Univerzitet u Tuzli

Odsjek: Energetsko mašinstvo

Datum : 04.11.2016. godine

Seminarski rad
Predmet: Materijali I
Tema:Fe-Fe3C metastabilni dijagram

Student: Hasanović Aldin Profesor: Dr.sc. Kazafer Bečić, docent

Broj indeksa: I-44/16 Dr.sc. Sead Pašić, red. prof
Asistent: Adnan Mustafić, viši asistent
Izrada i primjena Fe-Fe3C dijagrama :

U posljednih 130 godina postojalo je mnogo varijanti Fe3C dijagrama.Prvi precizni Fe3C
dijagrama napravio je Zhukov 1992. godine. i na osnovu njega je i kreiran metastabilni dijagram
kakvog ga poznajemo.

Među najvažnije binarne sisteme legura ubrajaju se legure željeza i ugljika, a to su čelici i
liveno gvožđe. Njhove strukture prikazuje razvotežni Fe-Fe3C koji je prikazan na slici. U
strojogradnji ne primjenjuje se čisto željezo, nego uvijek je legirano sa drugim elementima.
Najvažniji sastojak je ugljik C. Dijagrami stanja dobiveni su toplinskon analizom krivih
zagrijavanja. Legure željeza i ugljika važne za tehničku praksu imaju do 6,67 % ugljika. Dijagram
stanja prikazuje promjenu osobina legura ovisno o sadržaju ugljika (procentualni sadržaj ugljika
prikazan na apscisi) i temperaturi (prikazana na ordinati). Ovisno o brzini hlađenja i neizbježnim
primjesama (Mn , Si, Cr , Al i P , S kao nečistoće) razlikujemo :

-Stabilni dijagram (FeC) stanja nastaje kada se laganim hlađenjem taline do sobne temperature i
uz Si ugljik izlučuje u obliku grafita (C). Prikazan isprekidan linijama na slici.
- Metastabilni dijagram (Fe-Fe3C) nastaje bržim hlađenjem taline i uz Mn kada se ugljik izlučuje
u obliku željeznog karbida – cementita (Fe3C). Za praksu je važniji Fe – Fe3C dijagram koji se
postiže pri normalnim uvjetima hlađenja.
Stabilni dijagram stanja Metastabilni dijagram stanja
Metastabilni dijagram stanja važan je za izučavanje čelika i livenih gvožda kod kojih je ugljik
izdvojen u vidu cementita, dok je stabilni dijagram važan za liveno gvožde kod kojih se ugljik
izlučuje u vidu grafita.
Na dijagram željezo- ugljik , lijeva strana predstavlja čisto željezo , desna strana predstavlja
granicu dijagrama odnosno karbid-željezo za 6,67 % ugljika. Legure sa sadržajem ugljika većim
od 6,67 % nemaju tehnički značaj. Legure sa sadržajem ugljika od 0 do 2,11 % su čelici i oni su
lahko kovni. Legure iznad 2,11 % ugljika su krti i oni predstavljaju liveno gvožđe.

Na slici je prikazana promjena kristalne rešetke željeza u zavisnosti od promjene temperature.

Željezo je polimorfan metal i egzistira u dvije alotropske modifikacije α i γ. Modifikacija γ ima
FCC kristalnu rešetku i kao stabilna faza javlja se između Ac4 i Ac3 linije. Modifikacija α ima
BCC kristalnu i kao stabilna se javlja u intervalu ispod 911 oC i u intervalu od 1392-1536 oC.
Niskotemperaturna oblast se označava kao α-gvožđe, a visokotemperaturna se obilježava kao
δ- gvožđe.

Pošto su atomi ugljika dovoljno mali oni sa željezom grade intersticijske čvrste rastvore gvožđa u
sve tako da imamo intersicijske čvrste rastvore ugljika u: α-gvožđu (ferit), γ-gvožđu (austenit) i δ-
gvožđu (ferit).Na slici je prikazano stvaranje kristalnih zrna prilikom hlađenja legure.
Ferit je čvrst rastvor sa umetnum atomima ugljika u kubnu zapreminsku centrirano kristalnu
rešetku, maksimalna rastvorljivost je od 0,025 % na temperaturi od 727 oC. Postoje
visokotemperaturni (δ) i niskotemperaturni ferit (α.)

-Niskotemperaturni ferit sa maksimalnom rastvoriljvošću ugljika od 0,025 % ugljika pri

temperaturi od 727 oC , opadanjem se smanjuje na zanemarljivih 0,008 % C na sobnoj temperaturi
područje na dijagramu GPQ.

-Visokotemperaturni ferit sa maksimalno rastvorljivošću do 0,1 % C na temperaturi 1495 oC,

područje na dijagramu AHN.

Austenit je čvrst rastvor ugljika u γ željezu. Ima površinski centriranu kubnu kristalnu rešetku
maksimalna rastvorljivost ugljika je 2,11 % na temperaturi 1147 oC . Područje na dijagramu G-S-
E-J-N. Najniža temperatura postojanja austenita je 727 oC u tački S.

Cementit je najtvrđa faza u ugljičnim čelicima, ali je relativno male jačine i potpuno neistezljiv.
Cementit je hemijsko jedinjenje željeza sa ugljikom u kome je sadržaj ugljika 6,67 %. Dijeli se na
:
-Eutektoidni cementit je strukturna faza koja se javlja u perlitu u obliku lamela, a njegovo učešće
kao strukturne faze do eutektoidnog sadržaja (0,8%) raste, a zatim opada sve do 6,67% C, s
obzirom da se sve manje javlja u obliku fine mješavine perlita i eutektoidnog cementita
-Sekundarni cementit javlja se počev od eutektoidnog sadržaja i svoj maksimum postiže pri
sadržaju ugljika od 2,1 % , a zatim postepeno opada do nule, pri sadržaju 6,67% C.
-Eutektički cementit javlja se počev od 2,11% C, svoj maksimum dostiže u 4,3 % C, a zatim opada
na nulu. S obzirom da eutektoidni cementit učestvuje u finoj mehaničkoj mješavini zajedno sa
austenitom, odnosno perlitom, koja se naziva ledeburit.
-Primarni cementit javlja se počev od 4,3% C i njegovo učešće raste do 6,67%C.

Perlit( αid + Fe3Cid) javalja se počev od 0 pa do eutektičkog sadržaja 4,3 % C. Svoj maksimum
dostiže pri eutektoidnom sadržaju na 0,8 % C. To je eutektoidna smješa od ferita i cementita, koji
su se obrazovali istovremeno.Znatno je tvrđi od ferita, ali dosta mekši od cementita.

Ledeburit je eutektična mješavina austenita i cementita (ili grafita) koja sadrži 4,3 % ugljika i
nastaje kod 1147 ºC. Ledeburit nastaje kada je sadržaj ugljika u željezu između 2,11%C i 6,67%C
.

Eutektoidna i eutektička reakcija

Eutektik ili eutektička mješavina je kruta otopina sastavljena od dviju ili više tvari koja ima niže
talište od svake čiste komponente ili bilo koje njihove smjese. Eutektička točka je najniža tačka na
kojoj eutektična smjesa može postojati u tečnoj fazi, i u njoj je jednak sastav tekuće i krute faze.
Eutektik se javlja kod dva metala koji se potpuno miješaju u tekućem, a ne miješaju se u čvrstom
stanju. Eutektička legura se skrućuje kod konstantne temperature, pa je njezina krivulja hlađenja
ista kao i za čiste metale.Legure bogatije ugljikom jesu bijelo sirovo gvožđe i bijelo liveno gvožđe
.Eutektička koncentracija (4,3 % C) i dijeli ih na podeutektičke (2,11 % C – 4,3 % C) i
nadeutektičke (4,3 – 6,68 % C), legura sa sadržajem ugljenika od 4,3 % zove se eutektička legura.U
eutektičkoj tački formiraju se čvrste faze: austenit (2,11%C) i intermetalni jedinjenje Fe3C sa
6,67% C. Ova reakcija se odvija na 1147 c i može se zapisati pomoću jednačine:

1147 oC
rastop (4,3%C) austenit (2,11%C) + Fe3C(6,67%C)
Eutektoidna reakcija je veoma je slična eutektičkoj reakciji. Eutektoidna
mješavina ili eutektoid ima finu lamelarnu (listići) strukturu donekle sličnu eutektičkoj mješavini,
pa se ove dvije strukture teško mogu razlikovati optičkim mikroskopom. U eutektoidnoj tački (S)
austenit sa 0,8%C formira dvije čvrste faze : ferit (sa 0,025%C) i Fe3C (cementit sa 6,67%C).Ova
reakcija se naziva eutektoidna reakcija i obavlja se na temperaturi od 727oC . Eutektoidna reakcija
se može zapisati po jednačini :

727oC
austenit(0,8%C) ferit (0,025%C) + Fe3C (6,67%C)

Eutektoidna reakcija obavlja se u potpuno čvrstoj fazi i veoma je značajna za neke vrste termičkih
obrada. Ugljični čelici sa sadržajem ugljika od 0,8% zovu se eutektoidni čelici. Pošto im se
cjelokupna struktura sastoji iz ferita i cementita koji formiraju od austenita sporim hlađenjem ispod
eutektoidne temperature. Čelici sa sadržajem ugljika manji od 0,8% su podeutektoidni čelici, iznad
su nadeutektoidni čelici
Čelici:

Čelik je legura gvožda sa sadržajem ugljika od 0 do 2,11 %. Čelik se dobije prerađivanjem sirovog
gvožđa koje dolazi iz visoke peći. Primjena željeza je prvenstveno u obliku čelika. Odlikuju se
velikom čvrstoćom, tvrdoćom, žilavošću, mogućnošću lijevanja i mehaničke obrade, te velikom
elastičnošću. Proces prerade željeza u čelik je završen kada je postignut odgovarajući sastav
taljevine. Koristi se za izradu mostova, brodova, automobila, itd. Tim postupkom nastaju
takozvani ugljični čelici, neotporni na
koroziju i visoke temperature. Najmoderniji
način dobivanja čelika je u elektropećima.
 Izljevanje čelika iz elektične peći Šematski prikaz proizvodnje čelika

Osnovna sirovina za proizvodnju čelika u konvertorima s kisikom je sirovo željezo. U električnim

pećima pretaljuje se uglavnom stari otpadni čelik. Konvertor s kisikom i električna peć su uređaji
za taljenje, a rafinacija taline (rafinacijski procesi) obavlja se u raznim reaktorima sekundarne
metalurgije ili metalurgije u loncima, već prema svojstvu i vrsti čelika.
To je najvažniji tehnološki i konstrukcijski materijal, a do danas je poznat veliki broj vrsta čelika.
Drugi postupci dobijanja čelika su pomoću Thompsonovog i Bessemerovog postupka i pomoću
Siemens-Martinove peći. Svjetska proizvodnja čelika iznosila je 2011. oko 1490 milijuna
tona. Kina je prema podacima iz 2011. najveći svjetski proizvođač čelika (683,3 milijun tona) s oko
45,9% ukupne svj. proizvodnje. Čelike prema procentualnom udjelu ugljika dijelimo na:
-podeutektoidne
-eutektoidne
-nadeutektoidne
-Podeutektoidni čelici imaju sadržaj ugljika ispod 0,8 %.
-Eutektoidni čelik ima sadržaj ugljika od 0,8%.

-Nadeutektoidni čelici imaju sadržaj ugljika veći od 0,8 % do 2,11%.

Gvožđe (željezo):
Oznaka za gvožđe je Fe.- od latinskog naziva za željezo „ferrum“.Poznato od ~2500. godina prije
nove ere. Gvožđe ima atomski broj 26, atomsku masu 55,845 , u periodnom sistemu elemenata
spada u metale prelazne grupe. Nalazi se u četvrtoj periodi i osmoj koloni. Temperatura topljenja
je 1530 oC , a temperatura ključanja je 3070 oC. Srebrnaste je boje i za dobivanje gvožđa koriste
se oksidne rude. Sirovo željezo dobijemo u visokim pećima. U vlažnom zraku korodira i stvara
hrđa, a čisto željezo je lahko za oblikovanje u toplom i u hladnom stanju i zavarljivo je. Čisto
gvožđe kao i svaki drugi metal je veoma mehko i dobro obradljivo i ima malu jačinu. Željezo u
prirodi se javlja u obliku magneta odnosno u obliku crnog kristala. Gvožđe je najrasprostranjeniji
elemenat u zemljinoj kori, ima ga oko 5 %.

Legure gvožđa :
Gvožđe odnosno njegove legure su i danas najvažnije u takođe najviše korišćene u tehničkoj
praksi, nekada se označavaju zajedničkim imenom tehnička gvožđa. U cjelokupnoj svjetskoj
proizvodnji metala njihov udio je 95%. Velika proizvodnja tehničkog gvožđa omogućena je
dovoljnom i pristupačnom rezervom gvozdene rude u zemljinoj kori, relativno lahkim načinom
prerade rude gvožđa i velikom raznolikošću fizičkih i hemijskih osobina legura gvožđa. Legure
gvožđa su polikomponentne (kompleksne) legure koje osim osnovnog metala sadrže uvijek manju
ili veću količinu drugih metala. Sa izuzetkom čistih vrsta gvožđa dobijenih posebnim postupcima.
Neki od dodavanih metala ulaze u gvožđe pri njegovoj izradi dok drugi se dodaju namjerno radi
postizanja traženih osobina legure.

Metalografska ispitivanja
Metalografija sebavi istraživanjem strukture metala i
legura pomoćusvjetlosnog(metalografskog) i električnog mikroskopa. Makrostruktura je vidljiva
golim okom ili uz malo povećanje. Mikrostruktura zahtijeva pomoć mikroskopa, a povećanje treba
biti barem 25 puta. Metalografska analiza može dati podatke o sastavu materijala, prethodnoj
obradi i svojstvima, posebno:

 veličinu kristalnog zrna

 prisutne faze
 hemijsku homogenost
 raspodjelu faza
 deformacije strukture nastale nakon plastične deformacije materijala
 debljinu i strukturu površinskih prevlaka
 određivanje pukotine i načina loma
Reakcije transformacije u toku hlađenja legure sa sadržajem ugljika od 0,75% :

-Na temperaturi 1487 oC : T γ + T (legura iz jednofaznog područja prelazi u dvofazno

odnosno talina (rastop) prelazi u područje austenit + rastop)
-Na temperaturi 1420 oC : γ + T γ (legura iz dvofaznog područja prelazi u jednofazno,
odnosno austenit + talina prelazi u austenit)
-Na temperaturi 737 oC: γ γ + αid + Fe3Cid ( legura iz jednofaznog područja prelazi u
dvofazno, odnosno austenite prelazi u područje austenit + perlit)
-Na temperaturi 727 oC : γ + αid + Fe3Cid α + αid + Fe3Cid (legure iz dvofaznog područja prelazi
ponovo u dvofazno , odnosno austenit + ferit prelaze u ferit + perlit )

Strukture legura na temperaturama T1=1100 oC , T2=850 oC , T3=300 oC :

-T1=1100 oC (jedofazno područje - austenit)

-T2=850 oC (jednofazno područje - austenit)
-T3=300 oC (dvofazno područje – prelit+ ferit)

Procentualno učešće pojedinig faza na temeraturama T1=1100 oC , T2=850 oC , T3=300 oC :

T1=1100 oC ;

S obzirom što se legura na ovoj temperaturi nalazi u jednofaznom području učešće γ-austenita je
100%.

T2=850 oC

S obzirom što se legura na ovoj temperaturi nalazi u jednofaznom području učešće γ-austenita je
100%.

T3=520 oC
(ferit+perlit)

A=0,3461 %
B=0,44 %
C=0,8 %
Prema pravilu poluge procentualni sadržaj ferita je:
F=BC/AC *100 % =( 0,8% - 0,44 % / 0.8% - 0,3461% )* 100% =

Prema pravilu poluge procentualni sadržaj perlita je :

P=AB/AC*100% =( 0,44% - 0,3461% / 0,8% - 0,3461 )*100% =
Literatura :

1. Materijali I ; Džafer Kudumović

2. Materijali I ; Omer Pašić
3. Literatura sa interneta:
-https://ironlady003.wordpress.com/2013/12/05/dijagram-stanja-fe-fe3c-
metastabilni/comment-page-1/