Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
g]kfn ;/sf/
jg tyf e"–;+/If0f dGqfno
jg ljefu
;fd'bflos jg dxfzfvf
aa/dxn, sf7df8f}+,
;fd'bflos
jg a'n]l6g
Community Forestry Bulletin
c+s – !^ cf=j= @)&@÷)&#
g]kfn ;/sf/
jg tyf e"–;+/If0f dGqfno
jg ljefu
;fd'bflos jg dxfzfvf
aa/dxn, sf7df8f}+
kmf]gM )!–$@$&%((, )!–$@@$()#
km\ofS;M )!–$@@()!#
O{d]nM cfd@dof.gov.np
j]e;fO{6M www.dof.gov.np
;Dkfbg M 8f= cg'h/fh zdf{, pkdxflgb]{zs, ;fd'bflos jg dxfzfvf, jg ljefu .
k|sfz nD;fn, ;fd'bflos jg ljsf; clws[t, ;fd'bflos jg dxfzfvf, jg ljefu .
;~hLj/fh 9sfn, ;xfos jg clws[t, ;fd'bflos jg dxfzfvf, jg ljefu .
k'gZr M o; c+sdf k|sflzt ;fdu|Lx¿df JoQm ul/Psf ljrf/x¿ n]vsx¿ :jo+sf x'g\ .
ljifo ;"rL
l;=g+= ljj/0f k]h g+=
!= lbuf] kl/jt{gsf nflu ;fd'bflos jg ljsf; sfo{qmd
8f= cg'h/fh zdf{, k|sfz nD;fn !
@= s] ;fd'bflos jgsf dxTjk"0f{ cfofdx¿ u0f]zdfg l;+x ;fd'bflos
jg /fli6«o k'/:sf/sf nflu lgwf{/s x'g ;S5g\ <
8f= cg'h/fh zdf{, ;~hLj/fh 9sfn #
#= ;fd'bflos jgdf jGohGt' ;+/If0f
k|sfz nD;fn (
$= g]kfnsf] jt{dfg jg gLlt, @)&! tyf jgIf]qsf] /0fgLlt, @)&@ df ;d'bfodf cfwfl/t
jg Joj:yfkg;DaGwL Joj:yf
df]xg/fh sfkm\n] !$
%= ;fd'bflos jgdf p7]sf ;d;fdlos ;jfnx¿
blwnfn sF8]n @@
^= hnjfo' kl/jt{g cg's"ng / ;fd'bflos jg
u0f]z kf}8]n @&
&= ;+:yfut ljsf;df ;lqmo 5fku}/L dlxnf ;fd'bflos jg ;d"x
dw' Gof}kfg] #!
*= ;d'bfodf cfwfl/t jg Joj:yfkg k4ltsf /fli6«o÷cGt{/fli6«o uf]i7Ldf hf/L 3f]if0ff–kqx?
;~hLj/fh 9sfn #$
;fd'bflos jg a'n]l6g÷c+s !^, @)&@÷&#
gf]6M cf=j= @)^^÷)^& df kl5Nnf] k6s ;fd'bflos jgsf] a'n]l6g c+s–!% ;lxt k|sfzg ePsf] / larsf
cf=j= x?df sfo{qmd geO{ k|sfzg gePsf] x'Fbf o; c+snfO{ !^ elgPsf] xf] .
4 –;Dkfbs
;fd'bflos jg a'n]l6g÷c+s !^, @)&@÷&#
k||To]s ;fd'bflos jg tyf pkef]Qmf ;d"x PsLs[t pkef]Qmf ;d"x;Fu s;/L ;fem]bf/L tyf ;xsfo{ ug{] <
u|fdL0f ljsf;sf nflu kl/jt{gsf jfxs tyf u|fdL0f ;fd'bflos jgnfO{ pTkfbg :ynsf] ?kdf ljsf; u/L
ljsf;df l;sfOsf s]Gb|laGb'sf] ?kdf ljsl;t ePsf ahf/;Fu s;/L hf]8\g] < pBdL, nufgLstf{, lj1 tyf
5g\ . pTkfbs pkef]Qmf ;d"x jLr bl3{sfnLg ;fem]bf/L /
;xsfo{df s;/L hfg] < Ifltu|:t jg If]q ;fd'bflos
;fd'bflos jgsf] k|ult ofqf oxfF;Dd cfOk'Ubf
jgdfkm{t k'g:yf{kgf x'Fb} ubf{ cfl>t jGohGt'sf]
h;/L ;+/If0f tyf Joj:yfkgsf nflu :yfgLo
klg k'g/fudg ePsf] 5 . ;fd'bflos jgdf cfl>t
pkef]Qmf ;d"xsf] ;+:yfut ;xeflutf /Xof] To;/L g}
jGohGt' s;/L ;+/If0f ug{] < Pp6f dfq ;d"xsf]
:ynut df]rf{sf sd{rf/L tyf ;xhstf{sf] of]ubfg
sfo{If]qleq c6fpg g;Sg] t/ ckl/xfo{ ag]sf h}ljs
/x]sf] 5 . ;d"x / :ynut ;xhstf{ sd{rf/Lsf]
dfu{ ;+/If0f, gbL t6Lo÷hnfwf/ If]q ;+/If0f, ljx+ud
ljlzi6 of]ubfg ljz]if ?kdf :d/0fLo 5g\ . r]tgf
e"–kl/lw:t/df ;+/If0f ;dGjo, REDD sfof{Gjog
hfu/0f;lxtsf] ;zQmLs/0f, ;'zf;g tyf vj/bf/L
tyf hnjfo' kl/jt{g cg's'ngh:tf sfo{x? s;/L
cleofg ;~rfng ug{] ;Ghfn tyf u}/;/sf/L
ug{] < jgIf]q jfo'd08ndf sfj{g pT;h{gsf] Ps
;+:yfx? / ;xof]uL bft[ lgsfosf] ;fd'bflos gLlt
d'Vo ;|f]t / pT;h{g Go"gLs/0f ug{] dfWod b'j} xf] .
sfof{Gjogdf ;fem]bf/L tyf ;xsfo{ klg plQs}
o; cj:yfdf jg If]qsf] e"–pkof]u cIf'0o /fvL
dxTjk"0f{ 5g\ . jg P]g, @)$(, lgodfjnL, @)%!
lbuf] jg Joj:yfkgdfkm{t g]kfnsf] ;fd'bflos jgdf
tyf ;DalGwt dfu{bZf{gx?n] jg If]qsf] :ki6
dfkg ug{;Sg] u/L pNn]Vo sfj{g ;l~rt ug{] ;fy}
ljefhgsf ;fy pkef]Qmf ;d"xnfO{ zlQmzfnL agfO{
jgn] k|bfg ug{;Sg] ;a} k|sf/sf jftfj/0fLo ;]jf
;+nUg ;/f]sf/jfnfx?sf] e"ldsfnfO{ :ki6 kf/]sf
k|bfg ug{] Ifdtf ;'b[9 ug{] lhDd]jf/L klg ;fd'bflos
sf/0f o; lsl;dsf] kl/0ffd cfpg ;s]sf] xf] .
jgdf cfPsf] 5 .
jg ljgf; / IfoLs/0fh:tf ;'?jftL k|yd k':tfsf
k|:t't j'n]6Lgdf u0f]zdfg l;+x ;fd'bflos jg /fli6«o
lrGtf / ;/f]sf/sf ljifonfO{ ;+:yfut, gLltut,
k'/:sf/jf6 ;Ddflgt x'g] ;fd'bflos jg / pkef]Qmf
sfo{qmlds / sfo{ljlwut ;+of]hgdfkm{t ;Daf]wg
;d"xsf] ljZn]if0f, jg gLlt–@)&! / jg If]qsf]
eP/ cfhsf] uf}/jzfnL kl/0ffd cfpg ;s]sf] xf] . t/
/0fgLlt–@)&@ df ;d'bfodf cfwfl/t jg Joj:yfkg
jg Joj:yfkg cf+km}df ultzLn k|lqmof ePsf] x'Fbf
k|0ffnL, ;fd'bflos jgdf jGohGt' ;+/If0f, hnjfo'
;fd'bflos jgdf klg gofF gofF ;d:of / r'gf}tLx?
kl/jt{g cg's'ngdf ;fd'bflos jgsf] e"ldsf
klg b]vfk/]sf 5g\ . xfdL;Fu ;kmntfsf syf dfq
nufotsf ;fd'bflos jgsf ljBdfg ;d;fdlos
5}gg\ r'gf}ltsf z[+vnfx? klg 5g\ . ;+/If0fsf nflu
ljifoj:t' ;d]6\g] k|of; ul/Psf] 5 .
hlt ;kmntf xf+l;n u/]sf 5f}+ ;3g jg Joj:yfkg /
Joj:yfkg dfkm{t cf}Bflus sRrf kbfy{ tyf lgdf{0f gofF k':tfsf ;jfn tyf ;d:ofx?sf] ;Daf]wg gofF
;fdfu|Lsf] Jofj;flos cfk"lt{ ug{ ;s]sf 5}gf} . 9+usf] sfo{qmlds tyf sfo{ljlwut pkfon]] dfq ug{
;fd'bflos jgsf] uGtJo ;+/If0f / ;+/If0f dfkm{t ;+nUg ;lsG5 . b'O{ jf b'O{eGbf a9L ;d"xjLr sfo{d"ns
;d'bfosf] ;Dj[l4 klg xf] . ;fd'bflos jgn] ;+/If0fsf] ;fem]bf/L tyf ;xsfo{{ ub{} pNn]lvt r'gf}tLnfO{
cfkm\gf] ult lnO;s]sf] cj:yfdf ;Dj[l4sf] nflu ca cj;/df kl/0ft ug'{kg{] cfhsf] ;dosf] dfu xf] .
j}1flgs tyf Jofj;flos Joj:yfkgtkm{ plQs} ult o:tf d'2fsf] ;Djf]wgsf nflu ;a} ;/f]sf/jfnx?;dIf
lng'kg{] ePsf] 5 . Jofj;flos pTkfbg (economies cfufdL lbgdf ;fd'bflos jg ljsf;sf nflu d}bfg
of scale) sf nflu l5d]sL ;fd'bflos jg tyf v'nf /xg]5 .
2
;fd'bflos jg a'n]l6g÷c+s !^, @)&@÷&#
nfv $) xhf/ x]S6/ jg /x]sf] kfOPsf] 5 . s'n låtLo / t[tLonfO{ qmdzM Ps nfv, krxQ/ xhf/ /
jg If]qkmnsf] #&=*) k|ltzt dWokxf8L ef}uf]lns krf; xhf/ k|bfg ul/Fb} cfPsf] 5 . g]kfnel/sf ljleGg
If]qdf, #@=@% k|ltzt pRrkxf8L tyf pRrlxdfnL e"uf]nx¿df /x]sf ;fd'bflos jgx¿ ;DalGwt lhNnf
If]qdf, @#=)$ k|ltzt r'/]If]qdf / ^=() k|ltzt jg sfof{nox¿af6 k'/:sf/sf nflu dgf]gog tyf
t/fO{ If]qdf cjl:yt 5 (DFRS, 2015) . l;kmfl/; eOcfPsf] cj:yfdf k|lt:kwf{df ;xefuL
x'g ;Sb5g\ .
!=@ g]kfndf ;fd'bflos jgsf] cj:yf xfn;Dd pSt k'/:sf/sf nflu g]kfnsf %& lhNnfaf6
;fd''bflos jgsf] cjwf/0ffsf] lahf/f]k0f x'Fb} ubf{ @%) j6f ;fd'bflos jgx¿sf] dgf]gog eO;s]sf]
ljz]iftM ;+/If0fd'vL lqmofsnfkn] k|>o kfPsf] b]lvG5 . bfª lhNnfjf6 ;a}eGbf j9L dgf]gog
eP tfklg kl5Nnf bzsx¿df ;fd'bflos jgx¿ gf}k6s / sf:sLaf6 cf7k6s ePsf] b]lvG5 .
hLljsf]kfh{gdf ;'wf/, ;'zf;g, ;dfj]zLs/0f, ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"xx¿sf] cfjlws ?kdf
lghL If]qsf] ;+nUgtfh:tf ljifonfO{ ;Daf]wg ug{ jg tyf e"–;+/If0f dGqfnon] tof/ kf/]sf] cfwf/
pGd'v ePsf] b]lvG5 . xfnsf lbgx¿df gjLgtd\ tyf ;"rsx¿df cfwfl/t /xL k6s–k6s cg'udg /
d'2fx¿ h:t}, hnjfo' kl/jt{g cg's"ng, jftfj/0fLo ;f]xLadf]lhd k'/:s[t ug]{ k|rng /lxcfPsf] 5 .
;]jfsf] e'QmfgL, /]8 cflbnfO{ ;Daf]wg ug{ ljleGg
:t/df ax;x¿ rln/x]sf 5g\ . plNnlvt b[i6fGtn] cWoog ;+:yfgh:tf k|fl1s ;+3–;+:yfx¿sf] cys
;fd'bflos jgsf] cjwf/0ffdf ;do;fk]If lg/Gt/ k|of;af6 pTs[i6 lqmofsnfk k|bz{g ug]{ ;fd'bflos
kl/jt{g eO/x]sf] k'li6 ub{5 . jg pkef]Qmf ;d"xx¿sf] lbuf] jg Joj:yfkgdf
clwsf/ k|fKt ;/sf/L lgsfoaf6 ;fd'bflos jg
;fd'bflos jg ljsf; sfo{qmd nfu" ePkZrft\ b]ze/ pkef]Qmf dxf;+3sf kbflwsf/Lx¿;Fu cf}krfl/s
xfn !*,(^) ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"xx¿ ;dGjo / 5nkmn u/L cfwf/ tyf ;"rsx¿sf] th'{df
u7g eO{ !,&(*,&## x]S6/ jgIf]qsf] Joj:yfkgdf ul/Psf] eP tfklg xfn;Dd klg tL l;4fGtd} ;Lldt
@,#(@,&%% 3/w'/Lx¿ cfa4 5g\ . x:tfGtl/t x'g k'u]sf 5g\ . o;y{ kof{Kt ?kdf lkmN8df cfwfl/t
;fd'bflos jgdWo] emG8} ^% k|ltzt kxf8L e]udf cWoogljg} tof/ kfl/Psf tL cfwf/x¿ jf:tljs
/x]sf] b]lvG5 eg] t/fO{ / lxdfndf qmdzM !( / !^ ufpFn]sf] kl/j]zeGbf km/s ePsf]n] cfnf]rgfaf6
k|ltzt /x]sf] kfOG5 . g]kfndf xfn s'n jgIf]qsf] d'Qm eg] 5}gg\ (Pokharel, R.K. and Larsen, H. O.
sl/j @( k|ltzt ;fd'bflos jgsf] ?kdf Joj:yfkg 2007, Pokharel, R. K. and Subedi, M. 2007) .
x'Fb} cfPsf] 5 . ;fd'bflos jg dxfzfvf, jg ljefun] ljqmd ;+jt\
@)^* ;fndf ;fd'bflos jglj1x¿;Fu ;Dks{ /
!=# u0f]zdfg l;x+ ;fd'bflos jg /fli6«o k'/:sf/ ;dGjo u/L u0f]zdfg l;+x ;fd'bflos jg /fli6«o
;j{dfGo :j= g]tf u0f]zdfg l;+xsf] gfdaf6 ul7t k'/:sf/sf nflu dgf]gog k|of]hgsf nflu cfwf/ /
u0f]zdfg l;x+ ;fd'bflos jg /fli6«o k'/:sf/ jg ;"rsx¿ kl/dfh{g u/L Pp6f 5gf}6 ;ldlt ;+:yfut
u¥of] . o; ;ldltn] gofF ljsf; ul/Psf] cfwf/
tyf e"–;+/If0f dGqfnodfkm{t ;jf]{Ts[i6 k|bz{g ug]{
tyf ;"rsx¿sf] cfwf/df ;kmn ;fd'bflos jgsf]
;fd'bflos jgx¿nfO{ k|bfg ug]{ k|rng /lxcfPsf] 5 .
l;kmfl/; ub{5 . o; bf}/fgdf ;fd'bflos jgn] k|bfg
k'/:sf/sf] /fzL ;jf]{Ts[i6 ;fd'bflos jgdWo] k|yd, u/]sf] of]ubfg cyjf hLljsf]kfh{g / h}ljs ljljwtf
4
;fd'bflos jg a'n]l6g÷c+s !^, @)&@÷&#
;+/If0fdf k'¥ofPsf] 6]jfdf cfwfl/t /xL d"Nof+sg ug]{ @)%% df jg tyf e"–;+/If0f dGqfnon] !) x]S6/eGbf
Joj:yf /x]sf] 5 . o:tf] k|sf/sf] of]ubfgdf cfwfl/t ;fgf] jgnfO{ k'/:sf/df dgf]gog gug]{ lg0f{o u/]sf]
/xL k|bfg ul/g] k|f]T;fxg ;xof]un] bL3{sfndf uP/ b]lvG5 . ;fd'bflos jgsf] If]qkmn / k'/:sf/sf]
;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"xx¿nfO{ ;+/If0f /
dgf]gogsf] cj:yfnfO{ tflnsf ! df b]vfOPsf] 5 .
hLljsf]kfh{g ;'wf/sf] kf6f]df a9L lhDd]jf/ agfpg]
sfo{nfO{ ;'lglZrttf k|bfg ub{5 . o;k|sf/ ul/g] tflnsf ! / tt\kZrft\sf tflnsfx¿df plNnlvt
cWoog / ;kmntfsf syfx¿sf] cBfjwLs/0f ug]{ pTs[i6 eGgfn] u0f]zdfg l;+x k'/:sf/jf6 ;Ddflgt
sfo{n] ;kmn ;fd'bflos jg x'gsf nflu cfjZosLo ;fd'bflos jgnfO{ a'emfpF5 eg] ;kmn eGgfn] lhNnf
u'0fx¿sf] klxrfg ug{df dxTjk"0f{ of]ubfg ub{5 . jg sfof{noaf6 ;f] k'/:sf/sf nflu dgf]gog ePsf
;fy} sfnfGt/df nfesf] afF8kmfF6 tyf ljt/0fsf] ;fd'bflos jgnfO{ a'emfpF5 .
;+oGqnfO{ ;+:yfut ug{df ;d]t bl/nf] cfwf/
v8f ub{5 . sl/j #( k|ltzt dgf]gogdf %) x]S6/eGbf ;fgf
;fd'bflos jgx¿ lyP . ;fd'bflos jgsf] If]qkmn /
@= ;fdfu|L tyf cWoogljlw dgf]gognfO{ lrq ! df b]vfOPsf] 5 .
of] ;Ddflgt k'/:sf/sf nflu dgf]gog eOcfPsf
;d"xsf] pknJw hfgsf/Lsf] j}wtfsf] ;'lglZrttf lrq ! ;fd'bflos jgsf] If]qkmn / k"/:sf/ dgf]gog
ug{sf nlu ljutsf dgf]gLt / k'/:s[t ;fd'bflos jg jgsf] If]qkmn cg';f/ dgf]gLt ;+Vof
pkef]Qmf ;d"xx¿sf] k|fKt hfgsf/Lsf] k|of]u ul/Psf] 100
80
5
;fd'bflos jg a'n]l6g÷c+s !^, @)&@÷&#
sfo{;ldltsf] ;ldlt ;b:o ;+Vof / k'/:sf/ lrq # sfo{;ldltdf dlxnf ;b:o / k'/:sf/ dgf]gog
dgf]gogsf] ljZn]if0f ubf{ *@ k|ltzt dgf]gogdf sfo{;ldltdf dlxnf ;bZo ;+Vofsf] cfwf/df dgf]lgt
100
80
lrq @ df b]vfOPsf] 5 . 60
40
20
lrq @ sfo{;ldltdf ;b:o ;+Vofsf] cfwf/df 0
dgf]gog b]vfOPsf] 5 .
2 ;Dd 3 b]lv 5 ;Dd 6 b]lv dfly
120
100
80
b]vfOPsf] 5 . pSt lrqdf ;fn jgx¿s} ;a}eGbf
60
40
a9L #^ k|ltzt dgf]gog ePsf] b]lvG5 .
20
0 ;kmntfsf nflu jgsf] lsl;d klg dxTjk"0f{ x'g;Sg]
10 ;Dd 10 b]l] v 15 ;Dd 16 b]lv dfly
sfo{;ldltdf ;bZo ;+Vof tYonfO{ dWogh/ /fVb} dgf]gog / jgsf] lsl;dsf]
6
;fd'bflos jg a'n]l6g÷c+s !^, @)&@÷&#
ljZn]if0f u/L tflnsf $ df k|:t't ul/Psf] 5 . k/Dk/fut ?kdf ;fgf] /fd|f] x'G5 eGg] dfGotf /x]sf]
;fnsf] jgsf] cfly{s k|Tofe"lt b/ a9L x'g;Sg] x'Fbf kfOG5 . ;fd'bflos jgsf] If]qkmn / ;kmn jgsf]
;d"x Joj:yfkgdf k|efjsfl/tfsf] cg'dfgnfO{ unt dgf]gogdf dfly ul/Psf] ljZn]if0faf6 tYofÍLo ?kdf
;fljt ub}{ ;fn / ;fnafx]ssf jgaLr tflTjs pNn]Vo ;DaGw /x]sf] b]lvPg . ctM ;fd'bflos jgsf]
leGgtf /x]sf] b]lvPg . If]qkmnnfO{ cfwf/ agfO{ dgf]gog jf k'/:sf/df s'g}
lrq $ jgsf] lsl;d cg';f/ k'/:sf/ dgf]gog aGb]h nufpg cy{k"0f{ b]lvFb}g .
jgsf] k|sf/
90
80
;d"x 3/w'/L ;+Vof
70
60
7"nf] ;d"x cfFkm}df Joj:yfkg r'gf}tL x'g] cg'dfg
dgf]lgt ;+Vof
50
40
30 ul/P tfklg ;d"xdf cfa4 3/w'/L ;+VofaLr s'g}
20
10 klg tflTjs leGgtf b]lvPg . cu|jfn / PGh]n;g\sf]
0
sf
]j
g ;}4flGts 9fFrf pkof]uL eP tfklg g]kfnsf ;fd'bflos
'/fF;
v;
|'–u jgx¿sf] Joj:yfkgdf ;Lldt pkof]u /x]sf] kfOg'
of] n]vsf] dxTjk"0f{ lgrf]8 xf] . jgsf kf6fx¿
jgsf] k|sf/
-attributes_, h:t} jgsf] If]qkmn, ;d"xsf] 3/w'/L,
tflnsf $ jgsf] lsl;d / k'/:sf/ dgf]gog sfo{;ldlt ;+Vofn] jgsf] ;kmn Joj:yfkgdf s'g}
jgsf] lsl;d pTs[i6 ;kmn hDdf pNn]Vo cg's"ntf k/]sf] b]lvPg . o:t} ;fn /
;fn !# ^^ &( ;fnafx]ssf jgdf klg tflTjs leGgtf b]lvPg .
;fnafx]s !^ !@$ !$)
hDdf @( !() @!( sfo{;ldlt ;b:o ;+Vof
gf]6M #! j6f cyf{t\ !@=$ k|ltzt jg lsl;dsf] 8f6f sfo{;ldlt 7"nf] jf ;fgf]n] ubf{ klg Joj:yfksLo
pknJw gePsf] sfo{df k|efj kg{ ;Sg] cg'dfg unt ;fljt eof] .
Chi-square without Yates correction
Chi square value equals 1.111 with 1 degrees of freedom. Tabulated k'/:s[t / dgf]gogdf k/]sf ;fd'bflos jgsf]
value of chi square for 1 df is 3.841. Since calculated value of chi
square is less than the tabulated Value, it is not statistically signifi- sfo{;ldltsf] ;b:o ;+Vofn] ;fd'bflos jgsf] sfo{
cant at 5% level of significance. k|efjsfl/tfdf km/s k/]sf] k'li6 ePg .
8
;fd'bflos jg a'n]l6g÷c+s !^, @)&@÷&#
9
;fd'bflos jg a'n]l6g÷c+s !^, @)&@÷&#
#= ljBdfg s]xL ;d:of tyf r'gf}tLx¿ ljifonfO{ :ki6 ?kdf kl/eflift ub{} bkmf @%, $!,
$@, $# n] ;fd'bflos jg k|lqmof / pkef]Qmf
;fd'bflos jg ljsf; k|lqmofdf xfn b]vfk/]sf
;d"xsf] sfg'gL x}l;otnfO{ :ki6 kf/]sf 5g\ . jg
;d:of tyf r'gf}tLx¿ M
lgodfjnL @)%!, lgod @& -cg';"rL !! ;lxt_ /
jg k}bfjf/ dfq ;d'bfosf] / jGohGt' ;/sf/sf] @* n] ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"xsf] ljwfg /
lhDd]jf/L eGg] wf/0ffsf] ljsf; ePsf] 5 . ;fd'bflos jg sfo{of]hgfsf] k|f?k g} :ki6 lbPsf
;/sf/n] /fli6«o jgIf]q …;fjÚsf] ?kdf x:tfGt/0f 5g\ . o;/L :ki6 ?kdf kl/eflift tyf ;+:yfut x'g]
ub{} uPsf] t/ dfgj jGohGt' åGåsf] l:yltdf sfg'gL Joj:yf ul/Psf] …;fjÚ k|lqmofnfO{ c? a9L
lhNnf jg sfof{non] ;d"åGbdf b'j}sl/;
xsf] tftf] f] xf// jGo
ePsf] cj:yf
;'b[9 ug{ g]kfn ;/sf/, jg ljefuåf/f ;fd'bflos
hgfj/n] k|ltzf]wsf] ;fdgf ug'{k/]sf], jg sfof{Gjog dfu{bz{g hf/L u/L sfof{Gjogdf
lx+;|s jGohGt'sf] p2f/ / Joj:yfkg, vf]nf, gbL NofOPsf] 5 . of] ;du|df sfof{Gjogdf hfg'kb{5 .
tnfpdf ljiffbL k|of]u u/L df5f dfg{] k|j[lQk|lt t:s/ tyf rf]/L–l;sf/Ln] jg tyf jGohGt'nfO{ g}
;d"xx¿ pbf;Lg x'g', cj}w cfDbfgLsf] ;|f]t agfO{ sltko k|hflts} cl:tTjdf
s'g} ;d"x xfQL, u}+8f, af3h:tf 7"nf hgfj/sf] ;+s6 k'¥ofPsf] cj:yfdf jg k}bfjf/sf nflu dfq
rk]6fdf eg] s'g} ;d"x jg k}bfjf/sf] s/f]8f}+sf] sfo{of]hgf Gofo;+ut x'g ;Sb}g . vl08t u/]/ Ps
sf/f]af/df ePsf] / dfgj jGohGt' åGå ljifosf] dfq ;Daf]wg ubf{ lbuf] pknlAw xfl;n ug{
Joj:yfkgdf pkef]Qmf ;d"xsf] sf]ifsf] pkof]u ;lsFb}g . jf:tljs ;+/If0fsf nflu jg, jGohGt' /
x'g g;s]sf] cj:yf, ;d'bfo ;a} ;+/lIft x'g'kb{5 . k|fyldstfsf ;fy
;xof]uL sd{rf/L / ;xhstf{x¿;d]t pko'Qm lgDg ljifoj:t'nfO{ ;fd'bflos jg / sfo{of]hgfdf
sfo{qmdsf] cefjdf s] ug{] s] gug{] e|ddf, ;d]6L sfof{Gjogdf hfg'kb{5 M
tflnd tyf cGo k|lzIf0f sfo{df o; ljifon]
Go"g k|fyldstf kfPsf] cj:yf, $=! ;d'bfodf cfwfl/t rf]/L–l;sf/ k|lt/f]w
jGohGt' / ltgsf] jf;:yfg ;+/If0fsf] (Community-Based Anti-Poaching -CBAP)
kl/sNkgfsf] cefjdf clwsf+z …;fjÚsf] u|fdL0f oftfoftdf ePsf] ;~hfnLs/0fn] ahf/sf]
uGtJo lg/k]If tyf d[t–jg (dead and fragment- ljsf;dfq u/]sf] 5}g, rf]/L–l;sf/ tyf cf];f/k;f/
ed forest syndrome) tkm{ pGd'v ePsf] cj:yf lgoGq0fdf yk r'gf}tL;d]t ylklbPsf] 5 . jg ljsf;
5 . uGtJo ;d[4 jg ;d[4 hLjg cfTd;ft\ x'g / Joj:yfkg hlt pGgt x'Fb} uPsf] 5, Tolt g} rf]/L–
g;Sbf ljljw k|sf/sf lj;+ult b]vfk/]sf 5g\ . l;sf/, cj}w Jofkf/ tyf cf];fk;f/ lgoGq0fdf
r'gf}tL ylkG5 . ;fd'bflos jgdf o:tf r'gf}tLsf]
$= ;dfwfgsf pkfox¿ ;fdgf ug{] cEof;nfO{ g} ;d'bfodf cfwfl/t rf]/L
jg P]g, @)$( tyf lgodfjnL, @)%! sf] zAb ;fy} l;sf/ lgoGq0f (Community-Based Anti-Poaching
dd{ / efjgfsf] ;d]t sfof{Gjog ug'{kb{5 . jg P]g - CBAP) elgG5 . ;d'bfosf] ;dGjo / ;xeflutfdf
@)$( sf] bkmf @-h_ n] ;fd'bflos jg, ;fd'bflos rnfO{g] o:tf cleofgnfO{ ;d'bfodf cfwfl/t rf]/L
jg pkef]Qmf ;d"x -;d"x_, sfo{of]hgfnufotsf lzsf/ lgoGq0f cleofg (Community-Based Anti-
10
;fd'bflos jg a'n]l6g÷c+s !^, @)&@÷&#
11
;fd'bflos jg a'n]l6g÷c+s !^, @)&@÷&#
/ j}slNks /f]huf/Lsf] cj;/ ePdf jGohGt'sf] lng'kb{5 . o;df ;/sf/L lgsfosf] ;fy ;xof]u eg]
vt/f df]Ng sf]xL klg jgleq hfg rfxFb}g . k[ys cfjZos kb{5 .
k[ys ;d"xdf 5l/P/ /x]sf] ;|f]t–;fwgnfO{ PsLs[t
u/L ;xsf/L k|lqmofdfkm{t j}slNks pmhf{, ;fgf $=& ;fd'bflos jgdf jGohGt' nlIft kof{–ko{6g
pBf]u, cfo–cfh{g, kof{–ko{6g tyf :yfgLo /f]huf/L ;fd'bflos jgdf cfpg] hfg] jGohGt'nfO{ cj;/sf]
l;h{gfdf nufpg ;lsG5 . ;Defljt Ifltdf /x]sf ?kdf klg pkof]u ug{ ;lsG5 . jGohGt'sf] k|ToIf
kl/jf/nfO{ jg aflx/} cj;/sf] l;h{gf ug{ ;lsG5 . cjnf]sg clwsf+z JolQmsf nflu /x/sf] ljifo
x'G5 . ;fd'bflos jgn] o:tf jGohGt'sf] jf;:yfg
$=% ;+s6df k/]sf tyf ;+/lIft k|hflt ;+/If0f ;+/If0f u/L cfuGt's ko{6snfO{ ;z'Ns cjnf]sg
;d"xsf] sf]if tyf hgzlQm kl/rfng u/L dxTjk"0f{ u/fpg ;lsG5 .
k|hfltsf] jf;:yfg ;+/If0fdf nufgL ug'{kb{5 .
;+/lIft k|hfltsf] ;"rLdf plNnlvt jGok|f0fL cfkm\gf] $=* glhssf ;fd'bflos jgsf] ;~hfnLs/0f
jgdf klg ;+/lIft cj:yfdf /fVg kfpg' k|To]s (connecƟng CFs' together)
;fd'bflos jgnfO{ uf}/jsf] ljifo klg xf] . lhNnf jGohGt' ;fdfGotof lxF8\8'n ul//xg] x'Fbf Psn
jg sfof{no / l5d]sL ;fd'bflos jg;Fu ;dGjo ;fd'bflos jgsf] k|of;n] dfq ;+/If0f k|efjsf/L x'g
u/L o:tf k|hfltx¿sf] ;+/If0fdf yk ;xof]u k|fKt ;Sb}g . l5d]sL ;d"x;Fu ;xsfo{ / ;fem]bf/L ug'{kb{5 .
ug{ ;lsg]5 . dfly plNnlvt sfo{x¿ hf]l8Psf ;fd'bflos jgn]
;dfgfGt/ ?kdf ub{} hfg] xf] eg] jGohGt' ;+/If0f ug{]
$=^ cgfy tyf c;xfo jGohGt'sf] p2f/ tyf sfo{ cToGt} k|efjsf/L x'g;S5 . ;du|tfdf hf]l8Psf
Joj:yfkg ;d"x ;~hfnn] / Psn ?kdf ;a} ;d"xn] cfkm\gf]
sfo{of]hgfcg';f/ o:tf sfo{ ug{ ;lsG5 . vf;u/L
;d"xn] jg k}bfjf/df hlt clwsf/ hdfpg ;Sb5 dfly plNnlvt rf]/L–l;sf/ k|lt/f]w, Iflt /fxt, jg
To:t} st{Jo jGohGt' ;+/If0fdf klg ug'{k5{ . of] 89]nf] tyf rf]/L lgoGq0f ug{ o; lsl;dsf] ;~hfn
;+/If0fsf] lgod xf] . ;a} lgod n]lvPsf dfq x'Fb}gg\ . dxTjk"0f{ dflgPsf] 5 . o; lsl;dsf] ;fem]bf/L
cfkm} a'em\g'kb{5 . t;y{ 3fOt] tyf cgfy jGohGt'sf] gLltut tyf sfo{ljlwut ?kdf gcfP tfklg
p2f/ tyf k'g:yf{kgfdf klg k|To]s ;d"xn] bfloTj Jofjxfl/s ?kdf :jtM:km"t{ ?kdf ;+:yfut :j¿k
12
;fd'bflos jg a'n]l6g÷c+s !^, @)&@÷&#
13
;fd'bflos jg a'n]l6g÷c+s !^, @)&@÷&#
14
;fd'bflos jg a'n]l6g÷c+s !^, @)&@÷&#
15
;fd'bflos jg a'n]l6g÷c+s !^, @)&@÷&#
;|f]tsf] kx'Fr / nfesf] afF8kmfF8df cu|flwsf/ u/L_ sfod ul/g], g]kfnsf ;a} k|sf/df jgIf]qsf]
;'lglZrt ul/g], jg ;+/If0f / ;fd'bflos ljsf; jg Joj:yfkg of]hgf tof/ tyf cWofjlws u/L
sfo{df ;d'bfo / :yfgLo lgsfoaLr ;xsfo{ :yflkt sfof{Gjogsf] cj:yfdf / ;j{;fwf/0fsf] kx'Frdf
ul/g], ;d'bfo Pj+ :yfgLo :t/df /x]sf] k/Dk/fut k'¥ofpg], ;d'bfodf cfwfl/t Joj:yfkgcGtu{t
tyf k|yfhGo 1fg / ;LknfO{ jg Joj:yfkgdf pkof]u b]zsf] sDtLdf klg ^) k|ltzt jgIf]q sfod ug]{,
ul/g], ;d'bfodf cfwfl/t jg Joj:yfkg k|0ffnLaf6 ;fd'bflos jgsf] If]q s'n @# nfv x]S6/ -g]kfnsf]
k|fKt jg k}bfjf/sf] laqmL–ljt/0f k|lqmofnfO{ yk s'n jgIf]qsf] $) k|ltzt jgIf]q_ k'¥ofpg], b]zsf]]
Gofof]lrt, kf/bzL{ / k|lt:kwf{Tds agfOg], ;d'bfodf s'n jgIf]qsf] $ k|ltzt jgIf]qdf ;fem]bf/L jg
;'zf;g ;'b[9Ls/0fsf nflu ;d"xleqsf] nf]stflGqs ljsf; ug]{ tyf g]]kfnsf] s'n jgIf]qsf] !=% k|ltzt
cEof;nfO{ k|f]T;fxg ul/g], ;d'bfodf cfwfl/t ;a} jgIf]qdf sj'lnotL jg sfod ug]{ nIo /fv]sf] 5 .
k|sf/sf jgsf] ljj/0f / ultljlwsf] ;"rgf cBfjlws To;}u/L ;d'bfodf cfwfl/t jg Joj:yfkgcGtu{t
u/L ;fj{hlgs ug{] k|0ffnLsf] ljsf; ul/g] Pj+ dlxnf, blnt, cflbjf;L hghfltx¿sf] g]t[Tjsf] d'Vo
;d'bfoåf/f Jojl:yt jgsf] of]ubfgaf/] cWoog / lg0ff{os kbdf hg;+Vofsf cfwf/df ;dfg'kflts
cg';Gwfg u/L k|fKt glthfsf cfwf/df ;d'bfoåf/f k|ltlglwTj u/fpg] pNn]v 5 .
Jojl:yt jg k|0ffnLnfO{ kl/dfh{g / ljsf; ul/g] jgIf]qsf] /0fgLlt, @)&@ sf * j6f /0fgLlts
sfo{gLltdf pNn]v ul/Psf] 5 . vDafdWo] klxnf] vDafdf lbuf] ?kdf Joj:yfkg
gLlt %_ lghL If]qnfO{ jg ljsf; tyf lj:tf/df ul/Psf] ;|f]t / kl/l:yltsLo ;]jfx¿, t];|f] vDafdf
;+nUg u/fpFb} jghGo pBdsf] k|j4{g, pTkfbgsf] pQ/bfoL / kf/bzL{ ;+:yfx¿, kfFrf}+ vDafdf ;d'bfosf]
ljljwLs/0f / ahf/Ls/0faf6 d"No clej[l4 / xl/t ;|f]tsf] pkef]usf] ;'/If0f, ;ftf}+ vDafdf n}+lus ;dtf,
/f]huf/L l;h{gf ug]{ M Jofj;flos k|of]hgsf nflu ;fdflhs ;dfj]zLs/0f / cfly{s ljsf; tyf cf7f}+
sj'lnotL jg pknAw u/fpg] df}h'bf k|fjwfg / vDafdf hnjfo' kl/jt{g Go"gLs/0f / ;dfg's"ngsf]
k|lqmofnfO{ ;/nLs[t u/L gbL psf;, au/ / jgleq ljifo pNn]v ul/Psf] 5 . h;n] ;d'bfodf
/x]sf afFemf], klt{ hUufnfO{ pTkfbg Ifdtf tyf cfwfl/t jg Joj:yfkg k|j4{g ug]{ sfo{gLlt
k|rlnt d"Nosf] cfwf/df /fh:j lng] Joj:yf ul/g] cjnDag u/]sf] b]lvG5 .
sfo{gLlt pNn]v ul/Psf] 5 .
#=@=@ k|fylds lqmofsnfkx¿
#=@ jgIf]qsf] /0fgLlt, @)&@ df ;d'bfodf cfwfl/t o; /0fgLltdf jgIf]qsf % d'Vo lgsfox¿ -;+3Lo
jg;DaGwL Joj:yf ;/sf/, /fHo ;/sf/, :yfgLo ;/sf/, ;fd'bflos /
#=@=! ck]lIft pknlAw lghL If]q_sf] jg Joj:yfkg, pTkfbg, ahf/Ls/0f,
/fh:j afF8kmfF8 / s/sf ljifodf e"ldsf /
o; /0fgLltn] ;g\ @)@% ;Dd b]zsf] sDtLdf clwsf/nfO{ :ki6 kfg]{ k|fylds lqmofsnfk Pj+ ;a}
$) k|ltzt e"–efudf jgIf]q -jg / a'6\ofg;d]t k|sf/sf ;d'bfodf cfwfl/t jg Joj:yfkgcGtu{t
16
;fd'bflos jg a'n]l6g÷c+s !^, @)&@÷&#
lgDg /0fgLlt / lqmofsnfkx¿ sfof{Gjog ul/g] ;a} k|sf/sf ;d'bfodf cfwfl/t jg Joj:yfkgsf
pNn]v 5 M nflu Ps ;femf / ldNbf]h'Nbf] ;xof]uL
ul/aL Go"gLs/0f / hgtfsf] hLljsf]kfh{gdf ;+/rgf lgdf{0f ug]{ h;cGtu{t ;/sf/L ;+:yfut
;'wf/ NofO{ cfly{s ljsf;df of]ubfg k'¥ofpg] ;+/rgfaf6 k|zf;lgs ;]jfx¿ k|bfg ug]{, cfly{s
u/L /fli6«o ljsf; of]hgf th'{dfdf k|fyldstf ;xof]u pknAw u/fpg] / k|fljlws / ;fdflhs
k|fKt pk–If]qsf] ?kdf ;a} ;d'bfodf cfwfl/t ;]jf -d'Vo u/L gful/s ;dfh / lghL If]qaf6_
jg Joj:yfkgnfO{ k|j4{g ug]{, sf] Joj:yf ug]{,
;d'bfodf cfwfl/t jg Joj:yfkgsf If]qdf k|fKt g]t[Tj / lg0f{o k|lqmofsf ;a} txdf cfly{s ?kdf
pknlAwaf6 ljZj;fd' a9fPsf] uf}/j / o;sf] ljkGg Pj+ ;LdfGts[t ;d'bfosf] ;dfg'kflts
dxTjnfO{ k|ltljlDat ug{ ;Dej eP;Dd b]zsf] ;dfj]lztf / k|ltlglwTj ;'lglZrt ug]{,
s'n e"–efusf] ^) k|ltzt If]qdf of] Joj:yfkg ;d'bfodf cfwfl/t jg Joj:yfkgsf] of]hgf
k|0ffnL lj:tf/ ug]{, lgdf{0f / sfof{Gjogdf ljkGg, dlxnf, blnt,
vfB ;'/Iff, h}ljs pmhf{, hnfwf/ / h}ljs hghflt, cflbjf;L / cGo ;LdfGts[t ;d'bfosf]
ljljwtf ;+/If0f, hnjfo' ;dfg's"ng, kof{–ko{6g n}+lus ;dtf, ;dfj]zL ljsf; / ;fdflhs Pj+
/ ;fd'bflos ljsf;df of]ubfg k'¥ofpFb} PsLs[t cfly{s pGgltsf kIfx¿nfO{ k|f]T;fxg ug]{,
e"–pkof]usf] k|:yfg–laGb'sf] ?kdf ;d'bfodf
lhlj;, uflj;h:tf cGo lhNnfl:yt ;fj{hlgs
cfwfl/t jg Joj:yfkgnfO{ :yflkt ug]{,
lgsfo;Fu ;d]t ;dGjo u/L ;d"x :t/df
jgaf6 k|fKt x'g] j:t' tyf ;]jfsf] kx'Fr, ljkGgd'vL 3'DtL sf]ifx¿ :yfkgf ug{ k|f]T;fxg
Joj:yfkg, lbuf] ;+sng tyf pkef]usf nflu ug]{,
jg pkef]Qmfsf] pkef]u clwsf/sf] ;'/Iff /
;a} k|sf/sf :yfgLo jg ;d"xsf] ;~hfn /
;zQmLs/0f ug]{,
;+3–;+:yfx¿sf] :yfkgf / sfo{ ;~rfngsf]
hnfwf/ ;+/If0f, h}ljs ljljwtf / jg sfa{gh:tf
If]qdf -ljz]ifu/L ahf/Ls/0f / pTkfbg ljsf;,
jftfj/0fLo ;]jfx¿sf] pTkfbg / lbuf] pkof]uaf6
e"–kl/lwdf cfwfl/t of]hgf th'{df / n}+lus
nfe lngsf nflu ;a} k|sf/sf ;d'bfodf cfwfl/t
;dtf / ;dfj]zL ljsf;sf] ;'lglZrttfsf nflu_
jg Joj:yfkgnfO{ ;an agfpg] vfnsf] kfl/
;xof]unfO{ lg/Gt/tf lbg] .
l:yltsLo ;]jfsf] e'QmfgLsf nflu k|0ffnL ljsf;
ug]{, ;d'bfodf cfwfl/t ljljw k|sf/sf jg Joj:yfkg
g]kfndf ;d'bfodf cfwfl/t jg Joj:yfkg /]8 9fFrfnfO{ jgIf]qsf] /0fgLltcGtu{t lgDgfg';f/sf
Kn;sf] d'Vo kl/k"/s x'g]5 egL ;'lglZrt ug]{, /0fgLlt / cjwf/0ff cjnDag u/L ;xof]u / k|j4{gnfO{
;d'bfodf cfwfl/t jg Joj:yfkgdf k/Dk/fut / lg/Gt/tf lbOg] pNn]v 5 .
rlncfPsf pkef]usf k|rngnfO{ ;an agfpg],
17
;fd'bflos jg a'n]l6g÷c+s !^, @)&@÷&#
18
;fd'bflos jg a'n]l6g÷c+s !^, @)&@÷&#
19
;fd'bflos jg a'n]l6g÷c+s !^, @)&@÷&#
20
;fd'bflos jg a'n]l6g÷c+s !^, @)&@÷&#
o;sf nflu cfjZos kg]{ gLlt, P]g, sfg'gsf] th'{df tyf cfjZos kl/dfh{g u/L ;|f]t pkef]usf] clwsf/
/ sfg'gL kIfx¿sf] ;femf a'emfOsf nflu :yfgLo ;d"x Pj+ ;]jfk|bfos / ;~hfnx¿sf]] Ifdtf clej[l4 ug]{
sfo{gLlt cjnDag ul/g] s'/f of] /0fgLltn] pNn]v u/]sf] 5 .
;Gbe{ ;fdu|L
cf]nL et. al. @)&!, g]kfndf ;fd'bflos jg M l;sfO, r'gf}tL / uGtJo, jg ljefu, 5}6f}+ /fli6«o ;fd'bflos jg
uf]i7L k|ltj]bg @)&!, @–$ c;f/ @)&!, nlntk'/, g]kfn
jg gLlt, @)&!, jg tyf e"–;+/If0f dGqfno, sf7df8f}+
jgIf]qsf] /0fgLlt, @)!% -clGtd d:of}bf_, jg tyf e"–;+/If0f dGqfno, sf7df8f}+
21
;fd'bflos jg a'n]l6g÷c+s !^, @)&@÷&#
22
;fd'bflos jg a'n]l6g÷c+s !^, @)&@÷&#
-ª_ lgjf{xd'vL cjwf/0ffaf6 Jofj;flos ;DaGwL sfo{x¿ s;/L k|efjsf/L 9+un] ug]{ eGg]
cjwf/0ff ;jfn pl7/x]sf] 5 .
;fd'bflos jg ljsf;sf] ;'?jftsf] r/0fdf To;}u/L jftfj/0fLo b[li6sf]0fn] tNnf] t6Lo / pkNnf]
;fd'bflos jgsf] ;+/If0f / ljsf; u/L t6Lo If]qaLrsf] cGt/;DaGwsf ljifo klg s]xL
:yfgLo ;d'bfonfO{ b}lgs ?kdf cfjZos kg]{ jif{b]lv pl7/x]sf] 5 . jg;|f]t / jftfj/0fLo
sf7, bfp/f, 3fF;kft cflbsf] ;tt\ cfk"lt{ ug'{ ;+/If0fdf k|ToIf of]ubfg k'¥ofpg] ;d'bfonfO{
d'Vo p2]Zo /x]sf] lyof] . ;fd'bflos jg ljsf; o;af6 nfe lng] cGo ;d'bfon] To;afkt s]xL
sfo{qmdn] klxnf] k':tfsf lgwf{l/t nIox¿ emG8} e'QmfgL lbg'kg]{ ax; klg cl3 al9/x]sf] 5 /
k"0f{?kdf xfl;n ul/;s]sf] 5 . ca pkef]Qmfsf] o;;DaGwL st} cEof; klg ePsf] b]lvG5 .
hLljsf]kfh{gdf ck]lIft ;'wf/ Nofpg ;fd'bflos ;fd'bflos jg÷pkef]Qmf ;d"xn] jg ;+/If0f,
e"–Ifo lgoGq0f, e"–cfs[lt Joj:yfkg, kfgLsf] d"n
jgsf] Jofj;flos l;4fGtcg';f/ Joj:yfkg u/L
/ ;|f]t ;+/If0f cflbdf k'¥ofPsf] of]ubfg u/]afkt
lbuf] ?kdf k'FhL lgdf{0f ug'{k5{ . of] ;jfnnfO{
o;df k|ToIf jf ck|ToIf ?kn] of]ubfg k'¥ofpg
;Daf]wg gu/L k/Dk/fut 9+usf] jg ;+/If0fn] dfq
g;Sg] t/ k|ToIf jf ck|ToIf ?kn] nfe k|fKt ug]{
;fd'bflos jgaf6 k|fKt x'g;Sg] ;DefJo nfeaf6 cGo If]qsf ;d'bfo jf ;+3–;+:yfn] s]xL g s]xL
;b}j jl~rt x'g'kg]{ cj:yf cfpg ;S5 . /sd ltg'{k5{ eGg] ax; / dfu eO/x]sf] 5 .
of] ;jfn ;fdflhs Gofosf] lx;fan] plrt 5 .
-r_ h}ljs ljljwtf ;+/If0f / jftfj/0fLo
t;y{, o; ;DaGwdf sfg'gL k|lqmof / ;+oGqsf]
;]jfsf] e'QmfgL ljsf; ug'{kg]{ cj:yf 5 .
jg;|f]t ;+/If0f / Joj:yfkgn] h}ljs ljljwtf
;+/If0f / jftfj/0fLo ;]jf k|j4{gdf of]ubfg -5_ r'/] ;+/If0f If]qdf ;fd'bflos jg
k'¥ofpg] s'/f lglZrt 5 . lgs'~h, cf/If / ;+/If0f Joj:yfkgsf] ;jfn
If]qx¿df dfq h}ljs ljljwtf ;+/If0fnfO{ ;Lldt g]kfn ;/sf/n] @)&! ;fn c;f/ @ ut] r'/]
/fVg ;lsFb}g . dWokxf8L If]qdf o:tf ;+/lIft If]qnfO{ jftfj/0f ;+/If0f, @)%# / jftfj/0f
If]qsf] ;+Vof klg sd} 5g\ . ;fd'bflos jgdf ;+/If0f lgodfjnL, @)%$ cg';f/ ;+/If0f If]q
h}ljs ljljwtf ;+/If0fsf pko'Qm :yfg -Hot spots) 3f]if0ff u/]sf] 5 . r'/]If]qdf b]zsf] sl/a !@ k|ltzt
klxrfg u/L ;d'bfoaf6} ljz]if ;+/If0fsf] sfo{ jgIf]q / sl/a rf/ xhf/ ;fd'bflos jg÷pkef]Qmf
ug'{kg]{ cfjZoQmf 5 . nf]k x'g] cj:yfdf k'u]sf / ;d"x /x]sf 5g\ . r'/]If]qsf] ;+/If0f, Joj:yfkg
hf]lvddf k/]sf jg:klt, jGohGt' Pj+ kIfLx¿sf] / ;|f]tsf] ;b'kof]u ;+/If0fd'vL cjwf/0ffcg';f/
jf;:yfg ;+/If0f / Joj:yfkg -h:t}M ldrfxf x'g] elgPsf] 5 . o;n] ;fd'bflos jg pkef]Qmf
k|hfltsf] lgoGq0f, kfgLsf] ;|f]t ;+/If0f, Water- ;d"x, ;f=j=p=;=;Fu ;DalGwt ;~hfnx¿ /
holes lgdf{0f / dd{t–;+xf/, 3fF;]d}bfg Joj:yfkg, s]xL ;/f]sf/jfnfn] ;fd'bflos jgsf] cjwf/0ff
jg 88]nf] Joj:yfkg, rf]/L–t:s/L lgoGq0f cflb_ ljk/Lt ePsf] / pkef]Qmf clwsf/ xgg ePsf]
24
;fd'bflos jg a'n]l6g÷c+s !^, @)&@÷&#
egL ljdlt / lj/f]w ul//x]sf] cj:yf 5 . vf;u/L -em_ Elite domination / lg0f{o k|lqmofdf
jg k}bfjf/sf] ;Lldt pkof]usf] l;4fGtk|lt ;dfj]zLs/0fsf] ;jfn
;f=j=p=;= / ;~hfnx¿sf] c;xdlt /x]sf] ;fd'bflos jg ljsf; sfo{qmdsf] dfu{bz{gn]
5 . t;y{, ;fd'bflos jg / r'/] ;+/If0f If]qsf] ;d"xsf] g]t[Tj -pkef]Qmf ;ldlt_ n}+lus b[li6n]
cjwf/0ffut lj/f]wfefif / ;/f]sf/jfnfaLrsf] ;Gt'lnt / ;fdflhs ;+/rgfsf] b[li6n] ;dfj]zL
åGåsf] cj:yfsf] oyfzL3| ;dfwfg x'g'kg]{ b]lvG5 . agfpg'kg]{ :ki6 Joj:yf u/]sf] 5 . ;xeflutf
-h_ ;fd'bflos jgdf cfwfl/t pBd ljsf;sf] s]jn sfddf dfq xf]Og, lg0f{o k|lqmofdf klg
;jfn x'g'k5{ eGg] cjwf/0ffcg';f/ dlxnf, blnt,
hghflt / ljkGg ju{sf pkef]Qmfsf] sfo{sf/L
;fd'bflos jgdf cfwfl/t pBd ljsf;af6 ;ldlt -pkef]Qmf ;ldlt_ df plrt k|ltlglwTj
dfq :yfgLo :t/df /f]huf/L l;h{gf x'g], ;Lk x'g'k5{ / pgLx¿sf] cfjfh / cfjZoQmf ;Daf]wg
ljsf;, jg k}bfjf/ jf cGo pTkfbgsf] cfsif{s x'gk5{ eGg] dfGotf xf] . jf:tjdf nfesf] ljt/0f
d"No kg]{ -Value addition_ / ;|f]tsf] dxQd (Op- ;dGoflos cfwf/df x'g'k5{, dlxnf / k5fl8 k/]sf
timum) ;b'kof]u x'g] x'G5 . ;fd'bflos jgdf
pkef]Qmfsf] ;zQmLs/0f / ;anLs/0f x'g'k5{ /
cfwfl/t pBd ljsf;sf y'k|} ;Defjgf 5g\ / ljkGg ju{sf] hLljsf]kfh{gdf ;'wf/ x'g] vfnsf
pBdzLntf ljsf;sf nflu k|oTg klg eO/x]sf]
;d'bfosf] pTyfg;DaGwL sfo{qmd pgLx¿sf]
5 . j:t' / ;]jf b'j}df cfwfl/t pBd ljsf;sf
cfjZoQmfcg';f/ ;~rfng ul/g'k5{ . ;d"x sf]ifsf]
cj;/ 5g\ . ;fd'bflos jg / ;d'bfodf cfwfl/t
/sd dfu{bz{gn] lgwf{/0f u/]sf cfwf/sf] cwLgdf
kof{–ko{6g pBd, sf7 jf u}/sfi7 jg k}bfjf/sf
/xL kl/rfng ug'{k5{ . ;fd'bflos jgsf] ljsf;
x:tsnf;DaGwL pBd, h8La'6L / u}/sfi7 jg
/ Joj:yfkgdf k|fyldstf lbg'k5{ eGg] jg P]gdf
k}bfjf/sf] k|zf]wg pBf]u -h:t}M afof] la|s]6,
Joj:yf 5 eg] sDtLdf @% k|ltzt vr{ ug'{k5{
b'gf6k/L, h'; pTkfbg, 8f]sf]8fnf] a'Gg] pBdÙ
afF;, a]t kmlg{r/, sf7, 9'+uf jf df6f]sf luˆ6 eGg] jg lgodfjnL / dfubz{gdf k|i6 Joj:yf
cfO6d, cld|;f]sf] s'rf] agfpg] pBd cflb_, 5 . t/ Jojxf/ / cEof;df plNnlvt Joj:yf
kz'kfng -afv|f, s'v'/f, xfF;, a+u'/, df5f_ cflb k"0f{?kdf / k|efjsf/L 9+un] kfngf ul/Psf] 5}g .
k|s[ltsf pBd jf pBf]usf] :yfkgf, ;~rfng / ;d"xdf k|e'TjzfnL JolQm (Elites) x¿sf] clwk-
k|j4{g ug{ ;lsG5 . t/ ck]lIft pknlAw xfl;n To 5, jg Joj:yfkg / ljsf;df eGbf s]jn
x'g ;ls/x]sf] cj:yf 5}g . pBd ljsf;sf nflu sf7 bfp/f lgsfn]/ a]Rg] k|j[Q xfjL ePsf] 5 .
ahf/sf] dfu, ahf/;Ddsf] kx'Fr, pTkfbgsf] lg0f{o k|lqmofdf cy{k"0f{ ;xeflutfsf] cj:yf
kl/df0f, pTkfbgdf Sn:6/ ck|f]r / u'0f:t/Lo 5}g . ;fd'bflos ljsf;sf] gfpFdf af6f], 3f6f],
pTkfbgnfO{ ljz]if Wofg lbg' h?/L 5 . ;/sf/– ljB't\, vfg]kfgL, l;FrfO, ljBfno cflbdf ;d"x
;d'bfo–lghLIf]qsf] ;fem]bf/L jf ;xsfl/tfsf] sf]if vlr{g] ul/Psf] 5 . ;d"xsf] gfddf ;ldlt /
cjwf/0ffcg';f/ pBd ljsf;nfO{ ult lbg;Sg] ;ldltsf] gfddf s]xL ;Lldt JolQmsf] xfnLd'xfnL
;Defjgf 5 . al9/x]sf] cj:yf 5 . /fhgLtLs/0fsf] /f]un]
25
;fd'bflos jg a'n]l6g÷c+s !^, @)&@÷&#
cfd;xdltsf] k/Dk/fnfO{ tf]8]sf] 5 . …;fF9]sf] :jfldTjsf] ;jfn xf] eg] clxn]sf] ;fd'bflos
h'wfO afR5fsf] ldrfOÚsf] cj:yf;d]t l;h{gf jg;|f]tdflysf] :jfldTjsf Gaps s]–s] x'g\
ePsf b[i6fGt;d]t e]l6G5g\ . < klxn] To;sf] klxrfg x'g / Jofks ax;
rnfpg cfjZos 5 . s]xL /fli6«o / cGt/f{li6«o
-`_ dfgj–jGohGt' åGå / o;sf] Joj:yfkgsf] ;jfn u}/;/sf/L ;+:yfx¿, ;fd'bflos jg pkef]Qmf
jgsf] x}l;otdf ;'wf/, jgIf]qsf] lj:tf/, jgsf] ;d"xsf] ;~hfn ;fd'bflos jg pkef]Qmf dxf;+3
3gTjdf j[l4 / jf;:yfgdf ePsf] ;'wf/sf] / cfkm"nfO{ ;fd'bflos jgsf jsfntL ljz]if1
sf/0fn] xf]nf jGohGt'sf] ;+Vofdf j[l4 ePsf], eGg] s]xL JolQmx¿ o;df sDd/ s;]/ nflu/x]sf]
jGohGt'n] afnL / j:tLdf Iflt k'¥ofPsf], cj:yf 5 . o;af/] g]kfn ;/sf/sf] :ki6 wf/0ff
b]ze/ sxL+ g sxL+ jGohGt' d/]sf], 3fOt] ePsf], oyfzL3| cfpg / o;sf] ;d'lrt lg/fs/0f x'g
3/kfn'jf hgfj/dfly cfqmd0f a9]sf], dflg;nfO{ h?/L 5 .
;d]t cfqmd0f u/]sf 36gf al9/x]sf] hfgsf/L
cfO/x]sf] cj:yf 5 . Psflt/ h}ljs ljljwtf -7_ ;fd'bflos jgdf kof{–ko{6g / dgf]/~hg
;+/If0fsf] b[li6n] jGohGt'sf] ;+/If0f, p4f/ / :yn Joj:yfkg
pkrf/ u/L k'g:yf{kgf;d]t ug'{kg]{ cj:yf 5 eg]
;fd'bflos jgaf6 sf7, bfp/f, 3fF;kft,
csf]{tkm{ hgwgsf] Iflt x'gaf6 s;/L /f]Sg] eGg]
h8La'6Lh:tf jg k}bfjf/ dfq pTkfbg /
;jfn klg 68\sf/f] 5 . o;;DaGwL k|efjsf/L
;b'kof]u ug]{ ;f]r k/Dk/fut ;f]r xf] . jgaf6
/0fgLlt, of]hgf / sfo{qmd oyfzL3| gNofpg] xf]
j:t' / ;]jf k|fKt x'G5 . pkef]Qmfsf] cfjZoQmf
eg] of] Pp6f ljs/fn ;d:ofsf] ?kdf cfpg]
/ ahf/sf] dfucg';f/ j:t' -sf7, bfp/f cflb_
lglZrt 5 .
jf ;]jf -kof{–ko{6g, dgf]/~hg cflb_ sf] pT-
-6_ ;fd'bflos jg÷;|f]tdfly :jfldTjsf] ;jfn kfbg / ;b'kof]u ug'{k5{ . o;sf] lgodgsf nflu
;/sf/n] lbzflgb]{z ug'{k5{ . o;sf] sfo{ljlw,
s]xL ;dob]lv g]kfnsf] ;fd'bflos jgsf] af/]df k|lqmof / ;+oGq aGg'k5{ . xfdLn] b]Vg ;S5f}+,
:jfldTjsf] ljifon] rrf{ kfPsf] 5 . jg P]g, b]ze/ y'k|} ;fd'bflos jgx¿n] dgf]/~hg
@)$( n] ;fd'bflos jgsf] e":jfldTj g]kfn kfs{ agfP/ ljleGg lqmofsnfk ;~rfng
;/sf/df /xg] / jg;|f]tsf] :jfldTj pkef]Qmf u/]sf 5g\, kof{–ko{6g;DaGwL ;+/rgf agfP/
;d"x -;d'bfo_ /xg] k|i6 Joj:yf u/]sf 5 . ljwfg / lqmofsnfk ;~rfng u/]sf 5g\ . sfg'gtM
sfo{of]hgfadf]lhd sfo{ ug{ ;d"xx¿ :jtGq ;fd'bflos jgdf kfn] a:g] 6x/f]afx]s agfpg
5g\ . g]kfnsf] ;Gbe{df Forest tenure eg]sf] s] kfOFb}g t/ kof{–ko{6g / dgf]/~hg kfs{x¿df
xf] < o;sf] kl/efiff / JofVof x'g' h?/L 5 . ljleGg kSsL / :yfoL ;+/rgf ag]sf 5g\ . o;df
of] s'/f ;fd'bflos jgsf] e"–:jfldTjs} xf] ;/sf/sf] :ki6 gLlt ;fy cfjZos Joj:yfkg
eg] ljifo uDeL/ x'g;S5 . jg;|f]tdflysf] x'g h?/L 5 .
26
;fd'bflos jg a'n]l6g÷c+s !^, @)&@÷&#
27
;fd'bflos jg a'n]l6g÷c+s !^, @)&@÷&#
$= :yfgLo cg's"ng sfo{of]hgfsf] /fli6«o ;+/rgf, hnjfo' kl/jt{g cg's"ng;d]tdf dxTjk"0f{ e"ldsf
@)^* lgjf{x ub}{ cfPsf 5g\ . ;d'bfo:t/df hnjfo'
kl/jt{g cg's"ngdf ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"x
hnjfo' kl/jt{gsf] c;/af6 aRg ljleGg :t/sf
;a}eGbf a9L k|efjsf/L ;+:yfsf] ?kdf /x]sf 5g\ .
cg's"ng of]hgfsf] tof/L tyf sfof{Gjog ug{ of]
ltgLx¿n] ;d'bfodf cfwfl/t cg's"ng of]hgf
;+/rgfn] dfu{bz{g u/]sf] 5 . ;fd'bflos jgx¿n]
lgdf{0f, d"nk|jfxLs/0f tyf sfof{Gjog ug{sf nflu
o;} ;+/rfgfdf ePsf ljlwx¿nfO{ ckgfO{ hnfjfo'
sfg'gL dfGotf kfPsf 5g\ . oltdfq geO{ clxn]
kl/jt{g cg's"ng of]hgf tof/L tyf sfof{Gjog ug{
;fd'bflos jg sfo{of]hgf agfpFbf hnjfo' kl/jt{g
;Sb5g\ .
cg's"ng of]hgf To;df ;dfj]z ug'{kg]{ k|fjwfg /x]sf]
%= jg gLlt, @)&! 5 . ToxL k|fjwfgadf]lhd w]/} ;fd'bflos jgx¿n]
hnjfo' kl/jt{g cg's"ng of]hgfnfO{ sfo{of]hgfsf]
jg gLlt, @)&! n] hnjfo' kl/jt{g cg's"ng
cleGg c+u dfgL tof/ tyf sfof{Gjog ul//x]sf
tyf Go"gLs/0fsf pkfo cjnDag ug]{ gLlt lnO{
5g\ . ;fd'bflos jgx¿n] cg's"ng of]hgf tof/L
;f]sf nflu :yfgLo 1fg, ;Lk tyf k|ljlwcg'?k
tyf sfof{Gjog ubf{ ;fdfGotof lgDgadf]lhd k|lqmof
cg's"ng tyf k|lts"n k|efjsf] Go"gLs/0fsf
ckgfO ug]{ ul/Psf] kfOG5 M
pkfosf] cjnDag ug{] u/L ;d'bfodf cfwfl/t jg
tyf hnfwf/ Joj:yfkgnfO{ hnjfo' cg's"ngd}qL != hnjfo' kl/jt{g;DaGwL ;fd'bflos ;r]tgf
agfOg] sfo{gLlt cjnDag ul/g] pNn]v ul/Psf] 5 . @= ;d'bfosf] ;+s6fkGgtf ljZn]if0f
o;/L jg gLlt, @)&! n] hnjfo' kl/jt{g cg's"ngdf #= cg's"ng;DaGwL lqmofsnfksf] ;"rL tof/
;fd'bflos jgsf] e"ldsfnfO{ cfTd;ft\ u/L To;nfO{ $= cg's"ng of]hgfsf] k|fyldsLs/0f
yk k|j4{g ug]{ gLlt lnPsf] 5 . %= cg's"ng of]hgfsf] d"nk|jfxLs/0f -;}4flGts
To;}u/L ev{/ :jLs[t ul/Psf] jgIf]qsf] /0fgLlt, ?kdf of] r/0f ckgfpg] elgP klg jf:tljs
@)&@ n] klg hnjfo' kl/jt{g cg's"ngdf ;fd''bflos ?kdf of] r/0fnfO{ Tolt k|efjsf/L ?kdf
jgsf] e"ldsfnfO{ yk ;'b[9 ug]{ /0fgLlt lnPsf] 5 . ckgfOPsf] 5}g_
o;df ;a} ;/f]sf/jfnfsf] hgr]tgf / Ifdtf j[l4 ^= cg's"ng of]hgfsf] sfof{Gjog
ug]{, ljz]ifu/L ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"xn] &= cg'udg tyf d"NofÍg
hnjfo' kl/jt{gk|lt k|ltlqmof lbg], pgLx¿ / ljkGg
hnjfo' kl/jt{g cg's"ngdf ;xeflutf /
kl/jf/sf] ;xg Ifdtf a9fpg] /0fgLlt lnOPsf] 5 .
;dfj]zLs/0fn] 7"nf] dxTj /fVb5, h'g s'/fdf
;fd'bflos jg :yfgLo :t/sf cGo ;+3–;+:yfeGbf
jt{dfg cj:yf
cufl8 5 . ;fd'bflos jgdf cg's"ng of]hgf lgdf{0f
g]kfndf xfn !* xhf/eGbf a9L ;fd'bflos jg ug]{ qmddf ul/a, blnt, dlxnf tyf cGo ljkGg tyf
pkef]Qmf ;d"x u7g eO{ sl/a !& nfv @) xhf/ k5fl8 k/]sf ju{sf] t'ngfTds ?kdf ;xeflutf a9L
x]S6/ jgIf]qsf] Joj:yfkg ul//x]sf 5g\ . oL ;d"x eO{ pgLx¿n] ef]Ug'k/]sf ;d:of ;dfwfgsf nflu
jg ;+/If0f tyf Joj:yfkgdf dfq ;Lldt g/x]/ sfo{qmdx¿ th'{df tyf sfof{Gjog ug]{ ul/Psf] 5 .
;fd'bflos ljsf;, ul/aL lgjf/0f x'Fb} xfn cfP/ o;n] ubf{ hnjfo' kl/jt{gsf] c;/ ;a}eGbf a9L kg]{
29
;fd'bflos jg a'n]l6g÷c+s !^, @)&@÷&#
ju{n] To;af6 d'Qm x'gsf nflu kmfObf k|fKt u/]sf ;d'bfo :t/df hnjfo' kl/jt{g cg's"ng of]hgf
5g\ . sfof{Gjogsf nflu ah]6sf] ;'lglZrttf ug]{ .
hnjfo' kl/jt{g cg's"ng of]hgfsf] k|efjsfl/tf
s]xL ;jfnx¿ M cWoog u/L k|efjsf/L ?kdf sfof{Gjog ug{
hnjfo' kl/jt{g;DaGwL PsLs[t cfwf/ tYofÍsf] ;lsg] of]hgfx¿sf] th'{df ug]{ .
sdLn] ubf{ cg's"ng of]hgf, th'{df / To;sf] ;fd'bflos jgn] tof/ kfg]{ hnjfo'
k|efjsf/L sfof{Gjogdf ;d:of . kl/jt{g cg's"ng of]hgfnfO{ ljsf; of]hgfdf
;d'bfo :t/df pko'Qm k|ljlwsf] cefj . d"nk|jfxLs/0f ug]{ .
;fd'bflos jgsf ;/f]sf/jfnfx¿aLr hnjfo' hnjfo' kl/jt{g ;DaGwdf ;/f]sf/jfnfx¿sf]
kl/jt{g;DaGwL ;femf a'emfOsf] sdL . ;femf a'emfOsf] ljsf; u/L o;k|lt /fhgLlts
;fd'bflos jg ;d"xn] tof/ u/]sf hnjfo' k|lta4tf sfod ug]{ .
kl/jt{g cg's"ng of]hgf :yfgLo ljsf; hnjfo' kl/jt{g cg's"ngsf nflu ljlgof]lht
of]hgfdf d"nk|jfxLs/0f x'g g;Sg' . ul/Psf] s'n ah]6sf] sDtLdf *) k|ltzt
/sd nlIft ;d'bfodf vr{ ug'{kg]{ k|fjwfgnfO{
hnjfo' kl/jt{g cg's"ng of]hgf sfof{Gjogsf
s8fOsf ;fy nfu" ug]{ .
nflu bl/nf] :yfgLo hnjfo'ljQ (Climate fi-
nance) sf] cfjZostf kg]{ t/ :yfgLo :t/df
;Gbe{ ;fdu|L
To;sf] cefj .
g]kfn ;/sf/, @)$(, jg P]g, sfg'g lstfa
hnjfo' kl/jt{g cg's"ng;DaGwL ;fd'bflos jg Joj:yf ;ldlt, aa/dxn, sf7df8f}+ .
pkef]Qmf ;d"xx¿sf] Ifdtf clej[l4 .
g]kfn ;/sf/, @)^&, /fli6«o cg's"ng sfo{of]hgf,
cg's"ng of]hgfsf] :jfldTjaf]wsf] sdL . lj1fg, k|ljlw tyf jftfj/0f dGqfno, sf7df8f}+,
glthfd"ns hnjfo' kl/jt{g cg's"ng g]kfn .
sfo{qmdsf] cefj . g]kfn ;/sf/, @)^&, hnjfo' kl/jt{g gLlt,
cg's"ng sfo{qmd sfof{Gjogdf kf/blz{tf . lj1fg, k|ljlw tyf jftfj/0f dGqfno, sf7df8f}+,
g]kfn .
cfufdL sfo{lbzf M g]kfn ;/sf/, @)^*, :yfgLo cg's"ng of]hgfsf]
hnjfo' kl/jt{gn] kf/]sf c;/x¿ / To;sf] /fli6«o ;+/rgf lj1fg, k|ljlw tyf jftfj/0f
Go"gLs/0f tyf cg's"ngsf nflu :yfgLo dGqfno, sf7df8f}+, g]kfn .
hgtfsf] k|ToIf ;xeflutfdf cWoog cg';Gwfg g]kfn ;/sf/, @)&!, jg gLlt, @)&!, jg tyf
sfo{nfO{ (Action Research) cufl8 a9fpg'kg]{ . e"–;+/If0f dGqfno, sf7df8f}+, g]kfn .
hnjfo' kl/jt{g cg's"ng of]hgf lgdf{0f tyf g]kfn ;/sf/, @)&@, jg If]qsf] /0fgLlt, jg
sfof{Gjog ug{sf nflu ;fd'bflos jg pkef]Qmf tyf e"–;+/If0f dGqfno, sf7df8f}+, g]kfn .
;d"xsf] Ifdtf clej[l4 ug]{ .
30
;fd'bflos jg a'n]l6g÷c+s !^, @)&@÷&#
31
;fd'bflos jg a'n]l6g÷c+s !^, @)&@÷&#
If]qdf ul7t k"hf tyf ;/:jtL ;d"x u7g eO{ ;ldlt -jg ;d"x ;ldlt !! hgf dlxnf dfq_ n]
;xsf/Ldfkm{t ;+ul7t eP/ cfo;|f]t j[l4sf nflu k'gM lg/LIf0f, lgSof]{n u/L jg k}bfjf/ lbg] lg0f{o
art ;+sng kl/rfng, kz'kfng / t/sf/L v]tLdf k|lqmofdf k'U5g\ .
;d]t ;+:yfut ?kdf cl3 a9\g d2t k'u]sf] cg'ej
u_ ;d"x ;ldltn] s'g} klg JolQmnfO{ sf7 lbg]
;'gfpF5g\ pgLx¿ .
lg0f{o u/]sf] !% lbgleq s6fg u/L jgaf6
#= jg ;d"xsf] pNn]Vo lqmofsnfkdf ;+:yfut lgsfNg'kg]{, # dlxgfleqdf lgdf{0f ;DkGg
e"ldsf ug'{kg]{, To;sf] !%÷!% lbgdf pk;ldltn]
lg/LIf0f tLgk6s;Dd ug]{ / tf]lsPsf] ;dodf
jg ;+/If0f, ljsf; / Joj:yfkgsf ;Gbe{df ;d"xn] lgdf{0f gu/] ;r]t, hl/jfgf / lnnfd ug{ ;Sg]
tf]s]sf] klxnf] k|fyldstf g} ;d"x ;ldltn] ug]{ ljlwsf] k|of]u / cEof; ;kmn ePsf]n] ;d"x,
;d;fdlos lg0f{o ug{'cl3 Jofks 5nkmn / To;sf] pkef]Qmf ;r]t / cg'zfl;t 5g\ .
sfof{GjognfO{ s;/L k|efjsf/L agfpg] eGg] ljifo
xf] . lgdf{0f ug]{ ljlw, tf}/tl/sf / To;nfO{ nfu" ug]{ 3_ jg ;d"xn] u/]sf] j[Iff/f]k0f g;{/L :yfkgf÷
k"jf{wf/sf] kl/sNkgfkZrft\ lg0f{o ug]{ kl/kf6LnfO{ g} ;~rfng÷cfocfh{g sfo{ -h8La'6L /f]k0f, cld;|f]
o; ;d"xsf] d'Vo ljz]iftf dflgG5 . o; sygnfO{ k|;f/0f, nK;L /f]k0f ##) uf]6f_ h:tf sfo{x¿
k|i6\ofpg ;d"xn] u/]sf] ;+:yfut ;d"x ;ldlt u7g ;DkGg ug{ pk;ldltdfkm{t lhDd]jf/L lbg,]
/ ltgn] k"/f ug]{ lhDd]jf/LnfO{ cfwf/ dfGg ;lsG5, sfdsf] afF8kmfF6 ug]{h:tf k|rngnfO{ ;+:yfut
h'g aF'bfut ?kdf k|:t't ul/Psf] 5 M ljsf;sf] r/0fa4 cEof; dfGg ;lsG5 .
jt{dfg ;dodf, ;fd'bflos jg pkef]Qmf dxf;+3, ljz]ift M dlxnf ;d"x ;ldltsf] sfo{df k'?ifsf]
g'jfsf]6, lhNnf dxf;+3sf] ;xof]u tyf ;dGjodf ;xof]u, x/]s lqmofsnfkdf kl/kSj lg0f{o /
;~rflnt xl/of] jg sfo{qmdn] ;d"xsf] log} ;+:yfut sfof{Gjog of]hgf, jgIf]qdf ePsf ljsf; sfo{sf]
IfdtfnfO{ ;an kIf dfgL sfo{qmd ;~rfng ub}{ xfn ;kmntfnfO{ dWogh/ / pRr d"Nofª\sg ub}{ lhNnf
;d"xnfO{ hLljsf]kfh{gdf 6]jf k'¥ofpg cfocfh{gsf jg sfof{noaf6 cf=j= )^*÷)^( df pTs[i6 3f]lift
nflu % nfv &) xhf/ ?k}ofF cg'bfg k|fKt u/]sf] 5 . ub}{ gub k'/:sf/;d]t ;d"xnfO{ k|bfg u/]kl5
;f] cg'bfg /sd kl/rfngsf nflu ljz]if of]hgf, ;+:yfut ljsf;df cu|;/ of] ;d"xsf] cg'z/0f cGo
;+oGq / gLltx¿ to u/L cl3 a9]sf 5g\, h;af6 ;d"xn] ug{ yfn]sf 5g\ .
;xof]u /sdsf] clwstd\ nfe / ;d"x ;b:ox¿sf]
cfly{s pGgltdf pNn]v of]ubfg k'Ug] ;Defjgf 5 .
33
;fd'bflos jg a'n]l6g÷c+s !^, @)&@÷&#
34
;fd'bflos jg a'n]l6g÷c+s !^, @)&@÷&#
^_ pTkfbgzLn jgsf] a[l4 df}Hbft, pTkfbg Ifdtf, pkef]QmfnfO{ ;d]t jg k}bfjf/df cfTdlge{/
sf7 bfp/fsf] dfu tyf cfk'lt{sf] cj:yf, h}ljs agfO{ kof{j/0f ;+/If0fdf 6]jf lbg ;fem]bf/L jg
ljljwtf / kfl/l:ysLo ;]jfnfO{ cfTd;ft u/L Aoj:yfkg If]qdf lghL tyf ;fj{hlgs hUufdf
pko'Qm -Psn jf ld>Lt_ jg ;Daw{g k|0ffnL4f/f jg lj:tf/ ug{ jg ljsf;sf sfo{qmdx?
jgsf] Aoj:yfkg ug]{ . k|fyldstfsf ;fy ;+rfng ug]{ .
&_ jg Aoj:yfkgsf qmddf ?vx? 5kfg d'Nof+sg !)_ ;fe]mbf/L jgaf6 pTkflbt sf7 bfp/fnfO{ kf/bzL{
/ pTkfbg x'g] sf7 bfp/f dfkg ug]{ lawLdf 9+uaf6 laqmL ljt/0f ug{ ;/f]sf/jfnfx?;+u
Ps?ktf sfod ug{ jg cg';Gwfg tyf ;a]{If0f 5nkmn u/L ;fe]mbf/L jgsf] nflu 5'§} æjg
ljefu;+u ;xsfo{ u/L k|fKt glthfsf cfwf/df k}bfjf/ laqmL ljt/0f lgb]{lzsfÆ tof/ ug]{ .
jg lgodfjnLdf cfjZos ;+zf]wg ug]{ . !!_ ;fe]mbf/L jgsf] Aoj:yfkgdf ;d]t 6]jf k'Ug] ul/
*_ s6fg kZrft pTkfbg x'g] sf7 bfp/fsf] tYof+s jg ljefusf] ;+u7g tyf Aoj:yfkgdf cfjZos
/fVg] sfo{nfO{ k|efjsf/L agfpg cfw'lgs ;+/rgfut Aoj:yf ug]{ .
k|ljwLsf] pkof]u ug{ cfjZos 1fg ;Lk k|ljwL !@_ ;fe]mbf/L jgsf] cEof;af6 k|fKt x'g] l;sfO{nfO{
/ pks/0fx?sf] k|of]u ub}{ hfg] . ;do ;fk]If gLlt, P]g lgoddf kl/dfh{g ug{
(_ jg pkef]Qmf / jgsf] If]qkmn larsf] cg'kftnfO{ k|To]s kfFr jif{df /fli6«o :t/df ;fe]mbf/L jgsf]
;dtfd"ns tj/n] ;Daf]wg ug{ tyf 6f9fsf jg uf]i7L cfof]hgf ul/g] .
35
;fd'bflos jg a'n]l6g÷c+s !^, @)&@÷&#
36
;fd'bflos jg a'n]l6g÷c+s !^, @)&@÷&#
&= ;x/ glhssf kof{–ko{6gsf] ;DefJotf af]s]sf tyf nlIft ju{sf] Ifdtf clej[l4tkm{ ljz]if
;fd'bflos jgx¿df kof{–ko{6g;lxtsf] jg sfo{qmdx¿ sfof{Gjog ug]{ .
Joj:yfkgsf] k|fjwfg /fVg] u/L gLltut Aoj:yf @= ;fd'bflos jgsf dfWodaf6 x'Fb} cfPsf nf]stflGqs
ug]{ . cEof; tyf ;fdflhs Gofosf sfo{x¿nfO{{ yk
*= ;fd'bflos jg sfo{of]hgfx¿df cfjZostfg';f/ Jojl:yt ub}{ lg/Gt/tf lbg] .
jGohGt' ;+/If0f tyf dfgj–jGohGt' åGå #= ;fd'bflos jgdf ljkGg ju{sf nflu ;~rfng
Joj:yfkgsf ljifonfO{{ dxTjsf ;fy /fvL ePsf cfocfh{g / ul/aL Go"gLs/0fsf
jGohGt'af6 x'g] Ifltsf] /fxt sf]ifsf] Joj:yf sfo{qmdx¿nfO{{ lj:tf/ ub}{ hfg] .
ug]{ tyf ljBdfg /fxtk|0ffnLnfO{{ ;/nLs[t Pjd\ $= jgIf]qdf sfd ug]{ >ldssf] clwsf/sf] ;Ddfg
ljs]lGb|t ug]{ . ug]{ / jgIf]qnfO{{ dlxnf lx+;fd'Qm If]q agfpFb}
(= lghL tyf s[lif jgsf] lj:tf/sf nflu lghL jgdf sfd ug]{ sfdbf/x¿sf] ladfsf] Joj:yfsf
tyf ;fj{hlgs hUufdf s[lif jgsf] ljsf; tyf nflu cfjZos kxn ug]{ .
lj:tf/nfO{{ ljz]if k|fyldstf lbFb} aLp / la?jfsf] %= jgIf]qsf] e"–ef}uf]lns cj:yf / kof{j/0fLo
u'0f:t/df hf]8 lbO{ j[Iff/f]k0fsf] ladfsf] Joj:yf ;+j]bgzLntfnfO{{ ;d]t ljrf/ u/L pTkfbgzLn
tyf k|f]T;fxg ;+oGq cufl8 a9fpg] . jgx¿nfO{{ pTkfbgd'vL / ;+/If0f ug'{kg]{
!)= jgIf]qdf lqmofzLn ;a} lgsfo, ;d'bfo, jgx¿nfO{{ ;+/If0fsf nflu ljz]if Joj:yf ug]{ .
lghL If]q / ;/f]sf/jfnfx¿n] cf–cfˆgf o;qmddf ef}uf]lns ljlzi6tfnfO{{ ;d]t dWogh/
sfo{qmd / sfo{z}nLdf ;'zf;gsf] k|Tofe"lt u/L ;fd'bflos jgsf] Joj:yfkg ug]{ k|0ffnLx¿
ug{ ;xeflutfTds cg'udgnfO{{ yk k|efjsf/L nfu" ug]{ .
agfpg] . ^= pRr kxf8L tyf lxdfnL If]qdf ;fd'bflos jgsf]
!!= jgIf]qdf ;'zf;g sfod ug{sf nflu jg If]qeGbf k|j4{gsf nflu jftfj/0fLo, h}ljs / ;f+:s[lts
aflx/ ;'zf;gsf ljifodf lqmofzLn lgsfox¿;Fu dxTj, hLjgz}nL, ef}uf]lns kl/j]z;d]tnfO{{
jg Joj:yfkg k4lt, ljlw / jg k}bfjf/ laqmL– dWogh/ ub}{ jg Joj:yfkg ug{ ljz]if sfo{qmdx¿
ljt/0f k|0ffnLsf ljifodf lg/Gt/ ;+jfb u/L ;a} th'{df / sfof{Gjog ug]{ .
lgsfox¿sf aLrdf ;femf a'emfOsf] ljsf; ug]{ . &= jgsf] cj:yf, pkef]Qmfsf] rfxgf / jg
Joj:yfkgsf] p2]Zocg'¿k bL3{sfnLg Joj:yfkg
efjL sfo{lbzf of]hgfdfk{mt Joj:yfkg ug{ ;lsg] k|fjwfg
!= ;fd'bflos jgsf] If]qdf n}lËs tyf ;fdflhs / cfDbfgL tyf pTkfbg Ifdtfsf] cfwf/df
;dfj]zLs/0f ub}{ dlxnf, blnt, ljkGg tyf ;fd'bflos jgsf] juL{s/0f ug]{ ljifo sfo{ljlwdf
jl~rtLs/0fdf k/]sf ju{sf] cy{k"0f{ ;xeflutf ;d]l6g'kg]{ .
Pjd\ jg Joj:yfkgaf6 k|fKt nfesf] *= ;fd'bflos jgdf jGohGt'sf] plrt Joj:yfkg
Gofof]lrt afF8kmfF8 ;'lglZrt ug{ ;fd'bflos tyf Joj;foLs/0fsf nflu gLltut Joj:yf
jgsf] dfu{bz{gsf] k|efjsf/L sfof{Gjog ug]{ .
37
;fd'bflos jg a'n]l6g÷c+s !^, @)&@÷&#
(= lbuf] jg Joj:yfkg, PsLs[t hnfwf/ Joj:yfkg, !#= lghL jgsf] ljsf;sf nflu b]lvPsf sfg'gL
jGohGt'sf] Joj:yfkg, kof{–ko{6g k|j4{g / pBd Jojwfg x6fP/ k|j4{gfTds sfo{qmdx¿ cufl8
ljsf;sf nflu Pscfk;df hf]l8Psf ;fd'bflos a9fpg] .
jgx¿nfO{{ ;dfj]z u/L PsLs[t Joj:yfkg !$= jg P]g tyf lgodfjnLsf] k|fjwfgcg'¿k kl/kq
of]hgf agfO{ sfof{Gjog ug{ k|j4{g ug]{ . hf/L ug]{ kl/kf6L :yflkt ug]{ .
!)= ;fd'bflos jgsf] cfDbfgLsf] @% k|ltzt /sd !%= jg ck/fw lgoGq0f u/L jgsf] k|efjsf/L
;fd'bflos jgsf] pTkfbg j[l4 ug]{ sfo{df vr{ ;+/If0fsf nflu ljBdfg sfg'gsf] k|efjsf/L
ul/g'kg]{ k|fjwfgnfO{{ k|efjsf/L ¿kn] sfof{Gjog sfof{Gjog ug{ ;|f]t–;fwgnufot ;+:yfut
ub}{ hfg] . ;'b[9Ls/0f ug]{ .
!!= /]8Kn;, hnjfo' cg's"ng tyf jftfj/0fLo !^= jgIf]qaf6 k|jfx x'g] ;]jfnfO{{ u'0f:t/Lo agfpg
;]jfsf] cjwf/0ff / cEof; Pjd\ l;sfOx¿nfO{{ jg k|fljlws kl/ifb\sf] u7g ul/g'kg]{ .
;DefJotfsf cfwf/df ;fd'bflos jg sfo{qmddf !&= ;fd'bflos jgsf] If]qdf ul/g] ;xeflutfd"ns
cfGtl/sLs/0f ub}{ /fli6«o gLltdf ;dfj]z ug]{ . cWoog cg';GwfgnfO{{ lg/Gt/tf lbFb} k|fKt
!@= kof{j/0fLo cIf'00ftfdf vnn gkg]{ u/L lghLIf]qdf glthf tyf l;sfOx¿sf] clen]vLs/0f / k|rf/–
vf; lsl;dsf s[lif jg sfo{qmdnfO{{ k|j4{g u/L k|;f/nfO{{ k|efjsf/L agfpg] .
vfB ;'/Iffdf ;xof]u ug{] .
38
;fd'bflos jg a'n]l6g÷c+s !^, @)&@÷&#
39
;fd'bflos jg a'n]l6g÷c+s !^, @)&@÷&#
k|bfg ug{ ljz]if cfu|x ub{5 . level_ df sj'lnotL jgsf] ;Defjgf kof{Kt
8. sj'lnotL jg ;d"xx¿ kl/rfng ug{sf nflu ePsfn] pQm l;sfOnfO{ dWogh/ ub}{ o;
:yfgLo :t/df Jofj:fflos ;|f]t– JolQmx¿sf] sfo{qmdsf] efjL lj:tf/df cfTd;ft\ u/L
ljsf; ckl/xfo{ ePsf] / ;]jf k|jfx ug]{ sfof{Gjog x'g cg'/f]w ub{5 .
:yfgLob]lv s]Gb|:t/;Ddsf lgsfox¿sf] Ifdtf 10. sj'lnotL jgsf] ;sf/fTds of]ubfgsf] k|rf/–
clej[l4sf ;fy} ;+:yfut ljsf; klg ;Fu;Fu} k|;f/dfk{mt k|j4{g ug{ ;a};Fu cg'/f]w ub{5 .
x'gsf nflu gLltut tyf ;+/rgfut ;'wf/ ug{ 11. sj'lnotL jgsf] cEof;af6 k|fKt xg] l;sfOnfO{
cg'/f]w ub{5 . ;do;fk]If kl/dfh{g ug{ tyf o; sfo{qmdnfO{
9. sa'lnotL jg tyf kz' ljsf; sfo{qmdaf6 yk ;anLs/0f ug{ casf] kfFr jif{leqdf csf]{
k/LIf0f ePcg';f/ e"–kl/lw :t/ -Landscape sj'lnotL jgsf] uf]i7L cfof]hgf ug{ cg'/f]w
ub{5 .
40
;fd'bflos jg a'n]l6g÷c+s !^, @)&@÷&#
41
;fd'bflos jg a'n]l6g÷c+s !^, @)&@÷&#
gLlt @)^!, jg 89]nf] Joj:yfkg /0fgLlt @)^&, :yfgLo cfotg tflnsf tyf h}ljs lk08
jg cltqmd0f lgoGq0f /0fgLlt @)^*, lhNnf tflnsf -Biomass table_ tof/ ug{ ;|f]t Joj:yf
jgIf]q ;dGjo ;ldltsf u7g tyf ;~rfng u/L sfof{Gjog ug]{ .
lgb]{lzsf @)^*, ;fe]mbf/L jg Joj:yfkg (= ;a} lsl;dsf ;Defljt jgx¿df p2]Zosf
lgb]{lzsf @)^*_ nfO{ ;d]t ;Daf]wg x'g] u/L
cfwf/df jg ;Dj4{g k|0ffnLdf cfwfl/t lbuf]
jg P]g / lgodfjnLdf ;do;fkIf kl/dfh{g ug{
Pj+ j}1flgs jg Joj:yfkgsf sfo{ qmlds ?kdf
tyf yk lgb]{lzsf Pj+ sfo{ljlwx¿ tof/ ug]{ .
;'? ug]{ tyf sfo{ ;'? ePsfx¿nfO{ lg/Gt/tf
#= jg P]gcGtu{t x'g] s;'/ ck/fw;DaGwL d'2fsf] lbg] . pRr kxf8L If]qdf cjl:yt jgx¿ hnjfo'
klxnf] lsgf/f ug]{ clwsf/ lhNnf jg clws[t / kl/jtgsf pRr hf]lvddf /x]sfn] tL jgsf]
tf]lsPsf] jg clwsf/LnfO{ x'g] u/L ;fy} ;–;fgf
lbuf] Joj:yfkg ug{ 5'§} cjwf/0ffkq tof/ u/L
ck/fwnfO{ 36gf:ynd} b08–hl/jfgfsf] Joj:yf
nfu" ug]{ Joj:yf ldnfpg] .
ug{ ;Sg] u/L jg P]gdf cfjZos ;+zf]wg u/L
nfu" ug]{ . !)= ;fd'bflos jgaf6 pTkfbg eO{ pkef]Qmf ;d"x
aflx/ laqmL x'g] jg k}bfjf/df cGo jg Joj:yfkg
$= jg P]gcGtu{t ljleGg jg Joj:yfkg
k4ltx¿nfO{ ;Daf]wg ug{ jg Joj:yfkgsf k4ltdf h:t} cfDbfgLsf afF8kmfF6sf bfo/fnfO{
p2]Zo Pj+ k4ltcg';f/ lgodfjnLx¿ tof/ km/flsnf] agfO{ nfu" ug]{ .
u/L nfu" ug]{ . !!= Jofj;flos sj'lnotL jg pknAw u/fpg df}h'bf
%= jg ljsf; sfo{qmdx¿nfO{ sfof{Gjog ug{sf k|fjwfg / k|lqmofnfO{ ;/nLs[t u/L gbL psf;,
nflu nfut cg'dfg ug]{ / vr{ ug]{ clwsf/ jg au/ / jgleq /x]sf afFemf], ktL{ hUufx¿nfO{
k|fljlwsnfO{ clVtof/L ug{ jg P]gdf g} pNn]v pTkfbg tyf hUufsf] k|rlnt d"Nosf cfwf/df
ug]{ . /fh:j lng] u/L gLltdf kl/dfh{g ug]{ .
^= ;a} k|sf/sf pTkfbgzLn jgIf]qnfO{ b"/ !@= ;x/L If]q glhssf / kof{–ko{6gsf ;Defjgf
b[li6;lxtsf] jg Joj:yfkg of]hgf tof/ u/L af]s]sf /fli6«o jg, vfnL hUuf tyf ;Ld;f/
jg ;Dj4{g k|0ffnLdf cfwfl/t lbuf] Pj+ j}1flgs If]qx¿df :yfgLo lgsfo, :yfgLo ;d"x jf lghL
jg Joj:yfkg ug{ k|fyldstfsf ;fy lj:tf/ If]qsf] ;xsfo{df cfjZoQmfg';f/ ;x/L tyf
ub}{ hfg] . o;sf nflu cfjZos kg]{ dfu{bz{g ko{6sLo jg ljsf;sf nflu sfo{qmd tof/ u/L
tyf sfo{ljlwx¿ tof/ u/L hf/L ug]{ . cl3 a9fpg] .
&= jg ;Da4{g k|0ffnLdf cfwfl/t lbuf] jg !#= lghLIf]qn] jg k}bfjf/sf pTkfbg / cfk"lt{, cfly{s
Joj:yfkgsf nflu ef}lts k"jf{wf/, ;jf/L ;fwg, of]ubfg, kof{–ko{6g tyf jghGo pBd k|j4{g
cf}hf/ Pj+ pks/0f, ;Lk tyf bIftf clej[l4 / /f]huf/L l;h{gfdf u/]sf of]ubfgnfO{ pRr
u/L bIf hgzlQm cfk"lt{ ug{]h:tf cfwf/e"t d"Nof+sg ub}{ lghLIf]qsf] ;+nUgtfnfO{ eljiodf
ljifodf Joj:yfkg ug{ jg ljefu / jg tyf
clej[l4 ug{ lghL nufgLsf] ;'/Iff, ahf/ k|j4{g,
e"-;/If0f dGqfnon] ljz]if k|fyldstf lbg] . pBdhGo jgafnLsf] ljsf; / ;+:yfut ljsf;
*= jg k}bfjf/ dfkgsf nflu lhNnfut ?kdf ug{ 5'§} gLltut Joj:yf ug]{ .
42
;fd'bflos jg a'n]l6g÷c+s !^, @)&@÷&#
!$= lghL hUufaf6 pTkflbt jg k}bfjf/ ;+sng, !(= jg cltqmd0f Ps ljs/fn ;d:ofsf ?kdf
cf];f/–k;f/, lgof{t k|j4{g tyf ;b'kof]u :yflkt eO;s]sf] ;Gbe{df jg cltqmd0f x6fpg]
k|lqmofnfO{ ;/nLs[t ug]{ . sfo{ /fhgLlts, ;fdflhs tyf cfly{s cjoj;Fu
!%= lghL tyf s[lif jgsf lj:tf/sf nflu lghL k|ToIf ;DalGwt /x]sf] x'Fbf jg lgsfosf] Psn
tyf ;fj{hlgs hUufdf s[lifjgsf] ljsf; k|of;af6 dfq ;Dej gePsfn] dlGqkl/ifb\af6
tyf lj:tf/nfO{ ljz]if k|fyldstf lb+b} lghL Ps 5'§} clwsf/;DkGg ;+oGq u7g u/L cleofgs}
g;{/Lx¿ k|j4{g u/L kl/kSj Pj+ u'0f:t/Lo ?kdf cltqmd0f x6fpg sfo{ ug{ / cltqmd0f
la?jf pTkfbgdf hf]8 lbO{ j[Iff/fk0fsf] ladfsf] x6fOPsf] If]qdf tTsfn tf/af/;lxtsf] j[Iff/f]k0f
Joj:yf tyf k|f]T;fxg ug{ pko'Qm ;+oGq tof/ / ;+/If0f ug{ …jg ;+/If0f / lbuf] ljsf;sf]
ug]{ . bzsÚs} sfo{qmddf ;dflji6 ug]{ . jgIf]qsf]
!^= r'/] tyf ef}uf]lns ;+j]bgzLn If]qx¿sf] cflwsfl/s ;Ldf+sg u/L xl/t k"hf{ k|fKt ug{sf
;+/If0fsf cfjZostf tyf ckl/xfo{tfnfO{ ljz]if nflu sfo{ut Joj:yf ug]{ .
dxTj lbFb} ;+/lIft jg tyf jftfj/0f ;+/If0f If]q @)= k'/fgf cltqmldt jgIf]qdf j:tL :yfkgf eO{
3f]if0ff ePsf If]qdf jg Joj:yfkg ubf{ tf]lsPsf ;x/f]Gd'v eO;s]sf 7"nf / :yfoL lsl;dsf
jgIf]qleq k/]sf df}h'bf ;d'bfodf cfwfl/t jg ef}lts ;+/rgf lgdf0f ePsf :yfgx¿df
Joj:yfkg ;d"xx¿sf] hLljsf]kfh{gdf k|lts"n clwsf/;DkGg ;+oGqaf6 To:tf e}flts
c;/ gx'g] tyf jftfj/0fLo ;]jf k|jfxaf6 ;+/rgfx¿ x6fpFbf tL :yfgx¿sf ljsf;sf]
clwstd\ nfe k|fKt x'g] u/L sfo{qmd sfof{Gjog cj:yf, ljsf;sf nflu ePsf] /fHosf] nufgL
ug]{ . / ;Defjgfx¿;Fu t'ngfTds cfFsng u/L
!&= jGohGt' ;+/If0f tyf dfgj–jGohGt' åGå x6fpg'kg]{ :yfgdf x6fpg / x6fpg ;Dej
Joj:yfkgdf b]lvPsf r'gf}tLx¿nfO{ ;Daf]wg gePsf :yfgdf sfg'gdf Joj:yf u/L plrt
ug{ cfjZostfg';f/ jGohGt'af6 x'g] Ifltsf] Ifltk"lt{ lng] jf lgoldt ?kdf s/ lnO{ ;f]af6
Go"gLs/0fsf nflu If]qLo tyf lhNnf:t/df p2f/ k|fKt /sd cGoq /fli6«o jgb]lv aflx/sf hUuf
6f]nL tyf /fxtsf] Joj:yf ug{ tyf ljBdfg vl/b u/L yk /fli6«o jgIf]q sfod ug]{ .
/fxt k|0ffnLnfO{ ;/nLs[t Pj+ ljs]lGb|t ug]{ . @!= pmhf{sf nflu jg k}bfjf/dflysf] rfknfO{ Go"gLs/0f
;fy} If]qLo :t/df jGohGt' p2f/ s]Gb|sf] :yfkgf ug{ j}slNks pmhf{ / k|ljlwdf :yfgLo pkef]Qmfsf]
ug{ kxn ug]{ . kx'Fr j[l4 ug{ cfjZos Joj:yf ldnfpg] .
!*= pRr d"Nosf h8La'6L tyf u}/sfi7 jg k}bfjf/sf @@= jgsf k|fs[lts k'g?TkfbgnfO{ x|f; x'g] u/L
pTkfbg, lbuf] Joj:yfkg / Joj;flos/0f ug{ cfocfh{g tyf s[lifjg k|0ffnLsf] ljsf; gug]{ .
h8La'6Lx¿sf] ;du| cWoog–cg';Gwfg
@#= jgIf]qdf u'0f:t/Lo k|fljlws ;]jf k|jfxsf nflu
lqmofsnfknfO{ k|fyldstfsf ;fy ;~rfng ug]{
jg/Ifsb]lv jg clws[t;Ddsf] of]Uotf lgwf{/0f
. o;;Fu ;DalGwt ;/f]sf/jfnfx¿sf] Ifdtf
u/L ;f]xLcg'?k lzIff / tflnd lnPsf] clgjfo{
clej[l4 ug{, lghL If]qsf] nufgL k|j4{g ug{
Joj:yf x'g'kg]{ / ;d;fdlos Ifdtf clej[l4sf
tyf pko'Qm jftfj/0f l;h{gf ug{ cfjZos
gLltut ;'wf/ ug]{ . nflu ;+/rgfut Joj:yf ug]{ .
43
;fd'bflos jg a'n]l6g÷c+s !^, @)&@÷&#
@$= jg ;+/If0f sfo{ ;+j]bgzLn ePsf] x'Fbf /f;g vfg] ahf/ d"No tyf ck|ToIf ;]jf;d]tsf] u0fgfsf
sdrf/Lsf] xsdf h'g;'s} a]nf hxfF;'s} ;?jf cfwf/df oyfy{k/s d"Nof+sg u/L jgIf]qnfO{
ug{ ;Sg] Joj:yf x'g'kg]{ / ladfsf] Joj:yf;lxt /fli6«o k|fyldstf If]q 3f]if0ff ug]{ .
jgIf]qdf sfd ug]{ ;Dk"0f{ sd{rf/LnfO{ /f;gsf] @(= jg ;]jf Ps ljlzi6 k|fljlws ;]jf ePsfn] jg
Joj:yf ug]{ . k|fljlws / logaf6 k|jfx ug]{ ;]jfdf u'0f:t/Lotf
@%= lhNnf jg sfof{nox¿nfO{ If]qLo jg lgb]{zgfno sfod ug{ k|ljlw;DaGwL of]Uotf k/LIf0f tyf
/ jg ljefusf] bf]xf]/f] cfb]zsf] z[+vnfaf6 k|df0fLs/0fsf nflu jg k|fljlwsx¿sf] Ps 5'§}
Psf]xf]/f] cfb]zsf] z[+vnfdfk{mt ;~rfng ug{ kl/ifb\ u7g ug]{ . jg ;]jfnfO{ 5'§} P]g agfO{
kxn ug]{ . Jojl:yt ug]{ ;fy} ;z:q jg/Ifs;DaGwL ;f]xL
@^= jgIf]qdf ;'zf;g sfod ug{sf nflu P]gd} Joj:yf ug]{ .
jgIf]qeGbf aflx/ ;'zf;gsf ljifodf lqmofzLn #)= ljsf;sf] gfddf hyfefjL jg If]q k|of]u x'g]
lgsfox¿;Fu jg Joj:yfkg, jg ljsf;, / jg u/L :yfgLo:t/df ;~rflnt ljsf; lgdf{0fsf
k}bfjf/sf] pTkfbg / laqmL– ljt/0f k|0ffnLx¿sf sfo{x¿nfO{ ;Daf]wg ug]{ tyf jg / jftfj/0fdf
ljifodf lg/Gt/ ;+jfb u/L ;femf a'emfOsf] ljsf; k/]sf k|lts"n k|efjnfO{ /f]Sg s]Gb|:t/af6}
ug]{ . ;DalGwt lgsfox¿aLr ;dGjo u/L sfof{Gjog
@&= jg k}bfjf/sf] rf]/L–lgsf;L tyf cj}w Jofkf/ ug]{ .
lgoGq0fsf nflu cfjZos ;z:q jg /Ifsx¿sf] #!= jgIf]qsf] gLltut ;+:yfut tyf sfof{Gjogtxdf
oyfzL3| Joj:yfkg u/L ;'/Iff;Fu ;DalGwt /x]sf l;sfOx¿sf] cfbfg–k|bfg Pj+ ;d;fdlos
lgsfox¿;Fu ;dGjo u/L sfof{Gjog ug]{ . ;jfnx¿dfly 5nkmn u/L ljefusf] efjL
@*= jgIf]qaf6 k|fKt x'g] j:t' tyf ;]jfaf6 sfo{lbzf to ug{ k|To]s cfly{s jif{sf] ;'?df
/fli6«o cy{tGqdf k'¥ofPsf] of]ubfg /fh:jsf /fli6«o :t/df lhNnf jg clws[tx¿sf] uf]i7L
cfwf/df dfq u0fgf ug]{ kl/kf6L cGTo u/L cfof]hgf ug]{ .
44
;fd'bflos jg a'n]l6g÷c+s !^, @)&@÷&#
45
Report Date: Wednesday, August 26, 2015
District No of Total CF No of Max. No of Min. No Max. Wom. Min Wom. in Avg income Avg expend Records available
FUG area H.O. HH comm. of comm. in Comm. Comm. of FUG of FUG
From To
memb. memb.
High Mountain
1 Bajhang 275 10,928 20,017 25 7 16 1 6,150 63 2049/02/25 2064/03/14
2 Bajura 218 11,729 24,302 23 6 15 1 4,791 2,256 2049/08/01 2061/02/05
3 Darchula 228 20,128 15,263 23 6 19 1 5,701 2,718 2049/03/29 2062/03/15
4 Dolakha 280 29,901 41,229 19 7 13 1 29,754 14,566 2050/02/21 2062/06/03
5 Dolpa 51 22,912 3,990 23 7 13 1 n/a n/a 2050/03/31 2064/03/32
6 Gorkha 447 21,480 53,333 25 5 17 1 12,912 8,913 2047/12/11 2068/03/31
7 Humla 67 23,512 5,105 21 9 15 1 n/a n/a 2053/03/16 2068/03/25
8 Jumla 137 17,981 12,485 23 6 19 1 n/a n/a 2050/04/01 2067/06/12
9 Manang 19 6,738 1,129 15 7 3 1 2,770 630 2048/12/16 2052/12/26
10 Mugu 74 8,060 6,253 21 6 13 1 36,204 15,608 2050/04/14 2063/03/30
;fd'bflos jg a'n]l6g÷c+s !^, @)&@÷&#
46
13 Sindhu Palchowk 509 30,731 57,143 38 4 17 1 n/a n/a 2046/03/15 2069/02/05
14 Solukhumbu 146 28,528 18,960 27 7 11 1 33,524 13,775 2049/03/28 2066/09/17
15 Taplejung 79 4,472 5,401 21 6 6 1 6,927 2,111 2051/02/23 2061/03/22
Total: 2,875 270,370 294,532
Middle Hills
16 Achham 323 35,126 48,169 19 7 9 1 10,822 4,564 2049/01/04 2067/03/31
17 Arghakhanchi 414 28,299 46,398 19 7 15 1 n/a n/a 2049/08/03 2068/12/02
18 Baglung 436 21,311 56,261 23 7 17 1 16,985 7,273 2048/02/27 2069/03/24
19 Baitadi 315 49,889 30,540 19 2 12 1 11,279 5,631 2049/03/14 2067/03/31
20 Bhaktapur 59 1,837 9,267 19 7 19 1 29,658 14,001 2051/05/02 2067/03/05
21 Bhojpur 506 39,026 48,662 17 5 13 1 n/a n/a 2047/04/20 2068/03/17
22 Dailekh 260 19,071 30,143 19 7 11 1 10,733 2,357 2048/09/09 2067/03/14
23 Dandeldhura 450 41,689 34,600 25 5 15 0 32,348 2042/02/04 2071/03/31
24 Dhading 681 28,241 69,273 21 5 16 1 n/a n/a 2046/12/18 2072/02/11
25 Dhankuta 362 29,414 42,718 18 5 45 1 n/a n/a 2045/11/06 2068/03/24
26 Doti 215 33,191 21,426 29 5 15 1 23,511 11,948 2049/03/30 2064/12/01
27 Gulmi 385 15,283 54,243 22 7 17 1 35,844 23,350 2049/05/17 2069/03/24
1
District No of Total CF No of Max. No of Min. No Max. Wom. Min Wom. in Avg income Avg expend Records available
FUG area H.O. HH comm. of comm. in Comm. Comm. of FUG of FUG
From To
memb. memb.
47
43 Parbat 352 11,816 40,108 19 5 14 1 15,019 5,126 2048/08/15 2068/03/05
44 Pyuthan 373 42,517 47,219 23 4 20 1 5,481 4,567 2049/01/01 2068/03/02
45 Ramechhap 339 26,862 39,546 31 5 25 1 27,741 10,619 2050/03/06 2062/03/29
46 Rolpa 503 38,365 45,382 27 7 16 1 19,779 9,854 2049/04/02 2069/03/26
47 Rukum 470 27,801 47,838 25 7 15 0 6,642 3,897 2049/02/15 2071/33/2
48 Salyan 558 54,689 53,139 21 7 17 1 12,382 6,792 2045/11/30 2072/03/10
49 Sindhuli 406 68,512 42,333 31 7 15 1 65,886 38,319 2052/01/27 2067/02/11
50 Surkhet 302 59,856 45,756 20 5 15 1 82,045 46,343 2046/06/06 2067/01/26
51 Syangja 422 10,554 45,046 22 5 17 1 15,041 4,294 2048/11/01 2067/03/24
52 Tanahu 513 33,229 50,097 21 4 17 1 16,154 7,733 2049/08/02 2068/06/01
53 Terahathum 322 17,520 26,704 25 5 11 1 n/a n/a 2047/09/28 2067/03/13
54 Udaypur 308 70,961 51,746 23 7 15 1 364,075 186,222 2049/12/29 2068/03/31
Total: 13,606 1,166,545 1,490,898
Terai/InnerTerai
55 Banke 155 27,760 31,965 23 7 15 1 209,648 134,302 2053/11/16 2067/09/08
56 Bara 38 8,170 10,776 25 9 19 2 857,211 585,689 2055/10/27 2067/02/06
;fd'bflos jg a'n]l6g÷c+s !^, @)&@÷&#
2
District No of Total CF No of Max. No of Min. No Max. Wom. Min Wom. in Avg income Avg expend Records available
FUG area H.O. HH comm. of comm. in Comm. Comm. of FUG of FUG
From To
memb. memb.
48
73 Siraha 89 14,174 15,414 23 7 11 1 14,719 12,043 2049/03/15 2066/08/28
74 Sunsari 23 2,100 8,403 28 7 21 1 122,657 73,336 2051/02/03 2067/02/04
Total: 2,479 361,819 607,325
Grand Total: 18,960 1,798,733 2,392,755