pendiente de
juicio, no se hubiere reclamado por este motivo,
la acción pasa Integra it aquel it quien se hubiere
(1) HaL; recuperare potest, quam, Fi. adjudicado todo el fundo, ó it quien se hubiere
(2) adiudlcatus fuenit, omi$elag Rol. adjudicado en una parte cualquiera.

626 DIGESTO.—LTBB X: TITULO It

§ 1.—Item, quae res mover¡ posaint, et in ea § 1.—Asimismo, si las cosas que puedan mover-
indicia veninat, si interea surreptae sint, furti se, y que vengan comprendidas en estos juicios,
agere 005, quorum istac res periculo fuerunt, hubieran sido substraidas entretanto, pueden ejer-
posse. citar la acción de hurto aquellos á cuyo riesgo es-
tuvieron estas cosas.
48. [49.] PAULUS libro XII. (1) ad Sabununi.— 48. [49.] PAULO; Comentarios d Sabino, libro
Si familiae erciseundae, vel eommuni dividundo, XII.—Si se hubiera ejercitado la acción de parti-
vel flnium regundorum actum sit, et unus ex 11- ción de herencia, ó la de división de cosa común,
tigatoribus decesserit pluribus heredibus relictis, ó la de deslinde, y hubiere fallecido uno de los li-
non potest in partes iudicuurn seindi; sed aut tigantes habiendo dejado muchos herederos, no
omnes heredes accipere id debent, aut dare uuurn puede dividirse en partes el juicio; sino que ó to-
pro euratorem, in quem omnium nomine iudieium dos los herederos deben aceptarlo, 6 nombrar un
agatur. solo procurador, con quien en nombre de todos se
tramite el juicio.
49. 50.1 ULPIMHJS Libro II. Disputationum. 49. [50.] ULPIANO; Disputas, libro IL - Uno
—Qui erat herce ex parte institutus, testatorem que habla sido instituido heredero en parte, ha-
iugSuS a Praetore sepelire, servum (2), ciii erat biéndosele mandado por el Pretor que enterrase
testamento data libertas, ideo disiraxit, duplam- al testador, vendió para ello un esclavo, al cual
que promisit, ob ex ea cautione conventus prao- se le habla dado la libertad en el testamento, y
stitit; quaesitutn est, an familiae erciscundae iu- prometió el doble, y demandado por esta caución,
dicio consequatur, quod ex duplae stipulatione pagó; se preguntó, ¿conseguirá en el juicio de
abcst? Primo videamus, an hic debnerit du- partición de herencia lo que falta en virtud de la
plam (3) cayere? Et mili videtur non debuissc; estipulación del doble? Primeramente veamos,
lii enim demuin ad duplae enutionem compellun- ¿habría debido en este caso dar caución del doble?
tur, qui eponte sur ditrahunt. Ceterum si offlcio Y á ml me parece que no debió; porque solamen-
distrahentis fungitur, non debet adstringi, non te son compelidos á la caución del duplo, los que
magis, quam si quis ad exsequendam sententiani venden por su voluntad. Por lo demás, si desem-
a Praetore datus distrahat; nam et hic in ea con- peña el cargo de vendedor, no debe ser apremia-
ditione est, no cogatur implore, quod coguntur do, no de otra suerte que si alguno vendiera, por
hi, qui suo arbitrio distrahunt; nam inter offi- haber sido nombrado por el Pretor para ejecutar
eium suscipientis et voluntatem (4) distrahentis una sentencia; porque también aquiestá en eleaso,
multum interest. Quapropter re quidem integra de que no sea obligado á cumplir aquello á que son
stipulationem duplae interponere non debuit. Sed obligados los que venden por su voluntad; porque
decernere Praetor debet, eme actor¡ (5) adversus hay mucha diferencia entre el deber del que acep-
heredem existentem actionem ex emto, si res dis- ta una comisión, y la voluntad del que vende. Por
tracta fuisset evieta. Si autem herce erravit, et lo cual, estando ciertamente integra la cosa, no
cavit, ob servus perveniat ad libertatem, stipula- debió interponer la estipulación del doble. Pero
tio committetur; quae si fuerit eommissa, aequum el Pretor debe decretar, que tiene el actor contra
cnt, utilem actionem ci adversus coheredem dan el que sea heredero la acción de compra, Si la co-
defecto (6) indicio familiae erciscuudae, no in sa vendida hubiese sido recuperada por la evic-
damno moretur; mm itt familiae erciscuuclae in- ción. Mas si el heredero padeció error, y dió la
dicio agere (7) quis possit, non tantum heredem caución, y el esclavo alcanzara la libertad, se in-
esse oportet, verum ex ea causa agere vel con- currirá, en la estipulación; y si en ella se hubiere
venir¡, quam gessit, quodque (8) admisit, postea- incurrido, será equitativo, que se le dé la acción
quam herce effectus sit. Ceterum cessat familiae útil contra su coheredero en defecto del juicio de
erciscundae actio, et ideo si, antequam quis sci- partición de herencia, para que no quede perjudi-
ret se heredem esse, in hereditate aliquid gesse- cado; porque para que pueda alguien ejercitar la
tit, familine erciscundae indicio non cnt locus, acción do partición de herencia, no sólo es nece-
quia non animo heredis gessisse videtur. Quare sario que sea heredero, sino que demande 6 sea
qui ante aditam hereditateni quid gessit, veluti demandado en virtud de aquella causa, de que
si testatorem sepelivit, familine erciscundae iu- fué gestor, y por lo que hizo, después que fab here-
dicium non habet; sed si post aditam hereditatem dero. Po otro modo, deja de tener lugar la acción
id fecit, conseqaenter dicemus, familiae erciscun- de partición de herencia, y por ello, si antes que uno
dae indicio consequi eum posse surnturn, quern supiera que 61 es heredero, hubiere sido gestor de
fecit in fun'us. alguna cosa en la herencia, no habrá lugar al Jui-
cio de partición de herencia, porque no parece
que fué gestor con carácter de heredero. Por lo
cual, el que antes de adida la herenciA fab gestor
de alguna cosa, por ejemplo, si dió sepultura al
testador, no tiene Iii acción de partición de heren-
cia; peno si hizo esto después de adida la heren-
cia, consiguientemente diremos, que puede obte-
ner en el juicio de partición de herencia el gasto
(t) VII., Hal. que hizo para el entierro.
() instltutus a Letatore, tussus & praetore distrahere ser-
vum, Ilai. contra Bat.
(5) de dupla, Ha!. Vuig.
(4) voluntate, Hal.
5) emtorl, al ,ndrgcn interior del códice Fi.
(6) Taur. segtin corrección Fi.; derecto, según la Escritura
original del códice Fi., Br.,directo indicio familiae eretscundae (7) ve¡ conveniri, inserta la Vidg.
ee8SautC, HaS. (8) quaTnque, HaZ.

DIGESTO.—LIBRO X: TITULO 11 62

50. [51.] IDEM libro VI. Opinionrrn. --Quae 50. [51.) EL MISMO; Opiniones, libro VI.—Lo
pater filio emanipato studiorum causa peregre que el padre suministré á un hijo emancipado, que
egenti subministravit si non eredendi animo pa- lo necesitaba estando de viaje por causa de sus
ter misisse fuerit comprobatus, sed pietate debi- estudios, si BO se hubiere comprobado que el pa-
ta duetos, in rationem portionis, quac ex defun- dre se Jo envió con ánimo de acreditarlo, sino lle-
cti bonis ad eundem tilium pertinuit, computan vado del debido amor paternal, la equidad no
aequitas non patitur. consiente que se compute para la cuenta de la
porción que al mismo hijo correspondió por razón
de los bienes del difunto.
51. [52.1 IuLJÁNUS (1) libro VIII. Digestorurn. 51. [52.] JULIA-NO; Digesto, libro VIII.—El fun-
—Fundus, qui dotis nomine socero traditus fue- do, que á titulo de dote hubiere sido entregado
nt, quurn socer fihium ex aliq'rta parte heredem a) suegro, cuando el suegro hubiere instituido al
instituerit, per arbitrum familiae ereiscundae hijo heredero de alguna parte, debe recibirse pre-
praceipi ita debot, 'it ea causa fui Bit, in qua () viamente por medio del árbitro de la partición de
futura esset, si dos per praeceptionem (3) legata herencia, de tal suerte que la causa del hijo esté
fuisset; piare fructus post litem contestatain en la situación en que estaría, si la dote hubiese
percepti ad eum redigendi siint habita ratione sido legada por percepción prelativa; por lo cual,
impensarum; qui vero ante litem contestatam los frutos percibidos después de contestada la de-
percepti fuerint, aequaliter ad omnes heredes manda se le han de adjudicar, habida cuenta de
pertinebunt. Et impensarum ratio haberi debet, los gastos; mas los que hubieren sido percibidos
quia nullus casus intervenire potest, qui hoc ge- antes de contestado el pleito, pertenecerán por
mis deductionis impediat. igual á todos los herederos. Y debe tenerse cuen-
ta de los gastos, porque no puede ocurrir caso al-
guno, que impida esta especie de deducción.
§ 1.—Si ego a te hereditatem petere vellem, tu § 1.—Si yo quisiera reclamante una herencia,
rnecum familiae erciscundae agere, ex causa utri- y tú ejercitar contra ml la acción de partición de
que nostrum mos gerendus est; nam si ego totam herencia, con causa se nos ha de atenderá am-
hereditatem possideo, et te ex parte dimidia he- bos; porque si yo poseo toda la herencia, y con-
redem esse confiteor, sed a communione discede- fieso que eres heredero de la mitad, pero quiero
re volo, impetrare debeo familiae erciscundae separarme de la comunidad, debo impetrar eljui-
iudieium, quia aliter divicli inter nos hereditas cio de partición de herencia, porque de otro modo
non potest. Item si tu iustam causam habes, pro- no puede dividirse entre nosotros la herencia. Asi-
ptcr quam per hereditatis petitionem potius, mismo, si tienes justa causa, por la cual quieras
quam familiae erciscundae iudicium negotium ventilar la cuestión por medio de la petición de
distrahere velis, tibi quoquepermittendum cnt herencia, más bien que por el juicio de partición
hereditatem petere; nam quaedam veniunt in he- de herencia, también se te habrá de permitir pe-
reditatis petitionem, quae in familiae erciscun- dir la herencia; porque en la petición de herencia
dae indicio non deducuntur; veluti si ego debi- se comprenden algunas cosas, que no se llevan al
tor hereditarius sim, indicio familine erciscundae juicio de partición de herencia; por ejemplo, si yo
non consequeris id, quod defuneto debui, por be- fuera deudor de la herencia, en el juicio de parti-
reditatis petitionem consequcnis. ción de herencia no obtendrás lo que yo debi al
difunto, y lo conseguirás por la petición de la
herencia.
52. [58.] IDEM libro II. ad Urseium Ferocem. 52. [58.] EL MISMO; Comentarios á Urseyo Fe-
—Macvms, qui nos heredes fecit, rem communem ror, libro ÍI.—Mevio, que nos hizo herederos, tu-
habuit cum Attio (4); si cum Attio communi di- vo una cosa en común con Accio; si ejercitásemos
vidundo egissemus, et nobis ea res adiudicata contra Accio la acción de división de cosa común,
esset, venturam eam in familiae erciscundae iu- y se nos hubiese adjudicado aquella cosa, dice
dicio Proculus ait. Próculo, que ha de ser comprendida en el juicio
de partición de herencia.
§ 1.—Servus liber et heres esse iussus id, quod § 1.—El esclavo, que se dispuso que fuera libre
ex rationibus, quas patrifamilias gessisset, et pe- y heredero, entregará á sus coherederos en eljui-
nes se retineret, indicio familiae erciscundae co- cio de partición de herencia lo que de las cuentas,
heredibus suis praestabit. que para el padre de familia hubiese llevado, re-
tuviese en su poder.
§ 2.—Arbiter familiae erciscundae ínter me et § 2.—El árbitro que entre yo y tú tomamos para
te sumtus quaedam inihi, quaedam tibi adiudica- la partición de la herencia, quena adjudicarme
re volebat; pro hifl rebus alterum alteri conde- unas cosas á mi, y otras á ti; entendía que por es-
mnandos esse intelligebat, quaesitum est, an pos- tas cosas cada uno debia ser condenado á favor
sit pensatione (5) ultro citroque condemnationis del otro, y se preguntó, ¿podría acaso, hecha la
facta eum solum, cuius summa excederet, eius compensación de la condena de una y de otra
duntaxat summae, quae ita excederet, damnare? parte, condenar á aquel solo, cuya suma excedie-
Et placuit, posse id arbitrum facere. ra, y únicamente por la suma que así excediese?
Y pareció bien, que el árbitro pueda hacer esto.
§ 3.—Quurn familine erciscundae, ve) commu- § 3.—Cuando se intenta la acción de partición

(1) O)lXávoo, Bao.


(5) quae, (n lugar de le qua), Flal. (4) Titio, VuZ.g
(3) filio, inserta ta Vug. (5) conpensatione, Vug.

628 DL(*ESTO.—LIBKO X: TITULO III

ni dividundo agitur, universae res aestimari de- de herencia, 6 la de división de cosa común, de-
bent, non singularum rerum partes. ben estimarse las cosas en su totalidad, no las
partes de cada cosa.
58. [54.] ULPIANUS libro II. Responsorurn.— 53. E54-I ULPIANO; Respuestas, libro 11.—El
Peuniam, quam fihius emaucipatus ita crcdidit, dinero que un hijo emancipado prestó con la con-
nt patri solveretur, ita dcmu.m in hereditate!n dición de que fuera pagado ti su padre, se cuenta
patris numeran, si patri adversus ftlium eiusdem en la herencia del padre, solamente si al padre le
quantitatis nomine actio competebat. competía contra el hijo acción por crédito de la
misma cantidad.

54 [55.1 NuRAIlus libro III. Membranarum. 54. [55•] Nuus.cio; Pergaminos, libro III.—
—Ex hereditate Lucii Titii, quae mihi et tibi Enajené mi parte de un fundo procedente de la
eomrnuuis erat, fundi partem meam alienavi, de- herencia de Lucio Ticio, que ti ml y A ti nos era
indo familiae creiscundae iu€licium inter nos ne- común, y después se aceptó entre nosotros el jui-
ceptum est; noque ea pars, quae mea f.uit, in ¡u- cio do partición de herencia; no se comprenderá
dicio veniet, juurn altenata de hereditato exie- en el juicio ni aquella parte, que fué mía, porque
nt, noque tua, quia, etiamsi remanet in pristino enajenada salió de la herencia, ni la tuya, porque
jure hereditariaque cst, tamen alienatione meae aunque permanece en su primitivo estado y es de
partis exit de eornmunione. Utrum autem unus la herencia, salió, sin embargo, de la comunidad
heres partem suam non alienaverit, an plures, ni- por la enajenación de mi parte. Pero nada impor-
hil interest, si modo aliqua portio alienata ab ta que un solo heredero, ó varios, no haya enaje-
aliquo ex heredibus hereditaria esse desiit. nado su parte, $i es que alguna porción, enajena-
da por alguno de los herederos, dejó de ser do la
herencia.

55. [56.] ULPIANUS libro II. ad Edictum.— Si 55. [58.] ULPIANO; Comentarios al Edicto, li-
familiae erciscundae, vel communi dividundo iu- bro 11.—Si se entablara el juicio de partición de
dicium agatur, et dhrisio tam difficilis Mt, ut pae- herencia, ó de división de cosa común, y la divi-
nc impossibilis cese videatur, potest iudex in sión fuera tan dificil, que parezca que es casi im-
unius personam totam condemnationem coufer posible, puedo el juez reunir entera toda la con-
re, et adjudicare omnes res. dena sobre la persona de uno solo, y adjudicarle
todos los bienes.
56.157.1 PAULUS libro XXIII. (1) ad Eciietum. 56. [57.1 PAuto; Comentarios al Edicto, libro
—Non solum in finium regundorum, sed et fami- XXIII.—También los frutos del tiempo pasado
liac erciscundae indicio praeteniti quoque tem- vienen comprendidos no sólo en el juicio de deslin-
poris fructus veniunt. de, sino Igualmente en el de partición de herencia.
57. (58.] PAPINIANUS libro II. Responsorum. 57. [58.] PAPINIANO; Respuestas, libro II.—
—Arbitro quoque accepto fratres communern he- Aun habiendo aceptado árbitro, hacen los herma-
reditatem consensu dividentes pietatis officio fun- nos un acto de amor fraternal dividiendo por su
guntur; quam revocan non oportet, hect arbiter consentimiento la herencia común; cuya división
sententiam iurgio peremto non dixerit, si non in- no debe revocarse, aunque el árbitro no hubiere
tercedat aetatis auxilium. pronunciado la sentencia por haber terminado la
controversia, si no mediara el beneficio de la edad.

TIT. III TITULO III

COMMUNI D1VIDUNDO (2) DE LA DIvisIóN DE COSA COMÜN


(Cf. 008. 111. 37—98.1 [Véate 048. 111. 37. 38.)

1. PAULLJS libro XXIII. ad Edictum.— Com- 1. PAULO; Comentarios al Edicto, libro XXIII.
niuni dividundo iudicium ideo necessarium fuit, —El juicio de división de cosa común fué nece-
quod pro socio actio magis ad personales inviccm sario por esto, porque la acción de sociedad co-
praestationes pertinet, quam ad communium re- rresponde más bien A las mútuas prestaciones
rum divisionem. Denique cessat communi divi- personales, que ti la división de las cosas comunes.
dundo iudicium, si res communis non sit. Y finalmente, deja de tener lugar el juicio de divi-
sión de cosa común, si la cosa no fuera común.
2. GAITJS libro VIL ad Edictum provinciale. 2. GAYo; Comentarios al Edicto provincial, li-
—Nihil autem interesi, cum societate, an sine so- bro VII.—Mas nada importa, que la cosa sea co-
cietate res inter aliquos communis sit, nam utro- mún A algunos, con sociedad, ó sin sociedad,por-
que casu locus est communi dividundo indicio. que en uno y otro caso ha lugar al juicio de divi-
Cum societate res comniunis est, veluti ínter eos, sión de una cosa común. La cosa es común con
qui pariter eandem rem emerunt; sine societate sociedad, por ejemplo, entre aquellos que junta-
communis est, veluti inter oes, quibus eadem res mente compraron la misma cosa; es común sin
testamento legata est. sociedad, por ejemplo, entre aquellos ti quienes
en testamento fué legada una misma cosa.

(1) XX., Hal. (2) DE, anlepone la Vulg.



DIGESTO.—LIBRO X. TÍTULO III 629
§ 1.—In tribus duplicibus iudicjis: familiae er- § 1.—Pregúntase quién se entenderá actor en
eiscundae, communi dividundo, finium regundo- los tres juicios dobles, de partición de herencia,
ruin, quaeritur, quis actor intelligatur, quia par de división de cosa corrida, y de deslinde, porque
causa omnium videtur; sed magis placuit, eum parece igual la condición de todos; pero pareció
videri actorem, qui ad iudiciurn provoeasset. preferible, que sea considerado actor el que hu-
biese provocado para el juicio.

3. ULPiAIJS libro XXX. ad Sabinum. In 3. ULPIANO; Comentarios d Sabino, lino XXX.


cominuni dividundo iudicio nihil pervenit ultra —Al juicio de división de cosa común no va nada
divisionein rerum ipsarum, quae conununes sint; además de la división de las mismas cosas, que sean
et (1) si quid in bis damni datum factumve est, comunes; y si en éstas se causó 6 hizo algún daño,
sive quid co nomine aut abest alicui sociorum ó si por este motivo faltara algo á alguno de los so-
ant ad eum pervenit ex re communi. cios, ó fué á su poder por virtud de la cosa común.
§ 1.—Si quid ipsi sine dolo malo inter se pepi- § 1.—Si ellos mismos pactaron entre el in dolo
gerunt, id in primis et famillae ereiscundae, et malo alguna cosa, debe observarla ante todo el
comrnuni dividundo mdcx servare debet. juez, así de la partición de herencia, como de la
división de cosa común.
4. InF& libro XIX. ad Edictum. -Por hoc 4. EL MISMO; Comentarios al Edicto, libro XIX.
iudicium corporalium rerum fit divisio, quarum —Por medio de esta acción se hace la división de
rermu dominlum habemus, non etiam beredi- las cosas corporales, de cuyas cosas tenemos el
tatis. dominio, pero no también la de una herencia.
§ 1.—De puteo, quneritur, an communi divi- § 1.—Pregúntase, ¿se podrá intentar respecto
dundo indicio agi possit? Et nit Mea, ita demum de un pozo la acción de división de cosa Común?
poese, si solum cine commune Bit. Y dice Mola, que únicamente se puede, si su sue-
lo fuera común.
§ 2.—Hoe iudicium bonne fidei est; quare, si § 2.—Esta acción es de buena fe; por lo cual, si
una res indivisa relieta sit, va)ebit utique et ce- se hubiera dejado indivisa una cosa, valdrá cier-
terarum divieto, et poterit iteruni communi divi- tamente la división de las demás, y podrá inten-
dundo agi de ea, quae indivisa mansit. tarse de nuevo la acción de división de cosa co-
mún respecto de aquella que quedó sin dividir.
§ 3.—Sicut autem ipsius reí divisio venit in § 3.—Mas as¡ como en el juicio de división de
eommuni dividundo indicio, ita etiam praestatio- cosa común viene comprendida la división de la
rice veniunt; et ideo si quis impensas fecerit, con- misma cosa, as! también se comprenden las pres-
sequatur. Sed si non cum ipso socio agat, sed cum taciones; y por esto, si alguno hubiere hecho gas-
herede socii, Labeo recto existiniat, impensas et tos, los obtendrá. Pero si no intentara la acción
fructus a defuneto perceptos venire. ]Plano fru- contra el mismo socio, sino contra el heredero del
etus ante pereepti, quam res commuriis eset, vel socio, con razón opina Labeon, que se compren-
sumtus ante facti in communi dividundo mdi- den los gastos y los frutos percibidos por el difun-
cium non veniunt. to. Mas los frutos percibidos antes que la cosa fue-
se común, ó los gastos hechos antes, no se com-
prenden en el juicio de división de cosa común.
§ 4.—Ea propter seribit lulianus, si misei la § 4.—Por esto escribe Juliano, que si hubiéra-
possessionem damni infecti simus, et, antequam mos sido puestos en posesión por daño que amena-
possidere iuberemur, ego insulam fulsero, cura- za, y antes que se nos mandara poseer, yo hubiere
tum istum communi dividundo indicio consequi reparado la casa, no puedo conseguir este gasto
me non posse. por el juicio (le división de cosa común.
5. IULIANUS libro II. ad Urseiurn Perocem.— 5. JULIANO; Comentarios d Urseyo Feroce, libro
Sed si res non defenderotur, et ideo iussi sumus 11.—Pero ella cosa no fuera defendida, y por ello
a Praetore cas aedos possidere, et ex hoc domi- se nos mandó por el Pretor que poseyéramos aque-
nium earum naneisceremur, respondit Proenius, llas casas, y en virtud de esto adquiriésemos su
communi dividundo indicio partem eme impen- dominio, respondió Próculo, que yo recobraré
sae me servaturum eme. parte de aquellos gastos por el juicio de división
de cosa común.
6. ULPIANUS libro XIX. ad Edictum.—Si quis 6. ULTIAN0; Comentarios al Edicto, libro XIX.
putans sibi eum Titio fundum communem eme, —Si creyendo alguno que un fundo le era común
fructus perceperit, ve] sumtum fecerit, quum es- con Ticio, hubiere percibido los frutos, 6 hubiere
set eum alio communis, agi poterit utili (2) com- hecho gastos, siendo así que le fuese común con
muni dividundo iudicio. otro, podrá ejercitarse la acción útil de división
de cosa común.
§ 1.—Quare et si fundum Titius alienaverit, Ii- § 1.—Por lo cual, también si Ticlo hubiere ena-
cet bic cominuni dividundo indicio locas non sit, jenado el fundo, aunque en este caso no haya lu-
quia a conimunione discessum cst, utili tamen lo- gar al juicio de división de cosa común, porque
cura futurum, quod datur de praestationibus, hubo separación de la comunidad, habrá,sin em-
qaoties communis cese desiit. bargo, lugar A la acción útil, que se da sobre las
prestaciones, siempre que dejó de ser común.
§ 2—Sive autem tocando fundum cornmunem, § 2.—Mas si dando en arrendamiento un fundo

(1) quam, (en lugar de et), Haz. (0) utili, omítela HaL
ToEo 1-80

630 DIGESTO.—LIBRO X TITULO 111

sive cotendo de fundo communi quid socius con- común, 6 si cultivándolo, hubiera un socio perci-
secutus sit, communi dividundo indicio tenebi- bido alguna cosa del fundo común, quedará obli-
tur; et si quidem cornmuni nomine id fecit, neque gado por la acción de división de cosa común; y si
lucrum, neque damnum sentire eiim oportet, Si verdaderamente hizo esto en nombre de todos, no
vero non communi nomine, sed ut lueretur solus, debe él experimentar ni lucro, ni perjuicio, pero
magis esse oportet, nt et damnum ad ipsum re- si no en nombre de la comunidad, sino para que
spiciat. }Ioe autem ideo praestat conimuni divi- él solo lucrase, con más razón debe suceder, que
dundo indicio, quia videtur partem, suain non po- también el perjuicio le afecte á él mismo. Mas
tuisee expedito locare. Ceterum non alias com- responde de ello en el juicio de división de cosa
muni dividundo indicio locus cnt, ut et Papinia- Común por esto, porque se considera que no pudo
nne senibit, nisi id dernum gessit (1), sine que dar en arriendo con facilidad su parte. Por lo de-
partem suam recte administrare non potult; alio- más, no habrá lugar al juicio de división de cosa
quin, si potuit, habet negotiorum gestorum actio- común de otro modo, corno escribe también Papi-
nem, saque tenetur. niano, sino si hizo únicamente aquello sin lo que
no pudo administrar convenientemente su parte;
de otra suerte, si pudo, tiene la acción de gestión
de negocios, y se obliga por ella.
§ 3.—Si quid post acceptum eommuui dividun- § 3.—Si después de aceptado el juicio de divi-
do iudicium fuerit ixnpensurn, Nerva recte existi- sión de cosa común se hubiere hecho algún gas-
maL, etiam hoe venire. to, con razón opina Nerva, que también esto se
comprende en él.
§ 4.—Sed et partum venire, Sabinus et Atilici- § 4.—Pero respondieron Sabino y Atilicino, que
nus responderunt. también se comprende el parto.
§ 5.—Sed et accessionem et decessionem hoc § 5.—Mas también juzgaron los mismos, que es-
iudicium aceipere iidem existimaverunt. te juicio comprende, así la accesión, como la dis-
minución.
§ 6.—Si quis in cornniunem locum inortuum in- § 6.—Si alguno hubiere enterrado un muerto
tulerit, an religiosum fecerit, videndum est (2). en un lugar común, se ha de ver si lo hizo reli-
Sane ius quidem inferendi in sepulcrum unicui- gioso. Y á la verdad, ciertamente que el derecho
que in solidum competit, baum autem purum al- de enterrar en un sepulcro compete por entero á
ter non potest facene religiosum; Trebatius au- cada uno, pero no puede uno hacer religioso un
tem et Labeo quamquam putant, non esse baum lugar puro; mas Trobacio y Labeon, aunque opi-
religiosum factum, tamon putant in factum agon- nan que no se hizo religioso el lugar, creen, sin em-
dum. bargo, que se ha de intentar la acción por el hecho.
§ 1.—Si damni infecti in solidum praedibus (3) § 7.—Dice Labeon, que si por daño inminente
caveris, Labeo ait, communi dividundo mdi- hubieres dado caución por el todo por bienes hi-
omm tibi non cese, quum necesee tibi non fue- potecados, no tienes la acción de división de cosa
nt in solidum envere, sed sufficere pro parte tua; común, puesto que no tuviste necesidad de dar
quae seutcntia vera est. caución por el todo, sino que te bastaba darla por
tu parte; cuya opinión es verdadera.
§ 8.—Si fundus communis nobis sit, sed pigno- § a—Si un fundo nos fuera común, pero por
ri datus a me, venit quidem in communi dividun- ml hubiera sido dado en prenda, viene ciertamen-
do indicio (4), sed ius pignoris creditori manebil, te comprendido en el juicio de división de cosa
etiam si adiudicatus fuerit; nam et si pare socio común, pero le quedará al acreedor el derecho de
tradita fuisset, integrum maneret. Arbitrum au- prenda, aun si hubiere sido adjudicado; porque
tem communi dividundo hoe mino ns partem no- también le quedaría Integro, si al socio se le hu-
sumare debere, quod ex pacto vendere eam rem biese entregado su parte. Pero dice Juliano, que
creditor potest, lulianus ait. el árbitro de la división de la cosa común debe
estimar en menos la parte por esto, porque en
virtud de lo pactado puede el acreedor vender
aquella cosa.
§ 9.—Idem lulianus (5) ecribit, si is, cum que § 9.—Escribe el mismo Juliano, que si aquel,
servuru communem habebam, partem suam mihi con quien tenia yo un esclavo común, me hubiere
pignoni dederit, el communi dividundo agere toe- dado en prenda su parte, y hubiere comenzado á
perit, pignoraticia exceptione eum sumnioveni intentar la acción de división de cosa común, de-
debere. Sed si exceptione usus non fuero, offi- be ser repelido con la excepción de prenda. Pero
eium iudicis cnt, ut, quum debitori totuin homi- si yo no hubiere usado de la excepción, corres-
nein adiudicaverit, partis aestimatione euni con- ponderá al juez, que, cuando hubiere adjudicado
demnet; manere enim iutegrum ius pignonis. todo el esclavo al deudor, condene k éste en la es-
Quod si adiudicaverit iudex mihi, tauti duntaxat timación de la parte; porque debe permanecer in-
me eondemnet, quanto pluris pignus sit, quam tegro el derecho de prenda. Pero si el juez me lo
pecunia credita, et debitoreni a me iubeat u- hubiere adjudicado á mi, condéneme solamente en
berari. tanto cuanto más valga la prenda que el dinero
prestado, y mande que el deudor sea liberado por ml.
§ 10.— Offiio indicis etinin talle adiiidieatio § lO. - Por ministerio del juez puede hacerse
fien potest, nL alter¡ fundum, alter¡ usumfructum también una adjudicación tal, que It uno se adju-
adiudicet. dique un fundo, y It otro el usufructo.

(1) aliquls, inAera ifni. rior dei códice Fi.; praedus, según la escritura original del
(1) Tnt4r.; videudiun el sane, Fi. según antigua Correc- mismo, Br.
cÓn, Dr. (4) Dr.; ludido, omítela Taur.
(1) Según conjeurn de Taur.; pro aedibus, al rndrgen ne- (5) lulianas, ornlela Ha4.

DIGBSTO.—LIERO E: TITULO JU 631

11.—Cetera eadem sunt, puto in farniliae er- § 11.—Lo demás es lo mismo que expusimos en
ciscundae indicio tractavimus. el juicio de partición de herencia.
§ 12.--- Urseius ait, quiIm in communi aedi- § 12.—Dice Urseyo, que cuando el vecino de-
ficio (1) vichius nunt.iavit, tic quid operis fieret, nunció respecto á un edificio común, para que no
si irnus ex sociis ex hac causa damnatus fuisset, se hiciese alguna obra, si uno de los socios hubie-
posSe eam poenarn a socio pro parte servare. Ju- se sido condenado por esta causa, puede recupe-
Jianus autem recte notat, ita demum hoc verum rar de su socio esta pena con arreglo á su parte.
esse, si interfuit aedium hoc fien. Pero con razón observa Juliano, que esto sola-
mente es verdad, si importó á la casa que se hi-
ciera esto.

7. IDEM libro XX. ad Edicium (2).—Communi 7. EL MISMO; Comentarios al Edicto, Libro XX,
dividundo iudicium loeum habet et in vectigali —El juicio do división de cosa común tiene lugar
agro. Vectigalis ager in rogionibus dividi pos- aun respecto de un campo tributario. Se ha de ver,
sit, videndum; Inagis nutem debet mdcx abstine- si el campo tributario puede dividirse en porcio-
re huiusmodi divisione, alioquin praestatio vecti- nes; pero preferentemente debe el juez abstener-
galis confundetur. se de semejante división, porque de otro modo se
introduciría confusión en la prestación del tributo.
§ 1.—Neratius seribit, arbitrum, si regionibus § 1. —Escribe Neracio, que el árbitro, si hubie-
fundum non vcc.tigalem divisum duobus adiudi- re adjudicado á dos un fundo no tributario, divi-
caverit, posse quasi in duobus fundis servitutem dido en porciones, puede imponer servidumbre,
impoflere. cual si fuera sobre dos fundos.
§ 2.—Qui in rem Publieianam Iiabent, etiam § 2.—Los que tienen Inacción Publiciana sobra
communi dividundo iudieium possiint exercere. una cosa, pueden ejercitar también la acción de
división de cosa común.
§ 3.—Ex quibusdam autem cau.sis vindicatio § 3.—Mas por ciertas causas deja de tener lu-
cessat; si tamen insta causa est possidendi, utile gar la vindicación; pero si hay justa causa de po-
communi dividundo competit, utputa si ex causa seer, compete la acción útil de división de cosa
indebiti soluti res possideatur. codún, como por ejemplo, si se poseyera una cosa
por causa de haberse pagado lo indebido.
§ 4,—mier praedones autem hoc iudicium lo- § 4.—Mas esta acción no tiene lugar entre po-
cura non habet, ncc si precario possideant, locu]n seedores do mala fe, ni tampoco tendrá lugar si
habebit, nec si (3) claTn, quia injusta est posses- poseyeran en precario, ni si clandestinamente,
sio (4) ista; precaria vero Justa quidem, sed porque esta posesión es injusta; mas la precaria
quae non pergat ad iudicii vigorem. es justa ciertamente, pero no tiene fuerza para
este juicio.
§ 5.—lulianus seribit, si alter possessor provo- § 5.—Escribe Juliano, que si un poseedor pro-
eet, alter dicnt cura vi possidere, non debere hoc vocara eljuicio, y otro dijera que aquél posee por
iudicium dan, neo post annum quidem, quia pla- fuerza, no debe darse esta acción, ciertamente ni
cuit, etiam post annum in eum, qui vi deiecit, in- aun después del año, porque plugo que aun des-
terdictum reddi; et si precario, inquit, dicat eum pués del año se restituya el interdicto contra
possidere, adhuc cessabit hoc iudicium, quia et aquel que arrojó por fuerza; y si alegara, dice,
de precario intcrdictum datur. Sed et si clam di- que posee en precario, aun dejará de tener lugar
catur poseidere., qui provocat, dicendum esse ait, este juicio, porque también se da interdicto de
cessare boe iudicium; nam, de clandestina p08805- precario. Pero también si se dijera que posee clan-
sione competer e interdictum inquit. destinamente el que demanda, añade que se ha
ha de decir, que deja de tener lugar esta acción;
porque dice, que por la posesión clandestina com-
pete interdicto.
§ 6.—Si duo smf, qui rem pignoni aceeperunt, § 6.—Si fueran dos los que en prenda recibieron
aequissimuxn esse, titile communi dividundo iu- una cosa, es muy justo que se dé la acción útil de
dieium dan. división de cosa común.
§ 7.—Sed el si de usufructu sit inter duos con- § 7.—Pero también debe darse, si entre dos hu-
troversia, dan debet. biera controversia sobro el usufructo.
§ 8,—Item si duo a Praetore miss¡ sint in pos- § 8.—Asimismo, si dos hubieran sido puestos
sessionem legatorum; ecl enim insta causa possi- por el Pretor en posesión de los legados; porque
dendi custodiae gratia. Ergo et si duo ventres, es justa causa de poseer la razón de custodia. Por
idem enit dicendum; quod habet rationem. consiguiente, también si se tratara de das que es-
tuvieran en el claustro materno, se habrá de de-
cir lo mismo; lo que tiene razón de ser.
§ 9.—Plane si iam damni infecti missus iussus § 9.—Pero si al que fué puesto en posesión por
sit posaidere, non erit huie utili indicio locus, causa de daño inminente ya se le hubiere man--
quum vindicationem habere possit. dado poseer, no habrá lugar á esta acción útil,
porque puede tener la vindicación.
§ 10.—Quum de usufructu communi dividundo § 10.—Cuando respecto del usufructo se intenta
iuclicium agitur, index officium suum ita diriget, la acción de división de cosa común, eh juez enca-
ul vel regionibus jis uti fmi permittat, ve! locet minará su intervención, de modo que ó les permi-

(1) H&.. VW5.; &di5eii, Fi. (3) vi aut, in8rta la Vulg.


(2) XXX. ad Sabinum, Rol. (4) asma, Ve49.

632 DIGESTO.—LIBRO X: TITULO III

usnmfructum uní ex luis, vel tertine per8onae, ut la usufructuar de ciertas porciones, ó dé en arren-
lii pensiones sine ulla controversia percipiant, damiento el usufructo fi uno de ellos, ó fi tercera
ve!, si res mobiles smI, etiam sic poteril, ul mIer persona, para que ellos perciban las pensiones sin
eos convenial, caveantque, per tempora se usu- ninguna controversia, ó si fueran bienes muebles,
ros et fruituros, hoe est, ut apud singulos mutua podrá también disponer de modo, que entre ellos
vice cerIo tempore sil ususfructus. se haga convenio, y den caución de que usufruc-
tuarán temporalmente, esto es, que cada uno ten-
drá el usufructo alternativamente cierto tiempo.
§ 11.—Neqiie colonis, noque iis, qui depositum § 11.—Esta acción no compete ni fi los colonos,
susceperunt, hoc iudicium eompetit, quamvis na- ni fi los que recibieron un depósito, aunque po.
turaliter possideant. sean naturalmente.
§ 1.—rntcr eos, qni pignorE acceperunt, taus § 12.—Entre los que recibieron una cosa en
divisio fieri debet, ut non vero pretio aestimetur prenda debe hacerse la división, tal, que una par-
pars, sed in tantum duntaxat, quantum pro ea te no se estime en su verdadero precio, sino sola-
parte debetur, et (1) assignetur quidem pignus mente en tanto cuanto se debe por aquella parte,
un¡ ex creditoribus, licentia lamen non denege- y se asigne ciertamente la prenda fi uno solo de
tur debitori, debitum offerre, el pignus suum los acreedores, pero sin que se deniegue al deu-
mere. Idemque dicitur, el si possessor pignoris dor facultad para ofrecer la deuda, y luir su pren-
litis aestimationem pignoraticia (2) in rem agen- da. Y lo mismo se dice, también si el poseedor de
ti offerat. la prenda ofreciera, al que ejercite la acción real
pignoraticia, la estimación del litigio.
§ 13.--Si debitor communis praedii partem pi- § 13.—Si un deudor dió en prenda parte de un
gnori dedit, el a domino alterius partis provoca- predio común, y demandado su acreedor por el
tus creditor eius, aut ab alio creditore alterius dueiio de la otra parte, ó por otro acreedor del otro
debitoris, licendo (3) superavil, et debitor eius, deudor, venció pujando en la licitación, yel deudor
ciii res fujI adiudicata, velit partem anam praedii de aquel, fi quien fué adjudicada la cosa, quisiera
recuperare soluto co, quod ipso debuit, eleganter recuperar su parte del predio habiendo pagado lo
dicitur, non cese audienduin, nisi et eam partem que él solo debió, dicese discretamente, que no
paratus sit recuperare, quam creditor per adiu- ha de ser oldo, si no estuviera dispuesto fi recu-
dicationem emit. Nam et si partem veudideris perar también aquella parte, que el acreedor com-
ve¡, el pruusquam traderes emtori, communi di- pró por la adjudicación. Porque también si hu-
vidundo indicio provocatus fueris, aunque (4) bieres vendido partc de una cosa, y antes que la
pars tibi adiudicata sit, consequonter dicitur, ex entregaras al comprador, hubieres sido demanda-
cmto agi non posee, nisi totam rem suscipere fue- do por la acción de división de cosa común, y se
nt paratus, quia hace pare beneficio alterius von- te hubiera adjudicado la otra parte, consiguien-
ditoni aecessit. Quinimo etiam ex vendito posee temente se dice, que no se puede intentar la ac-
convenir¡ emtorem, nl recipiat totum. Solum 11- ción de compra, si no estuviera dispuesto fi reci-
md spcctandum cnt, num forte fraus aliqua ven- bir toda la cosa, porque esta parte acreció al ven-
ditoris intervcnit. Sed et si distracta parte cesce- dedor por beneficio do la otra. Antes bien, también
nt victus licitatione venditor, aeque, pretium ut puede ser demandado por la acción de venta el
restituat, ex emto tenebitar. Hace eadem et in comprador, para que reciba la totalidad. Sola-
mandato ceterisque huuus generis iudiciis ser- mente se habrá de atender fi esto, fi si tal vez in-
yantar. tervino algún fraude del vendedor. Pero también
si vencido en la licitación el vendedor hubiere
cedido la parte vendida, quedará igualmente obli-
gado por la acción de compra fi restituir el precio.
Esto mismo se observa también en el mandato y
en las demás acciones de este género.
8. PAULUS libro XXIII. ad Edictum. - El si S. PAuLo; comentarios al Edicto, libro XXIII.
non omnes, qui rem communem habent, sed certi —También si no todos los que tienen una cosa en
ex hEs dividere desiderant, hoc iudicium inter común, sino algunos de ellos, desean dividirla,
eos accipi potest. puede aceptarse entre ellos este juicio.
§ 1.—Si lncertum sil, an lex Falcidia loum ha- § 1.—Si fuera incierto que tenga lugar la ley
beat, inter Iegatanium el heredem communi divi- Falcidia, puede intentarse entre el legatario y el
dundo agi potest, aut incertae partEs vindicatio heredero la acción de división de cosa común, ó se
datur. Similiter fit, el si peculium legatum sit, da la reivindicación de parte incierta. Lo mismo se
quia, in quantum res peculiares deminuit id, hace, también si se hubiera legado el peculio, por-
quod domino dcbetur, ineertum est, que es incierto en cuánto lo que se debe al sef&or
disminuyó los bienes del peculio.
§ 2.—Venit in communi dividundo iudlcinm, § 2.—Si alguno hubiere deteriorado una cosa
etiam si quis rem eommunem deteriorem fecenit, común, acaso hiriendo fi Un esclavo, 6 corrom-
forte servum vulnerando, aut animum eius cor- piendo su alma, ó arrancando los árboles del fun-
rumpendo, ant arbores ex fundo excidendo. do, también se comprende esto en el juicio de divi-
sión de cosa común.
§ 3.—Sí communis ser vi gratia noxae nomine § 3.—Si por razón de un esclavo común hubie-

(1) si, in8ertan Ecl. Vulg. (3) licitando, ¡Tel.


(2) Ecl. Vuig.; pignoraticiam, Pi (4) alteraque, ¡Tal. VWg.

DIGEsro.—LIBRO X: TÍTULO 1I1 633
plus praestiterit (1), aestimabitur servus, et eius re pagado uno A titulo de noxa alguna cosa de
partem consequetur. más, se apreciará el esclavo, y aquél conseguirá
su parte.
§ 4.-1tem si unus in solidum de peculio con- § 4.—Asimismo, si uno solo hubiera sido de-
ventus et damnatus Mt, est eum socio communi mandado y condenado solidariamente por razón
dividundo actio, ut partem peculii consequatur. del peculio, hay la acción de división de cosa
común contra el socio, para que recobre su parte
del peculio.
9. Araicus libro VII. Quaestionum. - Sed 9. AFRICANO; Cuestiones, libro VIL—Pero des-
postquam socius servi cornmunis nomine de pecu- pués que un socio hubiese sido condenado solida-
lio in solidum damnatus esset, si apud socium res riamente A nombre de un esclavo común, respec-
peculiares intercidant, niMio minus utile cnt iu- to al peculio, silos bienes del peculio perecieran
dicium cojumuni dividundo ad recuperandam en poder del socio, habrá no obstante Ja acción útil
partem peeuniae; alioquin iniquum fore, si (2) de división de cosa común para recuperar la par-
tota ea res ad damnum elus, qui indiciuni acce- te de dinero; de otro modo seria injusto, si toda
perit, pertineat, quum utriusque (3) doinini peri- aquella cosa redundara en perjuicio de aquel que
culum in reims peculiaribus esse debeat. Nam et hubiere aceptado el juicio, porque en los bienes
eum, qui mandatu domini defensionem servi sus- del peculio el riesgo debe ser de uno y de otro
cepit, omne, quod bona fide praestiterit, serva- dueño. Porque también aquel que por mandato
turum, quamvis peculinin postea interciderit. del dueño aceptó la defensa del esclavo, recobra-
Haec ita, si neutnius culpa intervenerit; etenim rá todo lo que de buena fe hubiere pagado, aun-
dominuin, eum quo de peculio agitur, si paratus que después hubiere desaparecido el peculio. Y
Mt rebus peculiaribus petitori codere, ex causa esto as!, si no hubiere mediado culpa ni de uno,
audiendum putavit, scilicet si sine dolo malo et ni de otro; porque opiné, que el dueño, contra
frustratione id faciat. quien se ejercita la acción de peculio, si estuvie-
ra dispuesto A ceder al demandante los bienes del
peculio, ha de ser oído en virtud de causa, por su-
puesto, si esto lo hiciera sin dolo malo y sin engaño.
10. PAIJLUS libro XXIII. ad Edictum. - Item 10. Pauto; Comentarios al Edicto, libro XXIII.
quamvis legis Aquiliae actio in heredem non —Asimismo, aunque la acción de la ley Aquilia
competat, tatnen hoc indicio heres socii praestet, no competa contra el heredero, sin embargo, obli-
si quid defunctus in re conimuni adinisit; quo no- gase por este juicio el heredero del socio, si el di-
mine legis Aquiliae actio nascitur. funto hizo algún daño en la cosa común; por cu-
yo motivo nace la acción de la ley Aquilia.
§ 1.—Si usus tantum noster Mt, qui neque ve- § 1.—Si solamente fuera nuestro el uso, que no
nire, neque benn potest, quemadmodum divisio puede ni ser vendido, ni dado en arrendamiento,
potest fleni in communi dividundo iudicio, videa- veamos cómo puede hacerse la división en el jui-
mus. Sed Praetor interveniet, et rem einendabit, cio de división de cosa común. Pero intervendrá
ut, si mdcx alter¡ usum adiudicaverit, non videa- el Pretor, y arreglará la cosa, para que si el juez
tur alter, qui mercedem accepit, non uti, quasi hubiere adjudicado A ano el uso, no parezca que
plus faciat, qui (4) videtur fruí, quia hoc propter el otro, que recibió algo en pago, no usa, cual si
necessitatem fit, hiciera más el que parece que disfruta, porque
esto se hace por necesidad.
§ 2.—In eommuni dividunclo indicio justo pro- § 2.—En el juicio de división de cosa común de-
tio rem aestimare debebit ludex, et de e'victlone berá el juez estimar la cosa en su justo precio, y
quoque cavendam erit. también se habrá de dar canción de evicción.
11. GAJUS libro VII. ad Edictum provinciale. 11. GAyo; Comentarios al Edicto provincial, li-
—In summa admonendi sumus, quod, si post in- bro VII.—En suma, debemos estar advertidos, de
teritum re¡ communis la, cui ahquid ex commu- que si después de la pérdida de una cosa común,
nione praestari oportet, eo nomine agere velit, aquel A quien deba pagarse algo por razón de la co-
communi diviclundo iudicium utile datur, 'veluti munidad, quisiera reclamar por esta causa, se dala
si actor impensas aliquas in rem communem fe- acción útil de división de cosa común, por ejem-
cit, sive socius síus solas (5) aliquid ex ea re lii- plo, si el actor hizo algunos gastos en la cosa co-
cratus est, velut operas servi mercedesve, boc iii- mún, ó si su Socio lucré él solo algo por virtud de
dicio eorum omnium ratio habetur. aquella cosa, como las obras, ó los salarios del es-
clavo, se tiene cuenta de todas estas cosas en este
juicio.
12. ULPIANIJS libro LXXI. ad Edictum. - Si 12. U LP! A NO; Comentarios al Edicto, libro
aedes communes sint, ant panes communis, et LXXI.—Si una casa ó una pared fuera común, y
eum refi cero, vel demolire, vel in eum iinmittere fuera necesario repararla, ó demolerla, ó empo-
quid opus Mt, communi dividundo indicio erit trar en ella alguna cosa, se habrá de ejercitar la
agendum, aid interdicto Uti possidetis expe- acción de división de cosa común, 6 intentamos
rimar. el interdicto Utipossidetzs (como poseéis).

(1) socins, insertan HaL Vu?g.


() ut, (en 'ugar de si)j'ulg. (4) quia, Hai.
3) neutries, otros en Haz. (5) BoIna, ozíteta la Vuig.

634 DIGBSTO.—LIBRO x: PiTIlLO Iii

18. IDí libro LXXV. ad Edicturn.— Tu iudi- 13. EL MISMO Comentarios al Edicto, libro
ciuin eommuni dividundo omnes res veniunt, ni- LXX 1'.— En el juicio de división de cosa común
si si quid fuerit excommuni ronsensu exceptum vienen comprendidas todas las cosas, á no ser
norninatim, nc vemat. que por común consentimiento se hubiere excep-
tuado expresamente alguna, para que no se com-
prenda.

14. PAULUS Libro III. ad PLautiurn. - In hoe 14. PAULO; Comentarios d Plaucio, libro III.—
iudicium hoc veni, quod communi nomine actum Compréndese en este juicio lo que se hizo en nom-
est, ant agi debuit ab eo, qui scit, se socium ha- bre común, 6 debió hacerse por el que sabe que
bere. tiene un socio.
§ 1.—Impendia autem, quae, dum proprium § 1.—Mas aquellos gastos que hice mientras
meuni rundurn existimo, feci, quae scilicet, si creo que un fundo era mio propio, y los cuales,
vindicaretur fundi pars, per exceptionem doli re- por supuesto, podnia yo retener por la excepción
tinere possem, ¿ni etiam, si communi dividundo de dolo, si fuera vindicada una parte del fundo,
indicio mecum agetar, aeqidtate ipsius iudicii se ha de examinar, si también podré retenerlos
retinere possim, eoiisiderandum est. Quod qui. por la equidad del mismo juicio, si contra ml se
dem magis puto, quia bonae fidei iudicium est intentara el juicio de división de cosa común.
coinmuni dividundo; sed hoc ita, si mecum aga- Lo que ciertamente creo más acertado, porque el
tur. Ceterum si alionavero partem meam, non juicio de división de cosa común es juicio de bue-
erit, nade retinere possim. Sed is, qui a me eme- na fe; pero esto así, si contra mi se intentara. Por
nt, an retinere possit, videndum est; nam et si lo demás, si yo hubiere enajenado mi parte, no
vindicaretur ab eo pars, impeudiorum nomine, habrá motivo por el que yo pu.eda retenerlos. Pe-
qune ego fecissem, ita ut ego, poterat retentio- ro se ha de ver, si podria retenerlos aquel que me
nem facere; et venus est, ut ci in hae epecie cx- la hubiere comprado; porque también si de él fue-
pensae retineantur. Quae quum ita smi, reetissi- ra vindicada la parte, podía, lo mismo que yo, ha-
me dicitur, etiam impendiorum nomine utile iu- cer la retención por razón de los gastos que yo
dicium dan deber e mihi in socium etiam manen- hubiese hecho; y es más cierto, que también en
te re¡ communione. Diversum esi enim, quum este caso se retengan los gastos. Y siendo esto
quasi in rem meani impendo, quae sit aliena, aut as¡, con muchísima razón se dice que también se
communis; hoc enim ca su, ubi quasi la rem meam me debe dar, con motivo de los gastos, acción útil
impendo, iantum retentionein habeo, quia nemi- contra mi socio, aun permaneciendo la comunidad
nem mihi obligare volui. At qurnu puto rem Titii de la cosa. Porque diferente es, cuando hago gas-
esse, quae sit Maevii, ant esse mihi communem tos, cual si fuera mía, en una cosa que sea ajena,
cum alio, quam est, id ago, ut aliurn mihi obli- 6 común; porque en este caso, cuando hago gas-
gem; el sicut negotioruin gestorum actio datar tos en una cosa como mía, tengo solamente la re-
adversus eum, cuius negotia curavi, quuin puta- tención, porque no quise obligar A nadie A mi
rem alteLius ea eme, ita et in proposito. Igitur el favor. Mas cuando creo que es de Ticio una cosa,
si abalienavero praedium, quia in ea causa fuji, que sea de Mevio, ó que me es común con otro
ut mihi actio dan deberet, danda niihl cnt, ni distinto de aquel con quien la tengo, hago esto
Julianas quoque scribit, negotioruni gestorum para obligar A otro A mi favor; y as¡ como se da
actio. la acción de gestión de negocios contra aquel, de
cuyos negocios cuidé, creyendo yo que eran de
otro, as¡ también en el caso propuesto. Por consi-
guiente, también si yo hubiere enajenado el pre-
dio, puesto que se estuvo en condición de que se
me debiese dar acción, se me habrá de dar, como
también escribe Juliano, la acción de gestión de
negocios.
§ 2.—Si eonveniat, ne omnino divisio fiat, hu- § 2.—Si se conviniera, que en manera alguna
iusmodi pactum nullas vires babere manifestissi- se haga la división, es evidentísimo que semejan-
mum est; sin autem (1) intra certum tempus, te pacto no tiene fuerza ninguna; pero si dentro
quod etiam ipsius reí qualitati prodest, valel. de cierto tiempo, lo cual aprovecha también A la
calidad de la cosa misma, es válido.
§ 3.—Si inter socios convenisset, nc intra cer- § 3.—Si se hubiese convenido entre los socios,
tum tempus societas divideretur, quin vendere que no se dividiese la sociedad dentro de cierto
liceal ci, qui tau conventione tenetur, non est tiempo, no es dudoso que al que está obligado por
dubium; quare erntor quoque communi dividun- tal convenio le sea licito vender; por lo cual, tani-
do agendo eadeni exeeptione summovebitur, qua bién el comprador, ejercitando la acción de divi-
auctor cias sumrnoveretur. sión de cosh común, será repelido con la misma
excepción con que seria rechazado su causante.
§ 4.—Si paciscatur socius, ¡te partem suam pe- § 4---Si pactase un socio, que no pedirla su par-
tal, effectu tollitur societas. te, la sociedad queda privada de efecto.

15. IDEM libro V. ad Plautium.—Si socius ser- 15. EL MISMO; Comentarios ó Plaucio, libro V.
vi communis nomine conventus et condemnatus —Si un socio fuera demandado y condenado en
sit, aget communi dividundo et antequani prae- nombre de un esclavo común, ejercitará la acción
stet; nam et si noxali indicio cum uno actum sit, de división de cosa común, aun antes que pague;
Statim aget cum socio, ut ci pars traderetur cau- porque también si se hubiera ejercitado contra

(1) ne, jaSe rta Hal.



DIGESTO.—LIBRO X: TITULO III 635

tionibus interposit.is ut, si non dederit, red- uno solo la acción noxal, reclamará desde luego
dat (1). contra su socio, para que A di se le entregue su
parte habiéndose interpuesto cauciones, para que
la devuelva, si no hubiere entregado por noxa.
16. Jrni libro VI, ad Fiautiurn.-- Quum socii 18. EL MISMO; Comentarios á Plaucio, libro Vi.
dividunt societatem, de co, quod sub conditione —Cuando los socios dividen la sociedad, suelen
deberetur, cutiones intervenire solent. mediar cauciones respecto A lo que se debiese ba-
jo condición.
17. MODESTINUS libro IX. Regularum. - Qui 17. MODESTINO; Reglas, libro IX.—El que tiene
coheredes habet, si fundum pignori datum a te- coherederos, si hubiere comprado de su acreedor
statore suo comparaverit a creditore, non debet el fundo dado en prenda por el testador, no debe
a coheredibus iudicio communi dividundo con- ser demandado por los coherederos con la acción
venir¡. de división de cosa común.
18. IAVOLENUS libro II. £pistolarum (2).— Ut 18. JAv0LEN0, Epístolas, libro 1I.-El árbitro
fundus hereditarius fundo non hereditario ser- no puede disponer, que un fundo de la herencia
viat, arbiter disponere non potest, quia ultra id, preste servidumbre A fundo que no es de la he-
quod in iudicium deductum est, exeedere polo- rencia, porque la potestad del juez no puede ex-
stas iudicis non potest. tenderse más allá de lo que se dedujo en el juicio.
19. PAtLUS libro VI. ad Sabinum. - Arbor, 19. PAULO; Comentarios á Sabino, libro VI.—El
quae in confinjo nata est, item Japis, qui per árbol que nació en la linde, y también la piedra
utrumque fundum extenditur, quamdiu cohaeret que se extiende por uno y otro fundo, mientras
fundo, e regione eniusque finiuni utriusque sunt, están adheridos al fundo, son del uno y del otro,
nec in communi dividundo iridieium veniunt; sed según la extensión de los respectivos limites, y no
quum aut lapis exemtus, ant arbor eruta vel sue- son comprendidos en el juicio de división de cosa
eisa est, communis pro indiviso fiet, el veniet in común; pero cuando ó la piedra ha sido sacada, ó
communi dividundo iudicium; nam quod erat fi- arrancado, ó cortado el árbol, se hará común pro
nitis partibus, rursus confunditur. Quare duabus indiviso, y se comprenderá en el juicio de división
inasais duorum dominorum confiatis tota massa decoga común; porque lo que estaba con porcio-
communis est, etiamsi aliquid ex prima specie nes deslindadas, se confunde después. Por lo cual,
separatum maneat; ita arbor et lapis separatus a confundidas las dos masas de dos dueños, toda la
fundo confundit ius dominii. masa entera es común, aunque alguna cosa quede
separada de la primera especie; as!, el árbol y la
piedra separados del fundo, confunden el derecho
del dominio.
§ 1.—De vestíbulo eommnni binaruni aedium § 1.—Contra la voluntad de cualquiera de los
arbiter communi dividundo invito utrolibet dan dueños, no debe nombrarse árbitro para la divi-
non debet, quia qui de vestíbulo liceri cogatur, sión de cosa común, respecto al vestíbulo común
necesse habeat, interdum totarum aedium pre- de dos casas, porque el que sea obligado A hacer
tium fa cero, si alias aditum non habet. subasta de un vestíbulo, tendrá necesidad de po-
ner A veces precio A toda la casa, si no tiene en-
trada por otra parte.
§ 2.—Si por eundem loeum vía nobis debeatur, § 2.—Si por un mismo lugar se nos debiera ca-
et in eam impensa facta sit, durius ait Pompo- mino, y en éste se hubiera hecho algún gasto, di-
nius, communi dividundo, vel pro socio agi pos- ce Pomponio, que es duro que pueda intentarse
se; quae enim cominunio iuris separatim intelligi la acción de división de cosa común, ó la de so-
potest? Sed negotiorum gestorum agendum. ciedad; porque ¿qué comunidad de un derecho
puede entenderse separadamente? Pero se ejerci-
tará la acción de gestión de negocios.
§ 3.—Index eommuni dividunclo, ibm familiae § 3.—El juez de la división de cosa común, y
erciscundae de servo, qui in fuga est, lubere de- también el de la partición de herencia, debe man-
bet (3) liceri eos, ínter quos iudex est, et tune dar respecto al esclavo, que está fugitivo, que se
eum adjudicare (4), penes qnern licitatio reman- saque A subasta entre aquellos para quienes es
sit; nec cnt periculum, ne ex Senatuseonsulto juez, y adjudicarlo entonces A aquel en quien que-
poena legis Faviae committatur. dó la licitación; y no habrá peligro de quepor el Se-
nadoconsuho se incurra en la pena de la ley Favia.
§ 4.—Aquarnm ¡ter in iudiciuin eommuni divi- § 4.—Dice Labeon, que el paso de aguas no vie-
dundo non venire, Labeo aif; nam aut ipsius fun- ne comprendido en el juicio de división de cosa
di est, et Ideo la iudicium non venit, ant separa- común; porque 6 es del mismo fundo, y por esto
tum a fundo, divisum tamen aut mensura, aut no se comprende en el juicio, ó está separado del
temporibus. Sed possunt jura interdum et sepa- fundo, poro dividido ó por medida, ó por tiempos.
rata a fundo esse, el neo mensura, nec temponi- Poro A veces pueden los derechos estar también
bus divisa, veluti quum is, cuius fuerunt, plures separados del fundo, y no estar divididos ni por
heredes reliquit. Quod qunm accidit, consenta- medida, ni por tiempos, por ejemplo, cuando aquel,

(1) BeL.; reddet, FI. (S potest, Hal.


(2) Hal. (4) el, insertan Ra!. Vuig.
D14ESTO.—LIBRO X TÍTULO UI

neum cst, et ea in arbitrio famfliae creiscundae de quien fueron, dejó muchos herederos. Y cuan-
venire; ncc videre (1), inquit Pompontus, qua re do esto sucede, es consiguiente que también ellos
minus tu communi dividundo, quam familiae er- entren en la sentencia de partición de herencia;
ciscundae iudiciuin veniat (2). Igitur in (3) hu- y dice Pomponio, que no ve por qué razón no se
iusmodi speciebus etiani in communi dividunclo comprenderá en el juicio de división de cosa co-
indicio venit, ut praefata iura aut mensura, ant mún, ysi ene! de partición de herencia. Así pues,
temporibus dividantur. en tales casos se comprende también en el juicio
de división de cosa común, para que los expresa-
dos derechos sean divididos, 6 por medida, 6 por
tiempos.
20. POMP0NIUS libro XIII. ad Sabinum. — Si 20. Po m O Ni o; Comentarios á Sabino, libro
is, cuin quo fundum communem babes, ad dele- XIIL—Si aquel con quien tienes un fundo en co-
ctum (4) non respondit, et ob id motu iudicis vil- mún, no respondió al llamamiento para el ejército,
la diruta cnt, aut arbusta succisa sunt, praesta- y por esto fué demolida de órden del juez la casa
bitur tibi detrimentum iudicio communi dividun- de campo, ó fueron cortados los árboles, te res-
do; quidquid enim culpa socii amissum (5) est, co ponderá fi ti del detrimento por la acción de divi-
iudicio continetur. sión de cosa comitn; porque cualquiera cosa que
se perdió por culpa de un socio, se comprende en
este juicio.
21. ULPIANUS libro XXX. ad Sabinum. - lu- 21. ULPIANO; Comentarios d Sabino, libro XXX.
dicem in praediis dividundis, quod omnibus uti- —Conviene que en Ja división de predios se aten-
lissimum cnt, vel quod malint iltigatores, sequi ga el juez fi lo que sea más dtil para todos, 6 fi
convenit. lo que prefieran los litigantes.
22. POMPONIUS libro XXXIII () ad Sabinum. 22. POMPONIO; Comentarios d Sabino, Libro
—Si meo et vicini nomine parietem aedificem, vel XXXIII.—Si en mi nombre y en el del vecino edi-
repetiturus ab co pro parte impensam, vel dona- ficase yo una pared, puedo reclamar de él el gas-
tionis gratia, communis fiet panes. te, según su parte, ó por vía de donación la pared
se hará común.
23. ULPIANUS libro XXXII. ad Edictum.— Si 23 U LPI A No; Comentarios al Edicto, libro
convenenit inter te et socium tuum, ut alternis XXXII.—Si entre tú y tu socio se hubiere conve-
annis fructum perciperetis, ci non patiatur te so- nido, que percibirlais los frutos en años alterna-
cius tu¡ anni fructuni percipere, videndum, utrum dos, y el socio no consintiera que tú percibas los
ex conducto sit actio, an vero communi dividun- frutos de tu año, se ha de ver, si habrá la acción
do. Eadem quaestio es!, et si socius, qui conve- de arrendamiento, ó bien la de división de cosa
nerat, nt alternis annis fruerciur, pecus immisit, común. La misma duda hay, también si un socio,
et effecit, ut futuri anni fructus, quos soeium que había convenido, que disfrutarla en años al-
percipere oportuit, corrumperentur. El puto ma- ternos, introdujo ganado, 6 hizo que se estropea-
gis communi dividundo iudicium, quam ex con- sen los frutos del año venidero, que debió perci-
ducto locum habere; quae enim locatio cnt, quum bir su socio. Y opino, que más bien tiene lugar la
merces non interccsserit? aut corte actioneni in- acción de división de cosa común, que la de arren-
certi civilem reddendam. damiento; porque ¿qué arrendamiento hay, no ha-
biendo mediado precio? O bien se ha de dan en
verdad la acción civil de cosa incierta.
24. IuLLANUS libro VIII Digestorum. — Com- 24. JULIANO; Digesto, libro VIII.—Si el escla-
munis servus si ex re alterius dominorum acqui. vo común hubiere adquirido algo con cosa de uno
sierit, nihilo minus commune id cnt, sed is, ex de los dueños, esto no obstante, aquello será co-
cuius re acquisitum fuerit, eommu.ni dividundo mún, pero aquel, con cuya cosa se hubiere adqui-
ludido eam summam percipere (7) potest, quia rido, puede percibir aquella suma en el juicio de
fidoi bonae convenit, ut unusquisque praecipuum división de cosa común, porque conviene fi la bue-
habeal, quod ex re cius servus acquisienit. na fe, que cada uno tenga privativamente lo que
con cosa suya hubiere adquirido el esclavo.
§ 1.—Qunni agere tecum communi dividundo § 1.—Si queriendo yo ejercitar contra ti la ac-
veliem, partem tuam Titio tradidisti mutandi in- ción de división de cosa común, entregaste tu
die¡¡ causa, teneris mihi Praetonia actione, quod parte fi Ticio fi fin de variar el juicio, rite quedas
fecis sen, no tecuni communi dividundo ageretur. obligado por la acción Pretoria, porque hiciste
que no se entablara contra ti la de división de
cosa común.
25. InuM libro XII. Digestorum. - Si Stichus 25. Er mismo; Digesto, libro 111.—Si Stico, es-
communi8 meus et tuus servus habueril Pamphi- clavo común, mío y tuyo, tuviere como vicario fi
luni vicanium aureorum decem, et mecum acturn Pánfilo, estimado en diez áureos, yse hubiere ejer-

(1) se, inserta fiel; té quod, (en lugar de inquit), en Br.


(5) vcuiant, fiat.
(3) omnibus, inserta fiat. (5) BaC. (lxi mvti toXXlJI.LLvp); admissum, fiel. Vulg.
(4) VuLg.; véase el fragmento 4. §. 10. fi de re milft. XLIX. (o) XIII, fiat.
16. delietum, Fi.; edietum, en Taur. (7) praecipere, Mal.
DIGESTO.—LIBRO 1: TITULO III
637
de peculio fuerit, condemnatusque decem prae- citado contra ml la acción de peeul habiendo
stitero, quamvis postea Pamphilus decesserit, ni- sido condenado yo hubiere pagado diez, aun-
hilo minus actione communi dividundo, vol pro que después hubiere fallecidoF>tLtflloesto no
socio quinque millia (1) praestare debebis (2), obstante, deberás pagarme cinco (mil) por la acción
quia te hoc. acre alieno liberavi. Longe magis de división de cosa común, 6 por la de Sociedad,
consequar, si Stichus post mortem Pamphili porque te libré de esta deuda. Con Inuvha flifi ra-
aliuin vicarium acquisierat. zón los obtendré, si después de la muerte de Pán-
filo habla adquirido Stico otro vicario,
26. ALFENIJS VAnus (3) Libro II. Digesorum. 26. ALI'BNO VARO; Digesto, libro IL—flallfin
—Communis servus, quum apud alterum esset, doce en poder de uno de sus dueños un esclavo
crus fregit in opere; quaercbatur, alter dorninus común, se rompió una pierna trabajando; pregun.
quid cum 00u penes qucm fuiisset, ageret? R- tábase, ¿qué acción ejercitarla el otro dueño con-
epondi, si quidem (4) culpa ilJius magis, quam tra aquel en cuyo poder hubiese estado? Respon..
caen res communis damni eepisset, per arbitrum di, que si ciertamente hubiese recibido el daño la
communi dividundo posee recuperare. cosa común más bien por culpa de aquél, que por
casualidad, podia recuperarlo por medio de árbi-
tro en el juició de división de cosa común.

27. PAULUS libro III. Epitomarum (5) Alfeni 27. PAULO; Epitome del Digesto de Aifeno, li-
Digestorurn.—De coinmuni servo unus ex sociis bro 111.—Uno de los socios no puede en dercch0
quaestionem habere, nisi eommunis negotil cau- sujetar al tormento al esclavo común, como no sea
sa, iure non potest. por causa de negocio común.

28. PAPINXANUS Libro VII. Quaestionu»i.—Sa- 28. PAPiNIANo; Cuestiones, libro VII.—Dice Sa-
binus, in re communi neminem doniinorum iure bino, que ninguno de los dueños puede hacer con
facere quidquam invito altero posse. Unde mani- derecho cosa alguna en Ja que es común, contra
festum est, prohibendi ms esBe; un re enim pan la voluntad del otro. Por lo cual, es evidente que
potiorem causam esse probibentis constat. Sed hay derecho para prohibirlo; porque es sabido,
etsi in communi prohiberi socius a socio, ne quid que en igualdad de circunstancias es mejor la
faciat, potest, ut tanien factum opus tollat, cogí condición del que prohibe. Peno aunque en una
non potest, si, quum prohi'berc poterat, hoc prae- cosa común puede prohibirsele fi un socio por su
termisit; et ideo per communi dividundo actio- consocio, que haga alguna cosa, sin embargo, no
nem damnum sarciri potenit. Sin autem facienti puede obligársele fi que destruya la obra hecha,
eonsensit, nec pro damno habet actionem. Quod- si cuando podía prohibirla dejó de hacerlo; y por
si quid absente socio ad laesionem eme fecit, tune lo tanto, podrá resarcirse el daño por medio de
etiam tollere cogitur. la acción de división de cosa común. Mas si pres-
tó su consentimiento al que la hacia, no tiene ac-
ción ni aun por el daño. Pero si en ausencia del
socio hizo alguna cosa en perjuicio de él, en este
caso es obligado también fi demolerla,

29. PAULUS Libro II. Quaestionum. - Si quis, 29. PAULO; Cuestiones, Libro 11.—Si alguno,
quum existimaret (6) fundum communem sibi creyendo que le era común con Mevio el fundo
eum Maevio cese, quem cum Titio communem ha- que tenia en común con Ticio, hubiese hecho gas-
bebat, impendisset, recte dicitur, etiam communi tos, con razón se dice, que también le basta la
dividundo iudicium ej sufficere; hoc enim est, si acción de división de cosa común; y en efecto, es-
sciam rem eommunem case, ignorem autem, cuius to es as!, si yo supiera que la cosa me es común, Pe-
socii; neque enim negotia socii gero, sed pro- ro ignorase con qué Socio; porque no soy gestor
priam rem tueor, et magis ex re, in quam impen- de negocios del socio, sino que cuido de cosa pro-
ditur, quam ex persona socii actio nascitur. De- pia, y la acción nace más bien de la cosa en que
nique ea actione pupillum tener¡ dicimus, ut im- se hacen gastos, que de la persona del socio. Fi-
pendia restituat officio ¡udicis. Diversa causa est nalmente, decimos que por esta acción se obliga
cine, qui putat, se in rem propriam impendere, al pupilo, para que por ministerio del juez resti-
qunm Bit communis; buje enim nec communi di- tuya los gastos. Diversa es la condición del que
vidundo iudicium competit, ncc utile dandum est. cree que hace gastos en cosa propia, siendo co-
Ille enim, qui scit rem cese communem, vel alie- mún-, porque fi éste ni le compete la acción de di-
na (7) negotia co animo gerit, ut aliquem sibi visión de cosa común, ni se le ha de dar la útil.
obligct, et (8) in persona labitur. Porque el que sabe que la cosa es común, es ges-
tor de negocios también ajenos, con la intención de
obligar fi alguien fi su favor, y yerra en la persona.
§ 1.—Pomponius scripsit, pose¡ iudiceni posee § 1.—Escribi6 Pomponio, que por cualquiera
a quolibet sociorum, sed etiam si -unas ex soeiis de los Socios puede pedirse juez, pero que tam-
mutua (9) cnt, recte eurn co communi dividun- bién si uno de los socios fuere mudo, con derecho
do agi. puede ejercitarse contra él la acción de división
de cosa común.

(1) milla, ea considerada palabra auprfiva. (5) 4xtOlL6SV, Ecl.


(2) debeblt, HaL (6) Fi. según corrección Dr.; existimaverit, Tat,r.
(S) Br. setala Varu8, como aaadida por antiguos copistas; (7) allenam, negotia, Hct.
pero cc, Taur. (8) I1ce, ffai.' in peiuonam dabitur, en Br.
(4) quId, al mdrgen interior del códics Fi. (9) 1nv1tu, Fulg.
Tomo 1.—SI

38 DIGESTO.—LIBRO X: TfPULO IV

20. SCAEVOLA libro 1. Respon8orum. Coin- 30. SOÉVOLA; Respuestas, Libro 1.—Se puede
niuni dividundo iudieio recte agi, sive neater pos- muy bien intentar la acción de división de cosa
sideat, sive alter sociorum fundam non possideat. común, tanto si ninguno de los socios poseyera el
fundo, como si no lo poseyera uno de ellos.
31. PArJLUS libro XV. (1) Responorum.— Bi- 31. PAULO; Respuestas, libro XV.—Los dos es-
na mancipia, quas ex hereditate paterna iussu clavos, que por mandato del Pretor se hubieen
Praetoris pupillis minfsterii causa reservata es- reservado de la herencia paterna para que sirvie-
sent, divisa non videri, sed omnium comrnunia sen fi los pupilos, no se entiende que se dividie-
permansise. ron, sino que continuaron siendo comunes de todos.

TÍTULO IV

AB EXHIBENDUM DE LA ACCIÓN DE EXHIBICIÓN


¿Of. Ood. III. 42.1 [Véase Cód. ¡II. 42.1

1. ULPIANUS libro XXIV (2) ad Edictum.— 1. ULPIANO; Comentarios al Edicto • Libro


Hace actio perquam necessaria set, et vis elus in XXI V.—Esta acción es muy necesaria, y su efi-
usu qu.otidiano set, et maxime propter vindica- cacia es de uso cuotidiano, y fué introducida prin-
tiones inducta set. cipalmente por causa de las reivindicaciones.

2. PAULUS Libro XXI. ad Edictum.—Exhibere 2. PAULO; Comentarios al Edicto, libro XXI.—


set facere in publico potestateni, ut el, qui agat, Exhibir es presentar en público, para que el que
experiundi sit copia. demande tenga posibilidad do ejercitar su acción.
3. ULPIANUS Libro XXIV. ad Edictum. - In 3. U LP LA NO; comentarios al Edicto, libro
hae actione actor omnia noese debet, et dieerc XXI V.—En esta acción el actor debe haberlo co-
argumenta re¡, de qua agitar. nocido todo, yespresar todas las circunstancias de
la cosa de que se trata.
§ 1.—Qui ad exhibendum agit, non utique do- § 1.—El que ejercita la acción de exhibición, no
minum se dicit, ncc debet ostendere, quum mul- dice ciertamente que él sea dueño, ni debeprobar-
tas sint causas ad exhibenduni agendi. lo, porque hay muchas causas para pedir la ex-
hibición.
§ 2.—Praeterea ja bac actione notandum est, § 2.—Además de esto, ha de notarse respecto fi
quod reus contuinax per in liteni iusiurandum pe- esta acción, que el reo contumaz puede ser con-
titoris (3) damnar¡ possit si, iudice qaantitatem denado por el juramento judicial del demandante,
taxante. fi favor de éste, tasando el juez la cantidad.
§ 3.—Est autem personalEs hace actio, et ej § 3.—Pero esta acción es personal, y compete
competit, qui in rem acturas est q,ualicunque in al que respecto fi una cosa ha de ejercitar cual-
rem actione, etiani pignoraticia berviana, sive quiera acción real, aun la pignoraticia Serviana,
hypothecaria, quae creditoribus competuni. Ó la hipotecaria, que competen fi los acreedores.
§ 4.—Sed et (4) asumfructum petituro compe- § 4.—Pero dice Pomponio, que compete la ac-
tere ad exhibendum Pomponius ait (5). ción de exhibición también al que ha de reclamar
el usufructo.
§ 5.—Sed et si quis interdicturu.s rem exhiben § 5.—Poro si el que hubiera de intentar un in-
desideret, audietur. terdicto, deseara que se exhibiera una cosa, tam-
bién será oldo.
§ 6.—Itom, si optare vetim servum vel quam § 6.—Asimismo, si yo quisiera elegir un escla-
aliam rem, cuine optio mihi relieta eet, ad exhi- vo, ú otra cosa cualquiera, cuya opción se me de-
bendum me agere posee constat, ut exhibitis pos jó, es sabido que puedo ejercitar la acción de ex-
sim vindicare. hibción, para que, exhibidos, pueda vindicarlo.
§ 7.—Si quis noxali indicio experiri velit, ad § 7.—Si alguno quisiera intentar la acción no-
exhibendum ci actio set neceesaria; quid enim, xal, le es necesaria la acción de exhibición; por-
si dominas quidem paratas sit defendere, actor que, ¿qué se dirá, si el dueño estuviera ciertamen-
vero destinare (6) non possit, nisi ex praesenti- te dispuesto fi defenderlo, y el actor no pudiera
bus, quia aut servuin non recognoscit, ant no- señalarlo, sino teniéndolos presentes, porque ¿5 no
men non tenet? nonne aequum est el farniliam ex- conoce al esclavo, ó no sabe su nombre? ¿No es
hibere, ut uoxium servum agnoscat? Quod ex acaso justo que se le exhiba [a familia, para que
causa debot ficri ad designaadum eum, cuius no- reconozca al esclavo culpable? Lo cual debe ha-
mine noxali quis agit reeensitione (7) servorum cerse con causa, para que se designe fi aquel, eii
facta. cuyo nombre intenta alguno la acción noxal, he-
cho el reconocimiento de los esclavos.
§ 8.—Si que extra heredeni tabulas testarnen- § 8.—Si alguno, fi excepción del heredero, qui-
ti, vel codicillos, vel quid aliad ad testamentum siera que se le exhiban las tablas del testamento,
pertinens exhiberi vclit, diecndum esi, per hanc ó los codicilos, ó alguna otra cosa perteneciente
actioneni agenduin non esee, quurn sufficiunt si- al testamento, se ha de decir, que no ha de pedir-

(1) V., ¡Ial.


(2) XEL, HaZ. (5) Br. considera alt, como aSadida por antiguos copistas;
(1) peUtori, HaZ. pero no Taur.
(4) Br. Considera et, corno aladida por anUguos copistas; (e) designare, HaZ. VnZg.
pero no Taur. (7) recenslone, I'uig.

DIGESTO.—LIB1O X: TÍTULO 1V 639

bi interdicta in hanc rem competentia; et it se esto por medio de esta acción, porque le bastan
P ornp Onius. los interdictos competentes sobre este particular;
y así lo dice Pomponio.
§ 9.--Sciendum est auteni, non solum lis, quos § 9.—Pero ha de saberse, que la acción de ex-
dixinrus, competere ad exhibendurn actioneni, hibición compete no solamente á los que hemos
verum ci quoque, euius interest exhiben. ludex dicho, sino también á aquel á quien le importa
igitur aummnatim debebit cognoscere, an eius in- que se exhiba una cosa. Por consiguiente, el juez
tersit, non, an chis res uit, et sic iubere ve¡ exhi- deberá examinar sumariamente, si le importa, no,
ben, vel non, quia nihil interest. si la cosa fuera suya, y mandar de este modo ó que
se exhiba la cosa, ó que no, porque nada importa.
§ 10.—Plus dicit Iulia.nus, e.tsi vindicationem § 10.—Aun más dice Juliano, que aunque yo no
non habeam, interim posce me agere ad exhiben- tenga la reivindicación, puedo entretanto ejerci-
dum, quia (1) mea inteiest exhiben, utputa si tar la acción de exhibición, porque me importa
inihi servas legatus sit, quein Titius optasset; que se exhiba una cosa, por ejemplo, si se me hu-
agam enim ad exhibendum, quia mea interest biera legado el esclavo, que Ticio hubiese elegi-
exhiben, ut Titius optet, et sic vinclieem, quam- do; pues ejercitaré la acción de exhibición, por-
vis exhibitum ego optare non possirn. que me importa que se haga la exhibición, para
que Ticio elija, y de esta suerte yo reivindique,
aunque yo no pueda elegir al exhibido.
§ 11.—Si mecum fuerit actum ad exhibendum, § 11.—Si contra ml se hubiere ejercitado la ac-
ego ob hoe, quod conventus Bujo ad exhibendum ción de exhibición, yo, por lo mismo que he sido
actione, agere ad exhibendurn non possum, demandado por la acción de exhibición, no puedo
quamvis videatur interesse mea ob hoc, quod te- intentar esta acción de exhibición, aunque parez-
neor ad restituenduni. Sed hoc non sufficit, alío- ca que me importa por esto, porque estoy obliga-
quin et qui dolo fecit, quo minus possideret, po- do á restituir. Pero no basta esto, porque de otro
terit ad exhibendum agere, quum (2) neque vm- modo, también el que con dolo hizo que no pose-
dicaturus, neque interdicturus sit, et fur vel (3) yera, podrá ejercitarla acción de exhibición, sien-
raptor poterit; quod ncquaquam verum est. Ele- do as¡ que no habnia de intentar ni la reivindica-
gauter igitur definit Neratius, iudicem ad exhi- ción, ni interdicto, y también podrá el ladrón ó el
bendum hactenus cognoscere, an Inc tam et pro- raptor; lo que de ninguna manera es verdad. Así
babilem causani babeat actionis 4), propter quam pues, discretamente precisa Neracio, que el juez
exhiben sibi desideret. de la exhibición solamente conoce, de si aquél tie-
ne justa y probable causa de acción, por la que
desee que se le haga exhibición.
§ 12.—Pomponius soribit, eiusdem hommnis (5) § 12.—Escribe Pomponio, que en nombre de un
nomine recte plures ad exhibendum agere posse, mismo esclavo muy bien pueden ejercitar muchos
forte si horno pnimi sit, secundi in co ususfructus la acción de exhibición, por ejemplo, si el esclavo
sit, tertius possessionem guam contendat, quar- fuera del primero, sobre él fuera del segundo el
tus pignoratum cibi eum affirmet; omnibus igitur usufructo, el tercero sostuviera que es suya la po-
ad exhibendum actio competit, quia omniu.m in- sesión, y el cuarto afirmara que le habla sido dado
terest exhiberi hominem. en prenda; pues á todos les compete la acción de
exhibición, porque á todos les interesa que sea
exhibido el esclavo.
§ 13.— Ibidem subiungit, iudicem per arbi- § 13.—Añade en el mismo lugar, que el juez,
trium sibi ex hac actione eommissum etiam exce- en virtud de la facultad arbitral que por esta ac-
ptiones aestimane, quas possessor obiicit, et si ción se le concedió, aprecia también las excepcio-
qua tam evidens sit, ut facile repellat agentem, nes, que opone el poseedor, y que si alguna fuera
debere possessorem absolví, si obecurior, vel tan evidente, que facilmente repela al actor, debe
quae habeat altiorem quaestionem, differendam ser absuelto el poseedor, y si más obscura, ó en-
in directum iudicium, re exhiben iussa; de quibus- trañe más grave cuestión, ha de ser diferida para
dam tamen (6) exceptionibus omnímodo ipsum el juicio directo, después de haberse mandado
debere disceptare, qui ad exhibendnm aetione iii- que se exhiba la cosa; pero que el mismo, que juz-
dicat, veluti pacti conventi dolí mal¡, inrisiuran- ga en la acción de exhibición, debe decidir de to-
di, re¡, quae iudicata est. dos modos sobre algunas excepciones, pon ejem-
la de pacto convenido, la de dolo malo, Ja de
juramento, y la de cosa que fué juzgada.
§ 14.--lnterdurn aequitas exhibitionis efficit, § 14.—A veces la equidad de la exhibición hace,
iit, quamvis ad exhibendum agi non possit, in fa- que, aunque no pueda ejercitarse la acción de ex-
etum tamen actio detur, ut lulianus tractat. Ser- hibición, se dé sin embargo la acción por el he-
vus, inqait, uxoris meae rationes meas eonseri- cho, como expresa Juliano. Un esclavo, dice, de
psit, hae rationes a te possidentnr, decidero eas mi mujer escribió mis cuentas, estas cuentas son
exhiben; ait Tulianus, si quideni mea eharta ser!- poseídas por ti, y deseo que sean exhibidas; dice
ptae sint, Iocum essc buic actioni, quia et vindi- Juliano, que si ciertamente hubieran sido escri-
care eas poasum; nam quum cuarta mea sit, et tas en un libro mío, ha lugar é. esta acción, por-
quod seriptum est, meum cgt; sed si charta mea que también puedo reivindicarlas; pues siendo
non fuit, quia vindicare non possnrn, ncc ad ex- mío el libro, también lo que se escribió en él es

(1) sI mea intersit, (en jugar de quia—Erterest), -Ha¿. (4) actionlg, omíIela ¡Ial.
(2) quamquam, Bol. (3) vsi uniusrei, inserta la Vsig.
(3) Br. considera vel, como aIIadida por an t iguos copistas; (6) temen ea considerada como atiadida por antiguos co-
pero no Taur. pistas.

610 DIGESTO.—LIBRO x: TÍTULO IV

hibondum eperiri; in factum igitur mihi actio- mío; pero que si el libro no fué mío, puesto que
nem competere. no puedo reivindicarlo, no puedo tampoco ejerci-
tar la acción de exhibición; y que por lo tanto me
compete la acción por el hecho.
§ 15.—Scbudum ost, adversus possessorem hac § 15.—Se ha de saber, que ha de intentarse es-
actione agendum, non solum eum, qui civiliter, ta acción contra el poseedor, no sólo contra aquel
sed et eum, qui naturaliter incumbat possessio- que posee civilmente, sino también contra el que
ni. Denique ereditorom, qui pignori rem aecepit, naturalmente tiene la posesión. Finalmente, pa-
ad exhibendum tonen plaeet rece bien que el acreedor, que recibió una cosa
en prenda, esté obligado fi la exhibición;
4. Poiieows Libro VI. ad Sabinum.— nam el 4. P0MPONZO; Comentarios d Sabino, Libro VE.
cum eo, apud quem deposita, ve¡ cui commoda- —porque también puede ejercitarse la acción con-
ta, vol beata res sit, agi potest. tra aquel, en cuyo poder haya sido depositada
una cosa, ó fi quien haya sido dada en comodato,
ó en arrendamiento.
5. ULPIANUS Libro XXIV ad ifdictum. - Cel 5. ULIaro; Comentarios al Edicto, libro
sus soribit: si quis merces, quas evehendas con- XXIV.—Escribe Celso: si alguno deposité en un
duxit, ¡u horreo posuit, eum conductoro ad exhi- almacén las mercancías, cuyo transporte tomó en
bendum agi potest. Item si mor tuo conductore arrendamiento, puede ejercitarse la acción de ex-
heres existat, curn herede agendum. Sed si nemo hibición contra el arrendatario. Asimismo, si
heres sit, cuni horreario agendum, nam si a nul- muerto el arrendatario quedase su heredero, se
lo, inquit, possidenur, verum est, aut horren- ha de ejercitar la acción contra el heredero. Pero
rium possidere, aut cerio jite esi, qui possit exhi- si nadie fuese heredero, se ha de ejercitar La ac-
bere. Idem nit, quomodo autem possidet, qn! ve- ción contra el almacenista, porque, dice, que si
hondas couduxit, an quia pignue tonel? Quae por ninguno son poseídas, la verdad es, ó que las
species ostendit, etiam eos, qui facultatem cxlii- poseo el almacenista, 6 que ciertamente él es quien
bendi habent, ad exhibendum buen. puede exhibirlas. Pregunta el mismo, ¿mas de
qué modo las posee el que tomó en arriendo su
transporte? ¿Acaso porque las tiene en prenda?
Cuya especie manifiesta, que también los que tie-
nen posibilidad de exhibir, están obligados fi la
exhibición.
1.—Iulianus autom ita scribit, ad exhiben- § 1.—Pero Juliano escribe, que es obligado por
dum actione tener¡ eum, qui rerum ve! legato- la acción de exhibición, no sólo el que esté en po-
rum servandoruin causa in possessione sit, sed el sesión para conservar las cosas, 6 los Legados, si-
eum, qui ususfructus nomine rem teneat (1), no también aquel que tenga la cosa fi titulo de
quamvis neo hic utique possideat. Indo lulianus usufructo, aunque ciertamente éste tampoco po-
quaerib, quatenus hos oporteat exh!b ere? Et nit, sea. Por lo que pregunta Juliano, ¿de qué modo
priorem quidem sic, ut actor possessionem ha- deben éstos exhibir? Y dice, que el primero, cier-
beat, is autem, eum quo agetur, re¡ servandae tamente de suerte que el actor tenga la posesión,
causa siL iii possessioue; eum 'vero, qui usumfru- pero que aquel, contra quien se litigare, esté en
ctum habeat, sic, ut actor rem possideat, is, cum posesión para conservar la cosa; y que el que tenga
quo agetur, utatur frua.tur. el usufructo, de modo que el actor posea la cosa,
y que la usufructúe aquel contra quien se litigare.
§ 2.—Idem Iuliauus scnibit, emtorem, qui ruta § 2.—Escribe el mismo Juliano, que el compra-
caesa non restitult, ad exhibendum tener¡, in dor que no restituye las cosas muebles que se re-
quantum in litem iuravero; sed ibt adiicit, si cm- servó el vendedor, está obligado fi la exhibición
tor possideat, ant dolo fecerit (2), quo ininus pos- por tanto cuanto yo hubiere jurado para el litigio;
sideat. pero aflade al!!, que si el comprador las poseyera,
ó hubiere hecho con dolo que no las poseyera.
§ 3.— Item Celsus seribit, stercus, quod in § 3,—También escribe Celso, que por medio de
aream meam congessisti, por ad exhibendum la acción de exhibición puedes conseguir que te
actionem posse te consequi, ut tollas, sic tamen, lleves el estiercol que amontonaste en un solar
UI totum tollas; ceterum atlas non possc. mío, pero con tal que te lo lleves todo; porque de
otro modo no puedes.
§ 4.—Sed et si ratis delata Bit vi fiurninis in § 4.—Pero también si una barca hubiera sido
agruin altenius, pOSSC eum convenir¡ ad exhiben- llevada por la.fuerza del río al campo de otro, es-
dum, Neratius seribit. Unde quaerit Noratius, cribe Neracio, que éste puede ser demandado pa-
utruni de futuro dunitaxat damno, an et de prao- ra la exhibición. Por lo cual pregunta Neraeio,
lento domino agri cavendum sit? Et nit, etiam ¿al dueño del campo se le habrá de dar caución
de praeterito caverí oportere. acaso solamente por el daño futuro, ó también
por el pasado? Y dice, que debe dársele caución
también por el pasado.
§ 5.--Sed et si de ruina aliquid in tuam aroam, § 5.—Pero también si de una ruina hubiere cal
vol in tuas aedes deciderit, teneberis ad exhiben- do alguna cosa en tu solar, ó en tu casa, estarás
dum, hect non possideas. obligado fi la exhibición, aunque no la poseas.
§ 6.—Item, si quis facultatem restituendi non § 6.—Asimismo, si alguno no tuviera posibili-

(1) remaneat, (en lugar de rein taneat), Ha¿. (5) Vulg.; fecit, Fi.

DIGESTO.—LIBRO X: TITULO IV 641

habeat, )icet possideat, tainen ad exhibendum dad de restituir, aunque posea, no estará sin em-
non tenebitur; utputa si in fuga servus sit, ad bargo obligado á la exhibición; por ejemplo, si el
hoc plano solum tenebitur, ut eaveat se exhibí- esclavo estuviera fugitivo, estará ciertamente
turnio, si in potestatein eius pervenerit; sed et si obligado á esto solo, á dar caución de que él lo
non sit in fuga, periniseris autem el, ubi velit, exhibirá, si hubiere venido A su poder; mas si no
morar!, idem cnt dicendum; ant peregre a (1) te estuviera fugitivo, pero le hubieres permitido que
missus sit, vel in praedile tuis agat, ad hoc so- more donde quiera, también se habrá de decir lo
lum teneberis, ut caveas. mismo; y si por ti hubiera sido enviado á viajar,
ó viviera en tus predios, estarás obligado 5. cato
solo, A dar caución.

6. PAULUS libro XIV. ad Sabinum. - Gemma 6. PAULO; Comentarios á Sabino, libro XIV.—
inclusa auro alieno, ve] eigilhim candelabro vm- La piedra preciosa engastada en oro de otro, ó la
dicari non potest, sed ut exeludatur, ad exhiben- estatua unida á un candelabro, no puede ser re-
dum agi potest. Aliter atque in tigno iuncto ae- vindicada, pero para que sea separada, puede
dibus, de quo ncc ad exhibendum agi potest, ejercitarse la acción de exhibición. Otra cosa se
quia lex duodecim tabularum solvi vetaret; sed dice del madero empotrado en una casa, respecto
actione de tigno luneto ex eadem lege in duplum del cual ni siquiera puede demandarse la exhibt-
agitur. cióu, porque la ley de las Doce Tablas vedaría
que fuera desempotrado; pero se ejercita en vir-
tud de la misma ley la acción de viga empotrada,
por el duplo.
7. ULFIANUS libro XXIV. ad Edictum. - Ti- 7. UiriANo; Comentarios al Edicto, libro
gui appellatione omnem materiam in lege duode- XXIV.—Con la denominación de tignum (madero)
cim tabularum accipimus, ut quibusdam recte comprendemos en la ley de las Doce Tablas toda
videtur. clase de materiales, como acertadamente parece
á algunos.
§ 1.—Sed si rotam meam (2) vehículo aptare- § 1.—Pero si hubieres adaptado A tu vehiculo
ría, tenebenis ad exhibendum; et ita Pomponius una rueda mía, estarás obligado 5. la exhibición;
seribit, quamvis tune (3) civiliter non possideas. y as! lo escribe Pomponio, aunque entonces no
poseas civilmente.
§ 2.—. Idem et si armario vel navi tabulam § 2.—Lo mismo, también si 5. un armario ó 5.
meam, vel aneam scypho iunxenis, vel emblema- una nave hubieres unido una tabla mía, 6 5. una
ta phialae, vel purpurain vestiniento intexeris, taza un asa, 6 si 5. una copa le hubieres puesto
ant brachium statuae coadunaveris. un bajo relieve, 6 5. un vestido un trozo de púrpu-
ra, 6 si 5. una estatua le hubieres adaptado un brazo
§ 3.—Item municipes ad exhibendum convenI- § 3.—También pueden ser demandados los mu-
ri possunt, quia facultas est restituendi; nam et nicipios para que exhiban, porque tienen facultad
poseidere, et usucapere eos posee constat; idem para restituir; pues es sabido que ellos as! pueden
et in collegila cetenisque eorporibiis dicendum poseer, como usucapir; lo mismo se habrá de de-
cnt. cir también de loa colegios y de las demás corpo-
raciones.
§ 4.—Si quia non posaideat litis contestatue § 4—Si alguno no poseyera al tiempo de ser
tempore, sed postea ante aententiam possídere contestada la demanda, pero hubiere comenzado
coeperit, oportere die¡ putainus, debere conde- 5. poseer después antes de la sentencia, opinamos
muari, nisi restitnat. que ha de decirse, que debe ser condenado, si no
restituyera.
§ 5.—Si quia, quum iudicii accepti tempere § 5,—Si alguno, poseyendo al tiempo de ser
possideret, postea sine dolo malo poesidere de- aceptado el juicio, hubiere después dejado de po-
sierit, absolvi eum oportet, quamvis alt, inquit seer sin dolo malo, debe ser absuelto, aunque, di-
Pomponius, quod ej iinputetur, cur non statu ce Pomponio, lo que se le impute sea, que no res-
restituit; sed passus est secum litem contestar!. tituyó desde luego; sino que consintió que contra
él se contestase la demanda.
§ 6.—Idem ecribit, si quia litis contestatae tem- § 6.—Escribe el mismo, que si alguno hubiere
pore possederit, delude desierit poseidere, mox poseído al tiempo de ser contestada la demanda,
coeperit aire ex cadeni causa, sive ex alía, con- y después hubiere dejado de poseer, y luego hu-
demnari eum oportere, niel restituat. biere comenzado ó por la misma causa, 6 por otra,
debe ser condenado, A no ser que restituya.
§ 7.—Ibídem non malo Pomponius iungit, eme, § 7.—No sin razón añade en el mismo lugar
qui ad exhibendum egit, utroque tempore inter- Pomponio, que al que demandó la exhibición, de-
fuiese oportere, rem e! restitui, hoe est, et quo be importarle en uno y otro tiempo que se le res-
lis contestatur, et quo fit condemnatio; et ita La- tituya la cosa, esto es, tanto en el que es contes-
beoni plaeet. tada la demanda, como en el que se hace la con-
dena; y as¡ le parece bien 5. Labeon.
S. ITJLIANUS libro IX. Digestarum.— Si ad ex- 8. JuLI&xo; Digesto, libro 11.—Si se ejercité
hibendum actuin est eum eo, qui neque posside- la acción de exhibición contra quien ni poseía, ni

(1) ad, VuIg.


(2) tuo, inoertc, Hai. (3) eam, (por tuno), Vtsg.

642 DIGESTO.—LIBRO X: TITULO IV

bat noque dolo malo fecerat, quo minus posside- habla hecho con dolo malo de modo que no pose-
ret, deinde eo defuncto heres chis possidet rem, yera, y después de muerto él su heredero posee
exhibere eam cogendus erit. Nam si (1) fundum la cosa, deberá ser obligado á exhibirla. Porque
vol hominem petiero, et heres ex cadein causa si yo hubiere reclamado un fundo, ó un esclavo, y
posaidere eoeperit, restituere cogitur. por la misma causa hubiere comenzado á poseer-
lo el heredero, está obligado á restituirlo,

9 ULPINUS libro XXIV. ad Edictum. - Tu- 9. ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro


lianus scribit, si quis hominem, quem possidebat, XXIV.—Escribe Juliano, que si alguno hubiere
occiderit, sive ad alium transtulerit possessio- matado al esclavo que poseía, 6 hubiere transfe-
nem, sive ¡La rem corruperit, no haber! pos siL, ad rido á otro su posesión, 6 de tal modo hubiere de
exhibendum tenebitur, quia dolo fecit, quo mi- teriorado la cosa, que no pueda ser poseida, esta-
nus possideret. Proinde et si vinum, val oieum, rá obligado á la exhibición, porque hizo con dolo
val quid aliud effuderit, val confrogerit, id exhi- de modo que no la poseyera. Por lo tanto, también
bendum tenebitur. si hubiere derramado el vino, ó ci aceite, u otra
cualquier cosa, ó la hubiere roto, estará obligado
A la exhibición.
§ 1.—Glans ex arbore tus ja fundum meum in- § 1.—La bellota de tu árbol cayó en mi fundo,
cidit (2), eam ego immisso pecore depasco; qua y yo se la hice comer al ganado que introduje;
actione possum tener!? Pomponius scribit, eom- ¿por qué acción puedo ser obligado? Escribe Pom-
peLero actionem ad exhibendum, si doto pecus ponio, que compete la acción de exhibición, si con
immisi, ut glandem eomcderet. Nam et si glans dolo introduje el ganado, para que se comiese la
extaret, nec patieris me tollere, ad exhibendum bellota. Porque también si existiese la bellota, y
teneberis, quemadrnodum si materiam meam de- no me consintieses que la recoja, estarás obligado
latam in agrum suum quis auferre non patere- A la exhibición, A la manera que si alguno no con-
tur. Et placet nobis Pomponii sententia, sive sintiera que recogiese materiales míos llevados A
glans extet, sive consurnta sit. Sed si extet, etiam su campo. Y nos parece bien la opinión de Pom-
interdicto de glande legenda, ut mihi tei'tio quo- polio, ya exista la bellota, ó haya sido consumi-
que die legendae glandis facultas esset (3), uti da. Pero si existiera, podré usar también del in-
potero, si damni infecti cavero. terdicto de glande leyenda (recoger la bellota),
para que tenga yo la facultad de recoger la bello-
ta cada tercer día, si hubiere dado caución de da-
ño inminente.
§ 2.—Si quis rem fecit ad alium perveuire, vi- § 2.—Si alguno hizo que una cosa llegara A po-
detur dolo feciose, quo minus possideat, si modo der de otro, se entiende que hizo con dolo que él
hoc dolose feeerit. ya no la poseyera, si es que esto lo hubiere hecho
con dolo.
§ 3.—Sed si quis rem deteriorem exhibuerit, § 3.—Pero si alguno hubiere exhibido deterio-
aeque ad exhibendum eum tener¡, Sabinus ait. rada la cosa, dice Sabino, que igualmente está él
Sed hoe ibi utique veruin est, si dolo malo ja obligado A la exhibición. Mas en tal caso esto es
aLiud corpus res sit transiata, vehiti si ex scypho realmente verdad, si con dolo malo la cosa hubie-
massa (acta siL; quamquam enim massam exhi- ra sido convertida en otro objeto, por ejemplo, si
beat, ad exhibendum tenebitur, nam. mutata for- de una taza se hubiera hecho una masa; porque
ma prope interimit (4) substantiam re¡ (5). aunque exhiba la masa, estará obligado A la ex-
hibición, porque mudada la forma, casi destruye
la esencia de la cosa.
§ 4.—Mareellus seribit, si tibi decem numisma- § 4.—Escribe Marcelo, que si se te hubieran le-
ta siut sub conditione legata, e! mihi (6) deceni gado diez monedas bajo condición, y A ml pura-
ususfructus pura, delude horas peniTente condi- mente el usufructo de las diez, y después el here-
tione non exacta cautione decem fructuario sol- dero, pendiente la condición, hubiere pagado las
veriL, ad exhibendum eum actione tencri, quasi diez al usufructuario, no habiéndole exigido cau-
dolo feccrit, quo minus possideret; dolus autCm ción, queda aquél obligado por la acción de exhi-
in eo cst, quod cautionem exigere supersedit a bición, cual si con dolo hubiere hecho de modo
fructuario, effectumquc, ut legatum tuum eva- que no las poseyera; y el dolo está en que dejó de
nesceret (7), quam mm numos vindicare non pos- exigir caución al usufructuario,y en haberse he-
sis. Ita demum autem locuni habebit ad exhiben- cho que se desvaneciera tu legado, porque ya no
duni actio, si conditio extiterit legati. Potuisti puedas reivindicar las monedas. Mas tendrá lugar
tamen tibi prospicere stipulatione legatorum, et la acción de exhibición, solamente si se hubiere
si prospexisti, non cnt tibi necesearia ad exhi- cumplido la condición del logado. Pero pudiste
bendum actio. Si Lamen ignarus legati tu¡ a fru- precaverte con la estipulación de los legados, y
ctuario satis non exegit, dicit Marcellus, cessare si te precaviste, no te será necesaria la acción de
ad exhibendum, seilicet quia iiullus dolus mt; exhibición. Pero si no teniendo noticia de tu le-
succurrenduni Lamen legatario in factum adver- gado, no exigió fianza del usufructuario, dice
sus fructuarium actione, ah. Marcelo, que cesa la acción de exhibición, A sa-
ber, porque no hay dolo alguno; pero dice que se
ha de amparar al legatario contra el usufructua-
rio con la acción por el hecho.
(fl &u, (Et $p); cts!, Hal.
(5) Taer.; recidit, F!. según reciente corrección, Dr.
(3) ut niihi—esset, omitenlc..s otros en Mal.
(4,) Hal. interemit, FI. según costumbre. (6) sorum, inserta la Vulg.
(5) re!, ut Marecllus, Ha¿. (7) evanescere putemus, Vielg.

DIGESTO.—LIBRO X. TÍTULO lv 643

§ 5.—Quantum autem ad hanc actionem at.ti- § 5.—Mas en cuanto atañe á esta acción, exhi-
net, exhibere est in eadem causa praestare, ja bir es presentar una cosa en el mismo estado en
qua fuit, quum iudicium acciperetur, nt quis co- que estuvo, cuando fuere aceptado el juicio, para
piarn re¡ habene possit exsequi (1) actione, que alguno, teajéndo la cosa á la vista,pueda ejer-
quam (2) destinavit, in nulo casu, quam inten citar la acción que determinó, no quedando en
dit, laesa, quamvis non de restituendo, sed de ningán caso perjudicada la que intentó, aunque
exhibendo (3) agatur. no ejercite la de restituir, sino la de exhibir.
§ 6.—Proindc si post litem conte.tatam usuca- § 6.—Por tanto, si exhibiera la cosa, usucapida
ptum exhibeat, non videtur exhibuisse, qnum po- después de la contestación de la demanda, no se
titor intentionem snam perdiderit; et ideo absol- entiende que exhibió, porque el demandante ha-
vi eum non oportere, nisi paratus sit, repetita die brá perdido su acción; y por consiguiente, aquel
intentionem suscipere ita, ut fructus secundurn no debe ser absuelto, á no ser que esté dispuesto,
legem aestimentur. reintegrado el término, á contestar la demanda,
de suerte que los frutos sean estimados según la ley.
§ 7.—Quia tamen causa petitori in hac actione § 7.—Mas como en esta acción se restituye al
restituitur, Sabinus putavit, partum qnque re- demandante la causa, opiné Sabino, que tam-
stitueudum, sive praegnane fucrit mulier, sive bién se ha de restituir un parto, ya sea que la
postea coneeperit; quam sententiam et Pompo- mujer hubiere estado embarazada, ya hubiere
nius probat. concebido después; cuya opinión aprueba tam-
bién Pomponio.
§ 8.—Praeterea utilitates, si quce amissae sunt § 8.—Además de esto, si se perdieron algunas
ob hoc, quod non exhibetur, vel tardius quid ex- utilidades, precisamente porque no se hace la ex-
hibetur, aestimandae a indice sunt. Et ideo Ne- hibición, ó porque tardíamente se exhibe alguna
ratius ait utilitatem actOris veflire la acstima- cosa, han de ser estimadas por el juez. Y por esto
tionem, non quanti res sit; quae utilitas, inquit, dice Neracio, que en la estimación se comprende
interdum minoris (4) erit, quam res erit. la utilidad del actor, no cuanto valga la cosa; cu-
ya utilidad, dice, será á veces menor de lo que
valiere la cosa.

10. PAULUS Libro XXVI. ad Edictum. - Si 10. PAULO; Comentarios al Edicto, libro XXVI.
optione intra certum tempus data iudicium ja lii —Si habiéndose concedido la elección para dentro
tenipus extractum est, quo frustra exhibetur uti- de cierto tiempo, el juicio se dilaté hasta este
litas petitoris conservetur. Quodsi per heredem tiempo, en que inútilmente se hace la exhibición,
non stetit, que minus exhiberet (5) tempore iu- se conservará la utilidad del demandante. Pero
dicii accipiendi, absolvendus est heres. si no consistió en el heredero, que no exhibiera al
tiempo de aceptarse el juicio, ha de ser absuelto
el heredero.

11, ULPIANUS Libro XXIV. ad Edictum. - Sed 11. ULPIANo; Comentarios al Edicto, libro
et si hereditas amissa sit ob hoc, quod servus non XXIV.—Pero también si se hubiera perdido la he-
exhibeatur, aequissimum est, aestimari officio iii- rencia, precisamente porque no se haya exhibido el
dicis damnum hereditatis. esclavo, es muy justo que por ministerio del juez
se estime el daño de la herencia.
§ 1.—Quo autem loco exhiberi rem oporteat, § 1.—Mas veamos, en qué lugar, ó á costa de
vel cuius sunitibus, videamus; et Labeo ait, lb¡ quién corresponde que sea exhibida la cosa; y di-
exhibendam (6), ubi fuenit, quum lis contestare- ce Labeon, que ha de ser exhibida al!í donde es-
tur, periculo et impendiis actonis perferendam tuviere, cuando se contestase la demanda, y que
perducendamve co bel, ubi actum sil. Pascere ha de ser llevada ó conducida, á riesgo y costa
plane servum, vestire, curare possessorern opor- del actor, al lugar donde se haya deducido la ac-
tere ait. Ego autem arbitror interduin etiam haec ción. Dice, que indudablemente el poseedor debe
actorem agnoscere oportere, si forte ipse servus alimentar, vestir, y curar al esclavo. Pero yo opi-
ex operis vel artificio suo solebat se exhibere, no, que á veces también el actor debe hacerlo,
nunc vero cogitur vacare. Proinde et si apud offi- por ejemplo, si acaso el mismo esclavo acostum-
cium fuerit depositus exhibendus, cibaria debe- braba á mantenerse con su trabajo ó con oficio,
bit agnoscere, qui exhiberi desideravit, si non y ahora se ve obligado á estar ocioso. Por lo tan-
solebat possessor servum pascere; nam si solebat, to, también si el que ha de ser exhibido hubiere
sicuti pascil, ita et cibaria potest non recusare. sido depositado en poder del tribunal, deberápa-
Jnterdum tamen eo loci exhibere (7) debet suis gar los alimentos el que solicité que fuera exhi-
sumtibus, si forte proponas, data opera eum in bido, si el poseedor no tenla costumbre de alimen-
bocum abditum res contulisse, nt actor¡ ineommo- tar al esclavo; porque si lo acostumbraba, así como
dior esset exhibitio; nam in hune casuni suis lo mantiene, así también puede no negarle los
sumtibus el peniculo debebit exhib ere in eum lo- alimentos. Pero á veces debe exhibir en aquel lu-
eum, ubi agatur, ne ni calliditas sua prosit. gar á sus costas, por ejemplo, si alegaras, que de
intento habla él llevado la cosa á lugar apartado,
para que la exhibición fuese más incómoda para
(1) (Súplase, iudicium; actlonein, Ha?. el actor; porque en este caso deberá exhibirla L
(2) quod, Vulg. sus expensas y riesgo, en aquel lugar en que se de-
(3) Taur.; sed de ad exhibendum egetur, conjetura Br. dujera la demanda, á fin de que no le aproveche
atendiendo al eddíce Fi. en el que se lee: seddea5exh!bendoa-
gatur.
,
su estratagema.
(4) Bao. (ene frtnov ¿anco5 tp'fctco); maloris, vulg.
(5) exhiberetur, Vulg.
(6) ifni.; exhibendum, .R. (7) Hal. Vuig.; exhiben, Fi.

644 DIGESTO.—LIBRO x: TITULO IV

§ 2.—Si de pluribus rebus quis conveniatur, et § 2.—Si alguno fuera demandado por muchas
luis contest,atae tempore omnes posscderit (1), cosas, y las poseyere todas al tiempo de la contes-
hect postea quasdarn desierit, quamvis sine dolo tación de la demanda, aunque después hubiere
malo, possidere, damnanduni, nisi exhibeat cas, dejado de poseer algunas, bien que sin dolo malo,
quas potest. ha de ser condenado, si no exhibiera las que puede.
12. PAULUS Libro XXVI. ad Edictum.— De eo 12. PAULO; Comentarios al Edicto, Libro XX VI.
exhibendo, quern quis in libertatcm vindicare ve- - Esta acción puede tener lugar respecto á la ex-
lit, hule actioni locus cose potest. hibición de aquel á quien alguien quisiera vindi-
car para la libertad.
§ 1.—Et fihiusfamihias ea actione tenetur, si fa- § 1.—También el hijo de familia se obliga por
cultatem re¡ exhibendae habet. esta acción, si tiene facultad de exhibir la cosa.
§ 2.—Saepius ad exhibendum agenti, si ex ea- § 2.—Dice Juliano, que al que ejercita muchas
dem causa agat, obstituram exceptionem, Julia- veces la acción de exhibición, le obstará excep-
nus ait. Novani autem causam intervenire, si le, ción, si la ejercitara por una misma causa. Pero
qui vindicandi gratia egieset, post aeccptum iu- dice, que media nueva causas si el que hubiese
dicium cara ab aliquo accepit, et ideo exceptio- intentado la acción para vindicar una cosa, la re-
nem ci non officere. Item si ci, qui furti acturiis cibió de alguien después de aceptado el juicio, y
ad exhibendum egisset, iterum furtum factum que por lo tanto, á éste no le perjudica la excep-
sit. Denique, si quis optandi gratia ad exhiben- ción. Asimismo, si á aquel que habiendo de inten-
dum egisset, et post litem contestatam alterius tar la acción de hurto, hubiese ejercitado la de
testamento () optio data sit, ad exhibendum exhibición, se le hubiera hurtado segunda vez.
agere potest. Finalmente, si para elegir hubiese intentado al-
guien la acción de exhibición, y después de con-
testada la demanda se le hubiera concedido la
elección por testamento de otro, puede ejercitar
la acción de exhibición.
§ 3.—Si quis ex uvis mdc mu.stum fecerit, vel § 3.—Si alguien hubiere hecho mosto con mis
ex olivis oleum, vel ex luna vestimenta, quum uvas, 6 aceite con mis aceitunas, 6 vestidos con
sciret hace aliena eme, utriusque nomine ad ex- mi lana, sabiendo que estas cosas eran de obro,
hibendum actione tenebitur, quia quod ex re no- estará obligado por la acción de exhibición por
stra fit, nos trurn eSse venus est. ambos conceptos, porque es más verdadero, que
es nuestro lo que con cosa nuestra se hace.
§ 4.—Si post iudicium acceptum horno mortuus § 4.—Si después de aceptado ci juicio hubiera
sit, quamvis sine dolo malo et culpa possessoris, muerto el esclavo, aunque sin dolo malo ni culpa
Lamen interdum tanti damnandus est, quanti del poseedor, sin embargo, ha de ser á veces con-
actoris interfuerit per eum non effcctum, quo mi- denado en tanto, cuanto hubiere importado al ac-
nus tunc, quum iudicim acciperetur, horno ex- tor que por aquél no se hubiera hecho, que no se
hiberetur; tanto magis, si apparcbit, eo cau mor- exhibiese el esclavo al tiempo en que fuera acep-
Luum eme, qui non incidissct, si tum exhibitus tado el juicio; y con tanta más razón, si apare-
fuis set. ciere que murió por un accidente, que no habría
ocurrido, si entonces hubiese sido exhibido.
§ 5.—Si iucta ex causa statim exhiberi res non § 5.—Si por justa causa no pudiera ser exhibi-
pocsit, iussu iudicis cayere debebit, se illo die da inmediatamente la cosa, deberá dar caución
exhibiturum. por mandato del juez, de que él la exhibirá tal día.
§ 6.—Heres non quasi herce, sed suo nomine § 6.—El heredero puede usar de esta acción, no
hac achione uti potest. Item herce posees sons suo como heredero, sino en su propio nombre. Asimis-
nomine tenetur. Igitur non procedit quaerere, un mo, el heredero del poseedor se obliga en nombre
heredi et in heredem danda sit. Plane ex dolo de- propio. Así pues, no procede preguntar, si se ha-
functi dunda est ja heredem hace actio, si loen- ya de dar al heredero y contra el heredero. A la
pletior hereditas co nomine facta sit, veluti quod verdad, por el dolo del difunto se ha de dar con-
pretium re¡ conscutus sit. tra el heredero esta acción, si por este motivo se
hubiera hecho más rica la herencia, por ejemplo,
porque él haya percibido el precio de la cosa.
13. GATUS libro (8) ad Edictum Praetoris Ur- 18. GAYo; Comentarios al Edicto del Pretor Ur-
bani, titulo de liberal¡ causa—Si liber horno de- bano, titulo de los juicios sobre libertad—Si se di-
tineri ab aliquo dicatur, intcrclictum adversas jera que un hombre libre es detenido por alguno,
eum, qui detinere dicitur, de exhibendo co pot- cualquiera puede tener, para que él sea exhibido,
est quis habere; narn ad exhibendum actio in eam interdicto contra aquel que se dice que lo detie-
rem iuutilis videtur, quia hace actio ci creditur ne; porque en este caco parece inútil la acción
competere, cuius peenliariter (4) interest. para la exhibición, porque so cree que esta acción
compete al que particularmente le interesa.
14. POaPoNIus Libro XIV ad Sabinum. - Si 14. Pou'oio; comentarios d Sabino, libro XIV.
vir numos ab uxore sibi donatos sciens Snos fa- —Si el marido hubiere dado por una cosa compra-
ctos non esse, pro re cinta dedenit, dolo malo fe- da el dinero que le doné su mujer, sabiendo él

(1) HaL Vulg.; possedit, Ft. (1) VI., inserta HaL


(2) testimonIo, Haz. (4) peauuaniter, Vulg

DIGESTO.—LIBRO X: ¶rfruLO Iv 64

c!t, quo minus possideat, et ideo ad exhibendum que no se habla hecho suyo, hizo con dolo malo
actione tenetur. que ya no lo posea, y por lo tanto está obligado
por la acción de exhibición.
15. IDEM libro XVIII. ad Sabinum.— Thesau- 15. EL MISMO; Comentarios á Sabino, libro
us meus in tuo fundo est, ncc eum pateris me XVIII.—Hay en tu fundo un tesoro mío, y no me
effodere; quum eum loco non moveris, furti qui- permites desenterrarlo; dice Labeon, que mientras
dem, ant ad exhibendum co nomine agere recto no lo movieres de aquel lugar, no puedo ciertamen-
non posse me, Labeo ait, quia nequ.e possideres te ejercitar con razón por tal motivo la acción de
eum, neque dolo feceris, quo minus poseideres, hurto, ó la de exhibición, porque ni lo posees, ni
utpote quum fierí possit, ut nescias, eum tbesau- haces con dolo que no lo poseas, como quiera que
mm in tuo fundo osee. Non eme autem iniquum, podría suceder, que no sepas que hay aquel teso-
iuranti mili, non calurnniae causa id postulare, ro en tu fundo. Mas no es injusto, que jurando yo
vel interdictum, ve! iudicium (1) ita dan, nt si que no lo pido por causa de calumnia, se me dé ó
por me non stetit, que minus damni infecti tibi interdicto, ó acción, de suerte que si en ml no con-
operis nomine caveatur, nc vim facias mihi, quo sistió que no se te diera caución por el daño que te
minus eum thesaurum effodiam, tollam, expon- amenace con motivo de la obra, no me hagas vio-
tem. Quodsi etíain furtivus ¡Sto thesaurus est, lencia para que no desentierre, recoja, y me lleve
ctiam furti agi potest. aquel tesoro. Pero si este tesoro es hurtado, tam-
bién puede ejercitarse la acción de hurto.

18. P.&uLus Libro X, ad Sabinurn.—Quum ser 18. PAULO; Comentarios á Sabino, libro X.—
vas tenet aliquid, dominus ad exhibendum sao Cuando el esclavo detenta alguna cosa, el dueño
nomine tenetur; si autem servus citra seientiam está obligado en su propio nombre á la exhibi-
domini dolo fecit, que mInus habeat, vel furti ción; pero si sin conocimiento del dueño el escla-
actio, ve] de dolo malo noxalis servi nomine dan- vo hizo con dolo que ya no la tenga, se ha de dar
da est., ad exhibendum autem utilisnulla consti- en nombre del esclavo 6 la acción de hurto, ó la
tuenda est. - noxal de dolo malo, pero no se ha de conceder nin-
guna acción útil para la exhibición.

17. ULPIANUS libro IX. de omnibus Tribuna- 17. ULPIANO; D€ todos los Tribunales, libro IX.
libug,—Si quis horninem debilitatum exbibeat vel —Si alguno exhibiera el esclavo extenuado 6 tuer-
eluscatum, ad exhibendum (2) quidem abo1vi de- to, debe ciertamente ser absuelto de la acción de
bet; exbibuit enim, et nihil impedit directam exhibición; porque lo exhibió, y tal exhibición en
actionem taus exhibitio; poterit temen agere nada impide la acción directa; pero el actor podrá
actor ex lego Aquilia de hoc damno, ejercitar por este daño la acción de la ley Aquilia.
18. IDEM libro VI. Opinionum.—Solutione chi- 18. EL MISMO; Opiniones, libro- VI.— Inutiliza-
rographo inani faetoet pignonibus liberatis nihi- da por el pago una escritura de obligación, y li-
lominus creditor, utinstrumenta ad eum contra- beradas las prendas, el acreedor puedo, no obstan-
etum pertinentia ab alio, quam debitore exhi- te, ejercitar la acción, para que los instrumentos
beantur, agere potest. pertenecientes 4 aquel contrato sean exhibidos
por otra persona distinta del deudor.
19. PAULUS libro IV Epitomarum (3) Alfeni. 19. PAULO, Epítome de Alfeno, libro IV.—Pue-
—Ad exhibendum possunt agere omnes, quorum den ejercitar la acción de exhibición, todos aque-
interest. Sed quidnm consuluit, en possit efficere llos fi quienes interesa. Mas uno consultó, ¿podría
hace actio (4), ut rationes adversarii sibi exhibe- acaso hacer esta acción, que fi él se le exhibieran
rentur, quas exhiberi magni eius interesset? Re- las cuentas de su adversario, las cuales le intere-
spondit, non oportere ius civile calumnian, no- saba mucho que se le exhibieran? Respondió,
que verba captan, sed que mente quid diceretur, que no debla interpretarse con falsedad el dere-
animadvertere convenire (5); nam illa ratione cho civil, ni buscarse torcida interpretación fi las
etiam studiosum alicuius doetrinae posse dicere, palabras, sino que convenía tener en cuenta con
sua interesse, illos aut ube libros sibi exhiben, qué intención se dijese alguna cosa; porque por
quia, si essent exhibiti, quum ces legisset, do- aquella razón, también el aficionado fi alguna doc-
etior et melior futunus esset. trina podía decir, que le interesaba que se le ex-
bibierañ tales ó cuales libros, porque si le fuesen
exhibidos, luego que los hubiese leído, él habría
de ser más docto y mejor.
20. ULPIA NUS libro II. Regularum. - Quae- 20. ULPIANO; Reglas, libro II.—Por los delitos
stionis habendae causa ad exhibendum agitur ex de los esclavos, se ejercita la acción de exhibición
delictis servorum ad indicandos (6) consejos suos. para sujetarlos al tormento, á fin de que descu-
bran fi sus cómplices.

(1) ez]iLbit1onen, Vi4g.


(2) actione, iseerta ¿SaL
(5) ttOV Alfeni Digestorum, ¡Ial. (5) convenire, o1nelc ¡IaL
(4) hoc dicto, (es lugar de haee actio), ¡IaL (6) Vutg.; vindicandos, Ja.

Tomo 1-82
646 DIGESTO.—LIBRO XI: TiTULO 1

LIBER UNDECIMUS LIBRO UNDÉCIMO


TIT. 1 TITULO 1
DE INTEI%ROGAPIONIBUS IN JURE FACIENDIS ET DE LAS PREGUNTAS QUE HAN DE HACERSE EN
IN'I'ERROGATOlJIIS ACTIONIBUS (1) DERECHO Y DE LAS ACCIONES INTERIJOGATORIAS
• 1. CALLJSTRATUS libro II. Edieti monitorii. - 1. CALISTRATO; Del Edicto monitorio, libro 11.
Toties heces in jure (2) interrogandu.s est, qua ex —El heredero ha de ser interrogado en derecho,
parte heces sit, quoties aclversus eum actio insti- de qué parte Sea heredero, siempre que se inten-
tuitur, el dubitat actor, qua ex parte is, cum quo ta acción contra él, y duda el actor de qué parte
agere velit, heres sil. Est autem interrogatio tune sea heredero aquel contra quienquiera ejercitar-
necessaria, quum in personam Sit actio, et ita, si la. Mas es necesaria la interrogación, cuando la
certum petetur, ne, dum ignorel actor, qua ex acción sea personal, y as!, si se pidiere cosa cier-
parte adversarius defuncto hores extilerit, mIer- ta, para que por ignorar el actor do qué parte
dum plus petendo aliquid damni sential. haya sido el adversario heredero del difunto, no
experimente á veces algún daño pidiendo más.
§ 1.— Interrogatoriis autein actionibus hodie § 1.—Mas hoy no usamos de las acciones inte-
non utimur, quia nemo cogitur ante iudicium de rrogatorias, porque nadie es obligado antes del
suo jure aliquid respoudere; ideoque (3) minus juicio á responder cosa alguna sobre su derecho;
frequentantur el in dcsuetudinem abierunt; sed y por esto se utilizan menos, y cayeron en des-
tantumrnodo ad probationes litigatoribus suf- uso; pero á los litigantes les basta para las prue-
ficiunt ea, qune ab adversa parte expressa fue- bas solamente lo que por la parte contraria se hu-
rint apud iudices vol in hereditatibus, vol in aliis biere manifestado ante los jueces, ya sobre he-
rebus, quae in causis vertuntur. rencias, ya sobre otras cosas, que se controvier-
ten en los pleitos.
2. ULPIANUS libro XXII. ad Edictum—Edi- 2. ULPIANo; Comentarios al Edicto, libro XXIL
ctum de interrogationibus ideo Praetor propo- —El Pretor publicó ci Edicto sobre preguntas, por
suit, quia sciebat difflcile esse ei, qui heredem esto, porque sabia que era dificil al que demanda
bonorumve possessorem convenil, probare, al¡- al heredero, ó al poseedor de los bienes, probar
quere esse heredem bonorumve possessorem, que alguno es heredero ó poseedor de los bienes,
3. PAULTJS libro XVII. (4) ad Edictum. - quia S. PAULO; Comentarios al Edicto, libro XVII.
plerumque dififeihis probatio aditae (5) heredi- —porque las más de las veces es difícil la prueba
tatis est. de haberse adido la herencia.
4. [JLPIANUS libro XXII. ad Edictu.m.— Vo- 4. ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro XXII.
luit Pi-actor adsringere eum, qui convenitur, ex —Quiso el Pretor constreñir, con su respuesta da-
sua in iud4cio responsiono, ul ve¡ confitendo, vol da en juicio, al que es demandado, para que se
ment!endo seso onerel; simul etiam portionis, pro haga responsable, ó confesando, ó mintiendo; y
qua quisquc heces extitit, ex interrogatione cer- juntamente para que también se sepa por medio
tioretur. de la pregunta ha porción en que cada uno frió
heredero.
§ 1.—Quod sil Praetor: Qui IN JURE INTERRO- § 1.—Lo que dice el Pretor: «El que hubiere
GATUS RESPONDURIT (6), sic accipiendum est, respondido interrogado en derecho», ha de enten-
apud Magistratus populi Rornani, vol Praesides derse as¡, ante los Magistrados del pueblo roma-
provinciarum, vol alios indices; ius enim eum no, ó los Presidentes de las provincias, ú otros
solum locum esse., ubi.iuris dicendi, vol indican- jueces; porque ius (derecho, tribunal) es aquel
di gratia consistat, vol si domi, vol itinere hoc solo lugar en que uno de ellos se constituya para
agat. definir derecho, ó para juzgar-, ya lo haga esto
en casa, ya en camino.
5. GATUS libro III. ad Edictum provinciale.— 5. GAYO; Comentarios al Edicto provincial, li-
Qui interrogatur, an heces, vel quota ex parte bro 111.—El que es interrogado si es heredero,
sil, vet an in potestate habeat eum, cuius nomine ó de qué parte lo sea, ó si tiene en su potestad á
noxali indicio agitur, ad deliberanclum tempus aquel en cuyo nombre se ejercita la acción noxal,
impetrare debel, quia, si perperam confcssus fue- debe impetrar tiempo para deliberar, porque si
nt, incommodo afficitur. hubiere confesado malamente, sufre- perjuicio.
6. ULPIANUS libro XXII. ad Edictum. - Et 6. ULPrANO; Comentarios al Edicto, libro XXII.
quia hoc defunctorum interest, ut habeani ano- —Y como esto interesa á los difuntos, para tener

(1) SUBLATIS, adiciona fiat.


(2) tu jure, omelas Rat. (4) VIL, Bat.
(1) Taur., según Correccdu; adeoque, según la escritura (5) adltae, omítela fiat.
original, Br. (e) RE8FONDLT, fiat. V»tg.

DIGESTO—LIBRO XI: TITULO 1 647(1
cessoros, interest et viventiurn, nc praecipiteil- sucesores, interesa también fi los vivos, para no
tur, quamdiu inste deliberant. precipitarse, cuando justamente deliberan.
§ 1.—Inteiçlum interrogatus quis, an bares sit, § 1.—A veces, interrogado alguno si es herede-
non cogitur respondere, utputa si controversjam ro, no está obligado fi responder, por ejemplo, si
hereditatis ab aliquo (1) patiatur. Et ita Djyus sobre la herencia sostuviera controversia movi-
Hadrianus constitait, ne aut negando se heredem da por otro. Y así lo determiné el Divino Adriano,
praeiudicet sihi, ant dicendo heredem illigetur para que, ó negando que él sea heredero, no se
etiam ablata sibi hereditate. perjudique, ó diciendo que es heredero, no quede
obligado, aun habiéndosele quitado la herencia.
7. IDEM libro XVIII. ad Edictum.—Si quis i 7. EL i is si o; Comentarios al Edicto, libro
jure interrogatus, au quadrupes, quae paupe-
XVIII.—Si interrogado alguno en derecho, si es
riem fecit, eius sit, respondeiit (2), tenetur. suyo el cuadrúpedo que causó un daño, hubiere
respondido, queda obligado.
S. PAULUS libro XXII. ad Edictum. - Si quia 8. PAULO; Comentarios al Edicto, Libro XXII.
interrogatus de servo, qui damnuin dedit, respon- —Si interrogado alguno respecto al esclavo, que
dit, suum esse servum, tenebitur lege Aquilia causó un daño, respondió que el esclavo era suyo,
quasi dominus; et si cum co actum sit, qui re- quedará obligado por la ley Aquilia como dueio;
spondit, dominus ea actione liberatur (3). y si se hubiera ejercitado la acción contra el que
respondió, el dueño queda libre de esta acción.
9. ULPIANUS libro XXII. ad Edictum.— Si si- : ULP1AIO; Comentarios al Edicto, libro XXII.
ne interrogatione quis responderit se heredem, —Si alguno sin ser interrogado hubiere respondi-
pro interrogato habetur. do que él es heredero, es considerado como si hu-
biera sido interrogado.
§ 1.—Interrogatum non solum a Praetore acci- § 1.—Interrogado, debemos considerarlo no só-
pera dehemus, sed et ab adversario. lo al que lo es por el Pretor, sino también al que
lo es por el adversario.
§ 2.—Sed si servus interrogetur, nulla cnt in- § 2.—Pero si el esclavo fuese interrogado, será
terrogatio, non magis, quam Si servus inter- nula la interrogación, no de otra suerte que si in-
roget. terrogase el esclavo.
§ 3.—Alius pro alio non debet respondere cogi, § 3.—Uno no debe ser obligado fi responder por
an heras sit; de se enim debet quis in iudicio in- otro, si es heredero; porque en juicio, cada cual
terrogani, hoc est, quum ipse convenitur. debe ser interrogado respecto fi si propio, esto es,
cuando él mismo es demandado.
§ 4.—[10.] (4) Celsus libro quinto Digestorum § 4. [10.1—Escribe Celso en el libro quinto del
ecribit: si defensor in indicio interrogatus, an is, Digesto: si interrogado en juicio un defensor, si
qaem defendit, heres, vel quota ex parte sit, fal- aquel fi quien defiende es heredero, ó de qué par-
so responderit, ipse quidem defensor adversario te lo sea, hubiere respondido falsamente, el mis-
tenebitur, ipsi autem, quem defendit, nullum fa- mo defensor quedará ciertamente obligado al ad-
cit praeiudicium. Veram itaque asee Celsi senten- versario, pero no irroga perjuicio alguno fi aquel
tiam dubium non est. An ergo non videatur de- fi quien defiende. Y por esto no hay duda que es
fendere, si non respouderit, videncluni; quod uti- verdadera la opinión de Celso. Ha de verse por
que et (5) consequens cnt dicere, quia non pide consiguiente, si parecerá que no defiende, si no
defendit. hubiere respondido- lo que ciertamente será tam-
bién consiguiente decir, porque no defiende ple-
namente.
§ 5.—Qui interrogatus heredem se responderit, § 5.—El que interrogado hubiere respondido
ncc adieeerit, ex qua parte, ex asse respondisse que él es heredero, y no hubiere añadido de qué
dtcendum est; nisi forte ita interrogetur (6), an parte, se ha de decir que respondió que de la to-
ex dimidia parte herce sit, et responderit (7): he- talidad; fi no ser que acaso fuese interrogado de
res sum; hic enim nagIs eum puto ad interroga- este modo, si era heredero de la mitad, y hubiere
tum respondisse. respondido: soy heredero; porque en este caso opi-
no que él más bien respondió fi lo que sele preguntó.
§ 6.—IlIud quaeritur, an quia cogatur respon- § 6.—Se pregunta, ¿estará alguno obligado fi
dere, utrum ex testamento beres sit, et utrum responder, si es heredero por testamento, y si en
suc nomine ej quaesita sit hereditas, an par eos, su propio nombre se adquirió para él la herencia,
quos suo iuri subiectos habet, vel per euin, ciii ó por medio de aquellos fi quienes tiene sujetos fi
herce extitit? Summatim igitur Praetor cogno- su potestad, 6 por medio de aquel de quien fue
seere debebit, quum quaeratur, an quis respon- heredero? As!, pues, el Pretor deberá conocer su-
dere debeat, quo iure herce sil, uf, si valde inter- mariamente, cuando se pregunte, si alguno debe
cese compererit, pienius responden iubeat; quae responder con qué derecho sea heredero, para que
obtiuere debent non sohim in heredibus, sed si viere que interesa mucho, mande que se res-
etiam in honorariis successonibus. ponda más cumplidamente; lo cual se debe obser-
var, no sólo respecto fi los herederos, sino también
respecto fi los sucesores por derecho honorario.
(1) Vug.; alio, Fi.
(e) respoiidcre, Vuly.
(5) ratione liberabitur, Vulg.
(4) Según ediciones vulgares. (5) Bel.; interrogtur, Fl.
(5) Según la escritura original; et, borrada recienleaente (7) Toar. 3egún c o rrección del códice Fi.; responderci, se-
en sI códice Fi., Dr. gin la escritura original, Dr.

648 DlG8PO.—LIBRO XI: TÍTULO 1
Ob

§ 7.—Deniquc lulianus seribit, eum quoque, § 7,—Finalmente escribo Juliano, que también
cui est hereditas restituta, debere in jure inter- aquel 4 quien se restituyó la herencia, debe res-
rogatum respondere, an ci hereditas sit reetituta. ponder habiendo sido interrogado en derecho, si
le fué restituida la herencia.
§ 8.—Si de peculio agatur, non oportere re- § 8.—Si se ejercitara la acción de. peculio, no
sponder¡ a patre vel domino, an in potestate ha- debe responderse por el padre ó por el dueño, si
beat fihium vel servum, quia hoc solum quacri- tiene en su potestad al hijo ó al esclavo, porque
tur, an peculium apud euin, cuin. quo agitur, cst. so pregunta esto solo, si el peculio está en poder
de aquel contra quien se litiga.
10, 111.1 PAULUS Libro LXVIIL (1) ad 10. [11.] PAULO; Comentarios al Edicto, Libro
ctum.—Non alienum est, eum, a quo damni infe- LX ¡111.—No es extraño, que 4 aquel de quien que-
cti stipulari velimus, interrogare in iure, an ae- ramos estipular por daño inminente le pregunte-
des oms vol locus sit, ex quo daninuni tirneatur, mos en derecho, si es de él la casa ó el lugar de
et pro qua parte, ut, si neget suum praedium ce- que se tema el daño, y en qué parte lo 80&, para
se, nec (2) caveat damni int'ecti, ant cedere (3), que si negara que es suyo el predio, y no diera
aut (4) resistendum putaverit, quasi dolo versatus caución por el daño inminente, sea compelido ó
tradere comp ellatur. 4 hacer cesión, 6 si hubiere creído que debía re-
sistirse, 4 hacer entrega, como habiendo obrado
con dolo.
11. [12.] ULPXANUS Libro XXII. ad Edictum.— 11. [12.] ULPIANO; Comentarios al Edicto, li-
De actate quoque interrogatus interdum (5) re- bro XXII.—Interrogado también sobre la edad, A
epondere debebil. veces deberá responder.
§ 1.—Si quis, quum heres non esset, interroga- § i.—Si alguno, no aieiido heredero, hubiere
tus responderit, ex parte heredeni ceso, sic con- respondido al ser interrogado, que era heredero
venietur, atque si ex ea parte herce esset; Mes de una parte, será demandado como si efectiva-
enim ci contra se habebitur. mente fuese heredero de aquella parte; porque so
le dará crédito Contra si mismo.
§ 2.—Qui ex quadrante heres, vol omnino quum § 2,—El que siendo heredero de una cuarta par-
herce non esset, reeponderit se heredem ex asee, ta parte, 6 no siendo cii modo alguno heredero,
in assorn instituta actione convenietur. hubiere respondido que es heredero universal,
será demandado deducida la acción por toda la
herencia.
§ 3.—Si, quum esset quis ex semisse herce, di- § 3.—Si siendo alguien heredero de la mitad,
xerit se ex quadrante, mendaeii hanc poenani fe- hubiere dicho que es heredero de la cuarta parte,
ret, quod in solidum convenitur; non ohm debuit sufrirá por la mentira esta pena, que es deman-
mentir¡, dum se minoris portionis heredem asee- dado por el todo; porque no debió mentir, aseve-
verat. Interdum tamen justa rationepotest opi- rando que él era heredero de menor porción. Pero
flan, cese lieredem ex minore parte. Quid enim, A veces con justa razón puedo opinar, que es he-
si nescit sibi partem accrevisse, vel ex incerta redero de una parte menor, Porque ¿qué, sino sabe
parto fuit institutus, cur ci responsum noceat? que le acreció una parte, ó fué instituido en una
parte incierta, cómo le perjudicará su respuesta?
§ 4.—Qui tacuit quoque apud Praetorern, in ea § 4.--El que tambicn calló ante el Pretor, se
causa est, ut instituta actione in solidum conve- halla en el caso de que sea demandado intentada
niatur, quasi negavenit (6) se heredem cese; nam la acción por el todo, cual si hubiere negado
qui omnino non respondit, contumax est, contu- que es heredero; porque el que no respondió en
macinc autem poenam liane ferre debet, ut in so- manera alguna, es contumaz, y debe por su con-
lidum conveniatur, quemadmoduni si negassot, tumacia sufrir esta pena, que sea demandado por
quia Praetorem conteinnere videtur. el todo, del mismo modo que si hubiese negado,
porque parece que desacata al Pretor.
§ 5.—Quod autem alt Praetor: OMNINO NON RE- § 5.—Mas lo que dice el Pretor: «no respondió
SPONDISSE,posteriores (7) sic exceperunt, ut en manera alguna», lo entendieron asilos moder-
omnino non respondiese videatur, qui ad inter- nos, que se considere que no respondió en manera
rogatum non respondit, id est, icp6 Am [ad di- alguna el que no respondió 4 lo preguntado, esto
ctum]. es, 4 lo dicho.
6.—Si interrogatus quis, an ex asee herce esset, § 6.—Si interrogado alguno, si era heredero do
responderit: ex parte, si ex dimidia eeset, nihil toda la herencia, hubiere respondido, que de par-
ej nocere responsum; quae seutentia humana est. te, en nada le perjudica la respuesta, silo fuese
de la mitad; cuya opinión es humanitaria.
§ 7.—Nibil interest, neget quis, an taceat iii- § 7.—No hay diferencia alguna entre que, in-
terrogatus, n.0 obseure respondeat, ut incei'tum terrogado alguien, niegue ó calle, 6 responda con
dimittat interrogatorern. obscuridad, de Suerte que deje en incertidumbre
al interrogante.
§ 8.--.Ex causa succurri ci, qui interrogatus § 8.—No dudamos, que con causa se ampara al
respondit, non dubitamus; nam et si quis iiiterro- que interrogado respondió; porque también si in-

(1) XL VIL, Ha j.—Tal vez debería leerseen el texto, XLVIII.,


corno en otras ediCione8.—.N. del T. (5) FIal. ltuig.; iaterdum interrogatus, Tau,'., consderandó
(5) no, (en lugar de neo), Hat. interdum, como aP.adida por antiguos CopiStaS,
(3) Súplase.. compeliatur. (6) Fi., según Br.; negarit, Taur.
(4) sI, inSerta acertadamente la Vuig. (7) omnes, inserta HaZ.

DIGESTO.—LIBRO XI: TITULO 1 649

gatus, an patri heres esset, (1) responderit, mox terrogado alguno si era heredero de su padre, hu-
prolato () testamento inventus sit exheredatus, biere respondido, y después, habiéndose publicado
aequissimum est, succurri el; et ita Celsus sen- el testamento, se hubiera encontrado deshereda-
bit. Hie quidem et alia ratione, quod ea, qnae do, es muy justo que se le auxilie; y así lo escribe
postes emergtint, auxilio indigent; quid enim, si Celso. En este caso, ciertamente también por otra
occultae tabulae et ren]otae postea prolatae sunt, razón, porque requieren el auxilio las cosas que
cur noceat• ci, qui id responderit, quod in prao- ocurren después; porque ¿qué, si después fueron
sentiarum videbatur? Idem dico, et si quis (3) presentadas tablas ocultas y olvidadas, cómo le
heredem se responderit, mox falsum, vol inof- perjudicará, al que hubiere respondido, lo que á la
ffciosum, vel irritum testamentam fuerit pronun- sazón le parecía? Lo mismo digo, también si al-
tiatum; non enim ímprobo respondit, sed seriptu- guno hubiere respondido que él era heredero, y
ra ductus, luego el testamento hubiere sido declarado falso,
ó inoficioso, ó Irrito; porque no respondió mala-
mente, sino engañado por la escritura.
§ 9.—Qui interrogatus responderit, sic tenetur, § 9.—El que interrogado hubiere respondido,
quasi ex contractu (4) obligatus, pro quo pulsa- se obliga de la misma manera que si estuviese
bitur (5), duin ab adversario interrogatur. Sed obligado por el contrato por que fuere demanda-
et si a Praetore fuerit interrogatus, nihil facít do, cuando es interrogado por el adversario. Pero
Praetoris auctoritas, sed ipsius responsum sive aunque hubiere sido interrogado por eh Pretor,
m endacium. nada hace la autoridad del Pretor, sino la res-
puesta, ó Ja mentira de él mismo.
§ 10.—Qui iusto errore ductus negaverit se he- § 10.—El que inducido por justo error hubiere
redem, venia dignus est. negado que él era heredero, es digno de indul-
gencia.
§ 11.—Sed et si quío sine dolo malo, culpa tu- § 11.—Poro también si alguno hubiere respon-
men responderil, dieendum cnt, absolví eum de- dido sin dolo majo, pero con culpa, se habrá de
bere, nisi culpa dolo proxima oit, decir, que debe ser absuelto, á no ser que la cul-
pa sea próxima al dolo.
§ 12.—Celsus seribit, licere responsi (6) poeni- § 12.—Escribe Celso, que es licito retractarse
tere, si nulla captie ex eius poenitentia (7) sit d la respuesta, si ningún perjuicio resultara al
actoris; quod verissimum mihi videtur, maxime actor de la retractación de la misma; lo que me
si quis postea plenius instructus quid faeiat, in- parece muy verdadero, mayormente si instruido
strumentis vel epistolio amicorum jurie sui edo- después más completamente hiciera alguien al-
ctus (8). guna cosa, enterado de su derecho por documen-
tos, ó por cartas de sus amigos.
12. [13.] PAIJLUS libro XVII. ad Edictum.—Sj 12. [13.) PAULO; Comentarios al Edicto, Libro
fihius, qui abotinnit se paterna hereditate, in jure XVII.—Si el hijo que se abstuvo de la herencia
interrogatus responderit se heredem cose, teno- paterna, interrogado en derecho hubiere repon-
hitur; nam ita respondendo pro herede g080i580 dido, que él es heredero, quedará obligado; por-
videtur. Sin autem filius, qui se abstinuit, iiiter- que respondiendo así se entiende que obré como
rogatus tacuerit, suceurrendum est ei, quia huno, heredero. Pero si el hijo, que se abstuvo, hubiere
qui abstinuit, Praetor non habet heredis loco. callado habiendo sido interrogado, se le ha de
amparar, porque el Pretor no tiene como herede-
ro al que se abstuvo.
§ 1.—Exceptionibus, quae institutis in iudicio § 1.—También ci que es demandado en virtud
contra reos actionfbus opponuntur, etiam is uti de su respuesta, puede usar de las excepciones
potest, qui ex oua responsione convenitur, veluti que se oponen á las acciones deducidas en juicio
pacti conventi, re¡ iudieatae, et ceteris. contra los reos, por ejemplo, la de pacto conveni-
do, la, de cosa juzgada, y las demás.
13. [14.] IDuM libro IL ad Plautiurn. - Con- 18. [14.] EL M1S1O; Comentarios d Plaucio, libro
fessionibus fabio respondentes ita obligantur, si 11.—Loo que responden con falsas confesiones, se
eius nomine, de quo quis interrogatus sit, eum obligan siempre que por razón de aquello por que
a)iquo oit actio, quia quae eum alio actio esset, alguno haya sido interrogado haya acción contra
si dominus esset, in nosmet confessione nostra cualquiera, porque aquella acción que hubiese
conferemus. Et si eum, qui in potestate patrio es- contra otro, si fuese el dueño, la transferiremos
set, respondissem, filium rneum cose, ita me obli- contra nosotros mismos por nuestra confesión. Y
gari, si actas eius pateretur, ut fihius meno eme si yo hubiese respondido, que uno que estuviese
poosit, quia falsae confeosiones naturalibus con- bajo la potestad de su padre es hijo mío, quedo
venire deberent; propter quae fiat, nl patrisfamí- obligado, siempre que estuviera patente su edad,
has nomine respondendo non (9) obliger. para que pueda ser hijo mío, porque las confesio-
nes falsas deberlan estar acordes con las cosas na-
turales; por lo cual sucederá, que yo no me obligue
respondiendo en nombre de un padre de familia.
§ L—Enm, qui patreuifamilias suum esse re- § 1.—El que hubiere respondido que un padre

(1) eSse, conjetura Br, que se ha de aOadr. (6) respondentl, lii. Vulg.
(2) Tceur. al inórgen; probsto, en el texto. () praesentis, Hal.
(3) Así los Códices en Br.; qul, PL (8) Taur. según reciente corrección Pl., Br.; edictus, según
I) elus, ínserin Ifni. la escritura Oigtnal.
(o) pulsabatur—lnterrogetur, Hal. Vulg. (9) non, orní.enla erradamente otros en Un!.

G50 DIGESTO.—LIBRO XI: TFrULO 1

spondcrit servum, non tener¡ iioxali actione; nc de familia era esclavo suyo, no queda obligado
no si bona fide líber horno mihi serviat, meeum por la acción noxal; y tampoco puede ejercitarse
noxali indicio agi potest, et si actum fuerit, ma- contra ml la acción noxal, si de buenafe me pres-
nebit integra actio cum ipso, qui admisit. tara servidumbre un hombre libre, y si se hubiere
ejercitado, permanecerá integra la acción contra
el que causó ci daño.

14. [15.] TAVOLENUS Libro IX. ex Cassio, - Si 14. [15.] JAVOLENO; Doctrina de Cassio, libro
is, cuius nomine noxae (1) iudicium. acceptum IX.-.-Si aquel en cuyo nombre se contestó el jui-
est, manente iudieio Líber iudicatus est, reus ab. cio noxal, fufi declarado libre durante el juicio,
solvi debet, nec quidquam interrogatio in iure debe ser absuelto ci demandado, y la interroga-
faeta proderit, quia cius pci'sonae, enius nomine ción hecha en juicio no aprovechará para nada,
quis eum alio actionem habet, obligationem porque la obligación de la persona, en cuyo nom-
transferre non (2) potest in eum, qui ja jure bre alguien tiene acción contra otro, no puede
suum esse confitetur, velut alicnum servum suum transferirla sobre aquel que enjuicio confiesa que
esse confitendo; liberi autem horninis nomine, es suyo, como confesando que es suyo un esclavo
quia cum alio actio non est, no per interrogatio- ajeno; mas en nombre de un hombre libre, como
nem quidem, aut confessionern tranferri poterit. no hay acción contra otro, no podrá ciertamente
Quo casu eveniet, ut non recto hominis liben no- ser transferida ni por la interrogación, ni por la
mine actum sit cuni eo, qui confessus est. confesión. En cuyo caso sucederá, que en nombre
de un hombre libre no se habrá ejercitado con de-
recho la acción contra aquel que confesó.
§ 1.—In totum auteni eonfessiones ita ratae § 1.—Mas las confesiones son totalmente váli-
sunt, si id, quod in confessionem venit, et ius, et das de esta suerte, si lo que se comprende en la
naturam recipere potest. confesión puede ajustarse, así al derecho, como á
la naturaleza.

15. [16.1 POMPONrUS libro XVIII. ad Sabinum. 15. [16.] POMPONIO; Comentarios el Sabino, U-
—Si ante aditam bereditatem servuni heredita- bro XVIII.—Si antes de adida la herencia respon-
rium meum esse respondeam, teneor, quia domi- diera yo que es mío un esclavo de la herencia, me
ni loco habetur hereditas. obligo, porque la herencia es considerada en lu-
gar de dueño.
§ 1,—Mortuo servo, quem in jure interrogatus § 1.—Muerto el esclavo, que el interrogado en
suum osee confeseus sit, non tenetur l, qui re- derecho confesó que era suyo, no queda obligado
spondit, quemadmodum si proprius cius fuisset, el que respondió, así como si hubiese sido propio
post mortem eme non teneretur (3), de él, no quedaría obligado después de su muerte.
16. [17.] ULPIANUS libro XXXVII. ad Edi- 16.117.1 ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro
ctum.—Si servus ab hostibus captus sit, de quo XXXVII.—Si hubiera sido cogido por los enemi-
quis ¡ni aro interrogatus respondenit, in sua pote- gos un esclavo, respecto del cual, interrogado al-
state esse, quamvis jura posiliminiorum. possint guien en derecho hubiere respondido, que estaba
efficere (4) dubitare nos, attamen non puto lo- en su potestad, aunque el derecho de postliminio
eum osee noxali actioni, quia non est in nostra pueda hacer que dudemos, sin embargo, no creo
po testate. que haya lugar á la acción noxal, porque no está
en nuestra potestad.
§ 1.—Quamquam autem plaeet, etiam eum te- § 1.—Mas aunque parece bien que esté obliga-
neni, qui alienum servum suum fassus esset, atta- do también el que hubiese confesado que era su-
men rectiesime placuit, eum dern.um teneri, qui yo un esclavo ajeno, sin embargo, con muchísima
suum (5) potuit habere; ceterum si dominium razón plugo que solamente quedára obligado el
quaerere non potuit, non teneri. que pudo tenerlo como suyo; mas si no pudo ad-
quirir su dominio, no se obliga.

17.118.1 IDEM libro XXXVIII. ad Edictum.— 17. [18.] EL MISMO; Comentarios al Edicto, Li-
Si servus non siL unius, sed plunium, et omnes bro XXXVIII.—Sí el esclavo no fuese de uno solo,
mentiti sunt, eum in sua potestate non esse, vel sino de muchos, y todos, ó algunos de ellos, min-
quidam ex iRis, aut dolo fecerunt, que miaus sit tieron diciendo que aquél no estaba bajo su po-
in potestate, unusquisque iliorum tenebitur in so- testad, ó hicieron con dolo que no estuviera en
lidum, quemadmodum tenerentur, si haberent in su potestad, cada uno de ellos estará obligado por
polestate. Is vero, qui nihil dolo fecerit, quo mi el todo, así corno se obligarían, si lo tuvieran en
rius in potestate haberet, vel non flegavit, non su potestad. Pero aquel que nada hubiere hecho
tenebitur. con dolo para no tenerlo ya en su potestad, ó que
no lo negó, no estará obligado.

18. [19.] ItrLrAwus (6) libro IV. ad Urseium 18. [19.] JULIANO; Comentarios d Urseyo Fe-
Ferocem.—Qui ex parte dimidia heres erat (7), rox, libro IV.—Uno que era heredero de la mitad,
qunni absentem coheredein suurn defendere vel- queriendo defender á su coheredero ausente, para
let, ut satisdationis onus evitare posset (8), re- poder evitarse el gravamen de la fianza, respon-

(L) noxale, EcL Vuig. (5) eum servuu, (ea lugar de snurn), Hal.
(2) non, ornitee erradamente la Vulg. (6) Ulpianiis, según los Bao,
(2) Taur. según recienteorreccEóu; tenetur, FI., Br. (7) Fi. según reeiente Corrección, Br.; erit, Taur.
(4) possint iteruni nos reficere, attamen, Vui. (8) Hni, Vulg.; pOSSit, FI.

DIGESTO,—LIBRO xi: TITULO 1 651

spondit se solum heredem esse, et condemnatus dió que él soto era heredero, y fué condenado;
est, quaerebat actor, quum ipse solvendo non es- preguntaba el actor, no siendo solvente aquel, ¿de-
set, an rescisso superiore iudicio in eum, qui re berla acaso, rescindido el primer juicio, dársele
vera heres erat, actio dan deberet? Proculus re- acción contra el que en realidad era heredero?
5pendlt, rescisso indicio posse agi; idque est Próculo respondió, que, rescindido el juicio, pue-
verum - de ejercitarse la acción; y esto es verdad.

19. [204 PAPINIANuS libro VIII, Quaestionum. 19. [20.] PAPINiANO; Cuestiones, libro VIII.—
—Si films, quum pro (1) patre suo ageret, taceat Si litigando un hijo por su padre, callase habien-
interrogatus, omnia perinde olservanda erunt., do sido interrogado, se habrá de observar todo lo
ac si non esset interrogatus. mismo que si no hubiese sido interrogado.

20. [21.1 PAULUS libro II. Quaesionun1.— Qui 20. [21.1 PAULO; Cuestiones, libro 11.—El que
servum alienum responderit suum esse, si noxali hubiere respondido que es suyo un esclavo ajeno,
indicio conventus sit, dorninum liberat; aliter at- si fuese demandado enjuicio noxal, exenta al due-
que si quis confessus sit, se oceidisse servum, ño; al contrario, si alguno hubiera confesado, que
quem alius occidit, vel si quis responderit se he- él maté al esclavo, que otro mató, 6 si alguno hu-
redem, nam lis casibus non liberatur, qui fecit, biere respondido que él es heredero, porque en
vel qui heres est. Nec hace inter se contraria estos casos no queda libre el que hizo la muerte,
sunt; nam superiore casu ex persona servi duo (2) ó el que es heredero. Ni estas cosas son entre si
tenentur, sicut ¡u servo comuiuni dicimus, ubi contrarias; porque en el primer caso se obligan
altero convento alter quoque liberatur; at is, qui los dos en virtud de la persona del esclavo, como
confitetur, se occidisse vel vulnerasse, suo nomi- decimos respecto al esclavo común, en cuyo caso,
ne tenetur; ncc debet impunitum esse delictum demandado el uno, queda libre también el otro;
ejes, qui fccit, propter eum, qui respondit, nisi mas el que confiesa, que él mató, ó hirió, se obli-
quasi defensor eiu8, qui admisit, ve! heredia, Ii- ga en su propio nombre; y por causa del que con-
tem subiit hoc genere; tunc enim in factum exce- fesó, no debe quedar impune el delito del que lo
ptione data summovendus est actor, quia ile ne- hizo, á no ser que hubiere tomado á su cargo el
gotiorum gestorum, vel mandat-i actione receptu- litigio con este carácter, como defensor del que
rus est, quod praestitit. Idem est ¡u co, qui man- lo cometió, ó del heredero; porque entonces el ac-
datu heredis heredem se esse respondit, vel quum tor ha de ser repelido con la excepción dada por
eum alias defendere veliet. el hecho, porque aquél ha de recuperar por la ac-
ción de gestión de negocios, ó por la de mandato,
lo que pagó. Lo mismo es respecto de aquel que por
mandato del heredero respondió que él era here-
dero, 6 del que de otra manera quisiera defenderlo.
§ 1.—Ja jure interrogatus, an fundrnn possi- § 1.—Interrogado uno en derecho, si posee un
deat, quaero, an respondere eogendus sit, et quo- fundo, pregunto, ¿ha de ser obligado á responder,
ta ex parte fundum possidcat? Reepondi: lavole- y á decir en qué porción posea el fundo? Respon-
nus scribit, possessorem fundi cogi debere re- di: escribe Javoleno, que el poseedor del fundo
spondere, quota ex parte fundum possideat, ut, si debe ser obligado á responder en qué porcion po-
minore ex parte possidere se dicat, in aliam par- sea el fundo, para que si dijera que lo posee en
tem, quae non defenderetur, la possessionem una parte menor, sea puesto el actor en posesión
actor mittatur. de la otra parte, que no fuese defendida.
§ 2.—Idem, et si damni infecti caveamus; nam § 2.—Lo mismo se dice si diésemos caución por
et hie respondere debet, quota ex parte eius sit daño inminente; porque también en este caso de-
praedium, ut ad eam partem stipulationem ac- be responder en qué porción sea suyo el predio,
eommodemus. Poena autem non repromittentis para que á esta parte acomodemos la estipula-
hace est, ut in possessionem eamus, et ideo eo ción.. Mas la pena del que su vez no promete es
pertinet seire, an possideat (3). esta, que entremos en posesión, y por lo tanto im-
porta saber, si posee.

21. 122.1 ULPIANUS libro XXII. ad Edictum. 21. [22.] ULPIANO; Comentarios al Edicto, Li-
- Ubicunque iudicem aequitas moverit, aeque bro XXII.—No hay duda, que con justicia debe
oportere fleTi interrogationem, dubium non est. hacerse interrogación, siempre que la equidad se
lo aconsejare al juez.

22 [28.1 SCAE YOLA libro IV. Digestorum.— 22. [23.] SCÉv0LA; Digesto, libro lV.—Interi-o-
Procuratore Caesaris ob debitum fiscale interro- gando el procurador del César por razón de una
gante, unus ex fillis, qui ncc bonorum possessio- deuda fiscal, uno de los hijos, que ni habla reci-
nem acceperat, nec heres erat, respondit, se he- bido la posesión de bienes, ni era heredero, res-
redem esse; an quasi interrogatoria creditoribus pondió, que él era heredero; ¿quedará acaso obli-
ceteris teneatur? Respondit (4), ab bis qui in ju- gado á los demás acreedores, como por acción
re non interrogassent, ex responso suo conveniri interrogatoria? Respondió, que por su respuesta
non poase. no podía ser demandado por los que no le hubie-
sen interrogado en derecho.

(J) qui eum,en lugar de quum pro), Vulg. (8) poesideant, HaZ.
(2) non, ineerta la Vug. (4) Respondl, HaZ.

652 DIGESTO.-.--LIERO XI: TiTULO III

TÍT. II TITULO II
DE QIJIBUS REBUS AD EUNDEM IUDICEM BATUR POR QUÉ COSAS SE RECURRE Á. UN MISMO JUEZ

1. Poowius libro XIII. ad &zbinum.— Si la- L PoMPonlo; Comentarios á Sabin.o, libro XIII.
ter piares familiae erciscundae agetur, et inter —Si la acción de partición de herencia se inten-
eosdem communi dividundo, aut finlum regun- tara entre muchos, y también entre los mismos la
doru.m, eundem iudicem sumendum. Praeterea, de división de cosa común, ó la de deslinde, se ha
quo facilius coYre coheredes vel socii posaint (1), de recurrir fi un mismo juez. Además de esto, pa-
in eundem locuni omnium praescntiam fien opon- ra que más fadilment.e puedan reunirse los cohe-
tet (2). rederos Ó los socios, conviene que todos compa-
rezcan en un mismo lugar.
2. PAPINIANUS Libro II. Quaestionum.—Quam 2. PAPINIANO; Cuestiones, Libro II.—Cuando de
ex pluribus tutonibus unus, quod ceteri non sint muchos tutores sólo uno es demandado, porque
¡done¡, convenitur, postulante co omnes ad eun- los demás no sean idóneos, pidiéndolo aquél, fi
dem iudicem mittuntur; et hoc Rescriptis Priuci- todos se les remite ante el mismo juez; y as! se
pum eontiuetun. halla prevenido en los Rescriptos de los Príncipes.
TIT. III TITULO III
DE SERVO CORRUPTO DE LA CORRUPCIÓN DE ESCLAVO
[Üf Cod. vi. 2.1 [Véase Cdd. VI. 2.1

ULPIANIJ8 libro XXIII. ad Edictum.— Mt 1. ULPIANO; Comelltariosal Edicto, libro XXIII.


Praetor: QUI SERVUM, SERVAM, ALIF.NUM, ALEE- —Dice el Pretor: «El que fuere acusado de haber
NAM REOEPISSE, PERSUASIS.SEYE QUID El DICETUR »acogido fi un esclavo ó fi una esclava, ajeno ó
DOLO MALO, QUO EUM, EAM DETERIOREM FACFJIET, »ajena, y de haberle persuadido con dolo malo
IX BUM, QIJAXTI EA RES ERIT, IN DUPLUM UJDI- »á alguna cosa, con lo que le hiciera peor fi él, ó
01DM DADO. »á ella, daré contra él acción por el duplo de
»cuanto importare esta cosa».
§ 1.—Qui bona fide servum emit, hoe Edicto § 1.—El que con buena fe compró un esclavo,
non tenebitur, quia nec ipse potenit servi corru- no estará obligado por este Edicto, porque tam-
pti agere, quia nihil Mus interest, servum non poco él podrá ejercitar la acción de corrupción
corrumpi; et sane si quis hoc adrniserit, eveniet, de esclavo,porque nada le importa, que no se co-
ut duobus actio servi corrupti competat, quodest rrompa al esclavo; y fi la verdad, si alguno admi-
absurdum. Sed neo eum, cuí bona fide horno u- tiere esto, sucederá, que la acción de corrupción
ber serviL, hane actionem posso exereere opi- de esclavo competa fi dos, lo que es absurdo. Pero
namur, opinamos, que tampoco puede ejercitar esta ac-
ción aquel fi quien de buena fe presta servidum-
bre un hombre libre.
§ 2.—.Quod autem Praetor alt: «reeepisse», ita § 2.—Mas lo que dice el Pretor, «haber acogi-
accipirnus, si susceperit servum alienum ad se; do», lo entendernos de este modo, si hubiere re-
et est proprie «recipere» refugium abscondendt cogido para si fi un esclavo ajeno; y «acogerlo»
causa servo praestare vel ja sao agro, vel ja alie- es propiamente prestar refugio al esclavo para
no loco aedificiove. esconderlo ó en su campo, ó en lugar ó edificio
ajeno.
§ 3. —<Persuadere» autem est plus, quani compel- § 3.—Pero «persuadir» es más que ser compeli-
Ii atque cogí sibiparere; sed persuadcre»ov jtionv do y obligado fi obedecer fi uno; mas «persuadir»
ga-c ¿v [,r m.edii2 e.et], nam el bonum consiliurn es palabra de doble sentido, poi-que cualquiera
quis dando potest suadere, et ninlum; et ideo puede persuadir dando así bueno, como mal conse-
Praetor adiecit: «dolo malo, quo eum deteniorem jo; y poi esto añade el Pretor: «con dolo malo,
faceret»; noque enim delinquit, ni.si qui tale al¡- con lo que le hiciera peor»; porque no delinque sino
quid servo persuadet, ex quo eum faciat deterjo- el que persuade al esclavo fi alguna cosa tal, que
rein. Qui igitur servum sollicitat ad aliquid vol con ella lo haga peor. As¡ pues, el que solicita al
faeiendurn, ve] cogitandum improbe, hic vidotur esclavo para que ó haga, ó piense sin probidad
hoc Edicto notan. alguna cosa, se considera que está comprendido
en este Edicto.
§ 4.—Sed utram ita demum tenetur, si bonae §'4.—¿Pero se obligará acaso únicamente si im-
frugi servum perpulit ad deliquendum, an vero pulsó fi delinquir fi un esclavo de buenas coturn-
et si malum hortatus est, vel malo (3) monstra- bres, 6 Si también al malo le aconsejó una cosa
vit, quemadmodurn faceret? Et est venus, etiam mala, ó le enseñó corno la haría? Y es más cierto,
si malo monstravit, ja quem modum delinquerct, que queda obligado también, sial malo le enseñó
tener¡ eum; irno et si eraL servus omnímodo fu- de qué modo delinquiría; aun más, si de todos mo-
giturus, vel furtum facturas, hie vero laudator dos habla de fugarse el esclavo, 6 habla de come-
huius propositi extitit, tenetur; non enim oportet ter un hurto, pero uno alabó su propósito, queda
laudando augeri malitiam. Sive ergo bonum ser- obligado; porque no debe aumentarse la malicia

(1) Taur. al mdr gen; posenut, en el texto.


(5) praesentla fien pote8t, Vulg. (3) servo, i nser tan HaÍ. Vsig.

DIGESTO. —L15R0 XI: TITULO iii 653
vum fecerit malum, sive malum fecerit deterjo- con alabanzas. Por eonsiguiente,se entenderá que
rem, corrupisee videbitur. lo corrompió, tanto si hubiere hecho malo al escla-
vo bueno, como si al malo lo hubiere hecho peor.
§ 5.-1s quoque deteriorem facit, qni servo per § 5.—También lo hace peor el que persuade al
suadet, ut iniuriam faceret, ve] furt.um , ve] fuge- esclavo á que haga una injuria, ó un hurto, ó á
ret, vel a!idnurfl servura ut sollieitaret, ve! 'at pe- que huya, 6 á que solicite al esclavo de otro, 6
culium intricarct, ant amator existeret ve! er- que empeñe su peculio, ó á que sea mujeriego 6
ro (1), vel mali.s artibus esset deditus, vel in spe- vagabundo, ó á que se haya consagrado ámalas
etaculis nimius, vel seditiosus, ve] si actor! sua- artes, 6 demasiado á los espectáculos, ó sea sedi-
sit verbis s!ve pretio, ut rationes dominicas iii- cioso, ó si con palabras ó con soborno persuadió
tercideret, adulteraret, vel etiarn nt rationem si- al esclavo administrador á que rompiese ó altera-
bi commissam turbaret, se las cuentas de su señor, ú también á que em-
brollase la cuenta que se le encomendó,
2. PAULTJS libro XIX. ad Edictum.—ve! luxu- 2. PAubo; Comentarios al Edicto, libro XIX.—
riosum, vel contumaeem fecit, quive, ut stu- 6 lo hizo lujurioso, 6 contumaz, ó el que le por-
prum (2) pateretur, persundet. suade a que consienta e! estupro.
S. ULPIANUS libro XXIII. ad Edicturn.—Dolo 3. ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro
malo» adiecto calliditatern notat Praetor cius, qní XXIII—Con las palabras «con dolo malo» añadi-
persuadet; ceterum si quis sine, dolo deteriorem das indica el Pretor la malicia del que persuade;
fecerit, non notatur; et si Jusus gratia feeit, non pero si alguno sin dolo le hubiere hecho peor, no
tenetur. es comprendido; y silo hizo por chanza, no que-
da obligado.
§ 1.—Unde quaeritur, si quis servo alieno sua- § 1.—Por lo cual se pregunta, si' alguno hubie-
serit in tectum adscendere, vel in pnteum de- re persuadido al esclavo ajeno fi que suba fi un
scendere, et ille parcns adscenderit vel deseen- tejado, ó baje fi un pozo, y él, siguiendo el conse-
deriL, et ceciderit, crusque vel quid alud frego- jo, hubiere subido ó bajado, y se cayere, y se hu-
nt, vel penierit, an teneatur? Et si quidem sine biere roto una pierna, ú otra cualquier cosa, 6 se
dolo malo feccrit, non tenetur, si dolo malo, te- matare, ¿quedará obligado? Y si verdaderamente
nebitur; lo hubiere hecho sin dolo malo, no se obliga, pero
si con dolo malo, se obligará;

4. PAULUS libro XIX. ad Edictum.-- sed com- 4. PAULO; Comentarios al Edicto, libro XIX.—
modius est, utili lege Aquilia eum teneri. pero es más conveniente, que éste se obligue por
la acción útil de la ley Aquilia.
5. ULPIANUS libro XXIII. ad Edictum.—<Poli» 5. ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro
verbuin etiarn ad eum, qni recepit, refercndum XXIII.—La palabra «dolo» se ha de referir tam-
est, ut non alius teneatur, nisi qui dolo malo fe- bién fi aquel que le dió acogida, para que no se
cerit (3); ceterum si quis, ut domino (4) custodi- obligue otro, sino el que lo hubiere hecho con do-
ret, recepit vel humanitate vel misericordia du- lo malo; pero si alguno le dió refugio para guar-
ctus, vel ala probata (5) atque justa ratione, non darlo para el dueño, 6 llevado de humanidad 6
ten ebitur, misericordia, 6 por otra plausible y justa razón,
no quedará obligado.
§ 1.—Si quis dolo malo persuaserit quid servo, § 1.—Si alguno hubiere persuadido con dolo
quem liberum putabat, mi!'i videtur, tener! eum malo alguna cosa fi un esclavo, que juzgaba libre,
oportere; magis (6) enim delinquit, qni liberum me parece que debe quedar obligado; porque más
putans (7) corrumpit, et ideo, si servus fuerit, te- delinque el que corrompe al que juzga libre, y
nebitur. por lo tanto, si fuere esclavo, quedará obligado.
§ 2.—Hace actio etiam adversus fatentem in • 2.—Esta acción es por el duplo también con-
duplum est, quamvis Aquilia iniltinutem dunta- tra el que confiesa, aunque la ley Aquilia casti-
xat eodrceat. gue sólo al que niega.
§ 3.—Si servus servave feeisse diestur, iudi- § 3.—Si se dijere que lo hizo un esclavo 6 una
cium eum noxae deditione redditur. esclava, se da la acción con la dación por daño.
§ 4.—Haee actio refertur ad tempus servi con- § 4.—Esta acción se refiere al tiempo de la co-
rupti, vel recepti, non ad praeseus; et ideo et si rrupción del esclavo, ó al de su acogida, no al
decesserit, vel alienatus sit, ve] manumissus, ni- presente; y por lo tanto, también si hubiere falle-
hilo minus locum habebit actio; ncc extinguitUr cido, ó sido enajenado, 6 manumitido, tendrá, sin
manumissione sornel nata actio embargo, lugar esta acción; y una vez nacida la
acción no se extingue por la manumisión
6. PAULUS libro XIX. ad Edictum.—praeteri- 6. PAULO; Comentarios al Edicto, labro XIX.—
tae enim utilitatis aestimatio iii hoe iudicium porque en este juicio se discute la estimación de
versatur—; la utilidad pasada—;
7. ULPIANUS libro XXIII. ad Edictum,— nam 7. ULPIANO; Comentarios a! Edicto, Libro

(1) errorl, Hal. YTulg.


(2) perpetrare4 inserta la Vu19. (5) HaZ. Vutg.; vol approbata, Fi.
(3) receptt, al m4rgea interior del códice FI. (6) R. según reciente corrección; malus, Taur.
(4) Bai. (& Ó ditOtoSvaL t) zczót); oninino, Vulg. (7) pntans, omí t ela Rol.
ToMO 1-83
DIGESTO.—LIBRO XI: TITULO UI

et mal¡ servi forsitan consequantur libertatem, et XXIII.—porque también los malos esclavos con-
posterior causa interdum tribuil manumissionis siguen 4 veces la libertad, y á veces una causa
iustam rationem. posterior da ¡ajusta razon de la manumisión.
S. PAULUS libro XIX. ad Edictum. - Sed el S. PAULO; Comentarios al Edicto, libro XIX.--
heres eius, chus servus corruptus est, habet hanc Pero también tiene esta acción el heredero de
actionem non solum si manserit ja heredilate aquel cuyo esclavo fué corrompido, no sólo si el
servas, sed et si exierit, forte legatus. esclavo hubiere permanecido en la herencia, sino
también si de ella hubiere salido, acaso habiendo
sido legado.
9. ULPIANUS libro XXIII. ad Edictum.— Si 9. ULPIAXO; comentarios al Edicto, libro
quis servum communem meum et saum corrupe- XXIII.—Si alguno hubiere corrompido 4 un es-
nt, apud Iulianum libro nono (1) Digestorum clavo común, mío y suyo, pregúntase Juliano en
quacritur, an hac actiono tener¡ possit? El uit, el libro noveno del Digesto, ¿podrá estar obliga-
teneni eum socio; praeterea poterit el communi do por esta acción? Y dice, que se obliga 4 favor
dividundo, et pro socio, si socii SmI, tener¡, UI de su socio; y además de esto, podrá quedar obli-
lulianus uit. Sed cnn deteniorem facit lulianus gado tanto por la acción de división de cosa co-
eonditionem socii, si eum socio agat, quam si cum mún, como por la de sociedad, si fueran socios,
extraneo agil? nam qui eum extraneo agit (2), como dice Juliano. ¿Poro por qué hace Juliano
sive receperit (3), sive corruperit, agere potest, peor la condición del socio, si litiga con otro so-
qui cuni socio, sine alteriiatione, id est, si corru- cio, que si ejercita la acción contra un extrailo?
pil, nisi forte non putavit lulianus hoe cadere in Porque el que ejercita la acción contra un extra-
soeium, nemo enim suum recipit. Sed si celandi fo, puede ejercitarla, ya lo hubiere acogido, ya le
animo recepit, potest defeudi, teneni eum. hubiere corrompido, y el que contra un socio, sin
la alternativa, esto es, si lo corrompió, 4 no ser
acaso que no creyó Juliano que esto acontezca
respecto 4 un socio, porque nadie acoge al que es
suyo. Pero si lo acoge con ánimo de ocultarlo,
puedo sostenerse, que él queda obligado.
§ 1.—Si ja servo ego habeam usumfructum, tu § 1.—Si sobro un esclavo tuviera yo el usufruc-
proprietatem, si quidem a me sit deterior factus, to, y tú la propiedad, si verdaderamente por mi
potenis mecum exponiri, si tu id fecenis, ego age- hubiera sido empeorado, podrás ejercitar la ac-
re utili actiono possum; ad omnes enini corrupte- ción contra mi, y si tú lo hubieres hecho, ruedo
las hace actio pertinel, et intaresse fructaarii vi- yo ejercitar la acción útil; porque esta acción se
detur, bonae frugi servum eme, in quo usumfru- refiere 4 todas las corrupciones, yse entiende que
ctum habel. El si forte alius eum recepenit, ve¡ interesa al usufructuario que sea de buenas cos-
corruperit, utilis actio fructuario competit. tumbres el esclavo sobre el cual tiene el usufruc-
to. Y si acaso otro lo hubiere acogido ó corrom-
pido, compete la acción útil al usufructuario.
§ 2.—Datur autem actio, quanti ea res cnt, § 2.—Mas se da esta acción por el duplo de
eius dupli. cuanto valiere la cosa.
§ 3.— Sed quaestionis est, aostimatio utruni § 3.—Pero se pregunta, ¿deberá hacerse la es-
eius duntaxat fieri debeal, quod servas in corpo- timación únicamente de aquel daflo que el escla-
re vol in animo damni senserit, hoc est, quanto vo hubiere experimentado en su cuerpo, ó en su
vilior servas factus sit, un vero el ceterorum? Et alma, esto es, de cuanto el esclavo haya sido
Neratius uit, tanti condemnandum corruptorem, hecho de menos valor, ó también de todo lo de-
quanti servus ob id, quod corruptus (4) sit, mi- más? Y dice Neracio, que el corruptor ha de ser
norEs sit. condenado en tanto cuanto el esclavo sea de me-
nos valor por esto, porque haya sido corrompido.
10. PAIJLUS libro XIX. ad Edictum.— In hoc 10. PAULO; Comentarios al Edicto, libro XIX.
iudicium etiam rerum aestimatio venit, quas se- —En este juicio viene comprendida también la es-
eum servus abstulit, quia omne damnum dupla- timación de las cosas que el esclavo se llevó con-
tur (5), neqile iutererit, ad eum perlatae fue- sigo, porque se duplica todo el daño, y no impor-
rial res, un ad aliuin, sive etiarn consumtae tará que las cosas hubieren sido llevadas para él,
smI (a); etenim instius et, eum tonen, qui prin- ó 4 otro, ó también que hayan sido consumidas;
ceps fucrit delicti, quam eum quaeri, ad quera porque es más justo que sea responsable el que
res perlatae sunt. fuere autor principal del delito, que no que se bus-
que 4 aquel 4 quien se llevaron las cosas.
11. ULPIANEJS Libro XXIII. ad Edictuni. - Ne- 11. ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro
ratius ait, postea furIa facta in aestimatioucm XXIII.—Dice Neracio, que los hurtos cometidos
non venire; quam sententiam veram puto, iiani después no se comprenden en la estimación; cuya
el verba Edicti: «quanti ea res cnt», omne detri- opinión juzgo verdadera, porque también las pa-
mcntum recipiunt. labras del Edicto «cuanto valiere la cosa» com-
prenden todo detrimento.
(1) VIII., Hai.
(2) Hal.; «giL, Fi.
(5) Hal. Vutg.;rece.pit,FI.
(6) Hal. Vutg.; 8ubrcptu Fi.; $usc.eptus, 5 subversus, con- (5) dup1hatur, Vi4g.
jeture Br. (6) Ha¿. Vuig.; «unt, M.

DIGESTO.—LIBRO XI: TITULO nI 55
§ 1.—Servo persuasi, ut ehirographa debito- § 1.—Si persuadl á un esclavo, para que vicia-
ruin corrumpat, videlicet tenebor; sed si consue- se las escrituras de los deudores, sin duda queda-
tudine peccandi postea et rationes ceteraque si- ré obligado; pero si por la costumbre de delinquir,
muía instrumenta subtr&xerit, vel interleverit, también hubiere substraído después las cuentas
deleverit, dicendum erit, corruporern horum no- y otros documentos semejantes, ó los hubiere ra-
mine non tener¡. yado, 6 borrado, se habrá de decir, que el corrup-
tor no es responsable por razón de estas cosas.
§ 2.—Quanivis autem rerum subtractarum no- § 2.—Mas aunque compota la acción de corrup-
mine servi corrupti competat actio, tamen et fur- ción de esclavo por razón de las cosas substraídas,
ti agere possumus, ope enim consilio sollicitato- podemos, sin embargo, ejercitar también la de hur-
ns videutur res abesse; neo sufficiet, alterutra to, porque parece que faltan las cosas por ayuda
actione egisse, quia altera alteram non minult. y consejo del instigador; y no bastará haber ejer-
Idem et in co, qui servum recepit, et ce.lavit, et citado una fi otra acción, porque la una no ex-
deteriorem fecit, lulianus seribit; sunt enim di- tingue la otra. Lo mismo escribe Juliano también
versa (1) maleficia furis et oms, qui deteriorem i-espf .tO al que acogió al esclavo y lo ocultó, .y lo
servum facit. loe amplius et condictionis (2) no- perVtio; porque son diversos delitos el del que
mine tenebitur; quamvis chin condictione homi- hurta, y el del que pervierte al esclavo. Además
nem, poenam autem furti actione conseeutus sit, de esto, también quedará obligado por razón de la
tamen et quod intcrest, debebit consequi actione condiccion; porque aunque por la con dicción haya
servi corrupti, conseguido el esclavo, y por la acción de hurto la
pena, sin embargo, deberá conseguir por la acción
de corrupción de esclavo también lo que importa,
12. PAULUS libro XIX. ad Eclicum.-.--quia ma- 12. PAULO; Comentarios al Edicto, libro XIX.
net reus obligatus etiam rebus redditis. —porque el reo queda obligado aun después de
restituidas las cosas.
13. ULFIANUS libro XXIII. ad Edictum. - 13. IJLPIANO; Comentarios al Edicto, libro
Haec actio perpetua est, non temporaria (3), et XXIII.—Esta acción es perpétua, no temporal, y
heredi ceterisque succéssoribus competit; in be- compete al heredero y ti los demás sucesores; no
redeni non dabitur, quia poenalis est. se dará contra el heredero, porque es penal.
§ 1.—Sed et si quis servum hereditarium cor- § 1.—Pero también si alguno hubiere corrom-
ruperit, hac actione tenebitur, sed et petitione pido ti un esclavo de la herencia, se obligará por
hereclitatis quasi praedo tenebitur, esta acción, mas como poseedor de mala fe estará
obligado también por la de petición de herencia,
14. PAurus libro XIX. ad Edictum.— ut tan- 14. PAULO; Comentarios al Edicto, libro XIX.
tum veniat in hereditatis petitionein, quantum in —de suerte que en la petición de herencia se com-
hane actionem. prenda tanto corno en esta acción.
§ 1.— De filio fihiave familias corruptis buje § 1.—Este Edicto no tiene aplicación ti la co-
Edicto locus non est, quia servi corrupti consti- rrupción del hijo, 6 de la hija de familia, porque
tuta actio est, qui in patrimonio nostro esset, et la acción se Constituyó respecto ti la corrupción
pauperiorem se factum eme dominus probare pot- del esclavo, que estuviese en nuestro patrimonio,
est dignitate et fama domus integra manente; y cuyo dueño puede probar que ti él se le ha hecho
sed utihis competit officio iudicis acstimanda, más pobre, permaneciendo integras la dignidad
qi]oniam interest nostra, animum lib erorum no- y Ja fama de su casa; poro compete la acción útil,
strorum non C,prrumpi. que se estimará por ministerio del juez, porque
nos interesa, que no se corrompa el alma de nues-
tros hijos.
§ 2.—Si servus eommunis mene et tuus pro. § 2.—Si un esclavo común, mío y tuyo, hubiere
prium meum servum corruperit, Sabinus, non corrompido ti un esclavo mío propio, dice Sabino,
poese agi eum socio, peninde atque si proprius que no puede ejercitarse la acción contra el con-
me-as servas corrupisset conservum. Item, si ser- dueño, del mismo modo que si un esclavo mío pro-
vus communis extraneum corruperit, videndum pio hubiese corrompido ti un esclavo común. Igual-
est, ntrum cuni duobus agi debeat, an et eum sin- mente, si un esclavo común hubiere corrompido
gulis exemplo cetrarum noxarum? Et magis est, al de otro, sha de ver, ¿acaso deberá ejercitarse la
ut unusquisque in solidum teneatur, altero an- acción contra los dos, ó también contra cada uno,
tem solvente alterum liberan. así como en las demás acciones noxa.les? Y es más
cierto, que cada uno quede obligado por el todo,.
pero que pagando el uno, quede libre el otro,
§ 3.—Si is, in quo usumfruotum habeo, servum § 3.—Si aquel sobre el cual tengo el usufructo,
meum corruperit, ant mihi actio eum domino pro- hubiere corrompido ti un esclavo mío, tendré ac-
prietatis. ción contra el dueño de la propiedad.
§ 4. - Pignori (4) dati nomine debitor habet § 4.—El deudor tiene esta acción por razón del
hane actionem. que tuviere dado en prenda.
§ 5.—In bac actione non (5) extra rem duplum § 5.—En esta acción se computa el duplo sin
est, Id enim, quod danini datum mt, duplatur. prescindirse de Ja cosa, porque se duplica el im-
porte del daño que se causó.

(1) divisa inter se, (en lugar de diversa), Hcil.


(5) condlatione, Vulg. (omitiendo nomine). (4) Ho.l. Viag. ignoriS, Fi.
(1) temporalls, Vuig. (5) non, omítela Hal.
DIGESTO.—LIBRO XI: TÍTULO UI

§ 6.—IJia consequenter et illud probatur, ut, si § 6.—Consiguientemente 4 esto queda también


servo meo persuascris, ut Titio furtuin faciat, probado, que si hubieres persuadido 4 mi esclavo
non solum in id tenearis (1), quo deterior servus para que haga un hurto 4 Ticio, no sólo te obligas
effectus est, sed et in id, quod Titio praestitu- en lo que fué empeorado el esclavo, sino también
rus sim. en lo que yo haya de pagar 4 Ticio.
§ 7.—Item non solum, si mihi damnum dede- § 7.—Asimismo, no sólo me quedas obligado si
nt (2) consilio tuo, sed etiam si extraneo, co que- el daño me lo hubiere causado 4 mi por tu cense-
que nomine mihi teneris, quod ego lege Aquilia jo, sino también si 4 un extraño, por la misma ra-
obuoxius sim; aut si ex conducto teneor alicui, zón también por la que yo sea responsable por la
quod ej servum locavi, et propter te deterior fa- ley Aquilia; 6 si por razón de arrendamiento estoy
etus siL, teneberis et boc nomine, et si qua talia obligado 4 alguno, porque le di en arrendamien-
sint. to el esclavo, y por tu causa se haya empeorado,
quedarás obligado también por este motivo; y por
otras causas semejantes.
§ 8.—Aestimatio autem habetur ja hac actione, § 8.—Mas en esta acción se estima cuanto el
quanti servas vilior (3) factus siL, quod officio iii- esclavo haya sido depreciado, lo cual se determi-
dicis expedietur. nará por ministerio del juez.
§ 9.—Tute rdum Lamen et (4) inutilis sit, ut non § 9.—Pero 4 veces también será inútil, de suerte
expediat talem servum habere; utrurn ergo et que no convenga tener tal esclavo; ¿en este caso,
pretium cogitar daro sollicitator, et servuin do- está obligado el corruptor 4 entregar también el
miaus lucnifaciat, an vero cogí debet dominus re precio, y lucrará el dueño con tal esclavo, 6 debe
stitucre servum, et pretium servi accipere? Et ve- acaso ser obligado el dueño 4 restituir el esclavo,
rius est, electionem domino dan, sive servum de- y 4 recibir el precio del esclavo? Y es más cierto,
.tinere cupit, et damnum, quanti deterior servas que se da la elección al dueño, ya si quiere rete-
factus est, in duplum accipere, vel servo restitu- ner el esclavo, y recibir en el duplo el daño en
Lo, si copiain huius re¡ habeat, pretium consequi; que se empeoró el esclavo, ó percibir el precio,
quodsi non habeat, pretium qnidem simili modo habiendo restituido el esclavo, si tuviera la posi-
accipere debet, cedere autem sojlicitatori penen- bilidad de ello; mas si no la tuviera, debe cierta-
lo eius de dominio (5) servi actionibus. Quod La- mente recibir de igual modo el precio, y ceden al
inen de restitutione hominis dicitur, tunc locurn corruptor, 4 riesgo de éste, las acciones sobre el
hatiet, quum (6) homine vivo agitar. Quod (7) au- dominio del esclavo. Mas lo que se dice respecto
tem si (8) manumisso co agatur, non facile apud á la restitución del esclavo, tiene lugar cuando
iudicem audietur dicendo, ideo se manumisisse, se ejercita la acción estando vivo el esclavo. Mas
quoniam habere noluerat domi, nL et pretium ha- si se ejercitara habiendo sido manumitido, no se-
beat, et libcrtum. rá facilmente oído ante el juez diciendo, que él lo
manumitió por esto, porque no habla querido te-
nerlo en casa, para tener tanto el precio, como el
liberto.
16. GAlus Libro VI. ad Edictum provinci ale.— 15. GA3ro; Comentarios al Edicto provincial, Li-
Corrumpitur anirnus servi, et si porsuadeatur ci, bro VI.—Corrómpese el ánimo del esclavo, tam-
uL dominum contemneret (9). bién si se le persuadiera 4 que menosprecie 4 su
dueño.
16. ALFIsIIs VARUS (10) libro II. Digestorum. 18. ALFENO VARO; Digesto, libro 11.—Un due-
Dominas servum dispensatorem manumisit, ño manumitió al esclavo administrador, después
postea rationes ab co accepit, et qunm (11) iis non le tomó las cuentas, y no estando conforme con
constaret, comporit, apud quandam mulierculam ellas, averiguó que aquél habla gastado el dine-
pecuniam eum coas umsisse; quacrebatur, posset- ro con cierta mujerzuela; preguntábase, ¿podría
nc agere servi corrupti cum ea muliere, quum is ejercitar contra aquella mujer la acción de co-
servus mm liber esset? Respondi,posse, sed rrupción de esclavo, cuando ya este esclavo fuese
etiam furti de pccuniis, quas servus ad eam de- libre? Respondi, que podía, así como también la
tulisset. de hurto por el dinero que el esclavo le hubiese
entregado 4 ella.
17. MARCIANLIS Libro IV. Regularu.m..–. Sorvi 17. MARCIANO; Reglas, libro IV.—Por razón de
corrupti nomine et constante matrimonio manito corrupción de esclavo y durante el matrimonio se
in mulierem datur actio, sed favore nuptiarum ja da acción al marido contra la mujer, pero por el
eimplum. simple importe por consideración al matrimonio.

(1) Viig.; teneris, Fi. () Taur.; Quid, FI., Br.


(2) dederi, Hat. (8) Véase La nota 6.
(3) inuUlior, Hal. (9) oontemuat, acertadamente ¡Ial. Vulg.
(4) si, inartan Hal. Vulg. si sic, insertan los tl4iCes en Br, (LO) Vru, omítela HaZ.; Africanos, Bn. (en lugar de Alio.
(5) dominus, (en Lugar de de dominio), Vulg. nus Varus).
(6) de, insertan ¡Ial. Vulg. (11) de, insertan Bat. Vulg.

DIGESTO.—LIBRO XI: TÍTULO IV 657

TJT. IV TITULO IV

DE (1) FUGIT1VIS DE LOS FUGITIVOS


(Cf. Cod VI. 1] [ véase C64. VI, 1.1

1. ULPIANUS libro 1. (2) ad Edictum.---Is, qui 1. ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro 1.—El
fugitivum celavit, fur est. que ocultó 4 un fugitivo, es ladrón.
§ 1,—Senatus censnit, no fugitivi admittantur § 1.--Dispuso el Senado, que los fugitivos no
in saltus, rieque protegantur a villicls vel procu- sean admitidos en los bosques, y que no sean pro-
ratoribus possessoruin (3), et muletam statuit; tegidos por los mayordomos ó procuradores de los
bis autem, qui intra viginti dios fugitivos ve¡ do- poseedores, y estableció una malta; mas 4 aque-
minis reddidissent, ve! apud Magistratus exhi- llos que dentro de veinte dias ó hubiesen devuel-
buissent, veniain in ante actum dedit. Sed et to los fugitivos á sus dueños, ó los hubiesen exhi-
deincep8 eodem Senatuscorisulto impunitas datur bido ante los Magistrados, les concedió perdón
ci, qui intra praestituta tempora, quarn reperit del delito antes cometido. Pero también después
fugitivos in agro suo, domino ve! Magistratibus se concede por el mismo Senadoconsulto la impu-
tradideri t. nidad al que dentro del tiempo prefijado, cuando
hubiere encontrado en su campo fugitivos, los hu-
biere entregado 4 su dueño, ó 4 los Magistrados.
§ 2.— Hoc autem Senatusconsultum aditum § 2.—Mas este Senadoconsulto también conce-
etiani dedit militi ve) pagano -.d investiganduni dió 4 los militares, ó 4 los paisanos, derecho de
fugitivum in praedia Senatorum ve] paganorum. entrada en los predios de los Senadores, ó de los
Cui re¡ etiarn lex Favia prospexerat et Senatus- aldeanos, para buscar 4 un fugitivo. A lo cual ha-
consultum Modesto Consule factuni, 'it fugitivos blan atendido también la ley Favia y el Senado-
inquirere volentibus literae ad Magistratus den- consulto hecho siendo consul Modesto, para que
tur; muleta etiam centum solidorum in Magistra- se diesen cartas para los Magistrados 4 aquellos
tus statuta si literis acceptis inquirentes non que quisieran buscar fi los fugitivos; habiéndose
adiuven!. ged et in eum, qui quaeri apud se pro- establecido también la multa de cien sueldos con-
hib'iit, eadem poena statuta (4). Est etiani gene- tra los Magistrados, si recibidas las cartas, no
ralis Epistola Divorum Marcí et Commodi, qua ayudasen 4 los que los buscaban. Pero también
declaratur, et Praesides, et Magistratus, et mili- se estableció la misma pena contra el que prohi-
tes stationarios dominum adiuvare debere inqui- bió que en su casa fuesen buscados. Hay también
rendis fugitivis, et ut inventos reddereiit, et ut una Carta general de los Divinos Marco y Cómo-
hi, apud quos dclitescant, puniantur, si crimine do, en la que se declara, que tanto los Presiden-
contingantur. tes, como los Magistrados, y los soldados de guar-
nición deben ayudar al dueño en la busca de sus
esclavos, y que le entreguen los que hayan en-
contrado, y que sean castigados aquellos en cu-
yas casas se oculten, si fueran culpables.
§ 3.— Unusquisque eorum, qui fugitivum ap- § 3.—Cualquiera de estos, que aprehende 4 un
prchendit, in publicum deducere debet. fugitivo, debe presentarlo 4 la autoridad pública.
§ 4.—Et morito monentur Magistratus, eos di- § 4.—Y con razón se previene 4 los Magistra-
ligenter custodire, no evadant, dos que los custodien con cuidado, para que no
se escapen.
§ 5.—Fugitivum accipe, et si quis erro Bit; fu- § 5. - Considéralo como fugitivo, también si
gitivi nutem apellatione ex fugitiva natum non alguno fuera vagabundo; pero escribe Labeon en
contineri, Labeo libro primo ad Edietum &cribit, el libro primero de sus comentarios al Edicto,
que en Ja denominación de fugitivo no se com-
prende al nacido de una fugitiva.
§ 6.— In publicum deduci intelliguntur, qui § 6.—Se entiende que son presentados 4 la auto-
Magistratibus municipalibus traditi sunt, vel pu- ridad pública, los que son entregados fi los Magis-
blicis miniSterlis. trados municipales, 6 4 los funcionarios públicos.
§ 7. - Diligcns custodia etiam vineire per- § 7.— La custodia diligente permite también
mittit. ponerlos presos.
§ 8.—Tamdiu autem custodiuntur, quamdiu ad § 8.—Mas son custodiados hasta tanto que sean
Praefectum vigilum, ve] ad Praesidem (ri) dedu- llevados ante el Prefecto de los vigilantes, ó ante
cantur, eornmqne nomina, et notae, et chus se el Presidente, y se manifiesten 4 los Magistrados
quis esse dicat, ad Magistratus deferantur, ut fa- sus nombres, y señas, y de quien diga cada uno
cillas agnosci et pereipi fugitivi possint. Notae que es, para que más faéilmente puedan ser re-
auteni verbo etiam cicatrices continentur. Idem conocidos y recobrados los fugitivos. Mas en la
inris est, si hace in scriptis publice vel in nedes palabra señas se comprenden también las cicatri-
proponas. ces. El mismo efecto legal resulta, si expusieras
estas cosas públicamente en escrituras, 6 en los
edificios públicos.
2. CALLTSTRATUS libro VI. Cognitio-num.—Fu- 2. CALISTB ATO; Tratado de las Jurisdicciones,

(1) sERV1, inserta la V'tg.


(2) XXI., Haz. (4) satuta ese eti&m general¡ epistola, Hat.
(5) possezloiium, fiat. (5) provineise, insertan fiat. Vulg.

658 DIGESTO.—LIBRO XI: TÍTULO V

gitivi simplices (1) dominis reddendi swit sed si Libro VI.—Los simples fugitivos han de ser entre-
pro libero se gesserint, gravius corceri solent. gados á sus dueños; pero si se hubieren hecho pa-
sar como libres, suelen ser castigados con más
severidad.
3. ULPIANUS Libro Vil. de of/Lcio Froconsuli. 3. ULPIANO; Del cargo de PrOCÓnSUL, Libro VII.
—Divug Pius rescripsit, eum, qui fugitivum vult —Manifestó en rescripto el Divino Pío, que el que
requirere in praediis alienis, posse adire Praesi- quiere buscar un fugitivo en predios ajenos pue-
dem literas ci daturum, et si ita res exegerit, ap- de acudir al Presidente, que le habrá de dar car-
paritoreni quoque, ut ci permhtatur ingredi et tas, y siasl el caso lo exigiere, también un algua-
inquirere, et poonam eundem Praesidem iii eum cil, para que se le permita entrar y buscar, y que
constitaere, qui inquiri non permiscrit. Sed et el mismo Presidente fije una pena contra el que
Divus Marcus Oratione, quam in Senatu recita- no hubiere permitido que se buscase. Pero tam-
vit, facultatem dedit ingrediendi tam Caesaris, bién el Divino Marco, en una oración que recité
quam Senatorurn et paganorum praedia volenti- en el Senado, dió facultad para entrar en los pre-
bus fugitivos inquirere, seratarique cubilia atque dios, tanto del César, como de los Senadores y de
vestigia occultantium. los aldeanos, fi los que quisieran buscar fugitivos,
y reconocer los lechos y cualquier otro punto de
los que los ocultan.
4. PAUL IJS Libro 1. Sententiarurn (2).— Lime- 4. PAULO; Sentencias, libro 1.—Los jefes de la
narchae et stationarii fugitivos deprehensos recte guarda de los puertos, y los soldados de guarni-
la eustodiam retineiit. Magistratus municipales ción, retienen con derecho en custodia fi los fugi-
ad officium Priesidis provineine ve! Proconsulis tivos aprehendidos. Los Magistrados municipales
comprehensos fugitivos recte transmittunt. remiten con derecho fi la autoridad del Presiden-
te de la provincia, ó del Procónsul los fugitivos
aprehendidos.
5. TEYPHONINUS Libro 1. Di8putationurn.-. Si 5. Tai'oiio; Disputas, libro L—Si el esclavo
in arenam fugitivus servus se dederil, nc isto fugitivo se hubiere dado fi las luchas del circo,
quidem periculo discriminis vitae tantum sibi ii- ciertamente que ni aun habiéndose causado Ii. si
rogato potestatem domini evitare poterit; nam propio este peligro de pérdida de la vida podrá
Divus Phis reseripait, omnimodo eos dominis suis librarse de la potestad de su dueño; porque dijo
reddere, sive ante pugnam ad bestias, sive post en rescripto el Divino Pb, que de todos modos
pugnam, quouiam interduin ant pecunia inter- volvieran ellos fi sus dueños, ya antes de la lu-
versa, aut commisso aliquo maiore maleficio ad cha con las fieras, ya después de la lucha, porque
fugiendam inquisitionem ve¡ iustitiam animad- fi veces, ó por haber defraudado alguna cantidad,
-versionis in arenam se dare mailent; reddi ergo ó por haber cometido algún otro delito mayor,
cos oportet. prefieran darse fi las luchas del circo para huir de
la averiguación 6 de la justicia del castigo-, y por
esto es consiguiente que sean restituidos.
TIT. Y TITULO Y
DE (3) ALuÁTORIBITS DE LOS JUGADORES DE AZAR
(UI'. coa. III. 43.3 (Vase Cód HL 43.3

1. ULPIANUS libro XXIII. ad Edicturn.—Prae- 1. ULPIANO; Comentarios al Edicto, Libro


tor Mt: Si QUIS EIJM, APUD QIJEM (4) ALEA LU- XXIII.—Dice el Pretor: »Si alguno hubiere gol-
SUM ESBE DICETUR, VERBRRAVERITJ DAMNUMVE El »peado fi aquel en cuya casa se dijere que se jugó
DEDERIT, SIVE QUID BO TEMPORE DOMO (5) mus >fi juego de azar, ó si le hubiere causado algún
SUBTRACTUM EST (6), IUDICIUM NON DABO; IN »dafio, ó si en la casa de éste se substrajo-en tal
EUM, QUI ALEAR LUDENDAD CAUSA VIM INTULE- »ocasión alguna cosa, no daré acción; castigaré
RIP, UTI QUAEQUE (7) RES ERIT, ANZMADVERTAM. »al que para que se juegue fi juegos de azar hu-
»biere empleado la fuerza, de cualquier modo
»qje fuere'>.
§ 1.—Si rapinas fecerint inter se collusores, vi § 1.—Si entre si cometieren rapiñas los jugado-
bonoruni raptorum non denegabitur actio; susce- res, no se denegará la acción de bienes arrebata-
ptorem enim duntaxat prohibuit vindican, non et dos por fuerza; porque solamente prohibió que se
collusores, quamvis et lii indigni videantui. amparase al que tiene casa de juego, no también
A los jugadores, aunque también éstos sean con-
siderados indignos.
§ 2.—Item notanduin, quod susceptorem ver- § 2.—Asimismo se ha de notar, que no ampara
beratum quidem, et damnum passuni ubicunque al que tiene casa de juego que verdaderamente
et quandocunque non vindieat; verum furtum fa- fué golpeado, y recibió daño en cualquiera parte
etum domi, et co tempore, quo alea ludebatur, Ii- y ocasión; sino que el hurto cometido en su casa,

(1) supplices otros en Mal. (4) IN, insertan HM. VuLg.


(3) fl4tla8e este fragmento en Pauli Sentt. rece. L 6. A. (b) Hal. Bes. (¿I aér05 xX&aç); noto, FI.
3.4. (6) Earu, flal.
(3) ALEAE LU817 ET, inserte la Vutg. (1) UTIQUE QUAE, HM.

rnGEST0,—LIBR0 XI TITULO VI 659

cet lusor non fucrit, qui quid eorum fecerit, im- y al tiempo en que se jugaba al azar, aunque no
pune fit. «Domum» autem pro habitatione et domi- fuere un jugador el que hubiere hecho alguna de
cilio nos aceipere debere, certum est. estas cosas, se comete impunemente. Y es cierto
que debemos entender por «casa» la habitación y
el domicilio.
§ 3.—Quod autem Praetor negat, se furti actio- § 3.—Mas lo que dice el Pretor, que él no dará
neni daturum, videamus, utruin ad poenalem la acción de hurto, veamos, ¿se referirá únicamen-
actionem solam pertineat, an et si ad exhibendum te á la acción penal, 6 también á si quisiera ejer-
velit agere, vel vindicare, vel condicere? Et est citar la de exhibición, 6 la de vindicación, ó la
relatrnn apud Pomponiurn, solummoclo poenalem condicción? Y dice Pomponio, que solamente está
actionem denegatam; quod non (1) puto verum, denegada la acción penal; lo que no juzgo verda-
Praetor enini simpliciter ait: «si quid subtractum dero, porque el Pretor dice simplemente: «si se
cnt, iudicium non dabo». hubiere substraído alguna cosa, no daré acción».
§ 4.—«In eum, inquit, qui aleae ludendae cau- § 4.—Castigaré, dice, al que para que se jue-
sa viin intulenit, uti quaeque res erit, animad- gue á juegos de azar hubiere empleado la fuerza,
vertam»; hace clausula pertinet ad animadversio- de cualquier modo que fuere»; esta cláusula se re-
nem oms, qui compulit ludere, nt aut muleta ere al castigo de aquel que compelió á jugar,
muletetur, ant in lautumias, vel in vincula publi- para que o sea multado, 6 conducido á las cante-
ca ducatur; ras, 6 á las cárceles públicas;

2. PAUL1JS libro XIX. ad Edictum. solent 2. PAuLo; Comentarios al Edicto, libro XIX.—
enim quidam et cogere ad lusum vel ab initio, vel porque suelen algunos obligar también ájngar, 6
victi clum retinent. desde un principio, ó cuando habiendo ellos per-
dido retienen á otros.
§ 1.---Senatusconsultum vetuit in pecuniain in- § 1.—Un Senadoconsulto prohibió jugar dinero,
dere, praeterqunin si quis certct hasta (2) vel pi- excepto si alguno jugara á tirar la lanza ó el dar-
lo iaciendo, ve¡ currendo, saliendo, luctando, pu- do, 6 á correr, saltar, luchar, ó pelear, y esto sé
gnando, quod virtutis causa fiat; haga para probar el valor;
3. MARCIANUS libro V. Regularum.—in quibus 3. MARCIANO; Reglas, libro V,—cn cuyos jue-
robas ex lege Titia, et Publicia (3), et Cornelia gos es licito hacer también apuesta por la ley Ti-
etiam sponsionem facere hect; sed ex aliis, ubi cia, por la Publicia, y por Ja Cornelia; pero no es
pro virtute certamen non fit, non hect. licito en otros, en los que no se celebre certamen
para probar el valor.

4. PAULUS libro XIX, ad Edictum.— Quod 111 4. PAULO; Comentarios al Edicto, libro XIX.—
convivio (4) vescendi causa ponitur, in eam rem Permitese que jueguen los esclavos sobre aquella
familia (5) ludere permittitnr. cosa que para comer se pone en la mesa.
§ 1.—Si servus vel fihiusfamilias vietus fucrit, § 1.—Si un esclavo, 6 un hijo de familia hubie-
patri vel domino competit repetitio. Item si ser- re perdido, al padre ó al dueño le compete recla-
vus acceperit pecnniam, dabitur in dominara de mación. Asimismo, si un esclavo hubiere recibido
peculio actio, non noxalis quia ex negotio gesto dinero, se dará contra su señor la acción de pecu-
agitur. Sed non amphius cogendus est praestare, lio, no la noxal, porque se reclama por un nego-
quam id, quod ex ea re in peculio sit. cio hecho. Pero no ha de ser obligado á pagar
más de lo que por tal causa haya en el peculio.
§ 2.—Advei-sus parentes et patronos repetitio § 2.—En virtud de este Edicto, se ha de dar
eius, quod in alea lusum est, utihis ex hoc Edicto contra los padres y los patronos la reclamación
danda est. útil de lo que se jugó á juego de azar.

TIT. Vi TITULO VI

SI MENSOR FALSUM MODUM DIXERIT DE SI EL MEDIDOR HUBIERE DECLARADO UNA


MEDIDA FALSA

1. ULPIANUS libro XXIV. ad Edictum.— Ad- 1. ULPIA1i0; Comentarios al edicto, libro XXIV.
versus mensorem agrorum Praetor in factum —El Pretor estableció una acción por el hecho
actionem proposuit, a quo falli nos non oportet; contra el agrimensor, por quien no conviene que
nam iuterest nostra, no fahlamur in madi renun- seamos engañados; porque nos importa que no
tiatione, si forte vol de finibus contentio sit, vol seamos engañados en la declaración de la medi-
emtor seire vehit, vol venditor, eniusmodi ager da, si acaso hubiera contienda sobre limites, 6 el
veneat. Ideo autem hane actionem proposuit, quia comprador, 6 el vendedor, quisiera saber con qué
non erediderunt veteres, inter talem personam cabida se venda un campo. Y por esto estableció
Iocationem et conductionom (6) esee, sed magis esta- acción, porque no creyeron los antiguos, que
operam benefieii loco praeberi, et id, quod datur, respecto á tal persona hubiera locación y conduc-
ej ad remunerauduni dan, et inde honorariuni ción, sino que más bien se hacia un trabajo como

(1) non, omítela HaZ. (4) Taur.; comBiflio, Fi., Br.


(2) disco, Hal. (5) in alea, (en lugar de familia) conjetura Br.
(3) et Publicia, oafteiaa HaZ. (6) el sonductionem, omítelas vial.

6O DIGESTO.—LIBRO XI: TÍTULO VI

appellari; si autem ex beato conducto (1) fuerit por beneficio, y que aquello que se da, se le daba
actum, dicendum cnt, nec tencre intentioncm. para remunerarle, y que por esto se llamaba ho-
norario; pero si se hubiere ejercitado la acción de
locación ó conducción, se habrá do decir, que ni
aun obliga la demanda.
§ 1.—Hace actio dolum majurn duntaxat exi- § 1.—Esta acción exige solamente dolo malo;
git; visum est enim, satis abundeque eorceni porque pareció que se castigaba más que suficien-
mensoaem, si dolus malus solus conveniatur (2) temente al medidor, si tan sólo se demandara el
eius horninis, qui civiliter obligatus non est; pro- dolo malo de un hombre, que no se obligó civil-
inde, si imperito versatus est, sibi imputare de- mente; por lo tanto, si procedió con impericia, de-
bet, qui eum adhibuit; sed et si negligenter, ae- be imputárselo fi si mismo el que lo empleó; pero
que mensor securus en it; lata culpa plane dolo si con negligencia, también será igualmente irres-
comparabitur. Sed et si mercedein accepit, non ponsable el medidor; la culpa lata se comparará
omnein culpam eum praestare propter verba Edi- efectivamente con el dolo. Pero si recibió salario,
eti; utique enim scit Praetor, et mercede eos 111- tampoco responde de toda culpa por las palabras
tervenire. del Edicto; porque el Pretor sabe ciertamente,
que ellos intervienen también por un salario.
§ 2.—Is autem tenetur hac actione (3), qui re- § 2.—Pero se obliga por esta acción el que hizo
nuutiavit; sed renuntiasse et eum accipere debe- la declaración; mas debemos entender que hizo
mus, qui per alium renuntiavit, la declaración, también el que declaró por medio
de otro,
2. PAIJLUS libro XXV. ad 1dictum. - vel per 2. PAULO; Comentarios al Edicto, Libro XXV.
literas. por escrito.
§ 1.—Sed si ego tibi, quum emes mensor, man- § 1.—Poro si, siendo tú medidor, yo te hubiere
daverim, ut mensuram agri ageres, et tu id Titio mandado que midieras un campo, y tú esto lo en-
delegaveris, et ille dolo malo quid ja ea re fece- cargares fi Ticio, y él hubiere hecho en esta me-
nt, tu tonebcris, quia dolo malo versatus es, qui dición alguna cosa con dolo malo, tu quedarás
tal¡ homini credidisti, obligado, porque procediste con dolo malo al con-
fiar en semejante hombre.
3. ULPIANIJS Libro XXIV ad Edictum. - Si 3. ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro XXIV.
duobus mandavero, et ambo doloso fecerint, ad- —Si fi dos se lo hubiere yo mandado, y ambos hu-
versus singulos in solidum agi potenit; sed altero bieren obrado con dolo, podrá ejercitarse la ac-
convento, si satisfeccnit, in alteum actionem de. ción solidariamente contra cada uno; poro de-
negar¡ oportebit. mandado uno, si pagare, corresponderá que se
deniegue la acción contra el otro.
§ 1.—Cornpetit autem hace actio ci, culus En- § 1.—Mas esta acción compete fi aquel fi quien
terfuit faisum modum renuntiatum non esse, hoc le importó que no se hubiese declarado una falsa
est vel emtori, vel venditori, cui reiiuntiatio medida, esto es, ó al comprador, 6 fi vendedor, 4
obfuit. quien perjudicó la declaración.
§ 2. —Pomponius tarnen seribit, 5i emtor plus § 2.—Pero escribo Pomponio, que si por causa
dedenit venditori propter renuntiationem, quia de la declaración el comprador hubiere pagado
condicere potest, quod plus dedit, agi cura md- más al vendedor, como quiera que puede intentar
soro non posse; nihil enim cmtoris interesse, la condicción por lo que dió do más, no puede
quuni possit condicere, nisi solvendo venditor e.jercitarse la acción contra el medidor; porque
non fuit, tunc enim mensor tenebitur. nada le importa al comprador, pudiendo intentar
la condieción, si el vendedor no fuá insolvente,
porque entonces estará obligado el medidor,
§ 8.—Sed si venditor maioreni modum traclide- § 3.—Pero si el vendedor hubiere entregado
nt fraudatus a mensore, consequenter dicit Pom- mayor medida engañado por el medidor, consi-
ponius, non essc netionem adversus niensorem, guientemente dice Pomponio, que no hay acción
quia est ex vendito actio adversus emtorein, nisi contra el medidor, porque hay la acción de venta
et he exntor solvendo non siL contra el comprador, fi no ser que también en es-
te caso el comprador sea insolvente.
§ 4.—Idem Pomponius seribit, si propter iudi- § 4.—Escribe el mismo Pomponio, que si el me-
cium adhibitus niensoi frandaverit me in renun- didor nombrado con motivo de un juicio me hu-
tiatione, tener¡ eum, si oh lioc do indicio minas biere defraudado en su declaración, se obliga, si
tuli. Plane si a indice adhibitus (4) contra me por esto obtuve menos en el juicio. Pero si nom-
renuntiavorit dolo malo, dubitat, an tener¡ mihi brado por el juez hubiere declarado con dolo ma-
debeat; quod magis admittit. lo contra mi, duda si deberá quedarme obligado;
lo que admite preferentemente.
§ 5. .—Hauc actionem heredi similibusque per- § 5.—Escribe Pomponio, que esta acción se ha
sonis dandam Pomponius senibit, sed in heredem de dar al heredero y fi otras personas semejantes,
siniilesque personas donegandam (5) ait. pero dice que ha de denegarse contra el heredero
y otras semejantes personas.
§ 6.—Servi autem nomino magis noxale, quam. § 6.—Pero dice, que en nombre de un esclavo

(1) conducto, onita Hal.


(2) puniatur, Vtg. (4) meusor, inserta La lTulg.
(3) ratione, Hal, (5) seribit—denegandam, omzt etas RoL.

DIGESTO.—LIBRO XI: TfTtILO VII 661

de peculio competere ait, quamvis civilis actio de compete más bien la acción noxa] que la de pecu-
pecnhio eompetat. ho, aunque competa la acción civil de peculio.
4. PAULUS libro XXV. ad Edictum. - Haec 4. PAULO; Comentarios al Edicto, libro XXV.
actio perpetua est, quia initium re¡ non a circun-i- —Esta acción es perpót.ua , porque el principio de
seriptione (1), sed a suscepto negotio originem la cosa tomó su origen no de la medición, sino de
accepit. la aceptación del encargo.

5. ULPIANUS libro XXIV. (2) ad Edictum.— 5. ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro XXIV.
Si mensor non faisum inodum renuntiaverit, sed —Si el medidor no hubiere declarado una falsa
traxerit renuntiationem, et ob hoc evenerit, nt medida, sino diferido su declaración, y por esto
'renditor laederetur (3), qui assignaturum se mo- aconteciere que fuese perjudicado el vendedor,
dum intra ccrtum diem prornisit, hace actio lo. que prometió que dentro de cierto día darla él la
cum non habet; sed nec dan utilem debere, Poin- medida, no tiene lugar esta acción; pero dice Pom-
ponius oit; cnt ergo ad actionem de dolo decur- pomo, que ni aun la útil debe darse luego habrá
rendum. de recurrirse A la acción de dolo.
1.—Si, quum falsus modus renuntiatus esset, § 1.—Si cuando se hubiese declarado una falsa
emtor eum venditore ex emto egisset, agere pote- medida, el comprador hubiese intentado contra
nt etiam cum mensore; sed si nihil eius interest, el vendedor la acción de compra, podrá reclamar
condemnari niensorem non oportet. Quodsi non también contra el medidor; pero si iieda le impor-
de toto modo, qui deerat, cum venditore egenit, ta, no debe condenarse al medidor. Mas si no hu-
sed de minore, consequenter seribit Pomponius, biere reclamado al vendedor por toda la medida
de residuo eum mensore agi posse. que faltaba, sino por otra menor, consiguiente-
mente escribe Pomponio, que puede reclamarse
contra el medidor por la restante.
§ 2. - Roe iudieium latius Praetor porrexit; § 2.—El Pretor extendió fi más esta acción; por-
nam et si cuius (4) alterius re¡ mensuram faisam que si se dijere que se habla declarado una falsa
renuntiavisse dicetur, hace actio competit. Pro- medida de otra cosa cualquiera, también compete
mdc, si in aediflcii mensura fefellit, ve.I in fm- esta acción. Por lo tanto, si engañó en la medi-
monti, vel in vini, ción de un edificio, ó en la de trigo, ó en la de vino,

6. PAuI.us Libro XXIV. (b) ad Edictum.— si- 6. PAULO; Comentarios al Edicto, Libro XXIV.
ve de itinenis latitudine, sive de servitute immit- —ya se discuta sobre la anchura de un paso, ya
tendi proliciendique quneratur, sive aream, rel sobre la servidumbre de empotrar una viga, ó so-
tignum, ve! lapidem metiendo mentitus fuenit, bre la de voladizo, ya hubiere mentido al medir
un área, ó una viga, ó una piedra,

7. ULPIANUS Libro XXIV. ad Edictum..— vel 7. ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro XXIV.
cuius (6) alterius re¡, tenebitur. —ó en la medición de otra cualquier cosa, que-
dará obligado.
§ 1.—Et si mensor machinanius fefellerit, hace § 1.—Y si el medidor de máquinas hubiere en-
actio dabitur. gañado, se dará esta acción.
§ 2.—Ncc non ihlud quoque Pomponius dicit, § 2.—Además dice también Pomponio, que com-
etiam in eum, qui mensor non fuit, fefellit tamen pete esta acción asimismo contra el que no fué
in modo, competere hanc actionem. medidor, pero engañó en la medida.
§ &—Hoc exemplo etiam adversus arehitectum § 3.—A semejanza de esto, debe darse la acción
actio dan debet, qui fefellit; nam et Divus Seve- también contra el arquitecto, que engañó; porque
rus adversus arehitectnm et redemtorem actiones también el Divino Severo decretó que debían dar-
dandas decrevit. se acciones contra el arquitecto y el contratista.
§ 4.— Ego etiam adversus tabularium puto § 4.—Yo opino, que deben darse acciones tam-
actiones dandas, qui in computatione fefellit. bién contra el contador, que engañó en la cuenta.

TIT. VII TÍTULO VII

DE RELIGIOSIS, ET SUMTIB1JS FUNERUM, ET DE LOS LUGARES RELIGIOSOS, Y DE LOS


UT PUNUS DIJCERE LICRAT (7) GASTOS DE FUNERALES, Y DE QUE SEA LÍCITO
LLEVAR A ENTERRAR
[Cr. Ucd. 111.44.] (Véase Uód. III. 44.1

1. ULPIANUS Libro X. ad Edictum. - Qui pro- 1. ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro X.—
pter funus aliquid impendit, eum defuncto con- El que por razón de un funeral hizo algún gasto,
trahere ereditur, non eum herede. créese que contrata con el difunto, no con el he-
redero.

2. IDEM libro XXV. ad EdicLum.— Locum, in 2. EL MISMO; Comentarios ab Edicto, Libro XXV.
quo servus sepultU8 est, religiosum esse .Ari- -Dice Ariston, que es religioso el lugar en que
sto ait. Pué sepultado un esclavo.

(4) culuivis, Hal.


(1) ad cIrcumscript1oiem Has. (5) XXV., Hal.
(2) XXV., mal. (6) VéaS6 la nata 4.
(3) Los códices en Br. y laRaa. (Xd.k) liberetur, Fi. (7) ET UT—LICEAT, om,telas la Vuls.

Tomo 1-84

662 DIGESTO.—LIBRO xi: TÍTULO VII

§ 1.•—Qui mortuu.m in locuni alienum intulit § 1.—El que sepulté un muerto en lugar ajeno,
ve¡ (1) int'erre euravit, tenebitur in factum actio ó cuidó de enterrarlo, quedará obligado por la
nc. «la locum alterius» aceipere debemus, sive in acción por el hecho. Por «en lugar ajeno» debe-
agro, sive la aediffcio Sed he Sermo domino dat mos entender, ya sea en un campo, ya en un edi-
actionem, non bonae fidei possessori; nam quum ficio. Pero esta expresión da la acción al dueño, no
dicat «in Iocum alterius», apparet de domino eum al poseedor do buena fe; porque cuando dice «en
sen tire id est co, cuius locus est. Sed et fructua- lugar ajeno», aparece que se refiera al dueño, es-
rius inferendo tenebitur domino proprietatis. Aa to es, fi aquel de quien es el lugar. Pero enterran-
et socius teneatur, si ignorante socio intulcrit, do un cadáver, también el usufructuario se obli-
tractari potest; est tamen venus, familiae erci- gará al dueño de la propiedad. Puede discutirse
scundae, veleommuui dividundo convenir¡ eum si también quedará obligado el socio, si hubiere
posSe. enterrado fi alguien ignorándolo su consocio; pe-
ro es más cierto, que puede él ser demandado con
la acción de partición de herencia, 6 con la de di-
visión de cosa coman.
§ 2.—Praetor ait: SIVE (2) HOMO MORTU!JS, OS- § 2.—Dice el Pretor: «Si se dijere que un hom-
SAVE HOMINIS 31ORTU1 IN LOOUM PURUM ALTu- »bre muerto, ó los huesos de un hombre muerto
RIUS, AUP IN ID (3) SEPULCERUH, IR QUO 1115 NON »fueron enterrados en un lugar puro, de otro, 6
FUERIT, XLLATA ESSE DICENTUR, QUI ROO FECI»', »en aquel sepulcro sobre el que no hubiere tenido
IR FACTUM Ac'rIONE TBNETUIt (4), ET POEN PE- »derecho, el que hizo esto se obliga por la acción
CUNIARIA (5) SUBIICIETUR. »por el hecho, y quedará sujeto fi una pena po-
» cuniaria ».
§ 8.—De ea autem illatione Praetor sensit, § 8.—Mas el Pretor se refirió fi aquella inhuma-
quae sepulturne causa fit. ción, que se hace para dar sepultura.
§ 4. —rPurus» autem locus dicitur, qui neque se- § 4.—Pero dlcese «puro» el lugar que no es sa-
con, noque sanctus est, noque religiosus, sed ab grado, ni santo, ni religioso, sino que es considera-
omnibus huiusmodi nominibus vacare videtur. do exento de todos los calificativos de esta natu-
raleza.
§ 5.—eScpulcrum» esi, ubi corpus osgave homi- § 5.—Sepulcro» es el lugar en donde están de-
nis condita sunt. Celsus autem ait, non totus, qui positados el cuerpo 6 los huesos de un hombre.
sepulturae destinatus est, locus religiosus sit, sed Pero dice Celso, que no todo el lugar, que fué des-
quatenus corpus hurnatum esi. tinado fi sepultura, es religioso, sino la parte en
que fué inhumado el cuerpo.
§ 6.—Monumentum est, quod memoniae servan- § 6.—Es monumento, lo que existe para conser-
dae gratia exstat (6). var una memoria.
§ 7.—Si usumfructum quis habeat, religiosum § 7.—Si alguno tuviera el usufructo, no hace
locum non facit. Sed el si alius proprietatem, religioso el lugar. Pero si uno tuvo la propiedad,
alius usumfructum habuit, non faciet locum reli- y otro el usufructo, ni aun el propietario hará re-
ligiosum ncc proprietanius, nisi forte ipsuni, qui ligioso el lugar, fi no ser acaso que hubiere ente-
usumfructum legaverit, intulerit, quum in alluni rrado en él al mismo que hubiere legado el usu-
benn' iiiferri tan' opportune non posset; et ita fructo, no pudiendo ser enterrado tan oportuna-
lulianus scribit. Alias auteni invito fructuario lo- mente en otro lugar; y as¡ lo escribe Juliano. Mas
cus religiosus non fiet, sed si consentiat fructua- de otro modo, no se hará religioso el lugar contra
rius, magis est, ut locus religiosus fiat. la voluntad del usufructuario, pero si lo consin-
tiera el usufructuario, es más cierto, que se hace
religioso el lugar.
§ 8.—Locum, qui servil, neme religiosum fa- § 8.—Nadie hace religioso el lugar, que presta
oit, nisi consentiat is, cui servitus deberetur. Sed servidumbre, fi no ser que lo consienta aquel fi
si non miaus cornmode per alium loeum servitute quien se debiese la servidumbre. Pero si no menos
uti potest, non videtur serviiutis impediendae cómodamente puede usar de la servidumbre por
causa id fien, el ideo religiosus fit; et sane habet otro lugar, no parece que se haga esto para Impe-
hoc ratione.m. dir la servidumbre, y por lo tanto se hace religio-
so; y verdaderamente esto es conforme fi razón.
§ 9.—ls, qui pignoni dedit agrum, si in eum § 9.—El que dió en prenda un campo, si en él
suorum (7) mortuum intuleril, religiosum eum fa- hubiere enterrado un muerto de los suyos, lo ha-
dl, sed et si ipse inferatun, idem est, ceteniim alii ce religioso, pero también es igual, si él mismo
concedere non potest; fuese enterrado; mas no puede concederlo fi otro;
3. PAULUS libro XXVII. ad Edictum.—ex con- 3. PAULO; Comentarios al Edicto, Libro XXVII..
sensu temen oniniuin utilius est dicere, religio- —pero es más conveniente decir que con el con-
sum posse fien; idque Pomponius seribit. sentimiento de todos puede hacerse religioso; y
así lo escribe Pomponio.
4. ULPtANUS libro XXV. ad Edictum. - Ser¡- 4. ULPIANO; Comentarios al Edicto, Libro XXV.
ptas heres, priusquam hereditatem adeat, pa- —El heredero instituido, antes que ada la heren-
trerufainjijas mortuum inferendo locuni facil reli- cia, hace religioso un lugar enterrando en él al
giosum. Ncc quis putet, hoc ipso pro herede eum padre de familia fallecido. Y no se crea que él

(1) Br. considera vel añadida por antiguos copislaa; pero (4) TSNEBITUR, IIo.t.
no Taur. () POENAE PECUN[ARIAE, Hat.
(2) SF, Vulg. (6) Segun conjetura Br.; existat, F.
- (3) le, orniteta EE»t. (7) auum Ha. Vulg.

DIGESTO.—LIBRO X: TITULO VII 663

gerere; finge enim, adhnc eum deliberare de ad- hace esto como siendo heredero; porque supón,
cunda hereditate. Ego, etiamsi non heres eum in- que él aun delibera sobre adir la herencia. Yo
tulerit, sed quivis alius herede vel eessante, vel opino, que aunque no lo hubiere enterrado el he-
absente, ve) verente (1), nc pro herede gerere vi- redero, sino otro cualquiera, ó por no hacerlo el
deatur, tamen locurn re1igisum facere puto; pie- heredero, ó por estar ausente, ó por temer que
ruinque enim defuncti ante sepeliuntur, quam no parezca que obraba como heredero, hace, no
quis heres jis extet (2). Sed tuno locus fit religio- obstante, religioso el lugar; porque las más de las
sus, quuin defuneti fuit; naturaliter enim videtur veces son enterrados los difuntos antes que al-
ad rnortuam pertinere locus, in quem infertur, guien sea su heredero. Pero entonces se hace re-
praesertim si in e-am locurn inferatur, in quem ligioso el lugar, cuando fijé del difunto; porque
ipse destinavit; usque acleo, itt, etiamsi in lega- naturalmente parece que pertenece al difunto el
tum Jocum sit illatus ab herede, illatione temen Jugar en que es enterrado, principalmente si fue-
testatoris sit (3) religiosus, si modo in aliem lo- ra enterrado en aquel lugar que él mismo señaló;
cum tam opportune ixiferri non potuit. y esto de tal modo, que, aunque haya sido ente-
rrado por el heredero en un lugar legado, sea és-
te, sin embargo, religioso por la inhumación del
testador, si es que no pudo ser enterrado tan opor-
tunamente en otro lugar.

5. Gtiu S libro XIX. ad Edictum provinciale. 5. GAYO; comentarios al Edicto provincial, Li-
—Familiaria sepulcra dicuntur, quae quis sibi bro XIX.—Dlcense sepulcros familiares, los que
familiaeque suae constituit; hereditaria autem, alguno dedicó para si y para su familia; pero he-
quae quis sibi heredibusque suis constituit, reditarios, los que alguno destiné para si y sus
herederos,

6. ULPIANUS libro XXV. ad Edictum.— vol 6. ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro XXV.
quod patei'familias jure hereditario acqusivit. —ó el que por derecho de herencia adquirió el pa-
Sed in utroque heredibus quidem ceterisque suc- dre de familia. Pero en uno y otro es ciertamente
cessoribus, qualescunque fuerint, licet sepeli- licito fi los herederos y fi los demás sucesores,
r¡ (4) et mortuum inferre, etiamsi ex mínima cualesquiera que fueren, ser enterrados, y ente-
parte heredes ex testamento vol ab intestato Sint, rrar un muerto, aunque sean herederos de una
hect non eonsentiant al¡¡. Liberis autem cuius- mínima parte por testamento ó abintestato, y aun
cunque sexus vel gradus, etiam fihiisfamilias et cuando no lo consientan los demás. Mas el mismo
emancipatis, idem ms concessum est, si-ve extite- derecho está concedido fi los descendientes de
rint heredes, sive seso abstineant. Exheredatis cualquier sexo ó grado, tanto siendo hijos de fa-
autem, nisi apecialiter testator justo odio commo- milia, como emancipados, ya si fueren herederos,
tus eos vetuerit, hurnanitatis gratia tantum sope- ya si se abstuvieran. Pero fi los desheredados, fi
un, non et.iam alios praeter suam posteritatem no ser que movido de justo odio se lo hubiere ve-
inferre licet. Liberti autem nec sepelir¡, nec dado especialmente el testador, les es licito por
alios inferre poterunt, nisi heredes extiterint pa- razón de humanidad tan sólo ser enterrados, pero
trono, quamvis quidam inscripserint, monumen- no también enterrar fi otros, excepto su posteri-
tum sibi libertisque suis feeisse (5); et ita Papi- dad. Mas los libertos no podrán ni ser sepultados,
nianus (6) respondit, et saepissime ídem consti- ni enterrar fi otros, si no fueren herederos del pa-
tutum est. trono, aunque algunos hubieren puesto en la ins-
cripción, que hicieron aquel monumento para si
y para sus libertos; y así lo respondió PapIniano,
y lo mismo se dispuso muchísimas veces.
§ 1.—Si adhuc monumentum purum est, pote- § 1.—Si todavía está puro el monumento, cual-
nt quis hoc et vendere, et donare. Si eenotaphium quiera podrá tanto venderlo, como donarlo. Si
sit (7), posse hoc renire, dicenduni est; neo enim fuera un cenotafio, se ha de decir, que puede ser
cese hoc religiosum, Divi Fratres rescripserunt. vendido; porque los Divinos Hermanos respon-
dieron por rescripto, que tampoco éste era lugar
religioso.

7. G&ius libro XIX. ad Edictum provinciale. 7. GAYO; Comentarios al Edicto provincial, li-
—15, qui intulit mortuum in &lietturn locum, aut bro XIX.—El que inhumé un muerto en lugar aje-
tollere id, quod intulit, aut boj pretium praesta- no, es obligado ó fi desenterrar al que enterré, ó
re cogitur per in factum actionem, quae tam he- fi pagar el precio del lugar, por la acción que re-
redi, quam in heredem competit, et perpetua est. sulta del hecho, la cual compete tanto al herede-
ro, como contra el heredero, y es perpétua.
§ 1.—Adversus eum, qui in alterius arcam la- § 1.—Contra el que hubiere colocado un muerto
pideam, in qua adhuc mortuus non erat (8) con- en la urna de piedra de pertenencia ajena, cmi la
ditus, mortuum intulerit, utilem actionem itt fa- que todavía no se habla depositado muerto algu-
etum Proconsul dat, quia non proprie vel in se- no, da el Procónsul la acción útil por el hecho,
pulerum, vel in loeum altenius intulisse dici porque no puede decirse con propiedad que haya
potest. enterrado ó en un sepulcro, ó en un lugar de otro.

(5) 5'. 0., esto es.-- .,ciendwrn curvi—(en lugo -rde feciese),
(1) vel abeente, ve! ignorante, vel vetante, ne, Vuig. otros en Hol.
(2) Los códices en Br. existet Fi. (5) Pomponius, otro* en Hal,
(3) Según nuutna conjelura; fit, Taur. (7) Ha!. Vn19.; fil, Fi.
(4) sepelira, Ha!. Vulg. (8) Vuig.; erit, Fi.

664 DIGESTO.—LIBRO xl: TÍTULO VII

8. ULPIANUS libro XXV. ad Edictum. - 0s8a, 8. ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro XXV.
quae ab alio iltata sunt, vel corpus an liceat do- —Cuestiónase, si sea licito al dueño del lugar des-
mino loci effodcre ve! eruere sine decreto Ponti- enterrar, ó echar fuera, sin decreto de los Pontí-
ficurn, sea iuosu Principis, quaestionis es!. Et fices, ó sin mandato do! Príncipe, los huesos ó el
ait Labeo, exspeeandum vel permissum pontifi- cadáver, que por otro fueron enterrados. Y dice
cale, seu iussionem Principis, alioquin iniuria- Laheon, que se ha esperar ó permiso pontifical, ó
rum foro actionem adversus eum, qui ciecit. mandato del Príncipe, porque de otro modo ha-
bría la acción de injurias contra aquel que los
desenterró.
1.—Si locus religiosus pro puro vcnisse diee- § 1.—Si se dijere que un lugar religioso fué
tur, Praetor in factum actionem in eum dat ei, vendido como puro, el Pretor da contra el vende-
ad que ni ea res pertinet; qune actio ot in bere- dor la acción por el hecho fi aquel fi quien perte-
dom compe ti!, quam quasi ex cinto actionem con- nece aquella cosa; cuya &ceión compete también
tinca!. contra el heredero, porque como que contiene la
acción de compra.
§ 2.—Si in locum publicis usibus destinatum § 2.—Si alguno hubiere enterrado un muerto
intulerit quis mortuum, Praetor in eum iudicium en lugar destinado fi los usos públicos, el Pretor
dat, si dolo fccerit, et cnt extra ordinem plec len- da acción contra él, silo hubiere hecho con dolo,
dus, inodica tamen c&ircitione; sed si sine dolo, y deberá ser castigado arbitrariamente, pero con
absolvendus est. una pena moderada; mas si sin dolo, deberá ser
absuelto.
§ 3.—la bac autem actione boj puri appellatio § 3.—Mas en esta acción la denominación de lu-
et ad aediflcium producenda es!. gar puro se ha de extender también fi un edificio.
§ 4.—Nec solum domino hace actio cornpetit, § 4.—Esta acción compete no solamente al due-
vCruLn el quoque, qui eiusdem 1oi habet usum- ño, sino también al que tiene el usufructo del mis-
fructum, vel aliquam servitutem, quia ius pro- mo lugar, ó alguna servidumbre, porque también
hihendi etiam lii haben!. éstos tienen derecho para prohibirlo.
§ 5.—Ei, qui prohibitus est inferre in eum lo- § 5.—A aquel fi quien se le prohibió enterrar en
cum, quo ci ius inferendi esset, bu factum actio un lugar, en el que tuviese derecho de enterrar,
competit et interdictum (1), etiamsi non ipse le competen la acción por el hecho y el interdicto,
prohibitus sit, sed procurator cine, quia intolle- aunque no se le haya prohibido fi él mismo, sino
cta aliquo ipse prohibitus videtur. fi su procurador, porque en cierto sentido parece
que se le prohibió fi él mismo.
9. GAIUS libro XIX. ad Edictum provinciale. 9. GAYO; comentarios al Edicto provincial, li-
—Liberuni est ei, qui prohibetur, mortuum ossa- bro XIX.—Aquel fi quien se le prohibe enterrar un
ve mortui (2) inferre, ant statim interdicto uti, cadáver, ó los huesos de un muerto, tiene libertad
quo probibetur ci vis fien!, aut alio inferre, et ó para utilizar inmediatamente el interdicto, por el
poste a in factum agere; por quarn consequitur queso prohibe que se le haga fuerza, ó para ente-
actor, quanti eius interfuerit, prohibitum non es- rrarlos en otra parte, y después ejercitar la acción
se; la quam computationem cadit loci emti pre- por el hecho; por la cual consigue el actor cuanto
tium, ant conducti merece, ítem sui loci pretium, le haya importado que no se le hubiera prohibido;
quem quis, nisi coactus (3), religiosum facturus en cuya computación se comprende el precio del
non esset. Hade miror, quare constare videatur, Jugar comprado, ó la pensión del tomado en arren-
neque heredi, neque in heredem dandam hano damiento, así como el precio del lugar propio, que
actionem; nam, ut apparet, pecuniariae quantita- alguien, si no hubiera sido obligado, no habría de
tis ratio in eam deducitur; corte perpetuo ea in- haber hecho religioso. Por lo cual extraño, por
ter ipsos cornpetit. qué parezca ser cierto que esta acción no se ha de
dar ni al heredero, ni contra el heredero; porque,
corno se ve, en ella se deduce la cuenta de una
cantidad de dinero; y ciertamente ella compete
perpétuarnente entre los mismos.
10. [JLPIANUS Libro XXV. ad Edictum. -Si 10. ULPIANO; Comentarios al Edicto, libro XXV.
venditor fundE exceper!t locum sepuicri ad hoc, —Si el vendedor de un fundo hubiere exceptuado
ut ipse posterique eius illo int'errentur, si vía uti el lugar de un sepulcro para esto, para que él y
prohibeatur, ut mortuum snam inferret, agere sus descendientes fuesen enterrados en él, si se
potes!; videtur enim ctiam hoc exceptum inter le prohibiera usar de un camino para llevar fi ente-
elnentenl et veudentcm, ut ej per fundum sepul- rrar un difunto suyo, puede reclamar; porque se
turae causa ¡re liceret. entiende que entre el comprador y el vendedor se
exceptuó también esto, que fi éste le fuera licito
pasar por el fundo con motivo de la sepultura.
11. PAEJLUS libro XXVII. ad Edictum.—Quod- 11. PAULO; Comentarios al Edicto, Libro XX VIL
si locus inonumenti bac lege venierit, no En eum —Pero si el lugar del monumento hubiere sido
inferrentur, quos (4) inc est inferri, pactum qui- vendido con esta condición, que en él no fuesen

(L) interdum, Hal.


(2) ossave mortu!, ouie.aa HaZ. (4) ibi, insertan los códices en Br.; no in cuin inferatur, quo
(5) Rae; est, inserta Fi. sibi ms est, Veig.

DIGESTO..–.LIBRO XI: TÍTULO Vil 665
dem ad hoc non sufficit, sed stipulationo id cave- enterrados los que tienen derecho de ser enterra-
ri oportet. dos, no basta ciertamente para esto el pacto, sino
que es necesario que esto se asegure con estipu-
lación,
12. ULPIANUS Libro XXV. ad Edictum. - Si 12. ULPIANO; Comentarios al Edicto, Libro XXV.
quis sepulerum habeat, viam autem ad sepul- —Si alguno tuviera un sepulcro, poro no tuviera
cruin non habeat, et a vicino ¡re prohibeatur, Im- camino para el sepulcro, y por el vecino se le pro-
perator Antoninus eum patre rescripsit, ¡ter ad hibiera pasar, contestó por rescripto el Empera-
sepulcrum peti precario et concedí solere., ut, dor Antonino con su padre, que solla pedirse en
.quoties non debetur, impetretur ab eo, qui fiin-
precario y concederse el paso para el sepulcro,
dum adiunctum habeat. Non tamen iioc rescri- de suerte que, cuando no se debe, se impetre del
ptnm, quod impetrandi dat facultatem, etjam que tenga el fundo contiguo. Mas este rescripto,
actionem civilem inducit, sed extra ordinem in- que da la facultad de impetrarlo, no implica tam-
terpelletur. Praeses etiam compeliere debet, ju- bién acción civil, sino que se reclamará fuera de
sto pretio ¡ter ej praestari, ita tamen, nt iudex, lo ordinario. El Presidente también debe compe-
etiam de opportunitate boj prospiciat, nc vicinus ler 4 que por su justo precio se le conceda 4 aquel
magnum patiatur detrinientum. el paso, pero de suerte que el juez atienda tam-
bién 4 la oportunidad del lugar, para que el ve-
cino no sufra grande perjuicio.
§ 1.—Senatusconsulto cavetur, ne usus sepul- § 1.—Dispónese en un Senadoconsulto, que no
erorum permutationibus.poiluatur, id cst, no se- se profane con permutas el uso de los sepulcros,
pulerum aiienae (1) conversationis usuni ac- esto es, que no se destine un sepulcro al uso de
cipiat. impropia negociación.
§ —Praetor alt: QUOD () PUNERIS CAUSA SUM- § 2.—Dice el Pretor: «Para recuperar el gasto
PTUS FACTUS (3) ERIT, EIUS RECIPERAND1 NOMINE »que con motivo de un funeral se hubiere hecho,
Ix EUM, A» QUM EA RES PERTINET, IUDJCIUM »daré acción contra aquel á quien este asunto
DABO. »pertenece».
§ 3.—Hoe Edictum insta ex causa propositum § 3.—Este Edicto se publicó con justa causa,
est, ut qni funeravit, persequatur id, quod im- para que el que hizo los funerales reclame lo que
pendit; sic enim fien, nc insepulta corpora lace- gastó; porque as! se consigue, que los cadáveres
rent, neve quis 1e alieno funeretur. no yazcan insepultos, y que nadie sea enterrado
4 costa de Otro.
§ 4.—Funus autem eum facere oportet, quem § 4.—Mas conviene que el funeral lo haga aquel
decedens elegit; sed si rio» jile feeit, nuilam esse 4 quien eligió el moribundo; pero que si él no lo
huius re¡ poenam, nisi aliquid pro hoc emolumen- hizo, no haya pena alguna por este motivo, si por
tum Ci relictum est; tunc enim, si non paruerit esto no se le dejó algún emolumento; porque en-
voluntati defuneti, ab hoc repellitur. Sin autem tonces, si no hubiere obedecido la voluntad del
de bac re defunctus non cavit, neo ulli delega- difunto, será por ello repelido. Pero si el difunto
tum id munus est, scriptos heredes ea res contin- no dispuso nada sobre este particular, ni A nadie
git; si nemo scriptus est, legítimos, ve] cognatos, se le encomendó este encargo, corresponde este
quosque suo ordiiie, quo succedunt. asunto 4 los herederos instituidos; y si nadie fué
instituido, 4 los legitimos, ó á los cognados, 4 ca-
da uno según el orden en que suceden.
§ 5.—Sunitus funeris abitrantur pro facultati- § 5.—Los gastos del funeral se regulan según
bus, vel dignitate defuneti. las facultades, ó Ja dignidad del difunto.
§ 6.—Praetor, vel Magistratus inunicipalis ad § 6.—El Pretor, ó el Magistrado municipal debe
funus sumtus deeei-nere debet, si quidem est pe- disponer que para el funeral se gaste del dinero,
cunia in hereditate, ex pecunia; si non est, dis- si realmente hay dinero en la herencia; si no lo
trahere debet ea, quae tempore peritura sunt, hay, debe vender aquellas cosas que han de pere-
quorum retentio onerat hereditatem; si minus, si cer con el tiempo, y cuya conservación grava fi
quid auri argentique fuerit, distrahi, aut pigno- la herencia; y si tampoco, si hubiere algún objeto
rar¡ jubebit, ut pecunia expediatur, de oro ó de plata, mandará que se venda, ti se
empeñe, para que se obtenga dinero,
13. GAEUS libro XIX. ad Edictumprovinciate. 18. GAYO; Comentarios al Edicto provincial, Li-
—vol a debitoribus, si facile exigí possit. bro XIX,—ó de los deudores, si facilmente se les
pudiera exigir.
14. ULPIANUS Libro XXV. ecl Edictum.— Et si 14. ULPIANO; Comentarios al Edicto, Libro XXV.
quis impediat eum, qui emit, quominus ej res tra- —También si alguno impidiera que al que com-
dantur, Praetorem intervenire oportere, tueni- pró se le entreguen las cosas, conviene que inter-
que huiusmodi factum, si quid impediat, quomi- venga el Pretor, y que ampare lo hecho de este
nus ej res venditae tradantur. modo, si algo impidiera que se le entreguen las
cosas vendidas.
§ 1.—Si colonus vel inquilinus sit is, qui mor- § 1.—Si fuera un colono, ó inquilino el que mu-
tuus est, neo sit, unde funeretur, ex invectis illa- rió, y no hubiera con qué enterrarlo, escribe Pom-
tis enni funerandum Pomponius senibit; et si quid ponio, que se le ha de enterrar con los objetos por

(1) HaZ.; auge, Pl.; alterius, VuIg.


5) QUI-FACTUS ER1T, Vulg. 19) FACTUE, HaZ.

666 DIGESTO.—LIBRO XI: TÍTULO vi(

superfluum remanserit, hoe pro debita pensione él Introducidos ó llevados; y que, si quedare al-
tener!. Sed et si res !egatac sint a testatore, de gún sobrante, queda éste obligado por la pensión
cuius funere agitur, nec sit, unde firneretur, ad adeudada. Pero también si por el testador, de cu-
cap, quoque manuni mittere (1) oportet; satius (2) yo entierro se trata, hubieran sido legadas sus
est enim, de suo testatorem funerari, quam al¡- cosas, y no hubiera con qué enterrarlo, debe echar-
quos legata consequi. Sed si adita fucrit postea se mano aun de aquellas; porque es preferible que
hereditas, res emtori auferenda non est, quia bo- el testador sea enterrado de lo suyo, que no que
nao fldei possessor est, et dominlum habet, qui los extraños perciban los legados. Pero si la he-
auctore iudice eomparavit. Legatarium Lamen rencia hubiere sido adida después, no se le ha de
legato carero non oportet, si potest indemnis ab quitar la cosa al comprador, porque es poseedor
herede praestari; quod si non potest, melius est, de buena fe, y tiene el dominio el que compró con
Iegatarium non lucran, quam enitorem damno la autoridad del juez. Mas no debe el legatario
afftcL carecer de su legado, si puede ser indemnizado
por el heredero; pero si no puede, es mejor que el
legatario no obtenga hiero, que no que el com-
pradorquede perjudicado.
§ 2.—Si cui funeris sui euram testator manda- § 2. —Si ci testador hubiere encomendado á al-
venit, et ifle .accepta pecunia funus non duxenit, guno el cuidado de su entierro, y aquél, habiendo
de dolo actionem in ema dandam Meta scripsit; recibido el dinero, no le hubiere hecho el entierro,
credo Lamen, et extra ordiuem eum a Pratore escribió Mela, que se ha de dar contra él la acción
compehlendum funus ducere. de dolo; pero yo creo, que también extraordina-
riamente ha de ser compelido por el Pretor 4 ha-
cer el entierro.
§ 3.—Funenis causa sumtus factus videtur is § 3.—Se reputa gasto hecho por causa del en-
demum, qui ideo fit (3), uL funus ducatur, sine tierro, solamente el que se hizo para llevar 4 en-
quo funus duci non possit, utputa Si quid inipen- terrar, sin el cual no pueda verificarse el entie-
sum est ja delationem (4) rnortui. Sed et si quid rro, por ejemplo, si se gasté alguna cosa cii la
ja locum fuenit erogatum, in quern mortuus iii- conducción del cadáver. Pero si se hubiere gas-
ferretur (5), funeris causa videri impensuni La- tado algo en el lugar en que se enterrase el muer-
beo seribit, quia necessario locus paratar, in quo to, escribe Labeon, que también se considera gas-
corpus conditur. tado por causa del entierro, porque por necesidad
se prepara el lugar en que se deposita el cadáver.
§ 4.—Impensa peregre rnortui, quac facta est, § 4.—Los gastos que respecto del que falleció
ut corpus perferretur, funenis est, licet nondum de viaje se hicieron para transportar el cadáver,
horno funeretur. Idemquc, et si quid ad corpus son gastos de entierro, aunque todavía no se en-
eustodiendum, vel etiam commendandum factum tierre el cadáver. Y lo mismo es también si se
sit, ve! si quid in marmor, ve! veateni eolio- hubiera hecho algún gasto para custodiar el ca-
candarn. dáver, ó aun para depositarlo, ó si se gasté algo
para poner el mármol ó el vestido.
§ 5.—Non autem oportet ornamenta eum con- § 5.—Mas no se deben enterrar con los cadáve-
ponibus con.di, nec quid aliad hu.iusmodi, quod res los ornamentos, ni alguna otra cosa semejan-
homines simpliciores faciunt. te, como hacen los hombres más cándidos.
§ 6.—Hace actio, quae funeraria dicitur, ex § 6.—Esta acción, que se llama funeraria, nace
bono et aequo oritur; continet autem funeris cau- de lo bueno y equitativo; pelo comprende sola-
sa tantum irnpensam, non etiam ceteroniim sum- mente los gastos hechos por causa del entierro,
tuurn. Ácquum autem accipitur ex dignitate eius, no también los demás gastos. Mas entiéndese lo
qui funeratus est, ex causa, ex tempore, et ex de equitativo con arreglo 4 la dignidad del que
bona fide, ut noque plus imputetur sumtns nomi- fué enterrado, 4 las circunstancias, al tiempo y 4
ne, quam factum est, noque tantum, quantum la buena fe, de suerte que ni se compute por ra-
factum est, si immodice factuni est; debet (6) enini zón de gastos más de lo que se hizo, ni tanto co-
haber¡ ratio facultaturn eius, in quem factum est, mo se hizo, si se gasté inmoderamente; porque
et ¡psiusrei, quae ultra modum sine causa con- debe tenerse cuenta de las facultades de aquel en
Sumitur. Quid ergo, si ex volunlate testatonis ial- quien se gasté, y de la cosa misma que desmedi-
pensurn est? Sciendum est, ncc voluntatem se- damente se consume sin causa. ¿Qué se dirá, por
quendam, si res egrediatur iustam sumtus ratio- lo tanto, si se hizo el gasto por voluntad del tes-
nem, pro modo autem facultatum sumtum fien. tador? Ha de saberse que tampoco se ha de cum-
plir su voluntad, si la cosa excediera de una justa
medida de gastos, sino que los gastos se hacen
con arreglo 4 las facultades.
§ 7.—Sed interdurn is, qui surntum in funus fe- § 7.—Pero 4 veces el que hizo los gastos de un
cit, Sumtuin non recipit, (7) si pietatis gratia fe- funeral, no recobra tales gastos, silos hizo por
cit, non hoc animo, quasi recepturus sunitum, causa de piedad, no con el ánimo de haber de
quem fecit; et ¡La Imperator noster rescnipsit. recobrar el gasto que hizo; y as! lo respondió por
Igitur aestimandurn cnt arbitro et perpenden- rescripto nuestro Emperador. Por consiguiente,
dum, quo animo sumius factus sit, utrum nego- se habrá de estimar y de examinar por un árbitro
tium quis vel defuneti, ve! heredis gerat (8), ve! con qué ánimo se haya hecho el gasto, si siendo

(1) Taur.; manus míttere, según antigua corrección del có- (4) elatlonem, al mdr gen interior del códice FI.
dice Pl., Br. (5) ¡Ial.; inferetur. FI.
(2) Taur. segun corrección del códice Pl., Br.; satis, según (6) HaZ. VIg; deberet, FI.
la escritura original; sauctius, la Vulg. (7) veluti, inserta ifnI.
(3) HaL; fult, Pl. (8) Ha¿.; gerit, FI.

DIGESTO.—LIBRO XI: TÍTULO VII 667

ipsius humanitatis, an vero misericordiae ve] pie- acaso alguien gestor de un negocio ó del difunto, ó
tati tribuens, ve] affectioni. Potest tamen distin- del heredero, ó de su propia humanidad, ¿si rin-
gui et misericordiae modas (1) nt in hoc fnerit diendo tributo ála misericordia, á la piedad, it á la
miseric•ors vel phis, qui fune.ravit, ut eum sepeli- afección. Mas puede distinguirse también el modo
ret, nc insepultus iaeeret, non etiam, ut suo sum- de la misericordia, de suerte que el que lo ente-
tu fecerit; quod si iudici liqueat, non debet eum, rró haya sido misericordioso, it piadoso en esto,
qui convenitur, absoJvere; quis enim sine pieta- en enterrarlo para que no yaciese insepulto, no
tis intentione alienum cadaver funerat? Oporte- también para haberlo enterrado á su costa; por-
bit igitur testan queni, quo animo funerat, no que si esto constara al juez, no debe absolver al
postea patiatur quaestionem. que es demandado; porque ¿quién entierra el ca-
dáver de un extraflo sin intención piadosa? Será,
pues, conveniente que uno atestigüe con qué áni-
mo hace el entierro, para que después no tenga
cuestiones.
§ 8.—Plerique fui, quum parentes suos fune- § 8.—Los más de los hijos, cuando entierran á
rant, vel alii, qui heredes fieri possunt, Hect ex sus padres, 1 Otros que pueden llegar á ser here-
hoc ipso neque pro herede geritio (2), neque adi- deros, aunque por esto mismo no se presume ni su
tio praesumitur, tamen, nc ve] miscuisse (3) ne- gestión, ni su adición como herederos, sin embar-
cessarii, ve] ceteri pro herede gessisse videantur, go, para que no parezca it que se inmiscuyeron los
solent testan, pietatis gratia facere se sepultu- necesarios, it que los demás obraron como herede-
ram. Quid (4) si supervacuo fuerit factum? Ad ros, suelen atestiguar que ellos dan sepultura por
illud se munire videntur, no miscuisse se credan- causa de piedad. Mas ¿qué, si esto se hubiere he-
tur, ad illud non, ut sumtum consequantur, quip- cho supérfluamente? Se entiende que se previenen
pe protestantur, pietatis gratia id se facere; pie- para esto, para que no se crea que Se inmiscuye-
nius igitur eec testari oportet, ut et sumtum pos- ron en la herencia, no para recobrar el gasto,
sint servare. puesto queprotestan que hicieron aquello por cau-
sa de piedad; conviene, pues, que atestigüen más
plenamente, para que también puedan recobrar lo
gastado.
§ 9.—Fortassis quis possit dicere, interdum § 9.—Acaso pueda decir alguien, que á veces
partem suintus facti posse recuperan, ut quis pro puede recuperarse parte del gasto hecho, como si
parte quasi negotium gerens, pro parte pietatis alguno obrara en parte cual gestor de un nego-
gratia id faciat; quod est venus. Partem igi- cio, y en parte por razón de piedad; lo que es más
tur sumtus consequetur, quem non donandi ani- cierto. As!, pues, recuperará la parte del gasto
mo fecit. que hizo no con ánimo de donarla.
§ 10.—Iudicem, qui de ea aequitate cognoscit, § 10.—El juez que conoce de esta equidad, no
interdum sumtum omnino non debere admittere debe á veces admitir en manera alguna un módi-
modicum facturo, si forte in contumeliam defun- cogasto hecho, si acaso este módico gasto se ha-
eti hominis locupletis modicus factus sit; nam non ya hecho en afrenta de un hombre rico fallecido;
debet huius rationem habere, quurn contumeliam porque no debe tener cuenta de él, cuando parez-
defuncto feeisse videatur ita euro funerando. ca que hizo afrenta al difunto enterrándolo de
tal manera.
§ 11.—Si quis, duni se heredero putat, patrem- § 11.—Si alguno, juzgándose heredero, hubiere
familias funeraverit, funeraria actione uti non enterrado á un padre de familia, no podrá usar
poterit, quia non hoc animo feeit, quasi alienuro de la acción funeraria, porque no lo hizo con la
negotium gerens; et ita Trebatius et Proeulus intención como de ser gestor de negocio ajeno; y
putat; puto tamen et ci ex causa dandam aetio- asi opinan Trebacio y Próculo; pero yo creo que
nem funerariam. también á éste se le ha de dar con causa la ac-
ción funeraria.
§ 12.—Labeo ait, quoties quis a)iam actionem § 12.—Dice Labeon, que cuando alguno tiene
habet de funeris impensa consequenda, funeraria otra acción para conseguir los gastos de funeral,
eum agere non posse; et ideo, si familiae erci- no puede ejercitar la funeraria; y por lo tanto,
scundae agere possit, funeraria non acturum, que si pudiera ejercitar la acción de partición de
plane si iam famiiiae erciscundae iudieio actum herencia, no intentará la funeraria, pero que si
sit, posse agi. ya se hubiera ejercitado la acción de partición de
herencia, puede intentarse aquélla.
§ 13.—Idem Labeo ait, si prohibente herede § 13.—Dice el mismo Labeon, que si prohibién-
funeraveris testatorem, ex causa competere tibi dolo el heredero hubieres enterrado al testador,
funerariam; quid enim, si fflium testatoris heres te compete con causa la acción funeraria; pero
eius prohibuit? Buje contradici potest: ergo pie- ¿qué, si al hijo del testador se lo prohibió su he-
tatis gratia funerasti; sed pone me testatum, ha- redero? A éste se le puede replicar: luego lo en-
biturum me funerariam actionem; de suo enim terraste por causa de piedad; pero supón que yo
expedit mortuos funerari, (5) et quid, si testator atestigüé mi intención, y habré de tener la ac-
quidem funus mihi mandavit, heres prohibet, ego ción funeraria; porque conviene que se entierre á
tanien nihilominus funeravi? Nonne aequum est, los muertos con lo suyo. ¿Y qué, si ciertamente el
mihi funerariam (6) competere? Et generaliter testador ene encomendó el entierro, el heredero

1) motus, Ha.t. Vulg. parece requerirlo si sentido. JIenw respetado el texto, pero
(2) gestio, Hal. hecho la traducción como si existiera el punto después de fune-
(3) Taur; se, inserto Fi. según reciente corrección, Dr. rari, y comenzara otra clausulo en lar palabras et quid.—
(4) Taur.; quod, Fi. se Vda reciente corrección, Br. N. del Tr.
(5) Des~ de fmi eran ponen punto otra* ediciones, como (8) ve¡ negotiorum gestorum, inserta Hal.

668 DIGESTO. —LIBRO XI: TÍTULO VII

puto, iudicem iustum non meram negotiorum ge- me lo prohibe, y yo no obstante lo enterré? ¿Aca-
storum actionem imitan, sed solutius (1) aequi- so no es equitativo, queme competa la acción fu-
tatem sequl, quum hoc ej et actionis natura in- neraria? Y en general opino, que ira juez justo
dulget. no imita la mera acción de gestión de negocios,
sino que atiende mas desembarazadamente 5 la
equidad, puesto que también se lo permite la na-
turaleza de la acción.
§ 14.—Divus auteni Marcus reseripsit, eum he- § 14.—Mas el divino Marco contestó por res-
redem, qni prohibet funerari ab eo, quem testa- cripto, que aquel heredero que prohibe que se ha-
tor elegit, non recte facere, poenam tamen in ga el entierro por aquel 5 quien el testador eligió,
eum statutam non esse. no obra rectamente, peno que no habla pena es-
tablecida contra él.
§ 15.—Qui mandatu alterius funeravit, non ha- § 15.—El que enterré por mandato de otro, no
bet funeraniam actionem, sed it scilicet, qui man- tiene la acción funeraria, sino ciertamente aquel
davit funerandum, sive solvit ci, cuí mandavit, que le encomendé que enterrase, ya si le pagó á
sive debet. Quod si pupillus rnandavit sine tuto- aquel á quien se lo mandó, ya si se lo debe. Pero
re auctore, utilem funerariam dandain adversus silo mandó un pupilo, sin la autoridad de su tu-
heredem ci, qui impendit; lucran enim herodeni tor, se ha de dar contra el heredero la acción útil
iniquum est. Si autem pupillus funus ad se por- funeraria al que hizo los gastos; porque es injusto
tinene sine tutonis auctonitate maiidavit, dandain que se lucre el heredero. Mas si el pupilo enco-
in eum actionem arbitror, si et heres extitit ci, mendó, sin la autoridad del tutor, un entierro que
qui funeratus est, solvendoque hereditas esi. Con- 5 él propio le incumbla, opino que se ha de dar la
tra si quis maudatu heredis funeravit, non pomo acción contra él, si fué heredero del que fué ente-
eum funeraria agere, Labeo scribit, quia habet rrado, y la herencia es solvente. Por el contrario,
mandati actionem, si alguno enterró por mandato del heredero, es-
cribe Labeon, que él no puede ejercitar la acción
funeraria, porque tiene la acción de mandato.
§ 16.—Si tamen quasi negotium heredis gerous § 16.—Pero si enterró cual siendo gestor de ne-
funeravit, hect ratum non habeat, tamen funera- gocio del heredero, escribe Labeo

Вам также может понравиться