Cswip 3.1 Azeri Word

1
Qaynağın Yoxlanılması
(WIS5)
Təlim və İmtahan Xidmətləri
Granta Park, Great Abington
Cambridge CB21 6AL, UK
Copyright © TWI Ltd
TWI CASPIAN SEA REGION
WORLD BUSINESS CENTER
No: 3, Floor: 11
Intersection S. Vurgun & S. Rahimov Str,
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
Bu kitabın redaktəsi ilə bağlı göstərmiş olduğu xidmətlərə görə,
TWI Şirkəti Süleymanov Şabana öz dərin minnətdarlığını bildirir.
2
Qaynağın Yoxlanılması
Mündəricat
Bölmə Mövzu
___________________________________________________________________________
1.0 Qaynaq İnspektorunun Tipik Vəzifələri
2.0 Termin və İzahlar
3.0 Qaynaq Qüsurları və Materiallara Nəzarət
4.0 Dağıdıcı Üsulla Yoxlama
5.0 Qeyri-dağıdıcı Üsulla Yoxlama
6.0 Qaynaq Proseduralarının Spesifikasiyası/Qaynaqçının Kvalifikasiyası
7.0 Materiallara Nəzarət
8.0 Normativ və Standartlar
9.0 Qaynaq Simvolları
10.0 Qaynaq Prosesləri ilə Tanışlıq
11.0 Əl ilə Qövs Qaynağı (MMA)
12.0 Volframla Təsirsiz Qaz Qaynağı (TIG)
13.0 Metal Təsirsiz (passiv) Qaz Qaynağı/Metal Təsirli (aktiv) Qaz Qaynağı (MIG/MAG)
14.0 Flüsaltı Qövs Qaynağı (SAW)
15.0 Termiki Kəsmə Prosesləri
16.0 Qaynaq Ləvazimatları
17.0 Poladların Qaynaqlanma Qabiliyyəti
18.0 Qaynaq Təmirləri
19.0 Qalıq Gərginliyi və Deformasiya (əyilmə)
20.0 Termiki Emal
21.0 Qövs Qaynağında Təhlükəsizlik
22.0 Kalibrləmə
23.0 Ön İsitmənin Tətbiqi və ona Nəzarət
24.0 Vizual Yoxlama Çalışmaları
25.0 Makroskopik və Mikroskopik Vizual Yoxlama
26.0 Əlavələr
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
3
Bölmə 1
Qaynaq İnspektorunun Tipik Vəzifələri
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
4
1. Ümumi
Qaynaq İnspektorlarının fəaliyyəti, qaynaq edilmiş məmulatların lazımi tələblərə cavab
verdiyini
və müvafiq şəkildə tətbiq edilə biləcəyini yoxlamaq üçün keçirilən keyfiyyətə nəzarət işləri
(KN) ilə
bağlı köməklik göstərməkdən ibarətdir.
Qaynaq İnspektorunun öz işindən əmin olması üçün o, müxtəlif KN prosedurlarını
anlamalı/analiz
etmə qabiliyyətinə malik olmalı və həmçinin qaynaq texnologiyaları barədə kifayət qədər
bilik
sahibi olmalıdır.
Vizual yoxlama, qeyri-dağıdıcı üsulla nəzarət üsullarından biridir və bu üsul hətta bəzi növ
məmulatlar üçün yeganə və əvəzedilməzdir.
Daha çox diqqət və məsuliyyət tələb edən xidmət növləri zamanı, vizual nəzarətin ardınca
bir və
yaxud bir-neçə digər növ qeyri-dağıdıcı üsulla nəzarət texnikası - səthdə çatların
araşdırılması və
uc-uca qaynaqların həcmli şəkildə yoxlanılması kimi bir və ya bir neçə digər qeyri-dağıdıcı
üsulla
nəzarət metodu tətbiq edilir.
Tətbiq edilən Standartlarda/Normativlərdə (və ya digər növ bənzər standartlar) qaynağın
yoxlanılması ilə bağlı məqbulluq kriteriyası verilir və səthdə çatların müəyyən edilməsi və
həcmli
şəkildə yoxlanılması üçün tətbiq edilən müvafiq texnika üsulları ilə əlaqədar məlumat
bildirilir,
lakin adətən bu Standartlarda vizual yoxlama üçün tələb edilən sadə tələblərlə bağlı
təlimatlar
təqdim edilmir.
Vizual yoxlama üçün tələb edilən istiqamətverici göstəricilər və əsas tələblər aşağıdakı
mənbə
tərəfindən təmin edilir:
BS EN 970 (Ərimə ilə olan Qaynaqların Qeyri-dağıdıcı üsulla Yoxlanılması - Vizual
Yoxlama)
2. Vizual Yoxlama üçün Əsas Tələblər (BS EN 970 standartlarına
əsasən)
BS EN 970 aşağıdakıları təmin edir:
• Qaynağı yoxlayan işçi heyətinə qarşı tələblər.
• Vizual yoxlama üçün səmərəli şərait formaları barədə tövsiyyələr.
• Yoxlama üçün lazım ola biləcək yoxlama avadanlıqlarının/ölçü vasitələrinin istifadəsi.
• Yoxlama qeydlərinə əlavə edilməli ola biləcək məlumatlar barədə təlimat.
• İstehsalatın hansı mərhələlərində yoxlamaya ehtiyac ola biləcəyi barədə təlimat.
Bu mövzuların hər biri barədə qısaca məlumat aşağıdakı bölmələrdə verilmişdir.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
5
3. Qaynağı Yoxlayan İşçi Heyəti
Qaynaq İnspektoru müəyyən bir müqavilə üzrə işlərə başlamazdan əvvəl, BS 970
tərəfindən
müəyyən edilmiş aşağıdakı məsələlər barədə mütləq şəkildə agah olmalıdır:
• Yerinə yetiriləcək istehsalat işi ilə əlaqədar müvafiq standartarla*, qayda və
spesifikasiyalarla
tanış olmaq,
• Istifadə olunacaq qaynaq prosedurları barədə xəbərdar olmaq,
• Yaxşı görmə qabiliyyətinə malik olmaq (EN 473 standartlarına əsasən) və hər 12 aydan
bir göz
yoxlamasından keçmək.
(*Dövlətə və və yaxud Müştəriyə xas standartlar tətbiq edilə bilər)
BS EN 970 standartı, qaynaqların vizual yoxlanılması üçün rəsmi kvalifikasiyarla bağlı heç
bir
tövsiyyə vermir, lakin qaynaq yoxlamasında çalışan inspektorlar uçün öz təcrübi biliklərini
CSWIP
kimi tanınmış sertifikasiya sistemi ilə isbatlamaq artıq bir sənaye təcrübəsinə çevrilmişdir.
4. Vizual Yoxlama üçün Lazımi Şərait Formaları
İşıqlandırma
BS EN 970-də bildirilir ki, minimum işıqlandırma 350 lux. olmalıdır, lakin tövsiyyə edilən
minimum
isiqlandırma 500* lux. –dur.
*normal mağaza və yaxud ofis işıqlandırması
Səthə Yanaşma
Səthi birbaşa yoxlamaq üçün:
• Gözlər, yoxlanılacaq səthdən 600 mm məsafədə olmalıdırlar;
• Baxış bucağı 30°-dən az olmamalıdır
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
6
5. Vizual Yoxlama üçün Köməkçi Ölçü Vasitələri
Birbaşa vizual yoxlamanı məhdudlaşdıran amillər yaranan zaman, müqavilə tərəfləri
arasındakı
razılaşmaya əsasən, yoxlama zamanı güzgülü boroskop və yaxud fiber optik izləmə sistemi
kimi
köməkçi vasitələrdən istifadə etmək olar.
Həmçinin, səthdəki qüsurlar və arxa fon arasında əlverişli kontrastı almaq və relyef təsirini
əldə
etmək üçün əlavə işıq təminatına ehtiyac duyula bilər.
Vizual yoxlamanı asanlaşdıra biləcək əlavə avadanlıqlar aşağıdakılardan ibarətdir:
• Qaynaq ölçən xətkeşlər - (metalın kəsmə bucağını, qaynaq profilini, künc qaynağının
ölçülərini,
qaynağın alt kəsiyin dərinliyini ölçmək üçün)
• Xüsusi qaynaq bosluğunu ölçən xətkeşlər və xətti əyrilikləri (yüksək-alçaq) ölçən
xətkeşlər.
• Düz bucaqlar və ölçü lentləri (metrələr).
• Böyüdücü lupalar (vizual yoxlamaya kömək məqsədilə istifadə edilən böyüdücü lupanın
ölçüləri
X2 - X5 arasında olmalıdır).
Ümumiyyətlə, BS 970-də bir sıra qaynaq ölçü vasitələrinin sxemləri, onların nə üçün
isitfadə
edilməsi və tətbiq edilə biləcəkləri dəqiq ölçü rəqəmləri barədə məlumatlar əks olunub.
6. Yoxlamanın Tələb edildiyi Mərhələlər
BS EN 970 müəyyən edir ki, yoxlama bir qayda olaraq təzəlikcə qaynaq edilmiş tikişlərin
üzərində
tətbiq edilir. Bu o deməkdir ki, tamamlanmış qaynaq tikişinin vizual yoxlanışı minimum
bir
tələbdir.
BS EN 970 qaydalarında o da qeyd edilir ki, yoxlamanın dərəcəsi və bəzi yoxlama fəaliyyəti
tələb
olunan mərhələlər, tətbiq ediləcək Standartlarda göstərilməli və yaxud müştəri və iştehsalçı
arasında razılaşdırılmış şərtlər əsasında həyata keçirilməlidir.
Yüksək təzyiqli çənlər, borular və digər irihəcmli tutumlar kimi yüksək davamlılığa malik
məmulatların hazırlandığı zaman, yoxlama prosesinin əvvəldən sonadək aparılması tələb
olunur,
yəni:
• Qaynaqdan vvəl
• Qaynaq zamanı
• Qaynaqdan sonra
Bu mərhələlərin hər birində yoxlama fəaliyyətinin keçirilməsi, Qaynaq İnspektorlarının
Vəzifələri
sırasına aiddir və bunun üçün tələb olunan tipik yoxlama üsulları aşağıdakı bölmədə
göstərilmişdir.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
7
7. Qaynaq İnspektorunun Tipik Vəzifələri
Yeni bir müqavilə üzrə işlərə başlayarkən, hər bir Qaynaq İnspektoru nəzərdə tutulan
müvafiq
standartlar, qaydalar və spesifikasiyalarla tanış olmalı və istehsalat zamanı yarana biləcək
suallarla bağlı fikir yürüdə bilməsi və düzgün qərar qəbul etməsi üçün bütün müvafiq
sənədlərlə
tanış olmalıdır.
Bu tipik sənədlər aşağıdakılardan ibarətdir:
• Tətbiq olunan Standartlar (və yaxud Normativlər)
(vizual məqbulluq kriteriyası üçün - aşağıdakı qeydə bax*)
• Keyfiyyət planları və yaxud yoxlama sənədləri
(yoxlamanın növü və dərəcəsi üçün)
• Çertyojlar
(detalların yığımı/quraşdırılması və ölçü tələblərini təmin etmək üçün)
• Keyfiyyətə Nəzarət prosedurları
(sənədlərin yoxlanılması, materialların əllə daşınması, elektrodların saxlanılması və verilməsi,
Qaynaq Prosedurunun Spesifikasiyası (və s.) kimi Şirkətə aid KN prosedurları)
*Qeyd: İstehsal edilən məmulat üçün əksər tələblərin Dövlət Standartları, Müştəri
Standartları və
yaxud müxtəlif KN Prosedurları tərəfindən müəyyən edilməsinə baxmayaraq, bəzi
xüsusiyyətləri
tam dəqiqliyi ilə müəyyən etmək asan olmur və buna görə də tələblər, keyfiyyətli işçi
standartları
(good workmanship standard) ilə təmin edilir.
Tam dəqiqqliyi ilə müəyyən edilməsi çətin olan tələblər əsasən bunlardır: icazə verilən hədd
qədər
formadan kənara çıxmalar, deformasiya (əyilmə), səthin zədələnməsi və yaxud qaynaq
sıçrantılarının miqdarı.
Keyfiyyətli işçı standartı dedikdə, cavabdeh işçinin müvafiq iş mühitində düzgün alət və
avadanlıqlardan istifadə edərək, öz işində heç bir çətinlik çəkmədən yerinə yetirə bilmə
bacarığını
əks etdirən standartlar başa düşülür.
Hazır məhsulun artıq praktiki tətbiqi zamanı ortaya çıxan nəticələr peşəkarlığın nə dərəcədə
yaxşı
olduğuna qərar vermək üçün əsas rol oynayır. Peşəkarlığın məqbulluq səviyyəsi, həm də
müştəri
spesifikasiyaları ilə müəyyən edilir.
Bəzən, məmulatlar üçün qaynaq səthinin və kənarların hazırlanması, qaynaq kökünün
profilinin
yonularaq hamarlanması kimi məqbulluq standartları barədə təimatlara ehtiyac duyulur.
Qaynaq İnspektoru həmçinin əmin olmalıdır ki, köməkçi yoxlama vasitəsi:
• Yaxşı vəziyyətdədir
• KN prosedurunda müəyyən edilmis şəkildə kalibrlənib.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
8
Təhlükəsizlik "məntiqi" bütün işçilərdə vacib şəkildə mövcud olmalıdır və Qaynaq
İnspektoru
aşağıdakılar barədə xəbərdar olmalıdır:
• İş yeri ilə bağlı bütün təhlükəsizlik qayda-qanunları və tədbirəri barədə xəbərdar olmaq •
Lazim ola biləcək təhlükəsizlik avadanlıqlarının yaxınlıqda olmasını və işlək vəziyyətdə
olmasını
təmin etmək
Qaynaqdan əvvəl icra edilən vəzifələr
Yoxlama Fəaliyyət
Materiallar Çertyojlara/Qaynaq Prosedurunun Spesifikasıyasına əsasən olmalıdır
Bilinən bir növ olmalıdır və sınaq sertifikatları ilə təsdiq edilməlidir
Münasib bir vəziyyətdə olmalıdır (zədə və çirklənmə izləri olmadan)
QPS (WPS) Təsdiq edilmiş və qaynaqçılar (və inspektorlar) üçün əlçatan olmalıdır
Qaynaq avadanlıqları İşlək vəziyyətdə olmalı və müvafiq şəkildə kalibrlənməlidir
Qaynağa hazırlıq QPS (və/və ya çertyojlar) əsasında həyata keçirilməlidir
Qaynaqçı kavifikasiyası Qaynaqçı istifadə ediləcək hər bir QPS-yə uyğun kvalifikasiyaya
malik
olmalıdır. Bütün qaynaqçıların kvalifikasiya sertifikatları (müddəti)
etibarli olmalıdır
Qaynaq ləvazimatları QPS-də müəyyən edilmiş şəkildə istifadə ediləcək ləvazimatlar
KN Prosedurlarına müvafiq şəkildə saxlanılmalı/yoxlanılmalıdır
Birləşmənin QPS/çertyojlara müvafiq olaraq, nöqtə qaynağı keyfiyyətli
quraşdırılması işçi standartlarına və Normativ/QPS şərtlərinə cavab
verməlidir
Qaynaq səthləri Qüsurlardan, çirklənmə izlərindən və zədələrdən təmiz olmalıdır
Ön isitmə Minimum temperatur QPS-də müəyyən edildiyi kimi olmalıdır
(əgər tələb edilərsə)
Qaynaq zamanı icra edilən vəzifələr
Yoxlama Fəaliyyət
Qaynaq ərazisi/yeri İşlərə başlamazdan əvvəl, hava şəraitinin Normativə uyğun olmasına
əmin olunmalıdır (şərait qaynaq işlərinə təsir etməməlidir)
Qaynaq prosesi QPS əsasında həyata keçirilməlidir
Ön isitmə Minimum temperatur QPS-də müəyyən edildiyi kimi olmalıdır
Gedişlərarası temperatur Maksimum temperatur QPS-də müəyyən edildiyi kimi olmalıdır
Qaynaq ləvazimatları QPS-də müəyyən edilmiş şəkildə olmalı və prosedura uygun
yoxlanmalıdır.
Qaynaq parametrləri Cərəyan, gərginlik (volt), qaynaq gedişinin sürəti QPS-də müəyyən
edildiyi kimi olmalıdır
Kök gedişi Vizual baxımdan Normativə əsasən məqbul olmalıdır (qaynaq
dolğusuna baslamazdan əvvəl (birtərəfli qaynaq üçün)
Karbonlama/Yonma Təsdiqlənmiş üsullara və keyfiyyətli işçi standartlarına
istinad etməlidir
Gedişlərarası təmizlik Keyfiyyətli işçi standartlarına əsaslanmalıdır.
Qaynaqçı İstifadə edilən QPS üçün kvalifikasiyalı və qeydiyyatdan keçmiş
olmalıdır
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
9
Qaynaq bitdikdən sonra icra edilən vəzifələr
Yoxlama Fəaliyyət
Qaynağın işarə edilməsi Hər bir qaynaq, çertyoj və ya qaynaq xəritəsinə əsasən
identifikasiya nömrəsi ilə işarələnməlidir.
Qaynağın xarici Qaynaqların bütün Qeyri dağıdıcı üsulla yoxlama metodlarına
görünüşü hazır olduğuna əmin olmaq lazımdır (profili, təmizliyi və s.)
Qaynaqlar Normativə əsasən vizual yoxlanılmalıdırlar
Ölçü göstəriciləri Ölçülər çertyojlara/Normativlərə əsasən yoxlanılmalıdır
Çertyojlar Bütün dəyişiklik və ya yeniliklərin istifadə edilən çertyojlarda
qeyd olunduğundan əmin olmaq lazımdır
QDUY (NDT) Lazımi bütün QDUY metodlarının tamamlanmasına və
qeydiyyat üçün raportların hazır olmasına əmin olunmalıdır.
Təmirlər Prosedura müvafiq şəkildə aparılmalıdır
Qaynaq sonrası Prosedura əsasən uyğun icra edildiyi yoxlanılamlıdır (qrafik qeydlərini
termiki emal (PWHT) yoxlamaq)
Təzyiq/yük sınağı Sınaq avadanlıqlarının kalibrlənməsindən əmin olmaq lazımdır
(əgər ehtiyac olarsa) Sınaqların Prosedurlara/Normativlərə uyğun aparıldığından əmin
olmaq üçün sınaqların gedişatı müşahidə edilməlidir.
Müvafiq raportların hazırlanıb, qeydlərin aparılmasından
əmin olmaq lazımdır.
Sənədlərin qeydiyyatı Əmin olmaq lazımdır ki, bütün raport və qeydlər tələb olunduğu
kimi
tamamlanıb və toplanıb.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
10
8. Yoxlama və Sınaqların Qeydiyyatı
Keçirilmiş sınaqların qeydləri/raportları ilə bağlı tələblər müqavilə şərtlərindən və
istehsalat
növündən asılı olaraq dəyişə bilir və əksər hallarda rəsmi qeydlərlə bağlı tələb və istəklər
olmur.
Yoxlama nəticələri ilə bağlı qeydiyyatlar tələb edilən zaman, məmulatın müvafiq
mərhələlərdə
yoxlanılmış olduğu və məqbulluq kriteriyalarına əsasən qiymətləndirildiyi göstərilməlidir.
Qeydiyyat formaları fərqli tərtibatlarda ola bilər - bu, üzərində bütün işlərin qeyd edildiyi
və imza
çəkildiyi Yoxlama Hesabat Sənədi və yaxud Keyfiyyət Planı ola bilər və yaxud hər bir
qaynaq
edilmiş məmulat üçün ayrı-ayrılıqda/fərdi tərtib edilmiş yoxlama raportu ola bilər.
Fərdi yoxlama raportları üçün lazım ola biləcək tipik məlumatlar BS EN 970 tərəfindən
aşağıdakı
kimi müəyyən edilmişdir:
• İstehsalçının adı
• Yoxlanılan məmulatın identifikasiya nömrəsi
• Materialın növü və qalınlığı
• Birləşmənin növü
• Qaynaq prosesi
• Məqbulluq standartları/kriteriyaları
• Qeyri-məqbul olan bütün növ qüsurların yeri və növləri
(bu barədə qeyd edilən zaman, dəqiq eskiz və yaxud foto şəklin əlavə edilməsi vacibdir)
• Yoxlamanı həyata keçirmiş məsul şəxsin/inspektorun adı və yoxlamanı həyata keçirdiyi
tarix
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
11
Bölmə 2
Termin və İzahlar
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
12
Qeyd:
Aşağıda qeyd edilmiş izahlar BS 499-1:1991 "Qaynaq terminləri və simvolları - qaynaq,
lehimləmə
və termiki kəsmə üçün lüğət"-dən götürülmüşdür.
Lehimləmə
Qızdırılma zamanı və ya sonrasında, ərimiş dolğu metalının axaraq bir-birinə yaxın olan
səthlərin
kapilyar üsulla birləşdirməsinə deyilir. Ümumiyyətlə, dolğu metalının ərimə temperaturu
450°Cdən
yuxarı olsa da, ana materialın ərimə temperaturundan həmişə aşağı olur.
Lehim qaynağı
Ərimə ilə olan qaynağa bənzər texnikadan istifadə edilərək, metallar birləşdirilir və bu
zaman
dolgu metalının ərimə temperaturu ana materialın ərimə temperaturundan aşağı olur,
lakin
lehimləmədə olduğu kimi kapilyar üsuldan istifadə edilmir və ana metalı əritmədən həyata
keçirilir.
Birləşmə
Müvafiq şəkildə hazırlanmış və yığılmış ayrıca detalların qaynaq və yaxud lehimləmə üsulu
ilə
birləşdirilməsidir.
Qaynaq tikişi
Qaynaqlama prosesi nəticəcində metal hissələrinin birləşdirilməsidir.
Qaynaqlama prosesi
İstilik və yaxud təzyiq vasitəsilə və ya hər ikisinin birgə tətbiqi ilə, iki və daha artıq detalın
birləşdirilməsidir.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
13
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
14
1. Qaynağın Növləri
1.1. Konfiqurasiya baxımından
Uc-uca qaynaq Künc qaynağı
Avtogen qaynaq
Volframla Təsirsiz Qaz Qaynağı (TIG), plazma, elektron-şüa, lazer və ya oksigen-yanacaq
qaz
qaynağı kimi dolğu metalı tətbiq edilmədən həyata keçirilən ərimə ilə olan qaynaqdır.
Oyuq qaynağı
Üst-üstə yerləşdirilmiş komponentlərdən birindəki oyuğun ətrafına künc qaynağı qoyaraq,
digər
komponentin səthinə birləşdirilməsidir.
Uc-uca
birləşmədə
Uc-uca
qaynaq
T şəkilli
birləşmədə
Künc
birləşməsində
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
15
Tıxac qaynağı
Üst-üstə yerləşdirilmiş komponentlərdən birində mövcud olan oyugun dolğu metalı ilə
doldurularaq, digər komponentin səthinə birləşdirilməsidir. (Oyuq dairəvi və ya ovalşəkilli
ola
bilər).
1.2. Nüfuziyyət baxımından
Tam nüfuziyyətli qaynaq
Qaynaq metalı kökədək əriyərək, birləşməyə tam şəkildə nüfuz edir. ABŞ-da bu termin
“tam
nüfuziyyətli qaynaq” adlanır (CJP) (bax AWS D1.1.).
Natamam nüfuziyyətli qaynaq
Qaynaq metalı birləşməyə tam şəkildə nüfuz etmir. ABŞ-da bu termin “natamam
nüfuziyyətli
qaynaq” adlanır (PJP).
2. Birləşmələrin Növləri (bax BS EN ISO 15607)
•Homogen/eyni növlü birləşmə: Qaynaq birləşməsində, qaynaq metalı və ana metal
arasında
mexaniki xüsusiyyətləri və/və ya kimyəvi quruluşları baxımından əsaslı bir fərq yoxdur.
Məsələn:
İki karbon polad komponent, onların materialına uyğun karbon polad elektrod ilə qaynaq
edilmişdir.
•Heterogen/müxtəlif növlü birləşmə: Qaynaq birləşməsində, qaynaq metalı və ana metal
arasında mexaniki xüsusiyyətləri və/və ya kimyəvi quruluşları baxımından əsaslı fərq
vardır.
Məsələn: Çuqun məmulatın/detalın qaynaq təmiri nikel tərkibli elektrod vasitəsilə həyata
keçirilmişdir.
•Fərqli növlü birləşmə: Qaynaq edilmiş birləşmədə, ana metallar arasında mexaniki
xüsusiyyətləri və/və ya kimyəvi quruluşları baxımından əsaslı fərq vardır. Məsələn:
Karbon polad
qaldırıcı qulaqcıq, paslanmayan polad materialdan hazırlanan və təzyiq altında olan
çənə/tutuma
qaynaq edilmişdir.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
16
3. Tamamlanmış Qaynağın Xüsusiyyətləri
•Ana metal: Qaynaq, lehim qaynağı və ya lehimləmə vasitəsilə birləşdirilməli olan metal.
•Dolğu metalı: Qaynaq, lehim qaynağı və ya lehimləmə zamanı əlavə edilən metal.
•Qaynaq metalı: Qaynaq edilən zaman əridilən və qaynağın içində qalan bütün metal.
•Termiki istilik zonası (HAZ): Qaynaq və ya termiki kəsmə zamanı ana metalın,
metallurgiya
baxımından istiliyin təsirinə məruz qaldığı, lakin ərimədiyi hissəsi.
•Ərimə xətti: Ərimə ilə olan qaynaqda, qaynaq metalı və termiki istilik zonası arasındakı
sədd.
Bu, qaynaq birləşməsi üçün qeyri-standart bir termindir.
•Qaynaq zonası: Qaynaq metalı ilə TİZ–dən ibarət olan bölgə.
•Qaynağın səthi: Qaynağın qoyulduğu tərəfdən göründüyü hissəsi.
•Kök: Qaynaqçıdan uzaqda yerləşən, ilkin qaynaq gedişinin basladığı yer.
•Kənarlar: Qaynaq səthi və ana metal arasında və yaxud gedişlər arasındaki sərhəd. Qeyd
edilməlidir ki, qaynaq zamanı kənarların üzərində gərginliyin cəmlənməsi ilə əlaqədar, bu
ərazilər
əhəmiyyət kəsb edir və hətta məhz bu yerlər adətən müxtəlif növ çatların (yorğunluq
çatları,
soyuq çatlar və s.) yaranmasına səbəb olur. Gərginliyin təsirini azaltmaq məqsədilə
kənarlar, ana
metalın səthinə doğru hamarlanmış şəkildə səlis keçid almalıdırlar.
•Artıq qaynaq metalı: Kənarları birləşdirən qaynaq metalının üzərində qalmış artıq metal.
Bu
göstərici üçün - çıxıntı, artıq doldurma kimi qeyri-standart terminlər mövcuddur.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
17
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
18
4. Qaynağa Hazırlıq
Müvafiq şəkildə hazırlanmış və yığılmış ayrı-ayrı komponentlərin, qaynaq və ya lehimləmə
üsulu
ilə birləşdirilməsi üçün aparılan hazırlıq işləri.
4.1. Qaynaq üçün kəsim formaları və onların göstəriciləri
Metalın kəsmə bucağı
Məmulatın, qaynaq üçün hazırlanmış kənarının bucağı nəzərdə tutulur.
Karbon polad metallar üzərində Əl ilə Metalın Qövs Qaynağı (MMA) zamanı kəsmə
bucaqları
aşağıdakı kimidir:
• V formalı kəsmə bucağı üçün 25°-30°
• U formalı kəsmə bucağı üçün 8°-12°
• Tək-tərəfli kəsmə bucağı üçün 40°-50°
• J formalı kəsmə bucağı üçün 10°-20°
Ümumi kəsmə bucağı
Ümumi kəsmə bucağı dedikdə, qaynaq ediləcək detalların əriyəcək səthləri arasındakı
ümumi
bucaq nəzərdə tutulur. Birtərəfli V və ya U forma və ikitərəfli V və ya U forma olan zaman
ümumi
kəsmə bucağı, metalın kəsmə bucağının iki mislinə bərabərdir. Birtərəfli və ya ikitərəfli J
kəsim
forması olan zaman, ümumi kəsmə bucağının ölçüsü metaın kəsmə bucağına bərabər olur.
Kökün kütlüyü
Qaynaq ediləcək detalın kökündəki kəsilməmiş və ya yonulmamış küt səth nəzərdə tutulur.
Bunun ölçüsü tətbiq edilən qaynaq prosesindən, qaynaq ediləcək ana materialdan və onun
sonrakı tətbiqindən asılıdır; Tam nüfuziyyətli karbon poladlar üçün bu, 1-2 mm arasında
olmalıdır
(ümumi qaynaq prosesləri üçün).
Ara məsafə
Birləşdiriləcək səthlər, kənarlar arasında qalan minimum məsafə nəzərdə tutulur. Bunun
ölşüsü
tətbiq edilən qaynaq prosesindən və hazırlanan məmulatın sonrakı tətbiqindən asılıdır;
Tam
nufuziyyətli karbon poladlar üçün bu, 1-4 mm arasnda dəyişir.
Kökün radiusu
Birtərəfli J və ya U, ikitərəfli J və ya U formasında hazırlanmış komponentin ərimə
səthinin əyilmiş
hissəsinin radiusu nəzərdə tutulur. Əl ilə qövs qaynağı (MMA), metal təsirsiz/təsirli qaz
qaynağı
zamanı (MIG/MAG) və oksigen-yanacaq qaz qaynağı zamanı birtərəfli və ikitərəfli U
formalı
kəsimler üçün kökün radiusu 6mm və birtərəfli və ikitərəfli J formalı kəsimler üçün isə
8mm olur.
Oturacaq
Kökün kütlüyü və J və ya U formanın əyilmiş hissəsi arasındakı əriyəcək düz hissə nəzərdə
tutulur.
Bunun ölçüləri 0mm təşkil edir və adətən alüminium ərintilərinin təsirsiz qazla qaynağına
hazırlıqlar zamanı tətbiq edilir.
4.2. Kəsim formalarının növləri
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
19
Açıq tipli uc-uclu kəsim forması
Nazik komponentlərin bir və ya iki tərəfdən qaynaqlanması üçün istifadə edilir. Əgər ara
məsafəsi
yoxdursa (məs., hər iki parça biri-birilə təmas edirsə), bu kəsim forması artıq qapalı tipli
uc-uca
kəsim forması sayılır (nüfuziyyətlə bağlı problemlər yarandığı üçün tövsiyyə edilmir).
Birtərəfli V kəsim forması
V kəsim forması, qaynaqda ən çox istifadə edilən formalardan biridir. Bunu, alov və ya
plazma
kəsim üsulunu tətbiq etməklə əldə etmək olar (ucuz və sürətli). Nisbətən qalın metalların
qaynaq
edilməsi üçün isə ikitərəfli V kəsim formasına üstünlük verilir, belə ki, bu zaman birləşmə
yerini
doldurmaq üçün daha az dolğu metalına ehtiyac duyulur və qalıq gərginliyini birləşmənin
hər iki
tərəfində balanslaşdırmaqla deformasiyanın qarşısını daha çox almaq mümkün olur.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
20
İkitərəfli V kəsim forması
Kəsimin dərinliyi hər iki tərəfdən eyni ola bilər (simmetrik ikitərəfli V forması) və yaxud
bir tərəf
digər tərəf ilə müqayisədə daha dərin ola bilər (assimetrik ikitərəfli V forması). Bu zaman,
adətən
materialın qalınlığının 2/3–si bir tərəfin, 1/3-i isə digər tərəfin payına düşür. Bu
assimmetriya,
arxa tərəfin karbonlanaraq qaynaq olunma texnologiyası zamanı balans rolunu oynayır və
nəticədə detalın deformasiya olmasının qarşısını alır və ya minimuma endirir. Birtərəfli V
formasında qaynağı yalnız bir tərəfdən həyata küçirmək mümkün olduğu halda, ikitərəfli
V
formasında hər iki tərəf səthə yanaşma baxımından əlçatan olur (bu, bütün ikitərəfli
formalara
şamil edilir).
Birtərəfli Ukəsim forması
Bu formada kəsim yalnız dəzgahlardan istifadə etməklə əldə edilir (yavaş və bahalı). Hər
halda bu
formada birtərəfli V-yə nəzərən daha az ölçülü xətalar olduğundan daha düzgün
quraşıdrma
imkanı əldə edilir. Birtərəfli V kəsim formasi ilə müqayisədə, bu forma adətən qalın
materiallarda
istifadə olunur və burada daha az dolğu metalına ehtiyac duyulur; bu isə öz növbəsində
daha az
qalıq gərginliyinə və deformasiyaya gətirib çıxarır. V formasına bənzər, lakin daha qalın
hissələrin
qaynağı zamanı ikitərəfli U forması istifadə edilə bilər.
İkitərəfli U kəsim forması
Adətən, bu növ formada kök oturacağına ehtiyac olmur (alüminium ərintilər istisna
olmaqla).
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
21
Dayaq verici parça ilə birtərəfli V kəsim forması
Tam nüfuziyyətli qaynaqlar zamanı tez və keyfiyyətli məhsuldarlıq əldə etmək üçün
yüksək
amperlə işləməyə ehtiyac duyulur. Lakin bu zaman kökün yanmasının və deşilməsinin
qarşısını
almaq üçün birtərəfli V kəsim formalı qaynaqlarda arxa tərəfdən dayaq vasitəsi olaraq
dayaq
verici metal parçası yerləşdirilir. Əlavə metal parçası müvəqqəti və yaxud daimi
yerləşdirilmiş ola
bilər. Daimi növlər, qaynaqlanacaq metallar ilə bir materialda olur. Bu tip qaynaqlarda ən
əsas
problemlərdən biri müqavimətin zəif olması və ana metal ilə bu dayaq verici metal parçası
arasında qalan boşluqda korroziyanın/paslanmanın yaranmasıdır. Bu tip qaynaqlar hətta
QDUY
(NDT) metodları üçün də çətinlik törədir. Müvəqqəti növlər, mis və ya saxsı piltələrdən və
flüslərdən ibarət olur.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
22
Bütün bu kəsim formaları (birtərəfli/ikitərəfli kəsim formaları və J forması) T şəkilli
birləşmə
növlərində də tətbiq edilə bilərlər. İkitərəfli kəsim formaları isə qalın metalların qaynağı
zamanı
tövsiyə edilir. Bu kəsim formalarının üstünlüyü ondan ibarətdir ki, qaynaq ediləcək
parçalardan
yalnız biri kəsilib, hazırlanır (bu üsul ucuzdur və cüzi əyriliklərə məruz qalır).
Qaynağa hazırlıq üçün əlavə detallar ilə bağlı məlumatlara dair BS EN İSO 9692
Standartlarına
müraciət edə bilərsiniz.
5. Uc-uca qaynaqların ölçüləri
Tam nüfuziyyətli uc-uca qaynaq.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
23
Natamam nüfuziyyətli uc-uca qaynaq
Ümumi qayda olaraq:
Faktiki qalınlıq = dizayn qalınlığı + artıq qaynaq metalı
Hər iki səthi hamarlanmış tam nüfuziyyətli uc-uca qaynaq
İki müxtəlif qalınlıqda detallar arasında uc-uca qaynaq
Gediş (tikiş): Bir elektrodun tam əriməsi nəticəsində əmələ gələn ərinti və ya yığıntı metal.
Tek gedisli qaynaq
Cox gedisli qaynaq
Qat: Bir və daha artıq gedişdən ibarət olan qaynaq metal təbəqəsi
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
24
Uc-uca qaynaq növləri (yanaşma imkanı baxımından):
6. Künc Qaynağı
Uc-uca qaynaqdan fərqlənən, təxminən uçbucaqlı formasına malik olan və kənarları
birləşdirmək
üçün tətbiq edilən tıxac tipli əritmə ilə olan qaynaq formasıdır.
6.1. Künc Qaynağının ölçüləri
Uc-uca qaynaqdan fərqli olaraq, künc qaynağında bir neçə ölçü anlayışı mövcuddur:
• Faktiki qalınlıq: Hər biri, kənar təbəqələri birləşdirən xəttə paralel olan iki xəttin
arasındakı
perpedikulyar məsafə nəzərdə tutulur. Bu xətlərdən biri qaynağın səthinə, digər xətt isə
onun ən
dib nöqtəsinə paralel toxunur.
• Dizayn qalınlığı: Dizayn məqsədi üçün olan qalınlığın minimum ölçüsü nəzərdə tutulur.
Bu,
həmçinin effektiv qalınlıq kimi tanınır və çertyojlarda "a" ilə işarə edilir.
• Katetin uzunluğu: Ərimiş səthdəki proyeksiyadan başlayaraq künc qaynağın
kənarınadək olan
məsafə nəzərdə tutulur. Ərimiş səthlərdən hər-hansısa birindən ölçülür və çertyojlarda "z"
ilə
işarə edilir.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
25
6.2. Künc qaynağının görünüş formaları
Hamar səthli künc qaynağı: Katetin uzunluğu, razılasdırılmış hədd çərçivəsində olan
hamar səthli
künc qaynaq formasıdır. Forması ilə düzbucaqlı üçbucağı xatırladan bu qaynaq tipinin
dizayn
qalınlığı "a" və katetinin uzunluğu isə "z" ilə qeyd edilir. Dizayn qalınlığı ilə katetin
uzunlugu
arasındakı nisbət belədir:
lı
Qabarıq səthli künc qaynağı: Qaynaq səthinin qabarıq olduğu künc qaynaq formasıdır.
Yuxarıda
göstərilən düsturlar bu formada da tətbiq edilə bilər. Sadəcə, bu formada artıq qaynaq
metalı
qalığı mövcuddur. Bu isə, faktiki qalınlığın dizayn qalınlığından daha böyük olması
deməkdir.
Çökək səthli künc qaynağı: Qaynaq səthinin çökək olduğu künc qaynaq formasıdır.
Yuxarıda
göstərilən düsturlar bu formalı qaynaqda tətbiq edilə bilməz. Həmçinin, bu tipli
qaynaqlarda
dizayn qalinığı faktiki qalınlığa bərabərdir. Qaynaq səthinin və ana metala keçid
hissələrinin səlis
hamarlanması nəticəsində, digər iki tiplə müqayisədə burada qaynağın kənarlarına düşən
gərginlik az olur. Buna görə də, davamlı yükləmələrin tətbiq edildiyi sahələrdə məhz bu
qaynaq
formasına üstünlük verilir, belə ki, burada zədə riski az olur.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
26
Assimmetrik künc qaynağı: Katetin vertikal uzunluğunun onun horizontal uzunluğuna
bərabər
olmayan künc qaynaq formasıdır. Forma baxımından bərabərtərəfli üçbucaq olmayan bu
qaynaq
formasında, yuxarıda qeyd olunan düsturlar özünü doğrultmur.
Dərin nüfuziyyətli künc qaynağı: Adi, normal nüfuziyyətli prosesden daha dərin
nüfuziyyəti olan
künc qaynaq formasıdır və yüksək istilik verimi olan qaynaq proseslərinin tətbiq edilməsi
ilə əldə
edilir (məs.: flüsalti qövs qaynağı ve ya püskürtmə üsullu metal təsirli (aktiv) qaz qaynağı).
Qaynaqda tələb olunan qalınlığı əldə etmək üçün, bu qaynaq növündə dərin nüfuziyyət
tətbiq
edilir və qoyulan metalın miqdarını azaltmaqla, qalıq gərginliyinin səviyyəsinin azaldılması
planlaşdırılır. Nüfuzetməni sabit saxlamaq üçün qaynaq gediş sürəti də yüksək səviyyədə
olmaqla
sabit saxlanılmalıdır. Adətən, bu tip qaynaqlar avtomat və ya yarım avtomat proseslərlə
əldə
edilir. Həmçinin qaynaq metalının dərinliyinin onun eninə olan nisbəti artdıqca, mərkəzi
qatılaşma çatlarının riski də artır. Digər tip künc qaynaqlarından bunu fərqləndirmək
üşün
qalınlığı göstərərkən simvolik olaraq “a” əvəzinə “s” hərfindən istifadə edilir.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
27
6.3. Kombinə olunmuş uc-uca və künc qaynaqları
Bu uc-uca və künc qaynaqlarının kombinasiyası olub, tam nüfuziyyətli və ya natamam
nüfuziyyətli
T şəkilli birləsmələrdə və ya iki müxtəlif qalınlıqlı detalın uc-uca birləşdirilməsi zamanı
istifadə
olunur. Qaynağın üst hissəsinə əlavə edilən künc qaynağı, qaynağın ana materiala doğru
səlis
keçidini təmin edir və bunula da qaynağın kənarlarında gərginlik risklərinin azalmasını
təmin edir.
7. Qaynağın Pozisiyası, Qaynağın Mərkəz Xəttinin X və Y və ya Z
oxlarına nisbətən yerləşməsi
Qaynağın pozisiyası: Qaynağın pozisiyası dedikdə, onun icra olunduğu səmt və mərkəz
xəttinin
yerləşməsi nəzərdə tutulur (ətraflı məlumat üçün ISO 6947 bax).
Qaynağın mərkəz xəttinin X oxuna nəzərən yerləşməsi: Qaynağın kök xətti ilə üfüqi
istiqamətdə
yerləşən X oxu arasındakı bucaq nəzərdə tutulur (saat əqrəbinin əks istiqamətində).
Qaynağın mərkəz xəttinin Y və ya Z oxuna nəzərən yerləşməsi: Qaynağın mərkəz xətti ilə
Z oxu
arasındakı və yaxud Y oxuna paralel xətt arasındakı bucaq nəzərdə tutulur (saat əqrəbinin
əksi
istiqamətində).
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
28
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
29
8. Dalğavarilik
Bu, qaynaq metalı doldurulduğu (gediş) zaman elektrodun qaynaq hövzəsinin eninə doğru
ziqzaqvari hərəkət etdirilməsidir. Bu texnikadan adətən, şaquli-yuxarı pozisiyalı qaynaqlar
zamanı
istifadə edilir.
Muncuqvari düzülüş: Qaynaq metalının gedişi kiçik və ya dalğavari olmayan hərəkətlərlə
əmələ
gətirilir.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
30
Bölmə 3
Qaynaq Qüsurları və Materiallara Nəzarət
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
31
1. İzahlar
İzahlar: (bax BS EN ISO 6520-1)
Qüsur: İdeal qaynaqdan uzaq bir göstərici
Nöqsan: Qəbuledilməz sayılan hər bir qüsur
Qüsurların BS EN ISO 6520-1 standartlarına əsasən təsnifatı:
Bu standart, ərimə ilə olan qaynaq zamanı əmələ gələn geometrik qüsurları təsnif edir və
onları
altı qrupa bölür:
1. Çatlar
2. Oyuqlar
3. Bərkimiş qalıqlar
4. Natamam ərimə və ya natamam nüfuziyyət
5. Qeyri-mükəmməl foma və ölçülər
6. Digər müxtəlif qüsurlar
Qüsurun düzgün şəkildə müəyyən edilməsi çox vacibdir, belə ki bu, vaxtında onlara qarşı
lazımi
tədbirlərin tətbiq edilməsinə və gələcəkdə bu cür qüsurların qarşısının alınmasına kömək
edəcəkdir.
2. Çatlar
Təsnifatı: Soyuma nəticəsində və yaxud gərginliyin təsirilə, qatılaşmış yerlərdə meydana
gələn
lokal qopma sayəsində yaranmış qüsurlar nəzərdə tutulur. Çatlar digər qüsurlara nisbətən
daha
mühüm hüsab edilirlə, belə ki, onların geometriyası çatın ucunda böyük miqdarda
gərginliyin
toplanmasına və nəticədə bunların qırılmaya səbəbkar olmasına gətirib çıxarır.
Çatların növləri:
• Uzununa çatlar
• Eninə çatlar
• Yayılan (başlanğıcını bir nöqtədən götürüb, uzanan çatlar)
• Krater çatları
• Şaxələnən çatlar (başlanğıcını ortaq bir çatdan götürüb, yanlara doğru şaxələnən çatlar)
Bu çatların ola biləcəyi yerlər:
• Qaynaq metalında
• Termiki İstilik Zonasında
• Ana metalda
İstisna: Krater çatları yalnız qaynaq metalında olur.
Təbiətlərindən asılı olaraq, bu çatlar aşağıdakı kimi ola bilər:
• İsti (qatılaşma çatları, mayeləşmə/yumşalma çatları)
• Çöküntüyə məruz (yenidən isitmə nəticəsində yarananan çatlar, məsələn, istiliyə davamlı
poladlarda mövcud olur)
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
32
• Soyuq (hidrogenin təsirindən yaranan çatlar)
• Laylı yırtılma
2.1. İsti çatlar
Yerləşdiyi yerə və əmələ gəlmə formasına görə isti çatlar aşağıdakı kimi olur:
• Qatılaşma çatları: Qaynaq metalında əmələ gəlir (adətən, qaynağın mərkəzi xətti
boyunca).
Əsasən, qatılaşma prosesinin nəticəsi olaraq yaranır.
• Mayeləşmə/yumşalma çatları: Əridilməsi üçün aşağı temperatur tələb edilən materialın
yüksək
temperaturda əridilərək mayeləşdirilməsi nəticəsində kobud qranullu Termiki İstilik
Zonasında,
ərimə xəttinin yaxınlığında yaranır.
2.2. Qatılaşma çatları
Ümumiyyətlə götürdükdə, qatılaşma çatları aşağıdakı səbəblərdən dolayı yarana bilər:
• Qaynaq metalının tərkibində yüksək dərəcədə karbon və ya digər qatqı (kükürd və s.)
elementləri mövcuddur.
• Qatılaşmaqda olan qaynaq tikişinin dərinliyinin eninə nisbəti böyükdür (dərin və dar).
• İstilik axınının mütəmadi ötürülməsində problem vardır (dayandırma, işə salma).
Çatlar, geniş və büzülmə boşluqları kimi səthə doğru açıq ola bilər və yaxud səthin altında
və
güman ki, dar ola bilərlər.
Qatılaşma çatları bir qayda olaraq, geniş donma temperatur diapazonuna malik
quruluşlarda
meydana gəlir. Polad materiallarda bu adətən, tərkibində aşırı dərəcədə karbon və kükürd,
fosfor
kimi digər qatqı elementlərinin olması ilə bağlı olur. Bu elementlər bərkimə zamanı
parçalanır və
qaynaq qatılaşdıqdan sonra qranulların daxilində maye hissələr şəklində yığılıb qalır.
Soyumaqda
olan qaynağın termiki büzülməsi, bu elementlərin parçalanmasına və çatın yaranmasına
səbəb
ola bilər.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
33
Qaynağa görə cavabdeh şəxs, üzərində yağ və ya sürtkü maddəsi və yaxud ərp olan
metalların
üstündə və ya yaxınlığında qaynaq etməməsi vacibdir. Ərpdə yüksək dərəcədə kükürd
maddəsi,
yağ və sürtkü maddəsində isə karbon və kükürd tərkibi ola bilər. Aşağı dərəcədə ərimə
temperturuna malik mis, qalay, qurğuşun və sink kimi metallar ilə çirklənmiş, örtülmüş
səthlərdən də yan qaçmaq lazımdır.
2.3. Hidrogenin təsirindən yaranan çatlar
Hidrogen təsirinə məruz qalan çatlar əsasən, Termiki İstilik Zonasının kobud
qranullu/zərrəcikli
hissəsində baş verir və həmçinin soyuq, gecikmiş və yaxud qaynağın kökündə/kənarında
yaranan
çat kimi tanınır. Qaynağın kökündəki çat, ərimə xəttinə paralel yerləşir və zərrəciklər-
arasında və
zərrəciklər-daxilində olan çatlamaların kombinasiyasıdır. Qaynağın kənarındakı çatlarda,
başlıca
qalıq gərginliyinin istiqaməti, ərimə xəttindən uzaqlaşaraq hidrogen çatlamasına qarşı
daha az
həssas yerə yönələn çat cığırı əmələ gətirə bilər. Bu baş verdiyi zaman, çatın böyümə
dərəcəsi
azalır və nəticədə qarşısı alınır.
Dörd vacib faktorun kombinasiyası Termiki İstilik Zonasınında hidrogen çatlamasına
səbəb ola
bilər:
1. Hidrogenin səviyyəsi >qoyulan qaynaq metalının 100qr/15ml
2. Gərginlik >səmərəlilik gərginliyin 0.5 qədəri
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
34
3. Temperatur >300⁰
4. Həssas mikrostruktur >400Hv sərtlik
Əgər bu faktorlardan hər hansısa biri olmasa, onda çatlamanın qarşısı alına bilər. Odur ki,
aşağıdakı faktorlardan birinə və ya bir neçəsinə nəzarət etməklə, ümumilikdə çat
probleminin
qarşısını almaq olar:
• Ön isitməni tətbiq etmək (soyuma sürətini azaltmaq və bununla da həssas
mikrostrukturun
yaranmasının qarşısını almaq üçün).
• Gedişlərarası müvafiq temperaturu saxlamaq (ön isitmə kimi eyni təsirə malikdir).
• Qaynaq bitdikdən sonra isitmə tətbiq etmək (hidrogenin səviyyəsini azaltmaq üçün onun
qaynaq yerindən çıxmasına şərait yaratmaq).
• Qaynaq sonrası termiki emal tətbiq etmək (qalıq gərginliyini azaltmaq və həssas
mikrostrukturları aradan qaldırmaq üçün).
• Qaynaq metalında hidrogeninin səviyyəsini azaltmaq məqsədilə, qaynaq prosesinin və
ləvazimatlarının müvafiq şəkildə seçilməsini təmin etmək (volframla təsirsiz qaz qaynağı
əvəzinə
əl ilə qövs qaynağından istifadə edin, selülozalı elektrodlar əvəzinə adi örtüklü
elektrodlardan
istifadə edin).
• Tək-gedişli doldurma əvəzinə çox-gedişli qaynaq doldurma texnikasından istifadə etmək
(özünü-möhkəmlətmə üsulu ilə həssas mikrostrukturun yaranmasının qaşısını almaq,
hidrogenin
səviyyəsini azaltmaq üçün onun qaynaq yerindən çıxmasına şərait yaratmaq üçün).
• Muncuqvari düzülş və yaxud isti qaynaq gedişi texnikasından istifadə etmək (yuxarıdakı
üsul ilə
eyni təsirə malikdir).
• Austentik və ya nikel dolğu materialından istifadə etmək (həssas mikrostrukturun
formalaşmasının qarşısını almaq və hidrogenin təhlükəli yerlərdən çıxmasına şərait
yaratmaq
üçün).
• Quru qoruyucu qazlardan istifadə etmək (hidreogenin tutumunu azaltmaq üçün).
• Birləşmə yerindən pas qalıqlarını təmizləmək (pasın tərkibindəki nəmin təsirindən
yaranan
hidrogen çirklənməsinin qarşısını almaq üçün).
• Qalıq gərginliyini azaltmaq
• Qaynaq profilini qarışdırmaq (qaynağın kənarlarında gərginliyin cəmlənməsinin
qarşısını almaq
üçün)
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
35
2.4. Laylı yırtılma
Laylı yırtılma, yalnız gillənilmiş polad məhsullarda yaranır (əsasən metal lövhələrdə) və
aparıcı
xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, çatın cərgəli görünüşü olur.
Bu, birləşmələrdə aşağıdakı vəziyyətlər olan zamanı yaranır:
• Polad lövhənin bütöv qalınlığı boyunca termiki daralma gərginliyi yarananda
• Çox nazik lövhəciklər şəklində mövcud olan qeyri-metal tərkibli elementlər, məmulatın
səthinə
paralel yerləşdiyində
Çox nazik lövhəciklər şəklində mövcud olan
qeyri-metal tərkibli elementlər kobud və
düzbucaqlı şəklində olan deşiklərin
yaranmasına səbəb olur. Bunlar,
məmulatın səthinə paralalel uzanan çatın
üfüqi hissələridirlər və gərginlik artdıqca,
əsasən yumşaqlıq çatı səbəbbindən çatın
şaquli hissələri yaranmağa başlayır. Bu iki
mərhələ, çatların cərgəli
görünüş almasına təsir edir.
Qaynaq birləşmələrində laylı yırtılma probleminin qarşısını ala biləcək iki əsas faktor
mövcuddur:
• Qalınlıq xüsusiyyətləri zəmanətli olan (Z dərəcəli) təmiz poladdan istifadə etmək
• Riski minimuma endirmək üçün birləşməni düzgün dizayn etmək, nəzarət etmək və
qaynağı
davamlı şəkildə təmin etmək
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
36
3. Oyuqlar
3.1. Qaz oyuqları/deşikləri
¹ cavity
² gas cavity: formed by entrapped gas
³ shrinkage cavity: caused by shrinlage during solidiification
⁴ gas pore
⁵ uniformly disturbed porosity
⁶ clustered (localised porosity)
⁷ linear porosity
⁸ elongated cavity
⁹ warm hole
¹⁰surface pore
¹¹ interdendritic shrinkage
¹² crater pipe
¹³ mikroshrinkage
¹⁴ interdendritic microshrinkage
¹⁵ transgranular microshrinkage
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
37
İzahı
Qaz deşikləri, qaynaq metalının daxilində təcrid olub qalmış sferik formalı boşluqlardır.
Qaz deşikləri bir neçə formada təzahür edə bilərlər:
• Təcrid edilmiş
• Bərabərsəviyyəli paylanmış deşiklər
• Bir yerə cəmlənmiş deşiklər
• Bir xətt boyunca düzülmüş deşiklər
• Uzunsov deşiklər/oyuqlar
• Səth deşikləri
Səbəbləri Qarşısını almaq üçün tədbirlər
Nəm flüslər/paslanmış elektrod
(MMA)
İşlək vəziyyətdə olan quru elektrodlardan istifadə edin
Hazırlanmış səth, sürtkü
yağı/hidrokarbon/su ilə
çirklənmişdir
Hazırlanmış səthi təmizləyin
Qoruyucu qazda hava qalıb
(MIG/MAG, TIG)
Şlanqın qoşulduğu yerləri yoxlayın
Elektrodda, dolğu metalında və ya
ana metalda oksigenin yanlış
növdə olması və yaxud kifayət
qədər olmaması
Kifayət qədər oksigen ötürmə qabiliyyətinə malik olan
ektrodlardan istifadə edin
Qövsün aşırı dərəcədə uzun olması
və ya gərginliyinin yüksək olması
Gərginliyi və qövs uzunluğunu azaldın
Səth emalı üçün maddələrdən və
qruntovkadan qaz ifrazı
Səth emalını tətbiq etməzdən əvvəl reaksiya riskini
müəyyən edin
Qoruyucun qazın sürətli axını
nəticəsində turbulensiyanın
yaranması (MIG/MAG, TIG)
Qazın axın sürətini optimal şəkildə tənzimləyin
Qeydlər
Nəzər almaq lazımdır ki, deşiklər bir yerə cəmlənmiş və yaxud qaynaq boyunca incə
şəkildə
səpələnmiş ola bilərlər.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
38
3.2. Tırtılvari deşiklər
Izahı
Qaynaq metalı qatılaşan zaman içəridə təcrid olub qalmış qaz sayəsində yaranan uzunsov
və ya
boruşəkilli oyuqlar/deşiklər; bunlar tək və ya qrup şəklində əmələ gələ bilərlər.
Hazırlanmış səthin ciddi şəkildə
çirklənməsi
Qaynaq öncəsi təmizləmə prosedurlarını tətbiq edin
Laminasiyalı iş səthi Əsas materialı laminasiya olmayan parça ilə dəyişdirin
Birləşmə yerinin geometriyasına
görə iş səthində dəliklərin
yaranması
Dəliklərin yaranmasına səbəb olan birləşmə formalarını
aradan qadırın
Qeydlər
Tırtılvari deşiklər, qatılaşmaqda olan metalın kristalları/zərrəcikləri arasında qazın fəal
şəkildə
təcrid olaraq dairəvi kəsiyə malik uzunsov deşiklər formalaşdırması nəticəsində yaranır.
Bu
deşiklər, radioqrafda ziqzaq düzülüş şəklində görünə bilərlər. Bunların bəziləri, hətta
qaynaq
tikişinin səthini sındıra da bilərlər.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
39
3.3. Səth deşikləri
Izahı
Qaynaq tikişinin sethine acilan deşiklər.
Səthin və yaxud elektrodun nəm
və ya çirkli olması
Səthi təmizləyin və elektrodları qurulayın
Flüslərin fəalllığının aşağı olması
(MIG/MAG)
Yüksək ötürücülük qabiliyyətinə malik olan flüslərdən
istifadə edin
Artıq kükürd (sərbəst kəsimli
poladlarda) ifraz edən kükürd
dioksid
MnS əldə etmək üçün yüksək marqanets tərkibli elektroddan
istifadə edin; qeyri-sərbəst kəsimli poladların adi halda
qaynaq edilməməsinə üstünlük verilir
Qövsün uzun olması və ya güclü
külək səbəbindən qoruyucu qazın
itkisi
Hava axınlarına qarşı müdafiəni gücləndirin və qövsün
uzunluğunu azaldın
Qoruyucun qazın sürətli axını
nəticəsində turbulensiyanın
yaranması (MIG/MAG, TIG)
Qazın axın sürətini optimal şəkildə tənzimləyin
Qeydlər
Səth deşiklərinin mənşəyi bərabərsəviyyəli paylanmış deşiklərlə eynidir.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
40
3.4. Krater borusu
İzahı
Bu, qaynaq gedişinin qurtaracağında yaranmış daralma oyuğudur. Bunun yaranmasına
əsas
səbəb, qatılaşma zamanı büzülmədir.
Qaynaqçının təcrübə əskiskliyi sayəsində
qaynaq proseslərinin hədindən ziyadə
yüksək amperlə icra edilməsi
Qaynaqçıya yenidən təlim keşirilməsini təmin edin
Yararsız vəziyyətdə olan krater dolğusu
(çölə doğru əyrilik) (TİG)
Düzgün krater doldurma texnikalarından istifadə
edin
Qeydlər
İstiliyin zəif verimliliyi baxımından, krater dolğusu vollframla təsirsiz qaz qaynağı (TIG)
zamanı
problemə çevrilir. Odur ki, krateri dolduran zaman hər növbəti gediş zamanı qaynaq
doldurucusunun axınını qövs tamamlanana qədər azaltmaq lazımdır.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
41
4. Bərkimiş Qalıqlar
İzahı
Qaynağın daxilində təcrid olub qalmış bərk və xarici/yad maddələr
4.1. Çürüntü qalıqları (Şlaklar və çürüntülər)
İzahı
Qaynaq zamanı tikişin daxilində təcrid edilib qalmış çürüntü. Bu qüsur, qeyri-adi formaya
malik
olur və görünüşcə qaz deşiklərindən fərqlənir.
Çox-gedişli qaynaq zamanı hər gedişin
alt səthindən çürüntülərin natamam
təmizlənməsi
Gedişlər arasında çürüklərin/şlakların təmizlənməsini
təkmilləşdirin
Qövsün önündə çürüntünün toplanması Şlaklara/çürüklərə nəzarət prosedurlarını
tənzimləyin.
Qaynaqçı elektrodun bucağını müvafiq yönə doğru
tənzimləməlidir.
İş səthində çürüklərin ilişib qalması İş səthini mükəmməl şəklə salın, hamarlayın
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
42
Qeydlər
Qaynaq metalının daxilində, xüsusən də əl ilə qövs qaynağı (MMA) zamanı, xırda
qalıqların
qalması normal bir hal sayılır. Lakin, qalıqların kənarları iti olduqda və ya böyük
olduqda, bu artıq
bir problemə çevrilir.
4.2. Flüs qalıqları
İzahı
Qaynaq zamanı daxildə təcrid olub qalmış flüs hissələri nəzərdə tutulur. Bu qüsur, qeyri-
adi
formaya malikdir və görünüşcə qaz deşiklərindən fərqlənir. Bu qalıqlar yalnız, flüslə bağlı
qaynaq
prosesləri zamanı ortaya çıxır (MMA, SAW və FCAW).
Zədələnmiş örtük sayəsində
əriməmiş flüs
İşlək vəziyyətdə olan elektrodlardan istifadə edin
Flüs ərimir və qaynaq tikişinin
içərisində ilişib qalır (SAW və
FCAW)
Flüsü/məftili dəyişdirin. Lazımi qaynaq şəraiti yaratmaq
üçün gərginlik, cərəyan kimi qaynaq parametrlərini
tənzimləyin.
4.3. Oksid qalıqları
İzahı
Qaynaq zamanı tikişin daxilində təcrid edilib qalmış oksidlər. Bu qüsur, qeyri-adi formaya
malik
olur və görünüşcə qaz deşiklərindən fərqlənir.
İş səthinin üzərində çoxlu dəmir
oksid qatının/pasın qalması
Qaynaq işlərinə başlamazdan əvvəl iş səthini yonaraq
təmizləyin
Qeydlər
Oksid qalıqların xüsusi bir növü büzüşmə saylır. Bu növ qüsur əsasən alüminium
ərintilərin tətbiqi
zamanı ortaya çıxır. Çirkli havaya qarşı müdafiə üsullarının qənaətbəxş olmaması və
qaynaq
hövzəsində turbulensiyanın mövcudluğu, oksid hissəciklərinin ciddi şəkildə yayılmasına
səbəb
olur.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
43
4.4. Volfram qalıqları
İzahı
Volframla təsirsiz qaz qaynağı (TIG) zamanı, qaynağın daxilində volfram hissələri qala
bilər.
Volframın sıxlığı, əhatəsəndəki metaldan çox olduğuna görə X/qamma şüalarını daha çox
udduğu
üçün, bu qüsur radioqraflarda işıqlı bir ləkə kimi görünür.
Elektrod ucunun qaynaq hövzəsi ilə təmas
etməsi
Volframı qaynaq hövzəsindən uzaq tutun; HF start
tətbiq edin
Dolğu metalının elktrodun isti ucu ilə
təmas etməsi
Elektrod və dolğu metalı arasında ola biləcək təması
əngəlləyin
Qaynaq hövzəsindən olan sıçrantı
sayəsində elelktrodun ucunun çirklənməsi
Qaynağın cərəyan göstəricisini azaldın; qoruyucu
qazın axın sürətini müvafiq şəkildə tənzimləyin
Verilmiş elektrodun ölçüsünə və növünə
xas olan cərəyan limitinin aşılması
Qaynağın cərəyan göstəricisini azaldın; elektrodu
daha böyük diametrə malik elektrodla əvəz edin
Elektrodun müvafiq olan məsafədən daha
artıq məsafəyə uzanması və nəticədə
elektrodun qızmasına səbəb olması
Elektrodun uzunluğunu və/və yaxud qaynaq sürətini
azaldın
Halqanın kifayət qədər tarım çəkilməməsi Halqanı tarım çəkin
Qoruyucu qazın axın sürətinin artıq
dərəcədə olması və ya aşırı dərəcədə hava
axını nəticəsində elektrodun ucunun
oksidləşməsi
Qoruyucu qazın axın sürətini tənzimləyin; qaynağın
icra edildiyi yerləri qoruyun; qalan qazın qövs
dayandıqdan ən azı beş dəqiqə sonrakı vaxt ərzində
axıb getməsini təmin edin
Elektrodda yarıq və ya çatların olması Elektrodu dəyişin və qaynağın cərəyan göstəricisi
üçün, müvafiq ölçülü volframın seçilmiş olmasından
əmin olun.
Uyğun olmayan qoruyucu qaz (metal
təsirli qaz qaynağı (MAG) zamanı istifadə
edilən arqon-oksigen və ya arqon-karbon
dioksid qatışıqlarının istifadəsi zamanı)
Düzgün qaz kombinasiyası ilə dəyişdirin
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
44
5. Natamam Ərimə (Bişməməzlik) və ya Natamam Nüfuziyyət
5.1. Natamam Ərimə (Bişməməzlik)
İzahı
Qaynaq metalı və ana metal arasında və yaxud qaynaq metalının qatları arasında
bişməməzlik
nəzərdə tutulur.
5.1.1. Yan divarda natamam ərimə
İzahı
Qaynaq tikişinin bir və ya hər iki tərəfində qaynaq metalı və əsas metal arasında
bişməməzlik
olması.
İstilik verimliliyinin aşağı olması Qövsün gərginliyini və/ və ya qaynağın cərəyan
göstəricisini artırın; qaynaq gedişinin sürətini azaldın
Qövsün önündə ərimiş metalın yığılıb
qalması
Elektrodun bucağını və işləmə pozisiyasını daha yaxşı
tənzimləyin; qaynaq gedişinin sürətini artırın
Qaynağın icra ediləcəyi kəsim
formasının üzərində oksid və ya ərpin
olması
Kənarların hazırlanması prosedurunu yaxşılaşdırın
Metal təsirli qaz qaynağında (MAG)
batıraraq köçürmə qaynağı zamanı
artıq induksiyanın olması
Hətta bu sıçramanı artırmış olsa belə, induksiyanı
azaldın
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
45
Qeydlər
Qaynaq metalının əriyərək yan tərəfdən ana metal ilə birləşməsini/qaynaşmasını təmin
etmək
üçün, qaynaq hövzəsinin kənarlarına kifayət qədər istilik çatmalıdır.
5.1.2. Gedişlər arasında natamam ərimə (gedişlərarası bişməməzlik)
İzahı
Qaynaq tikişləri arasındakı ərimə xətti boyunca bişməməzlik olması.
Qövsün cərəyanının aşağı olması
nəticəsində qaynaq hövzəsində axımlılığın
zəif olması
Cərəyanı artırın
Qaynaq gedişinin sürətinin yüksək olması Qaynaq gedişinin sürətini sürətini azaldın
Qaynaq tikişlərinin səliqəsiz qoyulması Qayaqçının yenidən təlim keçməsini təmin edin
Qeydlər
Gedişlər arasında bişməməzlik, qaynağın tikişləri arasında yarıqların yaranmasına və
çürüklərin
daxildə təcrid olub qalmasına səbəb olur.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
46
5.1.3. Kökdə natamam ərimə (bişməməzlik)
İzahı
Qaynağın kökündə, ana metal və qaynaq metal arasında natamam ərimə.
göstəricisini artırın; qaynaq gedişinin sürətini azaldın
Metal təsirli qaz qaynağında (MAG)
ötürülmə zamanı artıq induksiyanın olması
Əsas metalın qalınlığına uyğun düzgün induksiya
göstəricilərini tənzimləyin
Əl ilə qövs qaynağı (MMA) üçün elektrod
çox genişdir (cərəyanın aşağı olması)
Elektrodun ölçüsünü azaldın
Şaquli-aşağı qaynağın tətbiqi Şaquli-yuxarı qaynağa keçin
Kök kütlüyünü geniş olması Kök kütlüyünü azaldın
Kök ara məsafəsinin kiçik olması Kök ara məsafəsini düzgün şəkildə təmin edin
Yanlış bucaq və elektrodun yanlış tətbiqi Düzgün elektrod bucağı tətbiq edin. Qaynaqçının
tam şəkildə kavlifikasiyaya malik olmasından əmin
olun
Kökdə aşırı dərəcədə xətti əyriliyin olması Düzlüyü dəqiq şəkildə təmin edin
5.2. Natamam nüfuziyyət
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
47
5.2.1. Natamam nüfuziyyət
İzahı
Faktiki və nominal daxil olma arasındakı fərq nəzərdə tutulur.
Kökün kütlüyünün aşırı dərəcədə qalın olması,
kök ara məsafəsinin kifayət qədər olmaması və
ya "arxa hissənin oyulması" zamanı, bütöv
metala qədər kəsilmənin alınmaması
Arxa hissənin oyulması prosesini təkmilləşdirin
və kənar hissənin kəsim formasının QPS-yə
(WPS) əsasən aparılmasından əmin olun
göstəricisini artırın; qaynaq gedişinin sürətini
azaldın
Metal təsirli qaz qaynağında (MAG) batıraraq
köçürmə qaynağı zamanı artıq induksiyanın
olması, qövs önündə hovuzun axması
Elektrik göstəricilərini təkmilləşdirin və güman
ki, püskürmə funksiyasına keçin
Əl ilə qövs qaynağı (MMA) üçün elektrod çox
genişdir (cərəyanın aşağı olması)
Elektrodun ölçüsünü azaldın
Şaquli-aşağı qaynağın istifadəsi Şaquli-yuxarı qaynağa keçin
Qeydlər
Əgər qaynaq birləşməsi kritik bir təbiətə malik deyilsə, məsələn, lazımi uzunluq azdırsa və
çatlara
səbəb ola biləcək bir yer deyilsə, qismən natamam nüfuziyyətli qaynaq yaratmaq olar. Bu
halda,
kökə natamam nüfuziyyət, bu quruluşun bir hissəsi sayılacaq və qüsur hesab
edilməyəcəkdir (bu,
adi halda dizayn görünüşünə və normativ tələblərinə əsasən müəyyən ediləcəkdir).
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
48
5.2.2. Kökdə nüfuziyyətsizlik
İzahı
Kökün bir və ya bir neçə ərimə səthi əriməmişdir. Kök tərəfdən baxdıqda, bir və ya bir
neçə kök
kənarının əriməmiş olduğunu dəqiq şəkildə görə bilərsiniz.
Səbəbləri və qarşısını almaq üçün tədbirlər
Kökdə natamam ərimə (bişməməzlik) ilə eynidir.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
49
6. Forma və Ölçülərdə Qüsurlar
6.1. Alt Kəsik
İzahı
Ana metalın və ya əvvəlcədən doldurulmuş qaynaq metalının kənarında, qaynaq işləri
nəticəsində
əmələ gəlmiş qaydadan kənar bir formalaşma. Bu, dərinliyinə, uzunluğuna və itiliyinə görə
təsnif
edilir.
Qaynağın cərəyan göstəricisinin yüksək olması
(xüsusən sərbəst kənarda) və yaxud qaynaq
gedişinin sürətinin yüksək olması nəticəsində
üst kənarın əriməsi
İsinmənin xüsusilə artıq dərəcədə olacağı
sərbəst kənara yaxınlaşan zaman enerji
ötürülməsini azaldın
Uzunluğu >9mm olan katet ilə, şaquli-üfüqi (PB)
pozisiyada künc qaynaq tikişinin əldə edilməsi
Qaynaq işlərini dəşəmə pozisiyasında icra edin
və ya çox-gedişli qaynaqdan istifadə edin
Artıq/yanlış toxuma (dalğavarilik) Toxuma genişliyini azaldın və ya çox-gedişli
qaynaqdan istifadə edin
Elektrodun yanlış bucağının olması Qövsü daha qalın hissəyə tərəf yönəldin
Qoruyucu qazın yanlış seçimi (MAG) Materialın növü və qalınlığına müvafiq olan
düzgün qaz birləşməsi seçin
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
50
Qeydlər
Alt kəsiyin qaynaq təmiri zamanı istiliyin verilməsinə nəzarət edilməlidir. Əgər təmir
edilən
qaynağın tikişi çox kiçikdirsə, qaynaqdan sonra icra edilən soyutmanın dərəsəci artıq
olacaqdır ki,
bu da öz növbəsində ana metalın sərtliyinin artmasına və nəticədə qaynağın hidrogen
çatlamasına qarşı həssas olmasına səbəb olacaqdır.
6.2. Artıq qaynaq metalı
İzahı
Artıq qaynaq metalı, künc qaynaqlarında artıq qabarıqlıq əmələ gətirir və uc-uca
qaynaqlar
hazırlanan zaman qaynağın qalınlığının, ana metala nisbətən daha çox olmasına səbəb
olur. Artıq
qaynaq metalının hündürlüyü, müəyyən edilmiş həddi keçdiyi zaman qüsur hesab edilir.
Qövs enerjisinin artıq olması (MAG, SAW) İstiliyin verilməsini azaldın
Kənarların dayaz kəsim formasının olması Kənarların kəsim formasini dərinləşdirin
Elektrodun istifadəsində və ya yığım
prosesində problemin olması
Qaynaqçının bilik və bacarıqlarını təkmilləşdirin
Elektrod ölçüsünün yanlış olması Elektrodun ölçüsünü azaldın
Qaynaq gedişinin sürətinin çox aşağı olması Qaynaq gedişinin sürətinin lazımi tempdə
olmasından
əmin olun
Elektrod bucağının yanlış olması Elektrod bucağının düzgün şəkildə istifadə
edilməsindən əmin olun
Yanlış qütblərin istifadə edilməsi (elektrod
qütbü DC-VE (MMA, SAW)
Düzgün qütblərdən istifadə edilməsini təmin edin
məs.: DC+VE. Qeyd - TİG üçün DC-VE istifadə
edilməlidir
Qeydlər
Bu xüsusiyyətin "çıxıntı" termini ilə adlandırılması yanlış bir addımdır, çünki artıq metal
qalığı
normal polad materiallarda hazırlanan uc-uca birləşmədə daha qüvvətli qaynaq əmələ
gətirmir.
Əksinə, bu qüsur çətinlik yarada bilər, belə ki, qaynaq kənarının bucağı iti ola bilər və
qaynağın
kənarlarında, çoxalan gərginliyin cəmlənməsinə və nəticədə yorğunluq çatlamasının
yaranmasına
səbəb ola bilər.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
51
6.3. Artıq nüfuziyyət
İzahı
Kökdə nüfuziyyət həddinin pozulması, özünü bir yerdə və yaxud kök xətti boyunca
davamlı
şəkildə büruzə verə bilər.
Qaynağa istilik verimliliyinin yüksək olması Qövsün gərginliyini və/ və ya qaynağın
cərəyan
göstəricisini azaldın; qaynağın gediş sürətini
artırın
Qaynağın yanlış hazırlanması, məs.: kökün ara
məsafəsinin artıq olması, kənarların kəsim
formasının nazik olması, arxa hissənin zəifliyi
İşlərin aparıldığı məmulatla bağlı hazırlıqları
təkmilləşdirin
Qaynaq vəziyyətinə uyğun olmayan
elektrodun istifadə edilməsi
Pozisiya üçün münasib olan, düzgün elektrod
növündən istifadə edin
Qaynaqçının kifayət qədər bilik və təcrübəsinin
olmaması
Qaynaqçının yenidən təlim keçməsini təmin
edin
Qeydlər
Ümumiyyətlə, davamlı nüfuziyyəti mütəmadi şəkildə təmin edə bilmək üçün böyük
bacarığa,
xüsusilə də borularda uc-uca qaynaqda təcrübəyə malik olmaq lazımdır. Qaynaq yerinə
girişin dar
və yerin məhdud olması ilə əlaqədar olaraq, bu iş daha da çətinləşə bilər. Nüfuziyyət ilə
bağlı
çətinlik yarandığı zaman, daimi və müvəqqəti dəstək çubuqlarından yardımçı vasitə kimi
istifadə
etmək olar.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
52
6.4. Axaraq üzərini örtmə
İzahı
Qaynağın kənarında, metalın axaraq ana metalın üzərini örtməsi və əriyərək ona
yapışmaması
nəticəsində formalaşan qüsur.
Yarasız elektroddan istifadə edilməsi
(MMA)
Qaynaqçının yenidən təlim keçməsini təmin edin
Yüksək itilik verimliliyi və qaynaq gedişinin
sürətinin aşağı olması sayəsində künc
qaynağının səthə axması
İstiliyin verimliliyini azaldın və ya birtətəfli qaynaq
gedişləri üçün, katetin ölçüsünü maks. 9mm-dək
azaldın
Qaynağın yanlış pozisiyada yerləşdirilməsi Döşəmə pozisiyasına keçin
Elektrod üçün yanlış örtük növünün
istifadə edilməsi və nəticədə axımlılığın
yüksək olması
Daha az axımlılığı olan və tez donma qabiliyyətinə
malik olan elektrod növündən istifadə edin
Qeydlər
Künc qaynağında, axaraq üzərini ötmə adətən alt kəsik təssüratını yaradır belə ki, qaynaq
hövzəsi
çox axımlı olduqda, qaynağın yuxarısı axacaq və yuxarıda alt kəsik, özəkdə isə axaraq
üzərini
örtmə kimi qüsurlar əmələ gətirəcəkdir. Şaquli-üfüqi künc qaynağı (PB) pozisiyasında
qaynaq
hövzəsinin həcmi iri olarsa, yerin cəzbetmə qüvvəsi sayəsində qaynaq metalı axacaq və iki
qüsura
birdən səbəb olacaqdır (üstdə alt kəsik və özəkdə axaraq üzərini örtmə qüsuru). Bu defekt
"sallaqlıq" adlanır.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
53
6.5. Xətti əyrilik
İzahı
İki qaynaq edilmiş hissə arasında xətti əyriliyin baş verməsinə səbəb, səthlərin paralel
olmasına
baxmayaraq, bu iki hissənin birləşmə yerlərinin bir-birinə tən gəlməməsidir.
Yığım prosedurları zamanı qeyri-dəqiqlik
və ya digər qaynaqlar tərəfindən
deformasiya
Qaynaqdan öncə, tutacaq və sıxaclar vasitəsilə
düzlüyü yoxlayın
İsti gillənilmiş (yaymalanmış) lövhələrdə
və ya bölmələrdə aşırı dərəcədə əyriliyin
olması
Qaynaqdan öncə, gillənilmiş (yaymalanmış)
bölmələrin dəqiqliyini yoxlayın
Qeydlər
Əslində xətti əyrilik həqiqi qaynaq qüsuru deyil, sadəcə hazırlıq işləri ilə bağlı yaranmış
çətinlik
hesab edilir. Hətta kiçik bir əyrilik belə birləşmə yerində gərginliyin artmasına və nəticədə
bükülmə/əyilmə gərginliyin yaranmasına səbəb ola bilər.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
54
6.6. Bucaq altında əyrilik/deformasiya
İzahı
İki qaynaq edilmiş hissənin səthlərinin paralel olmaması və yaxud fərqli bucaqda
yerləşməsi.
Qarşısını almaq üçün tədbirlər
Xətti ərilik qüsurunda olduğu kimidir.
6.7. Natamam doldurulma
İzahı
Qaynaq dolğu metalının natamam doldurulması nəticəsində, qaynaq tikişinin
səthindəardıcıl və
ya aralıqlarla bir kanalın formalaşması.
Qaynaq metalının kifayət qədər olmaması Qaynaq gedişlərinin sayını artırın
Qaynaq tikişinin səthinin nizamsız olması Qaynaqçının yenidən təlim keçməsini təmin edin
Qeydlər
Bu qüsur alt kəsikdən fərqlənir, yəni o, qaynağın yükə davamlılıq qabiliyyətini azaltdığı
təqdirdə,
alt kəsim isə sadəcə qaynağın kənar hissəsində iti, gəginlik-yaradan çərtik yaradır.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
55
6.8. Qaynağın nizamsız eni
İzahı
Qaynaq tikişinin enində həddindən artıq dəyişkənlik.
Qövsdə kıskin üfürmənin olması DC dalğasından AC dalğasına kökləyin, qövsün
uzunluğunu mümkün olduğu qədər qısa saxlayın
Qaynaq tikişi səthinin nizamsız olması Qaynaqçının yenidən təlim keçməsini təmin edin
Qeydlər
Bu qüsur, tamamlanmış qaynağın bütövlüyünü pozmasa da, TİZ (HAZ) hissəsinin eninə
təsir edə
bilər və birləşmənin yüklənməyə qarşı davamlılığını azalda bilər (möhkəm hissəcikli polad
quruluşlar zamanı) və yaxud korroziyaya qarşı davamsızlıq yarada bilər (duplex
paslanmayan
poladlarda).
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
56
6.9. Kökün çökəkliyi
İzahı
Uc-uca qaynağın kökündə büzülmə sayəsində yaranan dayaz oyuq nəzərdə tutulur.
Qaynaq qatlarını yerləşdirmək üçün kifayət qədər
qövs enerjisinin olmaması
Qövs enerjisini artırın
Yanlış hazırlıq/birləşdirmə QPS-yə (WPS) əsasən işləyin
Qoruyucu qazın həddindən artıq sıxılması (TIG) Qaz təzyiqini azaldın
Qaynaqçının kifayət qədər bilik və bacarığa sahib
olmaması
Qaynaqçının yenidən təlim keçməsini təmin
edin
Dəstək çubuğunun oyuğundan çürüntünün
axması
Çürüntü axının qarşısını almaq üçün işləri
dayandırın
Qeydlər
Kök tikişinin artıq dolmasını nəzarətdə saxlamaq üçün, dəstək çubuğundan istifadə edilə
bilər.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
57
6.10. Kökün yanması/deşilməsi
İzahı
Qaynaq hövzəsinin çökməsi qaynaqda deşiyin yaranmasına səbəb olur.
Qaynaq gedişi sürətinin az olması Qaynaq gedişinin sürətini artırın
Qaynağın cərəyan göstəricisinin aşırı
dərəcədə olması
Qaynağın cərəyan göstəricisini azaldın
Qaynaqçının kifayət qədər bilik və
bacarıqlarının olmaması
Kök kütlüyünün artıq dərəcədə oyulması Daha çox diqqət edilməsini və qaynaqçının
yenidən
təlim keçməsini təmin edin
Kökün ara məsafəsinin aşırı dərəcədə
olması
Quraşdırılmanın düzgün olmasını təmin edin
Qeydlər
Bu qüsur əsasən qaynaqçının bilik və bacarıqlarının olmaması səbəbindən yaranır. Bu,
kökün ara
məsafəsinin birləməyə bağlanması yolu ilə təmir edilən bir qüsurdur, lakin məharət və
ustalıq
tələb edən bir işdir.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
58
7. Digər Müxtəlif Qüsurlar
7.1. Qövsün toxunması/dəyməsi/çarpması
İzahı
Qaynaq yuvası xaricində, qövsün zərbəsi və ya toxunması nəticəsində ana metalın qaynağa
birləşdiyi səthdə formalaşan qüsurlar nəzərdə tutulur. Ərimiş metalın bəzi yerlərində
formalaşan
bu qüsurlar, elektrodun, tutacağın və ya sıxacların metala təsadüfən toxunması nəticəsində
ortaya çıxır.
İş yerinə yanşnanın çətin olması İş yerini əlçatan və münasib edin (yığım prosesini
təkmilləşdirin)
Elektrodun tutacağında və ya məşəldə
izolyasiya metarialının olmaması
Elektrod tutacaqları və məşəl üçün mütəmadi
yoxlama sxemlərini təşkil edin
Isitfadə edilmədiyi zaman elektrod
tutacağı və ya məşəl üçün izolyasiya
edilmiş saxlama yerinin təmin edilməməsi
Saxlama üçün izolyasiya edilmiş bir yer təmin edin
Cərəyanı qaytaran tutacaqların zəifliyi Cərəyanı qaytaran tutacaqları mütəmadi şəkildə
tənzimləyin
Qaynağın cərəyan göstəricisini izolyasiya
etmədən, kabel vasitəsilə enerjinin
ötürülməsinin quraşdırılması (MAG)
Qeydlər
Qövsün zərbəsi, çatlara səbəb ola biləcək sərt bir TİZ (HAZ) yarada bilər. Bu isə öz
növbəsində
məmulat istifadə edildiyi zaman ciddi çatların yaranmasına səbəb ola bilər. Qaynaq təmiri
əvəzinə, bu qüsurun qalıqlarının hamarlama ilə aradan götürülməsi daha
məqsədəuyğundur.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
59
7.2. Sıçrantı
İzahı
Qaynağın və ya dolğu metalının sıçrayaraq ana metalın və ya qatılaşmış qaynaq metalının
səthinə
səpələnməsi.
Qövsün cərəyanının yüksək olması Qövsün cərəyanını azaldın
Qövsün uzun olması Qövsün uzunluğunu qısaldın
Qövsün maqnetik üfürülməsi Qövsün uzunluğunu azaldın və ya AC enerji
dalğasına kökləyin
GMAW prosesi üçün yanlış quraşdırma Elektrik göstəricilərini tənzimləyin (tam
birləşməni
təmin etmək üçün diqqətli olun!)
Nəm elektrodlar Quru elektrodlardan istifadə edin.
Qoruyucu qazın yanlış seçilməsi
(100% CO2)
Əgər mümkündürsə, arqonun tərkibini çoxaldın,
lakin nəzərə alın ki, arqonun çox yüksək faizi
natamam nüfuziyyətə səbəb ola bilər.
Qeydlər
Sıçrama sadəcə kosmetik bir qüsurdur və qaynağın bütövlüyünə heç bir xələl gətirmir. Bu
qüsur
ədətən, qaynaq cərəyanının aşırı dərəcədə olması nəticəsində yaranır və qaynaq şərtlərinin
mükəmməl olmadığını və həmçinin quruluşda, məsələn, istiliyin yüksək verimliliyi kimi
problemlərin olduğunu göstərir. Nəzərə almaq lazımdır ki, bir sıra sıçramalar qövsü açıq
olan
elektrodlu qaynaq nəticəsində yaranır. Ana metalın səthini qorumaq üçün onun üzərində
sıçramaya qarşı qoruyucu vasitələrdən istifadə etmək olar. Bu vasitələr sayəsində, sıçrama
qalıqlarını sonra silib təmizləmək mümkün olur.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
60
7.3. Zədələnmiş səth
İzahı
Qırılma nəticəsində, müvəqqəti olaraq qaynaq edilmiş vasitələrin çıxarıldığı zaman
yaranan bir
qüsurdur. Bütün səth hamarlaşdırılmış olmalı,uyğun spesifikasiya əsasında qaynaqlanıb
orijinal
qalınlığı bərpa edilməli və maqnetik hissəciklərlə yoxlamaya məruz qalmalıdır. QEYD:
Bəzi növ
məmulatlarda, əsas materialın səthinə əlavə qaynaq qatının qoyulması yolverilməzdir.
7.4. Əlavə qüsurlar
Hamarlama izləri
İzahı
Hamarlama nəticəsində səthdə yaranmış zədə
Yontulma izləri
İzahı
Bir sıra alətlərin istifadəsi nəticəsində yaranmış zədə
Nazikləşmə
İzahı
Aşırı hamarlama nəticəsində məmulatın qalınlığının itməsi
Übəüz yerləşən qaynaq gedişlərinin əyriliyi
İzahı
Birləşmənin iki üzbəüz tərəflərindən qoyulmuş iki qaynaq gedişinin mərkəz xətləri
arasındakı fərq
Rengdəyişmə/çürümə
İzahı
Qaynağın əsasən kökündə oksidləşmiş səth, adətən paslanmayan poladlarda əmələ gəlir
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
61
8. Məqbulluq Standartları
Qaynaq qüsurları, qaynaq edilmiş quruluşun bütövlüyünü ciddi şəkildə zədələyə bilərlər.
Qaynaq
birləşməsinin üzərində işləməyə başlamazdan əvvəl, onları NDT (qeyri-dağıdıcı üsulla
nəzarət)
texnologiyalarına riayət edərək yerləşdirmək çox vacibdir. Bu, qüsurlar barədə ölçü
götürməyə və
gələcəkdə onların qarşısını almağa kömək edəcəkdir.
Müəyyən bir quruluş üzərində mövcud olan qüsurun mütləq bir ölçüsünün və növünün
qəbul
edilməsi, qüsurun məqbulluq standartı kimi ifadə edilir. Bu, tətbiq edilən standartlarda və
spesifikasiyalarda öz əksini tapır.
Qüsurun məqbulluqstandartları ümumiyyətlə çatları inkar edir. Lakin istisna hallar
zamanı və
tərəflərin razılığına istinadən, çatların problemə səbəb olmayacağı təqdirdə saxlanıla
bilərlər.
Onları bərpa etmək çətin olur və adətən qırılma mexaniki ölçülərinin və hesablamaların
aparılmasını tələb edir.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, məqbulluq səviyyəsi müxtəlif məmulatlar arasında
fərqlənir və
çox vaxt eyni məmulat üçün müxtəlif standartlar olur. Odur ki, fərqli növ məmulatları
yoxlayan
zaman məhz müqavilədə təyin edilmiş standartların tətbiq edilməsi çox mühümdür.
Qəbuledilməz qaynaq qüsurları aşkar edildiyi zaman, onlar dərhal aradan
qaldırılmalıdırlar. Əgər
qüsur məmulatın səthində yerləşirsə, ilk olaraq onun növü müəyyən edilir və onun aradan
qaldırılması üçün nə qədər dərinlikdə yerləşdiyi təyin edillir. Qüsurlar aradan
qaldırıldıqdan
sonra, yerdə qalan materialın qalınlığının kifayət qədər olduğunu və əlavə qaynaq metalına
ehtiyac qalmadığını müəyyən etmək lazımdır.
Qüsur çox dərin olduqda, bu qüsur mütləq aradan qaldırılmalı, əvəzində yeni bir qaynaq
metalı
əlavə edilməli və alınmış formanın, dizayn görünüşünün standartlarına uyğun olduğundan
əmin
olunmalıdır.
Təmizlənmiş metalın dəyişdirilməsi və ya qaynaq təmiri (qaynaq yerinin doldurulması və
ya
qaynaq birləşməsinin hazırlanması kimi) təsdiq edilmiş prosedurlara müvafiq şəkildə
aparılmalıdır. Bu işlərin ciddiliyi, görülən işlər üçün tətbiq edilən standartlardan asılıdır.
Bəzi
hallarda, qazılan qaynaq yerinin doldurulması və ya qaynağın tamamlanması əvəzinə
tamamilə
yeni bir qaynaq tikişinin hazırlanması məqbuldur. Hər halda, tətbiq edilən standartalara
əsasən
kvalifikasiyanın yoxlanılması və sınaqların keçirilməsi mütləqdir.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
62
Bölmə 4
Dağıdıcı Üsulla Yoxlama
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
63
1. Giriş
Avropa Qaynaq Standartları, əvvəlcə qeyri-dağıdıcı üsulla və daha sonra dağıdıcı üsulla
yoxlamalara istinad edən qaynaq proseduru kvalifikasiyasının yoxlanılması üçün
hazırlanmış sınaq
sənədlərini tələb edir.
Sınaqlar dağıdıcı üsulla yoxlama adlanır, belə ki, qaynaq birləşməsindən müxtəlif növ
sınaq
nümunələri götürülən zaman o dağılmaya/parçalanmaya məruz qalır.
Dağıdıcı üsulla yoxlamalariki qrupa bölünə bilər:
• Mexaniki xüsusiyyətləri ölçmək üçün tətbiq edilən sınaqlar - kəmiyyət sınaqları
• Birləşmənin keyfiyyətini qiymətləndirmək üçün tətbiq edilən sımaqlar - keffiyyət
sınaqları
Mexaniki sınaqlar,kəmiyyət sınaqları adlandırılır çünkiburada - dartınma gərginliyi,
sərtlik və
yazərbəyə davamlılıq kimi mexaniki göstəricilərin kəmiyyəti ölçülür.
Keyfiyyət sınaqları,birləşmənin qüsurlardan təmiz olmasınımüəyyən etmək və keyfiyyətli
olduğunu təyin etmək üçün aparılır. Burada əymə sınaqları, makroskopik yoxlama və
qırılmaya
qarşı sınaqlar tətbiq edilir (künc qaynağın sınması və kəsiyinqırılması).
2. Sınaq Növləri, Sınaq Nümunələri və SınağınObyekti
Lövhələrin, boruların, döymələrin, və s. hər bir material üçün vacib sayılan minimal
tələblərə
cavab verdiyini müəyyən etmək üçünistehsalçılar/təchizatçılar tərəfindən müxtəlif növ
mexaniki
sınaqlar keçirilir.
Hər bir konkret material növü üçün vacib sayılan minimal tələblər siyahısı, dizayn
mühəndisləri
tərəfindən dizaynın aparıcı göstərici kimi istifadə edilir və iqtisadi baxımdan sərfəli
dizaynlar,bir
qayda olaraq qaynaq birləşməsi göstəricilərininəsas metal göstəricilərindən pis olmadığı
nəticələrə əsaslanır.
Qaynaq proseduru kvalifikasiyası üçün keçirilən kəmiyyət (mexaniki) sınaqları, birləşmə
göstəricilərinin dizayn tələblərinə uyğun olduğunu nümayiş etdirmək üçün keçirilir.
Aşağıdakı bölmələrdə, dağıdıcı üsulla sınaqlar və qaynaq birləşmələri üçün geniş miqyasda
keçirilən sınaq üsulları barədə bəhs edilir.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
64
2.1. Eninə dartınma sınaqları
Sınağın obyekti
Qaynaq proseduru kvalifikasiyasının sınaqları həmişə, eninə dartınma sınaqlarını tələb
edir çünki,
əldə edilən nəticələr birləşmənin gücünün dizayn kriteriyalarına nə dərəcədə cavab
verdiyini
müəyyən etməyə kömək edir.
Sınaq nümunələri
Avropa Qaynaq Standartları tərəfindən, eninə dartınma sınağıüçün müəyyən edilmiş tipik
nümunələr aşağıdakı göstərilmişdir.
Eninə dartınma sınaq nümunələri üçün ölçüləri müəyyən edən EN 895 kimi standartların
tələbinə
əsasən, qaynağın bütün artıq metalı təmizlənməli və səthin üzü cızıqsız olmalıdır.
Birləşmənin bütöv qalınlığını göstərmək üçün sınaq nümunələri tornalana bilər, lakin çox
qalın
birləşmələrin bütöv qalınlığını yoxlamaq üçün onlardan bir neçə dəfə eninə dartınma sınaq
nümunələrinin götürülməsi tələb edilə bilər.
Sınaq üsulu
Bütün sınaq nümunələri, sınaqdan əvvəl diqqətlə ölçülür. Nümunələr daha sonra
dartınmanı
yoxlayan dəzgahın çənələri arasında yerləşdirilir və nümunə parçalanana qədər fasiləsiz
şəkildə
artan dartınma qüvvəsinə məruz qalır.
Dartınma (Rm) gücünü hesablayıb tapmaq üçün maksimum yükləməni, sınaq nümunəsinin
əvvəlcədən ölçülmüş en kəsiyinə bölmək lazımdır.
Bu sınaq,birləşmənin dartınma qüvvəsini hesablamaq üçün aparılır və həmçinin dizayn və
metal
göstəricilərinin dizayn kriteriyalarına uyğun şəkildə qaldığını təsdiqləyir.
Məqbulluq kriteriyası
Əgər sınaq nümunəsi qaynaq metalında sınırsa, bu o deməkdir ki, hesablanmış güc əsas
metalın
növünə görə minimum müəyyən edilmiş dartınma gücündən az deyildir.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
65
Əgər sınaq nümunəsi qaynaqdan və ya ərimə zonasından xaricdə,əsas metalın minimal
gücünün
95%-dən yuxarı gərginlikdə sınırsa, ASME IX normativlərinə əsasən bu artıq məqbul bir
nəticə
sayılır.
2.2. Bütün qaynaqdartınma sınaqları
Sınağın obyekti
Bəzən elə hallar yarana bilər ki, qaynaq proseduru kvalifikasiyası çərçivəsində - xüsusilə
də yüksək
temperatura malik konstruksiyalarda, qaynaq metalının gücünün ölçülməsi lazım ola bilər.
Bu sınaq, dartınma qüvvəsini və həmçinin səmərələliyi (və ya sınaq zamanı gərginlik)
vəplastik
dartınmanı ölçmək üçün tərtib edilir.
Bütün qaynaq dartınma sınaqları,qaynaq ləvazımatlarının istehsalçıları tərəfindən
mütəmadi
şəkildə keçirilir. Bu, elektrodların və dolğu kabellərinindartınma göstəricilərinin,
ləvazımatların
sertifikasiya olunduqları standartlarda qeyd edilmişgöstəricilərə cavab verdiyini təsdiq
etmək
üçün təşkil edilir.
Sınaq nümunələri,öz uzunluq oxlarına paralel qaynaqlardan hazırlanır və nümunə
şablonunun
uzunluğu, qaynaq metalının 100%-i qədər olmalıdır.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
66
Sınaq üsulu
Eninə dartınma sınağındakı nümunələrin yoxlanıldığıkimi, burda da nümunələr fasiləsiz
şəkildə
artan gücə/təzyiqə məruz qalırlar.
Səmərəlilik(Re) və ya sınaq zamanı gərginlik(Rp), nümunənin paralel uzunluğuna
yapışdırılan
ekstensometr vasitəsilə ölçülür. Bu cihaz, yükləmə artdıqca,şablonun uzunluğundakı artımı
dəqiqliklə ölçür.
Yükləmə artımının tipik əyrilikləri və onların əsas xarakteristikaları aşağıda
göstərilmişdir.
Plastik dartınma iki üsulla ölçülür:
• Şablonun uzunluğunun uzanmafaizi
• Qırılma nöqtəsindəki yerin azalma faizi
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
67
Aşağıdakı şəkildə,plastik dartınmanın bu iki ölçü növü təsvir edilmişdir.
2.3. Zərbəyə davamlılıq sınaqları
Sınaq obyekti
Vçərtiklisınaq parçaları, kövrək əsaslı qırılmaya qarşı əks-təsiri ölçmək üçün beynəlxalq
şəkildə
qəbul edilmiş və tətbiq edilən üsuldur. Burada, zərbə yükünə məruz qalmış standart ölçülü
nümunədəki iti çərtikdə çatı başlatmaq və çoxaltmaq üçün lazım olan enerji ölçülür.
Dizayn mühəndisləri, müvafiq məmulat üçün istifadə edilən poladın xidmət zamanı kövrək
əsaslı
qırılmaya qarşı kifayət qədər davamlılıq göstərəcəyinə zəmanətverməlidirlər. Ona görə də
zərbə
nümunələri, istehsal edilmiş komponentin dizayn temperaturuna uyğun bir temperaturda
sınaq
edilirlər.
C-Mn və ərimə dərəcəsi aşağı olan poladlar, kövrək əsaslı qırılmaya qarşı əks-təsir zamanı
kəskin
dəyişikliklərə məruz qalırlar; çünki, onların temperaturu aşağı düşür və ətraf mühit
temperaturunda yaxşı davamlılıq nümayiş etdirən bir polad parça, aşağı temperatur
göstəricilərində kövrək ola bilər. Bu növbəti şəkildə öz əksini tapmışdır.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
68
Keçid temperaturu dedikdə, yuxarı təbəqə (maksimum möhkəmlik) və aşağı təbəqə
(tamamilə
kövrək) arasındayer tutan temperatur nəzərdə tutulur. Yuxarıdakı nümunədə keçid
temperaturu
mənfi 20°C-dir.
Sınaq nümunələri üçün ölçülər beynəlxalq şəkildə standartlaşdırılmış və tam ölçülü
nümunələr
üçün aşağıda göstərilmişdir. Həmçinin, nisbətən kiçik ölçülü nümunələr üçün də standart
ölçülər
mövcuddur, məsələn -10x7.5mm və 10x5mm.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
69
Nümunələr, çərtikləri sınaq tələblərinə əsasən qaynağın fərqli yerlərində, lakin əsasən
qaynaq
metalının mərkəzində və TİZ boyunca yerləşən qaynaq lövhələrindən hazırlanır. Bu
aşağıda
göstərilmişdir.
Qoşa uc-uca qaynaqlardan olan V çərtikli sınaq parçaları üçün tipik kəsik formaları
Sınaq üsulu
Sınaq nümunələri müəyyən edilmiş sınaq temperaturuna qədər soyudulur. Bunun üçün
onlar,
içərisində sınaq temperaturunda maye olan, izolyasiya edilmiş vannaya salınaraqorada
soyudulurlar.
Nümunənin temperaturu bir neçə dəqiqə ərzində sabitləşdikdən sonra o, dərhal sınaq
dəzgahına
yerləşdirilir. Kəfkir şəkilli çəkic buraxılır və nümunə öz üzərində, çərtiyinarxa hissəsindən
zərbə
yükünü hiss edir.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
70
Zərbə sınağı üçün dəzgahın əsas xüsusiyyətləri aşağıda göstərilmişdir.
Çəkic hər dəfə sınaq nümunəsinə zərbə endirdiyi zaman udulan enerji, dəzgahın
miqaysındakı
çəkic əqrəbinin vəziyyətində əks olunur. Enerji göstəriciləri Joules (və ya ABŞ əsasən ft-
lbs) ilə
verilir.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
71
Zərbəyə davamlılıq sınaqları üç dəfə icra edilir (hər çərtik pozisiyası üçün üç nümunə),
çünki
nəticələrdə, xüsusilə də qaynaq konstruksiyalarda həmişə müəyyən qədər qeyri-dəqiqlik
olur.
Hər bir sınaq nəticəsi qeyd edilir və hər üç sınaq dəsti üçün orta hesab nəticələri
hesablanır. Əldə
edilən nəticələr tətbiq edilən standartlarla və ya müştəri tələbləri ilə müqayisə edilir və
tələblərin
nə dərəcədə təmin edilmiş olduğu yoxlanılır.
Zərbəyədavamlılıq sınaqları keçirildikdən sonra, sınaq nümunələrinin yoxlanılması
onların
möhkəmlik xarakteristikası barədə əlavə məlumat vermiş olur və bu məlumatlar sınaq
raportlarına əlavə edilir:
• Kristallaşma faizi - kövrək əsaslı qırılmanı göstərən kristal görünüşə malik qırılma
səthinin faizi;
100% tamamilə kövrək əsaslı qırılmanın olduğunu təsdiq edir.
• Yana doğru genişlənmə - çərtiyin arxasında sınaq nümunəsinin arxasının enə doğru
genişlənməsi - aşağıda göstərildiyi kimi; genişlənmə nə qədər çox olarsa, nümunənin
möhkəmliyi
bir o qədər yüksək olar.
Aşırı dərəcədə kövrəklik nümayiş etdirən sınaq nümunələrinin üzərində aydın şəkildə sınıq
izləri
nəzərə çarpacaqdır. Nümunənin hər iki yarısı, yana doğru az miqdarda genişlənmə
göstərən və ya
heç genişlənmə göstərməyən tamamilə düz qırılma səthinə malik olacaqdır.
Çox yaxşı səviyyədə möhkəmlik nümayiş etdirən nümunələrin üzərində isə çox az sayda çat
genişlənməsi nəzərə çarpacaqdır. Burada qırılma olmayacaq və yana doğru çox miqdarda
genişlənmə olacaqdır.
2.4. Sərtlik sınağı
Sınağın obyekti
Metalın sərtliyi, onun plastik deformasiyaya qarşı davamlılığıdır. Bu, indenter vasitəsilə
sıxılmaya
qarşı davamlılığın ölçülməsi ilə müəyyən edilir.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
72
Müəyyən edilmiş həddən yuxarı möhkəmlik dərəcəsinə malik qaynaq məmulatları, istehsal
və ya
xidmət zamanı çatlamaya qarşı həssas ola bilərlər. Ona görə də, müvafiq poladlar üçün və
onların
tətbiqi üçün mövcud olan qaynaq proseduru kvalifikasiyası sınaqları tələb edir ki, sınaq
edilən
qaynağın sərtliyi müvafiq şəkildə yoxlanılsın və müəyyən edilmiş sərtlik həddini aşacaq
yerlərin
olmadığı sübut edilsin.
Makroskopik yoxlama üçün hazırlanmış nümunələr həmçinin qaynaq məmulatının
müxtəlif
pozisiyalarında, sərtlik ölçülərinin götürülməsi üçün istifadə edilə bilər; bu bir sərtlik
yoxlaması
kimi nəzərə alına bilər.
Sınaq üsulu
Metalın sərtliyini yoxlamaq üçün üç əsas üsul mövcuddur:
• Vikerssərtlik sınağı - kvadrat şəkilli almaz piramida indenter istifadə edilir.
• Rokvelsərtlik sınağı - almaz konus şəkilli indenter və ya polad top istifadə edilir.
• Brinelsərtlik sınağı - top şəkilli indenter istifadə edilir.
Sərtlik göstəriciləri, standart yükləmə nəticəsində yaranan sıxılma ölçülərinə əsaslanacaq.
Sıxılma
nə qədər az olarsa, metalın sərtliyi bir o qədər çox olar.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
73
Vikers sınaq üsulu aşağıda göstərilmişdir.
Həm Vikers, həm də Brinel üsulları qaynaq məmulatlarının makroskopik sınaqları üçün
hazırlanmış nümunələrin sərtlik yoxlamalarının keçirilməsi üçün çox əlverişlidir.
Tipik sərtlik yoxlaması indenterlə əsas metalın (metalın hər iki tərəfində), qaynaq
metalının və TİZ
boyunca yerlərin (qaynağın hər iki tərəfində) sərtliyinin ölçülməsini tələb edir.
Brinel üsulunda verilən sıxılmanın böyüklüyü, TİZ-ın spesifik yerlərinin sərtliyini dəqiq
ölçməyə
imkan vermir və başlıca olaraq əsas metalın sərtliyini ölçmək üçün istifadə edilir.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
74
Tipik sərtlik yoxlamaları (Vikersin sərtlik indenterindən istifadə edərək) aşağıda
göstərilmişdir:
Sərtlik göstəriciləri, sınaq raportlarındarəqəm və hərf ardıcıllığı şəklində qeyd edilir və
sınaq
üsulunu göstərirlər. Məsələn:
240HV10 = sərtlik 240, Vikers üsulu, 10 kq indenter yüklənməsi
22HRC = sərtlik 22, Rokvel üsulu, almaz konus şəkilli indenter (miqyas C)
238HBW = sərtlik 238, Brinel üsulu, volfram top indenter
Çat ucunun açılmasında sürüşmə sınaqları (CTOD)
Sınağın obyekti
CharpyV çərtiyinin sınağı, polad materiallarda yaranan kövrək əsaslıqırılma riskləri ilə
bağlı
mühəndislərin fikir yürütməsınə imkan verdiyi halda, CTOD sınaqları yalnızmaterialın
tərkibini,
qırılmaya davamlılığını ölçür.
Qırılmaya qarşı davamlılıq göstəriciləri mühəndislərə qırılma mexanizmlərinin aşağıdakı
analizlərini aparmağa imkan verir:
• Müəyyən temperaturda və müəyyən gərginlik şərtləri çərçivəsində kövrək əsaslı
qırılmaya
gətirib çıxaracaq çatın ölçüsünün hesablanması
•Müəyyən temperaturda kövrək əsaslı qırılmaya səbəb olacaq müvafiq ölçülü çatı yaradan
gərginlik
Bu məlumatlar, artıq istifadədə olan avadanlıqların yoxlanışı zamanı çat aşkar edildiyi
zamandəqiq bir qərar qəbul edilməsinə kömək edəcəkdir.
CTOD nümunəsi, alın qaynağının dayaq oxuna doğru eninə kəsilmiş düzbucaqlı (və ya
kvadrat)
formalı çubuq şəklində hazırlanır. V cərtiyi, çubuğun mərkəzində - sınaq vəziyyətinə
(qaynaq
metalı və ya TİZ) uyğun vəziyyətdə yerləşdirilir.
Çərtiyindibində dayaz bir kəsik açılır və həmin bu kəsiyin dibindən qırılma çatlaması baş
verənədək nümunə, silsilə şəklində bükülmə yükü induksiyaedən dəzgahda yerləşdirilir.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
75
Nümunələr nisbətən geniş ölçüdə olurlar - kəsim yeri Bx2B və uzunluğu ~10B (B=qaynağın
bütöv
qalınlığı) ölçülərində olurlar. Sınaq nümunəsinin ətraflı ölçüləri aşağıda göstərilmişdir.
Sınaq üsulu
CTOD nümunələri adətən ətraf mühit temperaturundan aşağı temperatur dərəcəsində
sınaq
edilir və nümunənin temperaturu, içərisində müvafiq temperaturadək soyudulmuş maye
olan
vannaya salınmaqla nəzarətdə saxlanılır.
Əyilmə yaratmaq və çatın ucuna mərkəzləşdirilmiş gərginlik buraxmaq üçün nümunəyə
yükləmə
tətbiq edilir və yükləmə artdıqca çatın genişlənməsində müşahidə edilən hər hansısa bir
artım,
emal edilmiş kəsiyin ağzı boyunca nümunəyə yapışdırılmış ölçmə cihazı tərəfindən ölçülür.
Hər bir sınaq vəziyyəti üçün (çərtiyinyeri və sınaq temperaturu) adətən üç sınaq aparılır.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
76
Aşağıdakı fiqurlar CTOD sınağının əsas xüsusiyyətlərini əks etdirir.
Qırılmaya qarşı davamlılıq, kövrək əsaslı çatlama başlamazdan əvvəl çat ucunun açılma
məsafəsində özünü ifadə edir.
Yapışdırılan ölçmə cihazı, tətbiq edilən yükə qarşı reaksiya olaraq çat ağzının
genişlənməsindəki
artımı əks etdirən qrafik yaradır və buradan CTOD göstəriciləri hesablanır.
Tətbiq edilən standartlar və yaxud müştəri tələbləri plastik yırtılmanı müəyyən edən
minimum
CTOD göstəricilərini müəyyən edə bilərlər. Bu sınaqların nəticələri həmçinin, bir kritik
mühəndislikqiymətləndirməsi üçün məlumat qismində istifadə edilə bilərlər.
Çox sərt poladdan hazırlanmış qaynaq məmulatı plastik yırtılma nəticəsində, çat ağzının
geniş
açılmasına yol verəcəkdir. Çox kövrək qaynaq məmulatı isə, tətbiq edilən yük az olduqda
çat
ucunda hər hansısa bir genişlənmə olmadan qırılmaya gətirib çıxaracaqdır.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
77
CTOD göstəriciləri millimetrlə ifadə edilmişdir - tipik göstəricilər <<~0.1mm = kövrəklik
nisbəti;
>~1mm = yüksək davamlılıq nisbəti.
2.6. Əymə sınağı
Sınağın obyekti
Bükmə sınaqları, qaynaq proseduru kvalifikasiyasının sınaq hissələrindən və bəzən
qaynaqçı
kvalifikasiyasına əsasən təyin edilmişsınaq parçalarından götürülür.
Nümünələrin bükmə sınaqlarına məruz edilməsində əsas məqsəd,birləşmədə heç bir qüsur
olmadığını sübüt etməkdir. Burada həmçinin, plastiklik dəsərəcəsi də nümayiş etdirilir.
Plastiklik ümumiyyətlə ölçülmür, bu göstəricilər sadəcə hər bir şeyin qaydasında
olduğundan
əmin olmaq üçün lazım olur. Burada əsas məqsəd, nümunə büküldüyü zaman
çatlamayacağına
zəmanət əldə etməkdir.
Dörd cür bükməforması mövcuddur:
• Səthi: Dayaq oxu alın qaynağına eninə istiqamətdə ~12mm-dək qalınlıqda götürülən və
əyildiyi
zaman qaynaq uz səthinin, bükülmənin çöl tərəfinə düşdüyü nümunə
• Kök: Dayaq oxu alın qaynağına eninə istiqamətdə ~12mm-dək qalınlıqda götürülən və
əyildiyi
zaman qaynaq kökünün, bükülmənin çöl tərəfinə düşdüyü nümunə
• Yan: Alın qaynağının bütöv qalınlığından (>~12mm) eninə bir dilim kimi (~10mm)
götürülən və
əyildiyi zaman birləşmənin bütün qalınlığının sınaq edildiyi nümunə (yan dartınır).
• Uzunsov bükmə:Dayaq oxu alın qaynağının uzunsov dayaq oxuna paralel olannümunə;
nümunənin qalınlığı ~12mm olur və qaynağın səthi və ya kökü dartınaraq sınaq edilə bilər.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
78
Sınaq üsulu
Qaynaq proseduru və qaynaqçı kvalifikasiyası üçün əymə sınaqları adətən istiqamətli
bükmə
sınaqları kimi tanınır.
İstiqamətli dedikdə, nümunəyə tətbiq edilən güc sayəsində onun müəyyən diametrə malik
model
ətrafında bükülərək idarə edilməsi nəzərdə tutulur.
Sınaq üçün istifadə edilən modelin diametri normativdə qeyd edilir və sınaq edilən
materialın
tipinə və qaynaqdan sonra və qaynaq sonra termiki emaldan sonra onda baş verə biləcək
elastikliyə əsasən müəyyən edilir.
Modelin diametri adətən nümunə qalınlığının vurulanı (t) ilə ifadə edilir; C-Mn poladlar
üçün 4t
tipik bir ölçü olaraq qəbul edilir; daha aşağı dartınma plastikasına malik materiallar üçün
modelin
radiusu 10t təşkil edə bilir.
Sınaq üsulunu təyin edən standart, nümunənin minimum bükülmə bucağının 120-180⁰
olmasını
müəyyən edir.
Əymə sınaqlarında istifadə edilmiş nümunələr kifayət qədər qənaətbəxş nəticələr nümayiş
etdirməli, bükülmənin çöl tərəfində çat, cızıq izləri olmamalıdır.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
79
Lakin bəzi standartlara əsasən, uzunluğu 3mm-dən az olan kiçik nöqsanlar məqbul hesab
edilir.
2.7. Qırılma sınaqları
2.7.1. Künc qaynağın qırılması
Sınağın obyekti
Künc qaynağının keyfiyyətini qiymətləndirmək üçün sınaq parçalarını qırmaq və qırılmış
səthləri
yoxlamaq lazımdır.
Künc qaynaqlarının keyfiyyətini qiymətləndirmək üçün həyata keçirilən bu üsul
makroskopik
yoxlamanın bir alternativi və əvəzi kimi, tətbiq edilən standartlar tərəfindən müəyyən edilə
bilər.
Avropa Standartlarına əsasən bu sınaq üsulu, qaynaqçı kvalifikasiyası sınaqları üçün
istifadə edilə
bilər, lakin qaynaq proseduru kvalifikasiyası üçün istifadə edilə bilməz.
Sınaq qaynağıqısa hissələrə kəsilib bölünür (tipik ≥50mm) və aşağıda göstərildiyi kimi
uzunsov
çərtik hazırlanır. Kəsiyin profili kvadrat, V və ya U formada ola bilər.
Sınaq üsulu
Aşağıda göstərildiyi kimi dinamik zərbələrə (çəkicləmə) və ya presləməyə məruz qalmış
nümunələrə böğaz hissəsindən qırılma tətbiq edilir. Sınaqların sayı (adətən, dörd) qaynaq
standartları və tətbiq edilən standartlar tərəfindən müəyyən ediləcəkdir.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
80
Qırıq səthlərdə müşahidə edilən - birləşmə kökünə natamam daxil olma, bərkimiş qalıqlar
və
deşik kimi qüsurlar üçün məqbulluq kriteriyası qaynaqçı kavlifikasiyası standartları və
yaxud
tətbiq edilən standartlar tərəfindən müəyyən edilir.
Sınaq nəticələri əks olunan raportlarda həmçinin, qırılmanın yaranma səbəbi və adı
çəkilən
qüsurun yeri qeyd edilir.
2.7.2. Uc-uca qaynağın qırılması (kəsiyin sınması)
Sınağın obyekti
Alın qaynağı üçün keçirilən sınaqlar, künc qaynağı üçün keçirilən sınaqlar ilə eyni məqsəd
daşıyır.
Avropa Standartlarına əsasən bu sınaqlar, radioqrafiya üsuluna bir alternativ olaraq
qaynaqçı
kvalifikasiyası sınaqları üçün istifadə edilə bilər. Bu sınaqlar qaynaq proseduru
kvalifikasiyasının
sınaqları üçün istifadə edilmir.
Sınaq nümunələri uc-uca qaynaqdan götürülür və elə şəkildə kəsilir ki, qırılma cığırı/yeri
qaynağın mərkəzi bölgəsinə düşsün. Tipik sınaq parçaları aşağıda göstərilmişdir.
Sınaq üsulu
Sınaq parçaları çəkiclənərək və üç nöqtədən əyilərək, qırılmaya məruz qalır.
Qırıq səthlərdə müşahidə edilən - natamam ərimə, bərkimiş qalıqlar və deşik kimi qüsurlar
üçün
məqbulluq kriteriyası qaynaqçı kavlifikasiyası standartları və yaxud tətbiq edilən
standartlar
tərəfindən müəyyən edilir.
Sınaq nəticələri əks olunan raportlarda həmçinin, qırılmanın yaranma səbəbi və adı
çəkilən
qüsurun yeri qeyd edilir.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
81
3. Makroskopik Yoxlama
Avropa Standartları, qaynaq proseduru kvalifikasiyasının sınaqları üçün uc-uca və künc
qaynağındaneninə kəsiklər alınmasını tələb edir, çünki bunlar, qaynaqların keyfiyyətinin
qiymətləndirməsi və həmçinin qaynaqçı kvalifikasiyası sınaqları üçün lazımlı ola bilər.
Kursun ayrıca bir bölməsində bu mövzuyla bağlı ətraflı məlumat verilir.
3.1. Dağıdıcı üsulla yoxlama üçün Avropa Standartları
Aşağıdakı cədvəldə, qaynaq proseduru kvalifikasiyası sınaqları üçün aparılan qırılma
sınaqları və
bəzi qaynaqçı kvalifikasiyası sınaqları ilə bağlı Avropa Qaynaq Standartları tərəfindən
müəyyən
edilmiş bir sıra standartlar verillmişdir.
EN 875 Metal materialdan olan qaynaqlar üzərində dağıdıcı üsulla yoxlamalar - Zərbə
sınaqları - sınaq nümunəsinin yeri, kəsiyin səmti və yoxlanılması.
EN 895 Metal materialdan olan qaynaqlar üzərində dağıdıcı üsulla yoxlamalar - eninə
doğru dartınma sınaqları.
EN 910 Metal materialdan olan qaynaqlar üzərində dağıdıcı üsulla yoxlamalar - əymə
sınaqları.
EN 1321 Metal materialdan olan qaynaqlar üzərində dağıdıcı üsulla yoxlama sınaqları -
qaynaqların makroskopik və mikroskopik yoxlanılması.
BS EN 10002 Metal materiallar - Dartınma sınaqları. 1-ci hissə: Ətraf mühit
temperaturunda
keçirilən sınaq üsulu.
BS EN 10002 Metal materialların dartınma sınaqları. 5-ci hissə Yüksək temperaturda
keçirilən sınaq üsulu.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
82
Bölmə 5
Qeyri-Dağıdıcı Üsulla Yoxlama
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
83
Giriş
Radioqrafik, ultrasəs, kapilyar və maqnetik hissəcikli üsulların izahı qısa şəkildə aşağıda
təqdim
edilmişdir. Bu üsulların biri-digərinə nisbətən üstünlükləri və məhdudiyyətləri, onların
qaynaq
sınaqlarına necə tətbiq edilə biləcəkləri baxımından müzəkirə edilir.
1. Radiqrafik Üsullar
Radioqrafik üsul dedikdə, bir qayda olaraq sınaq nümunəsinin içərisindən keçib gedən işıq
şüası
nəzərdə tutulur. Keçən işıq, nəticədə sensor bir forma tərəfindən toplanılır və ölçülür.
Sensor
əksər hallarda bir radioqrafik lentdən ibarət olsa da, son zamanlar digər fərqli növ
cihazların
istifadəsi də geniş vüsət almaqdadır. Bu cihazlar real-zaman çərçivəsində radioqrafiyanı
çox
asanlaşdırır və buna misal kimi hava limanlarında mövcud mühafizə nəzarəti yerlərini
göstərmək
olar.O da qeyd edilməlidir ki, son zamanlar məhz rəqəmsal texnologiyaların tətbiqi
sayəsindəkompüterlərdən istifadə etməklə radioqrafların gizlədilməsi mümkünbir hala
çevrilmişdir. Burada müzakirə edəcəyimiz mövzu isə lent radioqrafiyasını əhatə edir, çünki
halhazırda
bu üsul, qaynaqlar üçün tətbiq edilən ən geniş yayılmış sınaq üsuludur.
1.1. Nüfuz edənişıq mənbəyi
Nüfuz edən işıq, "rentgen şüaları" adlanan yüksək enerjili elektron işıqlarından və yaxud
"qamma
şüalar" adlanan nüvə parçalanmasından (atom parçalanması) yarana bilər.Keçirilən işığın
digər
formaları da mövcuddur, lakin bunlar qaynaq sahəsi üçün az əhəmiyyət kəsb edirlər.
1.2. Rentgen şüaları
Sənaye radioqrafiyasında istifadə edilən rentgen şüaları bir qayda olaraq 30keV - 20MeV
ölçü
civarında foton enerjisinə malik olurlar. 4000keV-dək onlar, daşınan və sabit çıxış üçün
münasib
olan şərti rentgen şüa boruları tərəfindən yaradıla bilərlər. Kilovoltajın və işıq çıxışının
artmasından
asılı olaraq daşınma sürətlə azala bilər. Enerji 4000keV-dən yuxarı olduqda, rentgen
şüalarını
betatronlardan və xətti sürətləndiricilərdən istifadə edərək əldə etmək olar, lakin bu şüalar
yalnız
bərkidilmiş məmulatların yoxlanılması üçün isitfadə edilə bilər. Rentgen şüalarının bütün
mənbələri
davamlı işıq spektri yaradırlar; bu, elektron işıq daxilindəki elektronların kinetik
enerjisının yayılmasını
təmin edir.Az enerjiyə malik şüalar daha asan sovrulur və ona görə də, rentgen işığının
daxilində belə
az enerjili şüalar olduqda qamma şüalarına nisbətən (aşağıda bəhs ediləcək), daha
keyfiyyətli və
dəqiq radioqrafik kontrast əldə etmək mümkün olur. Şərti rentgen şüa hissəcikləri, 60mm-
dək
qalınlığa malik polad səthlərdə yüksək keyfiyyətli radioqrafik nəticələr verə bildiyi halda,
betatronlar
və xətti sürətləndiricilərdəbu göstərici yalnız 30mm-dir.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
84
1.3. Qamma şüaları
Sənaye radioqrafiyasında istifadə edilən qamma şüalarının ilkin mənbələri əsasən təbii
yolla
meydana gələn radiumdan əldə edilirdi. Bu mənbələr çox aktiv deyildilər və buna görə də
müasir
standartlar baxımından orta səviyyəli işıq çıxışları üçün belə, fiziki cəhətdən böyük idilər
və
bunların yaratdığı radiqrafiyalar yüksək standartlara malik deyildi. Parçalanma nətisində
radiaktiv
radon qazı əmələ gətirdiyinə görə, radium mənbələr istifadəçi üçün son dərəcə təhlükəli
idi.Tədricən nüvə araşdırmalarının inkişafı sayəsində, təbii yolla yaranan növlərə nisbətən
zərərsiz
olan və təhlükəli parçalanma nümunələri yaratmayan izotopların yaradılması mümkün
oldu.
Rentgen şüalarından fərqli olaraq, qamma şüaları davamlı şəkildə kvantum enerjisi hasil
etmir.
Qamma şüaları, hər bir izotop üçün müəyyən miqdarda spesifik kvantum enerjisi yaradır.
Qaynaqların radiqrafiyası üçün əsasən dörd izotop istifadə edilir; artan radiasiya
enerjisinə əsasən
bunlar belə sıralanır -Tuliyum 90, İterbiyum 169, İridiyum 192 ve Kobalt 60. Polad
materiallarda
7mm-dək qalınlıqda Tuliyum 90 lazımlıdır. Onun enerjisi 90keV rentgen şüalarına
bərabərdir və
malik olduğu yüksək aktivliyi sayəsində, 0.5mm-dən az ölçüdə faydalı mənbələr
formalaşdıra
bilər. İterbiyum 169 yalnız bu son zamanlarda sənayedə istifadə üçün münasib bir izotop
kimi
qəbul edilmişdir. Onun enerjisi 120keV rentgen şüalarına bərabərdir və təxminən 12mm
qalınlıqda poladın radiqrafiyası üçün faydalıdır. İridiyum 192, qaynaqların
radioqrafiyasında son
dərəcə geniş miqyasda istifadə edilən bir işıq izotop mənbəyidir. Onun spesifik aktivliyi
var, 2-
3mm fiziki ölçülərdə yüksək çıxış qüvvəsinə malikdir, enerjisi 500keV rentgen şüalarına
bərabərdir
və10-75mm qalınlıqda poladın radiqrafiyası üçün faydalıdır. Kobalt 60-ın enerjisi
təxminən
1.2MeV rentgen çüalarına bərabərdir. Yüksək enerjisi sayəsində onun tutumu böyük və
ağırdır.
Buna görə də Kobalt 60 tamamilə daşına bilən deyildir. O, 40-150mm qalınlıqda poladın
radiqrafiyası üçün faydalıdır. Rentgen şülarına nisbətən izotopik mənbələrin istifadəsində
aşağıda
qeyd edilmiş üstünlüklər vardır:
a) daşınma qabiliyyətinin artması;
b) enerji mənbəyinə ehtiyac olması;
c) avadanlıq üçün ilkin məsrəflərin daha az olması.
Buna qarşılıq olaraq qeyd edilməlidir ki, qamma şüa texnikası sayəsində meydana gələn
radioqrafiyanın keyfiyyəti, rentgen şüa texnikası nəticəsində əmələ gələnlərə nisbətən
zəifdir və
həmçinin istifadəçi üçün təhlükəli ola bilər (əgər avadanlıq müvafiq şəkildə saxlanılmasa və
yaxud
işçi heyəti lazımi şəkildə təlim keçməsə). Qamma şüalarının ömrünün məhdud olması
sayəsində,
mütəmadi şəkildə yeni izotoplar satın alınmalıdır (odur ki qamma şüalarının əməliyyat
məsrəfləri
rentgen şüalarının məsrəflərinə bisbətən daha artıq ola bilər).
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
85
1.4. Qaynaqların radioqrafiyası
Radioqrafik texnikalar, qüsurlu yerlərin aşkar edilməsi üçün işığın sovrulmasında baş
verən
dəyişkənliklərin (sınaq nümunəsinin qalınlığındakı dəyişikliklər) müəyyən edilməsinə
istinad edir.
Çürük qalıqları kimi həcmli qaynaq qüsurları (qaynaq metalına nisbətən, çürüyün daha
çox işıq
sovurması halları istisnadır) və qaz deşiklərinin müxtəlif formaları,radioqrafik texnikalar
tərəfindən asanlıqla aşkar edilir. Bu, ana metal və çürük və ya qaz arasında güclü mənfi
sovurma
fərqinin olması nəticəsində baş verir.Çatlar və yan divar və ya gedişlər arasında ərimə
problemi
kimi səth qüsurları, radiqrafiya vasitəsilə zəif aşkar edilir çünki bu qüsurların, nüfuziyyət
qalınlığına təsiri kiçikdir və yaxud nəzərə çarpmayacaq dərəcədədir. Belə qüsurlar olan
zaman,
ultrasəs yoxlaması kimi qeyri-dağıdıcı üsulla yoxlama (NDE) texnikalarına üstüstünlük
verilməlidir.
Səth qüsurlarını zəif aşkar etməsi, radiqrafiyanı qeyri-münasib bir vasitəyə çevirir, belə ki,
bir
qaynağın məqbulluq kriteriyası analiz edilən zaman onun sınaqlar üçün əlçatan olması son
dərəcə
vacibdir. Lakin radioqrafiya, qaynağın vəziyyəti barədə gələcəkdə lazım ola biləcək sabit
məlumatlar təmin edir; bu həmçinin, qaynaqçının işini dəyərləndirmək üçün də lazımlı ola
bilər.
Odur ki, bütün bu göstəricilər radioqrafiyanın hələ də geniş istifadə edilən bir üsul
olmasına təsir
edir.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
86
1.5. Radioqrafik sınaq
Üstünlükləri Məhdudiyyətləri
Sabit qeydlərtəmin edir Sağlamlıq üçün təhlükəlidir. Təhlükəsizliyə riayət
edilməsi vacibdir
Qeyri-səth qüsurlarının yoxlanılması üçün
münasibdir
İşçilər tibbi təcrübəyə malik olmalıdır
Bütün materiallar üzərində istifadə edilə
bilər
Qüsurun vəziyyəti ilə bağlı həssaslıq göstərir
Qüsurun birbaşa şəkli verilir Səth qüsurlarını zəif aşkar edir
Real zaman çərçivəsində təsvir əldə edilir Nazik çatları bəlli etməkdə məhduddur
Borunun daxilində yerləşdirilə bilər Hər iki tərəfin əlçatan olması vacibdir
Qalın məmulatlara yaxşı nüfuz edir Təcrübəli şəkildə şərh edilməsi tələb edilir
Qamma ilə enerji qaynağına ehtiyac yoxdur Nisbəyən zəifdir
Məsrəfləri çoxdur. İzotopların yarı ömrü var
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
87
2. Ultrasəs Üsullar
Ultrasəsin hər hansısa bir materialda sürəti, həmin material üçün sabit olur və ultrasəs
işıqları
homogen məmulatlarda düz xətlər şəklində hərəkət edirlər. Ultrasəs dalğaları, müəyyən səs
sürətinə xas bir materialın üzərindən digər səs sürətinə xas ikinci materialın üzərinə
keçəndə iki
materialın sərhəddində səs işığının yanmasına səbəb olurlar.İşıq dalğalarına şamil olunan
fiziki
qanunlar, ultrasəs dalğaları üçün də keçərlidir. Ultrasəs dalğaları, fərqli akustik
xüsusiyyətləri olan
iki materialın sərhədində qırıldığı üçün ultrasəs, məmulatın üzərinə müəyyən bucaq
altında
(müəyyən hədd çərçivəsində) tətbiq edilməlidir. Səs, fərqli akustik xüsusiyyətləri olan iki
materialın sərhəddində işıqlandığına görə ultrasəs, qaynaq qüsurlarını aşkar etmək üçün
lazımlı
vasitədir. Hər materiala xas sabit səs sürəti mövcud olduğu üçün və səs düz xətlər şəklində
hərəkət etdiyi üçün (düzgün avavdanlıq istifadə edildikdə) ultrasəs, verilmiş əksetdirici
haqqında
doğru məlumat təmin edə bilər. Verilmiş əksetdiricinin rezonans formasının və onun
hərəkətlərinin diqqətli müşahidəsi - çürük, natamam ərimə və ya bir çat kimi qüsurların
aşkar
edilməsinə imkan verir.
2.1. Ultrasəs sınaqları üçün avadanlıqlar
Əl ilə ultrasəs sınaqları üçün avadanlıqlar ağıdakılardan ibarətdir:
• Qüsur detektoru:
- Puls generatoru
- Gecikmə kontroluna malik olan vaxt quraşdırma mexanizmli generator
- Tamamilə düzləşdirilmiş ekranlı katod işıq borusu
- Dərəcə ilə artmaya nəzarət edən kalibrlənmiş yüksəldici
• Ultrasəs zondu
- Elektrik vibrasiyaları mexaniki vibrasiyalara çevirən və ya əksini edən elektrofiziki
kristal element
- Zond ayaqqabısı, münasib cihazdan istifadə edərək üzərinə kristalın yapışdırıldığı
Pesrpeks bloku
- Tamamilə düzləşdirilmiş ekranlı katod işıq borusu
- Artıq zəng səslərini aradan qaldırmaq üçün istifadə edilən elektrik və/və ya mexaniki
kristal
söndürmə cihazları
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
88
Bu cihazlar çox yüngül çəkili və daşınabiləndirlər. Ultrasəs sınaqlar üçün avtomat və ya
yarıavtomat
sistemlərdə də həmçinin eyni cihazlardan istifadə edilir. Lakin, bunlar çox-kanallı və
daşınma üçün çox ağır cihazlar olur. Avtomat sistemlərin zondları sıralanmış olurvə
zondlarla
bağlı məlumatların kompüterə ötürülməsi üçün operatorun olması tələb
olunur.Avtomatlaşdırılmış sistemlər böyük miqdarda məlumat təmin edir və ona görə də
kompüterin RAM yaddaşının böyük olması tələb edilir. Avtomatlaşdırılmış ultrasəs sınaq
cihazlarındakı son dövr inkişafla bağlı, qaynağın bəlli uzunluğuna görə qısaldılmış
məlumatlar
qeyd edilir. Sadələşdirilmiş zond sıralaması, müvafiq tapşırığın yerinə yetirilməsi üçün
avtomatik
sistemin tənzimlənməsində mövcud qarışıqlığı aradan götürür.Çoxlu sayda yoxlamaların
tələb
edildiyi boru xətləri kimi konstruksiyalar üçün sınaq məsrəflərinin azalması
baxımından,ultrasəs
sınaq sistemləri son zamanlar radiqrafiya üçün ciddi rəqabət təşkil etməyə başlamışdır.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
89
2.2. Ultrasəs sınağı
Daşınabilən batareyası var (elektrik
şəbəkəsinə ehtitac yoxdur)
Sabit qeydlər olmur
Qüsurun birbaşa yeri bilinir (3 ölçülü) Sadəcə dəmirli materiallarda tətbiq edilir (əsasən)
Mürəkkəb geometriyalar üçün uyğundur Operatorun yüksək kvalifikasiyaya sahib olması
tələb
edilir
Əməliyyatlar tam təhlükəsiz şəkildə edilir
(kiminsə yanında icra edilə bilər)
Avadanlıqların kalibrlənməsi vacibdir
Nəticələr dərhal təmin edilir Nöqtəli deşiklər üçün yaxşı deyil
Yalnız bir tərəfdən yerinə yetirilə bilər Səthin vəziyyətinə diqqət edilməlidir (təmiz və
hamar)
Səth qüsurlarının aşkar edilməsi üçün
əladır
Səth qüsurlarını aşkar etmir
Ölü zonaya görə materialın qalınlığı >8mm
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
90
3. Maqnit Hissəcikli Yoxlama
Ferromaqntik materiallarda səthin qırılması və yaxud səthdə parçalanma izlərinin
mövcudluğu,
maqnetik səviyyəsi yüksək olan flüslər istifadə edildikdə sızma sahələrinə səbəb ola bilər.
Bu
sızma sahələri maqnetik hissəcikləri (nazik hissələr bölünmüş maqnit hisscikləri) özünə
tərəf cəlb
edəcək və bu, müəyyən əlamətlərin formalaşmasına səbəb olacaqdır. Maqntik hissəcikləri,
alt
təbəqə ilə kontrast yaratmaq üçün gözlə görünən və ya fluoressensiya piqmentli ola bilər və
yaxud əksinə olaraq alt təbəqənin hissələri ilə kontrast yaratmaq üçün yüngülcə ağ rənglə
örtülə
bilər. Fluoressent maqnetik hissəciklər çox yüksək həssaslıq təmin edirlər. Hissəciklər bir
qayda
olaraq, püskürtmə yolu ilə istifadə edilən maye bir məhlulun içində olurlar. Müəyyən
hallarda
yüngül bir hava püskürtməsi ilə quru hissəciklər tətbiq edilə bilər. Bu texnika yalnız küri
nöqtəsindən aşağı istiliyə malik olan (təxminən 650°C) ferromaqnetik materiallara tətbiq
edilə
bilər. Sızma sahəsi, maqnit sahəsinə düz bucaq istiqamətində yerləşən xətti davamsızlıqlar
üçün
çox münasibdir. Bu o deməkdir ki, ətraflı sınaqlar üçün maqnetik sahə, biri-birinə
perpendikulyar
iki istiqamətdə tətbiq edilməlidir. Sınaqlar həm ləvazimat qiymətləri, həm də nəzarət sürəti
baxımından qənaətbəxşdir. Operator üçün tələb edilən təlim səviyəsi aşağıdır.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
91
3.1. Maqnetik hissəcikli yoxlama
Ucuz avadanlıqlar Sadəcə maqnetik materiallarda tətbiq edilir
Qüsurun birbaşa yeri bilinir Komponentlərin maqnit qüvvəsinin aradan
qaldırılması lazım ola bilər
Səthin vəziyyətində təhlükə olmur Çəngəl üçün əlşatmaz yerlər ola bilər
Enerji olmadan istifadə edilə bilər Çəngəlin istifadəsi zamanı enerji mənbəyinə ehtiyac
duyulur
Aşağı kvalifikasiya kifayət edir Sabit qeydlər olmur
Səthdən 1-2mm aşağıda olan qüsurları
aşkar edir
Avadanlıq kalibrlənməlidir
Nəticələr dərhal təmin edilir Sınaqla iki istiqamətdə aparılmalıdır
İstilik sınaqları (quru toz istifadə edərək) Ölü zonaya görə materialın qalınlığı >8mm
Qaranlıqda istifadə edilə bilər (ultrabənövşəyi
şüalarda)
Yaxşı işıqlandırma lazımdır - minimum 500 Luks
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
92
4. Nüfuziyyət Boyası ilə Sınaq
Yaxşı islanma xüsusiyyətləri olan istənilən maye,nüfuziyyət üçün istifadə edilə bilər. Bu
isladıcı
maye, kapilyar üsulla səthdəki qırıq yerlərə yeridilir. Dar bir qırığın içinə axan nüfuziyyət
maddəsi
(penetrant), təmizlənənə qədər orada qalacaqdır. Müvafiq aşkarlayıcı vasitələrin istifadəsi
nəticəsində nüfuziyyət maddəsi, dolduğu yerdən təmizlənəcəkdir. Əgər aşkarlayıcı vasitə və
nüfuziyyət maddəsi arasında uyğun kontrast varsa, gözlə görünə bilən bir mənzərə
formalaşacaqdır. Bu kontraat ya gözlə görünə bilər və yaxud fluoressant boyalar vasitəsilə
görünməsi təmin edilə bilər. Fluoressant boyaların istifadəsi, bu texnikanın həssaslığını
önəmli
dərəcədə artırmış olur. Bu texnika çox aşağı və çox yuxarı temperatur dərəcələrində tətbiq
edilə
bilməz - aşağı temperaturda (5°C -dən aşağı) nüfuziyyət maddəsi (əsasən neft) yapışqan
olacaq və
nüfuziyyət prosesində artıma və nəticədə həssaslığın azalmasına səbəb olacaqdır. Yüksək
temperaturda isə (60°C -dən yuxarı), nüfuziyyət maddəsi quruyacaq və tətbiq edilmiş
texnika heç
bir işə yaramayacaqdır.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
93
4.1. Boya ilə nüfuziyyət
Bütün materiallarda istifadə edilə bilər Yalnız səthdə aşıq olan qüsurları aşkar edir
Daşına biləndir Səthin müvafiq şəkildə hazırlanması tələb olunur
Mürəkkəb geometriyası olan kiçik
hissələrdə istifadə edilə bilər
Deşıkli səthlərdə tətbiq edilə bilməz
Sadədir Temperaturdan asılıdır
Ucuzdur Yenidən sınaqlar edə bilmir
Həssasdır Təhlükəli kimyəvi maddələrin olması
Nisbətən az təcrübənin olması
məqbuldur (şərh edilməsi asandır)
Sabit qeydlər olmur
Nisbətən az təcrübənin olması
məqbuldur (şərh edilməsi asandır)
Tətbiq edilməsi ilə nəticələrin əldə edilməsi arasında
vaxt keçir
Dağınıqdır
5. Səthdə Çatların Aşkar edilməsi (Maqnetik Hissəcikli/Boya ilə
Nüfuziyyət)
Qeyri-dağıdıcı üsulla yoxlama (NDE) texnikasının nəticələrini nəzərə alarkən
unudulmamalıdır ki,
ən təhlükəli xətalar öz başlanğıcını məmulatın səthindən götürür. Odur ki, maqnetik
hissəciklərin
və boya ilə nüfuziyyətin vacibliyi dəyərləndirilməlidir. Ultrasəs yoxlamaları, səthə yaxın
yerləşən
qüsurları asanlıqla aşkar edə bilməz, çünki məmulatın geometriyasından yaranan əks-
səda,
göstəricilərin gizli qalmasına səbəb olur. Buna görə də, maksimum səviyyədə etibarlı olan
çat
aşkarlama texnikalarından istifadə edilməsi vacibdir.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
94
Bölmə 6
Qaynaq Proseduralarının Spesifikasiyası/Qaynaqçı Kvalifikasiyası
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
95
Ümumi
Müxtəlif quruluşlar və preslənmiş məmulatlar qaynaq vasitəsilə hazırlandığı zaman,
onların bütün
qaynaq birləşmələrinin möhkəm olması və istifadələri üçün lazımi keyfiyyətlərə malik
olması
vacibdir.
Qaynağın yoxlanılması prosesi Qaynaq Proseduralarının Spesifikasiyasına (WPS) əsasən
həyata
keçirilir. Bu spesifikasiyalarda, qaynaq birləşmələrinin tələb edilən göstəricilərə cavab
verdiyindən əmin olmaq üçün tətbiq edilən bütün qaynaq şərtləri barədə ətraflı yazılmış
təlimatlar verilmişdir.
Qaynaq Proseduralarının Spesifikasiyası, qaynaçılara götəriş vermək üçün sadə təlimat
sənədləri
olmasına baxmayaraq, qaynaq inspektorlarının bu təlimatlarla tanış olması vacibdir, çünki
qaynaqçıların müəyyən edilmiş tələblərə müvafiq şəkildə işləmiş olduğunu təyin etmək
üçün
onlar, bu spesifikasiyalara istinad etməli olacaqlar.
Qaynaqçıların QPS-ni başa düşməsi, qüsurları olmayan qaynaqlar hazırlaya bilməsi və
malik
olduğu bacarıqlarını, qaynaq istehsalına başlamazdan əvvəl nümayiş etdirməsi çox
vacibdir.
1. Keyfiyyətli Qaynaq Proseduralarının Spesifikasiyası
Əksər məmulatlar üçün kvalifikasiyalı QPS-nin tətbiq edilməsi artıq bir sənaye təcrübəsinə
çevrilmişdir.
Qaynaq birləşməsinin xüsusiyyətlərinintətbiq edilən standartların tələblərinə cavab
verdiyini
təsdiqləyən sınaqların nəticələri, qaynaq prosedurunun dəyərinin qiymətləndirilməsi üçün
mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Birləşmənin mexaniki xüsusiyyətlərinin nümayiş etdirilməsi, kvalifikasiya sınaqlarını
başlıca
məqsədidir. Həmçinin, qüsurlardan uzaq bir qaynağın hazırlana biləcəyinin göstərilməsi
də bu
sınaqların vacib hissəsidir.
Bir sınaq qaynağı üçün istifadə edilən şərtlərə bənzər qaynaq şərtlərinə müvafiq olaraq
hazırlanan istehsalat qaynaqları müştərək xüsusiyyətlərə malik olmalı və nəzərdə tutulmuş
məqsədə uyğun olmalıdırlar.
Şəkil 1, Avropa Qaynaq Standartlarına müvafiq şəkildə yazılmış və nəzərə alınması vacib
olan
bütün qaynaq şərtləri barədə təfərrüatları təmin edən tipik QPS nümunəsidir.
1.1. Prosedurun kvalifikasiyası üçün qaynaq standartları
Avropa və Amerika Standartları aşağıdakılar barədə ətraflı məlumatların verilməsi üçün
tərtib
edilmişdir:
• Birləşmənin xüsusiyyətlərini göstərmək üçün, qaynaqlanmış sınaq parçası necə
hazırlanmalıdır
• Sınaq parçası necə sınaq edilməlidir
• QPS-yə hansı qaynaq təfərrüatları daxil edilməlidir
• Müəyyən bir kvalifikasiya sınaq qaynağı tərəfindən yol verilən istehsalat qaynağının
dizpazonu
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
96
Bu tələbləri müəyyən edən əsas Avropa Standartları aşağıdakılardır:
EN ISO 15614 Metal materialların qaynaq prosedurları üçün spesifikasiyalar və
kvalifikasiyalar -
Qaynaq prosedurunun sınaqları
1-ci hissə: Poladların qövs və qaz qaynağı və nikel və nikel ərintilərinin qövs qaynağı
2-ci hissə: Alüminium və onun ərintilərinin qövs qaynağı
Prosedur kvalifikasiyası üçün əsas Amerika Standartları aşağıdakılardır:
ASME Bölməsi IX Preslənmiş sistemlər (çənlər və boru sistemləri)
AWS D1.1 Poladların struktur qaynağı
AWS D1.2 Alüminiumun struktur qaynağı
1.2. Qaynaqproseduru üçün kvalifikasiya prosesi
QPS-nin bir qayda olaraq, qaynaq birləşmələrinin göstəricilərini nümayiş etdirmək üçün
hazırlanan sınaq qaynaqlarına istinad etməsinə baxmayaraq, qaynaq standartları eyni
zamanda
ixtisaslı QPS-in digər mənbələrə istinad edərək yazılmasına yol verir (bəzi məmulatlar
üçün).
Bəzi məmulatlar üçün kvalifikasiyalı QPS-in yazılması ilə bağlı istifadə edilən bir sıra
alternativ
üsullar:
• Standart qaynaq prosedurunun mənimsənilməsi yolu ilə olan kvalifikasiya - digər
istehsalçılar
tərəfindən əvvəlcədən dəyərləndirilən və sənədləşdirilən sınaq qaynaqları.
• Əvvəlki qaynaq təcrübəsinə istinad edən kvalifikasiya - təkrarən hazırlanmış və xidməti
qeydlərə əsasən qənaətbəxş göstəricilərə malik olduğu təsdiqlənmiş qaynaq birləşmələri.
Avropa Standartlarına əsasən prosedur kvalifikasiyası (ASME Bölməsi IX və AWS ilə eyni
şəkildə),
Cədvəl 1-də sadalanmış əməliyyat ardıcıllığını tələb edir.
Prosedur kvalifikasiyası üzrə uğurlu sınaqlar, Qaynaq Prosedurları Spesisifikasiyasının
Qeydlərinin
tərtib edilməsilə (WPQR) tamalanır. Bunun nümunə forması Cədvəl 2-də göstərilmişdir.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
97
1.3. QPKQ və QPS arasındakı əlaqə
QPKQ artıq hazır olduğu zaman qaynaq mühəndisi, hazırlanmalı olan müxtəlif istehsalat
qaynaq
birləşmələri üçün kvalifikasiyalı QPS yaza bilər.
Kvalifikasiyalı QPS-də yazılmasına icazə verilən qaynaq şərtləri kvalifikasiya diapazonu
kimi
tanınır və bu diapazon, sınaq parçası üçün tətbiq edilən qaynaq şərtlərindən asılıdır
(işlədilməsi
barədə təfərrüatlar) və QPSQ-nin bir hissəsini formalaşdırır.
Avropa və Amerika Qaynaq Standartlarına əsasən, qaynaq şərtləri qaynaq dəyişənləri
adlandırılır
və yaxud mühüm və ya qeyri-mühümdəyişənlər kimi təsnif edilir.
Bu dəyişənlər aşağıdakı kimi izah edilir:
• Mühüm dəyişənlər:Qaynaq məmulatının mexaniki göstəricilərinə təsir edə bilən
dəyişənlər
nəzərdə tutulur (standartlarda göstərilmiş həddən artıq dəyişmə baş verdikdə, QPS-nin
yenidən
kvalifikasiya edilməsi tələb edilir).
• Qeyri-mühüm dəyişənlər:QPS-dəqeyd edilməsi vacid olan, lakin qaynaq məmulatının
mexaniki
göstəricilərinə təsir edə bilməyən dəyişənlər nəzərdə tutulur (yenidən kvalifikasiyaya
ehtiyac
olmadan dəyişə bilər, lakin yeni QPS-nin yazılması lazımdır).
Mühüm dəyişənlər, mexaniki göstəricilərə güclü təsir edə bildiyi üçün onlar kvalifikasiya
diapazonunu idarə edir və QPS-də nəyin yazılacağını müəyyən edirlər.
Əgər qaynaqçı müəyyən bir QPS-də verilmiş kvalifikasiya diapazonundan xaric şərtlərdən
istifadə
edərək istehsalat qaynağı hazırlayarsa, onda qaynaq birləşməsinin lazımi xüsusiyyətlərə
malik
olmayacağı təhlükəsi yarancaqdır. Bununla bağlı iki seçim yolu vardır:
1. Təsirlənən qaynaq üçün istifadə edilən qaynaq şərtləri ilə eyni şərtlərindən istifadə
edərək,
başqa bir sınaq qaynağı hazırlamaq və göstəricilərin müəyyən edilmiş tələblərə hələ də
cavab
verdiyini nümayiş etdirmək üçün müvafiq QPKQ üçün istifadə edilən sınaqlar ilə eyni olan
sınaqlara məruz etmək.
2. Təsirlənən qaynağı aradan qaldırmaq və müvafiq QPS uyğun olaraq, birləşməni ciddi
şəkildə
yenidən qaynaqlamaq.
Mühüm dəyişənlər kimi təsnif edilən qaynaq dəyişənlərinin əksəriyyəti həm Avropa, həm
də
Amerika Qaynaq Standartlarında eynidir, lakin onların kvalifikasiya diapazonları fərqli
ola bilər.
Tətbiq edilən standartların bəziləri özünəməxsus mühüm dəyişənləri təyin edirlər və ona
görə də,
prosedurların kvalifikasiyası zamanı və QPS yazılanda bu dəyişənlərin nəzərə alınması
vacibdir.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
98
Mühüm dəyişənlərə misallar (Avropa və Amerika Qaynaq Standartarına əsasən) Cədvəl 2-
də
verilmişdir.
2. Qaynaqçı Kvalifikasiyası
Kvalifikasiyalı QPS-nin istifadəsi, istehsalat qaynağına nəzarət etmək üçün qəbul edilmş
bir
üsuludur, lakin bu, yalnız qaynaqçılar bu spesifikasiyaları başa düşdükdə və bunlara
uyğun
işləməyə meyilli olduqda uğurlu ola bilər.
Qaynaqçılar həmçinin, möhkəm qaynaqlar (qüsursuz) istehsal etmək bacarığına malik
olmalıdırlar.
Qaynaq Standartları, qaynaqçıların bəlli olan materiallardan bəlli olan istehsalat
qaynaqlarını
hazırlamaq bacarığına malik olduqlarını göstərmək üçün hansı sınaq qaynaqlarının lazım
olması
ilə bağlı təlimatlar vermək üçün yaradılmışdır.
2.1. Qaynaqçı kvalifikasiyası üçün qaynaq standartları
Tələbləri müəyyənləşdirən əsas Avropa Standartları bunlardır:
EN 287-1 Qaynaqçıların kvalifikasiyası sınağı – Ərimə ilə olan qaynaq
1-ci hissə: Poladlar
EN ISO 9606-2 Qaynaqçıların kvalifikasiyası sınağı – Ərimə ilə olan qaynaq
1-ci hissə: ALüminium və alüminium ərintilər
EN 1418 Qaynaq heyəti – Qaynaq operatorlarının ərimə ilə qaynaq üçün
təsdiqlədiyi sınaq və metal materialların tamamilə mexaniki
və avtomat qaynağı üçün əks-təsirli qaynaq quraşdırıcıları
Qaynaqşı kvalifikasiyası üçün tələbləri müəyyənləşdirən əsas Amerika Standartları
bunlardır:
ASME Bölməsi IX Preslənmiş sistemlər (çənlər və boru sistemləri)
AWS D1.1 Poladların struktur qaynağı
AWS D1.2 Alüminiumun struktur qaynağı
2.2. Qaynaqçı üçün kvalifikasiya prosesi
Qaynaqçı kvalifikasiyasının Avropa Standartlarına əsasən yoxlanılması, sınaq
qaynaqlarının
hazırlanmasını və qaynaqçının QPS-ni başa düşdüyünü və qüsursuz bir qaynaq hazırlaya
biləcəyini
təsdiqləmək üçün həmin sınaq qaynaqlarının müvafiq sınaqdan keçirilməsini tələb edir.
Əl ilə və yarı-avtomat qaynaq üçün sınaqlarda əhəmiyyət kəsb edən əsas məqam,
elektroddan və
yaxud qaynaq məşəlindən istifadə etmək bacarığının təsdiqlənməsi olacaqdır.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
99
Mexaniki və avtomatik qaynaqlama üçün sınaqlarda əhəmiyyət kəsb edən əsas məqam,
qaynaq
operatorlarının bəlli olan qaynaq avadanlıqlarından istifadə etmək bacarığının
təsdiqlənməsi
olacaqdır.
Amerika Standartları, qaynaqçıların möhkəm və qüsursuz qaynaq hazırlaya bilmələrini
təsdiqləmək üçün imkan verir. Bunun üçün, qaynaqçının hazırlamış olduğu ilk məmulat
qeyridağıdıcı
üsulla yoxlamaya məruz edilir.
Cədvəl 3-də kvalifikasiyalı qaynaqçılar üçün Avropa Standartlarına əsasən lazım olan
tələblər
ardıcıllığı verilmişdir.
Şəkil 3-də Avropa Standartlarına əsasən tipik Qaynaqçı Kvalifikasiyası Sertifikatı
göstərilmişdir.
2.3. Qaynaqçı kvalifikasiyası və icazə verilmiş istehsalat qaynağı
Qaynaqçının, Qaynaqçı Kvalifikasiyası Sertifikatında göstərilmış kvalifikasiya səviyyəsi
çərçivəsində istehsalat qaynaqları hazırlamasına icazə verilir.
Kvalifikasiya səviyyəsi, aşağıda göstərildiyi kimi qaynaqçı kvalifikasiyasının mühüm
dəyişənləri
üçün Qaynaq Standartları tərəfindən müəyyən edilmiş həddə əsaslanır:
Qaynaq Standartları tərəfindən müəyyən edilmiş həddi keçə biləcək qədər dəyişdikdə,
sınaq
qaynağı ilə təsdiq edilmiş bacarıqdan daha böyüyünü tələb edəcək bir dəyişən.
Qaynaqçı kvalifikasiyası üçün mühüm qəbul edilən bəzi qaynaq dəyişənləri, qaynaq
prosedurlarının kvalifikasiyası üçün mühüm olan mdəyişənlərlə eyni tipdədir, sadəcə
burada
kvalifikasiya diapazonu nəzərə çarpacaq dərəcədə daha geniş ola bilər.
Bəzi mühüm dəyişənlər, qaynaqçı kvalifikasiyası üçün spesifikdirlər.
Qaynaqçı kvalifikasiyasıınn mühüm dəyişənlərilə bağlı nümunələr Cədvəl 4-də verilmişdir.
2.4. Qaynaqçı kvalifikasiyası sertifikatının qüvədə qalma müddəti
Qaynaqçının kvalifikasiyası, sınaq parçasının qaynaq tarixindən başlayır.
Avropa Standartları kvalifikasiya sertifikatının aşağıdakı şərtlər çərçivəsində iki il müdinə
qüvvədə
qalmasına icazə verir:
• Qaynaqçının başlanğıc kvalifikasiya diapazonuna müvafiq şəkildə çalışdığı, qaynaq
kordinatoru
və yaxud digər məsul bir şəxs tərəfindən təsdiq etməlidir.
• Qaynaqçının başlanğıc kvalifikasiya diapazonuna müvafiq şəkildə çalışması hər altı
aydan bir
təsdiq edilməlidir.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
100
2.5. Qaynaqçı kvalifikasiyası sertifikatının müddətinin uzadılması
Qaynaqçının kvalifikasiya setifikatı imtahançı/imtahan götürən şəxs tərəfindən iki ildən bir
uzadıla bilər. Müddətin uzadılması aşağıdakı şərtlərin qane edilməsi sayəsində
mümkündür:
• Qaynaqçı və istehsalat qaynağı üçün istifadə edilən QPS ilə bağlı qeydlər/dəlillər
olmalıdır.
• Dəstəkləyici dəlillər, müddətin uzadıldığı tarixdən əvvəlki altı ay ərzində qaynaqçı
tərəfindən
hazırlanmış olan iki qaynaq üzərində qaynaqçının istehsalat qaynaqlarının (RT və ya UT)
həcmli
analizinə əsaslanmalıdırlar.
• Dəstəkləyici dəlil qaynaqları, Avropa Qaynaq Standartları tərəfindən qüsurlar üçün
müəyyən
edilmiş qəbul səviyyələrinə müvafiq olmalı və orijinal sınaq qaynağı ilə eyni şərtlər
çərçivəsində
hazırlanmalıdırlar.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
101
Cədvəl 1 - Sınaq qaynağı vasitəsilə, qaynaq prosedurlarının kvalifikasiyası üçün tipik
ardıcıllıq
Qaynaq mühəndisi, qaynaq ediləcək hər bir sınaq kuponu (coupon) üçün ilkin Qaynaq
Prosedurlarının Spesifikasiyası (pWPS) yazır
•Qaynaqçı QPS-yə müvafiq şəkildə sınaq kuponu hazırlayır
• Qaynaq inspektoru kuponun hazırlanması üçün istifadə edilmiş bütün qaynaq şərtlərini
qeyd
edir (işlətmə şərtləri)
Sərbəst bir imtahançıdan/imtahan götürən şəxsdən/üçüncü tərəfin inspektorundan prosedur
kvalifikasiyasıına nəzarət etməsi xahiş edilə bilər.
Sınaq kuponu, Standartlar tərəfindən müəyyən edilmiş üsullara əsasən qeyri-dağıdıcı
üsulla
yoxlamaya məruz edilir - vizual yoxlama, MT və yaxud PT və RT və ya UT
• Sınaq kuponu dağıdıcı üsulla yoxlamaya məruz edilir (dartınma, bükmə, makro sınaqlar)
• Normativlər/tətbiq edilən standartlar və müştəri, sərtlik, zərbə və ya paslanma sınaqları
kimi
əlavə sınaqların keçirilməsini tələb edə bilər - materialdan və məmulatdan asılı olaraq
• Qaynaq Prosedurunun Kvalifikasiyası Qeydləri (WPQR), qaynaq mühəndis tərəfindən
aşağıdakıları nəzərə almaqla tərtib edilir:
- İş zamanı qaynaq şərtləri
- Qeyri-dağıdıcı üsulla yoxlamanın nəticələri
- Dağıdıcı üsulla yoxlamanın nəticələri
- İstehsalat qaynağı üçün icazə verilmiş qaynaq şərtləri
• Əgər üçüncü inspektor müdaxilə edibsə, sınaqların dəqiq qeyd edilmiş olduğunu təsdiq
etməsi kimi ona QPKR-ni imzalaması təklif ediləcəkdir
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
102
Cədvəl 2 - Avrupa Qaynaq Standartlarına əsasən QPS-in mühüm dəyişənlərinə dair tipik
nümunələr
Müxtəliflik Prosedur kvalifikasiyasının diapazonu
Qaynaq prosesi Heç bir diapazon yodur - kvalifikasiya edilmiş proses istehsalatda tətbiq
edilməlidir.
Qaynaqsonrası istilik
emalı (PWHT)
Birləşmələr, qaynaq sonrası istilik emalından sonra sınaqdan keçirilir və
yalnız qaynaq sonrası istilik emalına məruz edilmiş məmulatlar sınaq
edilirlər. Qaynaqlandığı kimi sınaq edilən birləşmələr, yalnız
qaynaqlandığı kimi istehsalat birləşmələrini kvalifikasiya edirlər.
Ana materialın növü Oxşar birləşmə və mexaniki xüsusiyyətlərə malik ana materiallar eyni
Material Qrup Nömrəsi ilə qeyd edilir; kvalifikasiya, yalnız eyni Qrup
Nömrəsinə sahib olan materialların istehsalat qaynağına icazə verir.
Qaynaq ləvazimatları İstehsalat qaynağı ilə əlaqədar olan qaynaq ləvazimatları, bir qayda
olaraq eyni Avropa nişanına malik olmalıdırlar.
Materialın qalınlığı Sınaq kuponunun qalınlığının altında və üstündə müəyyən bir qalınlıq
məsafəsinə icazə verilir.
Cərəyanın növü AC yalnız AC üçün kvalifikasiya edilir; DC qütbü (+ve yaxud -ve)
dəyişdirilə bilməz; impuls cərəyanı yalnız impuls cərəyanlı istehsalat
qaynağını kvalifikasiya edir.
Öncədən istitmə
Temperaturu
Sınaq üçün istifadə edilən öncədən isitmə temperaturu, tətbiq edilməli
olan minimumdur.
Gedişlər arası
temperatur
SGedişlər arasında sınaq zamanı ələd edilən ən yüksək temperatur, icazə
verilən maksimumdur.
İstiliyin verimliliyi Zərbə tələbləri olduqda, icazə verilən maksimum HI sınağı HI-nin 25%-
dən yuxarı olur.
Srətlik tələbləri olduqda, icazə verilən minimum HI sınağı HI-nin 25%-dən
aşağı olur.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
103
Cədvəl 3 - Qaynaqçı kvalifikasiyası ilə əlaqədar mərhələlər
Qaynaq mühəndisi, qaynaqçı kvalifikasiyası sınaq parçaları üçün QPS yazır
• Qaynaqçı QPS-yə müvafiq şəkildə sınaq qaynağı hazırlayır
• Qaynaq inspektoru, qaynaqşının QPS-yə əsasən işlədiyindən əmin olmaq üçün qaynağa
nəzarət
edir
Sərbəst bir imtahançıdan/imtahan götürən şəxsdən/üçüncü tərəfin inspektorundan
sınaqlara
nəzarət etməsi xahiş edilə bilər.
• Sınaq kuponu, Standartlar tərəfindən müəyyən edilmiş şəkildə qeyri-dağıdıcı üsulla
yoxlamaya
(NDT) məruz edilir (vizual yoxlama, MT və ya PT və RT və ya UT)
• Müəyyən materiallar və qaynaq prosesləri üçün bir sıra dağıdıcı üsulla yoxlamalar tələb
edilə
bilər.
• Sınaq parçası üçün tətbiq edilmiş qaynaq şərtlərini və istehsalat qaynağı üçün
Standartlar
tərəfindən icazə verilən kvalifikasiya diapazonunu göstərən Qaynaqçı Kvalifikasiya
Sertifikatı
hazırlanır
• Üçüncü tərəfin mövcudluğu Kvalifikasiya Sertifikatının həqiqiq qeydlərdən ibarət
olduğunu
göstərəcəkdir
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
104
Cədvəl 4 - Avropa Qaynaq Standartlarına əsasən qaynaqçı kvalifikasiyasının mühüm
dəyişənlərinə
dair tipik nümunələr
Müxtəliflik Prosedur kvalifikasiyasının diapazonu
Qaynaq prosesi Heç bir diapazon yoxdur - kvalifikasiya edilmiş proses istehsalatda tətbiq
edilməlidir.
Qaynağın növü Uc-uca qaynaqlar, budaq qaynağından (branch welds) başqa bütün
qaynaqları əhatə edir. Künc qaynaqları yalnız künc qaynaqlarını
kvalifikasiya edir.
Ana materialın növü Oxşar tərkiblərə malik ana materiallar və mexaniki göstəricilər eyni
Material Qrup Nömrəsi ilə qeyd edilir; kvalifikasiya, yalnız eyni Qrup
Nömrəsinə sahib olan materialların istehsalat qaynağına icazə verir.
Lakin bu Qruplar, prosedur Qruplarından daha geniş diapazona
malikdirlər.
Dolğu materialı İstehsalat qaynağı üçün elektrodlar və dolğu telləri sınaq ilə eyni
formada olmalıdır (qatı tel, ötürücü-kabel və s.); MMA örtmə tipi
mühümdür.
Materialın qalınlığı Qalınlıq məsafəsinə icazə verilir; 12mm-dən artıq olan sınaq parçaları
üçün ≥5mm-ə icazə verilir.
Borunun diametri Kiçik diametrlər üçün mühüm və məhduddur: 25mm-dın yuxarı sınaq
parçaları ≥0.5 x istifadə edilən diametr (minimum 25mm).
Qaynaq vəziyyətləri Qaynağın vəziyyəti çox vacibdir; H-L045 bütün vəziyyətlərə icazə
verir
(PG istisna olmaqla).
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
105
Qaynaq spesifikasiyaları
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
___________________
QPS qeydiyyat nömrəsi
Tarix
QPS - 031 Təftiş 0
12/04/2006
Kvalifikasiya edilir
Şirkərin adı
EN15614-1:2004
TWI Ltd
Prosedur Kvalifikasiyasının Qeydləri
İstinad edilən sənədlər
PKR-031 - Təftiş 0
KVALİFİKASİYA EDILƏN MATERİAL/BİRLƏŞMƏ QAYNAQ/SINAQ ŞƏRTLƏRİ
Birləşmə növü
Ana material(lar)
Əlavə material
Uc-uca piltə ss mb nb, bs gg ng: T-uc-uca ss bs: Künc piltəsi: Ucuca
boru ss mb nb: Künc boru
Qrup 8-8
Qaynaq sonrası istilik emalı
olmadan
SINAQ PARÇASI MATERİALININ SPESİFİKASİYASI MATERİAL ÖLÇÜSÜNÜN
KVALİFİKASİYASI
Minim. Maks.
Birləşmə növü
Ana material(lar)
Əlavə material
ASTM A213 TP316L Qr-no. 8.1.
Künc materialının qalınlığı (mm)
Uc-uca materialın qalınlığı (mm)
Çöl tərəfdən diametr (mm)
Boğaz qalınlığı (mm)
3.0
3.0
57.2
Min yoxdu
7.2.
12.0
Maks. yoxdu
Maks. yoxdu
QAYNAQ PROSESLƏRİ
Qaynaq prosesi
Növü
Volframla təsirsiz qaz qaynağı
Əli ilə qaynaq
DOLĞU METALI
Dolğu metalının istehsalçısı, ticarət markası
Dolğu metalının növü
Dolğu metalının işarəsi
Dolğu metalının ölçüsü (mm)
Qalıq qalınlığı (mm)
METRODE 316S92
Kimyəvi
EN 12072 19 12 3 L
2.4
3.0 - 12.0
VƏZİYYƏT
Kəsiyin vəziyyəti Bütün vəziyyətlər
ÖNCƏDƏN İSİTMƏ
Öncədən isitmə temperaturu (C⁰)
Gedişlər-arası maksimum temperatur (C⁰)
4
150
QAZ
Qoruyucu qazı: Növü
Axın dərəcəsi (l/min)
İstehsalçı, Ticarət markası
Ehtiyat qazı: Növü
Axın dərəcəsi (l/min)
İstehsalçı, Ticarət markası
EN 439 - l1
10-dan 12-dək
n/a
EN 439 - l1
4
n/a
ELEKTRİK GÖSTƏRİCİLƏRİ
Dolğu metalının ölçüsü (mm)
Amper
Gərginlik
Qaynaq gedişinin sürəti (mm/min)
Maksimum istilik hasilatı (k/mm)
Volframın ölçüsü (mm)
Volframın növü
Axın/qütb
DC impuls cərəyanı
24
80-dən 140-dək
10-dan 12-dək
30-dan 60-dək
2.0
2.4
WT 20 (2% Toriy)
DC-VE
Heç biri
TEXNİKİ GÖSTƏRİCİLƏR
Muncuqvari və yaxud toxuma
Qaynaq gedişinin maksimum qalınlığı (mm)
Ağızın/qaz çəninin ölçüsü
Hər bir tərəf üçün çox-gedişli/tək-gedişli qaynaq
Qapalı və yaxud çənin xaricdə
Səthin hazırlanması
İlkin/Gedişlər arası təmizlik
Arxanın oyulma üsulu
Muncuqvari
n/a
12
Yalnız çox-gedişli
Tətbiq edilmir
Qaynaqdan əvvəl sürtkü maddəsi təmizlənir
Fırçalamaq
Heç biri
Qaynaq spesifikasiyaları 4.5.002________________________________(Müəlliflik hüquqları 2006 TWI Proqram təminatı. Bütün
hüquqlar qorunur
Kataloq n QPS00010 Səh.2-dən 1-cisi
Şəkil 1 EN 15614 formatına əsasən Qaynaq Prosedurlarının Spesifikasiyası (WPS) Nümunəsi
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
106
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
___________________
Prosedur Kvalifikasiyasının Qeydləri №
Tarix
WIS 5-002 Təftiş 0
27/03/2006
Qaynaq Prosedurlarının
Spesifikasiyası №
WI8 5-p002
İmtahançı/İmtahanı götürən şəxs
İstinad nömrəsi
Normativ/Sınaq standartı
Üçüncü tərəf Ltd
TPL/TWI/WI85-002
EN 15614-1: 2004
İstehsalçı
Ünvan
TWI Ltd
TƏSDİQ DƏRƏCƏSİ (BİRLƏŞMƏNİN/QAYNAĞIN ŞƏRTLƏRİ)
Birləşmə növü
Ana material(lar)
Kuponun qalınlığı (mm)
Kuponun çöl diametri (mm)
Künc boğazın qalınlığı (mm)
Budağın bucağı (dər.)
Öncədən istilik (C⁰)
Gedişlər arası temperatur (C⁰)
QSİE (PWHT) və/və ya keyfiyyəti itirmə
Uc-uca piltə ss mb nb, bs gg ng: T-uc-uca ss bs: Künc piltəsi: Künc boru
Qruplar 1-1
17.5 - 70.0
500.0-dən çox
Məndudiyyət yoxdur
n/a
50
200
-
TƏSDİQ DƏRƏCƏSİ (PROSES 8)
Qaynaq prosesi
Qaynaq prosesinin növü
Qaynaq qalınlığı (mm)
Qaynağın çöl diametri (mm)
Dolğu metalının növü
Qoruyucu qaz/ötürücü
Qaynaq vəziyyətləri
Öncədən istilik temperaturu (C⁰)
Gedişlər arası temperatur (C⁰)
Cərəyan/qütblər
Hər bir tərəf üçün çox-gedişli/tək-gedişli qaynaq
İstilik hasilatı (k/mm)
Metalın keşirimə rejimi
Ehtiyat qazı
111: Əl ilə qövs qaynağı
Əl ilə
17.5 - 70.0
500.0-dən çox
En 499 t 46 6 mn1nl b12 h5
Heç biri
PA,PC,PE,PF
50
200
DC + VE
Yalnız çox-gedişli qaynaq
Maksimum 3.2
n/a
n/a
hüquqlar qorunur
Kataloq n PKQ00012 Səh. 3-dən 1-cisi
Şəkil 2.1 EN 15614 formatına əsasən QPRQ (Kvalifikasiya Diapazonu) üçün Nümunə
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
107
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
108
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
___________________
Prosedur Kvalifikasiyasının Qeydləri №
Tarix
WIS 5-002 Təftiş 0
27/03/2006
Qaynaq Prosedurlarının
Spesifikasiyası №
WI8 5-p002
DARTINMA SINAQLARI
Növü/Nömrəsi Re
(N/mm²)
Rm
(N/mm²)
A% Z% Qırılma yeri Qeydlər
Eninə
Eninə
480
473
610
598
32
33
35
35
Plastik-Əsas metal
Plastik-Əsas metal
Qeydlər EN 895-ə əsasən 2 eninə dartınma sınağı
İTİQAMƏTLİ ƏYMƏ SINAQLARI
Növü/Nömrəsi Əymə bucağı Uzadılma Nəticələr
7.4.3 və EN 910 əsasən 4 tərəfdən əymə sınaqları EN 25817 Məqbul
DAVAMLILIQ SINAQLARI
Kəsiyin yeri/istiqaməti Temperatur
(C⁰)
Göstəricilər
(J) (J) (J)
Orta
(J)
Qeydlər
Qaynaq mуtalı (səth)
Qaynaq metalı (kök)
FL (səth)
FL + 2 (səth)
FL + 5 (səth)
-46
-46
-46
-46
-46
157
127
67
105
216
146
136
78
113
203
149
132
63
143
215
150.67
131.67
69.33
120.33
211.33
Qeydlər
SERTİFİKASİYA
Qaynaqçının adı Şəxsiyyət Vəsiqəsinin
№
Möhürün№ Mexaniki sınaq
Laboratoriya sınaq nömrəsi
Sınaq sənədinin nömrəsi
Sınağı keçirmiş şəxs
Sınaq Evi
TTH - 1341-2006
1341-2006
IAM Tafer
R.A.T. Ketçer
Təsdiq edilir ki, qaynaqlar yuxarıda qedy edilmiş normativlərə/sınaq standartlarına müvafiq hazırlanıb, qaynaq edilib və sınaqlardan
keçiblər.
İmtahançı və ya imtahan götürən şəxs İstehsalçı
Adı İmzası Adı İmzası
Tarix Tarix
İmza 3 İmza 4
Tarix Tarix
hüquqlar qorunur
Kataloq n PKQ00012 Səh. 3-dən 3-sü
Şəkil 2.3 EN 15614 formatına əsasən QPKQ (Kvalifikasiya Diapazonu) üçün Nümunə
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
109
_____________________________________________________________________________________________
__
___________________________________Qaynaqçı
kvalifikasiyası_________________________________________
EN İŞARƏLƏMƏSİ
İşarələmə EN287-1, 111, T, BW, 1.1, B, t14.27, D168.28, H-L045, ss, nb
Qaynaqçının adı
Şəxsiyyət Vəsiqəsinin №
Doğum tarixi
Möhürün №
Şirkətin adı
Bölmə
Peşə bilikləri
A. Viver
AW-3463
12.3.79
3463
XYZ Fabrications
Şimal Şərqi
Sınaq edilməyib
Sınaq tarixi
QPS qeyd nömrəsi
Standart sınaq nömrəsi
QPSQ nömrəsi
Kvalifikasiya normativi
İmtahan edən şəxs
İstinad №
Bitmə tarixi
06/07/2005
3463-001
n/a Təftiş 0
QPS - 013 Təftiş 0
EN 287-1: 2004
Üçüncü Tərəf Ltd
TPL/XYZ/3463-1
05/07/2007
ƏSAS METALLAR
İstehsalat forması Spesifikasiyası (növü vəya dərəcəsi) Qr№ Ölçü Dar. Qal.(mm) Dia.(mm)
Qaynaq edilib: Boru BS 10025 (50-B) 1.1 152.40 120 14.27 168.28
Boru BS 10025 (50-B) 1.1 152.40 120 14.27 168.28
Birləşmə növü Uc-uca
MÜXTƏLİFLİKLƏR FAKTİKİ
GÖSTƏRİCİLƏR
KVALİFİKASİYA DİAPAZONU
Qaynaq birləşməsinin növü
Əsas metal
Boru - Uc-uca
1.1-dən 1.1-dək
60⁰ ucağı olan Uc-uca, Künc və Budaq qaynaqları
1.1, 1.2, 1.4
ƏSAS METALIN QALINLIĞI UC-UCA KÜNC UC-UCA KÜNC
Piltənin qalınlığı (mm)
Borunun qalınlığı (mm)
Borunun diametri (mm)
14.27
14.27
168.28
-
-
-
5.00 dəq
5.00 dəq
84.14 və yuxarı
5.00 dəq
5.00 dəq
84.14 və yuxarı
MÜXTƏLİFLİKLƏR FAKTİKİ GÖSTƏRİCİLƏR KVALİFİKASİYA DİAPAZONU
Qaynaq prosesləri
Növü
Əlavə metal
Dolğu metalının növü/işarəsi
Dolğu metalının qrupu
Örtülü elektrod növü
Qoyulmuş qaynağın qalınlığı(mm)
Qaynaq vəziyyəti (sınaq edilmiş faktiki
vəziyyət)
Uc-uca Piltə
Künc Piltə
Uc-uca-Boru
Künc-Boru
Uc-uca-Borunun Diametri(bax en287 6.3 a,c)
111: Əl ilə qövs
Əl ilə
Nb: əlavə metalsız
EN 499 E 46 6 Mn NI B
n/a
B əsas
12.70
H-L045
111: Əl ilə qövs
Əl ilə
ss nb, ss mb, bs
İstənilən eyni
Istənilən eyni
B,A,RA,RB,RC,RR,R
5.00 dəq
PA,PC,PF,PE
PA,PB,PF,PD
PA,PF,PC,H-L045
PA,PB,PF,PD
-
SINAQLAR
Sınağın növü Məqbulluq kriter Nəticələr Qeydlər
Cədvəl 10 və EN 970-ə əsasən vizual yoxlama
Cədvəl 10 və EN 1435-ə əsasən radioqr. yoxl.
EN ISO 5817
EN ISO 5817
Məqbuldur
Məqbuldur
Bax - EN ISO 5817
Bax - EN ISO 5817
Qeydlər Budaq, tələb edilən ən kiçik bucaqda quraşdırılır
SERTİFİKASİYA
Sınaqlara rəhbərlik edən şəxs
Mexaniki sınaqlara rəhbərlik edən şəxs
Laboratoriya sınaqlarının nömrəsi
Sınaq sənədinin nömrəsi
Təsdiq edilir ki, qaynaqlar yuxarıda qedy edilmiş normativlərə/sınaq standartlarına müvafiq hazırlanıb, qaynaq edilib və sınaqlardan
keçiblər.
İmza 1 (Alətlər-Xüsusiyyətlər-Qsurların həlli tətbiq edilərək təyin edilmişdir)
Adı İmzası Adı İmzası
Tarix Tarix
hüquqlar qorunur
Kataloq n QPKQ00010 Səh. 1-dən 1-si
Şəkil 2.2 EN 287 formatına əsasən Qaynaqçı Kvalifikasiyasının Sınaq Serifikatına dair Nümunə
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
110
Bölmə 7
Materiallara Nəzarət
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
111
1. Ümumi
Vizual/Qaynaq İnspektorunun mühüm vəzifələrindən biri də materiallara nəzarət
etməkdir, çünki
istehsalat prosesində bir sıra vəziyyətlər yaranır ki,materiallarıninspektorlar tərəfindən
mütləq
şəkildə yoxlamadan keçməsi tələb olunur. Məsələn:
• Piltə və yaxud boru istehsalatında
• Materialın istehsalı və yaxud konstruksiyası zamanı
• Material quraşdırıldıqdan sonra; adətən planlaşdırılmış qulluq proqramı, istehsalat
fasiləsi və
yaxud istehsalat dayandırıldığı zaman
İstehsalat və qaynaq zamanı istifadə edilə biləcək bir çox materiallar vardır. Bu
materialların
sırasına aşağıdakılar daxildir, lakin onlarla məhdudlaşmır:
• Poladlar
• Paslanmayan poladlar
• Alüminium və alüminium ərintilər
• Nikel və nikel ərintilər
• Mis və mis ərintilər
• Titan və titan ərintilər
• Çuqun
Bütün bu materiallar, fərqli şəkildə tətbiq edilmək və sənaye sahələrinə məxsus tələbləri
qarşılamaq üçün istehsalatda, qaynaq və tikintidə geniş şəkildə istifadə edilməkdədirlər.
Materiallar nəzarət ilə bağlı İnspektorun bilməsi vacib olan üç əsas məsələ vardır:
1.Materialın növü və qaynaqlanma qabiliyyəti
2. Materialların izlənmə qabiliyyəti
3. Materialın vəziyyəti və ölçüləri
2. Materialların Növü və Qaynaqlanma Qabiliyyəti
Qaynaq İnspektoru, müvafiq standartlara uyğunluğu yoxlaya bilmək üçün materialın
növünü
anlaya bilməli və analiz etməlidir. Məsələn, BS En, API, ASTM kimi material standartları,
qaynaq
prosedurlarının spesifikasiyası (WPS), satınalma sifarişi, istehsalat çertyojları, keyfiyyət
planı/müqavilənin spesifikasiyası və müştərinin tələbləri kimi göstəricilər.
Poladın növünə uyğun bir qayda olaraq istifadə edilən material standartı BS EN 10025 -
Əriməyən
quruluşa malik poladlardan ibarət isti yayılmış məhsullar
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
112
Bu standarta əsasən, S355J2G3 - tipik bir poladın məxsus olduğu işarəsi aşağıdakı kimi
təsnif
ediləcəkdir:
S Struktur polad
355 Minimum hasilat gücü: t ≤ 16mm-də N/mm²
J2 Uzunsov kəsik, 27 Joules 6-20 C⁰
G3 Normal hala salınmış və yaxud normal hala salınmış yayılmış
Materialın növü və qaynaqlanma qabiliyyətindən asılı olaraq, bir çox hallarda istifadə
edilən
materialları və bunların ərintilərini, müxtəlif qaynaq proseslərini tətbiq edərək geniş
qalınlıq və
diametr çərçivəsində ərimə ilə qaynaq etmək olar.
Həmçinin, İSO 15608Qaynaqlama - Metal materialların qruplaşma sistemləri üçün təlimat
kimi
digər standartlara, polad istehsalçısının və qaynaq ləvazimatları üzrə məlumat kitablarına
istinad
edən İnspektorlar, material və ləvazimatların verilmiş məmulata uyğunluğunu yoxlamaq
üçün
əlavə təlimatlar əldə etmiş olacaqlar.
3. Əriyən Elementlər və Onların Təsiri
Dəmir Fe
Karbon C Güc
Maqnezium Mn Davamlılıq
Silikon Si < %0.3 deoksidant
Alüminium Al Qranul rafinasiya edir, <0.008% deoksidant + davamlılıq
Xrom Cr Paslanmaya davamlılıq
Molibden Mo İstiliyə davamlılıq üçün 1%
Vanadium V Güc
Nikel Ni Aşağı temperaturun tətbiqi
Mis Cu Hava şərtlərinə məruz qalan poladlar üçün istifadə edilir (Korten)
Kükürd S Artıq elementidir (zəifliyə səbəb ola bilər)
Fosfor P Artıq elementdir
Titan T Qranul rafinasiya edir, mikro-ərimə elementi kimi istifadə edilir (güc və
davamlılıq)
Niobium Nb Qranul rafinasiya edir, mikro-ərimə elementi kimi istifadə edilir (güc və
davamlılıq)
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
113
4. Materialların İzlənmə Qabiliyyəti
İzlənmə qabiliyyəti dedikdə, materialın "keçmiş tarixinin, tətbiqinin və yaxud nəzərdə
tutulan
yerinin izlənməsi" nəzərdə tutulur. Qaynaq məmulatının izlənməsi zamanı, İnspektorun
aşağıdakıları bilməsi vacib ola bilər:
• Materialın mənşəyi - həm ana material, həm dolğu materialı
• İşlənmə tarixi - məs., Qaynaqdan Sonra İstilik Emalından (PWHT) əvvəl və sonra
• Məhsulun yeri - bu, adətən spesifik bir hissəyə vəya yarı-yığıma aid edilir
Materialların keçmiş tarixini izləmək üçün nəzarət sənədlərinə müraciət etmək lazımdır.
BS EN
10204 Metal məmulatlar - Nəzarət sənədlərinin növləri kimi standartlar bu cür sənədlərlə
bağlı
təlimatlar təmin edir. BS EN 10204 standartı çərçivəsində, nəzarət sənədləri iki növə
bölünürlər:
a) Spesifik olmayan nəzarət
Bu nəzarət forması, istehsalçı tərəfindən öz prosedurlarına müvafiq şəkildə aparılır. Bu
yoxlama,
istehsal edilmiş məmulatın eyni spesifikasiyalara və eyni istehslat prosesinə uyğun şəkildə
hazırlandığından və sifarişin tələblərinə müvafiq şəkildə olduğundan əmin olmaq üçün
təşkil
edilir.
2.1 tipli sənədlərdə istehsalçı, təmin edilən məmulatların sınaq nəticələri daxil edilmədən
sifariş
tələblərinə cavab verdiyini bildirir.
2.2 tipli sənədlərdə istehsalçı, təmin edilən məmulatların sifariş tələblərinə cavab verdiyini
bildirir
və spesifik olmayan nəzarətlə bağlı sınaq nəticələri təqdim edilir.
b) Spesifik nəzarət
Bu nəzarət forması, çatdırılma öncəsi, məmulatın spesifikasiyasına müvafiq şəkildə həmin
məmulat üzərində və yaxud həmin məmulatın sınaq parçaları üzərində aparılır. Bu
yoxlama,
məmulatların sifarişin tələblərinə müvafiq şəkildə olduğundan əmin olmaq üçün təşkil
edilir.
3.1 tipli sənədlərdə istehsalçı, təmin edilən məmulatların sifariş tələblərinə cavab verdiyini
bildirir
və sınaq nəticələrini təqdim edir.
3.2 tipli sənədlər, istehsalçı şirkətə bağlı olmayan və istehsalçının bitərəf mövqe tutan
səlahiyyətli
nəzarət nümayəndəsi və həm də alıcının səlahiyyətli nümayəndəsi və ya əsasnaməyə
müvafiq
təyin edilmiş inspektoru tərəfindən tərtib edilir və bu sənədlərdə onlar, təmin edilən
məmulatların sifariş tələblərinə cavab verdiyini bildirir və sınaq nəticələrini təqdim
edirlər.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
114
Müəyyən bir materialın tətbiq edilməsi və yerinin müəyyən edilməsi üçün, Qaynaq
Prosedurlarının Spesifikasiyası (QPS), istehsalat çertyojları, keyfiyyət planı nəzərdən
keçirilməli və
istifadə zamanı materialın fiziki yoxlanışı həyata keçirilməlidir.
Müəyyən vəziyyətlərdə İnspektor, tökmə nömrələrin orijinal piltədən götürülərək
istehsalatda
istifadə ediləcək parçalara köçürülməsini izləməlidir.
Boru xətti işlərində İnspektorun, hər bir boru xətti üçün bütün aidiyyatı məlumatları qeyd
etməsi
tələb edilir. Böyük diametrə malik borularda, bu məlumatlar adətən borunun daxili
hissəsində
şablonlanır. Kişik diametrli borularda isə, aidiyyatı məlumatlar borunun çöl tərəfində
uzununa
istiqamətdə şablonlanır.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
115
BS EN 10204: Metal materiallar
Nəzarət sənədlərinin növlərinə dair nəticə
a) Əgər material standartlarında və ya sifarişdə bu qeyd edilibsə, spesifik olmayan nəzarəti
spesifik nəzarət ilə əvəz etmək olar
b) Material istehsalçısının keyfiyyət idarə sistemi, materialların spesifik qiymətləndirilməsi
üzrə
hamı tərəfindən səlahiyyətli bir müvvəkil kimi qəbul edilmiş qurum tərəfindən
təsdiqlənməlidir
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
116
5. Materialın Vəziyyəti və Ölçüləri
Materialın vəziyyəti, məmulatın xidmət ömrünə birbaşa təsirə malikdir və buna görə də
mühüm
nəzarət obyektidir.Nəzarət obyekti, aşağıdakı vacib amilləri əhatə etməlidir:
• Ümumi yoxlama
• Görünən qüsurlar
• Ölçülər
• Səthin vəziyyəti
Ümumi yoxlama
Bu yoxlama üsulu, doldurma şərtlərini, daşıma üsullarını, piltələrəin və ya boruların sayını
və
deformasiya həddinin kənara çıxmasını əhatə edir.
Görünən qüsurlar
Görünən tipik qüsurlar, istehsalat prosesi üçün adi bir haldır və piltənin kənarında
yarandıqda,
səthi və ya laminasiyanı qıran soyuq ətəklərdir (cold laps). Materialın gövdəsində mövcud
ola
biləcək laminasiyalar üçün presləmə zondu tətbiq edilən ultrasəs sınağı tələb edilə bilər.
Ölçülər
Piltələr üçün uzunluq, eni və uzunluğu nəzərə alınacaqdır.
Borular üçün yalnız uzunluq və divarın qalınlığı kifayət etmir. Burda həmçinin diametrin
və ovalın
nəzarəti də vacibdir. Nəzarətin bu mərhələsində, materialın tökməsi və istilik göstəricisi də
materialın sertifikatına qeyd edilə bilər.
Səthin vəziyyəti
Materialın səthinin vəziyyəti mühüm əhəmiyyət daşıyır. Səthin üzərində dəmir oksid ərp,
pas
izləri, çuxurlar və qəbuledilməz mexaniki zədələr olmamalıdır.
İnspektorun nəzərə almalı olduğu dörd əsas paslanma dərəcəsi mövcuddur:
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
117
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
118
6. Nəticə
Materillara Nəzarət, İnspektorun vəzifələrinin vacib hissəsidir və müvafiq sənədlərin başa
düşülməsi bu yolda uğurun açarı sayılır.
Materialların təsdiq edilməsi və izlənməsi hədəf nöqtəsi olduğu zaman, materialların
nəzarətinə
məntiqli və ciddi şəkildə yanaşmaq lazımdır. Material əlçatan olmadığı zaman, bu müşkül
bir
məsələyə çevrilə bilər. Odur ki, materialın nəzarətinə başlamazdan əvvəl onun əlçatan
olması
təmin edilməli, təhlükəsizlik tədbirləri nəzərə alınmalı və icazə alınmalıdır. Keyfiyyət
planına
istinad edilərək, tələb edilən nəzarət səviyyəsi və nəzarətin hansı məqamda aparılması
bilinməlidir. Həmçinin istehsalat çertyojlarına nəzər salınaraq, materialın növü və yeri ilə
bağlı
müvafiq məlumatlar əldə edilməlidir.
Nəzarət sənədlərinə əsasən materialın növünü təyin etmək mümkün olmadıqda və ya
nəzarət
sənədi itirilmiş olduqda, materialı müəyyən edən digər üsullara müraciət etmək olar.
Bu üsullara aşağıdakılar daxildir, lakin bunlarla məhdudlaşmır: qığılcım sınağı,
spektroskopik
analiz, kimyəvi analiz, skleroskopik sərtlik sınağı və s. Bu sınaq üsulları, səlahiyyətli bir
sınaq
müəssisəsi tərəfindən lakin bəzən yerində keçirilə bilər. Məmulatların satınalma sifarişinə
və
yaxud müvafiq standartlara uyğunluğunu təsdiq etməsi üçün İnspektorun iştirakına
ehtiyac ola
bilər.
* EN ISO 9000 Keyfiyyət idarə sistemləri – Əsas məqamlar və lüğət
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
119
Bölmə 8
Normativ və Standartlar
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
120
1. Ümumi
İnspektor öz vəzifələrini yerinə yetirərkən, geniş sayda normativləri və standartları
yanında
gəzdirmək məcburiyyətində deyildir. Bir qayda olaraq, spesifikasiya və yaxud müqavilə
spesifikasiyası tələb edilən yeganə sənəd olur. Lakin normativ vəstandartlar, müqavilə
spesifikasiyasına köməkçi vasitə kimi lazım ola bilərlər və ona görə də İnspektor, bu
normativləri
haradan tapa biləcəyini daim bilməlidir.
Aşağıda İnspektorun öz vəzifələrinə yetirdiyi zaman qarşısına çıxa biləcək normativ və
standartlarla bağlı izahların bir siyahısı təqdim edillmişdir.
2. İzahlar
Normativ sənəd: Fəaliyyət növləri və onların nəticələri üçün qaydaları, təlimatları və ya
xasiyyətnamələri təmin edən sənəd. Normativ sənəd termini, ümumi işlənən bir termindir
və
standartlar, texniki spesifikasiyalar, tətbiqi normativlər və əsasnamələr kimi sənədləri
əhatə edir.
Standart: Fikir birliyi nəticəsində yaranan və tanınan bir qurum tərəfindən dəstəklənən
bir sənəd.
Sifariş səviyyəsinin optimal şəkildə əldə edilməsini təmin etmək məqsədilə, fəaliyyət növləri
və
onların nəticələrinin ümumi və təkrar istifadəsi üçün lazımi qaydaları, təlimatları və ya
xasiyyətnamələri təmin edən sənəddir.
Uyğunlaşdırılmış standartlar: Standartlaşdırma ilə məşqul olan müxtəlif qurumlar
tərəfindən
təsdiq edilmiş və məmulatların bir-digərinin yerinə istifadə edilə bilməsini, proses və
xidmətləri
təyin edən, standartlara müvafiq keçirilən sınaq nəticələrinin və ya məlumatların qarşılıqlı
anlaşılmasını təmin edən eyni mövzularla əlaqədar standartlar.
Tətbiqi normativlər: Təchizat, quruluş və ya məmulatların dizaynı, istehsalı,
quraşdırılması,
onlara qulluq edilməsi, istifadəsi üçün tətbiqi fəaliyyət və ya prosedurları tövsiyyə edən
sənəd.
Tətbiqi normativlər, standart və ya standartın bir hissəsi və yaxud standartdan kənar bir
sənəd
ola bilərlər.
Əsasnamə: Səlahiyyətli qurum tərəfindən mənimsənilmiş qadağa qaydalarını təmin edən
bir
sənəd.
Səlahiyyətli qurum: Qanuni qüvvəyə və hüquqlara malik qurum (standartlara və
əsasnamələr
görə məsuliyyət daşıyan və yaxud spesifik öhdəliklərə malik olan inzibati müəssisə).
Nizamlayıcı qurum: Əsasnamələrin hazırlanması və tətbiq edilməsinə görə məsuliyyət
daşıyan
qurum.
İcraedici qurum: Əsasnamələrin icra edilməsinə görə məsuliyyət daşıyan qurum.
Spesifikasiya: Tələbləri əks etdirən sənəd. Bir qayda olaraq, nəzərdə tutulan və yaxud
məcburi
olan tələbləri və ya gözləntiləri əks etdirən məlumatlar və onları dəstəkləyən vasitələr.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
121
Posedur: Hər hansısa bir fəaliyyətin və prosesin həyata keçirilməsinin spesifik üsulu.Təsdiq
edilmiş standarta, normativ və ya spesifikasiyalara istinad edən prosedur adətən, spesifik
bir
məmulat üçün hər hansısa bir texnika tətbiq edildiyi zaman nəzərə alınması vacib olan
bütün
mühüm parametrlərin və riayət ediləcək xəbərdarlıqların yazılı izahıdır.
Təlimat: Təsdiq edilmiş prosedura, standarta, normativ və ya spesifikasiyaya əsaslanaraq
ardıllıqla davam etməli olan mərhələlərin yazılı izahı.
Keyfiyyət planı: Spesifik layihə, məmulat, proses və yaxud müqavilə ilə bağlı hansı
prosedurların
və əlaqədar mənbələrin kimin tərəfindən və nə vaxt keçiriləcəyini təyin edən sənəd.
* ISO IEC Təlimat 2 – Standartlaşdırma və əlaqədar işlər– Ümumi lüğət
** EN ISO 9000 – 2000 – Keyfiyyət idarə sistemləri – Əsas məqamlar və lüğət
3. Nəticə
Tətbiq edilən standartlar və tətbiqi normativlər əmin edir ki, hazırlanmış quruluş və yaxud
komponent keyfiyyət baxımından məqbulluq səviyyəsinə malik olacaq və nəzərdə tutlmuş
məqsəd üçün münasib olacaqdır.
Standartın, tətbiqi normativin və ya spesifikasiyanın tətbiqi təcrübəsiz İnspektor üçün
çətinlik
yarada bilər, belə ki, bu sənədlərin birinin və yaxud hamısının istifadəsi ilə bağlı etibar və
əminlik
hissi yalnız onları müəyyən bir müddət tətbiq etdikdən sonra yaranacaqdır.
Hər hansısa şübhələrin yarandığı zaman, anlaşılmazlığın aradan qaldırılması və yarana
biləcək
problemlərin qarşısının alınması üçün İnspektor daha səlahiyyətli şəxsə müraciət
etməlidir.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
122
BS nömrəsi Adı
BS 499: 1-ci hissə Qaynaq terminlərinin lüğəti
BS 709 Poladda ərimə ilə qaynaqların və qaynaq metalının dağıdıcı üsulla
yoxlanılması
BS 1113 Su borulu buxar əritmə cihazının dizaynı və istehsalatına dair spesifikasiya
BS 1453 Qaz qaynağı üçün dolğu materiallarına dair spesifikasiya
BS 1821 Mayelərin daşınması ilə bağlı ferretik polad boru işlərinin I Sinif
oksiasetilen qaynağına dair spesifikasiya
BS 2493 Əl ilə qövs qaynağı üçün aşağı ərimə temperaturlu elektrodlar
BS 2633 Mayelərin daşınması ilə bağlı ferretik polad boru işlərinin I Sinif qövs
qaynağına dair spesifikasiya
BS 2640 Mayelərin daşınması ilə bağlı karbon polad boru işlərinin I Sinif
oksiasetilen qaynağına dair spesifikasiya
BS 2654 Neft sənayesi üçün alın qaynaqlı dəstəklərə malik, şaquli qaynaq edilmiş,
donmayan çənlərin istehsalına dair spesifikasiya
BS 2901: 3-cü hissə Mis və mis ərintiləri üçün dolğu çubuqları və kabelləri
BS 2926 Əl ilə qövs qaynağı üçün xrom və xrom-nikel polad elektordlara dair
spesifikasiya
BS 3019 Volframla təsirsiz qaz qaynağı (TİG)
BS 3604 Təzyiq üçün lazımlı polad borular; Təzyiq məqsədi üçün yüksək
temperatur göstəricilərinə malik ferritk ərintili polad
BS 3605 Tikişsiz borulara dair spesifikasiya
BS 4515 Quruda və suda polad boruların qaynaq işlərinə dair spesifikasiya
BS 4570 Tökmə poladın ərimə ilə qaynağına dair spesifikasiya
BS 4677 Mayelərin daşınması ilə bağlı austentik paslanmayan polad boru işlərinin
qövs qaynağına dair spesifikasiya
BS 4872: 1-ci hissə Prosedurun təsdiqlənməsinə ehtiyac olmadıqda, qaynaqçı tərəfindən
keçirilən təsdiq sınalqarı.
Poladın ərimə ilə qaynağı
BS 4872: 2-ci hissə Alüminium və onun ərintilərinin volframla təsirsiz qaz qaynağı (TİG)
və
yaxud metal ilə təsirsiz qaz qaynağı (MİG)
BS 6323 Avtomobil, mexaniki və ümumi mühəndislik işləri üçün tikişsiz və qaynaq
edilmiş polad borulara dair spesifikasiya
BS 6693 Qaynaq metalında diffuziya olan hidrogenin təyin edilməsi üsulu
BS 6990 Emal mayelərinin və ya onların qalıqlarından ibarət olan polad boruların
qaynağına dair tətbiqi normativlər
BS 7191 Suda bərkidilmiş quruluşlar üçün qaynaq edilə bilən struktur poladlara dair
spesifikasiya
BS 7570 Qövs qaynağı avadanlığının təsdiqi üçün tətbiqi normativ
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
123
BS nömrəsi Adı
BS EN 287: 1-ci hissə Qaynaqçıların kvalifikasiya sınaqları - Ərimə ilə qaynaq - Poladlar
BS EN 440 Əriməyən və kiçik qranullu poladların qoruyucu qaz metal qövs qaynağı
üçün elektrodlar və qalıqları
BS EN 499 Əriməyən və kiçik qranullu poladların əl ilə metal qövs qaynağı üçün
örtülü elektrodlar
BS EN 38384:1-dən
5-dək olan hissələr
Metal materialların əl ilə qaynağına dair keyfiyyət tələbləri
BS EN 756 Əriməyən və kiçik qranullu poladların flusaltı qövs qaynağı üçün kabel
elektrodlar və ötürücü kabellər kombinasiyası
BS EN 760 Flusaltı qövs qaynağı üçün ötürücülər
BS EN 910 Metal materiallardakı qaynaqların dağıdıcı üsulla yoxlanılması - Əymə
sınaqları
BS EN 970 Ərimə ilə olan qaynaqların qeyri-dağıdıcı üsulla yoxlanılması - vizual
yoxlama
BS EN 12072 Dolğu çubuqları və kabelləri
BS EN ISO
18274
Alüminium və alüminum ərintiləri və maqnezium ərintiləri. Nikel və nikel
ərintiləri
Qeyd: Qaynaqçı, qalın hərflərlə çap edilmiş standartlara xüsusi diqqət etməli və bilməlidir.
BS nömrəsi Adı
BS EN 1011
1-ci hissə
2-ci hissə
3-cü hissə
4-cü hissə
Metal materialların qaynağına dair qaynaq təlimatları.
Qövs qaynağı üçün ümumi təlimatlar.
Ferritik poladların qövs qaynağı.
Paslanmayan poladların qövs qaynağı.
Alüminium və alüminium ərintilərinin qövs qaynağı.
BS EN 1320 Metal materiallardakı qaynaqların dağıdıcı üsulla yoxlanılması
BS EN 1435 Qaynaqların qeyri-dağıdıcı üsulla yoxlanılması - qaynaq birləşmələrinin
radioqrafik nəzarəti
BS EN 10002 Metal materialların dartınma sınağı
BS EN 10020 Poladların dərəcələrinə görə təyinatı və təsnifatı
BS EN 10027 Poladlar üçün işarələmə sistesmi
BS EN 10045 Metal materiallar üzərində Charpy zərbə sınaqları
BS EN 10204 Metal məmulatlar - Nəzarət sənədlərinin növləri
BS EN 22553 Qaynaqlanmış, lehimlənmiş və bərk lehimlənmiş birləşmələr - Çertyojlar
üzərində simvolik şəkildə göstərilməsi
BS EN 24063 Metalın qaynaqlanması, lehimlənməsi, bərk lehimlənməsi. Çertyojlarda
simvolik şəkildə qeyd edilməli olan proseslərin və istinad edilən
nömrələrin nomenklaturası.
BS EN 25817 Poladlarda qövs qaynağı birləşmələri. Qüsurlar üçün küyfiyyət
səviyyələrinə dair təlimat
BS EN 26520 Metal ərimə ilə qaynaqlardakı qüsurların təsnifatı, izahları ilə birgə
BS EN 26848 Təsirsiz qazla qoruyucu qövs qaynağı üçün, plazma kəsimi və qaynaq üçün
volfram elektrodlara dair spesifikasiya
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
124
ISO nömrəsi Adı
ISO 857 - 1 Qaynaq və onunla əlaqəli məsələlər - Lüğət - 1-ci hissə - Metal qaynaq
prosesləri
ISO 6947 Qaynaqlar - İşləmə vəziyyətləri - Bucaqların səmtinin və fırlanmasının
təsnifatı
ISO 9606 - 2 Qaynaqşıların kvaıifikasiya sınağı - Ərimə ilə qaynaq.
2-ci hissə Alüminium və alüminium ərintiləri
ISO 15607 Metal materiallar üçün qaynaq prosedurlarının spesifikasiyası və
kvalifikasiyası - Ümumi qaydalar
ISO 15608 Qaynaq - Metal material qruplaşma sistemləri üçün təlimat
ISO 15609 - 1 Metal materiallar üçün qaynaq prosedurlarının spesifikasiyası və
kvalifikasiyası - Qaynaq prosedurlarının kvalifikasiyası - 1-ci hissə: Qövs
qaynağı
kvalifikasiyası. Sınaq edilmiş ləvazimatlara istinad edən kvalifikasiya
kvalifikasiyası - Qaynaq prosedurlarının sınağı
1-ci hissə
2-ci hissə
3-cü hissə
4-cü hissə
5-ci hissə
6-cı hissə
7-ci hissə
8-ci hissə
9-cu hissə
10-cu hissə
11-ci hissə
12-ci hissə
13-cü hissə
Poladların qövs və qaz qaynağı və nikel və nikel ərintilərinin qövs qaynağı
Alüminium və onun ərintilərinin qövs qaynağı
Tökmə dəmirlərin qövs qaynağına dair qaynaq prosedurunun sınaqları
Tökmə alüminiumların tamamlanma qaynağı
Titan, sirkon və onların ərintiləri üçün qövs qaynağı
Mis və mis ərintiləri
İstifadə edilmir
Boruların boru-piltə birləşmələrinə qaynağı
Sualtı hiper-barium yaş qaynaq
Hiper-barium quru qaynaq
Elelktron və lazer işıq qaynağı
Nöqtəli, tikiş və layihə qaynağı
Əks təsirli uc-uca və yanma qaynağı
Qeyd: Qaynaqçı, qalın hərflərlə çap edilmiş standartlara xüsusi diqqət etməli və bilməlidir.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
125
Bölmə 9
Qaynaq Simvolları
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
126
Qaynaq birləşməsi bir mühəndis çertyoju üzərində ətraflı təsvir edilmiş eskiz şəklində
verilə bilər.
Aşağıda göstərildiyi kimi, bu eskizdə birləşmə formasının hər bir təfərrüatı və ölçüsü
göstərilə
bilər.
Lakin bu üsulun ətraflı məlumat təmin etməsinə baxmayaraq o, çoxlu vaxt apara bilər və
çertyojun əlavə məlumatlarla yüklənməsinə gətirib çıxara bilər.
Altrnativ üsul kimi, lazımi məlumatları ifadə etmək üçün simvolların köməyindən istifadə
etmək
olar. Bu üsul aşağıda göstərilmişdir (həmin birləşmə detalı üçün).
Simvolik ifadə aşağıda qeyd edilmiş üstünlüklərə malikdir:
• Çertyojda yerləşdirilməsi sadə və asandır
• Çertyoju artıq dərəcədə yükləmir
• Yenidən baxmağa ehtiyac olmur - bütün qaynaq simvolları əsas yığım çertyojunda
yerləşdirilə
bilər
Simvolik ifadə aşağıda qeyd edilmiş məhdudiyyətlərə malikdir:
• Yalnız standart birləşmələr üçün istifadə edilə bilər (BS EN ISO 9692)
• Birləşmənin təfərrüatları ilə bağlı dəqiq ölçülərin verilməsi imkanı olmur
• Simvolların düzgün şəkildə anlaşılması üçün təlimlərin keçirilməsinə ehtiyac vardır
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
127
1. Qaynaq Birləşmələrinin Çertyojlarda Simvolik İfadəsinə dair
Standartlar
Qaynaq simvoları üçün istifadə edilən iki əsas standart mövcuddur:
Avropa Standartları
EN 22553 - Qaynaq edilmiş, lehimlənmiş, bərk lehimlənmiş birləşmələr - Çertyojlarda
simvolik
ifadə
Amerika Standartları
AWS A2.4 - Qaynaq, Lehimləmə və Qeyri-dağıdıcı üsulla Yoxlama üçün Standart
Simvollar
Bu standartlar bir çox hallarda bənzərdir, lakin yalnış amlaşılmanı aradan qaldırmaq
üçün başa
düşülməsi vacib olan bir neçə başlıca fərqlər mövcuddur.
Avropa Standartlarının təfərrüatları aşağıdakı yarı-bölmələrdə verilmişdir. Burada
Amerika
Standartlarının Avropa Standartlarından nə ilə fərqlənməsi barədə qısa məlumat təqdim
edilmişdir.
Sadə qaynaq simvolları
Müxtəlif növ qaynaq birləşmələri, hazırlanacaq qaynağa bənzər simvollar vasitəsilə ifadə
edilir ki,
onların analizi asan olsun.
EN 22553 tərəfindən istifadə edilən simvollara dair nümunələr, növbəti aşağı səhifələrdə
təqdim
edilmişdir.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
128
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
129
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
130
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
131
5. Çertyojların üzərində Simvolların Yerləşdirilməsi
Qaynaq birləşmələrilə bağlı ətraflı məlumat təmin etmək üçün, qaynağın hər iki tərəfini
fərqləndirməyi bacarmaq lazımdır.
EN 22553 standartına əsasən bu, aşağıdakı şəkildə ifadə edilir:
• Ox xətti
• Birbaşa və qırıq-qırıq xətdən ibarət qoşa xətt
Aşağıdakı şəkildə bu ifadə üsulu nümayiş etdirilmişdir:
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
132
6. Ox Xətti və Birləşmə Xətti Arasındakı Əlaqə
Birləşmənin bir ucu oxlu tərəf, əks ucu isə digər tərəf adlanır.
Oxlu tərəf, ox xəttinin tuşlanmış olduğu birləşmə xəttinin ucudur.
Oxlu tərəf, birləşmə xəttinin hər iki ucunda ola bilər və beləliklə də hansı ucun oxlu tərəf
olmasına
yalnız çertyoju çəkən şəxs qərar verə bilər.
Bu prinsiplər, aşağıdakı şəkildə öz əksini tapmışdır.
Oxxətti ilə bağlı bir sıra qaydalar mövcuddur:
• Birləşmə xəttinin bir ucuna toxunmalıdır
• Birbaşa xəttin bir ucuna birləşir
• Birtərəfli birləşmə kimi assimetrik birləşmə zamanı oxlu xətt, üzərində qaynaq kəsim
forması
hazırlanacaq olan birləşmə hissəsinə doğru tuşlanmalıdır (aşağıda göstərildiyi kimi)
Birtərəfli kəsim formalı uc-uca birləşmənin ifadə edilməsinə dair nümunə:
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
133
7. Dayaq Xəttinin (birbaşa xətt) və Qaynaq Simvolunun
Yerləşdirilməsi
Dayaq xətti, mükün olan hər bir vəziyyətdə çertyojun alt kənarına paralel çəkilməlidir (və
ya ona
perpendikulyar).
Assimetrik qaynaq üçün mühüm olan məsələ, qaynağın oxlu tərəfinin və digər tərəfinin
birbirindən
ayırd edilməsidir. Bunu aşağıdakı kimi etmək olar:
• Oxlu tərəfdə tələb olunan qaynaq təfərrüatlarına dair simvollar birbaşa xəttin üzərində
yerləşdirilməlidirlər
• Digər tərəfdə tələb olunan qaynaq təfərrüatlarına dair simvollar qırıq-qırıq xəttin
üzərində
yerləşdirilməlidirlər
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
134
8. Birbaşa xəttin və Qırq-qırıq Xəttin Yerləşdirilməsi
EN 22553 qırıq-qırıq xəttin, birbaşa xəttin aşağısında və yaxud yuxarısında
yerləşdirilməsinə icazə
verir (aşağıda göstərildiyi kimi)
Əgər qaynaq simmetrikdirsə, o zaman iki tərəfin ayırd edilməsinə ehtiyac olmur; EN 22553
standartı, qırıq-qırıq xəttin daxil edilməməsini bildirir. Beləliklə, arxa gedişə malik olan
birtərəfli V
kəsim formalı uc-uca qaynaq, aşağıda göstərilmiş dörd simvolik şəkildən hər hansısa birilə
ifadə
edilə bilər.
Qeyd: Birbaşa və qırıq-qırıq xətlərin vəziyyətinin dəyişkənliyi, EN 22553 standartının icazə
verdiyi
əlavə ölçüdür; bu, EN ifadə üsulunu təqdim etmək üçün köhnə çertyojların (məs.: köhnə BS
499
standartın 2-ci hissəsinə uyğun olanlar) asanlıqla çevrilməsini təmin edir.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
135
9. Qaynaq Ölçülərinin İfadəsi
Bəzi qaynaq növlərinin ölçülərinin göstərilməsi vacib ola bilər və odur ki, bununla
əlaqədar olaraq
EN 22553 standartı aşağıdakı şərtlərə riayət edilməsini tövsiyyə edir:
• Qaynağın eninə kəsik ölçüləri simvolun sol tərəfində yazılmalıdır.
• Qaynağın uzunluq ölçüləri simvolun sağ tərəfində yazılmalıdır.
• Tərsinə yönəlmiş işarə yoxdursa, bütün uc-ucaq qaynaqlar tam nüfuziyyət qaynaqları
hesab
edilməlidir.
9.1. Eninə kəsik ölçülərinin simvolları
Ölçüləri göstərmək üçün aşağıdakı hərflərdən istifadə edilir:
a Künc qaynağının boğazının qalınlığı
Z Künc qaynağının katetinin uzunluğu
s Nüfuziyyətin dərinliyi
(qismən nüfuziyyətli uc-uca qaynaqlar üçün və dərin nüfuziyyətli künc qaynaqları üçün
münasibdir)
Aşağıda, bu simvolların necə istifadə edilməsinə dair nümunələr verilmişdir:
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
136
9.2. Uzunluq ölçülərinin simvolları
Qaynağın uzunluq ölçülərini göstərmək üçün və qırıq-qırıq qaynaqlar üçün hər bir
qaynağın
uzunluq ölçülərini göstərmək üçün aşağıdakı hərflərdən istifadə edilir:
l qaynağın uzunluğu
(e) bitişik qaynaq elementləri arasındakı məsafə
n qaynaq elementlərinin sayı
Bu hərflərin istifadəsi aşağıda, qırıq-qırıq ikitərəfli künc qaynağı üçün verilmişdir:
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
137
Qırıq-qırıq ikitərəfli künc qaynağı hissə-hissə qoyulacaqsa, bunun ifadə forması aşağıda
göstərilmişdir.
9.3. Əlavə ifadə formaları
Əlavə ifadə formaları, qaynaqların digər növ cəhətlərini göstərmək üçün lazım ola bilər,
məslən:
• Sahə yaxud ərazi qaynaqları bayraqla göstərilir
• Bu işarə, parametrlərin birləşmənin bütöv qaynağına aid olduğunu bildirir.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
138
10. Qaynaq Prosesinin İşarələnməsi
Ehtiyac olduqda qaynaq prosesi, dayaq xəttinin sonundakı çəngəlin iki qolu arasında
yazılmış
rəqəm ilə işarələnir.
10. Dayaq Xəttinin Sonundakı Digər Növ Məlumatlar
Qaynaq prosesini işarə və ya ifadə etməkdən savayı, dayaq xəttinin açıq quyruğuna
(yuxarıdakı
kimi) Qeyri-dağıdıcı üsulla yoxlamaya (NDT) dair məqbulluq səviyyəsi və dolğu metalının
növü
kimi məlumatlar əlavə edilə bilər və EN 22553 standartı, bu məlumatlarla bağlı istifadə
edilməli
olan ardıcıllığını müəyyən edir.
Dayaq xəttinin sonunda, içinə spesifik təlimatlar əlavə ediləcək qapalı quyruq da istifadə
edilə
bilər.
10. Dayaq Xəttinin Sonundakı Digər Məlumatlar
EN 22553 standartı tərəfindən tövsiyyə edilən simvolların və şərtlərin bir çoxu AWS
tərəfindən
istifadə edilənlərlə eynidir.
Lakin, başlıca fərqləri bunlardır:
• Sadəcə bir dayaq xətti istifadə edilir (qırıq-qırıq olmayan xətt)
• Oxlu tərəfdə qaynaq təfərrüatlarına dair simvollar, dayaq xəttinin altına düşür
• Digər tərəfdə qaynaq təfərrüatlarına dair simvollar, dayaq xəttinin üstünə düşür
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
139
Bu fərqlər aşağıdakı şəkildə ifadə edilmişdir:
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
140
Qaynaq vəziyyətləri
PA
1G / 1F
Düz / aşağı
PB
2F
Üfüqi-şaquli
PC
2G
Üfüqi
PD
4F
Üfüqi-şaquli (tavan)
PE
4G
Tavan
PF
3G / 5G
Şaquli-yuxarı
PG
3G / 5G
Şaquli-aşağı
H-L045
6G
İstiqamətlənmiş boru (yuxarıya doğru)
J-L045
6G
İstiqamətlənmiş boru (aşağıya doğru)
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
141
Bölmə 10
Qaynaq Prosesləri ilə Tanışlıq
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
142
1. Ümumi
Qövs qaynağının dörd əsas prosesinin - Əl ilə qövs qaynağı (MMA), Volframla təsirsiz qaz
qaynağı
(TIG), Metal təsirsiz/təsirli qaz qaynağı (MIG/MAG) və Flusaltı qövs qaynağının (SAW)
ümumi
xarakteristikaları bunlardır:
• Qövs, elektrod və ana metal arasındakı ara məsafədə bir elektrik boşalması əmələ gəldiyi
zaman yaradılır.
• Boşalma, qığılcımın yaranmasına və nəticədə ətraf mühit qazının ionlaşmasına səbəb
olur.
• İonlaşmış qaz, elektrod və metal arasında axının baş verməsinə səbəb olur və nəticədə
qövsün
yaranmasına gətirib çıxarır.
• Qövs, əsas metalın əriməsi üçün lazımlı istiliyi yaradır.
• Volframla təsirsiz qaz qaynağını çıxmaq şərtilə, qövsün yaratdığı istilik eyni zamanda
elektrod
səthlərinin əriməsinə səbəb olur və nəticədə ərimiş damlalar qaynaq hövzəsinə tökülərək,
muncuqvari bir qaynaq düzülüşü və yaxud qaynaq gedişi yaradır.
• İstiliyin ərimə yerinə getməsigərginliyin, qövs axını və qaynaq gedişinin sürətindən
asılıdır.
2. Məhsuldarlıq
Əksər qaynaq proseslərində PA (düz və ya 1G) vəziyyətində qaynaq prosesi, qaynaq
metalının çox
sürətlə qoyulmasına səbəb olacaq və nəticədə yüksək məhsuldarlığagətirib çıxaracaqdır.
İsraf edilən elektrod qaynaq prsesləri üçün, ərimiş metalın qaynaq hövəsinə ötürülməsi
sürəti
birbaşa qaynaq axının sürətilə əlaqədardır (axının elektrodun diametrinə uyğunluğu).
Volframla təsirsiz qaz qaynağı zamanı axının sürəti nə qədər yüksək olarsa, ərimə üçün
daha çox
enerji olar və nəticədə dolğu kabelinin qaynaq hövzəsinə əlavə edilmə sürəti də daha
yüksək
olmuş olar.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
143
3. İstiliyin Verimliliyi
Qövs enerjisi, hər məmulatın qaynaq uzunluğuna görə qaynaq qövsündə yaranan istiliyin
miqdarıdır və əsasən qaynağın hər millimetr uzunluğuna görə kilojoules ilə ifadə edilir
(kJ/mm).
Qövs qaynağı üçün istilik ötürülməsi (HI) aşağıdakı formula uyğun şəkildə hesablanır:
Qövs enerjisi (kJ/mm) = __________Gərginlik x Amper_________
Qaynaq gedişinin sürəti (mm/san) x 1000
İstiliyin verimliliyi, qaynaq qövsü tərəfindən iş parçasına ötürülən enerjidir və qövs
enerjisi x istilik
ötürücülük faktoru kimi ifadə edilir.
İstilik ötürücülük faktoru, qaynaq qövsünə ötürülən istilik enerjisinin qövs tərəfindən israf
edilən
elektrik enerjisi nisbətinə bərabərdir.
Müxtəlif proseslər üçün qaynağa ötürülən istilik göstəriciləri, aşağıdakı istilik ötürücülük
faktoru
vasitəsilə vurularaq qövs enerjisindən hesablana bilər:
Flusaltı qövs qaynağının SAW (kabel elektrod)1.0
Əl ilə qövs qaynağı MMA (örtülmüş elektrod) 0.8
Metal təsirsiz/təsirli qaz qaynağı MIG/MAG 0.8
Ötürücü-əsaslı qövs qaynağı (FCAW) (qoruyucu qaza və ya qazsız) 0.8
Volframla təsirsiz qaz qaynağı TIG 0.6
Plazma 0.6
Nümunə
Metal təsirli qaz qaynağından istifadə etməklə qaynaq hazırlanır və aşağıdakı qaynaq
şərtləri
qeyd edilir:
Gərginlik: 24
Amper: 240
Qaynaq gedişinin sürəti: 300mm/dəq.
Qövs enerjisi (kJ/mm) = __________Gərginlik x Amper_________
= 24 x 240 x 60
300 x 1000
= 345,600
300,000
Qövs enerjisi = 1.152 və ya 1.2 kJ/mm
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
144
İstiliyin Verimliliyi (HI) (kJ/mm) = _____Gərginlik x Amper x 60 x k_______
= 24 x 240 x 60 x 0.8
300 x 1000
= 376,480
300,000
= 9.9216 kJ/mm
Formul vahidləri: Qaynaq gedişinin sürəti - mm/san
İstiliyin verimliliyi - kJ/mm
İstiliyin verimliliyi, başlıca olaraq qaynaq gedişinin sürəti tərəfindən təsirə məruz qalır.
Qaynaq vəziyyəti və prosesi, istifadə ediləcək qaynaq gedişinin sürətinə təsir edir.
Aşağıdakılar əl ilə və yarı-avtomat qaynaq üçün əsas prinsiplər hesab edilir:
• Şaquli-yuxarı gediş, istiliyin ən yüksək dərəcədə verilməsini təmin edir, çünki lazımi
profili əldə
etmək üçün toxumaya ehtiyac yaranır və irəli qaynaq gedişinin sürəti nisbətən yavaş olur.
• Qaynaq gedişinin istifadə edilə biləcək yüksək sürətinə görə şaquli-aşağı gediş, istiliyin ən
aşağı
dərəcədə verilməsini təmin edir.
• Üfüqi-şaquli qaynaq, istiliyin nisbətən aşağı dərəcədə verildiyi vəziyyətdə olur, çünki
qaynaqçı
bu vəziyyətdə toxuma edə bilmir.
• Aşağı sürətli axının və sürətli qaynaq gedişinin tətbiq edilməsi lazım olduğu üçün tavan
qaynağı,
istiliyin aşağı dərəcədə ötürülməsini təmin edir.
• Düz vəziyyətdə (aşağı) qaynaqlama, istiliyin aşağı və ya yüksək dərəcədə ötürüldüyü
vəziyyət
ola bilər,belə ki qaynaqçı, istifadə ediləcək doldurma sürəti barədədaha çox çevikliyə
malikdir.
• Qövs qaynağı prosesləri arasında flusaltı qövs qaynağı (SAW) ən yüksək istilik
verimliliyinə və
qaynağın qoyulması üzrə ən yüksək imkanlara malikdir. Volframla təsirsiz qaz qaynağı
(TIG) və
metal təsirsiz/təsirli qaz qaynağı (MIG/MAG) çox aşağı dərəcədə istilik verimliliyi təmin
edir.
• Nəzarət edilən istilik verimliliyi qaynağı üçün tipik göstəricilər ~ 1.0 - ~
3.5kJ/mmarasında olur.
4. Qaynaqlama Parametrləri
Qövs gərginliyi
Qövs gərginliyi qövsün uzunluğu ilə əlaqəlidir. Qövs gərginliyinin enerji mənbəsi
tərəfindən idarə
edildiyi (SAW, MIG/MAG və FCAW) və cərəyandan sərbəst şəkildə dəyişdirildiyi proselər
zamanıgərginliyin tənzimlənməsi qaynağın profilinə təsir göstərəcəkdir.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
145
Qaynaq axımı artırıldıqda gərginliyin də qaynaq metalına yayılması və daha geniş və daha
düz
izlər yaratması üçün artırılması lazımdır.
Metal təsirsiz/təsirli qaz qaynağı zamanı qövs gərginliyi, qövsdə damcı ötürülməsinə
mühüm
təsirə malikdir.
Qaynaq axımı
Qaynaq axımı, əsas metalın içinə doğruərimənin/nüfuziyyətin dərinliyinə və yaxın yerləşən
qaynaq tikişlərinə başlıca təsirə malikdir.
Bir qayda olaraq, axım güclü olduqca nüfuziyyətin dərinliyi də bir o qədər çox olur.
Nüfuziyyətin dərinliyi, qoyulmuş qaynağın ana metal tərəfindən həll edilməsinə təsir edir
və fərqli
növ metallar birləşdirildiyi zaman buna nəzarət edilməsiçox vacibdir.
Qütblər
Qütblər, qövs enerjisinin (istilik) çox hissəsinin elektrod səthində yoxsa ana material
üzərində
cəmlənəcəyinə qərar verir.
Qütblərə nəzərən istiliyin yeri bütün proseslər üçün eyni deyildir vəaşağıda, əsas qövs
qaynaq
proseslərinin hər biri üçün təsirlər/seçimlər/üstünlüklər göstərilmişdir:
Proses
Qütblər
DC + ve DC + ve AC
Əl ilə qövs qaynağı
(MMA)
Ən yaxşı nüfuziyyət Daha az nüfuziyyət, lakin
daha yaxşı doldurma (kök
gedişi və qaynağın
örtülməsi üçün istifadə
edilri)
Bəzi elektrodlar üçün
münasib deyil. Qövs
üfürülməsini minimuma
endirir.
Volframla təsirsiz qaz
qaynağı (TIG)
Volframın aşırı dərəcədə
isinməsinə görə nadir
hallarda tətbiq edilir
Bütün metallar üçün
istifadə edilir -
alüminium və alüminium
ərintilərini çıxmaq şərtilə
(Maqnezium və
maqnezium ərintiləri)
Alüminium və
alüminium ərintilərinin
refrakter oksid filmini
qurmaq üçün istifadə
edilir
Qazla metal qövs
qaynağı (GMAW) bərk
məftillər (MIG/MAG)
Bütün metallar və bütün
vəziyyətlər üçün tətbiq
edilir
Nadir hallarda istifadə
edilir
Tətbiq edilmir
Ötürücü/metal əsaslı
qövs qaynağı
(FCAW/MCAW) qazqoruyucu
və özündən
qoruyucu özəkli
kabellər
Ən çox istifadə ediləndir Bəzi ötürücü məftillər -ve
üzərində istifadə edilmək
üçün hazırlanırlar; bəzi
metal əsaslı məftillər
eyni zamanda -ve
üzərində mövqeli qaynaq
üçün istifadə edilə
bilərlər
Tətbiq edilmir
Flusaltı qövs qaynağı
(SAW)
Ən yaxşı nüfuziyyət Daha az nüfuziyyət, lakin
daha yaxşı doldurma (kök
gedişi və qaynağın
örtülməsi üçün istifadə
edilri)
Qövs üfürülməsinin
qarşısını almaq üçün
istifadə edilir - xüsusilə
çox-elektrodlu sistemlər
üçün
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
146
5. Enerji Mənbəyinin Xüsusiyyətləri
Qövsü alışdırmaq məqsədilə elektrod və əsas metal arasında qığılcım yaratmaq üçün
yüksək
gərginlik olmalıdır. Bu, açıq dövriyyə gərginliyi (OCV) adlanır və ~50 - ~90V arasında
dəyişir.
Qövsü alışdıqdan və sabitləşdikdən sonra, enerji mənbəyinin elektrik xüsusiyyətələrindən
asılı
olaraq qövs gərginliyi və qaynaq dövriyyəsindən keçən axın arasında əlaqə yaranır.
Bu əlaqə, enerji mənbəyinin durğun xüsusiyyəti kimi tanınır və enerji mənbələri, sabit
cərəyanvə
ya sabit gərginlik xüsusiyyətini təmin edə biləcək şəkildə istehsal edilirlər.
5.1. Sabit cərəyanlı enerji mənbəyi
Bu, əl ilə qövs qaynağı (MMA və əl ilə TIG) üçün üstünlük verilən enerji mənbəyi növüdür.
Sabit cərəyanlı enerji mənbəyi üçün Volt-Amp nisbəti Şəkil 1-də göstərilmişdir. Bu,
“cərəyan
yoxdur” mənasını verir (OCV) və bu nöqtədən, enerji mənbəyindəki müxtəlif cərəyan
tənzimləməsindən asılı olaraq, qövs gərginliyi/cərəyan əyrilikləri yaranır.
Əl ilə qövs qaynağı (MMA və əl ilə TIG) üçün, qaynaqçı enerji mənbəyi üzərində lazımi
cərəyanı
tənzimləyə bilər, lakin qövs gərginliyi qaynaqçının istifadə etdiyi qövs uzunluğu ilə idaər
edilir.
Qaynaqçı müəyyən bir cərəyanı tənzimləmək üçün, qövs uzunluğunun oluqca dar məsafəsi
çərçivəsində işləmə məcburiyyətinə qalır - əgər çox uzun olsa sönəcək, çox qısa olsa
elektrod
qaynaq hövzəsinə çırpılacaq və qövs sönəcəkdir.
Bu növ enerji mənbəyinin iş prinsipi Şəkil 1-də göstərilmişdir.
Qaynaqçı, tənzimlənmiş cərəyan (Y) üçün son dərəcə sabit qövs uzunluğunu (Şəkil 1-də B)
saxlamağa çalışır. Lakin o, qövsün uzunluğunu daim sabit saxlaya bilməz və qaynaq
müddətində
normal əl hərəkətlərinə görə kiçik bir iş müddətində (Şəkil 1-də A və C arasında)
dəyişkənliklər
müşahidə ediləcəkdir.
Enerji mənbəyi, normal qaynaq müdətində qövs gərginliyində baş verən bu kiçik
dəyişkənliklərin
cərəyanda sadəcə kiçik dəyişikliklər (X və Z arasında) yaratmasını təmin edəcək formada
təsis
edilir. Odur ki bu vəziyyət, cərəyanın başından bəri sabit olduğu fikrini yaradır və
qaynaqçının
əriməyə nəzarəti tənzimlədiyini əmin edir.
Volt-Amp əyriliklərinin damcılı şəkli, “damcılama” xüsusiyyəti kimi tanınan sabit axınlı
enerji
mənbəyinin yaranmasına gətirib çıxarmışdır.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
147
Şəkil 1. Sabit cərəyanlı enerji mənbəyinə dair tipik Volt-Amp əyrilikləri
5.2. Sabit gərginlikli enerji mənbəyi
Məftil ötürücüsünə malik olan qaynaq prosesləri üçün (MIG/MAG, FCAW və SAW) bu,
üstünlük
verilən enerji mənbəyi növüdür.
Məftil ötürücüsünün sürəti və cərəyan birbaşa əlaqəlidir yəni,cərəyan ardıqca məftil
ötürücüsün
də sürəti artır və qövs uzuluğunu/gərginliyini saxlamaq üçün yanma dərəcəsində müvafiq
artım
müşahidə edilməyə başlayır.
Bu növ enerji mənbəyinin iş prinsipi Şəkil 2-də göstərilmişdir.
Qaynaqçı, enerji mənbəyi üzərində B gərginliyini və Y axınını tənzimləyir. Əgər qövsün
uzunluğu
C-yə düşərsə (qaynaq profilində baş vermiş hər hansısa bir dəyişiklik səbəbindən və ya
qaynaqçının əli yarı-avtomat qaynaq zamanı yuxarı-aşağı hərəkət etdiyi üçün), qaynq
axınında Zyə
doğru ani bir artım olacaqdır. Z axını nə qədər yüksək olarsa, yanma dərəcəsi də bir o
qədər
yüksək olacaqdır. Nəticədə bu, qövs uzunluğunun (və qövs gərginliyini) əvvəlcədən
tənzimlənmiş
göstəricələrə dönməsinə səbəb olur.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
148
Lakin əgər qövs uzunluğu artarsa, cərəyan sürətlə X-ə düşərək yanma dərəcəsini də aşağı
salar və
belələklə də qövs uzunluğunun əvvəlcədən tənzimlənmiş B göstəricisinə dönməsinə gətirib
çıxarar.
Beləliklə də, qaynaq müddəti ərzində qövs gərginliyinin azca dəyişilməsinə baxmayaraq,
gərginliyi
əvvəlcədən tənzimlənmiş göstəricilərə qaytaran axındakı dəyişikliklər elə sürətlə baş verir
ki,
gərginliyin sabit qaldığı fikri yaranır.
Gərginlik və cərəyan arasındakı əlaqənin mövcudluğu və əyilmənin az olması, bu enerji
mənbəyi
növünün "düz xüsusiyyətə malik" adlandırılmasına səbəb olur.
Şəkil 2. Sabit gərginlikli enerji mənbəyinə dair tipik Volt-Amp əyrilikləri
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
149
Bölmə 11
Əl ilə Qövs Qaynağı (MMA)
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
150
1. Əl ilə Qövs Qaynağı/Mühafizəli Metal Qövs Qaynağı
(MMA/SMAW)
Əl ilə qövs qaynağı (MMA), 1888-ci ildə Rusiyada kəşf edilmişdir. Qoruyucu qaz sipəri
yaratmaq
üçün axınsız çılpaq metal çubuq istifadə edilirdi. Örtülü elektrodlar yalnız 1900-cü illərdə
İsveçdə
Kjelberq prosesi adı altında kəşf ediləcəkdi. İlk yarı-qövs üsulu isə İngiltərədə tətbiq
edilmişdi.
Qaynaq prosesləri arasında daha çox istiqamətə malik olan Əl ilə qövs qaynağı (MMA),
çox geniş
qalınlığa malik dəmirli və dəmirsiz metalların qaynağı üçün münasibdir. Bu üsul, bütün
vəziyyətlərdə istifadə edilə bilər, belə ki, istifadəsi asan və iqtisadi baxımdan sərfəlidir.
Qaynağın
son mərhələdə keyfiyyəti daha çox qaynaqçının təcrübəsindən asılıdır.
Örtülü elektrod və iş parçasının arasında qövs alışdırıldıqda, həm elektrodun və həm də iş
parçasının səthiəriyərək qaynaq hövzəsinin yaranmasına gətirib çıxarır. Qövsün orta
istiliyi
təxminən 6000 ⁰C olur və bu göstərici ana metalını, israf edilən özəkli elektrodu və axan
örtülməni dərhal əritmək üçün kifayət edir. Axın, qaz və çürüyün yaranmasına səbəb olur:
bunlar
qaynaq hövzəsini ətraf mühit atmosferindəki oksigendən və nitrogendən qoruyurlar.
Ərimiş
çürük qatılaşır və sonra soyuyur; qaynaq işi tamamlandığında (və ya sonrakı qaynaq
gedişi
qoyulmazdan əvvəl) o, qaynaq tikişindən qoparılaraq/yontularaq alınmalıdır. Proses,
yalnız qısa
ölçülü qaynaqların qoyulmasına imkan verir ki, bu da yeni bir elektrodun dəstəyin içinə
yerləşdirilməsindən əvvəl baş verir.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
151
2. Əl ilə Qövs Qaynağı üçün Əsas Avadanlıq Tələbləri
1) Enerji mənbəyi trabsformatoru/düzləşdiricisi(sabit axın növü)
2) Saxlama sobası (150°C-dək temperaturlarda saxlayır)
3)Çevirici enerji mənbəyi(daha yığcam və daşına bilən)
4) Elektroddəstəyi/tutacağı(uyğun amper dərəcəsində)
5) Enerji kabeli(uyğun amper dərəcəsində)
6) Qaynaqsipəri(amper/proses üçün düzgün dərəcədə)
7) Enerjini qaytaran kabel(uyğun amper dərəcəsində)
8) Elektrodlar (uyğun növdə və amper dərəcəsində)
9) Elektrod sobası(elektrodları 350°C-dək bişirir)
10) İdərəetmə paneli(yandırma/söndürmə/amper/qütblər/açıq dövriyyə gərginliyi (OCV)
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
152
3. Enerji Tələbləri
Əl ilə metal qövs qaynağı, ya dəyişməz (DC) ya da dəyişən (AC) cərəyandan istifadə
etməklə
tətbiq edilə bilər. DC qaynaq cərəyanında, ya müsbət (+ve) ya da mənfi (-ve) qütblər
istifadə edilə
bilər; bu axımın bir istiqamətdə axmasını təmin edir. AC cərəyan qaynağımənfidən
müsbətə
doğru axa bilər və iki istiqamətli olur.
Əl ilə qövs qaynağı üçün enerji mənbələri və ya transformatorlar (AC axınını qaynaq üçün
münasib olan AC axınına çevirir), transformator-düzləşdiricilər (AC-ni DC-yə düzləşdirir),
dizel və
ya benzin əsaslı generatorlar (sahə işləri üçün üstünlük verilir) və ya çeviricilər/inventorlar
(qaynaq enerji mənbələrinə son dövrlərdə əlavə edilib) ola bilər. Əl ilə qövs qaynağı üçün
sabit
axınlı hasilata malik enerji mənbəyi istifadə edilməlidir.
Enerji mənbəyi aşağıdakıları təmin etməlidir:
• 50 və 90v arasında qövsü başlamaq üçün açıq dövriyyə gərginliyi (OCV)
• Qaynaq müddətində qövsü 20 və 30v arasında saxlamaq üçün qaynaq gərginliyi
• Əsasən 30-350 amp arasında axın sürəti
• Stabil qövs-sürətli qövs bərpası və ya ani cərəyan olmadan qövsün yenidən alışa bilməsi
• Sabit qaynaq axımı. Qövs uzunluğu, qaynaq zamanı dəyişə bilər lakin, elektrodun
davamlı
yanma dərəcəsinin və qaynaq nüfuziyyəti xüsusiyyətlərinin qaynaq zamanı saxlanılmasına
diqqət
yetirilməlidir.
4. Qaynaq Dəyişənləri
Əl ilə qövs qaynağının keyfiyyətinə təsir edən digər faktorlar və ya qaynaq müxtəliflikləri
aşağıdakılardır:
Cərəyan (amper)
Gərginlik İstiliyin verimliliyinə təsir edir
Hərəkət sürəti
Qütblər
Elektrodun növü
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
153
4.1.Cərəyan (amper)
Elektronların dövriyyədən axını, qaynaq axımıdır və Amperlə (I) ölçülür. Amper, yanma
dərəcəsini
və nüfuziyyətin dərinliyini idarə edir. Qaynağın axım səviyyəsi, elektrodun ölçüsünə əsasən
müəyyən edilir - istehsalçılar normal fəaliyyət diapazonu və axını tövsiyyə edirlər.
Əl ilə qövs qaynağı tətbiq edilən zaman amperin yalnış quraşdırılması aşağıdakılara səbəb
ola
bilər:
Amperin çox aşağı olması: Natamam ərimə və ya nüfuziyyət, qaynaq gedişinin davamsız
forması,
çürük qalıqları, qeyri-sabit qövs, qövsün büdrəməsi, deşiklər, qövsün alışma ehtimalı
Amperin çox yuxarı olması: Aşırı dərəcədə nüfuziyyət, içindən kökün yanması, alt kəsik,
sıçrantı,
deşiklər, dərin kraterlər, aşırı isinmə nəticəsində elektrodun zədələnməsi, mövqeli qaynağı
mürəkkəbləşdirən artıq doldurulma
4.2. Gərginlik
Cərəyanın dövrədən axması üçün lazım olan, ya qaynaqlama imkanı ya da gərginlikdir
(U).Əl ilə
qövs qaynağına gəldikdə, qövsü başlamaq üçün lazımlı gərginlik - açıq dövrə gərginliyidir
(OCV).
Bu, qaynaq dövrəsindən keçən heç bir cərəyan olmadığı zaman enerji mənbəyinin çıxış
terminalları arasında ölçülən gərginlikdir.
Təhlükəsizlik məqsədilə, açıq dövrə gərginliyi 100V-i keçməməlidir və əsasən 50-90V
arasında
olmalıdır. Qövs gərginliyi, qaynaq zamanı qövsü saxlamaq üçün lazım olan gərginlikdir və
bu
əsasən 20-40V arasında dəyişir. Qövs gərginliyi, qövs uzunluğunun bir funksiyasıdır. Əl ilə
qövs
qaynağında qaynaqçı, qövs uzunluğunu və qövs gərginlinin nəzarətdə saxlayır. Qövs
gərginliyi,
qaynaq hövzəsinın alışmasına nəzarət edir.
Yalnış qövs gərginliyinin istifadəsi aşağıdakılara səbəb ola bilər:
Qövs gərginliyinin çox aşağı olması: Natamam nüfuziyyət, elektrodun sönməsi, natamam
ərimə
qüsurları, qövsün çırpılma ehtimalı, çürük qalıqları, qeyri-sabit qövs, qövsün büdrəməsi,
deşiklər,
qövsün alışma ehtimalı, qaynaq gedişinin davamsız forması
Qövs gərginliyinin çox yuxarı olması: Aşırı dərəcədə sıçrama, deşiklər, qövsün dolanması,
qaynaq
gedişinin davamsız forması, çürük qalıqları, mövqeli qaynağı mürəkkəbləşdirən maye
qaynaq
hövzəsi
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
154
Qövs gərginliyində böyük dəyişiklik = qaynaq amperində kiçik dəyişiklik ±
10v = ± 5 amps
4.3. Qaynaq gedişinin sürəti
Gediş sürəti, qaynağın irəliləmə dərəcəsini müəyyən edir; istilik verimliliyi, metallurgiya
şərtlərinə
və mexaniki şərtlərə təsir edən üçüncü əsas faktor hesab edilir. Əl ilə qövs qaynağı (MMA)
tətbiq
edildiyi zaman qaynaq gedişinin sürəti ilə bağlı yalnışlıqlar, aşağıdakı
qüsurlarınyaranmasına
gətirib çıxara bilər:
Qaynaq sürətinin çox yüksək olması: Dar və incə qaynaq tikişinin yaranması, sürətli
soyuma,
çürük qalıqları, alt kəsik, natamam ərimə/nüfuziyyət.
Qaynaq sürətinin çox alçaq olması: Soyuq yapışma, artıq qaynaq qalığı, qaynaq tikişinin
nizamsız
forması, alt kəsik.
4.4. Qütblər (cərəyan növü)
Qütblər, qaynaq qövsündə istilik enerjisinin verilməsini müəyyən edir. Əl ilə qövs qaynağı
üçün
müvafiq sayəlan qütb ilk öncə, istifadə edilən elektroddan və qaynağın arzu olunan
göstəricilərindən asılıdır.
Birbaşacərəyan (DC)
Birbaşacərəyan, cərəyanın bir istiqamətdə axmasıdır və əl ilə qövs qaynağında, elektrodun
qütbünü müəyyən edir.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
155
Birbaşa cərəyan/müsbət elektrod (DCEP/DC+)
Elektrod, qaynaq dövrəsinin müsbət qütbündə olduğu zaman iş parçası mənfi qütb olur.
Elektronunaxın istiqaməti, iş parçasından elektroda tərəf yönlənmiş olur.
Elektrod müsbət lakin, iş parçası mənfi yüklənmiş oluqda (DCEP) bu, istilik enerjisinin
üçdə ikisini
elektrodun ucunda və üçdə birini ana matrialda yaratmaq imkanına malik olur. Bu isə öz
növbəsində, qaynaq nüfuziyyətində artımın yaranmasına gətirib çıxarır.
Birbaşacərəyan/mənfi elektrod (DCEP/DC-)
Elektrod, qaynaq dövriyyəsinin mənfi qütbündə olduğu zaman iş parçası müsbət qütb olur.
Elektronun axın istiqaməti, elektroddan iş parçasına tərəf yönlənmiş olur. Artıq burada,
enerjinin
verilməsi tərsinə istiqamətdə aparılır və istilik enerjisinin üçdə biri elektrodun ucunda və
üçdə
ikisi ana matrialda yaranır.
Mənfiyüklənmiş birbaşa cərəyan(DCEP), elektrodun qızmasının və elektrodun ərimə
dərəcəsinin
artmasına gətirib çıxarır. Bu isə öz növbəsində, qaynaq nüfuziyyətində azalmanın
müşahidə
edilməsinə gətirib çıxarır.
Birbaşa cərəyanddan istifadə edildiyi zaman qaynaq qövsü, qövs üfürülməsinin təsirinə
məruz
qala bilər və nəticədəmaqnit qüvvələrinin təsirilə qövsün öz normal hərəkət yolundan
çıxmasına
gətirib çıxara bilər.
Alternativ cərəyan (AC)
Qaynaq dövriyyəsindəki cərəyan dəyişkəndir və axın əvvəlcə bir istiqamətdə, daha sonra
isə digər
istiqamətdə ola bilər. Alternativ cərəyan zamanı, axının istiqaməti saniyədə 100-120 dəfə və
saniyədə 50-60 dövriyyə dəyişir. Alternativ cərəyan, cərəyanın iki istiqamətdə axmasıdır.
Odur ki, qövsdə istilik enerjisinin verilməsi bərabər olur, yəni 50% elektrodda və 50% isə
iş
parçasında.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
156
4.5. İstifadə edilən elektrod növləri
Əl ilə qövs qaynağı (MMA) üçün əsasən üç elektrod növü mövcuddur:
Rutil elektrodlarıntərkibində yüksək dərəcədə titan oksid (rutil) olur.Titan oksid qövsün
aşanlıqla
alışmasını, qövsün qüsursuz çalışmasını və sıçramanın aşağı səviyədə olmasını təmin edir.
Bu
elektrodlar, yaxşı qaynaqlama xüsusiyyətlərinə malikdirlər. Bunlar, AC və DC enerji
mənbələrilə
və bütün vəziyyətlərdə istifadə edilə bilər. Elektrodlar, xüsusilə üfüqi/şaquli (HV)
vəziyyətdə olan
künc birləşmələri üçün münasibdir.
Xüsusiyyətləri:
• Qaynaq metalının mexanik xüsusiyyətləri qənaətbəxş olur
•Yapışqan çürük vasitəsilə yaxşı qaynaq tikişi istehsal edilir
• Mövqeli qaynaq, maye çürük (flüorid tərkibli) vasitəsilə mümkün olur
• Çürüklərasanlıqla təmizlənir
Əsas elektrodların tərkibində yüksək dərəcədə kalsium karbonat (ərp) və kalsium fluorid
(fluorspar) olur. Bu, çürük örtüyünü rutil elekrodlara nisbətən daya maye tərkibli edir və
eyni
zamanda sürətli donmasına səbəb olur ki, bu xüsusiyyət öz növbəsində üfüqi və tavan
vəziyyətlərində qaynaq edilməsinə imkan verir. Yüksək keyfiyyətli qaynaq, yaxşı mexaniki
göstəricilər və çatlamaya qarşı davamlılıq (yüksək əks təsir nəticəsində) tələb edildiyi
zaman bu
elektrodlar, orta və ağır səviyyəlli məmulatların qaynağı üçün yararlı hesab edilir.
Xüsusiyyətləri:
• Qaynaq metalının hidrogen səviyyəsi aşağı olur
• Qaynaq axının/sürətinin yüksək olmasıtələb olunur
• Qaynaq tikişi pis alınır (çökək və qabarıq səth profili)
• Çürüklər çətinliklə təmizlənir
Selüloz elektrodların tərkibində yüksək dərəcədə selüloz olur və dərin nüfuziyyət qövsünə
və
yüksək qaynaq sürəti təmin edən sürətli yanma xüsusiyyətinə malik olur. Qaynaq tikişi
kobud
alına bilər və maye çürük səbəbbindən, çürüyün aradan qaldırılması çətinləşə bilər. Bu
elektrodların istənilən vəziyyətdə istifadəsi asandır və yuxarıdan aşağı boru qaynağı
üsulunda
istifadələrilə tanınırlar.
Xüsusiyyətləri:
• Bütün vəziyyətlərdə dərin nüfuziyyət olur
• Şaquli-aşağı qaynaq üçün münasibdir
• Yaxşı mexaniki göstəriciləri var
• Yüksək dərəcədə hidrogenin yaranmasına səbəb olur - termiki istilik zonasında (HAZ)
çatlama
riski yaradır
O da qeyd edilməlidir ki, bu üç əsas qrupun daxilində, geniş çeşiddə elektrod seçimini
təmin edən
örtülmüş elektrod yarı-qrupları mövcuddur.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
157
Əl ilə qövs qaynağı üçün elektrodları istehsal edilən zaman onların alternativ cərəyan (AC)
və
birbaşa cərəyan (DC) enerji mənbələrilə birgə istifadə ediləcəkləri nəzərdə tutulur. AC
elektrodların DC üzərində istifadə edilə bilməsinə baxmayaraq, bütün DC elektrodları AC
enerji
mənbələrilə istifadə edilə bilməz.
*Fəaliyyət faktoru:(O/F)Verilmiş müəyyən bir zaman intervalında zaman çərçivəsində
qövsün
faizidir (%).
Yarı-avtomat qaynaq proseslərilə müqayisə edilən zaman əl ilə qövs qaynağının (MMA),
30%-dək
aşağı O/F göstəriciləri olur. Əl ilə yarı-avtomat metal təsirsiz/təsirli qaz qaynağının
(MIG/MAG)
O/F göstəriciləri isə 60%, tam avtomatlı üsulda isə 90% olur. Qaynaq prosesinin O/F
göstəricisi,məhsuldarlıq ilə birbaşa əlaqəlidir.
Fəaliyyət faktoru, bir ötürücünün cərəyanı ötürə biləcəyi zamanın %-i şəklində verilmiş
bir
təhlükəsizlik göstəricisi olan vəzifə dövrəsi ilə qarışdırılmamalıdır. Bu, 10 dəqiqənin 60%-i
və
100%-də spesifik bir cərəyan olaraq verilir, məs.: 350A - 605 və 300A - 100%
5. Əl ilə Qövs Qaynağı (MMA)/Mühafizəli Metal Qövs Qaynağı
(SMAW)
barədə Yekun
Avadanlıq tələbləri
• Transformator/düzləndirici, generator, çevirici (sabit amper növü)
• Enerji və enerji qaytarma kabeli (müvafiq amper dərəcəsində)
• Elektrod tutacağı (müvafiq amper dərəcəsində)
• Elektrodlar (müvafiq növdə və amper dərəcəsində)
• Düzgün maska/eynək, təhlükəsizlik geyimi və yaxşı hasilat
Parametrlər və nəzarət edilməli yerlər
• Amper
• Açıq dövə gərginliyi (OCV)
• AC/DC və qütblər
• Qaynaq gedişinin sürəti
• Elektrodun növü və diametri
• Vəzifə dövriyyələri
• Elektrodun vəziyyəti
• Bitişmələr
• Təcrid/hasilat
• Xüsusi elektrod emalı
Tipik qaynaq qüsurları
• Pis qaynaq üslunun tətbiq edilməsi və ya gedişlər arasında təmizliyin kifayət edəcək
şəkildə
yerinə yetirilməməsi nəticəsində yaranan çürük qalıqları.
• Nəm və ya zədələnmiş elektrodların istifadə edilməsi, qaynağın çirkli olması və ya
materialın
təmiz olmaması nəticəsində yaranan deşiklər.
• Amperin, kök ara məsafəsinin və ya kök səthinin eninin düzgün tənzimlənməməsi
nəticəsində
yaranan kökdə ərimə/nüfuziyyət problemi.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
158
Bölmə 12
Volframla Təsirsiz Qaz qaynağı (TIG)
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
159
1. Prosesin Təsnifatı
ABŞ-da volframla təsirsiz qaz qaynağı (TIG) eyni zamanda qazla volfram qaynağı
(GTAW) adlanır
və tükənməyən volfram elektrod və iş parçası arasında alışan bir qövs vasitəsilə istimə əldə
edilərək ərimənin baş tutmasıdır. Volfram elektrodu oksidləşmədən və isti dolğu məftilini
atmosfer çirklənməsindən qorumaq üçün elektrodu və qaynaq zonasını mühafizə etmək
məqsədilə təsirsiz qazdan istifadə edilir.
Volframdan ona görə istifadə edilir ki, onun 3370⁰C ərimə temperaturu vardır və bu
göstərici
bütün digər növ metallar üçün münasibdir.
2. Prosesin Müxtəliflikləri
Volframla təsirsiz qaz qaynağının əsas müxtəliflikləri aşağıdakılardır:
• Qaynaq cərəyanı
• Cərəyanın növü və qütbü
• Volfram elektrodun ucunun forması və təpə bucağı
• Qoruyucu qazınaxın sürəti
• Elektrodun uzunluğu
Bu müxtəlifliklərin hər biri, aşağıdakı bölmədə ətraflı şəkildə təqdim edilmişdir.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
160
2.1. Qaynağın cərəyanı
• Qaynağın nüfuziyyəti birbaşa qaynaq cərəyanı ilə əlaqəlidir.
• Əgər qaynaq cərəyanı aşağıdırsa, elektrdoun ucu müvafi şəkildə isinməyəcək və qeyri-
sabit
qövs meydana gələcəkdir.
• Əgər qaynaq cərəyanı çox yüksəkdirsə, elektrodun ucu aşırı dərəcədə isinərək əriyəcək və
belələiklə də volfram qalıqlarının yaranmasına səbəb olacaqdır.
2.2. Cərəyanın növü və qütbü
• Ən yaxşı qaynaq nəticələri əsasən DC mənfi elektrod vasitəsilə əldə edilir.
• Alüminium və yaxud maqnezium oksidləri kimi odadavamlı oksidlər, əriməyə əngəl ola
bilərlər,
lakin AC və ya DC müsbət elektrodlardan istifadə etməklə bunun qarşısını almaq olar.
• DC müsbət qoşulmuş elektrodda istilik elektrodun ucunda cəmlənir və volframınaşırı
dərəcədə
isinməsinə səbəb olur. Odur ki, bu vəziyyətin qaşısını almaq üçün elektrodun DC mənfidə
istifadə
edildiyindən daha böyük diametrə malik olması lazımdır. DC müsbət istifadə edildiyi
zaman su ilə
soyudula bilən məşəl tövsiyyə edilir.
Cərəyanın
növü/qütblər
DCEN AC DCEP
İstilik balansı 70% metalda
30% elektrodda
50% metalda
50% elektrodda
30% metalda
70% elektrodda
Qaynağın profili Dərin, dar Orta Dayaz, geniş
Təmizləmə prosesi Yoxdur Bəli - hər yarım
dövriyədən bir
Bəli
Elektrodun tutumu Əla
(3.2mm/400A)
Yaxşı
(3.2mm/225A)
Zəif
(6.4mm/120A)
• Qaynaq gedişinin sürəti həm qaynağın genişliyinə və həm də nüfuziyyətə təsir edir, lakin
onun
genişlik üzərindəki təsiri daha böyükdür.
• Qaynaq gedişinin sürətinin artması, nüfuziyyətin və genişliyin azalmasına səbəb olur.
• Qaynaq gedişinin sürətinin azalması, nüfuziyyətin və genişliyin artmasına səbəb olur.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
161
2.4. Volfram elektrodların növləri
Fərqli məqsədlər üçün fərqli elektrod növlərindən istifadə edilə bilər:
• Təmiz volfram elektrodlar, kürə şəkili ucu qorumaq üçün yüngül metalların AC ilə
qaynaq
edildiyi zaman istifadə edilir. Lakin digər növlərlə müqayisədə, bu elektrodlar AC-də
qövsün pis
nüfuziyyətinə və qövsün stabilliyinin zəif olmasına səbəb olur.
• Torirləşdirilmiş elektrodlar, qövsün nüfuziyyətini təkmilləşdirmək üçün torium oksidlə
(toria)
əridilirlər. Təmiz volfram elektrodlarla müqayisədə, bu elektrdoların cərəyan daşıma
qabiliyyəti
daha yüksəkdir və uzun müddət iti uc qorumaq üçün istifadə edilə bilərlər. Təəssüflər
olsun ki,
toria bir qədər radioaktivdir (şüa və radiasiya) və ucun yontulması zamanı buraxılan toz
udulmamalıdır. Torirləşdirilmiş elektrodların yontulması üçün istifadə edilən elektrod
yontan
dəzgahlar, toz buraxma sistemilə təchiz edilməlidirlər.
• Kükürd dioksidli və lantanitli elektrodlar, qövsün nüfuziyyətini təkmilləşdirmək üçün
kükürd və
lantanit oksidlərlə əridilirlər. Bu elektrodları AC və yaxud DC ilə uğurlu şəkildə istifadə
etmək olur,
həmçinin kükürd və lantanit radioaktiv olmaqdılarına görə bunları torirləşdirilmiş
elektrodların
əvəzinə tətbiq etmək mümkündür.
• Sirkonlu elektrodlar, sirkon oksidlə əridilirlər. Bu elektrodların iş prinsipləri,
torirləşdirilmiş
elektrodlar və təmiz volfram elektrodlar arasında yer tutur, belə ki bu elektrodlar, qaynaq
zamanı
kürə şəkilli ucu qoruya bildiklərinə görə AC qaynaq üçün tövsiyyə edilirlər. Bundan əlavə,
bu
eletrdolar çirklənməyə qarşı yüksək davamlılığa malikdirlər və buna görə də tam
bütövlüyə malik
olan və volfram müdaxiləsi mümkün olmayan qaynaqlarda istifadə edilə bilərlər.
2.5. Volfram elektrodun ucunun forması
• DC mənfi elektrod ilə torirləşdirilmiş elektrodlar və kükürd dioksidli və lantanitli
elektrodlar,
ucları müvafiq bucaq altında bərkidilərək istifadə edilirlər (aşağıda göstərildiyi kimi -
elektrodun
ucu və ya təpə bucağı).
• Elektrod ucunun yontulduğu yerin uzunluğu, elektrodun diametrinin təxminən 2 - 2.5
dəfə
uznluğuna bərabər olmalıdır.
• Elelktrodun ucu, qövsün nüfuziyyəti zamanı və ya qaynaq müddətində qırılma riskini
minimuma
endirmək üçün düz yontulur (aşağıda göstərilmişdir)
• Təpə bucağının ölçüsü artdığı zaman, nüfuziyyət də artır.
• Təpə bucağının ölçüsü azaldığı zaman, qaynaq tikişinin eni AC qaynaq üçün artır, təmiz
və ya
sirkonlu volfram elektrodlar istifadə edilir.
• Bunlar yarı-sferik (kürə şəkilli) uc ilə istifadə edilirlər (aşağıda göstərildiyi kimi).
• Kürə şəkilli uc yaratmaq üçün elektrod yontulur, qövs nüfuz edir və elektrodun ucunu
əridənədək, axın artırılır.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
162
2.6. Qoruyucu qazlar
Aşağıda adları verilmiş təsirsiz qazlar, volframla təsirsiz qaz qaynağı (TIG) zamanı
qoruyucu qaz
qismində istifadə edilə bilər:
• Arqon
• Helium
• Arqon və heliumun qarışıqları
Qeyd: Nüfuziyyəti təkmilləşdirmək və deşikləri azaltmaq məqsədilə, austentik
paslanmayan
poladlar üçün və bəzi mis-nikel ərimələri üçün ~5%-dək hidrogenə malik olan arqon
qazından
istifadə etmək olar.
Arqon İş prinsipi Helium
Heliumla olduğundan daha az; nazik
hissələrin qaynağı zamanı kömək
edə bilər. Qövsün uzunluğunda
dəyişikliklər olduqda, qövs
gərginliyində daha az dəyişiklik olur.
Qövsün gərginliyi Arqonla olduğundan daha yüksək.
Qövsün daha isti olması, qalın
hissələrin və yapışqan metalların
(nikel) qaynağı zamanı kömək edir.
Heliumla olduğundan daha az; bu,
nüfuziyyətin azalmasına səbəb olur.
Qövsün isitmə
gücü
Yüksəkdir və yüksək istilik
ötürücülüyünə malik olan və qalın
materialların qaynağı zamanı bu, bir
üstünlükdür.
Arqon havadan daha ağırdır və ona
görə də düz və şaquli vəziyyətdə
qoruyucu qaza daha az ehtiyac olur.
Qaynağın
qorunması
Helium, havaya nisbətən yüngüldür
və qaynağı müvafiq şəkildə qorumaq
üçün daha çox qaz tələb edir.
Mayeləşdirilmiş havanın ayrılması
vasitəsilə atmosferdən alınır -
qiyməti daha ucuz və daha çox
əlçatandır.
Əlçatan və sərfəli
olması
Təbii qazdan ayrılma vasitəsilə əldə
edilir - qiyməti daha baha və daha az
əlçatandır.
Volframla təsirsiz qaz qaynağı üçün arqon və helium qoruyucu qazların xüsusiyyətləril
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
163
2.6.1. Qoruyucu qazın axınsürəti
• Qazın axın sürəti çox alçaq olanda, qoruyucu qaz qaynaq ərzisindəki havanı uzaqlaşdıra
bilmir
və bu, deşiklərin yaranmasına və çirklənməyə gətirib çıxara bilər.
• Qazın axın sürəti çox yüksək olanda, qoruyucu qaz sütunun özəyində turbulensiya
meydana
gəlir. Hava, ətraf mühit atmosferi tərəfindən içəri sovrulur və bu da öz novbəsində
deşiklərin
yaranmasına və çirklənməyə gətirib çıxara bilər.
• Qoruyucu qazın axım sürəti, adətən ~10 - ~12 l/dəq. arasında dəyişir.
2.6.2. Qaynağın arxa hissəsinin təmizlənməsi
Qaynağın arxa hissəsini, volframla təsirsiz qaz qaynağı (TIG) zamanı artıq oksidləşmədən
qorumaq
lazımdır. Bunu, təmizləmə qazından - adətən təmiz arqondan istifadə edərək həyata
keçirmək
mümkündür.
Boru qaynağı olan zaman borunun ağzını təmizləmək nisbətən asan olur, lakin piltə/lövhə
qaynağı olanda artıq köməkçi vasit kimi bir təmizləmə kanalından istifadə edilməsi lazım
gəlir və
yaxud qaynaq tikişi irəlilədikcə, operatorun əlavə vəziyyətlərdə durmasına və ya hərəkət
etməsinə ehtiyac duyulur.
Arxa hissəsinin təmizlənməsinin ilkin mərhələsində, qaynağın arxa hissəsindəki bütün hava
çıxarılmalıdır. Bunun üçün kifayət qədər vaxt verildikdə axının sürəti, qaynağa
başlamazdan əvvəl
aşağı salınmalı və belələiklə də müsbət axın təmin edilməlidir (bir qayda olaraq ~4l/dəq).
Arxa hissəsinin təmizlənməsi, qaynağın iki və ya daha artıq qaynaq təbəqəsi yığılana qədər
davam
etməlidir.
C və C-MN tipli poladlarda, arxa hissəsinin təmizlənməsini həyata keçirmədən kifayət
qədər
qənaətbəxş qaynaqlar hazırlamaq mümkündür.
2.7. Elektrodun uzunluğu
• Elektrodun uzunluğu, əlaqə borusundan başalayaraq volfram uca qədər olan hissəni
əhatə edir.
• Əlaqə borusu qaz forsunkasının içində yerləşdiyinə görə, bu göstəriciyə nəzarət etmək
üçün
çölə çıxmış uzunluğu ölçmək olar (aşağıda göstərildiyi kimi).
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
164
• Əgər elektrodun uzunluğu çox qısa olarsa, elektrodun ucu kifayət qədər isinməyəcək və
qeyrisabit
bir qövslə nəticələnəcəkdir.
• Əgər elektrodun uzunluğu çox uzun olarsa, elektrodun ucu aşırı dərəcədə isinərək
əriməyə
səbəb olacaq və volfram qalıqlarının yaranmasına gətirib çıxaracaqdır.
• Çıxıntının uzunluğu bir qayda olaraq, elektrodun diametrinin 2-3 dəfə uznluğuna
bərabər
olmalıdır.
3. Dolğu Məftilləri
Ana metal ilə oxşarlığı olan dolğu məftillərin istifadəsi ümumi bir addımdır, lakin bu
məftillər,
mövcud oksigenlə və nitrogenlə birləşəcək kiçik element qatışıqlarından ibarət ola bilərlər.
4. Volfram Qalıqları
Qaynağa daxil olan kiçik volfram hissəcikləri, bu metalın qalınlığına görə daima
radioqraflarda
görünəcəkdir və bu bir çox məmulatlar üçün qəbul edilməzdir.
Kiçik hissəciklərin qaynaq hövzəsinə daxil olmasına səbəb olan volframa qarşı istilik
şokunun
tətbiq edilməsi, volfram qalıqların yaranmasının başlıca səbəbidir və müasir enerji
mənbələrinin
bu təhlükəni minimuma endirməsi üçün axın/cərəyan çıxarma cihazına malik olmalarının
səbəbi
budur.
Bu cihaz, axının tənzimlənmiş göstəriciyə qısa bir müddətdə qalxmasını və beləliklə də
volframın
daha yavaş və rahat bir şəkildə isidilməsini təmin edir.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
165
5. Krater Çatlaması
Krater çatlaması, bərkimə çatlamasının bir formasıdır və dolğu metalları buna qarşı çox
həssas ola
bilərlər.
Müasir enerji mənbələri, cərəyanı çıxarma/kınarlaşdırma cihazına malikdirlər və beləliklə
də bir
qaynağın sonunda qaynaqçı cərəyanı saxladığında bu müntəzəm olaraq azalır və getdilcə
qaynaq
hövzəsi balacalaşır və dayazalaşır.
Bu, qaynaq hövzəsi bərkidikdə qaynağın daha münasib forma əldə edəcəyi və çatın qarşısı
alınacağı deməkdir.
6. Volframla Təsirsiz Qaz Qaynağının (TIG)Başlıca Tətbiq Edildiyi
Yerlər
Bura, nazik divarları olan borularda, paslanmayan poladlarda və digər ərintilərdə,
davamlı
formaya malik biçimlərdə uzunsoz tikişlərinin qoyulması üçün avtogen qaynaq daxildir.
Dolğu məftillərindən istifadə etməklə, volframla təsirsiz qaz qaynağını kimya, neft və enerji
istehsalı sənaye sahələrində yüksək keyfiyyətli birləşmələrin əldə edilməsi üçün tətbiq
etmək
olar.
Həmçinin, aeroskopik sənaye sahəsində təyyarələrin ayrıca hissələri və raket mühərrik
sistemləri
üçün volframla təsirsiz qaz qaynağından istifadə edilir.
7. Volframla Təsirsiz Qaz Qaynağının (TIG) Üstünlükləri
• Hidrogenin dağılma səviyyəsi çox aşağı olan yüksək keyfiyyətli qaynaqlar təmin edir ki,
bu da
soyuq çatlama təhlükəsini minimuma endirir.
• Qaynaq sıçrantılarına və ya çürük qalıqlarına yol vermir və buna görə də yüksək
səviyyədə
təmizlik tələb edən məmulatlar üçün münasibdir (qida və iaşə sənayesi üçün boru
sistemləri, yarıfabrikatların
istehsalı və s.).
• Dolğu metalı ilə birgə və ya dolğusuz olaraq nazik hissələr üzərində istifadə edilə bilər,
qaynaqları nisbətən yüksək sürətlə hazırlayır.
• Qaynaq müxtəlifliklərinə düzgün şəkildə nəzarət edilməsini təmin edir və bütün qaynaq
vəziyyətlərində qaynaq kökünə nüfuziyyətin idarə edilməsi üçün çox yaxşıdır.
• Fərqli birləşmələr də daxil olmaqla, demək olar ki, bütün qaynaqlana bilən metalların
qaynağı
üçün münasibdir, lakin qurğuşun və qalay kimi ərimə tenperaturu aşağı olan metallar
üçün uyğun
deyildir. Bu üsul, alüminium, maqnezium, titan və sirkon kimi stabil oksidlərə malik olan
reaktiv
metallar üçün səmərəli hesab edilir.
• İstilik mənbəyi və dolğu metalına əlavələr, müstəqil şəkildə idarə edilir və ona görə də
nazik
quruluşlu əsas metalların birləşdirilməsi üçün çox münasibdir.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
166
8. Volframla Təsirsiz Qaz Qaynağının (TIG) Çatışmamazlıqları
• Digər növ qövs qaynaq proseslərilə müqayisədə, qaynaq dolğusunu az təmin edir.
• Metal təsirsiz/təsirli qaz qaynağı (MIG/MAG) və ya əl ilə qövs qaynağı (MMA) ilə
müqayisədə
daha yüksək kvalifikasiyaya və qaynaqçı kordinasiyasına ehtiyac duyulur.
• ~10mm-dən qalın hissələr üçün əl ilə qövs qaynağı (MMA) və ya Metal təsirsiz/təsirli qaz
qaynağı (MIG/MAG) ilə müqayisədə daha az sərfəlidir.
• Küləkli hava şəraitində qaynaq ərazisini qorumaq tamamilə çətindir və ona görə də
sahə/açıq
ərazi qaynağı üçün münasib deyildir.
• Elektrodun, qaynaq hövzəsilə təmas etməsinə imkan verildikdə volfram qalıqları yaranır.
• Bu prosesdə heç bir təmizləmə fəaliyyəti yoxdur, və buna görə də dolğu metalı və ya əsas
metallar üzərində çirklənməya qarşı davamlılığı aşağıdır.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
167
Bölmə 13
Metal təsirsiz (passiv) qaz qaynağı/Metal təsirli (aktiv) qaz qaynağı
(MIG/MAG)
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
168
Proses
ABŞ-da qazla metal qövs qaynağı (GMAW) kimi tanınan metal təsirsiz (passiv) /metal
təsirli (aktiv)
qaz qaynağı (MIG/MAG), əksər metal materiallarda həm nazik, həm də qalın təbəqələrin
qaynağı
üçün münasib olan çox-funksiyalı üsuldur. Qövs, məftil elektrodun ucu və iş parçası
arasında
alışdırılir və hər ikisi də əridilərək bir qaynaq hövzəsi yaranır. Məftil burada istilik
mənbəyi rolunu
(meftilin ucundakı qövs vasitəsilə) ve dolğu metalı rolunu oynayır. Məftil, qaynaq
cərəyanını
məftilə ötürən mis əlaqə borusu (həmçinin əlaqə ucu adlanır) vasitəsilə qidalanır. Qaynaq
hövzəsi, məftili əhatələyən forsunka vasitəsilə qidalanan qoruyucu qaz vasitəsilə ətraf
mühit
atmosferdindən qorunur. Qoruyucu qazın seçimi, qaynaq edilən materialdan və onun
tətbiqindən
asılıdır. Məftil, mühərrikdən gələn sarğı (reel) vasitəsilə qidalanır və qaynaqçı və yaxud
dəzgah,
qaynaq cıhazını və ya məşəlini birləşmə xətti boyunca hərəkət etdirir. Bu üsul, yüksək
dərəcədə
məhsuldarlıq təmin edir və istifadə edilən elektrodun daima qidalanması baxımından
sərfəlidir.
Proseslə bağlı sxem, Şəkil 1-də verilmişdir.
Şəkil 1. Metal təsirsiz (passiv)/metal təsirli (aktiv) qaz qaynağı (MIG/MAG)
Metal təsirsiz (passiv)/metal təsirli (aktiv) qaz qaynağı (MIG/MAG) zamanı yarı-
avtomatik,
mexaniki və ya avtomatik avadanlıqdan istifadə edilir. Yarı-avtomatik qaynaq zamanı
meftilin
qidalanma sürəti və qövs uzunluğu avtomatik olaraq nəzarətdə saxlanılır, lakin qaynaq
gedişinin
hərəkət sürəti və məftilin vəziyyəti əl ilə idarə edilir. Mexaniki qaynaq zamanı bütün
göstəricilər
avtomatik nəzarət altında olur, lakin bunlar qazynaq zamanı əl ilə dəyişdirilə bilər (məs.:
qaynağın
başının istiqamətləndirilməsi və məftilin qidalanma sürətinin və qövs gərginliyinin
tənzimlənməsi). Avtomatik qaynaq zamanı əl ilə heç bir müdaxilə olmur. Şəkil 2-də metal
təsirsiz
(passiv)/metal təsirli (aktiv) qaz qaynağı (MIG/MAG) üçün bütün müvafiq avadanlıq
nümayiş
etdirilmişdir.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
169
Meftil bloku
Şəkil 2. Metal təsirsiz (passiv)/metal təsirli (aktiv) qaz qaynağı (MIG/MAG) üçün
avadanlıq
Metal təsirsiz (passiv)/ təsirli (aktiv) qaz qaynağının üstünlükləri:
• Məftilin davamlı şəkildə ötürmə qabiliyyətinin olması
• Qövs uzunluğunun avtomatik özünü-tənzimləmə sistemi
• Qaynağın qoyulma dərəcəsi yüksəkdir və durma/başlama yerləri minimum saydadır
• İsraf edilmə keyfiyyəti yüksəkdir
• 0.1-2.0kJ/mm diapazonunda istilik hasilatı
• Hidrogen potensial prosesinin aşağı səviyyədə olması
• Qaynaqçı, qaynaq hövzəsini və birləşmə xəttini yaxşı görür
• Qaynaq sonrası təmizləmə işlərinin az olması və ya heç olmaması
• Bütün vəziyyətlərdə təbiq edilə bilər (batıraraq köçürmə)
• Prosesə yaxşı nəzarət edə bilmə imkanlarının olması
• Geniş profildə tətbiq edilə bilər
Metal təsirsiz (passiv)/ təsirli (aktiv) qaz qaynağının çatışmamazlıqları:
• Dolğu əlavəsinə müstəqil nəzarət etmək mümkün deyil
• Sıçrantı səviyyəsini azaltmaq üçün optimal göstəriciləri tənzimləmək çətindir
• Qalın məmulatlar üzərində batıraraq köçürmə tətbiq edilən zaman ərimə problemi
təhlükəsi
• Avadaqlara qulluq yüksək səviyyədə olmalıdır
• İstilik ötürücülüyünün aşağı olması, sərtlik göstəricilərinin yüksək olmasına səbəb olur
• Avadanlığın qiyməti, əl ilə qövs qaynağına nisbətən daha bahalıdır
• Açıq ərazidə qaynaq, qoruyucu qaza mane ola biləcək hava axınlarının qarşısını almaq
üçün
xüsusi xəbərdarlıqlara riayət edilməsini tələb edir
• Birləşmə və parçaların əlçatan olması, əl ilə qövs qaynağında (MMA) və ya volframla
təsirsiz qaz
qaynağındakı (TIG) kimi deyil
• Əsas metalın çürüklərinin təmizlənmsi, daha çox çirklənməyə gətirib çıxarır
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
170
2. Prosesin Müxtəliflikləri
Metal təsirsiz (passiv)/ təsirli (aktiv) qaz qaynağının əsas müxtəliflikləri aşağıdakılardır:
• Qaynaq cərəyanın/məftilin ötürücülük sürəti
• Gərginlik
• Qazlar
• Qaynaq gedişinin hərəkət sürəti və elektrodun orientasiyası
• İnduksiya
• Kontakt ucucnun iş məsafəsinə doğru istiqaməti
• Forsunkanın iş məsafəsinə doğru istiqaməti
• Qoruyucu qazın forsunkası
• Metal köçürməsinin növü
2.1. Məftilin Ötürücülük Sürəti
Məftilin ötürücülük sürətinin artması, avtomatik olaraq məftildə cərəyanın artmasına
səbəb olur.
Məftillər, adətən 0.6, 0.8, 1.0, 1.2, 1.4 və 1.6mm diametrdə istehsal edir.
2.2. Gərginlik
Gərginliyin tənzimlənməsi, püskürmə köçürməsi zamanı ən vacib quraşdırma hesab edilir,
çünki
bu, qövsün uzunluğunu idarə edir. Batıraraq köçürmə zamanı bu, həmçinin axının
yüksəlməsinə
və istiliyin qaynağa ümumi şəkildə ötürülməsinə təsir edir. Həm məftilin ötürücülük
sürətinin/axının və həm də gərginliyin artması, istilik verimliliyini artıracaqdır. Qaynaq
birləşdiricilərinin möhkəm olduğunu yoxlamaq lazımdır, belə ki, yararsız birləşdiricilər
əks-təsirə
səbəb olacaq, dövriyyədə gərginliyin düşməsinə gətirib çıxaracaq və qaynaq axının
xüsusiyyətlərinə təsir göstərəcəkdir. Gərginlik, həyata keçirilən köçürmə növünə təsir
edəcəkdir,
lakin bu eyni zamanda da istifadə edilən qazın növündən də asılıdır. •
Şəkil 3. Qövs gərginliyinin təsiri
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
171
2.3. Qazlar
Şəkil 4. Qaz birləşməsinin qaynaq tikişinin profilinə təsiri
Qeyri-dəmir metallar və bunların ərintiləri üçün (Al, Ni və Cu kimi), təsirsiz qoruyucu qaz
istifadə
edilməlidir. Bu adətən, təmiz arqon qazı və ya arqonla zənginləşdirilmiş və helium əlavəsi
olan
qaz olur. Tamamilə təsirsiz qazın istifadə edilməsi, bu prosesin metal təsirsiz (passiv) qaz
qaynağı
(MIG) adlanmasına səbəb olmuşdur və bu prosesin terminoloju adı yalnız qeyri-dəmir
metalların
qaynağına şamil edilir.
Arqon qazına bir miqdar heliumun əlavə edilməsi, qövs plazması daxilində istiliyin daha
bərabərsəviyyəli cəmləməsinə səbəb olur və bu da öz növbəsində qaynaq tikişi profilinin
formasına təsir edir. Arqon helium qarışıqları daha isti qövs təmin edir və ona görə də
onlar mis
və ya alüminum kimi daha yüksək termiki ötürücülük qabiliyyətinə malik metalların,
nisbətən
qalın əsas metalların qaynağı üçün səmərəli hesab edilir.
Paslanmayan poladlar da daxil olmaqla bütün növ poladların qaynağı üçün sabit bir qövs
yaratmaq və yaxşı damcılama qaynağı əldə etmək məqsədilə, nəzarət edilən oksigenin və ya
karbondioksidin əlavə edilməsi lazımdır. Lakin, bu əlavələr ərimiş metal ilə reaksiyaya
girir və
təsirli qazlar kimi tanınırlar və məhz buna görə də, metal təsirli (aktiv) qaz qaynağı kimi
tanınırlar
və bu prosesin terminoloju adı yalnız poladların qaynağına şamil edilməkdədir.
100%CO 2
Qazın ionlaşma qabiliyyəti çox yüksək olduğuna görə, CO2qazı püskürmə köçürməsini
davam
etdirə bilməz. Bu yüksək ionlaşma qabiliyyəti sayəsində çox yaxşı nüfuziyyət əldə etmək
mümükün olur, lakin kürə şəkilli damcıların yaranmasına, qeyri-sabit qövsün meydana
gəlməsinə
və çox böyük miqdarda sıçrantı əmələ gəlməsinə gətirib çıxarır.
20%CO 2-dək Arqon + 15
Karbon dioksidin (CO2) və ya oksigenin faizi, qaynaq edilməkdə olan poladın növündən və
istifadə
edilməkdə olan metal köçürmə növündən asılıdır. Arqon nisbətən aşağı ionlaşma
qabiliyyətinə
malikdir və püskürmə köçürməsini 24 qaynaq gərginliyindən yuxarı dərəcədə saxlaya
bilər. Arqon
çox sabit bir qövs əmələ gətirir və sıçrama səviyyəsi az olur, lakin CO2 nisbətən daha az
nüfuziyyət
təmin edir. Həm arqon və həm də CO2 qazı, arqon qazındakı %5-20 CO2 arasında
qarışıqlarda hər
iki qazın üstünlüklərindən bəhrələnməsini təmin edir; yəni sabit bir qövs vasitəsilə yaxşı
bir
nüfuziyyət təmin edilir və sıçrama səviyyəsi olduqca aşağı olur. CO2 qazı, arqon qazından
və ya
onun birləşmələrindən dəfələrlə ucuzdur və karbon və aşağı temperaturda əriyən polad
növləri
üçün geniş miqyasda istifadə edilməkdədir.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
172
Paslanmayan poladlar və aşağı temperaturda əriyən polad növləri üçün geniş miqyasda
istifadə
edilir.
Şəkil 5. Karbon, karbon-maqnezium və aşağı temperaturda əriyən poladların metal təsirli
qaz
qaynağı (MAG) üçün təsirli (aktiv) qoruyucu qaz birləşmələri
(mavi, daha soyuq qaz birləşməsidir, qırmıza isə daha isti birləşmədir)
Qaz birləşmələri - arqon əvəzinə heliumdan istifadə edildiyi zaman daha isti bir qövs, daha
maye
qaynaq hövzəsi və daha yaxşı qaynaq profili əldə etmək mümkün olur. Bu dörd-hissəli
birləşmələr
daha yüksək qaynaq sürətini təmin etsə də, nazik bölmələr üçün münasib hesab edilmirlər.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
173
Püskürmə köçürməsi üçün, adətən austentik paslanmayan poladlar arqon-CO2/O2
birləşmələrilə
və yaxud arqon-helium- CO2 birləşmələri vasitəsilə qaynaq edilirlər. Qövsün sabit qalması
üçün,
birləşmələrin oksidləşmə qabiliyyəti minimuma endirilir (CO2tərkibinin maksimum 2-
2.5%-i).
Austentik poladlar yüksək dərəcədə istilik ötürücülüyünə malik olduqlarına görə heliumun
əlavə
edilməs, ərimə nöqsanlarının qarşısının alınmasına və məmulata yüksək dərəcədə istiliyin
israf
edilməməsinə kömək edir. Karbon və aşağı temperaturda əriyən polad üçün istifadə edilən
~25%
birləşmələrlə müqayisədə, helium əlavəsi 85%-ə qədər olur. Ehtimal olunan karbon
yığılmasının
qarşısını almaq üçün tərkibində CO2 olan birləşmələr tövsiyə edilmir.
Şəkil 6. Paslanmayan poladların metal təsirli qaz qaynağı (MAG) üçün
təsirli (aktiv) qoruyucu qaz birləşmələri
Martensit və ikitərəfli (duplex) paslanmayan poladlar üçün bir mütəxəsis məsləhətinə
müarciət
edilməlidir. Tərkibində 2.5%N2 olan bir sıra Ar-He birləşmələri, ikitərəfli (duplex)
paslanmayan
poladların qaynağı üçün münasibdir.
Yüngül ərintilər (alüminium maqnezium, titan, mis və nikel və onların birləşmələri)
Təsirsi qazlar yüngül birləşmələr və oksidləşməyə qarşı həssas olan metallar üçün istifadə
edilir.
Yaxşı qaynaq keyfiyyəti təmin etmək məqsədilə, təsirsiz qazın qaynaqlama dərəcəsi
kommersiya
baxımından düzgün seçilməlidir.
Arqon
Arqon alüminium üçün istifadə edilə bilər, çünki qövsü sabitləşdirmək üçün kifayət qədər
səth
oksidi olur. Titan və nikel ərintiləri kimi oksigenə qarşı həssas materiallar üçün bəzi
məmulatların
hazırlığı zamanı, təsirsiz qazlarla qövs sabitliyini əldə etmək çətin olur. Arqonun sıxlığı
havanın
qalınlığına nisbətən 1.4 dəfə artıq olur və buna görə də, aşağı vəziyyətdə arqonun havanı öz
yerindən sıxışdırması mümkündür. Bunun əlverişsiz tərəfi, məhdud ərazilərdə işləyən
zaman
arqonun təhlükəli səviyyəyə qədər toplanması və qaynaqçının havasızlıqdan boğulmasına
gətirib
çıxarmasıdır.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
174
Arqon-Helium birləşmələri
Arqon, yüngül birləşmələrinmetal təsirsiz qaz qaynağı üçün ən çox istifadə edilən qazdır,
lakin
helium və arqon-helium birləşmələrinin istifadəsilə daha üstün nəticələr əldə etmək
mümkündür.
Helium arqondan daha yüksək istilik ötürücülüyünə malikdir. Daha isti qaynaq hövzəsi,
təkmilləşmiş bir nüfuziyyət yaradır və/və ya qaynaq sürətində artım əmələ gətirir. Yüksək
helium
tərkibinin olması, dərin bir nüfuziyyət profili təmin etsə də, çoxlu sıçrama yaradır. Arqon
qazı
80%-dən az olduqda, əsl püskürmə köçürməsi mümkün olmur. Kürə şəkilli köçürmə
zamanı
sıçrantını azaltmaq üçün qaynaqçı, "basdırılmış" qövsdən istifadə etməlidir. Helium və
arqonhelium
birləşmələri istifadə edildiyi zaman qövsün sabitliyi çətinliklə əldə edilə bilər, çünki helium
qövs gərginliyini artırır və buna görə də qövsün uzunluğu baxımından qövs gərginliyində
daha
böyük bir dəyişiklik müşahidə edilməyə başlayır. Helium birləşmələr, eyni qaz müdafiəsini
təmin
etmək üçün, arqon qorumasından daha yüksək axın sürəti tələb edir.
Xüsusilə qalın alüminium parçalar üzərində arqon-helium birləşmələri istifadə edildiyi
zaman,
ərimə nöqsanlarının yaranma riski də azalmış olur. Ar-He qaz birləşmələri, materialdakı
istilik
israfını təxminən 3mm qalınlığında tənzimləyəcəkdir.
Şəkil 7. Alüminium, maqnezium, titan, nikel və mis ərintilərinin metal təsirsiz qaz qaynağı
(MIG)
üçün təsirsiz (passiv) qoruyucu qaz birləşmələri
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
175
Fərqli əsas materiallar üçün istifadə edilən qoruyucu qazların və birləşmələrin yekun
cədvəli
aşağıda təqdim edilmişdir.
Metal təsirsiz qaz qaynağı (MİG)/metal təsirli qaz qaynağı (MAG) üçün qoruyucu qaz
birləşmələrinin yekun cədvəli
Metal Qoruyucu qaz Reaksiya
davranışı
Xüsusiyyətləri
Karbon
polad
Arqon-CO2 Yüngül
oksidləşmə
CO2tərkibinin artırılması daha isti bir qövs təmin edir,
təkmilləşmiş qövs sabitliyi, daha dərin nüfuziyyət və itiuclu
şəkildən kürə şəkilli nüfuziyyət profilinə keçid verir,
yaxşı qaynaq ilə daha düz qaynaq tikişi verən daha maye
şəkilli qaynaq hövzəsi təmin edir, sıçrama səviyyəsində
artım və CO2nisbətən daha yaxşı möhkəmlik verir. Dayaq
püskürmə köçürməsi üçün minimum 80% arqon qazı tələb
edilir. Ümumən istifadə edilən birləşmə: Arqon-10-15
CO2
Arqon-O2 Yüngül
oksidləşmə
Arqon-CO2birləşməsindən daha bərk bir qövs, alt kəsiyi
minimuma endirir; püskürmə köçürməsi üçün münasibdir,
Arqon-CO2 birləşməsinə nisbətən daha az nüfuziyyət
təmin edir, yüksək axın dərəcəsində iti-uclu qaynaq tikişi
nüfuziyyətini verir. Ümumən istifadə edilən birləşmə:
Arqon-3% CO2
Ar-He-CO2 Yüngül
oksidləşmə
Arqon əvəzinə heliumdan istifadə edildiyi zaman Ar-CO2
ilə müqayisədə daha isti qövs, daha yüksək qövs gərginliyi,
daha maye qaynaq hövzəsi, daha düz qaynaq tikişi profili,
daha kürə şəkilli və dərin nüfuziyyət profili, daha yüksək
qaynaq sürəti təmin edir
CO2 Oksidləşmə Ar-CO2 birləşməsinə nisbətən qövs gərginlikləri 2-3V
daha yüksək olur, daha yaxşı nüfuziyyət, daha yüksək
qaynaq sürəti təmin edir, yalnız batıraraq köçürmə və ya
"basdırılmış" qövs üsulu üçün uyğundur, dar iş
diapazonuna malikdir, sıçrama səviyyəsində artım verir və
ucuz qiyməti olur
Paslanmayan
poladlar
Ar-He-CO2 Yüngül
oksidləşmə
Paslanmaya davamlılığa minimum təsir edərək yaxşı qövs
sabitliyini təmin edir (karbonun toplanması), batıraraq
köşürmə üçün hazırlanmış tərkibinə və impuls və
püskürmə köçürməsi üçün hazırlanmış az miqdarda
helium tərkibinə malikdir. Ümumən istifadə edilən qaz:
He-Ar-2% CO2
Arqon-CO2 Yüngül
oksidləşmə
Yalnız püskürmə köçürməsi üçün uyğundur, daha ağır
parçalarda alt kəsiyin taranma təhlükəsini minimuma
endirir, qaynaq tikişinin yaxşı profilini təmin edir
Alüminium,
mis, nikel,
titan
birləşmələri
Arqon Təsirsiz Yaxşı qövs sabitliyini, sıçrama səviyyəsində azalmanı təmin
edir və ümumən istifadə edilən bir qazdır. Titan ərintiləri,
havanın çirklənməsinin qarşısını almaq üçün təsirsiz qaz
dəstəyini və nəzarət sipərlərini tələb edir
Arqon-helium Təsirsiz İstilik örücülüyü, qalın hissələrin üzərində yüksək
səviyyədə istilik yayılmasına səbəb olur, ərimə
qüsurlarının daha az olmasını, sıçrama səviyyəsində artımı
təmin edir, arqonla müqayisədə daha bahalı qiyməti olur
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
176
2.4. Qaynaq gedişinin sürəti və elektrodun orientasiyası
Qaynaq gedişinin sürəti artdıqca, nüfuziyyət azalır və qaynaq tikişinin genişliyi nə qədər
dar
olarsa, alt kəsik yaranma təhlükəsi də artar.
Şəkil 8. Qaynaq gedişi sürətinin təsiri
Şəkil 9. Məşəl bucağının təsiri
2.5. Kontakt ucunun iş parçası məsafəsinə təsiri (CTWD)
Kontakt ucunun iş parçası məsafəsinə təsiri, elektrodun uzunluğundakı əks-təsir istiliyi
səbəbindən qaynaq axınına təsirə malikdir (Şəkil 10-a bax). Kontakt ucunun iş paraçası
məsafəsinə təsiri artdıqca, elektrodu müvafiq sürətdə (meftilin ötürmə sürətinə uyğun olan
şəkildə) əritmək üçün lazım olan qaynaq axını azalır. Uzun elektrod ucları, dar ara
məsafəli
birləşmələrdə və yaxud qaynaq cihazının çətin hərəkət edə bildiyi yerlərdə natamam
nüfuziyyətə
səbəb ola bilərlər. Əksinə olaraq kontakt ucunun iş məsafəsinə təsiri azaldıqda, qaynaq
axını
artmağa başlayır. Bu, təcrübəli qaynaqçıya qaynaq zamanı axına nəzarət etmək imkanı
versə də,
sabit gərginliyə malik olan enerji mənbəyi olduğu zaman əl ilə qaynaqda müxtəlif
nüfuziyyətlərə
səbəb ola bilər.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
177
Elektrodun uzunluğu artdıqca çoxalan əks-təsir istiliyi sayəsində, verilmiş qaynaq axını
üçün
yanma dərəcəsi də artacaqdır. Buna görə də, mexaniki məmulatlarda elekrodun
uzunluğunun
artırılması, qaynağın doldurulma dərəcəsinin artırılması üsuludur, çünki lazımi qaynaq
axınını
saxlamaq üçün elektrodun ötürmə sürətini artırmaq lazımdır.
Əks-təsir istiliyi, elektrodun əks təsir qüvvəsindən, elektrodun uzunluğundan və məftilin
diametrindən asılıdır. Bu təsir, polad kimi yüksək ə elektrodun uzunluğu qisa
saxlanılmalıdır, belə
ki bu, məftildə aşırı dərəcədə isinmənin qarşısını alacaq və keyfiyyətsiz qaynaq tikişi
formasının
yaranmasına imkan verməyəcəkdir.
Şəkil 10. Kontakt ucu-iş parçası məsafəsi; elektrodun uzunluğu və forsunka-iş parçası
məsafəsi
Şəkil 11. Kontakt ucu-iş parçası məsafəsinin artmasının təsiri
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
178
Şəkil 12. Elektrodun uzunluğunun artırılmasının təsiri
Qısa kontakt ucunun iş parçası məsafəsinə təsiri zamanı, qaynaq hövzəsindən gələn
radiaktiv
istilik kontakt ucunun və qaynaq məşəlinin aşırı dərəcədə isinməsinə səbəb ola bilər. Bu,
sıçrantının yapışmasına və kontakt ucunun yiyilməsinin artmasına gətirib çıxara bilər.
Qaynaq şərtlərini tənzimləyən zaman yeni bir kontakt ucu taxarkən, elektrod uzunluğuna
nəzarət
edilməlidir. Adətən kontakt ucundan işparçasına qədər ölçülərək (Şəkil 13), ana metal
köçürmə
prosesi üçün tövsiyə edilən kontakt ucu-iş parçası məsafəsi rejimləri aşağıdakılardır:
Metal köçürmə rejimi Kontakt ucu-iş parçası məsafəsi, mm
Batırma 10-15
Püskürmə 20-25
İmpuls 15-20
Şəkil 13. Tövsiyə edilən kontakt ucu-iş parçası məsafəsi
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
179
2.6. Forsunka-iş məsafəsinin təsiri
Forsunka-iş məsafəsi (bax Şəkil13), qoruyucu qazın örürücülüyü üzərində mühüm təsirə
malikdir;
azalma, sütunun bərkiməsinə təsir edir. Forsunka-iş məsafəsi adətən 12-15mm təşkil edir.
Əgər
Kontakt ucunun iş parçası məsafəsinə təsiri azalarsa, qaynağın doldurulma dərəcəsi də
azalır və
bu, qaynağ yerinin görünməsinə və əlçatan olmasına da təsir edir. Odur ki, proses zamanı
ortaq
məxrəcin əldə edilməsi vacibdir. İstifadə edilən metal köçürmə forması üçün tövsiyyə
edilən
kökləmə növləri aşağıda verilmişdir.
Metal köçürmə rejimi Kontakt ucu-iş parçası məsafəsi, mm
Batırma 2mm daxildən 2mm xaricə
Püskürmə 4-8mm daxildə
Püskürmə (alüminium) 6-10mm daxildə
2.7. Qoruyucu qaz forsunkası
Qoruyucu qaz forsunkasının məqsədi, qaynaq hövzəsini atmosfer çirklənməsindən
qorumaq üçün
laminar qaz axını yaratmaqdır. Forsunka ölçüləri 13-22mm diametr arasında dəyişir.
Forsunkanın
diametri, qaynaq qövsünün ölçüsündən asılı olaraq artırılmalıdır. Lakin o da nəzərə
alınmalıdır ki,
daha geniş diametrə malik olan forsunkalar yüksək axın üçün, püskürmə köçürməsi tətbiq
edilə
məmulatlar üçün istifadə edilir və nisbətən kiçik diametrə malik olan forsunkalar isə
batırma
köçürməsi üçün tətbiq edilir. Qaynaq hövzəsi üçün kifayət qədər örtülmə təmin etmək
məqsədilə, axın dərəcəsi həmçinin forsunkanın diametrinə və qoruyucu qazın növünə
uyğun
şəkildə köklənməlidir. Batırma köçürməsi qaynağı üçün qaz forsunkaları, forsunkanın
çıxışında
getdikcə nazikləşməlidir.
Müvafiq qaz forsunkası və axın dərəcəsi olculən zaman, birləşmənin əlçatan olması və növü
nəzərə alınmalıdır. Çox kiçik diametrli forsunkanın istifadəsi, onun sıçrantı tərəfindən
daha
sürətlə tıxanmasına səbəb ola bilər və əgər məftil kontakt borusundan çıxan zaman
əyilərsə,
qoruyucu örtük və qövs yeri üst-üstə düşməyə bilər.
2.8. Metal köçürmə növləri
Şəkil 14. Qövs üçün xarakterik əyilmə
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
180
Batırma köçürməsi
Əsas xüsusiyyətləri:
• Məftilin qaynaq hövzəsinə batırılması yolu ilə və ya qısa dövriyyə edilməsilə həyata
keçirilən
metal köcürulməsidir.
•İstilik nisbətən aşağı dərəcədə ötürülür.
• Qaynaq hövzəsinin maye halı zəif olur.
•Daha qalın hissələrin mövqeli qaynağı və açıq birləşmələrdə kök gedişləri zamanı, 0.8mm-
dən
artıq olan və əsasən 3.2mm-dən nazik olan metal lövhələri üçün istifadə edilir.
• Prosesin sabitliyi və sıçrantı, pis quraşdırılmanın nəticəsi ola bilər.
• natama ərimə təhlükəsi, pis quraşdırılmanın və yalnış tətbiqin nəticəsi ola bilər.
• Qeyri-dəmir metallar və onların birləşmələri üçün istifadə edilmir.
Batırma köçürməsində, məftil 5-200 dəfə/san. arasında qısa dövriyyələr edir. Bu növ
köçürmə bir
qayda olaraq CO2 və yaxud CO2 birləşmələrilə və arqon qazı + aşağı amper və qaynaq
gərginliyi
<24v vasitəsilə əldə edilir.
Şəkil 15. Batırma köçürməsi
Püskürtmə köçürməsi
• Sərbəst uçuşlu metal köçürməsi.
• İstilik yüksək dərəcədə ötürülür.
• Qaynağın doldurulması yüksək səviyyədə olur.
• Mükəmməl, sabit qövs olur.
• 6mm-dən daha qalın poladlar və 3mm-dən qalın alüminium xəlitələr üçün istifadə edilir.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
181
Püskürmə köçürməsi, yüksək axın sürəti və gərginlik zamanı yaranır. Bu, keçid axının
yuxarısında,
kiçik damcılardan ibarət püskürmə şəklində bir metal köçürməsidir və bu damcılar alçaq
sıçrama
sürətilə qövstərəfindən püskürülür. Yüksək qaynaq axını, damcıların yastılaşmasını təmin
edən
ərimiş lif (filament) əmələ gətirən güclü elektromaqnit qüvvələr (sıxma təsiri kimi tanınır)
ortaya
çıxarır. Damcılar məftilin ucundan ayrılır və qövs boşluğunda sürətlənməyə başlayırlar.
Axının
artması ilə damcıların ayrılma sıxlığı artmağa başlayır. Damlaların ölçüsü, eyni olur və
məftilin
diametrinə bərabər olur, lakin qaynaq axını artmağa başladıqda bunların ölçüsü nəzərə
çarpacaq
dərəcədə kiçilməyə başlayır. Çok yüksək axın sürəti zamanı (məftilin ötürmə sürəti) ərimiş
damcılar fırlanmağa (fırlanma köçürməsi) başlayırlar. Qövs axını, damcının ayrıldığı
bütünmüddət
ərzində axır və nəticədəmaksimum nüfiziyyət və bir yüksək istilik ötürücülüyü təmin edir.
Püskürmə köçürməsi əldə etmək məqsədilə müvafiq qövs gərginliyi istifadə edildiyi zaman,
qövs
qısa olur və məftilin ucu piltənin səthindən 1-3mm məsafədə olur.
Bu, poladlarda yalnız başı aşağı uc-uca qaynaqlarda və H/V künc qaynaqlarında istifadə
edilə
bilər, lakin qövsün davamlı isidilməsinə görə qaynağın daha çox doldurulmasına,
nüfuziyyətə və
əriməyə gətirib çıxarır. Əsasən >3mm qalınlıqda olan polad piltələr üçün istifadə edilsə də,
böyük
qaynaq hövzəsi ehtimalı səbəbindən mövqeli qaynaq üçün məhduddur.
Şəkil 16. Püskürmə köçürməsi
İmpuls köçürməsi
• Bütün iş ərazisi boyunca qısa dövriyyələr olmadan, sərbəst uçuşlu damcı köçürməsi təmin
edir.
• Sıçrantı səviyyəsi çox aşağı olur.
• Püskürmə köçürməsinə nisbətən daha az istilik ötürməsi olur.
• Batırma köçürməsilə müqayisədə, natamam ərimə təhlükəsi daha az olur.
• Prosesi idarə etmək mümkündür.
• Nisbətən nazik piltələrdə daha rahat ötürücülük qabiliyyətinə malik olan və daha iri-
miqyaslı,
daha ucuz məftillərin istifadə edilməsini təmin edir, (alüminium qaynağı üçün böyük
üstünlük
təşkil edir).
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
182
Qaynaq axının impulsu, batırma köçürməsindən rahatlıqla püskürmə köçürməsinə keçidi
təmin
etməklə püskürmə köçürməsi prosesinin diapazonunu genişləndirir. Bu isə, keçid zamanı
mükəmməl və sıçrantılardan təmiz bir püskürmə köçürməsini təmin edir, məsələn: 50-
150A və
daha az istilik ötürücülüyü zamanı. İmpuls, əsasən yüksək və alçaq sürətli axınları tətbiq
etməklə
qövs sistemi üzərində süni dövriyyəlifəaliyyət quraraq, metal köçürməsinə nəzarət etmək
üçün
yaradılmışdı.
Tipik impuls dalğa forması və ana impuls qaynaq müxtəliflikləri Şəkil 17-də verilmişdir.
Qövsü
qorumaq, məftil ucunu ərimiş vəziyyətdə saxlamaq, sabit anod və katod köklərin təmin
etmək və
dövriyyə ərzində orta axını saxlamaq kiçik bir arxa axını (adətən 20-80A) verilir. Keçid
axını
səviyyəsindən yüksək olan axın formalarında bir yüksək axın impulsu zamanı damcıların
ayrılması
meydana gəlir. Keçid impulsu çox yüksək elektromaqnit qüvvə yaradır və bu qüvvə
damcıları
dəstəkləyən metal lif (filament) üzərində güclü sıxma təsiri əmələ gətirir; damcı ayrılır və
qövs
boşluğuna doğru istiqamətlənir. İmpuls axını və axın sürəti, püskürmə köçürməsinin (kürə
şəkilli
deyil) hər zaman yaranmasını və beləliklə də mövqeli qaynağın tətbiq edilməsini təmin edə
biləcək qədər yüksək olmalıdır.
İmpuls köçürməsi, 50-300 impulsa malik bir tezlikdə qövs boyunca tək metal kürəsini
alovlandırmaq üçün axın impulslarından istifadə edir. İmpuls köçürməsi, püskürmə
köçürməsinin
inkişaf etmiş formasıdır və polad materiallar üçün mövqeli qaynaq qabiliyyəti və nəzarətli
istilik
ötürülməsilə birləşdirildikdə yaxşı ərimə və yüksək məhsuldarlıq təmin edir. >1mm
qalınlıqda
olan bütün polad lövhələr üçün istifadə edilə bilər, lakin əsasən >6mm qalınlıqda
poladların
mövqeli qaynağı üçün tətbiq edilir.
Şəkil 17. İmpulslu qaynaq dalğa forması və göstəriciləri
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
183
Kürə şəkilli köçürmə
• Metalı nizamsız köçürür.
• İstilik ötürülməsi orta səviyyədə olur.
• Qaynağın doldurulma dərəcəsi orta olur.
• Sıçrantı təhlükəsi olur.
• İngiltərədə geniş şəkildə istifadə edilmir; orta qalınlığa malik olan poladların (adətən 3-
6mm)
düz vəziyyətdə (PA) mexaniki qaynağı üçün istifadə edilir.
Kürə şəkilli köçürmənin diapazonu, sərbəst uçuş və tamamilə qısa dövriyyə edən köşürmə
arasında qövs gərginliyinin keçid diapazonunu əhatə edir. Nizamsız damcı köçürməsi və
qövsün
qeyri-sabitliyi, xüsusilə də keçid başlanğıcının yanında işləyərkən lazım olan bir
xüsusiyyətdir.
Kürə şəkilli köçürmə zamanı, elektrod ölçüsünün bir neçə dəfə qalınlığı ölçüsündə bir
damcı
meftilin ucunda formalaşır. Yer cazibəsi, səthin dartınmasının qarşısını aldığı zaman kürə
ayrılır və
köçürmə əsasən aşırı sıçrantı şəklində meydana gəlir. Köcürmə baş tutmamışdan əvvəl,
qövs
gəzinir və onun konusu geniş ərazini əhatə edərək, enerjini yayır.
Damcı ərimiş qaynaq hövzəsilə təmas etdikdə, qısa müddətli bir qısa dövriyyə yaranır;
lakin damcı
köçürməsinə səbəb olmasından başqa, bunun bir nəticəsi olaraq meydana gəlir. Qısa
dövriyyənin
çox qısa olmasına baxmayaraq, sıçrantı səviyyəsinin aşağı salmaq üçün bir az induksiyaya
ehtiyac
vardır. Buna baxmayaraq, operator qısa dövriyyələri görmür və qövs bir sərbəst uçuş növü
görünüşünə malik olur.
Sıçrantı səviyyəsini daha da azaltmaq üçün, əsasən çox qısa qövs uzunluğu ilə işləmək
lazımdır və
hətta bəzi vəziyyətlərdə basdırılmış qövs üsulundan istifadə edilməlidir. Kürə şəkilli
köçürmə düz
vəziyyətdə istifadə edilə bilər və çox vaxt natamam nüfuziyyət, ərimə qüsurları və nizamsız
qaynaq tikişi ilə müşahidə edilir.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
184
2.9. İnduksiya
İnduksiya nə edir?
Metal təsirsiz qaz qaynağı (MIG) batırma rejimində olan zaman, qaynaq elektrodu qaynaq
hövzəsilə təmas edir və qisa dövriyyənin yaranmasına gətirib çıxarır. Qısa dövriyyə ərzində
qövsün gərginliyi demək olar ki, sıfır dərəcə olur. Əgər sabit gərginlikli enerji təminatı
dərhal tələb
edilmiş olarsa, qaynaq dövrəsindən dərhal yüksək cərəyan axmağa başlayacaqdır.
Cərəyanın belə
sürətli artımı, qısa dövriyyəli elektrodu partlayıcı bir qüvvə olmadan əridəcək və qaynaq
metalını
dağıdacaq və nəzərə çarpacaq dərəcədə sıcrantıya səbəb olacaqdır.
İnduksiya, elektrik dövrəsində, cərəyanın artma sürətini yavaşladan bir xüsusiyyətdir
(Şəkil 18).
İndiksiya sarğısından keçən cərəyan, maqnit sahəsi yaradır. Bu maqnit sahəsi, qaynaq
dövrəsində
qaynaq axımınınəksinə doğru bir cərəyan yaradır. İnduksiyanın artırılması eyni zamanda
qövs
müddətini də artıracaq və qısa dövrə tezliyini azaldacaqdır.
Şəkil 17. İnduksiya və axının artması arasında olan əlaqə
Hər bir elektrodun ötürmə sürəti üçün optimal bir induksiya dəyəri vardır.Çox aşağı
induksiya,
aşırı dərəcədə sıçrantı ilə nəticələnə bilər; induksiya çox yüksək olarsa, cərəyan kifayət
qədər
sürətlə artmayacaq və elektrodun ərimiş ucu kifayət qədər isinməyərək, elektrodun əsas
metalın
içinə damcılamasına səbəb olacaqdır. Müasir elektron enerji mənbələri, induksiyanı
avtomatik
olaraq tənzimləyərək bir mükəmməl qövs və metal köçürməsi meydana gətirirlər.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
185
3. Metal Təsirsiz Qaz Qaynağı - Əsas Avadanlıq Tələbləri
1) Enerji mənbəyi-transformator/düzləndirici
2) İnverter (çevirici) enerji mənbəyi
3) Enerji ötürmə şlanqının yığımı (prokladka, enerji kabeli, su şlanqı, qaz şlanqı)
4) Prokladka (liner)
5) Boş kontakt ucları
6) Məşəlin başının yığımı
7) Enerji-qaytaran cabel və tutqaclar
8) 15 kq-lıq məftil sarğısı (mislə örtülmüş və örtülməmiş məftillər)
9) Enerji idarəetmə paneli
10) Xaricdən məftilin ötürülməsi üçün qurğu
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
186
Metal təsirsiz/təsirli qaz qaynağı (MIG/MAG) üçün məftil idarə sistemi
1) Daxili məftil idarə sistemi
1) Düz normal üst idarə etmə roliki
2) Yarı kəsik alt idarə etmə roliki
3) Məftil yönləndiricisi
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
187
Metal təsirsiz/təsirli qaz qaynağı (MIG/MAG) üçün məşəlin başının yığımı
1) Məşəlin gövdəsi
2) Yandırıb/söndürmə düyməsi
3) Nöqtə qaynağızamanı ara məsafə əlavə edici
4) Kontakt ucları
5) Qaz diffuzoru
6) Boş qalıblar
7) Məşəlin başının yığımı (qalıbsız)
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
188
4. Metal Təsirsiz/Təsirli Qaz Qaynağında (MIG/MAG)Vacib
Yoxlama
Nöqtələri/Nəzarət
4.1. Qaynaq avadanlıqları
Qaynaq avdanlığının yaxşı vəziyyətdə olmasından əmin olmaq məqsədilə mütləq vizual
yoxlama
keçirilməlidir.
4.2. Elektrod məftillər
Əsas nəzarət mənbəyi – məftilin diametri, spesifikasiyası və keyfiyyətidir. Məftilin
dioksidləşmə
səviyyəsi - tək, qoşa və üç dəfə dioksidləşdirilmiş meftiller mövcud olduğu zaman vacib bir
faktor
hesab edilir.
Məftildə dioksidantların səviyyəsi nə qədər yüksək olarsa, qaynaqda deşiklərin əmələ
gəlmə
təhlükəsi bir o qədər aşağı olar. Məftilin sarılması, mis örtülmə və istilik, məftilin
ötürücülük
problemlərinin minimuma endirilməsi üçün çox vacib faktorlardır.
4.3. Hərəkət dövrləri və düzləndirici
Hərəkət dövrlərinin, məftil üçün müvafiq ölçülərdə olmasına və təzyiqin sadəcə əllə
sıxışdırılmış
və ya onu hərəkət etdirmək üçün kifayət qədər olduğuna nəzarət edin. Aşırı təzyiq, məftili
deformasiya edərək onun yumurta şəkli almasına gətirib çıxaracaq və məftilin
düzləndiricinin
içərisindən keçib getməsinə mane olaraq, kontaktın ucunda qövs yaranmasına səbəb
olacaq və
kontakt ucunun və düzləndiricinin yırtılmasına gətirib çıxaracaqdır.
Düzləndiricinin məftil üçün düzgün növ və ölçüdə olmasına nəzarət edin. Düzləndiricinin
ölçüsü
adətən məftilin 2 dəfə artıq ölçüsünə uyğun olmalıdır, məsələn: 0.6 və 0.8, 1.0 və1.2, 1.4 və
1.6mm ölçüsü. Polad məftillər üçün polad düzləndiricilər və alüminium məftillər üçün
teflon
düzləndiricilər istifadə edilməlidir.
4.4. Kontakt ucu
Kontakt ucunun, hərəkət edən məftil üçün düzgün olçüdə olmasından əmin olun və
yırtılma
miqdarına nəzarət edin. Məftil və kontak ucu arasında hər hansısa bir əlaqə itkisi, axın
toplama
keyfiyyətini azaldacaqdır. Polad məftillerin çoxu, kontakt ucundakı iki mis səth arasında
olan
təmas vasitəsilə axın köçürməsini ən üst təbəqəyə çıxarmaq üçün mislə örtülü olurlar və
bu,
həmçinin paslanmanın da qarşısını alır. Kontaktın ucu davamlı şəkildə dəyişdirilməlidir.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
189
4.5. Birləşmələr
MIG/MAG qaynağı zamanı elektrik qövsün uzunluğu, avadanlıq daxilində bir sabit
gərginlik
volt/amp xüsusiyyəti tətbiq edilərək gərginliyin quraşdırılması vasitəsilə idarə edilir.
Qaynaq
dövriyyəsində istənilən zəif birləşmə, elektrik qövsün təbiətinə və sabitliyinə təsir
edəcəkdir.
Məhz buna görə, bu əsas yoxlama obyektləri olmalıdırlar.
4.6. Qaz və qaz axını sürəti
İstifadə edilən qazın növü MIG/MAG qaynağı zamanı çox vacibdir. Həmçinin silindirdən
gələn
axının sürəti də çox vacibdir və oksidləşmənin, deşiklərin qarşısını alması məqsədilə
qatılaşmış və
ərimiş metal üzərində yaxşı örtülmə yaratması üçün bu axının sürəti münasib olmalıdır.
4.7. Digər dəyişkən qaynaq göstəriciləri
Məftilin ötürüclük qabiliyyəti, gərginlik, qaynaq gedişinin sürəti və təsdiq edilmiş qaynaq
prosedurunda verilən prosesin bütün digər mühüm göstəricilərinə nəzarət edilməlidir.
4.8. Təhlükəsizlik yoxlamaları
Avadanlığın axın daşıma və ya vəzifə dövriyyəsinə və elektrik izolyasiyasına dair yoxlama
işləri
aparılmalıdır. Azon və dumanın təsirinin qarşısını almaq üçün düzgün sovrulma
sistemlərindən
istifadə edilməlidir.
Tətbiq edilməkdə olan qaynaq proseduru üçün qaynaqçının kifayət qədər kvalifikasiyaya
malik
olmasını daima yoxlamadan keçirmək lazımdır.
Tipik qaynaq qüsurları:
• Silisium qalıqları (yalnız ferritik poladlar üzərində) - qaynaq gedişləri arasında zəif
təmizləmə
nəticəsində yaranır.
• Qaynağın yan divarında natamam ərimə - qalın hissələrin şaquli aşağı qaynağı zamanı
batırma
köçürməsi nəticəsində yaranır.
• Deşiklər - qoruyucu qazın itməsi və çirklənməyə qarşı davamlılığın zəif olması nəticəsində
yaranır.
• Yanma - metal lövhə üzərində yalnış metal köçürmə rejiminin istifadə edilməsi
nəticəsində
yaranır.
5. Flüs-Özəkli Qövs Qaynağı
1980-ci illərin ortalarında özündən və qaz qorumalı ötürücü əsaslı qövs qaynağının
(FCAW) inkişaf
etdirilməsi,açıq yerlərdə yarı-avtomat qaynağının uğurlu istifadəsində edilməsində mühüm
bir
addım oldu və daha geniş miqyasda materialların qaynaq edilməsini təmin etdi.
Özəyi olan məftillər, qranullu flüsdən ibarət olan bir metal örtükdən ibarətdir. Bu flüs, adi
halda
MMA elektrodlarda istifadə edilə biləcək elementlərdən ibarət ola bilər, odur ki, proses
geniş
miqyasda tətbiq edilə bilər.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
190
Həmçinin flüsə, qaz yaradan elementlər və birləşmələr əlavə edilə bilər və beləliklə də
proses, bir
çox sahədə tətbiq edilən MIG/MAG qaynağının tətbiqini məhdudlaşdıran digər bir qaz
qalxanından sərbəst ola bilər.
Bir çox məftillər, fərqli birləşmə formalarında mexaniki və hermetik şəkildə izolyasiya
edilə
bilərlər. Məftilin birləşmə keyfiyyəti, özəkli məftilin yoxlama nöqtəsidir, çünki nəm
zədələnmiş və
ya zəif kəsiyin içərisinə asanlıqla sovrula bilər.
Bir qayda olaraq istifadə edilən məftil növləri aşağıdakılardır:
• Rutil əlverişli vəziyyət imkanları verir.
• Əsas əlverişli vəziyyət imkanları verir, lakin çirkli materiallar üzərində yaxşıdır.
• Metal özəkli daha yüksək məhsuldarlıq təmin edir, kök gedişində mükəmməl nəticələr
verir.
• Özündən qorumalı heç bir xarici qaza ehtiyac yoxdur.
Özəkli məftillərin bişirilməsi səmərəsizdir və çirklənmiş elektrodların bərpasında heç bir
effekt
verməyəcəkdir.
Əl ilə qövs qaynağı (MMA) elektrodlarından fərqli olaraq, rutil meftiller ilə hazırlanan
qaynaqların
potensial hidrogen quruluşu və mexaniki xüsusiyyətləri əsas meftil növlər ilə
hazırlananlarla eyni
ola bilər.
6. Bərk məftilli proseslərin (MIG/MAG GMAW) yekunu
Avadanlıq tələbləri
• Transformator/düzləndirici (sabir gərginlik növü)
• Enerji və enerji qaytarma kabeli
• Təsirsiz, təsirli və ya qarışıq qoruyucu qaz ( arqon və ya CO2)
• Qaz şlanqı, axını ölçən cihaz və qaz tənzimləyicisi
• Metal təsirsiz qaz qaynağı (MIG) məşəl şlanqı, layner (liner), diffuzor, kontakt ucu və
forsunka
• Düzgün hərəkət istiqamətləri vasitəsilə məftiləe enerji ötürülməsini təmin edən cihaz
• Spesifikasiya və dimetri tənzimləmək üçün elektrod məftili
• Düzgün eynək, bütün təhlükəsizlik geyimləri və yaxşı havalandırma
Göstəricilər və yoxlama nöqtələri
• Məftilin ötürücülük sürəti/amper
• Açıq dövrə və qaynaq gərginliyi
• Məftilin növü və diametri
• Qazın növü və axın dərəcəsi
• Kontakt ucunun ölçüsü və vəziyyəti
• Sarğının növü, ölçüsü və təzyiqi
• Laynerin (liner) olçüsü
• İnduksiyanın tənzimlənməsi
• Havalandırma
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
191
• Birləşmələr (gərginlik damcıları)
• Qaynaq gedişinin sürəti, istiqaməti və bucaqları
Tipik qaynaq qüsurları
Silisium qalıqları
Natamam ərimə (batırma köçürməsi)
Səthdə deşiklər
Üstünlükləri və çatışmamazlıqları
Üstünlüklər Çatışmamazlıqlar
Yüksək məhsuldarlıq Natamam ərimə (batırma köçürməsi)
Asan avtomat sistemi Az ləvazimat səviyyəsi
Bütün vəziyyətlər üçün (batırma, impuls və
FCAW)
Ərazidə iş zamanı qoruma lazımdır
Metalın qalınlıq dərəcəsi Mürəkkəb avadanlıq lazımdır
Davamlı elektrod təminatı Yüksək ozon səviyyəsi
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
192
Bölmə 14
Flüsaltı Qövs Qaynağı (SAW)
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
193
1. Proses
Flüsaltı qövs qaynağı (SAW), davamlı və çılpaq məftil və ana piltə arasında qövsün
yandırıldığı bir
qaynaq novüdür. Qövs, elektrodun ucu və ərimiş hövzə, toplanmış və qarışdırılmış bir toz
şəklində olan axının içinə salınır və qövsün istiliyinə bərabər saxlanıldıqda, qövsün
təbəqələrində
qaza və ya çürüyə çevrilər və beləliklə də qaynağı çirklənməyə qarşı müdafiə edər. Məftil
elektrodu, mühərrik vasitəsilə yaradılan hərəkətlərdən ibarət olan və əsasən sabit
uzunluqda
qövs təmin etmək üçün gərginliyə nəzarət edən bir ötürücü cihaz tərəfindən davamlı
şəkildə
ötürülür. Flüs, qaynağın baş hissəsinə bərkidilmiş bir çən tərəfindən ötürülür və bu çəndən
gələn
boru, flüsü nəzərdə tutulmuş qaynaq xətti boyunca qövsün qarşısında davamlı şəkildə
uzadılmış
formada və qövsü tamamilə daldıracaq bir yığın şəklində yayır. Nəticədə heç bir sıçrantı
olmaz,
qaynaq atmosferdən qorunar və heç bir ultrafiolet və ya infraqırmızı radiasiya təsiri olmaz
(aşağıya baxın). Əriməyən flüs, yenidən istifadə edilə biləcək vəziyyətə gətirilə bilər. Toz
şəklində
flüsün istifadəsi, prosesin düz və ya üfüqi-şaquli qaynaq vəziyyətlərində tətbiqini
məhdudlaşdırır.
Flüsaltı qövs qaynağı, flüsün xüsusiyyət və funksiyalarından asılı olaraq yüksək qaynaq
cərəyanın
tətbiq edilmə xüsusiyyətinə görə tanınır. Belə cərəyanlar, dərin nüfuziyyət və qaynağın
yaxşı
doldurulmasını təmin edir. Bir qayda olaraq,təxminən 100A-ya qədər bir DC elektrod
müsbət
qütb istifadə edilir, çünki bu dərin nüfuziyyət təmin edir. Bəzi proseslər zamanı (məs.,
örtmə
işlərində) nüfuziyyəti və seyrəkliyi azaltmaq üçün DC elektrod mənfiyə ehtiyac duyulur.
Daha
yüksək axın sürətində və ya çoxlu elektrod sistemləri üçün, qövsün üfürülməsi
problemindən
uzaqlaşmaq üçün əsasən AC-yə üstünlük verilir (çoxlu elektrod sistemlərilə istifadə
edildikdə,
qurğuşun qövs üçün DC elektrod müsbət və cığır qövsü üçün AC istifadə edilir).
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
194
Bəzən flüsün olma təsiri səbəbindən qaynağın əvvəlcədən təyin edilmiş bir cizgiyə uyğun
olmasının təmin edilməsində çətinlik yarada bilər. Mümkün olduğu zaman, birləşmənin
hazırlandığı zaman istifadə ediləcək istiqamətləndirici çarx, qaynağın başı və flüs
çənlərinin
qarşısında yerləşdirilir.
Tozaltı qövs qaynağı gəmilərin, təzyiq çənlərinin, xətt borularının, vaqonların istehsalında
və uzun
qaynaqlara ehtiyac olan hər yerdə istifadə edilir. 1.5mm-dən çox qalınlığa malik olan
qaynaqlar
üçün istifadə edilə bilər.
Birləşdirilən parçalar
• Karbon poladların qaynağı
• Aşağı ərimə temperaturuna malik poladların qaynağı (məs., nazik qranullu və istiliyə
davamlı)
• Paslanmayan poladların qaynağı
• Nikel ərintilərinin qaynağı
• Yırtılma və paslanmaya qarşı davamlılığı təmin etmək üçün əsas metalın örtülməsi
2. Flüslər
Flüs, fərqli formulalarla qarışdırılan qranullu mineral birləşmələr kimi tanınır.
Tərkib hissələri, quru vəziyyətdə qarışdırıldıqda və elektrik sobasında əridilərək alınmış
qarışığın
suyun içinə və ya iri bir buz parçasının üzərinə tökülüb qranullara çevrilən zaman ərimiş
flüslər
əmələ gəlir. Daha sonra, bu qranullar əzilərək ələkdən keçirilir və külçə çəklində bir
nümunə əldə
edilir.
Qovrulmuş flüslərin üstünlükləri
• Yaxşı kimyəvi uyğunluq
• Daha az hidroskopikdir və buna görə də daşınması və saxlanılması daha asandır.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
195
• Birləşmənin tərkibində heç bir dəyişiklik olmadan, xırda hissəciklərin aradan
qaldırılmasına
imkan yaradır.
• Bunlar, hissəciklərin ölçüsündə və ya birləşmədə mühüm dəyişikliklər baş vermədən
sistem yolu
ilə asanlıqla geri qaytarıla bilərlər.
Qovrulmuş flüslərinçatışmamazlıqları
• Əsas karbonatlar kimi bəzi birləşmələr ərimə prosesinə dözə bilməyəcəklərinə görə,
birləşmədə
məhdud vəziyyətə düşürlər.
• Dioksidləşdirici və dəmir ərintilərinin əlavə edilməsi çətin olur (ayrılma/seqreqasiya və ya
son
dərəcə yüksək itki səbəbindən).
Topalanmış flüsün tərkibinə gəldikdə isə, burada artıq birləşmələr quru birləşmələrin
potasium və
ya sodium silikatla qarşılaşdırılması sürətilə qarşılaşdırıla bilərlər. Daha sonra, yaş şəkildə
olan bu
qarışıq toplanılır, qurudulur, əzillir və ya ölçüsünə müvafiq şəkildə ələkdən keçirilir.
Topalanmış flüslərin üstünlükləri
• Dioksidləşdiricilər və ərinti elementləri, qaynaq metalının tərkibini nizamlamaq üçün
asanlıqla
axına əlavə edilə bilərlər.
• Qaynaq zamanı daha qalın flüs qatının əmələ gəlməsinə imkan yaradır.
• Rəngin kodlaşdırılması üsulu ilətəyin edilə bilər.
Topalanmış flüslərin çatışmamazlıqları
• Bir qayda olaraq, daha hiqroskopik olur (yenidən isidilməsi çətin olur)
• Əritmə zamanı çürükdən əmələ gəlmiş qaz, deşiklərin yaranmasına gətirib çıxara bilər.
• Hissəcikli flüslərin mexaniki emalından sonra yaratdığı xırda hissəciklərin ayrılması
nəticəsində
qaynaq metalının kimyəvi tərkibində dəyişiklik baş verə bilər.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
196
3. Prosesin Dəyişənləri
Bir neçə müxtəliflik mövcuddur ki, onların dəyişdirilməsi qaynağın görünüşünə və onun
mexaniki
göstəricilərinə təsir edir:
• Qaynaq cərəyanı.
• Flüsün növü və hissəckilərinin yayılması.
• Qövs gərginliyi
• Elektrodun ölçüsü
• Elekrodun uzunluğu
• Elektrodun növü
• Flüs qatının genişliyi və dərinliyi
• Elektrodun bucağı (aparıcı, izləyici)
• Qütblər
• Tək, cüt və ya çox-məftilli sistemlər
3.1. Qaynağın cərəyanı
• cereyanin artırılması, nüfuziyyətin vəmeftilin ərimə dərəcəsinin artmasına gətirib
çıxaracaqdır.
Qaynaq cərəyannın qaynaq profilinə təsiri (2.4mm elektrodun diamteri,
35V qövs gərginliyi və 61sm/dəq. qaynaq gedişinin sürəti)
• Aşırı dərəcədə yüksək cərəyan, yanıb keçməyə, alt kəsiyə meylli olan dərin nüfuziyyətli
qövsün
və ya bərkimə çatlarına meylli olan yüksək, dar tikişin yaranmasına səbəb olur.
• Aşırı dərəcədə alçaq cərəyan, qeyri-sabit qövsün yaranmasına, natamam nüfuziyyətə və
natamam əriməyə gətirib çıxaracaqdır.
3.2. Qövs gərginliyi
• Qövs gərginliyinin tənzimlənməsi, elektrod və ərimiş qaynaq metalı arasındakı qövs
uzunluğunu
dəyişdirir. Əgər qövsün gərginliyi artarsa, qövsün uzunluğu da artmış olar və əgər qövsün
gərginliyi azalarsa, qövsün uzunıuğu da azalmış olar. Gərginlik əsasən, qaynaq tikişinin
formasını
və xarici görünüşünü müəyyən edir.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
197
Qövs gərginliyinin qaynaq profilinə təsiri (2.4mm elektrodun diamteri,
500A qaynaq axını və 61sm/dəq. qaynaq gedişinin sürəti)
Sabit cərəyanla və qaynaq gedişinin sürətilə qövs gərginliyinin artırılması:
• Daha düz vədaha geniş qaynaq tikişi təmin edəcək
• Flüsün istifadəsini artıracaq
• Poladın üzərində pas və ya ərp nəticəsində yaranmış deşiklərin azaldılmasına imkan
verəcək
• Birləşmə keyfiyyətsiz olduğu zaman, aşırı kök məsafəsi üçün körpü rolunu oynayacaq
• Flüsdəəriyə bilən elementlər mövcud olanda, onların toplanmasını artıracaqdır.
Yüksək qövs gərginliyi aşağıdakılara səbəb olacaq:
• Bərkimə çatlarına gətirib çıxaracaq geniş formalı qaynaq tikişi yaradacaq
• Qaynaq kəsiyindən çürüyün təmizlənməsini çətinləşdirəcək
• Çatlamaya səbəb olacaq çökək formalı künc qaynaği yaradacaq
• Künc qaynaqlarının kənarı (kənarları) boyunca alt kəsiyin formalaşmasını artıracaqdır
• Flüs vasitəsilə qaynaq metalını aşırı dərəcədə əridəcəkdir.
Sabit cərəyanın və qaynaq gedişinin sürəti vasitəsilə qövs gərginliyinin azaldılması:
• Dərin bir qaynaq kəsiyində nüfuziyyəti yaxşılaşdıracaq və qövs üfürülmsəsinə müqavimət
göstərəcək daha müqavimətli bir qövs əmələ gətirəcəkdir.
Çox alçaq qövs gərginliyi aşağıdakılara səbəb olacaqdır:
• Yüksək və dar bir tikiş əmələ gətirəcək
• Qaynağın dibləri boyunca çürüyün aradan götürülməsini çətinləşdirəcəkdir.
Əgər qaynaq gedişinin sürəti artırılarsa:
• Qaynağın hər uzunluq vahidi boyunca istiliyin ötürülməsi azalacaqdır.
• Qaynağın uzunluq vahidi üçün daha az dolğu metalı tətbiq edilir və buna görə də, qaynaq
metalında daha az artıq əmələ gəlir.
• Nüfuziyyət azalır və nəticədə qaynaq tikişi daha da kiçikləşir.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
198
Qaynaq gedişinin qaynaq profilinə təsiri (2.4mm elektrodun diamteri,
500A qaynaq axını və 35V qövs gərginliyi)
3.4. Elektrodun ölçüsü
Elektrodun ölçüsü aşağıdakılara təsir edir:
• Müəyyən bir axında qaynaq tikişinin forması və nüfuziyyətin dərinliyi:yüksəsk cərəyan
sürəti,
əsas metala nüfuz edən müqavimətli bir qövs əmələ gətirir. Bunun əksinə, eyni ölçüdə
elektrodda
daha alçaq cərəyan, daha az nüfuz edən bir yumşaq qövs əmələ gətirir.
• Qaynağın doldurulma dərəcəsi: Müəyyən bir amper rejimində, kiçik diametrli elektrod
daha
böyük diametrli bir elektrodla müqayisədə daha yüksək bir axın sıxlığına və ərimiş metalın
daha
qalın doldurulmasına malik olacaqdır. Lakin, daha böyük diametrli elektrod daha kicik
ölçülü
elektroda nisbətən daha çox cərəyan ötürə bilər və ona görə də daha böyük ölçülü elektrod
yüksək amperdə qaynağın daha çox doldurulmasını təmin edə bilər.
Elektrodun ölçüsünün qaynaq profilinə təsiri (600A qaynaq cərəyanı,
35V qövs gərginliyi və 76sm/dəq. qaynaq gedişinin sürəti )
3.5. Elektrodun uzunluğu
Elektrodun uzunluğu, davamlı elektrodun kontakt ucundan bayıra uzanan çıxıntının
məsafəsidir.
Yüksək cərəyan zamanı, kontakt ucu və qövs arasındakı elektrodun müqavimətli
qızdırılaması
tətbiq edilərək, elektrodun ərimə sürəti (25-50%-ə qədər) artırıla bilər. Elektrodun
uzunluğu nə
qədər çox olarsa, qızma miqdarı da o qədər çox olar və ərimə sürəti də bir o qədər yüksək
çoxalar
(aşağıya baxın).
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
199
3.6. Elektrodun növü
Paslanmayan polad kimi aşağı elektrik ötürücülüyünə malik bir elektrod, normal elektord
uzunluğu ilə daha yüksək müqavimət istiliyi yarada bilər. Bu səbəbdən, eyni ölçüdə
elektrod və
axın üçün, paslanmayan bir polad elektrodun ərimə sürəti bir karbon polad elektrodun
sürətindən daha yüksək olacaqdır.
3.7. Flüsün eni və dərinliyi
Hissəcikli flüs qatının eni və dərinliyi, hazırlanmış qaynağın görünüşünə və möhkəmliyinə
və
həmçinin qaynaq prosesinin özünə təsir edir. Əgər hissəcikli təbəqə (qat) çox dərin olarsa,
qövs
çox məhdud olacaq və ipə bənzər kobud şəkilli bir qaynaq əmələ gələcəkdir. Həmçinin bu,
səthin
üzərində əsasən qaz düzlükləri adlanan, bir yerə cəmlənmiş düz ərazilər əmələ gətirə bilər.
Qaynaq zamanı yaranan qazlar, rahatlıqla sərbəst ola bilmirlər və buna görə də ərimiş
qaynağın
səthi nizamsız qaydada korlanmış olurlar. Əgər hissəcikli təbəqə çox sıx olarsa, qövs bu
flüsün
içinə tamamilə batırılmayacaqdır. Bu, işıqlanma və sıçrantıya səbəb olacaq və həmçnin
qaynağın
keyfiyyətsiz görünüş əldə etməsinə və deşiklərin yaranmasına gətirib çıxaracaqdır.
4. Ləvazimatların Saxlanılması və Qulluq
Flüsaltı qövs qaynağı (SAW) üçün təmin edilən flüslərə mütləq diqqət edilməlidir. Bu
axınlar
qablaşdırılan zaman quru olsalar da, saxlama zamanı nəmin təsirinə məruz qalmış ola
bilərlər.
Belə hallarda, bu axınlar isitfadə edilməzdən əvvəl mütləq istehsalçının təlimatlarına
müvafiq
şəkildə qurudulmalıdırlar, yoxsa gələcəkdə deşiklərin və ya çatların yaranmasına səbəb ola
bilər.
Davamlı ötürmə qabiliyyətinə malik elelktrodlar kimi tanınan dəmir məftil sarğıları,
əsasən mislə
örtülmüş olurlar. Bu, paslanmaya qarşı davamlılıq təmin edir, yaxşı əlaqə yaradır və
mükəmməl
şəkildə ötürülmə əldə edilməsinə kömək edir. Belə məmulatlarda pas və mexaniki zədələrin
mümkün qədər az olması lazımdır, çünki bunlar elektrodun davamlı ötürmə qabiliyyətini
kəsə
bilərlər. Pas ümumiyyətlə qaynağın keyfiyyəti üçün zərərlidir, çünki bir hiqroskopik
materialdır
(tərkibində nəm ola bilər və ya nəmi uda bilər) və buna görə də hidrogen əsaslı çatın
yaranmasına
səbəb ola bilər.
Tərkibində yağ, sürtkü yağı, boya kimi karbon olan materialların çirklənməsi, əsasən
dəmirli
metallar üçün ziyandlıdır. Qaynaq metalında karbonun artması, iz saxlayan və
arzuolunmaz
dəyişikliklərə yol aça bilər. Beləliklə də çirkləndirən maddələr, qaynaq hövzəsində
hidrogenin
sovrulmasına da gətirib çıxara bilər.
Qaynaqçılar, ləvazimatların saxlanılması və emalı ilə bağlı istehsalçı təlimatlarına daimi
şəkildə
riayət etməlidirlər.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
200
Bölmə 15
Termiki Kəsmə Prosesləri
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
201
1. Oksigen Yanacaqlı Kəsim Prosesi
Oksigen və metal arasında yüksək temperaturda kimyəvi reaksiya yaradılması yolu ilə
metalın
kəsilməsi və yaxud aradan götürülməsi, oksigen yanacaqlı kəsim prosesi kimi tanınır.
Lazımi istilik,
bir qaz alovu vasitəsilə əldə edilir. Bu qaz alovu, əvvəlcədən isitməni təmin edir və materialı
yanma istiliyinə (təzminən 850⁰C) yaxınlaşdırır. Bu temperatur əldə edildiyi zaman oksigen
buxarı
buraxılır və bu buxar axını, metalın əksər hissəsini sürətlə oksidləşdirir və faktiki kəsim
prosesini
həyata keçirir. Metal oksidləri və ərimiş metal, oksigen buxarının kinetik enerjisi sayəsində
kəsikdən bayıra ifraz edilir. Məşəlin iş parçası boyunca hərəkət etdirilməsi isə, davamlı
kəsim
prosesini yaradır.
Oksigen yanacaqlı kəsim
Hər hansısa bir materialın oksigen yanacaqlı kəsim prosesi vasitəsilə kəsilməsi üçün iki
şərtin eyni
anda mövcud olması çox vacibdir:
• Yanma istiliyi, ana metalın ərimətemperaturundan aşağı olmalıdır
• Kəsim prosesi ərzində formalaşmış oksidlərin ərimə temperaturu, ana metalın ərimə
dərəcəsindən aşağı olmalıdır
Bu iki şərt, karbon poladları və aşağı ərimə temperaturuna malik olan poladlar tərəfindən
təmin
edilir. Lakin, poladlarda əriməni təmin edən alüminium və xrom kimi elementlərinin
çoxunun
oksidləri, dəmir oksidlərdə olanlardan daha yüksək ərimə temperatururna malikdir.
Yüksək ərimə
temperaturuna malik olan bu oksidlər (təbitinə görə oda davamlıdrlar), kəsilmiş parçadakı
materialı qoruyur və beləliklə də təzə dəmir, kəsimin sürətini azaldan və prosesin nizamsız
şəkildə
icra edilməsinə səbəb olan oksigen buxarı axınının təsirinə davamlı şəkildə məruz qalmır.
Prosesin
tətbiqi, tərkibində <%0.25C, <%5Cr, <%5%Mo, <%5Mn və <%9Ni olan aşağı ərimə
temperaturlu
poladlarla məhduddur.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
202
Oksigen yanacaqlı kəsim prosesinin üstünlükləri
• Bir çox dəzgahlı üsullarla müqayisədə, burada poladlar daha sürətli kəsilir.
• İstehsalı mexaniki üsulla çətin olan kəsim bölmələrinin forma və qalınlığı, oksigen
yanacaqlı
kəsim prosesi vasitəsilə səmərəli bir şəkildə kəsilir.
• Əsas avadanlıq məsrəfləri, dəzgahlı alətlərlə müqayisədə aşağıdır.
• Əl ilə işlədilən avadanlıqlar daşına biləndir və açıq ərazilərdə istifadə edilə bilər.
• Kəsim istiqaməti, kiçik radiusda tez-tez dəyişilə bilər.
• Böyük piltələri sürətlə kəsmək üçün, piltələrin olduğu yerdə məşəli hərəkət etdirmək
kifayətdir.
• Piltə kənarlarının hazırlanması üçün sərfəli bir üsuldur.
Oksigen yanacaqlı kəsim prosesinin çatışmamazlıqları
• Dəzgah alətlərinin imkanları ilə müqayisədə, ölçü həddləri çox zəifdir.
• Proses, karbon və aşağı ərimə temperaturlu poladların kəsimi ilə kifayətlənir.
• Öncədən isitmə üçün alov və çıxan qırmızı isti çürük, zavod və işçiləri üçün yanğın
təhlükəsi
yarada bilər.
• Yanacağın yanması və metalın oksidləşməsi, tüstüyə nəzarət edilməsini və müvafiq
havalandırma sisteminin olmasını tələb edir.
• Sərtləşə bilən poladlarda kəsik kənarlarının metallurgiya quruluşunu və mexaniki
xüsusiyyətlərini yoxlamaq üçün, kəsik kənarları bitişən zaman ön və/və ya sonradan
isitməyə
ehtiyac yarana bilər.
• Yüksək ərimə temperaturuna malik poladların və tökmə dəmirlərin (məs., dəmir toz və
ya axın
əlavəsi) kəsilməsi üçün, bir sıra xüsusi prosedurlara ehtiyac ola bilər.
• Termiki bir proses həyata keçirilən zaman, kəsim müddtəti ərzində və kəsimdən sonra
komponentlərin genişlənməsi və daralması nəzərə alınmalıdır.
1.1. Qazlarla bağlı tələblər
Kəsim prosesi üçün istifadə edilən oksigen, 99.5% və ya yüksək təmizliyə malik olmalıdır.
Aşağı
səviyyədə təmizlik, kəsimin sürətini azaldacaq və kəsim üçün olan oksigeninin israfına
gətirib
çıxaracaqdır. Bu isə öz növbəsində aparılan əməliyat prosesinin keyfiyyətinə mənfi təsir
göstərəcəkdir. 95%-dən aşağı təmizliyi olan oksigenin istifadəsi zamanı kəsim prosesi,
əriyərək
axıb gedən bir prosesə çevrilir ki, bu da qətiyyən qəbuledilməzdir.
Öncədən isitmə üçün alov, kəsim prosesi zamanı aşağıdakı vəzifələri yerinə yetirir:
• Poladın istiliyini, alışma dərəcəsinə qədər yüksəldir.
• Kəsim reaksiyasını saxlaya bilmək üçün, əməliyyat prosesinə istilik enerjisi əlavə edir.
• Kəsim üçün oksigen buxar axını və atmosfer arasında qoruyucu bir sipər əmələ gətirir.
• Poladın üst səthindəki kəsim prosesinin normal irəliləməsini dayandıran və ya geciktirən
pas,
ərp, boya və ya digər yad cisimləri aradan qaldırır.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
203
Yanacaq qazı seçilən zaman diqqət edilməsi vacib olan göstəricilər:
• Kəsimlər başlayan zaman öncədən isitmə üçün lazım olan vaxt sərfiyyatı.
• Kəsim sürətinə və məhsuldarlığa göstərdiyi təsir.
• Qiyməti və əlçatan olması.
• Neytral bir alov əldə etmək üçün, yanacaq qazının toplanma həcmi üçün lazımi oksigen
həcmi.
• Daşınması və istifadəsi zamanı təhlükəsizliyə riayət edilməlidir.
Geniş miqyasda istifadə edilən yanacaq qazlarının bir qismi - asetilen, təbii qaz (metan),
propan,
propilen və metilasetilen propadien (MAPP) qazlarıdır.
Yanacaq qazının xüsusiyyətləri və onların tətbiqi sahələri:
Yanacaq qazı Əsas xüsusiyyətləri Tətbiq edildiyi sahələr
Asetilen Bir yerə cəmlənmiş, yüksək temperaturlu alov
Sürətli öncədən isitmə və deşmə
Nazik piltələrin kəsimi
Əyilən yerlərin kəsimi
Qısa, çox-dəlikli kəsim
Propan Aşağı temperaturlu alov, yüksək istilik tərkibi
Yavaş öncədən isitmə və deşmə
Yüksək oksigen tələbatı
Daha qalın hissələrin (100-
300mm) kəsilməsi, uzun
kəsimlər
MAPP Orta temperaturlu alov Su altında kəsim prosesi
Propilen Orta temperaturlu alov Daha qalın hissələrin kəsimi
Metan Aşağı temperaturlu alov Daha qalın hissələrin kəsimi
1.2. Oksigen yanacaqlı kəsim prosesinin keyfiyyəti
Bir qayda olaraq, oksigen yanacaqlı kəsimlər aşağıdakılarla xarakterizə edilirlər:
• Geniş kəsiyin olması (<2mm)
• Kobudluq dərəcəsinin aşağı olması (Ra<50μm)
• Kənarların keyfiyyətsiz bucaqları olması (>0.7mm)
• TİZ-in (HAZ) geniş olması (>1mm)
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
204
Qənaətbəxş kəsim üzünün, iti üst kənarı, nazik və davamlı uzanan xətlər, az miqdarda
oksid və iti
alt kənarına malikdir. Alt tərəf, çürüklərdən təmiz olur.
Qənaətbəxş kəsim, mərkəzdə göstərilir. Əgər kəsim çox yavaş olarsa (solda) üst kənar
əriyir və
səthin nisbətən aşağı hissəsində dərin kəsiklər əmələ gəlir. Çox miqdarda ərp olur, alt
kənar
kobuq formada alınır və yapışqan çürük formalaşır. Əgər kəsim çox sürətli olarsa (sağda),
yuxarıdakılara bənzər görünüş əmələ gəlir və davamsız kəsim kənarı formalaşır. Piltənin
qalınlığı
12mm olur.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
205
Qaynaq gedişinin sürəti çox yüksək olduğu zaman, uzanan xətlər kobud alınır və səthə
açılmış
vəziyyətdə olurlar. Buna görə də, kəsimimn dibinə gedən oksigen kifayət qədər olmur və
piltənin
kənarına yapışan çürüyün miqdarı çox və səthə açılmış vəziyyətdə olur.
Mərkzədə yenə də qənaətbəxş kəsim nəzərə çarpır. Əgər öncədən isitmə temperaturu çox
aşağı
olarsa (sol) kəsik kənarının məruz qaldığı ən mühüm təsir, kəsim səthinin alt hissəsində
yaranan
dərin kəsiklər olacaqdır. Əgər öncədən isitmə temperaturu çox yüksək olarsa (sağ) üst
hissə
əriyəcək, kəsim nizamsız olacaq və aşırı dərəcədə yapışqan çürük əmələ gələcəkdir. Piltənin
qalınlığı 12mm olur.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
206
Yuxarıda göstərildiyi kimi, qənaətbəxş kəsim mərkəzdə göstərilmişdir. Əgər üfürmə
borusunun
forsunkası iş yerindən çox yuxarıdadırsa (solda), artıq oksid sayəsində üst kənarın aşırı
dərəcədə
əriməsi baş verəcəkdir. Əgər məşəlin hərəkət sürəti qaydalı şəkildə olmazsa (sağda),
uzanan
xətlər arasında nizamsız məsafə, nizamsız alt səth və yapışqan oksid əmələ gələcəkdir.
Piltənin
uzunluğu 12mm olur.
2. Plazma Qövslü Kəsim
Plazma qövslü kəsim, dar bir deşikdən verilən yüksək sürətlə ionlaşdırılmış qaz
püskürməsi
sayəsində ərimiş metalı uzaqlaşdıran bir dartılmış qövsün istifadə edildiyi kəsim prosesidir.
Əvvəlcə volfram elektrod və su ilə soyudulan forsunka arasında bir pilot qövs alışdırılır.
Qövs daha
sonra iş parçasına köçürülür və beləliklə də elektrodun deşiyi tərəfindən sıxışdırılmış olur.
Plazma
qaz bu qövsdən keçərkən, sürətli bir şəkildə yüksək dərcəyə qədər qızdırılır, genişlənir və
sıxışdırıcı deşikdən iş parçasına tərəf keçərkən sürətləndirilir. Deşik, mükəmməl
qızdırılmış plazma
axınını elektroddan iş parçasına doğru istiqamətləndirir. Qövs, iş parçasını əritdiyi zaman
yüksək
sürətə malik olan püskürmə (jet) ərimiş metalı kənara doğru üfürərərk, onu aradan
qaldırır.
Kəsim qövsü iş parçasına yapışır və ya ona tərəf köçürülür. Bu, köçürülən qövs üsulu kimi
də
tanınır. Lakin, materialların elektrik-ötürücülük qabiliyəti olmadığı zaman kğçürülməyən
qövs kimi
tanınan bir üsul da vardır; burada məüsbət və mənfi qütblər, məşəl gövdəsinin içində
saxlanılaraq
qövs yaradılır və plazma püskürmə axını iş parçasına doğru hərəkət edir.
Plazma qövslü kəsim prosesinin üstünlükləri
• Sadəcə, elektrik-ötürücülük qabiliyətinə malik materiallarla kifayətlənmir; nəticə
etibarilə hər
növ paslanmaz poladın, dəmir olmayan materialların və elektrik-ötürücülük qabiliyyəti
olmayan
materialların kəsimi üçün geniş şəkildə istifadə edilir.
• Oksigen yanacaqlı kəsimlə müqayisədə, daha yüksək enerji səviyyəsində işləyir və daha
sürətli
kəsim təmin edir.
• Birbaşa başlama xüsusiyyəti, kəsilmiş kəsim prosesi üçün üstünlük təşkil edir və öncədən
isitmə
olmadan kəsim prosesini təmin edir.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
207
Plazma qövslü kəsim prosesinin çatışmamazlıqları
• Ölçü hədləri, dəzgahlı alətlərin imkanları ilə müqayisədəkeyfiyyətsizdir.
• Yanğın, elektrik zərbəsi (yüksək OCV sayəsində), güclü işıq, tüstü, qazlar və digər
proseslərdə
olmayacaq səs səviyyəsi kimi təhlükəli hallar ola bilər. lakin, su altında kəsim prosesi
zamanı
tüstü, UV işıq, səs səviyyəsi aşağı dərəcədə olur.
• Oksigen yanacaqlı kəsimlə müqayisədə, plazma qövslü kəsimin avadanlığı daha bahalı
olur və
olduqca böyük miqdarda elektrik enerjisinə ehtiyac olur.
• Termiki birproses olduğu üçün, kəsim müddətində və kəsimdən sonra komponentlərin
genişlənməsi və daralması nəzərə alınmalıdır.
• Kəsimin kənarları azca konus formasındadır.
Plazma qövslü kəsim prosesi
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
208
3. Qövs-Hava Oyması/Karbonlama
Qövs hava kəsim prosesi zamanı oyulacak və yaxud kəsiləcək metal, elektrik axın vasitəsilə
əridilir
və yüksək sürətlə sıxılmış havanın püskürdülməsilə üfürülərək uzaqlaşdırılır. Xüsusi bir
məşəl,
sıxılmış hava axınını elektrod boyunca və onun altında istiqamətləndirir. Məşəl, qövs
qaynaq
dəzgahına və təxminən 690mkPa (100psi) ölçüdə sıxılmış hava təmin edən istənilən bir
sıxılmış
hava xəttinə bağlanır. Təzyiq təhlükəli olmadığı zaman, nizamlayıcıya ehtiyac olmur.
Elektrod,
qrafitdən hazırlanır və axının toplanmasını, fəaliyyət ömrünü uzatmaq üçün mislə
örtülmüş olur.
Bu prosesdən adətən oyma və kəsim məqsədilə istifadə edilir və U və J kəsim formaları
yarada
bilir. Həmçinin, həm dəmir və həm də qeyri-dəmir tərkibli materiallar üçü istifadə edilə
bilər.
Qövs-hava oyması prosesi
Qövs-hava oymasının üstünlükləri
• Sürətlidir - bu təxminən 5 dəfə sürətli bir prosesdir
• Çox asanlıqla idarə edilə biləndir, bütün qüsurları dəqiqliklə aradan qaldırır. Qüsurlar
çox
asanlıqla görünür və buna görə də asanlıqla aradan qaldırıla bilər. Kəsiyin dərinliyi asan
şəkildə
tənzimlənir və çürük, kəsim prosesinə heç bir maneə törətmir.
• Avadanlığın qiyməti ucuzdur - heç bir qaz silindlərinə və ya tənzimləyicilərinə ehtiyac
yoxdur
(açıq ərazilər istisna olmaqla).
• İstifadə baxımından çox sərfəlidir - oksigen və yanacaq qaza ehtiyac olmur. Qaynaqçı
həmçinin
oyma əməliyyatını da həyata keçirə bilər (bu əməliyyat ilə bağlı kvalifikasiya tələbləronə
ehtiyac
duyulmur).
• İstifadəsi çox asandır - Avadanlıq, əl ilə qövs qaynağı (MMA) avadanlığı ilə oxşardır
(məşəl və
ötürücü çlanq istisna olmaqla).
• Yığcamdır - məşəl, əl ilə qövs qaynağı (MMA) elelktrod tutacağından çox böyük ölçüdə
deyildir
və buna görə də məhdud yerlərdə çalışmaq imkanı verir.
• Multi-funksionaldır.
• Avtomatlaşdırıla bilər.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
209
Qövs-hava oymasının çatışmamazlıqları
• Digər kəsim prosesləri adətən daha yaxşı və daha sürətli kəsik təmin edirlər.
• Daha çox miqdarda sıxılmış hava tələb edir.
• Karbon tərkibinin artmasına gətirib çıxarırı ki, bu da öz növbəsində tökmə dəmirlərdə və
sərtləşə bilən metallarda sərtləşmə səviyyəsinin artmasına səbəb olur. Paslanmayan
poladlarda
bu, karbit qalıqlarını əmələ gətirir və onları həssaslaşdırır. Bu səbəbdən hava-qövs
yonmasının
ardınca, karbonla birləşmə səthinin yonulub təmizlənməsi yerinə yetirilir.
• Yanğın (qığılcımların və ərimiş metalın buraxılması nəticəsində), səs, tüstü və güclü
işıqlanma
kimi təhlükəli hadisələrə yol açır.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
210
4. Əl ilə Metal Hava Oyması
Elektrodun ucu və iş parçası arasında qövs yaradılır. Güclü qövs qüvvəsi və qaz axını
yaratmaq
məqsədilə, bu əməliyyat üçün xüsusilə uyğun olan və qalın axınla örtülən elektrodlar tələb
edilir.
Sabit qaynaq hövzəsinin qorunması tələb edilən əl ilə qövs qaynağından (MMA) fərqli
olaraq
burada, kəsilmiş səthi təmiz saxlamaq üçün ərimiş metal qövs zonasından uzaqlaşdırılır.
Yonma prosesi, ərimiş metalı aradan qaldırmaq üçün yaradılan böyük miqdarda qaz ilə
xarakterizə edilir. Lakin qövs/qaz axını, bir qaz və ya ayrı bir hava püskürməsi qədər
güclü
olmadığı üçün, oyulma səthi oksigen yanacaqlı oyma və ya hava karbon qövs oymasında
olduğu
kimi mükəmməl olmur.
DCEN-ə üstünlük verilməsinə baxmayaraq, AC sabit cərəyanlı enerji mənəbyi də istifadə
edilə
bilər.
Əl ilə metal hava oyması (MMA), mövqeli oyma prosesləri, məsələn qüsurların aradan
qaldırılması üçün istifadə edilir. Həmçinin xüsusi avadanlıq əvəzinə oyma elektrodundan
istifadənin daha əlverişli olduğu zaman, bir qaynaq elektrodu tətbiq edilir. Digər oyma
proseslərilə müqayisədə, metalın aradan qaldırılma səviyyəsi və oyulmuş səthin keyfiyyəti
aşağı
olur.
Əl ilə metal hava oyması (MMA) düzgün tətbiq edildiyi zaman, nisbətən təmiz oyulmuş
səthlər
əldə etmək mümkündür. Ümumi istifadə üçün qaynaq tətbiq edildiyi zaman, sonradan
hamarlamaya ehtiyac qalmır. Buna baxmayaraq, paslanmayan poladların oyulduğu
zaman
yaranan yüksək karbon tərkibli materialın nazik təbəqəsi aradan qaldırmaq üçün
hamarlamadan
istifadə edilir.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
211
Bölmə 16
Qaynaq Ləvazimatları
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
212
Bir qaynağın hazırlandığı zaman istifadə edilən hər bir şey, qaynaq ləvazimatları kimi
tanınır.
Qaynaq zamanı istifadə edilən bütün ləvazimatlar bu siyahıya daxildir. Aşağıda, hər bir
qaynaq
prosesi üçün istifadə edilən ləvazimatlar verilmişdir:
Əraziyə gətirilmiş qaynaq ləvazimatlarının yoxlanışı zamanı, onların aşağıdakı göstəricilər
baxımından yoxlanılması şərtdir:
• Ölçüləri
• Növü və spesifikasiyası
• Vəziyyəti
• Saxlanılması
Bütün ləvazimatlar üçün müvafiq saxlama şərtlərinin yoxlanılması, qaynaq inspektorunun
malik
olduğu vəzifələrin ən vacibidir.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
213
1. Əl ilə Qövs Qaynağı üçün (MMA) Ləvazimatlar
Əl ilə qövs qaynağı üçün ləvazimatlar, əsasən 350 və 450mm arasında uzunluqda və 2.5-
6mm
ölçüdə özəkli bir məftilden ibarət olur. Digər uzunluqlar və ölçülər də mövcuddur. Məftil,
preslənmiş axın örtüyündən ibarət olur. Özəkli məftil adətən aşağı keyfiyətlə örtülmüş
polad olur;
qaynaq tökmə kimi nəzərə alına bilər və buna görə də qaynaq örtüyünün içərisinə
təmizləmə və
ya təmizləyici maddələrin əlavə edilməsilə təmizlənə bilər. örtüyün tərkibində, qaynaq
zamanı
bir çox funksiyalara malik olacaq müxtəlif element və birləşmələr vardır. Silision əsasən,
deoksidant element kimi əlavə edilir (ferro-silikat formasında) və oksid silsia yaradaraq,
qaynaq
metalından oksigeni uzaqlaşdırır. 1.6%-ə qədər maqnezium əlavəsi, poladın davamlılığını
və
möhkəmliyini artırır. Bir çox funksiyalara sahib olan digər metal və ya qeyri-metal
birləşmələri də
əlavə edilir; bunların bəziləri aşağıda qeyd edilmişdir.
• Qövsün alışdırılmasına kömək edir
• Qövsün sabitliyini yaxşılaşdırır
• Qövs sütununu qorumaq üçün bir qoruyucu qaz yaradır
• Bərkimiş qaynaq metalını təmizləyir
• Bərkimiş qaynaq metalını qoruyan çürük yaradır
• Ərimə yaradan elementləri əlavə edir
• Qaynaq metalının hidrogen səviyyəsinə nəzarət edir
• Elektrodun sonunda, qövsü yönləndirən bir konus əmələ gətirir
Əl ilə qövs qaynağı (MMA)/qoruyucu metal qövs qaynağı (SMAW) üçün elektrodlar,
örtüyündəki
əsas elementlərə əsasən qruplaşdırılır. Örtük, qaynağın xüsusiyyətinə və istifadəsinin
rahatlığına
böyük təsir göstərir. Əsas qruplar aşağıdakılardır:
Qrup Element Qoruyucu qaz İstifadəsi AWS A 5.1
Rutil Titanium Əsasən CO2 Ümumi istifadə E 6013
Əsas Kalsium birləşmələri Əsasən CO2 Yüksək keyfiyyətli E 7018
Selüloz Selüloz Hidrogen + CO2 Borularda kök gedişləri E 6010
Bəzi əsas elektrodlarda, qövsün alışdırılmasını asanlaşdıran karbon birləşməli uc ola bilər.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
214
EN ISO 2560 2005 (BS EN 499 1994 standartını əvəz edir)
Ərintisiz və Nazik Hissəcikli Poladların Əl ilə Qövs Qaynağı (111) üçün
Örtülmüş
Elektrodlarla bağlı Qaynaq Ləvazimatlarının Təsnifatı
Bu standart, aşağıda göstərildiyi kimi A və ya B istiqamətlərindən istifadə etməklə
elektrodların
təsnifatına yönəlmiş ikili yanaşma prinsipidir:
Bütöv qaynaq metalı nümunələsinin elektrod baxımından mexaniki göstəricilərinin
təsnifatı:
A üsulu: 47J-də çıxış qüvvəsi və orta zərbə enerjisi
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
215
B üsulu: 27J-də dartınma gərginliyi və orta zərbə enerjisi
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
216
Dartınma göstəricilərinin təsnifatı
A üsulu
Simvol Minimum çıxış (a),
N/mm²
Dartınma gərginliyi,
N/mm²
Minimumum E% (b),
N/mm²
35 355 440-570 22
38 380 470-600 20
42 420 500-640 20
46 460 530-680 20
50 500 560-720 18
(a) Daha aşağı çıxış qüvvəsi Rel istifadə ediləcəkdir.(b) Ölçü cihazının uzunluğu = 5 x ∅
B üsulu
Simvol Minimum dartınma gərginliyi, N/mm²
43 430
49 490
55 550
57 570
Digər dartınma göstəriciləri (yəni çıxış qüvvəsi və uzanma %), bu standartda bir cədvəl
şəklində
əks etdirilir (Cədvəl 8B) və dartınma gərginliyinin, elektrod örtüyünün və ərinti
elementlərinin
təsnifatı ilə təyin edilirlər (yəni E 55 16-N7).
Zərbə göstəricilərinin təsnifatı
A üsulu
Simvol 47J minimum orta zərbə enerjisi üçün
temperatur
Z Heç bir ehtiyac yoxdur
A +20
00
2 -20
3 -30
4 -40
5 -50
6 -60
B üsulu
B üsulunda27J istilikdə zərbə və ya Charpy V kəsik sınaq temperaturu yenə dartınma
gərginliyinin, elektrod örtüyünün və ərinti elementlərinin təsnifatı yolu ilə təyin edilir
(Cədvəl 8B)
(E 55 16-N7); 75⁰C-də 27J-yə çatmalıdır.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
217
Elektrodun xüsusiyyətlərinin və elektrik tələblərinin təsnifatı, aşağıda göstərildiyi kimi A
və B
təsnifləndirmə üsulları arasındakı fərqdə göstərilir:
A üsulu
Bu üsulda, aşağıdakı cədvəldən göründüyü kimi alfa/rəqəmli təyinatda istifadə edilir:
Simvol Elektrod örtüyünün növü Simvol Məhsuldarlıq,
%
Cərəyanın növü
A Turşu 1 <105 AC və ya DC
C Selüloz 2 <105 DC
R Rutil 3 <105-<125 AC və yaDC
RR Rutil qalın örtük 4 <105-<125 DC
RC Rutil/selüloz 5 <125-<160 AC və ya DC
RA Rutil/turşu 6 <125-<160 DC
RB Rutil/əsas 7 <160 AC və ya DC
B Əsas 8 <160 DC
B üsulu
Bu üsulda, aşağıdakı cədvəldən göründüyü kimi rəqəmli təyinatda istifadə edilir:
Simvol Örtmə növü Vəziyyətlər Cərəyanın növü
03 Rutil/əsas Bütün (b) AC və DC +/-
10 Selüloz Bütün DC +
11 Selüloz Bütün AC və DC +
12 Rutil Bütün (b) AC və DC -
13 Rutil Bütün (b) AC və DC +/-
14 Rutil + Fe toz Bütün (b) AC və DC +/-
15 Əsas Bütün (b) DC +
16 Əsas Bütün (b) AC və DC +
18 Əsas + Fe toz Bütün (b) AC və DC +
19 Rutil + Fe oksid
(llmenit)
Bütün (b) AC və DC +/-
20 Fe oksid PA/PB AC və DC -
24 Rutil + Fe toz PA/PB AC və DC +/-
27 Fe oksid + Fe toz Yalnız PA/PB AC və DC -
28 Əsas + Fe toz PA/PB/PC AC və DC -
40 Müəyyən edilmədi İstehsalçının tövsiyəsinə əsasən
48 Əsas Bütün AC və DC +
Bütün vəziyyətlərə şaquli-aşağı qaynaq daxil olmaya bilər
Axın növü və onun tətbiqi ilə bağlı müvafiq təlimatlar, Əlavə B və C-də göstərilmiş
standartda
qeyd edilmişdir.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
218
Hidrogenin miqyası
Dağıla bilən hidrogen, hər iki üsulda eyni cür göstərilir; burada, bişirilmədən sonra
hidrogenin
miqdarı ml/100q qaynaq metalı kimi verilir, məsələn: H 5 = 5ml/100q qaynaq metalı
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
219
AWS A 5.1- və AWS 5.5-
Tipik AWS A 5.1 və AWS 5.5 spesifikasiyası E 80 1 8 G
Təsnifat hərflərlə verilir: A) B) C) (D yalnız A5.5 üçün)
A) Dartınma + çıxış qüvvəsi və E% B) Qaynaq vəziyyəti
Normativ Min çıxış
PSI x 1000
Min dartınma
PSI x 1000
Min E%
2" min
1 Bütün vəziyyətlər
2 Düz uc-uca və H/V künc qaynağı
Ümumi 3 Yalnız düz
E 60xx 48,000 60,000 17-22
Qeyd: Kateqoiya 1 elektrodlarının hamısı
şaqıli-aşağı vəziyyətdə qaynaq edə bilmir.
E 70xx 57,000 70,000 17-22
E 80xx 68-80,000 80,000 19-22
E 100xx 87,000 100,000 13-16
E 60xxvə 70xx üçünxüsusielektrodməlumatları Vkəsikzərbəsi
İzodsınağı (ft.lbs)
Radioqrafiya
standartı
E 6010 48,000 60,000 22 20 ft.lbs - 20⁰F-də Dərəcə 2
E 6012 48,000 60,000 17 Ehtiyac yoxdur Ehtiyac yoxdur
E 6013 48,000 60,000 17 Ehtiyac yoxdur Dərəcə 2
E 6022 Ehtiyac yoxdur 60,000 Ehtiyac yoxdur Ehtiyac yoxdur Ehtiyac yoxdur
E7018 58,000 70,000 22 20 ft.lbs - 20⁰F-də Dərəcə 1
C) Elektrod örtüyü və elektrik xüsusiyyətləri D) AWS A5.5 aşağı ərimə temperaturlu poladlar
Normativ Örtük Cərəyan növü Simvol Ərintinin təxmini doldurulması
Exx10 Selüloz/orqanik Yalnız DC + A1 0.5%Mo
Exx11 Selüloz/orqanik AC və ya DC + B1 0.5%Cr + 0.5%Mo
Exx12 Rutil AC və ya DC - B2 1.25%Cr + 0.5%Mo
Exx13 Rutil + 30% Fe toz AC və ya DC +/- B3 2.25%Cr + 1.0%Mo
Exx14 Rutil AC və ya DC +/- B4 2.0%Cr + 0.5%Mo
Exx15 Əsas Yalnız DC + B5 0.5%Cr + 1.0%Mo
Exx16 əsas AC və ya DC + C1 2.5%Ni
Exx18 Əsas + 25% Fe toz AC və ya DC + C2 3.25%Ni
Exx20 Yüksək Fe oksid tərkibi AC və ya DC +/- C3 1%Ni + 0.35%Mo +
0.15%Cr
Exx24 Rutil + 50% fe toz AC və ya DC +/- D1/2 0.25-0.45%Mo +
0.15%Cr
Exx27 Mineral + 50% Fe toz AC və ya DC +/- G 0.5%Ni və ya/və 0.3%Cr
və ya /və 0.2%Mo və ya /və
0.1%V
Exx28 Əsas + 50% Fe toz AC və ya DC + G üçün yalnız 1 element tələb edilir
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
220
2. Əl ilə Qövs Qaynağı üçün (MMA) Ləvazimatların Yoxlanılması
Ölçü
Elektrodun və ya məftilin diametri və uzunluğu
Şərt
Çatlar, yonqarlar və konsentriklik
Paslanma təsirinin izlərini göstərən bütün elektrodlar atılmalıdırlar
Növü (spesifikasiya)
Düzgün spesifikasiya/normativ
Saxlama
Müvafiq şəkildə quru və isti
(0% rütubətə üstünlük verilir)
Əsas elektrodların, istifadə öncəsi prosedurlardan bütövlüklə keçdiyini yoxlamaq lazımdır.
1 saat
müddətində müvafiq temperaturda (əsasən 300-350⁰C) bişirildikdən və qoruyucu bir
sobada
(150⁰C maksimum) saxlanıldıqdan sonra əsas elektrodlar, qaynaqçılara qızdırılmış
qalıblar içində
verilirlər. Elektrod axın örtüklərinin əksəriyyəti, nəm olanda sürtəli şəkildə korlanırlar;
odur ki,
bunların müvafiq şəkildə quru olmasını və elektrodların saxlanıldığı yerlərdə rütubət
şərtlərinə
riayət edilməsini təmin etmək lazımdır.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
221
Vakum örtüklü elektrodların vakumu qalmış olduğu təqdirdə, bu elektrodlar birbaşa
qutularından
istifadə edilə bilərlər. Hidrogenə nəzarətlə bağlı təlimatlar elektrod bağlamasının üzərində
yazılmış olur və onlara riayət edilməsi vacib sayılır. Hər bir elektrodun qiyməti, təmir
işlərinin
qiymətilə müqayisədə əhəmiyyətsizdir, çünki günlük istifadədən sonra qızdırılmış qalıbın
içərisində saxlanılan əsas elektrodlar yenidən bişirilə bilər, lakin H2 mənbəli təhlükələrdən
uzaqlaşmaq üçün adi halda atılmalı olacaqlar.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
222
3. Volframla Təsirsiz Qaz Qaynağı (TIG)/(GTA/GTAW) üçün
Ləvazimatlar
Bu qaynaq növü üçün ləvazimatlar məftildən və qazdan ibarət olur, lakin volfram
elektrodlar da
bura daxil ola bilər. Bunun, israf edilməyən elektrod prosesi olmasına baxmayaraq,
elektrod
qövsdə eroziya, yontulma və yalnış qaynaq texnikası sayəsində israf edilir. Məftilin
keyfiyyəti
yüksək olmalı və beləliklə də qaynağa əlavə təmizləyicinin qatılmasına ehtiyac
yaranmamalıdır.
Məftil, ilkin tökmə mərhələsində yüksək keyfiyyətlə təmizlənir, daha sonra burada müvafiq
həddə gətirilir (rolled) və son olaraq müvafiq ölçüyə uyğun hazırlanır. Daha sonra mis
örtüklə
örtülür və 1m uzunluqlarda kəsilir. Tərkibindəki kimyəvi birləşmələrin düzgün anlaşılması
üçün,
istehsalçının nömrəsi və ya beynəlxalq şəkildə qəbul eilmiş nömrə vurulur. Məftilin
dərəcəsi,
birləşmələr cədvəlindən seçilir və onlar əsasən paslanma təsirinin qarşısını alan mislə
örtülmüş
olurlar. TIG/GTAW üçün qazlar əsasən təsirsiz qazlar olur və TIG qaynağı üçün təmiz
arqon və ya
helium qazlarından ibarət olurlar. Qazlar, mayeləşdirilmə yolu ilə havadan çıxarılır və
arqon,
havada ən çox olan qaz olduğuna görə bir qayda olaraq heliumdan daha ucuz baha başa
gəlir.
ABŞ-da helium təbii yola meydana gəlir və buna görə də daha çox istifadə edilən bir
qazdır.
Helium qazı, arqona nisbətən daha dərin nüfuziyyət təmin edən qövs yaradır, lakin
havadan daha
yüngüldür və aşağı vəziyyətdə qaynaq zamanı qaynaq yerini kifayət qədər örtmək üçün
lazım olan
arqon axın sürətinin 2-3 dəfə artığını tələb edir. Digər tərəfdən isə arqon havadan daha
ağırdır və
buna görə də aşağı vəziyyətdə daha az qazın istifadəsi lazım olur. Arqon və helium
birləşmələri
əsasən qövs göstəricilərini və qazın qoruyuculuq qabiliyyətini tənzimləmək üçün istifadə
edilir.
TIG/GTAW üçün qazların təmizliyi yüksək səviyyədə olmalıdır (99.99%). Üfürülmə
prosesinə və
qaz şlanqlarının vəziyyətinə xüsusi diqqət yetirilməlidir, belə ki cırılmış və xarab şlanq
səbəbindən
qoruyucu qazın çirklənmə ehtimalı yarana bilər.
Volframla təsirsiz qaz qaynağı (TIG) üçün volfram elektrodlar, bir qayda olaraq tozun
döyülməsi
üsulu ilə hazırlanırlar. Elektrodların ötürücülük qabiliyyətini və elektron hasilatını
artırmaq üçün
onların tərkibində digər növ oksidlər mövcud olur və qovsün xüsusiyyətlərinə təsir edirlər.
Volfram elektrodlar, 1.6-10mm ölçüsündə bir formada münasibdirlər. Asanlıqla sına
bildikləri
üçün, saxsı sipərlər də israf edilən ləvazimat hesab edillə bilərlər. Saxsının ölçüsü və
forması
böyük ölçüdə olan birləşmənin növündən və volframən ölçüsündən asılıdır.
Boruların TIG qaynağı zamanı istifadə edilən israf olunan məmulat, bunu ilk dəfə kəşf
edən
Electric Boat Co of USA-nın adından götürülərək EB ara parçası kimi adlandırılan əriyə
bilən bir
ara parçadır. Ara parça, adətən borunun əsas metal tərkibinə uyğun olan materialdan
hazırlanır
və aşağıda göstərildiyi kimi, qaynaq zamanı əriyib kökə nüfuz edir.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
223
4. Metal Təsirsiz/Təsirli Qaz Qaynağı (MIG)/(MAG) üçün
Ləvazimatlar
Bu qaynaq növü üçün ləvazimatlar məftildən və qazdan ibarət olur. Volframla təsirsiz qaz
qaynağı
(TIG) üçün istifadə edilən məftil göstəriciləri həmçinin MIG/MAG qaynağı üçün də istifadə
edilir;
çünki hər ikisi üçün eyni keyfiyyət səviyyəsi tələb edilir.
Mis örtüklü polad MIG/MAG qaynaq məftilin əsas məqsədi, kontakt ucunda cərəyanın
toplanmasını maksimuma qaldırmaqvə laynerdə (liner) sürtünmə dərəcəsini azaltmaqla,
paslanma təsirinə qarşı müdafiə təmin etməkdir.
Mislə örtülü olmayan məftillər də mövcuddur, çünki laynerdə (liner) misin
qabıqlanmasının təsiri,
məftilin örücülük qabiliyyətində çətinlik yarada bilər. Bu məftillər, cərəyanın toplanmasını
artıranvə laynerdə sürtünməyi azaldan qrafit birləşməsilə örtülə bilər. Özəkli məftillərin
əksəriyyəti də daxil olmaqla, bir sıra meftiller nikel ilə örtülmüşdür.
Məftillər 0.6-1.6mm diametrində olur; əksər məftillərin 15kq-lıq sarğıların üzərində
olmasına
baxmayaraq, daha nazik məftillər 1kq-lıq sarğı üzərində dolanmış olur.
MIG/MAG qaynağı üçün istifadə edilən ümumi qazlar və birləşmələrə aşağıdakılar
daxildir:
Qaz növü Proses İstifadə edilir Xüsusiyyətləri
Təmiz arqon MIG Alüminium ərintilərinin
püskürmə və ya impuls
qaynağında
Çox sabit qövs, zəif nüfuziyyət və
sıçrantı səviyyəsinin aşağı olması
Təmiz Co2 MAG Poladların batırma
köçüməsində
Yaxşı nüfuziyyət, qeyri-sabit qövs və
sıçrantı səviyyəsinin yüksək olması
Argon+5–20%
CO2
MAG Poladların batırma köçürməsi
və ya impuls qaynağında
Yaxşı nüfuziyyət, sabit qövs və
sıçrantı səviyyəsinin aşağı olması
Argon+1-2% O2
or CO2
MAG Yalnız austentik və ya ferritik
paslanmayan poladların
batırma köçürməsi və ya
impuls qaynağında
Fəal əlavə, ərimiş paslanmaz polada
yaxşı axımlılıq verir və kənarı daha
yaxşı edir.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
224
5. Flüsaltı Qövs Qaynağı (SAW) üçün Ləvazimatlar
Flüsaltı qövs qaynağı üçün ləvazimatlar məftilden və flüsdən ibarət olur. Bir qayda olaraq,
elektrod məftilleri yüksək keyfiyyətə malik olur və C-Mn poladlarının qaynağı üçün
ümumiyyətlə,
deoksidin karbon və maqnezium tərkibinin artmasına əsasən dərəcələrə bölünürlər.
Digər növ ərinti poladlarının qaynağı üçün elektrod məftilleri isə, MIG və TIG elektrod
məftilində
olduğu kimi cədvəldəki kimyəvi birləşməyə əsasən dərəcələrə bölünürlər. Flüsaltı qövs
qaynağı
üçün flüslər, istehsalçısına və tərkibinə görə dərəcələrə bölünür. Qovrulmuş və topalanməş
kimi
tanınan iki istahsalat üsulu mövcuddur.
Qovrulmuş flüslər
Qovrulmusflüslər bigə qarışdırılır və çox yüksək temperaturda (>1,000⁰C) bişirilirlər. Bu
zaman
bütün komponentlər əriyərək birləşirlər. Soyudulandan sonra əmələ gələn kütlə, rəngli
şüşə
lövhəsinə bənzəyir və daha və sonra toz şəklində kiçik hissəciklərə ayrılır.
Bu hissəciklər işığı əks etdirir, bərk və nizamsiz formada olur və əldə sıxılaraq əzilə
bilmirlər.
Ferro-manqanez kimi ərimə edən dəqiq birləşmələrin flüsün içinə qatılması qeyri-
mümkündür.
Qovrulmuş flüslər, turşu növündə olmağa meyllidirlər və keyfiyyətsiz səth şərtlərinə qarşı
davamlıdırlar. Lakin cəzbetmə qüvvəsi və davamlılıq kimi mexaniki xüsusiyyətlər
baxımından
müqayisə edildiyi zaman, aşağı keyfiyyətli qaynaq metalı əmələ gətirirlər. Bunların
istifadəsi çox
asandır və asanlıqla ayrıla bilən çürüyə yaxşı qaynaq konturu təmin edirlər.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
225
Topalanmış flüslər
Topalanmış flüslər, bişirilməsi çox aşağı temperaturda mümkün olan birləşmə qarışığıdır
və
bağlayıcı maddələrlə kiçik hissəciklər şəklində birgə birləşirlər. Bu flüs növlərinin
tanınması çox
asandır. Bunların üstü parıltılı olmur (mat), asanlıqla əzilə bilən girdə hissəciklər
şəklindədirlər və
həmçinin rəngli də ola bilərlər. Qovrulmuş flüslərdən fərqli olaraq burada, bir çox əlavələr
və
birləşmələr istehsalat prosesində əlavə edilə bilər. Topalanmış flüslər əsas növ olmaya
meyllidirlər və qüvvə və davamlılıq baxımından yaxşı qaynaq metalı əmələ gətirirlər.
Lakin bu
flüslər səth şərtlərinə qarşı daha az davamlı olduqlarına görə və ayrılması, aradan
götürülməsi
daha çətin olan çürüklər verdiyinə görə istifadə baxımından zəif hesab edilirlər.
Qaynaq metalının xüsusiyyətləri, müəyyən növ flüslə, müəyyən növ məftildən istifadə
edərək,
xüsusi bir qaynaq prosesinin tətbiq edilməsilə əldə edilir və bu səbəbdən flüsaltı qövs
qaynağı
üçün ləvazimatların dərəcələrə bölünməsi, bir məftil/flüs birləşməsinin və qaynaq
prosesinin bir
funksiyası kimi verilir.
Tipik dərəcə, aşağıdakılar üçün
• Dartınma qüvvəsi
• Uzanma, %.
• Davamlılıq, Joules.
• Davamlılığı yoxlama temperaturu.
Flüsaltı qövs qaynağı üçün bütün ləvazimatlar (məftil və flüslər) mütləq quru və rütubət
olmayan
yerdə saxlanılmalıdır. Hər hansısa bir rütubətin toplanmasının qarşısını almaq üçün flüs
istehsalçısının istifadə/saxlama təlimatlarına ciddi şəkildə riayət edilməlidir. Flüslərin
yenidən
istifadəsi, tətbiq edilən standartlarda qeyd edilən maddələrdən asılıdır.
Heç bir vəziyyətdə fərqli növlərdə olan flüslər bir-birilə qarışdırılmamalıdır.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
226
Məşqələlər:
Əl ilə qövs qaynağı (MMA) üçün ləvazimatların nəzarət edilməli dörd əsas nöqtəsini
açıqlayın:
1. Ölçü: Məftilin diametri və elektrodların uzunluğu_________________________________
2. _________________________________________________________________________
3. _________________________________________________________________________
4. _________________________________________________________________________
Aşağıdakı ümumi məlumatlar cədvəlini tamamlayın
Qrup Birləşmə Qoruyucu qaz İstifadəsi AWS A 5.1
Rutil
Kalsium
birləşmələri
Yüksək keyfiyyət E 6013
Hidrogen + CO2
Aşağıdakı elekrodun üzərində verilmiş məlumatları BS EN 2560 standartına əsasən
göstərin
A 47J-də səmərəlilik qüvvəsi və zərbə E _________________________
43 ____________________________ 2 _________________________
2 ____________________________ 1Ni _________________________
RR ____________________________ 6 _________________________
3 ____________________________ H15 _________________________
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
227
Qovrulmuş/topalanmış flüsaltı qövs qaynağının (SAW) tanınma nöqtəsi hansıdır?
Qovrulmuş: Topalanmış:
1. ____________________________ 1. ________________________
C
Aşağıdakı məlumat cədvəlini MIG/MAG qaynaq qazları üçün doldurun
Argon +5-20% CO2 Poladların batırma,
püskürmə və ya
impuls qaynağı
MAG
Ərimiş paslanmayan
polada axımlılıq
verərir və qaynaq
kənarının yaxşılaşdırır
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
228
Bölmə 17
Poladların Qaynaqlanma Qabiliyyəti
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
229
1. Giriş
"Qaynaqlanma qabiliyyəti" termini, qaynaqlana bilmək xüsusiyyətinə malik olmaq və
geniş
miqyasda istifadə üçün yaradılmış qaynaqlana bilən bir çox növ poladlar nəzərdə tutulur.
Müvafiq göstəricilərə sahib olan və heç bir qüsuru olmayan qaynağın hazırlanmasının asan
və
çətin olması, poladların yaxşı və ya pis qaynaqlana bildiyini düzgün təyin etməyə kömək
edir.
Əgər müəyyən bir qüsuru aradan qaldırmaq üçün hansısa tədbirlərin görülməsinə ehtiyac
varsa,
artıq bu poladın pis qaynaqlanma qabiliyyətinə malik olması deməkdir. Pis qaynaqlanma
qabiliyyətinin bir başqa səbəbi də birləşmə üçün lazımi göstəriciləri təmin etmək üçün,
qaynağın
çox məhdud şəraitdə icra edilməsi məcburiyyətidir.
2. Qaynaqlanma Qabiliyyətinə Təsir edən Faktorlar
Bir poladın yaxşı və ya pis qaynaqlanma qabiliyyətinə malik olub-olmadığını təyin etmək
üçün birbirilə
əlaqədar olan bir sıra faktorlar vardır:
• Faktiki kimyəvi birləşmə
• Qaynaq birləşməsinin konfiqurasiyası
• İstifadə ediləcək
• Qaynaqçıdan tələb edilən göstəricilər
Pis qaynaqlanma qabiliyyətinə malik olan poladlar üçün aşağıdakılar təmin edilməlidir:
• Qaynaq Prosedurlarının Spesifikasiyası (WPS), çatlamanın qarşısını alan qaynaq şərtləri
yaradacaq, lakin təyin edilmiş xüsusiyyətləri əldə edəcəkdir.
• Qaynaqçılar, təyin edilmiş qaynaq şərtlərinə əsasən ciddi şəkildə işləyirlər.
• Qaynaq İnspektorları, qaynaqçıların Qaynaq Prosedurlarının Spesifikasiyasına müvafiq
şəkildə
işlədiklərinə davamlı şəkildə nəzarət edirlər.
Polad qaynaqlarındakı qüsurların xüsusiyyətləri, səbəbləri və bu qüsurların qarşısının
alınması
barədə yaxşı biliklərə malik olması, qaynaq inspektoruna pis qaynaqlanma qabiliyyətli
poladların
istifadəsi zamanıfikrini ən təsiredici qaynaq göstəriciləri üzərində cəmləmək imkanı verir.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
230
3. Hidrogen Çatlaması
Qaynaqla istehsalat müddəti ərzində, poladların bəzi növlərinin tərkibində hidrogen
mövcud
olduğu üçün çatlamalar yarana bilər. Bu növ çatlamaların texniki adı, hidrogen
səbəbindən soyuq
çatlamadır (HICC). Lakin hidrogen çatlamasının fərqli xüsusiyyətlərini açıqlamaq üçün,
başqa
adlarla da qdlandırırlır:
• Soyuq çatlama Çatlar, qaynaq soyuduqdan sonra əmələ gəlir
• TİZ (HAZ) çatlaması Çatlar, bir qayda olaraq TİZ-də meydana gəlir
• Gecikmiş çatlama Çatlar, qaynaq bitdikdən bir müddət sonra yaranır (təxminən 72
saata qədər)
• Tikişaltı çatlama Çatlar, qaynaq tikişınin altında, TİZ-də yaranır.
Hidrogen çatlarının çoxsunun TİZ-də yaranmasına baxmayaraq, bəzən qaynaq metalında
da
əmələ gəlirlər.
Şəkil 1. Hidrogen səbəbindən soyuq çatlarınn tipik yerlərini göstərən sxem
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
231
Şəkil 2. Künc qaynağının kənarındakı TİZ-də başlayan hidrogen səbəbindən soyuq çatlama
3.1. Hidrogen çatlamasına qarşı həssaslığa təsir edən faktorlar
Poladın termiki istilik zonasında (HAZ) hidrogen çatlaması, dördə şərtin eyni vaxtda
mövcud
olması sayəsində əmələ gəlir:
1. Hidrogenin səviyyəsi >mövcud hər qaynaq tikişi metalının 100qr/15ml
2. Gərginlik >davamlı gərginliyin 0.5 qədəri
3. Temperatur >300⁰
4. Həssas mikrostruktur >400Hv ağırlıq
Bu dörd şərt (faktor), qarşılıqlı olaraq biri-digərilə bağlıdır; bir şərtin təsir etməsi (onun
aktiv
quruluşu), digər üç faktorun nə dərəcədə fəal olmasından asılıdır.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
232
3.2. Çatlama mexanizmi
Hidrogen tərkibli molekullar, qaynaq qövsündəki H atomlarına bölündüyü zaman
hidrogen (H)
ərimiş qaynaq metalına daxil ola bilər.
H atomları çox kiçik olduğu üçün, bərk poladın içərisində hərəkət edə (yayıla) bilirlər və
qaynaq
metalı isti olduğu müddət ərzində onlar qaynaq səthinə yayıla və oradan da atmosferə çıxa
bilərlər.
Lakin nisbətən aşağı temperaturlarda, H bacardığı qədər sürətli hərəkət edə bilmir və
qaynaq
məmulatının temperaturu sürətlə ətraf mühit temperaturuna düşdüyü zaman, H içəridə
ilişib
qalmış olur (adətən TİZ-də).
Əgər TİZ həssas mikrostruktura malikdirsə - yəni, möhkəm və kövrək olursa və qaynaqda
yüksək
dartınma gərginliyi mövcuddursa - bu zaman H çatlamaı baş verir.
Çatların formalaşmasına səbəb olan dəqiq mexanizm mürəkkəbdir, lakin belə hesab edilir
ki, H
sayəsində TİZ bölgələrinin kövrəkləşməsi baş verir və ona görə də bir yerə cəmlənmiş
gərginliklər,
plastik deformasiya ilə müqayisdə çatlamaya səbəb olurlar.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
233
3.3. TİZ hidrogen çatlamasının qarşısının alınması
Çatlamaya səbəb olan faktorların biri-digərilə bağlı olduğuna görə, və bu faktorların hər
birinin
eyni vaxtda fəal olmaq istədiyinə görə, çatlamanın qarşısını almaq üçün qaynaq zamanı bu
dörd
faktordan heç olmasa birinin qeyri-fəal olmasını təmin etmək lazımdır.
Dörd faktorun hər birinin təsirini azaltmaq üçün istifadə edilən üsullar, aşağıdakı alt-
bolümlərdə
verilmişdir.
Hidrogen
Hidrogenin baçlıca mənbəyi rütubətdir (H2O) və rütubətin əsas ənbəyi isə flüslərdir. Bəzi
flüslərin
tərkibində selüloz vardır və bu, hidrogenin çox fəal mənbəyi ola bilər.
Flüs tələb edilməyən qaynaq prosesləri, hidrogen səviyyəsi aşağı olan proseslər hesab edilir.
Hidrogenin digər mənbələri isə pas və ya ərpin tərkibində, həmçinin yağların və sürtkü
yağlarının
tərkibində olan (hidrokarbonlar) rütubətdir.
Hidrogenin təsirini aşağıdakılar sayəsində azaltmaq mümkündür:
• Qaynaq başladığı zaman, flüslərin (örtülmüş elektrodlar, flüs özəkli məftillər və flüsaltı
qövs
qaynağı (SAW) flüslər) tərkibindəki H-nin az olmasından əmin olmaq
• Hidrogen səviyyəsi aşağı olan elektrodlar, bişirilmiş olmalı və sonra istilik saxlayan
sobada və
yaxud içərisində vakuum toplanmış bağlamalarda saxlanılmalıdırlar.
• Əsas topalanılmış flüsaltı qövs qaynağı (SAW) flüsləri, təmin edilmiş olduqları vəziyyətdə
-
rütubət səviyyəsi aşağı vəziyyətdə saxlamaq üçün, istifadədən əvvəl isidilmiş sobada
saxlanılmalıdır.
• Qaynaq metalının yayıla bilən hidrogen tərkibini yoxlamaq (bəzən bu, sınaq
sertifikatında qeyd
edilir).
• Bütün qaynaq müddəti ərzində hidrogen səviyyəsinin aşağı qalmasını təmin etmək
vəfluslerin
atmosferdəki rütubəti toplamasının qarşısını almaq.
• Hidrogen səviyyəsi aşağı olan elektrodları kiçik miqdarlarda təmin etmək və təsir
müddətini
məhdudlaşdırmaq; isidilmiş qalıblar bu nəzarəti aşanlaşdıra bilər.
• Tikişlərsiz olmayan flüs özəkli məftil sarğıları (katuşka), örtülmüş olmalıdırlar və ya
istifadə
edilmədikləri zaman müvafiq saxlama yerlərinə geri qaytarılmalıdırlar.
• Qaynağın davam etdirilməyəcəyi təqdirdə, əsas topalanılmış flüsaltı qövs qaynağı (SAW)
flüsləri
isidlmiş sobaya geri qaytarılmalıdırlar.
• Şehlənmə nöqtəsini yoxlamaqla (60⁰C-dən aşağı olmalıdır), qoruyucu qazın tərkibində
olan
rütubətin miqdarını yoxlamaq.
• Qaynaq zonasının quru və pas/ərp, yağ/sürtkü yağından təmiz olmasını təmin etmək.
Dartınma gərginliyi
Qaynaq nəticəsində daima qalıq gərginliyi əmələ gəldiyinə görə, həmişə qaynağa təsir edən
dartınma gərginliyi mövcud olur.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
234
Dartınma gərginliyinin əhəmiyyəti (çoxluğu), əsasənbirləşmədəki poladın qalınlığından,
istilik
çıxışından, birləşmə növündən və qaynaq edilən komponentlərin ölçüsü və çəkisindən
aılıdır.
Olduqca məhdud birləşmələrdəki dartınma gərginlikləri, poladın semerelilik qüvvəsindəki
(yield
stress) kimi yüksək ola bilər və bu adətən qalın birləşmələri olan iri komponentlərdə baş
verir və
bu, asanlıqla idarə edilə bilən bir faktordur.
Qalıq gərginliklərinin göstərdiyi təsirlərin azaldılmasının yeganə praktik yolu
• Zəif yığım nəticəsində yaranmış gərginlik cəmlənməsinin qarşısını almaq
• Zəifqaynaq profilinin (qaynağın iti kənarı) qarşısını almaq
• Qaynaqdan sonra, gərginliyi çıxaran termiki emalı tətbiq etmək
• İstiliyin daxil olmasını azaltmaq məqsədilə, qaynaq gedişinin sürətini mümkün olduğu
qədər
artırmaq
• Qaynaq metalının həcmini, mümkün olduğu qədər aşağı səviyyədə saxlamaq
Bir qayda olaraq hidrogen çatlamasına qarşı həssas olan aşağı ərimə temperaturlu
poladların
qaynağı zamanı, yuxarıda adı çəkilən ölçülərin götürülməsi çox vacibdir.
Həssas TİZ mikrostrukturu
Həssas TİZ mikrostrukturunda, yüksək miqdarda polad möhkəm kövrək fazaları mövcud
olur - bir
qayda olaraq martensit.
TİZ-in sərtliyi/möhkəmliyi, həssaslığı ifadə edən yaxşı bir göstəricidir və sərtlik, müəyyən
göstəricini ötüb keçdiyi zaman, müvafiq polad artıq həssas hesab edilir. C və C-Mn
poladları üçün
sərtlik göstəricisi ~350HV-dir və sərtlik, bu göstəricini keçdiyi zaman H çatlamasına qarşı
həssalıq
artır.
TİZ-in maksimum sərtliyinə aşağıdakılar təsir edir:
• Poladın kimyəvi quruluşu
• Hər qaynaq gedişi edildikdən sonra TİZ-in soyudulma dərəcəsi
C və C-Mn poladları üçün, kimyəvi birləşmənin mühüm TİZ sərtləşməsinə meyilliyə necə
təsir
edəcəyinə dair bir formul yaradılmışdır - karbon ekvivalent göstəricisi (CEV) formulu.
Geniş miqyasda istifadə edilən (və IIW tərəfindən qəbul edilən) CEV formulu aşağıdakıdır:
CEViiw = %C + %Mn + %Cr+%Mo+%V + %Ni+%Cu
6 5 15
Poladın CEV göstəricisi, kimyəvi birləşmə üçün göstərilmiş material sınaq sertifikatı
göstəriciləri
formulaya daxil edilərək hesablanır. CEV göstəricisi nə qədər yüksək olarsa, onun TİZ
sərtləşməsinə qarşı həssaslığı və həmçinin H çatlamasına qarşı həssaslığı da bir o qədər
böyük
olar.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
235
TİZ sərtliyinə ən çox təsir edən element karbondur. Hər qaynaq gedişindən sonra TİZ-in
soyudulma dərəcəsi nə qədər sürətli olarsa, sərtləşməyə meyllilik bir o qədər güclü olar.
Soyudulma dərəcəsi aşağıdakılardan asılı olaraq çoxalır:
• İstiliyin daxil olması azalır (daha az enerji verilməsi)
• Birləşmənin qalınlığı artır (daha çox istilik çıxışı)
Həssas TİZ mikrostrukturunun qarşısının alınması (C və C-Mn poladları) üşün
aşağıdakılar tələb
edilir:
• Polad üçün, poladın keyfiyyətinə uyğun diapazonun aşağı sonunda olan bir CEV təmin
edilməlidir (məhdud efektivlik).
• Qaynağın sürətlə soyumaması (və mühüm TİZ sərtləşməsinin baş verməməsi) üçün orta
qaynaq
istiliyinin verilməsi tətbiq edilməlidir.
• TİZ-in daha yavaş soyuması (mühüm TİZ sərtləşməsinin baş verməməsi) üçün öncədən
isitmə
tətbiq edilməlidir; çox gedişli qaynaqlarda, gedişlər arası istilik saxlanılmalıdır.
Aşağı temperaturda əriyən poladlarda, Cr, Mo və V kimi elementlərin əlavə edildiyi zaman
CEV
formulunu tətbiq etmək mümkün olmur və buna görə də sərtləşməyə qarşı həssaslıq
barəsində
qərar vermək üçün onu istifadə etmək olmur. Bu poladların TİZ-i, istiliyin verilməsi və ya
öncədən
istilikdən asılı olmayaraq həmişə sərt olmağa meyl edəcəkdir və ona görə də bu faktor, H
çatlamasını azaltmaq üçün asanlıqla idarə edilə bilmir. Məhz buna görə də TİZ sərtliyini
idarə
etmək xüsusiyyətinə malik olan qaynaqlana bilən C və C-Mn poladları ilə
müqayisədə,aşağı
temperaturda əriyən poladların bəzisi hisdrogen çatlamasına daha çox meyl edir.
Aşağı temperaturda qaynaq məmulatı
Qaynaq məmulatının temperaturu, çatlamaya qarşı həssaslığa təsir edir və bu təsir prosesi,
özünü
bir qayda olaraq qaynağın və TİZ-in daxilində H-nin hərəkət etmə (yayıla biləcəyi)
dərəcəsinə
təsirdə büruzə verir.Qaynaq nisbətən isti olduğu zaman (>~300°C), H içəridə qapanmaq
əvəzinə
kifayət qədər sürətlə yayılacaq, atmosferə çıxacaq və kövrəkləşməyə gətirib çıxaracaqdır.
Qaynaq məmulatının aşağıtemperaturunun təsirini (H-nin qaynaq məmulatının daxilində
ilişib
qalma riskini) azaltmaq üçün aşağıdakılar tətbiq edilə bilər:
• Uyğun olan öncədən isitmə temperaturunu tətbiq etmək (tipik olaraq 50-250⁰C).
• Öncədən isitməni təmin etməklə və qaynaq zamanı gedişlər arası temperaturu
saxlamaqla, hər
qaynaq gedişindən sonra qaynağın sürətlə soyumasının qarşısını almaq.
• Qaynaq bitdikdən sonra və öncədən istilik temperaturunu saxlamaq (və ya onu 250⁰C-yə
qaldırmaq) və H-nin uzaqlaşmanı asanlaşdırmaq üçün birləşməni bir neçə saat ərzində bu
temperaturda saxlamaq (minimum iki saat).
• Sonradan isitmə, ≥~600°C temperaturunda qaynaqdan sonra istilik emalı (PWHT) ilə
qarışdırılmamalıdır
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
236
3.4. Qaynaq metalında hidrogen çatlaması
Hidrogen çatları, polad qaynaq metalında müəyyən vəziyyətlərdə yaran bilər. Çatlama
mexanizmi
və buna təsir edən bütün faktorların müəyyən edilməsi, TİZ çatlaması kimi aydın anlaşıla
bilən
deyildir. Lakin qaynaq şərtləri, H-nin TİZ-dən başqa qaynaq metalının içərisində ilişib
qalmasına
səbəb olduğu zaman meydana gələ bilər. Daha yüksək davamlılığı olan materiallarda, daha
qalın
hissələrdə və iri tikişlərin istifadəsi bu problemlərin əmələ gəldiyi ən geniş sahələrdir.
Qaynaq metalındakı hidrogen çatları adətən qaynaq metalındakı əsas dartınma
gərginliyinə 45⁰
bucaq istiqamətində yerləşirlər və bu adətən qaynağın uzununa dayaq oxu olur (Şəkil 3).
Bəzən
çatlar V formalı olur və buna görə də ziq-zaq çatlama kimi tanınırlar.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
237
b)
Şəkil 3:
a) Səth-altı eninə çatları göstərən düz uc-uca qaynağın plan görünüşü
b) Eninə çatların səthə doğru necə 45⁰ olduğunu göstərən yuxarıdakı qaynağın uzununa X-
Y
hissəsi. Bunlar, sərbəst bir qaynaq gedişinin daxilində qalmağa meyllidirlər və qaynağın
bir neçə
qatının içərisində ola bilərlər.
Onların belə bir səmtdə formalaşması, onlara ziqzaq çat (ox formalı çatlar) adının
verilməsinə
gətirib çıxarmışdır. Aşağıdakılardan savayı, hidrogen çatının aradan qaldırılması üçün
başqa
qaydalar məlum deyildir:
• Hidrogen səviyyəsi aşağı olan qaynaq prosesinin tətbiq edildiyindən əmin olmaq
• Öncədən istilik emalını tətbiq etmək və gedişlər arasında mövcud olan xüsusi
temperaturu
saxlamaq
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
238
BS EN 1011-2 "Qaynaq - Metal materialların qaynağına dair Tövsiyyələr - 2-ci Hissə:
Ferritik
poladların qövs qaynağı" adlı standartın Əlavə C mənbəsində, H çatlamasının qarşısının
necə
alınmasına dair praktiki təlimatlar verilir.Praktiki nəzarət üsulları bir qayda olaraq,
öncədən
istiliyin tətbiq edilməsinə və qaynaq prosesi ilə əlaqədar olaraq baş verməsi ehtimal edilən
H-nin
nəzarət edilməsinə əsaslanır.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
239
4. Qatılaşma Çatları
Qaynaq metalının bərkiməsi zamanı əmələ gəlmiş çatların texniki baxımdan düzgün adı
qatılaşma
çatlarıdır. Lakin bəzən digər adlardan da istifadə edilir:
• İsti çatlama: Qaynaq isti olduğu zaman yüksək temperatur nəticəsində əmələ gəlir.
• Mərkəzi xətt çatlaması: Çatlar, qaynaq tikişinin mərkəzi xəttinin aşağısında əmələ gəlir.
• Krater çatlaması: Qaynaq kraterlərindəki kiçik çatlar, bərkimə çatları hesab edilir.
Qaynaq metalı, qatılaşma çatlamasına qarşı həssas olduğuna görə, isti qısalıq göstərə bilər;
çünki
isti ikən plastikliyini itirir və çatlamaya meyl edir.
Şəkil 4-də, tipik mərkəzi xətt çatlamasına malik olan qaynağın eninə bölməsi
göstərilmişdir.
Şəkil 4:
a) sütun-şəkilli dendritlərin nisbətən aşağı
ərimə temperaturuna malik mayeni həbs
etdikləri qaynaq tikişinin mərkəzindəki
qatılaşma çatı;
b) qaynaq tikişi ideal bir görünüşə malik
deyildir, lakin o, "baş-başa" görüşməyən
dendritlərsiz bərkimişdir və nisbətən aşağı
ərimə temperaturuna malik mayeni həbs
edərək, qatılaşma çatlamasının əmələ
gəlməsinə müqavimət göstərmişdir.
4.1. Qatılaşma çatlamasına gətirib çıxaran həssaslığa təsir edən faktorlar
Qatılaşma çatlaması, üç faktorun eyni anda mövcud olduğu zaman əmələ gəlir.
• Qaynaq metalı, həssas kimyəvi tərkibə malik olduğu zaman
• Qaynaq şərtləri, əlverişsiz qaynaq tikişi formasını verdiyi zaman
• Qaynaq ərazisində, yüksək səviyyədə məhdudlaşdırma və ya dartınma gərginliyinin
olduğu
zaman
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
240
Qaynaq metalları, müəyyən temperatur diapazonunda qatılaşırlar. Qatılaşma, ərimə
xəttindən
başlayaraq qaynaq hövzəsinin mərkəzi xəttinə doğru istiqamətlənir və bunun nəticəsində
qaynaq
tikişinin bərkimə prosesinin son mərhələləri zamanı,tikişin mərkəzində zəif bölmənin əmələ
gəlməsinə səbəb ola biləcək kifayət qədər maye toplana bilər. Bu maye təbəqəsi, qatılaşma
xəttinin önünə doğru itələnmiş aşağı ərimə temperaturuna malik tərkib hissələrinin
nəticəsində
yaranır.
Qatılaşma müddəti ərzində qaynaq tikişinin bərk hissəciklərinin daralması nəticəsində,
dartınma
gərginliyi yaranmağa başlayır; qaynaq tikişinin çatlamasına səbəb ola biləcək səbəb isə
məhz bu
gərginlikdir. Bu şərtlər, qaynaq tikişi qoyulan andan mərkəzi xətt çatlamasına malik olan
bir
qaynaq tikişinin yaranmasına gətirib çıxarır.
Mərkəzi xətt qatılaşma çatlaması, uzunluğu boyunca bir nöqtədə səthi qırma cəhdi göstərir
və
nisbətən geniş çat olduğu üçün, vizual yoxlama zamanı asanlıqla görünə biləndir.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
241
4.3. Qatılaşma çatlamasının qarşısının alınması
Qatılaşma çatlarının qarşısını almaq üçün, səbəbkar faktorlardan birinin qeyri-fəal
vəziyyətə
gətirilməsi lazımdır.
Qaynaq metalının tərkibi
Müasir polad hazırlama üsulları ilə istehsal edilən C və C-Mn poladlarının əksəriyyəti, bir
qayda
olaraq qatılaşma çatlamasına qarşı həssas olan kimyəvi tərkiblərə malik deyildirlər. Lakin,
qaynaq
metalında nisbətən aşağı ərimə temperaturuna malik təbəqələr əmələ gətirən elementlər və
birləşmələr ilə çirkləndikləri zaman bu qaynaq metalları, həssas ola bilərlər.
Əgər qaynağın tərkibində yüksək miqdarda kükürd və mis olarsa bu, polad qaynaq
metalını
bərkimə çatına qarşı həssas edə bilər. Kükürd çirklənməsi, qaynaq tikişi~980⁰C-də
soyuduğu
zaman maye şəklində qalan dəmir sulfidlərin formalaşmasına səbəb ola bilər; buna qarşılıq
olaraq qaynaq tikişinin bərkiməsi 1400⁰C-də başlayır.
Kükürd mənbəyi, yağla və ya sürtkü yağı ilə çirklənmə nəticəsində yarana bilər və yaxud
qaynağa
həll edilmə yolu ilə qaynaqlanan ən az təmizlənmiş ana poladdan keçə bilər.
Qaynaq metalında mis çirklənməsi eyni dərəcədə zərərli ola bilər, çünki poladın tərkibində
aşağı
ərimə temperaturuna malikdir və ~1100⁰C-də belə hələ də ərimiş vəziyyətdə olan təbəqələr
əmələ gətirə bilər.
Bir qayda olaraq həssas olmayan qaynaq metalının qatılaşma çatlamasının qarşısını almaq
üçün
aşağıdakıların təmin edilməsi şərtilə, zərər vermə ehtimalı olan materiallar vasitəsilə
çirklənmənin qarşısı alınmalıdır:
• Qaynaqdan əvvəl bütün qaynaq birləşmələri tamamailə təmzilənməlidirlər
• Mis tərkibli qaynaq aksesuarları münasib/müvafiq vəziyyətdə olmalıdırlar (GMAW,
FCAW və
SAW üçün arxa dəstək çubuqları və kontakt ucları).
Əlverişsiz qaynaq şərtləri
Əlverişsiz qaynaq şərtləri, qaynaq tikişlərini qatılaşmağa sövq edən və aşağı ərimə
temperaturuna
malik təbəqələri bərkiməkdə olan qaynağın mərkəzində həbs olub qalmasına təhrik
edərək,
çatların asanlıqla yarandığı zəif zonalara çevrilməsinə səbəb olan şərtlərdir.
Şəkil 5-də, mərkəzi xətt qatılaşma çatlaması ilə əlaqədar olan əlverişsiz qaynaq şərtləri
nəticəsində bərkimiş bir qaynaq tikişi göstərilmişdir.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
242
Şəkil 5. Əlverişsiz genişlik-dərinlik dərəcəsinə malik olan bir qaynaq tikişi. Sütun şəkilli
dendritlərin
önə doğru irəliləməsi və çatlama müşahidə edilən zəif bölgə vəziyyətinə düşməsi nəticəsində,
tikişin mərkəzinə doğru itələnən maye metaldan əmələ gəlir.
Qaynaq tikişi kifayət qədər dərin və dar biçimə malikdir (genişlik-dərinlik dərəcəsi <~2) və
bərkiyən dendritlər daha aşağı ərimə temperaturuna malik olan mayeni tikişin ortasına
doğru
yönəldərək, onların orada həbs olmasına səbəb olurlar. Ətrafdakı material, soyuma
nəticəsində
daraldığına görə, bu maye təbəqəsi dartınma gərginliyinin yaranmasına gətirib çıxaracaq
və
çatlamaya səbəb olacaqdır.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
243
Bunun əksinə olaraq, Şəkil 6-da genişlik-dərinlik dərəcəsi >>2olan qaynaq tikişi
göstərilmişdir. Bu
qaynaq tikişi, qatılaşan dendritlərin önünə yönləndirilən daha aşağı ərimə temperaturuna
malik
olan mayeni göstərir, lakin bu maye tikişin mərkəzində həbs olub qalmır. Buna görə də,
soyuma
nəticəsində yaranan dartınma gərginliyinə baxmayaraq, bu maye təbəqəsi özü-özünə
düzəlir və
çatlama əmələ gəlməz.
Şəkil 6. Əlverişli genişlik-dərinlik dərəcəsinə malik olan bir qaynaq tikişi. Dendritlər, ən aşağı
ərimə
temperaturuna malik olan metalı qaynaq tikişinin mərkəzində səthə doğru itələyir və
belələliklə
də o, zəif mərkəzi bölgə əmələ gətirmir.
Digər qövs qaynağı prosesləri ilə müqayisədə, flüsaltı qövs qaynağı (SAW) və püskürmə
köçürməsi GMAW ən çox əlverişsiz genişlik-dərinlik dərəcəsinə malik qaynaq tikişləri
verən
qaynaq üsullarıdırlar. Həmçinin elektron işıqlandırma və lazer qaynaq prosesləri, əmələ
gələn
dərin, dar tikişlərin nəticəsi kimi bu növ çatlamalara qarşı son dərəcə həssasdırlar.
Tərkibində həssas birləşmələr olan qaynaq metalının mərkəzi xəttinin bərkiməsinə gətirib
çıxaran
əlverişsiz qaynaq şərtlərinin qarşısını almaq üçün, qaynaq göstəricilərinə müvafiq
dəyişikliklərin
edilməsi və həmçinin aşağıdakıların azaldılması lazımdır:
• Qaynaq cərəyanı (daha dayaz tikiş əldə etmək üçün)
• Qaynaq sürəti (daha geniş tikiş əldə etmək üçün)
Həssas qaynaq metalının krater çatlamasına səbəb olan əlverişçiz qaynaq şərtlərinin
qarşısını
almaq üçün, qövs söndürüldüyü zaman bir qaynağın sonunda istifadə edilən texnikada
aşağıdakı
kimi dəyişikliklərin edilməsi lazımdır:
• Volframla təsirsiz qaz qaynağı (TIG) zamanı, cərəyanın səmtini dəyişdirən cihazdan
istifadə edin
ki, qövs söndürülənə qədər həm axın, həm də qaynaq hövzəsi pilləli şəkildə azalsın (bu,
daha
əlverişli genişlik-dərinlik dərəcəsinə malik olan qaynaq tikişi təmin edir).Həmçinin, qövsü
söndürməzdən əvvəl tikişin ehmalca geri qaytarılması və yaxud krater çatlarının
yaranmasının
qarşısını almaq üçün qövsün pilləli şəkildə uzadılması da ən geniş yayılmış üsullardan biri
hesab
edilir.
• Volframla təsirsiz qaz qaynağı (TIG) zamanı, qatılaşma tamamlanana qədər hövzənin
içinə dolğu
kabelini ötürərək qaynaq hövzəsinin qatılaşma rejimini dəyişdirin və çökək kraterin
qarşısını alın.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
244
• Əl ilə qövs qaynağı (MMA) zamanı, kraterin dolması üçün qaynaq gedişinin sonunda
hərəkət
istiqamətini tərsinə çevirərək qaynaq hövzəsinin qatılaşma rejimini dəyişdirin.
5. Laylı Yırtılma
Laylı yırtılma, yalnız polad piltələrdə və ya digər yayılmış məmulatlarda qaynaq altında
əmələ
gələn bir çat növüdür.
Laylı yırtılmanın xüsusiyyətləri aşağıdakılardır:
• Çatlar yalnız yayılmış məmulatlarda, məs. piltə və bölmələrdə ortaya çıxır
• Əsasən C-Mn poladlarda rast gəlinir
• Çatlar əsasən TİZ-ə yaxın, lakin onun çölündə olurlar
• Çatlar, materialın səthinə və qaynağın ərimə xəttinə paralel yerləşməyə meyl edirlər və
pilləli
görünüşə malik olurlar
Şəkil 7.
a) Görünən TİZ-in çölündə olan tipik laylı yırtılma
b) Laylı bir yırtılmanın xüsusiyyətlərinə malik olan pilləli çat
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
245
5.1. Laylı Yırtılmaya səbəb olan həssaslığa təsir edən faktorlar
Laylı yırtılma, iki faktorun eyni anda mövcud olduğu zaman əmələ gəlir:
• Həssa struktura malik yayılmış piltə qaynaq birləşməsini hazırlamaq üçün istifadə
edildikdə
• Yüksək gərginlik, həssas materialın bütöv qalınlığı boyunca fəaliyyət göstərir (eninə-qısa
istiqamət kimi tanınır)
Yayılmış piltənin həssaslığı
Laylı yırtılmaya qarşı həssas olan materialda, bütöv qalınlığı boyunca qısa yırtılma olur
(eninə-qısa
istiqamət) və qaynağın yaratdığı qalıq gərginliklərinə qarşı, plastik deformasiyadan başqa
yırtılma
ilə müqvimət göstərə bilir.
Yayılmış (rolled) məmulatlardakı aşağı səviyyəli bütov qalınlıq plastikası/elastikliyi, qalıq
ipliklər
şəklində olan çoxlu sayda qeyri-metallik qalıqların varlığı nəticəsində yaranır. Qalıqlar
topa
şəklinsə formalaşır, lakin materialın isti yayılması zamanı düzləşdirilir və uzadılır.
Laylı yırtılma ilə əlaqədar olmayan qalıqlar, bir qayda olaraq manqanez kükürdlər və
silikatlardır.
Bütöv qalınlıq boyunca yüksək dərəcədə gərginlik
T, K və Y konfiqurasiyalarına malik olan qaynaq birləşmələri, bütöv qalınlıq boyunca
datınma
qalıq gərginlikli kpmponentlə bitirlər.
Birləşmənin məhdudiyyəti (davamlılığı) artdıqca, bütöv qalınlıq boyunca gərginliyin
böyüklüyü də
artmağa başlayır. Qaynağın qalınlığı və onun ölçüsüəsas təsiredici faktorlardır və laylı
yırtılmanın
bir qayda olaraq baş verdiyi hissələr qalın bölmələr, tam nüfuziyyətli T, K və Y
birləşmələridir.
Qaynaq qalıq gərginliyi kimi mövcud olan bütöv qalınlıq boyunca yüksək gərginlik, qalıq
ipliklərin
açılmasına (ayrılmasına) səbəb olurlar və ayrı-ayrı ayrılan qalıqlar arasındakı incə bağlaq
yırtılır və
bir pilləli çat əmələ gətirir.
5.3. Laylı yırtılmanın qarşısının alınması
Bu faktorlardan birinin və ya ikisinin təsirinin birdən azaldılması sayəsində, laylı
yırtılmanın
qarşısını almaq mümkündür.
Yayılmış piltənin həssaslığı
EN 10164 (məmulatın səthinə doğru dik istiqamətlənmiş deformasiya göstəricilərinə sahib
olan
polad məmulatlar - Texniki çatdırılma şərtləri) standartında, laylı yırtılmaya müqavimət
göstərmək üçün piltənin satınalmasına dair ümumi məlumatlar verilmişdir.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
246
Laylı yırtılmaya qarşı müqavimət, dayaq oxları piltənin səthinə (bütöv qalınlıq boyunca
istiqamətdə) perpendikulyar olan dartınma sınağı parçaları vasitəsilə dəyərləndirilə bilər.
Bütöv
qalınlıq boyunca dartınma, dartınma sınaq parçasının sınma nöqtəsindəki yerin %
şəklində
azalması ilə (A-nın %R-ni) ölçülür (Şəkil 8).
Şəkil 8. A-nın %R-ni ölçmək və piltələrin laylı yırtılmaya qarşı müqavimətini dəyərləndirmək
üçün
dayaq oxu, qısa-eninə istiqamətdə olan (piltənin bütöv qalınlığı) dairəvi formalı dartınma
sınaq
parçası.
A-nın %R göstəricisi nə qədər yüksək olarsa, laylı yırtılmaya qarşı müqavimət bir o qədər
çox
olacaqdır. ~20%-i keçən dəyərlər, son dərəcə sıx bağlanmış birləşmələrdə belə yaxşı
müqavimət
nümayiş etdirirlər.
Yayılmış piltənin laylı yırtılmaya qarşı həssaslığını azaltmaq üçünonun bütöv qalınlığı
boyunca
yaxşı dartınmasıolduğundan əmin olmaq lazımdır. Buna isə aşağıdakılar sayəsində nail
olmaq
mümkündür:
• Kükürd tərkibi aşağı olan (<~0.015%) və tərkibində əlavə qalıqların olmadığı təmiz
poladdan
istifadə etmək
• Bütöv qalınlığı boyunca yaxşı dartınma (EN 10164-ə əsasən) nümayiş etdirməsi üçün,
bütöv
qalınlıq boyunca dartınma sınağı üçün nəzərdə tutulmuş polad piltələri təmin etmək
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
247
Bütöv qalınlıq boyunca gərginlik
T, K və Y birləşmələrindəkibütöv qalınlıq boyunca gərginlik bir qayda olaraq qaynağın
əmələ
gətirdiyi qalıq gərginliyidir, həmçinin xidmət zamanı yaranan əlavə gərginliyin də
müəyyən
təsirləri ola bilər.
Müəyyən bir qaynaq birləşməsi üçün bütöv qalınlıq boyunca gərginliyin böyüklüyünün
azaldılması, birləşmədə dəyişiklik edilməsinə ehtiyac yaradır ancaq, istehsal
göstəricilərinin
müvafiq şəkildə yerinə yetirilməsi baxımından bu hər zaman əlverişli olmaya bilər. Lakin
aşağıdakı
üsulları tətbiq edə bilərsiniz:
Aşağıdakıların vasitəsilə qaynağın ölçüsünün qısaldılması:
• Tam nüfuziyyət əvəzinə qismən uc-uca qaynağın tətbiq edilməsi
• Tam və ya qismən nüfuziyyətli alın qaynağının əvəzində künc qaynağının istifadə edilməsi
(Şəkil 9)
Şəkil 9. Qaynağın efektiv ölçüsünün azaldılması, həssas piltə üzərindəki bütöv qalınlıq
boyunca
gərginliyi azaldacaq və laylı yırtılma təhlükəsini azaltmaq üçün kifayət edəcəkdir.
• Həssas bir lövhənin səthinə bir qaynaq metalı yağlama təbəqəsinin tətbiq edilməsi;
beləliklə də
bütöv qalınlıq boyunca ən yüksək gərginlik, həssas lövhədə deyil qaynaq metalında
toplanacaqdır
(Şəkil 10).
Şəkil 10. Birləşmə formasını dəyişdirməklə, laylı yırtılmanın qarşısını almaq olar.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
248
Bölmə 18
Qaynaq Təmirləri
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
249
Qaynaq təmirləri iki hissəyə bölünür:
1. İstehsalat
2. Xidmət daxili
İstənilən bir təmirin həyata keçirilməsi üçün səbəblər çox və müxtəlifdir. Bura, istehsalat
müddəti
ərzində yaranmış qaynaq qüsurlarının aradan qaldırılmasından tutmuş, istehsalat
müəssisəsinin
bir qurğusunda sürətli və müvəqqəti şəkildə çalışaraq təmir edilməyə qədər bütün təmir
formaları daxildir.Bu baxımdan, qaynaq təmirləri mövzusu çox geniş və müxtəlifdir və bir
qayda
olaraq planlaşdırılan - qulluq və təmir ilə qarışdırıla bilər.
Planlaşdırılan qulluq və təmir zamanı, istehsalat təzyiqi olmadan öhdəliklərin
tamamlanması üçün
kifayət qədər vaxt vardır. Bunun əksinə olaraq, təmirlər əvvəlcədən bir qayda olaraq
planlaşdırılmırlar və istehsalat proqramının davam etməsini təmin etmək üçün bəzi kəsim
işlərinin icra edilməsi lazımdır. Beləliklə də, istehsalçının təmirlərlə bağlı müəyyən bir
təlimat və
ya siyasət tərtib etməsi və yerində təmir üsulları və prosedurlarına malik olması tövsiyə
edilir.
Xüsusilə də yerində həyata keçirilən təmirlər zamanı, əl ilə idarə edilən qaynaq prosesləri
ən
rahat və münasib hesab edilir. Bu proseslər arasında ən çox istifadə ediləni çox güman ki,
əl ilə
qövs qaynağıdır (MMA), belə ki bu proses çox-yönlüdür, yığcamdır və hazır alına bilən
materialların geniş çeşiddə olmasına görə bir çox ərinti üçün asanlıqla tətbiq edilə bilər.
Təmirlər
demək olar ki, həmişə yüksək səviyyədə qalıq gərginliyi və ilkin qaynaq ilə müqayisədə
nəzərəçarpan deformasiya ilə nəticələnirlər. C-Mn və ərimə temperaturu aşağı/orta olan
poladlar
istifadə edilən zaman, öncədən isitmə və qaynaq sonrası isitmə proseslərinin tətbiq
edilməsinə
Hər hansısa bir təmiri həyata keçirməzdən əvvəl, nəzərə alınması vacib olan bir sıra
faktorlar
vardır. Bunların arasında ən vacib olanı, mövcud təmirin mailiyyə baxımından münasib
olub
olmayacağıdır. Bu qərarı verməmişdən əvvəl, istehsalçı aşağıda verişmiş sualları
cavablandırmalıdır:
• Parçanın təmirindən sonra, struktur bütövlüyü əldə edilə bilərmi?
• Qaynağa qarşı hər hansısa bir digər alternativ mövcuddur?
• Qüsura səbəb olan nədir və bir daha əmələ gəlmə ehtimalı varmı?
• Qüsur necə aradan qaldırılacaq və bunun üçün hansı qaynaq prsesi tətbqi ediləcəkdir?
• Qüsurun tamamilə aradan qaldırılmasını təmin etmək üçün hansı NDT üsulu lazımdır?
• Qaynaq prosesləri təsdiq/yenidən təsdiq tələb edəcəkmi?
• Qaynaq deformasiyasının və qalıq gərginliyinin təsiri nə olacaqdır?
• İstilik emalına ehtiyac olacaqmı?
• Hansı NDT-ehtiyac var və təmirin qəbul edildiyi hansı şəkildə təsdiq ediləcək?
• Təmirin təsdiq edilməsinə ehtiyac olacamı - əgər olacaqsa, necə və kim tərəfindən?
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
250
Təmir prosesinin sadə olmasına baxmayaraq, bir çox hallarda mürəkkəb ola bilər və
uğurlu nəticə
əldə edildiyindən əmin olmaq üçün müxtəlif mühəndis disiplinlərinə ehtiyac ola bilər.
Qüsur növlərinin əmələ gəlmə səbəblərini (material/proses və ya bacarıqla əlaqədar)
araşdırmaq
məqsədilə, Keyfiyyətə Nəzarət bölməsinin bunlarla əlaqədar olaraq davamlı şəkildə analiz
aparması tövsiyə edilir.
Qaynaq təmirinə,bir qayda olaraq aşağıdakılar daxildir:
• Qüsurun ölçülərini aşkarlamaq üçün təşkil edilmiş təfərrüatlı bir qiymətləndirmə. Bu,
səth və ya
səth altı NDT üsulunun tətbiq edilməsini tətl edə bilər.
• Təmir ərazinin təmizlənməsi (boya, sürtkü yağı və s.)
• Aşkar edildikdən sonra, qazınacaq ərazi nəzərəçarpacaq şəkildə işarələnməlidir.
• Qazıma prosesinə ehtiyac duyula bilər (istifadə edilən üsul məs. narınlama, qövs/hava
oyması,
öncədən istilik tələbləri və s.)
• Qüsurun yerini aşkar etmək və aradan qaldırıldığını təsdiq etmək üçün NDT
• Müvafiq* qaynaq prosesi, materialı, texnika, idarə edilən istilik verimliliyi və gedişlər
arası
temperaturlar və s. ilə birgə, bir qaynaq təmir işinin/üsulunun təsdiq edilməsi lazımdır.
• Təsdiq edilmiş qaynaqçıların istifadə edilməsi
• Qaynağın düzəldilməsi və son vizual baxış
• Qüsurun uğurlu şəkildə aradan qaldırılması və təmir edilməsini təmin etmək üçün
hazırlanan və
icra edilən NDT proseduru/texnikası
• Sonradan istilik emalı ehtiyacın olması
• Hazırlanan və istilik emalı tələbindən sonra həyata keçirilən son NDT
proseduru/texnikası
• Qoruyucu proseslərin tətbiq edilməsi (müvafiq şəkildə boyama və s.)
Müvafiq* termini, təmir edilən ərintilər üçün münasib olduğunu və spesifik vəziyyətlərdə
tətbiq
edilə bilməyəcəyi mənasını verir.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
251
İstehsalat təmirləri
Təmirlər bir qayda olaraq, istehsalat nəzarəti zamanı müəyyən edilirlər. Raportların
qiymətləndirilməsi, Qaynaq İnspektoru və ya NDT operator tərəfindən həyata keçirilir.
Qaynaq
tikişlərindəki fasilələr, yalnız tətbiq edilən normativlər və ya standartlar tərəfindən icazə
verildiyi
həddən kənara çıxdıqları zaman qüsur kimi nəzərə alınırlar.
Təmirə başlamazdan əvvəl, bir sıra prosedurların həyata keçirilməsi vacibdir.
Analiz
Əgər qüsur, səthi qırıbsa və ərimə səthində əmələ gəlibsə gələcəkdə çatlamaya və ya yan
divarın
ərimə probleminə səbəb olacaqdır. Əgər qüsurun şatlama olduğu aşkar edilərsə, bunun
səbəbi
material və ya qaynaq prseduru ilə bağlı ola bilər; lakin əgər qüsur yan divarın ərimə
problemidirsə, bunun səbəbi qaynaqçının zəif bacarığıdır.
Qiymətləndirmə
Qüsur səthə doğru aşıq olduğu zaman, onun uzunluğunu ölçmək üçün maqnetik
hissəciklərlə
yoxlama (MPI) və ya nüfuziyyət maddəsi ilə yoxlama (DPI) və dərinliyi ölçmək üçün
ultrasəs sınağı
(UT) həyata keçirilə bilər.
Bu tipik qüsur aşağıda göstərilmişdir:
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
252
Qazıma prosesi
Əgər __________termiki qazıma üsulu tətbiq ediləcəksə (məs. qövs/hava oyması), yaradılan
istilik metalurji
quruluşa təsir edərək qaynaqda və ya ana materialda çat təhlükəsi yarada biləcəyi üçün,
prosedurun keyfiyyətli edilməsi tələb edilir.
Çatlamanın qarşısını almaq üçün öncədən isitmənin tətbiq edilməsi vacibdir.
Dərinlik-en ölçüsü 1 (dərinlik) 1 (eni) nisbətində olmalıdır; mükəmməl ölçü kimi 1
(dərinlik) 1.5
(eni) nisbəti tövsiyə edilir. (Ölçü: dərinlik 1 eni 1.5)
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
253
Qazıma prosesinin təmizlənməsi
Bu mərhələdə karbonun qaynaq metalına/ana metalının içinə hopması təhlükəsi olduğu
üçün,
təmir ərazisinin hamarlanması çox vacibdir.
Bir qayda olaraq, parlaq metala 3-4mm-dək hamarlama tətbiq edilməlidir.
Qazıma prosesinin təsdiq edilməsi
Qüsurun öz yerindən tamamilə aradan qaldırıldığını təsdiq etmək üçün, bu mərhələdə
NDT tətbiq
edilməlidir.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
254
Qazıma yerinin yenidən qaynaq edilməsi
Qazıma yerinin yenidən qaynaq edilməsindən öncə, təfərrüatlı şəkildə təmir qaynaq
proseduru/üsulu təsdiq ediləcəkdir.
Uğurlu təmir barədə NDT təsdiqi
Qazıma yeri doldurulduqdan sonra, orijinal təmir yerinin aşkar edilməsi üçün istifadə
edilən eyni
NDT üsulundan istifadə edərək qaynaq məmulatı yenidən sınaq edilməlidir. Bu, təmir
qaynaq
prosesinin başqa qüsurlara yol açmayacağını təmin etmək üçün həyata keçirilir. Əlavə
olaraq,
qaynaq sonrası istilik emalından sonra, NDT-nin təkrar tətbiq edilməsinə ehtiyac duyula
bilər.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
255
Xidmət daxili Təmirlər
Xidmət daxili təmirlərin əksəriyyəti çox mürəkkəb ola bilər; çünki komponentin çox
güman ki
istehsalat prosesində olduğuna görə, fərqli bir qaynaq vəziyyətində və şərtlərində
olacaqdır.
Həmçinin zəhərləyici və ya yanan mayelərlə təmas etmiş ola bilər; bu səbəbdən hər hansısa
bir
prosesi həyata keçirməzdən əvvəl işə başlama icazəsi alınmalıdır. Təmir qaynaq proseduru,
bu
elementlərdəki dəyişikliklər sayəsində orijinal istehsalat prosedurundan çox fərqli görünə
bilər.
Komponentin, elektrik hissələri və ya təmir proseduru nəticəsində zədələnə biləcək digər
materiallar kimi hissələrinə qarşı istilik təsiri tipli faktorlar mütləq nəzərə alınmalıdırlar.
Bura
həmçinin, qaynaqdan əvvəv və sonra istilik emalının tətbiq edilməsi zamanı hər hansısa
çətinliyin
yaranması və təmir ediləcək hissənin məhdud şəkildə əlçatan olması da aiddir. Daha böyük
məmulatların təmiri zamanı, təmir işləri yerində və fasiləsiz şəkildə aparılmalıdır (işlərin
fasilələi
şəkildə icrası, nəzərə alınması vacib olan digər ünsürlərin yaranmasına səbəb ola bilər).
Xidmət daxili qüsurların təmiri, bu və digər faktorların nəzərə alınmasını tələb edir və belə
olduğuna görə də bir qayda olaraq istehsalat qüsurlarına nisbətən daha mürəkkəb
görünürlər.
Birləşdirmə texnologiyaları bir qayda olaraq, strukturların təmirində və qulluöunda vacib
rol
oynayırlar. Parçalar təmir edilə bilər, köhnəlmiş və ya paslanmış hissələr bərpa edilə bilər
və
çatlar təmir edilə bilərlər.
Bir təmirə ehtiyac olduğu zaman, iki faktor mütləq müəyyən edilməlidir. Birincisi, sıradan
çıxmanın səbəbi və ikincisi komponentin təmir edilə biləcəyi və ya bilməyəcəyi sualıdır.
İkinci
məsələ, materialın növünün təyin edilməsindən sonra bəlli olur. Metallar üçün, xüsusilə də
qaynaq ediləcək metaalr üçün kimyəvi birləşmə son dərəcə mühümdür. Qüsur formaları
bir
qayda olaraq, mükəmməl təmiri həyata keçirmək üçün lazım olan yanaşmanı müəyyən
edir.
Səbəb-nəticə analizi sadə olsa da, izlənmədiyi zaman təmir təhlükəli və məyusedici ola
bilər.
Bir çox vəziyyətlərdə, strukturu dizayn etmək üçün istifadə edilən Standartlar və ya
Normativlər
həyata keçiriləcək təmir növünü təyin edəcək və eyni zamanda izlənələcək üsullarla bağlı
məlumat verəcəkdir.Standartlar, yeni bir məmulat dizayn edildiyi və ya təmir edildiyi
zaman
mütləq qulluq rejimi və təmir prosedurları da müəyyən edilməldir. Təmirlər istehsalat
zamanı da
tələb edilə bilər və ona görə bu vəziyyət də nəzərə alınmalıdır.
Adi halda, təmir etməyin daha bir yolu da mövcuddur. Məsələn, tökmə poladdakı çatlar
pininq,
pərçimləmə, qaynaqlama və ya sərt lehimləmə yolu ilə bir yerdə birgə saxlanıla bilər və ya
təmir
edilə bilərlər. Seçilmiş üsul - qüsurun səbəbi, material birləşməsi və təmizliyi, ətraf mühit,
komponentin ölçüləri və forması kimi faktorlara əsaslanacaqdır.
Təmir və qulluq qaynağının sadə və ya rahat bir fəaliyyət hesab edilməməsi vacibdir. Bir
çox
hallarda, təmir çətin görünməyə bilər, lakin onun keyfiyyətsiz şəkildə həyata keçirilməsi
mənfi
nəticələrə və fəlakətlərə yola aça bilər.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
256
Qaynaq, təmir üçün ən yaxşı üsuldurmu?
Hər hansısa bir komponentin üzərində bir nizamsızlığın və ya dərin bir qüsurun olmasına
görə
təmirə ehtiyac olarsa, bu nöqsanların hamarlanaraq aradan qaldırılması və mükəmməl bir
kontur
əldə ediləcək şəkildə qarışdırılması mümkündür. Əgər polad zəif qaynaqlanma
qabiliyyətinə
malikdirsə və yaxud yorğunluq yükü kəskin olarsa, buna mütləq ehtiyac olacaqdır. Bir
qayda
olaraq, bir kövrək materialda qüsurların, gərginlik cəmlənməsinin və qalıq gərginliklərinin
olmasına görə, təhlükəsizlik faktorunun bir miqdar azaldılması daha yaxşı olacaqdır.
Əslində kövrək materiallar (bura bəzi poladlar, xüsusilə qalın profillər və tökmə dəmirlər
aiddir),
ağır qaynaq təmirlərinin yarada biləcəyi qalıq gərginliklərinə qarşı davamlı olmaya
bilərlər;
xüsusilə də qüsurlar tamamilə aradan qaldırılmayıbsa və çatlara səbəb olacaq gərginlik
cəmlənməsi əmələ gətiriblərsə.
Həyata keçirilən təmir, əvvəlki təmirlərə bənzəyirmi?
Hər hansısa bir təmir üsulu illər ərzində həyata keçirilmiş ola bilər, lakin hər növbəti
təmirin kiçik
şəkildə belə olsa fərqli olub olmadığını müşahidə etmək lazımdır. Məsələn, kəsiyin qalınlığı
daha
böyük ola bilər; təmir ediləcək polad fərqli ola bilər və yaxud zəif qaynaqlana bilən ola
bilər və ya
məhdudiyyət daha yüksək ola bilər. Hər hansısa şübhələrin yarandığı zaman, aşağıdakı
sualları
cavablandırın.
Ana metalın kimyəvi tərkibi və qaynaqlana bilmə qabiliyyəti nə dərəcədədir?
Orijinal çertyojlar istifadə edilən polad barəsində bir fikir təmin edəcəklər; onda,
spesifikasiya
limitləri nisbətən az sərt ola bilər və spesifikasiya köməkçi ola biləcək kifayət qədər
təfərrüatları
təmin etməyə bilər. Kükürd tərkibli və asan emal edilən poladlarla işləyən zaman, qaynaq
zamanı
isti çatlama problemləri əmələ gələ bilər.
Əgər birləşmə ilə bağlı hər hansısa şübhələr yaranrsa, kimyəvi bir analiz təşkil edilməlidir.
Qaynaqlanma qabiliyyətinə təsir edə biləcək bütün elementlər (Ni, Cr, Mo, Cu, V, Nb və B)
və
xüsusilə də artıq təyin edilmiş elementlər (C, S, P, Si və Mn) analiz edilməlidirlər.
Analizlərə sərf edilmiş kişik miqdarda mailiyyə məsrəfləri, zəif icra edilmiş təmir
nəticəsində
qiymətli bir komponentin sıradan çıxmasının qarşısını ala bilər. Həmçinin, Komponent
gözlənildiyindən daha yığcam olduğu zaman öncədən isitməni azaltmaqla və ya ixtisar
etməklə də
artıq məsrəflərin qarşısını almaq mümkündür.Komponent məlum olduğu zaman, qaynaq
prosedurunun növünə qərar vermək olar.
Təmirdən hansı dərəcədə davamlılıq tələb edilir?
Təmir qaynaq metalının çıxış qüvvəsi nə qədər çox olarsa, qaynaq tamamlandığı zaman
qalıq
gərginliyinin səviyyəsi, çatlama və deformasiya təhlükəsinin qarşısını almaq üçün tələb
edilən
sıxma prosesinin səviyyəsi bir o qədər yüksək olacaqdır qaynaq prosedurunun tərtib
edilməsi də
bir o qədər çətin olacaqdır. Hər halda, adi polad qaynaq metallarının çıxış qüvvəsi
təxminən
1000N/mm²-dir.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
257
Öncədən isitmə tənzimlənə bilərmi/davamlı ola bilərmi?
Yüksək dərəcədə öncədən isitmə, təkcə qaynaqçı üçün şərtləri çətinləşdirməklə
kifayətlənmir;
əgər ana polad aşağı temperaturda möhkəmlədilərsə, bu ona zərər verə bilər. Digər
hallarda,
təmir edilən poladın tərkibində artıq istilik nəticəsində zədələnmiş elementlər ola bilər.
Öncədən
istilik səviyyəsini azaltmaq üçün hidrogen səviyyəsi son dərəcə aşağı olan ləvazimatlardan
və ya
qeyri-ferritik qaynaq metallarından istifadə etmək olar. Bundan başqa, austentik
elektrodların bir
qədər öncədən isidilməsinə ehtiyac ola bilər, lakin nisbətən bahalı olan nikel ərintilərinin
öncədən
isitməyə ehtiyacı olmur. Nikel ərintiləri qaynaq mtalına qarıçdırıldığı zaman, ana poladda
mövcud
olan yüksək kükürd və fosfor tərkibinə qarşı həssaslıq nümayiş etdirilər.
TİZ-in yumşalması və ya sərtləşməsi tənzimlənə bilərmi?
TİZ-in yumşalması çox güman ki, yüksək davamlılığa malik poladlarda, xüsusilə də
möhkəmlətmə
prosesinin aşağı temperaturda edildiyi zaman yaranır. Yumşalmanın qarşısını almaq
qeyrimümkündür,
lakin onun səviyyəsi minimuma endirmək olar. Xidmət şərtləri gərginlik
paslanmasına yol açdığı zaman, sərt TİZ-lər xüsusilə həssas olurlar. Tərkibində H2S
(hidrogen
kükürd) olan birləşmələr, 248HV(22HRC)-dən aşağı dərəcədə sərtlik tələb edə bilərlər.
Lakin, təzə
havalndırılmış dəniz suyunun təxminən 450HV-yə qədər tənzimlənməsi mümkündür. Buna
görə
də aşırı dərəcədə sərt TİZ-lərin, qaynaq sonrası istilik emalı (PWHT) tərəfindən
yumşaldılmasına
ehtiyac ola bilər.
Qaynaq sonrası istilik emalı (PWHT) praktikdirmi?
Arzuolunan olmasına baxmayaraq qaynaq sonrası istilik emalından imtina edilmə səbəbi,
öncədən iistilikdən imtina edilmə səbəbi ilə eyni tutula bilməz. Böyük strukturlar üçün,
yerində
icra edilən qaynaq sonrası istilik emalı qəbulediləndir, lakin müvafiq normativlərə riayət
edilməsi
təmin edilməlidir, çünki müvafiq şəkildə icra həyata keçirilməmiş qaynaq sonrası istilik
emalı
nəticəsində yeni qalıq gərginlikləri asanlıqla əmələ gələ bilər.
Qaynaq sonrası istilik emalı (PWHT) vacibdirmi?
Bir neçə səbəblərdən biri ilə əlaqədar olaraq, qaynaq sonrası istilik emalına ehtiyac duyula
bilər
və onun necə aradan qaldırılmasını tapmazdan əvvəl bu səbəb barədə məlumat olmalıdır.
Təmirin yorğunluq müqaviməti kifayət qədər olacaqmı?
Əgər təmir edilən yer və yaxud ərazidə, yorğunluq nəticəsində yüksək dərəcədə gərginlik
varsa və
aparılan həmin təmir işləri yorğunluq çatı ilə bağlıdırsa onda, təmir edilən səthin
hamarlanıb
mükəmməl şəklə salınmasına və səthdəki bütün qüsurların aradan qaldırılmasına belə
baxmayaraq kiçik miqyasda da olsa yorğunluq ömrü mövcud olacaqdır. Kökünün
hamarlanaraq
mükəmməl şəklə salınması mümkün olmayan künc qaynağı, yüksək dərəcədə yorğunluq
gərginliyi
yerlərində tənzimlə bilməzlər.
Təmir ətraf mühitə qarşı davamlı ola biləcəkmi?
Paslanmadan başqa, gərginlik paslanması, paslanma yorğunluğu, termiki yorğunluq və
xidmət
zamanı oksidləşmə də nəzərə alınmalıdır.
Paslanma və oksidləşmə müqaviməti, dolğu metal birləşməsinin bir qayda olaraq ən
azından ana
metal qədər əsilzadə bir təkibdə olmasını və ya oksidləşməyə qarşı müqavimətli olmasını
tələb
edir. Paslanma yorğunluğuna qarşı müqavimət üçün, təmir qaynaq profilinin
təkmilləşdirilməsi
lazımdır.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
258
Gərginlik paslanmasına qarşı çıxmaq üçün, düzgün mikrostrukturu təkrar təsis etmək,
sərtliyi və
təmir sonunda qalan qalıq gərginliyini azaltmaq üçün qaynaq sonrası istilik emalına
(PWHT)
Təmiri yoxlamaq və sınaqdan keçirmək olarmı?
Çətin xidmətlər zamanı radioqrafiya və/və ya ultrasəs yoxlaması arzuolunandır, lakin
polad və ya
nikel ərintili dolğudan istifadə edildiyi zaman problemlərin yaranması qarşısı alınmazdır;
belə
təmirlər MPI tərəfindən dəyərləndirilə bilməz. Belə vəziyyətlərdə, çatlama riskinin və
qaynaqçının
səbəb ola biləcəyi qüsurların yaranma təhlükəsinin qarşısını almaq üçün təmirlərlə bağlı
prosedur
sınaqlarının çox diqqətli şəkildə həyata keçirilməsi vacibdir.
Əslində, bütün təmir qaynaqlarında qaynaqçılar müvafiq şəkildə istiqamətləndirilməli və
onlara
diqqtlə nəzarət edilməlidir.
Qaynaqlı təmirlər
Qaynaq sonrası istilik emalı olmadan təmir zamanı orijinal qaynaq istilik emalına məruz
qalmır,
lakin bir sıra ərinti poladları və bir çox qalın bölməli komponentlər tələb edir ki, müvafiq
səviyyədə möhkəmliyi, paslanmaya qarşı davamlılığı və s. saxlamaq üçün mütləq qaynaq
sonrası
istilik emalı tətbiq edilsin. Xidmətdə olan komponentlərin qaynaq sonrası istilik emalı heç
də
həmişə asan və ya mümkün olan deyildir və kiçik strukturlar istisna olmaqla, yerində
PWHT daha
çox problemin başlanğıcına səbəb ola bilər nəinki həllinə.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
259
Bölmə 19
Qalıq Gərginliyi və Deformasiya (əyilmə)
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
260
1. Deformasiyaya Nə Səbəb Olur?
Qaynaq materialının əridilməsi üçün birləşmə kənarlarının mümkün qədər yerində
isdilməsi tələb
edildiyi üçün, isidilən materialın genişlənməsi və büzülməsi ilə əlaqədar komponentdə xoş
qarşılanmayan gərginliklər əmələ gəlir.
Başlanğıc mərhələdə qaynaq hövzəsinə bitişik olan isti metalın (TİZ) istilikdən
genişlənməsinə
görə qaynaq hövzəsi əmələ gəldiyində, əhatələyən soyuq ana metalda basma gərginlikləri
formalaşır. Buna baxmayaraq, soyuq ana metalın həcmi tərəfindən qaynaq metalının
büzülməsinə və TİZ-ə soyuma birbaşa müqavimət göstərildikdə, soyuma zamanı dartınma
gərginliyi baş verir.
Materialın içinə doğru işləmiş istilik gərginliklərinin böyüklüyü, bərkimə zamanı və daha
sonra
otaq temperaturunda soyuma zamanı qaynaq yerində həcmli dəyişiklik şəklində görünə
bilər.
Məsələn, C-Mn poladının qaynaq edən zaman, ərimiş metalın həcmi bərkimə zamanı
təxminən
3% azalacaq və bərkimiş qaynaq metalının/TİZ-in həcmi isə temperaturunun ərimə
temperaturundan otaq temperaturunadək düşdüyünə görə irəlidə 7% azalacaqdır.
İstilik genişlənməsi/büzülməsindən əmələ gələn gərginliklər, ana metalın çıxış qüvvəsini
ötüb
keçərsə metalın bir yerə cəmlənmiş plastik deformasiyası meydana gəlir. Plastik
deformasiya
komponentin ölçülərində daimi bir azalma yaradır və quruluşa xələl gətirir.
2. Deformasiyanın Əsas Növləri Hansılardır?
Deformasiyanın yaranmasına bir neçə göstərici səbəb ola bilər:
• Uzununa daralma
• Eninə daralma
• Bucaq deformasiyası
• Əyilmə və çanaq şəkli alma
•Burulma
Soyuma zamanı qaynaq yerinin büzülməsi həm eninə və həm də uzununa daralma ilə
nəticələnir.
Nümunevi olmayan büzülmə (bütöv qalınlıq boyunca), bucaq deformasiyasına və eyni
zamanda
eninə və həm də uzununa daralmaya səbəb olur.
Məsələn, birtərəfli V uc-uca qaynağında ilk qaynaq gedişi, uzununa və eninə daralma və
dönmə
əmələ gətirir. İkinci qaynaq gedişi, piltələrin birinci qaynaq dolğusunu bir dayaq kimi
istifadə
edərək dönmələrinə səbəb olur. Buna görə də, ikitərəfli V uc-uca qaynaq birləşməsində
balanslaşdırılmış qaynaq tətbiq etməklə tipik bir büzülmə əldə etmək və bucaq
deformasiyasının
qarşısını almaq mümkündür.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
261
Bənzər bir şəkildə, bir tək tərəfli künc qaynağında, qeyri-tipik büzülmə dik ayaqlığın
bucaq
deformasiyasını əmələ gətirəcəkdir. Buna görə də, dik künc qaynağında görünüşün
korlanmasının
qarşısını almaq üçün ikitətəfli qaynaqlardan istifadə edilə bilər, lakinqaynaq sadəcə tavan
piltəsinin bir tərəfində yığıldığı üçün indi də piltədə bucaq deformasiyası meydana
gələcəkdir.
Qaynaq mərkəzi, bölmənin neytral dayaq oxu ilə üst-üstə düşməyəndə qaynaq
piltələrindəki
uzununa əyilmə baş verir və buna görə də qaynaqlardakı uzununa daralma, bölməni
qıvrılmış
formaya salır. Örtülmüş piltə, örtüyün uzununa və eninə daralması sayəsində iki
istiqamətdə
əyilməyə meyl edir və bu da öz növbəsində çanaq şəklini əmələ gətirir.
Çanaq şəkli, bərkidilmiş piltə də əmələ gəlir. Bərkidici əlavə qaynaqların bucaq
deformasiyasına
görə, piltələr adətən bərkidicilər arasında, içəriyə doğru çanaq şəkli əldə edirlər.
Piltədə uzun ölçülü basma gərginlikləri nazik piltələrdə elastik burulma əmələ gətirir və bu
da öz
növbəsində çanaq şəklinin yaranmasına, əyilməyə və ya dalğalı çəkil almasına səbəb olur.
Şəkil 1.
Şəkil 1 Deformasiya nümunələri
Künc qaynaqlarının ayaqlığının uzunluğunun artırılması, daralmanı artıracaqdır.
3. Deformasiyaya Təsir edən Faktorlar Hansılardır?
Metal müvafiq şəkildə isdiləndə və soyudulanda heç bir deformasiya baş vermir. Lakin
əgər
metal, əhatələyən soyuq metal tərəfindən isidildiyi və məhdudlaşdırıldığı üçün, materialın
çıxış
qüvvəsindən daha böyük gərginliklər meydana gələ bilər və beləliklə də daimi
deformasiyaya
gətirib çıxara bilər. Deformasiyanın növünü və dərəcəsinə təsir edən əsas faktorlar
• Ana materialın xüsusiyyətləri
• Məhdudlaşdırmanın miqdarı
• Birləşmənindizaynı (görünüşü)
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
262
• Hissələrin birləşdirilməsi
• Qaynaq proseduru
3.1. Ana materialın xüsusiyyətləri
Deformasiyaya təsiri olan ana metalın xüsusiyyətləri, istilik genişlənməsininnin, istilik
ötürücülüyünün, daha aşağı səviyyədə olan səmərəlilik gərginliyinin və Young modulunun
əmsalına bərabərdir. Görünüşün deformasiyası, materialın genişlənməsi və büzülməsi ilə
büruzə
olduğuna görə materialın istilik genişlənmə əmsalı, qaynaq zamanı əmələ gələn
gərginliklərin
təyin edilməsində və beləliklə də görünüşün deformasiya dərəcəsində mühüm rol oynayır.
Məsələn, paslanmayan polad normal bir karbon polad ilə müqayisədə daha yüksək
dərəcədə
genişlənmə əmsalına və daha aşağı dərəcədə istilik ötürücülüyünə malik olduğu üçün, bir
qayda
olaraq daha nəzərəçarpan deformasiyaya məruz qalır.
3.2. Məhdudlaşdırma
Əgər hər hansısa bir komponent xaricdən məhdudiyyət olmadan qaynaq edilirsə, o,
qaynaq
gərginliklərini azad edərək görünüş deformasiyasına məruz qalacaqdır. Beləliklə də, uc-
uca
qaynaqlarda qüclü-arxalıqlar kimi məhdudlaşdırma üsulları hərəkəti məhdudlaşdırır və
görünüsün deformasiya edilməsinin qarşısını alır. Məhdudlaşdırma, materialda yüksək
dərəcədə
qalıq gərginliyi formalaşdırır və beləliklə də qaynaq metalında və TİZ-də (xüsusilə də çata
qarşı
həssas materiallarda) yüksək səviyyədə çat təhlükəsi əmələ gətirir.
3.3. Birləşmənin dizaynı (görünüşü)
Həm uc-uca, həm də künc qaynaqları deformasiyaya meyillidirlər. Metal lövhənin qalınlığı
boyunca istilik ötürücülüyünü tarazlayan bir birləşmə növünün mənimsənilməsi sayəsində,
deformasiya minimuma endirilə bilər. Məsələn, bir təktərəfli qaynaq əvəzində ikitərəfli
qaynağa
üstünlüyün verilməsi. İkitərəfli künc qaynaqları, xüsusilə də əgər iki qaynaq eyni anda
qoyulursa,
dik hissənin bucaq deformasiyasının qarşısını alacaqdır.
3.4. Hissələrin birləşdirilməsi
Hissələrin birləşdirilməsi, proqozlaşdırıla bilən və ardıcıl büzülməni yarada biləcək qədər
birşəkilli
olmalıdır. Aşırı dərəcədə ara məsafəsi olan birləşmə, birləşməni doldurmaq üçün lazım
olan
qaynaq metalının miqdarını artırmaqla görünüşün deformasiya dərəcəsini də artıra bilər.
Birləşmələr, qaynaq zamanı hissələr arasındakı müvafiq hərəkəti əngəlləmək üçün
münasib
şəkildə bərkidilməlidirlər.
3.5. Qaynaq proseduru
Bu, bir qayda olaraq istilik verimliliyinə təsir etməklə deformasiya dərəcəsinə təsir edir.
Qaynaq
prosedurları bir qayda olaraq keyfiyyət və məhsuldarlıq baxımından seçildiyinə görə,
qaynaqçı
deformasiyanı azaltma baxımından məhdud imkanlara malikdir. Bir qayda olaraq,
qaynağın həcmi
minimum miqdarda saxlanılmalıdır. Həmçinin qaynaq prosedurunun müddəti və üsulu,
komponentin neytral dayaq oxu ətrafında istilik gərginliyi nəticəsində yaranan
gərginlikləri
tarazlamağa yönəlməlidir.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
263
4. Deformasiya - Öncədən Tənzimləmə, Öncədən Bükmə yolu ilə və
ya
Məhdudlaşdırma yolu ilə Qarşısının Alınması
Görünüşün deformasiyası bir qayda olaraq dizayn mərhələsində, məsələn, qaynaqları
neytral
dayaq oxu ətrafında yerləşdirərək, qaynaq miqdarını azaldaraq və birşəkilli qaynaq
üsulundan
istifadə etməklə qaynaq metalını qoyarkən qarşısını almaq olar. Bunun mümkün olmadığı
dizayn
formalarında, aşağıda verilmiş üsullardan biri vasitəsilə görünüşün deformasiyasının
qarşısını
almaq mümkündür:
• Hissələrin öncədən tənzimlənməsi
• Hissələrin öncədən bükülməsi
• Məhdudlaşdırmadan istifadə edilməsi
Seçilmiş üsul, komponentin və yaxud tərtibatın ölçüsündən və ümumi quruluşundan,
məhdudlaşdırma avadanlığının qiymətindən və qalıq gərginliklərinin məhdudlaşdırılması
ehtiyacından asılıdır.
Şəkil 2 Qaynaqdan sonra dəqiq düzləşdirməni təmin etmək üçün hissələrin öncədən
tənzimlənməsi:
a) Bucaq deformasiyasının qarşısını almaq üçün künc qaynağı
b) Bucaq deformasiyasının qarşısını almaq üçün uc-uca birləşməsi
4.1. Hissələrin öncədən tənzimlənməsi
Hissələr öncədən tənzimlənir və qaynaq zamanı hərəkət etmək üçün onlara sərbəstlik
verilir (bax
Şəkil2). Təcrübədə hissələr, əvvəlcədən müəyyən edilmiş bir miqdarda öncədən
tənzimlənirlər və
beləliklə də qaynaq zamanı meydana gələn görünüş deformasiyası, ümumi düzləşdirməni
və
ölçülərə nəzarəti təmin etmək məqsədilə istifadə edilir.
Məhdudlaşdırma üsulu ilə müqayisədə, bu üsulun üstünlükləri ondan ibarətdir ki, bahalı
avadanlığa ehtiyac yoxdur və ümumi strukturdakı qalıq gərginliyinin səviyyəsi daha aşağı
olur.
Təəssüf ki, büzülməni tarazlaşdırmaq üçün lazım olan öncədən tənzimləmə miqdarını
tapmaq
çətin olduğu üçün, bir neçə sınaq qaynağının edilməsi lazım gəlir. Məsələn, MMA və ya
MIG/MAG
qaynağı zamanı uc-uca birləşmələrində, birləşmənin ara məsafəsi bir qayda olaraq
qaynağın
qabağında başlanacaqdır. Flüsaltı qövs qaynağı (SAW) zamanı birləşmə, qaynaqlama
ərzində açıla
bilər. Sınaq qaynaqları təşkil edilən zaman meydana gəlməsi ehtimal edilən deformasiyanı
yaratmaq üçün,sınaq strukturu tərəfindən tam ölçülü strukturun müvafiq şəkildə təmsil
edilməsi
də vacibdir. Bu səbəbdən, öncədən tənzimləmə sadə komponentlər üçün daha münasib olan
bir
üsuldur.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
264
Şəkil 3Nazik metal lövhələrdə bucaq deformasiyasını yerbəyer etmək üçün güclü
arxalıqlardan
istifadə etməklə öncədən bükmə.
4.2. Hissələrin öncədən bükülməsi
Qaynaqdan əvvəl hissələrin öncədən bükülməsi və yaxud öncədən dartılması, qaynaqlama
zamanı büzülməyə qarşı çıxmaq məqsədilə ümumi quruluşu öncədən gərginləşdirmək üçün
istifadə edilən bir üsuldur. Şəkil 3-də göstərildiyi kimi, güclü arxalıqlar və qaynaqlar
vasitəsilə
öncədən bükmə üsulu, bucaq deformasiyasını tarazlamaq məqsədilə qaynaqdan əvvəl bir
qaynaq
tikişinin öncədən tənzimlənməsi üçün istifadə edilə bilər. Qaynaqdan sonra sıxacların
boşaldılması, hissələrin geriyə doğru hərəkət edərək düzləşdirilməsini təmin edəcəkdir.
Əsas fotoqraf, komponenti deyil, aparatı öncədən bükmək üçün istifadə edilmiş dioqanal
bərkidiciləciləri və mərkəzdəki domkratı göstərir. Bu, nataraz qaynağın yaratdığı
deformasiyasını
zərərsizləşdirir.
4.3. Məhdudlaşdırmanın tətbiqi
Öncədən tənzimləmənin və öncədən bükmənin tətbiq edilməsinin çətin olduğu üçün,
məhdudlaşdırma daha geniş şəkildə istifadə edilən bir üsuldur. Bunun əsas prinsipi ondan
ibarətdir ki, hissələr müəyyən vəziyyətdə yerləşdirilir və qaynaq zamanı hər hansısa bir
hərəkəti
minimuma salmaq üçün məhdudlaşdırma altında saxlanılır. Komponent məhdudlaşdırma
cihazından çıxarılan zaman, həbs olub qalmış gərginliklər səbəbindən az miqdarda da olsa
hərəkət olacaqdır. Bunun qarşısını almaq üçün, məhdudlaşdırma tətbiq edilməzdən əvvəl
ya bir
miqdar öncədən tənzimləmə və yaxud gərginliyin buraxılması tətbiq edilə bilər.
Yığılan strukturların qaynağı zamanı komponentin bütün hissələri, qaynaq və müvafiq
şəkildə
tarazlaşdırılmış emal prosesi bitənə qədər düzgün vəziyyətdə saxlanılmalıdırlar.
Məhdudlaşdırmadan istifadə edilərək hazırlanan qaynaq, qaynaqda qalıq gərginlikləri
əmələ
gətirəcək və nəticədə çatlamaya səbəb olacaqdır. Həssas materialların qaynağı zaman
münasib
bir qaynaq proseduru və ön isitmənin tətbiq edilməsi, bu riski azaldacaqdır.
Məhdudlaşdırma, qaynaq zamanı hissələri saxlamaq üçün sıxacların, tutacaqların və s.
istifadəsi
sayəsində sadə bir şəkildə həyata keçirirlir.
4.3.1. Qaynaq sıxacları və tutacaqları
Sıxaclar və tutacaqlar, hissələri yerində saxlamaq və qaynaq zamanı ölçü baxımından
dəqiqliyi
təmin etmək üçün istifadə edilirlər. Onlar Şəkil 4 a-da göstərildiyi kimi sadə bir quruluşda
ola
bilərlər, lakin qayaq mühəndisi, tamamlanmış məmulatın qaynağı bitdikdən sonra onların
asasnlıqla çıxarılmasını təmin etməlidir.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
265
4.3.2. Elastik tutacaqlar
Elastik tutacaq (Şəkil 4b) nəinki məhdudlaşdırmanın tətbiqi zamanı, hətta birləşmə
boşluğunun
tənzimlənməsi və saxlanılması zamanı da efektli ola bilər (bu həmçinin çox geniş olan ara
məsafəsini bağlamaq üçün də istifadə edilə bilər).
Yeganə çatışmamazlıq ondan ibarətdir ki, tutacaqlar götürüldükdən sonra onlarda qalmış
məhdudlaşdırma qüvvələri birləşməyə keçəcəkdir. Bu isə, birləşmə boyunca qalıq
gərginliyinin
səviyyəsini olduqca artıra bilər.
Şəkil 4Görünüş deformasiyasının qarşısını almaq üçün məhdudlaşdırma üsulları:
a) Qaynaq sıxacı
b) Elastik tutacaqlar
c) Sıxaclı güclü arxalıqlar
d) Tamamilə sıxılmış güclü arxalıqlar
4.3.3. Güclü arxalıqlar (və sıxaclar)
Güclü arxalıqlar, yerində çalışmaq üçün ən məşhur məhdudlaşdırma vasitələridirlər.
Sıxaclı güclü
arxalıqlar (Şəkil 4c) metal lğvhədəki bucaq deformasiyasının qarşısını alacaq və silindrik
örtüklərin
qaynaqlanması zamanı qalxmanın (peaking) qarşısını almağa kömək olacaqdır. Bu növ
güclü
arxalıqlar eninə büzülməyə yol açdığına görə, tam qaynaq edilmiş güclü arxalıqlarla
müqayisədəçatlama təhlükəsi nəzərəçarpacaq dərəcədə azaldacaqlar.
Tam qaynaq edilmiş güclü arxalıqlar (birləşmənin hər iki tərəfindən qaynaq edilmiş)
(Şəkil4d) həm
bucaq deformasiyasını və həm də eninə büzülməni minimuma endirəcəkdir. Qaynaqda
çatlamaya
qarşı meyilliyi artıracaq dərəcədə gərginliklər yarada biləcəyi üçün, bu tip güclü arxalığın
istifadəsinə üstünlük verilmir.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
266
4.4. Ən yaxşı prosedur
Aşağıda göstərilən montaj üsullarının mənimsənilməsi, görünüş deformasiyasına nəzarət
etməyə
köməkçi olacaqdır:
• Hissələri öncədən tənzimləyin və beləliklə də qaynaq deformasiyası, minimum qalıq
gərginliyi
ilə ümumi düzləşməyə və ölçülərin nəzarətinə nail olacaqdır.
• Deformasiyanı zərərsizləşdirmək və minimum qalıq gərginliyi ilə ümumi düzləşməyə və
ölçülərin nəzarətinə nail olmaq üçün hissələri öncədən bükün.
• Tutacaqdan, sıxaclardan, elastik sıxaclardan, güclü arxalıqlardan və nöqtəli qaynaqdan
istifadə
edərək, qaynaq zamanı məhdudlaşdırmanı tətbiq edin, lakin tam qaynaqlanmış güclü
arxalıqlar
istifadə edilən zaman mühüm ölçülərdə ola biləcək çatlama riskini nəzərə alın.
• Komponentin səthində qüsurların əmələ gəlməsinin qarşısını almaq üçün, ön isitməni
tələb
edən məhdudlaşdırma üsulları üçün, qaynaqlama və qaynaqların aradan götürülməsinə
dair
tövsiyə edilən bir prosedurdan istifadə edin.
5. Deformasiya - Dizaynla Qarşısının Alınması
Dizayn prinsipləri
Dizayn mərhələsində, adətən qaynaq deformasiyasının qarşısını almaq və ya
məhdudlaşdırmaq
mümkündür. Bunun üçün aşağıdakıları nəzərə almaq lazımdır:
• Qaynağın aradan qaldırılması
• Qaynağın yerləşdirilməsi
• Qaynaq metalının həcminin azaldılması
• Qaynaq gedişlərinin sayının azaldılması
• Tarazlaşdırılmış qaynaqdan istifadə edilməsi
5.1. Qaynağın aradan qaldırılması
Görünüşün deformasiyası və büzülmə, qaynağın qarşısı alınmaz nəticələri olduğuna görə
yaxşı
dizayn tələb edir ki, sadəcə qaynaqlama miqdarı minimuma endirilsin və həmçinin,
minimum
miqdarda qaynaq metalından istifadə edilsin. Şəkil 5-də göstərildiyi kimi, metal lövhəyə
forma
verərək və yaxud standart möhkəmlədilmış hissədən istifadə edərək, qaynağın aradan
qaldırılması mümkündür.
Şəkil 5 Aşağıdakı üsullarla qaynağın aradan qaldırılması:
a) Metal lövhəyə formanın verilməsi
b) Möhkəmlədirlmiş və ya preslənmiş hissənin istifadə edilməsi
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
267
Əgər mümkün olarsa qaynaqlama miqdarını azaltmaq üçün, dizaynda fasiləsiz bir qaynaq
gedişinin əvəzində fasiləli qaynaqlardan istifadə edilməlidir. Məsələn, bərkidici lövhələr
taxmaqla
qaynağın miqdarında mühüm azalma təmin edilə bilər (müvafiq gücü saxlamaqla).
5.2. Qaynağın yerləşdirilməsi
Qaynaqların yerləşdirilməsi və tarazlaşdırılması, minimum deformasiya üçün dizaynlarda
çox
mühümdür. Qaynaq, məmulatın neytral dayaq oxuna nə qədər yaxın yerləşdirilərsə,
büzülmə
qüvvətinin qaldırma effekti və görünüşün deformasiyası da o qədər az olacaqdır. Pis və
yaxşı
dizaynlarla bağlı nümunələr aşağıda verilmişdir (Şəkil 6).
Şəkil 6 Qaynaqların neytral dayaq oxu ətrafında yerləşdirilməsi, deformasiyanı azalda bilər
Qaynaqların əksəriyyəti neytral dayaq oxundan uzaqda qoyulduğuna görə, məmulatı bu
səpgidə
dizayn etməklə deformasiyanı minimuma endirmək olar, belə ki neytral dayaq oxunun əks
tərfində digər biq qaynaq yerləşdirməklə, individual qaynağın büzülmə qüvvətini
tarazlaşdırmaq
olar. Mümkün olan hər bir vəziyyətdə, qaynaq əvvəlcə bir tərəfdə tamamlanmalı deyil,
əksinə hər
iki tərəfdə növbəli şəkildə icra edilməlidir. İri strukturlarda, əgər deformasiya bir tədəfdə
əmələ
gəlirsə, digər tərəfdə qaynağı artırarmaqla ümumi defromasiyaya nəzarət etməl
vəəngəlləyici
addımlar atmaq mümkündür.
5.3. Qaynaq metalının həcminin azaldılması
Deformasiyanı minimuma endirmək və eyni zamanda qənaət etmək üçün, qaynaq
metalının
həcmi dizayn tələblərinə müvafiq olmalıdır. Bir-tərəfli birləşmə zamanı qaynağın hissəsi,
Şəkil 7-
də göstərildiyi kimi, bucaq deformasiyasını azaltmaq üçün mümkün olduğu qədər kiçik
ölçüdə
saxlanılmalıdır.
Şəkil 7 Bucaq deformasiyasının miqdarının və yan büzüşməsinin miqdarının azaldılması
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
268
Bucaq deformasiyasını və yan büzülməsini azaltma üsulları:
• Qaynaq metalının həcminin azaldılması
• Bir-gedişli qaynağın tətbiq edilməsi
• Künc qaynaqlarının aşırı ölçüdə olmamasının təmin edilməsi
Birləşmənin kəsim formasının bucağı və kökdə ara məsafəsi, qaynağın qənaətbəxş
hazırlanması
şərtilə minimuma endirilməlidir.Əriməni asanlaşdırmaq üçün, daha böyük bir kök ara
məsafəsi və
daha kiçik kəsim forması bucağı təyin etmək olar. Qaynağın kökündə və səthində qaynaq
metalının miqdarını azaltmaqla, bucaq deformasiyasın dərəcəsini də azaltmaq
mümkündür. Dərin
nüfuziyyətdən istifadə edərək hazırlanmış bir-gedişli uc-uca birləşmələri, daha az bucaq
deformasiyasına məruz qalacaqdır (xüsusilə də qapalı uc-uca birləşmə qaynaqlana bilirsə)
(Şəkil7). Məsələn, nazik bölmənin materialı plazmadan və lazer qaynaq prosesindən
istifadə
etməklə qaynaq edilə və qalın hissələr isə şaquli vəziyyətdə, elektroqaz və elektrik çürük
proseslərindən istifadə etməklə qaynaqlana bilər. Bucaq deformasiyasının aradan
qaldırılmasına
baxmayaraq, yenə də uzununa və ya eninə büzülmə olacaqdır.
Qalın hissəli materialda, ikitərəfli V birləşmə kəsim forması - birtərəfli V kəsim formasının
yalnız
yarısını formalaşdırdığına görə, qoyulacaq qaynaq metalının həcmi əsaslı şəkildə azaldıla
bilər.
İkitərəfli V kəsim forması həmçinin, bucaq deformasiyasını aradan qaldırmaq məqsədilə
birləşmənin təxminən ortasında tarazlaşdırılmış qaynağa icazə verir.
Qaynaq büzülməsi, qaynaq metalının miqdarına proporsional olduğu üçün həm
keyfiyyətsiz
birləşmə həm də artıq qaynaqlama, deformasiyanının miqdarını artıracaqdır.Künc
qaynaqlarındakı bucaq deformasiyası bir qayda olaraq artıq qaynama nəticəsində yaranır.
Dizaynın güclü olması boğazın qalınlığından asılı olduğu üçün, qabarıq qaynaq yaratmaq
üçün
artıq qaynaqlama, icazə verilən dizayn gücünü artıra bilməz, lakin büzülməni və
deformasiyanı
artırar.
5.4. Qaynaq gedişlərinin sayının azaldılması
Müəyyən bir həcmdə qaynaq metalının qoyulması üçün, az sayda böyük qaynaq
gedişlərinin və
ya çox sayda kiçik qaynaq gedişlərinin daha yaxşı olması ilə bağlı fikir ayrılıqları
mövcuddur.
Yaşanmış təcrübələr, bir-tərəfli uc-uca birləşməsi və ya künc qaynağı zamanı qaynağın
aşırı
miqdarda gedişlə hazırlanması ilə müqayisədə, bir böyük və tək qaynaq gedişinin daha az
bucaq
deformasiyasına səbəb olduğunu göstərir. Bir qayda olaraq, məhdudlaşdırılmamış bir
birləşmədə,
bucaq deformasiyasının dərəcəsi gedişlərin sayına təxminən proporsionaldır.
Çox sayda kiçik qaynaq gedişləri ilə tamamlanan qaynağa nisbətən, birləşmənin az sayda
böyük
qaynaq gedişləri ilə tamamlanması, aşırı dərəcədə uzununa və eninə büzülmə ilə
nəticələnəcəkdir. Çox-gedişli bir qaynaqda, əvvəlcədən buraxılmış qaynaq metalı
məhdudiyyət
yaradır və beləliklə də qaynaq toplandıqca, hər gediş üzrə bucaq deformasiyası azalır.
Böyük
qaynaq gedişləri də elastik burulma təhlükəsini artırır (xüsusilə də nazik lövhə
hissələrində).
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
269
5.5. Tarazlaşdırılmış qaynağın istifadə edilməsi
Tarazlaşdırılmış qaynaq, bucaq deformasiyasının mütəmədi olaraq düzəldilməsini və
qaynaq
zamanı yığılıb qalmamasını təmin etmək məqsədilə qaynaq prosesinin tənzimlənməsi
şərtilə, çoxgedişli
uc-uca qaynağında bucaq deformasiyasının qarşısını almaq üçün efektiv bir üsul hesab
edilir. Tarazlaşdırılmış qaynaqdan və birləşmənin bir tərəfindəki qaynaqdan yaranan
bucaq
deformasiyasının müqayisəli miqdarı, aşağıdakı şəkildə göstərilmişdir. Tarazlaşdırılmış
qaynaq
üsulu həmçinin künc qaynaqlarına da tətbiq edilə bilər.
Şəkil 8 Bucaq deformasiyasının miqdarını azaltmaq üçün tarazlaşdırılmış qaynaq
Əgər birləşmənin hər iki tərəfində növbəli şəkildə qaynaq edilməsi mümkün deyilsə və
yaxud
əvvəlcə bir tərəfin tamamalanması lazımdırsa, onda ikinci tərəfdə də artıq qaynaq metalı
qoyulması şərtilə asimetrik bir birləşmənin hazırlanmasından faydalanmaq olar. İkinci
tərəfdə
qaynaq metalının qoyulmasından nəticələnən daha böyük büzülmə, birinci tərəfdə
deformasiyanın qarşısını almağa kömək edəcəkdir.
Aşağıdakı dizayn prinsipləri deformasiyanın qarşısını almağa kömək edə bilər:
• Metal lövhəyə forma verərək və möhkəmlədilmiş və ya preslənmiş hissələri istifadə
edərək
qaynaq prosedurunu aradan qaldırın
• Qaynaq metalının miqdarını minimuma endirin
• Artıq qaynaq etməyin
• Fasiləsiz qaynaq gedişi əvəzinə, fasiləli qaynaq gedişini istifadə edin
• Neytral dayaq oxu ətrafında qaynaqlar qoyun
• Təktərəfəli V kəsim forması əvəzinə ikitərəfli V birləşməsi tətbiq edərək qaynaqlamanı,
birləşmənin təxminən ortasında tarazlaşdırın
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
270
Ən yaxşı prosedurların mənimsənilməsi, inanılmaz mailiyyə üstünlükləri təmin edə bilər.
Məsələn, 6mm-lik bir dizayn künc katet üçün, 8mm katet uzunluğunun qoyulması 57%
əlavə
qaynaq metalının qoyulması ilə nəticələnəcəkdir. Qoyulan qaynaq metalının əlavə
qiymətindən
və artan defromasiya təhlükəsindən başqa, bu əlavə qaynaq metalının daha sonra aradan
qaldırılması da əlavə mailiyyə tələb edir belə ki, deformasiyanın qarşısının alınmasının
təşkili
əlavə mailiyyə tələbləri əmələ gətirir. Məsələn, təktərəfli V birləşməsinin kəsim formasının
istifadə edilməsi, qaynağın həcmini azaltmaq və deformasiyanın qarşısını almaq üçün əla
vasitədir, lakin qaynaqçının əks tərəfə əli çatması üçün iş parçasından istifadə edilməsi ilə
bağlı
istehsal zamanı əlavə məsrəflər yarana bilər.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
271
6. Deformasiya - İstehsalat Üsullari ilə Qarşısının Alınması
6.1. Yığım üsulları
Qaynaq prosedurnun seçilməsi ilə bağlı qaynaqçınınbir qayda olaraq, kiçik də olsa rolu
olur. Lakin
yığım üsulları, deformasiyanın minimuma endirilməsi məsləsində son dərəcə mühüm ola
bilərlər.Əsas yığım üsulları aşağıdakılardan ibarətdir:
• Nöqtə qaynağı
• Növbəli yığım
• Bərkitmə
6.1.1. Nöqtə qaynağı
Nöqtə qaynağı, birləşmə boşluğunun tənzimlənməsi və saxlanılması üçün mükəmməldir,
lakin
bunaneyni zamanda eninə büzülməyə qarşı müqavimət göstəmək üçün də istifadə edilə
bilər.
Təsirli olması üçün, nöqtə qaynaqlarının sayına, bunların uzunluğuna və aralarındakı
məsafəyə
diqqət edilməlidir. Az miqdarda olduğu zaman qaynaqlama irəlilədikcə, birləşmənin
proqressiv
şəkildə qapanma təhlükəsi vardır. Uzun bir qaynaq tikişində, MMA və ya MIG/MAG
qaynağı
zamanı birləmənin kənarlarının axaraq üzərini örtməsi də mümkündür. Flüsaltı qövs
qaynağı
istifadə edildiyi zaman, nöqtə qaynağımüvafiq şəkildə tətbiq edilməsidikdə birləməşmənin
açıla
biləcəyi nəzərə alınmalıdır.
Birləşmənin uzunluğu boyunca bir kök ara məsafəsinin qorunub saxlanılması baxımından
nöqtə
qaynağı prosesi mühüm hesab edilir. Nöqtə qaynağının üç fərqli növü vardır:
• Birləşmənin içindən sonuna doğru aparılan (Şəkil 9a). Nöqtəli qaynaq zamanı
birləşmənin ara
məsafəsini qoruyub saxlamaq üçün metal lövhələri bərkitmək və ya sıxaclardan istifadə
etmək
lazımdır.
• Birləşmənin bir ucunun və daha sonra qalan hissəsinin nöqtəli qaynaq edilməsi üçün
geriyə
qayıtma ilə qaynaq üsulundan istifadə edin (Şəkil 9b).
• Geriyə qayıtma ilə qaynaq vasitəsilə nöqtəli qaynağı mərkəzədək gətirin və tamamlayın
(Şəkil 9c).
Şəkil 9 Eninə büzülmənin qarşısını almaq məqsədilə nöqtə qaynağı üçün istifadə edilən
alternativ
prosedurlar
İstiqamətli şəkildə icra edilən nöqtə qaynağı, birləşmənin ara məsafəsini idarə etmək üçün
səmərəli üsuldur, məsələn, çox geniş olan (ya da olmuş) birləşmə ara məsafəsinin
bağlanılması.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
272
Mühüm məsələlərdən bir də ondan ibarətdir ki, nöqtə qaynağı hazırlanan zaman
nöqtələrin ana
qaynağa birləşdirilməsi əməliyyatı, təsdiq edilmiş prosedura müvafiq şəkildə icra edilməli
və
kvalifikasiyalı qaynaqçı tərəfindn həyata keçirilməlidir. Bu prosedur zamanı ön isitmə və
ana
qaynaq üçün təsdiq edilmiş ləvazimatlar tələb oluna bilər. Komponentin səthində
qüsurların
əmələ gəlməməsi üçün, nöqtələrin aradan qaldırılması prosesi də diqqətli nəzarət altında
yerinə
yetirilməlidir.
6.1.2. Növbəli yığım
Nöqtə qaynağı və ya tutacaqlar vasitəsilə iki eyni komponentinnövbəli qaynaq edilməsi və
ya
birləşdirilməsi, kombinə edilmiş yığımın neytral dayaq oxu ətrafında tarazlaşdırıla bilər
(Şəkil
10a). Komponentləri ayırmazdan əvvəl, yığımdakı gərginliyin azad edilməsi tövsiyə edilir.
Əgər
gərginlik aradan qaldırılmasa, sıxacları komponentlərin arasına salmaq lazımdır (Şəkil
10b);
sıxaclar sonra çıxarıldığı zaman, komponentlər yenidən düzgün forma və düzlüyə
qayıdacaqlar.
Şəkil 10İki eyni komponentin qaynağı zamanı deformasiyanın qarşısını almaq üçün növbəli
yığım
a) Qaynaq öncəsi, birlikdə birləşdirilən yığımlar
b) Qaynaqdan sonra ayırma zamanı, deformasiyaya uğrayan komponntlər üçün sıxacların
istifadəsi
6.1.3. Bərkitmə
Şəkil 11Uzununa bərkidicilər, uc-uca qaynaqlı nazik lövhələrdə əyilmənin qarşısını alırlar
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
273
Uc-uca qaynaq tikişlərində uzununa büzülmə, adətən əyilmə ilə nəticələnir (xüsusilə də
nazik
lövhələrin səthini hazırlayan zaman). Tikişin hər iki tərəfindən qaynaq edilmiş və düz və ya
bucaq
şəklində olan uzununa bərkidicilər, uzununa əyilmənin qarşısını almaq üçün böyük effektə
malikdirlər. Bərkidicinin yerləşdiyi yer çox mühümdür, belə ki o, bir tərəfdən qaynaq
edilmiş bir
birləşmənin tərs tərəfində yerləşmədiyi zamanonun yeri mühüm əhəmiyyət daşıyır; bunlar,
qaynağa müdaxilə etməyəcək bir şəkildə birləşmədən kifayət qədər uzaq məsafədə
yerləşdirilməlidirlər.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
274
6.2. Qaynaq proseduru
Münasib qaynaq proseduru, adətən məhsuldarlığı və keyfiyyət tələbləri ilə tanınır, nəinki
deformasiyaya nəzarət etmək ehtiyacı ilə. Lakin buna baxmayaraq qaynaq prosesi, üsulu,
texnikası, deformasiya dərəcəsinə təsir edir.
Qaynaq prosesi
Bucaq deformasiyasının qarşısını almaq məqsədilə qaynaq prosesinin seçilməsi üçün əsas
qaydalar bunlardır:
• Qaynaq metalını mümkün olduğu qədər tez qoyun
• Birləşməni doldurmaq üçün mümkün qədər az sayda gedişlərdən istifadə edin
Təəssüf ki, müvafiq qaynaq prosesinin bu qaydalara əsaslanan seçim prosesi, əyilmə və
burulma
ilə nəticələnən uzununa büzülməni artıra bilər.
Əl ilə qövs qaynağı zamanı MMA əvəzinə, yüksək doldurma rejim olan MIG/MAG
qaynağına
üstünlük verilir. Qaynaq metalı, ən böyük ölçülü elektroddan (MMA) və ya ən yüksək
cərəyan
rejimindən (MIG/MAG) istifadə edilərək və natamam ərimə səbəbindən yaranan
qüsurlara yol
açmadan qoyulmalıdır/doldurulmalıdır. İsitmə çox daha yavaş və ya daha yayılmış
olduğuna görə,
qaz qaynağı bir qayda olaraq qövs proseslərinə nisbətən daha çox bucaq deformasiyasına
səbəb
olur.
Yüksək doldurma rejimini və yüksək qaynaq rejimini birləşdirən mexanikləşdirilmiş
üsullar,
deformasiyanın qarşısının alınması baxımından böyük imkanlara malikdirlər.
Deformasiya daha
davamlı olduğu üçün öncədən tənzimləmə kimi sadə üsullar, bucaq deformasiyasının
qarşısını
almaq üçün daha effektivdirlər.
Qaynaq texnikası
Deformasiyanın qarşısını almağa yardımçı olan əsas qaydalar aşağıdakıladır:
• Qaynağı (dolğunu) təsdiq edilmiş minimum ölçüdə saxlayın
• Neytral dayaq oxunun ətrafında tarazlaşdırılmış qaynaqdan istifadə edin
• Gedişlər arasında minimum vaxt saxlayın
Şəkil 12Künc qaynağındakı gedişlərin sayına əsasən təyin edilən birləşmənin bucaq
deformasiyası
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
275
Məhdudlaşdırma olmadığı zaman həm künc, həm də uc-uca birləşmələrdəki bucaq
deformasiyası, birləşmənin geometriyasının, qaynaq ölçüsünün və verilmiş kəsik üçün
qaynaq
gedişlərinin sayının bir funksiyası olacaqdır. 10mm-lik katet uzunluğuna malik olan
qaynaq üçün
gedişlərin sayının bir funksiyası olan bucaq deformasiyası (dərəcə ilə ölçülür), şəkildə
göstərilmişdir.
Əgər mümkün olarsa, neytral dayaq oxu ətrafında tarazlaşdırılmış qaynaq
hazırlanacaqdır,
məsələn, iki şəxs tərəfindən eyni anda hazırlanan qoşa-tərəfli künc birləşmələrinin
üzərindəki
kimi. Qaynağın bucaq deformasiyası irəlilədikcə onu qarşısının alınmasında, uc-uca
birləşmələrdəki tarazlaşdırılmış qaynaq gedişinin sırası həlledici rol oynayacaqdır.
a) Geriyə qayıtma ilə qaynaq
b) Ötürmə qaynağı
Şəkil 13Deformasiyanın qarşısını almaq üçün qaynağın istiqamətindən istifadə edilməsi
Qaynağın yönü
Qaynağın yönü vəya istiqaməti çox mühümdür və birləşmənin sərbəst ucuna doğru
istiqamətdə
olmalıdır. Uzun qaynaqlar zamanı qaynağın hamısı, bir istiqamətdə tamamlana bilməz.
Məsələn,
geri qayıtma ilə qaynağı və ya ötürmə qaynağını tətbiq edərək qısa qaynaq gedişlərinin
qoyulması, deformasiyanın qarşısının alınması baxımında olduqca effektiv ola bilər (Şəkil
13).
• Geriyəqayıtma ilə qaynaq, əsas irəliləmə istiqamətinin əksinə doğru qısa qaynaq
uzunluqlarının
buraxılmasıdır (Şəkil 13a).
• Ötürmə qaynağı, öncədən müəyyən edilmiş, eyni ara məsafəli tikiş boyunca qısa qaynaq
uzunluqlarının buraxılmasıdır (Şəkil 13b). Qaynaq uzunluqları və bunların aralarındakı
məsafə bir
qayda olaraq bir elektrodun təbii tükənmə uzunluğuna bərabərdir. Hər elektrod üçün
buraxılan
dolğunun istiqaməti eynidir, lakin qaynağın istiqamətinin, əsas irəliləmə istiqamətinin
tərsinə
olması vacib deyildir.
Aşağıdakı istehsalar üsulları, deformasıyanın qarşısını almaq üçün istifadə edilir:
• Birləşmənin ara məsafəsini tənzimləmək və saxlamaq üçün nöqtə qaynağından istifadə
edilməlidir.
• Eyni tipli komponentlərnövbəli qaynaq edilməlidir; beləcə qaynaq, neytral dayaq oxu
ətrafında
tarazlana bilər.
• Nazik lövhəli strukturlardakı uc-uca qaynaqda uzununa əyilmənin qarşısını almaq üçün,
uzununa bərkidiciləryapışdırılmalıdır.
• Qaynaq proseduru ilə bağlı seçim etmək imkanı olduğu zaman,qaynaq metalını mümkün
olduğu
qədər tez qoyan prosedur və texnika seçilməlidir; MMA əvəzində MIG/MAG, və əl ilə
qaynaq
əvəzində isə qaz qaynağı və mexanikləşdirilmiş qaynaqdan istifadə edilməlidir.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
276
• Uzun gedişlər zamanı, qaynağın hamısı bir istiqamətdə tamamlanmamalıdır; geriyə
qayıtma
qaynağından və yaxud ötürmə qaynağından istifadə edilməlidir.
7. Deformasiya - Düzəldici Üsullar
Dizayn mərhələsində və müvafiq istehsalat prosedurlarından istifadə etməklə,
deformasiyanın
qarşısını almaq üçün hər cür cəhd göstərilməlidir. Lakin, istehsalat zamanı deformasiyanın
qarşısını almaq hər zaman mümkün olmur və buna görə də, özünü sübut etmiş bir sıra
islahedici
üsullardan, texnikalardan istifadə edilir. Ancaq, deformasiyanın düzəldilməsi məqsədi ilə
təşkil
edilmiş çalışmalara ciddi yanaşmaq lazımdır, belə ki, bu çalışmalar mailiyyə baxımından
məsrəflidirlər və komponentin zədələnməməsi üçün yüksək bacarıq tələb edirlər.
7.1. Mexaniki üsullar
Əsas mexaniki üsullar - çəkicləmə və presləmədir; lakin çəkicləmə, səthin zədələnməsinə və
işin
sərtləşməsinə səbəb ola bilər.
Əyilmə ya bucaq deformasiyası zamanıbütöv komponentibir pres üzərində düzəltməklə,
çəkicləmənin yaratdığı çatışmamazlıqlardan yan qaçmaq mümkündür.Bunun üçün,
komponentin
və presin sıxan lövhələri arasında dolğu parçaları yerləşdirilir. Aşırı dərəcədə düzəlişin
əldə
edilməsi üçün, kifayət qədər deformasiyanın tətbiq edilməsi mühümdür; beləliklə də,
normal
geri dartınma, komponentin düzgün formaya malik olmasını təmin edəcəkdir.
Şəkil 14T şəkilli uc-uca qaynaq birləşməsində əyilməni düzəltmək üçün presin istifadə
edilməsi
Uzun komponentlərdə olan flans lövhədəki əyilməni düzəliş etmək üçün tətbiq edlən
presləmə
zamanı, deformasiya proqressiv şəkildə aradan qaldırılır (təkrar presləmələr nəticəsində);
presləmənin hər biri qısa uzunluğa təsir edir. Flans lövhə olan zaman yük nöqtələrində
gövdənin
lokal bir zədəyə məruz qalmasını əngəlləmək üçün, yükün flansa təsir etməsi lazımdır.
Artan
nöqtə yükləməsi sadəcə təxmini olaraq düz bir komponent yaratdığı üçün, bir düz
komponent
əldə etmək və ya mükəmməl bir əyilmə əldə etmək üçün əvvəlkinin istifadə edilməsi daha
yaxşıdır.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
277
7.1.1. Mexaniki düzləşdirmə ilə bağlı ən yaxşı prosedur
Deformasiyanı aradan qaldırmaq üçün preslənmə texnikalarından istifadə edilən zaman,
aşağıdakılar nəzərə alınmalıdır:
• Deformasiyanı aşırı dərəcədə düzəldə biləcək dolğu parçalarından istifadə edin; beləliklə
geri
dartınma prosesi, komponentin düzgün şəklini geri verəcəkdir.
• Burulmanın qarşısını almaq üçün, komponentin presləndiyi zaman müvafiq şəkildə
dəstəklənməsindən əmin olun.
• Düz bir komponent əldə etmək və ya bir əyilmə yaratmaq üçün, formaya salan (yayan)
avadanlıqdan istifadə edin.
• Mühafizə edilməyən dolğu parçaları, presdən bayıra sıçraya bilərlər və buna görə də
aşağıdakıların nəzərə alınması vacibdir:
- Dolğu parçalarını boltla lövhəyə bərkidin
- "mərmi ilə" kəsimi təmin etmək üçün kifayət qədər qalınlığa malik olan bir metal lövhə
yerləşdirin
- İşçi heyətini təhlükəli ərazidən uzaqlaşdırın
7.2. Termiki üsullar
Termiki üsulların ibarət olduğu əsas prinsiplər, kifayət qədər yüksək lokal gərginliyi
yaratmaqdır;
beləliklə, soyuma zamanı komponent təkrarən öz formasına geri qayıdır.
Şəkil 15 Deformasiyanı düzəltməkməqsədini daşıyan lokal isitmə
Bu, plastik deformasiyasının əmələ gələcəyi bir temperatura qədər məmulatın lokal olaraq
isidilməsi sayəsində təmin edilir və ətrafdakı soyuğa qarşı çıxan isti və səmərəlilik qüvəsi
aşağı
olan material, səmərəlilik qüvvəsi yüksək olan metala doğru genişlənməyə çalışır. Otaq
teperaturuna qədər soyutma zamanı, qızdırılmış ərazi, isitmədən öncəki ölçüdən daha kiçik
ölçüyədək büzüləcəkdir. Bu zaman ortaya çıxan gərginliklər, komponenti tələb olunan
formaya
salacaqlar (Şəkil 15).
Bu səbəbdən lokal isitmə, nisbətən sadə, lakin qaynaq deformasiyasını düzəldən efektiv bir
üsul
hesab edilir. Büzülmə dərəcəsi, isidilən bölmələrin ölçüsünə, sayına, yerinə və isidilmiş
yerin
temperaturuna əsasən müəyyən edilir. Qalınlıq və lövhənin ölçüsü, isidilən bölmənin
ərazisini
müəyyən edir. İsidilən yerlərin sayı və yeri, əsasən təcrübə ilə bağlı olan məsələlərdir.
Adətən
bütün yeni işlər üçün, büzülmənin dərəcəsini müəyyən edən sınaqlar tələb edilir.
Lokal nöqtə, xəttivə ya sıxac-formalı isitmə üsullarının hər biri, deformasiyanın termiki
təhrifi
zamanı istifadə edilə bilər.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
278
7.2.1. Lokal nöqtəisitmə üsulu
Şəkil 16 Burulmanı düzəltmək üçün tətbiq edilən lokal nöqtə isitmə üsulu
Lokal nöqtə isitmə üsulu (Şəkil 16), misal üçün nisbətən nazik lövhənin sərt bir şərçivəyə
qaynaq
edildiyi zaman yarana biləcək burulmanı aradan qaldırmaq üçün istifadə edilir.
Deformasiya,
qabarıq tərəfdə lokal nöqtə isitmə üsulu vasitəsilə düzəldirli. Əgər burulma nizamlı
quruluşa
malikdirsə, onda nöqtələr burulmanın ortasından başlayaraq kənara doğru simmetrik
şəkildə
düzülə bilərlər.
7.2.2. Xətti isitmə üsulu
Şəkil 17 Künc qaynağındakı bucaq deformasiyasınıdüzəldən xətti isitmə üsülu
Düz xəttlər şəklində isitmə üsulu, misal üçün künc qaynaqlarında bucaq deformasiyasını
düzəltmək üçün istifadə edilir. Komponent, qaynaqlı birləşmə xətti boyunca isidilir, lakin
bu
isitmə prosesi qaynağın əks tərəfindən həyata keçirilir; beləliklə də, induksiya olmuş
gərginliklər
flans lövhəni dartaraq düzləşdirəcəklər.
7.2.3. Sıxac formalı isitmə üsulu
Daha böyük kompleks məmulatlarda olan deformasiyanı düzəltmək üçün, xətti isitmə
üsulu ilə
yanaşı bütün ərazilərin isidilməsi də tələb edilə bilər. Burada, materialı köhnə görünüşünə
yenidən geri qaytarmaq üçün məmulatın bir parçasının büzülməsi lazımdır.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
279
Şəkil 18 Lövhəni düzləşdirmək üçün tətbiq edilən sıxacformalı isitmə üsülu
Nazik lövhələrin nöqtə isitmə üsulundan fərqli olaraq, sıxacformalı isitmə zonası,
məmulatın
özəyindən tutmuş təpə nöqtəsinə qədər olan ərazini əhatə etməlidir (Şəkil18) və temperatur
profili, lövhənin qalınlığı boyunca vahid dərəcədə olmalıdır. Daha qalın kəsikli materiallar
olan
zaman lövhənin iki tərəfində (hər tərəfdə biri olmaq şərtilə) iki məşəlin istifadə edilməsi
lazım ola
bilər.
Əyilmiş lövhəni düzləşdirmək üçün istifadə edilən sıxacların ölçüləri belə olmalıdır:
• Sıxacın uzunluğu - lövhənin eninin üçdə iki hissəsi qədər olmalıdır
• Sıxacın eni (özək) - lövhənin uzunluğunun altıda biri qədər (özəkdən təpə nöqtəsinə
qədər)
Düzləşmə dərəcəsi, bir qayda olaraq 3m uzunluqdakı lövhədə 5mm olacaqdır. SIxacformalı
isitmə
üsulu, fərqli situasiyalar zamanı yaranmış deformasiyaları düzəltmək üçün istifadə edilə
bilər
(Şəkil 19a):
• İki lövhədə islah edilməsi lazım olan standart yaymalanmış bölmə (Şəkil 19a)
• Yaymalanmaya bir alternativ kimi, lövhənin kənarında burulma (Şəkil 19b)
• Lövhədən çıxacaq şəkildə deformasiyası olan qutu şəkilli məmulat (Şəkil 19c)
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
280
Şəkil 19 Deformasiyanıdüzəltmək üçünsıxacformalı isitmə üsulu
a) standard yaymalanmış bölmə
b) lövhənin kənarında burulma
c) qutu şəkilli məmulat
7.2.4. Mühüm ehtiyat tədbirləri
Termiki düzləşdirmədən istifadə edən zaman yaranan təhlükələr - çox böyük bir ərazinin
aşırı
dərəcədə büzülməsi riski və çox yüksək temperaturda isitmə nəticəsində metalurji
dəyişikliklərin
meydana gəlməsidir. Bir qayda olaraq, poladlarda deformasiyanı təhrif edən zaman,
həmin yerin
temperaturu təxminən 60-650⁰C çərçivəsində olmalıdır - sönük qırmızı rəngli istilik.
Əgər isitmə prosesinə müdaxilə edilərsə və yaxud istilik itərsə, operator metalın
soyumasına
fürsət verməli və sonra yenidən işə başlamalıdır.
7.2.5. Termiki isitmə vasitəsilə deformasiyanın düzəldilməsi ilə bağlı ən yaxşı prosedur
Deformasiyanı aradan qaldırmaq üçün isitmə üsullarından istifadə edən zaman,
aşağıdakıları
bilmək vacibdir:
• Nazik lövhəli konstruksiyalarda burulmanı aradan qaldırmaq üçün nöqtə isitmə üsulunu
istifadə
edin
• Nazik panellərdə, nöqtə isitmə üsulundan başqa sıxacformalı isitmə üsulundan istifadə
edin
• Lövhədə bucaq deformasiyasını təhrif etmək üçün xətt isitmə üsulundan istifadə edin
• Komponentin aşırı dırıcıdı büzülməsinin qarşısını almaq məqsədilə, isitmə ərazisini
məhdud
çərçivədə saxlayın
• Metallurji zədələnmənin qarşısını almaq üçün, polad məmulatlarda temperaturu 60-
650⁰C
çərçivəsində saxlayın (sönük qırmızı rəngli istilik)
• Sıxac formalı isitmə zamanı, sıxacın özəyindən başlayaraq təpə nöqtəsinə qədər isidin,
lövhənin
bütöv qalınlığı boyunca nüfuz edin və daima müntəzəm bir temperatur dərəcəsini saxlayın.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
281
Bölmə 20
Termiki Emal
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
282
1. Giriş
Polad istehsalçısı/təchizatçısı tərəfindən müəyyən bir polad keyfiyyətində həyata keçirilən
termiki
emal, material sınaq sertifikasiyasında göstərilməli və təchizatın bir şərti kimi istinad
edilməlidir.
Qaynaq İnspektorları, materialın sınaq sertifikatlarına mütləq baxmalıdırlar; istifadə
edilən
terminolgiya ilə tanış olmalı və ən çox istifadə edilən termiki emal üsulları barədə xəbərdar
olmalıdırlar.
Qaynaq birləşmələri, qaynaq sonrası termiki emala (PWHT) məruz edilə bilərlər və buna
görə də
termiki dövəyə nəzarət edilməsi və termiki emal qeydlərinin yoxlanılması kimi vəzifələr bir
qayda
olaraq qaynaq inspektorlarına həvalə edilirlər.
2. Poladın Termiki Emalı
Qaynaqlana bilən poladların əsas təchizat şərtləri aşağıdakılardan ibarətdir:
Yaymalanmış, isti yayma və isti yaymalanmış
Lövhə hazırlıq ölçüsünədək isti yaymalanır və hava ilə soyudulması üçün imkan verilir.
Yaymanın
bitdiyi temperatur, lövhədən lövhəyə fərqlənir və ona görə də güc və davamlılıq
göstəriciləri də
fərqli olur və onları optimallaşdırmaq mümkün olmur.
Tətbiq eilməsi
Nazik, davamlılıq gücü daha aşağı olan C-poladlarda tətbiq edilir.
Termo-mexaniki nəzarətli proses (TMCP, nəzarətli-yaymalanmış, termo-mexaniki
yaymalanmış)
Diqqətli şəkildə nəzarət edilən istilik rejimləri çərçivəsində, isti yaymalama zamanı
həssaslıqla
yoxlanılan qalınlıq azalmaları verilən polad lövhə; final yaymalama temparaturuna da
diqqətli
şəkildə nəzarət edilməsi mühümdür.
Tətbiq edilməsi
Nisbətən nazik, davamlılıq gücü yüksək olan aşağı temperaturlu HSLA polad ərintilərdə və
aşağı
temperaturlarda yaxşı davamlılığa malik olan bəzi poladlarda, məsələn, kriogenik
poladlarda
(cryogenic) tətbiq edilir.
Normallaşdırılma
Poladı öz ölçüsünə qaytarmaq üçün işdən sonra (yaymalama və ya döymə)o, təxminən
900⁰C-dək
qızdırılır və sonra hava ilə ətraf mühit temperaturunadək soyudulmasına imkan verilir; bu
proses
gücünü və davamlılığı optimallaşdırır və poladüçün müəyyən bir keyfiyyəti dərəcəsi təmin
etmək
məqsədilə məmulatlar üçün vahid göstəricilər təmin edir (Şəkil 1)
Tətbiq edilməsi
C-Mn poladları və bəzi aşağı ərimə temperaturlu poladlar
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
283
Şəkil 1 C-Mn və bəzi aşağı ərimə temperaturlu poladlara tətbiq edilən
tipik normallaşdırıcı termiki emal
Su ilə isladılma və sertlesdirme
Poladı öz ölçüsünə salmaq üçün icra edilən işlərdən sonra, o, ~900⁰C temperaturunadək
isidilir və
sonra suda və ya yağda isladılmaqla, mümkün olduğu qədər sürətlə soyudulur; islatmadan
sonra,
isladılmış poladın plastikliyini təkmilləşdirmək üçün polad möhkəmlədilməlidir (Şəkil 2).
Tətbiq edilməsi
Bəzi aşağı temperaturlu poladlar, daha yüksək güc və davamlılıq və ya aşınma müqaviməti
göstərəcəklər.
Şəkil 2 Bəzi aşağı temperaturlu poladlara tətbiq edilən tipik su ilə islatma və möhkəmlətmə
termiki emalı
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
284
Yandırılma ilə möhkəmlətmə
Poladı öz ölçüsünə salmaq üçün icra edilən isitmə və ya soyutma işlərindən sonra, o,
~1110⁰C
temperaturunadək isidilir.
Şəkil 3 Nəzarətli-yaymalanmış TMCP) və yaymalanmış (=isti yayma) üsulların müqayisə
edilməsi
Yandırılma ilə möhkəmlətmə
Karbit və ya başqa elementlərin əmələ gəlməsinin qarşısını almaq üçün suda isladılma
vasitəsilə
sürətli soyutma (Şəkil 4).
Tətbiq edilməsi
304 və 316 dərəcəli austentik paslanmayan poladlar.
Yumşaltma
Poladı öz ölçüsünə salmaq üçün icra edilən isitmə və ya soyutma işlərindən sonra (presləmə
və ya
döymə və s.) o, ~900⁰C temperaturunadək isidilir və daha sonra, sobada ətraf mühit
temperaturunadək soyudulması üçün buraxılır; bu, güc və davamlılığı azaltsa da plastikanı
artırır
(Şəkil 5).
Tətbiq edilməsi
C-Mn poladları və bəzi aşağı ərimə temperaturlu poladlar.
1-5 saylı şəkillərdə, əsas təminat şərtləri baxımından termiki dövrə göstəriciləri və
poladlara
tətbiq edilə biləcək sonrakı termiki emal üsulları təqdim edilmışdır.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
285
Şəkil 4 Austentik paslanmayan poladlara tətbiq edilən yandırılma vasitəsilə termiki emal
Şəkil 5 C-Mn poladları və bəzi aşağı ərimə temperaturlu poladlara tətbiq edilən
tipik möhkəmlətmə üsullu termiki emal
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
286
3. Qaynaq Sonrası Termiki Emal (PWHT)
Məmulatın göstəricilərinin, nəzərdə tutulan təyinata müvafiq olduğundan əmin olmaq
məqsədilə, bəzi poladlara mütləq qaynaq sonrası termiki emal tətbiq edilməlidir.
Qaynaq sonrası termiki emalın tətbiq edildiyi temperatur, adətən, faza dəyişikliyinin baş
verə
biləcəyi temperaturdan çox aşağı olur(Qeyd 1), lakin qalıq gərginliyinin sürətli şəkildə
buraxılması
və nəticədə TİZ-dəki sərt yerləri yumşaltması üçün kifayət qədər yüksək olur.
Qalıq gərginliyinin azalmasıvə TİZ-in sərtliyinin, poladlar üçün müəyyən xidmət işləri
baxımından
çox yüksək olmaması bir sıra üstünlüklərə malikdir:
• Kövrək əsaslı qırılmaya qarşı, birləşmənin davamlılığını yaxşılaşdırır.
• Gərginlik paslanma çatlamasına qarşı, birləşmənin davamlılığını yaxşılaşdırır.
• Qaynaq birləşmələrinin, dəqiq ölçü çərçivəsində hazırlanmasına imkan verir.
Qaynaq sonrası termiki emalın əsas səbəbi (faydası) qalıq gərginliklərinin azaldılması
olduğu
üçün, bu emal adətən gərginliyi uzaqlaşdıran adlanır.
Qeyd 1: Bəzən elə hallar olur ki, TİZ-in davamlılığının normallaşdırılması məqsədilə, qaynaq
edilmiş birləşmənin normallaşdırılmasına ehtiyac duyulur. Belə halların nadir baş verməsinə
baxmayaraq, qaynaq ləvazimatları diqqətlə seçilməlidir, belə ki, normallaşdırma - qaynaq
metalının gücünü nəzərəçarpacaq dərəcədə azaldır.
4. Termiki Dövrə
Tətbiq edilən Standartlar/Normativlər, yuxarıdakı 1 və 2 nömrəli faydaları əldə etmək
üçün,
qaynaq sonrası termiki emalın nə zaman tələb edildiyini müəyyən edəcək və istifadə üçün
hansı
termiki dövrənin münasib olması barəsində təlimat verəcəkdir.
Qaynaq sonrası termiki emalın, müəyyən bir Normativə müvafiq şəkildə icra edilməsini
təmin
etmək üçün, bir qaynaq sonrası termiki emal prosedurunun hazırlanması və aşağıda
verilmiş
göstəricilərin müəyyən edilməsi mühümdür:
Maksimum istimə dərəcəsi
Daldırma istiliyinin dərəcəsi
Daldırma temperaturunda minimum müddət (daldırma müddəti)
Maksimum soyutma dərəcəsi
4.1. İsitmə dərəcəsi
Məmulatın istehsalı zamanı temperaturda böyük fərqlərin olmaması məqsədilə, isitmə
dərəcəsinə nəzarət edilməlidir. Temperaturda böyük fərqlərin olması (böyük termiki
keçid) böyük
gərginliklərin yaranmasına səbəb olacaq ki, bu da öz növbəsində deformasiyanın meydana
gəlməsi (hətta çatlama) üçün kifayət edəcəkdir.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
287
Tətbiq edilən standartlar, məmulatın temperaturu ~300⁰C-dən yuxarı olduğu zaman
maksimum
isitmə dərəcəsinə nəzarət edilməsini tələb edir. Bunun səbəbi, poladların bu temparaturdan
yuxarı mühüm qüc itkisinə məruz qalmağa başlaması və böyük termiki keçidlər olduğu
zaman
deformasiyaya qarşı daha da həssaslaşmasıdır.
İstehsal edilən məmulatın temperaturu, məmulatın qalınlıq diapazonunu əks etdirən bir
sıra
yerlərə taxılmış termokublar vasitəsilə termiki dövrə zamanı nəzarətdə saxlanılmalıdır.
Məmulatın daxilindəki bütün pozisiyaların ormativ tələblərinə cavab verdiyindən əmin
olmaq
məqsədilə, sobanın və məmulatın temperaturuna nəzarət etməklə isitmənin dərəcəsinə də
nəzarət etmək mümkündür.
C-Mn poladları üçün müəyyən edilmiş maksimum isitmə dərəcəsi, məmulatın
qalınlığından asılı
olsa da, bir qayda olaraq ~60 və ~200⁰C/saat arasında olmağa meyl edir.
4.2. Daldırma temperaturu
Normativlər tərəfindən müəyyən edilmiş daldırma temperaturu, poladın növündən və
dolayısı ilə
də qalıq gərginliklərini azaltmaq üçün tələb edilən temperatur diapazonundan asılıdır.
C və C-Mn poladları ~600⁰C daldırma temperaturunu tələb etməsinə baxmayaraq, bəzi
aşağı
ərimə temperaturlu ərinti poladlar (yüksək temperaturlu təyinatlar üçün istifadə edilən
Cr-Mo
poladları kimi) daha yüksək temperaturlar tələb edir (tipik olaraq ~700-760⁰C arasında).
Daldırma temperaturu, qaynaq prosedurunun keyfiyyət qeydləri üçün (WPQR) mühüm
bir
dəyişkən hesab edilir. Bu səbəbdən də daldırma temperaturunun, təsdiq edilmiş hədd
çərçivəsində yoxlanılması vacibdir; əks təqdirdə, məmulatın xüsusiyyətlərini təsdiləmək
üçün yeni
WPQR sınaqlarının keçirilməsinə ehtiyac yarana bilər və ən pis tərəf də ondan ibarətdir ki,
bu,
məqsədə uyğun olmaya bilər.
4.3. Daldırma müddəti
Qaynaq edilmiş bütün birləşmələrin bütöv qalınlığı boyunca, təyin edilmiş olan istiliyi hiss
etməsi
üçün ona vaxt verilməsi lazımdır.
Temperatura, səth ilə təmas edən termokublar vasitəsilə nəzarət edilir və bu, temperaturun
bərabərləşməsi üçün tələb edilən minimum vaxtı tənzimləyən məmulatın ən qalın
birləşməsidir.
Tipik təsdiq edilmiş daldırma müddəti, 25mm qalınlıq üçün 1 saatdır.
4.4. Soyutma dərəcəsi
PWHT temperaturu baxımından soyutma dərəcəsinə nəzarət etmənin səbəbi, isitmə
dərəcəsi
üçün tələb edilən nəzarətin səbəbi ilə eynidir - termiki keçidlərdən yaranan yüksək
gərginliklər
nəticəsində meydana gələn defromasiyanın (və ya çatlamanın) qarşısını almaq.
Normativlər bir qayda olaraq ~600⁰C-dək nəzarətli soyutma tələb edir. Bu temperaturdan
aşağı,
məmulat bir sobadan çıxarıla bilər və hava ilə soyuması üçün fürsət verilə bilər çünki,
polad
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
288
nisbətən qüvvətlidir və temperatur keçidləri tərəfindən plastik deformasiyaya məruz
qalması
ehtimal edilmir.
Şəkil 6-da tipik PPWHT termiki dövrəsi göstərilmişdir.
Şəkil 6 C-Mn poladlarına tətbiq edilən tipik PWHT
5. Termiki Emal Sobaları
Qaynaq sonrası termiki emal (PWHT) üçün istifadə edilən neft və qaz yanacaqlı sobaları,
məmulatun alovla təmasına icazə verməməlidirlər çünki, bu, böyük termiki keçidlərin
yaranmasına səbəb ola bilər.
Həmçinin, yanacağın tərkibində (xüsusilə neftlə işləyən sobalarda) kükürd kimi yüksək
dərəcədə
zərərli elementlərin olmadığından əmin olmaq lazımdır.
6. Termiki Lokal PWHT
Bir boru xətti və yaxud boru sistemlərində istiliyin lokal şəkildə verilməsi vasitəsilə, ayrı-
ayrı
qaynaqlarda qaynaq sonrası termiki emalın tətbiq edilməsi tələb edə bilər.
Bunun üçün, qaynaq sonrası termiki emal prosesi zamanı, termiki dövrəyə nəzarətə dair
yuxarıda
qeyd edilmiş göstəricilər müəyyən edilməli və aşağıdakı göstəricilərə diqqət edilməlidir:
• İsidilən zolağın diapazonu (daldırma temperaturu diapazonunda olmalıdır)
• İstilikdən korlanan zolağın temperatur diapazonu (daldırma temperaturundan ~300⁰C-
dək).
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
289
Digər xüsusiyyətlər aşağıdakılardan ibarətdir:
• İsidilmiş zolağın diapazonu və yararslz hala düşmüş zolağın daxilində termokuplların
pozisiyası.
• Hərəkətə imkan vermək/deformasiyanın qarşısını almaq məqsədilə, məmulatın müəyyən
bir
şəkildə dəstəklənməsinə ehtiyac olub-olmaması.
Lokal qaynaq sonrası termiki emal üçün ən əsas isitmə üsulu, qaynağa bağlanmış
izolyasiya
edilmiş elektrik elementləri (elektrik matları) vasitəsilə həyata keçirilir.
Qaz yanacaqlı, şüalı isitmə elementləri də istifadə edilə bilər.
Şəkil 7-də, bir boru uc-uca qaynağının lokal qaynaq sonrası termiki emal prosesi üçün,
tipik
nəzarət hissələri göstərilmişdir.
Şəkil 7 Borunu əhatələyən bir qaynaq tikişinin, lokal qaynaq sonrası termiki emal prosesi
(PWHT)
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
290
Bölmə 21
Qövs Qaynağında Təhlükəsizlik
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
291
1. Ümumi
İstər emalatxanada, istərsə də aşıq bir ərazidə işləyən zaman qaynaq ilə bağlı təhlükəsizlik
iş
üsulunun saxlanılmasına mütləq riayət edilməlidir. Təhlükəsizliyə görə məsuliyyət hər bir
fərdin
vəzifəsidir və bu nəinki təkcə şəxsin özü üçün, həm də ətrafdakı insanların faydası üçün
nəzərə
alınmalıdır. Vizual/Qaynaq İnspektoru, təhlükəsiz iş barədə təlimatların mövcud olması və
təhlükəsiz iş prinsiplərinə riayət edilməsinin təmin edilməsində mühüm rolu oynayır.
İnspektordan, qaynaqdan öncə qaynaq avadanlıqlarının təhlükəsizlik vəziyyətinin
yoxlanışını
keçirməsi, iş tələləbləri ilə bağlı riskin qiymətləndirilməsini həyata keçirməsi/icazə verməsi
və
qaynaq zamanı müvafiq bir tapşırıqla əlaqədar təhlükəsiz iş fəaliyyətinə nəzarət etməsi
tələb
edilə bilər.
Aşağıda, inspektorun fəaliyyət zamanı istinad edə biləcəyi sənədlər göstərilmişdir:
• Dövlət qanunvericiliyi - İş Yerində Sağlamlıq və Təhlükəsizlik Aktı
• Sağlamlıq və Təhlükəsizlik Təlimatı - COSHH Nizamnamələri, Qanunla müəyyən edilmiş
Alətlər
• İş və ya iş yeri ilə bağlı təlimatlar - iş barədə icazələr, riskin giymətləndirilməsi ilə bağlı
sənədlər
və s.
• Yerli Səalhiyyət tələbləri
Qövs qaynağının təhlükəsizliyi ilə bağlı, Vizual/Qaynaq İnspekrounun diqqət etməsi vacib
olan
dörd aspekt mövcuddur:
• Elektrik cərəyan vurması
• İstilik və işıq
•Tüstü və qazlar
• Səs
2. Elektrik cərəyan vurması
Elektrik cərəyan vurması, qaynaq zamanı fəaliyyət göstərən işçi heyətinin üz-üzə gəldiyi ən
ciddi
və ən təhlükəkəli bir risklərdən biridir.
Elektrik istiliyi olan metal parçalar ilə təmas, cərəyan vurmasının bədənə təsiri səbəbindən
və ya
cərəyan vurmasından sonra yıxılma nəticəsində - yaralanmaya və hətta ölüm hallarına belə
səbəb
ola bilər.
Qövs qaynağı ilə əlaqəli elektrik cərəyan vurma təhlükəsini iki kateqoriyaya ayırmaq olar:
• İlkin gərginlik şoku - 230 və ya 460V
• İkinci gərginlik şoku - 60-100V
İlkin gərginlik şoku çox təhlükəlidir çünki, bu, qaynaq avadanlığının ikinci gərginlik
şokundan daha
böyük təsirə malikdir. İlkin gərginlikdən (giriş) qaynaqlanan elektrik cərəyan vurmasının
başlıca
səbəbi, qaynaq avadanlığı yandırılmış olduğu zaman qaynaqçının bədəninin və ya əlinin və
yaxud
yerə bərkidilmiş digər bir metalın qaynaq avadanlığının qalıbına toxunması nəticəsində,
qaynaq
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
292
avadanlığının içərisindəki bir kabel ilə təmasın baş verməsidir. Kifayət qədər tutumu olan
dövrə
qırıcılarına birləşdirilmiş qalıq dövrə cihazları (RCD-lər), qaynaqçını və digər işçi heyətini
ilkin
gərginlik şokunun təhlükəsindən mühafizə etməyə kömək edəcəkdir.
İkinci gərginlik şoku, elektrod dövrəsinin bir hissəsinə toxunan zaman (bu, elektrod
kabelinin
üzərindəki zədələnmiş bir yer ola bilər) qaynaqçının bədəninin digər bir hissəsinin eyni
zamanda
qaynaq dövrəsinin hər iki hissəsinə (elektrod və iş və ya qaynaq yeri) toxunan zaman baş
verir.
Qaynaq avadanlıqlarının əksəriyyəti, 100V-luq OCV-ləri aşa bilmirlər. Bu zaman, elektrik
şoku çox
ciddi ola bilər və ona görə də ehtimal edilən ikinci gərginlik şokunu minimuma endirmək
üçün,
qaynaq dövrəsinə aşağı dərəcəli gərginlik qoruyucu cihazları quraşdırılmalıdır.
Kabel birləşməsi düzgün şəkildə hazırlanmış bir qaynaq dövrəsində üç kabel olur:
• Qaynaq kabeli- enerji mənbəyinin bir terminalından elektrod dəstəyinə və ya qaynaq
məşəlinə
tərəf gedir.
• Qaynaq dönüş kabeli - dövrəni tamamlamaq üçün işdən enerji mənbəyinin digər
teminalına
gedir.
• Yerə bərkidilmiş kabel - işdən, yerə birləşmə nöqtəsinə gedir. Enerji mənbəyinin də yerə
birləşdirilməsi lazımdır.
Bu üç kabelin hər biri, tələb edilən ən yüksək qaynaq cərəyanını ötürmə qabiliyyətinə
malik
olmalıdır.
Cərəyan ötürən avadanlığın hər hansısa bir hissəsinin iş üçün münasib olub-olmadığını
müəyyən
etmək məqsədilə, Vizual/Qaynaq İnspektoru avadanlığın növbətçi dövrəsinə istinad edə
bilər.
Cərəyan ötürmə avadanlığının hamısı, aşağıdakı kimi təsnif edilir:
İsitfadə dövrü
İçərisindən qaynaq cərəyanı keçən zaman bütün cərəyan ötürücüləri qızır. İstifadə Dövrü,
bir
qayda olaraq qaynaq müddətinin ümumi müddətə nisbəti çərçivəsində qaynaq
avadanlığının
ötürücülük qabiliyyətinin ölçüsüdür və aşağıdakı kimi ifadə edilə bilər:
Qaynaq müddəti
istifadə dovrü ______________ x 100
Ümumi müddət
Bu nisbətə riayət edildiyi zaman cərəyan ötürücüləri, nominal temperaturdan yuxarı
qızmayacaqlar. İstifadə dövrləri, ümumən 10 dəqiqəlik bir müddətə əsaslanırlar.
Məsələn: 60% istifadə dövründə, enerji mənbəyi 350A-lik bir nomimal çıxışa malikdir. Bu
o
deməkdir ki, bu enerji mənbəyi aşırı dərəcədə qızmadan hər on dəqiqənin altı dəqiqəsi
ərzində
350A (nominal çıxış) təmin edəcəkdir.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
293
Avadanlığın istifadə dövrünə diqqətli şəkildə riayət edilməməsi, parçada aşırı gərginlik
yarada
bilər və qaynaq avadanlığının artıq dərəcədə qızmasına səbəb ola bilər ki, bu da öz
növbəsində
qeyri-stabillyə və elektrik cərəyanı vurmasına gətirib çıxara bilər.
3. İstilik və İşıq
3.1. İstilik
Qövs qaynağı zamanı, elektrik enerjisi istiliyə və işıq enerjisinə çevrilir və bunların hər
ikisi
sağlamlığa ciddi ziyan vura bilərlər.
Qaynaq qövsü qığılcımlar əmələ gətirir ki, bu da qaynaq ərazisinin yaxınlığında yerləşən
alovlanan
materialların alışmasına və yanğın çıxmasına səbəb ola bilər. Qaynaq ərazisində, yana
bilən
materialların heç biri olmamalıdır, Qaynaq İnspektoru yanğınsöndürücülərin yerləşdiyi
yerləri
bilməli və müvafiq yanğın yaranan zaman hansı növ yanğınsöndürücüdən istifadə edilməli
olduğunu bilməlidir.
Qaynaq qığılcımları, ciddi yanıqlara səbəb ola bilər və ona görə də, qaynaq əlcəkləri, alova
qarşı
davamlı kamzol və dəri ləvazimatlar kimi qoruyucu geyim forması mütləq qaynaq
fəaliyyəti
ərzində geyilməli və istiliyə və qığılcımlara qarşı müdafiə təmin edilməlidir.
3.2. İşıq
İşığın şüalanması, qaynaq qövsü tərəfindən üç əsas diapazonda həyata keçirilir:
Növü Dalğa uzunluğu,
nanometrlər
İnfra qırmızı (istilik) >700
Görünən işıq 400-700
Ultra bənövşəyi işıq >400
3.2.1. Ultra bənövşəyi işıq (UV)
Bütün qövs prosesləri UV şüaları əmələ gətirir və bu işığa aşırı dərəcədə məruz qalan
zaman
dərinin yanması və hətta güman ki, dəri xərçəngi və ya ömürlük göz zədələnməsi baş verir.
Lakin
qaynaqçıların və İnspektorların rastlaşdığı əsas təhlükə mənbəyi, göz qövsü və ya parlaq
işıq kimi
tanınan - gözün buynuz təbəqəsinin və qüzehli qişanın iltihablanmasıdır.
Göz qövsü, buynuz təbəqəsindəki hüceyrələrin ən üstdəki qoruyucu təbəqəsini zədələyən
UV işıq
şüalanması nəticəsində əmələ gəlir. Zədələnmiş hüceyrələr ardıcıl şəkildə məhv olur və
buynuz
təbəqəsindən düşərək alt təbəqədəki son dərəcə həssas sinirlərin göz qapağının kobud iç
hissəsinə məruz qalmasına səbəb olur. Əgər göz parlaq işığa məruz qalarsa, ağrı daha da
şıddətlənir.
Göz qövsü, məruz qaldıqdan bir neçə sat sonra daha da inkişaf edir və hətta bəzən
sezilmir.
Gözdə qum simptomu və ağrı bir qayda olaraq 12-24 saat davam edir, lakin daha ciddi
situasiyalar zamanı bu daha böyük müddəti əhatə edə bilər. Xoşbəxtlikdən, göz qövsü
demək olar
ki, müvəqqəti davam edən bir ünsürdür. Məruz qalma uzunmüddətli və təkrarlanan
olduğu
zaman isə daimi zədələnmə yarana bilər.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
294
Göz qövsünün müalicəsi çox sadədir: qaranlıq otaqda dincəlmək. Kvalifikasiyalı bir şəxs
və ya
xəstəxana qəza bölməsi, ağrını dərhal aradan qaldıra biləcək anesteziya mənşəli göz
damlaları
istifadə edə bilər. Qarşısısnı almaq, müalicə etməkdən daha yaxşıdır və ona görə də yan
sipərləri
olan təhlükəsizlik eynəklərinin taxılması bu təhlükəni azalda bilər bilər.
3.2.2. Ultra bənövşəyi işığın dəriyə təsiri
Qövs proseslərindən qaynaqlanan UV işıq şüaları, günəş yanmasından əldə edilən qaralma
effektini yaratmır, lakin səthdə olan kiçik damarlarda baş verən dəyişikliklər səbəbindən
qızartı və
qıcıqlanma verir. Ciddi situasiyalar zamanı dəridə ciddi yanıqlar əmələ gələ bilər və hətta
suluqlar
meydana gələr. Qırmızılaşan dəri ölə və bir-iki gün içində tökülə bilər. Uzun müddət və ya
intensiv
şəkildə məruz qalma nəticəsində, dəri xərçəngi formalaşa bilər.
3.2.3. Görünən işıq
Xüsusilə UV və ya mavi işıq dalğa uzunluqlarına yaxınlaşan intensiv görünən işıq, buynuz
təbəqəsindən və bəbəkdən keçərək qamaşma əmələ gətirə bilər və aşırı dərəcədə olduğu
zaman
göz almacığının üzərindəki optik baxımdan həssas sinirləri zədələyə bilər. Qırmızı işığa
yanaşan
görünən işığın dalğa uzunluqları, azca fərqlənən təsir qüvvələrinə malikdirlər, lakin eyni
simptomlara səbəb ola bilərlər. Bu təsir qüvvələri, məruz qalmanın müddəti və
intensivliyindən
bə həmçinin bir fərdin işıq reaksiyasına qarşı gözünü bağlama refleksindən alılıdır.
Adətən, bu
qamaşma uzun müddətli bir təsirə malik olmur.
3.2.4. İnfra qırmızı şüalanma
İnfra qırmızı şüa, görünən işıq tezliklərindən daha uzun dalğa uzunluqlarına malikdir və
istilik
faktoru kimi hiss edilə biləndir. Gözlər üçün əsas ziyan, uzunmüddətli (illər boyunca)
məruz qalma
ola bilər ki bu da, bəbəkdə yavaş-yavaş artan və geriyə yolu olmayan qeyri-şəffaflığın
yaranmasına gətirib çıxaracaqdır. Xoşbəxtlikdən, normal qaynaq qövsləri tərəfindən
yaradılan
infra qırmızı şalanma, sadəcə qövsdən nisbətən kiçik qısa bir məsafə daxilində zədələnmə
əmələ
gətirir. Qövsün istisinə məruz qalma, gözləri əhatə edən dəridə dərhal yanma hissi əmələ
gətirə
bilər. Təbii insan reaksiyası, dərinin qızmasını əngəlləmək üçün hərəkət etmək və yaxud
dərini
örtmək olacaqdır ki, bu da gözün işığa məruz qalmasının qarşısını alacaqdır.
BS EN169 standartı, fərqli cərəyanlarda fərqli proseslər tərəfindən yayılan şüalanmaya
məruz
qalmanı məhdudlaşdırmaq üçün optik qalınlığı mütəmadi şəkildə artırmaya yönəlmiş bir
sıra filtr
tonların istifadəsini tövsiyə edir. Həmçinin, standartda qeyd edilən ton nömrələri və buna
uyğun
gələn cərəyan diapazonları da sadəcə təlimat üçündür.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
295
4. Tüstü və Qazlar
4.1. Tüstülər
Qövs qaynağından və bununla əlaqəli proseslərdən (qaynaq prosesi və elektrod, əsas metal,
əsas
metaldakı örtüklər və havada mümkün olan digər çirklənmələr) yaranantüstüdə mövcud
olan
dəyişkənlər səbəbindən, qaynaq tüstüsünün təhlükələri ümumi bir şəkildə qiymətləndirilə
bilər.
Sağlamlıqla bağlı mövzuların, tüstünün tərkibindən və fərdi reaksiyalardan asılı olaraq
fərqlənməsinə baxmayaraq, aşağıda qeyd edilənlər əksər qaynaq tüstüləri barədə olan
mühüm
məlumatları əks etdirir.
Tüstünün hissəcikləri, istifadə edilən ləvazimatlardan, əsas metaldan və asas meta
örtüyündən
ibarətdir. Bu tüstülərə məruz qalma müddətinin uzunluğundan asılı olaraq, ən kəskin
effektlər
müvəqqəti olur və burada yanmış gözlər və dəri, başın gicəllənməsi, mədə bulanması və
qızdırma
kimi simptomlar yarana bilər.
Məsələn sink tüstüsü, metal tüstü qızdırmasını əmələ gətirə bilər. Bu, qripə bənzəyən
müvəqqəti
bir xəstəlik formasıdır. Qaynaq tüstülərinə davamlı şəkildə, uzunmüddətli məruz qalma
nəticəsində sideroz xəstəliyi (ağ ciyərlərdə dəmir qalıqları) yarana bilər.
Kadmium isə tamamilə başqa bir mövzudur. Bu toksik metal, poladlarda örtük şəklində və
ya
gümüş lehimdə mövcud ola bilər.Kadmium tüstüsü hətta kiçik müddətli məruz qalma
nəticəsində
belə təhlükəli ola bilər və metal tüstüsü nəticəsində qızdırma simptomu əmələ gətirə bilər.
Bunları bir-biri ilə səhv salmamaq lazımdır. Kadmium mövcud olan yerdə iyirmi dəqiqə
icra edilən
qaynaqlama, ölümcül nəticələrə səbəb ola bilər; simptomlar bir saatın içində özünü
göstərir və
beş gün sonra ölümlə nəticələnir.
4.2. Qazlar
Qövs qaynağından yaranan qazlar da həmçinin potensial təhlükə mənbəyidirlər. Qoruyucu
qazların əksəriyyəti (arqon, helium və korbon dioksid) buraxıldığı zaman toksik deyildir,
lakin bu
qazlar havadakı oksigeni sıxışdırıb aradan çıxardır və baş gicəllənməsinə, özünü itirməyə
və
beyinə oksigen getmədikcə ölümə gətirib çıxardır.
Trixloretilen və perxloretilen kimi bəzi yağ təmizləyici qazlar, istilik və ultra bənövşəyi işıq
nəticəsində ayrılaraq zəhərli qazlar əmələ gətirə bilərlər. UV işığı hava ilə toqquşduğu
zaman
ozon və nitrogen oksidlər meydana gəlir və bunun nəticəsində başağrısı, sinə ağrısı,
gözlərin
qıcıqlanması, burunda və boğazda qaşınma yaranır.
Təhlükəli tüstülərin və qazların təhlükə səviyyəsini azaltmaq üçün, başınızı tüstü qatından
uzaq
tutun. Buradan da bir nəticəyə gəlmək olar ki, tüstü və qazların cəmlənmə səviyyəsi,
tüstünün
içində daha yüksəkdir.
Əlavə olaraq o da qeyd edilməlidir ki, tüstü qatının üzünüzdən uzağa yönəldilməsi üçün
mexaniki
havalandırma və yaxud lokal təxliyə tətbiq edin. Əgər bu kifayət etməzsə, əsas
bölmədəkitüstü
qatını çəkmək üçün bir sabit və ya səyyar təxliyə başlıqlarından istifadə edin. Son olaraq,
əgər
müvafiq ventilyasiya sistemi yoxdursa, təsdiq edilmiş bir respiratorun taxılması lazımdır.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
296
Bir qayda olaraq, əgər hava nərəçarpacaq dərəcədə təmizdirsə və qaynaqçı özünü çox
rahat hiss
edirsə, demək ki nəfəs almaq üçün hava kifayət qədərdir.
Təhlükəli substansiyaları müəyyən etmək üçün ilk növbədə materialın təhlükəsizlik
məlumat
vərəqəsini oxuyun və bu materialın istifadəsi nəticəsində hansı tüstülərin gözlənilməsi
barədə
xəbərdar olun.
Sağlam bir böyükyaşlı şəxsin hər hansısa bir maddəyə məruz qala biləcəyi maksimum
konsentrasiyaları verən COSHH-dakı Vəzifə Məruz Qalma Limiti (OEL) sənədinə baxın.
Əsas metalı tanıyın və bir boyanın və ya örtüyün, zəhərləyici dumanlara və ya qazlara
səbəb ola
bilmə ehtimalını müəyyən edin.
Xüsusilə də dar və qapalı yerlərdə qaynaq edərkən boğulma təhlükəsinə diqqət edilməlidir.
Riskin
qiymətləndirirlməsi, işləmə icazələri və qaz testi bütün işçi heyətinin təhlükəsizliyini təmin
etmək
üçün lazım olan tədbirlərdən bəzilərdir.
5. Səs
Yüksək gurultulu səsə məruz qalma, eşitmə qabiliyyətinin itməsinə, stresə və təzyiqin
qalxmasına
səbəb ola bilər. Uzun müddət gurultulu bir iş mühitində çalışdıqda, yorğunluq, gərginlik və
əsəbilik vəziyyətinin yaranmasına gətirib çıxarır. 8 saat müddətində təxminən 85 disibeldən
yuxarı bir gurultulu iş mühitində çalışan zaman mütləq qulaq qoruyucu vasitələr taxmaq
və ildə
bir dəfə eşitmə yoxlamasından keçmək lazımdır.
Normal qaynaq fəaliyyəti, iki istisna hal xaricində gurultu səviyyəsi problemləri yaratmır:
Bunlardan biri - plazma qövs qaynağı və digəri isə hava karbon qövs kəsim prosesidir.
Əgər bu iki
işdən biri həyata keçirilərsə, bu zaman qulaq qoruyucularının istifadəsi mütləqdir.
Qaynaqla bağlı
gurultu əsasən yontma, hamarlama və çəkicləmə prosesləri nəticəsində yaranır. Bu
prosesləri icra
edərkən və yaxud bu proseslərin həyata keçiridliyi yerinyaxınlığında işləyərkən eşitmə
qoruyucularından istifadə edilməlidir.
6. Nəticə
Qaynaqla əlaqəli riskləri idarə etməyin ən yaxşı üsulu, risk idarəetmə proqramlarının
tətbiq
edilməsidir. Risklərin idarə edilməsi, təhlükələrin müəyyən edilməsini və təhlükələrin
dəyərləndirilməsini və təhlükəni məqbul bir səviyyəyə endirmək üçün münasib nəzarət
tədbirlərinin tətbiq edilməsini tələb edir.
Mühüm məsələlərdən biri də ondan ibarətdir ki, risk idarəetmə proqramları mütləq
nəzərdən
keçirilməli vəiymətləndirilməlidirlər. Qiymətləndirməyə, nəzarət tədbirlərinin riskləri
aradan
qaldırması və ya azaltması üzrə göstərdiyi səviyyə, qəza və risklərin təyin edilməsi
məqsədilə
prosesin nümayiş etdirdiyi efektiv iş göstəriciləri daxildir.
Vizual/Qaynaq İnspektorunun vəzifələrinin bir hissəsi kimi, qaynaqla əlaqəli riskləri
idarəetmə
vəzifəsi ilə də məşqul olması mütləq və vacibdir.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
297
Bölmə 22
Kalibrləmə
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
298
1. Kalibrləmə
BS 7570 standartı - "Qövs qaynağı avadanlığının təsdiqlənməsinə dair Tətbiq edilən
Normativlər -
aşağıda göstərilmiş şəxslər üçün istiqamətverici məlumatlar təmin edən bir standartdır":
•İstehsalçılar - Qaynaq cərəyanını, gərginliyi və s. göstərməsi üçün qaynaq avadanlığına
taxılan
çıxış sayğaclarından tələb edilən dəqiqiliyi təmin etməlidirlər.
• Son istifadəçilər - Çıxış sayğaclarının düzgün göstəriciləri verməsindən əmin olmalıdırlar.
Standart, iki növ avadanlığın keyfiyyət dərəcəsi ilə əlaqılidir - standart və həssas keyfiyyət
dərəcəli.
Standart keyfiyyət dərəcəli avadanlıq, əl ilə və yarım avtomat qaynaq prosesləri üçün
münasibdir.
Həssas keyfiyyət dərəcəli avadanlıq isə mexaniki və avtomat qaynaq prosesləri üçün
nəzərdə
tutulur, çünki adətən bütün qaynaq dəyişkənləri ilə əlaqəli daha çox həssaslığa ehtiyac olur
və
ona görə də bu avadanlıq, daha yüksək istifadə dövrünə malik qaynaq üçün münasibdir.
2. Terminologiya
BS 7570 standartı, istifadə edilən terminləri belə açıqlayır:
• Kalibrləmə Ölçü cihazının nöqsanlarının böyüklüyünü müəyyən etmək məqsədini
daşıyan
əməliyyatlar
• Təsdiqləmə Qaynaq avadanlığının və ya qaynaqlama sisteminin hər hansısa bir
hissəsinin,
həmin avadanlığa və ya sistemə uyğun olduğunu təsdiqləmək məqsədini
daşıyan əməliyyat
• Dəqiqlik Müşahidə edilən miqdarın, müəyyən edilmiş və yaxud həqiqi olan göstəriciyə
yaxınlığı
Qaynaq parametrləri (cərəyan, gərginlik, qaynaq gedişinin sürəti və s.) üçün çıxış
sayğaclarına
malik olanqaynaq avadanlıqları, sayğacın daha həssas bir ölçü cihazı vasitəsilə yoxlanıla və
göstəricilərin müvafiq şəkildə tənzimlənməsi şərtilə kalibrlənə bilər.
Çıxış sayğaclarına malik olmayan avadanlıqlar (MMA, MIG/MAG üçün enerji mənbələri),
kaliblrlənə bilməz, lakin onlar təsdiqlənə bilərlər; başqa sözlə desək, nəzarət fəaliyyətinin
müvafiq
şəkildə aparıldığından əmin olmaq üçün yoxlanıla bilərlər.
3. Kalibrləmənin Keçirilmə İntervalları
BS 7570 standartı, aşağıda göstərilmiş zaman intervalları çərçivəsində yenidən
kalibrləməni/təsdiqləməni tövsiyə edir:
• Standart keyfiyyət dərəcəli avadanlıq üçün ildə bir dəfə (ilkin razılaşdırma əsasında üç
aydan bir
həyata keçirilən)
•Həssas keyfiyyət dərəcəli avadanlıq üçün altı ayda bir dəfə
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
299
Həmçinin standart, yenidən kalibrləmə/təsdiqləmənin daha tez-tez keçirilməsini tövsiyə
edir.
Burada nəzər alınması vacib olan faktorlar aşağıda qeyd edilmişdir:
• Avadanlıq istehsalçısının tövsiyələri
• İsitfadıçinin tələbləri
• Əgər avadanlıq təmir edilibsə, kalibrləmə mütləq tətbiq edilməlidir
• Avadanlığın normal fəaliyyətinin pisləşdiyi fikrini yaradan bir səbəbin mövcudluğu
4. Kalibrləmə Cihazları
Kalibrləmə üçün istifadə edilən cihazlar:
• Keyfiyyətli bir kalibrator vasitəsilə kalibrlənməlidir; burada beynəlxaq standatlara
istinad
edilməlidir
• Avadanlığın keyfiyyəti üçün tələb edilən dəqiqlikdən, ən azı iki dəfə və ən yaxşı halda beş
dəfə
daha çox dəqiq olmaldırlar
• Həssas keyfiyyət dərəcəli avadanlıq üçün, çıxış sayğaclarını yoxlamaq məqsədilə daha çox
həssaslığı olan cihazlar istifadə edilməlidir
5. Kalibrləmə Üsulları
Standartda, enerji mənbələrinin növlərinin malik olduğu xüsusiyyətləri, hər parametr
üçün hansı
göstəricilərin əldə edilməsinin lazım olması və ehtiyac ola biləcək xəbərdarlıqlarla bağlı
məlumatlar öz əksini tapır.
Əsas qaynaq parametrləri üçün Standart tərəfindən təmin edilmiş tövsiyələr aşağıda
verilmişdir:
Cərəyan
Standartda, cihazlarla bağlı tələblər və impulslu cərəyanın necə ölçülməsi barədə
təfərrüatlar
verilmiş və dövrə cərəyanının hansı hissəsində ölçülərin aparılmasına dair tövsiyələr təmin
edilmişdir.
Burada həmçinin o da qeyd edilir ki, cərəyan, dövrədə olan istənilən bir pozisiyada ölçülə
bilər -
belə ki, göstərici eyni olacaqdır.
Gərginlik
Standartda, gərginliyin əvvəlcədən tənzimləndiyi proseslərdə (sabit gərginlikli enerji
mənbələrində) enerji mənbəyinə qoşulmuş olan gərginliyi ölçən cihaz üçün istifadə edilən
birləşmə nöqtələrinin, qövs gərginliyindən fərqli olduğu vurğulanır. Bu çox mühüm
parametr
hesab edilir.
Qövs gərginliyinin dəqiq ölçüsünü əldə etmək məqsədilə gərginliyi ölçən cihaz, qövsə
mümkün
olduğu qədər yaxın yerləşdirilməlidir.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
300
Bu, Şəkil 1-də göstərilmişdir; burada enerji mənbəyinin gərginliyini ölçən cihazın, 1 və 7
saylı
nöqtələr boyunca birləşdirildiyi göstərilmişdir.
Şəkil 7Qaynaq dövrəsi (MIG/MAG üçün)
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
301
1-2, 3-4 və 6-7 bölmələrində dövrəyə artıq müqavimət göstərən birləşmə nöqtələri
səbəbindən
gərginlik aşağı düşəcək və buna görə də, enerji mənbəyinin üzərindəki gərginliyi ölçən
cihazın
göstəricisi, həqiqi qövs gərginliyindən daha yüksək bir göstərici təmin etməyə meyl
edəcəkdir.
Enerji mənbəyinin gərginliyini ölçən cihazın, 3 və 7 nöqtələrində birləşdirilməsinə
baxmayaraq
(hansı ki, mümkündür) ölçülən göstəricilər, dönüş kabelindəki mühüm gərginlik
azalmalarını
nəzərə almayacaqdır - Bölmə 6-7.
Qaynaq dövrəsində baş verən hər hansısa bir gərginlik azalmasının böyüklüyü, kabelin
diametrindən, uzunluğu və teperaturundan asılıdır; Bununla bağlı, standartda
aşağıdakılar
vurğulanır:
•Həqiqi qövs gərginliyi, 4-5 nöqtələri arasında ölçülməlidir; lakin bəzi qaynaq prosesləri
zamanı
qövs qaynağına çox yaxın olan qövs gərginliyinin ölçülməsi praktik hesab edilmir.
• MMA zamanı, qövsə nisbətən yaxın olan qövs gərginliyinin ölçmək mümkündür; bunun
üçün
gərginliyi ölçən cihazın bir terminalını, kabelin qalıbının içi boyunca qövsdən təxminən
~2m
yaxın bir məsafədə birləşdirmək və digər terminalı, iş parçasına (və yaxud yerə)
birləşdirmək
lazımdır.
•MIG/MAG zamanı, ən yaxın praktiki birləşdirmə nöqtələri 3-5-dir lakin, məşəlin hava-
soyutma
rejimindən su-soyutma rejiminə və yaxud əksinə keçməsi ölçülən gərginliyə mühüm təsir
göstərə bilər.
•Əgər 6 saylı nöqtədə dönüş kabelinin birləşməsi yaxşı olarsa, gərginliyin 5-6 nöqtələri
arasındakı
azalması mühüm hesab edilməyəcəkdir.
Standartda, aşağıda verilənləri təmin etməklə xətt gərginliyində mövcud olan hər hansısa
bir
azalmanın minimuma endirilməsinə dair tövsiyələr təmin edilir:
• Cərəyanı qaytaran kabel, mümkün oluğunda qısa, ağır, müqavimət qüvvəsi aşağı olan bir
kabel
olmalıdır
• Cərəyan/dönüş konnektoru, müvafiq səviyyədə olmalı və yüksək müqavimət qüvvəsi
sayəsində
aşırı dərəcədə qızmaması üçün möhkəm bərkidilməlidir.
Standartda həmçinin, cərəyan, kabelin kəsiyi və uzunluğundan (həm mis, həm də
alüminium
kabellər üçün) asılı olaraq xətti gərginliyin (DC gərginliyi) düşməsi ilə bağlı məlumatlar
təmin
edilir.
Məftilin ötürücülük sürəti
MIG/MAG kimi sabit gərginliyə malik (özündən tənzimlənən qövs) qaynaq prosesləri
zamanı,
standart, məftilin ötürücüsünün kalibrlənməsinə ehtiyac olmadığını bildirir və bunun
cərəyandan
asılı olduğunu qeyd edir.
Kalibrlənmə tələb edilərsə, ~1 metr məftil üçün lazım olan müddət (saniyə), xronometrlə və
yaxud elektronik bir taymerlə ölçülməlidir.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
302
Sonra, 1mm dəqiqliyi ilə məftilin uzunluğu ölçülməli (polad xətkeşlə) və sürəti
hesablanmalıdır.
Qaynaq gedişinin sürəti
Rotatorlar və robot manipulyatorlar kimi qaynaq manipulyatorları və həmçinin
ümumişlək
qaynaq gedişi daşıyıcıları, bir qaynağın istilik verimliliyinə və digər xüsusiyyətlərinə təsir
etdiyi
üçün, qaynağa mütəmadi şəkildə nəzarət edilməlidir.
Standart cihazların bir çoxunu, xronometrdən və ölçü xətkeşindən istifadə etməklə
yoxlamaq
mümkündür; lakin taxogenerator kimi daha mürəkkəb bir cihazdan da istifadə etmək
olar.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
303
Bölmə 23
Ön İsitmənin Tətbiqi və Ona Nəzarət
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
304
1. Ümumi
Ön isitmə, qaynaqdan əvvəl birləşməyə istiliyin tətbiq edilməsi üsuludur və bir qayda
olaraq qaz
məşəli və yaxud induksiya sistemi vasitəsilə tətbiq edilir; burada digər üsullardan da
istifadə
etmək olar.
Ön isitmə, poladların qaynağını hazırlayan zaman bir sıra səbəblərdən dolayı icra edilir və
hansı
səbəbə görə məhz birinci icra edildiyini anlamağa yardımçı olur; başlıca səbəblərdən biri
də,
qaynaqdakı hidrogenin aradan qaldırılmasıdır.
Polad strukturlar və boru işləri üçün ön isitmə temperaturlarını hesablayan zaman
karbonun
ekvivalentini (CEV), materialın qalınlığını və qövs enerjisini və yaxud istilik verimliliyini
(kJ/mm)
nəzərə almaq lazımdır.
BS EN 1011 kimi standartlarda, bunlar bildirilir: "Seçimi karbon ekvivalentindən (CEV),
materialın
qalınlığından, qövs enerjisindən/istilik verimliliyindən və diffuziya edən hidrogenin ən
aşağı
səviyyəsindən asılı olan, ön isitmə temperaturlarının seçilməsinə dair təlimatların
verilməsinə
yönəlmiş metal materialların qaynaq edilməsi ilə bağlı tövsiyələr".
Vizual/Qaynaq İnspektoru, müəyyən bir məmulat üçün lazımlı ön isitmə temperaturunu
tapmaq
üçün bir qayda olaraq Qaynaq Prosedurlarının Spesifikasiyasına (WPS) müraciət edir.
Daha qalın materiallar daha yüksək ön isitmə temperaturu tələb edirlər, lakin verilən CEV
və qövs
enerjisi/istilik verimliliyi üçün bu materialların təxminən 20mm-ə qədər divar qalınlığı
üçün eyni
qalması mümkündür.
2. İzahlar
Ön isitmə temperaturu
• İstənilən bir qaynaq prosesindən (nöqtə qaynağı daxil olmaqla) əvvəl, qaynaq
zonasındakı iş
parçasının temperaturudur
• Bir qayda olaraq, minimum bir göstərici kimi göstərilir; lakin diapazon göstəricisi kimi
də verilə
bilər
Gedişlərarası temperatur
• Qaynaq zamanı və çox-gedişli bir qaynaqda gedişlər ilə birləşən ana metal arasında
qaynağın
növbəti gedişini qoymazdan əvvəl olan temperaturdur
• Bir qayda olaraq, maksimum bir göstərici kimi göstərilir; lakin minimum ön isitmə
temperaturundan aşağı olmamalıdır
Ön isitmə temperaturunun saxlanılması
• Qaynağın işində fasilə yaranan zaman, qaynaq zonasında saxlanılması vacib olan
minimum
temperaturdur
• İşdə fasilə yarandığı zaman buna mütləq nəzarət edilməlidir
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
305
3. Ön İsitmənin Tətbiqi
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
306
Qaz elektrik sobaları
Ümumiyyətlə qaynaq sonrası termiki emal üçün (PWHT) istifadə edilir; lakin böyük
parçalarda
nəzarət edilə bilən və bərabərsəviyyəli yayılan istilik təmin etmək üçün tətbiq edilir.
Müqavimətli isitmə elementləri
Müqavimət roliklərindən axan elektrik cərəyanından istifadə etməklə isitmə.
Yüksək tezlikli isitmə elementləri
Bu isitmə efekti elektrostatik şəkildə əldə edilir; material bütün həcmi boyunca
bərabərsəviyyəli
paylanmış isitmə əldə edilir. İsitmə, materialdakı molekulların yüksək tezlik sahəsinə
məruz
qaldığı zaman təşviqatı nəticəsində əldə edilir.
Alovun tətbiq edildiyi ön isitmə
Məşəl və forsunkalardan istifadə etməklə həyata keçirilən ən geniş yayılmış üsuldur.
Oksigen, ön
isitmə alovunun ən mühüm hissəsidir, çünki yanmanı məhz o, təmin edir; lakin yanancaq
qazları
asetilen, propan və ya metan (təbii qaz) ola bilər.
Alovun tətbiq edilməsi ilə həyata keçirilən ön isitmə zamanı, qaynaq ediləcək
komponentlərin
bütöv qalınlığı boyunca istiliyin bərabərsəviyyəli şəkildə yayılması üçün kifayət qədər
gözləmək
lazımdır; əks təqdirdə, sadəcə səthin temperaturu ölçüləcəkdir. Spesifikasiyanın
şərtlərindən asılı
olaraq, zaman əhdudiyyətləri fərqli olacaqdır.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
307
4. Ön İsitməyə Nəzarət Edilməsi və Gedişlərarası Temperatur
Nə zaman?
Qövsün keçməsindən dərhal əvvəl
Harada?
Gedişlərarası tempearatur, qaynaq metalının üzərindən və yaxud dərahal birləşdirilən ana
metaldan ölçülür.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
308
Niyə?
Ön isitmənin tətbiq edilməsi aşağıdakı üstünlüklərə malikdir:
• Bu, qaynaq metalının və TİZ-in soyuma sürətini azaldır; sərtləşmiş mikrostrukturların
formalaşma riskini minimuma endirir; sovrulmuş hidrogenin ifraz olmasına imkan
yaradır və
beləliklə də çatlama ehtimalını azaldır.
• Qaynaq hazırlığı bolgəsindən rütubəti uzaqlaşdırır.
• Qaynaq ərzində ümumi ərimə keyfiyyətini yaxşılaşdırır
• Daha çox genişlənmə və büzülmə təmin edir; qaynaq və ana material arasında olan
gərginlikləri
azaldır.
Temperaturu göstərən/ölçən avadanlıq
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
309
4.1. Temperatura qarşı həssas materiallar
• Müəyyən bir temperaturda əriyən (Tempistik™) və ya pozilmayan rəng dəyişitirən
(Thermochrome™) xüsusi bir mumdan hazırlanır
• Ucuzdur, istifadəsi asandır
• Faktiki temperaturu göstərmir
Temperaturu göstərən/ölçən temperatur avadanlıqları
4.2. Təmaslı termometr
• Metal parça və termistor (müqaviməti, temperaturla tərs mütənasib olaraq dəyişən
temperatura qarşı həssas bir müqavimət)
• Dəqiqdir, faktiki temperaturu göstərir
•Kalibrləməyə ehtiyacı vardır
• Orta temperatur dərəcələri üçün (350⁰C-yə qədər) istifadə edilir
Temperaturu göstərən/ölçən temperatur avadanlıqları
4.3. Termokapl
• İsti bir birləşmə (qaynaq üzərində) və soyuq bir birləşmə (istinad edilən birləşmə)
arasındakı
ehtimal olunan termoelektrik fərqinin ölçülməsinə əsaslanır
•Geniş diapazonda temperaturları ölçür
• Dəqiqdir, faktiki temperaturu göstərir
• Uzunmüddətli nəzarət üçün istifadə edilə bilər
• Kalibrləmə tələb edir
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
310
Termokupl nümunələri
4.4. Təmassız ölçməyə yönəlmiş optik və ya elektrik cihazlar
• İnfra qırmızı və ya optik prometrlər ola bilərlər
• İsti gövdə tərəfindən sovrulan şüalını enerjini ölçür
• Ölçünün uzaqdan götürülməsi üçün münasibdir
• Çox mürəkkəb və bahalı bir avadanlıqdır
• Bir qayda olaraq yüksək temperaturun ölçülməsi üçün istifadə edilir
Temassiz olcme avadanligi nümunələri
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
311
5. Nəticə
Vizual/Qaynaq İnspektoru həm ön isitmə, həm də gedişlərarası tempearatur tələbləri üçün
mütləq Qaynaq Prosedurlarının Spesifikasiyasına (WPS) müraciət etməlidir. Temperatur
göstəricilərinin harada qeyd edilməsilə bağlı hər hansısa bir şübhə yarandığı təqdirdə, Baş
Qaynaq İnspektoruna və ya Qaynaq Mühəndisinə müraciət etmək lazımdır.
Kövrək mikrostrukturların (martensit) formalaşmasının qarşısını almaq və beləliklə də
soyuq
çatlamanın qarşısını almaq məqsədilə, qaynaq zamanı soyuma sürətini azaltmaq üçün həm
ön
isitmə və həm də gediçlərarası temperatur göstəriciləri tətbiq edilir.
Müxtəlif standartlarda (məs. BS EN 1011-2, AWS D1.1, və s) qeyd edilmiş fərqli üsullardan
istifadə
etməklə ön isitmənin temperatur dərəcələrini hesablama olar. Bu temperatur dərəcələri,
qaynaq
prosedurunun kvalifikasiyası zamanı təsdiqlənir.
BS EN ISO 15614 və ASME IX standartlarına əsasən həm ön isitmə və həm də
gedişlərarası
temperatur göstəiciləri, mühüm dəyişkənlər kimi qəbul edilirlər; məhz buna görə də
kvalifikasiya
çərçivəsindən kənarda olan hər bir dəyişiklik, yeni bir prosedur kvalifikasiyanı tələb edir.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
312
Bölmə 24
Vizual Yozlama Çalışmaları
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
313
AWS-CSWIP yoxlamasının praktik vizual nəzarət hissəsi aşağıdakı kateqoriyalardan
ibarətdir:
AWS-CSWIP 3.1. Qaynaq İnspektoru
Yoxlama: Verilmiş zaman
Praktik uc-uca qaynaqlı boru (spesifikasiya kimi verilmiş) 1 saat 45 dəqiqə.
*1 makronun praktik olaraq qiymətləndirməsi (kodu verilmişdir) 20 dəqiqə.
Yoxlamanın praktik nəzarət elementlərini uğurlu şəkildə həyata keçirmək üçün,
inspektorun bir
sıra mühüm cihazlara ehtiyacı olacaqdır:
1 Yaxşı görmə qabiliyyəti
2 Peşəkar ölçü vasitələri
3 Əl alətləri: lupa, əl fənəri, güzgü, dərəcəli miqyas və s.
4 Karandaş/qələm, raport formaları, məqbulluq kriteriyası və bir saat.
Yaxşı görmə qabiliyyəti
Bir CSWIP kvalifikasiyalı Qaynaq İnspektoru kimi, işinizi keyfiyyətli bir şəkildə icra edə
bilməniz
üçün yaxından baxışla bağlı təsdiq edilmiş bir göz raportuna malik olmağınız lazımdır. Bu
raport,CSWIP-WI-6-92 sənədi şəklində, CSWIP Qaynaq Yoxlaması başlamazdan əvvəl
təqdim
edilməlidir.
CSWIP ilə əlaqəli bütün namizədlər, kvalifikasiyalı bir göz həkimi tərəfindən baxışdan
keçməlidirlər.
CSWIP Qaynaq Yoxlaması sertifikatlarının sahibləri, ildə iki dəfə peşəkar nöqteyi
nəzərindən
gözlərini yoxlatdırmaq üçün əllərindən gələni etməlidirlər.
Yaxşı görmə qabiliyyətinin qorunub saxlanılması çox mühümdür. Qeyd: Yaxını görmə
qabiliyətiniz
zaman keçdikçə pisləşə bilər.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
314
Peşəkar ölçü vasitələri
Bir qaynağın hazırlandığı zaman ölçülməsi vacib olan müxtəlif elementlərin ölçülməsi üçün
bir
sıra ölçü cihazları mövcuddur ki, aşağıdakılar da bu siyahıya daxildir:
• Alçaq-yüksək ölçü cihazları – xətti əyriliyi və kök ara məsafəsini ölçmək üçün
•Künc qaynağının profilini ölçmək üçün cihaz - künc qaynağının profil və ölçüsünü ölçmək
üçün
• Bucaq ölçü cihazları - qaynağın kəsim formasının bucağını ölçmək üçün
• Çox-funksiyalı qaynaq ölçü cihazları - bir çox fərqli qaynaq ölçülərinin götürülməsi üçün
Hi-lo ölçü cihazı - xətti əyriliyi ölçmək üçün istifadə edilir
Hi-lo ölçü cihazı - kök ara məsafəsini ölçmək üçün istifadə edilir
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
315
Künc qaynağının profilini ölçmək üçün
tənzimlənə bilən cihaz
3-25mm-lik (1/8-1 düym) künc qaynaqlarını
±0.8mm (1/32 düym) dəqiqliyi ilə ölçür. Künc
qaynağının uzunluğunun ölçüsünü götürmək
üçün 45⁰ uzanan çıxıntılı qola malikdir. Bu cihaz
eyni zamanda 1.5mm(1/16 düym) boğaz
qalınlığın qədər ölçü götürür.
Künc qaynağını ölçən cihaz
3mm-dən (1/8- düym) 25mm-dək (1 düym)
olan qaynaq ölçülərini ölçür.
Çox-funksiyalı qaynaq ölçü cihazları
Paslanmayan poladdan hazırlanan bu möhkəm
cihaz, qaynaq hazırlıqlarının və tamamlanmış
uc-uca və künc qaynaqlarının mühüm ölçülərini
götürür. Ümumi istehsalat işləinə meyillidir və
kəsim formasının bucağını, artıq qanaq metalını,
künc qayynağının katet uzunluğunu, boğazın
ölçüsünü və əyriliyi həm metrlə, həm də
imperial ölçü vahidi ilə ölçür.
- Rəqəmli çox-funksiyalı qaynaq ölçü cihazları
Rəqəmli Bu rəqəmli cihaz, qaynaq hazırlıqlarının və
tamamlanmış uc-uca və künc qaynaqlarının
mühüm ölçülərini götürür. Ümumi istehsalat
işləinə meyillidir və kəsim formasını, artıq qanaq
metalını, künc qaynağının katet uzunluğunu,
boğazın ölçüsünü və əyriliyi həm metrlə, həm də
imperial ölçü vahidi ilə ölçür.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
316
TWI Kembric çox-funksiyalı qaynaq ölçü cihazı
Kəsim formasının bucağı
Bu cihaz, 5⁰-lik addımlarla 0-60⁰ arasında ölçür.
Bucaq, lövhənin və ya borunun əyilmiş kənarına
əks istiqamətdən ölçülür.
Xətti əyrilik
Bu cihaz, hissələrin əyriliyini ölçmək üçün isifadə
edilir. Bunun üçün, cihazın kənarı altdakı
hissənin üzərinə qoyulur və işarə edici barmaq
üst hissə ilə təmas edənə qədər seqment
fırladılır.
Artıq qaynaq metalı/kökə nüfuziyyət
Bu cihaz, bir-tərəfli uc-uca qaynaqlarda artıq
qaynaq metalının hündürlüyünü
və ya kökə nüfuziyyət tikişinin hündürlüyünü
ölçmək üçün isifadə edilir. Bunun üçün, cihazın
kənarı lövhənin üzərinə qoyulur və işarə edici
barmaq artıq qaynaq metalı və ya kök tikişi ilə
ən yüksək nöqtədə təmas edənə qədər seqment
fırladılır.
Paslanma/mexaniki zədə və s.
Bu cihaz, qüsurları ölçmək üçün isifadə edilir.
Bunun üçün, cihazın kənarı lövhənin üzərinə
qoyulur və işarə edici barmaq ən aşağı
dərinlikdə təmas edənə qədər seqment
fırladılır.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
317
Künc qaynağının faktiki boğaz qalınlığı
Kiçik sürüşkən işarə edici barmaq, 20mm-ə
qədər (3/4 düym) qüsurları ölçmək üçün
isifadə edilir. Boğazı ölçərkən, künc qaynağının
bir nominal dizayn boğazına malik olduğu
ehtimal edilir, belə ki, keyfiyyətli dizayn boğazı
bu şəkildə ölçülə bilməz.
Künc qaynağının katet uzunluğu
Bu cihaz, solda göstərildiyi kimi 25mm-ə
qədər (1 düym) künc qaynağının katet
uzunluğunuölçmək üçün isifadə edilir.
Artıq qaynaq metalının miqdarını hesablamaq üçün, katetin uzunluğunu ölçüb alınan
göstəricini
0.7-yə vurmaq lazımdır. Əldə edilən göstərici, sonra ölçülən boğaz qalınlığından çıxılır =
artıq
qaynaq metalı.
Məsələn: Ölçülmüş bir katet uzunluğu və 8mm-lik bir boğaz qalınlığı üçün, 10 x 0.7 = 7
(boğaz
qalınlığı 8) - 7 = 1mm artıq qaynaq metalı.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
318
YALNIZ TƏLİM MƏQSƏDİLƏ İSTİFADƏ EDİLMƏLİDİR
Lövhə və Künc Qaynağının Məqbulluq Standartı TWI 1
Abreviaturalar:
L = uzunluq. D = qüsurun dərinliyi və hündürlüyü. W = qüsurun genişliyi/eni
Bunlar yalnız qalıqlar üçün keçərlidir)
No. Qüsurun adı Açıqlamalar İcazə verilən
maksimum hədd
1 Çatlar İcazə verilmir
2 Deşiklər, qaz deşikləri, uzununa qaz
boşluqları (tırtılvari deşiklər) olan
borular
İstənilən bir ərazinin və yaxud arıayrı
məmulatların maksimum
ölçüsü (vəziyyətdən asılı olaraq)
1mm
3 Axaraq üzərini örtmə İki qüsur üçün cəm, 20mm-i
keçməyəcəkdir.
Qaynaq səthində
4 Yan divarın natamam əriməsi 20mm uzunluqda
5 Kökün natamam əriməsi İki qüsur üçün cəm, 20mm-i
keçməyəcəkdir.
Qaynaq kökündə
6 Natamam nüfuziyyət 20mm uzunluqda
7 Qalıqlar (çürük, silisium və s.) Ümumi cəm, qaynaq uzunluğu
olaraq 15mm cəmi "L"-i
keçməyəcəkdir
Ayrı-ayrı maksimum
L<12mm. W<3mm
8 Alt kəsik Maksimum D 1mm-ə
qədər 10%t
9 Kökün içəri bükülməsi Maksimum D 1mm
10 Natamam doldurma/natamam
doldurulmuş oyuq/dolğu materialıın
əskikliyi
İcazə verilmir
11 Xətti əyrilik Maksimum D
<10mm t 1.0mm
>10mm t 1.5mm
12 Qövs zərbəsi/yana qaçan qövs İcazə verilmir
13 Müxaniki zədə Dərinlikdən və qarışımdan asılıdır Məsləhətləşin
14 Bucaq əyriliyi Məqbul
15 Artıq qaynaq metalı Hamar bir keçid tələb edilir/Bütün
qaynaq tikişləri hamar bir şəkildə
birləşdiriləcəklər.
2mm D maksimum
16 Aşırı dərəcədə nüfuziyyət 1.5 D maksimum
* Xətti əyrilik mövcud olan zaman, aşağıdakılar tətbiq edilməlidirlər:
Artıq qaynaq metalı
Qaynaq məmulatından keçirilən ən aşağı lövhədən gələn bir xətdən ölçüləcək maksimum
yüksəklik
Aşırı dərəcədə nüfuziyyət
Ən aşağı lövhədən ölçülən maksimum yüksəklik
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
319
BORU/LÖVHƏ YOXLAMA RAPORTU üçün QƏRAR CƏDVƏLİ
BÜTÖV ADINIZI ÇAP HƏRFLƏRİ İLƏ YAZIN - S.DENT
NÜMUNƏNİN NÖMRƏSİ - 001
Səth qüsurları
Raport edilmiş
qüsurlar
İstinad edilən normativ və ya
spesifikasiya
Qərar
Qüsur növləri
Maksimum
göstərici və yaxud
ümumi uzunluq
1
Normativə əsasən
icazə verilən
maksimum
2
Normativ
bölməsi və ya
Cədvəl
No.3
Qəbul edilir
və yaxud
inkar edilir
4
(yüksəklik)
4mm 2mm 15 İnkar
Kənarın
qarışdırılması/gedişlərarası
qarışım
Zəif/normadan
kənar
Hamar 15 İnkar
Natamam doldurulma 40mm Heç biri 10 İnkar
Çürük qalıqları 8mm 15mm 7 Qəbul
Alt kəsik 1.5mm dərinlik 10%t maksimum
1mm
8 İnkar
Səthdə deşiklərin olması Heç biri - - Qəbul
Çatlar Heç biri - - Qəbul
Natamam ərimə 87mm 20 mm 4 İnkar
Qövs zərbəsi 3 Heç biri İnkar ?
Mexaniki zədə Yontulma işarəsi Məsləhətləşin 13 İstinad ?
Əyrilik 2mm 2mm 11 İnkar
KÖKDƏ OLAN QÜSURLAR
(yüksəklik)
2mm 1.5mm 11 İnkar
Kənarın
qarışdırılması/gedişlərarası
qarışım
4mm 1.5mm 16 İnkar
Natamam doldurulma 50mm020mm 20mm 6 İnkar
Çürük qalıqları 20mm 20mm 5 İnkar
Alt kəsik 10mm L 2mm 10%t maksimum1mm 8 İnkar
Səthdə deşiklərin olması Heç biri - - Qəbul
Çatlar Heç biri - - Qəbul
Natamam ərimə Topalanmış Maks. 1mm ø 2 Qəbul
Qövs zərbəsi Heç biri N/A NA Qəbul
Bu lövhə/boru, TWI 1 normativ/spesifikasiya tələblərinə əsasən yoxlanılmış və müvafiq
şəkildə
qəbul/inkar edilmişdir. [Uyğun olmayan sözü silin]
İmza: Tarix: 00/00/0000
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
320
Rəylər:
Yalnız Təlim Nümunəsi üçün
MAKRO TƏLİMAT/RAPORT CƏDVƏLİ [I.D: am1030]
ŞƏKLİN I.D GÖSTƏRİCİSİNİN BU RAPORTUN I.D GOSTIRİCİSİNƏ
UYĞUNLUĞUNU YOXLAYIN
Bütün qüsurlar raportda qeyd edilməlidirlər [və əgər ehtiyac varsa ölçülməlidirlər]
Sonra ISO 5817 Səviyyəsi B əsasən barəsində qərar verilməlidir
Qeyd: Şəkil 10 dəfə böyüdülmüş olur
1-ci Hissə material: Karbon polad
2-ci Hissə Qaynaq prosesi: [MMA/SMAW]
No. Qüsur Ölçüsü Qəbul/İnkar
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11 Artıq qaynaq metalı
12 Aşırı dərəcədə nüfuziyyət
Rəylər
İmza: Tarix:
Adınızı çapla yazın:
______________________________________________________________________________
_
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
321
Makro üçün Nümunə/İş Təlimatı
Şəklin I.D. göstəricisinin təmin edilmiş formaya uyğunluğunu yoxlayın
Bütün çertyoj və yazılar mürəkkəb qələmlə yazılmalıdır
Bütün ölçülər mm-lə göstərilməlidir
Şəkil 10 dəfə böyüdülmüş olur, ona görə də bütün göstəriciləri 10-a bölüb
yazın
Qüsurları gördüyünüz kimi qeyd edin
Bu makroslar, çəklin çərh edilməsi nəticəsində əldə edilmişlər.
Bütün çətinliklər qeyd edilməlidirlər.
No. Qüsur Ölçüsü Qəbul/İnkar
1 Laminasiya/Qalıqlar 10mm ərazi Qəbul
2 Yan divarın natamam əriməsi + çürük 4mm İnkar
3 Çürük qalıqları 3mm İnkar
4 Yan divarın natamam
əriməsi/natamam doldurulmuş oyuq
---- İnkar
5
6
7
8
9
10
11 Artıq qaynaq metalı 2X 4mm İnkar
12 Aşırı dərəcədə nüfuziyyət Heç biri Qəbul
Rəylər: * Materialın qüsuru. Məqbulluq, vəziyyətdən asılıdır. - Məsləhətləşin
İmza: Tarix: */*/**
Adınızı çapla yazın: İmtahanda iştirak edən şəxs
______________________________________________________________________________
_
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
322
Bölmə 25
Makroskopik və Mikroskopik Vizual Yoxlama
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
323
1. Makroskopik Yoxlama
Makroskopik kəsim proseduru zamanı, nümunə hamarlanır və çox az həcmdə böyüdülərək
makrosturtur baxımından müşahidə edilir. Bu adətən, metal çubuqlar, döymələr, qaynaq
tikişləri
kimi karbon və aşağı ərimə temperaturlu poladların dəyərləndirilməsi üçün təşkil edilir.
Polad
nümunənin dəyərləndirilməsi üçün bir neçə prosedur mövcuddur. Bunun üçün, müəyyən
vəziyyətlərdə tezliyi göstərən zəncirvari şəkil ardıcıllığından istifadə edilir və bu əsasən
karbon və
aşağı ərimə temperaturlu poladlar üçün tətbiq edilir. Həmçinin yoxlamanın növündən asılı
olaraq,
bir sıra oyma reagentləri də istifadə edilə bilər. Poladlar, oyma reagentlərinə qarşı fərqli
şəkildə
reaksiya göstərirlər və bu fərqlilik - kimyəvi tərkib, istehsalat forması, termiki emal və
digər başqa
dəyişənlər ilə əlaqəli olur.
Makroskopik yoxlamalar həmçinin, qaynaq metalının pardaqlanmış və oyulmuş hissəsinin
üzərində həyata keçirilir. Yoxlama zamanı, qaynaq gedişi prosesi də daxil olmaqla qaynaq
prosedurunun kvalifikasiya sınaqları üçün vacib hesab edilən bir sıra xüsusiyyətlər
müəyyən edilə
bilər. Həmçinin bundan başqa, nümunə üzərində aşkar edilmiş hər bir qüsur, müvafiq
spesifikasiyaya uyğun şəkildə dəyərləndiriləcəkdir. Çürük, deşiklər, natamam nüfuziyyət,
yan
divarın natamam nüfuziyyəti və keyfiyyətsiz qaynaq profili, bu yoxlamalar zamanı
müşahidə
edilən xüsusiyyətlərdir. Belə qüsurların, standart vizual yoxlama vasitəsilə və yaxud 5 dəfə
böyütmə yolu ilə axtarılması normal bir hal hesab edilir. Daimi qeydlər təmin etmək
məqsədilə
həmin qüsurların fotosunun çəkilməsi də sıradan bir vəziyyətdir və bu fotomakroqraf adı
ilə
tanınır.
2. Mikroskopik Yoxlama
Bu, ya ölçüyə müvafiq kəsilmiş vəya qatran forma (???) üzərində yerləşdirilmiş
nümunələrin
üzərində icra edilir. Nümunələr təmizlənənədək pardaqlanır və kimyəvi məhlulda emal
edildikdən
sonra metallurji mikroskopda yoxlamadan keçir. Mikroskopik yoxlama, bir çox səbəbdən
dolayı
həyata keçirirlir və onların arasında ən mühüm səbəb - metalın strukturunun
dəyərləndirilməsi
hesab edilir. Bu yoxlama həmçinin, üçüncü fazanın çöküntüləri, qranulların aşırı dərəcədə
böyüməsi və s. kimi metallurji anomaliyaların müşahidəsini də əhatə edir. Odur ki, fazanın
hesablanması və qranulların ölçüsünün müəyyən edilməsi kimi adi sınaqlar, məhz
mikroskopik
yoxlamalar ilə əlaqəli şəkildə icra edilir.
Qaynaq tikişlərinin metalloqrafik baxımdan dəyərləndirilməsi, bir çox formada təzahür
edə bilər.
Ən sadə forma - deşiklər və natamam ərimə kimi iri-miqyaslı qüsurların, qaynaq
dolğularında
vizual şəkildə yoxlanılmasıdır. Mikro-miqyas baxımından isə qaynağın qapaq hissəsindən
başlayaraq kökönə qədər, yoxlama - fazanın balans dəyərləndirilməsi formasını ala bilər və
yaxud
qeyri-metal və ya üçüncü faza çoküntüləri şəklində ola bilər. Qaynağın irəliləyən
inkişafının
yoxlanılması, həmçinin keyfiyyətsiz mexaniki sınaq nəticələrinin səbəbini müəyyən etmək
üçün
istifadə edilir. Məsələn, mərkəzdə yerləşən geniş və sütün-şəkilli qranullar, keyfiyyətsiz
Charpy
nəticələrini təmin edən zəifliyə səbə ola bilər.
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33
No: 3, Floor: 11
Baku, Azerbaijan
Office Tel/ Fax:
(+994) 12 597 30 33
(+994) 12 597 48 91
H/P: (+994) 50 790 53 33__

Cswip 3.1 Azeri Word

Загружено:

Сведения о документе

Авторское право

Доступные форматы

Поделиться этим документом

Поделиться или встроить документ

Параметры публикации

Этот документ был вам полезен?

Это неприемлемый материал?

Авторское право:

Доступные форматы

Cswip 3.1 Azeri Word

Загружено:

Авторское право:

Доступные форматы

1

Вам также может понравиться