PEMBANGUNAN BANDAR SRI AMAN DARI TAHUN

1980 -2000 SERTA PANDANGAN PENDUDUK

TERHADAPPEMBANGUNANBANDARSRIAMAN

HIEW LAN FOON

Laporan Projek Tahun ini dikemukakan untuk memenuhi sebahagian daripada syarat­

syarat untuk memperolehi Ijazah Sarjanamuda Sains Sosial

Dengan Kepujian

Kajian Perancangan dan Pengurusan Pembangunan

FAKUL TI SAINS SOSIAL

lTNIVERSITI MALAYSIA SARAWAK
2003
PENGHARGAAN

Terlebih dahulu saya ingin mengatakan rasa bersyukur kepada tuhan kerana

dengan rahmat-nya saya telah berjaya menyiapkan projek tahun akhir ini. Jutaan terima

kasih juga diucapkan kepada penyelia saya iaitu Dr. Sepencer Empading Sanggin kerana

sepanjang tempoh ini beliau telah memberi banyak bimbingan dan tunjuk ajar kepada

saya.

Saya Juga mgm mengucapkan ribuan terima kasih kepada Pihak Jabatan

Perangkaan, Jabatan Pertanian dan Majlis Daerah Sri Aman (MDSA) yang telah

menghulurkan bantuan dan kebenaran kepada saya semasa menjalankan kajian ini.

Tidak lupa juga kepada staf-staf di Pusat Khidmat Maklumat Akademik (PKMA)

Universiti Malaysia Sarawak (UNIMAS) dan Perpustakaan Awam Sri Aman kerana

memberikan kerjasama sepenuhnya bagi saya dalam mencari bahan-bahan rujukan yang

berkaitan.

Penghargaan dan terima kasih yang tidak terkira nilainya juga diucapkan kepada

keluarga saya yang tersayang kerana telah memberi banyak dorongan dan sokongan

kepada saya sepanjang tempoh pengajian saya. Ucapan terima kasih khas juga diucapkan

kepada abang sulong saya kerana telah banyak menolong saya dalam usaha mencari data­

data yang berkaitan.

Akhir sekali ucapan terima kasihjuga ditujukan kepada rakan-rakan seperjuangan

saya iaitu Chong Li Choo, Wee Ing Kiong dan Ting Kwong Ung kerana telah bersama­

sarna mengharungi segala rintangan sepanjang tempoh dalam menyiapkan thesis ini.

I
 ii

ABSTRAK

Kajian ini dijalankan bertujuan untuk rnengetahui pernbangunan yang berlaku di Bandar
Sri Arnan antara tahun 1980-2002 serta pandangan penduduk ternpatan terhadap
pernbangunan di Bandar Sri Arnan. Di sarnping itu kajian ini juga bertujuan untuk
rnengkaji faktor tarikan dan tolakan pernbangunan Bandar Sri Arnan serta rnenganalisis
kesan pernbangunan terhadap rnasyarakat seternpat. Serarnai 100 orang responden telah
dipilih sebagai subjek kajian. Pernilihan responden ini adalah rnenggunakan kaedah
persarnpelan secara rawak. Maklurnat bagi kajian ini adalah dikutip dengan
rnenggunakan borang soal selidik dan ternubual. Data-data yang telah dikurnpul telahpun
dianalisis dengan rnenggunakan SPSS (Statistical Packages For Social Sciences). Hasil
kajian rnendapati bahawa kadar pernbangunan di Bandar Sri Arnan adalah perlahan dan
serdehana. Faktor utarna yang rnenghalang pernbangunan Bandar tersebut adalah kerana
lokasinya yang tidak strategi dan kekurangan kernudahan-kernudahan. Namun begitu
factor utama yang rnenyebabkan perkernbangan Bandar Sri Arnan pula adalah polisi­
polisi kerajaan. Dapatan kajian juga rnenunjukkan pernbangunan di Bandar tersebut tidak
rnernberi faedah rnenyeluruh kepada seluruh lapisan rnasyarakat tetapi curna segelintir
sahaja yang berpeluang rnenikrnatinya. Selain itu, ujian ANOV A juga rnenunjukkan
bahawa terdapat perbezaan signifikan (p<0.05) bagi tahap kepuasan terhadap keadaan
sedia ada seperti kernudahan yang disediakan dan peluang pekerjaan di antara penduduk
ternpatan, kakitangan kerajaan dan peniaga-peniaga.

I
P $

iii

ABSTRACT

The purpose of this research was to identify the development which occurred in Sri Aman
town between the year 1980-2002 and the views of the local people on development in
Sri Aman town. Besides, the research was also aimed at making research on the factors
which attract and hinder development of Sri Aman town and analyze the effect of
development on the local people. One hundred respondents have been chosen as the
subject of the research. The selection of respondent was based on random sampling
method. The information or data were collected by using questionnaire and interview.
The data which have been collected were analyzed by using SPSS (Statistical Package
For Social Sciences). Result from the study reveals that the rate of development in Sri
Aman town was slow and moderate. The main factor which hinders development in the
town was its unstrategic location and lack of facilities. On the other hand, the main factor
which causes the development of the Bandar Sri Aman is the government policies. The
research also shows that the development in the town did not give benefit to every level
of people as a whole but only to a small group of people. Apart from that, ANOV A test
also shows that there was a significant difference in the degree of satisfaction on the
present situation such as facility provided and job opportunity between local residents,
shop keepers and government servants.

I
,.. p

SENARAIKANDUNGAN
lsi Kandungan Muka

Surat

PENGHARGAAN
I
ABSTRAK
11
ABSTRACT
III
SENARAl JADlJAL
Vlll-lX

BAB 1 : PENGENALAN

1.1 Pendahuluan 3

1.2 Latar Belakang 3-5

1.3 Kenyataan Masalah 5 7

1.4 Objektif Kajian 8

1.5 Kepentingan 8

BAB 2 : ULASAN KAJlAN

2.1 Pendahuluan 9

2.2 Definisi atau Pentakrifan 9

2.2.1 Bandar 9 -11

2.2.2 Pembangunan 12 -13

2.3 Indikator Pembangunan 13 -18

2.4 Teori Pembangun 19 22

2.5 Sejarah Perbandaran 23 -24

2.6 Teori Perbandaran 24 29

2.7 Teori Perbandaran di Negara Dunia Ketiga 30-33

I
 v

BAB 3 : METODOLOGI

3.1 Pengenalan 34

3.2 Lokasi Kajian 34

3.3 Populasi Sample 35

3.4 Kaedah Pengumpulan Data 35

3.4.1 Data Primer 35 36

3.4.2 Data Sekunder 36

3.5 Penganalisiaan Data 36-37

3.6 Limitasi Kajian 37 38

BAB 4 : HASIL KAJIAN

4.1 Pengenalan 39

4.2 Pembangunan yang berlaku di Bandar Sri Aman antara

tahun 1980 ~ 2002

39

4.2.1 Penduduk dan Perumahan 39 42

4.2.2 Sektor Perusahaan dan Pekerjaan 42 50

4.2.3 Perkembangan Pembangunan 51 - 53

4.3 Dapatan Kajian 53

4.3.1 Ciri-ciri Demografi Responden 53

4.3.1.1 Golongan Responden 53

4.3.1.2 Umur 54

4.3.1.3 Struktur Jantina 54-55

4.3.1.4 Struktur Bangsa 55

4.3.1.5 Taraf Pendididkan Responden 55 56

I
,.. , " z
- - - - - -~---~-

vi

4.3.1.6 Bilangan Ahli Keluarga 56

4.3.1 7 Ternpoh Masa Mendiami Bandar Sri Arnan 57

4.3.2 Persepsi Responden Terhadap Pernbangunan yang Dicapai oleh

Bandar Sri Arnan 58

4.3.2.1 Kadar Pernbangunan di Bandar Sri Arnan 58

4.3.2.2 Golongan yang lebih banyak Menyurnbang kepada

Pernbangunan Bandar Sri Arnan 58 59

4.3.2.3 Jenis Pernbangunan yang lebih banyak disediakan oleh Pihak

Kerajaan Di Bandar Sri Arnan 59 - 60

4.3.2.4 Jenis Kelengkapan Kernudahan yang Responden Inginkan

dari Pihak Kerajaan 61 62

4.3.3 Faktor-faktor dan Tolakan Pernbangunan Bandar Sri Arnan 62

4.3.3.1 Faktor-faktor yang Menyebabkan Bandar Sri Arnan Berkernbang 62 63

4.3.3.2 Hubungan di antara tahap pendidikan responden faktor-faktor

yang rnenyebabkan Bandar Sri arnan Berkernbang 63 64

4.3.3.3 Faktor-faktor yang rnenghalang Pernbangunan Bandar Sri Arnan

64-65
4.3.3.4 Hubungan di antara faktor-faktor yang rnenghalang pernbangunan
Bandar Sri Arnan dengan tahap pendidikan responden 65 66

4.3.4 Irnplikasi Pernbangunan terhadap Masyarakat Seternpat 67

4.3.4.1 Jenis Pekerjaan Responden 67 68

4.3.4.2 Pendapatan Responden 68 70

4.3.4.3 Tahar kepuasan responden terhadap keadaan sedia ada seperti

kernudahan yang disediakan dan peluang pekerjaan 70 71

4.3.4.4 Hubungan di antara tahap kepuasan terhadap keadaan sedia ada

seperti kernudahan yang disediakan dan peluang pekerjaan 72 - 73
rnengikut golongan responden
p ,

vii

BAB 5 : RUMUSAN DAN CADANGAN

5.1 Pengenalan 74

5.2 Rumusan 74-78

5.3 Cadangan-cadangan 78

5.3.1 Cadangan Kepada Bakal Pengkaji 78 -79

5.3.2 Cadangan Kepada Pihak Berkuasa 79-81

BIBLIOGRAFI 82-84

LAMPIRAN

I
F
$

viii

SENARAI JADUAL

Jadual Muka Surat

Surnbangan pelbagai sektor kepada KDNK negara 2

(pada harga tetap tahun 1978 - Peratus)

2 Daerah dan Daerah Kecil Bahagian Sri Arnan, 1991 6

3 Definisi rasrni Bandar di beberapa negara terpilih. 10 ­ 16

4 Petunjuk Pernbangunan ekonorni bagi Arnerika Syarikat

dan Asia Tenggara. 17

5 Bilangan penduduk dan kadar pertumbuhan purata tahunan

(%) di Daerah Sri Arnan. 40

6 BiJangan dan peratus penduduk dalarn kawasan Bandar dan

luar bandar di Sri Arnan. 41

7 Bilangan danjenis ternpat kediaman di daerah Sri Arnan

pada tahun 1980 dan 1991. 42

8 Penduduk bekerja rnengikut kumpulan etnik serta jenis

industri atau perusahaan di Daerah Sri Arnan pada tahun
980 1991. 43
9 Penduduk bekerja rnengikut kumpulan etnik serta jenis
peke~iaanyang dijalankan di Daerah Sri Arnan pada
tahun 1980 1991. 48
10 Bilangan responden rnengikut golongan. 53
11 Struktur Urnur Responden 54
12 Struktur Jantina Responden 54
13 Struktur Bangsa 55
14 TarafPendidikan Responden 55
15 Bilangan Ahli Keluarga Responden 56
16 Ternpoh Masa rnendiami Bandar Sri Arnan Responden 57
17 Pandangan Responden terhadap kadar Pernbangunan di
Bandar Sri Arnan 58

18 Pihak-pihak yang lebih banyak Menyurnbang kepada

Pernbangunan Bandar Sri Arnan 58
p p

IX

19 .Tenis Pernbangunan Yang lebih banyak disediakan di

Bandar Sri Arnan 59

20 .Tenis Kelangkapan yang Responden Inginkan dari Pihak

Kerajaan 61

21 Faktor-faktor yang Menyebabkan Bandar Sri Arnan

Berkernbang 62

22 Hubungan di antara tahap pendidikan responden dengan

faktor-faktor yang rnenyebabkan Bandar Sri Arnan
berkernbang. 63

23 Faktor-faktor yang Menghalang Pernbangunan Bandar

Sri Arnan 64

24 Hubungan di antara faktor-faktor yang rnenghalang

pernbangunan Bandar Sri Arnan dengan tahap pendidikan
responden 65

25 .Tenis Pekerjaan Responden Dahulu (sebelurn 1990) dan

Sekarang 1990 - 2002) 67

26 Pendapatan responden dahulu (sebelurn 1990) dan sekarang

(1990 - 2002) 68

27 Adakah pendapatan sekarang rnencukupi untuk rnenarnpung

perbelanjaan keluarga 70

28 T ahap kepuasan responden terhadap keadaan sedia ada seperti

kernudahan yang disediakan dan peluang pekerjaan. 70

29 Hubungan di antara tahap kepuasan rnengenai keadaan

sedia ada seperti kernudahan yang disediakan dan peluang
pekerjaan rnengikut golongan responden. 72

I
iF ,

BABl

PENGENALAN

1.1 Pendahuluan

Setiap negara inginkan kemajuan dan kemakmuran yang berpanjangan bagi

penduduknya. Untuk mencapai cita-cita tersebut, sesebuah negara perlulah

mengimbangi pembangunan fizikal dan sosial secara saksama. Dalam menghadapi

arus pembangunan yang pesat serta persaingan penggunaan yang semakin meningkat,

perancangan yang teliti amatlah diperlukan supaya pembangunan tidak seimbang

tidak terjadi antara wilayah dalam sesebuah negara.

Malaysia mula mengalami proses pembangunan melalui perindustrian

semenjak penghujung 1970-an. Pembangunan itu bermula dengan mengalihkan

tumpuan ekonomi negara daripada usaha secara traditional, kecil-kecilan dan berasas

pertanian kepada ekonomi perindustrian moden berpusatkan di kawasan-kawasan

bandar dan beberapa kawasan luar bandar tertentu. Walau bagaimanapun, sektor

pertanian tetap penting kepada ekonomi negara, terutamanya dari segi sumbangan

input asas bagi pembentukan modal, guna tenaga dan pewujudan industri sampingan

(Hashim, 1995)

Berdasarkan jadual 1 di bawah menunjukkan sumbangan sektor pertanian

kepada KDNK negara semakin berkurangan, daripada 27.7 peratus pada 1975 kepada

15.0 peratus pada akhir tahun 1993. Tetapi sumbangan sektor perkilangan kepada

KDNK negara semakin meningkat dan mula mengatasi sektor pertanian pada 1987.

Dijangkakan sumbangan dari sektor perkilangan akan terus berkembang menjelang

2000. Ekoran perkembangan yang pesat itu dalam sektor perindustrian, sektor-sektor

lain dalam ekonomi negara Juga turut berkembang. Ini termasuklah sektor

I
 2

pengangkutan dan perhubungan, kewangan, harta tanah dan pemIagaan, sektor

perdagangan borong, rune it dan restoran. Pertumbuhan sektor-sektor tersebut

dianggap dapat mendorong perkembangan seterusnya dalam sektor perindustrian.

ladual 1 : Sumbangan pelbagai sektor kepada KDNK negara

(pada harga tetap tahun 1978 - Peratus)

Sektor 1975 1980 1985 1986 1988 1990 19931

Pertanian,
perhutanan
27.7 22.9 20.8 21.6 21.1 19.4 15.0
dan
perkilangan
Perlombongan
4.6 10.1 10.5 11.1 10.6 9.8 8.0
dan kuari
Perkilangan 16.4 19.4 19.7 20.9 24.1 26.2 30.9
Pembinaan 3.8 4.6 4.8 4.1 3.2 3.5 4.1
Elektrik, gas
2.1 1.4 1.7 1.8 1.8 1.9 2.2
dan air
Pengangkutan,
Pemyimpanan
6.2 5.7 6.4 6.7 6.8 6.8 7.2
dan
perhubungan
Perdagangan
borong, rune it,
12.8 12.1 12.1 10.6 10.6 11.0 12.6
hotel dan
restoran
Kewangan,
harta benda
dan 8.5 8.3 8.9 8.8 8.6 9.6 10.7
perkhidmatan
pemlagaan
Perkhidmatan
12.7 10.3 12.2 12.5 12.0 10.7 9.8
Kerajaan
Perkhidmatan 1.2 2.1 6.3
2.8 2.3 2.3 2.3
lain

Sumber : Laporan Ekonomi ,1978

Nota: I ramal an oleh Kementerian Kewangan

Berdasarkan jadual 1 di atas didapati bahawa arus pembangunan semakin

dirasai kewujudannya. Keadaan ini juga menyebabkan berlakunya pembangunan

yang pesat di pusat Bandar, pinggir Bandar dan beberapa kawasan baru bagi

I
p s
3

menampung arus pernbangunan fizikal sernasa. Ini akan rnernpercepatkan proses

perbandaran terutamanya di kawasan yang berpotensi untuk dibangunkan bagi tujuan

perdagangan, perindustrian dan perurnahan.

Narnun begitu, kadar perturnbuhan yang sebenar adalah tidak rnenyeluruh. Ini

dapat dilihat pernbangunan di Sernenanjung Malaysia, Sabah dan Sarawak adalah

tidak seirnbang di mana pernbangunan di Sernenanjung Malaysia adalah lebih rnaju

dan cepat berbanding dengan Malaysia Tirnur. Begitu juga pernbangunan dalam

sesebuah negeri, terdapat kawasan yang sangat rnaju daripada kawasan lain.

Kajian ini cuba rneninjau fenornena pernbangunan di Bandar Sri Arnan yang

merupakan Bahagian Kedua dalam negeri Sarawak.

1.2 Latar Belakang.

Mengikut sejarah, Bahagian Sri Arnan berada di bawah pengaruh Sultan

Brunei sehingga 1853. Selepas itu ia telah rnenyerahkan tanah di antara Sungai

Sadong sehingga Sungai Oya kepada Rejirn Brooke. Bermula pada rnasa tersebut,

Bahagian Sri Arnan telah rnenjadi salah satu bahagian dalam wilayah Sarawak. Rujuk

larnpiran C yang rnenunjukkan peta Bandar Sri Arnan

Pada rnulanya nama "Sirnanggang" digunakan sehingga oktober 1973. Tetapi

selepas rnenandatangani "Memorandum of Persefaharnan" di antara Ketua Menteri

Sarawak Datuk Patinggi Haji Abdul Rahman Ya'kub dan ketua kornunis iaitu Bong

Kee Chok, nama "Sirnanggang" secara rasrninya telah bertukar kepada "Sri Arnan"

pada tahun 21.10.1973 (Fong 1996: 339-343)

Berdasarkan catatan sejarah, kurnpulan pertama orang cina yang diketuai oleh

Lan Chok telah belayar rnenerusi Sungai Batang Lupar pada tahun 1830 untuk

rnencari ternpat yang sesuai bagi rnenjalankan aktiviti pertanian. Mereka rnendiami

I
p ,

seketika di kawasan tersebut tetapi selepas itu telah berpindah ke Kuching dan

menempat di kawasan Satok.

Sumber yang diperolehi daripada lisan dan catatan rekod penulisan sarna-sarna

menyatakan bahawa dahulu Simanggang Bazaar muncul di Nanga Skrang apabila

Kubu Jarnes dibina pada tahun 1849. Oleh kerana tanah rendah dan sering berlaku

banjir di kawasan tersebut, pada tahun 1864 ia telah berpindah ke Sirnanggang. Pada

mulanya cina Teochews telah membina 10 buah kedai atap di Main Bazaar.

Berdasarkan "Sarawak Gazette" pada tahun 1.4.1872, Simanggang rnernpunyai 46

buah kedai dengan beratus-ratus orang cina pada ketika itu. Pada tahun 1894 Tokong

Cina Tze Hua Kok telah dibina di Bandar Simanggang. Sekolah pertarna yang dibina

adalah Sekolah Menengah Bantuan St Luke pada tahun 1863 di lalan Sabu.

Seterusnya sekolah Rendah Abang Aing telah dibina pada tahun 1920. Pada tahun

1929 pula sekolah Rendah Chung Hua telahpun dibina bagi rnenarnpung rnasyarakat

cina yang sernakin ramaL Pada tahun 1956 pula, rarnai cina Foochow dari sibu

berpindah rnasuk bagi menjalankan aktiviti penanarnan lada hitam. Pada tahun 1959

pula didapati harnpir 3,000 ekar telahpun ditanarn dengan lada hitarn.

Menurut Chang (1999) sebelum era Brooke, orang rnelayu di karnpung Hulu

dan Karnpung Hilir di Bandar Sri Arnan datang dari pelbagai karnpung Melayu di

sekitar Sungai Skrang. Ada juga surnber yang rnengatakan bahawa rnereka datang

dari karnpung kecil di sekitar Nanga Lernanak iaitu berharnpiran Engkilili. Abang

Aing dan Panglirna Taib rnerupakan ketua orang Melayu yang bertanggungjawab

menyatukan karnpung Melayu yang berpecah belah di sekitar Nanga Skrang dan

Nanga Lemanak. Mereka rnerupakan ketua orang rnelayu yang paling disanjungi dan

dihormati di kawasan Skrang dan Batang lupar.

I
,.. p

Pada zaman pemerintahan Brooke, bahagian Sri Aman adalah ditadbir oleh

seorang Residen, beliau adalah seorang yang memiliki kuasa dan kekayaan. Polisi

penting yang selalu diubah adalah berkenaan dengan tanah dan cukai. Pada ketika itu

Orang melayu Simanggang menjadi orang tengah di antara Residen dengan pegawai

rendah rejim Brooke dan masyarakat tempatan. Secara keseluruhannya, Rajah Putih

membawa perubahan yang minimal kepada masyarakat tempatan. Hanya sebilangan

orang Iban yang mempunyai pendidikan tidak formal yang berani menyuarakan rasa

ketidakpuasan terhadap cukai kepala yang dikenakan oleh rejim Brooke.

Selepas itu, apabila Bandar Sri Aman menjadi kawasan tumpuan pentadbiran

kerajaan dan pusat aktiviti pemiagaan, rarnai migran terutamanya masyarakat cina

dan Iban tertarik ke situ dan menetap terus. Akibatnya boleh dikatakan seluruh

Bazaar Simanggang telah menjadi tumpuan masyarakat cina manakala banyak rumah

panjang orang Iban dan Karnpung melayu ditemui di pinggir Bandar Sri Aman.

Namun demikian, Bandar Sri Aman popular sebagai pusat komuniti Iban.

1.3 Kenyataan Masalah

Menurut banci 1991, Daerah Sri Aman mempunyai populasi sebanyak 60,085

orang. Pada pertengahan tahun 1999, populasinya dianggarkan telah mengalarni

peningkatan iaitu menjadi sebanyak 66,200.

Pada ketika itu, Bahagian Sri Aman mempunyai 4 daerah dan 10 daerah kecil.

Ini dapat dilihat seperti yang ditunjukkan dalarn ladual 2 di bawah.

" ¢

Jadual 2 : Daerah dan Daerah Keeil Bahagian Sri Arnan, 1991

Populasi dalam tahun

I Daerah Daerah Keeil

1991
I (1) Daerah Keeil
Meludarn
(I) Daerah Sri Arnan
(2) Daerah Keeil 60,085
(Sirnanggang)
Lingga
(3) Daerah Keeil Pantu
(1) Daerah Keeil
(2) Daerah Lubok Antu 22,270
Engkilili
(1) Daerah Keeil
Spaoh
(3) Daerah Betong
(2) Daerah Keeil 44,979
(Sari bas)
Debak
(3) Daerah Keeil Pusa
(1) Daerah Keeil
Nanga Budu
(4) Daerah Saratok (2) Daerah Keci]
37,918
(Kalaka) Roban
(3) Daerah Keeil
Kabong

Surnher: Chang, P.F (1999). Legends and History of Sarawak.

Pada tahun 1999, jurnlah kedai yang ada dalam Bandar Sri Aman juga telah

rnengalarni peningkatan berbanding dahulu. Kebanyakan kedai-kedai lama telahpun

digantikan dengan kedai-kedai konkrit baru. Rangkaian jalan raya diperbanyakan

kepada Jalan Club, Jalan Hospital, Jalan Paya, Jalan Durian, Jalan Brayun dan Jalan

Sabu. Berdasarkan survei pada Februari 1999, Bandar Sri Arnan rnernpunyai 265 unit

kedai. Walau bagamanaipun kedai perindustrian di sepanjang jalan KuchingiSri

Arnan dan Jalan Sabu adalah tidak terrnasuk dalam survei tersebut.

Pada rnasa kini, Sri Aman rnernpunyai syarikat perbankan yang perbagai dan

tujuh buah hotel yang bersaiz keeil dan besar. Keadaan ini bukan sahaja rnenyediakan

kernudahan kepada penduduk ternpatan tetapi juga penting kepada pelancong yang

rnelawat Bandar Sri Arnan. Di samping itu, Tokopng Cina Tze Hun Kok telah dibina

sernula pada tahun 1993 dan rnenelan perbelanjaan sebanyak RM 1 million dan ia

I
p

telah dirasrnikan oleh Menteri Pernbangunan Infrastruktur dan Kewangan iaitu Datuk

Dr George Chan pada tahun 31.1.1993.

Selain itu, jalan Sri Arnan/Lingga sepanJang 54 km yang dibuka secara

rasrninya pada Jun 1998 telah rnenyenangkan penduduk sekitar Entulang, Sturnbin,

Tanjung Bijat dan Lingga datang ke Bandar Sri Arnan. Tambahan pula kawasan

tanah di sepanjang jalan tersebut amat subur dan sesuai untuk rnernbangunkan

pertanian kornersial. Ini rnerupakan salah satu rancangan bagi rnernbangunkan

Bandar Sri Arnan yang sernernangnya sebagai pusat kegiatan ekonorni.

Walaupun Bandar Sri Arnan rnengalami banyak perubahan berbanding dengan

zaman dahulu, namun dernikian, sejauhmanakah pernbangunan di Bandar Sri Arnan

antara tahun 1980-2002? Apakah pandangan penduduk seternpat terhadap

pernbangunan Bandar Sri Arnan? Apakah faktor tarikan dan tolakan yang

rnernpengaruhi pernbangunan Bandar Sri Arnan? Apakah kesan pernbangunan

terhadap penduduk seternpat?

I
 8

1.4 Objektif Kajian

Tujuan kajian ini dijalankan adalah untuk mengetahui pembangunan yang

berlaku di Bandar Sri Aman antara tahun 1980-2002 serta pandangan penduduk

tempatan terhadap pembangunan Bandar Sri Aman.

Berdasarkan objektif umum di atas, maka objektif-objektif khusus kajian ini

dijalankan adalah untuk:

I. Mengenalpasti ciri-ciri demografi responden dari segi taburan umur, jantina,

pendidikan, bangsa, bilangan ahli keluarga dan tempoh masa

2. Mengkaji faktor tarikan dan tolakan pembangunan Bandar Sri Aman.

3. Menganalisis kesan pembangunan terhadap masyarakat setempat.

4. Mengenalpasti pandangan penduduk tempatan terhadap pembangunan Bandar

Sri Arnan.

1.5 Kepentingan Kajian

Kajian ini dapat mengenalpasti sejarah pembangunan Bandar Sri Arnan antara

tahun 1980-2002. Di samping itu ia juga dapat mengenalpasti halangan terhadap

pembangunan Bandar tersebut serta dirharapkan agar pihak kerajaan akan mencari

alternatif lain dalam membangunkan Bandar Sri Aman. Selain itu kajian ini juga

diharapkan agar dapat menjadi bahan rujukan untuk agensi-agensi kerajaan dalam

merancang program pembangunan yang lebih cekap dan berkesan pada masa yang

akan datang.

I
 9

DAD 2

ULASAN KARY A (LITERATURE REVIEW)

2.1 Pendahuluan

Dalam bab ini perkara yang akan dibincangkan adalah mengenai rujukan

bahan bertulis dan juga karya-karya lepas mengenai teori-teori yang berkaitan dengan

kajian iaitu teori perbandaran dan teori pembangunan. Ulasan dibuat berdasarkan

kepada kajian dan penyelidikan lepas yang te;ah dijalankan. Di samping itu beberapa

definisi dan konsep-konsep asas yang digunakan dalam penulisan ini juga disertakan

seperti definisi pembangunan dan bandar. Selain itu, bab ini juga menyingkap sejarah

atau perkembangan perbandaran.

2.2 Definisi atau Pentakrifan

2.2.1.Bandar

Istilah Bandar telah banyak digunakan dan dibincangkan oleh hampir setiap

peringkat individu sehingga perkataan tersebut menjadi umum pengertiannya.

Sebenamya tidak wujud satu definisi yang sepunya untuk menerangkan maksud

Bandar yang sebenar.

Menurut Detwyler dan Marcus (1985), bandar didefinisikan sebagai suatu unit

politik, suatu petempatan yang didiami oleh sejumlah penduduk atau suatu kelompok

rumah tempat kediaman atau lain-lain struktur yang meliputi semua elemen semula

jadi, sosial dan buatan manusia yang berkelompok dalam kawasan-kawasan yang

mempunyai ramai penduduk.

I
 10

Aziz (2001) dalam bukunya yang bertajuk "Pengantar Sosiologi

Pembangunan" telah mengemukakan pelbagai tafsiran dan definisi Bandar seperti

yang digambarkan dalam jadual 3 berikut:

Jadual 1.3 Definisi rasmi Bandar di beberapa negara terpilih.

Negara Definisi Bandar
Algeria terpenting yang

Amerika
Syarikat
Australia Penge1ompokan penduduk seramai 1000 orang atau lebih dengan
I--~--:---_ _ _-+-=k-=e"",:-ad_a_tan_
. . setin i 500 ba i satu batu perse i.
Austria Kelompok masyarakat yang mempunyai penduduk lebih daripada
50000ran .
Brazil Zon-zon pembandaran dan pinggir Bandar yang terletak di dalam
usat pentadbiran daerah.
Bulgaria Bandar yang ditentukan secara sah dari segi undang-undang
seba ai terbandar.
Chile Pusat penduduk yang mempunyai cirri-ciri pembandaran yang
•je1as dan disediakan dengan perkhidmatan-perkhidmatan bandaran
dan majlis bandaran.
Colombia Penduduk yang tinggal di pusat yang mempunyai 1500 orang atau i
lebih.
Cuba Penempatan yang mempunyai 2000 orang atau lebih.
Denmark Aglomerasi yang mempunyai 200 orang penghuni atau lebih.
England dan I r~nempatan yang dike1askan sebagai pembandaran bagi tujuan
Wales erajaan tempatan.
• Greece Majlis bandaran dengan pengelompokan penduduk seramai 10000 i
orang atau lebih.
India • Bandar-bandar bergabung dan semua tempat yang mempunyai I
I 5000 orang penghuni atau lebih. .
Indonesia Majlis bandaran, ibu daerah pemerintah dan semua tempat yang I
mempunyai 5000 orang penghuni atau lebih. .
Iraq Kawasan yang terletak di dalam sempadan Lembaga Maj1
I Bandaran

Kanada Bandar raya, Bandar, kampung yang mempunyai 1000 orang I

penduduk atau lebih.
. Jepun Majlis bandaran Bandar yang mempunyai 30000 orang penghuni
atau lebih.
I Malaysia i Mana-mana kawasan yang mempunyai 10000 orang penduduk

atau lebih.
Netherlands Majlis bandaran dengan penduduk 2000 orang atau lebih.
I-­
Norway MajIis bandaran Bandar.
Perancis Kelompok masyarakat yang mempunyai penghuni 2000 orang
atau lebihdan tinggaI di rumah-rumah yang rapat-rapat. •

Peru Ibu daerah dan pusat penduduk yang mempunyai ciri-ciri I

kebandaran.

I
'"
, (

r
!

• Sweden Kawasan binaan dengan jumlah penghuni paling kurang 200

11

orang.
Tunisia Bandar raya dan kawasan Bandar yang diwartakan secara rasmi
seperti tersebut oleh mana-mana republik berkenaan.
------------~~~
Venezuela Bandar raya, Bandar dan 183 kawasan lain yang mempunyai ciri­
ciri sosioekonomi Bandar.
Sumber : Bangsa-bangsa Bersatu, 1968 -1969. Demographic Yearbook, N ew York.

Beg dalam bukunya "Historic Cities of Asia" pula mentakrifkan Bandar

sebagai suatu kawasan yang dihuni oleh penduduk yang ramai dan sebahagian
besarnya boleh membaca dan menulis serta terlibat dalam kegiatan bukan pertanian.
Weber (1962) pula menghubungkan definisi Bandar dengan keperluan
penduduk tempatan kepada pasar bagi memenuhi keperluan harian dan pemasaran
hasil mereka. Dalam hal ini, Max Weber menyebutkan:
" In the meaning employed here the 'city' is a market
place. The local market forms the economic center of
colony in which, due to the specialization in economic
products, both the non-urban population and urbanites
satisfy their wants for articles of trade and commerce."

Dahlan (1991) menyatakan cara lain untuk melihat Bandar adalah melalui

pemikiran. Pendekatan kognitif ini menunjukkan bahawa masyarakat harns bernbah

secara pemikiran untuk menjadi penduduk Bandar yang sebenarnya. Mereka tinggal

di Bandar tetapi masih membela ayam dan itik untuk makanan tidak mempunyai

perubahan urbanisasi dalam pemikiran.

Sungguhpun terdapat perbezaan dari segi mendefinisikan bandar, tetapi

kebanyakan penulis ataupun pengkaji menggunakan saiz tertentu khususnya angka

mutlak saiz penduduk sebagai had minimum apabila hendak membandingkan taraf

perbandaran antara negara. Bangsa-bangsa Bersatu juga mencadangkan supaya

bandar-bandar dikelaskan berdasarkan saiz penduduk dalam membuat perbandingan

(Aziz, 1990: 151-152).

I
..

r 2.2.2 Pembangunan
12

Pengertian pembangunan sebenarnya telah mengalami satu sejarah yang lama

dan evolusi yang kompleks. Banyak usaha telah dilakukan oleh ahli ekonomi dan ahli

sains sosial yang lain untuk menerangkan konsep pembangunan dan cuba

mendapatkan satu definisi pembangunan yang tepat Namun masih terdapat banyak

maksud yang berbeza-beza tentang pembangunan.

Ayob (1989) telah memberi pengertian pembangunan dengan menyatakan

bahawa pembangunan berlaku melalui proses perubahan yang berterusan, nitijah dari

interaksi antara manusia dan alam tabii dan antara manusia sesama manusia. Manusia

bertindak ke atas alat untuk meningkatkan nilai faedahnya dan alam pula bertindak

balas. Manusia terus bertindak balik. Akibat dari interaksi inilah maka kita lihat

keadaan sekeliling kita amat berbeza dari apa yang kita baca mengenainya seratus

atau seribu tahun dahulu.

Rogers (1962) pula mendefinisikan pembangunan sebagai salah satu jenis

perubahan sosial yang memperkenalkan idea-idea barn ke dalam sistem sosial dengan

tujuan untuk mempertingkatkan pendapatan perkapita dan taraf hidup masyarakat

melalui penggunaan kaedah pengeluaran yang lebih moden dan struktur sosial yang

lebih baik.

Oi samping itu pembangunan juga didefinisikan sebagai satu proses perubahan

yang berlaku secara berterusan dan menyeluruh, yang merangkumi 3 unsur utama

iaitu pembangunan ekonomi, sosial dan kemanusiaan. Pembangunan ekonomi adalah

asas kemajuan sesebuah masyarakat kerana melaluinya sumber-sumber digunakan

untuk meningkatkan produktiviti, pendapatan dan input yang diperlukan dalam

kehidupan. Pembangunan sosial pula memberi peluang untuk menyediakan

kemudahan sosial dan perkhidmatan seperti pelajaran, kesihatan, perumahan dan

I
... $
?
13

kebajikan yang mana kemajuannya tidak dapat diukur dengan tepat. Akhir sekali

pembangunan manusia itu sendiri hasil gabungan daripada penggabungan ekonomi

dan sosial. Pembangunan manusia terlaksana secara individu dan kelompok, melalui

kesedaran mereka terhadap cara mana menggunakan manusia itu sebagai satu sumber

yang berpotensi tinggi dan mengambil bahagian aktif dalam membentuk masyarakat

yang sejahtera. ( Ismail, 1990).

Norton dan Alwang (1993) berpendapat bahawa perkataan pembangunan

walaupun ditakrifkan dengan pelbagai definisi tetapi pada asalnya pembangunan

adalah meruj uk kepada peningkatan kualiti hidup kepada semua orang dalam

sesebuah kawasan atau negara.

Todaro (1977) pula berpendapat bahawa pembangunan melibatkan proses

menyusun dan mengorientasi semula sistem ekonomi dan sosial. Ini bermakna

bahawa pembangunan bukan sahaja melibatkan pertambahan kepada pendapatan dan

pengeluaran, bahkan juga mengambil kira perubahan institusi sosial, struktur

pentadbir, pendapat umum, adat resam dan kepercayaan.

Bagi Seers (1979) pembangunan boleh ditunjukkan dengan terhapusnya

kemiskinan, kurangnya jumlah pengangguran serta rapatnya jurang ketaksamaan.

Kemiskinan, pengangguran dan ketaksamaan ini biasanya mencirikan negara-negara

Dunai Ketiga. Beliau berpendapat bahawa pembangunan bermaksud pengurangan

pergantungan budaya kepada satu atau lebih kuasa besar.

2.3 Indikator Pembangunan

Bagi membezakan antara negara atau kawasan yang telah maju dengan yang

masih mundur, pelbagai indikator pembangunan boleh digunakan. Menurut Ismail

(1990) indikator merupakan pengukuran atau pertunjuk yang boleh digunakan untuk

I
 14

menilai sesuatu perubahan. Misalnya kalau kita katakah pengertian secara

menyeluruh bermula dari tahun 1960-an bererti kita telah mengambilkira "ke arah

kualiti kehidupan yang lebih sejahtera" sebagai indikator pembangunan dan tidak

semata-mata berasaskan pendapatan per kapita atau knk sesebuah negara sahaja.

Namun apakah ciri-ciri kualiti kehidupan yang sejahtera? Jawapannya amat

luas iaitu daripada yang bersifat kualitatif hingga perkara yang bersifat kuantitatif,

daripada yang abstrak sehinggalah kepada yang berbentuk fizikal dan daripada yang

khusus hingga yang berbentuk universal. Seperti yang kita ketahui pendapatan per

kapita mempunyai kaitan secara langsung dan tidak lang sung dengan kualiti hidup

manusia yang dilihat secara purata. Tetapi apabila fenomena taburan pendapatan

berlaku secara tidak seimbang, ciri-ciri lain perlu digabungkan untuk menyokong

tahap kehidupan yang sebenarnya.

Ismail (1990) dalam bukunya yang bertajuk "pengembangan implikasi ke atas

pembangunan masyarakat" telah mengemukakan beberapa dimensi untuk mengukur

dan menilai sejauhmanakah kemajuan tercapai dalam sesuatu proses pembangunan

yang digunakan pada hari ini.

Menurut beliau terdapat empat indikator penting dalam menilai tahap

pembangunan. Antaranya adalah seperti berikut:

1. Pendidikan

Menurut beliau tidak seorang pun dapat menyangkal falsafah bahawa "ilmu

adalah kuasa untuk kemajuan", ini kerana tiada ilmu umpama berada dalam keadaan

serba kekurangan. Dalam konteks yang lebih luas lagi, ilmu boleh diperolehi melalui

proses pendidikan yang dibentuk secara formal dan tidak formal. Persoalannya

sekarang "'apakah kriteria dari segi pendidikan yang boleh digunakan untuk mengukur

pembangunan? Apakah perubahan yang berlaku yang boleh menerangkan sistem