2013 PDF

A SCIENTIFIC JOURNAL OF THE ALBANIAN-GREEK ASSOCIATION OF PHILOLOGY
REVISTË SHKENCORE E LIDHJES FILOLOGJIKE SHQIPTARO-GREKE

ΔΠΙ΢ΣΗΜΟΝΙΚΟ ΠΔΡΙΟΓΙΚΟ ΣΗ΢ ΑΛΒΑΝΟΔΛΛΗΝΙΚΗ΢ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ΢ ΔΝΩ΢Η΢
KRYETARË NDERI / ΔΠΙΣΙΜΟΙ ΠΡΟΔΓΡΟΙ / HONORARY PRESIDENTS

GUSTAV MEYER HOLGER PEDERSEN
(1850-1900) (1867-1953)
EDITOR-IN-CHIEF
ARISTOTLE SPIRO
EDITORIAL BOARD
PRESIDENT: DORIS K. KYRIAZIS, Aristotle University of Thessaloniki

MEMBERS: BRIAN D. JOSEPH, The Ohio State University
JORGO BULO, Academy of Sciences of Albania, Tirana
KONSTANTINOS G. GIAKOUMIS, University of New York, Tirana
NIKOS LIOSIS, Aristotle University of Thessaloniki
SEIT MANSAKU, Center of Albanology, Tirana
TITOS JOCHALAS, Hellenic Center for South Eastern European Studies, Athens
KRYEREDAKTOR
ARISTOTEL SPIRO
BORDI SHKENCOR
KRYETAR: DHORI Q. QIRJAZI, Universiteti i Selanikut «Aristoteli»

ANËTARË: BRIAN D. JOSEPH, Universiteti Shtetëror i Ohajos
JORGO BULO, Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Tiranë
KONSTANDIN GJAKUMIS, Universiteti Nju Jork i Tiranës
NIKOS LIOSIS, Universiteti i Selanikut «Aristoteli»
SEIT MANSAKU, Qendra Albanologjike e Shqipërisë
TITOS JOHALAS, Qendra Greke e Studimeve të Evropës Juglindore, Athinë
ΑΡΥΙ΢ΤΝΣΑΚΣΗ΢
ΑΡΙ΢ΣΟΣΕΛΗ΢ ΢ΠΤΡΟΤ
ΔΠΗ΢ΣΖΜΟΝΗΚΟ ΢ΤΜΒΟΤΛΗΟ
ΠΡΟΔΓΡΟ΢: ΓΩΡΖ΢ Κ. ΚΤΡΗΑΕΖ΢, Απιζηοηέλειο Πανεπιζηήμιο Θεζζαλονίκηρ

ΜΔΛΖ: BRIAN D. JOSEPH, Κπαηικό Πανεπιζηήμιο ηος Οσάιο
JORGO BULO, Ακαδημία Δπιζηημών Αλβανίαρ, Σίπανα
ΚΩΝ΢ΣΑΝΣΗΝΟ΢ Γ. ΓΗΑΚΟΤΜΖ΢, Πανεπιζηήμιο Νέαρ Τόπκηρ, Σίπανα
ΝΗΚΟ΢ ΛΗΟ΢Ζ΢, Απιζηοηέλειο Πανεπιζηήμιο Θεζζαλονίκηρ
SEIT MANSAKU, Κένηπο Αλβανολογίαρ, Σίπανα
ΣΗΣΟ΢ ΓΗΟΥΑΛΑ΢, Δλληνικό Κένηπο ΢ποςδών ΝΑ Δςπώπηρ, Αθήνα
Cover photo / Φωηογπαθία εξωθύλλος / Fotografia e ballinës

Folk Painter Theophilos (1868-1934): Albanian [Ghegue] and his Wife from Shkodra, Albania. From the Album THEOPHILOS,
Edition of Commercial Bank of Greece, Athens 1967.
Λατθόο δσγξάθνο Θεόθηινο (1868-1934): Αλβανός [Γκέκας] και η γσνή τοσ από τη Σκόδρα της Αλβανίας. Από ην ιεύθσκα
ΘΔΟΦΙΛΟ΢, Έθδνζηο Δκπνξηθήο Σξαπέδεο ηεο Διιάδνο, Αζήλαη 1967.
Piktori popullor Theofilos (1868-1934): Shqiptar [Gegë] me gruan e tij nga Shkodra e Shqipërisë. Nga albumi THEOFILOS, Botim i
Bankës Tregtare të Greqisë, Athinë 1967.
A Journal of Philological Studies
Revistë e studimeve filologjike
Περιοδικό φιλολογικών μελετών
2013
ALBANIAN-GREEK ASSOCIATION OF PHILOLOGY

LIDHJA FILOLOGJIKE SHQIPTARO -GREKE
ΑΛΒΑΝΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ ΕΝΩ΢Η
© ALBANIAN-GREEK ASSOCIATION OF PHILOLOGY
Athens, 2013
ISSN 1108-846X
No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in
any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording, uploading or
otherwise, without the prior permission of the Albanian-Greek Association of Philology.
The publication of articles and studies does not imply the acceptance of the authors’ views by
the editorial board.
© LIDHJA FILOLOGJIKE SHQIPTARO-GREKE

Athinë, 2013
ISSN 1108-846X
Pronë letrare e Lidhjes Filologjike Shqiptaro-Greke
Asnjë pjesë e kësaj reviste nuk mund të kopjohet, të riprodhohet, të shumëfishohet në çfarëdo
forme e me çfarëdo mjeti pa leje me shkrim nga ana e Lidhjes Filologjike Shqiptaro-Greke.
Botimi i artikujve dhe studimeve nuk nënkupton detyrimisht pranimin e pikëpamjeve të
autorëve nga ana e redaksisë.
© ΑΛΒΑΝΟΔΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ ΔΝΩ΢Η

Αζήλα, 2013
ISSN 1108-846X
Καλέλα κέξνο ηνπ παξόληνο πεξηνδηθνύ δελ κπνξεί λα αληηγξαθεί, λα αλαπαξαρζεί ή λα πνι-
ιαπιαζηαζηεί κε νπνηνδήπνηε ηξόπν θαη κέζν ρσξίο πξνεγνύκελε γξαπηή άδεηα από ηελ
Αιβαλνειιεληθή Φηινινγηθή Έλσζε.
Η έθδνζε ησλ άξζξσλ ή κειεηώλ δελ ζπλεπάγεηαη ππνρξεσηηθά ηελ απνδνρή ησλ απόςεσλ
ησλ ζπγγξαθέσλ εθ κέξνπο ηεο ζύληαμεο.
CONTRIBUTORS:
BRIAN D. JOSEPH, BARDHYL DEMIRAJ, ARISTOTLE SPIRO, V. SPYROPOULOS, A.

REVITHIADOU, I. KAPPA, K. NIKOLOU, A. LENGERIS, N. STAMATOGIANNIS, P.
ANAGNOSTOPOULOS, G. MARKOPOULOS, XHEVAT LLOSHI, ΓΩΡΖ΢ K. ΚΤΡΙΑΕΖ΢,
EVALDA PACI, TITOS JOCHALAS, NIKOS LIOSIS, CHRISTOPHER G. BROWN, MAKSIM
L. KISILIER, ALEKSANDËR A. NOVIK, ANDREY N. SOBOLEV, KONSTANTINOS
GIAKOUMIS, MIRELA XHAFERRAJ MITRO, DANIELA-CARMEN STOICA, SHABAN
SINANI, MUSTAFA IBRAHIMI, SOKOL ÇUNGA, ANDI RËMBECI, PIRRO THOMO,
ΚΩΝ΢ΣΑΝΣΙΝΑ ΓΔΡ. ΔΤΑΓΓΔΛΟΤ, CHRISTINA MALIGKOUDI, Α. ΡΟΝΣΟΤ-ΓΚΟΡΟΤ, Β.
ΚΑΕΟΤΛΛΖ, Μ. ΢ΟΤΚΑΛΟΠΟΤΛΟΤ, Α. ΡΔΒΤΘΙΑΓΟΤ, Β. ΢ΠΤΡΟΠΟΤΛΟ΢, Γ.
΢ΠΑΝΣΙΓΑΚΖ΢, Δ. ΜΔΥΙΛΛΖ, Α. ΕΔΚΟΛΛΑΡΙ, ΠΑΝΑΓΙΩΣΑ ΣΡΙΚΟΤ, ΑΡΙ΢ΣΟΣΔΛΖ΢
΢ΠΤΡΟΤ, DHORI Q. QIRJAZI, ALEKSANDËR MEKSI.
The Editorial Board expresses its gratitude to the following persons, who collaborated in this issue:
IRENA SAWICKA
SOKOL ÇUNGA
The printing of this issue is by courtesy

of the Holy Archdiocese of the Orthodox Autocephalous Church of Albania,
and His Eminence Archbishop of Tirana, Durrës and all Albania, Professor Anastasios
Shtypur në Shtypshkronjën «Ngjallja» Tiranë Δκηςπώθηκε ζηο Σςπογπαθείο «Ngjallja» Σίπανα
4
CONTENTS - ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ - PËRMBAJTJA
BRIAN D. JOSEPH
On Old and New Connections Between Greek and Albanian: Some Grammatical Evidence. 9
Πξώηκεο θαη όςηκεο ζρέζεηο κεηαμύ ειιεληθήο θαη αιβαληθήο: γξακκαηηθέο ελδείμεηο.
Marrëdhënie të vjetra e të reja midis greqishtes e shqipes: dëshmi gramatikore.
BARDHYL DEMIRAJ
Gjurmë të substratit mesdhetar-ballkanik në shqipe dhe greqishte: shq. rrush dhe gr. vj. ῥώξ 23
si rast studimi.
Ίρλε ηνπ κεζνγεηαθνύ – βαιθαληθνύ ππνζηξώκαηνο ζηελ αιβαληθή θαη ηελ ειιεληθή: αιβ.
rrush θαη ειι. ῥώξ σο πεξίπησζε κειέηεο.
Traces of Mediterranean – Balkan Substratum in Albanian and Greek: Alb. rrush and Gr.
ῥώξ as a Case Study.
ARISTOTEL SPIRO
Dentalet frikative dhe palatalet okluzive: izofone shqiptaro-greke në kuadrin ballkanik. 41
Οδνληηθά ηξηβόκελα θαη θιεηζηά νπξαληθά: Διιελναιβαληθά ηζόθσλα ζην βαιθαληθό
πιαίζην.
Fricative Dentals and Occlusive Palatals: Greek-Albanian Isophones in the Balkan Context.
V. SPYROPOULOS, A. REVITHIADOU, I. KAPPA, K. NIKOLOU, A. LENGERIS,

N. STAMATOGIANNIS, P. ANAGNOSTOPOULOS, G. MARKOPOULOS
A Comparative Study of Albanian-Greek: Aspects of Phonological and Morphosyntactic 53
Structure.
΢πγθξηηηθή πεξηγξαθή Αιβαληθήο – Διιεληθήο: Βαζηθά θσλνινγηθά θαη κνξθνζπληαθηηθά
θαηλόκελα.
Përshkrim krahasues i shqipes dhe greqishtes: Dukuri themelore fonologjike dhe
morfosintaksore.
XHEVAT LLOSHI
Huazimet nga greqishtja në Dhiatën e Re (1827). 75
Σα ειιεληθά δάλεηα ζηελ αιβαληθή κεηάθξαζε ηεο Καηλήο Γηαζήθεο ηνπ 1827.
Greek Loanwords in the Albanian Translation of the New Testament (1827).
ΓΩΡΖ΢ K. ΚΤΡΗΑΕΖ΢
Λατθέο ιέμεηο θαη λενινγηζκνί: Λεμηινγηθή δηαζηξσκάησζε ζηα ειιελν-αιβαληθά ιεμηθά 85
ησλ Θ. Μήηθνπ θαη Π. Κνππηηώξε.
Fjalë «plaka» dhe neologjizma: Shtresime leksikore në fjalorët greqisht-shqip të Th. Mitkos
dhe të P. Kupitorit.
Old Words and Neologisms: Lexical Stratifications in the Greek-Albanian Dictionaries of
Th. Mitko and P. Koupitoris.
EVALDA PACI
Disa raste greqizmash në Mesharin (1555) e Gjon Buzukut. 107
Πεξηπηώζεηο ειιεληθώλ δαλείσλ ζην Μεζάξη (1555) ηνπ Γθηνλ Μπνπδνύθνπ.
Some Cases of Greek Words in the Missal (1555) of Gjon Buzuku.
TITOS JOCHALAS
Mbi vendosjen e popullatës shqiptare në Greqi. 117
Ζ εγθαηάζηαζε αιβαληθνύ πιεζπζκνύ ζηελ Διιάδα.
On the placement of the Albanian population in Greece.
5
NIKOS LIOSIS
Comparative Remarks on the Verb Morphology of the Arvanitika Dialects. 129
΢πγθξηηηθέο παξαηεξήζεηο γηα ηε κνξθνινγία ηνπ ξήκαηνο ζηα αξβαλίηηθα ηδηώκαηα.
Vërejtje krahasuese për morfologjinë e foljes në dialektet arvanitase.
CHRISTOPHER G. BROWN - BRIAN D. JOSEPH

The Texture of a Linguistic Environment: New Perspectives on the Greek of Southern 145
Albania.
Ζ πθή ελόο γισζζηθνύ πεξηβάιινληνο: Νέεο πξννπηηθέο γηα ηελ ειιεληθή ηεο Νόηηαο
Αιβαλίαο.
Thurja e një mjedisi gjuhësor: Perspektiva të reja për greqishten e Shqipërisë së Jugut.
MAKSIM L. KISILIER - ALEKSANDËR A. NOVIK - ANDREY N. SOBOLEV

Studime etnolinguistike dhe dialektologjike në terren në Dropull, Shqipëri: Materialet e 153
ekspeditës ruse të vitit 2009.
Δζλνγισζζνινγηθέο θαη δηαιεθηνινγηθέο παξαηεξήζεηο ζηε Γξόπνιε, βαζηζκέλεο ζηα
ζηνηρεία ηεο Ρσζηθήο απνζηνιήο ηνπ 2009.
Ethnolinguistic and Dialectological Observations from Dropull, Albania: Based on the Data
of the Russian Expedition in 2009.
KONSTANTINOS GIAKOUMIS
A Preliminary Linguistic Approach of the „Codex Of Dositheos‟, Bishop of Dryinoupolis 167
and Gjirokastra (1760-1858).
Αθεηεξηαθή Γισζζηθή Πξνζέγγηζε ηνπ Κώδηθα ηνπ Γνζηζένπ, Δπηζθόπνπ Γξπτλνππόιεσο
θαη Αξγπξνθάζηξνπ (1760-1859).
Qasje zanafillëse gjuhësore e Kodikut të Dositheut, peshkop i Drinopojës dhe Gjirokastrës
(1760-1859).
MIRELA XHAFERRAJ MITRO

Probleme të përkthimit të habitores shqipe në greqishte. 175
Εεηήκαηα κεηάθξαζεο ηεο αιβαληθήο απξνζδόθεηεο έγθιηζεο ζηελ ειιεληθή.
Questions of Translating Forms of Albanian Admirative in Greek.
DANIELA-CARMEN STOICA
Names Belonging to the Semantic Field of Kinship in Greek, Albanian, Romanian and 191
Aromanian.
Σν ζύζηεκα ησλ όξσλ ζπγγέλεηαο ζηελ ειιεληθή, αιβαληθή, ξνπκαληθή θαη αξσκνπληθή.
Sistemi i emrave të farefisnisë në greqishte, shqipe, rumanishte dhe arumanishte.
SHABAN SINANI
Kali i «Kështjellës» (I. Kadare) dhe kali i «Iliadës». 201
Σν άινγν ζην «Κάζηξν» (ηνπ Η. Καληαξέ) θαη ηελ «Ηιηάδα».
The Horse of The Castle (I. Kadare) and the Horse of the Iliad.
MUSTAFA IBRAHIMI
Dy këngë për Marko Boçarin nga folkloristi rus Stefan Verkoviç. 229
Γύν παξαδνζηαθά ηξαγνύδηα γηα ηνλ Μάξθν Μπόηζαξε εθδνζέληα από ηνλ Ρώζν
ιανγξάθν Stefan Verkovich.
Two Folk Songs about Marko Botsari Published by Russian Folklorist Stefan Verkovich.
SOKOL ÇUNGA
Regjistri i Manastirit të Shën Kozmait si burim informacioni antropologjik për zonën e 249
Myzeqesë.
Ο Κώδηθαο ηνπ Φίεξ αξηζ. 100 από ηε ζπιινγή «Κώδηθεο ηεο Αιβαλίαο» ησλ Κεληξηθώλ
Αξρείσλ ηνπ Αιβαληθνύ Κξάηνπο (Ο Κώδηθαο ηήο Μνλήο Αγίνπ Κνζκά).
The Codex of Fier No. 100 from the Fund «The Codices of Albania» of the Central State
Archive of Tirana (The Register of Betrothals of the Monastery of Saint Kosmas).
6
ANDI RËMBECI
Një dorëshkrim pasbizantin në greqisht: Kodiku i Mitropolisë së Korçës (Kod. Ko. 99). Të 259
dhëna mbi esnafet e Korçës gjatë shek. XVIII-XIX.
Έλα κεηαβπδαληηλό ειιεληθό ρεηξόγξαθν: Ο Κώδηθαο ηήο Μεηξνπόιεσο Κνξηηζάο:
Δηδήζεηο γηα ηηο ζπληερλίεο ηεο Κνξηηζάο θαηά ηνλ 18ν-19ν αηώλα.
A Greek Post-Byzantine Manuscript: The Codex of the Diocese of Korça. Information
about the Guilds of Korça during the 18th and 19th Centuries.
PIRRO THOMO
Aspekte të njësisë dhe ndryshueshmërisë në trashëgiminë ndërtimore të vendeve fqinje. 269
Απόςεηο ελόηεηαο θαη δηαθνξεηηθόηεηαο ζηελ νηθνδνκηθή θιεξνλνκηά ησλ γεηηνληθώλ
ιαώλ.
Aspects of Sameness and Otherness in the Construction Heritage of Neighboring Countries.
ΚΩΝ΢ΣΑΝΣΗΝΑ ΓΔΡ. ΔΤΑΓΓΔΛΟΤ

Γηαζρίδνληαο ηελ Καθαβηά κε πξννξηζκό ην „Διληνξάλην‟. Οη Αιβαλνί κεηαλάζηεο πεξη- 287
γξάθνπλ ην ηαμίδη (1991-2011): Μηα (εθ‟ όιεο ηεο ύιεο) απόπεηξα απνινγηζκνύ.
Duke përshkruar Kakavinë me destinacion “Eldoradon”. Emigrantët shqiptarë shkruajnë për
rrugëtimin. 1991-2011: Sprovë për një vështrim të përgjithshëm.
Crossing Kakavia to an «Eldorado» Destination. Albanian Immigrants Describe their
Journey. 1991-2011: An Attempt of a General View.
CHRISTINA MALIGKOUDI
An Attempt of Maintaining Albanian Language through Albanian Courses in Greece. 297
Πξνζπάζεηα δηαηήξεζεο ηεο αιβαληθήο γιώζζαο ζηελ Διιάδα - ε πεξίπησζε ησλ
ηκεκάησλ δηδαζθαιίαο ηεο αιβαληθήο γιώζζαο.
Përpjekjet për ruajtjen e gjuhës shqipe në Greqi – rasti i seksioneve të mësimit të gjuhës
shqipe.
Α. ΡΟΝΣΟΤ-ΓΚΟΡΟΤ, Β. ΚΑΕΟΤΛΛΖ, Μ. ΢ΟΤΚΑΛΟΠΟΤΛΟΤ, Α.

ΡΔΒΤΘΗΑΓΟΤ, Β. ΢ΠΤΡΟΠΟΤΛΟ΢, Γ. ΢ΠΑΝΣΗΓΑΚΖ΢, Δ. ΜΔΥΗΛΛΖ & Α.
ΕΔΚΟΛΛΑΡΗ
Γισζζνδηδαθηηθό πιηθό γηα ηε δηδαζθαιία ηεο αιβαληθήο θαη ειεθηξνληθό καζεζηαθό 307
πεξηβάιινλ.
Material gjuhësor-didaktik për mësimdhënien e gjuhës shqipe dhe mjedisi didaktik
elektronik.
Language Material for Teaching Albanian and the Electronic Learning Environment.
ΠΑΝΑΓΗΩΣΑ ΣΡΗΚΟΤ
Δκπεηξίεο γξακκαηηζκνύ θαη εηεξόηεηα ζην λεπηαγσγείν απν ηελ νπηηθή ηνπ παηδηνύ. 323
Γηεξεπλώληαο ηελ κεηάβαζε ησλ παηδηώλ κεηαλαζηώλ ζηνλ δεκνηηθό ζρνιείν: ηα πξώηα
απνηειέζκαηα κηαο εζλνγξαθηθήο έξεπλαο ζηε Ρόδν.
Përvoja të nxëni shkrim e këndim dhe diversiteti në kopsht nga këndvështrimi fëminor.
Duke vërejtur kalimin e fëmijëve imigrantë në shkollën fillore. Rezultatet e para të një pune
etnografike në terren në Rod.
Literacy Experiences and Diversity in Nursery School from the Child‟s Perspective.
Exploring the Transition of Immigrant Children to Primary School. First Results of an
Ethnographic Fieldwork in Rhodes.
ALBANOHELLENICA NEWS - ΔΛΛΖΝΟΑΛΒΑΝΗΚΑ ΦΗΛΟΛΟΓΗΚΑ ΝΔΑ –

LAJME FILOLOGJIKE SHQIPTARO-GREKE
The 1st International Conference of Albanian-Greek Studies, Tirana, 24-25 March
2012 (337). Εναρκτήριος λόγος στο Α΄ Διεθνές Συνέδριο Ελληνοαλβανικών Μελετών
(Αριστοτέλης Σπύρου) (343). Fjala e hapjes në Konferencën I Ndërkombëtare të
7
Studimeve Shqiptaro-Greke (Aristotel Spiro) (345) Αποχαιρετιστήριος λόγος στο Α΄
Διεθνές Συνέδριο Ελληνοαλβανικών Μελετών (Δώρης Κ. Κυριαζής) (347).Fjala e mbylljes
në Konferencën I Ndërkombëtare të Studimeve Shqiptaro-Greke (Dhori Q. Qirjazi)
(349). Promovimi i botimit faksimile të Kodikut të Korçës nr. 93 (shek. X) (Andi
Rëmbeci) (351). International Conference: Modern Greek Enlightenment and the
Albanian Renaissance (26 March 2013, Tirana, Albania) (Aristotle Spiro) (354).
A Tribute to the Albanological Work of Titos Jochalas (356).
BOOK REVIEW – ΒΗΒΛΗΟΚΡΗΣΗΚΖ - RECENSION
ALEKSANDËR MEKSI
Botimi faksimile i Kodikut të Korçës nr. 93. 361
The Facsimile Edition of the Code of Korça No. 93.
Η πανομοιότυπη έκδοση του Κώδικα Κοριτσάς αριθ. 93.
8
BRIAN D. JOSEPH
The Ohio State University
Columbus, Ohio
ON OLD AND NEW CONNECTIONS BETWEEN GREEK AND

ALBANIAN: SOME GRAMMATICAL EVIDENCE
1. Introduction: A Traditional Indo-European Dialectological View of Albanian

and Greek
t is no exaggeration to say that Albanian and Greek have a

considerable amount of shared history that has contributed to
the two languages sharing in various linguistic features: both
are Indo-European languages, and thus they have common
elements that are the result of this shared Indo-European legacy;
moreover, both are Balkan languages, and thus show some common
elements that are the result of the mutual contact and contact with
other languages of the region that gave rise to the remarkable
structural convergences one sees in the Balkans.
Nonetheless, especially since any contact-induced similarities
are generally taken to be historically secondary, representing an
overlay on top of a genealogical relationship, the usual stance taken
with regard to Indo-European dialectology is that there is no
special connection between Greek and Albanian according to
generally accepted features diagnostic of subgrouping the various
branches of Indo-European into dialectological units based on their
treatment of features found in Proto-Indo-European (PIE). For
instance, one can start with some of those discussed in general
terms, i.e. not with specific reference to Albanian in each case, in
Meillet (1922/1967), even if not all of them would represent
innovations, as opposed to retentions,1 and even if they are not all
as cogent or compelling as they seemed when first proposed (as the
footnotes and discussion indicate):
(1) • kepgep mf PIE *m ald *a
1
I mention this distinction because shared innovations away from some feature
present in the proto-language, if they are not cross-linguistically common or
jilgsiqricajjw rpitiaj (i.e. “larspaj”, bw qmke peaqmlabje keaqspe mf
“larspajleqq”), ape gelepajjw raiel rm be diaglmqric fmp gpmsnilg rum jalgsages
together into a dialectological unit whereas shared retentions of a feature
present in the proto-language are not. See also the discussion in section 4.
9
BRIAN D. JOSEPH
• kepgep mf PIE najaraj qrmnq (*i‖ g‖ g‖h) uirh PIE tejapq (*i g
gh), uhar cal be cajjed rhe “celrsk kepgep”2
• rhe sqe of a prefix *e- il naqr relqeq (rhe “asgkelr”)
• rhe msrcmke mf PIE *ə uirh a qilgje pefjev mp a rhpee-fold
one.
With regard to the merger of PIE *o and *a, a trait linking

Balto-Slavic and Germanic,3 Albanian shows the merger while Greek
does not. Thus, from PIE *nokwt-s 'night', Greek preserves a round
vowel in νόξ, with the -τ- being a development out of original *o in
this sonorant-plus-labial/velar environment, while Albanian shows
a, in natë.
Regapdilg rhe “celrsk kepgep”, uharetep rhe qrarsq mf rhe
centum/qarək split (see footnote 2), Greek shows the merger and
thus fails to distinguish original palatals from original velars,
whereas Albanian does not show the merger and thus maintains the
original distinction. Thus, Greek shows forms like κλέορ ―fake‖,
cognate with Sanskrit śpataq, from PIE *k'lewos, as well as κπέαρ
―pau kear‖, cmglare uirh Salqipir ipatiṣ, fpmk PIE *ipeuəq.
Albanian, by contrast, shows forms such as thom ―I qaw‖, fpmk *i'ē-
mi (cf. Old Persian θāriw ―he qawq‖), cmlrpaqrilg uirh kohë ―rike‖, fpmk
*kēqi'ā.
Regarding the augment, Greek has shown it very robustly
throughout all of its history, from Mycenaean Greek of the 14th
century BC, in the form <a-pe-do-ie> ―he gate mtep‖, penpeqelrilg
ἀπέδψκε, as in Classical Greek, right up to the present day, e.g.
απέδψςε ―he arrpibsred‖. Ir iq rpse rhar lmlasgmented past tense
forms are found in Homeric epic, but they are remnants of a
different PIE formation and do not really compete with the
augmented forms.4 Albanian, by contrast, shows no overt prefix in
2
This label is not meant to indicate an acceptance of the famous so-called
centum/qarək split within Indo-European because, for one thing, the merger that
is said to characterize the centum languages is not as unusual as it might seem. In
particular, it happened independently in Anatolian, between Proto-Anatolian
and Hittite, and in Indo-European branches in Europe (Germanic, Greek, and
Italo-Celtic).
3
I exclude from consideration here Indo-Iranian, since it shows merger of *e, *a,
and *o, and thus may involve a different set of circumstances from the *o/*a
merger; I note though that Meillet does include Indo-Iranian in his discussion of
the *o/*a merger.
4
Ssch fmpkq, e.g. βῆ ―he uelr‖, penpeqelr rpaceq mf rhe PIE iljslcrite, a tepbaj
mood distinct from the indicative and the subjunctive and characterized by past
10
ON OLD AND NEW CONNECTIONS BETWEEN GREEK AND ALBANIAN
past tense forms, e.g. pa ―q/he qau‖, dha ―q/he gate‖, mori ―q/he rmmi‖.
Meillet (pp. 125-129) saw this feature as dialectal within Indo-
European, and specifically as an innovation linking Indo-Iranian,
Armenian, and Greek, thus to the exclusion of Albanian. It is more
usual now to see the augment as reflecting a feature present in the
morphology of the proto-language itself, but rather than seeing
Albanian as having innovatively lost the augment (along with
several other branches), Hamp has argued that there are traces of
the augment in Albanian; in dha, for instance, the unexpected dh
outcome of PIE *d (root *deH3- ―gite‖) — apparently occurring in
initial position rather than intervocalic position where that
outcome is regular — can be explained by positing as the pre-form
an augmented root aorist *e-də-t (or a thematic aorist *e-dH3-e-t).
Nonetheless, it is certainly true that Albanian does not have a direct
reflex of the past tense *e- in the way that Greek does (along with
Indo-Iranian and Armenian).
Regarding rhe detejmnkelrq uirh PIE *ə, aq diqcsqqed by
Meillet (pp. 84-93), Greek has a three-way outcome, ε α ο,
deneldilg ml uhich japwlgeaj cmlqmlalr rhe *ə iq aqqmciared uirh,
the e-coloring *H1, the a-coloring H2, or the o-coloring H3,
respectively. By contrast, Albanian, like Italo-Celtic, Germanic, and
Balto-Slavic, has only a.
Il addiriml rm rhe abmte fearspeq rhar, bw Meijjer‖q reckoning,
would separate Greek and Albanian, there are other ones that can
be mentioned that overtly link the one language to other branches,
to the exclusion of the other. Greek and Armenian, for instance,
show a prothetic vowel in word-initial position from an initial
laryngeal (*H1, H2, or H3), whereas Albanian does not, as shown by
Greek ἀνήπ ―kal‖ ald Apkelial ayr, as opposed to Albanian njeri.
Similarly, like Balto-Slavic, Albanian shows lengthening of a short
vowel before original voiced plain stops, what is known in the
jireparspe aq “Wilrep‖q Lau”, aq il erë ―qcelr, qkejj‖ fpmk npe-
Albalial *ōd-r-, from a PIE root *H3ed- (cf. Latin odor ―qkejj‖); aq
Greek ὀςμή ―qkejj‖, fpmk *H3ed-qkā, qhmuq, Gpeei did lmr jelgrhel
a vowel in this context.
The following table sums up how Albanian and Greek match
up with regard to these diagnostic features:
tense endings but lacking the past tense prefix. It had a distinct use in PIE,
especially in prohibitives, but may be simply a metrical variant in Homeric usage.
11
BRIAN D. JOSEPH
Albanian Greek
*o/a merger: YES NO
centum merger: NO YES
augment: (NO) YES
3-fold *ə msrcmke NO YES
Prothetic vowel NO YES
Wilrep‖q Lau YES NO
As the complete lack of agreement between Albanian and Greek on

these features indicates, there is little reason, working with these
criteria, to think of Albanian and Greek as showing any sort of
special relationship dialectologically or otherwise within Indo-
European.
2. Some Dialectologically Irrelevant Shared Features between Albanian and

Greek
Running counter to the features in section 1 on which Albanian and

Greek disagree and which thus separate the two languages, there
are also numerous ways in which the languages match. None,
however, are dialectologically significant, for various reasons.
For instance, there are several shared lexical items, of which
some appear to be quite old; a few of these are given in (2):
(2) jaiëp ―cabbage‖ ~ λαφανϋν ―gapdel hepbq‖

kmiëpë ―kijjqrmle‖ ~ μαφανά ―ilqrpskelr‖
rapmgxë ―hejker‖ ~ θψπάκιον ―bpeaqrnjare‖
However, these are widely recognized as borrowings from Ancient

Greek into Albanian at a period that, as far as Albanian is
concerned, is prehistoric; as such, they are interesting from the
point of view of ancient interactions among peoples in the Balkans,
but they reflect nothing more than contact between the two speech
communities and are dialectologically uninformative. In fact,
contact between Albanian and Greek has continued, as there are
loans that date from more recent times, from Greek into Albanian,
such as those in (3):
(3) aghaniq ―jmte‖ ( ἀγαπης-)

qrmjiq ―admpl‖ (ςσολίς-)
12
In some instances, it is hard to assess whether the matching

between the languages is simply a retention from the proto-
language or instead a meaningful isogloss reflecting a shared
innovation. For example, Albanian as ―(ald) lmr‖ haq beel qsggeqred
by Pedersen 1900 to be cognate with Greek οὐ(κ) ―lmr‖, a umpd
which Cowgill 1960 has derived, especially in its variant form οὐκί,
from an earlier *(ne) H2oyu kwid ―lmr etep; lmr ml wmsp jife‖
(jirepajjw, “(lmr)5 long-life alwrhilg”), cmllecrilg ir ajqm uirh
Armenian mč―, but leaving any linkage with as unexplored. Joseph
2002a, however, demonstrates how to make the as/οὐκί connection
work, and includes the prefix as- ―lm-‖ (aq il askush ―lm mle‖, cf. kush
―uhm?‖) il rhe cmglate set. What is tricky here, however, is judging
the status of *(ne) H2oyu kwid in Proto-Indo-European. The
distribution of its reflexes, covering Greek, Armenian, and
Albanian, a trio of branches that do not generally figure together in
other Indo-European dialect isoglosses,6 might be taken to suggest
that this phrase was a PIE mode of negation, at which point it would
be a shared retention, and not diagnostic of a special relationship;
alternatively, its limited distribution could point to it being
innovative, at which point it could be dialectologically significant.
In this way, the ambiguity of how to interpret the as(-)/οὐ(κί)
matching is somewhat like the situation with the augment, in that
its dialectological value depends on how its proto-language status is
assessed.
Finally, there are some matchings that all linguists who have
concerned themselves with them seem to agree must be considered
retentions of features safely projected back into the proto-
language; these are listed in (4), with some discussion included
after them:
(4) a. modal vs. nonmodal negation distinction (mos vs. q‖/nuk ~

μή vs. οὐ)
b. the form of modal negator, specifically, containing *meH1
(mos (< PIE *meH1-kwid) ~ μή < PIE *meH1))
c. npeqelr/ampiqr qsnnjeriml (e.g. ―bpilg‖ bie / prur- (Geg:
prun-) ~ υέπψ / ἐνεγκ- < PIE *bher- / *pro-Hleḱ-)
5
The *ne in this multi-part negation was presumably lost via the same sort of
process, perhaps elimination of redundancy, that has led to its omission in the
French bipartite negation le … naq, which is simply pas in contemporary
colloquial usage.
6
Though see below in section 3 concerning sot.
13
BRIAN D. JOSEPH
d. special endings for mediopassive voice forms in present

qwqrek, e.g. ―qeek‖ (eldilgq il bmjd):
1SG dukem ~ υαίνομαι

2 dukesh ~ υαίνῃ (< *υαινεςαι)
3 duket ~ υαίνεσαι etc.
As for (4a), the distinction seen in Albanian and Greek is also

found in Indo-Iranian (e.g. Sanskrit and Avestan kā vs. na),
Armenian (mi vs. mč―), Anatolian (e.g. Hittite jā vs. natta), and Italo-
Celtic (e.g. Latin lē vs. non) so that it is reasonable to reconstruct it
for PIE. Moreover, regarding (4b), the evidence of Albanian modal
mos, Greek modal μή, Indo-Iranian kā, and Armenian mi points to
*meH1 for the form of the modal negation marker in the proto-
language; it can be noted too that even the languages that do not
have an initial m- in this form do have a reflex of a long vowel. 7
With regard to (4c), the PIE character of suppletion in general but
qnecificajjw mf rhe pmmrq mf ―bpilg‖ il Ajbalial ald Gpeei iq
guaranteed by the fact that suppletion involving the same roots is
found in Old Irish, in which the present do.beir ―bpilgq‖ haq a
suppletive perfect (a category corresponding to the aorist of
Albanian and Greek) ro.ucc, where, significantly, -ucc derives from
*Hleḱ-. Further, while admittedly with a different aorist,
qsnnjeriml uirh ―bpilg‖ iq fmsld il Laril, uhepe rhe npeqelr fepō has
an associated perfect form rsjī that is based on an entirely different
root. Finally, special endings for the present tense mediopassive
voice forms occur in Indo-Iranian (e.g. Sanskrit labhe / labhase /
labhate (―raie‖) etc.) and Germanic (e.g. Gothic baírada / baíraza /
baírada), thus pointing to this being a feature of PIE. Putting all of
these facts and interpretations together, it is clear that these
matchings between Albanian and Greek, while certainly striking
and noteworthy, are shared retentions that are not indicative of
any sort of special dialectological relationship.
3. Other Notable – and Possibly More Telling – Features
7
And the nonmatching initial consonants have a ready explanation: the Latin #n-
is likely due to analogical pressure from the n- of the nonmodal negator, and the
same can be said of Hittite, with the #l- being the result of the generalization of a
variant occurring before a nasal, affected by a regular disimilatory sound change
of l … [+Nasal] => … [+Naqaj].
14
The features discussed in sections 1 and 2 do not exhaust the range

of material with some relevance to the question of the relationship
between Albanian and Greek. There is yet more, some of it with
more interesting implications than any of the preceding ones. This
is a fortunate position to be in, since most of the foregoing cases
have proven to be somewhat inconclusive.
A particularly interesting case is offered by the word sot
―rmdaw‖. Liie qm kalw umpdq fmp ―rmdaw‖ il Ildm-European languages,
such as today itself or Russian sevodnja, Albanian sot surely derives
fpmk qmke deicric ejekelr uirh a fmpk mf rhe umpd fmp ―daw‖.
Getting to such a derivation for sot is somewhat complicated, but a
compelling scenario can be developed. First, a suitable pre-form for
―daw‖, ditë, in Albanian is *dīri-, and this can be deployed in the
reconstruction for sot. Second, in order to get the -o- vocalism in sot,
a starting point with *-ā- would do nicely. The complicated part
comes with the third step of motivating an appropriate deictic
element. It would work here to invoke something along the lines of
rhe iliriaj ejekelr *ijā- seen in Mycenaean Greek za-we-te, later
Attic Greek σῆσερ, and Ionic Greek ςῆσερ ―rhiq weap‖, fpmk a npe-form
*ijā-uerēq, bsijr uirh a deicric ejekelr, mf qmke qmpr, ald a fmpk mf
rhe umpd fmp ―weap‖ (Gpeei ἔσορ). The deictic element in question
dmeq lmr hate a dipecr qmspce aq *ijā- but rather was due to the
pealajwqiq mf rhe umpd fmp ―rmdaw‖ il npe-Greek. This word is
ςήμεπον, in most dialects, though in Attic Greek σήμεπον, and the
dialect variation of initial ς- / σ- points to a pre-form with initial
*kj-. This *kj is the prevocalic form of a deictic *ki- ―rhiq‖, arrached
hepe rm *ākep-, the pre-fmpk fmp rhe Gpeei umpd fmp ―daw‖ (ἡμέπα,
Doric ῾ᾱμέπα) that occurs also in Armenian (awr). Fpmk *ijākep-,
*ijā- uaq evrpacred, aq if rhe umpd uepe rm be qegkelred *ijā-mer-
rather than the etymologically justified *kj-ākep-. The *k in Greek
can reflect either a PIE velar *k or a palatal *k', of which the palatal
is the better choice, since Balto-Slavic offers evidence for a deictic
uirh a najaraj, il rhe npmlmsl ―rhiq‖ (Ojd Chspch Sjatmlic sь ,
Lithuanian ši). Returning now to Albanian, sot can thus be derived
from *k'jā-dīri-, uirh qwlcmne mf rhe *ī, rhe pegsjap dejeriml mf
medial *d, and rhe pegsjap msrcmke mf *ā. The only development
that requires a special assumption for Albanian is the s- from *k'j;
*k' would be expected to give Albanian th ([θ]), but nothing stands
in the way of assuming that in a combination with *-j-, it could give
s-.
15
BRIAN D. JOSEPH
Thus a pre-form *k'jā-dīri- for sot can be justified. That being

the case, a reasonable question to ask is where *k'jā- comes from in
Albanian. As noted, it has a source in Greek, albeit an indirect one,
but there is no obvious source in Albanian; the *k'j can be taken as a
pre-vocalic outcome in Albanian of the aforementioned *k'i-
deictic, but what is the *-ā-? I suggest that it has the same source as
in Greek, that is, it comes from a reanalysis in prehistoric Albanian
mf *ijākep-, with the same reqrpicred umpd fmp ―daw‖ aq iq fmsld il
Greek and Armenian, a word which only later was replaced by the
*dīri- umpd, peleued, aq ir uepe, uhel *dīri- became the usual word
fmp ―daw‖. Without positing *k'jākep- for Albanian in a prehistoric
period, it is hard to see where the -o- of sot (fpmk al *ā) cmsjd cmke
from. Borrowing *k'jā- from Greek seems rather unlikely, as the
borrowing would have to have taken place at a very early stage,
well before any other evidence of contact between the two speech
communities, and moreover, the borrowing of an isolated prefix is
hard to motivate. Thus the evidence of sot points to Albanian
hatilg mlce had rhe *ākep- umpd fmp ―daw‖, a fmpk fmsld mrhepuiqe
only in Greek and Armenian, and therefore presenting an
interesting dialectological grouping for this feature.8
This account of sot provides a basis for contemplating a
connection between Albanian and Greek that the other features
considered do not permit. But there are others as well that merit
attention. It is necessary, though, to make some distinctions in
them. Some, for instance, are found in Albanian and in Ancient
Greek, and also in Modern Greek. For example, both Albanian and
Greek, from ancient times up through the modern period, show the
use of ostensibly9 active endings in the mediopassive aorist; in
Albanian, the reflexive marker u occurs with active aorist forms,
e.g. u lava ―I uaqhed kwqejf‖ (tq. lava ―I uaqhed (qmkemle mp
qmkerhilg)‖), ald Gpeei haq acrite naqr-tense endings added to
mediopassive stem with –θη- in Ancient Greek and -θηκ- in Modern
Greek, e.g. ἐ-πλό-θη-ν / πλό-θηκ-α ―I uaqhed kwqejf, I uaq uaqhed‖,
with the ending found in, e.g., ἔπλτνο-ν / έπλεν-α ―I uaq uaqhilg
(qmkerhilg)‖.
8
And of course, it would mean reassessing the dialectology of the *(ne) H 2oyu
kwid feature discussed in section 2, as it too is found in Albanian, Armenian, and
Greek.
9
I qaw “mqrelqibjw” becasqe rhe eldilgq rhekqejteq, if sqed uirh bmrh active and
lmlacrite fmpkq, callmr rpsjw be cajjed “acrite” eldilgq; erwkmjmgicajjw,
however, they continue earlier active endings.
16
Several of these features of this sort involve the modal

negator discussed above in section 2. The presence alone of reflexes
of *meH1 does not indicate anything particular about Greek and
Albanian, but, as discussed in Joseph 2002b, there are uses for
*meH1 that are not found outside of Greek and Albanian and thus
form functionally based isoglosses linking the two.
For instance, both Albanian mos and Greek μή, in Ancient
Greek and in Modern Greek, are used as an introducer of tentative
main-clause questions, as shown in (5):
(5) mos / μή as introducer of tentative main-clause questions
a. AncGrk:
ἦ μὴ ποό σινα δτςμενέψν υάςθ᾽ ἔμμεναι
ἀνδπῶν
surely kē some/ACC hostile/GEN.PL say/2SG be/INF
men/GEN.PL
―Yms dm lmr, qspejw, rhili hik rm be (mle) mf rhe
hmqrije kel?‖ (Od. 6.200)
b. ModGrk: μην είδερ σο παιδί?

mi saw/2SG the-child
―Did wms hannel rm qee rhe chijd?‖
c. Alb: mos e njihni atë?

mos him know/2PL him/ACC
―Dm wms (nephanq) ilmu hik?‖
Yet, this function is not found for cognate forms in other Indo-
European languages, making its restriction to Greek and Albanian
potentially quite noteworthy.
Importantly, too, there are other functions, such as the use of
mos/μη as the only possible negator for nonfinite forms, as shown
in (6), that are found only in Albanian and Modern Greek, but not in
Ancient Greek:
(6) Negating nonfinite forms
a. in Albanian: with participles (gerundives), e.g. duke mos folur

―uhije lmr rajiilg‖, rhe ilfiliritaj fmpkariml, e.g. për të mos
bërë gabim ―il mpdep rm lmr kaie a kiqraie‖, ald mrhep
participially derived formations
17
BRIAN D. JOSEPH
b. in later (Modern) Greek: with active participles, e.g. μην

ακοόγονσαρ ―(uhije) lmr jiqrelilg‖, ald kiddje napriciples,
e.g. μην επφϋμενορ ―(uhije) lmr cmkilg‖.
The exclusive use of μή for the negation of nonfinite forms is not

found as such in Ancient Greek; in Ancient Greek, μή could negate
infinitives and participles, but so too could οὐ, depending on the
modal or factual value of the infinitive or participle. Thus, the
Modern Greek restriction could be an extension of the modal
negation inherited from Ancient Greek, but since it is post-Ancient
Greek, it could be a contact-related feature in later Greek,
borrowed from Albanian, or in Albanian, borrowed from Greek.10
A further feature involving mos/μή with a distribution limited
to Albanian and Greek, and within Greek to Modern Greek is the use
of this form as a one-word prohibitive utterance, equivalent to
English Dml‖r: Alb Mos! / ModGrk Μη!. There is perhaps an
exclamatory μή that can be identified for Ancient Greek but it was
not prohibitive per se. This usage is found also in other Balkan
languages, including the Indic language Romani, but not in its
earlier Indic predecessor, to judge from the evidence of Sanskrit.
Thus it is perhaps a borrowing from Albanian or Greek (or Romani,
for that matter) into the other language, or a feature these
languages borrowed from another language.11
Somewhat more speculative are a few features involving the
prepositional element that in Albanian is me ―uirh‖ ald in Greek
με(-). A feature found only in Albanian and Modern Greek, thus
with a distribution like some of above mos/μή features, is the use of
me/με aq al ildeneldelr npenmqiriml uirh rhe kealilg ―uirh‖.
There is no exact parallel for such a preposition elsewhere in Indo-
European, though *me- dmeq mccsp aq rhe “lscjesq” mf npenmqirimlq
like Ancient Greek μεσά ―uirh‖ (cmlrilsed aq a jeaplediqk ilrm
Modern Greek) and Germanic forms like Gothic miþ, German mit,
and Danish med. Modern Greek με is generally considered to derive
from earlier μεσά via the resegmentation/reanalysis of μεσά, when
10
Mmdepl Gpeei dmeq hate a lmlkmdaj legarmp, δεν, rhar ildipecrjw cmlrilseq οὐ,
qilce ir iq depited fpmk οὐδέν ―lmrhilg, lmr, lmr ar ajj‖, a fmpk rhar iq a cmknmqire
mf οὐ (οὐ + cmllecrite δέ + lesrep mf ―mle‖ ἕν). Siglificalrjw hepe, rhe lmlkmdaj
negator cannot be used with the participles of Modern Greek, the only nonfinite
forms in the language (i.e., *δεν ακοόγονσαρ/επφϋμενορ).
11
In Joseph 2002b, I suggested that Balkan Romance might have been the source,
since in Romanian, nu iq sqed fmp bmrh ―Nm!‖ ald ―lmr‖.
18
followed by a neuter accusative plural object, as με σά plus the

noun, with σά taken as definite article,12 and there are parallels to
such a reanalysis, in that sporadically in earlier stages of Greek
κασά ―dmul; rhpmsgh‖ mccspq aq κα (as if κα # σά...). However, there
are a few reasons to question this standard account of the origin of
the Modern Greek preposition με. For one thing, one has to wonder
whether neuter plural objects were frequent enough with μεσά to
allow for the generalization of such a reanalyzed form. Also, the
parallel reanalysis with κασά was highly sporadic and did not gain
currency, while με was so successful, so one has to wonder why the
two reanalyses differed so dramatically in that regard.
In view of such concerns, alternative hypotheses can be
entertained for the origin of με. For instance, it could be that με is
an archaism that has been a part of Greek for a long time, just not
found in the written record until Medieval Greek. If the lack of
attestation is taken to be an obstacle to accepting that hypothesis, 13
it could simply be the case that the latter Greek με is to be
considered a borrowing from Albanian. It should be clear, however,
that only the με-as-archaism hypothesis would be a basis for a
special relationship between Greek and Albanian, though the
borrowing hypothesis would be consistent with what is known
about later contact between speakers of the two languages.14
What might help decide the question regarding the source of
the me ~ με matching is one further matching related to the
occurrence of the preposition, namely the so-cajjed “cmkirarite
agpeekelr cmlqrpscriml”. Both Albanian and Modern Greek have a
comitative construction in which a 1st person singular nominative
subject occurs with a comitative prepositional phrase and a verb
that is 1st nepqml njspaj il fmpk, i.e. ―I uirh Jmhl WE-cake‖, aq if rhe
verb agreement is with both the nominative and the comitative
taken together. This construction may be less usual or less
preferred in Albanian than in Greek, but it does occur in both
languages. A representative example from each language is given in
(7):
12
If the object was a definite noun, there may have been haplological shortening
mf μεσὰ σά + NOUN rm μεσά + NOUN before the reanalysis to με σά....
13
Lack of attestation in itself need not be a hindrance, since there are well-
dmcskelred caqeq mf jmlg slarreqred bsr aqqspedjw mjd fmpkq jiie ἔοπ ―dasghrep;
fekaje cmsqil‖, fpmk *queqp- ―qiqrep‖ ald rhepefmpe mjd, bsr snattested until
Hesychius (5th c. AD); see Janda and Joseph 2003 for discussion.
14
It is of course possible that the occurrence of me in Albanian is due to
borrowing from Greek, whether an archaism or an innovative reanalysis of μεσά.
19
BRIAN D. JOSEPH
(7) a. εγύ με σον Γιάννη ήπθαμε

I/NOM with the-John/ACC came/1PL
―Jmhl ald I cake‖/―I cake uirh Jmhl‖
b. Unë me Gjonin erdhëm

I/NOM with John/ACC came/1PL
―Jmhl ald I cake‖
It is worth noting here that the Slavic pattern for expressing this
content has a subject that is 1st nepqml njspaj, lmr qilgsjap, i.e. ―We
with John WE-cake‖, qm rhiq callmr be a Sjaticiqk il eirhep
Albanian or Greek. Interestingly, Ancient Greek seems not to have
had this construction, but there is no reason to think of this as an
archaism; in the case of με, by contrast, the element in question
was attested in Ancient Greek, but just not as an independent
preposition, whereas there is nothing comparable to work with for
the comitative agreement construction. If not an archaism that
survived into Modern Greek, then the presence of the pattern of (7)
in these languages is either a coincidental independent innovation
in each language, or a matter of language contact. Taking it as due
to contact would dovetail well with the borrowing hypothesis for
me/με, on the assumption that this aspect of the syntax of me could
have been borrowed along with the preposition; the most likely
scenario here would be Albanian as the source language and Greek
as the borrowing language, given the absence of the pattern in
Ancient Greek. However, these contact accounts for the me/με-
related matchings would deprive them of any value for Indo-
European dialectology.
4. Putting all these together – what can they mean?
From the foregoing, it can be concluded that there do indeed

appear to be many shared features between Albanian and Greek,
and that fact alone might suggest some sort of special relationship
between the two languages, but at the same time, the presence of
these features raises questions as to their significance. In particular:
Some may be retentions, but can we be sure of their proto-language
status in each case? Some may be borrowings, but if so, are they old
borrowings or instead recent ones? Some may be innovations, but
are they shared innovations or independent developments in each
language? And if innovations, are they old ones, predating the
20
intense contact that gave rise to the convergences of the Balkan

Sprachbund, or are they more recent ones that arose during the
Balkan Sprachbund contact? All of the more recent ones, that is any
of them that are post-Ancient Greek, could be due to contact in the
Balkans, but if so, when and under what conditions did the contact
and the borrowing occur?
It must be asked too whether shared retentions can count as a
baqiq fmp a “qneciaj” pejarimlqhin, mf a diajecrmjmgicaj larspe. Mostly,
the usual answer is no, since retentions involve doing nothing; that
is, there is no shared common undertaking on the part of two
speech communities. But, can resisting pressure to change be
considered a type of shared common undertaking, especially if
there seem to be several identifiable pressures? In this case,
regarding the modal-negation related matchings, it has to be noted
that Balto-Slavic, Italo-Celtic, and Tocharian eliminated the *m-
negator vs. indicative negator distinction assumed for Proto-Indo-
European, and Balto-Slavic and Italo-Celtic eliminated the *m-
negator itself. Presumably, therefore, there were pressures at work
in the system that gave rise to all of these developments, so what
kept not only the distinction but also the form itself in both
Albanian and Greek? Can their shared resistance to these pressures
count as a shared innovation? Perhaps so, but the jury is still out on
that important methodological point in general and thus in
particular as applied here.
There are of course kalw uawq il uhich “qneciaj” cmsjd be
defiled fmp rhe nspnmqeq mf rajiilg abmsr a “qneciaj pejarimlqhin”
between Greek and Albanian. In some sense, any contact-related
connection is historically special. But from the point of view of a
special dialectological relationship within Indo-European, perhaps
the most striking feature discussed here is the mccsppelce mf *ākep
―daw‖ hiddel il rhe *ijā- reanalysis that gave rise to Albanian sot, as
presented in section 3. It is hard to see that as a shared retention; it
could have been a Proto-Indo-Espmneal umpd fmp ―daw‖ bsr lmr
necessary the Proto-Indo-European word. Nor does it seem to be an
independent innovation in each language, as it is not clear where it
would have come from in each. And, it seems unlikely to be a
bmppmuilg, qilce rhe uhmje umpd fmp ―rmdaw‖ umsjd hate rm be
borrowed and one would have to ask why that particular word was
borrowed. Thus it may well be that this one matching is the
significant innovation that is the key to seeing an old connection
between Albanian and Greek, one that is dialectological within
21
BRIAN D. JOSEPH
Indo-European, along with all the newer, possibly contact-related

ones.
REFERENCES
Cowgill, Warren. 1960. «Greek ou and Armenian mč―». Language 36.3.347-

350.
Janda, Richard D. and Brian D. Joseph. 2003. «On Language, Change, and
Language Change» — Or Of History, Linguistics, and Historical
Linguistics» (with Richard D. Janda). In Brian D. Joseph and
Richard D. Janda (eds.) Handbook of Historical Linguistics, 3-180.
Oxford: Blackwell Publishers.
Joseph, Brian D. 2002a. «More on the PIE and post-PIE dimensions to
Albanian-Greek negation parallels». Paper presented at 20th
Annual East Coast Indo-European Conference, University of
Pennsylvania, 13 June 2002.
Joseph, Brian D. 2002b. «Balkan insights into the Syntax of *me: in Indo-
European». In Mark Southern (ed.) Indo-European Perspectives
(Journal of Indo-European Studies Monograph Series 41), 103-
120. Washington, DC: Institute for the Study of Man.
Pedersen, Holger. 1900. «Die gutturale im Albanesischen». Zeitschrift für
vergleichende Sprachforschung 36. 277-340.
22
BARDHYL DEMIRAJ
Ludwig-Maximilians-Universität
MÜNCHEN
GJURMË TË SUBSTRATIT MESDHETAR-BALLKANIK NË SHQIPE

DHE GREQISHTE: SHQ. rrush DHE GR. VJ. ῥώξ SI RAST STUDIMI
ë këtë studim jemi përqendruar mirëfilli në provën dhe

plotësimin e një interpretimi etimologjik të njësisë
leksikore shq. rrush, bashkëlidhja e dikurshme e së cilës me
gjegjëqel gp. ῥώξ, ῥψγϋρ “id.” (Cakapda 1864 87) s qhmoëpsa qysh
herët me njohjen e një baze substrati mesdhetar/ paragrek *raC-,
duke bërë kështu të mundur edhe zgjerimin e mëvonshëm të saj me
top[onimin] Ragusa (Dubrovnik), i menduar si i burimit ilir-shqiptar,
khs.: p[roto]shq. *rag-ús(j)- > (Bogdani 1685) top. <Rsſce°> (/ úʃə/ |
/púʃə/) „Ragsqa“ (Çabej 1961 247, SGJ II 102t., SE VI 355tt.). Kjm
përqasje etimologjike, përpos ndonjë shmangieje të papërfillshme
në rindërtimin e protoformës shqipe, tumiret në kohën tonë
gjithkund si e mirëqenë,1 përkatësisht ajo ka ndikuar që të
mënjanohen nga debati shkencor syzime të mëparshme mbi
etimonin e fjalës.2 Gjirhqeqi terë pperhala oë gp. ῥώξ (ipahaq ῥά̅ξ,
ῥάξ) lë gpeciqriië – e që këtej edhe në indoevropianistikë – mëtohet
qi ljë „fjajë e bspikir keqdherap“ [= Mittelmeerwort, Mediterranean
word],3 jep sigurisht shkas që të shqyrtojmë tash më nga afër
1
Shih Orel AED 381: PAlb *pāgsša; sidomos Hamp 2000 9v.: * -ùs-V-.
2
Kërm qwxike, oë raqh ksld r‖i imlqidepmjkë lë fair qi rë ianëpcwepa, nm i
radhisim pa ndonjë koment të hollësishëm, si vijon: Meyer-i (EWA 371) heq vetë
dorë nga një përqasje e bërë më herët po prej tij me pers. e re raz, razan, kurd. rez
“ppsqh; njepgsjj” (1883 41), dsie qheqrsap jm na pexeptë ljë jidhje fapefiqlmpe ke
sll. vj. kisht. gpmxdь“ppsqh”. Ndëpimhë, iw afpik i dwrë erikmjmgjii a) mqe ëqhrë
hedhur poshtë si i paqëlluar (Berneker I 355); b) ose është pranuar si i tillë, duke
marrë parasysh këtu në mos një afri gjenetike ie. (Rohr 2000 106: idg. *ghpēq-,
*ghpōq- „bap; fijix, jaqrap“ – Pokorny IEW 454); atëherë c) një ndikim të një gjuhe-
qsbqrpar rë naljmhsp (Ošrip Aphit II 33tt.; qhih edhe Tagjiavini 1935 241), ose d)
ljë ldiiik npej qjjatiqhreq (që tjerëp iiqhrape) (Hsjd 1984 56: “OCS gpsqdь
„gpaneq“, rhe npmbabje qmspce mf rrush”). Meldikir rë Ošrip-it i bashkohet së fundi
edhe Polak-u (1967 140), që përsiat këtu një bazë jo-ie. * - , e cila, sipas tij,
gjëllitka edhe në gjeorgj. pi‛a „pejerml de tigle“. Një qhnjegik rë hepqhëk
etimologjik e ndeshim edhe te Kristoforidhi (1903 307: rrush për -ντς- te emri
mitologjik Διό(ντς)ορ = ὁ διδάξαρ σήν ἀμπελοτπγίαν - σποπῇ σοῦ ν εἰρ π). Një
burim ie. të fjalës në bashkëlidhje etimologjike me lit. pasqiù, paũqri “njsci”
përsiat Mann (1950 384; shih edhe Rasmussen 1981 13: *rus- -).
3
Lidhur me problematikën e gr. ῥά̄ξ, ῥᾱγόρ, npalë ῥώξ, ῥψγόρ „ppsqh; imiëpp
ppsqhi“ shih ndër të tjerë Boisacq 835; Frisk II 642; Chantraine 966; Beekes 1969
23
BARDHYL DEMIRAJ
çështjen e prejardhjes së gjegjëses së saj shq. rrush, njëlloj siç kemi

tenpsap e tenpmjkë xaimliqhr ke rë aqhrsosajrspar “fjajë
qsbqrpari”, “fjajë rë bspikir keqdherap” anm “fjalë
isjrspe/qhregrape” ke bspik rë naljmhsp, rë cijar qhoinja i ia rë
përbashkëta me greqishten në mos edhe me gjuhë të tjera (qofshin
këto edhe rrënoja) në hapësirën e Gadishullit Ballkanik e në pellgun
e Mesdheut gjatë periudhës së antikitetit.4
Përcollëm në këtë mënyrë që në fillim drejtpërdrejt ose
tërthorazi çështjet që do të marrim në analizë, sigurisht pasi të
kemi bërë më parë një paraqitje të thukët të paletës kuptimore, të
çerdhes leksikore si edhe të përhapjes dialektore të fjalës rrush në
gjuhën shqipe. Do të përqendrohemi pra: a) në bashkëlidhjen
semantike e formale me top. Ragusa (Çabej, Hamp, Orel)
përkatësisht me gjegjësen e gr. vj. ῥώξ (Camarda); b) në çështjen e
zanafillës së fjalës: a buron shq. rrush prej së njëjtës gurrë substrati
rë naidelrifiiseqhke lga afëp, anm dsher r‖i ljmhik edhe lë iërë
rast greqishtes së vjetër rolin e ndërmjetësit? (Hamp); e c) në rast se
po, kur është përftuar ky huazim?
1. Përdorimi dhe përhapja dialektore e fjalës

Spektri kuptimor, sjellja gramatikore dhe përhapja dialektore
e kësaj lekseme lënë të kuptojnë, se kemi të bëjmë këtu me një fjalë
të lashtë në fondin leksikor të vitikulturës në gjuhën shqipe. Rrush
gjëllin gjithkund në hapësirën dialektore dhe diasporën shqipfolëse
si njësi e vetme leksikore për të shënjuar a) frytin e rrushit në
kuptim kolektiv; b) rrushin si pemë frutore, krahas hardhi dhe
246; Furnée 1972 126. Në këtë qerthull problemor bën pjesë pa dyshim edhe lat.
pacēksq „biqrai ppsqhi“; qhih ldëp rë rjepë Wajde-Hoffmann II 414; Ernout-Meillet
562; Schpijtep 1991 306: „The ajreplariml mf Lar. c wirh Gp. γ, rhe tmcajiqk mf rhe
Greek forms, the semantics, and the limited distribution of the etymon all point
rm a qsbqrparsk umpd.“; qhih që fsldi edhe De Vaal 2008 511: “Ppmbabjw a
jmalumpd fpmk a Medireppaleal jalgsage”.
4
Dhe ky fond i burimit joie. rezulton të jetë jo i parëndësishëm sidomos në
periudhën e antikitetit, përkatësisht në fazën e parë të kontakteve (historike-
ballkanike) shqiptaro-greke. Një imazh shumë domethënës arrijmë ta
sendërtojmë falë klasifikimit nga kjo perspektivë e atij inventari leksikor që
pranohet tashmë gjithkund në albanologji si gjurmë e ndikimit të greqishtes së
vjetër në shqipe. Ndër 37 njësi leksikore të huazuara (me siguri) prej greqishtes
së vjetër – e ashtuquajtura listë e Ölbergut (1972 33vv.) – 26 syresh rezultojnë të
jenë të gurrës joie. në greqishte dhe vetëm 11 të tilla dëshmojnë (në shumicën e
rasteve) formime brendagjuhësore prej rrënjësh e bazash ie. në atë gjuhë. Shih
hollësisht më poshtë shën. 20.
24
GJURMË TË SUBSTRATIT MESDHETAR-BALLKANIK NË SHQIPE DHE GREQISHTE
pjergull “ppsqh qi bikë iacatjeppëqe”; qi edhe c) kokrrën (e rrushit),5

kryesisht në fraza përcaktore të tipit: kokërr rrushi, vesh / vile / bistak
rrushi etj., më tej edhe d) përdorimin e tij në kuptimin e zgjeruar
„jjmj ppsqhi“.
Në pikëpamje gramatikore rrush sillet rregullisht si një emër
mashkullor me paradigmë defektive (sing[ulare] tant[um]), duke u
kodifikuar si i tillë edhe në leksikun e shqipes standarde, khs. rrush,-
i m. (FSHS 2002 1157). Forma shumësi më (t./g.) {-ra/na}, rrallë më
(g.) {-a} dhe (arb. Kr.) {-nje}, ose pa mbaresë, gëzojnë përhapje
dialektore të rrudhur dhe kryesisht në përdorimin e zgjeruar (pika
d) „jjmj ppsqhi“.6 Përndryshe dallojmë në disa të folme konservative
toske e gege edhe përdorimin (paralel) të një paradigme pas gjase të
hershme asnjanësi, khs. rrush,-t(ë) as. (sing. tant.), sidomos në
kuptimin kolektiv.7 Të dyja sjelljet gramatikore shfaqen në raporte
të ndryshme edhe në letërsinë e vjetër shqipe, khs.:
Buzuku (1555):
a) <amun de mereteh en dpiεaſir russ? o fiћ ê ξepecaſir?> (75 65-
67: /ppsqh/ (?) aq./k. iajj. lj. naqho.) „Nskosid cmjjigslr de
qniliq staq asr de rpibsjiq ficsq?“ (Marhesq 7 16)
b) <Higne seh teh vigneneh diteh ћi reh affepmlere bsjchɣ ke
cmŗeſir: e aih ћi ſrsnel psſre: meh ateh ћi en biell: e mallte
teh chulognene vene tanble> (78 35-8: /rrushtë/ as. kall. nj.
qho.) “ecce dieq telislr dicir Dmkilsq er cmlnpehelder
arator messorem et calcator uvae mittentem semen et
qrijjabslr kmlreq dsjcedilek er mkleq cmjjeq csjri epslr”
(Amos 9 13)
Bardhi (Blanchus 1635):
a) <Cmſci i psſcer | qualus> (118 20: /i rrushet/ gjin. sh. shq.)
b) <teſci i psſcir | racemus> (122 3: /i rrushit/ m. gjin. nj. shq.)
c) <Rus | vua> (188 13: /rrush/ em. nj. pashq.)
Bogdani (1685):
5
Këtu bën pjesë edhe përdorimi në kuptimin figurativ-përkëdhelës, kryesisht në
gjshël e fëkijëte, qi „imia e mpgalir qeiqsaj kaqhisjjmp; neliq“.
6
Shih ndër të tjerë Hahn AS III 111: sh. <πποτς̈̈̈̈>; Kristoforidhi 307: sh. rrush;
Bashkimi 386: sh. rrush-na; Leotti 1246v.: sh. rrush-ëra, rrush-a; Kpqrić 106: qh.
rrush-nje. Të dhëna të vlefshme gramatikore ndeshim gjithashtu te Kavalliotis
241: <ποόςς>; Apbalaq 107: <psš>; Cmpdiglalm 178; Gaxsjji 364; qidmkmq Mall
1948 443.
7
Shih Bashkimi 386; Sasse 97: vetëm si asnjanës (kollektiv); Giordano 428 etj.
25
BARDHYL DEMIRAJ
a) <e Nmes gier qè pis ſi κiſc nèp rs lxieppè tela l‖Rsſcir | e Noè
t‖aggislſe ij kmdm di catap tilm dajj‖ste> (Papr I: I.VII.14:
/rrushit/ m. rrj. nj. shq.)
b) <luλeɛesle teleſcrare, e bale Rsſc e ù pojnè | fiorirono le
tigle, fecepm tsa, e ſi karspmpmlm> (Papr II: I.IV.16: /ppsqh/
(?) m./as. kall. nj. pashq.)
c) <Ka me laam nde Vene stolen e Vet, me giaκ re Rsſcir
peteκsl‖ e ter. Genesis capite 49 | lauabit in vino stolam
tuam, & in sanguine vuæ pallium tuum. Gen. cap. 49> (Part.
II: III.II.13: /të rrushit/ m. gjin. nj. shq.)
Shmangie formale me karakter dialektor shfaqen te kjo fjalë

vetëm në pozicion nistor: / sʃ/ isldpejr /psʃ/, dhe iërm ialë rë
bëjnë kryesisht me bjerrjen e tiparit fonologjik që dallon
bashkëtingëlloret vibrante / / dhe /r/ në zona të ndryshme të
arealit dialektor të shqipes. Gjithsesi kemi të bëjmë këtu me një
dukuri me një moshë pak a shumë të re e me përhapje dialektore të
kufizuar që vepron kryesisht në pjesën lindore të toskërishtes
veriore e të gegnishtes jugore (Gjinari 1989 155vv.). Në këtë mënyrë
lejohemi të rindërtojmë, falë përqasjes së varianteve ekzistuese
formale, një formë bazë paradialektore, e cila përkon pak a shumë
me atë strukturë fonologjike mbizotëruese që gjëllin sot në
hapësirën kompakte shqipfolëse: shq. (shek. VI-IX e.j.) *rruʃ(-).
2. Çerdhja leksikore e fjalës

Në gjuhën e përditshme emri rrush shoqërohet jo rrallë me një
mbiemër për të shënuar llojin, mënyrën e përpunimit, shijen etj.,
khs.: rr. i kuq, rr. i bardhë, rr. i thatë, rr. i thartë etj. Përndryshe ai
gjëllin në terminologjinë e florës shqiptare si gjymtyrë frazash apo
kompozitash përcaktore për të shënjuar lloje të ndryshme rrushi,
ose edhe bimë e pemë të tjera me fryte përkatësisht me gjethe të
ngjashme me ato të rrushit, khs.: vgl.: rr. i egër “Viriq qijteqrpiq”, rr.
gardhi / lepuri / larush / pulëz “Sedsk daqwnhwjjsk erj.”, (g.) rr.
arushe “Apcrmqranhwjmq, sta spqi”, (diaj. r.) rr. gjalpërit “Smjalsk
ligpsk, S. hskije erj.”, (diaj. r.) rr. mali “Vaccilsk kwprijjsq,
Heidejbeepe, Bjasbeepe”, (g.) pp. oẽli “Smpbmq ascsnapia; Phwrmjacca
decaldpa”, (diaj. r.) pp. rmie / fpëlgs / qepexi “Ribeq gpmqqsjapia”, rr.
miskodel “sta fpagpalre, apmkarica”, (diaj. g.) rr. fëllãnxe “Danhle
mjemideq”, rr. dhelpën “sta pmqqiccia”; rr. brestênë “sta bialca dagji
acili papi“; rr. gruzhdëz “sta dei gpannmji niccmji dagji acili m chicchi
firriqqiki”, rr. qelbës / çilek “jjmj ppsqhi apmkarii”, (apb. Kp.) r. i
shumpiêros “mgpmxd”; imknmxira: rrushqyqe f. “jjmj bike ke fpwre rë
26
lgjaqhke ke arm rë ppsqhir”, rrushkuq m., rrushkuqe f. “neka e

Jsdaq; jjmj qhisppeje e lgjaqhke ke gjileqhrpël”, rrushzezë f.
“rhalsiëj”, rrushqyqe f. “jjmj bapiqhreje; bap spdhjeje” erj.; fmpkike
me prejardhje: (dial. g.) rrushé f. “Ciqrsq tijjmqsq, jjmj rpeldafiji”, fig.
(diaj.) “jjmj dhie”, dekil. rrushk m. pranë rrushkë f. “nekëj erj.”,
rrushkull k. “jjmj qhisppeje; rhepnejë” (edhe rmn.), oë iërej edhe fig.
rrushkulli f. “hidhëpik” e rrushkulloj fol. “hejkmj”; lë iërë çepdhe
hyjnë pas gjase edhe (dial. t./g.) lërushk m., larushk(ë) k./f. “ppsqh i
egëp” (ljë ipwoëxik ke larëz f. “id.” ?).8 Formime të tjera me
ndajshtesë: (dial. g.) rrushatak, rrushnuer kb. “ke qhskë jëlg
(fpsr)”, (i) rrushemë kb. “i jagsp (dps)”, rrushman m./mb.
“kaqhisjjmp” (Gaxsjji 364) erj.
3. Rrush dhe top. Ragusium (~ Ragusa)

Me gjithë çerdhen e sotme leksikore relativisht të pasur,
materiali gjuhësor që ofron leksiku i shqipes nuk na lejon të
vendosim lidhje brendagjuhësore, që do të mundësonin hetimin e
mëtejshëm të bazës paradialektore shq. *rpsʃ(-), përkatësisht
rindërtimin e fazave të mëhershme të zhvillimit të saj. Këtë
qerthull problemor që përcjellin shumë njësi në terminologjinë e
florës dhe të faunës shqiptare, rreket ta zbërthejë Çabej (1961 247,
SGJ II 102v.; SE VI 334vv.), i cili për hetimin e këtyre fazave në rastin
konkret kërkon dhe gjen mbështetje në të dhënat e toponimisë
antike-mesjetare në jug të bregdetit dalmat. Bëhet fjalë këtu për
toponimin e supozuar si të burimit iliro-shqiptar: Ragusium (~
Ragusa: sot Dubrovnik / Kroaci), strukturën tingullore të të cilit
Çabej e përsiat si paraformë të apelativit të sotëm rrush. Shkas për
këtë i jep atij forma shq. / úʃə/ | /púʃə/ (f.) e ekpir rë iërij owreri oë
gjëllinte pas gjase në ligjërimin popullor shqip në fund të shek.
XVII, siç na dëshmohet si e tillë dy herë në veprën e Bogdanit
(1685), khs.:
a) <iſſiλi peteκ, ndjere κeſſm κoheje gindete ruejtune nde
fisniκeſcer Giɣrerte Rsſceſqè | qual Vesticciola fino à
oseqr‖hmpa qi rpmsa csqrmdira lejja lmbijiqqika Cirrà di
Ragusa> (Part. II: I.IV.6: /të R(r)ushësë/ f. nj. gjin. shq. );
b) <Pietri Lucari nde Annalitè Rsſceſqè lib. 3. pag. 95. | Pietro
Luccari nelli Annali di Ragusa lib. 30. pag. 95.> (Part. II:
Antepenultimate: Plechienia e sctepisse Bogdanagnet: /të
R(r)ushësë/ f. nj. gjin. shq.).
8
Shih ndër të tjepë Cmpdiglalm 178; Lemrri 1246t.; Gaxsjji 364; Mall 443, Kpqrić
106, sidomos Mitrushi passim und FSHS 1157v.
27
BARDHYL DEMIRAJ
Shndërrimi i formës së mëhershme, të fiksuar në top.

Ragusium ~ Ragusa lë qho. e tj. (Bmgdali) <Rsſce> = / sʃə/9 është
sipas Çabejt (SGJ II 102v., SE VI 355vv. ) produkt i bashkëveprimit të
një tufe dukurish fonetike, të cilat janë përftuar gjatë periudhës
historike të zhvillimit të shqipes, bash në fazën e ndikimit intensiv
latino-roman. Ndër këto dukuri dallojmë: a) bjerrjen e mbylltores së
zëshme /g/ në pozicion mesor ndërmjet dy zanoreve; b) rrëgjimin
deri në bjerrje të plotë të zanores së patheksuar në rrokjen nistore;
si edhe c) shndërrimin e rregullt */s/ > /ʃ/ lë nmxiciml jmliqrmp. Së
fundi Çabej përqas formalisht strukturën fonologjike të formës
diisp nmnsjjmpe (qhei. XVII, Bmgdali) <Rsſce> = / sʃə/ ke anejaritil
rrush, duke hedhur në debatin albanologjik një formë burimore të
përbashkët */rag-ús(j)-/ si ndërtim zvogëlues (= diminutiv) në
isnrikil *“ppsqhëx, imiëpprh ppsqhi”.
Nëse ky toponim, dëshmuar jo aq herët në bregdetin dalmat 10
– e bashkë me të, sipas Çabejt, edhe simotra e tij top. Ragusa në jug
të Siçilisë (Itali)11 – ka pasur (atëbotë) kuptimin bazë *„ppsqh”, iërë
përsiatje e kemi sot për sot të vështirë ta mbështesim, përkatësisht
ta hedhim poshtë patjetër, meqë na mungon materiali dokumentar
përkatës.12 Fakt është që kjo përqasje merr shkas thjesht dhe vetëm
nga analiza fonologjike e formës popullore rmn. <Rsſce> (|
9
Transkriptimi i zgjeruar i nistores vibrante <R- -/ të fortë është në fakt
një vendim ad hoc (shih Hamp 2000 9), sa kohë që dallimi grafik <r> ~ <rr> i
bashkëtingëlloreve vibrante të shqipes me statusin fonetik [r] ~ [rr] (përkatësisht
[ɾ] | [p]) lsi qhfaoer ppegsjjiqhr re Bmgdali, qiispqe edhe lë reiqrer e tjerpa
shqipe me alfabet latin.
10
Njohuri të vlefshme enciklopedike lidhur me themelimin e qytetit (rreth 615
e.j.), dikur nën sundimin bizantin e më pas venedikas, na kumton Grande
Enciclopedia de Agostini (vëll. 18, Novara 1997 241vv.); për gjykime të mirëfillta
shkencore shih së fundi Mayer (I 282v., II 94), i cili regjistron përmbledhtas
burimet historike më kryesore, duke i interpretuar ato nga perspektiva
filologjike dhe gjuhësore-diakronike.
11
Njohuri të vlefshme enciklopedike në: Grande Enciclopedia de Agostini (vëll. 18,
Nmtapa 1997 246tt.: “Fmldara npmbabijkelre lej qec. VIII da Ragusei della
Dajkaxia qsj jsmgm dejj‖alrica Ibja Epea.”. Një qwxik erikmjmgjii, nmp lë rjerëp
kah, ndërmerr Rohlfs-i (LGII 440), i cili e heton më vete emrin e qytetit sicilian,
dsie npmnmxsap ljë jidhje erikmjmgjiie ke gp. ῥογϋρ “dsaj (gpspi)”, jar. *rogium,
kë rej „σοόρ ‛Ρογούρ nëpërmjet arab. *Rogûs (te Edrisi Ragūq) Ragusa e sotme
(owrer lë Sicijilë jsgjildmpe)“.
12
Shih për këtë Skok (III 98v.) dhe Mayer (I 282v., II 94). Ky emër është
interpretuar atëbotë ndryshe në mendësinë popullore (= etimologji popullore),
khs. ndër të tjerë Presbyter Docleas, c. 31 (ed. Šišić, Bejgpad 1928): “il piniq
kapiliq, osaq Pidaspi jilgsa qsa ―jasq‖ dicslr. Ulde ea citiraq Lasqisk tmcara eqr,
que postea r pro l nmqira, Ragsqisk annejjara eqr.” Edhe më i hershëm
Konstantinos Porphyrogennetos De. adm. imp. c. 29.
28
<Ragusa>), të syzuar si tipike shqipe, struktura tingullore e së cilës

sipas Çabejt nuk përkuaka rastësisht me atë të apelativit shq. rrush.
Shndërrimin formal (top.) *ragusa në shq. rrush e tumir edhe Orel-i
si specifikë e shqipes,13 ndërsa Hamp-i – siç lë të kuptohet në
interpretimin e tij –, mëton në këtë rast një operacion metodik më
se të zakonshëm, meqë në zonën në fjalë emërtimet e vendeve me
emra botanikë janë më se të pranishëm.14
Pa dashur të ndalemi më gjatë në gjykimet e njërit apo tjetrit
studiues, mund të përmbledhim thukët se sot për sot nuk jemi
assesi në gjendje të verifikojmë në aspektin semantik një afri të
mundshme etimologjike ndërmjet top. Ragusa dhe shq. rrush. E kjo
rrethanë e bën të domosdoshme përqendrimin në detaj të analizës
diaipmliie lë ppafqhil rilgsjjmp. Në iërë paqr jalë nëp r‖s qoapsap që
pari dy çështje bazë, ku mbështetet i gjithë interpretimi i
mësipërm, pikërisht: a) tufëza e dukurive fonetike, që kanë
mundësuar shndërrimin pas gjase specifik shqip të top. Ragusa në
shq. <Rsſce> / sʃə/ (qhei. XVII, Bmgdali); dhe b) teldmqja e qheljëq
që bapaxiqë kidiq qrpsirspëq fmleriie rmn. (Bmgdali) <Rsſce> / sʃə/
dhe apelativit rrush / sʃ/.
Sa i përket çështjes së parë, veçojmë sidomos bjerrjen e
mbylltores së zëshme /-g-/ në pozicion ndërzanor, një dukuri që
është mëtuar deri vonë si e mirëqenë vetëm në shqipe. Kjo dukuri
ka nxitur pas gjase edhe mendimin lidhur me shndërrimin fonetik
top. Ragusa > qho. (Bmgdali) <Rsſce> / sʃə/, dsie e tëqhrpsap arë qi
specifik të shqipes historike. Gjithsesi duhet të mbajmë parasysh
këtu që ky emër vendi dëshmohet me dhe pa mbylltoren /-g-/
ndërzanore në burime të ndryshme historike dokumentare
greqisht, latinisht dhe italisht, si p.sh. lat.-it. Ragusium, Ragusa ~
Rausium (/Lausium), gr. Ρ̉ αούςα, ̉Ραούςιον etj.15 Në këto rrethana në
pikëpamje metodike na duhet të mbajmë hapur si opsion të dytë
ksldëqilë oë tapialri <Rsſce> / sʃə/ i pegjiqrpsap re Bmgdali rë
ketë qenë një variante popullore romane, në mos jo një e tillë
13
“The fmpk mf rhe jarrep ‛Ραούςα in Const. Porphyrogen. De. adm. reflects the
early Albanian loss of the intervocalic voiced stop before the contraction of
tmuejq.” (Opej AED 391).
14
„Çabej rhel gmeq ml rm ijlustrate the fact that it is quite normal to find place
names in that region derived from botanical appellatives. The conclusion, then, is
that there is no reason to divorce the phonetic sequence and presumed semantic
source in the attested Ragùs-a from the Albanian rrush ―sta‖.” (Hamp 2000 9)
15
Hollësisht për këtë Mayer I, 282v.
29
BARDHYL DEMIRAJ
greko-bizantine.16 Këtë supozim e mbështet: a) sidomos situata e

ngjashme që dëshmojnë toponime të tjera përgjatë bregdetit
dalmat, shi në ato zona, të cilat edhe në fazën e fundit të antikitetit
e në mesjetë nuk i ngërthente hapësira kompakte shqipfolëse në
Bajjial, ihq.: rmn. (gp.) Σπαγοόπιον, jar. Tragurium pranë Traorensis
(Urbs), it. Traù < Traùr, Traòr pranë kroat. Trogir.17 b) Gjithashtu
duhet të mbajmë parasysh edhe faktin që i ashtuquajturi ligj i
Meyer-it mbi bjerrjen e mediave ndërzanore në leksikun e
trashëguar dhe atë të huazuar të shqipes nuk tumiret më si i
mirëqenë në kohën tonë, të paktën sa i përket bjerrjes së
mbylltores ndërzanore /-g-/ (B. Demiraj 2000 60vv.). Këto rrethana
na lejojnë tash të konsiderojmë bashkëlidhjen e supozuar ndërmjet
top. Ragusa dhe shq. (Bogdani) <Ruſce> / sʃə/, mqe dsie npalsap ljë
rol ndërmjetës greko-bizantin, përkatësisht (?) roman (shën. 16),
ose në rastin më të mirë të njohim këtu një dukuri të izoluar në
ligjërimin e thjeshtë popullor, që nuk u është nënshtruar patjetër
rregullave të zakonshme fonetike të zhvillimit gjuhësor, siç ndodh
jo rrallë në fushë të toponimisë, khs. shq. Berat < sll. Belgrad, shq.
Pukë < lat. (via) Publica etj.
Pavarësisht se cila nga dy zgjidhjet alternative do të
parapëlqehej për interpretimin diakronik të toponimit në fjalë,
mund të shtojmë së fundi që as njëra e as tjetra nuk i shkojnë për
shtat barazimit formal të supozuar ndërmjet (top. Ragusa ~) shq.
(Bogdani) <Rsſce> / sʃə/ (f.) dhe anejaritir qho. rrush (n./m.),18 në
16
Skok (III 93v.) saktëson që të dyja variantet formale (me dhe pa /-g-/
ndërzanore) kanë qenë pas gjase në përdorim në gjuhën romane (= dalmatishten)
të qytetit me rrethina, khs.: Ragusa = Ragusi neben Rausa = Rausi. Mayer (II 94)
sillet gjithashtu i tërhequr, duke iu referuar me të drejtë top. dalmatin
Σπαγοόπιον, lat. Tragurium pranë Traorensis (Urbs) (shih edhe shën. 16). Në rast se
te të dyja toponimet kemi të bëjmë me një bjerrje relativisht të vonë të
mbylltores /-g-/ në pozicion ndërzanor, atëherë do të ishim më të sigurt, sikur të
përsiasnim këtu një dukuri të përftuar fillimisht në greqishten e enklavës anase
të qytetit, siç ka ndodhur jo rrallë atëbotë në dialektet e ndryshme greke (shih
Thumb 19642 20v.). Orel përsiat një proces të përkundërt (AED 391 – shih shën.
12). Do mbajtur parasysh këtu që në greqishten e Salentos (Itali e Jugut) kjo
dsispi ia ppmisp edhe tijseqil e fjajëq “ppsqh”, ihq.: gp. tj. ῥά̄ξ ῥᾱγόρ (~ ῥώξ
ῥψγόρ), pranë gr. e re ῥᾶγα (~ ῥϋγα) kundrejt gr. salent. vráva, vrá, grá (shih Rohlfs
1962 136v.).
17
Shih për këtë Mayer II 118 dhe Skok III 93v.
18
Krahas strukturës së ndryshme rrokjesore mund të mëtojmë si tjetër
mospërkim edhe statusin e ndryshëm në gjininë gramatikore të njësive që
përqasen me njëra- rrush (n./m.). I
paqartë Çabej (SGJ II 103; SE VI 336) me transkribimin Rrush (=
30
kuptimin që asnjë syresh nuk ndihmon në interpretimin diakronik

të shq. rrush. Alternativa e parë (: gr.-rom. Rausa > alb. / sʃə/)
parakupton një proces huazimi paralel greko-roman – gjithsesi fare
të pavërtetueshëm –, edhe për apelativin tonë rrush. Që ne duhet të
heqim dorë edhe nga alternativa e dytë, këtë e tumir hetimi
diakronik i gjatësisë së zanores së rrënjës /-u-/, e cila gjëllin si
zanore e shkurtër gjithkund në letërsinë e vjetër shqipe, sikurse
edhe sot gjithkund ku flitet shqip (shih më lart § 1). Sigurisht që
nuk do ta hasnim këtë situatë, domethënë një zanore të shkurtër në
trup të fjalës, në rast se do të pranonim si të mirëqenë qoftë edhe
njërën prej protoformave të rindërtuara dhe të shtruara për
diskutim deri sot, khs.: *rag-ús(j)- (Çabej) krahas *pāgsša (Orel) apo
* pōg-ùs-V- (Hamp), të cilat, përpos bjerrjes së bashkëtingëllores
mbylltore në pozicion ndërzanor, parakuptojnë edhe një rrudhje të
strukturës rrokjesore të temës së fjalës. Një rrudhje e tillë është
shoqëruar rregullisht në shqipe me një zgjatim kompensator të
zanores rrënjore që ndodhej nën theks, dukuri kjo më se e njohur
në historinë e gjuhës shqipe si gjatësi historike në sistemin e saj
fonologjik (Çabej SGJ III 141), që vërtetohet katërcipërisht sidomos
në shtresën e huazimeve latine të shqipes, ku ndeshim rregullisht
bjerrjen e bashkëtingëlloreve lat. /-d-/, pranë [-w-] (= lat. <-b->) në
pozicion ndërzanor, khs. a) nga shtresa e leksikut latin: lat. *padūje-
> shq. (t. ver., shq. let.) pyll, (dial. t. jug./g.) pȳll, shq. vj. (Buzuku,
Bsdi, Bapdhi) <nɣɣj> = /nȳ / npalë (Bmgdali) <nɣλ> /py / (shih B.
Demiraj 2000 60vv.; 83);19 si edhe b) në mënyrë sporadike në
shtresën e leksikut të trashëguar të shqipes, khs.: *dhe b-(e)to-: shq.
(t. ver., shq. let.) det, (dial. t. jug./g. ver.) dēr, letërsi e vjetër shqipe:
(Bsxsis, Bsdi, Bapdhi) <deer> = /dēr/ npalë (Bmgdali) <der> = /der/.
Këto dy argumente shtesë bëjnë të mundur tash të heqim dorë
një herë e përgjithmonë qoftë prej përqasjes së sotme etimologjike
ndërmjet shq. rrush dhe tapialrir (diisp) nmnsjjmp rmn. <Rsſqce>
/ sʃə/ (Bmgdali), aqhrs edhe npej npmrmfmpkëq që pildëprsap qi
dëshmisë së dytë në veprën e Bogdanit: <Pietri Lucari nde Annalitè Rsſceſqè lib. 3.
pag. 95.> (Part. II: Antepenultimate: Plechienia e sctepisse Bogdanagnet).
19
Në fakt Bogdani, me ndonjë përjashtim të rastit (khs. <κssr> /iūr/ „ljëqi
karëqe pperh 80 ck“ < jar. cubitus „ljëqi karëqe pperh 44 ck“) lsi qhëlml
grafikisht të ashtuquajturën gjatësi historike të zanoreve të shqipes me anë të
dyfishimit të grafemave zanore. Gjithsesi kjo rrethanë nuk e dobëson aspak
forcën e argumentit tonë, meqë zanorja rrënjore e apelativit rrush gjëllin
gjithkund në arealin dialektor të shqipes, sikurse edhe në letërsinë e vjetër
shqipe vetëm si zanore e shkurtër /-u-/.
31
BARDHYL DEMIRAJ
formim zanafillës deminutiv: pshq. *rag-ús(j)- (Çabej), *pāgsša (Orel),

* pōg-ùs-V-, *r g-ùs-V- (Hamp).
Shq. rrush dhe gr. ῥώξ

Sa i përket etimonit të shq. rrush Hamp-i nuk e përjashton
krejt opsionin e një huazimi të mundshëm, në kuptimin që kjo
leksemë, sipas tij, mund të jetë në shqipe rezultat i një ndikimi
gjuhësor të greqishtes, në mos i një burimi tjetër, të panjohur prej
Jsgsr rë Bajjialir. Sinaq rij: “Fsprhepkmpe rhe npeqelce mf qsch
ancient Greek garden products in Albanian as pjepër “kejml” ald
lakër “cabbage” reacheq sq lmr rm evcjsde rhe gpane aq a nmqqibje
early borrowing fpmk Gpeei mp rhe qmsrhepl Bajialq.” (f. 10)
Ky opsion mbart në vetvete të njëjtat vështirësi, me të cilat
përballet shqyrtimi diakronik dhe etimologjik i një burie të
konsiderueshme fjalësh të ashtuquajtura fjalë të substratit
(paragrek), fjalë të burimit mesdhetar, fjalë kulture apo fjalë
shtegtuese të periudhës së antikitetit, të cilat shqipja, pas gjase jo
rastësisht, i ka të përbashkëta me greqishten në mos edhe me gjuhë
të tjera (rrënoja) në Gadishullin Ballkanik dhe pellgun e Mesdheut.
Lidhur me konkordancat leksikore greko-shqiptare, studimi
orientohet zakonisht në hetimin e një gurre të përbashkët vetëm në
rast se strukturat fonologjike të gjegjëseve simotra në gjuhët
përkatëse shmangen nga njëra-tjera në mënyrë të tillë, sa që
rezulton më se i nevojshëm rindërtimi i një protoforme bazë, prej
së cilës mund të rrjedhojmë pa vështirësi secilën syresh në gjuhët
përkatëse, khs.: shq. bathë ~ gr. υακϋρ “rhjeppëx” (B. Dekipaj 1997
94); shq. shegë ~ gr. vj. ςίδη, ςίβδην “id.” (Fpiqi II 702t.); thes, (dial.)
thas, sh. thasë | gp. tj. ςάκκορ “rheq (ke jeqh dhie)” (bspik qekir –
B. Demiraj 1997 94). Në rast se struktura tingullore e gjegjëses
shqipe mund të rrjedhohet pa kurrfarë vështirësish prej pedantit
grek, d.m.th. pa cënuar aspak rregullsitë e shndërrimeve
fonologjike të shqipes në kohë e hapësirë, atëherë i njihet
greqishtes roli i ndërmjetësit në procesin e huazimit. Bëjmë fjalë
këtu për një premisë metodike, që e tumirin faktorë të njohur
jashtëgjuhësorë, të tillë si a) faktori kulturor-historik – roli i
grecitetit antik si njëri ndër bazamentet e qytetërimit evropian –,
por edhe b) faktori kulturor-gjeografik – përhapja e këtij greciteti
dhe forca e rrezatimit të tij në gjithë rajonin e Mesdheut e të
32
Gadishullit Ballkanik, khs. shq. mollë < gr. vj. (dor.) μᾶλον (~ μῆλον)
“id.” (lga is edhe jar. kājsk, kējsk; Frisk II 226).20
20
Një shqyrtim i detajuar i listës së Ölberg-ut (1972 33vv. – shih shën. 3) tumir
plotësisht forcën e rrezatimit të grecitetit antik edhe në shqipe. Ndër 37 njësitë
leksikore të lashta të burimit grek në shqipe (grupi A) 26 syresh rezultojnë të
burimit joie., ndërsa (grupi B) vetëm 11 të tilla dëshmojnë baza të mirëfillta që
rindërtohen për fazën e përbashkët të zhvillimit gjuhësor ie. Një ballafaqim i
burimit etimologjik të gjegjëseve me rezultatet më të fundit në grecistikë dhe
indoevropianistikë (Beekes II 1274) na jep pasqyrën që vijon:
Grupi A: bli,-ni “jjmj neqhis” < gp. βλέννορ “jjscë; jjmj neqhis” (Beeieq I 219);
bretëk < gp. βάσπαφορ, βπάσαφορ erj. (Beeieq I 206); dhjamë < gp. δημϋρ “id.”
(Beekes I 325v.); hut m., hutë f. (diaj. r./g.) „Aegwnisq; jjmj bsfi; jjmj fajimi erj.” < gp.
ὦσορ “id.” (Çabej SE IV 338); kamare (Bjalchsq) “kepikalgë” < gp. κάμμαπορ “jjmj
kepikalge” (Beeieq I 631): kandër “own taji” < gp. κάνθαπορ “jjmj bpskbsjji; fig.
isnë nëp rë nipë; tapië ialmraxhi” (Beeieq I 634-5); kumbull < gp. κοκκόμηλον
“id.” (Beeieq I 733); lábrik “jetpei” < λάβπιφορ, λαβπάκιον (Beeieq I 818: fmpkik
bpelda gpeoiqhreq lga jmie. λάβπορ “fspimsq, bmiqrepmsq, timjelr, fiepce;
gjsrrmlmsq”); lakër < gp. λάφανον, qidmkmq -α (qh.) “gapdel-hepbq, tegerabjeq”
(Beekes I 839); lëpjetë < λάπαθον (l.) “kmli‖q phsbapb, Rskev acermqa” (Beeieq I
833); liqen < gp. λεκάνη “baqil, diqh” mqe λεκάνιον “id.” (Beeieq I 846); mëllagë
“Majte” < gp. μαλάφη “id.” (Beeieq II 896); mëngërë, g. mangër “npeqë taji” <
μάγγανον “nhijrpe, rhapk; ipml neg, bmjr” (Beeieq II 887); mokër “Mühjqreil”: gp.
μηφανή, dmp. μᾱφανά “kealq, rmmj, kachile erc.” (Beeieq II 949-50); mollë “kmjjë;
fpsrë” < μῆλον (dmp. μᾶλον) “id.” (Beeieq II 943t.); okër “rpiricsk kmlmcmccsk” <
ὦφπορ “jarhwpsq Ochpsq” (Beeieq II 1684); pellg, (Bapdhi) <nejeg> < πέλαγορ “der,
qinëpfaoe e derir” (Beeieq II 1164-5); presh “Ajjisk nmppsk” < ππάςον “id.”
(Beekes II 1229); qershi < κεπαςία “bipd cheppw” (Beeieq I 677); sherp < ςίπυιον,
ςίλυιον “Sijnhisk” (Beeieq II 1332); shkarpë < κάπυορ, *ςκάπιυορ, ihq. gp. pe
ςκάπιυορ “qhiapnë” (Beeieq I 651); shkop < (Heqwch) ςκᾶπορ (| jar. qcānsq)
(Beekes ?); shpellë < agp. ςπήλαιον “id.” (Beeieq II 1382); tepë “rpiricsk
kmlmcmccsk” < σίυη “id.” (Beeieq II 1489); tarogzë “nëpipelape” < ϑψπάκιον
“napxkmpe” (Beeieq I 569); trumzë “Thwksq, Thwkial” < θόμβπα, θπόμπα “id.”
(Beekes I 363)
Grupi B: bletë < μέλισσα “id.” (Beeieq II 925: ie. *melit- “kjajrë”); duket (më) < agr.
δοκεῈ μοι (Beeieq I 344-5); egër (i) < ἄγπιορ “id.” (Beeieq I 16: ie. *h2g‖-ro-); fier <
πσέπιρ “fepl, bpaciel” (Beeieq II 1248: ie. *pet- “fjw”); gjuhë f. < gr. vj. (dor.)
γλῶςςα “id.“ (Beeieq I 278) kum “tajë (deri)” < κῦμα,-ασορ “id.” (Beekes I 801: ie.
*i‖sh1- “quejj”); merimangë < agp. μόπμᾱξ “id.” (Beeieq II 928: ie. *morui- “alr”);
pëllëmbë, g. pllaz < παλάμη “dmpë (e qhrpipë), qhsnjaië” (Beeieq II 1144: *plh2-(e)m-);
pjepër, g. pjepën < agp. πέπψν “peif” (Beeieq II 1174: ie. *pekw- “njei”); shtëmbë, g.
shtam(b)ë < ςσάμνορ “own i kadh, bsr tepe” (Beeieq II 1390: *sth2-mn-o-
“qraldilg”); vadhë, (g.) vodhë, vodhe, vodhëz “qmpbsq dmkeqrica, Sneiepjilg”:
zgjerim më {-dhë} i rrënjës *vo-/va- npej gp. tj. ὄα ”Smpbsq dmkeqrica” (Beeieq II
1040v.: ie. *Hoi-ueh2-).
Shkruesi i këtyre radhëve nuk e konsideron këtë inventar si të ezauruar
plotësisht, përkundrazi është i mendimit se në albanologji nuk është arritur ende
të sendërtohen premisat metodike që do të mundësonin hetimin ballor të
33
BARDHYL DEMIRAJ
Pa dashur të shmangim patjetër diskutimin në plan të

përgjithshëm, se sa e mbështetur do të ishte kjo premisë metodike
në hulumtimin e kontakteve gjuhësore të shqipes, mendojmë
gjithsesi se nuk jemi në hulli të gabuar, në qoftë se ndjekim nga afër
opsionin e një ndikimi, përkatësisht ndërmjetësimi të mundshëm të
greqishtes në shqipe edhe për rastin në shqyrtim. Shkas për këtë na
jep së pari vetë përqasja e Camarda-s me gjegjësen gr. ῥώξ ῥψγόρ.
Mënjanimi i top. Ragusium ~ Ragusa, (Bmgdali) <Rsſce> lga oeprhsjji
problematik në fjalë nuk e dëmton aspak këtë përqasje diakronike
formale. Përkundrazi ajo gëzon tash edhe përparësinë se të dyja
madhësitë e krahasimit: shq. rrush (= Camarda <ῥoόςρ>) ~ gr. ῥώξ,
përkojnë plotësisht me njëra tjetrën në kuptimet e tyre kryesore:
„ppsqh (fpwr/nekë); ppsqh (imiëpp)“, ldëpqa fmpkajiqhr arm i afpml
edhe më shumë me njëra tjetrën struktura tematike njërrokëshe.
Është pikërisht kjo rrethanë, që na nxit të shtrojmë tash
pyetjen: Çfarë rezultati ofron hetimi diakronik i segmenteve të
veçantë në strukturat tematike përkatëse. Në këtë kuadër është
vetëm bashkëtingëllorja nistore e secilës njësi që nuk mbart
kurrfarë vështirësie në interpretimin diakronik, meqë gr. [hr-] (= <ῥ-
>) dhe shq. [rr-] (= <rr->) në pozicion nistor absolut janë përftuar
nga të njëjtat burime (jo-)ie.: ie. */sr-/, */ r-/, (?) */r-/, jo-ie. */r-/,
kundrejt sekuencës ie. */Hr-/ > gr. */Vr-/ = pshq. */Vr-/ > gr. /Vr-/
(: <Vπ->) = alb. */r-/ (B. Demiraj 1994 57vv.).21 Këtu do mbajtur
gjithashtu parasysh se forcimi i vibrantes nistore */r-/ > / -/ në
shqipe ishte në veprim edhe në fazën e parë të ndikimit sllavojugor
dhe roman në shqipe (shek. VII-X e. j.),22 khs.: shq. rrugë f. < it. ruga,
rrafsh m. < sll. (jug.) *ravos < psl. *orov (si temë e vjetër emërore më -
s-).
Sa i përket vokalizmit të rrënjës, Camarda sjell për krahasim
tapialril gp. ῥώξ, na nëpkeldsp ldmljë apgskelr nëp nëpoaqjel
formale në shqyrtim. Këtë mund ta përcjellim paraprakisht si një
ndërmarrje ad hoc të autorit,23 përderisa greqishtja dëshmon disa
tapialre fmpkaje ke xalmpe ppëljmpe rë naqrabijixsap, ihq.: ῥά̅ξ
ndikimit të greqishtes së vjetër në gjuhën shqipe. Për vështirësitë e hulumtimit

në këtë drejtim, shih sidomos Ölberg art. cit.
21
Për situatën në greqishte shih së fundi s. Rix 1969 79vv.; HGG 62, 66, 76.
22
Shih Demiraj, Sh. 1996 155vv.; Topalli 2001 265vv.
23
E kemi të vështirë të deduktojmë se përse Camarda ka mëtuar një përqasje
fmpkaje (terëk) ke tapialril gp. ῥώξ, nëpdepiqa ai terë lsi qhnpeher nëp iërë.
Ndoshta kemi të bëjmë me një rastësi, pasi siç do ta rimarrim edhe më poshtë
(shih shën. 26) Camarda i referohet këtij varianti kur trajton zhvillimet e
qnipalreq */q/ (> qho. /ʃ/) lë gpsne rë ldpwqhke baqhiërilgëjjmpe.
34
ῥᾱγόρ, ῥάξ ῥαγόρ, ῥώξ ῥψγόρ; gp. e pe (diaj.) ῥᾶγα, ῥόγα, gp. (qajelr.)
vráva, vrá, grá (Frisk II 642; Rohlfs 1962 136). Një përpjekje të parë
për rindërtimin e një paradigme burimore të njësuar të greqishtes e
ndërmerr Hamp (2000 7vv.), i cili dallon për variantet tematike gr.
ῥ γ- sld ῥψγ- ldmqhra ke rë dpejrë „rhe pekailq mf a qilgje mjd
lmsl“: (ek. lj.) * pṓhg-s: *ϝπώξ, (gjil. lj.) * rhg-ós: *ϝπᾱγόρ mqe
*ϝπαγόρ s.a.
Pra, sipas Hamp-ir, gp. ῥώξ nëpfaoëqml naldëpkjerqhëk
formën bazë të një paradigme dikur të njësuar (= paradialektore) të
greqishtes: (em. nj.) * pṓhg-s: *ϝπώξ > ῥώξ. Papë lga nepqneirita e
albanologjisë, mund të shtojmë tani sidomos lidhur me vokalizmin
e rrënjës, që kjo rrethanë gjuhësore në greqishte e së bashku me të
edhe rindërtimi i protoformës së njësuar (em. nj.) * pṓhg-s i shkojnë
përshtat fare edhe përqasjes formale të shq. rrush ke gp. ῥώξ.
Gjithsesi duhet të mbajmë parasysh këtu se hetojmë për çdo rast në
kuadrin e kontakteve të hershme ndërgjuhësore, përkatësisht të
veprimit të substratit, meqë marrëdhënie proporcionale të kësaj
larwpe: gp. */ō, m/: shq. /u/ i hasim në shqipe (pavarësisht nga
mjedisi fonologjik) vetëm në fondin joindoevropian përkatësisht në
shtresën e hershme të huazimeve (edhe) prej greqishtes së vjetër
në shqipe,24 khs.: shq. gjuhë f. < gp. tj. (dmp.) γλῶςςα “id.“ (Çabej SE
IV 338), hut m., hutë f. (diaj. r./g.) „Aegwnisq; jjmj bsfi; jjmj fajimi erj.”:
gp. tj. ὦσορ “id.”, jar. ōrsq „id.“ (Çabej SE IV 384: hsaxik gp. tj.;
Meyer EWA 460: huazim lat.); (më) duket fmj. < gp. tj. δοκεῈ μοι (Çabej
SE III 354) etj.25 Në pikëpamje të kronologjisë relative procesi i
huazimit duhet të jetë përftuar në një fazë të caktuar të zhvillimit,
kur në sistemin zanor të shqipes mungonte një zanore e mesme
buzore, e radhës së prapme [o(:)], përkatësisht ishte përftuar
ndërkohë një boshllëk në aksin velar të atij sistemi, bash në një
periudhë kur korrelacioni i gjatësisë në sistemin e zanoreve të
greqishtes së vjetër kishte filluar të humbiste funksionin e vet
fonologjik kuptimdallues.26
Vetëm në këto rrethana, pra duke i njohur depërtimit të kësaj
fjale substrati në shqipe rolin ndërmjetës të greqishtes së vjetër, ne
24
Lidhur me problematikën e huazimeve pas gjase latine, të cilat dëshmojnë në
shqipe, sikurse edhe në greqishten (bizantine) ngritjen [o:, o] > [u], shih së fundi
Bonnet 1998, 75vv.
25
Përqasjet përkatëse në shtresën leksikore të trashëguar të këtyre dy gjuhëve
dëshmojnë të tjera proporcione që nuk kushtëzohen nga mjedisi fonetik: gr. vj. (=
ie.) /ō | m/: qho. /e | a/, ihq. qho. te(të): gr. ὀκσώ lsk. „id.“ npalë asht(ë) m./n.:
gr. ὀςσέον „id.“ s.a. (B. Dekipaj 1997 43, 82t.).
26
Rix HGG 56: ndërmjet periudhës së helenizmit dhe fundit të antikitetit.
35
BARDHYL DEMIRAJ
lejohemi tash të tumirim edhe pranëvënien formale që mëton

Camarda, kur përqas tingujt fundorë: shq. /-ʃ/: gr. vj. /-ks/ (1864
381 = <-ςρ>: <-ξ>),27 në kuptimin që grupi bashkëtingëllor fundor në
kufijtë morfematikë të fjalës /-ks/ (= {°K-s}) gjatë procesit të
huazimit është perceptuar (edhe) në ndjesinë gjuhësore të
bashkësisë së dikurshme shqipfolëse pak a shumë si një tog
bashkëtingëllor me shqiptim të lidhur, që vjen me thënë se
fjalëforma /hr ks/ (= {hr k-s}) është përjetuar dhe përthithur prej
folësve të atëhershëm të (proto)shqipes si një njësi morfologjike e
mëvetësishme. Si i tillë ky tog fundor i është nënshtruar asimilimit
rë ppegsjjr oë nëpjermi gpsni */iq/ > qh. /ʃ/ omfrë lë fmldil e
trashëguar indoevropian ashtu edhe në shtresat e huazimeve greke
e latino-romane të fondin të shqipes, khs.: gjashtë num.: ie. *qei‖q(-
to); (onom.) Llesh < gr. (bizant.) Άλέξ-ιρ, pranë Llezhdër < Άλέξανδπ-
ορ (Çabej 1972 34); frashër m. < lat. fraxinus etj.
Përfundim
Nga sa u kumtua më lart vijmë në përfundimin që shq. rrush është
një fjalë e izoluar në shtresat e hershme të leksikut të shqipes,
sikurse shumë njësi leksikore nga fushat e florës dhe të faunës
shqiptare, për të cilat interpretimi etimologjik i nënshtrohet
kryekëput krahasimit diakronik me gjuhët simotra, përkatësisht
kontaktit (para)historik me gjuhët fqinjë. Përqasja formale me
toponimin Ragusa (Dubrovnik / Kroaci), që dëshmohet në letërsinë
shqipe të shek. XVII në formën popullore / sʃə/ (Bmgdali: <Rsſce>),
edhe pse është pranuar deri vonë në debatin albanologjik si e
mirëqenë, nuk gjen më mbështetje me rezultatet e reja në fushën e
fonologjisë historike të shqipes. Përkundrazi bashkëlidhja e
dikurshme me gjegjësen gr. ῥώξ (Camarda 1864 87) fiton nga kjo
perspektivë gjithnjë e më shumë terren, gjithsesi duke dëshmuar pa
kurrfarë keqkuptimi rolin ndërmjetës të ndikimit të lashtë
gjuhësor-kulturor helen.
27
Camarda sjell të dyja fjalët në krahasim formal, kur trajton burimet e
baqhiërilgëjjmpeq /ʃ/ lë gjshë qhoine: „La ς (= *s – B.D.) non solamente semplice,
ma anche compresa nella χ soggiace facilmente al detto raddolcimento, p. e. in
πςρέφ-e (= pshehë – B.D.) tosk., io nascondo, cf. χέϕ-αρ [...] Del pari la ξ risente
spesso di questo vezzo albanico, ed il kmjri caqi è npmffepira ςρ (= sh – B.D.), come
in [...] ῥoόςρ (- rrush – B.D.), uva, ῥώξ acilm d‖sta, uva” (f. 87).
36
BIBLIOGRAFI
1. MATERIALE BURIMORE
a) Letërsi e vjetër shqipe

Buzuku, Gjon: shih më poshtë Çabej, Eqrem (rubr. 1.a.).
Çabej, Eqrem: "Meshari i Gjon Buzukut, Bd. I-II. Tiranë 1968 (= Buzuku).
Blanchus, Franciscus: Dictionarium latino-epiroticum. Rom 1635 (= Bardhi).
Bogdanus, Petrus: Cuneus Prophetarum de Chrito Salvatore Mundi et eius
evangelica veritate. Padua 1876. Ribotim anastatik: Cuneus
Prophetarum a Pietro Bogdano (mit einem Beitrag von Giuseppe
Valentini und Martin Camaj), në: Beiträge zur Kenntnis
Südosteuropas und des Nahen Oriens, Bd. 24. München 1977 (=
Bogdani).
b) Fjalorë, glosarë etj.

Arbanas, Louis: Deutsch-Albanisches und Albanisch-deutsches
Wörterbuch. Wien – Leipzig 1912 (= Arbanas)
Cordignano, P. Fulvio: Dizionario Albanese – Italiano e Italiano – Albanese (il
lsmtm “Jslgg”), Papre Ajbaleqe – Italiana. Milano 1934 (=
Cordignano).
Fjalor i Shqipes së Sotme. Tiranë 2002 (bot. 2. = FSHS).
Fjaluer i Rii i Shcypés (Përbaam préie Shocniiét t'Bashkimit). Shkodër 1908 (=
Bashkimi).
Gazulli, Nikollë: Fjaluer i Ri. Fjalë të rralla të përdoruna në Veri të Shqipnis.
Tiranë 1941 (= Gazulli).
Giordano, Emanuele: Fjalor i arbëreshëve të Italisë - Dizionario degli albanesi
d'Italia. Bari 1963 (= Giordano).
Hahn, Johann Georg v.: Albanesische Studien. Heft III (Beiträge zu einem
albanesisch-deutschen Lexikon. Wien 1854 (= AS III).
A. Hetzer: Kavalliotis, Das dreisprachige Wörterverzeichnis von Theodoros
Anastasiu Kavalliotis aus Moschopolis, gedruckt 1770 in Venedig.
Hamburg 1981. (= Kavalliotis).
Kavalliotis, Th. Anastasiu: shih më lart Hetzer, A.
Kpqrić, Kpslm: Rječlii Gmtmpa Zadapqkih Arbanasa. Zadap 1987 (= Kpqrić).
Leotti, Angelo: Dizionario Albanese-Italiano. Roma 1937 (= Leotti).
Mann, Stuart: An Historical Albanian-English Dictionary. London - New York -
Toronto 1948.
Mitrushi, Ilia: Drurët dhe shkurret e Shqipërisë. Tiranë 1955 (= Mitrushi).
Sasse, Hans-Jürgen: Arvanitika. Die albanischen Sprachreste in Griechenland,
Teil I. Wiesbaden 1991 (= Sasse).
Kristoforidhi, Konstantin: Fjalor shqip-greqisht (bot. i 2-të, përpunuar dhe
transkriptuar nga Aleksandër Xhuvani). Prishtinë 1961 (= Lex.).
37
BARDHYL DEMIRAJ
2. LETËRSI SHKENCORE
Beekes, Robert S. P. 1969. The Development of the Proto-Indo-Europen
Laryngeals in Greek. Den Haag – Paris.
Beekes, Robert S. P. 2010. Etymological Dictionary of Greek, bl. I-II, Leiden –
Boston.
Berneker, Erich: Slavisches etymologisches Wörterbuch, bl. I-II/1. Heidelberg
1908-13 (= Berneker).
Boisacq, Émile. 1916. Dictionaire étymologique de la langue grecque...
Heidelberg (= Boisacq).
Camarda, Demetrio. 1864. Saggio di grammatologia comparata sulla lingua
albanese, vol. I. Livorno.
Chantraine, Pierre. 1968. Dictionaire étymologique de la langue grecque.
Histoire de mots. Paris. (= Chantraine).
Çabej, Eqrem. 1961. «Die älteren Wohnsitze der Albaner auf der
Balkanhalbinsel im Lichte der Sprache und der Ortsnamen». Në:
Atti 7. Congresso internazionale di Scienze onomastiche, Bd. I.
Firenze.
Çabej, Eqrem. 1962. «Vendbanimi i hershëm i shqiptarëve në Gadishullin
Ballkanik në dritën e gjuhës e të emrave të vendeve». Në: Buletin
i Universitetit të Tiranës (SSHSH). 1, 219-26.
Çabej, Eqrem. 1976. Studime gjuhësore, Bd. II/III/IV. Prishtinë (= SGJ).
Çabej, Eqrem. 1996, 2002. Studime etimologjike në fushë të shqipes, Bd. IV/VI.
Tiranë (= SE).
De Vaan, Michiel. 2008. Etymological Dictionary of Latin and the other Italic
Languages, Leiden – Boston.
Demiraj, Bardhyl. 1994. «Bemerkungen zur Entwicklung der anlautenden
idg. Laryngale im Albanischen». Në: «In honorem Holger Pedersen.
Kolloquium der Indogermanischen Gesellschaft vom 25. bis 28. März 1993
in Kopenhagen». Wiesbaden, f. 57-76.
Demiraj, Bardhyl. 1997. Albanische Etymologien, Amsterdam – Atlanta. (= AE).
Demiraj, Bardhyl. 2001. «Das Meyersche Gesetz über den Schwund der
intervokalischen Media im Albanischen (Revision)». Në:
«Münchener Zeitschrift zur Sprachwissenschaft», 61, 57-92.
Demiraj, Shaban. 1996. Fonetikë historike e gjuhës shqipe. Tiranë.
Ernout, Alfred - Meillet, Antoine. 1967. Dictionaire étymologique de la langue
latine (4. Auflage). Paris (= Ernout – Meillet).
Frisk, Hjalmar. 1960-73. Griechisches etymologisches Wörterbuch, Bd. I-III.
Heidelberg (= Frisk).
Furnée, Edzard Johan. 1972. Die wichtigsten konsonantischen Erscheinungen
des Vorgriechischen. The Hague – Paris.
Gjinari, Jorgji. 1989. Dialektet e gjuhës shqipe. Tiranë.
Hamp, Eric. 2000. «Greek ϝπά̅ξ ϝπαγόρ, Albanian rrush, and Ragusa». Në:
Ponto Baltica. 10, 7-11.
Huld, Martin. 1984. Basic Albanian Etymologies. Columbus.
38
Kortlandt, Frederik H. H.: «Armenian and Albanian». Në: La place de

l'arménien dans les langues indo-européennes. Në: Mém. Akad. Roy.
Belg. (Cl. Lettres), Bd. III. Lovanii, f. 38-47.
Kortlandt, Frederik H. H. 1987. «PIE. *s in Albanian». Në: SSGL 10, 219-26.
Kortlandt, Frederik H. H. 1984. «Albanian and Armenian». Në: KZ 94, 243-
51.
Kristoforidhi, Konstantin: shih më lart në 1.b.
Mann, Stuart E. 1950. «The Indo-European vowels in Albanian». Në:
Language 26, 379-88.
Mayer, Antun. 1957-9. Die Sprache der alten Illyrier, Bd. I-II. Wien.
Meyer, Gustav. 1883. «Albanesische Studien I. Die Pluralbildungen der
albanesischen Nomina». In: Sitzungsber. d. phil.-hist. Cl. d. kais.
Akad. d. Wiss. in Wien, Bd. 104. Wien.
Meyer, Gustav. 1891. Etymologisches Wörterbuch der Albanesischen Sprache.
Straßburg (= EWA).
Ölberg, Hermann. 1972. «Griechisch-albanische Sprachbeziehungen». Në:
IBK 17, 33-64.
Ölberg, Hermann. 1987. «Sprachlicher Kontakt und Lautchronologie». Në:
Dona slavica aenipontana. In honorem Herbert Schelesniker. München.
135-45.
Orel, Vladimir. 1998. Albanian Etymological Dictionary. Leiden – Boston –
Köln (= AED).
Pokorny, Julius. 1959. Indogermanisches etymologisches Wörterbuch. Bd. I. Bern
- München (= Pok.).
Polák, Václav. 1967. «Les éléments caucasiens en albanais». Në: Orbis 16,
139vv.
Rasmussen, Jens Elmegård. 1981. Forelæsninger over albansk sproghistorie.
Kbh. ES (- drsh.).
Rix, Helmut. 1969. «Anlautender Laryngal vor Liquida und Nasalis Sonans
im Griechischen». Në: MSS 31, 79-111.
Rix, Helmut. 1992. Historische Grammatik des Griechischen. Laut und
Formenlehre. Darmstadt (2. Auflage = HGG).
Rohlfs, Gerhard. 1956, 1961. Vocabolarim dei diajerri qajelrili (Teppa d‖Orpalrm).
Bd. I-III, München.
Rohlfs, Gerhard. 1962. Neue Beiträge zur Kenntnis der unteritalischen Gräzität.
München.
Rohlfs, Gerhard. 1964. Lexicon Graecanicum Italiae Inferioris. Tübingen (2.
Auflage = LGII).
Rohr, Rupprecht. 2000. Etymologisches Wörterbuch des Arbresh in
Acquaformosa. Nach den Aufzeichnungen des AIS (Punkt 751). Den
Haag und Herchen.
Schrijver, Peter. 1991. The Reflexes of the Proto-Indo-European Laryngeals in
Latin. Amsterdam - Atlanta.
Skok, Petar. 1973. Erikmjmgijqii pječlii hptarqimga iji qpnqimga jexiia. Vëll. III.
Zagreb.
39
BARDHYL DEMIRAJ
Tagliavini, Carlo. 1935. L‖albanese di Dalmazia. Contributi alla conoscenza del

dialetto ghegho di Borgo Erizzo presso Zara. Firenze.
Thumb, Albert. 1909. «Altgriechische Elemente des Albanesischen». In IF
26, 1-20.
Thumb, Albert. 1964. A Handbook of the Modern Greek Language (2. Aufl. –
engl. Übs.). Chicago.
Topalli, Kolec. 2001. Sonantet e gjuhës shqipe. Tiranë.
Walde, Alois. 1938-54. Lateinisches etymologisches Wörterbuch (3.
neubearbeitete Auflage von J.B.Hofmann). Bd. I-III. Heidelberg (=
Walde-Hofmann).
BARDHYL DEMIRAJ
Ludwig-Maximilians-Universität
München
TRACES OF THE MEDITERRANEAN-BALKAN SUBSTRATUM IN ALBANIAN

AND GREEK: ALB. rrush AND OLD GR. ῥώξ AS CASE STUDY
he “ildmespmnialiqariml” mf rhe Bajialq detejmned mtep rike fpmk

the substratum of different cultures, which together built the base of
the civilization, which in the first ancient period has had a high point
by the Greek population and their colonies in the Mediterranean coast of
the Ionian See, Adriatic See and elsewhere. The absorb of the indigenous
cultures has left tracks in the earliest stratum of the Non-Indoeuropean
jeviq mf rhe alcielr Gpeei, uhich iq mfrel cajjed “Ppe-Greek qsbqrparsk”,
“Pejaqgial” mp “umpdq fpmk a Medireppaleal qmspce” rm “umpdq uirh
slilmul qmspce”.
Not accidentally a considerable number of lexical entries of this kind
is to be found in Albanian, more, this is part of the oldest Non-
Indoeuropean substratum, aq il rhe caqe mf rhe umpd aj. ppsqh, idek gp. ῥώξ
(rmgerhep uirh ῥά̅ξ, ῥάξ) iq, aq baqe irekq il rhe repkilmjmgw mf tiricsjrspe,
which is the subject of this treatment. The language comparison and the
diachronic analysis of Albanian from multiple research perspectives,
precise the intermediate role, which have had the Old Greek language in
this case – the loan of the cited word into Albanian, while the former
comparison with the toponym Ragusa (Dubrovnik) results as not to be
right.
The research of the origin of the old words of this kind in Albanian
with methods of etymological and ethnolinguistic analysis completes the
mosaic not only the old Albanian-Greek language contact, but helps in one
or the other way to rebuild the picture of the intercultural exchange in the
(Pre-)ancient Balkans.
40
ARISTOTEL SPIRO
Universiteti i Tiranës
Tiranë
DENTALET FRIKATIVE DHE PALATALET OKLUZIVE:

IZOFONE SHQIPTARO-GREKE NË KUADRIN BALLKANIK
ur bëhet fjalë për ballkanizma, zakonisht nënkuptohen

bashkëpërkimet midis tri a më shumë gjuhëve ballkanike në
morfologji e në leksik, meqenëse këto fusha janë disi më të
studiuara. Në dhjetëvjeçarët e fundit megjithatë ka filluar të
diskutohet më shumë për ballkanizma në fonetikë (Sawicka 1996),
por edhe në sintaksë (Rivero & Ralli 2001; Joseph 2001).
Konsideratat për bashkëpërkimet fonetike mbështeten
kryesisht tek ndikimet gjatë kontaktit gjuhësor. Megjithëse që më
1933 B. Havránek përvijoi disa tufëza veçorish të përbashkëta dhe
vijimisht u shkruan artikuj dhe studime përkatëse, mbetet ende
mjaft punë për të hartuar një pamje të qartë të ballkanizmave
fonetikë. Ideja e skicimit të një atlasi fonetik ballkanik, i cili do të
zbulonte izofonet e këtij areali të gjerë, do të kishte interes të
veçantë. Realizimi i tij, që duket ende mjaft i largët deri praktikisht
i pamundur, nënkupton shqyrtimin suksesiv të sistemeve fonetike
jo aq të gjuhëve standarde, sesa të të folmeve lokale dialektore.
Interes për studiuesin do të përbënte konstatimi i ekzistencës ose jo
të continua-ve fonetike në kontekstin ballkanik. Në rastin e gjuhëve
që i përkasin një dege të njëjtë, siç janë, p.sh. gjuhët sllave
(Chambers-Trudgill 2004, 6), kjo do të përbënte një fakt të pritshëm.
Por çfarë mund të thuhej për gjuhë në kontakt që nuk i përkasin së
njëjtës degë gjuhësore? A mund të kishte kuptim të kërkonim
zbulimin dhe identifikimin e continua-ve fonetike? Studimi i thellë
i foneticitetit ballkanik do të çonte detyrimisht në rishikimin e disa
parimeve bazë që konstituojnë Lidhjen Gjuhësore Ballkanike
(Balkan Sprachbund), meqenëse kufijtë e sistemeve fonetike të
gjuhëve ballkanike nuk përkojnë me kufijtë e kësaj Lidhjeje1.
1
P.sh. vërehet një konsekuencë nga B. Havránek (1933), që shquan variantin
bullgar dhe rumun të sistemit zanor të gjuhëve ballkanike, tek Asenova (1989), e
cila sheh dy tipa reduktimi fonetik në gjuhët ballkanike: a) tipin shqiptaro-rumun
dhe b) tipin greko-bullgar (22). Por nga ana tjetër disa analiza eksperimentale
matematikore tregojnë përfundime të ndryshme. Afendras (1969), f.v., përfundon
se katër nga gjashtë sistemet [fonetike] të shqipes (të dialekteve brenda hapësirës
gjeografike ballkanike) përmblidhen në një grup dhe janë më afër maqedonishtes
e bullgarishtes sesa rumanishtes (15).
41
ARISTOTEL SPIRO
Nga një vëzhgim i thjeshtë i sistemit fonetik të shqipes dhe

greqishtes nuk është vështirë të konstatohet ekzistenca e disa
fonemave përjashtimisht të përbashkëta. Këto janë dentalet
frikative /θ/, /ð/ dhe palatalet okluzive [c], [ɟ], të cilat, për nga
shtrirja mbarëgjuhësore, nuk hasen në asnjë gjuhë tjetër
ballkanike, përveçse në greqishte e në shqipe dhe në disa dialekte
gjuhësh kufitare. Ndër to, /θ/ dhe /ð/ njohin një përhapje të madhe
pothuaj në të gjithë arealin folës greko-shqiptar. Në këtë kuptim,
mund të bëhet fjalë për një continuum thuajse të plotë fonetik
greko-shqiptar të fonemave /θ/ dhe /ð/. Përjashtim mund të
përbënin disa të folme margjinale, si për shqipen, ashtu edhe për
greqishten. Kështu, p.sh. në të folmet greke të Puljes (Itali) /θ/ dhe
/ð/ prej kohësh nuk përdoren dhe në vend të tyre përdoren
përkatësisht /t/ose /s/ dhe /d/ (Contossopoulos 1994, 19). Po
ashtu, edhe në të folmet greke të Kapadokisë, në Silë /θ/-ja
shqiptohet si /s/, ndërsa /ð/-ja si /r/ (Contossopoulos 1994, 9). Këtë
shqiptim të [θ]-së dhe [ð]-së e vërejmë edhe në të folmet shqipe të
Arbneshit të Zarës, ku /θ/-ja shqiptohet si /s/ (Gjinari et. al 2007,
92). Shprehi të ngjashme fonetike nuk vërehen tek arbëreshët e
Italisë së Poshtme, ku dentalet frikative /θ/ dhe /ð/ realizohen
normalisht si të tilla (De Rada 1870, 8; Gerbino 2009, 11)2.
Shqiptimet e deafrikuara shpjegohen në mënyrë të natyrshme me
ndikimin e gjuhëve në kontakt, përkatësisht italishtes, turqishtes
dhe serbishtes/kroatishtes, të cilat nuk i kanë dentalet frikative,
por kanë pasur një rol impakti në komunikimin me shqipfolësit.
Për sa u përket foneve [c] dhe [ɉ], ato njohin një shtrirje të
gjerë gjeografike në arealin greko-shqiptar, ndonëse jo në përmasat
e fonemave /θ/ dhe /ð/. Ky areal i përbashkët, që mund të quhet
hapësira e continuum-it fonetik të palataleve okluzive, përfshin
pjesën më të madhe të Peloponezit dhe Greqinë Kontinentale,
Maqedoninë, Epirin, gjithë territorin e Shqipërisë deri në Mal të Zi,
duke lënë të papërfshira të folmet e gegërishtes së mesme dhe
verilindore, Lezhës, Dukagjinit, Tropojës, si dhe të folmet e Kosovës
(Gjinari et. al 2007, 95, Ajeti 2005,341) (shih hartën 1). Në këto treva
palatalet shqiptohen si prepalatale (alveopalatale) afrikate [t], [d]
(geg. verilindore, Kosovë) ose si alveolare (geg. e mesme), një
shqiptim i cili paraqitet si neutralizim i dy çifteve (guturale-
palatale) q-ç, gj-xh (Ajeti 2005, 341). Ky çift i përftuar afrikatesh
2
Ky ndryshim në realizimin e dentaleve midis grekëve dhe arbëreshëve të Italisë
përbën një argument të qartë për hershmërinë relative të pranisë së kolonive
greke në Italinë e Poshtme.
42
DENTALET FRIKATIVE DHE PALATALET OKLUZIVE
Harta 1. Gjeografia e palataleve shqipe /c/ dhe /ɉ/ (nga Gjinari et al, 2007, 95)
43
ARISTOTEL SPIRO
palatale ka gjegjësin e vet fonetik tek të folmet dialektore serbe.

Por, në serbishte/kroatishte ky shqiptim afrikat nuk ka thjesht
karakter dialektor, por mbarëgjuhësor (Stanišić 2003, 117). Janë
shprehur mendime të ndryshme lidhur me këto gjendje gjuhësore.
P. Itić (Ajeti 2005, 342) dhe V. Stanišić (2003, 177) mendojnë se
serbishtja ka ndikuar në thjeshtimin e çifteve palatale të shqipes,
ldëpqa D. Bajpairapetić tëpel ljë ldiiik rë rspoiqhreq kbi
serbishten e shqipen (Ajeti, po aty). Kronologjia e këtij thjeshtimi
beqmj qe ëqhrë e tjerëp, ldmqhra kë e tjerëp lga ç‖ksld rë pritet. I.
Ajeti (po aty) mendon se ky thjeshtim i takon fundit të shekullit
XIX. Por dëshmitë e shkruara për përdorimin e okluziveve palatale
ndeshel oë lë jibpil e napë qhoin, “Meqhapil” (1555), ku, për
paraqitjen grafike si të të zëshmeve ashtu edhe të të pazëshmeve,
përdoret e njëjta shenjë (Çabej 1968, 58). Kjo mund të merret
tërthorazi si një tregues i hershëm i veprimit të dukurisë së
thjeshtimit / neutralizimit të palataleve okluzive përgjithësisht në
gegërishten veriore.
Një pamje të ngjashme ofrojnë palatalet edhe tek mjaft të
folme dialektore greke. Në të vërtetë, këtu vërehet realizimi i
palataleve [c] dhe [ɟ] si palatoalveolare afrikate [ʧ] dhe [ʤ] ose si
alveopalatale afrikate [t], [d], madje në mjaft raste edhe si [ts],
[dz] përkatësisht. Ky realizim fonetik, i cili, sipas traditës
terminologjike greke quhet «citakizëm» (σςισακιςμϋρ), vërehet në
mjaft të folme të Peloponezit (në fshatra të Korintisë, Akaisë,
Argolidës, Arkadisë, Lakonisë, Mesinisë, Ilisë (Pantelidis 2008, 1084-
1091), në të folmet e Cikladeve, Dodekanezit, Kretës, Kitherës,
Antikitherës, Santorinit, Anafit, Milosit, Skirosit, Mikonosit, në
mjaft të folme veriore, si dhe në dialektet konservative të Cakonisë
dhe Manit (Contossopoulos 1994) (shih hartën 2). Shqiptimi
themelor në bazë të të cilit është kryer «citakizmi» është ai palatal.
Bashkëtingëlloret palatoalveolare afrikate [ʧ], [ʤ] si dhe
alveolopalatale afrikate [t], [d] paraqiten si shqiptime dytësore,
të cilat mund të përftoheshin natyrshëm përmes kontakteve të
folësve dialektorë grekë me folës të gjuhëve të tjera dhe, mandej, në
kushtet e një dygjuhësie pasive ose aktive.
Për të folmet e Peloponezit është me shumë interes vërejtja e
faktit se vendbanimet ku konstatohet «citakizmi» ose kanë qenë më
parë arbërishtfolëse (Miliarakis 1886, 120) ose janë ndodhur pranë
fshatrave arbërishtfolëse (Pantelidis 2008, 1084-1088). Megjithatë,
popullsi arbëreshe ose shqipfolëse ka pasur jo vetëm në Peloponez,
por edhe në Atikë, Eube, Egjinë etj., si dhe pranë të folmeve veriore
44
e gjysmëveriore greke. Sistemi fonetik i arvanitishtes përmban në

inventarin e tij fonemat bashkëtingëllore [ʧ], [ʤ], por jo realizimet
fonetike alveopalatale afrikate [t], [d]. Nëse marrim parasysh që
arvanitishtja i ka edhe fonemat bashkëtingëllore palatale, atëherë
supozimi i nënkuptuar se mund të ketë ndikuar në shqiptimin e
Harta 2. Izoglosat e geminateve greke dhe të citakizmit (nga Contossopoulos

2011, 171)
«citakizuar» (palatoalveolar afrikativ) nuk do të dilte i përligjur. Në
këto kushte mund të pranohej se të folmet arvanite kanë ndihmuar
në futjen dhe përhapjen e fonemave palatale [c] dhe [ɉ] në
greqishte, por nuk kanë ndikuar në ndryshimin e karakterit të tyre
fonetik (shqiptim palatoalveolar, alveopalatal, afrikat apo frikativ).
Gjasa që turqishtja të ketë qenë burimi i «citakizmit» paraqitet e
pamundur, edhe pse kjo gjuhë i ka si palatalet okluzive ashtu edhe
palatoalveolaret, meqenëse do të vërehej në mbarë hapësirën
greqishtfolëse dhe shqipfolëse dhe jo në disa pjesë të saj. Në
45
ARISTOTEL SPIRO
huazimet turke të të folmeve të Kretës, ku dukuria e «citakizmit»

është e pranishme si një dukuri në zhvillim e sipër (Pangalos 1955,
229), si një proces i papërfunduar (Anagnostopoulos 1926, 144),
ndeshim shqiptim të pastër palatal, të «pacitakizuar» (p.sh.
[ca΄meti], [ci΄mas]) (Contossopoulos 1969, 35). Burimi i «citakizmit»
duhet kërkuar në kontaktet e greqishtes me gjuhë të tjera, të cilat
nuk i kanë fonemat palatale [c] dhe [ɟ]. Dhe gjuhët që mund të
ndikonin në zhvillimin e këtyre shprehive shqiptimore të reja ishin
frëngjishtja dhe sidomos italishtja. Është një fakt historik i njohur
dominimi frëng në viset greke, si dhe ndikimi përkatës në gjuhë
(Simeonides 1999, 174-175). Rezervat e Contossopoulos-it (1969, 44)
për një ndikim të venetishtes në citakizmin e të folmeve kretase
ndoshta mund të vlejnë pjesërisht për rastin e Kretës, por jo për
pjesën tjetër ku shfaqet kjo dukuri. Prapëseprapë këto rezerva
duhen përballuar me rezervë. Nuk është rastësi që ai shfaqet
sidomos në zona ishullore e bregdetare thuajse në të njëjtën formë
e në të gjitha pikat e dominimit venecian, që nga Qiproja
(Contossopoulos 1994, 22) e deri në Himarë (Qirjazi 2011, 43).
Siç shihet, ka arsye të mjaftueshme për të menduar se
zhvillimi i palataleve në palatoalveolare dhe alveopalatale afrikate
ose frikative është kryer në greqishte jo prej ndikimit të shqipes
(apo arvanitishtes), por prej frëngjishtes dhe italishtes/venetishtes.
Në këtë mënyrë, areali gjuhësor shqiptaro-grek përfaqëson një
continuum fonetik, i cili dëshmohet nga prania diakronike dhe e
qëndrueshme e izofonit të dentaleve frikative. Në rastin e
palataleve kemi përsëri praninë e një continuum-i fonetik
ndërgjuhësor shqiptaro-grek, i cili shfaqet i qëndrueshëm për
pjesën më të madhe të viseve shqipfolëse e greqishtfolëse në
formën e një izofoni palatalesh ([c] dhe [ɟ]), ndërsa skajet e këtij
continuum-i paraqiten nëpërmjet izofonesh palatoalveolare
afrikate ([ʧ], [ʤ]) ose alveopalatale afrikate ([t], [d]) dhe frikative
([], []) në veri, nën ndikimin e serbishtes / kroatishtes mbi
shqipen, dhe në jug nën ndikimin e frëngjishtes dhe italishtes mbi
greqishten.
Nga ana e vet shqipja duket se ka ndikuar mbi dialekte fqinje,
si f.v. nëpër dialektet e bullgarishtes perëndimore ose të
maqedonishtes sllave, në të cilën, për shkak edhe të këtij ndikimi
vërejmë praninë e fonemave palatale q dhe gj (Lunt 1952, 12). Në
sistemin fonologjik të arumanishtes konstatohen jo vetëm fonemat
palatale okluzive /c/ dhe /ɟ/, nmp edhe prepalatalet (alveopalatalet)
46
[t], [d]3, si dhe ato dentale frikative // e // (Caragiu-

Mapimțeals 1968, 37). Kjo pamje e gjeografisë ndërgjuhësore me
izofone dentalesh frikative dhe palatalesh okluzive sugjeron një
komunikim relativisht të hershëm, të vazhdueshëm e të
qëndrueshëm midis shqipfolësve e greqishtfolësve dhe përftimin e
disa shprehive shqiptimore me vlerë tipologjike. Evolucioni i
palataleve në alveopalatale afrikate ([t], [d]), frikative ([], [])
ose palatoalveolare afrikate ([ʧ], [ʤ]) është dytësor dhe i kryer në
kushtet e kontakteve me folës të gjuhëve të tjera (serbishtes /
kroatishtes, frëngjishtes, italishtes).
Ky konfiguracion lejon të supozojmë se areali i përbashkët
shqiptaro-grek i izofoneve të palataleve ka qenë më i gjerë. Në
arealin shqiptaro-grek, izofonet dentale frikative, krahasuar me
palatalet okluzive, janë jo vetëm më të përhapura gjeografikisht,
por edhe më të hershme historikisht. Ndërsa dentalet frikative
shfaqen që në greqishten e mesme, palatalet okluzive konstatohen
në greqishten e re (Petrounias 2001, 1110).
Një tjetër krahasim mund të bëhet përsa i përket statusit
fonetik dhe fonologjik të dentaleve frikative dhe palataleve
okluzive në shqip dhe greqisht. Ndërsa tek të parat vërehet një
ngjashmëri e plotë, tek të dytat ka dallime të qenësishme. Në shqipe
[c] dhe [ɉ] gëzojnë statusin e fonemave të veçanta (çifti i fonemave
palatale), ndërsa në greqishte ato përbëjnë allofone të çiftit
fonematik velar (/k/, /g/), të cilat palatalizohen kur ndodhen
përpara zanoreve të përparme. Për këtë arsye në greqishte
palatalet mund të hasen në fillim ose në mes të fjalës, por kurrë në
fund të saj. Përkundrazi, në shqip mund të hasen në çdo pozicion,
pa u kushtëzuar fonetikisht.
Edhe pse nuk ka dokumentim shkrimor, supozohet se në shqip
palatalet dhe dentalet janë relativisht më të hershme se gjegjëset e
3
Caragiu-Mapimțeals (1968, 12) nëpdmp nëp ajtemnajarajer repkil “npenajaraje”
dhe qikbmjer nëpiarëqe ĉ dhe ĝ. Ekziston në përgjithësi një laryshi mbresëlënëse
në përdorimin e terminologjisë, në varësi të traditës teorike dhe kërkimore
imkbërape. Në gpeoiqhre, nëpteç repkir fijmjmgjii “ciraiixëk”, nëpdmpel edhe
repka dwrëqmpë “najarajixik”, “qibijalrixik”, lë qepbiqhre “kedimnajaraje” nëp
najarajer e rhjeqhra baqhiënëpdmper ke “najarmtejape”, rë cijar nëpoaqel ke
najarajer e kaoedmliqhreq qjjate (Srališić 2003, 111), kegjirhëqe nëp fmjëqil e
shqipes dallimi midis tyre është mjaft i qartë. Rreziku i pështjellimit është kaq i
“nafajqhëk”, qaoë ksld rë tenpmjë na isnrsap. Verë qhipseqi i iërij apriisjji
pretendon se palatalja [c] e shqipes është e njëjtë me palatalen [c] të greqishtes,
nmp isp e qhoinrmi napa ljë fmjëqi rë isajifiisap rë gpeoiqhreq, s “imppigjsa” ke
vërejtjen se palatalja e shqipes ngjante më shumë me alveopalatale (!!!).
47
ARISTOTEL SPIRO
greqishtes. Pederseni madje ka vërejtur edhe një fakt tjetër

interesant: se palatalet okluzive të hershme i.e. janë reflektuar në
shqipe me dentale (Çabej 1976, 251, 252; Topalli 2007, 333). Ky fakt, i
bashkëvlerësuar në kuadrin e izofoneve karakteristike greko-
shqiptare, mund të dukej i natyrshëm e të shihej ndoshta edhe si
një argument përforcues i ekzistencës së një bashkësie fonetike
shqiptaro-greke4, ku si bazë shërben shqiptimi i shqipes. Por
shtrirja gjeografike e dentaleve frikative në thuajse krejt arealin
greqishtfolës e bën shumë të vështirë argumentimin e një ndikimi
të mundshëm të fonemave gjegjëse shqipe mbi greqishten.
Në gjendjen e sotme të gjërave, ndërsa dentalet frikative
përbëjnë një continuum me kufij të qartë brenda arealit shqiptaro-
grek, palatalet okluzive janë pjesë e një continuum-i që shtrihet
përtej këtyre dy gjuhëve. Nga njëra anë, kontaktet me gjuhë të tjera
kanë ndikuar në prishjen e karakterit të tyre të pastër palatal, nga
ana tjetër gjuhë të treta duket se janë ndikuar prej këtij areali duke
zhvilluar në sistemin e tyre fonetik fonema bashkëtingëllore
palatale. P.sh., në maqedonishten sllave fonemat ḱ dhe đ janë
përftuar përkatësisht nga zhvillimi fonetik i grupeve shqiptimore ti
dhe di (Lunt 1952: 12). Raste analoge konstatohen edhe në fonetikën
dialektore shqipe (khs. p.sh. ti > [c] / [ʨ]: Shqefën < Shtjefën, shqerrë <
shtjerrë, pisqollë < pistjollë, qetër < tjetër; [aˈʨe] < atje; di > [] / [ʥ]: gjalë
[al]< djalë, [ʥal] ]< djalë sidomos në të folmet e gegërishtes
qendrore, përjashtuar Krujën, në gegërishten veriore, Pukë, Lezhë,
Has, Tetovë, Cërnicë, Preshevë etj.) (Gjinari: 1988, 59, 64; Topalli:
1974, 299, Gjinari et al. 2007, 103), gjë që sugjeron shprehi
shqiptimore të njëjta nga bashkësi dy-e më shumë-gjuhëshe,
kronologjikisht përkatëse të një periudhe të vonë, ndoshta të dy
shekujve të fundit.
Përfundime
A mund të quhen ballkanizma këto izofone? Përsa u përket
dentaleve frikative, fakti që këto hasen vetëm në shqipe e greqishte
e bën të vështirë karakterizimin e tyre si ballkanizma të mirëfilltë.
Ato janë kryesisht izofone greko-shqiptare, por me shtrirjen e tyre
edhe në dialekte gjuhësh të tjera fqinje fitojnë veçoritë e
4
Dsher kappë napaqwqh gjirhqeqi oë baqhiërilgëjjmper [θ] dhe [ð] jalë ppjedhik i
një zhvillimi fonetik edhe të bashkëtingëlloreve të tjera, si p.sh. i [s]-së (Çabej
1976: 257, 259; Topalli 2007: 305-306), [t]-së apo [d]-së (Çabej 1976: 257; Topalli
2007: 305-306) apo ndoshta edhe i grupit /st/ me realizimet [sd]/[zd] (Topalli
2007: 295-296, 334)
48
ballkanizmave. Në rastin e okluziveve palatale mund të flitet për

ballkanizma fonetike, meqenëse këtu implikimi i gjuhëve të tjera të
Ballkanit është më i qartë.
Shënim:
Dëshiroj të falënderoj nga zemra prof. Irena Sawicka, që pati
mirësinë të lexonte tekstin dhe të bënte vërejtje të vlefshme.
BIBLIOGRAFI
Afendras, Evangelos A. 1969. «Mathematical Models for Balkan

Phonological Convergence». Në Third International Conference on
Computational Linguistics. Sånga – Säby, Kursgård. Sweden.
September 1-4, 1969. Quebec (Preprint No. 56).
Ajeti, Idriz. 2005. «Zhvillimi historik i së folmes gege të Zarës». Në Studime
dialektore dhe etimologjike. Tiranë: Akademia e Shkencave e
Shqipërisë. 5-215.
Caragiu-Mapimțeals, Matilda. 1968. Fmlmkmpfmjmgie apmkâlă. Srsdis de
diajecrmjmgie qrpscrspajă. Bscspeșri: Ed. Acad.
Chambers, J. K. & Trudgill, P. 2004. Dialectology. 2nd edition. Cambridge
University Press.
Christidis, Anastasios-Fivos (ed.). 2001. Ιςσοπία σηρ ελληνικήρ γλώςςαρ από
σιρ απφέρ έψρ σην ύςσεπη απφαιόσησα. Θεςςαλονίκη: Κένσπο
Ελληνικήρ Γλύςςαρ. Ινςσισοόσο Νεοελληνικύν ΢ποτδύν
[Ίδπτμα Μανϋλη Σπιανσαυτλλίδη].
Contossopoulos, N. 1969. Γλψςςογεψγπαυικαί διεπετνήςειρ ειρ σην κπησικήν
διάλεκσον. Εν Αθήναιρ: Η Εν Αθήναιρ Επιςσημονική Εσαιπεία:
Γπαυικαί Σέφναι Ετςσ. Παποόλια.
Contossopoulos, N. 1994. Διάλεκσοι και ιδιώμασα σηρ Νέαρ Ελληνικήρ.
Αθήνα.
Contossopoulos, N. 2011. «Ιςϋγλψςςοι διαλεκσικύν υαινομένψν σηρ Νέαρ
Ελληνικήρ». Në Ελληνική Διαλεκσολογία. 6. Αθήνα: Ακαδημία
Αθηνύν. Κένσπο Επεόνηρ σψν Νεοελληνικύν Διαλέκσψν και
Ιδιψμάσψν –Ι.Λ.Ν.Ε. (ed. Christina Bassea-Bezantakou).
Çabej, Eqrem. 1968. «Meshari» i Gjon Buzukut (1555). Botim kritik. pjesa 1.
Hyrje dhe transliterim. Pjesa 2. Faksimile dhe transkribim
fonetik. Tiranë: Universiteti Shtetëror i Tiranës – Instituti i
Historisë dhe i Gjuhësisë.
Çabej, Eqrem. 1976. Hyrje në historinë e gjuhës shqipe. Tiranë: Universiteti i
Tiranës – Fakulteti i Historisë dhe Filologjisë.
De Rada, Giuseppe. 1870. Grammatica della lingua albanese. Firenze:
Tinmgpafia dejj‖Aqqmciaximle.
49
ARISTOTEL SPIRO
Gerbino, Gaetano. 2009. Grammatica della parlata arbëreshe di Piana degli

Albanesi. Cesena.
Gjinari, J. 1988. Dialektologjia shqiptare. Tiranë: Universiteti i Tiranës
“Eltep Hmvha”. Faisjreri i Hiqrmpisë dhe i Filologjisë. – Shtëpia
Botuese e Librit Universitar.
Gjinari, J. et al. 2007. Arjaqi diajeirmjmgjii i gjshë q qhoine . I. Akademia e
Shkencave e Shqipërisë. Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë -
Univ. degli Studi di Napoli l‖Orientale, Dipartimento di Studi
dell‖Europa Orientale. Napoli.
Joseph, Brian D. 2001. «Is Balkan Comparative Syntax Possible», in: Rivero,
María Luisa & Ralli, Angela (eds.), 2001, 17-43.
Lunt, H. 1952. Grammar of the Macedonian Literary Language. Skopje.
Miliarakis, A. 1886. Γεψγπαυία πολισική νέα καὶ ἀπφαία σοῦ νομοῦ Ἀπγολίδορ
καὶ Κοπινθίαρ: Μεσὰ γεψγπαυικοῦ πίνακορ σοῦ νομοῦ. Ἀθήνα:
἗ςσία.
Pangalos, Georgios E. 1955. Πεπὶ σοῦ γλψςςικοῦ ἰδιώμασορ σῆρ Κπήσηρ. T. 1.
Εἰςαγψγή, γπαμμασική. ἖ν Ἀθήναιρ.
Pantelidis, Nikos. 2008. «Σο υαινϋμενο σοτ σςισακιςμοό ςσα
πελοποννηςιακά ιδιύμασα». 1078-1093. Në 8ο Διεθνέρ ΢τνέδπιο
Ελληνικήρ Γλψςςολογίαρ. Ιψάννινα, 30 Ατγοόςσοτ – 2
΢επσεμβπίοτ 2007. Πανεπιςσήμιο Ιψαννίνψν. Σμήμα
Υιλολογίαρ. Σομέαρ Γλψςςολογίαρ (http://www.linguist-
uoi.gr/cd_web/docs/greek/036_pantelidisICGL8_OK.pdf) vizita
e fundit: 08.05.2013.
Pentrounias, Evangelos. 2001. «Η εξέλιξη σοτ υψνησικοό ςτςσήμασορ σηρ
ελληνικήρ». Në Christidis 2001: 1109-1110. (Botuar së pari në
Petrounias, E. 1984. Νεοελληνική γπαμμασική και ςτγκπισική
ανάλτςη. Μέπορ Α΄: Θεψπία. Θεςςαλονίκη).
Qirjazi, Dhori Q. 2011. «Rreth marrëdhënieve të së folmes greke të
Himarës me të folmet e tjera të greqishtes së re».
Albanohellenica, 4, 39-52.
Rivero, María Luisa & Ralli, Angela (eds.). 2001. Comparative Syntax of
Balkan Languages. Oxford Studies in Comparative Syntax. OUP.
Sawicka, Irena. 1996. «Liga ballkanike fonetike». Në Seminari XVIII
Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare. Tiranë:
Toena. Akademia e Shkencave – Instituti i Gjuhësisë dhe i
Letërsisë & Universiteti i Prishtinës – Fakulteti i Filologjisë. 517-
519.
Simeonides, Charalampos P. 1999. «Η Υπαγκική και Βενεσική Επίδπαςη»,
në Kopidakis, M. Z. (ed.) Ιςσοπία σηρ ελληνικήρ γλώςςαρ. Αθήνα:
Ελληνικϋ Λογοσεφνικϋ και Ιςσοπικϋ Απφείο, 174-175.
Srališić, Valja. 2003. Српско-албански језички додири и два типа
фонолошких система у балканским језицима. (English
Summary: Serbian-Albanian Language Contacts and Two Types
50
of Phonological Systems in the Balkan Languages). Balcanica,

2003 (34):105-117.
Topalli, K. 2007. Fonetika historike e gjuhës shqipe. Tiranë: Akademia e
Shkencave e Shqipërisë – Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë.
Topalli, Xh. 1974. «Disa vërejtje për të folmen e krahinës së Pukës».
Dialektologjia shqiptare II. Tiranë: Akademia e Shkencave e RP të
Shqipërisë – Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, 282-343.
ARISTOTLE SPIRO
University of Tirana
Tirana
FRICATIVE DENTALS AND OCCLUSIVE PALATALS:

GREEK-ALBANIAN ISOPHONES IN THE BALKAN CONTEXT
(Summary)
hen talking about balkanisms, morphological or lexical

concordances between three or more languages are usually
intended. But in the recent decades there is more discussion
about concordances in Phonetics (Sawicka 1996) and Syntax (Rivero &
Ralli 2001; Joseph 2001).
From a comparison of the phonetic systems of Greek and Albanian
one can realize the existence of some phonemes, which are exclusively
common. These are the fricative dentals /θ/, /ð/ and the occlusive
palatals [c], [], which occur in this phonetic quality in no other Balkan
language, except for Greek and Albanian and some dialects of adjacent
languages (Arumanian, Slavic Macedonian).
There can be talk for an almost clear Greek-Albanian phonetic
continuum of the phonemes /θ/ and /ð/. As regards especially the
phones [c] and [], they have a wide geographical distribution in the
Greek-Albanian area, though not in the dimensions of the fricative
dentals. The extreme margins of this continuum are affected by the
impact of third languages (Serbian, Croatian, Italian, French), which
modified the palatal character of these consonants.
The designation of these isophones as balkanisms remains
questionable since they are restricted mainly in two languages (Albanian
and Greek), while implication of third languages alters their phonetic
quality.
51
V. SPYROPOULOS (University of Athens)
A. REVITHIADOU (University of Thessaloniki)
I. KAPPA (University of Crete)
K. NIKOLOU (University of the Aegean)
A. LENGERIS (University of Thessaloniki)
N. STAMATOGIANNIS (University of Athens)
P. ANAGNOSTOPOULOS (University of Athens)
G. MARKOPOULOS (University of Thessaloniki)
A COMPARATIVE STUDY OF ALBANIAN-GREEK: ASPECTS OF

PHONOLOGICAL AND MORPHOSYNTACTIC STRUCTURE1,2
1. Introduction
irhil rhe Ppmgpak “Education of immigrant and

penarpiare qrsdelrq”, the research team of the Action
“Reilfmpcekelr mf rhe qrsdelrq‖ kmrhep rmlgse”
produced a comparative analysis of Albanian and Greek at all
grammatical levels (phonetics, phonology, morphology and
syntax).3 This comparative research aspires at providing the
appropriate comparative descriptions of the two languages to
language teachers and educators interested in issues of bilingual
education and, moreover, at equipping Greek teachers with a useful
guide for the teaching of Greek to Albanian-speaking students. One
of the main goals of the Program is to support the
teaching/learning of Albanian to young students (9-12 years old) of
primary and secondary education with Albanian as their heritage
language and, ultimately, to foster their bilingualism. The language
material produced for this purpose, therefore, must take into
consideration the fact that Greek is the ambient (and often
dominant) language for these students. By unearthing the
1
This research was supported by the Program «Education of immigrant and
repatriate students» (URL: http://www.diapolis.auth.gr/) funded by the
European Social Fund, National Strategic Reference Framework (NSRF) 2007-2013
and the Ministry of Education, Lifelong Learning and Religious Affairs of the
Hellenic Republic. The scientific director of the program is Prof. Anna
Anastassiadis-Symeonidis (A.U.Th) and the project leader of the Action
«Reilfmpcekelr mf qrsdelrq‖ kmrhep rmlgse» iq Dp. A. Retirhiadms (A.U.Th).
2
We would like to thank Aristotle Spiro for his comments. All errors are our own.
3
The comparative study consists of a number of detailed reports on grammatical
systems and phenomena and the corresponding abbreviated versions. All this
material is accessible for free at: http://www.diapolis.auth.gr/index.php/52.
53
SPYROPOULOS, REVITHIADOU, KAPPA, NIKOLOU, LENGERIS et al.
structures in which the two systems converge or diverge, the

comparative study provides the basis for the design and production
of appropriate language material that would bring to light the
similarities as well as the differences in the structure of the two
systems and lead to a more targeted language learning.
Regarding the methodology, the description of the
grammatical systems and subsystems is strictly synchronic and it is
based on the analytic tools provided by current linguistic practice.
Thus, we depart from the traditional descriptions of the two
languages in both terminology and content in the sense that forms
and systems are defined strictly in structural terms and the
comparison is based on the descriptive elements of linguistic
analysis and typology.4 Our description and analysis is based on
material drawn from various grammatical descriptions (traditional
or linguistically defined) (e.g., Newmark 1957, Newmark et al. 1982,
Orel 2000, Camaj 1984, Domi & Demiraj 1995, Shkurtaj & Hysa 2001,
Akademia e Shkencave e Shqipërisë 2002, Beci 2004 for Albanian;
Triantafyllides 1988[1941], Joseph & Philippaki-Warburton 1987,
Κλαίπηρ & Μπαμπινιύσηρ 2005, Holton et al. 2012 for Greek), from
specialized analyses of grammatical subsystems, structures and
phenomena (e.g., (Philippaki-)Warburton 1970, 1998, Bevington
1974, Ralli 1988, 2005, Rivero 1990, 1994, Nespor 1999, Kallulli 1999,
Spyropoulos & Revithiadou 2009, Memushaj 2010, Kallulli &
Trommer 2011), from previous comparative studies of the two
jalgsageq (΢πόποτ 2003), fpmk dicrimlapieq (e.g., Γκίνηρ 1993, 1998),
fpmk jalgsage reachilg karepiaj (e.g., Zwkbepi 1991, Κτπιαζήρ 1994,
Çejiis er aj. 1998, Παπαυίληρ 2007, Mëliis & Caknmq 2011, 2012)
and other sources (e.g., Korpusi e gjuhës shqipe, http://web-
corpora.net/AlbanianCorpus/search/?interface_language=sq), as
well as on data from native speakers. Finally, we confine our
comparative study to the standard varieties of the two languages;
thus, we use the terms Albanian and Greek to refer to Standard
Albanian and Standard Greek respectively, unless indicated.
In the remainder of this article we present (a) the sound
inventories and a few representative (morpho)phonological rules of
4
The following abbreviations of the various grammatical features are used in the
glosses: AUG = augment, DIM = diminutive, FUT = future, IMPERF = imperfective, NOM
= nominative, NONFIN = non finite, PART = participle, PASS = passive (= non active),
PERF = perfective, OPT = optative, PL = plural, SG = singular, SUBJ = subjunctive, VOI =
voiced.
54
A COMPARATIVE STUDY OF ALBANIAN AND GREEK
Albanian and Greek, and (b) a brief comparative description of the

basic aspects of their verb morphosyntax.
2. The sound inventory and morphophonological rules
2.1. Consonants and vowels
Tables 1 and 2 illustrate the consonantal sounds of Albanian and

Greek, respectively, whereas Table 3 depicts the differences
between the two systems by highlighting the set of sounds that are
not shared by the respective languages.
An important difference between the two languages is that
Greek lacks post-alveolar and glottal consonants (presented in up
diagonal cells), whereas Albanian has no palatal and velar fricatives
(presented in shaded cells). Furthermore, Albanian has a set of
alveolar and palatal sonorants, namely the laterals / l, ɫ/ and the
nasals /l, ɲ/ (1), which in Greek stand in allophonic relation,
especially in certain dialectal varieties (2).
(1) a. [luftə] (luftë) ―uap‖

b. [ɫum] (llum) ―qjsdge‖
c. lə (lë) ―il‖
d. ɲə (një) ―a‖
(2) a. [laði] ―mij‖

b. [ɫaði] (tq. [jiqi] ―qmjsriml‖ Theqqajmliii
dialect)
c. [nisi] ―iqjald‖
d. [ɲiqi] (tq. [lmrmq] ―qmsrh‖ Hepaijeiml diajecr)
Finally, Albanian has more contrasts in rhotics since the trill

/r/ and the flap /ɾ/ occur as independent phonemes, (3), in
cmlrpaqr rm Gpeei uhich mljw haq a fjan, e.g. [leɾm] ―uarep‖.
(3) [ɾ]: [ɾatsə ] (racë) ―pace‖

[r]: [rap] (rrap) ―njale‖ (Γκίνηρ 1993)
Regarding the vowels, Albanian has a round, front high vowel

/w/ ald al slpmslded celrpaj tmuej /ə/ rhar Gpeei jaciq. The
remainder vocalic sounds are the same.
55
2.2. (Morpho)phonological rules
In both languages neighbouring consonants agree in voicing:
(4) Albanian
a. s-voicing
/as-ɟə/ [azɟə] ―qmkerhilg‖
b. devoicing
/hið-te/ [hiθte] ―throw- IMPERF-PAST.3SG‖
/punov-ʃa/ [punofʃa] ―umpi-OPT.1SG‖
(5) Greek
a. s-voicing
56
/kaθis-ma/ [kaθizma] ―qear‖

(Baltazani 2011, Kainada 2010)
b. devoicing
/rav-tis/ [raftis] ―raijmp‖ (Neqnmp & Rajji 1999)
Moreover, nasals assimilate to the place of articulation of the

following velar consonant:
(6) Albanian
a. /kongres/ [koŋgres] ―cmlfepelce‖
b. /konkurs/ [koŋkurs] ―cmkneririml‖
(Memushaj 2010)
(7) Greek
a. /sin-katikos/ [siŋgatikos] ―fjarkare‖
b. /sin-pono/ [simbono] ―qwknarhixe uirh‖
Albanian, however, unlike Greek, also exhibits intervocalic s-

voicing, /mesi/ [mezi] ―celrep, kiddje‖ (Memushaj 2010) (cf. Greek
[keqi] ―kiddje‖).
Filajjw, tejap qrmnq, /i, g/, becmke najaraj, [c, ɟ], uhel
preceded by a front (non-round) vowel /e, i/ in both languages.
Interestingly, however, this rule is morphologically conditioned in
Albanian but post-lexical, and hence across-the-board and
exceptionless in Greek (8). More specifically, in Albanian it applies
across morpheme boundaries (9), and in stem-final position, as in
plural noun forms (10).
(8) a. /larig-i/ [jaɾiɟi] ―japwlv‖

b. /peð-ak-i/ [peðaci] ―chijd-DIM‖
c. /gem-i/ [ɟemi] ―peilq‖
d. /kip-os/ [cipos] ―gapdel‖
(9) a. burg bur[ɟ]-e

―npiqml‖ ―npiqml-NOM.PL‖
b. duʃk duʃ[c]-e
―bsqh‖ ―bsqh-NOM.PL‖
(10) zog zo[ɟ]

―bipd‖ ―bipd-NOM.PL‖
57
However, it fails to apply morpheme-internally suggesting

that it is a derived environment rule (Mascaro 1976, Kiparsky
1982a,b, among others):
(11) a. [iiʃə] ―chspch‖
b. [gegə] ―Gheg‖ (Bevington 1974)
3. Verb morphology and morphosyntax
Both languages manifest the same more or less grammatical

categories and features in their verb system;5,6 the main differences
concern (a) the way these features are expressed and (b) the
interplay of these features in defining the system of verb forms. For
instance, in Greek the distinction between perfective and
imperfective cuts through the whole verb system (Mackridge 1985,
Holton et al. 2012), whereas in Albanian it is neutralized in certain
contexts (Newmark 1957, Newmark et al. 1982).
(12) Verb features in Greek and Albanian

ALBANIAN GREEK
TENSE past past
non past (= present) non past
future future
ASPECT imperfective imperfective
perfective perfective
perfect perfect
5
For descriptions and analyses of Greek verb morphosyntax see Triantafyllides
(1988[1941]), Hamp (1961), Koutsoudas (1962), Householder et al. (1964),
Μπαμπινιύσηρ & Κονσϋρ (1967), Matthews (1967), (Philippaki-)Warburton (1970,
1973, 1994, 1998), Μπαμπινιύσηρ (1972), Βελοόδηρ & Υιλιππάκη-Warburton
(1983), Mackridge (1985), Joseph & Philippaki-Warburton (1987), Ralli (1988, 1998,
2005), Rivero (1990, 1994), Joseph & Smirniotopoulos (1993), Rivero & Terzi
(1995), Philippaki-Warburton & Spyropoulos (1999, 2004, 2006), Tsangalidis (1999,
2001, 2002), Roussou (2000), Hesse (2003), Κλαίπηρ & Μπαμπινιύσηρ (2005), Gajali
(2005), Spyropoulos & Revithiadou (2009), Tsangalidis & Roussou (2010), Holton
et al. (2012), Oostendorp (2012), Manzini et al. (2009) among others.
6
For descriptions and analyses of Albanian verb morphosyntax see Newmark
(1957, 1997), Dhrimo et al. (1976), Newmark et al. (1982), Camaj (1984), Rivero
(1990, 1994), Zwkbepi (1991), Κτπιαζήρ (1994), Dmki & Dekipaj (1995), Kajjsjji
(1999), Shkurtaj & Hysa (2001), Akademia e Shkencave e Shqipërisë (2002), Barlow
(2002), Beci (2004), Παπαυίληρ (2007), Mëliis & Caknmq (2012), Malxili er aj.
(2009) among others.
58
progressive
SUBJECT person (1-2-3) person (1-2-3)
AGREEMENT & number (singular – & number (singular –
plural) plural)
VOICE active active
non active non active
MOOD indicative indicative
subjunctive subjunctive
imperative imperative
admirative
optative
MODALITY epistemic epistemic
As far as verb morphology is concerned, Greek and Albanian are

both stem-based and suffixal languages. In other words,
grammatical features are mainly expressed by suffixes, which are
added to the relevant stems and bases.
(13) Albanian
a. la-j wash-NONPAST.1SG
b. la-n wash-NONPAST.3SG
c. la-jmë wash-NONPAST.1PL
(14) Greek
a. ɣpaf-o write-NONPAST.1SG
b. ɣraf-is write-NONPAST.2SG
c. ɣraf-t-ik-ame write-PASS.PERF-PERF.PAST-PAST.1SG
However, certain features may be expressed by means of

readjustment rules and suppletion, which are processes that affect
the stem/base of the form:
(15) Readjustment rule: ablaut

a. Albanian
jap give.NONPAST.1SG
jep give.NONPAST.3SG
b. Greek
plen-o wash-NONPAST.1SG
e-plen-a AUG(PAST)-wash.IMPERF-PAST.2SG
e-plin-a AUG(PAST)-wash.PERF-PAST.2SG
59
(16) Readjustment rule: ablaut and change of the final stem

consonant
Albanian
vras kill.NONPAST.1SG
vret kill.NONPAST.3SG
(17) Suppletion
a. Albanian
jap-in give-NONPAST.3PL
dha-në give.PERF-PAST.3PL
b. Greek
vlep-o see-NONPAST.1SG
ið-a see.PERF.PAST-PAST1SG
On some occasions, readjustment rules may combine with suffix

addition:
(18) Readjustment rule and suffix addition

a. Albanian
heq pull.NONPAST.1SG
hiq-ja pull-IMPERF.NONPAST.1SG
hoq-a pull.PERF-PERF.PAST.1SG
b. Greek
pez-o play-NONPAST.1SG
e-pez-a AUG(PAST)-play.NONPERF-PAST.2SG
e-pek-s-a AUG(PAST)-play.PERF-PERF-PAST.2SG
Albanian also employs the process of incorporation. Thus, the

admirative mood is expressed by incorporating the relevant form
of the originally auxiliary kam ―hate‖ rm rhe tepb baqe:
(19) hap open-NONPAST.1SG

hap-kam open-have.NONPAST.1SG
As is evident from the examples above, both languages make

extensive use of fusion (a certain formative or process expresses
more than one feature in the same form) and fission (a certain
feature is expressed by more than one formatives and/or processes
in the same form).
60
3.1. Subject Agreement
Both languages express the distinctions in person and number of

subject agreement in detail. However, whereas in Greek each
combination of person and number receives a distinct
morphological realization, in Albanian non-past active forms
neutralize person distinctions in the singular:
(20)
jaj ―uaqh‖ heg ―nsjj‖
1 la-j heq
2 la-n heq
3 la-n heq
The tables below present the basic groups of subject-agreement

suffixes of the two languages. The suffixes are given in their
phonemic form; the graphemic form of Albanian suffixes are given
within angled brackets < >.
(21) Albanian active subject-agreement suffixes
NON PAST (= PRESENT) PAST
IMPERFECTIVE PERFECTIVE
1SG /-i/ (<-j>) ~  /-ja/ (<-ja>) /-a/ (<-a>)

2SG /-əl/ (<-ën>) ~  /-je/ (<-je>) /-e/ (<-e>)
3SG /-əl/ (<-ën>) ~  /-(n)te/ (<-(n)te>) /-I/ (<-i> ή <-u>)
1PL /-ikə/ (<-imë> or <- /-nim/ (<-nim>) /-əkə/ (<-ëmë>)
jmë>)
~ /-kə/ (<-më>)
2PL /-ni/ (<-ni>) /-nit/ (<-nit>) /-ərə/ (<-ëtë>)
3PL /-ilə/ (<-inë> or <-jnë>) /-nin/ (<-nin>) /-ələ/ (<-ënë>)
~ /-lə/ (<-në>)
(22) Albanian non-active subject-agreement suffixes 7

NON PAST (= PRESENT) PAST
IMPERFECTIVE
1SG /-m/ (<-m>) /-ʃ-a/ (<-sh-a>)

2SG /-ʃ/ (<-sh>) /-ʃ-e/ (<-sh-e>)
3SG /-t/ (<-t>) /-i/ (<-j>) ~ /-ʃ/ (<-sh>)
7
These suffixes are combined with the non-active formative -(h)e to form the
endings of the non-active forms, e.g. /-(h)em/ (<-hem>), /-(h)e-ʃ-a/ (<he-sh-a>),
etc.
61
1PL /-mi/ (<-mi>) /-ʃ-im/ (<-sh-im>)

2PL /-ni/ (<-ni>) /-ʃ-it/ (<-sh-it>)
3PL /-n/ (<-n>) /-ʃ-in/ (<-sh-in>)
(23) Albanian optative subject-agreement suffixes

SINGULAR PLURAL
1 /-a/ (<-a>) /-im/ (<-im>)
2 - /-i/ (<-im>)
3 /-rə/ (<-të>) /-in/ (<-in>)
(24) a. Greek non-imperative subject-agreement suffixes

NON PAST PAST NON PAST
NON ACTIVE
1 2Α 2Β 1 2Α 2Β
1SG -o -ó / -ám -ó -a -ome -iéke -úke
2SG -is -ás -íq -es -ese -iéqe -íqe
3SG -i -ái -í -e -ete -iére -íre
1PL -ume -áke ~ -úme -úke -ame -omaste -iókaqre -úkaqre
2PL -ete -áre -íre -ate -este -iéqre -íste
3PL -un(e) -ál(e) ~ -úl(e) -úl(e) -an(e) -onde -iúlde -úlde
b. Greek non-imperative subject-agreement suffixes

PAST - IMPERFECTIVE - NON ACTIVE
1 2Α 2Β
1SG -óksn(a) -ióksl(a) -úksl
2SG -óqsl(a) -ióqsl(a) -úqsl
3SG -óral(e) -ióral(a) -úldal
1PL -ϋmastan -iókaqral -úkaqral
2PL -óqaqral -ióqaqral -úqaqral
3PL -ondan ~ -óldsqal -iúldal ~ -ióldsqal -úldal
(25) Greek imperative subject-agreement suffixes

ACTIVE NON ACTIVE
2SG -e -u
2PL -(e)te -íte
In Greek the morphological realization of subject agreement is

strictly suffixal, whereas in Albanian subject agreement may also be
realized by readjustment rules:
62
(26) Non-past forms of njoh ―I pecmglixe‖

SINGULAR PLURAL
1 njoh njoh-im
2 njeh njih-ni
3 njeh njoh-in
3.2. Aspect
Both languages distinguish three basic aspects: perfective –

imperfective – perfect and use the same means to express these
distinctions. Thus, the distinction perfective vs. imperfective is
expressed strictly morphologically in the stem or the base to which
the subject-agreement suffixes attach, whereas the perfect aspect is
expressed by means of periphrases which involve an auxiliary verb
and a non-finite verb form
(27) Greek
a. exo plini ―I hate uaqhed‖
b. ixa plini ―I had uaqhed‖
(28) Albanian
a. kam la-rë ―I hate uaqhed‖
b. pata la-rë ―I had uaqhed‖
However, whereas in Greek the perfective vs. imperfective

distinction cuts through the whole verb system and combines with
all mood and tense distinctions, in Albanian it is limited only in the
past forms of the indicative mood. Thus, there is no perfective vs.
imperfective distinction in the non-past forms of the indicative, in
the future, in the subjunctive, in the imperative and in the rest
moods. On the other hand, the perfect aspect cuts through the
whole system in both languages except from the imperative.
In Greek both active and non-active perfect periphrases
involve the auxiliary exo ―hate‖, uhepeaq il Ajbalial acrite nepfecr
periphrases involve the auxiliary kam ―hate‖ ald lml-active perfect
periphrases involve the auxiliary verb jam ―be‖:
(29) Greek
have-NONPAST.1SG wash-NONFIN
63
b. exo pli--i ―I hate beel uaqhed‖

have-NONPAST.1SG wash-PASS.PERF-NONFIN
(30) Albanian
have-NONPAST.1SG wash-PART
b. jam la-rë ―I hate beel uaqhed‖
be-NONPAST.1SG wash-PART
It should be noticed that Albanian has two past perfect periphrases,

simply because its auxiliaries have two past forms, one perfective
and another imperfective:
(31) active past perfect periphrases

a. kisha larë ―I had uaqhed‖
have-IMPERF.PAST.1SG wash-PART
b. pata larë ―I had uaqhed‖
have.PERF-PERF.PAST.1SG wash-PART
(32) non-active past perfect periphrases

a. isha larë ―I had beel uaqhed‖
be-IMPERF.PAST.1SG wash-PART
b. qeshë larë ―I had beel uaqhed‖
be.PERF-PERF.PAST.1SG wash-PART
The periphrasis with the perfective past form of the auxiliary has
the same function as the one with the imperfective past form and it
is not so frequent in use.
Finally, Albanian specially marks the progressive aspect by
means of the particle po plus the imperfective (past and non-past)
verb forms:8
(33) a. po la-j ―I ak uaqhilg‖

b. po la-ja ―I uaq uaqhilg‖
3.3. Voice
Both languages distinguish between active vs. non-active (passive)

voice. In Greek, voice is marked strictly morphologically. Thus, the
8
The progressive aspect is also expressed by means of a periphrasis that involves
the verb jam ―be‖ ald rhe gepsld form, e.g. jam duke larë = po laj.
64
non-active voice is expressed as fused either with the subject-

agreement suffixes (in the imperfective forms), or with the aspect
suffixes (in the perfective forms) (Spyropoulos & Revithiadou 2009,
Holton et al. 2012):
(34) a. ɣpaf-ome write-PASS.NONPAST.1SG

b. ɣpaf-t-ik-a write-PASS.PERF-PERF.PAST-PAST.1SG
In Albanian the realization of non-active voice is

morphological in the forms, which involve the stem of the non-past
(Present) form (the imperfective base) and morphosyntactic in the
forms, which involve the perfective or the participial stem (Rivero
1990, Kallulli 1999, 2009, Manzini et al. 2009, Kallulli & Trommer
2011). Thus, in the non-past (present) and the imperfective past
forms of the indicative, as well as the in the future and the
subjunctive, the non-active voice is expressed by means of the non-
active formative -(h)e9 and the special non-active subject-
agreement suffixes:
(35)
INDICATIVE SUBJUNCTIVE
NON PAST PAST NON PAST PAST
(= PRESENT) IMPERFECTIVE IMPERFECTIVE
1SG la-he-m la-he-sh-a të la-he-m të la-he-sh-a

2SG la-he-sh la-he-sh-e të la-he-sh të la-he-sh-e
3SG la-he-t la-he-j ~ la-he-sh të la-he-t të la-he-j / la-he-sh
1PL la-he-mi la-he-sh-im të la-he-mi të la-he-sh-im
2PL la-he-ni la-he-sh-it të la-he-ni të la-he-sh-it
3PL la-he-n la-he-sh-in të la-he-n të la-he-sh-in
In all other forms, non-active voice is expressed by means of the

clitic u, which is in fact the reflexive form of the weak personal
pronoun (Newmark et al. 1982).
9
This formative appears in two allomorphs, which are phonologically
conditioned; the allomorph -he appears after stems ending in consonants,
whereas the allomorph -e appears after stems ending in vowels.
65
(36)
INDICATIVE ADMIRATIVE IMPERATIVE
NON
PAST PAST OPTATIVE AFFIRM
PAST NEGATIVE
PERFECTIVE IMPERFECTIVE ATIVE
1SG u lava u lakam u lakësha u lafsha

2SG u lave u lake u lakëshe u lafsh la-hu mos u laj
3SG u la u laka u lakësh u laftë
~ u lakej
1PL u lame u lakemi u lakëshim u lafshim
2PL u latë u lakeni u lakëshit u lafshi la-hu-ni mos u lani
3PL u lanë u lakan u lakëshin u lafshin
In perfect periphrases the non-active voice is expressed in the non-

finite form in Greek. In Albanian it is expressed by using the
auxiliary verb jam ―be‖ ilqread mf rhe kam ―hate‖ ald ir dmeq lmr
affect the non-finite form.
(37) Greek
have-NONPAST.1SG wash-NONFIN
b. exo pli--i ―I hate beel uaqhed‖
have-NONPAST.1SG wash-PASS.PERF-NONFIN
(38) Albanian
have-NONPAST.1SG wash-PART
b. jam la-rë ―I hate beel uaqhed‖
be-NONPAST.1SG wash-PART
3.4. Tense
Both languages morphologically distinguish between past and non-

past forms. The future is marked by a specific particle in both
languages: θα in Greek and do in Albanian. In Greek, the future
periphrases use the non-past verb forms.10 In Albanian the future
periphrases use the subjunctive periphrases:
10
For more information about the particle θα and the periphrases in which it is
involved see Philippaki-Warburton & Spyropoulos (1999, 2004, 2006), Tsangalidis
(1999, 2001, 2002), Tsangalidis & Roussou (2010) among others.
66
(39) Greek
a. θa plen-o ―I uijj be uaqhilg‖
FUT wash-NONPAST.1SG
b. θa plin-o ―I uijj uaqh‖
FUT wash.PERF-NONPAST.1SG
c. θa exo plini ―I uijj hate uaqhed‖
FUT have-1SG wash-NONFIN
(40) Albanian
a. do të laj ―I uijj uaqh/I uijj be uaqhilg‖
FUT SUBJ wash-NONPAST.1SG
b. do të kem larë ―I uijj hate uaqhed‖
FUT SUBJ have-NONPAST.1SG wash-PART
3.5. Mood and modality
In Albanian, verb morphology marks four moods: indicative,

imperative, admirative and optative. Admirative is expressed by
means of the incorporation of the relevant forms of the auxiliary
kam ―hate‖, uhepeaq mnrarite iq kapied bw kealq mf rhe qneciaj
suffix -fsh/-f ~ -sh ~ -ç and the special optative subject-agreement
suffixes:
(41) Admirative
PERFECT
1SG la-kam la-kësha paskam larë paskësha larë
2SG la-ke la-këshe paske larë paskëshe larë
3SG la-ka la-kësh ~ la-kej paska larë paskej larë
1PL la-kemi la-këshim paskemi larë paskëshim larë
2PL la-keni la-këshit paskeni larë paskëshit larë
3PL la-kan la-këshin paskan larë paskëshin larë
(42) Optative
PERFECT
1SG la-fsh-a paça la-rë
2SG la-fsh paç la-rë
3SG la-f-të pastë la-rë
1PL la-fsh-im paçim la-rë
2PL la-fsh-i paçi la-rë
3PL la-fsh-in paçin la-rë
67
In Greek, verb morphology distinguishes only between

imperative and non-imperative forms. The subjunctive is expressed
by means of a periphrasis, which consists of the subjunctive
particles na/as and the non-imperative verb forms:11
(43) The subjunctive periphrases in Greek (pleno ―uaqh‖)

NON PAST IMPERFECTIVE na/as pleno
PERFECTIVE na/as plino
PERFECT na/as exo plini
PAST IMPERFECTIVE na/as eplena
PERFECTIVE na/as eplina
PERFECT na/as ixa plini
In Albanian, the subjunctive is also expressed by means of a

periphrasis. This periphrasis consists of the special particle të and a
set of verb forms, which are the same as the indicative ones except
from the 2SG and 3SG non-past forms:
(44) The subjunctive in Albanian (la-rë ―uaqh‖)

IMPERFECTIVE PERFECT
1SG të la-j të la-ja të kem la-rë të kisha la-rë
2SG të la-sh të la-je të kesh la-rë të kishe la-rë
3SG të la-jë të la-nte të ketë la-rë të kishte la-rë
1PL të la-jmë të la-nim të kemi la-rë të kishim la-rë
2PL të la-ni të la-nit të keni la-rë të kishit la-rë
3PL të la-jnë të la-nin të kenë la-rë të kishin la-rë
Finally, both languages mark epistemic modalities (mainly the

counterfactual and probability) in periphrases with the same
particle that marks the future, i.e. θa for Greek and do for Albanian.
In these periphrases, Greek uses the past non-imperative forms,
whereas Albanian uses the past subjunctive forms:
(45) Greek
a. θa eplena
FUT wash-PAST.1SG
―I umsjd uaqh, I umsjd hate uaqhed, I uaq npmbabjw uaqhilg‖
11
For more information about the Greek mood system and particular the
subjunctive see Βελοόδηρ & Υιλιππάκη-Warburton 1983, Philippaki-Warburton
(1994, 1998), Tsangalidis (2001), Philippaki-Warburton & Spyropoulos (2004,
2006).
68
b. θa eplina
FUT wash.PERF-PAST.1SG
―I npmbabjw uaqhed‖
c. θa ixa plini
FUT have-PAST.1SG wash-NONFIN
―I umsjd hate uaqhed, I had npmbabjw uaqhed‖
(46) Albanian
a. do të laja ―I umsjd uaqh‖
FUT SUBJ wash-IMPRF.PAST.1SG
b. do të kisha larë ―I umsjd hate uaqhed‖
FUT SUBJ have-IMPRF.PAST.1SG wash-NONFIN
3.6. Comparative presentation of Greek and Albanian verb forms

and periphrases
(47) Active forms and periphrases

MOOD TENSE ASPECT GREEK ALBANIAN
INDICATIVE NON PAST IMPERFECTIVE pleno laj
PROGRESSIVE po laj
PERFECTIVE plino -
PERFECT exo plini kam larë
PAST IMPERFECTIVE eplena laja
PROGRESSIVE po laja
PERFECTIVE eplina lava
PERFECT ixa plini kisha larë
pata larë
SUBJUNCTIVE NON PAST IMPERFECTIVE na pleno të laj
PERFECTIVE na plino
PERFECT na exo plini të kem larë
PAST IMPERFECTIVE na eplena të laja
PERFECTIVE na eplina
PERFECT na ixa plini të kisha larë
FUTURE AND NON PAST IMPERFECTIVE θa njelm do të laj
EPISTEMIC PERFECTIVE θa njilm
MODALITY PERFECT θa evm njili do të kem larë
PAST IMPERFECTIVE θa enjela do të laja
PERFECTIVE θa enjila
PERFECT θa iva njili do të kisha larë
IMPERATIVE IMPERFECTIVE plene laj
PERFECTIVE pline
ADMIRATIVE NON PAST IMPERFECTIVE - lakam
69
PERFECTIVE -
PERFECT - paskam larë
PAST IMPERFECTIVE - lakësha
PERFECTIVE -
PERFECT - paskësha larë
OPTATIVE IMPERFECTIVE - lafsha
PERFECTIVE -
PERFECT - paça larë
(48) Non-active forms and periphrases

MOOD TENSE ASPECT GREEK ALBANIAN
INDICATIVE NON PAST IMPERFECTIVE plenome lahem
PROGRESSIVE po lahem
PERFECTIVE njiθm -
PERFECT evm njiθi jam larë
PAST IMPERFECTIVE plenomun(a) lahesha
PROGRESSIVE po lahesha
PERFECTIVE njiθiia u lava
PERFECT iva njiθi isha larë
qeshë larë
SUBJUNCTIVE NON PAST IMPERFECTIVE na plenome të lahem
PERFECTIVE la njiθm
PERFECT la evm njiθi të jem larë
PAST IMPERFECTIVE na të lahesha
plenomun(a)
PERFECTIVE la njiθiia
PERFECT la iva njiθi të isha larë
FUTURE AND NON PAST IMPERFECTIVE θa njelmke do të lahem
EPISTEMIC PERFECTIVE θa njiθm
MODALITY PERFECT θa evm njiθi do të jem larë
PAST IMPERFECTIVE θa do te lahesha
plenomun(a)
PERFECTIVE θa njiθiia
PERFECT θa iva njiθi do të isha larë
IMPERATIVE IMPERFECTIVE - lahu
PERFECTIVE plisu
12
ADMIRATIVE NON PAST IMPERFECTIVE - u lakam
PERFECTIVE -
PERFECT - qenkam larë
PAST IMPERFECTIVE - u lakësha
12
There is also a future form for the admirative (Çeliku et al. 1998, 166). Thanks to
Aristotle Spiro for bringing this to our attention.
70
PERFECTIVE -
PERFECT - qenkësha larë
OPTATIVE IMPERFECTIVE - u lafsha
PERFECTIVE -
PERFECT - qofsha larë
REFERENCES:
Akademia e Shkencave e Shqipërisë. 2002. Gramatika e gjuhës shqipe 1.

Tiranë: ASHSH.
Baltazani, M. 2011. «On /s/-voicing in Greek.» In Proceedings of the 7th
International Conference on Greek Linguistics. Electronic
Publication. Retrieved from
http://icgl7.icte.uowm.gr/Baltazani.pdf.
Barlow, P. 2002. Albanian Grammar: Albanian Verbs Explained. Ashford: Bay
Foreign Language Books.
Beci, B. 2004. Gramatika e gjuhës shqipe. EDFA.
Βελοόδηρ, Ι. & Ει. Υιλιππάκη-Warburton. 1983. «Η τποσακσική ςση Νέα
Ελληνική». Μελέσερ για σην Ελληνική Γλώςςα 4: 151-168.
Bevington, G. L. 1974. Albanian Phonology. Wiesbaden: Otto Harrassowitz
Verlag.
Camaj, M. 1984. Albanian Grammar. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
Çeliku, M., M. Karapinjalli & R. Stringa. 1998. Gramatika praktike e gjuhës
shqipe. Tiranë: Botimet Toena.
Γκίνηρ, Ν.Φ. 1993. Ελληνο-Αλβανικό Λεξικό. Fjalor greqisht-shqip. Επιμέλεια
Κ. Οικονϋμοτ. Ιψάννινα.
Γκίνηρ, Ν.Φ. 1998. Αλβανο-Ελληνικό Λεξικό. Fjalor shqip-greqisht. Επιμέλεια
Γ. Καχάληρ. Ιψάννινα.
Dhrimo, A., E. Angoni, E. Hysa, E. Lafe, E. Likaj, F. Agalliu & Sh. Demiraj.
1976. Morfologjia. Tiranë: Akademia e Shkelcate e RP rë̈
Shoinëpiqë, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë.
Domi, M. et al. 1976. Fonetika dhe gramatika e gjuhës së sotme letrare shqipe.
Tiranë: Aiadekia e Shielcate e RP rë̈ Shoinë̈piqë̈ , Instituti i
Gjuhësisë dhe i Letërsisë.
Domi, M. & Sh. Demiraj. 1995. Gpakariia e gjshë q qhoine , Vëll. I: Morfologjia.
Tiranë: Aiadekia e Shielcate e Rensbjiië̈q që̈ Shoinë̈piqë̈ ,
Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë.
Galani, A. 2005. The Morphosyntax of Verbs in Modern Greek. Doctoral
dissertation, University of York.
Hamp, E. 1961. «Σο πήμα εν ση ςημεπινή ομιλοτμένη ελληνική γλύςςη».
Αθηνά 65: 101-128.
71
Hesse, R. 2003. Syntax of the Modern Greek Verbal System: The Use of the Forms,
Particularly in Combination with θα and να. University of
Copenhagen: Museum Tusculanum Press.
Holton. D., P. Mackridge, I. Philippaki-Warburton & V. Spyropoulos. 2012.
Greek: A Comprehensive Grammar. Second Edition. London:
Routledge.
Householder, F.W., K. Kazazis & A. Koutsoudas. 1964. A Reference Grammar
of Literary Dhimotiki. Bloomington: Indiana University.
Joseph, B.D. & I. Philippaki-Warburton. 1987. Modern Greek. London: Croom
Helm.
Joseph, B.D. & J. Smirniotopoulos. 1993. «The morphosyntax of the
Modern Greek verb as morphology and not syntax». Linguistic
Inquiry 24: 388-398.
Kainada, E. 2010. The Phonetic and Phonological Nature of Prosodic Boundaries:
Evidence from Modern Greek. Doctoral dissertation, University of
Edinburgh.
Kallulli, D. 1999. «Non-active morphology in Albanian and event
(de)composition». In I. Kenesei (ed.), Crossing Boundaries.
Amsterdam: John Benjamins. 263-292.
Kiparsky, P. 1982a. Explanation in Phonology. Dordrecht: Foris.
Kiparsky, P. 1982b. «Lexical morphology and phonology». In I.S Yang
(ed.), Linguistics in the Morning Calm. Seoul: Hanshin. 3-91.
Κλαίπηρ, Φ. & Γ. Μπαμπινιύσηρ (ςε ςτνεπγαςία με σοτρ Α. Μϋζεπ, Αι.
Μπακάκοτ-Οπυανοό & ΢. ΢κοπεσέα). 2005. Γπαμμασική σηρ Νέαρ
Ελληνικήρ. Δομολεισοτπγική - Επικοινψνιακή. Αθήνα: Ελληνικά
Γπάμμασα.
Koutsoudas, A. 1962. Verb Morphology of Modern Greek. The Hague: Mouton
& Co.
Κτπιαζήρ, Δ. 1994. Μέθοδορ για σην Εκμάθηςη σηρ Αλβανικήρ και Λεξικό 9000
λέξεψν. Θεςςαλονίκη: Μαλλιάπηρ Παιδεία.
Macridge, P. 1985. The Modern Greek Language: A Descriptive Analysis of
Standard Modern Greek. Oxford: Oxford University Press.
Manzini, M. R., A. Roussou & L. Savoia. 2009. «The morphosyntax of non-
active voice in Greek and Albanian». To appear in Proceedings of
Mediterranean Syntax Meeting 2. Retrieved from:
http://www.linguistica.unifi.it/upload/sub/articoli/ManziniSa
voiaRoussou_GreekAlbanian.pdf.
Matthews, P. 1967. «The main features of Modern Greek verb inflection».
Foundations of Language 3: 261-283.
Memushaj, R. 2010. Fonetika e shqipes standarde. Tirana: Toena.
Mëniku, L. & H. Campos. 2011. Discovering Albanian 1 Textbook. Madison:
The University of Wisconsin Press.
Mëniku, L. & H. Campos. 2012. Colloquial Albanian. London: Routledge.
Μπαμπινιύσηρ, Γ. 1972. Σο Ρήμα σηρ Ελληνικήρ. Αθήνα: Ίδπτμα ΢ουίαρ
΢απιπϋλοτ.
72
Μπαμπινιύσηρ, Γ. & Π. Κονσϋρ. 1967. ΢τγφπονική Γπαμμασική σηρ Κοινήρ

Νέαρ Ελληνικήρ. Αθήνα: ΟΕΔΒ.
Nespor, M. & A. Ralli. 1999. Υψνολογία. Αθήνα: Πασάκηρ. [Πποςαπμογή
ςσην Ελληνική Γλύςςα σοτ βιβλίοτ Neqnmp, M. 1993. Fonologia.
Bologna: Il Mulino].
Newmark, L. 1957. Structural Grammar of Albanian. Bloomington: Indiana
University.
Newmark, L. 1997. Spoken Albanian. Urbana: Spoken Language Services.
Newmark, L., Ph. Hubbard & P. Prifti. 1982. Standard Albanian: A Reference
Grammar for Students. Stanford: Stanford University Press.
Orel, V. E. 2000. A Concise Historical Grammar of the Albanian Language:
Reconstruction of Proto-Albanian. Leiden: Brill.
Oostendorp, M. van. 2012. «Stress as a proclitic in Modern Greek». Lingua
122: 1165-1181.
Παπαυίληρ, Κ. 2007. Γπαμμασική και ΢τνσακσικό σηρ Αλβανικήρ Γλώςςαρ.
Αθήνα: Εκδϋςειρ Μιφάλη ΢ιδέπη.
(Philippaki-)Warburton, I. 1970. On the Verb in Modern Greek. The Hague:
Mouton.
(Philippaki-)Warburton, I. 1973. «Modern Greek verb conjugation:
Inﬂectional morphology in a Transformational Grammar».
Lingua 32: 193-226.
Philippaki-Warburton, I. 1994. «The subjunctive mood and the syntactic
qrarsq mf rhe napricje ―la‖ il Mmdepl Gpeei». Folia Linguistica 28:
297-328.
Philippaki-Warburton, I. 1998. «Functional categories and Modern Greek
syntax». The Linguistic Review 15: 159-186.
Philippaki-Warburton, I. & V. Spyropoulos. 1999. «On the boundaries of
inflection and syntax: Greek pronominal clitics and particles».
In G. Booij & J. van Marle (eds.), The Yearbook of Morphology 1998.
Dordrecht: Kluwer. 45-72.
Philippaki-Warburton, I. & V. Spyropoulos. 2004. «A change of mood: The
development of the Greek mood system». Linguistics 42: 791-817.
Ralli, Α. 1988. Éléments de la Morphologie du Grec Moderne: La Structure du
Verb. Ph.D. dissertation, University of Montreal.
Ralli, A. 1998. «On the morphological status of inflectional features:
Evidence from Modern Greek». In B. D. Joseph, G. Horrocks & I.
Philippaki-Warburton (eds.), Themes in Greek Linguistics II.
Amsterdam: John Benjamins. 51-74.
Ralli, A. 1999. «Inflectional features and the Morphological Module
hypothesis». In Working Papers in Theoretical and Applied
Linguistics 6. Thessaloniki: English Department, Aristotle
University of Thessaloniki. 111-142.
Ράλλη, Α. 2005. Μοπυολογία. Αθήνα: Πασάκηρ.
Rivero, M.-L. 1990. «The location of non-active voice in Albanian and
Modern Greek». Linguistic Inquiry 21: 135-146.
73
Rivero, M.-L. 1994. «Clause structure and V-movement in the languages of

the Balkans». Natural Language and Linguistic Theory 12: 63-120.
Rivero, M.-L. & Terzi, A. 1995. «Imperatives, V-movement and logical
mood». Journal of Linguistics 31: 301-32.
Roussou, A. 2000. «On the left periphery: Modal particles and
complementizers». Journal of Greek Linguistics 1: 65-94.
Shkurtaj, Gj. & E. Hysa. 2001. Gjuha shqipe. Tiranë: Toena.
Spyropoulos, V. & Revithiadou, A. 2009. «The morphology of past in
Greek». Μελέσερ για σην Ελληνική Γλώςςα 29: 108-122.
΢πόποτ, Α. 2003. Αλβανική και Νεοελληνική: Πποβλήμασα σψν Αλβανουώνψν
κασά σην Εκμάθηςη σηρ Ελληνικήρ Γλώςςαρ. Αθήνα: Εθνικϋ και
Καποδιςσπιακϋ Πανεπιςσήμιο Αθηνύν, ΚΕΔΑ.
Σπιανσαυτλλίδηρ, Μ. 1988[1941]. Νεοελληνική Γπαμμασική (σηρ Δημοσικήρ).
Ανασόπψςη σηρ έκδοςηρ σοτ ΟΕ΢Β (1941) με διοπθύςειρ.
Θεςςαλονίκη: Ινςσισοόσο Νεοελληνικύν ΢ποτδύν, Ίδπτμα
Μανϋλη Σπιανσαυτλλίδη.
Tsangalidis, A. 1999. Will and Tha: A Comparative Study of the Category Future.
Thessaloniki: University Studio Press.
Σςαγγαλίδηρ, Α. 2001. «Για σιρ “ςτνσακσικέρ εγκλίςειρ” σηρ Nέαρ
Eλληνικήρ». Il Ελληνική Γλψςςολογία ‖99. Ππακσικά σοτ 4οτ
Διεθνούρ ΢τνεδπίοτ για σην Ελληνική Γλώςςα. Θεςςαλονίκη:
University Studio Press. 300-307.
Σςαγγαλίδηρ, Α. 2002. «Για σοτρ “φπϋνοτρ” σοτ νεοελληνικοό πήμασορ».
Μελέσερ για σην Ελληνική Γλώςςα 23: 647-658.
Tsangalidis, A. & A. Roussou. 2010. «Reconsidering the modal particles in
Modern Greek». Journal of Greek Linguistics 10: 45-73.
Υιλιππάκη-Wapbsprml, Ει. & B. ΢πτπϋποτλορ. 2006. «Σο εγκλισικϋ
ςόςσημα σηρ Ελληνικήρ: ΢τγκπισική θεύπηςη με σην Σοτπκική
και διδακσικέρ πποσάςειρ». Il ΢. Μοςφονάρ (ed.), Η ΢ύνσαξη ςση
Μάθηςη και ςση Διδαςκαλία σηρ Ελληνικήρ ψρ Ξένηρ Γλώςςαρ.
Αθήνα: Πασάκηρ. 117-170.
Zymberi, I. 1991. Colloquial Albanian. London: Routledge.
74
XHEVAT LLOSHI
Tiranë
HUAZIMET NGA GREQISHTJA NË DHIATËN E RE (1827)
otimi i së parës Dhiatë të Re, që e dokumentonte shqipen si gjuhë të

aftë edhe për përdorim letrar, shërbeu për futjen e saj në shërbesat
fetare, nxiti interesimin për shqipen e shkruar te popullsia
shqiptare dhe te filologjia europiane.
Shtysa e parë për përkthimin ka qenë evropiane. Si pjesë e
programit për rilindjen e kombësive të Ballkanit, nga filologu slloven
Jeremi Kopitar, që punonte në Vjenë, u përfshi më 1815 edhe përkthimi i
Dhiatës së Re shqip. Kjo sipërmarrje gjeti mbështetjen e orientalistit të
njohur francez, baronit Silvestër de Sasi, i cili ia përcolli mendimin
Shoqërisë Biblike Britanike dhe për Vendet e Huaja (BFBS) në Londër.
Shoqëria kishte vetëm dhjetë vjet që ishte themeluar, nuk kishte njerëz
në Londër të specializuar për gjuhët sllave dhe për shqipen. Propozimi iu
kalua veprimtarit më energjik të BFBS, Robert Pinkertonit, në degën e
Shoqërisë të Sankt Peterburgut në Rusi.
Robert Pinkertoni erdhi në Vjenë më 1816 për të themeluar degën e
BFBS. Atje me J. Kopitarin e rrahu në të gjitha hollësitë planin e
përkthimeve në gjuhët ballkanike, ndërsa patën mbështetje edhe nga të
dhënat prej bisedimeve me shqiptarët në Vjenë. U arrit në përfundimin se
përkthimi shqip mund të shtypej duke iu drejtuar alfabetit grek me
ndryshimet e nevojshme. Botimet me këto shkronja për Perandorinë
Osmane bëheshin në Venecie. Ndër të tjera doli se më 1814 atje ishte
botuar një libër i përkthyer greqisht nga frëngjishtja prej historisë së
gjerë të abatit francez Fleri. Përkthimin e kishte bërë Vangjel Meksi dhe
ky nuk ishte një libër shqip, siç është mbajtur deri më sot1.
Austria ishte një vend katolik; hapja e degës së një shoqërie
protestante ishte pothuaj e pamundur. Pinkertoni bëri takime me njerëz
të ndryshëm dhe përfundimi ishte se duhej të takonte vetë kryeministrin
Klemens Metternich (1773-1859). Atmosfera historike ishte e
përshtatshme në rrethanat menjëherë pas thyerjes përfundimisht të
Napoleonit. Më 20 gusht 1816 princi Meternik e priti në audiencë
Pinkertonin. Sipas historianit G. Browne (vëll. II), 2 Pinkertoni ka biseduar
gjerësisht me Meternikun për mundësinë e përkthimeve në gjuhët sllave,
ndërsa është e kuptueshme nga ecuria e mëtejshme, se kanë shqyrtuar
edhe një zgjidhje për gjuhën shqipe. I kërkoi ta parashtronte me shkrim
projektin për Shoqërinë Kombëtare Biblike Austriake. Projektin e
përktheu gjermanisht Kopitari dhe iu paraqit Meternikut më 24 gusht, që
pas miratimit prej tij të kalonte te mbreti austriak
1
Dh. S. Shuteriqi, Shkrimet shqipe në vitet 1332-1850, Tiranë, 1965.
2
G. Browne, The History of the British and Foreign Bible Society from its Institution in
1804 to the Close of its Jubilee in 1854. vëll. I-II, Londër, 2010 (bot. I 1859).
75
XHEVAT LLOSHI
Gjuha shqipe kështu, me mbështetjen e filologut të shquar slloven

dhe të përfaqësuesit të Shoqërisë Biblike, u paraqit përpara autoriteteve
më të larta shtetërore të Vjenës. Vetëm katër ditë më vonë, më 28 gusht
1816 nga Vjena, Robert Pinkertoni i dërgoi raportin përkatës3 qendrës për
të argumentuar njëherazi gjithashtu nevojën e përkthimeve shqip. Më
1819 Pinkertoni ndërmori një udhëtim tjetër të madh, që e çoi nga Rusia
në Maltë, në Ishujt Grekë, Korinth, Athinë, Stamboll, gjatë të cilit mblodhi
një informacion shumë të gjerë nëpërmjet hulumtimeve jo thjesht për
punët e degëve biblike, por për vendet dhe kombet e ndryshme. Tani ai
kishte një përfytyrim shumë më të gjerë sesa më 1816 për shtrirjen e
shqiptarëve, «fiset e të cilëve janë të përhapura anë e kënd krahinave të
lashta të Ilirisë, Epirit, Maqedonisë e Greqisë».
Në vjeshtë 1819 u kthye sërish në Stamboll dhe këtu u njoh nga afër
me Vangjel Meksin. Ashtu si dhe për gjuhët sllave, ai para së gjithash
takoi klerikë të lartë të bashkësisë fetare greke. Vangjel Meksin, veç të
tjerëve, e njihte edhe patriku grek i Stambollit, Grigori, i cili e miratoi
këtë ndërmarrje. Besoj se konkretisht përkthimi greqisht i vitit 1814 dhe
pjesëmarrja e Meksit në organizatën e lëvizjes greke (Filiki Heteria) ishin
arsyeja prapa këtij miratimi. Ndërsa te Pinkertoni, pa dyshim ka ndikur
sidomos gramatika e shqipes, që i tregoi Vangjeli. Marrëveshja e plotë u
nënshkrua më 19 tetor 1819 dhe ruhet në arkiv me këtë titull anglisht:
«Agreement respecting the translation of the New Testament from the
Ancient Greek text into the Albanian language marked D».
Përkthimin e bëri Vangjel Meksi, ndërsa redaktimin dhe përcjelljen
në shtyp e bëri Grigor Gjirokastriti. U shtyp së pari si provë vetëm Ungjilli
i Mateut më 1824, pastaj Dhiata e plotë më 1827 në Korfuz.
Libri doli në dy gjuhë paralelisht dhe ishte përkthim nga greqishtja.
Kësaj ane deri më sot nuk i është kushtuar vëmendja e nevojshme. Ka,
pra, edhe një pyetje tjetër: cili variant ishte marrë për greqishten? Sipas
marrëveshjes, Meksi do ta bënte përkthimin nga greqishtja e vjetër dhe
ajo do të ishte në shtylla paralele. Ky mendim u mënjanua, meqë
shqiptarët dhe grekët do ta kishin të vështirë tekstin në greqishten e
3
Thirteenth Report of the British and Foreign Bible Society, London, 1817. Ndër të tjera,
Pinkertoni shkruante: “Pajiqja e qhoinrapëte rë nairël ke Dhiarël e pe lë gjshël e rwpe
është një objekt që e meriton në shkallën më të lartë të tërheqë vëmendjen e Shoqërisë
Biblike Britanike dhe për Vendet e Huaja. Ky komb zë një pjesë të madhe të Ilirikumit të
lashtë dhe të Epirit, ndërsa flet një gjuhë, e cila duket se nuk ka asnjë afëri gramatikore me
sllavishten, turqishten, greqishten ose latinishten.
Nuk është llogaritur me përpikëri numri i tyre, por pranohet se mund të jenë nga 8 deri në
900.000 frymë. Pasi kam bërë shumë hetime, më del se një përkthim i Dhiatës së re në
gjuhën shqipe mund të kryhet prej një njeriu ose prej disa vetave në Ishujt Jonianë. Nga
bisedat që kam patur me disa shqiptarë të zotë këtu, nuk kam dyshim se mund të gjenden
atje njerëz kompetentë për këtë detyrë.
Në rast se kjo punë do të ndërmerrej, duhet të shtypet me shkronja të greqishtes, mbasi
alfabeti grek, duke iu shtuar vetëm pak tinguj, është më i miri për të shprehur gjuhën
qhoine.”
76
vjetër. Historiani Kanton4 thotë se Ungjilli i Mateut ishte paralel me

greqishten e re sipas përkthimit të Hilarionit. Nga dokumentet doli se
përkthimi i Hilarionit nuk ishte ende gati më 1824 dhe u shtyp më 1827.
Është A. Tomsoni që më 1877 do të vërë në dukje se: «Versioni i vjetër
shqip toskërisht i Korfuzit më 1827, me sa duket, nuk është bërë nga
origjinali greqisht, por nga versioni i vjetër në greqishten e re, i cili e
shoqëronte dhe të cilin e ka ndjekur fjalë për fjalë»5. Ky variant ishte
botuar për herë të parë më 1638 në Gjenevë, i përkthyer nga Maksim
Galipoli (Kalliargi) dhe ribotuar më 1703, 1705, 1760 në Halle. Përputhjen e
dy kolonave, greqisht dhe shqip, e bëri G. Gjirokastriti gjatë shtypit.
Tashmë kemi edhe një kopje të dorëshkrimit të V. Meksit të vitit
1820. Në këtë kumtesë përfundimet janë nxjerrë nga shqyrtimi i plotë i
leksikut vetëm te Ungjilli i Mateut në dorëshkrim, në botimin e vitit 1824
veçan dhe në botimin e plotë 1827.
Dhiata e re në origjinalin greqisht ka afër 4800 fjalë, kurse vetëm
Mateu si vëllim përbën një të tetën e gjithë veprës. Shqip kemi aty gati 30
për qind të leksikut të përgjithshëm të veprës, dy herë e ca më shumë sesa
do të pritej, domethënë po të nxirrej fjalësi i gjithë librit shqip, do të dilte
një numër më i madh se te origjinali. Kjo shpjegohet me sinoniminë e
gjepë dhe ke tapialrer lë dmpëqhipik, rë cijar Meiqi i ia jëlë nëp r‖i naqsp
redaktori që të bënte zgjedhjen përfundimtare.
Shtratin leksikor të veprës shqip e ka përcaktuar Meksi. 1070 fjalë të
dorëshkrimit janë të përbashkëta me botimin nën kujdesin e Grigorit që
ka 1290 fjalë, sepse ai ka hequr 200 fjalë të dorëshkrimit dhe ka shtuar 220
të tjera.
Shqipja në këtë libër është ballafaquar drejtpërdrejt me greqishten.
Për shkak të kërkesave krejt të veçanta në rastin e përkthimeve të tilla të
librave themelorë fetarë, përkthyesit dhe redaktorit u del si detyrë të
ndjekin sa më afër origjinalin. Para së gjithash, sintaksa nuk mund të
ndryshohet, me përjashtim të rasteve kur fjalitë shqipe do të dilnin pa
kuptim. Krahasimi nga kjo anë do të ishte me interes për të gjetur
përputhjet e këtyre dy gjuhëve ballkanike, dallimet ndërmjet tyre dhe
arritjet ose dështimet e përkthimit, por kjo fushë nuk do të preket këtu.
Ekpar e nëpteçëk Meiqi iqhre nëpnjeisp r‖i qhipsalre kë afëp rilgëjjikir
shqip, ndërsa Grigori ka ndjekur tërësisht drejtshkrimin e greqishtes.
Rrjedhimisht, shqyrtimi i leksikut këtu tërheq vëmendjen kryesore.
Është krejt e kuptueshme, që së pari përkthyesi do të ishte nën
ndikimin e fortë të tekstit greqisht. Krahasimi tregon se Grigori për më
tepër, e ka bërë redaktimin duke e sjellë tekstin shqip më afër me
origjinalin. Së dyti, Meksi dhe Grigori jetonin në një mjedis dy- dhe
trigjuhësh, madje në rastin e gjuhës së shkruar përparësinë kulturore e
kishte greqishtja. Së treti, vetë shqipja nuk e kishte arritur një shkallë të
4
W. Canton, A History of the British and Foreign Bible Society. Në 5 vëllime (1904-
1910), London, 1904.
5
Xh. Lloshi, Kristoforidhi përmes dokumentimit, Tiranë: Bota Shqiptare, 2008.
77
XHEVAT LLOSHI
lartë lëvrimi dhe nuk kishte pasur përpara tyre asnjë tekst kaq të gjerë në
variantin e shkruar toskërisht. Së fundi, ka ndikuar edhe njohja gjuhësore
vetjake që kishin, ndonëse Grigori ndodhej në kushte më të privilegjuara,
sepse tashmë e kishte një zgjidhje pikërisht për atë tekst.
Para se të trajtohet më imtësisht leksiku, çështja qendrore është të
dallohen greqizmat, si fjalë që i ka përvetësuar shqipja, nga fjalët greke, të
cilat (me përjashtim të kushteve të dygjuhësisë), as në atë kohë dhe as sot
nuk gjejnë vend në shqipen e shkruar. Si konkretizim po përmend
dallimin e qartë ndërmjet greqizmit akoma dhe fjalës greke elpidhë. Fjala e
parë bën pjesë në leksikun e shqipes; e dyta as ka qenë dhe as është pjesë
e shqipes.
Pas këtij dallimi, del se dorëshkrimi dhe botimi kanë të përbashkët
afër 45 greqizma6. Natyrisht, një pjesë prej këtyre fjalëve sot ndihen të
vjetruara, krahinore ose të ligjërimit të folur dhe të shkujdesur, por
Grigori i ka pranuar.
Nga ana tjetër, kanë 107 fjalë greke të përbashkëta7. Grigori ka
hequr rreth 45 fjalë greke, por ka shtuar afër 40 të tjera, kështu që secili
ka afër 200 greqizma dhe fjalë greke së bashku, domethënë rreth një të
gjashtën e gjithë leksikut. Këto të dhëna janë një pikënisje e mirë për të
ndjekur lëvrimin e mëtejshëm të shqipes së shkruar dhe për të kuptuar
punën e K. Kristoforidhit e diskutimet e mëvonshme rreth kësaj çështjeje.
Që më 1860 Kristoforidhi e kishte vënë re, se ndeshej një përzierje mjaft e
rëndë me fjalë prej greqishtes së re, që vështirë se mund të kuptoheshin
nga vendësit e mirëfilltë të Shqipërisë. Ndërkaq, bëhet e qartë se
studiuesit e huaj shpesh nuk kanë qenë në gjendje të bëjnë dallimin
ndërmjet greqizmave të shqipes dhe fjalëve greke, që janë shfaqur në
kushtet e dygjuhësisë. Do ta pranojmë, që disa njësi leksikore ishin në
jigjëpikil dwgjshëqh, nm edhe lsi ksld r‖s iëpimher dw asrmpëte ralë oë
r‖s gjelil ke jehrëqi bapaqtjepëqer qhoine. Madje lënëpkjer npmceqete rë
ndryshme dhe me trajta e kuptime të ndryshuara ka njësi që në shtresa të
caktuara kanë hyrë në leksikun e shqipes.
6
Greqizma të përbashkët tek të dy autorët janë: akoma, apostull, arhond, aspër, avlli,
dhaskal, dheks, feks, fole, fron, gamile, greminë, gremis, gjenealogji, gjiton, hegjemon,
hipokrit, jatro, kofin, llaps, llogari, nom, paravoli, pirg, pisë, potir, sinor, stis, stolis, stromë,
taks, thimjan, vuv, i vuvosur, zili.
7
Fjalë greke të përbashkëta tek Meksi e Grigori janë: adha, aksio, anangas, angalas,
angareps, arnis, arravonis, dha, dhemon, dhemoniset, i dhemonisur, dhidhahi, dhidhaks,
dhidhaskali, dhinar, dhistaks, efharistis, ekatondarh, eksetaks, eksomolojis, eksusi,
eleftero, eleimosi, eleis, erimi, erimoset, ethniko, fantasi, i feksur, fili, fiteps, fiti, foti, foveri,
grammatiko, hlamidhe, hrii, idhisi, iero, jotë, karpo, katafronis, katigoris, kit, korvana,
kumerk, lefteros, martir, miho, mirolojis, modh, nao, noti, paradhos, paralitiko,
parigorisem, patitir, patridhë, piraks, pirasmo, pitrop, poktis, potis, profit, profiteps,
profiti, prothesi, qerdhes, qere, qiriks, sfungar, silloi, simfonis, skandhal, skandhalis,
skotadh, smirnë, sofi, sofo, statirë, tajmë, taks, tapinos, telio, i teliosur, telon, tetrarh, tiliks,
tharos, thavmë, thavmaturgji, thellimë, thisiastirio, urgi, vaptisti, vasanis, vlasfimi,
vlasfimis, vreili.
78
Interesante janë fjalët, të cilat Meksi i ka shqipëruar përgjysmë:

dorëkuc, monosy, protoparë, i panom; Grigori ka pranuar prej tij vetëm
ksenderoj dhe vetë ka ndërtuar sipas këtij kalkimi: kseshpërblim.
Meqë përkthimin e kishte bërë Meksi, pika kryesore në këtë rast del
qëndrimi i Grigorit ndaj fjalëve greke (domethënë jo ndaj greqizmave).
Arrijnë mbi 40 fjalët greke te Meksi8, të cilat i ka hequr Grigori gjatë
redaktimit. Fakti që këto njësi Grigori i ka fshirë vërteton, se ishin fjalë, të
cilat edhe në atë kohë nuk i përkisnin shqipes. Mënyrat se si i ka
mënjanuar janë disa.
a. Disa fjalë greke i ka fshirë kryesisht sepse e kishin një sinonim
tjetër: adhinato (e pamundurë); anomi (faje), apoli (humbi), kolas
(mundonesh); poliandhisi (me di zëmëra); trivol (murriza), votridha
(kopica).
b. Disa i ka zëvendësuar po me fjalë greke ose greqizma; dhiathiqi →
dhiatë, dhidhaskaleps → dhidhaks, leis – eleis, logismo → siloi, zali →
dhilë
c. Ndonjë fjalë greke e ka zëvendësuar, por pa vlerë përmirësismi:
filaqi → hapsanë, qiramidha → qiramidhçi; lauz → turmë, por edhe
lao; thisavro → hazine
d. Ajo që ka më shumë interes janë fjalët të cilat i ka shqipëruar:
apokalips → dëftoj, arhiere – i pari i priftërinjve, erimoset → nuk
qëndron, kakollojis – thotë të ligë, karav → varkë, katigori → fjalë të
liga, kserizoset → shkulet, lejmonis → zemërohem, llogarismo →
llogari, mihois → kurvëroj, mirjilojis → qaj, misis → q‖e dsa, monosi →
me një si; parakales → i lutem, i paralisur → i mbajtur, paraqinis →
thërres, protoparë → më përpara; psevdomartir → martir i rremë,
psevdomartiris → martiris rremë, psevdoprofit – profit i rremë, qima
→ tallaz, sendon - çarçaf, sillois - mendoj, simvoli - kuvend, skorpis -
përhap, spire → shokë, tapino → i urtë.
Pjesa më e madhe e këtyre shqipërimeve përbën një përpjekje me
tjepë rë Gpigmpir, qenqe qigspiqhr oë ëqhrë e dpejrë rë qhipsher “do të
qhisjer” lë teld rë “dm rë iqepixmqer” dhe “i nëphan” lë teld rë “i
qimpniq”.
Përveç këtyre, te Grigori ndeshen greqizma të shtuar prej tij: kunup,
kuturis, lambadhë, miro, qeli, stere, por këto dalin te pjesa që mungon te
Meksi. Prandaj ngrenë më tepër peshë në këtë shqyrtim mbi 35 fjalët
greke të shtuara te Grigori9.
8
Fjalë greke te Meksi, të cilat i ka hequr Grigori: adhinato, anomi, apokalips, apoli,
arhiere, dhiathiqi, dhidhaskaleps, erimoset, filaqi, kakollojis, karav, katigori, kolas,
kserizoset, leis, lejmonis, logismo, llogarismo, mihois, mirjilojis, misis, parakales, i
paralisur, paraqinis, poliandhisi, preps, psevdomartir, psevdomartiris, psevdoprofit, qima,
qiramidha, sendon, sillois, simvoli, skorpis, spire, tapino, trivol, thisavro, votridha.
9
Fjalë greke të shtuara te Grigori: aformi, anathematis, angjistër, argjiri, arnisi,
dhekatis, i dhiavasur, dhillë, dhoqimas, elpidhë, filaka, i gramatepsur, idholë, katadhikas,
kataklismo, klironomi, klironomis, klosh, kseniti, kumerqar, lao, lipso, mnimore, paranomi,
79
XHEVAT LLOSHI
Rrjedhim i drejtpërdrejtë i përshtatjes më të mirë me origjinalin

greqisht është mënjanimi i rasteve të ligjërimit të folur dhe kalimi te një
gjuhë më librore. Për shembull, ndërsa Meksi e kishte ju qas pirasmoi djalli,
Grigori e ka bërë u qas tek ai djalli. Për drejtimin e foljeve dhe për disa
parafjalë redaktori ka ndjekur greqishten, duke i dalë ndërtimet artificiale
për shqipen. E tillë është fjalia nuk është ndëjerë tek ti të keç atë, ndërsa
Meksi e kishte nukë të ndëjenetë tij të kesh atë. Gjuha shqipe nuk i ka të
nevojshëm në disa raste përemrat vetorë dhe pronorë, por Grigori i ka
ruajtur sipas origjinalit: unë dërgoj ëngjëllinë tim të shkojë përpara teje, ai do të
dërtojë udhënë tënde përpara teje; nga pemëtë dha të ture dm r‖i ljihli ata. E
kësaj natyre është përsëritja e pjesëzave, e parafjalëve dhe e lidhëzave, që
në të folur bien, p.sh. ndëpërmes të qishësë edhe të vendit; mbi re të qiellit me
fuqi edhe me shumë lëvdim; do t‖s nëpgjigjerë e do r‖s rhmrë; të shëroni të
sëmurëtë, të qëroni të leprosuritë, të ngjallni të vdekuritë, të kreni të paudhëtë.
Gjuha e folur parapëlqen ndërtimet veprore, gjuha librore parapëlqen
ndërtimet pësore. Kështu, Meksi e kishte ngaha ai që të kërkoi hua, Grigori e
ka bërë atë që kërkon të huhetë nga teje, një ndërtim tërësisht artificial.
Zëvendësimet në shembuj si: hazine për thisavro dhe hapsanë për
filaqi, ngrenë një problem tjetër. Përgjithësisht është e papritur, që
ndërkohë kur te dorëshkrimi dhe te botimi ka gjithsej 26 turqizma të
përbashkët10, Grigori ka shtuar afër 30 të tjerë, domethënë e ka dyfishuar
numrin. Në këtë kornizë shpjegohen zëvendësimet e fjalëve greke me
turqizma.
Një veçori tejet befasuese, që del nga krahasimi i leksikut, është se
ai tregon që Meksi nuk është mbështetur vetëm te një tekst në greqishten
e re, por edhe në përkthimin italisht, të quajtur të Diodatit. Kalvinisti
Giovanni Diodati (1576-1649) ishte teolog italian nga Zvicra, profesor i
hebraishtes e i teologjisë. Përktheu Biblën italisht më 1603 dhe e botoi të
përmirësuar më 1607. Ky ishte një variant protestant dhe është krejt e
mundshme që Meksi do ta kishte gjetur për ta përdorur. Vërtetimin e
këtij hamendësimi e gjej te disa raste, prej të cilëve po citoj vetëm nja dy.
Dorëshkrimi te 26:25 e ka: mos jam unë ravii; edhe te 26:49 gëzo o ravi.
Grigori e ka dhaskal. Te përkthimi anglisht i mbretit Xhejms është master;
te Diodati gjithashtu është maestro, por Vulgata dhe një përkthim
frëngjisht e kanë rabbi.
Te 27:65 dhe 27:66 Meksi ka kustodhi; Grigori e ka ruajtur, ndonëse
greqisht ishte filakas, madje këtë radhë nuk ka fshirë as parafrazimin e
Meksit trimatë që ruajnë, i cili është dëshmia më e mirë se Grigori e shihte
si fjalë jo të njohur, që kërkonte shpjegim. Fjala është nga Vulgata
custodibus, ndërsa Diodati e kishte guardia.
paranta, piraksi, poniri, pramati, prokops, qedhiosi, qeli, qimino, qinso, të qiriksur, qivoto,
zijo.
10
Tek të dy autorët dalin 26 turqizma të përbashkët: baba, bara, borxh, çifut, haber,
hajde, hambar, haraç, hasm, kamxhik, killë, kollaj, kurban, milet, nishan, pazar, sebep,
siri, soj, shëndan, shinik, tallaz, torbë, i zahmetshëm, zinxhir, zurna.
80
Te Meksi hasen shkrees dhe shkronjës, të dy rastet Grigori i ka fshirë

dhe ka vënë fjalën greke grammatiko. Në të dy rastet te Diodati është scribi.
Te Meksi del 56 herë lidhëza ma e italishtes, e cila ka hyrë edhe në
greqishten e folur, domethënë ishte krejt e zakonshme për Vangjelin, që
dinte italishten, ndërsa Grigori përkundrazi, e ka fshirë 42 herë,
domethënë në tri të katërtat e rasteve. Një shembull: Meksi 1820 ma ai që
vjen pas meje; Diodati ma colui che viene dietro a me; Grigori po ai që vjen pas
meje.
Një dukuri tjetër e përgjithshme dhe me rëndësi për ta nxjerrë në
dukje është, se gjatë punës Grigori është përpjekur jo vetëm ta afrojë
tekstin me origjinalin greqisht, por edhe ku ka qenë e mundur ta
përshtasë me ritin ortodoks, duke i shkelur kriteret e Shoqërisë Biblike. E
dëshmon këtë më së miri qëndrimi ndaj termave për ndërtesën e
qhëpbeqate ferape. Në iërë Ulgjijj haqer 15 hepë repki “reknsjj”, qenqe
ishte fjala për tempullin e hebrenjve. Te Grigori haset 20 herë termi
“iiqhë”, oë lë mpigjilaj ëqhrë terëk 3 hepë, dmkerhëlë reknsjjil ai e ia
dhënë për kishë, si dhe e ka përkthyer në kishë dw hepë repkil “ajrap”.
Ëqhrë e tëprerë oë edhe Meiqi e ia “iiqhë”, nmp dw hepë kë nai, ldërsa
njëkohësisht ka përdorur edhe 2 herë nao, dy herë iero dhe 2 herë meshë.
Fakti tjetër ëshë se dy herë Grigori në togun Zoti Krisht e ka shtuar fjalën
“Zmri” oë lsi e ia mpigjilaji, qenqe ijm ia oelë npairiië e jigjëpikir
ortodoks.
Duke i rrokur me një vështrim të përgjithshëm edhe anë të tjera, që
zbulohen nga krahasimi, del se përkthimi i Meksit ishte më perëndimor,
redaktimi i Grigorit është më lindor; përkthimi i Meksit ishte më i lirë,
redaktimi i Grigorit është më afër tekstit origjinal greqisht; përkthimi i
Meksit ishte më afër shqipes së folur, redaktimi i Grigorit është më afër
shqipes së shkruar. Dallimet ndërmjet tyre janë dallime në formimin
gjuhësor dhe si personalitete. Meksi ishte mjek, laik, jo shërbestar, njihte
disa gjuhë të huaja edhe perëndimore; Grigori ishte klerik, me arsim fetar
greqisht, jo me gjuhë të tjera. Meksi kishte jetuar mes babilonisë
gjuhësore të Janinës, ndërsa aty edhe të tjerë kishin bërë përpjekje lidhur
me gjuhën shqipe, njëkohësisht ai vetë kishte edhe përvojë si përkthyes;
Grigori kishte qenë më larg mjedisit shqiptar, dhe veçanërisht larg
pranisë së ndikimit venecian në Korfuz, as vetë nuk kishte mësuar e
udhëtuar nëpër Europë si Meksi, përkundrazi, qe në përpjekje më të afërt
me sunduesit osmanë në Eube. Për fat të mirë, ai hyri në marrëdhënie me
të huajt dhe me shqiptarët e përfshirë në peripecitë e Ishujve Jonianë; aty
fitoi një përvojë të re, duke u marrë me përkthimin e Meksit dhe e çoi më
tej punën. Ishte një përkim fatlum ndërmjet një redaktori dhe një
përkthyesi, përkim që përftoi një vepër me rëndësi në rrugën e shqipes së
shkruar.
Shqyrtimi i hollësishëm i gjithë dorëshkrimit, duke e nxjerrë të
plotë fjalësin e tij, do të sjellë të dhëna të tjera, do të përvijojë më
gjerësisht kriteret e përkthyesit, njohjen e traditës dhe shfrytëzimin e saj.
81
XHEVAT LLOSHI
Vangjel Meksi nuk është thjesht i pari përkthyes i suksesshëm i

Biblës shqip; ai është një figurë e shquar e kulturës shqiptare në fillim të
shekullit të nëntëmbëdhjetë, puna e të cilit pati jehonë dhe ndikim si në
Shqipëri, ashtu edhe në opinionin botëror. Vepra e tij ka vend të caktuar
në historinë e gjuhës së shkruar shqipe. Grigor Gjirokastriti dha
ndihmesën e tij të pazëvendësueshme, që të bëheshin botimet shqip dhe
të fitonin autoritet. Me punën e tyre ata të dy bënë një hap vendimtar në
lëvrimin e shqipes së shkruar dhe janë paraardhës të Rilindjes në këtë
fushë.
REFERIME BIBLIOGRAFIKE
Browne, G. 1859. The History of the British and Foreign Bible Society from its
Institution in 1804 to the Close of its Jubilee in 1854. vëll. I-II. London :
The Society‖s House (ribot. nga Rarebooksclub.com, Londër,
2010).
Canton, W. 1904. A History of the British and Foreign Bible Society. 5 vëllime
(1904-1910). London: John Murray.
Lloshi, Xh. 2008. Kristoforidhi përmes dokumentimit. Tiranë: Bota Shqiptare.
Pinkerton, R. 1817. Thirteenth Report of the British and Foreign Bible Society:
London.
Shuteriqi, Dh. S. 1976. Shkrimet shqipe në vitet 1332-1850. Tiranë: Akademia e
Shkencave e RP të Shqipërisë. Instituti i Gjuhësisë dhe i
Letërsisë.
82
XHEVAT LLOSHI
Tirana
GREEK LOANWORDS IN THE ALBANIAN TRANSLATION OF THE NEW

TESTAMENT (1827)
(Summary)
he first Albanian edition of the New Testament in 1827 was an

important event because it documented Albanian as a language
capable for a literary use; it served the introduction of the Albanian
into religious services, and stimulated the interest towards the written
Albanian by Albanians and foreign philologists.
The impetus to this translation was of European provenance. The
Slovenian scholar Jeremy Bartolommeo Kopitar elaborated in 1815 a
program aiming the englightenment of the Balkan peoples through the
cultivation of their written language and the propagation of literacy. As
the best means to this he saw the publication of the New Testament. He
had the support of the well known French orientalist Silvester de Sacy,
who presented the issue to the British and Foreign Bible Society. The
realization of the project was trusted to the most energetic agent of BFBS
Robert Pinkerton. From Sankt Petersburg he went to Vienna where he
discussed the question with Kopitar, and the project was presented to the
highest Austrian authorities.
In Autumn 1819 R. Pinkerton met in Istanbul Vangjel Meksi, the
former physician of Ali Pasha of Tepelen, and signed with him an
Agreement regarding the translation of the New Testament from the
Ancient Greek text into Albanian. V. Meksi finished the translation, but
soon afterwards he died participating in the Greek Revolution. The
revision of the manuscript was handed to Gregory from Gjirokastra,
former archbishop of Euboea in Greece, who worked in Corfu initially for
the separate Gospel of Matthew, published in 1824, and later for the full
text of the New Testament in 1827.
Because of the specific requirements to this type of translations, the
translator must closely follow the original text. Moreover, the translator
and the reviser lived in a bilingual community, while the elaboration of
the written Albanian was not highly advanced in their time. It was the
first large Albanian text in the southern dialect. As a consequence of these
factors a large number of Greek borrowings and words occur in this book.
The thorough analysis of the vocabulary from the Matthew Gospel
shows that the translator and the reviser did not show the same attitude
towards Greek words. The most striking fact is that the manuscript
demonstrates that V. Meksi used Latin and western neo-Latin versions,
and included in his lexicon even a number of Albanian northern dialect
words. On the other hand, Gregory from Gjirokastra added a number of
83
XHEVAT LLOSHI
other Greek words, making the text to follow more closely the Greek
original, and applying corrections to adjust it in accordance with some
Orthodox practices; he also doubled the number of the Turkish loan
words.
Both authors of this Albanian text made a decisive step on their way
to the elaboration of literary Albanian, acting as predecessors of the
Albanian Renaissance.
84
ΔΨΡΗ΢ K. ΚΤΡΙΑΖΗ΢
Απιςσοσέλειο Πανεπιςσήμιο Θεςςαλονίκηρ
ΛΑΩΚΕ΢ ΛΕΞΕΙ΢ ΚΑΙ ΝΕΟΛΟΓΙ΢ΜΟΙ:

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΗ ΔΙΑ΢ΣΡΨΜΑΣΨ΢Η ΢ΣΑ ΕΛΛΗΝΟ-ΑΛΒΑΝΙΚΑ ΛΕΞΙΚΑ
ΣΨΝ Θ. ΜΗΣΚΟΤ ΚΑΙ Π. ΚΟΤΠΙΣΨΡΗ
«Duhetë vetëmë sa të muntmë me shumë kujdes të mërgojmë prishjetë e

hsajrëpikerë. Edhe fjajërë oë dm dirspia e q‖i ia gjsha jmlë rë npmjkë qa rë
kslrkë r‖i bëjkë npej fjajëte q‖alëqë, naq xaimleter rë qaj. Edhe isp rë kmq
kslrkë r‖i bëjkë lga gjsha jmlë, r‖i kapkë lga ejiliqhrja, a lga jariliqhrja,
me të cilat është shumë gjëri; dhe prej atyre kanë marrë e janë begatuarë
gjirhë gjshër‖ e Etpmnëqë, nm r‖i kbpsjkë ndë tipar e ndë fytyrë të sanësë pas të
moçimeve prej atyre që janë mbrujturë vetiu ndë gjuhët tënë». J. Vreto1.
«…letmja e nslëte ipimj ljë nëpjildie imkbërape, e cija liqi ra oëpmjë e
ta përmirësojë, domethënë ta ndrojë gjuhën». F. Bey Konica2.
«Άμα σο έθνορ πεπί σα μέςα σοτ παπελθόνσορ [18οτ] αιώνορ απέςειςε
σον βαπύν τπεπφιλιεσή ντςσαγμόν σοτ πνεύμασορ και μιςήςαν σην
αμάθειαν σην δειςιδαιμονίαν και σην δοτλείαν, επόθηςε σον
υψσιςμόν και σην ελετθεπίαν σψν πάλαι ππογόνψν σοτ,
ευιλοσιμήθη να πποβή και ειρ πλάςιν λέξεψν δι‖ ψν να εκυπάζψνσαι
ση οικεία υψνή σα νέα ππάγμασα και διανοήμασα, α επεβάλλεσο να
αποκσήςη ππορ κασαςκετήν βίοτ καινού, ςτμυώνοτ σψ νεψσέπψ
πολισιςμώ». ΢σ. Κοτμανοόδηρ3.
1
«Ππέπει μόνο όςο μοπέςοτμε και με μεγάλη πποςοφή να αποβάλλοτμε σα υθαπμένα
και σοτρ ξενιςμούρ. Και σιρ λέξειρ ποτ φπειάζεσαι η επιςσήμη και δεν διαθέσει η γλώςςα
μαρ να υπονσίςοτμε όςο μποπούμε να σιρ πλάςοτμε από σιρ λέξειρ σηρ γλώςςαρ μαρ,
ςύμυψνα με σοτρ κανόνερ σηρ. Κι όσαν δεν μποπέςοτμε να σιρ πλάςοτμε από ση
γλώςςα μαρ, να σιρ πάποτμε από σην ελληνική, ή από ση λασινική, με σιρ οποίερ έφει
μεγάλη ςτγγένεια· απ‖ ατσέρ μάλιςσα δανείςσηκαν και εμπλοτσίςσηκαν όλερ οι
γλώςςερ σηρ Ετπώπηρ, αλλά να σιρ πλάςοτμε κασά σα γνψπίςμασα και σον σύπο σηρ
δικήρ μαρ ακολοτθώνσαρ σιρ παλαιόσεπερ ποτ έφοτν ςφημασιςσεί ατσοσελώρ ςση
γλώςςα μαρ». J. Vperm, “Dpira” 1, 1884. Βλ. και ϋςα ςημειύνει ςφεσικά ο F. Bey
Konica: Ma tepër vete tui u punue gjuha shqype e ma tepër nihet nevoja me e shtue
fjalësinë, a tui kriue fjalë të ra a tui përdorue fjalë krejt shqype, por të panjoftuna në do
vise e të njoftuna njeti. [«Όςο πιο πολό ςμιλεόεσαι η αλβανική γλύςςα σϋςο
πεπιςςϋσεπο γίνεσαι αιςθησή η ανάγκη αόξηςηρ σοτ λεξιλογίοτ, είσε με ση
δημιοτπγία νέψν λέξεψν είσε με ση φπήςη λέξεψν αποκλειςσικά σηρ αλβανικήρ,
ποτ ϋμψρ είναι άγνψςσερ ςε κάποια μέπη και γνψςσέρ αλλοό.»]. F. Bey Konica,
Albania 3, 1900.
2
«… η ανάγκη σψν ππαγμάσψν δημιούπγηςε μια εθνική αναγέννηςη, η οποία άπφιςε να
καθαπίζει και να βελσιώνει, δηλαδή να αλλάζει ση γλώςςα». F. Bey Konica, Albania 8,
1903.
3
΢.Α. Κοτμανοόδηρ, ΢τναγψγή Νέψν Λέξεψν τπό σψν λογίψν πλαςθειςών από σηρ
Αλώςεψρ μέφπι σψν καθ‖ ημάρ φπόνψν. Επμήρ, Αθήνα 1998. Σο παπάθεμα απϋ σο
΢φεδίαςμα ππολόγοτ σοτ ΢. Κ., ποτ παπαθέσει ο επιμελησήρ σηρ έκδοςηρ Κ.Θ.
85
ΓΩΡΖ΢ Κ. ΚΤΡΗΑΕΖ΢
α εθνικά κινήμασα ποτ αναπσόφθηκαν ςσα Βαλκάνια ςση

διάπκεια κτπίψρ σοτ 19οτ αιύνα επιδίψξαν σην ανάδειξη και
καλλιέπγεια σψν εθνικύν γλψςςύν ψρ ιςφτποό ςτμβϋλοτ
σατσϋσησαρ αλλά και ψρ μέςοτ εδπαίψςηρ και πεπαισέπψ
εμπέδψςηρ σηρ εθνικήρ ςτνείδηςηρ4. Η μελέση σψν πνετμασικύν
διεπγαςιύν σηρ πεπιϋδοτ ατσήρ έφει πλέον κασαλήξει ςσο
ςτμπέπαςμα ϋσι “All the modern Balkan literary languages … have
manifested a powerful trend toward establishing popular languages
as their basis.”5.
Είναι γνψςσϋ επίςηρ ϋσι, ενύ τπάπφοτν κοινέρ ςτνιςσαμένερ
ςσην στπολογία διαμϋπυψςηρ σψν κοινών ςσα Βαλκάνια, απϋ
γλύςςα ςε γλύςςα κι απϋ φύπα ςε φύπα ενσοπίζονσαι και διαυοπέρ
ποτ αποππέοτν απϋ σιρ ιδιαίσεπερ ιςσοπικοκοινψνικέρ ςτνθήκερ ποτ
επικπάσηςαν ςε καθεμία απ‖ ατσέρ6.
΢σην πεπίπσψςη σηρ αλβανικήρ και σηρ ελληνικήρ, ποτ θα
αποσελέςοτν σο ανσικείμενο σηρ παποόςαρ επγαςίαρ, διαπιςσύνει
κανείρ ςτγκλίνονσα και αποκλίνονσα υαινϋμενα, ςσα οποία θα
αναυεπθοόμε αναλτσικά ςση ςτνέφεια.
Γόπψ ςσα 1820, ο Αθ. Χαλίδαρ έγπαυε ϋσι «η Απβανήσικη

[=αλβανική] γλύςςα αν και επήπε πολλαίρ ξέναιρ λέξειρ, είναι κασά
Δημαπάρ (ΦΙΙΙ κε.) ςσο ειςαγψγικϋ δοκίμιϋ σοτ με σίσλο «Λεξικογπαυία και
ιδεολογία».
4
“Aq mle jmmiq baci ar rhe tarious developments which led to the emergence of
the modern Balkan literary languages, one is struck by the fact that the incentive
came from outside, from the West. Three movements contributed:
Enlightenment, the French Revolution, and Romanticism. All three directed the
attention toward the people, whether it was education to prepare them for
political liberation or interest in the past to make them aware of and strengthen
their national identity. Language in all three instances acquired preponderant
impmpralce.” S. Sieldi, The ekepgelce mf rhe kmdepl Bajial jirepapw jalgsageq
– a comparative approach, ςσο G. Reichenkron & A. Schmaus (Hrsg.) Die Kultur
Südosteuropas, ihre Geschichte und ihre Ausdrucksformen, Wiesbaden, Otto
Harrassowitz 1964, 318. Βλ. και Δ. Κτπιαζήρ, Ιδεολογικέρ ϋχειρ και ππακσικέρ σα
γλψςςικήρ πεπιθψπιοποίηςηρ, ςσο C. Everhard & E. Mela-Athanasopoulou (ed.)
Selected Papers from the International Conference on Language Documentation and
Tradition (Thessaloniki, 7-9 November 2008), University Studio Press,
Thessaloniki 2011, 149-166, ϋποτ και εκσενέςσεπη βιβλιογπαυία.
5
Skendi, ϋ.π. 303.
6
“Rmkalric larimlajiqk peached Ajbalia parhep jare. Beilg a kmslrailmsq
country and with a population two-thirds Moslem, she was not open to Western
ideaq jiie hep leighbmspq.” Sieldi 1964: 314.
86
ΛΔΞΗΛΟΓΗΚΖ ΓΗΑ΢ΣΡΩΜΑΣΩ΢Ζ ΢ΣΑ ΔΛΛΖΝΟ-ΑΛΒΑΝΗΚΑ ΛΔΞΗΚΑ
πάνσα πσψφή και ελλειπήρ και γλύςςα απολισίςσοτ γένοτρ7», και

έυσανε ςσο ςτμπέπαςμα ατσϋ,
«Επειδή ειρ σην Απβανήσικην γλύςςαν δεν ημποπεί να
εξηγηθή σιναρ λέγψνσαρ, άνθπψπορ, ανθπψπόσηρ, ανθπψπιά,
ανθπψπίζει, υιλάνθπψπορ, υιλανθπψπιά, διακπίνψ, διάκπιςιρ,
διακπισικόρ, ετφαπιςσώ, ετφαπίςσηςιρ, αφάπιςσορ και καθεξήρ»8.
΢ε πλήπη ςτμυψνία με σα λϋγια ατσά σοτ Χαλίδα έπφεσαι μια
διαπίςσψςη σοτ εκ Κοπτσςάρ ελληνομαθοόρ αλβανοό λογίοτ Ε.
Μήσκοτ, γπαμμένη μιςϋ αιύνα απγϋσεπα, σο 1869:
«Δεν γνψπίζψ πύρ να ονομάςψμεν Αλβανιςσί σην πόλιν. Ημείρ
λέγοτμε σοτπκ. kasabá, οι Γέγαι shéhir»9.
Δέκα και κάσι φπϋνια ππιν απϋ σον Μήσκο, ο κασαγϋμενορ απϋ
σην Ύδπα απβανίσηρ λϋγιορ Π. Κοτπισύπηρ εξέυπαζε σην πίςση ϋσι
με σο έπγο σοτ θα αποδείκντε πψρ σα απβανίσικα δεν ήσαν
παπακασιανή γλύςςα10.
Διαβάζονσαρ ςήμεπα σα γπαυϋμενά σοτρ κασαλαβαίνοτμε ϋσι
γόπψ ςσα μέςα σοτ 19οτ αι., ςσον απϋηφο σψν σεκσαινϋμενψν ςση
γεισονιά σοτρ, οι αλβανοί λϋγιοι ειςέπφονσαι ςε έναν κόκλο
πποβλημασιςμύν ποτ αυοπά ση υόςη και ση δομή σηρ αναδτϋμενηρ
αλβανικήρ. Ο Μήσκορ μάλιςσα νιύθει σην ανάγκη ςόνσαξηρ ενϋρ
λεξικοό σηρ αλβανικήρ, σην οποία εκυπάζει ςε γπάμμα σοτ 1868
ππορ σον ισαλο-αλβανϋ λϋγιο Δ. Καμάπδα11. Η εμπειπία ποτ αποκσά
και ο λεξιλογικϋρ πλοόσορ ποτ ςτγκενσπύνει κασά ση ςτλλογή
λαογπαυικοό τλικοό για σην πποεσοιμαςία σηρ «Αλβανικήρ
Μέλιςςαρ»12 θα σον οδηγήςοτν με υτςικϋ σπϋπο ςσην ανάληχη σηρ
ςτγγπαυήρ ενϋρ αλβανο-ελληνικοό λεξικοό, ποτ ςσην οτςία ήσαν
επμηνετσικϋ λεξικϋ σηρ αλβανικήρ, και σο οποίο δεν ετσόφηςε να
7
Αρ ςημειψθεί εδύ ϋσι η υπ. «απολίσιςσο γένορ» απανσά ςτφνά ςσο έπγο σοτ
διαυψσιςσή Χαλίδα, ο οποίορ δεν φαπίζεσαι ακϋμα και ςσοτρ ομοεθνείρ σοτ
πποκειμένοτ να κασαγγείλει σο εόπορ σηρ αμάθειαρ σψν λαύν σηρ Ετπψπαωκήρ
Σοτπκίαρ.
8
Χαλίδαρ 1941: 224.
9
Ππϋκεισαι για λεξιλογικά ςφϋλια σοτ Μήσκοτ ςε αυιεπψμασικϋ ποίημα σοτ
ςτμπασπιύση σοτ Βαςίλη Κοόςσα για σον J.G. von Hahn. Σο ποίημα απϋκεισαι ςσον
Υάκελο Ε. Μήσκοτ σψν Αλβανικύν Κπασικύν Απφείψν ςσα Σίπανα.
10
“U kam olpidhe, kur të shohënë njerëzët‖ e diturë punënë t‖ënë, të ndenjënë, ce
gluha e-onë nëk‖ ishtë m‖e poshtëra ka sa flit‖henë.”. [«Έφψ σην ελπίδα ϋσι οι
γπαμμασιςμένοι άνθπψποι, ϋσαν δοόνε σο έπγο μαρ, θα κασαλάβοτν ϋσι η γλύςςα
μαρ [σα απβανίσικα] δεν είναι η πιο παπακασιανή απ‖ ϋςερ ομιλοόνσαι»]. Απϋ
επιςσολή σοτ Π. Κοτπισύπη για σον ιεπέα Β. ΢ακελλαπίοτ, γπαμμένη ςσα
απβανίσικα, Ναόπλιο, 25.10.1857. Klosi 2005: 310.
11
Qirjazi 2012.
12
Μήσκοτ 1878.
87
ολοκληπύςει και να δει εκστπψμένο13. Έσςι και ο Κοτπισύπηρ, ο

οποίορ ςτνσάςςει σην ίδια εποφή ένα ελληνο-απβανίσικο-αλβανικϋ
λεξικϋ, ποτ είδε μϋλιρ ππϋςυασα σο υψρ σηρ δημοςιϋσησαρ14. Σο
πλοόςιο τλικϋ ποτ πεπιέφοτν σα λεξικά ατσά -ο Μήσκορ μάρ άυηςε
και ένα πεπιοπιςμένηρ έκσαςηρ ημισελέρ ελληνο-αλβανικϋ λεξικϋ-
μαρ δίνει ση δτνασϋσησα να παπακολοτθήςοτμε βήμα βήμα ση
διαδικαςία και σοτρ σπϋποτρ λεξιλογικοό εμπλοτσιςμοό σηρ
αλβανικήρ κασά σιρ σελετσαίερ δεκαεσίερ σοτ 19οτ αι. Επιλέξαμε να
εςσιάςοτμε ςσα έπγα ατσά λϋγψ σψν ομοιοσήσψν ποτ
παποτςιάζοτν ςε ϋ,σι αυοπά σο φπϋνο ςτγκπϋσηςηρ αλλά και ση
δομή σοτρ.
Η ςτνεξέσαςη ατσή πποςυέπεσαι και για σο άνοιγμα σοτ
επετνησικοό οπίζονσα ςσην ετπόσεπη πεπιοφή σψν Βαλκανίψν. ΢ση
Βοτλγαπία, για παπάδειγμα, ανάμεςα ςε πολλοόρ ελληνομαθείρ σοτ
19οτ αιύνα, ξεφψπίζει η μοπυή σοτ Νεϋυτσοτ Ρίλςκι (1793-1881),
απϋυοισοτ σοτ ελληνικοό ςφολείοτ Μελένικοτ, ο οποίορ ςτνέσαξε
ππύσα ένα ελληνο-βοτλγαπικϋ λεξικϋ και ςση ςτνέφεια σο
βοτλγαπο-ελληνικϋ δίδτμϋ σοτ, σα οποία ϋμψρ παπαμένοτν
ανέκδοσα ακϋμη και ςήμεπα15. Άλλψςσε η ποπεία σοτ Μήσκοτ ψρ
λαογπάυοτ και λεξικογπάυοτ μοιάζει απκεσά με εκείνη σοτ ςέπβοτ
Vuk Kapadžić16, αλλά και με σην ποπεία πολλύν Βαλκάνιψν λογίψν
σηρ ίδιαρ εποφήρ, ποτ ςτνδόαςαν σην εμποπική δπαςσηπιϋσησα με
σην πνετμασική πποςυοπά17. Να πποςσεθεί επίςηρ ϋσι μέςψ σηρ
δπάςηρ ατσήρ ο Μήσκορ θα εδπαιύςει πολό νψπίρ σην πεποίθηςη ϋσι
«Η ασϋυια αλβανική γλύςςα ζει ανάμεςα ςσοτρ οπεςίβιοτρ,
αναμέςα ςε εκείνοτρ ποτ δεν έφοτν αναμιφθεί με άλλα έθνη»18.
Με δεδομένο ϋσι Μήσκορ και Κοτπισύπηρ τπήπξαν
ελληνομαθείρ, αλλά και επειδή ϋλη ςφεδϋν η πνετμασική ηγεςία
13
Βλ. Qirjazi 2012 και Bulo1998: 205-218.
14
Γιοφάλαρ 2006, σϋμορ Β΄, ϋποτ εκδίδεσαι σο Ελληνο-(Τδπαιο)Αλβανικϋ λεξικϋ
σοτ Π. Κοτπισύπη, με σίσλο Λεξικόν ελληναλβανικόν επίσομον εκ σηρ ελληνικήρ ειρ
σην αλβανικήν διάλεκσον σψν εν Ελλάδι Αλβανών, μάλιςσα σην σψν Τδπαίψν, μεσά
παπαθέςεψρ και σψν άλλψν διαλέκσψν, σοςκικήρ, γκεγκικήρ και σηρ σψν εν Ισαλία και
΢ικελία Αλβανών.
15
Βλ. Kjuvlieva 1997: 15-82 και Nikolova 2010: 211-16.
16
Για ση ςτμβολή σοτ ςση διαμϋπυψςη σηρ ςεπβικήρ κοινήρ βλ. ΢κοπεσέα 1988:
400-403.
17
Είναι ςτγκινησικϋ να βπίςκει κανείρ υόλλα σψν φειπϋγπαυψν λεξικύν σοτ
Μήσκοτ, ποτ υέποτν σον λογϋστπο σοτ εμποπικοό σοτ οίκοτ αλλά και
κασαγεγπαμένη γλψςςική ή λαογπαυική όλη μαζί με απιθμησικέρ ππάξειρ ή
εμποπική αλληλογπαυία.
18
Απϋ επιςσολή σοτ E. Μήσκοτ ππορ σον G. Meyer, σηρ 17 Δεκ.1884. Haxhihasani
1985: 151.
88
σοτ αλβανικοό εθνικοό κινήμασορ είφε πεπάςει απϋ σα θπανία σηρ

Ζψςιμαίαρ ςφολήρ Ιψαννίνψν, επιβάλλεσαι να αναζησήςοτμε ςε σι
βαθμϋ επηπεάςσηκαν οι άνθπψποι ατσοί απϋ σιρ επιλογέρ ποτ είφαν
γίνει ςσην πεπίπσψςη σηρ ελληνικήρ.
Πιςσεόοτμε ϋσι είναι διαυψσιςσική η ςόγκπιςη ποτ επιφειπεί ο
΢σ. Κοτμανοόδηρ19 ςε ϋ,σι αυοπά σην παπαγψγή νεολογιςμύν ςσην
Ελλάδα, ΢επβία και Ρψςςία. Για σην ελληνική, ξεκινύνσαρ απϋ σα
μέςα σοτ 18οτ αι., ξεφψπίζει σπειρ υάςειρ, ϋποτ ο ελληνικϋρ λαϋρ20:
1. «…κασ‖ απφάρ μεν ςτν σοιρ ππάγμαςι και σα ονϋμασα ατσά σα
ξένα παπελάμβανε ςφεδϋν αμεσάβλησα…»,
2. «…σψν ετκλεύν Ελλήνψν ϋμοιορ να γίνη πάλιν ςποτδάζψν,
… ενεθτμήθη ϋσι πλείςσα σψν φπειψδύν … ονομάσψν ηδόνασο να σα
μεσαγάγη εκ σψν απφαίψν ελληνικύν βιβλίψν ειρ νέαν ζψήν και
φπήςιν…»,
3. «πλείςσα δε άλλα, α ήςαν νεψσέπαρ εν σψ κϋςμψ
κασαγψγήρ, … ύυειλε να μεσαυπάςη ειρ σο οικείον ιδίψμα,
ακολοτθύν σην αναλογίαν και σοτρ κανϋναρ σηρ παλαιάρ
Ελληνικήρ».
Απϋ σιρ υάςειρ ή σιρ επιλογέρ ατσέρ, η ππύση ανσιςσοιφεί ςσον
κλαςικό λεξιλογικό δανειςμό, η δεόσεπη αυοπά σον λεγϋμενο
εςψσεπικό δανειςμό, ενύ η σπίση αναυέπεσαι κτπίψρ ςσον
μεσαυπαςσικό δανειςμό. Βπιςκϋμαςσε ςσο φψπο σηρ νεολογίαρ, ποτ
ππουανύρ δεν ήσαν και δεν είναι ελληνικϋ αποκλειςσικά
υαινϋμενο, αλλά ςσην Ελλάδα πποςέλαβε ιδιαίσεπα φαπακσηπιςσικά
και έκσαςη φάπιρ ςσην πλοόςια λϋγια και απφαία λεξιλογική
κληπονομιά ποτ διέθεσε η ελληνική.
Όπψρ γπάυει ο Κοτμανοόδηρ, άλλοι λαοί δεν κινήθηκαν ςσα
ίδια ακπιβύρ μονοπάσια. Διαπιςσύνονσαρ «απειπία» ξένψν λέξεψν
ςε ςεπβικέρ και πψςςικέρ ευημεπίδερ, παπασηπεί ϋσι οι ΢έπβοι, λ.φ.,
19
Κοτμανοόδηρ 1998: ΦΙ-XVII (΢φεδιάςμασα ππολϋγοτ).
20
«…απξάμενορ διχαλέψρ να μεσαγγίζη σην ςουίαν εκ σηρ Δόςεψρ κασ‖ απφάρ μεν
ςτν σοιρ ππάγμαςι και σα ονϋμασα ατσά σα ξένα παπελάμβανε ςφεδϋν
αμεσάβλησα… […] Αλλά σαφέψρ κασενϋηςεν ϋσι αππεπέρ ήσο ειρ σην σοιαόσην έξιν
να μένη, εξ ηρ αςφημίζεσο μεν η καλή μησπική σοτ γλύςςα, εςκοσίζεσο δε πψρ και
η λαμππά ατσοό εκ σψν απφαίψν Ελλήνψν κασαγψγή, δεν ανεπσεποόσο δε ππορ
σα γενναία έπγα υπϋνημα. Εκείνψν σψν ετκλεύν Ελλήνψν! ϋμοιορ να γίνη πάλιν
ςποτδάζψν, έππεπε και σην γλύςςαν σοτ να κασαςσήςη ομοίαν ει μη σην ατσήν
και ενεθτμήθη ϋσι πλείςσα σψν φπειψδύν … ονομάσψν ηδόνασο να σα μεσαγάγη
εκ σψν απφαίψν ελληνικύν βιβλίψν ειρ νέαν ζψήν και φπήςιν…, πλείςσα δε άλλα,
α ήςαν νεψσέπαρ εν σψ κϋςμψ κασαγψγήρ, άσε μοπυψθένσα εν σψ πλοτςίψρ και
ποικίλψρ αναπστφθένσι βίψ σψν Εςπεπίψν, ύυειλε να μεσαυπάςη ειρ σο οικείον
ιδίψμα, ακολοτθύν σην αναλογίαν και σοτρ κανϋναρ σηρ παλαιάρ Ελληνικήρ».
Κοτμανοόδηρ 1998: XI-XIII.
89
«γενϋμενοι απϋ ικανύν δεκαεσηπίδψν σοτ πολισιςμοό σοτ

νεύσεποτ επαςσαί …, και πεπ έφονσερ γλύςςαν εκ υόςεψρ πλοτςίαν
και εόπλαςσον (οποία εν γένει ομολογείσαι η ΢λαβική) όμψρ δεν
επεβάλλονσο ειμή αδπανέςσασα ειρ σην ονομασοθεςίαν σψν
αναγκαιούνσψν. […] … εσπάπηςαν … επί σψ απλώρ δανείζεςθαι σαρ ξέναρ
λέξειρ, δεν εμιμήθηςαν δε σοτρ ππο αιώνψν πποπάσοπάρ σψν οίσινερ …
πάςαν σην Γπαυήν και σαρ ακολοτθίαρ σηρ Εκκληςίαρ ειρ σην
εατσύν γλύςςαν εκ σηρ ελληνικήρ επιπϋνψρ μεσέυπαςαν, ολίγαρ
μϋνον λέξειρ ατσοτςίψρ ελληνικάρ παπαλαβϋνσερ»21.
Κασά σον Κοτμανοόδη, δίπλα ςσον κίνδτνο σοτ «απλύρ
δανείζεςθαι ξέναρ λέξειρ» τπήπφε και σο ενδεφϋμενο σποπήρ (και
τποσποπήρ) ππορ κασαςσάςειρ «ακασάςφεσηρ νεολογίαρ». Παπαθέσψ
ατσοόςιο σο παπακάσψ φψπίο, διϋσι θα μαρ δύςει ένατςμα για ση
ςτνέφιςη σοτ πποβλημασιςμοό μαρ:
«Πϋςον διαυϋπψρ ημείρ ειρ σαόσα εφψπήςαμεν. Εκ σηρ πολλήρ
ευέςεψρ σοτ να ονομάζψμεν ση οικεία υψνή σα δανειζϋμενα
ππάγμασα εποιούμεν σαφέψρ ετθύρ νέαρ λέξειρ και ππιν ή καλώρ
μελεσήςψμεν σον παλαιόν πλούσον σον εν σοιρ βιβλίοιρ ψρ και σην εν σψ
ςσόμασι σοτ λαού ςψζομένην ονομασολογίαν, εκ σοόσοτ δε διπλαί
σπιπλαί και σεσπαπλαί ανευόονσο ονομαςίαι κασίςφτε δ‖ εξ ατσύν
ενίοσε οτφί η κπασίςση»22.
Ανάμεςα ςσο «απλύρ δανείζεςθαι ξέναρ λέξειρ» και σο
«σαφέψρ ποιείν νέαρ» θα μποποόςε να ενσάξει κανείρ σην
πεπίπσψςη σηρ αλβανικήρ, ποτ με ση ςειπά σηρ έπφεσαι να πποςθέςει
νέα ςσοιφεία ςσην πλοόςια νεολογική βαλκανική εμπειπία.
Επιφειπύνσαρ ϋμψρ σην αναζήσηςη ατσή, θα έππεπε ππύσ‖ απ‖ ϋλα
να λάβοτμε τπϋχη ση διαυοπά υάςηρ ςσην ιςσοπική ποπεία
Ελλήνψν και Αλβανύν ππορ ση ςτγκπϋσηςη εθνικύν κπασύν.
Με άλλα λϋγια, ςε ϋ,σι αυοπά σην εθνική αυόπνιςη σψν
Αλβανύν και σιρ πποςπάθειερ ανάδειξηρ και καλλιέπηγειαρ σηρ
γλύςςαρ σοτρ, οι δεκαεσίερ 1870-1880, κασά σιρ οποίερ
ςτνσάςςονσαι σα τπϋ εξέσαςη λεξικά (ϋπψρ και η ΢τναγψγή σοτ
Κοτμανοόδη) ανσιςσοιφοόν λίγο-πολό ςσιρ δεκαεσίερ ποτ
πποηγήθηκαν σοτ ελληνικοό 1821. Γόπψ ςσο 1880, σο νεοελληνικϋ
κπάσορ έφει διανόςει μιςϋ αιύνα ζψήρ, ενύ οι Αλβανοί θα
αποκσήςοτν δικϋ σοτρ κπάσορ μϋλιρ σο 1912, και για σην ακπίβεια,
γόπψ ςσα 1920. Δεν είναι στφαίο, λ.φ., σο ϋσι η ππύση αλβανική
21
Κοτμανοόδηρ 1998: XΙV-XV. Οι τπογπαμμίςειρ δικέρ μαρ.
22
Κοτμανοόδηρ 1998: XV. Οι τπογπαμμίςειρ δικέρ μαρ.
90
Φπηςσοήθεια εμυανίζεσαι μϋλιρ σο 188623, ενύ οι ανσίςσοιφερ

ελληνικέρ είφαν εμυανιςσεί ςσιρ απαπφέρ σοτ 19οτ αιύνα24.
Έναρ άλλορ παπάγονσαρ ποτ θα ππέπει να ςτντπολογιςσεί ςση
διαμϋπυψςη σοτ βαλκανικοό γλψςςικοό σοπίοτ ςσα μέςα σοτ 19οτ
αι. είναι και η εμυάνιςη σηρ Μεγάληρ Ιδέαρ25. Οι πποςδοκίερ ποτ
δημιοόπγηςε ςσοτρ Έλληνερ, αλλά και οι ανσιδπάςειρ ποτ
πποκάλεςε ςσοτρ γείσονέρ σοτρ, θα αλλάξοτν πιζικά σο κλίμα σηρ
εποφήρ: η μία πλετπά θα πποςπαθήςει να επεκσείνει σα εθνολογικά
σηρ ϋπια υέπνονσαρ ψρ επιφείπημα σην άκσινα διάδοςηρ σηρ
ελληνικήρ· η άλλη, ανήςτφη για σην επέκσαςη ατσή, θα παςφίςει να
ςτππικνύςει σον φύπο σηρ ελληνικήρ. Έσςι, ο ανσαγψνιςμϋρ για ση
φάπαξη σψν μελλονσικύν πολισικύν ςτνϋπψν γεννοόςε
αναπϋυετκσα ςτγκποόςειρ και διαμάφερ για σην επαναφάπαξη σψν
γλψςςικύν οπίψν ςσα Βαλκάνια. Ο φύπορ σηρ ελληνικήρ,
διαμοπυψμένορ ςε βάθορ αιύνψν και ςσο πλαίςιο πολτεθνικύν
ατσοκπασοπιύν, σατσιζϋσαν σύπα με σον εθνολογικϋ φύπο σψν
Ελλήνψν, πποκειμένοτ να επεκσαθοόν σα ϋπια σοτ νεοςτςσαθένσορ
εθνικοό σοτρ κπάσοτρ. Ο γλψςςικϋρ ςτμβολιςμϋρ καλοόνσαν να
εξτπηπεσήςει σον εθνικϋ επεκσασιςμϋ.
Ύςσεπα απϋ σιρ ειςαγψγικέρ ατσέρ ςκέχειρ, έφονσαρ ςσο νοτ

μαρ σιρ επιςημάνςειρ σοτ Κοτμανοόδη, αρ δοόμε δειγμασοληπσικά
αν και πύρ αποδίδονσαι απϋ σα τπϋ εξέσαςη λεξικά οι αυηπημένερ
έννοιερ ποτ ςημείψνε ο Χαλίδαρ γόπψ ςσα 1820.
άνθπψπορ,
M(ήσκορ) (Eλλ.Aλβ.Λ. +) άνθπψπορ. Njepī-s, ljeepī, lieepī. (επί πλήθοτρ) bórë-a,
llaús-xi, και (fjj. 140) jjéhë, ή jjégë. «Ljéégë rë péa nëp déir jáal e tíljël (140)». [A
744]
M (Aλβ.Eλλ.Λ. +) ljepī-u. ή γ. ljeepī. Άνθπψπορ. (πλθσ.) njérëzë και njérëza-të,
(καθ‖ ημάρ) njérëzi-rë (Cmlcij. 13). [C 0858] ljepī ή ljeepī-u. [C 0862]
K(οτπισ.) (Eλλ.Aλβ.Λ. +) άνθπψπορ (ο) 1. njerí-u, njerí-iv; άνθπψπορ (η) njeríe-ja,
grua-ja, 2. djalë-li, kopil-i.
ανθπψπϋσηρ,
M (Eλλ.Aλβ.Λ. -)
M (Aλβ.Eλλ.Λ. +) njerëxī-a. Ανθπψπϋσηρ, υιλανθπψπία (εταγ. 413, 3). Έσι
άνθπψποι, κϋςμορ. Έσι ετεπγεςία «E me baam njerëzii të huojëvet (Concil. 46)».
njerím-i (αππ. 268). Ανθπψπϋσηρ. «difrms lala e gjirhë ljepikir…» (Κασ‖ εμέ)
njerím = ανθπύπιςιρ. και njerëzíë = ανθπψπϋσηρ. [C 0861]
23
Kyriazis 1997: 178-179.
24
Δημαπάρ 1977: 34.
25
Για ση γέννηςη και σο πεπιεφϋμενο σοτ ϋποτ βλ. ΢κοπεσέα 1988: 257-71.
91
K (Eλλ.Aλβ.Λ +) njerëzí-a, njérës-zitë.
ανθπψπιά,
M (Aλβ.Eλλ.Λ. -)
K (Eλλ.Aλβ.Λ. +) njerëzí-a, të férturë-itë si njerí.
ανθπψπίζει,
M (Aλβ.Eλλ.Λ. +) njerónj (αππ. ). Ενανθπψπίζψ, ανθπψπίζψ. (ίςψρ κάλλιον)
njerëzónj, njerëzóhem. njeróhem. Ανθπψπίζομαι, γίνομαι άνθπψπορ.
K (Eλλ.Aλβ.Λ. +) ανθπψπίζψ, njerësónj, e bënj njeri; ανθπψπίζομαι, njerësónem,
bënem njeri, jam si njeri.
υιλάνθπψπορ,
M (Eλλ.Aλβ.Λ. +) υιλάνθπψπορ. Zëmbrëdáshurë, (κτπ.) njerzíshimë.
M (Aλβ.Eλλ.Λ. - )
K (Eλλ.Aλβ.Λ. +) i dashuri njerëzitë, njerinë; miku i njerësvet.
υιλανθπψπιά,
M (Eλλ.Aλβ. +) υιλανθπψπία (διάσ. 3, 480) njerëzī-a.
M (Aλβ.Eλλ. -),
K (Eλλ.Aλβ.Λ. -)
διακπίνψ,
M (Eλλ.Aλβ.Λ. +) διακπίνψ. Shoúalj, qhoýelj, qhëkbëjjēlj (διαγινύςκψ), ή
çoúalj, ekëpōlj, ekëlōlj. «Ekëlóheqhil ldëp ra … (fjj.)» qhimo, ipei (υλσ. 45)
M (Aλβ.Eλλ.Λ. +) shqúanj. Φψπίζψ, ςφίζψ, διακπίνψ, ξεφψπίζψ (shklúanj). Ίδ.
shqýenj. Σο γον ππϋςψπον εκλαμβάνεσαι ενίοσε και ψρ παθησικϋν. ψρ «shquan ay
(διακπίνεσαι)». (παθσ.) shqúhem και shqúahem. [C 0324]
K (Eλλ.Aλβ.Λ. +) ndanj, ksendërlíks, sinikás, molivís 2. kam dhjákris, dhiakrín.
διάκπιςιρ,
M (Eλλ.Aλβ.Λ. +) διάκπιςιρ. Shoýapjë (αλυαβ. Βπέσ.) qhoýqë-a. shqísë-a,
<shëmbëllím>.
M (Aλβ.Eλλ.Λ. -),
K (Eλλ.Aλβ.Λ. +) ndajtësírë-a 2. dhjákris-i.
διακπισικϋρ,
M (Eλλ.Aλβ.Λ -),
M (Aλβ.Eλλ.Λ. -),
K (Eλλ.Aλβ.Λ -)
ετφαπιςσύ,
M (Eλλ.Aλβ.Λ. +) ετφαπιςσύ, δίδψ ετφαπίςσηςιν. Κëláo = εταπεςσύ, πποξενύ
εταπέςκειαν. -ετφαπιςσύ, γνψπίζψ φάπιν. Fájek ldéepëq (αππ. 190). iak hīp. [A
856] KAI ετφαπιςσημένορ. (fjj.) Gmqhlúi, i iëláospë, lgónspë, hipúapë. //
ετφάπιςσορ. I iëláoëqhikë.
92
M (Aλβ.Eλλ.Λ. +) kënáq (πμ. μεσαβ.) εταπεςσύ σινα, ετφαπιςσύ, ικανοποιύ,

ανσαμείβψ. (Κμπδ. 1, 110) πεπιποιοόμαι, κάμνψ να ετφαπιςσηθήι (Cmlcij. 12)
ηδόνψ, φαωδεόψ. Έσι «(Cmlc. 2, 60) iëlaoer npej…».
K (Eλλ.Aλβ.Λ. +) ετφαπιςσύ, ετφαπιςσοόμαι, kënáq, -qem, efharistís, kam
efharístis.
ετφαπίςσηςιρ,
M (Eλλ.Aλβ.Λ. +) ετφαπιςσία, ετφαπίςσηςιρ. Ndéep-a (bd. 222), hirím.
M (Aλβ.Eλλ.Λ. +) këlaoī-a. εταπέςκεια, ετφαπίςσηςιρ, αγαθά, πεπιποίηςιρ, ηδονή,
φάδια.
K (Eλλ.Aλβ.Λ. +) të kënáqm-itë, të kënáqurë-itë; η αγία ετφαπιςσία, kungím-i.
αφάπιςσορ,
M (Aλβ.Ελλ.Λ. -)
K (Eλλ.Aλβ.Λ. +) i panjóhurë të mirënë.
Σα παπασιθέμενα ςτγκπισικά ςσοιφεία, αν και δεν μποποόμε να

θεψπήςοτμε ϋσι παπέφοτν μια πιςσή εικϋνα σηρ κασάςσαςηρ σοτ
αλβανικοό λεξιλογίοτ σηρ εποφήρ26, επιβεβαιύνοτν έςσψ και ςε
αδπέρ γπαμμέρ ϋςα έναρ άλλορ ελληνομαθήρ και κοςμοπολίσηρ
αλβανϋρ λϋγιορ, ο Faik Bey Konica, ςημείψνε ςφεσικά με ση
λεξιπενία σηρ αλβανικήρ: «… μια ανεπεξέπγαςση γλύςςα, ακϋμη κι
ϋσαν απφίζει να καλλιεπγείσαι, δεν μποπεί να είναι πλοόςια –λέξη
ποτ πποκαλεί θτμηδία–, αλλά οόσε και επαπκήρ ςσιρ πιο
απαπαίσησερ λέξειρ»27. Αν αναλογιςσοόμε ϋσι ο Konica σα γπάυει
ατσά ςσιρ απφέρ σοτ 20οτ αιύνα, γεννάσαι σο επύσημα για ποιοτρ
λϋγοτρ τπήπξε ατσή η καθτςσέπηςη. Η απάνσηςη θα επιφειπηθεί
εξεσάζονσαρ σιρ εςψσεπικέρ διεπγαςίερ σηρ αλβανικήρ ςε ςόγκπιςη
με εκείνερ σψν γεισονικύν σηρ γλψςςύν.
΢σην πεπίπσψςη σηρ αλβανικήρ, η λϋγια παπάδοςη ήσαν
οτςιαςσικά ανόπαπκση28 και επομένψρ η ςσπουή ππορ ση γλύςςα
σοτ λαοό29 αλλά και ππορ άλλερ γλύςςερ ήσαν μονϋδπομορ. Η
26
Όπψρ έφοτμε ήδη επιςημάνει, σο ελληνο-αλβανικϋ λεξικϋ σοτ Μήσκοτ είναι
πεπιοπιςμένηρ έκσαςηρ, ενύ εκείνο σοτ Κοτπισύπη, παπά σα ϋςα μαρ τπϋςφεσαι ο
σίσλορ σοτ, δεν παόει να αυοπά κασά βάςη μια πεπιυεπειακή διάλεκσο σηρ εν
διαςποπά αλβανικήρ. Για σο λϋγο ατσϋ αξιοποιοόνσαι και σα ςσοιφεία ποτ μποπεί
να πποςυέπει σο αλβανο-ελληνικϋ λεξικϋ σοτ Μήσκοτ.
27
“…ljë gjshë e nanslsap e oi liq rë nslmher lsië kslr rë jerë jm e begarë –fjalë
për të qeshur–, nmp aq njmr ke fiajër kë rë letmjqhëke”. F. Bew Kmlica, Albania 3
1903 (Jorgaqi 2006: 166).
28
Ψςσϋςο, ο Μήσκορ σοτλάφιςσον, ςσο αλβανο-ελληνικϋ λεξικϋ σοτ κασαφψπίζει
τλικϋ απϋ σον Budi (έκδ. 1664) και υαίνεσαι να έφει αποδελσιύςει με ςτςσημασικϋ
σπϋπο σο έπγο Kuvendi i Arbënit (απφέρ 18οτ αι.).
29
“Baza popullore e shqipes letrare ka qenë historikisht e vetmja bazë për të dhe
nuk është ndeshur me asnjë bazë tjetër, - qoftë me ndonjë traditë shkrimi më të
93
έλλειχη λϋγιαρ παπάδοςηρ απάλλαξε σοτρ Αλβανοόρ απϋ διαμάφερ

παπϋμοιερ με εκείνερ πεπί σοτ γλψςςικοό ζησήμασορ ςσην Ελλάδα.
Οι ςτζησήςειρ σοτρ ςσπέυονσαι γόπψ απϋ σο ζήσημα σηρ διαλεκσικήρ
βάςηρ σηρ γλύςςαρ και δεν οπίζονσαι απϋ διλήμμασα σοτ σόποτ
λϋγια ή λαωκή. Επίςηρ, παπά σην επισακσική ανάγκη για
εμπλοτσιςμϋ και ανανέψςη σοτ λεξιλογίοτ, ποτ θα μποποόςε
ενδεφομένψρ να κάμχει σιρ καθαπολογικέρ σάςειρ, οι σελετσαίερ
είναι παποόςερ ςση ςκέχη και σην ππακσική σψν αλβανύν λογίψν
ποτ έθεςαν σα θεμέλια σηρ αλβανικήρ κοινήρ.
Καθύρ η νεολογία λαμβάνει μεγάλη έκσαςη μέςψ κτπίψρ σοτ
μεσαυπαςσικοό δανειςμοό, είναι ένσονο και ςσην πεπίπσψςη σηρ
αλβανικήρ σο υαινϋμενο σηρ διπλο, σπιπλο- και πολτστπίαρ, ποτ
είφε επιςημάνει για σην ελληνική ο Κοτμανοόδηρ30. Η πληθύπα
νεολογιςμύν δεν ουείλεσαι απλά ςσην έλλειχη σηρ λϋγιαρ γπαπσήρ
παπάδοςηρ σηρ αλβανικήρ, αλλά και ςσην πεπιοπιςμένη σϋσε γνύςη
σηρ λαωκήρ σηρ βάςηρ. ΢ανίδα ςψσηπίαρ λοιπϋν ο δανειςμϋρ, και
ειδικά ο μεσαυπαςσικϋρ δανειςμϋρ ψρ μια ςτγκεκαλτμένη μοπυή
δανειςμοό ποτ πποκαλεί λίγερ ή καθϋλοτ ανσιδπάςειρ31.
Ο Ε. Μήσκορ αποσελεί ένα ενδεικσικϋ παπάδειγμα σοτ πύρ η
ελληνομάθεια, απϋ ϋφημα μόηςηρ και δτνάμει πποςφύπηςηρ ςσο
ελληνικϋ υανσαςιακϋ μεσασπέπεσαι ςε πηγή γνύςηρ και
πποβλημασιςμοό για σην όπαπξη και ση διαυοπεσική ποπεία άλλψν
εθνοσικύν ομάδψν ενσϋρ σηρ βαλκανικήρ επικπάσειαρ. Πιςσεόει ϋσι
τπάπφει μια ειδική ςφέςη ανάμεςα ςσα δτο έθνη και σιρ γλύςςερ
σοτρ, γι‖ ατσϋ και ςημειύνει με έμυαςη ϋσι «η αλβανική, οόςα
vjetër e të shuar, qoftë me ndonjë bazë gjuhësore të huaj, siç ka ndodhur me

gjuhë të tjera të Ballkanit e të Evropës” [«Η λαωκή βάςη σηρ αλβανικήρ κοινήρ
τπήπξε ιςσοπικά η μοναδική σηρ βάςη και δεν ςτγκποόςσηκε με καμία άλλη βάςη,
-είσε με κάποια παλαιϋσεπη και εξαλειυθείςα γπαπσή παπάδοςη, είσε με κάποια
ξένη γλψςςική βάςη, ϋπψρ ςτνέβη με άλλερ γλύςςερ σψν Βαλκανίψν και σηρ
Ετπύπηρ»]. Kostallari 1990 I: 7.
30
«Εκ σηρ πολλήρ ευέςεψρ σοτ να ονομάζψμεν ση οικεία υψνή σα δανειζϋμενα
ππάγμασα … διπλαί σπιπλαί και σεσπαπλαί ανευόονσο ονομαςίαι κασίςφτε δ‖ εξ
ατσύν ενίοσε οτφί η κπασίςση». Κοτμανοόδηρ 1998: XV.
31
“Rilindësit mendonin se duhej të vijonte në një shkallë më të lartë kontakti
gjuhësor me gjuhët e tjera më të përpunuara …; ky kontakt duhej të kishte si
rrjedhim kryesor jo huazimet e drejtpërdrejta, por, si të thuash huazimet e
tërthorta – kalkimet, të cilat, në thelb, nuk janë huazime të mirëfillta dhe
ndërtohen zakonisht sipas modeleve fjalëformuese të shqipes”. [«Οι αναγεννησέρ
πίςσεταν ϋσι έππεπε να ςτνεφιςσεί ςε ανύσεπη κλίμακα η γλψςςική επαυή με σιρ
άλλερ πιο επεξεπγαςμένερ γλύςςερ …· η επαυή ατσή θα έππεπε να έφει ψρ κόπιο
αποσέλεςμα ϋφι σα άμεςα δάνεια, αλλά σα έμμεςα σπϋπον σινά δάνεια – σα καλκ,
σα οποία, ςσην οτςία, δεν αποσελοόν καθεατσά δάνεια και ςφημασίζονσαι
ςτνήθψρ με βάςη σα παπαγψγικά μονσέλα σηρ αλβανικήρ»]. Kostallari 1990 II: 15.
94
ςσενοσάση ςτγγενήρ σηρ απφαίαρ ελληνικήρ, οτδεμίαν ςφέςιν έφει

με σην σοτπκικήν, ή σην πεπςικήν, ή σην απαβικήν, είσε σην
ςλατωκήν, εκ σψν οποίψν γλψςςύν παπειςέυπηςαν αι λέξειρ αόσαι,
ϋλψρ πεπισσαί, ανψυελείρ και κακϋυψνοι δι‖ ατσήν. Όθεν σαρ
σοιαόσαρ λέξειρ ξένηρ ϋλψρ κασαγψγήρ και πίζηρ δέον να αποππίχη
ο Αλβανικϋρ λαϋρ, διϋσι εκσϋρ ϋσι είναι ϋλψρ πεπισσαί και κακϋηφοι,
νοθεόοτςι ση γλύςςα, ψρ μη κοινολογοόςαι ππορ σαρ σηρ
αλβανικήρ· πποκειμένοτ δε πεπί ππαγμασικήρ γλψςςικήρ ανάγκηρ,
ππέπει να επανίζησαι σοιαόσαρ εκ σηρ ελληνικήρ ψρ σηρ υτςικήρ
πηγήρ»32.
Με γνύμονα σιρ απϋχειρ ατσέρ σοτ Μήσκοτ, ποτ ςτμβαδίζοτν
με σο γλψςςικϋ ππϋγπαμμα σηρ αλβανικήρ εθνικήρ αναγέννηςηρ33,
αλλά και με βάςη σην ειδική κασ‖ ατσϋν ςφέςη αλβανικήρ και
ελληνικήρ, είναι πιο εόκολο να κασανοήςοτμε και να επμηνεόςοτμε
σιρ επιλογέρ σοτ ςε ϋ,σι αυοπά ση μακποδομή και μικποδομή σοτ
αλβανο-ελληνικοό λεξικοό σοτ (και δετσεπετϋνσψρ σοτ ελληνο-
αλβανικοό). Η ανάδειξη σοτ πλοόσοτ σηρ λαωκήρ γλύςςαρ υαίνεσαι
απϋ ση ςτςσημασική πποςπάθεια σοτ Μήσκοτ να ςτμπεπιλάβει ςσο
λεξικϋ σοτ λέξειρ απϋ ϋλερ ςφεδϋν σιρ διαλέκσοτρ και σα ιδιύμασα
σηρ αλβανικήρ, ςτμπεπιλαμβανομένψν και σψν αλβανϋυψνψν
εςσιύν σηρ Ελλάδαρ και σηρ Ισαλίαρ. ΢τνηθίζει να παπαθέσει
ςτνψντμικέρ αλτςίδερ ςτνοδετϋμενερ κι απϋ πληπουοπίερ για ση
γεψγπαυική κασανομή σοτρ:
ájkë-a. Σςόπα σοτ βπαςμένοτ γάλακσορ· ανθϋγαλα, σο (σοτπκ.) καωμάκι,

αυπϋγαλα, πόαπ. Ίδε máazë-a. (flj. shtálpë-a).
trobolícë-a (ππμσ) ή túndës-i (κπσρ.). Σάλαπορ ή κάδδη, ϋποτ κστποόν σο γάλα ίνα
βγάλοτν σο βοόστπον. Ίδ. pëtī-ja και túndës και tī-u. (Ίςψρ trubulícë).
mjeraúshë-a (Dεβολ και Γϋππαι) μόπμηξ, (γ) thënégëlë, και (Σοςκ.) mizë-
përdhése-ja. (Ίςψρ γπαπσέον mieraúshë, και mieraúshkë).
κάπα. (σ) Gúnë-a, tallagáne-ja, (απb.) bërrúcë-a. (μ.) shárkë-a.
κασαβολάρ. Lláshkë-a (ππμσ), και katoríqe-ja, bekáçe (bθκ), και (ισαλ.) përpájn-i,
përpáina και propáinë.
κοίση. Shtrat-i, qhrpófië, xājj.
κϋπη. Çúpë-a, vájëzë, kéçe-ja, gócë (Κπνδ.) bíçë, (ςκδπ.) çíkë. Έσι váizë.
Υπονσίζει να παποτςιάςει με πληπϋσησα σο ςημαςιολογικϋ,

παπαθέσονσαρ σην κτπιολεκσική και ςση ςτνέφεια μεσαυοπική
ςημαςία σψν λέξεψν:
32
Μήσκοτ 1878: 190. Πποειςαγψγή ςσο Λεξιλόγιον Αλβανο-Ελληνικόν.
33
Βλ. σιρ πποαναυεπθείςερ ήδη επγαςίερ σοτ A. Kostallari καθύρ και σην
ππϋςυαση μελέση σοτ Xh. Lloshi για σιρ διπλο- και σπιπλοστπίερ (Lloshi 2011),
ϋποτ και επιλεγμένη νεϋσεπη βιβλιογπαυία.
95
bárrë-a. Βάπορ, υοπσίον. (μσυπ.) Ετθόνη, καθήκον, ηθική τποφπέψςιρ.

bulmét-i. Γαλακσεπά εδέςμασα. Σο ειρ γάλασα πποωϋν σψν γαλακσουϋπψν ζύψν.
«Simviet s‖kanë bulmet bagëtia». (μεσυπ.) πποωϋν εν γένει. «Ky stan këtë
bulmet ka». Έσι bulmét = καπόκετμα σψν υαγησύν, και εν γένει πποςυάγι
(ςκδπ.). (Ίδ. bulmīnj και përbulét). «Mos keni ndoonjë bulmet për me
hangrun? (Εταγ. 321)», άπστμα.
Είναι φαπακσηπιςσικϋ επίςηρ σο ϋσι ο Μήσκορ ςτμβοτλεόεσαι

ϋλερ ςφεδϋν σιρ διαθέςιμερ γπαπσέρ πηγέρ σηρ αλβανικήρ μέφπι σα
σέλη σοτ 188034.
Η ςφέςη σοτ με ση λαωκή γλύςςα αποσπέπει σον Μήσκο απϋ σο
να τιοθεσεί μη δϋκιμοτρ νεολογιςμοόρ, αλλά σατσϋφπονα σον
βλέποτμε να μην απουεόγει σον «πειπαςμϋ» δημιοτπγίαρ ή
κασαφύπιςηρ νεολογιςμύν ποτ έφοτν ψρ «μήσπα» λέξειρ σηρ
ελληνικήρ. ΢ε ϋ,σι αυοπά σα μεσαυπαςσικά δάνεια, είναι υειδψλϋρ
ςσην πεπίπσψςη σοτ αλβανο-ελληνικοό λεξικοό και δείφνει
«ανοιφσοφέπηρ» ϋσαν ππϋκεισαι για σο ελληνο-αλβανικϋ:
bënjapiésëmë ή bënjapyésëmë-i (flj. 7, 248). Βοτλετσήρ, τπάλληλορ σηρ

Κτβεπνήςεψρ, ufficiale.
hie-madhërī-ja (diσοτπ. 8η 139). Μεγαλοππέπεια.
hieróre-ja. (εταγ. Μασθ. 31, 7) ιεπϋν, ναϋρ, ιεπϋν βήμα. (Ίςψρ hyierōre) και (Kend.
18) hietōre.
farmírë-i (πελςγ. 10). Θεϋρ. «Farmiri të të ruanjë».
καλλισέφνηρ. Punë-búkurë, mjeshtëri-búkurë.
κενοδοξία = lëvdatëkotësī-a.
κενϋδοξορ = lëvdatëkót-i, mburrëcák-u.
δικηγϋπορ. Gjyqfólës, (κμπδ.) pajëtōr-i. Ίςψρ gjýqës-i = διάδικορ. (ςκj.) najëtōr.
θπηςκολήπσηρ. Marrë-fēje-ja.
θπηςκοληχία. Marrëfejësī-a.
Σο λεξικϋ σοτ Μήσκοτ ανσιςσαθμίζει, ψρ ένα βαθμϋ, σην

έλλειχη ενϋρ ιςσοπικοό λεξικοό σηρ αλβανικήρ, για σην ακπίβεια
ενϋρ λεξικοό σψν μεσαυπαςσικύν δανείψν σηρ γλύςςαρ ατσήρ, σοτ
οποίοτ σην αναγκαιϋσησα διαπιςσύνοτμε ϋςερ υοπέρ
κασαπιανϋμαςσε με θέμασα σοτ αλβανικοό λεξιλογίοτ κασά σον 19 ο,
κτπίψρ, αιύνα.
Ο Π. Κοτπισύπηρ ανήκει ςσοτρ αλβανϋυψνοτρ πληθτςμοόρ
ποτ είφαν απϋ αιύνερ εγκασαςσαθεί ςε διάυοπα ςημεία σοτ
ελλαδικοό φύποτ. Σο ομϋδοξον και σο κοινϋ βτζανσινϋ πολισιςμικϋ
τπϋβαθπο ςτνέσειναν ςση ςόγκλιςη σψν επήλτδψν με σοτρ
34
Βλ. Qirjazi 2012: 621-623, ϋποτ παπασίθενσαι οι σίσλοι έπγψν ποτ
ςτμβοτλεόσηκε ο Μήσκορ.
96
νσϋπιοτρ πληθτςμοόρ. ΢σα φπϋνια σηρ Ελληνικήρ Επανάςσαςηρ και

ειδικά μεσά σην ίδπτςη σοτ νεοελληνικοό κπάσοτρ παπασηπείσαι μια
επισάφτνςη σοτ πτθμοό αυομοίψςηρ σψν πληθτςμύν ατσύν. Ο
Κοτπισύπηρ πποςπαθεί να αποδείξει με σο έπγο σοτ ϋσι οι
Απβανίσερ, παπά σο εσεπϋγλψςςϋν σοτρ, είναι Έλληνερ. Για να σο
πεσόφει ατσϋ, επιςσπασεόει διάυοπα επιφειπήμασα, γλψςςικά και
ιςσοπικά, ποτ βαςίζονσαι εν πολλοίρ ςσην ακμάζοτςα σϋσε
πελαςγική θεψπία. Όπψρ έφοτμε γπάχει και με άλλη ετκαιπία, η
επιφειπημασολογία σοτ είναι ενίοσε ανσιυασική35. Ο Κοτπισύπηρ δεν
μαρ έφει αυήςει κάσι γπαμμένο, ϋποτ να εξηγεί σο ςκοπϋ και σα
κπισήπια ςόνσαξηρ σοτ λεξικοό σοτ. Θέλει να δείξει ϋσι η αλβανική
δεν είναι κασύσεπη σηρ ελληνικήρ; Θέλει να διαςύςει ϋ,σι μποπέςει
απϋ σα απβανίσικα, μπποςσά ςση ςόνσομη, κασ‖ ατσϋν, πποοπσική
ςίγηςήρ σοτρ; Η ανάλτςη σοτ σίσλοτ, αλλά και σηρ δομήρ σοτ εν
λϋγψ λεξικοό δείφνει ϋσι ππϋκεισαι οτςιαςσικά για έπγο ποτ δεν
εξτπηπεσεί άμεςοτρ φπηςσικοόρ ςκοποόρ. Δίπλα ςσην ελληνική λέξη
(ποια είναι σα κπισήπια επιλογήρ σοτ ελληνικοό λημμασολογίοτ;36)
παπασίθενσαι ςειπά απϋ ςτνύντμα σηρ αλβανικήρ-απβανίσικηρ
φψπίρ να δίνονσαι πεπαισέπψ πληπουοπίερ για σο σι φπηςιμοποιείσαι
ποό. Αν επιφειπήςοτμε λοιπϋν μια εςψσεπική διαςσπψμάσψςη σψν
λέξεψν ποτ μπαίνοτν ψρ επμήνετμα, παπασηποόμε:
-λέξειρ μιαρ ετπόσεπηρ γεψγπαυικήρ διάδοςηρ, ποτ απανσάνε
και ςσιρ άλλερ διαλέκσοτρ σηρ αλβανικήρ, και ποτ ανήκοτν κασά
κανϋνα ςσο βαςικϋ λεξιλϋγιϋ σηρ37. Ππϋκεισαι κτπίψρ για λαίκέρ
λέξειρ38.
κοίση. shtrat-i, krevat-i, gjumë-i. (ςσο Μήσκο Shtrat-i, shtrófkë, zāll.)

κϋπη. vaizë-a, bilë-a, kopile-a (ςσο Μήσκο Çúpë-a, vájëzë, kéçe-ja, gócë (Κπνδ.)
bíçë, (ςκδπ.) çíkë. Έσι váizë.)
35
Βλ., λ.φ., Κτπιαζήρ 2011: 160, αλλά και Κοτπισύπηρ 1879: 39, ϋποτ ςημειύνει σα
εξήρ: «… η ελληναλβανική, ην λαλοόςιν οι εν ση ελετθέπα Ελλάδι Αλβανοί …
εςσίν η παςύν [σψν διαλέκσψν σηρ Αλβανικήρ] μάλλον ημελημένη και οςημέπαι
εκλείποτςα, καίσοι κομχοσέπα παςύν και σοτρ σόποτρ καθαπψσέπα και
ςαυεςσέπα, ψρ αναπστφθείςα κασά μίμηςιν και επίδπαςιν σηρ ςαυεςσάσηρ και
καθαπψσάσηρ σψν γλψςςύν, σηρ ελληνικήρ».
36
Βλ. ςφεσικά σιρ φπήςιμερ και εόςσοφερ παπασηπήςειρ σοτ Σ. Γιοφάλα (2006: Β΄
429-431).
37
Ο Γιοφάλαρ (2006: Β΄ 437) απέδειξε ϋσι ο Κοτπισύπηρ ανσλεί απκεσϋ τλικϋ απϋ
σο αλβανο-γεπμανικϋ και γεπμανο-αλβανικϋ λεξικϋ σοτ J. G. von Hahn.
38
Ο Κοτπισύπηρ, διαυοπεσικά απϋ σο Μήσκο, δεν κασαφψπίζει σοτρ λϋγιοτρ
ςφημασιςμοόρ άλλψν.
97
-λέξειρ σηρ τδπαωκήρ απβανίσικηρ, ςσοιφεία σα οποία ανήκοτν

ςσην «ιςσοπική κληπονομιά» σηρ διαλέκσοτ39 αλλά και δάνειερ
λέξειρ ποικίληρ πποέλετςηρ: ισαλικέρ, σοτπκικέρ, ςλαβικέρ. ΢σην
κασηγοπία ατσή θα ςτπεπιλάβοτμε και ελληνικέρ λέξειρ
πποςαπμοςμένερ ςσο στπικϋ σηρ απβανίσικηρ ϋπψρ και
«πεπίεπγοτρ», ϋπψρ θα δοόμε, ςφημασιςμοόρ ποτ πλάςσηκαν ςσο
πλαίςιο σηρ ένσονηρ ελληνο-απβανίσικηρ διγλψςςίαρ. Η λ. κήπορ
αποδίδεσαι ψρ gardh, kofshtë (σοςκ.) και kopësht (γκεγκ.), σα ιασπόρ
και ιάσπιςςα ψρ shërótës και shërótëlë, η κψμψδία ψρ kënkëqeshëlë,
befardhjare, komodhí, η κψλουψσιά ψρ bythëdritëzë, σο π. θπηνώ ψρ
blegërinj, kla, derth lot, rëkonj, vajëtonj, thrinisem, κσλ.
Φαπακσηπιςσική είναι η ελληνικήρ απφήρ λ. oish < λογήρ: çë oish?
―σι λογήρ;‖, shum‖ oish ―πολλύν λογιύν‖ κσλ.
-λέξειρ-νεολογιςμοόρ ποτ υέποτν ση δική σοτ πποςψπική
ςυπαγίδα. Διαυοπεσικά απϋ σο Μήσκο και άλλοτρ γλψςςοπλάςσερ
σηρ εποφήρ σοτ, ο Κοτπισύπηρ δεν δείφνει ιδιαίσεπη αδτναμία ςσα
μεσαυπαςσικά δάνεια. Για παπάδειγμα, ο Μήσκορ αποδίδει ση λ.
ανεξαπσηςία. ψρ shpërvárme-ja, ενύ ο Κοτπισύπηρ ψρ të pavarturitë
ka jetrë, të papaturitë zot mbi krie. Είναι εμυανήρ η σάςη σοτ να
παπαυπάζει σιρ ελληνικέρ λέξειρ, και μάλιςσα με έναν σπϋπο δικϋ
σοτ, ποτ δεν είμαςσε βέβαιοι αν πποςιδιάζει πάνσα ςσιρ ϋποιερ
ιδιαισεπϋσησερ σηρ απβανίσικηρ. Έσςι, ενύ αποδίδει σιρ λ. έμβπτον
και βπάγφια ψρ djalë mbë bark και veshët‖ e pishqivet ανσίςσοιφα,
για σιρ λ. αςσεποςκόπιον και αςσεποςκόπορ φπηςιμοποιεί σα καλκ ils-
vëshdim και ils-vështótës, ποτ είναι μάλλον δικέρ σοτ επινοήςειρ.
Μια άλλη κασηγοπία λέξεψν, κτπίψρ επίθεσα ςε –σορ, -σόρ, -μένορ,
σιρ αποδίδει ψρ εξήρ:
άκαπσορ i paqethurë, i paprerë leshtë, i pavënë gërshërë, ακεπαόνψσορ i pararë

shkepëtimë, i pavrarë ka shkepëtimë, ακλήπψσορ i pamarrë pjesë,
ακλάδετσορ i paprerë kërrceltë, i pashkurtuarë degatë, ακοίμησορ i
pambillturë sinë, αλασιςσϋρ i shtirë kripë, i zënë kripa, αμάλλιαςσορ i
pazënë lesh, i panxerë lesh, i pabënë lesh, ανάλασορ pakripë, i pashtirë
kripë, i pakupriturë, αλέπιςσορ i panxerë cipënë, μαδιςσϋρ 1. i-ndukurë do,
i-shkulturë do, i-shkulturë qimetë / pendëtë 2. i rarë qimetë / pendëtë,
μαδημένορ i-ndukurë, ετλογιοκομμένορ i prerë lisë [cf. i vrarë lie],
θαλαςςοδαπμένορ i-rrahurë denë, i-rrahurë deti, κσλ.
Ππϋκεισαι για ένα μάλλον «απολιθψμένο» ςτνσακσικϋ ςφήμα,

ποτ σο βπίςκοτμε, λ.φ., ςση νϋσια Αλβανία, και ςτγκεκπιμένα ςσα
39
Παπαμένει ζησοόμενο η ςόνσαξη ενϋρ ανσίςσπουοτ, αλβανο-απβανίσικο-
ελληνικοό, «δίδτμοτ» σοτ λεξικοό Κοτπισύπη, ποτ θα αναδείξει σον «κπτμμένο»
μέςα ςσα επμηνεόμασα πλοόσο σηρ απβανίσικηρ-αλβανικήρ.
98
μέπη σηρ Ππεμεσήρ: cergosur ―i zënë cerga‖40. Πάνσψρ, είναι

ςτζησήςιμο αν ϋλοι οι παπαπάνψ σόποι είναι τπαπκσοί ή αποσελοόν
δτνάμει αποδϋςειρ σοτ Κοτπισύπη.
Ένα ενδιαυέπον υαινϋμενο, ποτ απανσά ςσον Κοτπισύπη,
είναι οι λεγϋμενοι διαδοφικοί νεολογιςμοί, δηλαδή μεσαυπαςσικά
δάνεια σηρ αλβανικήρ πλαςμένα πάνψ ςση «μήσπα» νεϋκοπψν
ελληνικύν λέξεψν, οι οποίερ δεν έφοτν λάβει ακϋμη σο «βάπσιςμα
σοτ πτπϋρ»41. Θα πεπιοπιςσοόμε μϋνο ςε ένα παπάδειγμα, δίπλα ςε
πολλά ποτ δίνει ο Σ. Γιοφάλαρ ςφολιάζονσαρ σο λημμασολϋγιο σοτ
Κοτπισύπη42. Η λ. ανσιβπόφιον, νεολογικϋρ ςφημασιςμϋρ ποτ
κασαγπάυει και ο Κοτμανοόδηρ43 ψρ ανσιβπόφιον, σο. Γαλ. parapluie.
΢φ. Λεβ. λ. 61., εμυανίζεσαι ςσον Κοτπισύπη ψρ ανσιβπόφιον,
ανσίβποφον (σο) çadër-i, shimbajtëlë-a, ombrellë-a, ϋποτ δίπλα ςσιρ
δάνειερ λ. çadër και ombrellë παπασίθεσαι και σο καλκ shimbajtëlë
(<qhi ―βποφή‖ + kbaj ―κπασύ‖).
΢σα τπϋ εξέσαςη λεξικά, η παποτςία άμεςψν δανείψν απϋ σιρ
νεολασινικέρ γλύςςερ είναι πεπιοπιςμένη, ππάγμα ποτ δείφνει ϋσι
δεν έφει απφίςει ακϋμη η μεσαςσπουή σψν Αλβανύν ππορ σιρ
δτσικέρ γλύςςερ. Η εμυάνιςή σοτρ θα οδηγήςει ςσην
αναδιοπγάνψςη σψν ςσπψμάσψν σοτ λεξιλογίοτ σηρ αλβανικήρ και
ςσον επαναπποςδιοπιςμϋ σψν ςφέςεύν σηρ με άλλερ γλύςςερ. Ο
Μήσκορ λ.φ. επμηνεόει ση λ. βοτλετσήρ ψρ ―plak, gjyqtar, κάλλιον
mendimtar‖, ενύ λίγο απγϋσεπα θα εμυανιςσεί η λ. deputet, ποτ
έφει πλέον γενικετθεί ςσην κοινή αλβανική.
Ποια ήσαν η σόφη σέσοιψν νεολογιςμύν; Γενικά δεν άνσεξαν
ςσο φπϋνο (κι ατσϋ δεν ςτνέβη μϋνο με σην αλβανική)44. Οι
40
Tase 2006: 59.
41
Καθύρ ςτγκπίνοτμε σιρ δτο γλύςςερ ςε επίπεδο νεολογίαρ, αγνοοόμε ςτφνά ή
δεν λαμβάνοτμε ϋςο ππέπει τπϋχη σο ϋσι και η (νέα) ελληνική ανανεύθηκε και
εμπλοτσίςσηκε αιςθησά φάπιρ ςε διαδοφικά νεολογικά «κόμασα». Άλλψςσε, ϋπψρ
γπάυει ο P. Mackridge, «Απϋ σο 1821 μέφπι ςήμεπα η Ελληνική γλύςςα –ςσιρ
διάυοπερ ππουοπικέρ και γπαπσέρ εκδοφέρ σηρ– έφει τποςσεί μεγαλόσεπερ
μεσαβολέρ απ‖ ατσέρ ποτ ςημειύθηκαν ςε οποιαδήποσε εθνική γλύςςα σηρ
δτσικήρ Ετπύπηρ ςσο ίδιο φπονικϋ διάςσημα». Ιςσοπία 1999: 236. Μάπστπαρ
αδιάχετςσορ σψν αλλαγύν ατσύν είναι και η ΢τναγψγή Νέψν Λέξεψν… σοτ ΢. Α.
Κοτμανοόδη.
42
Γιοφάλαρ 2006: Β΄ 429.
43
Κοτμανοόδηρ 1998: 97.
44
Βλ., για παπάδειγμα, ςσο Μήσκο: ανσίγπαυον Ngritjë-shkrónjë (Bπσ),
shkruangrésë, ή (κάλλιον) shkronjë-ngrítje-ja. Shpërrëshkrésë και
shpërrëshkrōnj = ανσιγπάυψ. Shkrungréë, shkrongrésë-a ή shkruengrítë. Βλ. και
σα ςφϋλια σοτ Κοτμανοόδη (1998: 75) για σιρ «πεπιπέσειερ» απϋδοςηρ ςσα
ελληνικά σηρ γαλλ. λέξηρ ascenseur, για σην οποία, μέφπι σο Υεβπ. 1895, είφαν
πποσαθεί οι νεολογιςμοί αναδπομεύρ, αναςτπσήπ, ανέλκηθπον, ανελκσήπ,
99
δημιοτπγοί σοτρ, ιδίψρ ϋςοι έπλαςαν λέξειρ για αυηπημένερ

έννοιερ, δεν ακολοόθηςαν πάνσοσε σο παπάδειγμα και σο μονσέλο
σψν παλαιϋσεπψν / λαωκύν λέξεψν σηρ αλβανικήρ. Σο αν απείφαν
και απέφοτν ατσοό σοτ είδοτρ οι ςφημασιςμοί απϋ ση γλύςςα σοτ
λαοό –σϋσε και ςήμεπα– μποπεί να υανεί απϋ ση ςόγκπιςη
αποςπαςμάσψν ενϋρ κειμένοτ σοτ ίδιοτ σοτ Μήσκοτ (ανέκδοσορ
ππϋλογορ ςσην «Αλβανική Μέλιςςα», γπαμμένορ αλβανικά, με βάςη
σo ελληνικϋ κείμενο, σο 1874) με σο αλβανο-ελληνικϋ λεξικϋ σοτ:45
Po nga gjithë këto utund edhe fryma kundrastare e disa Qyverniave, që sicila kish ndë
Anatoli mposë të vetëtën gjytetië, të vetëta përdhënële, të vetëta ondij e të dhëna-dorë.
(Εκινήθη και σο ανσιδπαςσικόν πνεύμα κτβεπνήςεψν σινών εφοτςών εκάςσηρ ειρ σην
Ανασολήν ιδίαν εξψσεπικήν πολισικήν, ιδίαρ παπαδόςειρ, ιδίοτρ τλικούρ ςκοπούρ και
ςτμυέπονσα.)
Mbë këta të mangët tuke shtirë sytë më tepëre, kuur paa shkrime të gluhës vëndit është
një gjë e paamunçime të gjytetërohen e të hapën sytë Shqypëtarët të tërë, vepërova këtë të
shkruame. (Ειρ σαύσην ιδίψρ σην έλλειχιν αποβλέχαρ, και όσι άνετ σψν γπαμμάσψν σηρ
εγφψπίοτ γλώςςηρ αδύνασον είναι να εκπολισιςθώςιν οι καθόλοτ Αλβανοί,
ευιλοπόνηςα σο παπόν πονημάσιον.)
Οι νεολογιςμοί σοτ Κοτπισύπη, επίςηρ, μοιάζοτν ςτφνά ςαν

ξένο ςύμα ςε ςφέςη με σα απβανίσικα σηρ Ύδπαρ, δείγμα σψν
οποίψν βπίςκοτμε ςε ένα ςσιφοόπγημα σηρ εποφήρ, γπαμμένο ππορ
σιμήν σηρ ππιγκίπιςςαρ Αλεξάνδπαρ46.
Pmqhr‖ ári ldë Fajipé Εκεί κάσψ ειρ σο Υάληπον

luan deti me steré; παίζει η θάλαςςα με σην ξηπάν.
herë piqetë ndë gur, Άλλοσε ςφίζεσαι επί σοτ βπάφοτ,
herë fle siprë ndë shur; και άλλοσε κοιμάσαι επί σηρ άμμοτ
qasetë e puth shurénë, πληςιάζοτςα, υιλεί σην αμμοτδιά,
htilketë e qesh me dhenë; αποςτπομένη, μειδιά με σην ξηπάν·
kur frin erëza më shumë, ϋσαν υτςάει σο αεπάκι δτνασύσεπον,
blon shurénë gjithë shkumë, γεμίζει σην αμμοτδιά απϋ αυποόρ,
vjen ndë vócajll i pushtron, έπφεσαι και καλόπσει σοτρ φάλικαρ,
ανελκτςσήπ, ανελκτςσήρ, ανολκεύρ, αντχψσήπ, τχελάσηρ, τχιελάσηρ, τχιυοπεύρ.

«Υαίνεσαι ϋμψρ σο γε ντν ϋσι επικπασεί ο ανελκτςσήπ, γπαυϋμενορ ςτφνά εν
ευημεπίςιν…», ςτμπληπύνει ο Κοτμανοόδηρ.
45
Βλ.. ση φπήςη σψν νεολογιςμύν gjytetië, απϋδοςη σοτ ελλ. πολισική (<πϋλιρ),
με βάςη σο alb. qytet, gjytet (<λασ. civitas), ποτ ϋμψρ δεν επικπάσηςε καθύρ
ςήμεπα φπηςιμοποιείσαι η λ. politikë, ϋπψρ επίςηρ και σοτ gjytetërohem, με βάςη
σο εκπολισίζομαι, σο οποίο απανσά ςσην κοινή αλβανική ψρ qytetërohem ή
civilizohem.
46
«Νσε επάπα βαςιλοπούβα γιόνε Λεξάνδπα – Ππορ σην ππώσην βαςιλοπούλαν μαρ
Αλέξάνδπαν», Λϋγιο ποίημα ςσα απβανίσικα σηρ Ύδπαρ (Γιοφάλαρ 2006: Α΄ 174). Σο
ποίημα ατσϋ, αν και φαπακσηπίζεσαι λϋγιο, υέπει ένσονη ση ςυπαγίδα σοτ
σοπικοό απβανίσικοτ ιδιύμασορ.
100
npiper‖ e i ppëisón; απεςόπεσαι και σοτρ κασπακτλά·

méta qaset e i síell, επιςσπέυει πάλι, και σοτρ επαναυέπει,
për të spardhenë ndë diell. διά να λετκαίνψνσαι ειρ σον ήλιον47.
Οι πποςπάθειερ σψν Μήσκοτ και Κοτπισύπη για σον

εμπλοτσιςμϋ σοτ λεξιλογίοτ σηρ αλβανικήρ είναι ανάγκη να
ενσαφθοόν ςε ένα ετπύσεπο πλαίςιο -αλβανικϋ, ελληνικϋ και
βαλκανικϋ, ιςσοπικϋ και πολισιςμικϋ-, ποτ αξίζει να μελεσηθεί
πεπαισέπψ. Κασά ση γνύμη μαρ, αποκσά βαπόνοτςα ςημαςία η
ςαυήρ διαφψπιςσική γπαμμή ποτ φαπάςςει ο Μήσκορ (ελληνικϋρ
ππϋλογορ σηρ «Αλβανικήρ Μέλιςςαρ») ανάμεςα ςσην πολισιςμική
επικπάσεια σηρ ελληνικήρ και ςσον εθνολογικό φώπο σψν Ελλήνψν. Ο
διαφψπιςμϋρ ατσϋρ βοηθάει να πποςεγγίςοτμε ανσικειμενικά και
φψπίρ εξψγλψςςικέρ παπεμβολέρ σο πόλο σηρ ελληνικήρ γλώςςαρ
κασά σην ππο-εθνική υάςη σψν Βαλκανίψν, καθύρ και σιρ ανσιυάςειρ
ποτ ςτνϋδεχαν και σελικά ςτππίκνψςαν σο πϋλο εκείνο κασά σην
εποφή ίδπτςηρ και εδπαίψςηρ σψν εθνικών κπασών ςσα Βαλκάνια.
Καθύρ η ελληνική εξακολοτθεί να παπαμένει ςση υάςη ατσή μια
απϋ σιρ κόπιερ πηγέρ δανειςμοό, αλλά και «μήσπα» ςφημασιςμοό
πολλύν νεολογιςμύν, οι απϋπειπερ επμηνείαρ σοτ υαινομένοτ με
οπολογία και ςτνομψςιολογικέρ υανσαςιύςειρ σοτ σόποτ «kthetra
të greqishtes - πλοκάμια σηρ ελληνικήρ» σο μϋνο ποτ κασαυέπνοτν
είναι να μαρ δείφνοτν σο «δίφστ ιδεοληχίαρ» ςσο οποίο βπίςκονσαι
παγιδετμένοι οι εκυπαςσέρ σοτρ48.
Σο ιςσοπικϋ παπελθϋν επιβάλλεσαι να εξεσάζεσαι έξψ και πέπα
απϋ σο ππίςμα σοτ παπϋνσορ. Όπψρ απέδειξε ππϋςυασα ο Β.
Παναγιψσϋποτλορ με αυοπμή σην έκδοςη εγγπάυψν απϋ σο Απφείο
σοτ Αλή Παςά σψν Ιψαννίνψν49, η αλβανική ελληνουψνία
ανάγεσαι ςση βτζανσινή πεπίοδο και ςτνεπύρ δεν μποπεί να
θεψπηθεί απϋπποια σηρ δπαςσηπιϋσησαρ σηρ οπθϋδοξηρ εκκληςίαρ
και σοτ νεοελληνικοό κπάσοτρ για ση διασήπηςη και διάδοςη σηρ
ελληνικήρ παιδείαρ κασά σοτρ δόο με σπειρ σελετσαίοτρ αιύνερ. Η
παποτςία και διάδοςη σηρ ελληνικήρ ςφεσίζονσαι με ση θέςη και σο
47
Η ελληνική –κασά λέξη ςφεδϋν– μεσάυπαςη ςτνοδεόει σο ππψσϋστπο και
ανήκει μάλλον ςσο ςτγγπαυέα σοτ ποιήμασορ.
48
Η πποςέγγιςη σοτ ζησήμασορ ατσοό και η ακπαία πολισικοποίηςή σοτ μοιάζει ςε
μεγάλο βαθμϋ με σον σπϋπο θεύπηςηρ σηρ διαδικαςίαρ διαμϋπυψςηρ και
ανάδειξηρ σηρ αλβανικήρ κοινήρ, η οποία ςση μεσά σο 1990 Αλβανία θεψπείσαι
οόσε λίγο οόσε πολό έπγο σψν κομοτνιςσύν! Ποτ ςημαίνει ϋσι ο Κ. Φπιςσουοπίδηρ
και ο Ν. Υπάςεπι, απϋ σοτρ ππψσεπγάσερ σηρ αλβανικήρ κασά σον 19 ο αι., τπήπξαν
κομοτνιςσέρ;!
49
Παναγιψσϋποτλορ 2006.
101
πϋλο σηρ, αλλά και με σην ανάγκη όπαπξηρ και φπήςηρ μιαρ γπαπσήρ
και ππουοπικήρ lingua franca ψρ μέςοτ επικοινψνίαρ σψν
αλλογλψςςψν λαύν ςσα Βαλκάνια. Τπϋ σην έννοια ατσή, ακϋμη και
η δπάςη σοτ Κοςμά σοτ Αισψλοό δεν μποπεί να επμηνετθεί απλά ψρ
απϋπειπα σοτ Υαναπιοό να διασηπήςει σην επιπποή ςσο οπθϋδοξο
ποίμνιϋ σοτ. Η διδαφή σοτ «ςφολεία να φσίζεσε και ϋφι εκκληςίερ»
άγγιζε σιρ χτφέρ σοτ αγπάμμασοτ οπθϋδοξοτ πλήθοτρ, ποτ σον είφε
αγιοποιήςει ςση ςτνείδηςή σοτ πολό πιο ππιν απϋ σην Εκκληςία. Ο
μόθορ σοτ Αγίοτ Κοςμά, ϋπψρ και ο μόθορ σηρ Απφαίαρ Ελλάδαρ,
ποτ διαδϋθηκαν ςσοτρ πληθτςμοόρ σοτ ςημεπινοό αλβανικοό
νϋσοτ, είναι πποωϋν ςόνθεσψν ιςσοπικύν κασαςσάςεψν και
παπαγϋνσψν, ποτ ςφεσίζονσαι με σην πεπίοδο σψν υύσψν ςσα
Βαλκάνια. ΢ε μια ππύση υάςη, σην πποεθνική, εκείνο ποτ πποείφε
ήσαν η διάδοςη σψν υύσψν και ϋφι σϋςο η γλύςςα μέςψ σηρ οποίαρ
θα επιστγφάνεσο ατσϋ. Με παπϋμοιο σπϋπο, σο να ιςφτπίζεσαι κανείρ
ϋσι ο μόθορ σηρ Απφαίαρ Ελλάδαρ επιβλήθηκε ςσοτρ οπθϋδοξοτρ
πληθτςμοόρ σοτ αλβανικοό νϋσοτ, είναι ςαν να έλεγε ϋσι κάποιοι –
ποιοι άπαγε;! - επέβαλαν σα ονϋμασα Ηπακλήρ, Πεπικλήρ,
Επαμεινώνδαρ, Αθηνά, Καλλιόπη, Ετυποςύνη ή και σο Βύπψν50,
πποκειμένοτ να εξτπηπεσήςοτν ςτγκεκπιμένα ςτμυέπονσα.
Θτμίζοτμε ϋσι η Εκκληςία ςσάθηκε ανσίθεση ςσην σάςη φπήςηρ
απφαιοελληνικύν ονομάσψν ψρ βαυσιςσικύν51. Απϋ σην άλλη, είναι
ανάγκη να λάβοτμε τπϋχη ϋσι σο δίκστο ςφολείψν λεισοτπγοόςε
ςτφνά με σα φπήμασα και σιρ δψπεέρ εμπϋπψν ποτ είφαν κάνει
ςκοπϋ ζψήρ σοτρ σην «ετποιία», και ϋσι ςσα ςφολεία ατσά
διδάςκονσαν μαθήμασα ποτ πποήγαγαν σην επιςσήμη σηρ Λογικήρ
(βλ. διαυψσιςμϋρ), ςε ανσίθεςη με ση Μεσαυτςική (βλ. θπηςκεία).
Η εμυάνιςη διπλοστπιύν ή πολτστπιύν ήσαν, κασά ση γνύμη

μαρ, μια ανάγκη σηρ εποφήρ52 και ο τπεπβάλλψν ζήλορ για σην
κάλτχή σηρ οδήγηςε ςσο να μεσασπαπεί η νεολογία ςε μϋδα! Η
μεσέπεισα ποπεία σηρ γλύςςαρ εππϋκεισο να ξεκαθαπίςει σο σοπίο
και να πεπιοπίςει σην πολτστπία ατσή. Η ολοκλήπψςη μιαρ σέσοιαρ
διαδικαςίαρ πποϊποθέσει ση μεςολάβηςη κάποιοτ φπϋνοτ, ο οποίορ
ςσην πεπίπσψςη σηρ ελληνικήρ είφε μεγαλόσεπη διάπκεια
50
Σο ονομα Βόπψν, εξελληνιςμένορ σόπορ σοτ Byron, επιβιύνει και ςήμεπα με ση
μοπυή Virón ςσα μέπη σηρ νϋσιαρ Αλβανίαρ, μάπστπαρ αδιάχετςσορ σοτ απϋηφοτ
σηρ Ελληνικήρ Επανάςσαςηρ ςσοτρ πληθτςμοόρ ατσοόρ.
51
Ο Οικοτμενικϋρ Πασπιάπφηρ Γπηγϋπιορ Ε΄ ςσέλνει σο 1819 εγκόκλιο ϋποτ σο νέο
ατσϋ έθιμο φαπακσηπίζεσαι «κασαυπϋνηςιρ σηρ φπιςσιανικήρ ονομασοθεςίαρ». Η
πληπουοπία απϋ σο Δημαπάρ 1977: 60.
52
Βλ. ενδεικσικά Lloshi 1996, Kyriazis 1997, Tzitzilis 2001.
102
παπέφονσαρ ση δτνασϋσησα επικπάσηςηρ ενόρ κασά κανϋνα σόποτ

(βλ. λ.φ., σιρ λ. πόλιςμα και πολισιςμόρ ςσον Κοτμανοόδη).
Κλείνονσαρ, θα σολμοόςα να κάνψ σην τπϋθεςη ϋσι εάν
ςτνσάςςονσαν ςήμεπα οι ανσίςσπουερ, αλβανο-ελληνικέρ, εκδοφέρ
σψν τπϋ εξέσαςη λεξικύν, είναι μάλλον βέβαιο ϋσι μεγάλορ απιθμϋρ
λέξεψν δεν θα γίνονσαν κασανοησέρ ή θα παποτςίαζαν δτςκολίερ
κασανϋηςηρ απϋ σοτρ ςόγφπονοτρ Αλβανοόρ. Παπ‖ϋλα ατσά, οι
πποςπάθειερ σψν Μήσκοτ και Κοτπισύπη και σο έπγο σοτρ
αποσελοόν ςημανσική ςτμβολή ςσο δπϋμο ανανέψςηρ και
εμπλοτσιςμοό σοτ λεξιλογίοτ σηρ αλβανικήρ. Σα παπακάσψ λϋγια
σοτ μεγάλοτ δαςκάλοτ και μελεσησή σηρ ελληνικήρ νεολογίαρ
υαίνεσαι ςα να γπάυσηκαν ειδικά για ατσοόρ:
«Οτδέν θαόμα δε αν και ατσοί ενίοσε ομοίψρ σοιρ Εςπεπίοιρ
εςυάλλονσο πεπί σην σψν ατσύν ή άλλψν ππαγμάσψν και
νοημάσψν ονομασοθεςίαν, διϋσι σο έπγον ομολογείσαι δτςφεπέρ.
Είναι ϋπορ οόσψρ ειπείν υιλοςουικϋρ πάςα λέξιρ πανσϋρ ππάγμασορ.
Ειρ ποίηςιν δε ϋποτ δεν απκεί γνύςιρ μϋνον πλήπηρ σοτ οπιζομένοτ
ππάγμασορ και σψν κανϋνψν σηρ γπαμμασικήρ και μνήμη σοτ εν
σοιρ λεξικοίρ ςτνηγμένοτ τλικοό λέξεψν, εξ οτ βοηθοόμενορ να
ςτλλέγηρ σα ςσοιφεία σα ππϋςυοπα ειρ πλάςιν νέψν ϋλψρ λέξεψν ή
ςτνθέσψν. Είναι φπεία και ετυτίαρ καθϋλοτ και υανσαςίαρ ιδίψρ»53.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΥΙΑ
Bulo, J. 1998. Magjia dhe magjistarët e fjalës. Tiranë: Dituria.

Haxhihasani, Q. 1985. «Thimi Mitko dhe Gustav Majeri». Kultura popullore
2, 151.
Jorgaqi, K. 2006. Faik Konica. Mendime Gjuhësie (Mblodhi, transkriptoi, pajisi
me shënime dhe një hyrje studimore Kristina Jorgaqi). Tiranë:
Ombra GVG.
Kjuvlieva, V. 1997. Bъjgapqimrm pečliimtm dejm npex Vъxpaždalerm, Sofija:
Bъjgapqia Aiadekija la Nasiire.
Klosi, A. 2005. Netët Pellazgjike të Karl Reinholdit – Tekste të vjetra shqipe të
Greqisë mbledhur nga Karl Reinhold 1850-1860, transkriptuar e
shpjeguar nga Ardian Klosi. Tiranë: K & B.
Kostallari, A. 1990. «Baza popullore e gjuhës letrare shqipe dhe i
ashtuquajturi purizëm. I. Atributet e bazës popullore dhe vendi
i saj në leksikun e sotëm». Studime filologjike. 2, 3-20.
Kostallari, A. 1990 II. «Baza popullore e gjuhës letrare shqipe dhe i
ashtuquajturi purizëm. II. Thelbi i lëvizjes për pastrimin e
53
΢. Κοτμανοόδηρ 1998: XIII.
103
pasurimin e shqipes letrare në shekujt XIX-XX». Studime

filologjike 3, 3-41.
Kyriazis, D. 1997. «Calques of Greek Origin in Albanian (19th Century –
early 20th Century)». Zeitschrift für Balkanologie 33/2, 174-181.
Lloshi, Xh. 1996. «Cases of Word-Formation in Albanian Following Greek
Patterns», Zeitschrift für Balkanologie. 32/1, 73-78.
Lloshi, Xh. 2011. «Dysorët e përftuar nga purizmi». Gjuha shqipe 1, 25-53.
Qirjazi, Dh. Q. 2012. «“Mjajrë” lga hmjer dhe rpmjer e qhoineq: Fjajmpi
dorëshkrim shqip-greqisht i Th. Mitkos dhe suaza ballkanike e
tij». ΢σο R. Ismajli (ed.) Shqipja dhe gjuhët e Ballkanit, Prishtinë:
ASHA e Kosovës – Akademia e Shkencave e Shqipërisë, 609-625.
Nikolova, N. 2010. «Greek-Bulgarian and Bulgarian-Greek Dictionary of
Neophyte Rilski». Balkansko Ezikoznanie XLIX/3, 211-16.
Skendi, S. 1964. «The emergence of the modern Balkan literary languages
– a comparative approach». ΢σο G. Reichenkron & A. Schmaus
(Hrsg.) Die Kultur Südosteuropas, ihre Geschichte und ihre
Ausdrucksformen, Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
Tzitzilis, Chr. 2001. «Methodische Bemerkungen zu den
Lehnübertragungen in den Balkansprachen». Linguistique
balkanique XLI/1, 41-53.
Γιοφάλαρ, Σ. 2006. Ύδπα – ληςμονημένη γλώςςα, σϋμοι Α΄ + Β΄, Αθήνα:

Πασάκηρ.
Δημαπάρ, Κ. Θ. 1977. Νεοελληνικόρ διαυψσιςμόρ, Αθήνα: Επμήρ.
Ιςσοπία 1999: Ιςσοπία σηρ Ελληνικήρ Γλώςςαρ, Αθήνα: ΕΛΙΑ.
Κοτμανοόδηρ, ΢. Α. 1998. ΢τναγψγή νέψν λέξεψν τπό σψν λογίψν
πλαςθειςών από σηρ Αλώςεψρ μέφπι σψν καθ‖ ημάρ φπόνψν.
Επιμέλεια-ειςαγψγή Κ.Θ. Δημαπάρ. Αθήνα: Επμήρ.
Κοτπισύπηρ, Π. 1879. Αλβανικαί Μελέσαι – Ππαγμασεία ιςσοπική και
υιλολογική πεπί σηρ γλώςςηρ και σοτ έθνοτρ σψν Αλβανών. Εν
Αθήναιρ: εκ σοτ Στπογπαυείοτ σοτ Μέλλονσορ.
Κτπιαζήρ, Δ. 2011. «Ιδεολογικέρ ϋχειρ και ππακσικέρ σηρ γλψςςικήρ
πεπιθψπιοποίηςηρ». ΢σο C. Everhard & E. Mela-Athanasopoulou
(ed.) Selected Papers from the International Conference on Language
Documentation and Tradition (Thessaloniki, 7-9 November 2008),
Thessaloniki: University Studio Press, 149-166.
Μήσκοτ, Ε. 1878. Αλβανική Μέλιςςα (Βηλιέσσα ΢ρκιτπησάπε). ΢ύγγπαμμα
Αλβανο-Ελληνικόν. Εν Αλεξανδπεία: σόποιρ Ξενουύνσορ Ν.
΢λάσοτ.
Παναγιψσϋποτλορ, Β. 2006. «Η ελληνϋυψνη επιςσολογπαυία ςσο Απφείο
σοτ Αλή παςά». Μεςαιψνικά και Νέα Ελληνικά. 8, 269-285.
΢κοπεσέα, Ε. 1988. Σο «Ππόστπο Βαςίλειο» και η Μεγάλη Ιδέα, όχειρ σοτ
εθνικού πποβλήμασορ ςσην Ελλάδα. Αθήνα.
Χαλίδαρ, Α. 1941. «Απφαιολογία σψν Απβανισύν». Ηπειπψσικά Φπονικά. 16,
219-228.
104
DORIS K. KYRIAZIS
Aristotle University of Thessaloniki
Thessaloniki
OLD WORDS AND NEOLOGISMS: LEXICAL STRATIFICATIONS IN THE

GREEK-ALBANIAN DICTIONARIES OF TH. MITKO AND P. KOUPITORIS
(Summary)
he rich material of the Greek-Albanian dictionaries of E. Mitko

(forthcoming) and P. Koupitoris (published in 2006) provides us the
opportunity to follow the process and the ways of the lexical
enrichment of the Albanian language during the last decades of the 19th
century as well as to fully understand the factors that facilitated or posed
certain barriers to this process. Setting the issue in a broader Balkan
frame we examine if and how the facts that the writers knew the Greek
language and perceived the relation between Greek and Albanian as
special, have influenced their choices.
105
EVALDA PACI
Qendra e Studimeve Albanologjike
Tiranë
DISA RASTE GREQIZMASH NË MESHARIN (1555)

E GJON BUZUKUT
uke qenë një libër themelor për studimin e traditës së

historishkrimit të shqipes, Meshari i Gjon Buzukut
gjurmohet dhe në pikëpamje të pikënisjes së përdorimit të
termave dhe emërtesave të caktuara nga fusha e liturgjisë.1
Gjurmimi i elementeve të caktuara leksikore nga shkrimet e vjetra
shqipe është bërë gjithashtu nga studiues të historisë së kësaj gjuhe.
Një traditë studimesh ekzistuese mbi leksikun e Mesharit, qofshin të
natyrës evidentuese, qofshin të natyrës shpjeguese, ndihmon në
përzgjedhjen e disa elementeve nga fusha të ndryshme leksikore, jo
vetëm nga liturgjia, por dhe nga fusha të tjera të dijes.
Në studimet e Kolës Ashtës e në veçanti në botimin kushtuar
leksikut historik të shqipes me trajtesa pikërisht mbi elemente të
leksikut të Mesharit janë vënë në dukje jo rrallë fjalë të cilat mund të
kenë origjinë nga greqishtja, ajo e mesme apo ajo e re. Në botimin e
shqyrtuar vihet re një rregullsi e vijimësi në drejtim të kritereve të
zbatuara për evidentimin e paragrafit në të cilin gjinden fjalët e
cituara si dhe në sqarimin nga pikëpamja e tij të origjinës së fjalëve
të trajtuara. Ashta ka treguar gjithashtu vëmendje dhe në drejtim të
1
Meshari mbetet libri i parë i njohur deri më sot nga tradita e studimeve mbi
historishkrimin e gjuhës shqipe. Ky libër përmban ndër të tjera elemente të
Ritualit, Breviarit dhe Mesharit romak, përmban pjesë nga Besëlidhja e Vjetër
dhe ajo e Re, psalmet pendestare, Litanitë e shenjtërve etj. Emërtesa Meshar e
kësaj vepre mbizotëron dhe sot e kësaj dite në studimet mbi tekstet e vjetra
shqipe. Duke përfaqësuar kështu një prej dokumentimeve më të rëndësishme
shkrimore për historinë e gjuhës së shkruar shqipe, në të gjurmohen tipare dhe
elemente të sistemit emëror, mbiemëror, foljor, përemëror dhe pjesët e
pandryshueshme të ligjëratës. Në sistemin emëror konstatohen trajta analitike
emrash, në drejtim të sistemit mbiemëror vihet re një ndarje e konsoliduar në
klasa të mbiemrave. Janë bërë gjithashtu objekt studimi foljet dhe parafjalët e
këtij libri. Sistemi foljor i Mesharit përmban një numër të konsiderueshëm tipesh
dhe nëngrupesh, si dhe ofron mundësi përqasjeje me trajtat përgjegjëse në
autorë pasardhës të Buzukut dhe në shqipen e sotme. Për shumë arsye, qoftë dhe
për rëndësinë e studimit në pikëpamje tekstologjike të librit të parë në gjuhën
shqipe, Meshari mbetet dhe sot e kësaj dite një burim i pashtershëm të dhënash të
vyera për studiesit e historisë së gjuhës së shkruar shqipe dhe historisë së
letërsisë së vjetër shqipe.
107
EVALDA PACI
sjelljes së tyre nga ana e autorit të Mesharit si dhe për fjalë të

caktuara ka realizuar përqasje me autorë të tjerë të letërsisë së
vjetër shqipe, kjo dhe falë faktit që i ka njohur dhe studiuar me
seriozitet nga të njëjtat pikëpamje.2 Fjalët që mund të gjurmohen në
këtë studim të Ashtës prekin areale semantike të ndryshme: terma
specifike të pranishme në libra lutjesh e psalmesh, emërtime
objektesh, bimësh të pranishme në tekstet e Buzukut. Të tilla janë
fjalë si: antifena3, letani,4 bandierët (Ashta, po aty, 255); cohë,Ashta,
(po aty, 264); drandofille, (po aty, 276) ; dreqi, (po aty, 276). Për disa
prej tyre jo vetëm evidentohen variantet ekzistuese në greqishte
dhe latinishte, por dhe ndiqet shkalla e modifikimit fonemor dhe
kuptimor në autorët pasardhës të Buzukut.5 Për disa prej tyre
gjenden dhe përkime me studiues të tjerë që janë marrë me gjuhën
e Buzukut e më konkretisht me argumentin në fjalë.6
2
Duke qenë një libër me destinacion të natyrës liturgjike, libri i Buzukut ashtu si
dhe vepra të autorëve pasardhës të tij përmban pa dyshim elemente kryesisht të
greqishtes së vjetër. Për vetë natyrën e ndryshme të gjithsecilës prej veprave që
përfaqësojnë letërsinë e vjetër shqipe, denduria e përdorimit të greqizmave si
dhe shkalla e përpunimit të tyre në pikëpamje kryesisht fonetike është e
ndryshme. Por gjithsesi libri i Buzukut përbën veprën e parë të kësaj natyre në të
cilën dhe duhen gjurmuar të tilla elemente, kryesisht nga fusha e liturgjisë. Nuk
përjashtojmë dhe emërtesa e përdorime të fushave të tjera të cilat evidentohen
më mirë në rast të një përqasjeje me tekste përgjegjëse në gjuhë të tjera në të
cilat është shkruar Vulgata.
3
Il Devoto-Oli, Vocabolario della lingua italiana, Le Monnier, Firenze, 2008, 144:
Antifona: 1. Nella musica greco-romana canto eseguito da due voci in ottava fra
jmpm.; lejja jirspgia cpiqriala, ij bpalm che npecede j‖intonazione di un salmo
dejj‖sfficim e che tiele pinersrm ajja file di eqqm. ; anche, breve frase musicale
cantata durante la Messa in momenti determinati, il cui testo di ispira alla
feqritirà cejebpara: a.ajj‖ilgpeqqm ; a. ajj‖mffeprmpim ; a. alla comunione. Dal lat.
kediet. alrìnhŏla, daj gp. alrínhōlmq che qsmla il piqnmqra (npikm decellim
sec.XIV).
4
Ashta K., botim i cituar, 352: Letani-të: greq. litaneia, lat. litania.: këtu zanë enfill
jeralirë”, XVIII, I. Ndëpqa nëp rpajrël litani shih po aty, botim i cituar, 362. Për këtë
term shih dhe Devoto-Oli, botim i cituar, 1552: litania(arc. o pop. letania;
arc.letana) s.f.1.al pl. Preghiera liturgica costituita da una serie di invocazioni
rivolte a Dio,alla Vergine, agli angeli e ai santi.2.fig.Monotona e fastidiosa
filastrocca, lamentela insistente; talvolta, per antifrasi, seguito di espressioni
tmjgapi e ippitepelri: sla j. di kmccmji.3.apc.Ppmceqqimle. Daj jar.cpiqrialm jiralīa,
daj gp.jiraleía, dep. di jiraleúō” iltmcm cml npeghiepe” zz file qec.XIII.
5
Rasti i fjalës pellëg, me variantet e cituara përkatësisht nga greq.pélagos dhe
jar.nejagsq”der”.Shih Aqhra K., botim i cituar, 405.
6
Shih në veçanti trajtimin mbi gjeni-a e. greq. e mesme geneia ; gjini ose afri
njerëzish sipas barkut, nga ana e gruas « Izabeta gjenia jote » XXX, II= Elisabeth
cognata tua » Luca I, 36 ; »gjenia e ati » LVIII bis (LXVIII) 26= »cognatus tuus »
XVIII, 26 në Ashta K., botim i cituar, 325.
108
DISA RASTE GREQIZMASH NË MESHARIN (1555) E GJON BUZUKUT
Tek Ashta gjithashtu nuk mungojnë citime dhe vënie në dukje

variantesh nga latinishtja, ndërkohë që njihet dhe gjurmohet dhe
ajo përgjegjëse me origjinë nga greqishtja (pikërisht rasti i
përdorimit Rrshajë te Buzuku, qasur nga Ashta me lat. rosalia, (fjala
greke pentekoste).7Te i njëjti burim duhen vënë re dhe fjalë me
origjinë greke po që kanë hyrë në gjuhën e liturgjisë nëpërmjet
latinishtes: prift,8 psalm9 etj.
Referimi ndaj fjalëve greke ose sqarimi i origjinës greke të
fjalëve të caktuara është i pranishëm në mënyrë të konsiderueshme
në studimin që Ashta i ka kushtuar leksikut të Mesharit.Në këtë pikë,
duhet vënë në dukje që qoftë në drejtim të latinishtes, qoftë në
drejtim të greqishtes, studiuesi ynë në mjaft raste ka bërë dallimet e
duhura në kuptimin që ka sqaruar dhe përkatësinë kronologjike të
këtyre fjalëve, fakt që provohet nga emërtesat që ai ka
përdorur:latinishte e shkruar,10 latinishte e mesme,11 latinishte
tekstesh,12 greqishte e mesme, greqishte e re13 etj.
7
Ashta K., Leksiku historik i gjuhës shqipe, I, Shkodër, 1996, 303: errshaj-të-
e.lat.rosalia.Festë fetare që bie 50 ditë pas Pashkëve, greq.pentekoste, për të cilën
Mjeda rpajrml lemjmgjixkil e neqëdherqhkeja “nëp r apdhslir oi epdh Shnipri
Sheljr el epqhajëqh” XVIII,IV; “elbaq eppqhajqh”, LII, IV. Te Aqhra dsher tëlë lë
dukje që në drejtim të emrit psalm përdorur te Buzuku ndër të tjera dhe në një
pjese të rëndësishme të librit, veçanërisht në atë të Psalmeve pendestare,
nënvizohet origjina latine e depërtimit të kësaj fjale në libër Shih për këtë Ashta
K., botim i cituar, 422.Te Ashta nuk mungon gjithsesi citimi i fjalës pentekoste, po
aty, botim i cituar, 406: pentekoste-ja.e. ital. pentecoste nga greq. pentékosté.
ppëqhajr ”elbaq naqhiëqh djepje elbëh miratër rëh nelreimqreqë” XIII,IV.
8
Ashta K., botim i cituar, 420: prift-i e. lat. presbwrep. 1. keqhrap “ri je npifr nëp jerë
rë jerëqë”, XII,I=”rs eq qacepdmq il aereplsk”.Pqajksq CIX,4. 2.Kjep”mpm…nëp
npifrëlir”.IX,II= “mpa npm cjepm”.Oparim.
9
Ashta K., botim i cituar, f.422: psalm-i-e. jar. lga reiqrer nqajksq”nqajk isldëp
qsnepbiqë” XVI, III; “s rw iëldmlj iërm nqajke” XIX, III.
10
Për këtë përdorim të cituar më sipër(për fjalën gaxofilacio) shih pikërisht në
Ashta K., botim i cituar, 316. Përveçse sqarohet në kuptimin e mirëfilltë të saj, kjo
fjalë qaset nga autori dhe me variantet përgjegjëse në latinishte dhe greqishten
gazofylakion.
11
Ashta K., botim i cituar, 320: greshtë-a e. lat. e mesme agresta, ital.gresta(venet.).
Rpsqhrë oë lsi ëqhrë njeisp elde”nëpilrë ralë algpëlëh gpeqhrëlë e dhalbërë e
d bijer s elnilëh” XLV, I=”narpeq cmkederunt uvam acerbam, et dentes filiorum
mbqrsneqcslr”. Exechiej XVIII,2; “epdhiarë xslë keh bak gpeqhrëlë e jëqhsmlë
eppëlë e elder rwle” LXXXVII( XCVII),II= “tileae fjmpelreq dedepslr mdmpek
qssk” Calricsk calricmpsk II, 13. Bapdhi “gpeqhrë” 77. Rpsqhrë e nanjeisp r‖i
mpin dhambët, këndej e merr kuptimin gresë për thartësi e pastaj atë me atë
psihik, egërsim, si në Shkodër: mos e merr djalin me gresë.
12
Ashta K., botim i cituar, 325.
109
EVALDA PACI
Nga vetë natyra e studimit të ndërmarrë nga Ashta, më tepër

evidentuese dhe ubikuese në drejtim të përdorimeve të cituara nga
Meshari, jo gjithmonë vërehet një vijimësi në drejtim të trajtimit të
fjalëve të caktuara.Po pikërisht në lidhje me terma që i kanë
interesuar vështrimit tonë, gjenden dhe trajtime me vlerë, si në
rastin e emrit Krisht të cilat mëtojnë dhe të sqarojnë ndikime
përkatëse të autorit të librit nga variante sllave apo greke.14 Ashta
ka dhënë në disa raste dhe trajtat gjegjëse për të dyja gjuhët, si për
latinishten, ashtu dhe për greqishten(rasti i fjalës paraklet, për të
cilën jepet si trajta greke paraklitos, ashtu dhe ajo latine paracletus15).
Greqizmat trajtohen pa dyshim dhe në studimin e Camajt mbi
Mesharin. Duke qenë njohës i mirë i disa gjuhëve dhe i
problematikës që paraqet studimi i një libri si Meshari, ky i fundit
bën objekt hulumtimi dhe çështje të ndikimeve nga gjuhë si
latinishtja, greqishtja, serbokroatishtja, italishtja etj.
Camaj ka trajtuar në një optikë serioze çështjen e përqasjes së
teksteve të Buzukut me variantet paralele që mund të kenë
shërbyer si burime referenciale për këtë të fundit gjatë përgatitjes
së librit. Në qasjen e të njëjtave tekste ungjillore(linjë e
rëndësishme e metodologjisë së studimit të tekstit nga ana e tij mbi
librin e parë në gjuhën shqipe) ai vë në dukje pikërisht ndikimet
përkatëse nga latinishtja apo greqishtja.16 Të tilla qasje i shërbejnë
dhe përforcimit të mendimit që ai shpreh në lidhje me autorësinë e
librit në fjalë: ndryshimet e dukshme në drejtim të tipareve
gjuhësore të veprës e veçanërisht nga njëra pjesë e veprës në
13
Ashta K., botim i cituar, 401, rasti i fjalës panagjyr: greq. e mesme, e re
panegyris.Gpskbsjjik ljepëxiqh lë paqr feqraqh “alqhrë ljmhslë elbëh dwepr rëh
owrerete e eldëh nalagjwpar bsppih hi qajh” LXXXVII,II. (XCVII,IV).
14
Ashta K., botim i cituar, 348: …isp Bsxsis e napaoer ekpil ke qhisprik, qhipsher ke
shkronja cirilike xp=hr, cka vërteton për një ndikesë sllave te autori ynë, por këto shkronja
i nëpiaqil dhe gpeoiqhreq”Jexs vnir” IX,II:”ialë ke elgpirsleh ipiqhrëlah rë rëh peqhik e
npmferëh rëh fajqah” LXXXII(XCII)= qspgelr elik nqesdmchpiqri er nqesdmnpmnherae”.
Matthaeus XXIV, 24.
15
Ashta K., botim i cituar, 402. Shpjegimi në fjalë nga ana e Ashtës merr vlerë të
veçantë meqenëse autori shpjegon kuptimin origjinar të fjalës në greqishte dhe
arë nëpiarëq lë repkilmjmgjilë iiqhrape: “aih napaijeri oë dml ke rhaqhslëh
Shpirri Sheljr (gpaf. Selgr) elgsqhsjjsmq” LXVIII (LXXVIII),I.
16
Camaj M., Il Messale di Gjon Buzuku, contributi linguistici allo studio della genesi,
Shêjzat, Roma 1960, 40-41. Bëhet fjalë për qasje tekstesh të njëjta nga Ungjilli sipas
Lukës, në të cilat bien në sy përdorimi i fjalëve kunatë dhe gjeni, të dyja të
pranishme në leksikun e Buzukut, po të gjendura në pasazhe të ndryshme të
librit.Pikëpamjen për origjinën përkatësisht latine dhe greke të dy përdorimeve
të cituara e gjejmë dhe në shënimin përkatës të Camajt në lidhje me këtë tekst të
Ungjillit sipas Lukës(shënim n. 20 në fund të faqes 41 të botimit të sipërcituar).
110
tjetrën, përforcohen dhe nga rastet e sjella më sipër nga autori i

punimit.17
Dhe në kapitullin mbi ndikimet nga gjuhë të tjera të huaja e
veçanërisht në nënkapitullin mbi ndikimin nga greqishtja,18 Camaj
mbështet mendimin që në Mesharin e Buzukut gjenden gjurmë
përkthimesh nga Ungjilli në greqisht, duke deduktuar sërish që një
fakt i tillë mbetet dëshmi e raporteve ndërfetare midis Veriut dhe
Jugut të Shqipërisë.
Në botimin kritik të realizuar nga E. Çabej (Tiranë, 1968)
gjenden pa dyshim të sigluara mjaft nga këto elemente, të cilat nuk
shtrihen në rrafshin e thjeshtë leksikor. Shënimet kritike me të
cilat E. Çabej ka pajisur aparatin kritik që shoqëron vëllimin e dytë
të këtij botimi përmbajnë sqarime të vyera të lidhura me një sërë
nënsistemesh, jo vetëm atë leksikor. Çabej ka pasur mirë parasysh
që autori i Mesharit duhet të ketë konsultuar një seri tekstesh
referenciale nga gjuhë të tjera e ndoshta pikërisht dhe për këtë
arsye në mjaft raste u referohet disa varianteve të shkruara ndër të
tjera dhe në greqishte. Një vështrim më i vëmendshëm pa dyshim
do na çonte dhe në gjurmimin e një raporti përpjesëtimor midis
rasteve të evidentuara prej tij: nuk mungojnë raste në të cilat ai
citon dhe variante referenciale në gjuhën latine, italiane,
serbokroate etj. Mendojmë a priori se mbizotërojnë rastet e citimit
nga ana e tij e qasjeve me Vulgatën latine, por ky fakt nuk
përjashton që objekt i vëmendjes së studiuesit tonë duhet të kenë
qenë dhe elementet nga greqishtja apo dhe rastet kur autori i
Mesharit sipas tij gjatë përpilimit të teksteve të tij duhet të ketë
ndjekur variantet ekzistuese në greqishte.
17
Camaj M., botim i cituar, 42: Dal raffronto di queste due varianti, delle quali ho
messo in rilievo alcune caratteristiche essenziali, risulta che le differenze sono
troppo marcate per considerarle traduzioni fatte di seguito dallo stesso autore da
sl‖slica fmlre jarila. Nejja npika tepqimle, cimè lej bpalm dejj‖Allslciaximle
dejj‖Officium B.M.V., si riflette in molti punti la costruzione e lo spirito della
Vulgata latina di S.Girolamo, però nello stesso tempo non si stacca del tutto dalla
seconda versione, che è più spontanea, perciò più albanese, nelle forme e nel
lessico, esente da influssi stranieri.
18
Camaj M., botim i cituar, Capitolo IV, Influssi stranieri nella lingua del « Messale », 68:
Però il fatto che nel Buzuku si trovano elementi del dialetto tosco e poi tracce di
rpadsximli farre daj Valgejm mpigilaje gpecm arreqra najeqekelre j‖eqiqrepe di
relazioni religiose tra Nord e Sud d‖Ajbalia. Daj nslrm di tiqra fijmjmgicm je rpacce
del Vangelo in greco sono una documentazione importantissima poichè viene
rivelata una tradizione scritta, secondo tutte le probabilità in dialetto tosco che
Buzuku o altri prima ebbero presente nelle loro traduzioni dal latino in ghego.
111
EVALDA PACI
Në pikëpamjen e dallimit dhe trajtimit të greqizmave në

përbërje të librit të Buzukut duhet pasur mirë parasysh se
elementet nga greqishtja të gjendura në tekstet e tij janë pothuaj
universale.Ato janë të pranishme në ato pjesë të librit në të cilat
citohen terma bazilare të liturgjisë apo ofiqeve kishtare: pjesë nga
Breviari, elementet katekistike, Litanitë e shenjtërve(konkretisht
me emrat e shenjtorëve të caktuar), introdukte të pjesëve të
caktuara biblike etj.Për fjalë të caktuara origjina greke është më se
e oaprë, na s nëpjaqhrsap kë naq hinmrexa qe asrmpi ksld r‖i ierë
marrë dhe nga tekste latine apo në italishten e kohës së tij.
Elemente të tilla të marra në shqyrtim në Mesharin e Gjon
Buzukut janë kryesisht të një përkatësie të veçantë nga pikëpamja e
fushës leksikore. Ndër të tjera përdorimi i emrit klishë mbetet një
prej elementeve të ndjekura më tepër, qoftë për trajtën në të cilën
paraqitet, qoftë dhe për faktin se mund të bëhet objekt qasjeje me
përdorime gjegjëse në autorët pasardhës të Buzukut, të cilët mund
të kenë sjellë në tekstet e tyre dhe të tjera emërtesa në lidhje me
objektet e kultit.
Fjala klishë te Buzuku përdoret kryesisht në ato tekste biblike
që i përkasin Besëlidhjes së Re (Novum Testamentum). Janë të shpeshta
rastet e përdorimit të kësaj fjale në përbërje të disa plotësave, ndër
të tjera dhe të të ashtuquajturit rrethanor vendi që shënon drejtim
lëvizjeje të prirë nga parafjalët ņdë dhe m:
1. Ņd arë kmr, rse s bāk dira e feqrëqë Xhsdhiter,

vote Jezu ņdë ijiqhë e mpson.19
Iam autem, die festo mediante ascendit Iesus in
templum et docebat.20
2. E nëpanë ņdëlaraler hepëjer epdh m klishë e gjithë
populli uinjinë tek aj ; e aj rse ņdeljunë ata mpson.21
Et diluculo iterum venit in templum et omnis populus
venit ad eum, et sedens docebat eos.22
19
Meshari, botim kritik përgatitur nga E. Çabej, Tiranë, 1968, pjesa e dytë, 173/b.
20
Evangelium secundum Iohannem, 7, 14.
21
Meshari, botim kritik përgatitur nga E. Çabej, Tiranë, 1968, pjesa e dytë, 167/b.
22
Evangelium secundum Iohannem, 8, 2. Në tekstet referenciale në gjuhën latine
duhet vënë re dhe fakti se emërtimit klishë i gjegjet në të dyja rastet asnjanësi
templum, që në manuale të caktuara në pikëpamje të etimologjisë trajtohet si
emër me origjinë greke.
112
Një përdorim tipik i kësaj fjale ndeshet dhe në kolofonin e

Mesharit. Autori i përdor këtë fjalë në dy momente të rëndësishme
të përmbylljes së tij:
1. U jsq kbaq qmdi kā qhneqh rë sili m klishë, përse ju

kini me gjegjunë ordhëninë e Tinëzot. E atë në
kbapmfqhi, Zmrwlë rë ierë kiqhëpiep kbī js. E ara oi s
monduonë djerie tash, ma mos u mondonjënë. E ju t
ili rë xgiedhslirë e Tilëxmr. E nëphepë Zmrwlë iā ke
ijelë ke jū, js rse ņdjeislë rë dëpejrëlë e rse jalë
rë qhrpekbëlëlë. E iëra js rse bāk, Zmrwlë ia ke
qhrsmk ņdëp js, qe rë impërë raj rë ņgjarerë djepie ņ që
tjejaqh, e rë tjejërë djepie ņ që kbjejjaqh.E s kā dsm
të mbaroj veprënë teme, Tinëzot tue pëlqyem.23
2. Përse ata qi shtamponjinë kishnë të madhe fëdigë,
e aqë nukë mundë qëllonjinë se faj të mos banjinë,
nëpqe nëphepë ņdaj ra lsië ksldë jeqhë; s rse
mbajtunë një klishë, mbë të dӯ alër kë dshē ke
qhepbwek. E raqh s jak ņfajë gjirhëte, e jsrëli
Tenëzonë ende për muo.24
Duke qenë se emërton një objekt kulti, termi i mësipërm

meriton dhe qasje me autorët pasardhës të sipërpërmendur. Te
Bogdani ndeshim ndër të tjera trajtën kishë, të modifikuar
fonetikisht në krahasim me trajtën klishë të ndeshur te Buzuku:
23
Meshari, botim kritik përgatitur nga E. Çabej, Tiranë, 1968, pjesa e dytë, 387. Në
përkthimin përgjegjës në gjuhën latine të gjendur në fund të botimit kritik të
Mesharit (Romë, 1958) të realizuar nga Ressuli gjendet gjithashtu përdorimi i
trajtës së latinizuar të kësaj fjale: Vos deprecor ut in posterum saepius veniatis ad
Ecclesiam quia audietis mandatum Domini nostri; et hoc si adimpleatis Dominus
noster misereatur vestri, et illi qui vos persequuntur hucusque iam vos non
persequantur. Et vos sitis dilecti Domini nostri, et semper Dominus noster erit
vobiscum, sectantibus vobis iustitiam et vitantibus in iustitiam. Et hoc vobis
facientibus, Dominus noster addet in vobis, ut apprehendat messium tritura
vindemiam et vindemia occupet sementem. Et ego iam volo finem imponere
operi meo, si Deo placuerit.
24
Meshari, botim kritik i cituar, pjesa e dytë, 387. Shih përkthimin gjegjës në
latinisht të kësaj pjese të gjendur në fund të botimit kritik të sipërcituar të
Mesharit (1958) të realizuar nga Ressuli: Quoniam typographi laborem magnum
habebant et tantum intendere non poterant ut non errarent; quia semper apud
eos non poteram esse, cum regerem Ecclesiam, utrobique oportebat me servire.Et
nunc ego iam valedico omnibus et orate Dominum nostrum pro me.
113
EVALDA PACI
Thonë shumë dotorë se e lumeja Virgjinë kje

qhêjrëlsek nëp rë gjajj˜rë ter, aldaj i S. Jāis i kadh
(ende sa ajo kjë mbë këtë jetë) i trajtoj nji kishë ndë
gjwrē rë Caeqap Asgsqrëqë ldë pegjilī˜rë Snaljëqë.
Dicmlm kmjri Dmrrmpi che ja B.Vepgile fmſſe
Canonizata in vita; Perilche San Giacomo Maggiore
(alcmp titeldm ejja) je epeſſe tl Tempio nella Città di
Ceſap Asgsqra lej Reglm di Snagla. 25
Në Mesharin gjenden dhe përdorime të emrit profet26 dhe ky i
fundit do parë në veçanti në drejtim të dendurisë së përdorimit në
pjesët nga Besëlidhja e Vjetër dhe ajo e Re. 27
E i tha: Ata në kmq ņdigjmfqhinë Moiseut e profetëvet,
edhe lë ņgjajje isqh ņ që tdeisliqhir, rë kmq
besonjënë.28
Ait autem illi: Si Moysen et prophetas non audiunt,
neque si quis ex mortuis resurrexerit, credent.29
Pikërisht në lidhje me emrin profet30 do vënë në dukje

vijimësia e përdorimit në autorët pasardhës të Buzukut: Budi,
Bardhi e Bogdani.
Ajm dirë ke këlī/Qi rë tiljë ldë e tmlë/Kërë
qheisjjë rë xī/Ta djegë e ra nëptëjmljë,/ Si Profeta
25
P. Bogdani, Cuneus prophetarum, botim kritik i cituar, Tiranë, 2005, Shkall. I, Ligj. III,
16.
26
Grande Dizionario delle religioni, Cittadella editrice, Edizioni Piemme, Casale
Monferrato, 1988, 1663-1672. Shih dhe trajtën prophaeta(transkr.propheta nga B.
Demiraj në botimin kritik të vitit 2008 të këtij fjalori ) të evidentuar në Dicionarin
latinisht-shqip të Frang Bardhit(1635), 113, 15.
27
Shih ndër të tjera dhe përdorimin e këtij emri në incipit-et apo siglat që
shënojnë fillimet e paragrafeve të caktuara biblike: Zgiedh Lekcionënë e Izaisë
Profetë (Meshari, botim kritik i cituar, 175/b); Zgiedh Pistullinë e Izaisë profetë
(Meshari, botim kritik i cituar, 185/a); Zgiedh Pistullinë e Jonësë Profetë(Meshari, botim
kritik i cituar, 189/a); Zgiedh Pistullinë e Danielit Profetë (Meshari, ibidem, 191/a).
28
Meshari, botim kritik i cituar, Tiranë, 1968, 143/b.
29
Evangelium secundum Lucam, 16, 31.
30
Të vihet re dhe interpretimi i kësaj fjale në fjalorin e mëposhtëm të gjuhës
latine (T. Vallauri, C. Durando, Dizionario della lingua latina, Zeus editoriale,
Genova, 1990, f.642): Ppmnhēra, m npmnhēreq, ae, k., Ansj.npmfera(npeqqm i Gelriji, npeqide
dej reknim ed ilrepnpere degji mpacmji.Ppeqqm i Cpiqriali, smkm qalrm lejj‖Alricm Teqrakelrm
che prediceva gli eventi del popolo di Dio ecc.).Mbi origjinën e kësaj fjale shih dhe Devoto-
Oli, botim i cituar, f.2151: daj jarilm rapdm npmnhera, daj gp.npmnherēq, dep. di
npmnhēki”npedicm”, dep. di nheki”dicm”, cmj npef.npm-.|| seconda metà sec.XII.
114
bal dëqhkī/Me Sibilënë, po thonë,/ I madh gjӯq e

këlī/Të tiljë nëp kiare rmlë.31
Në leksikun e Mesharit greqizmat duhen parë me vëmendje
dhe në kuptimin e vendit të rëndësishëm që duhet të zënë pikërisht
ato fjalë që i përkasin fushës së liturgjisë. Qasja e tyre me
përdorimet gjegjëse në veprat e autorëve të tjerë të letërsisë së
vjetër shqipe, pavarësisht diversitetit të natyrës tekstologjike të
këtyre veprave, do të ndihmonte në përvijimin e një profili të plotë
mbi përdorimin e greqizmave në këta autorë duke përforcuar dhe
mendimin që këto elemente do të zënë një vend mjaft të
rëndësishëm në përbërjen e një thesaurus-i gjithëpërfshirës të
leksikut të letërsisë së vjetër shqipe.
BIBLIOGRAFI
Ashta K. 1966. «Rreth disa ҫështjeve të leksikut të Pjetër Budit». Studime
filologjike. 1, 159-165.
Ashta K. 1996. Leksiku historik i gjuhës shqipe I. Shkodër.
Ashta K. 1998. Leksiku historik i gjuhës shqipe II. Tiranë:botimet Toena.
Ashta K. 2002. Leksiku historik i gjuhës shqipe III. Shkodër.
Ashta K. 2002. Leksiku historik i gjuhës shqipe, IV, Camaj-Pipa. Shkodër.
Bardhi F. 1983. Fjalor latinisht-shqip 1635, (përgatiti E.Sedaj). Prishtinë.
Blanchus F. 2006. Dictionarium latino-epiroticum (me parathënie nga Mario
Roques). Tiranë: Çabej.
Camaj M. 1960. Il «Messale» di Gjon Buzuku, contributi linguistici allo studio
della genesi. Romë: Shêjzat.
Çabej E. 2006. Shqipja në kapërcyell/Epoka dhe gjuha e Gjon Buzukut, Tiranë:
Çabej.
Çabej E. 2008. Studime shqiptare, Vepra të zgjedhura. Prishtinë: ASHAK.
Demiraj B. 2008. Dictionarium latino-epiroticum (Romæ, 1635), per R.D.
Franciscum Blanchum. Shkodër: Botime Françeskane.
Jorgaqi K., 2001. Ndikimi i italishtes në letërsinë e vjetër shqipe(XVI-
XVII).Tiranë: Toena.
Ndreca M. 2007. Fjalor fjalësh të huaja në gjuhën shqipe. Tiranë: Toena.
Paci E. 2010. «Çështje të sistemit mbiemëror në Mesharin e Gjon Buzukut
(mbiemri i panyjshëm)». Hylli i dritës. 1, 46-69.
Paci E. 2011. Sistemi mbiemëror në Mesharin e Gjon Buzukut. Tiranë: Botimet
Albanologjike.
Budi P. 1621. Rituale Romanum et Speculum confessionis in Epyroticam linguam
a Petro Budi Episcopo Sapatense et Sardanense translata. Romae.
31
P.Budi: Poezi (1618-1621), Parathënia, tejshkrimi dhe komentet: Rexhep Ismajli,
Prishtinë, 2006, 63.
115
EVALDA PACI
Budi P. 1664. Dottrina Christiana, composta per ordine della fel.mem. di Papa
Clemente VIII. Roma.
Ressuli N. 1958. Ij “Meqqaje di Gimtalli Bsxsis”, (pinpmdsximle e rpaqcpiximle).
Roma: Biblioteca Apostolica Vaticana.
Riza S. 2002. Pesë autorët më të vjetër në gjuhën shqipe. Tiranë: Toena.
Riza S. 2004. Vepra. 4. Prishtinë: ASHAK.
Romizi R. 2007. Vocabolario greco-italiano etimologico ragionato. Bologna:
Zanichelli.
Roques M. 1932. Recherches sur les anciens textes albanais. Paris: Librairie
orientaliste P. Geuthner.
Rrota J. 2005. Per historín e alfabetit shqyp dhe studime tjera gjuhesore.
Shkodër: Botime françeskane.
Sciambra M. 1965. Bmgdalica (qrsdi qs Bmgdali e j‖mnepa qsa), tmjske II, qaggim
sul lessico scientifico e culturale del Bogdani. Bologna: Pàtron.
Sedaj E. 1999. Bibla e përkthimet e saj në gjuhën shqipe, Prishtinë: Shtufi.
Vallauri T., Durando C. 1996. Dizionario della lingua latina. Genova: Zeus.
EVALDA PACI
Center of Albanology
Tirana
SOME CASES OF GREEK WORDS IN THE MISSAL (1555) OF GJON BUZUKU
(Summary)
he lexicon of the Missal of Gjon Buzuku is often the research subject
by the scholars of the Albanian written language. The elements of
the vocabulary of this work are found in the studies of Kolë Ashta,
Martin Camaj, Eqrem Çabej, Justin Rrota, Selman Riza, etc.
In this paper was taken into consideration not only the above
kelrimled qchmjapq‖ nmilr mf tieu ml rhiq oseqriml (Smke Greek words in
the Missal of Gjon Buzuku) but we have quoted concrete cases from the
first book in the Albanian language; among others the word prophet,
names of cult objects (clichés ), etc.
Sikijap caqeq ape elcmslreped etel il rhe qscceqqmp‖q asrhors (Budi,
Bardhi, Bogdani etc.).
The thematic of these works makes possible such usages, especially
of the elements of the fields of liturgy.
In the Missal of Gjon Buzuku the usage frequency in the parts from
(Old Testament) Vetus Testamentum and New Testament (Novum
testamentum).
The investigation of these elements with Greek origin in the Missal
of Gjon Buzuku tries to be a contribution for a guide of a full glossary on
the works of old Albanian language.
116
TITOS JOCHALAS
Athinë
MBI VENDOSJEN E POPULLATËS SHQIPTARE NË GREQI
Shpërngulja
shtë e njohur që pas kryqëzatës (1203-1204) sundoi në vendin e

Shqipërisë së sotme turbullirë, që keqësohej nga kontraditat
midis grekëve, sllavëve, anzhuinëve dhe në disa qytete të
fuqishme italiane që përbënin një faktor të fuqishëm ekonomik në
tokën dhe bregdetin e Ilirisë. Kjo gjendje, që kishte dobësuar akoma
më shumë sundimin qendror të Kostandinopojës, lehtësonte
përhapjen e popullatës shqiptare drejt jugut.
Kështu në fillim të shek. XIV (pothuaj më 1325), ndoshta edhe
më shpejt, një numër i madh endacakësh shfaqen në mënyrë
dinamike në Thesali, shkatërrojnë dhe vjedhin çfarë gjejnë jashtë
kalave duke shkaktuar zemërimin sa ndër grekët, po aq edhe tek
katalanët, të cilët që më 1318 me pikënisje Thivën kanë pushtuar
dukatin e Patrës së re (Ipatisë). Grekët dhe katalanët u përpoqën së
bashku për r‖i nëpxënë, por pa rezultat.
Më vonë (më 1333) 12.000 shqiptarë që bënin pjesë në Buitët,
Malakasët dhe Mesaritët (siç quheshin nga tarafi i udhëheqësve të
tyre) pa marrë lejë për r‖s vendosur dhe pa iu bindur perandorit
«αβαςίλετσοι», plaçkitnin zonën fushore të Thesalisë dhe shkonin
drejt zonës së saj malore pa krijuar ngulime të përhershme.
Pepaldmpi i Bixalrir Aldpmliimq III Pajemjmgs s derwpsa r‖i qsjkmlre
të huajt, të cilët më në fund iu «bindën» Paleologut nga frika se
duke ardhur dimri do të shkatërroheshin nga ushtria bizantine, siç
thekson edhe Kantakuzinos. Diplomacia bizantine u kujdes nga ana
rjerëp oë r‖i bëlre rë jigjqhëk dsie s dhëlë arwpe jeje oëldpiki «δια
φπτςοβοόλλοτ και πποςσάγμασορ βαςιλικοό» (me vulën dhe
spdhpil e kbperir), keoë lsi ksld r‖i nëpbajjmlre qsiqeqqhëk ke
armë.
Një valë e re shqiptarësh u shfaq përsëri nga mesi i shek. XIV.
Mbperi i qepbëte Srefal Dsšal, naqi xanrmi Shoinëpilë dsie
shkatërruar dhe çrrënjosur anzhuinët nga vendngulimi i tyre, u
kthye drejt jugut dhe duke pasur mbështetjen e shqiptarëve sundoi

Një version të shkurtër e kam dorëzuar për Festschrift-in e Prof. Zef Mirdita. Ky
tekst u kumtua para studentëve doktorantë të Fakultetit të Historisë dhe
Filologjisë të Universitetit të Tiranës më 23 mars 2012.
117
TITOS JOCHALAS
Epirin, Thesalinë dhe Etolo-Akarnaninë, të cilën ua dha

shqiptarëve, bashkëluftëtarëve të tij, si edhe periferinë e Artës.
Shqiptarë do të vendosen më 1359 në Angjelokastro të Ahelout pas
fitores së tyre dhe rënies së Niqiforos Angjelut, gjithashtu do të
vendosen në Etoli dhe në qytetet e Artës dhe Rogjis, vende të cilat
sa dha Sikml Upeši, tëjjai i Srefal Dsšalir, qi qhnëpbjik nëp
shërbimet e tyre.
Këto valë të njëpasnjëshme shqiptarësh në zonat e mësipërme
do të ushtrojnë presion edhe në të ngulurit e mëparshëm, të cilët
do t‖i drejtohen jugut, gjë që solli fillimin e përleshjeve të ashpra të
të çrrënjosurve me katalanët, të cilët e kishin dukatin e Athinës që
më 1311, si dhe dukatin e Ipatisë që më 1318. Por këto përleshje të
shqiptarëve me katalanët u dhanë mundësinë këtyre të fundit të
çmojnë zotësinë luftarake të kalorësve shqiptarë dhe menduan të
përfitonin prej tyre duke i përdorur si ushtarë me rrogë. Vërtet
dimë që katalanët kishin atëherë në shërbim të tyre 1500 trupa
kalorës shqiptarë dhe që me ndihmën e tyre pushtuan bazën e
Pteleut.
Nga një dokument i vitit 1381 i mbretit të Aragonës, Petros,
dimë që shqiptarët ishin vendosur në zonën e lumit Sperhios. Ka
shumë mundësi që katalanët i përdornin shqiptarët kundër
navarëve, sulmet vjedharake të të cilëve kishin shkretuar dukatin e
Athinës. Pikërisht për këtë arsye më 1382 mbreti i Aragonës Petro
bëri të njohur një proklamatë-ftesë për vendosjen e grekëve dhe
shqiptarëve në dukatin e Athinës, duke i çliruar ata nga taksat për
dy vjet. Ky ishte ngulimi i parë shqiptar në Atikë dhe Beoti, prej të
cilit mbijetojnë akoma edhe sot shumë toponime shqiptare dhe
pjesërisht gjuha arvanite.
Zhvillimet ishin të shpejta. Bankieri nga Firenza Nerio Axajioli
duke shfrytëzuar rraskapitjen e katalanëve nga lufta e tyre civile
por dhe nga përleshjet e tyre me navariotët, duke pasur si pikënisje
Akrokorintin dhe Akropolin e Megarës pushtoi dukatin e Athinës
duke hedhur poshtë përfundimisht nga Akropoli (më 2 maj 1388)
flamurin e Aragonës, që nuk u valëvit më kurrë mbi kalanë e
Athinës. Ka shumë mundësi që Nerio të ketë përforcuar vendosjen e
shqiptarëve në Atikë, pasi dimë që mund të kishte në dispozicion të
vet 800 kalorës shqiptarë, 70 shigjetarë dhe shumë më tepër
këmbësorë.
Por edhe në Epir e në Thesali gjendja ndryshoi krejtësisht.
Kapji I Tmim, imlri i Qefajiliqë kë 1411 hwpi lë Jalilë (“ειςήλθεν ειρ
σα Ιψάννινα”) dhe kë 1414 nsqhrmi Aprël dhe Rmgër dsie nëpxëlë
tërësisht shqiptarët nga Epiri dhe nga Etolo-Akarnania. Shqiptarët e
118
MBI VENDOSJEN E POPULLATËS SHQIPTARE NË GREQI
përzënë dhe të ndjekur me forcë u kthyen më në jug drejt Beotisë,

Atikës dhe Peloponezit. Në të njëjtën periudhë venedikasit
favorizojnë vendosjen e shqiptarëve në Eube në frymën e një
politike të tyre, të vlerësojnë përgjithësisht elementin shqiptar në
zonat që kishin përvetësuar në Greqi.
Vendosja e popullatës shqiptare në Eube
Dimë me siguri që shqiptarët u vendosën me familjet dhe kafshët e

tyre në Eube sipas proklamatës-ftesë zyrtare, që bënë venedikasit,
mbisundues atëherë sa në Eube po aq edhe në dukatin e Athinës.
Venedikasit e kuptonin mirë që të mbanin të çmuarën Eube
duhej të ishin ata vetë zotërues të tokës së Atikës dhe kryesisht të
bregdetit të saj. Pikërisht atëherë shpallin ftesën zyrtare për
vendosjen e shqiptarëve në Eube (1402). I vendosin ata kryesisht,
siç do të shohim, në Eubenë jugore, sepse kishin frikë nga sulmet në
bregdetin jugor. Veç duke blinduar me forca ushtarake Eubenë
jugore do të mundeshin në rast rreziku të sillnin shpejt në Athinën
përballë forca, me qëllim që të mbronin dukatin e Athinës, që më në
fund ra në duart e Antonios një vit pas proklamatës (1403).
Këtyre kalorësve të huaj ardhacakë - të cilët do të ishin të
përjashtuar nga çdo angari personale tashmë reale - venedikasit do
t‖s jepnin sipërfaqe të papunuara shtetërore, të përshtatshme për
nslik, rë cijar rë hsajr dm rë ksld r‖sa rpaqhëgmlil naqapdhëqte rë
rwpe, lëqe iiqhil; nëpldpwqhe, dm r‖ia irhelil qhrerir telediiaq.
Zwprapër telediiaq rë iqhsjjir dm r‖sa jenlil fajaq rmiël qhretërore
të ardhurve në bazë të profesionit, numrit të anëtarëve të çdo
familjeje. Veçse ishin edhe ata të detyruar të mos e braktisin
Eubenë pa lejen e zyrtarëve venedikas. Gjithashtu çdo familje
shqiptare ishte e detyruar të kishte aq kuaj sa burra kishte, të cilët
gjithashtu do të mbronin ishullin nga çdo plan djallëzor i huaj.
Sa shqiptarë u vendosën në Eube menjëherë pas vitit 1402,
nuk e dimë. Është e njohur veç që më 1425 u shfaqën në Evripo 300
familje shqiptare «nga zona të ndryshme» dhe që kërkuan nga
venedikasit leje qëndrimi me kafshët e tyre në ishull. Venediku i
dha sdhëxike baijmq oë r‖s jenej keljëhepë jeje oëldpiki jm terëk
atyre, por edhe shqiptarëve të tjerë që do të vinin, duke u kujdesur
vetëm për sigurinë që mos të rrezikoheshin qytetarët venedikas, të
mos vendoseshin brenda kalave venedikase, por jashtë tyre. Prej
kalave do të mund të hynin e dilnin çdo herë me grupe të vogla dhe
gjirhaqhrs rë bermheqhil qe dm r‖i oëldpmlil beqliië nsqhrerir
venedikas.
119
TITOS JOCHALAS
Kjo kategori shqiptarësh nga Thesalia dhe Livadhjaja ishin

padyshim viktimat e një vërshimi të ri të patriotëve të tyre, e cila
erdhi nga përzënia e përgjithshme e tyre nga Epiri dhe Etolo-
Akarnania nga Karli I Toko, konti i Qefalinisë, i cili më 1411 erdhi në
Janinë dhe më 1414 zaptoi Artën dhe Rogjit. Shqiptarët, të detyruar
dhe të përzënë me forcë më në jug, iu drejtuan Beotisë, Atikës dhe
Peloponezit.
Kjo shumicë e menjëhershme shqiptare në Eube rreth vitit
1425, siç arrijmë në përfundim nga numri i madh i mbiemrave
shqiptarë të ishullit në katalogun otoman të shek. XV, u ekuilibrua
me thithjen e një numri të konsiderueshëm familjesh shqiptare në
Androsin verior, kur në të njëjtën periudhë autoriteti i Androsit
është diplomati Pjetro Zeno (1384-1427), që i shërbeu me efikasitet
Venedikut në misionet e tij diplomatike të vështira dhe delikate,
gjithashtu kishte pranuar edhe politikën e tij të jashme. Pothuaj në
të njëjtën periudhë kohore venedikasit favorizojnë vendosjen e
shqiptarëve në Argos, në frymën e një politike të tyre për të
përfituar përgjithësisht nga elementi shqiptar në zonat që kishin
pushtuar në Greqi.
Vendosja e shqiptarëve në Peloponez
Kërkimi historik nuk ka përcaktuar deri më sot kur kaluan dhe u

vendosën shqiptarët në Peloponez dhe konkretisht nga cila zonë e
Greqisë Kontinentale. Veçse me vendosjen e tyre në Angjelokastro
(1359), siç e pamë, ishte e lehtë, duke përçarë gjirin e Patrës të
zbresin përballë në bregdetin e Peloponezit. Thuhet se i pari Manuil
Kantakuzinos, despot i Peloponezit (1349-1380), në përpjekje për të
rritur fuqinë e gardës së tij thirri disa ushtarë rrogëtarë shqiptarë
që të rrënjoste pushtetin e tij. Nuk është veç e qartë nëse flitet
vetëm për ushtarë apo për krijimin e një kolonie.
Dimë se, kur u bë despot i Mistrasë Theodhoros Paleologu
(1383-1407), 10.000 shqiptarë u paraqitën dhe fushuan në Istëm me
gratë, fëmijët dhe kafshët e tyre, dhe kërkuan nëpërmjet
nëpfaoëqseqir rë «qhiëjowep» jejel lga dheqnmri nëp r‖s teldmqsp lë
shtetin e tij. Këshilltarët e tij nuk e lejuan Paleologun që të pranojë,
të trembur nga numri i madh i tyre «σο σε πλήθορ δεδιϋσερ», por
edhe nga mënyra e ndryshme e jetesës «σο έθεςιν εσέποιρ εκείνοτρ
ζην», që mund të ishte shkak skandali «αίσιον ςκανδάλοτ». Por
Theodhoros Paleologu i pranoi duke u mjaftuar në betimet e tyre,
në «besën» e tyre. Të gjitha këto i njohim nga fjalimi i perandorit
120
Manuil Paleologu në varrimin e vëllait të tij, dhespotit të Mistrasë

Theodoros.
Manuili zbatoi vendimin e vëllait të tij, të vendosë shqiptarë
në despotat. Ky vendim i përgjigjej planit të tij për rritjen e
popullsisë në zonën që sundonte, e cila ishte shkretuar nga sulmet
vdekjeprurëse dhe shfarosëse turke, të beut Evrenos, dhe
veçanërisht të pasha Jakupit më 1397. Kështu Theodoros jo vetëm
përforcoi në mënyrë të konsiderueshme forcën ushtarake të tij, por
me të ardhurit në zonën e tij pastroi zonat pyjore të mëparshme,
mbolli dhe punoi toka ku më parë ishin zona vetëm për vjedhës,
tani banoheshin prej njerëzve që dinin të punonin, të mbillnin dhe
të gjuanin.
Llogaritet që kjo koloni e shqiptarëve u formua gjatë vitit
1405, vitet e fundit të pushtetit të Theodhoros (në periudhën kur
Karli I Toko përzinte dhe zmbrapste tërësisht shqiptarët nga Epiri
dhe Etolo-Akarnania), dhe që u vendosën në Arkadi, prej së cilës më
vonë u përhapën drejt Mesinisë, Argolidës dhe në zona të tjera të
Peloponezit.
Dhe diçka tjetër: pothuaj 100 vjet më parë sipas përshkrimit të
dhimbshëm të Marino Sanuto (1325), për sulmet grabitëse të fisit të
shqiptarëve («Albanensium gentis nomine»), përshkrim që
ndryshon grekët dhe katalanët, këshilltarët bizantinë në despotatin
e Peloponezit flasin akoma për «ilirë» që rrojnë me zakone të
ndryshme nga vendasit. Kemi, pra, të bëjmë me të ardhur që
ndryshojnë nga vendasit, me fisin ilir; zakonet dhe gjuha e tyre,
edhe pse nuk theksohet në tekstin e perandorit, karakterizohet pak
më vonë si barbare dhe tallet nga historiani Frantzis.
Ajo popullsi shqiptare do të qëndrojë në Peloponez dhe do të
bashkëjetojë me grekët për një periudhë të gjatë kohore.
Peloponezi u tregua furrënalta më e madhe shkrirëse greke, në të
cilën i vetmi metal që vonoi të shkrihet ishte pikërisht gjuha e
shqipfolësve. Kjo amalgamë e re që do të dalë do të përbëjë në një
shkallë të madhe baballarët e pasardhësve që do të vendosen më
vonë në Idhra.
Shkrirja dhe lidhja e gjakut
Rrjedhja e popullsisë shqiptare drejt Peloponezit duket që vazhdoi

edhe pas vdekjes të Emanuil Kantakuzinos dhe të Theodhor
Paleologut. Veçanërisht pas shpërbërjes të fuqisë shqiptare në
Etolo-Akarnani dhe në zonat e Artës, Rogjis nga Karli I Toko dhe
zotërimin përfundimtar të tij në këto zona, shqiptarët emigrojnë
121
TITOS JOCHALAS
drejt Atikës, grumbuj-grumbuj, «αθπϋοι» drejt Peloponezit. Dimë që

venedikasit ftojnë shqiptarët të vendosen me qëllim që të mbrojnë
Eksamilin (1422). Por edhe në Methoni dhe në Koroni parashikohet
relativisht një numër i madh shqiptarësh me kuajt e tyre (1401,
1423, 1325).
Prania e tyre bëhet e dukshme gjatë sulmeve turke që pasuan.
Në përleshjet që u bënë në Peloponez me sulmin e Turahanit, djalit
të Omarit por edhe të vetë Mehmetit II, më 1423, elementi shqiptar
luajti rol kryesor duke luftuar ashpër, për këtë arsye u ndoqën
pamëshirë dhe u dërrmuan brutalisht nga turqit. Historiani
Laonikos Halkokondilis flet për «pirgjet» çnjerëzore që ngriti
Turahani me kafkat e 800 shqiptarëve që theri pas luftës së Davias.
Megjithatë prezenca e shqiptarëve në despotat të Peloponezit u rrit
shumë, depiqa kë 1453 lsi npalsal r‖sa nagsajlë raiqël e
nënshtrimit despotëve, ngritën krye kundër dy vëllezërve
Paleologë, Thoma dhe Dhimitri dhe synuan ta marrin ata në duar
pushtetin politik.
Pas pushtimit turk të Peloponezit (më 1460), strehën e fundit
shpëtimtare e dhanë zotërimet venedikase në Methoni, Koroni,
Monemvasia dhe Argonafplia. Do të pasojë një luftë e pashpresë
veneto-turke për risundime kryesisht të Argonafplisë. Në dështimet
e atëhershme të luftës në zonë, shqiptarët u derdhën për të
shpëtuar deri në brigjet e Ermionidhës. Haraçi i gjakut që u pagua
në ato përleshje të përtëritura venetoshqiptarogreke-turke ishte i
rëndë. Veç e lidhi elementin shqiptar me atë grek duke sheshuar
kontraditat e tyre të jashme dhe, përsa i përket gjendjes
shpirtërore, i bashkoi ata me ndjenjën e bashkekzistencës fizike dhe
fetare. Por ky njësim shpirtëror nuk arriti akoma në atë kohë në
njësimin absolut të tyre.
Në fazën e fundit të luftës urrejtja e turqve ndaj shqiptarëve
që i shkaktuan dëm të madh ushtrisë turke ishte e tillë që nuk linte
as më të voglën mundësi për mbijetesën e robërve. Prandaj, kur më
1534 telediiaqir teldmqël kë lë fsld r‖s janil rspote Merhmlil,
dhe më tragjikja, të braktisin Nafplion dhe Monemvasinë, pikërisht
atëherë (më 1534, 1540) një numër më i madh shqiptarësh dhe një
numër më i vogël grekësh, preferuan të braktisin Peloponezin dhe
të largohen me anije të perandorit Karlit V.
Një pjesë e tyre u vendosën në ishujt e Jonit. Të tjerët u
përdorën nga venedikasit në luftërat e brendshme në Itali, Kretë
dhe në Qipro, ku iu dha tokë shtetërore për vendosje. Shumica e
tyre u vendosën në Italinë e poshtme dhe në Siqeli. Shqiptarët dhe
grekët që u vendosën në Itali dhe që ekzistojnë në dokumenta si
122
«Koronei» fituan privilegje të veçanta, si përjashtim nga taksat, bile

edhe shpërblim nga arka mbretërore për raste të veçanta, të
shoqëruar edhe nga priftërinjtë e tyre. Ata dhanë një ndriçim të ri
në ortodoksi, pasi popullsia greqishtfolëse në vendin e Greqisë së
Madhe (kryesisht në Italinë e poshtme) pothuaj ishte latinizuar.
Por ndërsa është fakt pjesëmarrja e popullatës greke në
formimin e disa nga ato komunitete, vemë re që, pas njëfarë
periudhe bashkëjetese të elementit shqiptar dhe grek, më në fund
grekët braktisën këto komunitete të veçuara të Siqelisë dhe poshtë
Italisë, duke shkuar në qendra tregtare të Mesinisë, të Palermos dhe
të Napolit. Sa grekë ndenjën në komunitete të vogla u
shqiptarizuan. Në këtë mënyrë këto fshatra fituan një kompaktësi
gjuhësore dhe racore. Duhet të theksohet që, me gjithë ndikimin e
dukshëm grek në gjuhë dhe në poezinë e tyre popullore, falë jetës
së tyre grekortodokse dhe kontrastin e tyre në lidhje me vendasit
«latinë», u ndërgjegjësuan edhe më shumë për shqiptarësinë e tyre.
Dhe jo vetëm shkruan në gjuhën e tyre, por në këto komunitete
shqipfolëse të Italisë u shfaqën dhe u lëvruan ekzemplarët e parë të
shumë gjinive në shqip dhe përgjithësisht letërsia. Më vonë
priftërinj italo-shqiptarë, njerëz të kënduar dhe vjershëtarë, luajtën
rol parësor në lëvizjen kombëtare shqiptare të shek. XIX.
Përfundimi ynë është që deri më 1540, dhe duke gjykuar më
vonë nga e pakta vetëdijë e shqipfolësve të komuniteteve të Siqelisë
dhe poshtë Italisë që u formuan kryesisht me popullatë shqiptare të
Peloponezit, elementi shqiptar i tij në këtë periudhë (gjatë shek.
XVI) nuk ishte asimiluar akoma. Kjo procedurë e shkrirjes
përparonte në mënyrë të palëkundshme por ngadalë.
Lufta e re veneto-turke (1685-1750), preku akoma më shumë
elementin grek e shqiptar, që në thelb përjetonin mizerjen dhe
fatkeqësinë. Në lidhje me këtë në raportin e tij Angjelo Emo
mbikëqyrësi i Venedikut në Peloponez (19 janar 1700) vërente që,
në atë periudhë në Peloponez jetonin «turq, grekë, dhe një e treta
një fis të quajtur shqiptar, dhe pak izraelitë». Grekët jetonin në
qendra të mëdha ekonomike tregtare ose merreshin me artizanat
(«opere manuali»), të paktë ishin gjithashtu detarë. «Grekët (e
tjerë) jetonin të vuajtur nëpër fusha, në djersë e varfëri, sikundër
shqiptarët, këta njerëz të mjerë, të grumbulluar me familjet e tyre
në vendet e fshehta të maleve, që jetojnë në kasolle të varfra dhe
mbahen me bagëtitë e tyre, dhe, pra, të mbetur barinj të
përhershëm».
Iniciativa e venedikasve për të rimarrë Peloponezin me
kapitenin Françesko Morosini (1659) u mbështet kryesisht tek
123
TITOS JOCHALAS
elementi grek dhe ai shqiptar i Peloponezit, si gjatë pushtimit të

kalave të Mesinisë po aq dhe në pushtimin e Argonafplisë, si edhe
zotërime të tjera venedikase në Peloponez. Për këtë arsye kur veziri
i madh më 1715 hyri në Peloponez dhe zaptoi Nafplion, përndjekja e
elementit shqiptar ishte e pamëshirshme. Kjo ndjekje e ashpër
vazhdoi me rënien e Methonit, Koronit dhe të Monemvasisë.
Sundimi i Peloponezit nga turqit do të kishte pasojë dhe në
koloninë e Idhrës.
Gjuha arvanite në Idhra
Historiani Gjeorgjios Frantzis tall gjuhën e shqiptarëve barbare, siç

shkruan, në të cilën, në vend të thonë κϋμμαρ ose άςσεα thoshin
kastras. Është mohimi i parë i shqipes nga një greqishtfolës i
shkolluar bizantin. Pas 500 vjet të përdorimit të saj në tokë greke,
mohimi i saj do të bëhet në mënyrë të ndërgjegjshme nga vetë
avanitfolësit e shkolluar të Idhrës dhe të Specës.
E çudishme është se i pari historiograf i Idhrës Andonios
Miaulis nuk përmend absolutisht asgjë për gjuhën arvanite të
Idhrës, me gjithë faktin që babai i tij shqipfolës, kapedani Andreas
Miaulis, nuk fliste mirë greqisht, ngatërronte gjinitë, kur thoshte
shpesh o gjinekas mu (gruaja im) në vend të thoshte i gjineka mu.
Udhëtarët e huaj që vizituan Idhrën përpara ose pas vitit 1821
dëshmojnë se gjithë idhrinjotët ishin shqipfolës; që më të shumtët
flisnin greqisht, por ekzistonin fëmijë dhe gra që dinin vetëm pak
fjalë greqisht ose nuk dinin asnjë.
Antipatinë ndaj gjuhës arvanite e vëmë re më tepër të
theksuar në shqipfolësin e ishullit të Specës. Historiani i ishullit
Anastasios Orlandos shprehet i lehtësuar që vendosja në Specë e
banorëve nga Peloponezi kishte në mes të të mirave të tjera si
përfundim pozitiv dhe zhdukjen graduale të shqipes, «të kësaj të
keqeje të huaj», siç e karakterizon gjithashtu edhe historiani
speciot Anargjiros Haxhianargjiros. Orlandos vëren që në Specë
arvanitishtja nuk flitet më, sepse familjet e pasura preferuan
greqishten; përkundrazi në Idhra familjet e pasura preferuan të
flasin gjuhën shqipe, thotë ai. Më të vërtetë, është e njohur që
Kunduriotët e Idhrës jo vetëm e flisnin atë çdo ditë, por e përdornin
edhe si «gjuhë sekrete» kryesisht në letërkëmbimin e tyre.
Nevojën e krijimit të një shkolle dhe mësimin e gjuhës greke
në ishull e kuptuan shpejt shqipfolësit e Idhrës, shumë më përpara
124
vitit 1821, mbasi shkolla e parë e tyre u krijua më 1749. Interes të

madh tregoi për kthimin e mësuesve grekë në ishull edhe «i
pashkolluari» Jorgos Vulgaris, qeveritari i Idhrës.
Përqafimi i historisë greke nga idhrinjotët, nëpërmjet gjuhës
greke, duket edhe nga fakti që të gjitha anijet e tyre në betejë
mbajnë emrat e lashtë të mendimtarëve grekë, heronjve dhe
perëndive.
Përdorimi i gjuhës shqipe në Idhra vazhdoi në mjaft familje
deri në fillimin e luftës së vitit 1940. Ndërkohë vendosja e
idhrinjotëve në zonat të tjera si në Pire, në Siros dhe në vende të
tjera, për shkak të krizës në lundrim e në peshkimin e sfungjerëve
më vonë, dhe ndryshimi i kushteve të punësimit, kushteve
shoqërore, arsimore në Greqinë e re, sollën dalngadalë braktisjen e
gjuhës shqipe dhe fundin e saj përfundimtar.
Gjuha shqipe kishte fatkeqësinë të zhvendosej në një areal, ku
mbisundonte gjuha greke, e cila me peshën e traditës historike dhe
kulturore nuk i jepte lehtë mundësi ekzistencës së idiomave të
huaja.
Gjsha gpeie dhe apqiki gpei oë qhoinfmjëqir qwlmlil r‖i
admnrmlil nëp r‖s bëpë ljë rpsn ke qhmoëpilë qytetare greke,
zvogëloi dëshirën e tyre të brendshme për ta përdorur haptas
gjuhën shqipe; mendonin se përdorimi i saj tregonte prejardhje të
ulët shoqërore që duhej të mos dukej dhe që i pengonte ata të hynin
në shoqërinë greke, gjë që kërkonte përdorim të shkëlqyer të
greqishtes. Përdorimi gjithmonë e më i pakët i shqipes i ka rrënjët
kryesisht në luftën e brendshme që vetë arvanitët i bënë asaj, dhe
jo në presionin e faktorëve të jashtëm që shpesh shkatojnë reagim
të brendshëm, me rezultat të kundërt nga ai që pritet. U zvogëlua
fillimisht përdorimi i kësaj gjuhe në një ambient familjar për të
rënë më vonë në një nivel të dytë më të ulët, në komunikimin me
raste, jo të përhershëm, në biseda hokatare ose në tregime
djallëzore, me rezultat të kufizohet dhe gradualisht të pushojë së
foluri kjo gjuhë.
Lidhur tani me stukturën e gjuhës shqipe të Idhrës mund të
themi që ajo i përket dialektit toskë të Shqipërisë jugore, dhe si u
formua ajo në Greqi pas 500 vjetësh ndikimi leksikor grek. Nga ana
morfologjike karakteristikë e veçantë është rënia e ll-së ose
shnëdrrimi i saj në gh, f, r, v dhe u.
Dokumenti më i vjetër i gjuhës shqipe të Idhrës që theksuam,
arrin më 1821 dhe shpreh qartë tallazin shoqëror dhe venitjen
ekonomike të detarëve dhe kapitenëve vetëm pak orë pas
shpërthimit të revolucionit në ishull. Shqipe të pastër, gjurmë
125
TITOS JOCHALAS
gjuhësore mundet çdokush edhe sot të dallojë duke analizuar

toponimet e ishullit, emrat, mbiemrat edhe nofkat e idhrinjotëve.
Populli shqiptar la të gjallë në Greqi prezencën e tij historike
edhe nëpërmjet mbiemrave shqiptarë, emërtimeve gjeografike,
këngëve, ppëfikete, rpadirëq edhe gjshëq qhipmi “ipmliiël” e
udhëtimit të tij në Greqi.
BIBLIOGRAFI
A
Βακαλϋποτλορ Α. 1961. Ιςσοπία σοτ Νέοτ Ελληνιςμού. V. A΄. Θεςςαλονίκη.
Κανσακοτζηνϋρ I. 1828. Ιςσοπιών βιβλία ΙV. v. 1-3. Bonn.
Λάμππορ ΢π. 1896. Η ονομασολογία σηρ Ασσικήρ και η ειρ σην φώπαν εποίκηςιρ
σψν Αλβανών (Απϋςπαςμα εκ σηρ Επεσηπίδορ σοτ Υιλολογικοό
΢τλλϋγοτ Παπναςςοό). Εν Αθήναιρ.
Λάμππορ ΢π. 1926. Παλαιολόγεια και Πελοποννηςιακά. V. 3. Εν Αθήναιρ.
Ποόλορ Ι. 1960. «΢τμβολή ειρ σο σοπψντμικϋν σηρ Κοπινθίαρ».
Πελοποννηςιακά. 3-4, 345-347.
Υπανσζήρ Γ. 1966. Φπονικόν (bot. nga V. Grecu). Bucureşti.
Xαλκοκονδόληρ I. 1922. Απόδειξιρ ιςσοπιών βιβλ. Φ (bot. nga Darkó).
Budapest.
B
Aldenhoven F. 1841. Irilépaipe déqcpinrif de j‖Arriose er ds Péjmnmlèqe (sic).
Athenes.
Aldenhoven F. 1854. Irilépaipe déqcpinrif de j‖Arriose er ds Péjmnmlèqe (qic) atec
cartes et plans topographiques. Athenes.
Duccelier Α. 1968. «Les Albanais dans les colonies venitiennes au XVe
siècle». Studi Veneziani. 10, 47-64.
Finlay George. 1856. The History of Greece under Othoman and Venetian
domination. Edinburgh and London.
Finlay George. 1861. History of the Greek Revolution, Α΄-Β΄. Edinburgh and
London.
Giuseppe Schiró. 1975. Cronaca dei Tocco di Cefalonia di anonimo. Roma.
Grimm Gerhard. 1971. «Albanische Sprichwörter von der Insel Hydra»,
Serta Slavica in Memoriam Aloisii Schmaus. München. 208-217.
Hahn Georg Johann. 1854. Albanesische Studien. V. I-III, Jena.
Hasluck F. 1908. «Albanian settlements in the Aegean Islands». Annual of
the British School at Athens. 15 (1908-1909). 223-228.
Heldreich Th. 1862. Die Nutzpflanzen Griechenlands. Athen.
Jassaud de, Auguste. 1978. Mekmipe qsp j‖ érar nhwqiose er nmjiriose deq iqjeq d‖
Hwdpa, Snécié, Pmpm er Inqépa el j‖ allée 1808. Texte inédit publié
avec introduction et notes par Constantin Svolopoulos,
Athènes.
126
Jochalas T. 1971. «Über die Einwanderung der Albaner in Griechenland»,

Dissertationes Albanicae. München. 89-106.
Jourdain Ph. 1828. Mémoires historiques et militaires sur les événements de la
Gpèce densiq 1822 jsqos‖as cmkbar de Natapil. Paris. V. I-II.
Leake William Martin. 1814. Researches in Greece. London.
Leake William Martin. 1830. Travels in the Morea with a map and plans. V. I-
III, London.
Matton R. 1953. Hydra e la guerre maritime (1821-1827). Athènes (Collection
de j‖Ilqrirsr Fpalçaiq d‖Athènes).
Meyer Gustav. 1884. «Albanische Märchen». Archiv für Litteraturgeschichte
12. 127-137.
Meyer Gustav. 1896. «Albanesische Studien V, Beiträge zur Kenntnis der
in Griechenland gesprochenen albanesischen Mundarten».
Akademie der Wissenschaften, Philologisch – Historische Classe
134 (1895). Wien. 1-106.
Moutsos D.–Ε. Hamp. 1963. «Linguistic and cultural categories in the
toponyms of a greek-albanian township (Deme)». Proceedings of
the eight International Congress of Onomastic Siences. Amsterdam.
310-322.
Naçi Leonidha. 1921. «Lëvizja kulturale midis shqipëtarëve të Greqisë».
Shkëndia. Nr. 4. Korçë. 61-64.
Puillon Boblaye E. 1836. Expédition scientifique de Morée. Recherches
géographiques sur les ruines de la Morée. Paris.
Raybaud Maxime. 1824, 1825. Mékmipeq qsp ja Gpèce nmsp qeptip à j‖hiqrmipe de
ja gseppe de j‖ indépendance. V. I & V. II. Paris.
Reinhold K. 1855. Noctes Pelasgicae, vel symbolae ad cognoscendas dialectos
Graeciae Pelasgicas collatae cura Dr. Caroli Henrici Theodori
Reinhold. Hanovero-Goettingensis, classis Regiae medici
primarii. Athenis: Typis Sophoclis Carbola.
Ross Ludwig. 1841. Reisen und Reiserouten durch Griechenland. Berlin.
Rubió y Lluch A. 1933. La població de la Grècia Catalana en el XIV èn segle.
Barcelona.
Rubió y Lluch A. 1947. Dinjmkarapi de j‖Opielr Carajá (1301-1409). Barcelona.
Saint-Vincent de B. 1834. Expédition scientifique de Morée. Tome II.
Géographie et Géologie. 1e partie. Géographie. Paris.
Sanuto Marino. 1893. I diarii di Marino Sanuto. V. 36, Venezia (Edizione a
cura di Federico Stefani, Guglielmo Berchet, Nicoló Barozzi).
Sathas C. 1880-1890. Dmcskelrq ilédirq pejarifq à j‖hiqrmipe de ja Gpèce as kοyen
âge. Μνημεία Ελληνικήρ Ιςσοπίαρ. V. Ι-ΙΦ. Paris.
Stadtmüller G. 1944. Der Peloponnes. Athen.
Tagliavini Carlo. 1938. «Qsejcheq revreq nes cmllsq de j‖ Ajbalaiq de
Grèce». Anlsaipe de j‖Ilqrirsr de Phijmjmgie er d‖Hiqrmipe Opielrajeq er
Slaves. 6. 289-302.
Wace B. J. A. dhe F. W. Hasluck. 1907-1908 & 1908-1909. «Laconia
Topography». The Annual of the British School at Athens. 14, f. 161-
127
TITOS JOCHALAS
182, dhe 15, 158-176.

Weigand G. 1926. «Das Albanische in Attika». Balkan-Archiv, 2, 167-201.
Zakythinos D. 1932 & 1953. Le Despotat grec de Morée. V. I, Paris. V. II
Athènes.
Zakythinos D. 1939. Corsaires et pirates dans les mers grecques au temps de la
domination turque. Athènes.
Zakythinos D. 1949. «La population de la Morée Byzantine». L‖Hejjéliqke
contemporain, Athènes. Fasc. 1, 7-25. Fasc. 2, 107-132.
128
NIKOS LIOSIS
Institute of Modern Greek Studies
Thessaloniki
COMPARATIVE REMARKS ON THE VERB MORPHOLOGY OF

THE ARVANITIKA DIALECTS
1. Introduction
t is often stated that the Arvanitika dialects of Greece are among the
most thoroughly examined varieties of Albanian, at least from the point
of view of language death theory and sociolinguistics (see, for
example, Kazazis 1976, Trudgill 1976-7, Tsitsipis 1981, Hamp 1989, Sasse
1992, Liosis 2007 etc.). In most of these works any description of the
language system is considered to be secondary. Thus it is no exaggeration
to say that the study of Arvanitika today is characterized by a lack of up-to-
date dialectological approaches to the subject, either synchronically or
diachronically orientated, including a comprehensive and analytic
description of the linguistic systems involved, and clarifying the
relationship of the various Arvanitika dialects with one another, as well as
their place within the wider picture of Albanian dialectology. Any
exceptions to this involve small-scale analysis and comparative
examination of scattered characteristics in a limited number of
neighbouring dialects (usually those of Attica and Boeotia; e.g. Hamp
1961), ignoring the data from less-studied dialects which may be
linguistically and geographically further removed. Of course, some
grammars and modern linguistic analyses do exist (see, among others,
Haebler 1965 (Salamis), Sasse 1991 (Attica and Boeotia) etc.) but still
these efforts are more or less concentrated on individual dialects and their
local characteristics. Today, with the publication of rich linguistic material
from many Arvanitika-speaking areas (transcriptions of sound recordings
of spoken texts, dialogues, narratives, folk tales, songs, glossaries etc.),
much of which is the result of the tireless efforts of Titos Jochalas, it is
possible to fill at least some of these gaps (see, for example, his works on
the dialects of Andros (2000), Euboea (2002), Hydra (2006) and the
Peloponnese (2011)). Some things are still missing; for example, there is
very little information available on the dialects of Phthiotida, the mountains
of Achaia, and the island of Spetses; and, given the almost total language
shift of Arvanitika speakers to Greek, there is little hope that this situation
will change. However, the importance of Arvanitika for the field of
Albanian dialectology has often been noted; having been cut off at a very
early date from the main body of Southern Tosk, many archaic
characteristics have been preserved in this dialect, which have also
gradually developed some exclusive innovations, either language-internally
or contact-induced.
129
NIKOS LIOSIS
2. Some basic verb morphology isoglosses

One part of the linguistic system which clearly shows this characteristic
combination of conservatism and innovation is the morphology of the verb,
which is the subject of this article. I will attempt to demonstrate where
some basic verb morphology isoglosses fit in on the Arvanitika
dialectological map and to present a historical and comparative
interpretation of their presence in Arvanitika. Most of the isoglosses
proposed here have been referred to in various contexts by previous
researchers: Sasse (1991:17) in his book on the north-east Attico-Boeotian
dialect, proposes the division of the Arvanitika dialects that we see on map
1.1
Sasse (23-4) also
provides a brief catalogue
of morphological
characteristics that,
according to him, give
NEAB its particular
identity:
(1) The type ja (3rd present
indicative) of the auxiliary
jam „to be‟. He adds that it
is also present in the
northern dialects, but not
map 1 in WB, which, like the
southern dialects,
preserves the inherited Arvanitika íʃtə.
(2) The particle dot as proclitic future marker. He observes that dot, which
is an allomorph of do before a vowel-initial clitic, e.g. dot e hap „I will
open it‟, is also found in the Boeotian dialects (usually in the form οt), but
absent from the south.
1
The abbreviations on the map, which are also used in the text, are to be
interpreted as follows: NWP = north-west Peloponnesian, SWP = south-west
Peloponnesian, SEP = south-east Peloponnesian, NEP = north-east Peloponnesian,
WA = west Attic, SEA = south-east Attic, NEAB = north-east Attico-Boeotian, CB =
central Boeotian, WB = west Boeotian, NEBP = north-east Boeto-Phthiotian, E =
Euboean, Α = Andros. I have also included abbreviations for the islands of the
Argosaronic gulf and around the Argolic peninsula: Sa = Salamina, Po = Poros, Yd
= Hydra, Sp = Spetses. When discussing the Peloponnese in particular, I also make
use of the names of its various provinces and regions: Achaia (ΝWP), Messenia
(SWP), Lakonia (SEP), Argolida and Corinthia (NEP· I refer to southern part of the
Argolic peninsula as Ermionida and to the south-eastern part, which includes the
peninsula of Methana, as Trizinia). The linguistic data are presented using the
International Phonetic Alphabet, except for those from Standard Albanian, for
which I use the Albanian alphabet.
130
COMPARATIVE REMARKS ON THE VERB MORPHOLOGY OF ARVANITIKA
(3) The i-grade in the 3rd person imperfect of verbs that show paradigmatic
vowel gradation. He states that in the dialects of Attica (south-east and
west) this vocalism has been extended to the whole imperfect paradigm.
(4) The ending -mə (1st pl.) in both present and past tenses in NEAB and
SEA. He notes that in WA, conversely, there is a distinction between the
primary ending -mə for all the present tenses and the secondary -m for the
past tenses, e.g. pímə „we drink‟ ~ pím „we drank‟. This isogloss was first
mentioned by Fourikis (1933:142-3) as a criterion for distinguishing the
two Attic dialects.
(5) The n-conjugation of verbs that normally belong, in Haebler‟s (1965)
terminology, to the so-called zero-class, e.g. hap ~ háp-əɲ „I open‟. Sasse
notes that this characteristic, which is well known in the Arbëresh dialects
of Southern Italy but which had not been previously described in
Arvanitika, is also found in the SEA dialect and in NEP; it is, however,
absent from Salamina, WA and Boeotia (central and western).
The attempt to apply the above characteristics to all the Arvanitika
dialects reveals that they are useful in general terms, but are rather
Atticocentric, with the result that their diagnostic power decreases the
further we travel into the provinces. For example, they have very little to
tell us about the distinction between NWP and SWP (so that in this case we
would have to speak generally about west Peloponnesian). In consequence I
considered that it would be useful to include a number of further isoglosses
that should help to promote a better understanding of the dialects outside
the Attic and Boeotian group:
(1) The first is the degree of usage of the suffix -ʃ- in the formation of the
imperfect of the m-verbs, i.e. the verbs jam „be‟, kam „have‟ and θom „say‟.
In the dialects which lack this element, it has been replaced analogically
with the originally euphonic element -j- and/or the nasal suffix -ɲ-, e.g. kéʃə
~ kéjə ~ kéɲə „I had‟.
(2) The second isogloss, which is linked to the first, is the degree of
analogical extension of the i-grade in the imperfect paradigms of the
auxiliary verbs jam and kam, when these retain the element -ʃ-, e.g. jéʃə ~
íʃə „I was‟, kéʃə ~ kíʃə „I
had‟.
(3) The third isogloss
concerns the presence of the
ending -te, as a general rule
in the 1sg. present indicative
and subjunctive, e.g. hap ~
hap-te „I open‟.
(4) The fourth and final
isogloss has to do with the
appearance of the suffix -tʃ-
in place of the suffix -ʃ-
which is used in the
map 2
construction of the active
131
NIKOS LIOSIS
aorist of a category of archaic verbs (sigmatic aorists) as well as for the

passive of all verbs, e.g. θáʃə ~ θátʃə „I said‟, u martuáʃə ~ u martuátʃə „Η
was married‟.
3. Maps and analysis

3.1. ja ~ íʃtə
The form ja (3sg, indicative) evidently came about through analogical
influence of the form ka of the verb kam, resulting in absolute identity of
the root vocalism and the endings of both auxiliaries in the present
indicative too: jam, je, ja, jémi, jéni, jánə and kam, ke, ka, kémi, kéni, kánə.
Here follows the map showing the distribution of the types ja and íʃtə (map
2). The resulting picture confirms Sasse‟s observation that this constitutes a
basic isogloss that runs through Attica and Boeotia. What is new is that
according to Jochalas‟s data (2002), the dialect of Euboea must also be
divided into north and south, with the southern areas, from the village of
Gianitsi downwards (Karystos and Kavo Doro areas), preserving the type
íʃtə, while the northern areas have ja like NEAB on the opposite shore. íʃtə
is also found on Andros.
3.2. m-verbs: sigmatic

imperfect
The picture changes
radically if we attempt a
wider-ranging examination
of the extent to which the
affix -ʃ- is retained in the
imperfect of the m-verbs
(map 3). The element -ʃ-,
which is derived from the
stem *es- of the verb „to be‟,
with the change s > ʃ, is
map 3 considered to have been
analogically extended to the
other two athematic verbs prior to the period of the first written Albanian
texts (Demiraj, 1976: 68-71): jéʃə → kéʃə, θóʃ . Data from Arvanitika
generally support this assertion; however, the sigmatic form θoʃ- appears in
the fewest dialects and not in the whole paradigm of the imperfect: as
shown on map 3, sigmatic imperfects for all three m-verbs are in use in
eastern Peloponnese, in western and eastern Boeotia, in Attica, in Euboea
and in Andros. More extensive is the area where we find the sigmatic
imperfect kéʃ- / kíʃ- (as well as the above areas, it is also found in Hydra
and Salamina), while jéʃ- / íʃ- is found everywhere with the exception of the
Achaian dialect, where all three verbs have replaced -ʃ- with -ɲ-. I have no
data for CB, NEBP, Spetses and Poros.
It should be noted that in many of the dialects that use the sigmatic
forms, for certain persons we also find forms with the extensions -j- or/and
132
-ɲ-, which either replace the sigmatic forms or are in free variation with
them. Thus, for example, in the dialect of Lakonia the imperfect paradigm
of θom is mixed, including all three elements (-ʃ-, -j- and-ɲ-): θó-ʃ-ə, θó-ʃ-e,
θó-j, θó-ɲ-əm(ə), θó-ɲ-ətə, θó-j-nə. Similarly, the 3sg. of „have‟ appears in
the Arvanitika dialects much more frequently as kej than kiʃ.
It is difficult to say for certain whether the extensions -j- / -ɲ- are old
in Arvanitika, or whether they have replaced -ʃ-, especially in the case of
the imperfect θójə, which could be considered to correspond to the normal
and old imperfect of vowel stems such as dí-j-ə „I knew‟. For the other two
stems, however, we are almost certainly dealing with a late development
involving the replacement of -ʃ-, inasmuch as all the non-sigmatic types are
conjugated exclusively with the regular vocalism -e- which has been
generalized throughout the paradigm, e.g. jé-ɲa, jé-ɲe, jé-j etc., ké-jə, ké-je,
ké-j etc. The only exception is the sporadically attested Messenian form ki-j
„he had‟ alongside kej.
3.3 Vowel gradation e/i in the imperfect of the m-verbs: jeʃ- / iʃ- and
keʃ- / kiʃ-
The situation becomes
considerably more
complicated if we also take
into account the degree of
extension of the stems íʃ-
and kíʃ- within the imperfect
paradigm. As shown on map
4, which gives the
distribution of the forms jéʃ-
versus íʃ-, on the one hand
we have the dialects that are
more conservative as
regards this phenomenon,
preserving the i-grade only map 4
in the 3rd person forms of
the auxiliary, i.e. exactly as
we find in the texts of Buzuku and Matranga (SWP, Attica and Salamina,
NEAB, Euboea), and on the other, those which present the tendency for
extension of -i- to the other persons, e.g. íʃə „I was‟, íʃe „you were‟, íʃəm
„we were‟ etc., as in modern Standard Albanian (eastern Peloponnese,
WB). However, the fact that we find this tendency for extension of -i- in
the dialects of the eastern Peloponnese results in geographical discontinuity
between the dialects north of the Isthmus and that of Messenia, all of which
retain the stem iʃ- only in the 3rd person. A possible explanation for this is
that the available material from Messenia is quite limited, so that we cannot
rule out the possibility that cases of extension of the i-stem to other persons
have simply not been recorded. Whatever the case, the distribution of the
stem keʃ- versus kiʃ- coincides roughly with that of the stem jeʃ- versus iʃ-;
133
NIKOS LIOSIS
in Lakonia and western Boeotia the types in kiʃ- have indeed been extended
to the 1st and 2nd persons, while in Argolida the use of the stem in -j-
renders this criterion non-diagnostic. Σhe stem keʃ- of the 1st and 2nd person
of both numbers is preserved in the dialects of Euboea, Salamina, Attica,
and the rest of Boeotia, while in the case of Messenian, the use of the stem
in -j- (kéj- ) once more renders this criterion non-diagnostic. Only in the
dialects of Hydra and Andros do we find the peculiar situation whereby
these two persons preserve the stem jeʃ- for jam, but have kiʃ- for kam.
According to Weigand‟s material (1925), the same situation obtains in
Koropi in SEA. If our data concerning these dialects are accurate, we
should probably consider them enclaves or transitional areas, i.e. as areas
that show that the extension of the i-vocalism in the 1st and 2nd persons
originated with kam. Note that in the dialect of Perachora as described by
Jochalas (2011:518-547), who puts it in the north-western Peloponnesian
category even though it is found north of the Isthmus, the -i- grade appears
only in the 3sg.: iʃ „he was‟ but jéʃinə „they were‟. If this paradigm is truly
archaic, it conflicts with Demiraj‟s (1976:74) view that the spread of -i-
started from the 3pl., as this is where the final consonant of the stem came
into contact with the nasal -n- of the suffix (jéʃnə > íʃnə) and that it
subsequently spread analogically to the 3sg. For the dialects of CB, NEBP,
Spetses, and Poros, at
present I have no
information regarding the
distribution of the two
stems.
3.4. n-conjugation
Let us now examine the
distribution of the nasal
suffix -n-. The resulting
picture is not one of
universal presence or
map 5 absence of -n-, but shows a
continuum of extension
through the systems of different verb categories in the imperfect and the
present (map 5). The greatest extent of use of this suffix is found in Achaia,
where we encounter it not only in almost all categories of thematic
(consonant-final and vowel-final) stems, e.g. ndz(j)ér(r)-əɲ „Η take off‟, víδ-
iɲ-a „I was stealing‟, λé(-ɲ) „Η let‟ / λé-ɲ-a „I was letting‟ etc., but also in the
imperfect of m-verbs, e.g. jé-ɲa, ké-ɲa, θ(ó/é)-ɲa. Its use is almost as
extensive in the rest of the Peloponnese, although it is usually absent from
the m-verbs, e.g. mbár-iɲ „I lose‟, bubunís- n „it thunders‟, kλá-ɲ „I cry‟,
λ n-əm „we were letting‟ etc. (SWP); mbjéɬ-iɲ „I sow‟, fλás-əɲ „I speak‟,
θrrét-ən „he yells‟, rri(-ɲ) „I sit‟/ rrí-ɲ-ə „I was sitting‟ etc. (SEP); grris-əɲ
„I rip‟, mbíɬ-ɲ-inə „they close, shut‟, tə mjéλ-iɲ-ə „that he milks‟, mborés-əɲ
„I can‟, ci-ɲ „I copulate‟, z ɲ-a z r-əɲ-a „Η was catching‟, ʃtíe-n „he was
134
putting in‟ etc. (NEP· for Prosimni in Argolida Jochalas (2011:131) notes
that the athematic imperfects kéɲa and θóɲa are also present, the latter in
Messenia too in the form θóɲə).
If we accept Sasse‟s assertion, -n- seems to be absent from Boeotia.
However, we cannot accept his statement that it is absent from Salamina
and WA too, as Haebler (1965:130; cf. Karantis, 1997) records, for
particular types of consonant-final stems, extended forms of the imperfect,
e.g. hám-ɲ-ə „I was opening‟, hám-ɲ-e (2nd sg.), hám-ɲ-əmə (1st pl.), hám-ɲ-
ətə (2nd pl.), the present subjunctive, e.g. tə hám-ɲ-əʃ „that you (sg.) open‟,
tə hám-ɲ-ə (3rd sg.), and the plural of the present indicative, e.g. hám-ɲ-əmə
„we open‟, hám-ɲ-ənə (3rd pl.). Similarly, Fourikis (1933:143) gives the
type há(p/m)-ɲ- „I was opening‟ as an element shared by Salamina and
WA, and in the texts he presents in the WA dialects of Vilia and Mandra
we find types such as ziléps-nə „he was envying‟, θafmás-n „he was
admiring‟, tə cá(l/ɬ)-ɲ-əʃ „that you carry‟, t ʃóh-ɲ- „that he sees‟ etc. And
Sasse himself (1991:23) notes that imperfects with this suffix appear in the
text given by Fourikis in the dialect of Menidi, between ΝΔΑΒ and WA. In
the other islands in the Argosaronic Gulf and around the Argolic peninsula
the n-forms that exist are subject to exactly the same restrictions I described
for Salamina and WA: t véʃ-ɲ- ʃ „that you (sg.) wear‟, do i zijás-ɲ- „he
will weigh‟, t m céɬ-ɲ- n „that they carry me‟ etc. (Poros); cév-ɲ-ənə
„they carry‟, várr-ɲ-ənə „they hung‟, jám-ɲ-e „you (sg.) were giving‟, tə
káv-ɲ-əʃ „that you (sg.) bury‟, do t nd(r)ér-ɲ- „it will honour you‟ etc.
(Hydra). Similarly, in south-eastern Attica Weigand (1925: 197-8) gives
only (a) extended imperfects: fʃéx-ɲ-ə „I was sweeping‟, fʃéx-ɲ-e (2nd sg.),
fʃéx-ɲ-əm (1st pl.), fʃéx-ɲ-ətə (2nd pl.), (b) a few more “normal” presents,
which always appear with this suffix in all the Arvanitika dialects, as well
as in Standard Albanian: éts-əɲ „I walk‟ (cf. alb. ec-i), ík-əɲ „I leave‟ (cf.
alb. ik-i), híp-əɲ „I go up‟ (cf. alb. hip-i), úl(-əɲ) „I descend, stoop‟, and (c)
a few loan forms: aγapís(-iɲ) „I love‟, anθís-iɲ „I blossom‟, apandís-iɲ „I
meet‟. The extension is more widespread in north-east AtticoBoeotian:
according to Sasse (1991:150-85), it appears in all categories except
paroxytone liquid-final stems, e.g. mbíeɬ „I sow‟, míeλ „I milk‟, ndzíer „I
remove‟, tíer(r) „I spin‟ etc. (cf. daλ „I go out‟), present s/t-final stems, e.g.
θurís „I freeze‟, θurít (2nd sg.) (but θurís(-əɲ)-ə „I was freezing‟), vras „I
kill‟, vret „you (sg.) kill‟ (but vrás(-əɲ)-ə „I was killing‟) etc., and a few
present vowel-final stems, e.g. ha „I eat‟ (but háɲ „I was eating‟ alongside
háj ), pi „I drink‟, bλé „I buy‟ etc. (but: kλa(ɲ) „I cry‟, ci(ɲ) „I copulate‟).
Finally, in Euboea and Andros the use of the suffix is once again extremely
frequent in all categories, e.g. mjéδ- ɲ „I gather‟ / mjéδ-iɲ-ə & m δ-ɲ- „I
was gathering‟, cép-ij- m „we were sewing‟ (< cép-iɲ-əm , íʃ-ən „it was‟,
ké-ɲ-əm(ə) „we had‟ (alongside ké-j-(ə)m(ə)), z r-λə-nə (< z r-ɲə-nə) / zí-
ɲə-nə, „they were catching‟, fλé-ɲə-m(ə) „we were sleeping‟ etc. (Euboea);
marr-i „Η take‟ (< márr-iɲ; cf. θur(r)í < θur(r)íɲ „I close up‟), δjés-i „Η
defecate‟ (< δjés-iɲ), jáp-əj-te „I give‟ (< jáp-əɲ + -te), ndzér-ɲ-e „you were
135
NIKOS LIOSIS
removing‟, ndz -j-te (< -ɲ + -te) „Η learn‟, dí-ɲ-ə „I knew (imperf.)‟ etc.
(Andros).
The situation described above shows that -n- originated in the
imperfect, where it seems to be much better established, and was
subsequently extended to the present. It essentially functions as a marker of
the imperfectivity of these two tenses, and results in the reorganization of
the verbal system based on the binary opposition present/imperfect with -n-
(that is: imperfective) versus aorist without -n- (that is: perfective). It
represents the continuation of the well-known diachronic tendency in
Albanian which started with old nasal-final stems such as bën-, and was
subsequently extended analogically to the other stems, e.g. *mar-n > marr
(Demiraj, 1976:61-3), and which in Arvanitika was frequently reinforced:
márr-ən. Sasse (1991:159, fn. 49) observes that younger speakers of NEAB
produced paroxytone liquid-final stems with the extension -əɲ, which were
ungrammatical for older speakers. I think it most probable that what the
older, fluent speakers judged ungrammatical were the types with the
reinforced suffix, as in márr-ən, and that the original nasal element has
been assimilated to the preceding liquid (r-n > -rr-, aor. -r-, e.g. NEAB
tíerr „I rip‟ ~ aor. tór-a; pairs of variants such as tíerr / tíer show that the
presence of the suffix remains optional, as in hap / háp ɲ) or lateral
consonant (l-n > -ll- > -ɬ-, e.g. NEAB síeɬ „θέξλσ‟ < PAlb. tšel(n)a related
to Greek πέλω „to come into existence‟ (Orel, 1998:397)). If this is correct,
NEAB would belong with Peloponnesian and Euboean in the group of
dialects that have generalized the use of the suffix -n- to verbs of (almost)
all categories.
Demiraj (1976:28-29) notes that in Albanian a thematic / epenthetic
vowel -i- appears between the stem and the plural endings of the imperfect,
e.g. bën-i-m „we were doing‟, bën-i-t, bën-i-n and of the present: hap-i-m
„we open‟, hap-i-n which has replaced the older -ë-. He considers that this -
i- probably originates from forms of the present optative (fn. 4). This
interpretation, which is based on the fact that -ë- is not attested for this
mood, simply postpones the problem. I believe that based on data from
Arvanitika and Çam, we can reasonably propose that the -i- found in
modern Albanian today represents the etymological (and now also
analogical) trace of the palatal nasal -ɲ- which is responsible for the
fronting and raising of the central vowel -ə-, through the phonetic
development - -ɲ > iɲ / j > ij > i or -ɲ- > ɲi / j > ji > i. All the stages of
this development are attested, e.g. háp-əɲ / háp-iɲ „I open‟, háp-əɲəmə /
háp-iɲəmə „we open‟ (in many Arvanitika dialects), ik-ij „I leave‟, flás-ij „I
spoke‟, flás-ijm „we spoke‟ (Çam, Haxhihasani, 1971:179-80), jáp-əj-te „I
give‟ (in Andros and part of southern Euboea, where, as in Çam, the change
of -ɲ > -j in the verbal ending is regular, cf. b j „I do‟2), jáp-əj-mə „we give‟
(in many Arvanitika dialects), prəmjér-i „I urinate‟, íʃt-i-te „I exorcise /
2
According to Fourikis (1933:146), the same applies in some SEA areas, e.g. rʃáj
―bpeai‖ erc.
136
make spells‟, ʃóʃ-i-tə „I sieve‟ < -iɲ + -tə, δipsásti < -tə + -ɲ „I am thirsty‟
(Andros); also hám-ɲə-mə / hάm-ɲi-mə „we open‟ (in many Arvanitika
dialects), hap-ji-m „we open‟ (Demiraj, 1976:73, fns. 28-29) etc. The
strongest evidence that these elements are etymologically linked is that
both the -i- and the -ɲ- operate as imperfective markers in opposition to the
-ə- of the aorist, e.g. hap-i-m / háp-(ə)ɲ-(ə)mə „we open‟ ~ háp-ə-m „we
opened‟.
3.5. Periphrastic future

marker
Let us return to the
question of the choice of
future marker. Here we
observe a fourfold
distinction: a) dialects that
make exclusive use of the
older form (d)o tə b)
dialects where (d)o tə is in
free variation with (d)o c)
dialects where the
presence of (d)o tə in the
map 6 form (d)ot is phonetically
conditioned (it only
appears when followed by a vowel-initial clitic) and d) dialects which make
exclusive use of the newer form do.
As shown on the map 6, in SEP and in the dialect of Argolida in NEP
we find exclusive use of do t(ə), e.g. do t rroɲ „Η will live‟ (Lakonia). In
contrast, starting with north-west Peloponnesian we seem to have an area of
exclusive use of do which runs eastwards through Corinthia, the villages
north of the Isthmus and western Attica up to Menidi on the border
between west Attic and north-east AtticoBoeotian, taking in Salamina and
Methana to end up in Trizinia and Ermionida on the eastern tip of the
Argolic peninsula, e.g. do θémi „we will say‟, do i p ʃtrójm „we will cover
them‟ (Trizinia). On the edge of these areas, which are defined by the
universal presence or universal absence of tə, we find mixed areas where
the forms do and do tə are in variation, either free (Messenia, Euboea,
northern Andros, Poros and Hydra) e.g. o tə ʃóʃiɲ „I will sift‟, o víɲinə „they
will come‟ (Messenia) or subject to phonetic conditions (Boeotian,
southern Andros, the rest of Attica), e.g. do ʃóh m „we will see‟, dot e
mάrrte „I will take her‟ (southern Andros). The situation described here is
not in agreement with Sasse‟s assertion, which I mentioned previously, that
the phonetically-conditioned form is found only in north-east Attic and in
the Boeotian dialects. The material given by Fourikis from south-eastern
Attica shows that in at least two villages in this area, Liopesi (now Paiania)
and Spata, the form (d)ot is used consistently before a vowel-initial clitic,
e.g. dot i b j „I will do to him‟ while (d)o is used in all other environments,
137
NIKOS LIOSIS
e.g. do rrójm „we will live‟. The same appears to apply in at least one
village at the southern tip of Euboea (Simikouki), e.g. do ʃt e kr p , dot i
 „I will put in salt, I will knead them‟, and in at least one village in
Corinthia, Agios Ioannis, near the border with Argolida, e.g. o zíenə
propíretə, ot i λ mə búk t „the laganes (unleavened bread) will be baked,
we will leave the bread‟.
It has, of course, long been known that the presence of the
periphrastic future in Albanian and Arvanitika constitutes a basic
Balkanism (Sandfeld 1930:182). As in other Balkan languages, it is the
result of the grammaticalization of the 3rd person type do of the volitional
auxiliary (dúa), the complementizer tə, and the subjunctive of the main
verb, e.g. do tə ʃkoɲ „I will go‟ (cf. the medieval and dialect Greek type θε
να πάω). The central zone of Arvanitika presents the final stage of phonetic
reduction of the auxiliary and complementizer: do tə > do (cf. Greek θε να
> θα) while other dialects are more conservative and, like Standard
Albanian, preserve the
structure do tə, which is
the first form found in the
earliest Albanian texts
(Demiraj 1976:107).
However, the phonetically
and syntactically
conditioned use of dot
must be considered a
unique innovation of the
Atticoboeotian dialects,
without any precise
Balkan equivalent that I
am aware of. In fact it map 7
appears that in Arni in
southern Andros in particular we find that the same type of allomorphy also
applies to the forms do / d, e.g. do marr kλúmuʃtitə, d e ceλ te ʃtəpía „I will
get the milk, I will take it home‟, although Jochalas (2000:121) considers
this d to be the product of a „peculiar‟ change t- > d- affecting the
subjunctive particle t .
3.6. The distinction between primary -mə and secondary -m

The distribution of the endings of the 1st person plural appears to be quite
clear (map 7). The distinction between the primary ending -mə and the
secondary -m is recorded everywhere, e.g. ʃ rbéɲim „we work‟ ~ kuɬótim
„we were pasturing‟ (Achaia), présm „we cut‟ ~ vam „we went‟ (Lakonia),
b jmə „we do‟ ~ b ɲəm „we were doing‟, bəm „we did‟ (Andros) etc.,
except for south-eastern Attic (together with Salamina), north-eastern
AtticoBoeotian, and Euboea, e.g. pímə „we drink / drank‟. In the case of
west Boeotian, the fact that a word-final unstressed central vowel is
138
generally deleted renders the criterion non-diagnostic. For the remaining

dialects of Boeotia and Phthiotida, evidence is lacking.
Given the lack of this distinction in the oldest Albanian texts
(Demiraj, 1976:94-5) – both the primary and secondary endings have the
form -mə – the loss of final -ə must be considered an innovation, which
clearly serves the need for the present and the past to be marked differently.
It is unclear why it was not also lost in the 3rd person plural, where the same
problem applies, e.g. pínə „they drink / drank‟. It is possible that the very
frequent tendency for the -n- of the ending to be assimilated to the
preceding consonant (where it was then subject to simplification), e.g.
érδn > érδ „they came‟, is implicated here.
It should also be noted that the data present us with a more
complicated picture than that shown on map 7. For example, at least in the
cases of Lakonia and Euboea we should really be talking about tendencies
rather than regularities, as alongside the much more frequent aorists
without -ə there are also a few that retain it. Indeed, in some villages of
southern Euboea, there are
in fact cases where we find
the reverse of this pattern,
i.e. retention of -ə in the
aorist, e.g. mjúaδm „we
gathered‟ while it is lost in
the present, e.g. mjéδim „we
gather‟. The problem
becomes still more vexed
when we take into account
the fact that much of the
material available to us
today comes from younger
map 8 speakers, in whose speech
this vowel is extremely
unstable and often subject to hypercorrection (Tsitsipis 1981, Liosis 2000,
2007 etc.).
3.7. The i-grade of the imperfect

Αs shown on map 8, the extension of the i-grade of the imperfect to persons
other than the 3rd is found in the dialects of southern Euboea (here this
isogloss coincides with or closely approaches the isogloss ja / íshtə, cf. 3.1)
Attica, Salamina and western Boeotia, and in the Peloponnese in Lakonia
and Achaia, e.g. míδɲət „you (pl.) were gathering‟ (Simikouki; southern
Euboea), jípə „I was giving‟ (Salamina), mírrim „we were taking‟ (Achaia).
The dialects of northern Euboea and north-eastern AtticoBoeotia, as well as
those of the north-eastern and south-western Peloponnese, appear to be
more conservative, preserving the -i- only in the 3rd person singular and
plural, exactly as found in the earliest Albanian texts (Demiraj, 1976:74),
e.g. parangásə „I was competing (in running)‟ but parangít (3rd sg) (Velos;
139
NIKOS LIOSIS
northern Euboea), dáλ m „we were going out‟ (Messenia). Η have no data
for CB and NEBP.
It should, however, be noted that the extension of the -i-grade
through the paradigm is not necessarily complete. For example, in SEP, the
-i- has been extended only to the other persons of the plural, e.g. mbλíδəmə
„we were gathering‟, mbλíδətə (2nd pl.) but mbλéδə (1st sg.), mbλéδe (2nd
sg.) (Liosis, 2008:27), while in villages in Southern Euboea it also appears
in the 2nd person singular, e.g. míλɲe „you were milking‟ but not in the 1st
singular, e.g. mjéλɲə.3 In the same dialect, and sporadically in NEP, in the
verbs that show a triple ablaut series a/e/i, we find a tendency in this tense
for generalization of e in place of a or i, e.g. deλ „he was coming out‟
(Perachora in Corinthia, in place of diλ), mérr m „we were taking‟
(Lakonia, in place of márr m / m rr m ) etc. This change in SEP and NEP
must be considered a local innovation. It is, however, difficult to say
whether the tendency for generalization of the i-grade in approximately half
of the Arvanitika dialects can be connected with the equivalent
development in Standard Albanian, as this took place after the separation of
Arvanitika from the other Albanian dialects. Note that Çam has not
undergone this development, retaining the -i- only in the 3rd person singular
and plural (Haxhihasani, 1971:179-80). It is most likely that we are dealing
with parallel but independent tendencies resulting from a general need for
regularization of the verbal stem, although it is true that at least in the case
of the Lakonian dialect there are historical and linguistic indications that
there were further settlements of Albanian populations in the area as late as
the end of the 18th century (see Liosis 2007). Based on Weigand‟s
(1925:197-9) material for
SEA and that of Fourikis
(1933:142-143) for SEA
and WA, it appears that
these two dialects have not
extended the -i- to other
persons, e.g. márrəmə „we
were taking‟, ʃésə „I was
selling‟ etc. Thus, while
keeping in mind the lack of
recent material from these
areas, we can propose either
that the Attic dialect is
map 9
indeed the link between
NEP and ΝΔΑΒ, which also fail to show generalization of -i-, or that its
generalization in Attic is more recent.
3
So in the case of SEP the label all persons should be read as all persons except for 1st
and 2nd singular, and for areas of southern Euboea as except for 1st singular.
140
3.8. Sigmatic aorist in -tʃ-

The distribution of the suffix -tʃ- of the aorist also provides us with
interesting results (map 9). This suffix came about through the
juxtaposition of a stem-final consonant and the inherited suffix -ʃ- of the
sigmatic active aorists and all passive aorists, cf. Demiraj (1976:80-1) who
refers to such actives, and the more frequent passives, as dialect forms, e.g.
ártʃə < árδ-ʃə „I came‟ (cf. Alb. erdha), mbétʃa „I stayed‟ (cf. Alb. mbeta),
u lóδtʃ „I got tired‟ (cf. Alb. u lodha); it has, however, been analogically
extended to stems where its presence is not etymologically justified. This
feature, which is common to the dialects of the western Peloponnese, e.g.
δátʃa „I gave‟ θátʃa „I said‟, u martuátʃa „I was married‟, u b tʃa „I became‟
etc. (Achaia), u λétʃ „I was born‟, u δjorítʃə „I was hired‟ etc. (Messenia),
is also recorded once in Jochalas‟s material from Perachora in Corinthia, in
the loan type u stenahorítʃə „I got upset‟. These types should certainly be
linked with the Çam aorists u bətʃ „I became‟, u ditʃ „I was known‟ etc.
given by Haxhihasani (1971:186). In NWP the -tʃ- has been extended
analogically to the passive imperfect, e.g. ngré(j)etʃa „I was getting up‟,
martónetʃinə „they were being married‟ etc. It is not clear whether the
Peloponnesian types (NWP, SWP & SEP) of the subjunctive, e.g. t ʃkotʃ
„that you (sg.) go‟, t ruátʃ „that you (sg.) look after‟ (Achaia), t vratʃ
(Messenia) „that you (sg.) kill‟, t b tʃ „that you (sg.) do‟, t θotʃ „that you
say‟ (Lakonia) etc., should be linked with the above phenomenon as cases
of reanalysis of the final consonant of the theme as belonging to the suffix -
ʃ of the 2sg. subjunctive, e.g. t mbλóδ-ʃ > t mbλó-tʃ „that you gather‟ → t
ʃko-tʃ, or whether these are in fact fossilized optative forms (for the latter
view, see Liosis, 2010:198-9).
3.9. Σhe 1sg. ending -te

Finally, the distribution in the north of the ending -te of the 1sg. indicative
and subjunctive present,
which is also found with the
form -ten(ə), seems to form
an arc proceeding from west
to east that links the
Achaian and Boeotian
dialects with those of
Euboea and Andros (map
10). As observed by
Jochalas (2000:111-12), the
presence of -te is very
frequent in the latter two
dialects, e.g. kámte „I have‟, map 10
b ɲte „I do‟, kúarte „I reap‟
etc., but it is sporadic in the dialects of Boeotia, e.g. z te „I catch‟, préste „I
cut‟ etc. Its presence is sporadic in Achaia too, e.g. e duáten „I want him‟,
jápte „I give‟ etc. Jochalas (112) links this ending with the corresponding
141
NIKOS LIOSIS
form in Southern Tosk, and notes that it is also found in the dictionary of
Markos Botsaris. He also states that in Bourkoti on Andros it has the
alternative form -tə, e.g. dáλt „I go out‟ “which is normally the 1sg.
imperfect ending”, and that this is often extended to the same person of the
passive present, e.g. rrúγem-te „I shave myself‟. It should be noted in any
case that in Tsitsipis‟s (1981) material from Boeotia, the only form with a
comparable extension is the 3sg. subjunctive t t sinand st „that he meet
you‟. The origin of the element -te is uncertain, although it seems likely
that it is the result of reanalysis of the verb véte „I go‟ as shown by the form
ve „he goes‟ from Andros, and probably first affected verbs of motion. In
functional terms it fulfils the need for a morphological distinction between
the persons of the present that had null endings (-te, -ø, -ø) in the same way
as the endings -ɲ, -n, -n.
4. Conclusions
As can be seen from this brief presentation, we find a fair number of
morphological characteristics that are shared by Arvanitika dialects and
groups of dialects, usually with their neighbouring dialects. This does not
mean that there are no discontinuities or inconsistencies, which may be due
at least in part to gaps in the available material or to methodological
problems associated with its collection and processing. In general,
however, the distribution of the characteristics examined here allows us to
distinguish two major groups, Peloponnesian and AtticoBoeotian, which
appear to converge to some extent in the north-east Peloponnesian and west
Attic dialects (cf. 3.5, 3.6). For this reason, there is an urgent need for more
detailed study of these two groups. In addition to this, we can also
distinguish a bundle of isoglosses which cuts Euboea in two, linking the
northern part with northern Attica and Boeotia, and the southern part with
southern Attica (cf. 3.1, 3.7). Andros has its own peculiarities which render
it distinct from other areas, but link it with Euboea (cf. 3.4, 3.5., 3.9), while
the dialects of the Argosaronic seem to show a mixed character, sharing
both Attic and Peloponnesian elements. There appear to be closer links
between the dialects of Messenia and Achaia (cf. 3.8. and, partly, 3.2).
Further investigation of the characteristics of noun morphology, as well as
phonological, syntactic and lexical isoglosses, will certainly help to build
up a clearer picture of the relationships between the various Arvanitika
dialects.
142
REFERENCES
Demiraj, Sh. 1976. Morfologjia historike e gjuhës shqipe. Vol. II. Tiranë,
Universiteti i Tiranës.
Fourikis, T. 1933. «Η εν Ασσική Ελληνοαλβανική διάλεκσορ». Αθηνά, 45,
49-181.
Gjinari, J. 1989. Dialektet e gjuhës shqipe. Tiranë: Akademia e Shkencave e
Shqipërisë.
Haebler, C. 1965. Grammatik der albanischen Mundart von Salamis.
Wiesbaden. Otto Harrassowitz.
Hamp, E. 1961. «On the Arvanitika Dialects of Attica and Megarid»,
Balkansko Ezikoznanie 3, 101-106.
Hamp, E. 1989. «On Signs of Health and Death». In Dorian C. (ed.),
Investigating Obsolescence. Studies in Language Contraction and
Death. Cambridge. Cambridge University Press, 197-210.
Haxhihasani, Q. 1971. «Vështrim i përgjithshëm mbi të folmen e banorëve
të Çamërisë». Dialektologjia shqiptare I, 118-193.
Johalas, T. 2000. Άνδπορ, Απβανίσερ και Απβανίσικα. Αθήνα, Πασάκηρ.
Johalas, T. 2002. Εύβοια. Σα απβανίσικα. Αθήνα, Πασάκηρ.
Johalas, T. 2006. Ύδπα. Ληςμονημένη Γλώςςα. Vol. I-II. Αθήνα, Πασάκηρ.
Johalas, T. 2011. Η Απβανισιά ςσο Μοπιά. Vol. I-II. Αθήνα, Πασάκηρ.
Karantis, T. 1997. Παπαμύθια από ση ΢αλαμίνα. Αθήνα, Θάμτπιρ.
Kazazis, K. 1976. «Greek and Arvanitika in Corinthia». Balkanistica.
Occasional Papers in Southeast European Studies 3, 42-51.
Klosi, A. 2005. Netët Pellazgjike të Karl Reinholdit. Tiranë, K&B.
Kupitoris, P. 1879. Διασπιβή πεπί σηρ παπ‖ Αλβανοίρ ανσψντμίαρ σοτ σπίσοτ
πποςώποτ: Κασά σην διάλεκσον σψν εν Ελλάδι Αλβανών μάλιςσα
σην σψν Τδπαίψν. Αθήνα: Στπογπαυείον σοτ Μέλλονσορ.
Liosis, N. 2000. Γλψςςικόρ θάνασορ: Σα απβανίσικα σηρ βοπειοδτσικήρ
Πελοποννήςοτ. Unpublished Postgraduate Study. Aristotle
University of Thessaloniki.
Liosis, N. 2007. Γλψςςικέρ επαυέρ ςση νοσιοανασολική Πελοπόννηςο. PhD.
Aristotle University of Thessaloniki.
Liosis, N. 2008. «Μεπικά βαςικά φαπακσηπιςσικά σοτ απβανίσικοτ
ιδιύμασορ σηρ Λακψνίαρ. ΢τγκπισική εξέσαςη με άλλα
απβανίσικα ιδιύμασα και σα νϋσια σοςκικά». Albanohellenica 3, 7-
34.
Liosis, N. 2010. «If Only Arvanitika Had an Admirative Mood! Between
Evidentiality and Counterfactuality». Zeitschrift für Balkanologie
46 (2), 184-202.
Meyer, G. 1896. Albanesische Studien.VII. Wiel: Capj Gepmjd‖q Smhl.
Orel, V. 1998. Albanian Etymological Dictionary. Leiden-Boston-Köln: Brill.
Sandfeld, Kr. 1930. Linguistique balkanique (problèmes et résultats). Paris:
Champion.
143
NIKOS LIOSIS
Sasse, H. J. 1991. Arvanitika. Die albanischen Sprachreste in Griechenland. Teil

1. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
Sasse, H. J. 1992. «Theory of Language Death». In Brenziger M. (ed.),
Language Death. Factual and Theoretical Explorations with Special
Reference to East Africa. Berlin & New York, Mouton de Gruyter,
7-30.
Trudgill, P. 1976-7. «Creolization in Reverse: Reduction and Simplification
in the Albanian Dialects of Greece». Transactions of the
Philological Society, 32-50.
Tsitsipis, L. 1981. Language Change and Language Death in Albanian Speech
Communities in Greece: A Sociolinguistic Study. PhD. University of
Wisconsin-Madison.
Weigand. G. 1925. «Das Albanische in Attika». Balkan-Archiv, 167-220.
144
The Ohio State University
Columbus, Ohio
THE TEXTURE OF A LINGUISTIC ENVIRONMENT:

NEW PERSPECTIVES ON THE GREEK OF SOUTHERN ALBANIA
1. Introduction
ur goal in this study is to study the Greek of Southern

Albania in its many synchronic varieties through an
annpmach ue cajj rhe “ecmjmgw mf jalgsage” (dpauilg ml
umpiq qsch aq Msfuele 2001, 2005, 2008). “Ecmjmgw” hepe iq a cmtep
term for various factors external to languages that affect their
evolution and development. These include factors relevant to the
communal life of specific populations, to patterns of socialization,
to ways of interacting, to economic activities, to geographic
relations, to effects of other ambient languages, to attitudes to
other populations and their traditions, to political structures in
uhich rhe qneaiepq jite, ald rm pejigiml, rm lake a feu. “Ecmjmgw mf
jalgsage”, rhepefmpe, aq al annpmach, gmeq bewmld rwnicaj
sociolinguistic factors, such as age, gender, socio-economic status,
prestige, and the like, and takes in the whole of the environment in
which the language resides and is used.
A feu iew nmilrq leed rm be eknhaqixed hepe: ue qaw “Gpeei
tapierieq” becasqe alwrhilg rhar cmslrq aq Gpeei, rhar qneaiepq
themselves recognize as Greek -- in some form -- is relevant for
understanding the role of Greek in the local linguistic ecology.
History is certainly relevant for getting the language to this point,
but our approach is synchronically focused. The presence of other
languages is important, and interesting, as we can see how Greek in
southern Albania functions in a characteristically multilingual
Balkan environment, with linguistically mixed marriages,
multilingual towns, and multilingual interactions in varied settings;
but contact with other languages itself is not our focus.
Rarhep, il raiilg al “ecmjmgw mf jalgsage” annpmach, ue evnjmpe ajj
varieties of Greek as they are used in the region, without any
special interest in their prehistory or dialectological status.
145
2. Setting
In accordance with rhe diajecrmjmgicaj kavik rhar “kmslrailq

ditide, pitepq (ald highuawq) slire”, ue lmre fipqr rhar rhiq
mountain region shows unusual language diversity; as Winnifrith
(2002: 22) nsrq ir, “The eaqrepl apea mf rhe diqrpicr… iq mle uhepe
there are more langsageq rhal jaieq”. Besides Greek and Albanian,
also to be found in the region are Aromanian (Vlach) speakers and
Romani speakers, and there is also dialect diversity to be found, as
noted below for both Greek and Albanian. Continuing
geographically, it is to be observed that in the western part of
southern Albania, where it borders on Greece, there is no obvious
physical border separating the Albanian region from Greek Epirus.
In terms of the historical setting, there is the presence of notable
monuments in many Greek-speaking villages in the form of
schoolhouses that go back to the activity of St. Cosmas the Aitolian,
an itinerant who promoted instruction in the Greek language.
Our observations about the Greek of the region were made
during three trips to southern Albania, in September/October 2010,
September 5-12, 2011, and March 21-22, 2012. During these visits we
interviewed a wide range of Greek speakers, with representatives of
at least five different language environments. 1 What follows is a
description of these five discrete environments, a classification that
does not pretend to be exhaustive.
A) Σα Ριζά
The first environment includes older, generally Greek-

identifying speakers in remote mountain villages near the Greek
border (σα Ριζά), such as Divri, Theologos, and the δαςκαλοφύπι
Lesinitsa. In past generations some residents did not know
Albanian. In these villages most speakers have Greek as their first
language (L1). The traditional regional dialect is still widely spoken
in this region; it is close to the Thesprotian dialect used in the
novels of Sotiris Dimitriou (e.g. Δημησπίοτ 1993).
1
We would like to thank the faculty and students of the Modern Greek Program at
the University of Gjirokastër for their help during our visits there, in particular
Prof. Yannis Yannis. Thanks also to Profs. Aristotle Spiro and Doris Kyriazis for
their advice and guidance, and to Andreas Kyriazis, Vangelis Zafeiratis, and many
others in the region for their generous hospitality.
146
THE TEXTURE OF A LINGUISTIC ENVIRONMENT: THE GREEK OF S. ALBANIA
Though marked by a long diaspora tradition, these villages

seem to be dying out; Lesinitsa, for example, has a winter
population of about 60. The younger generation of Greek speakers
has moved to Greece and elsewhere since 1990, and villages are
populated mostly by retirees. There are signs, however, that, in the
wake of the economic crisis in Greece, some people with roots in
the area are returning, mainly retirees but also some families in
Lesinitsa, and in Divri there was even talk of spitomania, a
construction boom. It will be interesting to see what linguistic
features these returnees bring to the area.
Β) Bilingual Orthodox villages
A second environment is that of villages such as Muzinë on

the mountainous road from the Vourkos to D(e)ropoli, where both
Albanian and Greek are spoken. As elsewhere, emigration and
demographic decline have reduced this village to a fraction of its
earlier population. Residents of Muzinë are bilingual, identifying as
Greek speakers and Orthodox. Albanian is the L1, for the most part,
but residents are fluent in both languages and freely switch
languages depending on their interlocutors. Speakers use Greek
especially for good wishes, songs, and religious functions, and when
addressing Greek speakers. One informant reports that curses used
to be in Greek but are now Albanian. Children generally speak
Albanian at home. Attitudes towards Greek and Albanian identity
are complex and vary among individuals, but generally profession
of Greek identity does not conflict with loyalty to the Albanian
state. One speaker commented, είμαςσε σαμάμ Έλληνερ.
C) Villages in the coastal Vourkos and the D(e)ropoli valley near

Argyrokastro
In these areas Greek-speaking villages are nestled next to Lab

Albanian, some Çam Albanian, and Vlach (Aromanian)-speaking
villages, as well as Roma settlements. Despite significant diaspora
migration, these villages are more demographically stable than the
mountain villages. In these villages, Greek is widely spoken as the
L1, although some informants report that the local dialect is being
lost.
D) Himara and Drymades region
147
Greek identity and language are most politicized in the city of

Himara and surrounding villages further north on the coast; in
these areas the minority status of the Greek language is not
recognized by the state. In the homeland of Spyros Milios, a hero of
the Greek war of independence in 1821, many Greek-speakers prize
their Himariote identity. Linguistic and community tensions
contributed to the murder of Aristotle Gouma, a Greek-speaking
resident, in July of 2010. A Greek-speaking informant from Himara
reported that the town is 60% Greek speaking, although this
number is hotly contested by some Albanian-speakers.
E) District capitals
District capitals in the area represent distinct urban linguistic

environments. Ayioi Saranda (in Albanian, Sarandë), formerly a
mainly Greek-speaking town of some 15,000, is now largely
Albanian speaking but with an interesting mix among its current
population of approximately 30,000, including: long-standing,
mostly Greek-speaking, residents; one longtime resident refers to
more recent arrivals as hondrochoriates, a play on the expression
arhondohoriates; villagers from the Vourkos who have migrated to
the city; Albanian-speaking migrants from other parts of Albania
(Tepelenë, Avlona, etc.); Albanians who have worked in Greece and
now live there, often with families, including children who lived in
Greece; some workers and professionals from Greece; and, in the
summer, tourists, especially from the Greek island of Corfu. While
Ayioi Saranda has grown, the inland town of Delvino, with a
linguistically mixed population, has lost about a third of its
population since 1991.
Gjirokastër is an urban environment of a different
composition from Sarandë, with about 35,000 residents. With an
Albanian-speaking majority, and minorities for whom Greek, Vlach,
and Roma is the L1, many residents speak Greek. The university
community draws students from all over southern Albania,
including students in an active Modern Greek Studies program.
These students are mostly L1 Albanian speakers who are perfecting
their Greek.
148
3. Observations on the language ecology with representative case

studies of the region and its speakers
What follows are four case studies of representative speakers

encountered during our travels in the region.
A) An L1 Albanian speaker, an engineer born and raised in

Ayioi Saranda, he grew up in the Hoxha period when, he claims,
speaking Greek was forbidden so that his mother, a native Greek-
speaker, did not speak to him in Greek. He now travels to Ioannina
and Arta frequently, presumably for business/work, and is
comfortable in Greek as a lingua franca.
This speaker uses forms such as επιςσπεόοτνε for Standard
Modern Greek (SMG) επιςσπέυοτνε ―rhew perspl‖, οικοσζένεια for
SMG οικογένεια ―fakijw‖, πησζαίνψ for SMG πηγαίνψ ―gm‖. Il rheqe
last two forms, he has taken the (highly fricated) Greek palatal
approximant represented by <γ> as equivalent to the Albanian
palatal affricate represented orthographically in Albanian by <gj>
(uhich iq “qmfrep” rhal rhar penpeqelred bw <vh>).
B) His friend, a native Albanian speaker, gained a reasonable

command of Greek over ten years working in Greece. One feature of
his Greek usage is his pronunciation of ϋφι ―lm‖ aq óki, showing
interference from Albanian, which lacks a velar fricative [x].
He is representative of a new population of competent (but
non-native) SMG speakers in the region and throughout the
country: migrant workers who have returned to Albania after living
in Greece for some time and acquiring the Greek language.
C) A third case study—really several at once—was presented

by our meeting with students from the Modern Greek program of
the Eqrem Çabej University of Gjirokastër illustrated the range of
Greek language use in the region:
all are speakers of SMG, but showed familiarity with the
Epirote dialect, and many seem to use the language in e.g. village
and family situations.
two students were of Muslim background, one of whom had
learned Greek while living in Greece.
four students speak mainly Albanian at home, two mainly
Greek, three speak both languages at home, and one speaks Vlach
(Aromanian); three reported that they talk exclusively Greek to
149
themselves, one Albanian, three both languages, and one both

Vlach and Albanian.
a strong identification with the Greek language was the
motivation for most; most want to become teachers of Greek,
another finds it required for office work, and another hopes to
work in translation.
The existence of this Greek language program at the

university in Gjirokaster reflects a change in the status of Greek in
the area. Greek speakers and Orthodox Christians in general are
now economically privileged, many receiving pensions from the
Greek government. Many are beneficiaries of Greek infrastructure
investment and church or business contacts; this seems to be
reflected in increasing self-identification of Greek-speakers and
Orthodox Christians as Greeks.
D) Finally, a fourth case study is that of a taxi driver in Ayioi

Saranda recently expelled from Greece; originally from the region,
he migrated to Greece with his family, where he adopted a
Christian name and embraced Orthodoxy. His family remains in
Athens, and his children have married Greeks and raise their
children as Greeks. Although Albanian is his L1, people like him are
part of the Greek language picture in this area. Many Albanians
working in Greece have converted to Orthodoxy; this may affect the
religious demographics of the region if they return.
4. Contact Effects
From our interviews with these and other speakers in the

area, it became apparent that ongoing contact between speakers of
Greek and speakers of Albanian in this area is yielding many effects
ml rhe jalgsageq. Il qmke ilqralceq mf cmspqe rhe “qneaiepq”
involved here are one and the same person, in that, as noted above,
most speakers of Greek have some familiarity with Albanian and
many speakers of Albanian have some familiarity with Greek. We
note here some aspects of the Greek that appear to be the result of
influence from Albanian.
Phonological effects include pronunciations such as
[ε]κονομικἠ κπίςη instead of οικονομική κπίςη ―ecmlmkic cpiqiq‖,
quite likely due to the Albanian word ekonomik kealilg ―ecmlmkic‖.
Likewise the Greek language is often called ελλ[ε]νικά instead of
150
ελληνικά, again likely because of the Albanian word elenik ―Hejjelic‖

(though the language is typically referred to in Albanian as
greqisht). The umpd fmp ―rmmrh‖ iq mfrel heapd aq δ[ε]νσοόπα, by
contrast with δ[ο]νσοόπα elsewhere in southern Albania, and δϋνσι
elsewhere in Greek, with [ε] likely from the Albanian word dentar
kealilg ―delraj‖.
Lexical effects may include the use of αγαπάψ in questions
pegapdilg mle‖q uiqheq, aq il σι αγαπάρ να ξέπειρ ―Whar dm wms ualr
rm ilmu?‖ (= jirepajjw “uhar wms-love that you-ilmu”), mp σι
αγαπάσε? ―Whar umsjd wms jiie / uhar dm wms ualr (rm dpili)?‖ (=
jirepajjw “uhar wms-jmte?”). Ajrhmsgh rhiq jarrep sqage iq fmsld
sporadically elsewhere in Greek, e.g. in Mytiline, and may have
been characteristic of Athenian usage of the 1950s, its (continued)
use here, and the former usage with a complement verb, likely
shows influence of the Albanian verb dua, uhich kealq ―ualr‖ bsr
ajqm ―jmte‖.
Conclusions
In taking account the linguistic ecology of a region, the basic

question that needs to be addressed is who counts as a speaker of a
given language. In the region of southern Albania, is the term to be
confined, as in traditional linguistics, to native speakers of Greek,
or to speakers for whom Greek is now the dominant or primary
jalgsage? Dm mljw “nspe diajecr” qneaiepq—to the extent that such
a notion makes sense even—count, by contrast with transplanted
standard Greek speakers? In a region marked by tourism and
commercial travel, do only residents count as local speakers? Are
only adults to be counted, even though there may be children who
may speak a different form of the language from their parents?
An ecology of language approach recognizes the many kinds of
Greek speakers in the area. The number of users of Greek for whom
the language is a secondarily acquired language, perhaps even in
adulthood, seems to reflect the increased status of the Greek
language in the area since the end of Hoxha era. The many children
speaking standard Greek suggest the form that the language will
raie il rhe pegiml il rhe fsrspe, uhije mjdep, “diajecr” qneaiepq
show the form the language has taken in the past (what might
anneap rm be “jitilg hiqrmpw”) ald mffep pich karepiaj rhar kalw
non-“diajecr” qneaiepq ape auape mf ald etel ilrepeqred in. Local
native speakers who have spent time in Greece are bringing aspects
of the standard language back to the region, while Greek tourists
151
offer occasional exposure to other dialects (and are another, albeit

small, conduit to the standard language.) An ecological approach
suggests that the patterns of language use and bilingualism that led
to the formation of the Balkan Sprachbund during the Ottoman
period may once again, or in some instances still, be present in the
region.
REFERENCES
Δημησπίοτ, ΢ψσήπηρ Υ. 1993. Ν‖ ακούψ καλά σ‖ όνομά ςοτ. Αθήνα: Κέδπορ.

Mufwene, S. S. 2001. The Ecology of Language Evolution. Cambridge
Approaches to Language Contact. Cambridge: Cambridge
University Press.
Mufwene, S. S. 2005. Créoles, écologie sociale, évolution linguistique: Cours
dmlléeq as Cmjjège de Fpalce dspalr j‖asrmkle 2003. Langues et
détejmnnekelr. Papiq, Fpalce: L‖Hapkarral.
Mufwene, S. S. 2008. Language Evolution: Contact, Competition and Change.
London ; New York: Continuum.
Winnifrith, T. J. 2002. Badlands - Borderlands a History of Northern
Epirus/Southern Albania. London: Duckworth.
152
MAKSIM L. KISILIER
ALEKSANDËR A. NOVIK
ANDREY N. SOBOLEV
Universiteti Shtetëror i Shën Petërburgut
Akademia e Shkencave e Rusisë
STUDIME ETNOLINGUISTIKE DHE DIALEKTOLOGJIKE NË TERREN NË

DROPULL, SHQIPËRI.
MATERIALET E EKSPEDITËS RUSE TË VITIT 2009
Ekspeditat ballkanike të Akademisë së Shkencave të Rusisë:

Qëllimet dhe detyrat
roblemi kryesor i shkencës për gjuhët dhe kulturat e

Gadishullit Ballkanik (gjuhësia ballkanike dhe antropologjia
ballkanike) ndodhet në fushën e diskutimeve për proceset e
konvergjencës dhe divergjencës gjuhësore dhe kulturore që janë të
përbashkëta, për territorin euroaziatik, dhe të veçanta, për
Ballkanin. Dituritë e tilla janë të domosdoshme për analizën e të
dhënave për shoqëritë e lashta dhe të reja multikulturore dhe
poligjuhësore.
Ballkanologët rusë nga Universiteti Shtetëror i Shën
Petërburgut, nga Instituti i Kërkimeve Linguistike dhe nga Muzeu i
Antropologjisë dhe Etnografisë të Akademisë së Shkencave të
Rusisë që nga fillimi i viteve 1990 studiojnë kompleksin e grupit
konvergjent të gjuhëve dhe kulturave ballkanike në nivelin e
dialekteve territoriale dhe të kulturave vendase. Fillimisht në
kuadrin e projektit ndërkombëtar "Atlasi i vogël dialektologjik i
gjuhëve ballkanike" / "Kleiner Balkansprachatlas (KBSA)" dhe në
vazhdim në programin e institucioneve akademike shkencëtarët
rusë kanë krijuar bazën e materialeve të studimeve në terren sipas
pyetsoreve të krijuara pikërisht për projektin e Atlasit
[Плотникова 1996; Домосилецкая erj. 1997; Соболев erj. 1997;
Новик 2009 (dmpëqhipik); Соболев 2009 (dmpëqhipik); Колосова,
Домосилецкая 2010 (dmpëqhipik)] oë jalë gpskbsjjsap lë Apiitil
e Atlasit të vogël dialektologjik të gjuhëve ballkanike edhe në
Arkivin e Muzeut të Antropologjisë dhe Etnografisë (të dy arkiva
janë tani në Muzeun e Antropologjisë dhe Etnografisë). Materialet e
ekspeditave përfaqësojnë tekste, incizime në audiofile, videoarkiv,
fotografi dhe objekte të kulturës materiale (si pjesë e koleksionit
ksxemp) [Новик 2009b]. Marepiajer e eiqnedirate bmrmhel qi lë Rsqi
ashtu edhe jashtë, në Gjermani, Shqipëri, Bullgari etj.
153
Ekspeditat e reja ballkanike e Akademisë së Shkencave të

Rusisë që nga viti 2008 organizohen në ato vende dhe krahina ku
fmpkmhel ljëqi rë tmgja erliie [Соболев, Русаков 2005] ke rinape
johomogjene si nga pikëpamja gjuhësore ashtu edhe kulturore, ku
mund të vërejmë ndryshime të shpejta të landshaftit të vjetër
dialektologjik, kulturës tradicionale dhe strukturës etnike. Proceset
e ndikimit reciprok midis sllavëve dhe shqiptarëve në Shqipërinë
Lindore dhe Maqedoninë Perëndimore, midis shqiptarëve dhe
vllehëve në Shqipërinë Jugore, midis grekëve dhe vllehëve, grekëve
dhe sllavëve, vllehëve dhe sllavëve në Greqinë Veriore etj. mund të
jenë modele për rikonstruksionin shkencor të proceseve
etnogjuhësore në antikitet, mesjetë, në kohën e re dhe moderne,
mund të shërbejnë edhe si modele për konstruktet e proceseve në
të ardhmen.
Një nga krahinat me ndikim të fortë gjuhësor dhe kulturor
midis grekëve dhe shqiptarëve, të krishterëve dhe myslimanëve
është Dropulli (gr. Δπϋπολη), ku në shtator të vitit 2009 organizuam
studime në terren. Bëmë përpjekje për të mbledhur materiale rreth
interferencës etnokulturore me qëllim zbulimin e gjurmëve të
divergjencës etnike, linguistike dhe kulturore, të konvergjencës
dhe sintezës në çështjet e përgjithshme e të veçanta. Puna në
terren u krye gjatë 2 ditëve në fshatin Llongo (Λϋγγορ) (i cili
përbëhet nga mëhallat: Vasomahal'as, Dangomahal'as, R'ahi, Mes'ura,
Dekomahal'as).
Si informatorë u shfrytëzuan: Angjeli Virgjinia (Αγγέλη
Βιπγίνια, viti i lindjes 1934, mësuese e shkollës fillore); Olga Kolo
(Όλγα Κολιϋ, 70 vjeçe, fshatare); Petros Kolo (Πέσπορ Κολιϋ, 70 vjeç)
etj. Incizimet u kryen në greqisht dhe shqip. Niveli i dijes së gjuhës
së dytë mund të jetë i ulët.
Në këtë artikull do të paraqesim materialet autentike për
gjuhën dhe kulturën e Dropullit të Sipërm dhe do të formulojmë
detyrat e mëtejshme për kontribut në kontekstin grek dhe atë
ballkanik në përgjithësi.
Dropulli dhe diskutimet në lidhje me popullsinë greke
Duke pasur parasysh kufizimin e zhanrit të artikullit nuk mund ta

zgjerojmë shumë diskutimin për lingua- dhe etnogjenezën e
popullsisë së Dropullit (diskutime të tilla janë të ashpra në
shkencën shqiptare dhe greke). Çështjet dhe rezultatet e këtij
problemi të diskutuar janë përshkruar në botimin Υίλιππαρ Λίσςιορ.
Σο φπονικό σηρ Δπόποληρ. Tiranë, p/v. Problemi kryesor në
154
STUDIME ETNOLINGUISTIKE DHE DIALEKTOLOGJIKE NË DROPULL
këndvështrimin e autorëve të ndryshëm është autoktonia e

popullsisë greke të krahinës. Në përkrahje të teorisë së autoktonisë
së kësaj popullsie vështrohen tiparet epirote të dialektit të tij.
Përndryshe tiparet e Greqisë Jugore dhe atike mund të dëshmojnë
për karakterin e mërgimit relativisht të vonë të kësaj popullsie në
këtë zonë. Në shkencën shqiptare është pranuar mendimi "se
banorët e Dropullit me kombësi greke erdhën këtu shekullin e 18-të
si çifçinj në çifliqet e latifondistëve shqiptarë" [Fjalor Enciklopedik
Shqiptar, Tirana 1985, f. 211].
Vëzhgimet në Dropull
Të dhënat antropologjike
Kodi i etnokulturës në Dropull ka ruajtur shumë tipare arkaike që

mund të konsiderohen si markerë të identitetit etnik. Grekët e
Dropullit jetojnë në kontakte të pandërprera me shqiptarët dhe
vllehët gjatë një periudhe shumëshekullore. Në këto rrethana ata
kanë ruajtur shumë gjëra që kanë të bëjnë me kontekstin e
organizimit të jetës dhe të jetesës në kushtet e përcaktuara të
vendit, të krahinës dhe të rajonit konkret. Në këtë fushë na duhet të
përmendim qëndresën e vetëdijës greke, që është shumë e
dukshme.
Në kulturën materiale mund të përmendim veçori të dukshme
të artizanaleve, zejeve, artit dekorativ etj. Si shembuj fiksojmë
vazhdimësinë e traditave të gdhendjes në dru, të punimit të
dantellave, të prodhimit të reiqrijete [Новик, Перехвальская 2004:
290-295; Новик uuu.gpeei.ps; Новик 2007: 665-667], veshjeve,
psajrjel e imqrskir rpadicimlaj [АМАE: Новик 2009a: 74], lë
apiireirspël nmnsjjmpe, oë ialë rinape asrelriie gpeie [АМАE:
Новик 2009a: 71].
Mund të përmendim këtu paralele të dukshme me territorin e
Greqisë së sotme dhe me kulturën e diasporës greke (për shembull,
në rrethin e Mariupolit, në Ukrainën e Jugut).
Shembuj e teksteve të incizuara në Dropull

14:28-46, 15:10-59 aju vas'ili (deshifrimi: Andrey Sobolev, Maksim
Kisilier)
14:28 brost'a apo t avasilj'u pij'ena... maz'evomastane j'iro sti γu'a.
p'eramane 'apo el'a f'ila ce, ce r'ixanamane stë, sti γo'a. ce r'ixanamane,
ce, ce prats'arizan aft'a prëts, prëts. 14:46
155
15:10 θa ksimb'erone tin 'ali m'era o 'ajoz vas'ilis. to vr'aδi, prin ksimer'osi,
to vr'aδi, pij'enamane stiz el'a, el'a, ks'ers, se 'ena δ'endro, ce k'ovunamane
klar'i apo tin elj'es. 'ena kum'ati elj'a. ce maz'evaman ta f'ila. ce ta
r'ixanamane. pr'oto to r'ixanamane pol'a-fila. mb'esa eci. ce l'eγamane
m
bp'sša [ap]'a mbp'sša iarq'ica! ra j'emgune ta kats'ica ce ta ar'a na
j'engun pol'a. ce 'ama prats'arizan aft'a. pr'ëtsë, pr'ëtsë, ta... ta... θ'a-psane
i, i fothj'a, 'ama katal'avis. kat'opi r'ihanamane paraδ'iγmatos h'arin ja tus
anθr'opuz mas pu 'ihama sta ks'ena. bp'sša [ap]lj'a bp'sša iarq'ica! δilaδ'i
sto sp'iti na 'ehi pol'a kats'ica ke pol'a ar'a, na j'eγune. 'opos, 'opos
'eriks[...] ta f'ila ce pratsar'izun.
23:39-24:35 laz'aruδes (deshifrimi: Andrey Sobolev, Maksim Kisilier)

23:39...aft'a ta vγ'aδja t'a-hume t alaz'aru em'is. t alaz'aru. mbrost'a 'itane
mj'a vδom'aδa t alaz'aru [t'a-itan] mbrost'a ap'o to p'asxa. t alaz'aru. ksers,
ti 'ekanan to sav'ato. 'itan to sav'ato, ce tin 'ali tin iriac'i 'erxonde i
pasxalj'a. ja, pos 'ekanane ta peδj'a. maz'evundan ta peδj'a. 'ixane k'ati
ši'mnja. ce n'ijenan [spin to] sp'iti. [...] t'a-han 'eci. ce p'ijenan sto sp'iti,
paraδ'iγmatos x'arin, ke j'irevan avγ'a. ce 'eperane kal'aθi, 'eperane 'ena
kal'aθi. ce p'ijenan sto sp'iti'i. c il'eγane, 'irθan t al'azaru [...s ka ma 'etsi],
'irθan t al'azaros, 'irθan ta v'aja. 'irθan t... af'endi mas, xr'istu ta p'aθja.
aft'a 'ine traγ'uδja tu l'azaru. e, [se] δ'ose tu to ta psila, o p'etros na mira'isi,
ce o nikuc'iris tu spitj'u ç'ila xr'onja na z'isi. ce xtipj'usane ta aft'a. ce o
nikoc'iris tu spitj'u 'eδine 'istera 'ena avγ'o sto peδ'i, 'ena avγ'o 'eδine
maze[...]'otes. [i ce ka] ec'i l'eca. 24:35
29:05-30:13 m'artis (deshifrimi: Maksim Kisilier)

29:05 l'eγunamane 'etsi. m'artis, γδ'artis, katuruδ'avlis, alevroparaθ'iris.
kses jat'i l'eγaman ja tu m'arti? m'artis 'ine γδ'artis, δijaδ'i qreγl'mlsl rm
k'aθe ti. kataruδ'auvjiq 'ejeγale δen bor'usane na vγ'une, 'anavane ti γo'a
m'esa, ce epiδ'is ap'o pu 'ekanane kr'ijo, ç'oni δen bor'usane na ijδ'une ce
katar'usane sta δavlj'a, kat'alaves. al'evroparaθ'iris — tu mbonukuf'inis,
δijaδ'i. tu m'arti tel'ionan 'ola. tel'ionan to m'art[i] ta fas'ulja, to kalamb'oki,
rm... ce ajetpmnapaθ'ipiq, n'ijenane ci 'eperane ap'o ta [pan'en vγ...un'u]
'op[o]s s'u-p[a] 'eialale iai'mq cep'mq 'etγjenan ap'o to paraθ'iri ce
'eperane al'evri δel [ikuδ'omune] 'ela... kja ršal'a [c] aj'ebpa la i'aksl
ispi'sri [...δ'omu] na k'amu psomj'a ec'i ce to... p'ijenane p'ali ap'o to
paraθ'ipi rml 'ivale ja iai'm rm k'apri eniδ'iq 'eiale iai'mq cep'mq. r'm-ehum
'etsi: m'artis, γδ'artis, katuruδ'avlis, tu mbanukuf'iδis, alebroparaθ'iris. 'eçi
ce ta tr'ia ta... ta on'omata 30:13
30:34-31:00 vaelizm'o (deshifrimi: Andrey Sobolev)
156
30:34 ta vaejixk's 'ile 'iimš n'elde k'apri. rm npm'i ši'mlsldal ra neδj'a ce

'eperane kuδ'ua. 'ola ta peδj'a. ce var'usan ta kuδ'ua ce l'eγane... ce
p'iγjenane j'iro sto sp'iti. ce l'eγane, fevγ'ašre f'iδja, fevγ'ašre gsšrep'irqeq,
'irθan t avaelizm'u, na sas k'opsun to cef'ali, na to r'iksun sto pot'ami, na
to f'an i kaloj'eri, ce çim'onj ce kaloc'eri. p'iγjenane se, s 'olez m'erjes, al'a
'ihane kuδ'ua. 31:00
Kultura tradicionale shpirtërore
Kultura tradicionale shpirtërore e popullsisë së Dropullit ka tipare

të përbashkëta me ato të krahinave të tjera të Ballkanit jo vetëm
greqishtfolëse (ku festojnë ditët e caktuara kalendarike, ku vërejmë
zakone të ngjashme dhe konstatojmë shpjegime të riteve dhe
dokeve të së njëjtës natyrë si në Dropull). Interes të veçantë
përfaqëson krahasimi i riteve dhe i terminologjisë tek grekët e
Dropullit dhe shqiptarët e krishterë dhe myslimanë.
Disa markerë duken jodiferencues për këtë analizë, d.m.th.
janë të njëjtë për gjithë Ballkanin, për traditën e krishterë ose për
botën greke (p.sh. dita e 1 Marsit dhe m'artis, por mungon legjenda
për Plakën e Marsit, përfaqësimet e hijes išc'omata, për gjithë
Ballkanin; disa rite të Pashkëve, për gjithë botën e krishterë
(ap'okries, ršslgp'sqale ra atγ'a (k'ocina), karv'eles me sfraj'ida apo
p'ano), festat ajazm'os, ta f'ota, vaelizm'o; mbajtje e perit të Marsit
ke qhnjegik “oë rë kmq lviheki lga diejji”, nëp gjirhë botën greke;
huazim turk vak'uf si termin i pronës tokësore kishtare; aj s'ava
savan'oni, aj varv'ara // varv'aras varvar'on, aj nik'olas parax'oni.). Disa
markerë kanë të bëjnë me lidhjet midis grupeve të ndryshme të
popullsisë në të kaluarën (p.sh. tradita laz'aruδes me mungesë të
grupit të njerëzve që vizitojnë shtëpi dhe familje njëri pas tjetrit);
karnavalet e Pashkëve karnav'ala; llojet e ndryshme të magjisë,
nëpgarirje e bsiëq që Shël Vaqijir; beqike lë “dmpë rë jehrë”
(poδarik'o), mungesa e besimeve në Plakën e Marsit (ky fakt është
shumë i rrallë për Ballkanin), por pranimi i diskursit vendas për
muajin e marsit; tekstet rituale mund të jenë vendase, flija e kecit
në Ditën e Shën Gjergjit (ta kats'ica tu jurj'u)). Ka shumë rëndësi fakti
që mungesa e realitetit X në kulturën lokale mund të ketë më
shumë kuptim se sa të dhënat për pranimit e këtij realiteti në
traditën konkrete (p.sh. mungesa e besimeve për kalik'andzari, që
janë të përbashkëta për mbarë botën greke). Nga këta fakte
karakteristikë duket qartë domosdoshmëria e shtjellimeve të plota,
sistematike, të diferencuara dhe jo fragmentare të kulturës
157
vendase. Si rezultat, mund të konstatojmë elementet që janë

trashëguar prej qëndresës protohistorike, nga një anë, dhe
elementet që janë huazuar si pasojë e kontakteve të pandërprerëa,
nga ana tjetër.
Vëzhgime dialektologjike
Materialet dialektologjike të mbledhura gjatë ekspeditës sonë nuk

janë të mjaftueshme për përshkrimin e plotë të dialektit të grekëve
të Dropullit. Megjithatë tekstet kanë veçori me rëndësi të dukshme
për drejtimet e studimeve të mëtejshme. Në radhë të parë na duhet
të fiksojmë shumë leksema që nuk janë tipike për greqishten e re,
së paku për gjuhën standarde. Do të veçojmë 5 grupe:
1. huazime: nga shqipja l'eci ―kmledha lë isjaç‖; lga

sllavishtja b'abes ―njeqëkappëqir e iaplatajir – burrat në veshje
gpaqh‖; lga rspoiqhrja haldž'api ―rhiië, halvhap‖.
2. leksiku që ka paralele në dialektin e Janinës (= ioan.; shiko:
[Κοςμάρ 1997]):1 vak'ufjja (krahaso: ioan. vak'ufku ―rmia e iiqhëq‖ <
turq. vakuf), ra bspbsj‖'ečja (krahaso: ioan. burb'oljja ―iëpkij rë
tegjëj‖). Në iërë gpsn qinas mendimit tonë hyn edhe leksema
imšj'ihjja, që përdoret për emërtimin e një lloji të zogjve të egër
(krahaso: ioan. isšj'i ―tpan‖);
3. shprehjet që janë të përbashkëta me dialektin e Epirit: ta
sp'arγana tu Hrist'u ―nersjjar oë garsajlë nëp Kpiqhrjildjer‖;
4. leksiku i përbashkët i greqishtes së re kuptimi i të cilit është
relevant për dialektin konkret: muc'una ―kaqia e iaplatajir‖
(krahaso: μοτσςούνα ―qsppar (nejmparit.), gpikaqë‖); ar'aδa ―atjjia‖
(krahaso: απάδα ―padha‖); bišr'etsle ―npmnmxml (?) (nëp nerullat e
Kpiqhrjildjete)‖ lga πιςσεύψ ―jsaj, beqmj‖ (ipahaqm: imal. bistj ―beqa‖);
5. fjalët kuptimi dhe burimi i të cilave nuk është i qartë për
këtë moment: vr'ongulo (diçka që ka të bëjë me pyll), čmjjj'a,
č[m/s]jjj'ades, edhe si refleks čmjjj'ar‖iia (ka mundësi veshje ose
zbukurim për karnaval); tetsč'sleq (një lloj zbukurimesh); vjjo (ka
mundësi është lidhur me βόδι ―ias‖).
Nuk është i qartë me çfarë grup mund të lidhim leksemat

proc'arizan 3 pl. etj., të cilat kanë paralele në dialekte të tjerë. Nuk
mund të përjashtojmë mundësinë që npmс'apixal ka lidhje me ioan.
npačaja's ―jëqhmj/qhsaj qhiëldijar‖. Pmp nëpfsldikiqhr çëqhrjel e
1
Leksemat nga fjalori japim në transkriptimin latin.
158
lidhjes së këtij leksiku të dialektit të Dropullit me atë të Greqisë

Veriore mund të zgjedhim pas studimeve të mëtejshme. Supozojmë
që pas mbledhjes së fjalorit dialektologjik të Dropullit do të gjejmë
sasi mjaft të madhe të leksemave lokale edhe izoglosave leksikore
midis të folmeve greke dhe atë të Dropullit.
Veçoritë fonetike të Dropullit kanë tipare diferenciale. Për

vokalet nën theks vërehet:
6. Reduktimi ose ngushtimi /o/ > /u/ nën theks: n'una
(krahaso: νόνα), tr'ume (krahaso: σπώμε). Fakti që në Dropull vërehet
ngushtimi i zanores në pozicion me theks (kurse në dialektet e
Greqisë Veriore kjo dukuri vërehet vetëm tek zanoret në pozicion
pa theks) ka rëndësi të veçantë.
7. Ndryshimi /e/ > /o/: 'okso (krahaso: έξψ) është i përhapur
në shumë dialekte greke.
Për vokalizmin e patheksuar janë tipike:

8. Reduktimi ose ngushtimi /o/ > /u/ në pozicion pa theks:
kum'ati (krahaso: κομμάσι); kup'eles (krahaso: κοπέλλερ); 'ekuve
(krahaso: κόβψ), 'iisši (krahaso: είκοςι), lj'iγu (krahaso: λίγψ), 'olu
(krahaso: όλο); si është e njohur mirë kjo veçori është një nga
tiparet kryesore të dialekteve të Greqisë Veriore
[Κονσοςϋποτλορ 2001]. Në të folmen e Dropullit në të folurit e të
njëjti informanti përdoret një leksemë konkrete me ngushtim dhe
pa ngushtim – f'uru dhe f'uro (krahaso: υούπνο), čmjjj'ades dhe
čsjjj'ades; ka shumë shembuj kur ngushtimi nuk vërehet fare:
monahj'i (krahaso: μοναφή), m'avro psom'i (krahaso: μαύπο χψμί).
9. Mslgml mqe q‖ëqhrë i dsiqhëk pedsiriki /e/ > /i/ në
pozicion pa theks, i cili është tipik në dialektet e Greqisë Veriore.
10. Reduktimi i fortë në pozicion të patheksuar /i/ dhe

/u/ deri në rënie të plotë: psila (krahaso: χηλά); ts (krahaso: σηρ);
šr'api (krahaso: ςισάπι); monahj'i-m (krahaso: μοναφή μοτ). Në dallim
nga dialektet e Greqisë Veriore për të cilat kjo dukuri është
karakteristike, në Dropull ajo ka karakter fakultativ: nga një anë,
janë të pranishme variantet (Marts // Mart dhe M'artis; 'iisš, 'iisši
dhe 'iisši), por nga ana tjetër, në shumicën e rasteve nuk fiksohet
fare rënia e zanores së patheksuar: irilmrpmf'ia, q‖il'ehjja;
Nga veçoritë e konsonantizmit mund të përmendim fakte:
11. Palatalizimi /s/ > /š/: 'iisš[i] (krahaso: είκοςι); šr'api
(krahaso: ςισάπι); bp'sša (krahaso: πλούςια); Aiš'a[r]sis (krahaso:
Αξιάπφηρ); enjjai'mša (krahaso: εννιακόςια), paraklj'iša (krahaso:
159
ioan. napaiij'iq‖ ―iiqha e fqharir‖); [nqmk'i] qrap'išjjo (< -ςιο);

kalambokj'išjo; katsikj'išjo; γjiδ'išjo. Palatalizimi /s/ > /č/: čslγr'usane
(krahaso: ςτγκπούομαι). Palatalizimi /k/ > /č/: dsf'eči (krahaso:
ioan. dfeč dhe νσοτυέκι); šč'mkara (krahaso: ίςκιψμα). Rezultatet e
palatalizimit vërejmë në leksemat čmjjj'a / č[m/s]jjj'adeq; imšj'ihjja;
isisp'eršja; tetsč'sleq; krahaso edhe npmši‖'ilsqal[e] (krahaso:
πποςκινώ). Palatalizimi ka karakter fakultativ sepse ekzistojnë
variantet: eijiš'a dhe eklis'ia, por në shumicën e shembujve nuk
vërejmë palatalizimin fare: kats'ikja; s'inora.
12. Citakizmi: tse (krahaso: και), por më shpesh përdoret
varianti ke.
13. /j/ në pozicionin intervokal: kr'i-j-o (krahaso: κπύο);
makri-j-'a (krahaso: μακπιά); Tri-j-'aδa (Σπιάδα); krahaso edhe: ikoδom-
j-'unde. Në shembullin klar'i-j-a (krahaso: κλαπιά) më parë ka vend
vokalizimi /j/ me theksin në /i/ të krijuar, dhe pastaj shtesa /j/ që
të mos krijohet giati.
14. Anticipacia e palatalizimit γjin'e-j-kes (krahaso:
γτναίκερ).
15. Disa këmbime të sonanteve dhe të konsonanteve
frikative: /l/ > /r/ bp'sša (krahaso: πλούςια); /f/ > /h/: eht'a
(krahaso: ευσά); /v/ > /δ/ karδ'ela (krahaso: καπβέλι).
16. Shembujt e artikulimit frikativ /r/, si në shqip:
s'inora, tris, δek'emvri.
Shumë nga veçoritë fonetike e përmendura më parë ka
ngjashmëri me dialektet e Greqisë Veriore por ato kanë karakter jo
regular.
Në fushën e morfonologjisë dhe morfologjisë veçori
interesante dhe regulare demonstron folja.
17. Si edhe në dialektin e Janinës në format e imperfektit
shpesh nuk funksionon ndalimi i theksit më larg se në rrokje të
tretë nga fundi i fjalës [Κοςμάρ 1997: 26–27]: h'orevame; 'ihamane;
p'iγename; ja na profil'aγundane. Në këto raste vërejmë theks shtesë
në rrokjen e dytë nga fundi. Është interesant në këngën e
informantit regulli i tre rrokjeve është ruajtur: epj'asane.
18. Si në shumë dialekte të tjera të greqishtes në aorist
dhe imperfekt vërejmë augment pavarësisht nga sasia e rrokjeve:
ep'eftune.
19. Si në dialektin e Janinës fleksia e shumësit (I pl.) në
imperfekt – man[e]: 'ihaman, jort'azamane, k'ovamane, l'eγamane,
p'eramane, r'ihnamane, tr'oγamane, v'aneman. Megjithatë ka edhe
variante: k'anamane dhe k'aname.
160
20. Tek format foljore me /-n/ në fund, shpesh ngjitet /-

e/: en'efrsle, čslγr'usane, forj'ondane, k'anune.
Morfologjia e emrit ka tipare të përbashkëta me standardin e
greqishtes së re. Kemi gjetur vetëm dy shembuj interesante: [ja] to
peδ'in ―për fëmijë‖ me ruajtjen /-n/ në fund dhe formën Turkjj'a
―rspoir‖, lë rë cijar imlrakilmhel fmpkalri i gpeoiqhreq i qhskëqir
(krahaso: αδέπυια ―tëjjexëp‖) dhe fmpkalri nëpkbjedhës i shqipes -ia
(krahaso: vllaznia ―tëjjexëpir‖).
Konkluzione dhe perspektivë
Deri në momentin e sotëm nuk kemi atlase etnologjike të

Shqipërisë dhe Greqisë, na mungon edhe atlasi i greqishtes së re. Në
këto kushte është shumë e vështirë të zgjedhim të gjitha çështjet e
etnogjenezës dhe linguagjenezës së popullsisë së Dropullit.
Megjithatë përparimi në studimet e këtyre problemeve mund të
ketë vend nëse do të realizohet botimi i monografive me
përshkrime të krahinave konkrete të Shqipërisë dhe Greqisë2. Për
Dropullin e Sipërm dhe për Dropullin e Poshtëm do të ishin të
mjaftueshme një përshkrim i plotë linguistik dhe një përshkrim
antropologjik. Përshkrimi linguistik duhet të përfshijë jo vetëm të
gjitha nivelet e gjuhës (me fjalorin e plotë dialektologjik të së
folmes) por edhe problematikën sociolinguistike dhe çështjet e
kontakteve gjuhësore.
Sipas parametrave introlinguistike, e folmja greke e Dropullit
ka shumë tipare të përbashkëta me dialektin e Janinës dhe sipas
mendimit tonë hyn në arealin e dialekteve të Greqisë Veriore. Por
izoglosat e dialekteve të Greqisë Veriore në të folmen e përshkruar
nuk janë prodhuese. Një nga izoglosat më të rëndësishme,
përdorimi i kallëzores në funksionin e një kundrinori të zhdrejtë –
si duket nuk e përfshin këtë territor fare: ts lej (ср. σηρ λέει). Disa
veçori (n.qh. tmiajixiki /j/ ke qhreqël e “pe” /j/) ia napajeje lë
dialektin e grekëve të Mariupolit.
2
Shënim i redaksisë: Për të folmet greke të krahinës së Delvinës dhe Sarandës
është botuar monografia e A. I. Spyrou, Σο ελληνικό γλψςςικό ιδίψμα σηρ πεπιοφήρ
Δελβίνοτ και Αγίψν ΢απάνσα, Εθνικϋ και Καποδιςσπιακϋ Πανεπιςσήμιο Αθηνύν –
Βιβλιοθήκη ΢ουίαρ ΢απιπϋλοτ, Athinë, 2008, ndërsa një përshkrim i përgjithshëm
i të folmeve greke të Shqipërisë gjendet tek D. Kyriazis & A. Spyrou, «Σα
ελληνικά γλψςςικά ιδιύμασα σηρ Αλβανίαρ», në Νεοελληνική Διαλεκσολογία,
Αθήνα, ΚΕΝΔΙ Ακαδημίαρ Αθηνύν, VI, 175-199.
161
Si konkluzion, mund të supozojmë që e folmja e grekëve të

Dropullit është dialekt i tipit të përzier, i cili me kalimin e kohës
humb tiparet e tij të lashta.
BURIMET DHE LITERATURA:
ARKIVAT:
Arkivi i Atlasit të vogël dialektologjik i gjuhëve ballkanike –

Arkivi i Muzeut të Antropologjisë dhe Etnografisë, Sankt Peterburg.
АМAE: Новик 2009a – Arkivi i Muzeut të Antropologjisë dhe
Erlmgpafiqë: Новик А.А. Традиционная культура греков,
албанцев и черногорцев в Албании. Полевые записи.
Ксерокопия тетради. 2009. Архив МАЭ РАН. К-1, оп. 2. № 1940. 76
л.
АМAE: Новик 2009b – Arkivi i Muzeut të Antropologjisë dhe
Erlmgpafiqë: Новик А.А. Отчет об экспедиционных
исследованиях в Албании в августе 2009 года. Принтерный
вывод. 2009. Архив МАЭ РАН. К-1, оп. 2. № 1941. 10 л.
BIBLIOGRAFI:
Гајдова, Убавка. (Ред.). 2008. Македонски дијалектен атлас.

Пролегомена. Скопје.
Гуськова, Елена Юрьевна. 2011. «Что ждали от России на
Балканах в начале 1990-х годов». Në К. В. Никифоров,
И. А. Седакова. (Ред.). Образ России на Балканах:
Мифологемы, идеологемы, религиозные, исторические и
культурные связи. Доклады российских ученых к научному
коллоквиуму Международной ассоциации по изучению
стран Юго-Восточной Европы (Варшава, 7-9 ноября 2011
г.). Москва. 22-28.
Домосилецкая, Марина Валентиновна; Жугра, Альвина
Венедиктовна; Клепикова, Галина Петровна. 1997.
Малый диалектологический атлас балканских языков.
Лексическая программа. С.-Петербург.
Жугра, Альвина Венедиктовна. 1998. «Албанские соционимы и
система терминов родства». Алгебра родства: Родство.
Системы родства. Системы терминов родства. Вып. 2. С.-
Петербург. 167–185.
162
Иванова, Юлия Владимировна. 2006. Албанцы и их соседи.

Москва.
Иванова, Юлия Владимировна. 1982. «Формирование
культурной общности народов Юго-Восточной
Европы». Балканские исследования. Вып. 7: Исторические и
историко-культурные процессы на Балканах. М. 164-194.
Колосова, Валерия Борисовна; Домосилецкая, Марина
Валентиновна. 2010. Фитонимический вопросник. С.-
Петербург. (рукопись).
МДАБЯ 2003-2010. Малый диалектологический атлас балканских
языков. Под ред. А. Н. Соболева. Пробный выпуск.
München, 2003. Серия лексическая. Том I. Лексика
духовной культуры. München, 2005. Том II. Человек.
Семья. München, 2006. Том III. Животноводство. С.-
Петербург; München, 2009. Том IV. Ландшафт. Сост. М.
В. Домосилецкая. С.-Петербург; München, 2010. Серия
грамматическая. Том I. Категории имени
существительного. München, 2005.
Новик, Александр Александрович, Перехвальская Елена
Всеволодовна. 2004. «Урумы Приазовья (очерк
современной ситуации)». Проблемы славяноведения.
Сборник научных статей и материалов. Выпуск 6. Отв.
редактор С.И. Михальченко. – Брянск: Издательство
Брянского государственного университета. 290-295.
Новик, Александр Александрович. www.greek.ru. Заселение
греками Приазовья. Greek.ru. Греция. Кипр. Почти все о
греческом на русском //
http://www.greek.ru/culture/grekrus/history/index3-
1.php?phrase_id=482254&print=Y.
Новик, Александр Александрович. 2007. Большая Российская
энциклопедия: В 30 т. / Председатель Науч.-ред. совета
Ю.С. Осипов. Отв. редактор С.Л. Кравец. Т. 7. – М.:
Большая Российская энциклопедия. 665-667.
Новик, Александр Александрович. 2009. Балканский ислам. Коран.
Обрезание. Программы для собирания антропологического и
лингвистического материала. С.-Петербург. (рукопись).
Плотникова, Анна Аркадьевна. 1996. Материалы для
этнолингвистического изучения балканославянского ареала.
Москва.
Русаков, Александр Юрьевич; Соболев, Андрей Николаевич.
2008. Субстанционально-функциональная теория
163
балканского языкового союза и славянские языки. С.-

Петербург.
Соболев, Андрей Николаевич. 2009. Балканский ислам. Календарь
и праздники. Программа для собирания антропологического
и лингвистического материала. С.-Петербург. (рукопись).
Соболев, Андрей Николаевич; Воронина, Ирина Ивановна;
Лопашов, Юрий Александрович; Русаков, Александр
Юрьевич. 1997. Малый диалектологический атлас
балканских языков. Синтаксическая программа. С.-
Петербург.
Соболев, Андрей Николаевич; Русаков, Александр Юрьевич.
(Ред.). 2005. Языки и диалекты малых этнических групп на
Балканах: Материалы Международной научной
конференции (Санкт-Петербург, 11-12 июня 2004 г.). С.-
Петербург; München.
Ανδριώτης, Νικόλαος Π. 1995. Ετυμολογικό λεξικό της Κοινής

Νεοελληνικής. Θεσσαλονίκη.
Βάσος, Θανάσης. 2008. Το δημογραφικό ζήτημα της Εθνικής Ελληνικής
Μειονότητας στην Αλβανία. Tiranë.
Γκατζώνης, Κώστας. 2003. Ο Λόγγος της Πάνω Δερόπολης. Αθήνα.
Κοντοσόπουλος, Νικόλαος Γ. 2001. Διάλεκτοι και ιδιώματα της Νέας
Ελληνικής. Αθήνα.
Κοσμάς, Νίκος Β. 1997. Το γλωσσικό ιδίωμα των Ιωαννίνων. Αθήνα,
Γιάννινα.
Λαογραφικά σύμμεικτα της Εθνικής Ελληνικής Μειονότητας Βορείου
Ηπείρου. 2004. Αργυρόκαστρο.
Λίτσιος, Φίλιππας. Το χρονικό της Δρόπολης. Tiranë, χ.ε.
Ζαφειράτης, Βαγγέλης. 2007. Αστέρια. Άγιοι. Αντάρτες. Σαράντα.
Gjergji, Andromaqi. 1988. Veshjet shqiptare në shekuj. Origjina.

Tipologjia. Zhvillimi. Tiranë.
Gjergji, Lush. Roli i femrës shqiptare në familje dhe në shoqëri. Zagreb,
1990.
Gjinari, Jorgji; Beci, Bahri; Shkurtaj, Gjovalin; Gosturani, Xheladin.
2007-2008. Atlasi dialektologjik i gjuhës shqipe. Vëllimi I-II.
Napoli.
Jorgo, Mitili. 2005. Krahina surprizë. Gjirokastër. al 26 15 g
Jorgji, Jani. 2001. Dropulli i Sipërm në shtypin shqip 1945-1955.
Bibliografi. Tiranë.
Kaplan, Robert. 1993. Balkan Ghosts: a Journey through History. New
York.
164
Lafe, Emil et al. (Red.). 2008, 2009. Fjalor enciklopedik shqiptar. Vëll. I.
A-Gj. Tiranë, 2008. Vëll. II. H-M. Tiranë, 2008. Vëll. III. N-
Zh. Tiranë, 2009.
Mproitia e minoriteteve në Shqipëri. Dekllarata që bëri përfaqësonjësi i
Shqipërisë më 2 tetor 1921.
Novik, Alexander. 2009. Department of Europe// Peter the Great
Museum of Anthropology and Ethnography. The Kunstkamera.
295th anniversary. History, Collections, Research. St.
Petersburg. 152-165.
Sandfeld, Kristian. 1930. Linguistique balkanique. Problèmes et résultats.
Paris.
Stublla, Shefki. 2007. Mbijetesa (Aspekti muzeor). Prishtinë.
Tirta, Mark. 2003. Etnologjia e shqiptarѐve. Tiranѐ.
Woodward, Susan. 1995. Balkan Tragedy. Chaos and Dissolution after
the Cold War. Washington, D.C.
Ylli, Xhelal. 2000. Das slavische Lehngut im Albanischen. 2. Teil.
Ortsnamen. München.
MAKSIM KISILIER, ALEKSANDER NOVIK, ANDREY SOBOLEV

State University of Saint Petersburg
Academy of Sciences of Russia
Saint Petersburg, Moscow
ETHNOLINGUISTIC AND DIALECTOLOGICAL OBSERVATIONS FROM

DROPULL, ALBANIA: BASED ON THE DATA OF THE RUSSIAN EXPEDITION
IN 2009
(Summary)
he paper aims to shed some new light in the discussions around the
history, traditional culture and dialect of the Greek-speaking
population in Dropull, Albania. New data collected by the Russian
research team in 2009 are presented and discussed in the broad Balkan,
Greek and Albanian context.
165
University of New York Tirana
A PRELIMINARY LINGUISTIC APPROACH OF THE ―CODEX OF

DOSITHEOS‖, BISHOP OF DRYINOUPOLIS AND GJIROKASTRA
(1760-1858)
his article attempts to make a preliminary linguistic approach

rm rhe ―Cmdev mf Dmqirhemq‖, Biqhmn mf Dpwilmsnmjiq ald
Gjirokastra (S. Albania). As such, this contribution extends
previous work in the ethnic constitution of the region (Giakoumis
2003) and in presenting this manuscript (Giakoumis 2008), shortly
befmpe rhe kalsqcpinr‖q nsbjicariml (Giaimskiq 2013). Ir qhmsjd be
noted from the outset that this linguistic approach is presented by
a historian, not but by a linguist, who is therefore looking at
linguistic manifestations only to the extent that they are useful to
draw historical conclusions. Hence, my approach is descriptive (and
as such qualitatively illustrating samples instead of quantifying
examples) and not prescriptive, with the understanding that any
used language is systematic, in spite of anticipated variations
between different language speakers. In so doing, the purpose of
rhiq cmlrpibsriml iq rm njace rhe kalsqcpinr‖q jevicaj ditepqirw ilrm
its historical context, trace morphological phenomena of language
sqed ilrm rhe detejmnkelraj npmceqq mf rhe kalsqcpinr‖q fipqr
language, Greek, and investigate the way in which language was
used as a means of identification. I aspire to demonstrate that,
regardless of their ethnic origin, language users in the manuscript
are characterized by cultural multilingualism.
The manuscript whose language is approached herein
presents a number of limitations in the study of dialectical
variation of the region of Gjirokastra. Considering that lingual
variations can be regional, social or stylistic in origin, the codex is
ecclesiastical and such it does not represent an Islamized segment
of the local community. In addition, the two amongst the copyists
mf rhe kalsqcpinr‖q acrq uhmqe lakeq ape kelrimled, Hadji-
Demetrios from Sikriati, 1764 (A.Q.Sh. F. 139, D. 2, f. 9v), and
Constantine from Metsovo, ca. 1770 (ibid., f. 4v), Biqhmn Dmqirhemq‖
brother and student of the well-known scholar Demetrios
Vardakas, were both teachers of the Greek School of Gjirokastra; as
such, they represent regional intellectual elites and thus they must
have written not on basis of how language was used, but rather on
167
how language should or should not be – it is widely known that

scribes used official templates or previous archival documents as
models of how an act should be written (Paizi-Apostolopoulou 1988,
70-1). The manuscript more often than not contains copies of acts,
rather than the official acts themselves, hence, the autographic
signatures of witnesses – mostly members of local elites – randomly
anneap. Fsprhepkmpe, uhije kalw mf rhe cmdev‖q acrq kaie
references to reports or testimonies from the provinces of the
Diocese, none of them was copied in the diocesan codex, thereby
depriving us from grass-root linguistic materials related to the
cases treated in the manuscript. Considering the range of subjects
that an ecclesiastical codex contains (Church administration and
matters of civil law), the manuscript presents no evidence for the
language used in other settings or in other instances. In spite of
limitations, though, the value of the manuscript in the study of the
jalgsage mf a napricsjap qegkelr mf rhe pegiml‖q cmkkslirieq iq
great, not least because of the absence of other published similar
documents.
The language used throughout the manuscript is ecclesiastical
Greek with a number of archaic forms owed to the use of templates,
yet, without homogeneity when its acts refer to the substance of
the treated matters. The use of archaic elements can be evidenced
il rhe uiqheq‖ napr of a letter addressed from the archons of
Gjirokastra to the Metropolitan of Ioannina, whose suffragan the
Diocese of Dryinoupolis and Gjirokastra was. The letter dates April
20, 1760 and starts with the following exclamation (Appendix 1):
“We qeptijejw nrostrate before the godly height of your all-holiness
and most piously osculate his holy and grace-giving right {hand},
praying to the Risen from the dead {Christ} to keep your god-
featured all-holiness in both good health and prosperity, and make
him worthy to celebrate His holy Resurrection for many years”.
When, however, there is no template befitting the particular
context of the matter at hand, the use of the language used displays
discrepancies compared to the aforementioned archaism. Hence,
the style of the same letter changes when its content moves from
uiqheq rm rhe karrep ar hald (Anneldiv 2): “The peaqml mf msp nerrw
letter is nothing else, but to reveal the cause of this Diocese to your
all-holiness; the god-featured Bishop Mr. Metrophanes resigned
from it, due to {its} heavy debt and we were left deprived of
archpriest for such a long time. We are therefore warmly pleading
your all-holiness to ordain the archdeacon of our province, Mr.
Dmqirhemq, aq al apchnpieqr … ybecasqe{ qsch iq msp ycmspqe mf}
168
A PRELIMINARY LINGUISTIC APPROACH OF THE „CODEX OF DOSITHEOS‟
kild… Beqideq rheqe ue njead hiq ajj-holiness not to ordain anyone

else, because we will neither accept nor help him”.
Uninterrupted lingual contacts with Turkish-speaking
subjects of the Ottoman Empire since the 15th century, as well as
immigration to the West inevitably left imprints on language
monuments, as the one at hand herein. Thus, one can trace a great
deaj mf umpdq mf Tspiiqh mpigil, qsch aq ―iajdıpık‖ (cmbbjed pmad)
(Act No. 10, A.Q.Sh. F. 139, D. 2, f. 4v, 1782/1785) mp ―tapmṣlı‖
(ilhabiralrq msrqide rhe Caqrje‖q osaprepq), ilcjsdilg jegaj
repkilmjmgw fmp rhe pejilosiqhkelr mf debrq, qsch aq ―ibpa te işia
amme-wi datadal te iậffa-wi ksrajebe‖del‖ (―I/ue (rhe
undersigned) relinquish the right to further trial and acquit the
debrmp mf hiq debr‖)1. Commercial and other business word loans
from Italian is evident in members of the community that lived
abroad, as evidenced in copies of their wills published in the
dmcskelr, il umpdq jiie ―βιλάνσζιο‖ (Ir. ―bijalcim‖, bajalce qheer),
―δαπαβέπι‖ (Ir. ―dapa-atepe‖, gite-and-raie rpalqacrimlq), ―ἰνβενσάπιον‖
(Ir. ―iltelrapim‖, iltelrmpw), ―ἰνσζίπκα‖ (Ir. ―il cipka‖ – circa),
―κπέδισον‖ (Ir. ―cpedirm‖, cpedir), ―νεγόσζιον‖ (Ir. ―legmxim‖, legmriation),
―πόλισζα‖ (Ir. ―nmjixxa‖, iltmice) ald ―πψσζεβούσα πεσζιβούσα‖ mp
―πεσζιβούσα‖ (Ir. ―picetsra‖, peceinr)2. It is rather surprising for a
region where both Greek and Albanian were widely spoken
(Giakoumis 2003) that no Albanian words are observed in the
manuscript apart from toponyms, all-probably because of the
jirepapw chmiceq mf rhe cmdev‖q jeapled qcpibeq. Ajrhmsgh ue qhmsjd
not exclude the possibility of this choice echoing some sort of social
standing preferences of the Diocese secretaries (after all Albanian
at the time was largely a spoken and not written language, while
Greek and Italian were linguae francae for people of diverse ethnic
backgrounds), as I shall demonstrate further below, this choice is
certainly not driven by ethnic criteria.
1
Act No. 136, A.Q.Sh. F. 139, D. 2, f. 86r, Febpsapw 18, 1839: “[E]ἰρ σὸ ἑξῆρ σϋςον διὰ
σὰ ἔξοδα ὁποῦ ἠκολοόθηςαν εἰρ |13 σὸ μεσαξό μαρ, ὅςον καὶ διὰ σὴν πποῈκαν καὶ
ἔξοδα σῆρ σπουῆρ αὐσῆρ ὁποῦ |14 ἐκάθησο εἰρ σὸ ὁςπήσιϋν μαρ μένομεν
ἀ[μ]υϋσεποι ἀκασαζήσησοι εἰρ αἰῶνα |15 σὸν ἅπανσα κασὰ πάνσα καὶ διὰ πάνσα,
μεσαλεγϋμενον σοτπκι|16κύσεπα, ἰμππᾶ βε ἰςκὰ ἀμεω δαβαδᾶν βε κευαω
μοτσαλαμπηνσέν |17 καὶ δὲν ἔφομεν εἰρ σὸ ἑξῆρ νὰ ζησήςψμεν ἀποζημιύςειρ οὔσε
λεπσὸν ὀ|18βολϋν”. I am indebted to Dr. Rhoads Murphey and Mr. Agamemnon
Tselikas for their help in deciphering and comprehending the script.
2
In passim in Acts 23, 43, 44, 50, 59 and 90: A.Q.Sh. F. 139, D. 2, ff. 16 r-18r, 30r-34r,
39v and 43r-44r.
169
Wherever the copyists did not have a choice of language, such

aq il rhe caqe mf rmnmlwkq mp alrhpmnmlwkq, rhe pegiml‖q
multilingualism is palpably manifested. Thus, one can identify
toponyms of Greek3, Albanian4, Turkish5 or Slavic6 etymological
origin. The case of anthroponyms is more difficult to analyze, in
spite of certain clearly Albanian names, such as Hëna (moon) given
to a girl (note 17), since a number of Albanian version of
anthroponyms was conferred in Greek; for example the first name
of a 1780 archon of the city of Gjirokastra named George Alexiou is
cmlfepped bw rhe qake qcpibe ar mle rike aq ―Γεύπγιορ‖ ald ar
almrhep ilqralce aq ―Γκιέπγκηρ‖ (f. 29r-v); several Turkish
alrhpmnmlwkq ape ajqm npeqelr (e.g. ―Μοτςσαυά μπέηρ‖, Tspi.
Mustafa bey, f. 25v). The absence of ancient Greek anthroponyms is
remarkable in view of later onomatopoeic choices in the same
region. Quantitative study by specialists will certainly unveil
iknmpralr ilfmpkariml fmp rhe pegiml‖q ilrepruililg mf diffepelr
ethnic and lingual groups in diverse periods of time.
The absence of ethnic divisions in an anyhow multi-ethnic
and multi-lingual region is evidenced by the names used to describe
local identities. Continuing the early-Ottoman division of the
Ottoman society in millet7 the most common name to identify the
cmkkslirw‖q il-group, disregarding ethnicity, is by way of
religion8, while toponymic descriptors distinguish between the
various sub-groups of the Christian in-group9. Ottoman Muslims
and Ottoman authorities are more often than not collectively
referred as members of the out-gpmsn, ―rhe msr-qidepq‖10 (Giakoumis-
Egro 2010, 111-7) uirh rheip ―evreplaj fmpce‖11 ald ―evreplaj jau‖12.
Scarce and unsystematic is the use of ethnic or racial names, such
3
E.g. ―Λϋγγορ‖ mp ―ΕἰπηναῈοι‖, f. 5r.
4
E.g. ―Κιάυ Μππέσι‖, Alb. Qafë Mbreti – Kilg‖q cmj, op. cit.
5
E.g. ―Σζελισςέω‖, Ceji Çei, op. cit.
6
E.g. ―Σςεπκοβίσςα‖, Sj. Црквице, op. cit.
7
The word milla, more familiar in its Turkish form millet, iq a Qsp‖alic Apabic
umpd mf Apakaic mpigil, mpigilajjw kealilg “a umpd”, helce a gpmsn mf people
who accepted a particular word or revealed book. It is also used of other,
including non-Muslim, religious groups, and some deviant groups within the
Islamic world: B. Lewis, The Political Language of Islam, Chicago: The University of
Chicago Press, 1988, 38.
8
See ―ἡμεῈρ οἱ φπιςσιανοὶ βαποςιλίδερ‖, f. 25v.
9
Fmp evaknje ―οἱ ΠαλαιοπαζαπῈσαι‖ ald ―Παλιοτπψσιῶσαι‖, op. cit.
10
Gi. ―ἐξψσεπικοί‖.
11
Gi. ―ἐξψσεπικὴ βία‖, f. 13r.
12
Gi. ―ἐξψσεπικὸρ νϋμορ‖, f. 20v.
170
aq ―Ajbalial‖, ―Tspi‖, ―Orrmkal‖, ―mf mrhep pace‖, ―gwnqw‖ mp ―larimlaj‖.

The adjecrite ―Ajbalial‖ iq sqed mljw mlce rm delmre Msqjik
Albanians13. Liieuiqe, rhe erhlic lake ―Tspi‖ iq sqed mljw mlce il a
1770s copy of a 1639 adjudication of the Metropolis of Ioannina
over a dispute between a former and a contemporary Bishop of
Dryinoupolis and Gjirokastra, over the debts incurred by the former
Biqhmn Kajjiqrmq bw uaw mf ―rexiepe‖ (debr lmreq) iqqsed bw hik il
favour of many, including Turks14, debts that were to be assumed by
the new Bishmn Gabpiej. The adjecrite ―Orrmkal‖15 appears to denote
kekbepq mf rhe pegiml‖q Msqjik msr-gpmsn, uhije rhe qnecikel ―mf
mrhep pace‖ uaq sqed il a narpiapchaj jerrep addpeqqed rm rhe
Diocese, hence, it does not necessarily reflect regional
identifications16. The paciaj lake ―gwnqw‖ iq ajqm sqed mlce il a
divorce letter dated May 09, 1858 (f. 107r), while the use of the
erhlic ―larimlaj‖ iq rpitiaj, kmqr-likely indicating a Greek national
afrep Gpeece‖q 1821 ildeneldelce17. Last but not least, it is
interesting to note that, once in the diaspora together with other
13
See ―Διϋφνψ γτνὴ σοῦ μακαπίσοτ ΢ψσῆπι σοῦ Πίκλη Κοτπεμάδι, κασαγομένοτ ἐκ
σοῦ φψπίοτ Μποζικάσι, ὅςσιρ αἰφμαλψσιςθεὶρ ποσὲ ὤν εἰρ ἡλικίαν ςφεδὸν εἴκοςι
φπϋνψν ὑπὸ Ἀλβανῶν καὶ ἐνσαῦθα μεσακομιςθεὶρ ἀπηλλάφθη σῆρ αἰφμαλψςίαρ‖
(Diochno, wife of the late Sotiris, (son) of Pikli Kuremadhi, descending from the
village Bozikat, who was once taken captive by Albanians at the age of 20 and
after he was transferred here he was freed from captivity/slavery), f. 81 r.
14
Gk. ―σεςκεπέδερ σοόπκψν‖, f. 11r.
15
Act 112, f. 77r, May 7, 1831: “… Μεσὰ παπέλετςιν δὲ καιποῦ, ὁ ῥηθεὶρ Νάσζηρ
ἐξψςθεὶρ βίᾳ καὶ δτναςσείᾳ ἐκ σοῦ ῥηθένσορ ὀςπησίοτ ἀπὸ σὸν ππῶσον
ἰδιοκσήσην αὐσοῦ ὆θψμανὸν ὀνομαζϋμενον ΢έλυο Ζοόκοτποτ … ἔμεινε φψπὶρ
ὀςπήσιον καὶ ἐζήσει σὴν ἀποζημίψςιν μεπικῶν ἐξϋδψν … σὰ ὁποῈα ἐξϋδετςεν εἰρ
μεπεμέσια καὶ ἄλλαρ φπείαρ σοῦ ὀςπησίοτ, καὶ δὲν ἐδτνήθη νὰ σὰ λάβῃ παπὰ σοῦ
ῥηθένσορ ὆θψμανοῦ …” (After some time, the said Natzis was expelled by force
and bully from the said house from its first owner, an Ottoman named Selfo
Zmsimspms … pekailed hmkejess and sought compensation for certain expenses
he had incurred for maintenance work and other needs of the house and never
managed to retrieve from the said Ottoman).
16
Act 72, f. 52r, April 29, 1786: “…ἔυθαςε ἡ ἖κκληςία εἰρ μίαν σοιαόσην ἐλεεινὴν
κασάςσαςιν, ὁποῦ ἐπαπειλοῦνσαι καὶ εἱπκσαί καὶ … μτπία ἄλλα … μὲ
ἐλεηνολογίαν καὶ αὐσῶν σῶν ἀλλουόλψν.…” (rhe Chspch elded sn il qsch a
deplorable condition, as imprisonments and myriads of others are used as threats
along with the slandering of those of other races).
17
See Act 145 (divorce letter of Manolis from Hëna, daughter Niko Depa
Stephanou from Sheper), f. 90v, Jalsapw 13, 1840: ―ὁ Μανϋληρ ἐκ σοῦ φψπίοτ Βάωα
σῶν Θτβῶν … ἀνήθικορ γενϋμενορ ππὸρ σὸν Σάςε ΢απαμαλίκον, ὅςσιρ σὸν εἶφε
ππὸ φπϋνψν ἐξηγοπαςμένον παπ‖ ἑνὸρ ἐθνικοῦ αἰφμάλψσορ ὤν…‖ (Malmjiq fpmk
rhe tijjage Vagia mf Thebeq … qhmued slrhalifsjleqq rm Taqe Sapakajiim, uhm
had manumated him when he was a captive / slave of a national).
171
Christian subjects of the Ottoman Empire, members of the in-group

idelrifw rhekqejteq aq ―Rmkalq‖ mp ―Rmkalq fpmk rhe njaceq mf
Tspiew‖18.
The linguistic diversity outlined above, even written from the
most learned members of the diocesan community should not
surprise us. Over centuries-old symbiosis of diverse lingual or ethnic
groups (Giakoumis 2003), the Ottoman Empire since the 15th
century enhanced the lingual and ethnic diversity of the region not
mljw il rhe npmceqq mf rhe pegiml‖q Iqjakixarimlq (Giaimskiq 2013),
but also through the installation of Ottoman administrators and
other subjects of Turkish descent in the region, while it did not seal
the territory from migrations of various elites to the West. All of
these agents played an important role to the formation of cultural
multilingualism in certain strata of the Christian community of the
Dimceqe mf Dpwilmsnmjiq ald Gjipmiaqrpa, uhmqe ilrejjecrsaj ejire‖q
linguistic choices can be revealed through the study of the
manuscript in question. After all, this is a period in which
linguistics as a scientific discipline was unknown to the locals, as
etidelced bw rhe sqe mf rhe umpd ―tmice‖ rm deqcpibe rhe Irajial
jalgsage tq. rhe sqe mf rhe umpd ―diajecr‖ rm deqcpibe rhe Gpeei
jalgsage: “… σοιγαποῦν ἐνευανίςθη καὶ σῇ ἡμῶν μεσπιϋσησι ἕν ἶςον
ἀπαπάλ|25λακσον ἐκ σῆρ ἰσαλίδορ υψνῆρ εἰρ σὴν ἡμεσέπαν μεσαυπα-
ςθὲν διάλεκσον …” (Sm, a dsnjicare cmnw il rhe Irajial tmice uaq
presented to our Modesty (the Bishop of Dryinoupolis and
Gjirokastra) which was translated to our own dialect) (Act 45, F.
139, D. 2, ff. 34v-35v, March 1781).
18
See Act 44, ff. 32v-34r, July 11, 1778, in which Hadji Leontios Christou from
Gjirokastra who died in Vienna donates through his will 100 florins to St.
Gempge‖q chanej mf rhe ―σοτπκομεπησῶν Ῥψμαίψν‖ (Rmkalq fpmk rhe njaceq mf
Tspiew) il Viella ald 50 fjmpilq rm rhe chspch ―σῶν Ῥψμαίψν‖ (mf rhe Rmkalq) il
Trieste.
172
APPENDICES
Appendix 1: Act No. 2, A.Q.Sh. F. 139, D. 2, f. 2r, April 20, 1760:

“z5 + Σὸ ἔνθεον ὕχορ σῆρ ὑμεσέπαρ πανιεπϋσησορ δοτλικῶρ πποςκτ-
νοῦμεν, καὶ σὴν ἁγίαν καὶ φαπισϋβπτσον αὐσῆρ δεξιὰν |6 πανετλα-
βῶρ ἀςπαζϋμεθα δεϋμενοι σοῦ ἐκ νεκπῶν ἀναςσάνσορ ὅπψρ διαυτ-
λάσσῃ σὴν ὑμεσέπαν θεοππϋβλησον πανιεπϋ|7σησα ὑγιαίνοτςαν καὶ
εὐημεποῦςαν κασ‖ ἄμυψ, καὶ νὰ ἀξιύςῃ νὰ ἐοπσάςῃ σὴν θείαν αὐσοῦ
Ἀνάςσαςιν εἰρ ἔση πολλά.…”.
Appendix 2: Act No. 2, A.Q.Sh. F. 139, D. 2, f. 2r, April 20, 1760:

“z8 Σὸ αἴσιον σοῦ ςμικποππεποῦρ ἡμῶν γπάμμασορ δὲν εἶναι οὐδὲν
ἄλλο, πλὴν υανεπύνομεν σῇ ἡμεσέπᾳ πανιεπϋσησι |9 διὰ σὴν αἰσίαν
σῆρ ἐπιςκοπῆρ σαόσηρ, ὁποῦ παπῃσήθη αὐσὴν ὁ θεοππϋβλησορ ἐπί-
ςκοπορ κόπ Μησπουάνηρ, ἐξ |10 αἰσίαρ σοῦ βαπτσάσοτ φπέοτρ, καὶ ἐ-
μείναμεν ἐςσεπημένοι ἀπφιεπέψρ ἤδη σοςοόσοτ καιποῦ. Λοιπὸν πα-
πακαλοῦμεν |11 θεπμῶρ σὴν ἡμεσέπαν πανιεπϋσησα κασὰ σὴν ἐκλο-
γήν μαρ καὶ ζήσηςίν μαρ νὰ φειποσονήςεσε ἀπφιεπέα σῆρ ἐπαπ|12φίαρ
σὸν ἀπφιδιάκονον κὺπ Δοςίθεον … ἔσζι μᾶρ βεβαιύνει ἡ γνύμη
μαρ…. Ππὸρ σοόσοιρ παπακαλοῦμεν σὴν πανιεπϋσησά σηρ νὰ μὴ …
ἄλλον φειποσονήςῃ, ὅσι μήσε σὸν δεφϋμεθα, μήσε βοήz17θειαν δίδο-
μεν”.
173
REFERENCES
Giakoumis K. 2003. «The Qseqriml mf rhe ―Rejarite Asrmchrhmlw‖ mf rhe

Albanians in Epiros And the Albanian Immigration Movements
of the Fourteenth Century: The case of the region of Dropull,
Gjirokastër (Southern Albania)». Byzantine and Modern Greek
Studies. 27, 171-184.
Giakoumis K. 2008. «Archival Codices in the Central Archives of the State,
Tipala: Fipqr Ppeqelrariml mf rhe ―Cmdev mf Gjipmiaqrëp‖ (F. 139, D.
2: 1760-1858)». Albanohellenica. 3, 35-52.
Giakoumis K. 2013. Ο Κώδικαρ σοτ Δοςιθέοτ, Επιςκόποτ Δπτωνοτπόλεψρ και
Απγτποκάςσποτ (A.Q.Sh. F. 139, D.2: 1760-1858). Athens.
Forthcoming.
Giakoumis K. – Egro D. 2010. «Ottoman Pragmatism in Domestic Inter-
Religious Affairs: The Legal Framework of Church Construction
in the Ottoman Empire and the 1741 Firman of Ardenicë
Monastery». Ηπειπψσικά Φπονικά. 44, 73-127.
Paizi-Apostolopoulou M. 1988. Ανεπίςημα από σο Πασπιαπφείο
Κψνςσανσινοτπόλεψρ. Παπαςφέδια και Μαπστπίερ σοτ 1476, Athens:
Institute of Neohellenic Research.
174
Tiranë
PROBLEME TË PËRKTHIMIT TË HABITORES SHQIPE NË

GREQISHTE
ënyra habitore e shqipes ka qenë objekt diskutimesh

ndërmjet gjuhëtarëve, për sa u përket mjaft çështjeve që
lidhen me të: së pari ekzistenca e saj si mënyrë më vete
apo ekzistenca e trajtave kohore habitore, mënyra e formimit të
trajtave të habitores, mosha e trajtave të habitores dhe pikëtakimet
midis habitores së shqipes dhe mënyrës së ritregimit në bullgarisht
e rumanisht.
Në gramatikën1 e gjuhës shqipe habitorja trajtohet si mënyrë
më vete, e cila së bashku me mënyrën dëftore shpreh modalitetin e
vërtetësisë, por me habitoren folësi shpreh edhe ndjenjën e habisë.
Por format e habitores përdoren relativisht dendur edhe për të
shprehur një qëndrim ironizues, mosmiratues, kundërshtues të
folësit2. Edhe pse në shqip habitorja është mjaft e përhapur në të
dyja dialektet, ajo nuk haset në të folmen e arvanitasve dhe
arbëreshëve të Italisë3.
I pari që i ka shqyrtuar trajtat kohore të së pakryerës ka qenë
Dmxmli, i ciji i ekëprml arm qi “imhë rë nëpbëpa adkiparite”, nmp lsi
e trajton mënyrën habitore si mënyrë më vete. Edhe Kristoforidhi4
në gramatikën e tij nuk bën fjalë për mënyrë habitore, por për kohë
rë cijar ai i osal “απποςδϋκησοι” (të papritura) dhe i përfshin në
mënyrën dëftore, lidhore dhe vullnetare (volitive). Ai rendit një
sërë kohësh, përveç kohëve që pranohen nga gramatika e gjuhës
shqipe si forma kohore të habitores, disa nga të cilat si të paskam
pasë, të paskam pasë pasë, do të paskam pasë, do të paskam pasë pasë nuk
hasen asgjëkundi5. Sami Frashëri6 fjer gjirhaqhrs nëp “mote të
nanaldehspë” dhe i përfshin ato në mënyrën dëftore e lidhore. E.
1
Gramatika e gjuhës shqipe, Tiranë, 1995, 273.
2
Sh. Demiraj, Gramatika historike e gjuhës shqipe, Tiranë, 1986, 905.
3
Për më tepër shih: N. Liosis, «If only Arvanitika had an admirative mood!
Between evidentiality and counterfactuality», në Zeitschrift für Balkanologie 46, 2.
184–202.
4
Κ. Φπιςσουοπίδοτ, Γπαµµασική σηρ αλβανικήρ γλώςςηρ κασά σην σοςκικήν
διάλεκσον, εν Κψνςσανσινοτπϋλει, 1882.
5
Sh.Demiraj, vep. e cit., Tiranë, 1986, 906.
6
S. Frashëri, Shkronjëtore e gjuhësë shqip, Drita, Bukuresht, 1886, 127.
175
Lafe ëqhrë gjirhaqhrs i keldikir qe “xgjidhja kë e kipë dm rë iqhre

të flisnim për trajta habitore të disa kohëve të mënyrës dëftore,
lidhore dhe eventualisht kushtore dhe jo për mënyra habitore e
lidhore - habirmpe”7. K. Cipoja8 në gramatikën e tij e pranon
mënyrën habitore (admirativin) si mënyrë më vete dhe trajton dy
trajta kohore të saj, prezentin (paskam, pikan) dhe perfektin (paskan
mbushur, qënkan zënë). Cinmja bël fjajë gjirhaqhrs edhe nëp “ljë
këlwpë rë pe, oë lsi figspml aimka lë gpakariiër”, këlwpël
habitore – lidhore, e cila ka dy kohë, imperfektin, dhe citon këtu
vargjet e N. Frashërit: rë oëliëqha qi ri djajë...../ rë naqiëqha tpanl‖ e
veriut, dhe aoristin e dytë ose i kryeri i tejshkuar (të paskësha qënë)
siç e emërton ai. Për të ashtuquajturën mënyrë lidhore – habitore9
bën fjalë edhe Sh. Demiraj, i cili e trajton gjithashtu mënyrën
habitore si mënyrë më vete. Për mënyrën habitore në gramatikat e
shqipes në gjuhë të huaj mbizotëron termi admirativ, ndërsa që pas
Kongresit të Lushnjës në gramatikat e shqipes në shqip është
përdorur termi mënyrë habitore10.
Habitorja e shqipes për nga tipi i ndërtimit, siç shprehet dhe
Demraj, nuk ka shoqe në asnjë gjuhë tjetër indoevropiane 11. Trajtat
e habitores janë formuar nga pjesorja shkurtuar dhe folja ndihmëse
kam. Ky argumentim të cilin e ka dhënë për herë të parë Dozoni dhe
është mbështetur edhe nga shumica e gjuhëtarëve12, nuk është
pranuar nga Jokli sipas të cilit habitorja është formuar nga
përngjitja e së ardhmes së përmbysur, mendim i cili sipas Demirajt
rezulton i pambështetur13. Ndërtimet e lira sintaksore të tipit
pjesore + kam sipas E. Likës, që sollën habitoren e sotme kanë qenë
të njohura te autorët e vjetër, por janë të njohura edhe sot. Për një
kohë, derisa u arrit gramatikalizimi përkatës i njëjti ndërtim
sintaksor u lidh me dy përmbajtje gjuhësore, një që theksonte
veprimin për një kohë të shkuar dhe një tjetër që të njëjtin veprim
vetëm sa e paraqet si të papritur, ku e para nuk u përdor dhe nuk u
7
E. Lafe, «Mbi habitoren dhe disa trajta të saj», Studime filologjike 2 (1975), 151.
8
K. Cipo, Gramatika shqipe, Tiranë, 1949, 118-119.
9
Edhe në Gramatikën e gjuhës shqipe, Tiranë, 1995, 273, 294, 327, përmendet
mënyra lidhore – habitore, pa u trajtuar si mënyrë më vete, por kur bëhet fjalë
për të kryerën dhe të më se të kryerën e lidhores, dhe është vënë në dukje se për
nga modaliteti ajo anon nga lidhorja.
10
Sh. Demiraj, «Habitorja dhe mosha e saj», Studime filologjike, 3 (1971), 32.
11
Sh. Demiraj, vep. e cit., Tiranë 1986, 906.
12
Për një prezantim më të hollësishëm lidhur me formimin e habitores dhe
gjuhëtarëve që mbështesin këtë mendim shih Sh. Demiraj, «Habitorja dhe mosha
e saj», Studime filologjike, 3 (1971), 33.
13
Sh. Demiraj, art. i cit., Studime filologjike, 3 (1971), 33-34.
176
PROBLEME TË PËRKTHIMIT TË HABITORES SHQIPE NË GREQISHTE
zhvillua më tej, sepse e përfaqësoi ndërtimi kam punuar, ndërsa e

dyta u zhvillua më tej edhe gramatikisht14. Format e tjera kohore të
habitores (e pakryera, e kryera, më se e kryera, e kryera e
mbipërbërë, më se e kryera e mbipërbërë, e ardhmja, e ardhmja e së
shkuarës) janë ndërtuar nën ndikimin analogjik të formave kohore
gjegjëse të mënyrës dëftore15.
Për sa i përket moshës së trajtave të habitores, duket se ato
janë krijuar gjatë një procesi të gjatë dhe e kanë zanafillën sipas
Demirajt16 para botimit të veprës së Buzukut.
Pavarësisht se për nga struktura format e habitores së shqipes
janë unike e nuk hasen në asnjë gjuhë tjetër indoevropiane, për nga
funksioni i tyre ato kanë disa pikëtakime me mënyrën e ritregimit
në bullgarisht e maqedonisht. Asenova vëren se afëria formale
midis mënyrës habitore te shqipes dhe mënyrës ritreguese te
bullgarishtes bazohet në lidhjet e dukshme me format e perfektit17.
Por sipas Demirajt e tashmja dhe e pakryera e habitores së shqipes
janë forma të përngjitura dhe të gjitha format e kësaj mënyre në
zanafillë janë përdorur kryesisht për të shprehur habinë e folësit në
çastin e ligjërimit të tij për diçka të papritur, ndërsa mënyra e
ritregimit në bullgarisht e maqedonisht del me forma analitike, që
nuk kanë arritur të përngjiten dhe edhe historikisht kuptimi modal
i habitores tek format e kësaj mënyre është dytësor18. Friedman, i
cili është marrë vazhdimisht me çështjen e admirativit në
përgjithësi dhe habitoren e shqipes në veçanti19 shqyrton në
kontekstin ballkanik edhe të ashtuquajturën mënyrë prezumtive të
rumanishtes dhe habitoren e shqipes20. Ato sipas tij përcaktohen me
të njëjtat kuptime (d.m.th. habi, dyshim, ritregim, etj.), por
kοnstatοn se megjithëse që të dyja kategoritë janë përcaktuar në të
njëjtën mënyrë, nuk bashkëngjasin në përdorimet e veta, por
14
E. Likaj, Format analitike në gjuhën shqipe, Tiranë, 1997, 149.
15
Sh. Demiraj, vep. e cit., Tiranë, 1986, 913.
16
Sh. Demiraj, art. i cit., Studime filologjike, 3 (1971), 47.
17
P. Asenova, «Habitorja e shqipes dhe mënyra e ritregimit e bullgarishtes»,
Seminari XVIII ndërkombëtar për gjuhën, letërsinë dhe kulturën shqiptare, Toena,
Tiranë, 1996, 567.
18
Sh. Demiraj, Gjuhësi ballkanike, 2004, 170.
19
Friedman 2000, Friedman 2001, Friedman 2003, Friedman 2005, Friedman 2012.
20
V. Friedman flet edhe për paralele e ndikime ndërmjet habitores në gjuhën
shqipe dhe gjuhën arumune. Për më tepër shih «Mënyra habitore në gjuhën
shqipe dhe gjuhën arumune - paralele dhe ndikime», Seminari XVII ndërkombëtar
për gjuhën, letërsinë dhe kulturën shqiptare, Eurorilindja, Tiranë, 1995, 221-225.
177
fοrmοjnë një kontinuum, në të cilin shqipja është në një anë dhe

rumanishtja në tjetrën21.
Edhe pse siç vumë re edhe më sipër në gramatika të ndryshme
të shqipes hasen mjaft trajta kohore të mënyrës habitore, disa nga
të cilat madje nuk ndeshen në ligjërim, apo ndeshen shumë pak,
sipas gramatikës së akademisë22, mënyra habitore ka dy kohë
kryesore, të tashmen dhe të shkuarën, ku e shkuara ka tri
nënndarje, të pakryerën, të kryerën dhe më se të kryerën. Mund të
hasen gjithashtu edhe forma të mbipërbëra të së kryerës (paskam
pasë larë) dhe të së ardhmes (do të lakam).
Koha e tashme
Trajta e kohës e tashme e habitores formohet nga prapavendosja e
së tashmes së foljes kam te pjesorja e shkurtuar e foljes, pra kemi të
bëjmë me një formë sintetike të formuar nga përngjitja e
përmbysur e dy elementëve të kohës së kryer, vetëm se pjesorja
paraqitet e shkurtuar dhe folja kam në vetën e tretë shumës e
humbet zanoren fundore –ë. Për të ndërtuar formën joveprore
këtyre trajtave u paravendoset pjesëza u.
E tashmja është një nga kohët me përdorim më të shpeshtë të
habitores. Ajo mund të shprehë habinë, dyshimin, apo mospajtimin
e folësit për një veprim të caktuar që vazhdon të kryhet në çastin e
ligjërimit, që përsëritet herë pas here apo ka vlerë mbarëkohore.
Foljet në të tashmen e habitores përdoren kryesisht në fjali të
pavarura dhe kryesore shembujt (2), (3), (5), (6), (7) por mund të
ndeshet edhe në fjali të nënrenditura, shembujt (1), (4).
Në gjuhën greke nuk ekziston mënyra habitore si mënyrë më
vete dhe as ka trajta analoge me ato të habitore së shqipes, ndaj
paraqet interes mënyra e përkthimit të këtyre trajtave të habitores
së shqipes në greqisht.
(1) Ah, ashtu? – ia bëri ajo, pa e ndërprerë krehjen. – Meqë e ditke, pa

ma thuaj. (Ç. M. 16) – Α, ναι; έκανε ατσή φψπίρ να διακόχει σο
φσένιςμα. Λοιπόν μια και σο ξέπειρ, περ σο μοτ κι εμένα. (Ι. Σ. 20)
(2) E ku më ndenjka mua mendja, sipas teje? – Ku të ndenjka? Po ajo
dihet. Te italishtja, te amore mio! (Ç. M. 63) – Κι εγώ σι έφψ, κασά
21
V. Friedman, «Habirmpja e qhoineq dhe “npexskritsj” e pskaliqhreq», Seminari
XVIII ndërkombëtar për gjuhën, letërsinë dhe kulturën shqiptare, Toena, Tiranë, 1996,
582.
22
Gramatika e gjuhës shqipe, Tiranë, 1995, 293, 319.
178
ση γνώμη ςοτ; - Σι; Μα είναι γνψςσό. Σα ισαλικά, σα akmpe kim!

(Ι. Σ. 60)
(3) Ja, pra, këta qenkan shqiptarët! – tha gjenerali sikur të vazhdonte
një bisedë të lënë përgjysmë. (Gj.U.V. 31) – Να, λοιπόν, ατσοί είναι
οι Αλβανοί! Είπε ο ςσπασηγόρ ςαν να ςτνέφιζε μια
μιςοσελειψμένη ςτζήσηςη. (΢.Ν.΢. 38)
(4) Kjo do të thotë se unë qenkam një copë lavire që përgjoj vëllanë kur
lahet? (Ç. M. 17) - Ατσό πάει να πει πψρ είμαι μια ποτσάνα ποτ
κασαςκοπεύει σον αδελυό σηρ όσαν πλένεσαι. (Ι. Σ. 20)
(5) Ashtu qenkam unë për ty, një tyryfyle? (Ç. M. 38) – Ατσό λοιπόν
είμαι για ςένα, μια ηλίθια;
(6) Dashke vëmendje për ndenjëzat e tua, kurse për të tjerët bëhesh
shurdh. (Gj.U.V. 245) – Ενδιαυέπεςαι μόνο για σιρ δικέρ ςοτ
τποθέςειρ, ενώ για σοτρ άλλοτρ παπιςσάνειρ σον κοτυό. (΢.Ν.΢.
288)
(7) Ju flisni shpesh për grekët dhe trojanët. Përse nuk u dashka të
flasim për njëzet vjet më parë. (Gj.U.V. 54) – Μιλάσε ςτφνά όμψρ
για σοτ Έλληνερ και σοτρ Σπώερ. Γιασί δε ςαρ απέςει να
μιλήςοτμε και για ό, σι έγινε ππιν από είκοςι μόλιρ φπόνια. (΢.Ν.΢.
66)
Nga shembujt e mësipërm, ku përkthimi është bërë nga dy

përkthyes të ndryshëm, folës natyrorë të greqishtes vërejmë se në
të gjitha rastet e tashmja e habitores së shqipes është dhënë me të
tashmen e dëftores së greqishtes, madje nuk shoqërohet as nga
ndonjë mjet tjetër gjuhësor, i cili të tregojë modalitetin e habitores
së shqipes.
Në shembullin (2) për të përkthyer shprehjen ku më rri mendja,
është përdorur pyetja σι έφψ (çfarë kam), ndërsa kur përdoret
habitorja për herë të dytë (Ku të ndenjka?), e cila në këtë rast ka
edhe një ton ironizues, në greqisht është shmangur tërësisht dhe e
gjithë fjalia jepet thjesht me pyetjen Σι; (Çfarë?).
Në shembullin (6) për të përkthyer foljen dashke përdoret folja
ενδιαυέπεςαι (interesohesh), e cila ndodhet në të tashmen e dëftores
dhe nuk është transmetuar ironia e cila shprehet nëpërmjet
habitores në këtë rast në shqip.
Në shembullin (7) ku folja në habitore u dashka është në
zgjedhimin jovepror dhe luan rolin e një foljeje pavetore, në
greqisht është dhënë me foljen απέςει (pëlqen), ndërkohë që mund të
ishte dhënë edhe me foljet φπειάζεσαι ose ππέπει (duhet).
179
Koha e pakryer
Edhe trajta e kohës së pakryer të habitores është një trajtë sintetike
që formohet nga prapavendosja e formave të dala nga e pakryera e
foljes kam, të cilat kanë pësuar disa ndryshime fonetike, te pjesorja
e shkurtuar e foljes. Për të ndërtuar formën joveprore edhe për
këtë kohë trajtave të veprores u paravendoset pjesëza u.
E pakryera e habitores, sipas gramatikës së akademisë, mund
të shprehë habinë, dyshimin, apo mospajtimin e folësit për një
veprim të caktuar që vazhdonte ende në një çast të caktuar të së
shkuarës, që është përsëritur herë pas here në ë shkuarën apo ka
vlerë mbarëkohore. Foljet në të pakryerën e habitores përdoren
kryesisht në fjali të nënrenditura shembujt (2), (4), (5) por mund të
përdoren edhe në fjali pavarura dhe kryesore, shembujt (3), (1).
(1) Për këtë dashkësh të vriste veten ungji i vogël? (Ç. M. 19) – Ώςσε γι‖
ατσό ο μικπόρ θείορ ήθελε ν‖ ατσοκσονήςει; (Ι. Σ. 22)
(2) Disa thoshin se ajo këngë qenkej më e vjetër dhe gabimisht ishte
quajtur e Nuk Martinit. (Gj.U.V. 155) – Μεπικοί τποςσήπιζαν πψρ
σο σπαγούδι ήσαν παλιόσεπο και εςυαλμένα είφε αποδοθεί ςσον
Νικ Μαπσίνι. (΢.Ν.΢. 185)
(3) Sinaq rij, nëpnapa qe rë iqhre nëp r‖s dhikbqsp (qi rë kmq i kjafrmlil
brenga e rënies së flokëve, na tani edhe kjo hata), ungji i vogël na
qenkësh fshehtamadh dhe shitmends. (Ç. M. 7) – Κασ‖ ατσόν ο
μικπόρ θείορ ππιν κασανσήςει για λύπηςη – ςα να μην έυσανε σο
δπάμα σηρ σπιφόπσψςήρ σοτ, πποςσέθηκε σώπα και ατσή η
ςτμυοπά -, ήσαν κπτχίνοτρ και μοτπλόρ. (Ι. Σ. 12)
(4) Iliri ia bëri prapë pu-pu, pastaj bëri një nga ato pyetjet që të
prishin gjakun: kur qenkësh kaq e fuqishme përse fshihej? (Ç. M.
20) – Ο Ιλίπ ξανάκανε πψ πψ, κι ύςσεπα έκανε μια απ‖ ατσέρ σιρ
επψσήςειρ ποτ ςοτ κόβοτν σο αίμα: αν ήσαν ππάγμασι σόςο
ιςφτπό, γιασί κπτβόσαν; (Ι. Σ. 24)
(5) Po dilte se qenkëshin rë rijjë ca oë q‖npirej isppqeqi e, lsi qenkëshin
ca të tjerë që, jo vetëm ata vetë, por gjithë bota i dinte për
komunistë e kaluar komunistëve. (Ç. M. 55) – Μαθεύσηκε πψρ ήσαν
μεπικοί πψρ ούσε θα υανσαζόμαςσαν ποσέ πψρ άνηκαν, και δεν
ήσαν άλλοι ποτ, όφι μόνο οι ίδιοι αλλά κι όλορ ο κόςμορ, σοτρ
θεψπούςε κομμοτνιςσέρ ππώσηρ γπαμμήρ. (Ι. Σ. 53)
Nga përkthimi i të gjithë shembujve të mësipërm (1 - 5) ku kemi

nëpdmpik rë fmjjete lë rë naipwepël e habirmpeq tëkë pe qe nëp r‖i
përkthyer ato është përdorur e pakryera e dëftores së greqishtes.
180
Koha e kryer
E kryera është një nga format kohore të habitores e cila përdoret
më shumë, sepse ndjenja e habisë është pasojë e veprimeve të
përfunduara23. E kryera është një nga format analitike të mënyrës
habitore, e cila si edhe e kryera e dëftores formohet nga pjesorja e
foljes duke i paravendosur foljet ndihmëse kam dhe jam, të cilat
vendosen në të tashmen e habitores.
E kryera si edhe kohët e tjera të habitores shpreh habinë,
dyshimin apo mospajtimin e folësit për një veprim, por në këtë rast
veprimi ka përfunduar, por nuk i ka humbur lidhjet me çastin e
ligjërimit. Foljet në të kryerën e habitores mund të përdoren në fjali
të pavarura, shembujt, apo (1), (2), (6), (7), kryesore, shembujt
(3),(5) si edhe në fjali të nënrenditura, shembulli (4).
(1) Ku e paske gjetur këtë? – i tha dikush me zë të ulët shoferit të

kamionit. (Gj.U.V. 147) – Πού σον βπήκερ ατσόν εδώ; Είπε κάποιορ
χιθτπιςσά ςσον οδηγό σοτ υοπσηγού. (΢.Ν.΢. 175)
(2) Kush tha se ai paska ardhur? – tha, pa fshehur habinë. (Ç. M. 93) –
Ποιορ ςοτ είπε πψρ ήπθε; είπε φψπίρ να κπύχει σην έκπληξη σοτ.
(Ι. Σ. 86)
(3) Porsa ka marrë vesh që erdhëm ne, paska vënë medaljet, paska
ngjeshur koburen dhe ka dalë përjashta. (Gj.U.V. 168)- Μόλιρ
έμαθε πψρ ήπθαμε εμείρ, κπέμαςε σα μεσάλλια, γέμιςε σο πιςσόλι
και βγήκε να κάνει βόλσερ. (΢.Ν.΢. 200)
(4) Në qoftë se ai është varri i parë, siç dyshoj, atëherë mund të thuhet
se është ky rrezikzi, që e paska hequr këmbën zvarrë, siç thonë
pleqtë e këtushëm. (Gj.U.V. 152) – ΢ε πεπίπσψςη ποτ είναι ο
ππώσορ σάυορ, όπψρ τποχιάζομαι, σόσε μποπούμε να πούμε πψρ
είναι ατσόρ ο κακόμοιπορ, ποτ σον πήπαν ςβάπνα, όπψρ λένε οι
νσόπιοι γέπονσερ. (΢.Ν.΢. 181)
Për të dhënë në gjuhën greke format foljore të kohës së kryer

të habitores në gjuhën greke mund të përdoren trajta të ndryshme
kohore, kryesisht të dëftores. Kemi parasysh këtu se modaliteti i
habitores është më afër atij të dëftores se sa të të gjitha mënyrave
të tjera. Janë të dyja mënyra që shprehin modalitetin e vërtetësisë.
Në shembujt (1), (2), (3), (4) foljet në të kryerën e habitores janë
dhënë në greqisht me aoristin e dëftores.
23
E. Likaj, vep. e cit., 1997, 111.
181
(5) Merhumi i paska mësuar turqisht apo më bënë veshët? Thoshte

njëra nga gratë. (Ç. M. 86) – Ο ςτφψπεμένορ σοτ είφε μάθει
σούπκικα ή κάνψ λάθορ; έλεγε μια από σιρ γτναίκερ. (Ι. Σ. 79)
(6) E paska helmuar të voglin që kërthi. (Ç. M. 86)- Σο είφε
δηλησηπιάςει απ‖ σα γεννουάςκια σοτ, σο μικπούσςικο. (Ι. Σ. 79)
(7) Paske qenë i djegur për ato të shkreta cirilike. (Ç. M. 63) - Ούσε
επψσετμένορ να ‖ςοτνα μ‖ ατσά σα έπμα σα κτπιλλικά. (Ι. Σ. 59)
Në shembujt (5), (6) e kryera e habitores është dhënë në

greqisht me më se të kryerën e dëftores. Ndoshta do të ishte
shprehur më mirë lidhja e veprimit me çastin e ligjërimit nëse do të
përdorej e kryera e dëftores, duke pasur parasysh që si e kryera e
habitores ashtu edhe ajo e lidhores tregojnë se përfundimi i
veprimit nuk i ka shkëputur lidhjet me çastin e ligjërimit, e të
përdoreshin trajtat kohore έφει μάθει, έφει δηλησηπιάςει, por
përkthyesi ka zgjedhur të përdorë më se të kryerën.
Në shembullin (7) e kryera e habitores jepet me të pakryerën e
dëftores paraprirë nga pjesëza να, να ‖ςοτνα (rë iqhe), trajtë foljore e
cila i përgjigjet në shqip së pakryerës së lidhores.
Koha më se e kryer
Koha më se e kryer e habitores është një kohë analitike e cila
formohet nga e pakryera e habitores së foljeve ndihmëse kam dhe
jam dhe pjesores së foljes.
Edhe më se e kryera e habitores përdoret për të shprehur
habinë, mospajtimin dhe dyshimin për një veprim i cili, si edhe në
rastin e së kryerës së dëftores, ka përfunduar para një çasti të
caktuar të së shkuarës. Trajtat foljore të më se të kryerës së
habitores përdoren më shumë në fjali të nënrenditura, shembujt
(1), (5), (7) por ato hasen edhe në fjali të pavarura, shembujt (8), (9)
dhe kryesore, shembujt (2), (3), (4), (6).
Edhe pse konsiderohet se përdorimin më të dendur nga
format e habitores e kanë forma e së tashmes dhe së kryerës, në dy
romanet e shfrytëzuara për vjeljen e korpusit të shembujve rastet
më të shumta janë hasur në më se të kryerën. Për të përkthyer këto
forma kohore në gjuhën shqipe përdoren kryesisht forma kohore të
dëftores. Kështu në shembujt (1), (2) përdoret aoristi i dëftores së
greqishtes, ndërsa në shembujt (3), (4) përdoret e pakryera e
dëftores. Në këta dy shembuj është më se e kryera e foljes jam, ajo
që përkthehet dhe në gjuhën greke e vetmja kohë e së shkuarës që
mund të formojë kjo kohë është e pakryera. Edhe në shembullin (5)
përdoret e pakryera e dëftores së greqishtes për të përkthyer
182
shprehjen foljore paskësh qenë fjala, përdoret në fakt shprehja

sinonimike foljore γινόσαν λόγορ (bëhej fjalë).
(1) Meldiki qe kexi ç‖ pashkësh pritur oë r‖ia xilre qhexjmlgsl, qi rë

thuash....fronin, më dha një pickim në zemër. (Ç. M. 93) – Η ςκέχη
πψρ πεπίμενε με αντπομονηςία σην ετκαιπία να κασαλάβει ατσή
σην πολτθπόνα, πώρ να σο πψ, ατσό σο … θπόνο, μ‖ έκανε να
νιώςψ ένα σςίμπημα ςσην καπδιά. (Ι. Σ. 85)
(2) Ndpwqhe lga ç‖i oe dsisp lë fijjik: e fiqke, jehrëqiqhr e
gërmueshme, dëbora paskësh qenë po aq e mbrapshtë sa edhe
balta. (Gj.U.V. 186) – Διαυοπεσικά απ‖ όσι νόμιςαν απφικά, πψρ
δηλαδή ήσαν υίνο, κι εύκολο ςσο ςκάχιμο, σο φιόνι αποδείφθηκε
φειπόσεπο κι απ‖ ση λάςπη. (΢.Ν.΢. 220)
(3) Mirëpo ato paskëshin qenë ks arw, lë hsldë rë rwpe, e keldja q‖i
kishte shkuar askujt. (Ç. M. 55) – Κι όμψρ, ατσά ήσαν ακπιβώρ εκεί,
κάσψ απ‖ ση μύση σοτρ και κανέναρ δεν σο ―φε κασαλάβει. (Ι. Σ. 53)
(4) Nuk paskëshin qenë katër gratë vajtore, siç kisha kujtuar, por ai,
vëllai misterioz i babazotit, që ishte pritur me ankth. (Ç. M. 89) –
Δεν ήσαν λοιπόν πψρ πεπίμεναν με σόςη αγψνία σιρ σέςςεπιρ
μοιπολογίςσπερ, όπψρ είφα νομίςει, αλλά σο μεγάλο μτςσηπιώδη
αδελυό σοτ μπαμπαζόσ. (Ι. Σ. 82)
(5) Sipas kësaj logjike dikush tha se qenkëshim mërzitur kot gjer tani
dhe q‖paskësh qenë fjala për hapjen e shtëpisë publike por të frontit
të dytë. (Gj.U.V. 70) – ΢ύμυψνα μ‖ ατσή ση λογική κάποιορ είπε
πψρ άδικα είφαμε ςσεναφψπηθεί ψρ σώπα και ςσην
ππαγμασικόσησα δε γινόσαν λόγορ για άνοιγμα οίκοτ ανοφήρ
αλλά για άνοιγμα δεύσεποτ μεσώποτ. (΢.Ν.΢. 85)
Edhe në shembullin (6) përdoret e pakryera e dëftores së

greqishtes, por e paraprirë në këtë rast me pjesëzën e lidhores να
(të). Format e më se të kryerës së habitores mund të jepen në
greqisht edhe me më se të kryerën e dëftores së greqishtes,
shembujt (7), (8), (9).
(6) Ky na paskësh qenë, me sa dukej, amaneti i fundit i babazotit. (Ç.

M. 91) – Ατσή ππέπει να ―σαν μάλλον η ςσεπνή επιθτμία σοτ
μπαμπαζόσ. (Ι. Σ. 83)
(7) Se ç‖ naqiëqh oelë ijm terërikë, is e iiqhil gjersp lënëp oiej e qi e
paskëshin sjellë gjep lë Gjipmiaqrëp, nëp r‖s iacafwrsp nëp rë, iërë
një zot e dinte. (Ç. M. 35) – Σώπα σι ακπιβώρ ήσαν ατσή η αςσπαπή,
πώρ ση βπήκαν ςσοτρ οτπανούρ, και πώρ σην είφαν υέπει ψρ σο
183
Απγτπόκαςσπο για να σςακψθούν γι‖ ατσή, μόνο έναρ Θεόρ ξέπει.

(Ι. Σ. 36)
(8) Si mund ta dinte ai që unë isha vrasësi i fshehtë i babazotit? Dhe aq
më tepër, si e paskësh zbuluar këtë nga shkronjat e hungarishtes?
(Ç. M. 94) – Πώρ μποπούςε να ξέπει πψρ εγώ ήμοτν ο κπτυόρ
δολουόνορ σοτ μπαμπαζόσ; Και κτπίψρ, πώρ σο είφε ανακαλύχει
ανάμεςα ςσιρ οτγγπικέρ λέξειρ. (Ι. Σ. 87)
(9) Dhe ja, e papritura i paskësh ndodhur kolegut të tij. (Gj.U.V. 235) –
Και να ποτ, όμψρ, είφε ςτμβεί ςσο ςτνάδελυό σοτ. (΢.Ν.΢. 277)
Trajta të greqishtes përkthyer me habitoren e shqipes

Në gjuhën greke, siç u përmend edhe më sipër mënyra habitore nuk
ekziston, nuk ekzistojnë as trajta foljore habitore. Megjithatë gjatë
përkthimeve artistike nga greqishtja në shqip hasen në mjaft raste
format kohore të habitores. Në të shumtën e rasteve përdoret e
tashmja e habitores, gjë që nuk justifikohet me faktin që kjo kohë e
habitores është më e përdorshmja së bashku me të kryerën. Cilat
janë format kohore të greqishtes që janë sjellë në shqip nëpërmjet
të tashmes së habitores? Në të shumtën e rasteve është e tashmja e
dëftores, shembujt (1), (2), (3), (4), (5), e cila nuk shoqërohet me
asnjë mjet të veçantë gjuhësor që të tregojë habi, mosbesim apo
dyshim siç ndodh me habitoren e shqipes. Është zgjedhja e
nëpirhweqir oë r‖i janë iërm fmpka ke rpajrël e habirmpeq.
(1) Πολλά υπόνιμορ μοτ υαίνεςαι , είπε, και να με ςτμπαθάρ. (Β.Π.

23) - Ardhke i mbarë, më duket, - ia bëri, - mos ma merr për keq, or
lum miku! (Ζ. 19)
(2) Πού να πάψ; ςτλλογίςσηκα˙ καλά είμαι εδώ. (Β.Π. 24) - Thashë
me vete. Mirë fare qenkam iërs. (Ζ. 20)
(3) Ε, μψπέ, πώρ υαίνεσαι πψρ δεν παίζειρ κανένα όπγανο. (Β.Π. 24) -
Si u dukërka keljëhepë oë q‖i bie aqljë tegje. (Ζ. 21)
(4) Περ, Ζόπμπα, πψρ κοππιά είναι ο άνθπψπορ και λοτλούδι είναι η
ελετσεπία. (Β.Π. 34) - Këtë më thuaj, bre Zorba: se njeriu qenka një
njeh e jipia jsje. (Ζ. 29)
(5) Μψπέ, για κοίσα ση, μοτ κάνει κλείνονσάρ μοτ σο μάσι, ςαν πάπια
πεππασά η αυιλόσιμη. Πώρ κοτνιέσαι, πλαυ! πλαυ!(Β.Π. 41) - Pa
shih, pa shih - ma bënte me sy – si patë shkoka kuçka! Si u tundka:
pllaf-njjaf! (Ζ. 36)
Një formë tjetër foljore e greqishtes e cila është përkthyer me

habitoren e shqipes është lidhorja, e tashmja, shembulli (6) dhe
aoristi, shembulli (7) i lidhores. Në shembullin (7) lidhorja në
184
greqisht në mënyrën që është përdorur shpreh edhe habinë e

fmjëqir. Nëqe dm r‖i oëldpmlik beqliië fmpkëq fmjjmpe rë nëpdmpsp lë
greqisht në shqip do të thoshim: Pra që të vijë liria në botë janë të
nevojshme kaq vrasje e kaq pandershmëri? Zgjedhja e habitores në këtë
rast nga përkthyesi e jep mjaft mirë këtë formë foljore dhe
modalitetin që ajo shpreh.
(6) Κι αν ήσαν κάθε άνθπψπορ να διαλέει σην Παπάδειςό σοτ ςσον

οτπανό, ςύμυψνα με σα γούςσα σοτ – έσςι ππέπει! Ατσό θα πει
Παπάδειςο! (Β.Π. 35) - Dhe na qenka e vërtetë se njeriu zgjedhka një
vend në parajsë sipas kustos (Kështu qoftë! Kësaj i them parajsë!).
(Ζ. 30)
(7) Για να ‖πθει λοιπόν η λετσεπιά ςσον κόςμο φπειάζοτνσαι σόςα
υονικά και σόςερ ασιμίερ; (Β.Π. 33) - Me demek liria ardhka duke
prerë e duke vrarë. (Ζ. 29)
E tashmja e habitores së shqipes është përdorur edhe për të

përkthyer pjesë të tjera të ligjëratës, si në shembullin (8) kua ajo
përdoret për të përkthyer emrin e përbërë ανσποφψπίςσπα, i cili
mbart në vetvete edhe veprimin (ajo që ndan burrat).
(8) Υσοτ ςοτ, ανσπογτνοφψπίςσπα! - έγποτγε και δάγκαςε σο χαπό

μοτςσάκι σοτ. (Β.Π. 16) - Ptuh, moj qene që ndake nuset nga burrat
e i bëke vejushë, - tiiari dhe iafqhmi ksqraoer e gpitspa. (Ζ. 11)
Gjarë nëpirhikir rë nmexiqë “Shpirtrat e pleqve” rë Katafir lga

origjinali nga dy përkthyes të ndryshëm, shembulli (9), vërejmë se e
tashmja e shqipes në të dyja rastet e theksuara vetëm prej njërit
është përkthyer nëpërmjet të tashmes së habitores, ndërsa i dyti ka
xgjedhsp oë r‖i nëpirhejë arm lënëpkjer rë raqhkeq që dëfrmpeq. Në
shembullin (10) përveç dy përkthimeve nga origjinali kemi
shqyrtuar edhe një përkthik rë nmexiqë “Termopilet” lga ljë gjshë e
tretë, për të parë se si dhe a mund të ndërmjetësojë gjuha e dytë në
kuptimin modal të kohëve të foljes. Edhe në këtë rast vetëm njëri
nga përkthyesit ka zgjedhur të tashmen e habitores për të dhënë të
tashmen e dëftores së shqipes, ndërsa në dy përkthimet e tjera
përkthimi i foljes është shmangur, pra ajo nuk jepet fare në
përkthimin në shqip.
(9) Πώρ σπέμοτν μην σην φάςοτνε και πώρ σην αγαπούνε/ οι
ςαςσιςμένερ και ανσιυασικέρ …. (Κ. Οι χτφέρ σψν γεπόνσψν) - Si
u dridhkan mos e humbin dhe sa e dashurokan / ata të hutuarit e
185
kundërshtorët... (K, A.S) Tmerren mos ta humbin, dhe si e

dashurojnë/ të hutuar e të rënduara.... (K, L.Z)
(10) Και πεπιςςόσεπη σιμή σοτρ ππέπει/ όσαν πποβλέποτν (και πολλοί
πποβλέποτν). (Κ, Θεπμοπύλερ) - Më shumë nder u paska hije / kur
e dinë që më parë (dhe shumë e dinë) (K, A.S) – Akoma më shumë
lavdi për ta/ kur shikojnë larg (dhe shumë parashikojnë) (K, L.Z)
Akoma dhe më shumë lavdi / se shumë atje parashikuan (K., Ka.)
Përveç të tashmes kemi hasur në përkthimet nga gjuha greke

edhe të pakryerën e habitores, shembujt (11), (12). Në shembullin
(11) vërejmë se është e tashmja e dëftores e cila jepet nëpërmjet të
pakryerës së habitores, ndërsa në shembullin (12) fjalia në gjuhën
shqipe është e paplotë, pra i mungon folja. Në këtë rast përkthyesi
ka zgjedhur dhe mjaft drejt që fjalinë: Και σι γένια! ( E çfarë mjekre) ta
zgjerojë në shqip duke përdorur foljen paskëshin dhe duke e bërë në
këtë mënyrë më të gjallë ligjërimin.
(11) Σπιών λογιών είναι σο λοιπόν οι άνθπψποι˙ εγώ, αυενσικό, δεν

είμαι από σοτρ φειπόσεποτρ μήσε πάλι από σοτρ καλύσεποτρ˙
ςσέκοτμε ςση μέςη! (Β.Π. 79) - Pra te sërësh na qenkëshin njerëzit:
unë, zotni nuk jam as te më të mirët, as tek më të ligjtë: qëndroj në
keq. (Ζ. 70)
(12) Με ξέκαμαν. Και σι γένια! (Β.Π. 50) - Më dërrmuan. Apo
q‖paskishin ljë kjeiëp! (Ζ. 44)
Të kryerën e habitores e kemi hasur në përkthimin e aoristit

të dëftores së greqishtes, shembujt (13), (14). Në shembullin (13)
është dhënë edhe një variant tjetër i përkthimit të vargjeve, po nga
origjinali dhe vërejmë se në të është zgjedhur që aoristi i dëftores
jepet me të kryerën e dëftores së shqipes. Në shembullin (14) kemi
tri variante të përkthimit të vargjeve, ku i treti është bërë nga një
gjuhë e dytë. Vërejmë se në variantin e dytë përkthyesi ka zgjedhur
që të dyja foljet që ndodhen në aoristin e greqishteq r‖i nëpirhejë
me të kryerën e thjeshtë të shqipes, ndërsa në variantin e tretë
përkthyesi aoristin e parë e ka përkthyer me të kryerën e dëftores
me rend të përmbysur, ndërsa të dytin me të kryerën e thjeshtë të
shqipes. Këto vargje, përveç faktit se janë pyetëse, e përmbajnë
edhe elementin e habisë, ndaj përdorimi i habitores në përkthimin
e tyre duket mjaft i drejtë.
(13) Σώπα δτο φπόνια πέπαςαν ποτ γπάυψ/ κ‖ ένα ειδύλλιο έκαμα
μονάφα. (Κ. Σο ππώσο ςκαλί) U bëlë dw tjer owqhqe nm qhipsaj/
186
dhe vetëm një idil paskam krijuar. (K, A.S), Dy vjet kaluan që po
shkruaj/ dhe kam bërë vetëm një idil. (K, L.Z)
(14) Γιασί οι δτο μαρ ύπασοι κ‖ οι ππαίσοπερ εβγήκαν/ ςήμεπα με σερ
κόκκινερ, σερ κενσημένερ σόγερ/ γιασί βπαφιόλια υόπεςαν με
σόςοτρ αμεθύςσοτρ, και δαφστλίδια με λαμππά, γταλιςσεπά
ςμαπάγδια˙ (Κ., Πεπιμένονσαρ σοτρ βαπβάποτρ) – Pse paskan dalë
dy konsujt dhe pretorët/ me togat e tyre të kuqe sot qëndisur/pse
paskan vënë byzylykë me kaq rruaza/dhe unaza me smeralde
vezullues/ (K, A.S) Përse dy konsujt dhe pretorët tanë/dolën sot të
veshur me togat e kuqe/pse vunë byzylykë mbushur me kuarce/
dhe unaza me smeralde të ndriçme/ (K, L.Z) Përse dy konsujt tanë,
tok me pretorët/Togat e kuqe hedhur kanë mbi supe?/Pse mbajnë
aq byzylykë me kuarce/Unaza me smeralde shkëlqimtare?/ (K.,
Ka.)
Gjatë përkthimit në shqip është përdorur edhe më se e kryera,

ndonëse më rrallë, shembulli (15). Në këtë rast ajo është përdorur
për të përkthyer një folje në aoristin e dëftores së greqishtes, madje
përkthyesi për analogji ka shtuar edhe një folje tjetër në këtë kohë
(paskish qenë), e cila në tekstin në greqisht mungon.
(15) Για να υτσπώςει ένα λοτλούδι φπειάζεσαι ο ςπόπορ. Ποιορ έβαλε

έναν σέσοιο ςπόπο ςσα βπψμεπά ςπλάφνα μαρ; (Β.Π. 34) - Që të
mbijë lulja duhet farë. E kush na paskish qenë ai myteber që na
paskësh hedhur fapël. (Ζ. 29)
Përfundim
Mund të themi se mënyra habitore e shqipes, e cila për nga tipi i
ndërtimit është unike në të gjitha gjuhët indoevropiane, jepet në
gjuhën greke me trajta të ndryshme kohore.
Trajta e kohës e tashme e habitores jepet në të shumtën e
rasteve me të tashmen e dëftores së greqishtes, madje nuk
shoqërohet as nga ndonjë mjet tjetër gjuhësor, i cili të tregojë
modalitetin e habitores së shqipes. Trajta e kohës së pakryer jepet
në greqisht kryesisht me të pakryerën e dëftores. Ndërsa për të
dhënë në gjuhën greke format foljore të së kryerës mund të
përdoren trajta të ndryshme kohore, kryesisht të dëftores si aoristi,
por ndonjëherë edhe e pakryera e dëftores paraprirë nga pjesëza
να. Format foljore të më se të kryerës së habitores në gjuhën greke
përkthehen kryesisht me forma kohore të dëftores, si aoristi, e
pakryera e apo më se e kryera.
187
Edhe pse në gjuhën greke habitorja nuk ekziston, gjatë

përkthimit të letërsisë artistike hasen mjaft raste përkthimi të
formave foljore të greqishtes me habitoren e shqipes. Kryesisht
përdoret e tashmja e habitores, por hasen edhe kohët e tjera të saj.
Format e habitores së shqipes përdoren për të përkthyer kryesisht
forma foljore të dëftores së greqishtes, por ka edhe raste kur ato
shërbejnë për të dhënë forma foljore të lidhores, apo për të
përkthyer edhe pjesë të tjera ligjërate veç foljes.
BIBLIOGRAFI
Akademia e Shkencave e Shqipërisë. 1995. Gramatika e gjuhës shqipe,

Tiranë.
Asenova, P. 1996. «Habitorja e shqipes dhe mënyra e ritregimit e
bullgarishtes». Seminari XVIII Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë
dhe Kulturën Shqiptare. Përmbledhje e ligjëratave, referimeve,
kumtesave dhe e diskutimeve, Tiranë, 18-31 gusht 1996. Tiranë:
Akademia e Shkencave [e Shqipërisë], Instituti i Gjuhësisë dhe i
Letërsisë - Universiteti i Prishtinës, Fakulteti i Filologjisë.
Toena. 567-579.
Cipo, K. 1949. Gramatika shqipe. Tiranë: Ndërmarrja Shtetërore e Botimeve
dhe Shpërndarjes.
Demiraj, Sh. 1971. «Habitorja dhe mosha e saj». Studime filologjike, 3. 31-49.
Demiraj, Sh. 1976. Morfologjia historike e gjuhës shqipe. Pjesa II. Tiranë:
Universiteti i Tiranës. Fakulteti i Historisë dhe i Filologjisë.
Demiraj, Sh. 1986. Gramatika historike e gjuhës shqipe. Tiranë: Shtëpia
botuese «8 Nëntori».
Demiraj, Sh. 2004. Gjuhësi ballkanike. Tiranë: Akademia e Shkencave e
Shqipërisë, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë.
Frashëri, S. 1886. Shkronjëtore e gjuhësë shqip. Bukuresht: Drita.
Friedman, V. 1995. «Mënyra habitore në gjuhën shqipe dhe gjuhën
arumune - paralele dhe ndikime». Seminari XVII Ndërkombëtar
për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare. Përmbledhje e
ligjëratave, referimeve, kumtesave dhe e diskutimeve, Tiranë, 16-31
gusht 1995. Tiranë: Akademia e Shkencave [e Shqipërisë],
Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë - Universiteti i Prishtinës,
Fakulteti i Filologjisë. Eurorilindja. 221-225.
Friedman, V. 1996. «Habitorja e shqipes dhe “prezumtivul” e
rumanishtes». Seminari XVIII Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë
dhe Kulturën Shqiptare. Përmbledhje e ligjëratave, referimeve,
kumtesave dhe e diskutimeve, Tiranë, 18-31 gusht 1996. Tiranë:
Akademia e Shkencave [e Shqipërisë], Instituti i Gjuhësisë dhe i
188
Letërsisë - Universiteti i Prishtinës, Fakulteti i Filologjisë.

Toena. 581-586.
Friedman, V. 2000. «Confirmative/nonconfirmative in Balkan Slavic,
Balkan Romance, and Albanian with additional observations on
Turkish, Romani, Georgian and Lak», In: L. Johanson, B. Utas
(eds), Evidentials. Turkic, Iranian and Neighbouring Languages.
Mouton de Gruyter. Berlin, New York, 329–366.
Friedman, V. 2001. «Admirativity revisited». Linguistique Balkanique XLI,
No. 1, 55–62.
Friedman, V. 2003. «Evidentiality in the Balkans with special attention to
Macedonian and Albanian». In A. Aikhenvald, R. Dixon (eds.),
Studies in Evidentiality. Benjamins. Amsterdam. 189–218.
Friedman, V. 2005a. «Admirativity: between modality and evidentiality».
In: Th. Stolz (ed.), Sprachtypologie und Universalienforschung.
Bremen. 26–37.
Friedman, V. 2005b. «Albanian in the Balkan linguistic league: a
reconsideration of theoretical implications». Studia Albanica 1,
33–43.
Friedman, V. 2012. «Perhaps mirativity is phlogiston, but admirativity is
perfect: On Balkan evidential strategies». Linguistic
Typology, Volume 16, Issue 3. 505–527.
Joseph B. 2003. «Evidentials: Summation, questions, prospects». In A. Y.
Aikhenvald & R.M.W. Dixon (eds.), Studies in evidentiality
(Typological Studies in Language 54). Amsterdam: Benjamins. 307–
327.
Lafe, E. 1975. «Mbi habitoren dhe disa trajta të saj». Studime filologjike. 2.
143-151.
Likaj, E. 1997. Format analitike në gjuhën shqipe. Tiranë: Shtëpia Botuese
«Libri Universitar».
Liosis, N. 2010. «If only Arvanitika had an admirative mood! Between
evidentiality and counterfactuality». Zeitschrift für Balkanologie.
46, 2, 184–202.
Φπιςσουοπίδηρ, K. 1882. Γπαµµασική σηρ Αλβανικήρ Γλώςςηρ κασά σην
σοςκικήν διάλεκσον. Εν Κψνςσανσινοτπϋλει: Μπογιασζιάν.
Librat e shfrytëzuar për ilustrimin e formave gramatikore
(Gj.U.V.) I. Kadare, Gjenerali i ushtrisë së vdekur, Onufri, Tiranë, 2001.

(΢.Ν.΢.) I. Κανσαπέ, Ο ςσπασηγόρ σηρ νεκπήρ ςσπασιάρ, μεσάυπαςη: Κ.
Εταγγέλοτ, Εκδϋςειρ Εικοςσοό Ππύσοτ, Αθήνα, 2007.
(Β.Π.) Νίκορ Καζανσζάκηρ, Βίορ και πολισεία σοτ Αλέξη Ζοπμπά, Αθήνα: εκδ.
Ελ. Καζανσζάκη 1964.
(Z.) Niko Kazanxaqis, Zorba, përktheu Stavri Dajo, Albin, Tiranë, 2001.
(Ç. M.) Ismail Kadare, Çështje të marrëzisë, Onufri,Tiranë, 2005.
189
(Ι.Σ.) Ιςμαήλ Κανσαπέ, Ιςσοπίερ σπέλαρ, μεσάυπαςη απϋ σο ππψσϋστπο

Δημήσπηρ Δ. Ηλιϋποτλορ, Εκδϋςειρ σοτ Εικοςσοό Ππύσοτ, Αθήνα
2009.
(Κ.) Καβάυηρ, Ποιήμασα, Εκδόςειρ Γιάννη Οικονόμοτ, Αθήνα.
(K, L.Z) Konstantinos Kavafis, Poezi, shqipëroi Luan Zyka, Onufri, Tiranë,
1997.
(K, A.S) Kostandin Kavafis, Vepra poetike, përktheu Aristotel Spiro, Pegi,
Tiranë, 2010.
(K., Ka.) Poezi të Kavafit përkthyer nga Ismail Kadare, marrë nga
Antologjia e poezisë greke.

QUESTIONS OF TRANSLATING FORMS OF ALBANIAN ADMIRATIVE IN

GREEK
(Summary)
he type of formation of Admirative verb forms in Albanian is unique

in all Indo-European languages. Admirative has been the subject of
many discussion between linguists regarding issues like: a) is
Admirative in Albanian a separate mood or we can talk only about
Admirative forms, b) which is the way of formation of Admirative forms,
c) when were Admirative forms first appeared, d) which are similarities
between Albanian Admirative and the Retelling Mood in Bulgarian and
Romanian.
When translating in Greek the Albanian Admirative forms, in most
cases the Present Tense of Indicative Mood is used, and there are no
grammatical or lexical elements to go with them which can render the
Admirative Mood. The Imperfect Admirative is translated in Greek mainly
with the imperfective indicative, while perfect admirative is translated
with various tenses, mainly of the indicative mode, like aorist and
sometimes imperfect preceded by the particle να. Past Perfect Admirative
verb forms of Albanian are mainly translated into Greek with Indicative
Aorist, Imperfect and Past Perfect.
Although the lack of admirative in Greek, during fiction translation
there are Greek verbal forms, which are translated into Albanian with
Admirative verb forms.
190
Fan S. Noli University
Korçë
NAMES BELONGING TO THE SEMANTIC FIELD OF KINSHIP

IN GREEK, ALBANIAN, ROMANIAN AND AROMANIAN
he present paper aims at presenting this system in Greek, in

comparison to the Albanian, Romanian and Aromanian ones,
starting from the classification made by Angela Bidu-
Vrânceanu in her work Campuri lexicale din limba pmkâlă, 2008 (Lexical
Fields in Romanian Language), which is based on the following
qekalric cmmpdilareq: ―larspaj iilqhin‖/'qmciaj iilqhin', ―dipecr
jileage‖/ ―cmjjarepaj jileage‖. Wirhil each mf rheqe cmmpdilareq,
mnnmqirimlq mf ―‖geldep/qev‖‖ ape eqrablished.
1. Natural kinship
1.1. Direct kinship
The terms indicating natural kinship in direct lineage (the

ascending generation) are bslic, bslică il Rmkalial (―gpaldfarhep‖,
―gpaldkmrhep‖), ald il Ajbalial gjysh, gjyshe. In Albanian, very
often, instead of gjyshe the word nenë is used, which originally
kealq ―‖kmrhep‖‖. Il Apmkalial rhepe iq a diffepelr uaw mf
jevicajixilg rheqe repkq, qilce, fmp ―‖gpaldfarhep‖‖ rhepe ape umpdq
like papu and ghiushu, the latter being borrowed obviously from
Albanian. The eositajelrq fmp ―‖gpaldkmrhep‖‖ ape etel kmpe
numerous in Aromanian: kskă, babâ, mkâ dad/-ă. In the Farsherot
speech the words papu şi dadă are mostly used. In Greek, ο παππούρ
and η γιαγά cover the two notions.
The words kakă, rară, which Romanian inherited from Latin,
have as their correspondents in Albanian the words atë şi emë,
which are autochtonous and, very often, are replaced by babë
(borrowed from Turkish), and mama. Within the sphere of direct
lineage, an Albanian word of Latin origin is prindër (parent), which,
like the correspondent terms in Romanian and Aromanian
(năpilţi/ji), denotes mother and father or mothers and fathers and
ancestors, but not relatives in general (brother, sister, uncle etc.) In
Apmkalial, fmp ‖‖farhep‖‖, rhepe ape rhe fmjjmuilg jevekq: tatâ, tatu,
patera (borrowed from Greek), and for ‖‖kmrhep‖‖ rhe evaknjeq ape
191
even more numerous: ară, very likely to have been formed under
the influence of the Albanian masculine noun atë (Capidan 1922, 34-
35), dadă, iară, ikă, kakâ, kskă, mami, manâ (borrowed from Greek).
Theodor Capidan also speaks about the big number of lexical units
delmrilg rhe lmriml mf ‖‖kmrhep‖‖ il hiq qrsdw fpmk 1932 elrirjed
Raporturile daco-române, where he remarks that the word ară (pl. ate)
is used only by the Aromanians from Albania, which may account
for its Albanian origin:,, Ară q.f. (nj. are) iq sqed bw rhe Apmkalialq
from the North, by those from Bitolia, Cpsşmta, Pepjene, Vejeq erc.
Here the words kakă, kskă are missing. They use ară and nao,
which comes from lteaqră lasă for designating a younger woman,
and dadă as a general name for ‖‖kmrhep‖‖, ald eqneciajjw fmp mjd
women. In the last case, they also use the word dadă-mare...‖‖
(Capidan 1922, 34). We notice in Greek the existence of a big
number of lexems for ‖kmrhep‖ (η μάνα, η μησέπα, η μαμά) than for
―farhep‖ (ο πασέπαρ, ο μπαμπάρ) uhepeaq fmp ‖napelrq‖ the word used is
γονείρ uhich cmtepq rhe lmrimlq mf ―farhepq‖, ―kmrhepq‖ ald
―alceqrmpq‖.
The words fiu, fiică il Rmkalial (‖qml‖, ‖dasghrep‖) hate aq
their correspondents in Albanian bir, bijë, but they are frequently
replaced in everyday speech by djalë ( whose basic meaning is 'boy')
and vajzë/çupë ( in the tosk dialect), whose basic meaning is 'girl'.
This semantic ambiguity is also characteristic for the words băiar,
fară in Romanian and, ficimp, feară, in Aromanian. Aromanian also
has its exact correspondents for the notions ''son''- ''daughter'':
hiljiu-hilji or cisnpă (an obvious borrowing from the tosk dialect). For
rhe umpd ‖chijdpel‖ rhe Rmkalial cmppeqnmldelr iq copii, while in
Albanian fëmijë, and in Aromanian cilimeani (designating children
between 7 and 10) or the more general one, fumealji. The Albanian
word kopil iq tepw ilrepeqrilg qilce ir kealq mljw ‖a chijd bmpl msr
mf uedjmci‖. Il Apmkalial fmp rhiq kealilg rhepe ape fmpkq qsch aq
ludu, ludâ or cupilciu.
The kmqr fpeoselrjw sqed repkq fmp ‖qml‖ ald ‖dasghrep‖ il
Greek are ο γιϋρ and η κόπη. However, besides ο γιόρ, in Greek we
can also encounter words like σο αγόπι, σο σέκνο. Instead of η κόπη, in
everyday speech Greeks frequently use σο κοπίσςι. The more general
terms are σα παιδιά ―chijdpel‖ or οι απόγονοι, the latter having also
rhe kealilg mf ‖deqceldalrq‖.
Fmp ‖gpaldqml-gpalddasghrep‖ il Rmkalial ue hate nepot-
lenmară, in Albanian, nip - mbesë, which may be used, both in
Ajbalial ald il Rmkalial, rm deqiglare bmrh rhe chijdpel‖q
children (so, in relation to the grandparents) and the
192
NAMES OF KINSHIP IN GREEK, ALBANIAN, ROMANIAN AND AROMANIAN
bpmrhepq‖/qiqrepq‖ chijdpel (qm il pejariml rm rhe slcjeq mp aslrq). Il

Aromanian the corresponding pair is represented by nipotu-nipoatâ,
presenting the same semantic ambiguity. In Greek there are two
specialised pairs: ο εγγονόρ, η εγγονή, fmp ―gpaldqml‖ ald
―gpalddasghrep‖, peqnecritejw, uhepeaq σο εγγόνι may designate
bmrh, hatilg rhe kealilg mf ―gpaldchijd‖. The qecmld naip iq ο
ανιχιόρ, η ανιχιά, cmtepilg rhe naip ―lenheu-liece‖.
1.2. Collateral Kinship
Unlike many of the terms designating direct kinship in Albanian,

which are of autochthonous origin, an important number of words
referring to colateral kinship are of Latin origin. For example, the
words e emtë, i ungj, in Romanian kărsşă, slchi (‖aslr, slcje‖). For
‖aslr‖ il Rmkalial rhere is also another term, tanti, with a
somewhat larger semantic field, generally being used by children,
when addressing themselves to a woman whom they are more or
less acquainted with and not necessarily related to, generally to
show respect.
However, Albanian has a much larger number of terms for
this type of relationship than Romanian, terms containing
important semantic nuances. Fmp evaknje, fmp ‖aslr‖ il Ajbalial
there are two words: hallë (borrowed from Turkish), which
deqiglareq a farhep‖q qiqrep, and teze, uhich qraldq fmp a kmrhep‖q
sister. In addition, there is also the term teto, who may designate
bmrh a kmrhep‖q ald a farhep‖q qiqrep. Mmpemtep, rhiq jarrep umpd
may be used by children under identical conditions like the word
tanti in Romanian. It is important to signalize it because it also
appears in Aromanian under the forms rerâ/reră, together with the
term mama mare- a farhep‖q ejdeqr qiqrep.
On the other hand, for ''uncle'', Albanian contains even in this
case an important number of terms such as dajë, xhaxha, as well as
xhaxh or lalë, the last two ones being used especially by children.
Just like the word teto, the term xhaxh (especially under its
enclitically articulated form xhaxhi) has a somewhat larger
semantic field; it may be used by children as way of addressing
themselves to some men whom they are more or less acquainted
with and not necessarily related to. In Aromanian the
corresponding word for ''uncle'' is jajâ/jajă. Moreover, in
Aromanian there is also the word tata mare, which designates a
farhep‖q ejdest brother (Aldpa Şepbăleqcs 2007, 207). In Greek, the
words ο θείορ, η θεία cmtep rhe lmrimlq mf ―slcje‖ ald ―aslr‖, jsqr jiie
193
their equivalents in Romanian. The composed forms such as ο

μησπάδελυορ, η μησπάδελυη come to disambiguate whether the
qneaiep iq pefeppilg rm a kmrhep‖q bpmrhep mp qiqrep bsr rhew ape lmr
so frequently used. Usually the disambiguation is done as following:
ο θείορ από μησέπα/πασέπα, η θεία από πάσεπα/μησέπα
Fmp ‖bpmrhep‖ ald ‖qiqrep‖ Ajbalial haq irq asrmchrhmlmsq
terms vëlla and motër, while in Romanian the corresponding words
are frate and qmpă and in Aromanian frati and sorâ/soru. Fmp ‖ejdeqr
qiqrep‖ Apmkalial ajqm haq rhe umpd dmdâ/dadă. In Greek the
cmppeqnmldilg naip iq ο αδελυόρ-η αδελυή.
The Latin word consobrinus has enterd Albanian too under the
form kushëri. The term also exists in Aromanian (cusurin), but not in
Dacoromanian (standard Romanian variant). On the other hand,
Dacoromanian and Aromanian have kept the Latin adjective verus
(Dacorom. tăp, Arom. ver). As opposed to their Romanian
counterparts, the Albanian words kushëri (sing.) kushërinj (pl.),
respectively, present an extra meaning-rhar mf ‖bjmmd pejarite‖,‖
blmmd pejariteq‖/‖bjmmd rieq‖. Il Gpeei, ο ξάδεπυορ, η ξαδέπυη/ο
εξάδελυορ, η εξαδέλυη are used for the notions of cousin (masculine
ald fekilile) bsr rhew dm lmr cappw ajqm rhe kealilg mf ―bjmmd
pejariteq‖. Fmp rhiq lmriml, rhe repk ςτγγενείρ is used and not σα
ξαδέπυια, which means the total number of cousins someone has.
2. Social Kinship (Through Alliance)
2.1 In Romanian, the terms which designate types of social kinship

through alliance are mainly of Latin origin. Only shoq, i shoqi, e
shoqja, in Albanian, and qmaţă, qmţie, in Romanian, which come from
the Latin words socius, socia developed, besides the meanings of
‖cmknaliml‖ mp ‖cmkpade‖, rhar mf ''hsqbald'' (''uife'') (E. Çabej
1962, 161-199). However, in everyday speech, instead of shoq (i
shoqi), speakers frequently use the word burri, whose basic meaning
is 'man', and instead of e shoqja, they use more frequently gruaja,
whose basic meaning is 'woman'. Besides these forms, in Albanian
there are also words such as bashkëshort and bashkëshorte, belonging
rm rhe qraldapd tapialr. Il Apmkalial, fmp 'hsqbald‖ rhepe iq rhe
term ‖bâpbars‖, and for ‖uife‖, rhepe iq bmrh rhe repk lteaqră and
muljiari/muljieri, rhe jarrep kealilg bmrh ‖uife‖ ald ‖umkal‖. We
would like to add that in Aromanian the terms qmţ-qsaţi(â) exist but
rhew keal mljw ‖cmknaliml‖, ‖cmkpade‖(Perpe Neieqcs 1997, 184-
185). We come across the same semantic ambiguity in Greek in the
194
case of the words ο άνδπαρ, η γτναίκα whose basic meanings are

―kal‖ ald ―umkal‖ peqnecritejw. Il etepwdaw sqe rhew kaw ajqm
keal ―hsqbald‖ ald ―uife‖. Hmuetep, rheip eositajelrq il qraldapd
Greek are ο ςόζτγορ/ η ςόζτγορ.
Both in Albanian and in Romanian the Latin terms cognatus
(brother-in-law) (cumnat in Romanian and kunat in Albanian ) and
consocer (father of a son-in- law) (csqcps, csqcpă in Rom. and krushk,
krushkë in Alb.) are continued. In the first case, Albanian also
contains other terms, such as baxhanak, which designates the way
in which the husbands of two or more sisters refer to one another.
The same type of relationship is expressed by the term bageanac in
Aromanian. In addition to bageanac, in Aromanian there is also the
term cumnatu, like in Dacoromanian. Il Apmkalial fmp ‖qiqrep-in-
jau‖ ue fild rum repkq: sinfadhă, borrowed from Greek, and iipasă
(borrowed from Turkish), designating the relationship between a
uife ald hep hsqbald‖q qiqrep. Il Gpeei, rhe umpd mf Tspiiqh mpigil ο
μπασζανάκηρ is used with the same meaning, just like in Albanian
and Aromanian. On the other hand, we need to signalize the
presence in Greek of terms like ο κοτνιάδορ, η κοτνιάδα to designate
a hsqbald‖q bpmrhep, ald a hsqbald‖q qiqrep, peqnecritejw. Il
addiriml, rm deqiglare a uife‖q bpmrhep(q), il Gpeei rhe repkq ο
γαμππϋρ/οι γαμπποί are used.
We need to mention that in Albanian the term krushk (father
of a son-in-law) came to mean any kind of in-laws, just like kushëri
(cousin) which became the generic term for all blood ties. In
Aromanian, the words csqcps, csqcpă/csqcpâ have a semantic field
similar to their equivalents in Albanian- they designate the parents
of the two spouses in relation to one another or other close
pejariteq ml rhe hsqbald‖q/uife‖q qide mp alw il-law, as opposed to
Romanian where cuscru –csqcpă mean only the parents of the two
spouses in relation to one another. In Greek, the word ο ςτμπέθεπορ
designates both the father of a son-in-law but also any other
relation by marriage, the last meaning being consolidated by other
words from the same lexical family such as η ςτμπεθεπιά, meaning
―pejarimlqhin bw kappiage, ajjialce‖ ald σο ςτμπεθεπιό, kealilg ―il-
jau‖.
From the Latin word noverca come the Albanian words njerkë
and njerk, as well as the Aromanian leapcă and nerc meaning
''stepmother '' and ''stepfather'', respectively. In Albanian there is
also the word viterk, meaning only ''stepfather'', and which
continues the Latin word vitricus. The same Latin word vitricus gave
the adjective vitreg in Romanian, which, as opposed to the Albanian
195
viterk, is an adjective which may be combined with several words

such as tată (farhep), kakă (mother), fiu (son), fiică (daughter), copil
(child).
In Greek, there are two specialised forms for stepfather,
stepmother: ο πασπιόρ, η μησπιά, whereas for stepson, παπαγιόρ,
uhich haq ajqm rhe kealilg mf ―admnred qml‖.
2.2 Spiritual Kinship
Albanian, Greek and Romanian present interesting semantic

concordances in the field of terms designating types of spiritual
kinship, which we are subordinating here to the social kinship
(through alliance): a boteza in Romanian, pagëzoj in Albanian,
βαυσίζψ in Greek (to baptize); a qe căqărmpi in Romanian, martoj in
Albanian, πανσπεύψ, πανσπεύομαι (to marry/to get married).
However, if in Albanian the word martoj refers both to men and
women, in Romanian a (qe) kăpira refers exclusively to women and a
(se) însura refers exclusively to men. In Greek πανσπεύψ,
πανσπεύομαι, just like martoj in Albanian, refers to both men and
women. In Aromanian we come across two specialized verbs, just
like in Romanian, kăprape, used for women and nsurare used for
men
Il Rmkalial, rhe almrhep eositajelr umpd fmp ‖rm kappw‖ iq
the verb a cununa, whereas in Albanian the corresponding verb is a
derivate of the noun kurorë (crown), that is to say kurorëzoj
(kurorëzohem), with its antonym formed with the prefix ç-:
çkurorëzoj, meaning ''to divorce, to be divorced legally, in a
courthouse'', this term being used no matter what religion the two
spouses who are divorcing belong to; in other words they may be
also muslims. (I. Elezi 2002, 86).
In this context, we also need to highlight the semantic
concordances between the terms that Albanian and Romanian have
fmp ‖elgagekelr‖. We ape deajilg uirh rum umpdq mf Laril mpigil,
integrated into the religious lexicons of Albanian and Romanian,
which have had an identical sematic evolution in the two
languages: Lat. fides>Alb. fe and Lat. credentia also developed the
meaning of ”engagement”. This meaning has been consolidated by
the derivates fejoj (fejohem) in Albanian and a îlcpedilţa, in
Romanian. We would like to add that in Albanian fejoj (fejohem) has
only the meaning of „to betroth”, respectively „to get engaged”. In
Apmkalial, rhe eositajelrq fmp ‖elgagekelr‖ iq isusire (synonymous
to apătslqipe), whereas the corresponding verbs are isusescu, which
196
accmpdilg rm Tache Panahagi‖q erwkmjmgicaj dicrimlapw, cmkeq fpmk

the Greek word ιςιάζψ and apătsliqeqcs which comes from the Greek
αππαβψνιάζψ (p. 684,220).
This presentation of the Albanian, Romanian, Greek and
Aromanian terms referring to the spiritual kinship offers us the
frame for presenting the lexicon covering the relationship
established between a godfather and his godson and the
relationships established between the relatives of a newly married
couple. The person chosen to assist either a child at its baptism or a
couple at their religious ceremony is designated both in Albanian
and in Romanian by the same terms coming from the Latin word
nonnus. This word has its origin in the Latin religious lexicon, which
to a certain extent explains its meanings in Romanian and
Albanian. As opposed to Romanian, in Albanian there are no
specialised forms depending on the referent. So, a godfather
assisting with the baptism (laş de bmrex in Romanian), as well as the
one assisting with the reliogious ceremony (lsl de căqărmpie in Rom.)
in Albanian have the same name: nun(m.), nuna(f.). In Romanian the
inherited form from Latin nun got specialised and came to mean the
godfather assisting the newly married couple during the religious
ceremony, while its derivates lslaş and laş designate in the first
njace rhe nepqml /gmdfarhep uhm aqqiqrq uirh a chijd‖q banriqk ald
in the second place the person/godfather assisting with the
religious wedding ceremony. In Aromanian the pair nunu(m.)-lslă
(f.), is used to cover both meanings. In Greek the words ο νοτνόρ, η
νοτνά iq sqed rm keal evcjsqitejw ―a gmdfarhep, gmdkmrhep rm a
chijd‖, uhepeaq rhe umpd ο κοτμπάπορ appears to present the same
kind of semantic ambiguity qilce ir kaw kal ―beqr kal ar a
ueddilg‖ ald ―gmdfarhep mf mle‖q chijd ar a banriqk‖. Almrhep
specialized word in Greek designating only the godfather assisting
with the religious ceremony is ανάδοφορ.
The collective derivates nunëri in Albanian, lăşie in Romanian
and nunilji in Aromanian have a common meaning: the quality of
being a godfather and each of these terms has special secondary
meanings in each of the corresponding languages: in Albanian and
Aromanian the totality of godfathers(godparents), all godfathers
(godparents) together, while in Romanian the spiritual kinship
among all the godsons/godchildren of the same godfather. (H. H.
Stahl 1958-1965, 133, 145)
Another important semantic difference to signalize between
Romanian, Aromanian and Albanian is that existing between the
terms fin in Romanian, hinljinu in Aromanian and fijan, famull in
197
Albanian. The Romanian word fin refers both to the child baptized
by a godfather and to the couple united through the religious
ceremony.(Scurtu 1966, 256). Albanian uses both fijan and famull, to
designate exclusively the baptized child. In Greek, there are the
forms η βαυσιςιμιόρ, η βαυσιςιμιά used only for the baptized children
(godson, goddaughter), as their roots indicate.
The young man and woman who are getting married are
called dhëndër (groom) and nuse (bride); in other words, Albanian
has no special names to express the relationship between the newly
wedded couple and their godfather. The dictionaries of Albanian
specify the circumstances under which a godfather may have a
godson: at its baptism, during the traditional ceremony of cutting
rhe chijd‖q haip ald during the first communion (in the case of
Catholic Albanians). We need to highlight that the Albanian word
fijan is present only in the Geg dialect. Famull is a word with a wider
distribution. Concerning the word nuse, we would like to mention
that in Albanian it may mean ''wife'' in relation to her husband but
also ''daughter-in-law'', in relation to her mother- or father-in-law,
while the word dhëndër has both the meaning of 'groom' and that of
'son-in-jau', il pejariml rm hiq uife‖q napelrq. In Aromanian there is
the pair lmpă-dziniri, with the same meanings like their
counterparts in Romanian, designating the relationship between
the a wife and her in-laws or between the husband and his in-laws,
repectively. For 'bride-gpmmk', rhe eositajelrq ape γambro
(borrowed from Greek)-lteaqră lmsă/lma. In the speech of
Aromanians from Albania we came across contexts in which
lteaqră uaq sqed uirh rhe kealilg mf ‖dasghrep-in-jau‖, npmbabjw
under the influence of the semantic distribution of the Albanian
word nuse.
It seems that Albanian and Romanian continue the Latin word
commater. According to the specialists, the masculine form from
Romanian cskărps came into being from the feminine one (M. Sala.
1987; H. Mihăeqcs 1993) The repkq cskărps, cskărpă in Romanian
designate the godfather and the godmother in relation to the
parents of the baptized child. According to Çabej (1964, 84-85) the
Albanian word kumtër may be formed in the same manner like the
Romanian cskărps. Unlike in Romanian, in Albanian there is no
longer the originary feminine form; and the word kumtër is just one
of the names given to the godfather who participates to/witnesses
a chijd‖q banriqk. In Romanian, the terms cskărps, cskărpă are used
bw a chijd‖q napelrq rm addpeqq rhekqejteq rm rhe gmdfarhep ald
198
godmother of their child. (either at the baptism or at the wedding).

In Aromanian and Greek, the terms cskărps, cskărpă do not exist.
3. Conclusions
In this study we highlighted the similarities and differences at the

sematic level between the terms referring to kinship in Albanian,
Romanian, Greek and Aromanian. As we have seen, in Albanian
there is a surprisingly big number of terms of Latin origin
belonging to this semantic field, which have had both convergent
and divergent evolutions in terms of preserving the originary
meanings, of acquiring new meanings, or losing some meanings. As
a result, these terms cover a reality partly different in Albanian, as
compared to Romanian. Some common terms have different
pefepelrq. ‖The tapimsq degpeeq mf iilqhin eviqr aq qsch il each
language, although, for naming them, speakers resort to different
words through which they cut out the reality continuum
differently‖ (Aldpa Şepbăleqcs 2007, 207). We may also state that
Albanian, Greek and Aromanian, owing to their mutual contacts,
where the phenomenon of bilingualism plays a very important role,
present many mutual borrowings but also from other languages
they have entered in contact with (Turkish), as well as similar
sematic evolutions in the case of some kiship terms.
BIBLIOGRAPHY
Bidu-Vrânceanu Angela. 2008. Câknspi jevicaje îl jikba pmkâlă. Ppmbjeke

remperice şi anjicaţii npacrice. Ed. Ulit. dil Bscspeşri.
Capidan Th. 1922. «Raporturile albano-române», extras din Dacoromania.
2nd yea.r. Cluj.
Bello Dhimitri. 2004. «Lidhja Gjuhёsore Ballkanike». Buletini Shkencor. 6.
Korçё: Universiteti «Fan S. Noli».
Bpâlcsş G. 1983. Vocabularul autohton al limbii române. Bscspeşri: Ed. Șr. și
Encicl.
Bpâlcsş G. 1993. Cepcerăpi aqsnpa fmldsjsi rpacm-dac. Bscspeşri: Ilqrirsrsj
Român de Tracologie.
Çabej E., I. 1982, II 1976, III. 1987. Studime etimologjike në fushë të shqipes.
Tirana.
Coteanu, I. (ed.). 1969. Istoria limbii române. vol. II. Bscspeşri.
199
Coteanu I., Sala M. 1987. Erikmjmgia şi jikba pmkâlă. Ppilcinii-probleme.

Bscspeşri.
Delqsşials Otid. 1975 (1901). Histoire de la langue roumaine. Paris: Leroux.
Elezi I. 2002. E drejta zakonore e Labërisë. Tirana.
Mihăeqcs H. 1993. La Romanité dans le sud-est de l'Europe. Bucureşri.
Miklosich Fr. 1861. Die slavischen Elemente im Rumunischen,,,Das
alteinheimische''. Vienna.
Neiescu P. 1997. Mic arjaq aj diajecrsjsi apmkâl dil Ajbalia şi dil fmqra
Rensbjică Isgmqjată Macedmlia. Bscspeşri.
Orel Vl. 1998. Albanian Etymological Dictionary. Leiden, Boston, Köln.
Papahagi T. 1974. Dicţimlapsj diajecrsjsi apmkâl. Gelepaj şi erikmjmgic, 2nd
edition. Bscspeşri.
Rosetti A. 1986. Istoria limbii române, I. De ja mpigili nâlă ja îlcensrsj
veacului al XVII-lea. Bscspeşri.
Rosetti A. 2002. Histoire de la langue romaine dès origins au XVIIe siècle,
Édition de Dana-Mihaela Zamfir. Cluj- Napoca.
Rusu I. I. 1970. Elemente autohtone in limba româna-Substratul comun româno-
albanez. Bscspeşri.
Rusu I. I. 1981. Etnogeneza românilor-Fmldsj asrmhrml şi cmknmlelța latino-
pmkalică. Bscspeşri.
Saramandu N. 2004. Rmkalirarea mpielrajă. Bscspeşri.
Scurtu A., 1966. Tepkeli de îlpsdipe îl jikba pmkâlă. Bscspeşri.
Stahl H. H. 1958-1965. Cmlrpibsţii ja qrsdisj qarejmp detăjkaşe pmkâleşri. II.
Bscspeșri.
Şepbăleqcs A., 2007. Csk gâldeqc şi tmpbeqc ceijajţi. Ppil jabipilrsj csjrspijmp.
Iaşi.
Shkurtaj Gj. 1999. Sociolinguistika. Tiranё.
Thomai J. 1981. Çështje të frazeologjisë së gjuhës shqipe. Tiranё.
Vărăşeqcs Cărăjila. 2006. Studii româno-ajbalexe. Nmre qekalrice şi
etimologice. Bscspeşri.
200
SHABAN SINANI
Qendra e Studimeve Albanologjike
Tiranë
KALI I «KËSHTJELLËS» (I. KADARE) DHE KALI I «ILIADËS»

(Mitologji homerike në veprën e I. Kadaresë)
A.
«Ëndërr mashtruese, nisu e shko te anijet

e tpsjjqhke aieje, e hwp l‖qharmpp r‖Arpidir
qiç r‖spdhëpmj slë ke nëpniili r‖i fjaqëqh:
l‖apkë rë qhrpëlgmhel rë gjirha çerar
e akej flokëgjatëve, pse në qiell u muar
vendim që ai sot të shembë kalanë e Trojës»1.
B.
- Çka din ti për Homerin?
- Qe besa fort mirë po e di. Tash, a âsht kânë nji Omer, a janë kânë shtatë, a janë kanë
lâldë, q‖nm e dil isqh fmpr kipë. Pm Okepi, lji ke iâlë a qhrarë ke iâlë, âqhr baqh
djali i Mujit. Qat djalë ka pasë e askênd tjetër. Edhe ia ka marrë hakin babës e bacit
isp ialë naqë pa l‖bspgje r‖ipajjit.
- Pm r‖nteq nëp Hmkepil, jm nëp Okepil...
- Une e di qî e quejn Omer. E çka asht ky tjetri?!
- Motit shumë ka kânë lahutar si ti, po ka luejt me nji vegël tjetër.
- Ulë nëp Okepil jak rse r‖fmjë. Pëp oeiir r‖kbpakil lsi iak ldie gja isppljier.
(Nga bashkëbisedimi me Isë Elez Muriqin, rapsod, i intervistuar për

dokumentarin «Lahutari i fundit», Prishtinë gusht 2010)
I.
ikli mitologjik në letërsinë e shkrimtarit I. Kadare është një

prej cikleve më të qendrueshëm, si në vijueshmërinë
kronologjike, ashtu dhe në vështrimin tematologjik. Ai
përforcon strukturën e përgjithshme të veprës së shkrimtarit, duke
ndërlidhur tipologjinë e llojeve e të nënllojeve të saj2. Një shumicë
veprash të tij, në prozë dhe në poezi, por edhe në dramë e eseistikë,
bashkohen estetikisht dhe përmbajtësisht prej pikënisjes së tyre
nga motive mitologjikë3. Kësaj çështje i patëm kushtuar për herë të
parë një varg studimesh të shkurtra që u botuan në vitet 1990-1991
1
Homeri, Iliada, përkthyer nga Gjon Shllaku, Tiranë, 1979, f. 19.
2
Sh. Sinani, Lerëpqia lë rmrajirapixëk dhe ―Dmqqiep K‖, Tiranë, 2011, f. 112 e vijim.
3
Nuk mungon dhe si përkthyes i Eskilit: Orestia, trilogji, përkth. I. Kadare,Tiranë,
2006.
201
SHABAN SINANI
lë petiqrël “Smr”, nëp r‖is piirhwep kë naq lë fmpkël e ljë jibri me

studime4.
Rpirja e tëkeldjeq ldaj “rpwexëq kirmjmgjiie” ëqhrë ljë npipje
e përgjithshme e shek. XX, qëkurse u arrit në përfundimin se në
letërsi nuk ka më krijime, në kuptimin terminologjik të fjalës, por
vetëm rikrijime prej matricash zanafillëse. Në mënyrë të veçantë
koncepti i G. Genette-ir nëp ipijikil qi najiknqeqr, qi “jirreparspe as
qecmlde degpé”, qi reiqr oë fqheh ljë reiqr rjerëp 5, lejoi të
vërtetoheshin prerjet e dukshme e të padukshme ndërtekstore të
letërsisë ndër shekuj e ndër sisteme letrarë. Në esenë e tij Die
fröhliche Wissentschaft - Le Gai Savoir (1882) F. Nietzsche pati shtruar
nwerjel dpakariie “Ks ëqhrë xhdsisp Zmri?”. Një qheisjj kë tmlë
R. Barthes, në formën e perifrazës së kësaj pyetjeje do të titullonte
një nga kërkimet e tij, La kmpr de j‖asresp - autori ka vdekur, sepse të
gjithë vetëm rikrijojnë dhe teksti mjafton pa krijuesin. J. Derrida do
rë nmhmlre qhnejr qe “teç reiqrir q‖ia aqgjë rjerëp”. Një rjerëp
mendimtar i shekullit të kaluar, F. Fukuyama, do të shpallte fundin
e historisë: The End of History and the Last Man - Fundi i historisë dhe
njeriu i mbramë (1992).
Në ciklin mitologjik të veprave të I. Kadaresë mitologjia antike
greke ka një vend parësor. Fatmirësisht ngasjes së shkrimtarit për
arratisje në histori e prehiqrmpi q‖i ia ipijsap ldmljë relrik aq
periferik mitologjia pellazge apo ajo etruske, përgjithësisht
mitologjitë mesdhetare paraindoeuropiane; megjithëse nuk
mungon as mitologjia biblike-aramaike, as ajo egjiptase a nordike;
madje dhe mitologji më të largme, si ajo sovjetike dhe kineze, janë
4
Sh. Sinani, Pengu i moskuptimit, Tipalë 1997. Shih ldëp rë rjepa qrsdiker: “Një hije
lga nepqmlaxher bibjiië rei Mapjala”, “Në fijjik oe fjaja”, “Nga pilgjajjja bibjiie
rei pilgjajjja jaiie”, “Eixmpciki i sppejrjeq”, “Hejela anm Pelejmna”, “Fare lënëp
imhëpa”, “Kpeqhliië dhe iajmpëq”, “Majjiiki i fiqir dhe kajjiiki i ijaqëq”.
5
G. Gennette, Palimpsestes: La litterature au second degré, Taurus 1982, n. 415: “Texte
peut toujours en cacher un autpe, kaiq os‖ij je diqqiksje papekelr rmsr à fair, er
os‖ij qe npêre je njsq qmstelr à sle dmsbje jecrspe mù qe qsnepnmqelr, as kmilq,
un hypertexte et son hypotexte - ainsi, dit-ml, j‖Ujwqqe de Jmwce er j‖Odwqqée
d‖Hmkèpe. J‖elreldq ici nap hwneprevreq rmsreq jeq œstpeq dépitéeq d‖sle œstpe
antérieure, par transformation, comme dans la parodie, ou par imitation, comme
dans le pastiche. Mais pastiche et parodie ne sont que les manifestations à la fois
les plus visibles et les plus mineures de cette hypertextualité, ou littérature au
qecmld degpé, osi q‖écpir el jiqalr, er dmlr ja njace er j‖acriml dalq je chakn
littéraire - et un peu au-delà - sont généralement, et fâcheusement, méconnues.
J‖elrpenpeldq ici d‖evnjmpep ce reppirmipe. Ul revre nesr rmsjmspq el lire un autre,
er ailqi de qsire jsqos‖à ja fil deq revreq. Cejsi-ci l‖échanne naq à ja pègje: ij
j‖evnmqe er q‖w evnmqe. Lipa biel osi jipa je depliep”.
202
të pranishme. Me ndonjë përjashtim të rrallë6, mitologjia antike

greke nuk thirret drejtpërsëdrejti as si dëshmitare e trashëgimisë
proto-shqiptare (ilire), siç ndodh rregullisht me dijet albanologjike.
Me të drejtë disa prej veprave të Kadaresë, me shkas tryezën e
bollshme mitologjike greke, studiuesi Matteo Mandalà i sheh si
terëdije eqreriie “nëp rë kmq nëpqëpirsp aqgjë lga jerëpqia e
gjepraliqhke”; e ljëjra npipje espmniale oë iqhre qhfaosp ke
iëpiikil e “qrpsirspate mpigjilaje”, qiç iiqhre ldmdhsp ke pmkalil
À la recherche du temps perdu të Marcel Proust-it; me Ulysses dhe me
me Fillegal‖q Waie të J. Joyes-it, pranë të cilëve qendron si letërsi
eksperimentale sidomos romani i pafat i Kadaresë Përbindëshi e
Endërr mashtruese7.
“Troja”
lë “Përse
mendohen këto
male” (1964)
“Laokoonti” “Kali i
lë “Motive Trojës”, lë
me diell” “Motive me
diell”
(1968)
(1968)
“Kali i
Drunjtë” lë
poezinë e
Kadaresë
“Eixmpciki” “Nata e
(1989) Vepra, Sfinksit”,
vëllimi VII “Endërr
mashtruese”
“Prometeu” 1991
- trilogji;
“Përpara
banjës”
1985-1991
6
Rasti i sprovës për të shpjeguar me gjuhën shqipe fjalën e parë të Iliadës
“këlilë”: “Këndo, hyjneshë mëlil‖ e Aiij Pejidir”, gp. “μνηςικακία”, lë eqelë
Autobiografia e popullit në vargje.
7
M. Mandalà, «Dy shëtitje tiranase të Besnik Strugës», në Letërsia dhe qyteti,
Tiranë, 2009, f. 54.
203
SHABAN SINANI
Mitologjia antike homerike në disa vepra të I. Kadaresë
Qysh në fillimet e prozës së vet Kadare dëshmon prirjen që do të

sundojë gjatë në tërësi veprën e tij: përdorimin e miteve, të
traditës, të historisë. Studiuesit kanë vënë re një ngjashmëri midis
misionit të dy homerologëve të romanit Dossier H (1980) dhe autorit
vetë, kërkues i dorëshkrimit të supozuar të zhdukur të A. Z. Çajupit
Këngë e vome për luftën e madhe (titulli i autorit: Këngë e vome, 1937),
që shfaqet në Ditë kafenesh dhe sërish në romanin Qyteti pa reklama8.
Gent Ruvina tek Përbindëshi9, me ëndrrën e tij për një disertacion, të
vjen në mendje një çerek shekulli më vonë, kohë kur autori vetë
botoi si një disertacion sprovën me karakter studimor Eskili ky
humbës i madh (më parë kish botuar Autobiografinë e popullit në vargje).
Hyjnesha me emrin Endrra Mashtruese, që i zbulohet lexuesit
fillimisht si titull libri me tregime e novela, po aty dhe si referencë në
këngën e dytë të Iliadës në hyrje të tregimit me të njëjtin titull,
rishfaqet si një prej vetjeve të përveçuara në dramën Stinë e
mërzitshme në Olymp, ku ka gjithashtu hyjnesha pa emër. Përmes saj,
përmes Prometeut, përmes Iliadës, kepp xë jigjëpiki i asrmpir. “Në
Daullet e shiut Homeri dhe Troja janë modeli i disa episodeve që
tregojnë për mënyrën si u vendosën turqit në Arbëri në shekullin e
15-të. Në disa raste, përthirrja e Homerit është eksplicite, si në
paqril e nmerir rspi Sadedil”10.
Nëse prirja e përgjithshme e letërsisë botërore në shekullin e
20-rë nëp rë piqekalrixsap kirer e jaqhra, nëp r‖i deqekalrixsap, nëp
r‖i deimdifiisap anm dhe deimlqrpsirsap, iqhre qhiaqi i napë, i dwri
ishte pa dyshim një shkas jashtëletrar: prishja e aleancës
antifashiste që kishte ekzistuar deri në fund të Lsfrëq, fijjiki i “cmjd
uap”, ldapja e bmrëq lë iakne, qhmoëpia e tigjijelcëq, imlqnipacimli
botëror, globi në përgjim, teknologjitë e reja të kontrollit të
8
Gijjeq de Rannep, «Iqkaïj Kadapé er j‖erhlmjmgie ajbalaiqe de la seconde moitie
du XXe siècle», në Acreq ds cmjjmose Lecrspeq d‖Iqkaij Kadapé, Université de Paris X,
Nanterre, 29-31 mai 2008, p. 2: “Lesp elrhmsqiaqke laïf er jespq kmritarimlq
cappiépiqreq pannejjelr jeq npmragmliqreq d‖sl deq npekiepq pmkalq de Kadapé, ―La
Ville sans enseignes‖, esv asqqi à ja pechepche d‖sle décmstepre qcielrifiose - dans
je dmkaile de j‖hiqrmipe de ja jirréparspe ajbalaiqe - osi jesp nepkerrpa d‖mbrelip
deq nmqreq npeqrigiesv dalq ja caniraje”.
9
Citohet sipas botimit në I. Kadare, Endërr mashtruese, Tiranë, 1991, f. 134.
10
Srefalm Tpmtarm, «L‖alrichirà, j‖Ajbalia e Kadape», lë Leggere Kadare: critica,
ricezione, bibliografia, Biblion ediz., 2008, p. 64.
204
ilfmpkacimlir, qialdaji i “Warepgare-ir”, imknjeiqi i nëpbmrqhëk i

tradhtisë, që lidhet rrënjësisht me prishjen e aleancave11.
Cikli poetik, prej Trojës deri tek Laokoonti, përgjithësisht
sundohet prej mitit të alamit të shoqërisë së vigjilencës dhe jo
rastësisht ka në kryeqendër vitin 1968, daljen e Shqipërisë nga
Tpairari i Vapqhatëq, “rpadhrilë petiximliqre” rë hpsqhmtialëte,
“rpadhrilë” e kënapqhke jsgmqjjate, ppexiiikil e nmnsjte rë tegjëj
prej kërcënimit ushtarak, marrjen e sovranitetit të popujve brenda
ljë lare, farajireril oë s tilre arwpe npej ljë “iaji rë pi rë dpsljrë”,
Kremlinit, brenda të cilit thureshin intriga e luheshin drama me
shkombëtarizim popujsh e vdekje gjuhësh kombëtare:
Dhe veç ca qindra nga gjithë bota

Mbërthejnë atë kalë druri.
Ky kalë epokat do të përshkojë;
Në bark të tij përjetë do të dridhet
E tmerrshmja tradhti, o Trojë!12
I ljëjri ajapk tjel npej falraxkëq që “iajir rë dpsljrë” dhe

kompleksit të tradhtisë dhe pabesisë së përgjithshme në botë edhe
në poezinë Kali i Trojës:
Nga thellësitë e miteve të lashtë drejt qyteteve tona

moderne
Po avitet një kalë.
Eshtë Kali i Trojës.
... ... ... ... ... ... ... ... ...
S‖rë kjafrsal xjapper, reknsjr, ijirhkar e Tpmjëq,
S‖rë kjafrsal owrerer oë hëlgpe lë imhër e këtmlqhke?
(Tani hënë e bardhë, e vdekur mbi to shndrit)13.
Gjarë sdhëq ipijseqe rë I. Kadapeqë “iaji i Tpmjëq” qhfaoer e

zhduket, duke marrë dhe gjurmën e kohës. Mitet homerike
shkrimtari nuk i profanon, nuk i desakralizon, as i demonizon. Rasti
11
“Në fillim, ëndrra e shkrimtarit ishte të rindërtonte trilogjinë e gjymtuar të
veprës eskiliane. Interes të veçantë për të përbënte një nga figurat madhore të
mitologjisë, Prometeu. Kjo figurë e frymëzoi që më 1967-ën të shkruante një
rpegik “isqhrsap gjirhë petmjscimlapëte rë tëprerë rë bmrëq”. Shih: E. Fawe,
parathënie dramës Stinë e mërzitshme në Olymp, në I. Kadare, vëll. XVI, Tiranë 2008,
f. 395.
12
I. Kadare, «Troja», në Përse mendohen këto male, Tiranë, 1964.
13
I. Kadare, «Kali i Trojës», në Motive me diell, Tiranë, 1968.
205
SHABAN SINANI
më i vërejtshëm është ai i risemantizimit. Tjetër është kapërcimi

epokal prej kultit të fuqisë fizike (Akili) tek kulti i fuqisë mendore
(Odiqes); rjerëp ëqhrë “iaji i pi i Tpmjëq”: bmra lël ajapkil e nabeqiqë
dhe të prishjes së aleancave. Thirrja e shoqërisë së vigjilencës merr
një ngjyresë përditësuese në vargjet:
Bapis wr i dpsljrë q‖lgmner isppë,

Zgavrat e tua të errëta i ke drejtuar mbi ne
Ngadalë po avitesh. Ndihen patkonj.
Trak-truk e ritëm hekzametrik
Patkonjtë e tu ndihen. Vini veshin!
Në gjskë nëpbildëqh dmr q‖ie nëp rë la gjersp.
Vini veshin! Vini veshin!
Kali i Trojës!14
Për herë të parë në poezinë e I. Kadaresë miti i Trojës dhe

“iaji i dsljrë” napaoirel ke ljë npipje deimdifiiseqe lë nmexilë
Laokoonti, e cila, megjithatë, nuk i shpëton alarmit të pabesisë, për
të marrë një shprehje më të arrirë në Ekzorcimi:
Troja po ngjallej.
Ankthi përshkoi Greqinë.
U mblodhën burrat e shtetit
Alarmi ra kudo15.
Prirja dekodifikuese, më saktë prirja e përdorimit të mitit, e

funksionalizimit të tij, rezulton më herët në prozën e Kadaresë,
qysh me Përbindëshin, ljë ekëp i dwrë nëp “iajil e Tpmjëq”, oë s
ndalua pikërisht për shkak të eksperimentimit letrar të autorit.
Diçka e ngjashme provohet dhe tek Endërr mashtruese, shkruar
pikërisht në dekadën e dominimit të mitologjisë homerike, në vitet
1960. Sa i takon poezisë, edhe kur ajo vjen si tekst i ndërmjetëm, si
në rastin e vargjeve-kushtim në romanin Vajza e Agamemnonit,
“Ijiada e petmjscimlir” rhsajqe kberer gjirhljë e ljëjra, napajeje ke
dredhinë akeje ndaj Ilion-ir oë s dha kë naq ekpil (“Ελληνορ”).
Ashtu si dredhia akeje shuajti një qytet, ashtu dredhitë e epokës
revolucionare shkretojnë dashuritë e brezit të viteve 1960: ai brez
që kishte provuar një shije metropolitane duke u formuar, ashtu si
autori i librit, në universitete që ishin themeluar qysh në Mesjetën
14
Idem, ibidem.
15
I. Kadare, Vepra, vëll. VII, Tiranë, 2008, f. 346. Poezia është shkruar më 1989.
206
humaniste: në Pragë, në Varshavë, në Petersburg e Moskë16. Si

përherë, Kadare transmodelon poezinë në prozë dhe anasjelltas, siç
transmodelon tregimin në dramë, në raste të tjera (Prometeu,
trilogji, dhe Stinë e mërzitshme në Olymp). Çfarë kishte parathënë në
Muzgun e perëndive të stepës e rishpreh në vargje te Vajza e
Agamemnonit:
Grekët përpara fushatës së Trojës

Vajzën e Agamemnonit bënë fli
Në Iliadën e revolucionit
Unë të flijova ty17.
“Tpmja e imkslixkir”, “Tpmja” e enmiëq kmdeple, lsi ëqhrë

ndonjë paralele për qëllime studimi, por një sintagmë që merr
rëndësinë e një fjale-çelës në gjithë veprën e Kadaresë. Në Dimrin e
vetmisë së madhe ligjërata e autorit dhe ligjërata e Homerit
ilrepfepmhel keq rwpe: “Ai tëqhrpmi ljë cmnë hepë kspil e
kuqërremtë të Kremlinit dhe mendoi se pak më tej çoheshin pirgjet
dhe kulmoret, nën të cilat tani ata po grindeshin. Jo, nuk ishin
pirgje dhe kulmore. Ishin shatorret e lashta të rrethuesve nën
muret e Trojës ... Dhe u grindën atje ... në muret e Perëndimit të
rrethuar. Këndo, o muzë, mërinë e Akilit, të birit të Peleut ...
Lajmëro, AFP, zemërimin e Hrushovit, të birit të Sergeit ... Ideja se
ishte i pranishëm në Iliadën e Komunizmit e përshkoi tejpërtej
oeliel e rij”18. Ky nuk është i vetmi rast kur Homeri, Eskili, autorët
alriië, napaoirel qi “ajrep asrmp” rë qhkrimtarit. Rrëfimi në vetë të
parë në tri kohë tek Prometeu - trilogji dhe Pesha e kryqit janë dy
vetje krijuese të pasqyruara tek njëra-tjetra. Tek Endërr mashtruese
shkrimtari shenjon edhe emrin e tij midis atyre që Zeusi u ka
kbjejjë “ëldppël çmpmdirëqe”: “Ndëpkeld iiqha kmpilë e ekpate
që nuk di pse këtë herë po më dukej tepër e gjatë. Hoze T., Hoze
16
Éric Faye, në parathënien e romanit «Përbindëshi», botuar më 1991 në
fpëlgjiqhr qhipsal: “Në nmekël eniie rë Hmkepir Kadapeja ëqhrë irhwep
ipweqiqhr re pperhiki i Tpmjëq, oë rë qhowprmjë hiqrmpilë e “ra imppigjmjë” arë lë
hapësirën e imagjinatës sonë. Rënia e Ilionit, mendon ai, ishte një nga krimet e
para të mëdha të njerëzimit ... Kështu, e drejta u shpërngul në kampin trojan.
Shkrimtari dënon në faqet e librit Uliksin dhe shokët e tij me një pritje shumë-
qheisjjmpe lë bapisl e ljë iaji nëpbildëqh, nëpbajjë ljë “kmq-Tpmje” rë hansp
ndaj botës, që nuk i ndien fare efektet e rrethimit ... Dhe nëse Kadareja merr në
mbrojtje deri në këtë pikë trojanët, kjo vjen ngaqë, në sytë e tij, kali është
instrument më efiiaq qe ç‖ksld rë jerë nipakida e kadhe anm gijmrila”.
17
I. Kadare, «Vajza e Agamemnonit», në Vepra, vëll. XIII, Tiranë, 2009, f. 311.
18
I. Kadare, «Dimri i vetmisë së madhe», në Vepra, vëll. V, Tiranë, 2008, f. 222.
207
SHABAN SINANI
Murana, Konfuci, Klod F., Alen Pons, Tom Xhekson, Jezu Krisht,
Klod F. D., Hans Kramer, Kurt K., Makbeth, Ibrahim Ogllu, Mihail
Gorbaçov, Lis Borges, Lin Min, Kulumula, Maria Morena, I. Kadare,
Klod Durand, Niki Niki B., Tutmes III, Ana K., Ana V., Atë Shtjefën
Gjeçmt, Jsiakspa, Ppilc Vid, Adak”19.
Besa dhe pabesia, konsekuenca dhe tradhtia, vetëdija e një
shoqërie të rrezikuar, kalojnë prej poezisë në prozë në disa vepra:
Dimri i vetmisë së madhe, Muzgu i perëndive të stepës, Koncert në fund të
stinës (një vepër ku përfytyrohet mbikëqyrja globale e
informacionit prej teknikave të sofistikuara në Polin e Veriut, ende
pa u popullarizuar përmasa virtuale e komunikimit të sotëm).
Konteksti bashkëkohor i shërben si shkas autorit edhe në
vepra të tjera, duke përfshirë sprovën «Eskili, ky humbës i madh»,
të cilën studiuesit e shohin jo pa lidhje me klimën që u krijua në
Shoinëpi lë tirer 1980 kidiq “dw nmnsjte kio”20. Ndërlikimi i
faktorit letrar (përdorimi funskional i miteve) dhe i faktorit
kontekstual (jeta politike e vendit në gjysmëshekullin e fundmë) i
ka çuar studiuesit në pyetjen nëse Kadare është më shumë një
Homer modern a një disident shqiptar21. Shkrimtari shqiptar mori prej
rezervàtit të miteve homerike referenca e citime të përpikëta, nyja
të veçanta të tyre, arketipat vetë së bashku me komplekset dhe
cilësitë që shenjojnë, format letrare (kundërkapitujt krahasohen me
antistrofat, vajtojcat me erinitë); emrat e karaktereve e të vendeve,
deri te debatet për vetë Homerin: një apo shumë në një? Arketipat e
moçëm e shfaqin modelimin e tyre edhe në karaktere veprash që
nuk kanë asnjë lidhje të drejtpërdrejtë me ciklin homerik, dhe kjo
ndodh edhe me arketipe mitologjish të tjera, si, bie fjala, mitologjia
biblike22. Interesante është të vërehet se nuk mungojnë rastet e
cirikir rë “reiqrir rë rjerpir” (Hmkepir, Eqiijir) edhe qi ldëpreiqr, ke
19
I. Kadare, «Endërr mashtruese», në librin me të njëjtin titull, Tiranë 1991, f. 33.
20
Gilles de Rapper, art. cit., p. 8: “Ij eqr qsprmsr sle affipkariml deq jielq elrpe
j‖Ajbalie er ja Gpèce alriose, sl rhèke osi annapaîr rpèq rôr chex Kadapé, kaiq osi
nesr à cerre énmose q‖evnpikep jibpekelr: j‖Ajbalie er ja Gpèce pelmselr dalq jeq
alléeq 1980 deq pejarimlq dinjmkarioseq pmknseq densiq 1940 (msteprspe d‖sl
nmilr de naqqage fpmlrajiep el 1985, abmjiriml de j‖érar de gseppe el 1987) er Eltep
Hoxha lui-même avait publié, peu avant sa mort el 1985, sl pecseij d‖apricjeq er
de qmstelipq qsp j‖akirié ajbalm-gpecose er qsp jeq jielq elrpe jeq desv nesnjeq”.
21
P. Morgan, «I. Kadare: Modern Homer or Albanian Dissident», në Translation
review, nr. 7 (2008), p. 23.
22
Për më shumë: Sh. Sinani, «Helena apo Penelopa: midis kultit të bukurisë dhe
mitit të besnikërisë; midis joshjes për aventurë (arrati) dhe mundimit të
rikthimit», në Pengu i moskuptimit, Tiranë, 1997, f. 57; po aty, Një hije nga
personazhet biblikë tek Marjana, f. 19.
208
rreptësinë dhe protokollin teknik të shkrimit akademik23. Mitologjia

antike greke në veprën e Kadaresë mund të shërbejë thjesht si
qhiaq nëp jerëpqi, dhe ijm ia ldmdhsp qhskë qhneqh: ke “ciijil
rpmjal” lë nëpgjirhëqi lë tirer 1960, kë naq ke ciijil e Arpidëte
(Vajza e Agamemnonit, Pasardhësi), por jo si shkas për shfytyrim,
destruktim a desakralizim24. Shkrimtari mbetet mirënjohës ndaj
Mjeshtrit. Të tjerë autorë, që iu drejtuan kalit të drunjtë të Ilion-it,
e shprehën në mënyrë qartësisht të pohuar se në veprat e tyre nuk
ishte fjala për kalin e Iliadës25.
Motivet mitologjike në veprën e I. Kadaresë janë kryesisht
prej letërsisë antike greke dhe baladave mesjetare shqiptare dhe
përgjithësisht të popujve të Ballkanit, të cilët, duke jetuar nën të
njëjtën perandori politike dhe fetare, kishin përafërsisht të njëjtin
përfytyrim për jetën dhe vdekjen, për vdekjen dhe ringjalljen, për
ikjen dhe kthimin, për atdheun dhe landin. Mund të thuhet se në
letërsinë e I. Kadaresë ekziston një cikël veprash ku ka lidhje
paratekstuale të dukshme e të padukshme me motive mitologjike
homerike, të cilat, së bashku, dëshmojnë ekzistencën e një miti të
Trojës, në pikëpamjen antropologjike, ose të një cikli homerik, në
pikëpamjen letrare26. Ky kushtëzim është ndërtekstor (Endërr
mashtruese); në shkallën e personazheve (Stinë e mërzitshme në Olymp;
Prometeu - prozë e shkurtër, 196727; Vajza e Agamemnonit dhe
23
Si në rastin: “Zesqi ... Eldppël Maqhrpseqe rhippi” (Hmkepi, Iliada, Kënga II), në
hyrje të tregimit Endërr mashtruese, botuar në vëllimin me të njëjtin titull, Tiranë
1991, f. 31 (qhipsap kë 1985); gjirhaqhrs: “Këldm, hwjleqhë, këpilë e Aiijir, bipir
rë Pejesr”, Dimri i vetmisë së madhe, f. 222.
24
Shih James Wood, «Kronika dhe fragmente», botuar shqip në Jeta e re, 2011/2, f.
175-176: “Në qendër të Vajzës së Agamemnonit është një reinterpretim i akullt i
rrëfimit të Ifigjenisë. Narratori mendon për dramën e Euripidit dhe mbi
vullnetin, me sa duket, për vetë-qaipificë rë Ifigjeliqë, lë këlwpë oë r‖i ldihkmjë
të atit në ambiciet e tij ushtarake. Ai e sjell tregimin grek në kokën e tij dhe e
përzien me dhimbjen e shkaktuar nga ikja e Suzanës. A e ka sakrifikuar Stalini të
birin, Jakovin, ashtu që të mund të deklaronte se ai ishte sikur ushtarët e tjerë
rusë? Pmp, çia lëqe rpegiki i Agakeklmlir ëqhrë lë rë tëprerë rpegiki i “qhmisr
Agakeklml”?
25
Khs., p.sh., një poezi të V. Tabaisr: “Kajil e Dpsljrë, nëp far rë ieo / Nsi e
shpikën grekët / Kali i Drunjtë / Është brenda nesh / Është ajo pjesa e drunjtë e
shpirtit / Lëndë e parë jo vetëm për tradhti / Por për gjithë ligësitë brenda
ljepisr”.
26
Për më shumë: E. Sejdaj, Homeri në letërsinë dhe kulturën shqiptare, Prishtinë,
1984, f. 33.
27
U botua për herë të parë më 1991, në Endërr mashtruese, f. 36-44. Këtu citohet
sipas botimit në Vepra, vëll. IX, Tiranë, 2008, f. 221 e vijim, ku u botua me të
njëjtin titullin Prometeu, trilogji.
209
SHABAN SINANI
Pasardhësi); në shkallën e motivit (sidomos në poezi: Troja, Rënia e

Trojës, Laokoonti; por edhe në prozë: Shkaba e Aktori); në shkallën e
personazheve, të mjedisve dhe të mendësive (Dossier H, Kështjella).
Me të drejtë studiuesit kanë vërejtur se edhe në vepra me një prekje
të dukshme në të sotmen shqiptare, si Loja, jeta dhe vdekja e Lul
Mazrekut (më vonë botuar me titullin Aktori) apo Konkurs bukurie për
burrat në Bjeshkët e Nëmura, Kadare vazhdon ta lexojë përsëri epokën
tonë përmes miteve. Në këtë mënyrë i drejtohet ai kujtimit të
trojanëve, që ndaluan në Butrint, fare afër Sarandës, para se të
merrnin rrugën e Italisë, pas rënies së Ilionit. Dhe, nëpërmjet
trojanëve, ai na kujton fatin e hidhur të Hektorit, kufomën e të cilit
Akili e shëtit nën muret e qytetit të rrethuar. Ndoshta me të njëjtin
synim të rojave të kufirit, me kufomën e tyre të rreme, në portin e
vogël të bregdetit shqiptar28.
Sikurse ka vërejtur dijetari bashkëkohës frëng Gilles de
Rapper, në studimin e tij Ismail Kadare dhe etnologjia shqiptare e
gjysmës së dytë të shekullit të 20-të, shkrimtari shqiptar e pasuron
argumentin e propozuar nga Maximilian Lambertz, sipas të cilit
janë mbi 30 njësitë e përbashkëta mitologjike ilire, shqiptare dhe
greke. Këtë shkrimtari e mbithekson duke e konsideruar
dëshmimin e grekëve dhe shqiptarëve prej kujtesës gojore të njëri-
tjetrit qysh prej një epoke shumë më të hershme se dukja e sllavëve
në Ballkan edhe si argument diturie. Në të vërtetë evokimi i këtyre
paraleleve çon vetiu në krijimin e një opozicioni ndarës të popujve
të gadishullit të vjetër në paleoballkanas dhe ballkanas29.
Ndër të tjera dijetari bashkëkohës francez i njeh Kadaresë
meritën e identifikimit dhe të pranëvënies së konkordancave
shqiptaro-greke për mitin e Circes, të Elektrës, të Medeas, të
Nausicas, të Danaes, të Odiseut, të Orestit, të Eumenideve dhe
domeomos edhe të Ifigjenisë, prej së cilës mori titullin e njërës prej
veprave më të vona të tij, Bija e Agamemnonit30. Miti i Narcizit - jo si
28
Éric Faye, parathënie romanit «Aktori», në I. Kadare, Vepra, vëll. XVI, Tiranë,
2009, f. 165.
29
Gilles de Rapper, art. cit., p. 8.
30
Idek, ibidek: “Ij étmose asqqi j‖apgskelr atalcé nap Kadapé (anpèq Lakbeprx)
30 de ja njsq gpalde picheqqe deq “ejekelrq kwrhmjmgioseq cmkkslq asv
Illyriens, aux Ajbalaiq er asv Gpecq” dalq ja tepqiml ajbalaiqe ose dalq ja tepqiml
qjate. Ceq éjékelrq, écpir Kadapé, “rékmiglelr de j‖aqqiqe alcielle bajialiose
ijjwpielle er gpecose, qsp jaosejje qmlr jeréeq jeq baqeq de j‖énmnée ajbalaiqe” er ij
cite un certain nombre de parallèles entre des motifs albanais et des motifs de la
mythologie grecque (Circé, Électre, Médée, Nausicaa, Danaé, Ulysse, Oreste, les
Eskélideq, erc.). Ol tmir nap jà pôje jmsé nap ceq eqqaiq dalq j‖écpirspe deq pmkalq
de la fin des années 1970 et du début des années 1980: ils apparaissent comme des
210
mit i dashurisë me veten, por me të ngjashmin - gjithashtu

dëshmohet në novelën Konkurs bukurie për burrat në Bjeshkët e
Nemuna31. Kjo prirje përshtatej me paradigmën zyrtare të shkencës
së albanologjisë gjatë gjysmëshekullit të fundmë, paradigmë që
mbështetej në mitin e lashtësisë, në mitin e origjinës primare, në
mitin e karakterit vendës të popullit dhe të vijueshmërisë së
pandërprerë të tij.
II.
Kronologjikisht prova e parë e I. Kadaresë në një proces të

gjatë prej disa dekadash krijimtarie me ciklin homerik shenjohet
me romanin Përbindëshi, i botuar në revistën Nëntori në vitin 1965,
menjëherë pas suksesit të bujshëm të Gjeneralit të ushtrisë së vdekur32.
Në romanin e tij të parë modern Përbindëshi, që mbeti për një çerek
shekulli në rezervàril e ljë petiqre, “hapësira e Trojës është
zhvendosur në një qytet shqiptar dhe rrethinat e tij. Kurse koha, ajo
bëhet e shumëfishtë. Ajo nuk rrjedh në të njëjtën mënyrë për ata që
fërgëllojnë në barkun e kalit të madh, që ka ngecur përballë qytetit,
dhe për ata që jetojnë brenda mureve të qytetit. E njëjta ngjarje ka,
njëkohësisht, dy mosha. Herë koha është e ndaluar në një kamp,
herë në tjetrin. Kështu, në këtë vrapim kali, në disa çaste, e lë pas
“Ijimlil” dhe, lë diqa çaqre, i kberer npana, lë kmq omfrë e
kundërta, ashtu si planetët, që, gjatë rrotullimit të tyre, kapërcejnë
njëri-tjetrin dhe nuk lëvizin me të njëjtën shpejtësi, por sipas
japgëqiqë që rwpe lga Diejji”33. Pasi Përbindëshi u ndalua, rikthimi tek
Troja, mitet akeje dhe trojane, cikli homerik i Atridëve, shenjohet
vetëm dy vjet më vonë, me romanin Kështjella, ribotuar me titullin
Rrethimi, shkruar në 500-vjetorin e vdekjes së Gjergj Kastriotit34. Në
laboratories dans lesquels Kadaré travaille sur la littérature orale et avance des
idéeq osi qepmlr elqsire arrpibséq asv nepqmllageq deq pmkalq”.
31
R. Zisi, The Myth of Narcissus in the Albanian Literature, Orama Editions,
Thessaloniki, 2011.
32
Në bmrikil e fsldkë rë tenpëq që njmrë I. Kadape qheljml qe “bëprhaka e iëqaj
drame është proza e shkurtër Prometeu, qhipsap dhe bmrsap lë tiril 1967”. Më
tmlë, qhipsal asrmpi, “lë tiril 1990, kmriti i ljëjrë ëqhtë shtjelluar më gjerë në
prozën trilogjike me të njëjtin titull, botuar në përmbledhjen Ëndrra mashtruese.
Eshtë fjala për Stinë e mërzitshme në Olymp, vënë në skenë në vitin 2006 dhe botuar
në Vepra, vëll. XVI, Tiranë, 2008, f. 393.
33
Éric Faye, hyrje në Le Monstre, Fayard, Paris, 1991.
34
“Mmlqrpa”, nëpbildëqhi, e nëpbildqhkja, kberel qsldseqe lë tenpël e I.
Kadaresë edhe pas ndalimit të Përbindëshit. Shih për më shumë: David Bellos,
211
SHABAN SINANI
këtë roman, ashtu si tek Iliada në mënyrë të parrëfyer dhe tek

Odisea si rrëfim prapavajtës, shquhet ideja se kulti i fuqisë fizike, në
një shkallë më të lartë të zhvillimit të mendësisë njerëzore,
tejkalohet prej kultit të fuqisë mendore, shenjuar në mënyrë
modelore tek heronjtë homerikë Akili dhe Odisea. Troja nuk
mposhtet prej fuqisë së krahut dhe shpatës së Akilit, por prej
mençurisë së Odiseut dhe shpikjes së tij, kalit të Trojës, që mbyll
përfundimisht një epokë dhe hap një tjetër. Shqiptarët e kishin
kaluar këtë stad prej shekujsh. Në epopenë e tyre heroike, siç ka
vënë re Maximilian Lambertz, ndër motivet e lashtësisë antike
helene të pranishme, miti i Mujit i përgjigjej mitit të Heraklitit,
gjithaq dhe të Akilit, heroit me një pikë të dobët; kurse miti i vëllait
të dytë i shmangej analogjisë me Odiseun dhe paraqitej më shumë si
shenjim i kultit të bukurisë dhe kalorësisë. Ndër të tjera, Halili
kaprmher nëp r‖is bildsp tsjjlerir rë rë napëjildspir, jm qe qsldmher
prej dashurisë për Tanushën e krajlive, përkundër Mujit, që
paraqitet si shenjë e kultit të familjes dhe martesës. Problemi i parë,
në romanin e Kadaresë Kështjella, shtrohet në formën e pyetjes
shkencore se pse selxhukët osmanë duhej të konkludonin prej
rrëfimit të një ushtari të vjetër se mençuria mund të bënte punë më
shumë se taborret e Tursun pashait. Ai beson e propozon që një
kalë i etur të vërtitet brenda një rrethimi të improvizuar të
kështjellës, dhe kështu do të mund të zbulonte ujësjellësin e qytetit
dhe të bënte të mundur pushtimin e tij. Me popujt vendës prova të
tilla, për të zotëruar kështjella e qytete, vetëm pasi kishin provuar e
dështuar me rrethimin, sulmet, prerjen e udhëve të furnizimit dhe
dijet e fatthënësve, kjo kishte ndodhur të paktën 2300 vjet, kur
grekët e vjetër, me kalin e Trojës dhe hyrjen e fshehtë në qytetin
kështjellë, u bënë zotër të Ilion-it.
Motivit homerik të kalit të Trojës shkrimtari i rikthehet në
vitet 1970, me poemën Laokoonti, që duket qartë, ashtu si e ka
shpjeguar dhe shkrimtari vetë, si një provë për të rehabilituar
veprën e tij të ndaluar, Përbindëshi. Laokoonti-n dhe Përbindëshin i
bashkon dykohësia, më saktë mbikohësia, mitet e kohërave të
mjegullta që u flasin mendjeve të cekëta të modernitetit 35.
Megjithatë, Laokoonti lsi ksldi r‖ia hanë ppsgël Përbindëshit deri
në ndryshimin e karakterit të shoqërisë shqiptare. Ai mbeti një
«The Lmch Neqq Mmlqrep: Tike ald Telqe il Kadape‖q Napparite Srwje», lë Ismail
Kadareja dhe vepra e tij, Gjirokastër, 2007, pp. 139-150.
35
Shih ndër të tjera: Sh. Sinani, «Fate nëpër kohëra: për romanin Përbindëshi», në
Pengu i moskuptimit, Tiranë, 1997, f. 70-78.
212
eksperiment, që lehtësisht mund të asociohej në mendjet e

kontrolluesve të rendit në letërsi me dekadentizmin europian. Dhe
kjo ishte më se e mjaftueshme për ta mbajtur në regjim ndalimi
edhe më tej. Në fundin e viteve 1980 një fragment prej tij do të
botohej.
Ciklit homerik i bashkohen në kohë të ndryshme vepra letrare
dhe eseistike: fillimisht një prekje e lehtë krahasuese në
Autobiografia e popullit në vargje; naqraj Alres, “gpeis i tjerëp”, i
vetmi karakter në dritë pozitive në romanin Muzgu i perëndive të
stepës; më tej nusja e murosur në Artë në mitologjinë bizantine
greke dhe Ura me tri harqe; për të vijuar me Eskili, ky humbës i madh,
vepër të cilën autori e quan si shprehje emancipimi të ndërgjegjes
shqiptare në sjelljen me fqinjin; me Një dosje për Homerin, ku në
mënyrë të paracaktuar jo prej autorit të librit, por prej themeluesve
të teorisë së oralitetit, M. Parry e A. Lord, bëhet një përpjekje për të
gjetur një përgjigje bindëse për debatin e separatistëve dhe
unitarianëve për historinë e çështjes homerike36; me Shkabën, që,
megjithëse e albanizuar, duke marrë shkas prej një fabule popullore
me qerosin, më shumë të sjell ndërmend udhëtimin e Odiseut në
Had për të mësuar fatin e mëtejshëm të ndëshkimeve të tij, ose
mitin e Persefonit, me jetën e saj të ndarë më dysh, gjashtë muaj
nën tokë e gjashtë mbi tokë, po aq sa dhe mitin e Orfeut; duke
ardhur deri tek Vajza e Agamemnonit dhe Pasardhësi, Hija, me mitin
universal të flijimit, përsëri me pikënisje ciklin e Atridëve në
mitologjinë helene, me flijimin e Ifigjenisë për hir të fushatës, të
komandës, të pushtetit. Ndërsa në romanin Një dosje për Homerin për
herë të parë Kadare provon të verifikojë stereotipet e dy popujve
fqinjë në pasqyrë të njëri-tjetrit dhe të kërkojë shenjat e empatisë
keq rwpe (“εμπάθεια”), gjë që, siç do të shprehej më vonë, nuk e
shihte të mundshme ta realizonte edhe për fqinjët veriorë 37. Në disa
prej këtyre veprave, si Laokoonti, Eskili ky humbës i madh, Një dosje për
Homerin, shkrimtari e fisnikëron mitin e vjetër, në procesin e
çkriptimit38. Të paktën në dy raste, në tregimin Prometeu (trilogji)
36
G. Vajrchilmta, «Iqkaij Kadape‖q ―The H-Fije‖ aldq rhe Maiing of the Homeric
Verse: Variations on the Works and Lives of Milman Parry and Albert Lord», në
Albanian Identities, Myth and History, edit. St. Schwandner-Sievers et B. Fischer,
London, 2002, p. 104-114.
37
St. Schwandner-Sielvers, «Albanians, Albanianism and the Strategic Subversion
of Stereotypes», in The Balkans and the West. Constructing the European Other, 1945-
2003, edit. Andrew Hammond, Aldershot, Ashgate, 2004, p. 118.
38
Krhs dhe mendimin e John Carey-t në Kadare, autori që sfidoi socrealizmin, botuar
shqip në Jeta e re, 2 (2011), f. 194: “Në ljë pmkal qi Prilli i thyer gjakmarrja duket
213
SHABAN SINANI
dhe në dramën Stinë e mërzitshme në Olymp, autori madje e sublimon

mitin, deri në atë shkallë sa studiuesit të kërkojnë paralele midis
fatit të autorit dhe fatit të personazhit, madje nuk rezervohet të
dekmlixmjë dhe “qhneldil-rmrek” rë idelrifiiikir rë qhoinrapëte
në kohët e reja (megjithëse jo një totem zanalillës si gjarpëri apo
dhitë brirëarta)39. Sublimimi arrin shkallën e njësimit të autorit me
mitin. Me të drejtë ka studiues që mendojnë se, në rimbushjen
semantike që i bën Kadare mitit të Prometeut, njeridashësit, mund
të shihet i përkundërti i mitit të Narcisit40, dhe kjo më tej çon në
lehtësimin e interpretimit të veprave të tjera të autorit, si Pesha e
kryqit.
Tentimi për të lexuar të kaluarën e tejshkuar shqiptare
përmes çelësave të veprës së Homerit a Eskilit është shprehje e
verifikimit të vetvetes në pasqyrë të tjetrit. Në këtë pikëpamje, jo
vetëm në këtë roman, por edhe tek Eskili ky humbës i madh dhe tek
Autobiografia e popullit në vargje, Kadare dallon stereotipin e
ngjashëm të popujve të vjetër, dheas, paleoballkanas; përkundër
stereotipit të ndryshëm me fqinjët veriorë, ardhësit, sllavët e
jugut41. Në këtë pikë zbulohet prirja përjashtuese e shkrimtarit për
ngjashmëri gjenotipike të tjera që mund të ndërlikojnë çështjen
homerike, e cila nuk mund të ketë dëshmues tjetër veç rapsodit
shqiptar, ndonëse themeluesit e teorisë së oralitetit nuk ndërtonin
hierarki gjuhësore tek bartësit e fundëm bilingë të epeve të lashta
në Ballkan, si Salja Ugjalil, Medjedmtić e Hsqm42.
fisnike dhe heroike. Është e lidhur pazgjidhshmërisht me rrëfimet epike të

ruajtura nga këngëtarët folklorikë shqiptarë që, siç analizohet te romani Dosja H i
Kadareqë, ksld rë ierë rë ljëjrël mpigjilë ke eniiël hmkepiie”.
39
Jean-Luc Tingaud, në studimin Opusi i tiranisë, në Jeta e re, 2 (2011), f. 183, e
cilëqml asrmpil qi ljë “Ppmkere i kbëprhwep ieo lë qhiëkbil e rij qhoinrap”, dhe
vetë dramën Stinë e mërzitshme në Olymp ljë tenëp oë “piqjejj lë keldje pegjikil e
Hmvhëq”, is baqhimhel dëqhkirë hiqrmpiie “nm ao qa dhe ppëfiker kbi gsjagsl”.
40
Idem, ibidem.
41
Gilles de Rapper, apr. cir., n. 17: “C‖eqr qsprmsr dalq ―Eqchwje ms j‖éreplej nepdalr‖
que Kadaré définit ce os‖ij elreld nap “je tiesv fmldq ijjwpm-gpec” ms “je qsbqrpar
illyro-ajbalmgpec”. Ij le q‖agir naq d‖ikagilep jeq Bajialq alrioseq cmkke éralr
habiréq nap sle kêke nmnsjariml osi qepair elqsire qcildée el “Ijjwpm-Ajbalaiq”
et en Grecs. Kadaré pose dès les reknq jeq njsq pecsjéq j‖eviqrelce d‖sle
nmnsjariml gpecose, nmpresqe ds “narpikmile deq Hejjèleq”, à côré de qeq tmiqilq
balkaniques, parmi lesquels les Illyriens se distinguent comme étant les plus
proches. Les relations entre ces deux composantes sont cmknjeveq. D‖sl côré, ja
culture grecque, et surtout la mythologie et la littérature grecques ont puisé des
rhèkeq, deq lmkq er deq nmèkeq chex jespq tmiqilq bajialioseq”.
42
Për krahasueshmërinë e rapsodëve shqiptarë dhe të popujve sllavë të jugut me
oralitetin e poemave homerike shih: Albert B. Lord, «Homer and Huso I: The
214
“Përbindëshi”
lë “Nëntori”
(1965) “Jeta, loja dhe
“Pasardhësi” vdekja e Lul
(“Tpe K”) Maxpeisr”
(1986) (2001)
“Kali i Drunjtë”
“Tregimet e në prozën e “Eldëpp
tejkohshme” lë Kadaresë kaqhrpseqe”
“Venpa”, Papiq (1965 - ) (1991)
1993
“Vajza e “Një dosje për

Agamem- Homerin”:
lmlir” “Eskili, ky (“Nëntori“
(2000) humbës i 1980)
madh” (1990)
Mitologjia antike homerike ndër vite në prozën, eseistikën dhe

dramaturgjinë e I. Kadaresë
Në fakt, në traditën gojore shqiptare dijetarë të tjerë kishin

identifikuar edhe mbivendosje mitesh të tjerë të lashtësisë helene
në mitologjinë shqiptare. Në librin Lingua albanese dijetari italian
Fulvio Cordignano, qysh në vitin 1931, shenjonte se në Shqipëri
kishte gjetur motive të tillë të qëmoçëm të antikitetit grek, si Edipi
dhe Penelopa (La leggenda della donna fedele / Penelop-ja shqhyptare; La
Silgep‖q Reqrq il Gpeei ald Smsrhqjatic Hepmic Smlg», lë Transactions of the

American Philological Association, nr. 67 (1936), pp. 106-113; «Homer and Huso II:
Narrative Inconsistencies in Homer and Oral Poetry», ibidem, nr. 69 (1938), pp.
439-445; «Homer and Huso III: Enjambment in Greek and Southslavic Heroic
Song», ibidem, nr. 79 (1948), pp. 113-124; «Homer, Parry, and Huso», në American
Journal of Archaeology, nr. 52 (1948), pp. 34-44.
215
SHABAN SINANI
jeggelda dej figjim che q‖akkmgjia cml ja kadpe / Gmjdhala e Edinir

shqhyptarë43. Më vonë do ta dëshmonte këtë edhe M. Lambertz44.
Madhështimi i mitologjisë së periudhës homerike në letërsinë
e I. Kadaresë shkonte paralel me paradigmën zyrtare të shkencës së
albanologjisë, e cila, afrinë me kulturat imperiale helene dhe latine,
jo aq dhe hebreje, e shihte si provë të lashtësisë, autoktonisë dhe
vazhdimësisë së vetë shqiptarëve prej ilirëve dhe, nëse kishte
pasur, edhe prej proto-ijipëte. Në alël rjerëp, “kiri i Tpmjëq”,
baqhië ke alrikiril e “iajir rë Tpmjëq”, iqhil rë kipënpirsp edhe
ideologjikisht, sepse sapo kishte ndodhur çarja e dytë e madhe në
ish-kampin e Lindjes, pas dënimit të Beogradit prej Informbyrosë
më 1948; hija e pushtimit me ndikim, dhurata, kredi, favore, lajka,
miqësi të rremë, tempuj të paqenë, prerje e ujit në ujësjellës,
ndërprerje e shitjes së drithit me këmbim, ishte sunduese45. Më
shkurt, gjendjes ideologjike dhe kushtetuese të Shqipërisë në vitet
kur u shkruan të tria veprat themelore të ciklit homerik i vinte për
kbapë qelrelca e tjerëp: “Tikem Dalamq er dmla fepelreq”, oë,
ndërsa në leximin e parë shprehnin hyjnizimin e mençurisë së
Odiseut, në leximin didaktik dhe këshillues kishte kuptimil: “U
rpekbek qmtjeriiëte edhe is janil ldihka e ipedi”. Dsher
theksuar qartë se fati i Përbindëshit, vepër e ndaluar për një çerek
shekulli, u përcaktua jo nga përmbajtja, por nga përdorimi
modernist i motivit zanafillës.
I. Kadare nuk e shfaq të njëjtin interesim edhe për eposin
heroik bizantin, me të cilin është bashkëkohës eposi i shqiptarëve, i
ljmhsp ke ekpil “ciiji i ipeqhliiëte”. Në iërë enmne, terëk kiri i
Zanës sharton si në një palimpsest tre mite antike greke:
Artemidën, me atributin e të shituarit (një shkurtim gjuhësor prej
“qhigjermj”, gjsaj ke qhigjerë, rei Fiqhra “xhgjerape”, “ppfe
xhgjerape” rei Fiqhra; Cipcel, ke fsoilë e lgspmqjeq (ipsqhoir e
ngrirë të kësaj epopeje i dhanë Kadaresë titullin e një vepre letrare,
Krushqit janë të ngrirë) dhe të Nimfave, protektore të bukurive
natyrore. Katër dorëshkrimet mesjetare të ciklit akritik Digenis
Akritas nuk ishin të panjohura për Kadarenë, ndër to dhe
dorëshkrimi Escorial, i cili ishte botuar dhe në gjuhën frënge. Epi i
titulluar Le chalqml d‖Apmour, ose Armuropoulos o Mikros
(Απμοτπϋποτλορ ο Μικπϋρ), për shembull, njëri nga heronjtë
43
F. Cordignano, Lingua albanese, Milano, 1931, f. 138-146.
44
M. Lambertz, Die Volksepik der Albaner, Halle, 1958.
45
Ciiji i nmexite isqhrsap “iajir rë dpsljrë” s bmrsa lë tiril 2001 lë Dakaqi ke
titullin Vdekja e kalit të Trojës.
216
akritikë të brezit të dytë, nuk mund të mos tërhiqte vëmendjen e

shkrimtarit, jo vetëm për shkak të afërisë formale-gjuhësore të
emrit të tij me emrin e heroit të vetëm të breznisë së dytë tek
shqiptarët, Omeri i vogël, apo shtatë Omerat.
“Prilli i thyer”
(1981)
“Auto-
“Legjenda e biografia e
legjendave” popullit në
(1996) tapgje” (1971)
“Srilë e
mërzitshme në Mitologjia
antike greke “Shkaba”
Olymp”
(1967-2002) në vepra të (1995)
tjera
“Nata e “Kisha e
sfinksit” Shën
“Eqiiji, iw
“Muzgu i Smfiqë”
(2001) humbës i
perëndive (1994)
kadh”: Alres
të stepës“-
(“Gmpiij”
(1978)
1961)
Vepra të tjera të I. Kadaresë me prerje ndërtekstore me motive të

mitologjisë antike greke
Në të dy epet, si Armuri, ashtu dhe Omeri, duhet të shpëtojnë babë

e axhë prej krajlive, njëri prej krajlit shkja e tjetrit prej sulltanit
arab. Në anën tjetër, duke u marrë me ngjashmëritë ndërballkanike
të motiveve popullore, për Kadarenë ka qenë e ditur se maurët në
eposin e Sidit spanjol, morët në eposin frëng Chansons de Roland dhe
arapi i zi që del nga deti në eposin shqiptar, e kishin që të gjithë
bspikil rei ppëlja gpeoiqhre “katpmq”, i xi, qiç s nëpfrsa “rjerpi” oë
hyri në Mesdhe në shekujt VIII-IX e vijim. Arsyeja pse këto motive
nuk gjejnë prerje ndërtekstuale në veprën e Kadaresë duhet të jetë
217
SHABAN SINANI
demonizimi që iu bë Bizantit në një anë dhe republikës së Shën

Markut në anën tjetër prej historiografisë romantike fillimisht dhe
aqaj imksliqre kë tmlë. Mberer nëp r‖s qhnjegsap nqe lë ljëpël alë
Kadare në fondin e baladave mesjetare shqiptare e ballkanase
përgjithësisht e njëson vetën e autorit me vetën e një meshtari të
kishës romane46, ndërkohë që lehtësirat themelore të arsyetimit të
transmodelimit të tyre në vepra romanore ia ofron rituali i kishës
lindore47. Në anën tjetër, një vëmendje më vete meriton forma e
fqhehrë e “iajir rë dpsljrë”: lë fmpkël e nëpbildëqhir (Përbindëshi),
në formën e kështjellës së rrethuar (Rrethimi), në formën e një salle
mbledhjesh ku merren vendime me rëndësi të madhe
ndërkombëtare (Dimri i vetmisë së madhe) e në forma të tjera.
III.
Në letërsi kali është i pandarë nga heroi, kalorësi. Në eposin e

kreshnikëve numërohen mbi 20 sinonime të emrit të kalit (gjogu,
doriu, ati, atkinja, sharani, vrançi), i cili është aleat i heroit, flet
gjuhën e tij, e mbron në rrezik, rrezikon për të. Një nga argumentet
që është përdorur në debatet shkencore për burimin e eposeve
mesjetare shqiptare në Ballkan dhe gjedhen zanafillëse të tyre
është ai i kalit. Sipas disa studiuesve, shqiptarë e të huaj, eposi i
shqiptarëve nuk mund të jetë formuar në landin e tyre, sepse landi i
tyre është boreal dhe alpin e nuk mund të kishte vend për kalin. Po
r‖i pefepmheki peajirerir rë dpejrnëpdrpejrë, tëprer kajëqirë e lgsqhra
shqiptare, mjediset e ishullzuara ku ka mbijetuar eposi, të tilla janë.
“Jak jildsl diis is lsi ia qhiejë isppë iakba e iajir”, qhipsal
Martin Camaj. Por në letërsi kali është karakter dhe figurë, është
produkt i atij stadi të mendësisë njerëzore që i përgjigjet lulëzimit
të fisnikërisë, dhe kjo shpjegon ndër të tjera pse sheshet e qyteteve
europiane janë të mbushur me përmendore me kuaj e kalorës.
Në epopenë homerike kali paraqitet si një përmendore
idhujtarie; në romanin Përbindëshi kali paraqitet si monstër dhe miti
çmontohet e çkriptohet, njësoj si tek James Joyce-i, njësoj si tek
Apologjia e vërtetë e Sokratit, njësoj si tek Ditari i Penelopës; tek Kështjella,
46
Gilles de Rapper, apr. cir., n. 4: “Leq kmdèjeq de ce nepqmllage pmkaleqose qmlr
les érudits albanais de la période médiévale, tous des religieux, qui furent les
npekiepq à écpipe el ajbalaiq ms à écpipe qsp j‖hiqrmipe deq Ajbalaiq er qmlr ailqi
considérés comme les fondateurs de la tradition littéraire albanaise: Marin
Barleti, Gjon Buzuku, Pjetër Budi et Pjetër Bogdani (1630-1689)”.
47
F. Altimari e G. Nanci, La balata del fratello morto e la cavalcata fantastica, Cosenza
2011, p. 25.
218
përkundrazi, kali tregon se të rrethuarit ishin më të përparuar se

rrethuesit, në mos për tjetër, thjesht për faktin se dredhia e kalit të
Tpmjëq, e “iajir rë dpsljrë”, lë Bajjial iiqhre ldmdhsp oildpa e
qindra vjet para Krishtit.
Laokoonti dhe Përbindëshi janë vepra ku autori nuk ka bërë asnjë
përpjekje për të maskuar paratekstin. Tek Kështjella kali i Trojës nuk
përmendet drejtpërsëdrejti. Por, duke portretizuar bejtexhiun e
verbër Sadedin, që u thur lavdi ushtrive selçuke, është heqimi,
kjeis i sqhrpiqë, oë rhmrë: “Në Gpeoilë e tjerëp, qhskë qheisj kë
parë, ishte një poet i verbër si ti... Atë e quanin Homer dhe shkroi
një poemë të madhe për një kështjellë që quhej Trojë dhe u bë hi
prej grekëve. Në një fjalim të tij para dy muajsh, princi Mehmet,
sulltani ynë i ardhshëm, tha se Zoti i ka caktuar turqit të hakmerren
nëp Tpmjël”. Kjm lgjal kë qhskë qi ljë jigjëparë oë asrmpi ia dhsron
nga vetja karakterit që ka krijuar.
Tek Eskili ky humbës i madh dhe Një dosje për Homerin gjithashtu
parateksti është i parapohuar. Por nuk ndodh në mënyrë të
drejtpërdrejtë kjo tek Vajza e Agamemnonit dhe Pasardhësi, tek
Shkaba dhe Lulet e ftohta të marsit, as tek Prilli i thyer, ku krahasimet
dhe ndërtekstorësia nuk mungojnë.
Duhet pohuar se cikli homerik në veprën e I. Kadaresë vjen
prej disa shkaqesh: kultura me të cilën u formua shkrimtari;
dominimi i ëndrrës së fëmijërisë (ideja e parë për letërsi tek ai
qhfaoer lë fmpkël e ljë “baqhiasrmpëqie” laite ke Sheiqnipil 48,
duke kopjuar njërën prej tragjedive të tij, Makbethin); karakteri
etnocentrist i veprës së tij; miti i lashtësisë dhe i vazhdimësisë;
epoka vetë si kontekst historik i sunduar prej kompleksit të
tradhtisë dhe pushtimit me anë të teknikës; por, para së gjithash,
prej qëllimeve artistike-letrare, që ishin bërë dominuese në letërsi
qysh në fillim të shekullit dhe sundonin botën edhe prej metodës së
antropologjisë strukturore, e cila frymëzoi dekodifikimin e
kumteve të lashta përmes letërsisë eseistike.
Në përfundim mund të thuhet se në letërsinë e Kadaresë miti i
kalit të Trojës ka zënë vend herët, fillimisht në poezi, më pas në
romanin e ndaluar Përbindëshi, sërish më vonë në Eskili ky humbës i
madh. Në këto vepra tërheqja e shkrimtarit prej mitologjisë antike
greke, ashtu si dhe në rastin e Laokoonti-t, është e hapur. Por në disa
raste të tjera kjo tërheqje është e fshehtë. Rasti më tipik është ai i
“kaqiikir” rë lgjaqhkëpiqë kidiq iajir të romanit Kështjella dhe
48
Shih tregimin «Leximi i Hamletit», në Bisedë për brilantet në pasditen e dhjetorit,
Tiranë, 2013, f. 69-83.
219
SHABAN SINANI
kalit të Trojës tek Iliada. Nëse do të ndërtohej një sinematogramë e

veprimit / rolit të kalit do të viheshin në bosht simetrie disa afëri e
pangjashmëri:
Kali i Kështjellës dhe kali i Iliadës - vështrim krahasues
Nr. Kështjella Iliada

1. Kali është nyjë e parashikuar e Kali është pjesë e
strategjisë së ushtrisë osmane strategjisë së ushtrisë së
akejve
2. Kali paraqitet si shenjues i Kali paraqitet si shenjues i
kultit të fuqisë mendore të fuqisë mendore; si
njeriut kapërcyelli prej mitit të
fuqisë fizike (Akili) tek ai i
mendjes
3. Vepron pas dështimit të Vepron pas dështimit të
rrethimit, pas humbjes së rrethimit
“berejëq që qhnarëq”
4. Zbulon ujësjellësin, burimin e Hap portat e hyrjes së
jetës të kështjellarëve qytetit
5. Detyron kështjellarët të Detyron trojanët të
mendojnë dorëzimin e fortesës dorëzojnë Trojën
6. Paraqitet si qenie e gjallë Paraqitet si dhuratë, mit,
vepruese idhull
7. Ka rol qendror në roman Ka rol qendror në poemë
8. Mit tek Laokoonti, monstër Mjeshtëri, art, idoltari tek
Përbindëshi, fli te Kështjella
Një krahasim i tillë është i mjaftueshëm vetëm për tërheqje

vëmendje edhe ngjashmëri të tjera që nuk janë vërejtur, si në
letërsinë e Kadaresë, ashtu dhe në letërsinë popullore. Mbetet një
pikëpyetje pse shkrimtari ka qenë i rezervuar ndaj këtyre
ngjashmërive të mëvonshme, të cilat ai i njihte: nuk është e rastit
që zgjodhi për të përkthyer në shqip variantin grek të baladës
ballkanase të murimit. Një krahasim i mundshëm është ai që u
përmend, motivi i maurit - mavros-ir (gp.: “ματπορ”; npej iëldej:
“jeq kaspeq” (fp.); “ksapeq” (qn.); “katpi” (qho.); “kaspiralë” e
“Maspiralia”, gjirhaqhrs dhe “Mapmi”); i Armuropulos o Mikros në
epin Digenis Akritas me Omerin e vogël në eposin shqiptar, detyra e
të cilëve në rapsodi është të shugurojnë burrërinë dhe trimërinë e
220
tyre duke çliruar babë e axhë prej kundërshtarit: gjegjësisht krajlit

të Shkjenisë dhe emirit të Arabisë. Këto paralele kanë vijueshmëri
kronologjike në traditën gojore, pavarësisht nga heshtjet
shumëshekullore që mjegullojnë faza të tëra të historisë. Në
eposin bizantin, që, siç është pohuar, ka gjurmën e vet në eposin
qhoinrap lë fmpkël e erlmlikir (“jejil”), rë kiqimlapir (“gskal”,
“igskel”), nm edhe lë fmpkëq e imdir jspidii (“κανών σψν
καπνικύν“). Siç u shenjua, njëri nga heronjtë akritikë të brezit të
dytë, Απμοτπϋποτλορ ο Μικπϋρ49, që shqip do të mund të thuhej
më mirë Armuri i vogël, njësoj sikurse Omeri në këngën shqiptare
të kreshnikëve, maturohet brenda nëntë vjetëve, pa e ditur se ku e
ia babël, dhe, isp lëla i rpegml qe “babë e avhë” jalë pmbëp lë
Siri, shkon në mbretërinë e huaj dhe i çliron, me bëma të mëdha
heroike. Por në veprën e Kadaresë miti i simpatisë shkon kah
“gpeis i tjerëp”, Alres, rë cijil, ke qa dsier, lsi arriti ta takojë
kurrë pasi kishte botuar romanin Muzgu i perëndive të stepës 50.
Pëpnjeijer nëp rë gjersp ljë “qiknari” rë qhipikrapir ldaj Bixalrir
në romanet me motive nga baladat mesjetare (Ura me tri harqe,
Kush e solli Doruntinën) janë më shumë funksionalizime të tekstit
jerpap. “Miri i qiknariqë” i Kadapeqë baqhiml, ksldëqiqhr, gpeisl
e vjetër me atë të kohës së re, por pa ndonjë vëmendje të dukshme
ndaj Mesjetës51. Kjm ëqhrë ljë nwerje nëp r‖s hersap hepë rjerëp,
duke marrë në vështrim argumente letrarë dhe etnologjikë52. Nëse
disa studime krahasuese midis veprës së Kadaresë dhe fondit të
baladave mesjetare ballkanase janë botuar, krahasimet e veprave
të shkrimtarëve shqiptarë e grekë me shkas nga i njëjti burim janë
49
Shih për më shumë: Corinne Jouanno, Digenis Akritas, Bpenmjq 1998: “C‖eqr je caq
du Chalr d‖Apkmspiq, en lequel Grégoire voyait la revanche imaginaire des vaincus
d‖Akmpiml: je jesle hépmq, Apkmspmnmsjmq (fijq d‖Armouros), part en effet en
gseppe cmlrpe jeq Apabeq…”. Gjirhaqhrs: Paolo Odorico (edit.): L‖Aipire. L‖énmnée
bwxalrile de Digéliq Aipiraq. Vepqimlq gpecose er qjate, qsitieq ds Chalr d‖Apkmspiq,
Toulouse, Anacharsis, 2002. Gjithashtu: Elizabeth Jeffreys, Digenis Akritis: the
Grottaferrata and Escorial versions, Cambridge University Press, 1998.
50
I. Kadare, Muzgu i perëndive të stepës, Tiranë 2006, shpjegime të autorit.
51
Kjo çështje nuk mund të zhvillohet pa mbajtur në vëmendje botimin Antologji e
poezisë greke: poezi, edit. P. Misha, Tiranë 1986, në të cilën I. Kadare paraqitet me
përkthimin e baladës së murimit në urën e Artës dhe më pas edhe me
interpretime krahasimtare.
52
Për krahasueshmërinë e epeve të popujve ballkanas e paleoballkanas shih:
Albert B. Lord, Nmreq ml ―Digeliq Aipiraq‖ and Serbo-Croatian Epic, në Harvard Slavic
Studies, nr. 2 (1954): pp. 375-383; Tradition and Innovation in Balkan Epic: From
Heracles and Theseus to Digenis Akritas and Marko, në Revue des études sud-est
européennes, nr. 17 (1980), pp. 195-212; Parallel Culture Traits in Ancient and Modern
Greece, në Byzantine and Modern Greek Studies, nr. 3 (1977), pp. 71-80.
221
SHABAN SINANI
më të pakëta. Një krahasim i tillë do të ndikonte për ta

pejaritixsap “dajjikil” kidiq Alresr “gpei i tjerëp” e Alresr
vetë53.
Studimi i krahasuar i mitologjisë homerike dhe i
shembëllimeve që ajo merr në veprën e I. Kadaresë jep mundësi
për një përgjigje më të qartë për pyetjen se cila është sjellja e I.
Kadaresë me mitin, pavarësisht burimit, pyetje që ka anën e vet
estetike, të narracionit, të ndërtekstorësisë, por edhe anën
antropologjike: dekodifikon, çkripton, desakralizon, desemantizon,
çmitizon, rimitizon, destrukton etj. Sidomos qendrimi i fundmë,
duke qenë se I. Kadare në veprën e tij më shumë ka përthirrur mite
të të tjerëve, merr rëndësi dhe të vetëdijes kulturore të autorit. Miti
i ndërtuar në dëm të tjetrit, në pikëpamjen antropologjike, mund
të destruktohet, sepse emancipon veten dhe tjetrin. Por miti që nuk
cënon askënd nuk e meriton këtë. Në letërsitë ballkanike ka
ndodhur shpesh destruksioni i miteve, sidomos në letërsinë serbe
(paqri i kirir rë Gjepgj Ejex Ajiqë lë rpegiker e Itm Aldpić-it). Deri në
pragun e destruktimit shkon herë-herë dhe vepra e Kadaresë në
raport me mitet sllave (Muzgu i perëndive të stepës, Një verë në
Dubulti). Por nuk ndodh e njëjta gjë në asnjë rast me mitet helenike
dhe romake.
Sa i takon aspektit teknik të ndërtekstit dhe të narracionit, në
veprën e Kadaresë ka dy tipe ndërthurjeje tekstorësie: tipi i parë, që
ksld rë osher “ldërtekstorësi mbjeirite”, dhe oë ia rë bëjë
vërtetësisht me tekstin e tjetrit; dhe tipi i dytë, që është thjesht
simulim i ndërtekstorësisë, që do të thotë thjesht autori delegon
autorësinë tek një vete tjetër, duke qenë ai vetë improvizuesi i
ndërtekstorësisë. Kur shkrimtari nis romanin Ura me tri harqe në
vetën e murgut Gjon, duke perifrazuar kolofonin e Mesharit të Gjon
Buzukut, ndërtekstorësia është e shkallës së improvizimit. Por kur
qhipikrapi s dpejrmher tapgjete rë Eqiijir nëp “rpi rë rpmiirspar lë
depë” anm rë Hmkepir nëp dëpgikil e Eldppëq Maqhrpseqe,
hyjneshës që lidhej me Hipnosin dhe Shpresën, në këtë rast
ndërtekstorësia nuk është e tillë, por teknikisht me protokoll.
53
Henriette Lazaridis, në studimin «Kadare dhe vajza në urë», botuar në The
Millions, 8 shkurt 2011 (shqip në Jeta e re, 2 (2011), f. 234) e sheh romanin Ura me tri
harqe të krahasueshëm «me libretin operistik të Nikos Kazantzakis Protomastoras
(Kryemjeshtri)».
222
BIBLIOGRAFI
Altimari, A. & Nanci, G. 2011. La balata del fratello morto e la cavalcata

fantastica. Università della Calabria. 2007.
Bejjmq, D. 2007. «The Lmch Neqq Mmlqrep: Tike ald Telqe il Kadape‖q
Narrative Style». Në Ismail Kadareja dhe vepra e tij, Universiteti i
Gjipmiaqrpëq “E. Çabej”.
Carey, J. K. 2011. «Kadare, autori që sfidoi socrealizmin». Në Jeta e re. 2,
188-197.
Cordignano, F. 1931. Lingua albanese. Milano: U. Hoelpi.
De Rapper, G. 2008. «Iqkaïj Kadapé er j‖erhlmjmgie ajbalaiqe de ja qecmlde
moitie du XXe siècle». Në Ariane Eissen, Véronique Gély (ed.),
Acreq ds cmjjmose Lecrspeq d‖Iqkaij Kadapé, Université de Paris X,
Nanterre. 43-70.
Eskili. 2006. Orestia - trilogji (përkthim i I. Kadaresë). Tiranë: Onufri.
Faye, É. 1991. «Introduction». Në Kadaré, Ismaïl. Le Monstre. Fayard.
Faye, É. 2008. «Parathënie dramës “Stinë e mërzitshme në Olymp”». Në I.
Kadare, Vepra, vëll. XVI. Tiranë: Onufri.
Faye, É. 2008. «Parathënie romanit Aktori». Në I. Kadare, Vepra, vëll. XVI.
Tiranë: Onufri.
Fukuyama, F. 1992. The End of History and the Last Man. Ontario: The Free
Press.
Gennette, G. 1982. Palimpsestes: La littérature au second degré. (Poétique) Paris: Seuil.
Gkinko, S. 2012. Katalogu i librave të përkthyer (greqisht ose shqip) - Κασάλογορ
σ μεσαυπαςμέν (Ελληνικά ή Αλβανικά) βιβλί. Për
Ekspozitën e librit greko-shqiptar të përkthyer. Tiranë: Ambasada e
Greqisë në Tiranë. Fondacioni Grek i Kulturës, Vatra e Tiranës.
Homeri. 1979. Iliada. Pëpirh.: Gjml Shjjais. Tipalë: “Naik Fpaqhëpi”.
Jeffreys, E. 1998. Digenis Akritis: the Grottaferrata and Escorial versions.
Cambridge University Press.
Jouanno, C. 1998. Digenis Akritas. Brepols.
Kadare, I. (përkth.). 1986. «Këngë akritike». Në Misha, P. (bot.), Antologji e
poezisë greke. Tiranë: «Naim Frashëri». 15-19.
Kadare, I. 2008. «Dimri i vetmisë së madhe». Në Vepra, vëllimi V. Tiranë:
Onufri.
Kadare, I. 2008. «Prometeu. Trilogji». Në Vepra, vëll. IX. Tiranë: Onufri.
Kadare, I. 1991. Endërr mashtruese. Tipalë: “Naik Fpaqhëpi”.
Kadare, I. 1968. «Kali i Trojës». Në Motive me diell. Tiranë: Naim Frashëri.
Kadare, I. 2013. Leximi i Hamletit, në Bisedë për brilantet në pasditen e
dhjetorit. Tiranë: Onufri.
Kadare, I. 2006. Muzgu i perëndive të stepës. Tiranë: Onufri.
Kadare, I. 1994-2004. Oeuvres completes, I-XII. Paris: Fayard.
Kadare, I. 1964. «Troja». Në Përse mendohen këto male, Tiranë: «Naim
Frashëri».
Kadare, I. 2009. Vajza e Agamemnonit, në Vepra, vëllimi XIII, Tiranë: Onufri.
223
SHABAN SINANI
Kadare, I. 1981. Vepra letrare, vëllimi I-XII. Tiranë: «Naim Frashëri».

Kadare, I. 2008. Vepra, vëll. I-XX. Tiranë: Onufri.
Kadare, I. 2008. «Stinë e mërzitshme në Olymp». në Vepra, vëll. XVI. Tiranë:
Onufri.
Kazantzakis, N. 1910. O Protomastoras (Kryemjeshtri). Athinë: Panathinaea.
Lambertz, M. 1958. Die Volksepik der Albaner. Leipzig: Wissenschaftliche
Zeitschrift der Karl Marx Universität.
Lazaridis, H. 2011. «Kadare dhe vajza në urë». Në Jeta e re. 2, 232-235.
Lmpd, A. 1936. «Hmkep ald Hsqm I: The Silgep‖q Reqrq il Gpeei ald
Southslavic Heroic Song». Në Transactions of the American
Philological Association. Nr. 67, 106–113.
Lord, A. 1938. «Homer and Huso II: Narrative Inconsistencies in Homer
and Oral Poetry». Në Transactions of the American Philological
Association. Nr. 69, 439-445.
Lord, A. 1948. «Homer and Huso III: Enjambment in Greek and Southslavic
Heroic Song». Në Transactions of the American Philological
Association. Nr. 79, 113-124.
Lord, A. 1948. «Homer, Parry, and Huso». Në American Journal of
Archaeology. Nr. 52, 34-44.
Lmpd, A. 1954. «Nmreq ml ―Digeliq Aipiraq‖ and Serbo-Croatian Epic». Në
Harvard Slavic Studies. Nr. 2, 375-383.
Lord, A. 1977. «Parallel Culture Traits in Ancient and Modern Greece». Në
Byzantine and Modern Greek Studies. Nr. 3, 71-80.
Lord, A. 1980. «Tradition and Innovation in Balkan Epic: From Heracles
and Theseus to Digenis Akritas and Marko». Në Revue des études
sud-est européennes. Nr. 17, 195-212.
Mandalà, M. 2009. «Dy shëtitje tiranase të Besnik Strugës». Në Letërsia dhe
qyteti. Tiranë: Fakulteti i Historisë dhe i Filologjisë.
Departamenti i Letërsisë - Aleanca Franceze e Tiranës.
Skanderbeg Books, 53-74.
Morgan, P. 2008. «I. Kadare: Modern Homer or Albanian Dissident». Në
World Literature Today, 80(5), 7-11.
Nietzsche, F. 1901. «Le Gai Savoir, La Gaya Scienza». Paris: Société du
Mercure de France.
Odorico, P. (edit.). 2002. L‖Aipire. L‖énmnée bwxalrile de Digéliq Aipiraq.
Versions grecque et slave, suivies ds Chalr d‖Apkmspiq. Toulouse:
Anacharsis.
Schwandner-Sielvers, St. 2004. «Albanians, Albanianism and the Strategic
Subversion of Stereotypes». Në Hammond, A. (edit.), The Balkans
and the West. Constructing the European Other, 1945-2003. Aldershot,
Ashgate.
Sedaj, E. 1984. Homeri në letërsinë dhe kulturën shqiptare. Prishtinë: Rilindja.
Sinani, Sh. 2011. Lerëpqia lë rmrajirapixëk dhe ―Dmqqiep K‖. Tiranë: Naimi.
Sinani, Sh. 1997. Pengu i moskuptimit. Tipalë: “Evrpa”.
Tingaud, J-L. 2011. «Opusi i tiranisë». Në Jeta e re. 2, 182-188.
224
Tpmtarm, Sr. 2008. «L‖alrichirà, j‖Ajbalia e Kadape». Në Scarsella, A. (ed.),

Leggere Kadare: critica, ricezione, bibliografia. (Scriba. Studi. 1).
Milano: Biblion.
Vajrchilmta, G. 2002. «Iqkaij Kadape‖q ―The H-Fije‖ aldq rhe Making of the
Homeric Verse: Variations on the Works and Lives of Milman.
Parry and Albert Lord». Në Albanian Identities, Myth and History
(edit. St. Schwandner-Sievers & B. Fischer, London).
Wood, J. 2011. «Kronika dhe fragmente». Në Jeta e re. 2, 181-182.
Zisi, R. 2011. The Myth of Narcissus in the Albanian Literature. Thessaloniki:
Orama Editions.
SHABAN SINANI
Center of Albanology
Tirana
THE HORSE OF THE CASTLE (I. KADARE) AND THE HORSE OF THE ILIAD
(Summary)
ncient Greek mythology, besides native mythology (but more

than Biblical, Latin, Egyptian, Nordic, Slave, Chinese mythology) is
a crucial component in the work of I. Kadare. This element is
found to be present in all literary genres and subgenres of his work: in
poetries and poems; in reportages and stories, in novelettes and novels, in
essayistic and dramaturgy. A majority of myths are recreated in his work
with derivative names (Prometheus, Hermes, Menelaus, Zeus,
Agamemnon, Iphigenia, Menelaus, Odysseus, Olympus, even Homer).
Some characters appear with double names in mythology, as well as in
modernized form. I. Kadare is in the level of motives (Shkaba - The Eagle)
and in that of searching (Një dosje për Homerin - A Dossier for Homer). The
Tpmjal Hmpqe, “rhe ummdel hmpqe”, uhich annears even in creations
where time and place are very far from them, like the novel Kështjella
(The Castle) is the connective node of presence of Homeric myths in
Kadape‖q umpi. The hmpqe mf Iliad and the horse of The Castle have
similarities that are connected to the archetypal models of myths. After
going through a series of poetries (Troja - Troy, Rënia e Trojës - The fall of
Troy, Laokoonti - Laocoonte), and after being stopped in Përbindëshi (The
Monster), the horse reappears in one of more chronicle novels of the
writer, The Castle. There are literary causes (the general tendency of 20th
century literary to return to original source) and nonliterary causes (the
end of antifascist alliance, the start of the cold war, divisions inside the
camps, the complev mf rpeaqml, idemjmgicaj nmjekicq) fmp rhe asrhmp‖q
arrelriml rm “The Tpmjal Hmpqe”, uhich anneapq qilce rhe hajf mf 1960s, in
poetry and prose at the same time (Endërr mashtruese - Deceiving Dream, a
225
SHABAN SINANI
book with a title borrowed from Homeric poems, it was written exactly at
rhar rike). Kadape‖q jife il chijdhmmd, Alraesq (“The ancient Gpeei”) il
the years of studying in Moscow, his acquaintance with homerolog Albert
B. Lord in the 1970s, uepe ikkediare iknacr facrmpq il rhe asrhmp‖q umpi.
While in folk literary intercommunication is testified to be continuous in
Byzantine period as well (in Albanian epic songs: klisyra, igumenes, jelins,
agrarin law), rhiq iq lmr npmted rpse il Kadape‖q jirepapw. Hiq persplilg rm
the basic motives of the fond of Liturgical Medieval ballads (resurrection,
ikkmjariml) haq rhe reldelcw mf beilg mpielred rmuapdq rhe Weqr. “The
kwrh mf qwknarhw” mf rhe upirep gmeq baci rm rhe alcielr Gpeeiq, righrjw
bound to the Antaeus of modern times, and avoids Byzantine, and
generally the image of northern neighbour in Medievalism. Although it
evokes similarities between Albanian epos and Homeric epos
(Autobiografia e popullit në vargje - The Autobiography of the People in Verses,
Dosja H- Dossier H) the epos of Digenis Akritas and the parallels between
little Armur and little Homer are not used by the author as a motivation for
creation. Intuitively, the writer departs from Pellasg and Etruscan
mythology, as two earlier cultural floors found in antiquity in the habitat
of future Indo-European peoples: mythemes and mythoids built on them.
SHTOJCË I:
Vepra të I. Kadaresë në gjuhën greke 54:
Kadare Ismail, Spiritus, μεσάυπαςη: Θψμάρ ΢σεπγιϋποτλορ, επιμέλεια: Δέςποινα

΢απαυείδοτ, Αθήνα: Εκδϋςειρ σοτ Εικοςσοό Ππύσοτ, 1997.
Kadare Ismail, Αιςφύλορ ο μεγάλορ αδικημένορ, μεσάυπαςη: Γιύπγορ Παναγιύσοτ,
2η έκδ., Αθήνα: Εκδϋςειρ σοτ Εικοςσοό Ππύσοτ, 1999.
Kadare Ismail, Η εκκληςία σηρ Αγίαρ ΢ουίαρ και άλλερ ιςσοπίερ: Ιςσοπίερ σηρ νύφσαρ
ποτ έπφεσαι, μεσάυπαςη: Δέςποινα ΢απαυείδοτ, Αθήνα: Εκδϋςειρ σοτ
Εικοςσοό Ππύσοτ, 1996.
Kadare Ismail, Η κόπη σοτ Αγαμέμνονα. Ο διάδοφορ, μεσάυπαςη: Δημήσπηρ Ν.
Ηλιϋποτλορ, Αθήνα: Εκδϋςειρ σοτ Εικοςσοό Ππύσοτ, 2006.
Kadare Ismail, Η κόφη σηρ νσποπήρ, μεσάυπαςη: Πϋλλα Ζαφοποόλοτ - Βλάφοτ, 2η
έκδ., Αθήνα: Ροέρ, 1985.
Kadare Ismail, Η πτπαμίδα, μεσάυπαςη: Νίκορ Αναγνύςσοτ, επιμέλεια: Φπιςσίνα
΢κοόπση, Αθήνα: Εκδϋςειρ σοτ Εικοςσοό Ππύσοτ, 1994.
Kadare Ismail, Η ςκιά, μεσάυπαςη: Βίκη Δέμοτ, Αθήνα: Εκδϋςειρ Πασάκη, 1996.
54
Titujt e veprave të përkthyera greqisht të I. Kadaresë janë zgjedhur nga
Katalogu i librave të përkthyer (greqisht ose shqip) - Κασάλογορ σ μεσαυπαςμέν 
(Ελληνικά ή Αλβανικά) βιβλί, përgatitur nga Sofia Gkinko, referuar letërsisë
shqipe në tërësi.
226
Kadare Ismail, Ιςσοπίερ σπέλαρ, μεσάυπαςη: Δημήσπηρ Ν. Ηλιϋποτλορ, επιμέλεια:

Κψνςσανσίνα Γεπ. Εταγγέλοτ, Αθήνα: Εκδϋςειρ σοτ Εικοςσοό Ππύσοτ, 2009.
Kadare Ismail, Κπύα λοτλούδια σοτ Μάπση, μεσάυπαςη: Γιύπγορ Παναγιύσοτ,
επιμέλεια: Δέςποινα ΢επαυείδοτ, Αθήνα: Εκδϋςειρ σοτ Εικοςσοό Ππύσοτ,
2002.
Kadare Ismail, Μια πόλη φψπίρ διαυημίςειρ, επιμέλεια: Δέςποινα ΢απαυείδοτ,
μεσάυπαςη: Γιύπγορ Παναγιύσοτ, Αθήνα: Εκδϋςειρ σοτ Εικοςσοό Ππύσοτ,
2001.
Kadare Ismail, Ο αεσόρ, μεσάυπαςη: Δέςποινα ΢απαυείδοτ, Αθήνα: Εκδϋςειρ σοτ
Kadare Ismail, Ο ςσπασηγόρ σηρ νεκπήρ ςσπασιάρ, μεσάυπαςη: Κψνςσανσίνα Γεπ.
Εταγγέλοτ, Αθήνα: Εκδϋςειρ σοτ Εικοςσοό Ππύσοτ, 2007.
Kadare Ismail, Ποιορ έυεπε σην Νσοποτνσίν, μεσάυπαςη: Μάπιοτ ΢ουιανοό, 4η έκδ.,
Αθήνα: Ροέρ, 2001.
Kadare Ismail, Ππόςκληςη ςσο επγαςσήπι σοτ ςτγγπαυέα, μεσάυπαςη: Μαπίφεν
Σςαλίκη, Αθήνα: Εκδϋςειρ σοτ Εικοςσοό Ππύσοτ, 1994.
Kadare Ismail, Ρημαγμένορ Αππίληρ, μεσάυπαςη: Λένα Μιλιλή, επιμέλεια: Μ.
Κισςικοποόλοτ, 3η έκδ., Αθήνα: Ροέρ, 2001.
Kadare Ismail, Σα σαμπούπλα σηρ βποφήρ: Σο κάςσπο, μεσάυπαςη: Σαςοόλα
Καπαωςκάκη, Δέςποινα ΢απαυείδοτ, 2η έκδ., Αθήνα: Εκδϋςειρ σοτ Εικοςσοό
Ππύσοτ, 1996.
Kadare Ismail, Σο ασύφημα: Μτθιςσόπημα, μεσάυπαςη: Σηλέμαφορ Κύσςιαρ,
επιμέλεια ςειπάρ: Ελένη Κεφαγιϋγλοτ, Αθήνα: Ελληνικά Γπάμμασα, 2010.
Kadare Ismail, Σο γευύπι με σιρ σπειρ καμάπερ, μεσάυπαςη: Μαπίφεν Σςαλίκη,
Αθήνα: Εκδϋςειρ σοτ Εικοςσοό Ππύσοτ, 1989.
Kadare Ismail, Σο κονςέπσο, μεσάυπαςη: ΢ψσήπηρ Π. Γοτνελάρ, Αθήνα: Εκδϋςειρ
σοτ Εικοςσοό Ππύσοτ, 1992.
Kadare Ismail, Σο λτκόυψρ σψν θεών σηρ ςσέπαρ, μεσάυπαςη: Αλέξανδπορ Βέλιορ,
Kadare Ismail, Σο μοιπαίο δείπνο, μεσάυπαςη: Σηλέμαφορ Κύσςιαρ, Αθήνα:
Μεσαίφμιο, 2011.
Kadare Ismail, Σο παλάσι σψν ονείπψν, μεσάυπαςη: Ελένη Κεκποποόλοτ, Αθήνα:
Εκδοσικϋρ Οίκορ Α. Α. Λιβάνη, 1990.
Kadare Ismail, Σο πέσαγμα σοτ αποδημησικού, μεσάυπαςη: Δημήσπηρ Ν.
Ηλιϋποτλορ, επιμέλεια: Μαπία Λοτλαδάκη, Αθήνα: Εκδϋςειρ σοτ Εικοςσοό
Ππύσοτ, 2003.
Kadare Ismail, Σο σέπαρ, μεσάυπαςη: Νίκορ Αναγνύςσοτ, Αθήνα: Εκδϋςειρ σοτ
Kadare Ismail, Σο φπονικό σηρ πέσπινηρ πόληρ, μεσάυπαςη: Μαπίφεν Σςαλίκη,
Kadare Ismail, Σπία σπαγούδια πένθιμα για σο Κοςςτυοπέδιο, επιμέλεια, ΢σάθηρ
Γκίνηρ, μεσάυπαςη: Γιύπγορ Παναγιύσοτ, 1η έκδ., Αθήνα: Εκδϋςειρ σοτ
Kadare Ismail, Υάκελορ O, μεσάυπαςη: Δέςποινα ΢απαυείδοτ, Αθήνα: Εκδϋςειρ σοτ
Kadare Ismail, Υεγγαπόυψσο, μεσάυπαςη: Δέςποινα ΢απαυείδοτ, Αθήνα: Εκδϋςειρ
σοτ Εικοςσοό Ππύσοτ, 1995.
227
MUSTAFA IBRAHIMI
SEEU – Tetovo
DY KËNGË PËR MARKO BOÇARIN NGA FOLKLORISTI RUS

STEFAN VERKOVIÇ
HYRJE
arko Boçari është një nga figurat e mëdha të botës

arvanitase dhe figurë qendrore e Revolucionit Grek të
viteve 1821-1829. Ai u vu në krye të luftëtarëve duke
luftuar për mbrojtjen e njërës prej qendrave më të rëndësishme të
kryengritjes: Mesolongji. Me heroizmin e tij mbeti një figurë e
madhe historike, që vlerësohet si nga kombi shqiptar, ashtu edhe ai
grek. Ky vlerësim gjen shprehjen e vet folklorike në mjaft këngë
popullore epike shqiptare dhe greke. Por për trimërinë që tregoi
kundër perandorisë osmanë, kujtime për Marko Boçarin gjejmë
edhe në krijimtarinë popullore të sllavëve të jugut, të cilët madje i
ngritën këngë trimit suliot. Pikërisht ky fakt i fundit përbën edhe
objektin e studimit tonë.
1. Zbulimi i këngëve të Verkoviçit nga Lavrovi në vitin 1908
Studiuesi rus Petar A. Lavrov në vitin 1908 do të botojë një artikull

për përmbledhjen e këngëve dhe tregimeve të S. I. Verkoviçit
(Lavrov 1908:1-69), me të cilën shkenca për herë të parë do të
kuptojë se në bibliotekën e Akademisë së Shkencave Ruse në
Petrograd ruhet material të gjerë të këngëve popullore, tregime
dhe tradita të regjistruara në Ballkan, saktësisht në pjesën veriore
të Greqisë nga mbledhësi i njohur i këngëve popullore Stefan I.
Verkoviç. Mirëpo Lavrovi në asnjë nga dy parathëniet e tij për dy
përmbledhjet e Verkoviçit, nuk tregon se në çfarë mënyrë
Akademia Ruse ka ardhur deri tek ky material. Këtë e shpjegon J.
Polivka, e cila kumtoi se këtë përmbledhje Akademia Ruse e ka
blerë nga Verkoviçi. (Polivka lib.VII-1-2:1). Gjithashtu, Lavrovi
thekson se Verkoviçi, kur u shpërngul në Bullgari, një pjesë të
materialit ia dorëzoi revistës shkencore të Sofjes «Сборник за
народни умотворенија, наука и книжнина», ndërsa pjesa tjetër
me material etnologjik, këngë, përralla dhe tradita popullore është
gjetur në Akademinë e Shkencave të Rusisë. (Lavrov 1908:10).
Lavrovi thekson se numri më i madh i këngëve janë epike dhe i
takojnë ciklit të Krali Markos. Përmbledhja është interesante, se
229
MUSTAFA IBRAHIMI
dëshmon për shpërndarjen e këngëve për Krali Markon deri në

vende afër Selanikut (Lavrov 1908:11). Kjo gjithsesi ka rëndësi edhe
për dy këngët kushtuar Marko Boçarit, të cilat hamendësohet se
janë mbledhur në rrethinat e Selanikut. Lavrovi thekson se nuk ka
asnjë të dhënë për atë se prej kujt dhe ku janë regjistruar këto
këngë, ka pasur vetëm disa thënie për vendet nga janë ato (Lavrov
1908:69).
2. Botimi i përmbledhjes së Verkoviçit në vitin 1920
Kjo përmbledhje nën redaktimin e P. A. Lavrovit me titull

«Сборникь Верковича. I. Народнiье песчи Македонских болгар»
(Lavrov 1920:IV-352) përfundimisht dritën e botimit do ta shohë në
vitin 1920, nga Akademia e Shkencave Ruse në Petrograd. Mirëpo
me të drejtë studiuesi Stolov konstaton se Lavrovi këtë libër e
emërton gabimisht si libër I, në vend të libër II, sepse është vijim i
«librit të parë» nga përmbledhja «Народнiье песчи Македонских
Болгар» (1860). Në parathënien e vet Verkoviçi kishte thënë:
«Këngët heroike i kam lënë, por nëse më ndihmon zoti, shumë
qhnejr dm r‖i bmrmj lë jibpil rjerëp, që baqhis ke iëlgër rjepa heroike
(Stoilov 1926: 157-158).
Në parathënien e tij prej dy faqesh, Lavrovi thekson se kjo
përmbledhje përfshin 200 këngë, dhe se është pjesa I e
përmbledhjes petrogradase të Verkoviçit, kurse në pjesën e dytë
gjenden përralla dhe tradita popullore. Gjithashtu Lavrovi në
parathënie shpjegon karakteristikat gjuhësore të këngëve dhe
ndryshimet gjuhësore që bën ai vetë në tekstin e publikuar. Për
këto ndryshime gjuhësore, Lavrovi ka qenë i kritikuar ashpër nga
disa studiues, si nga Miletiç, Arnaudov. Sipas Miletiçit, në
recensionin e shkurtër të tij për anën gjuhësore të tij e kritikon
Lavrovin për ndryshimet gjuhësore në tekst, duke zëvendësuar
format origjinale (Miletiç III:fl.3). Arnaudov duke shqyrtuar në
këngë nga kjo përmbledhje (nr.118) konstaton se Verkoviçi nuk e
jep të besueshëm as tekstin as dialektin, me çka e ka prishur këngën
(Arnaudov 351). Një të metë tjetër, përveç gabimeve gjuhësore,
Stoilovi vëren se këngët nuk janë shënuar duke i dëgjuar këngët,
por duke diktuar. Në shumë fjalë janë përdorur edhe shenja grafike
greke. Gjithashtu, Stoilovi konstaton se edhe në këtë përmbledhje si
në atë të mëparshmin, nuk është thënë nga cilët këngëtarë është
shënuar, kur, ku dhe për çfarë rasti këndohen (Stoilov 1926: 158-
159).
230
DY KËNGË PËR MARKO BOÇARIN NGA FOLKLORISTI S. VERKOVIÇ
3. Karakteristika dhe klasifikimi i 200 këngëve
Të gjitha 200 këngët janë pa tituj, ashtu siç ka qenë rasti edhe në
përmbledhjen e parë. Këngët vetëm janë numëruar nga numri 1
deri 200. Prej nga janë këto këngë, kush i ka shënuar, kur dhe prej
kujt janë kënduar, në këtë përmbledhje nuk mund të zbulohet, për
shkak se nuk ekzistojnë shënime të drejtpërdrejta. Por sipas një
artikulli të Lavrovit për nder të V. I. Lamanskit, ku atëherë ka
shkruar se për 3 këngë ekzistojnë disa të dhëna për vendin dhe
personat që i këndojnë këto këngë, kështu këngë 1 e ka shkruar
Minu Llagad, këngën nr. 6 D. Shishko dhe kënga 161 nga Nikolla
mjeshtri (Lavrov 1920: 10). Në bazë të tyre, Lavrovi konstaton se
bëhet fjalë për disa fshatra në rrethin e Selanikut. Me këtë pajtohen
edhe (Stoilov 1926: 158) si dhe (Arnaudov 103).
Stoilovi, në bazë të parimeve të tij për klasifikimin e këngëve,
këto këngë të Verkoviçit, të botuara nga Lavrovi i klasifikon si më
nmqhrë: lë nëpkbjedhje kë renëp ia iëlgë rë piljmhjeq “birmti” (96),
më pas këngë trimërie (43), balada dhe legjenda (42), kurse më pak
ka këngë kaçake (hajdutësh) (19). Në përmbledhje ka 160 motive të
ndryshme, kurse numri më i madh i tyre janë variante. Disa këngë
janë të njohura që më parë, kurse disa janë variante të rralla.
4. Këngët me motive trimërie (këngët heroike)
Nga 200 këngët që përfshin përmbledhja, 43 këngë përmbajnë

motive trimërie. Prej tyre 21 janë variante të reja. Numri më i madh
janë këngët që këndohen për Krali Marko. Nga trimat tjerë
përmenden edhe Bolen Dojçin (nr.4, 90 dhe 119), Gruica, Sekulla
Fëmijë, Jankulla etj. Mjaft interesante është edhe kënga e titulluar
Napoleon (nr.81). Midis këtyre 43 këngëve trimërie gjenden edhe dy
këngë kushtuar Marko Boçarit dhe vëllait të tij (këngët nr. 77 dhe
78).
Karakteristike për figurën e Marko Boçarit është se në
parathënien e kryeredaktorit Kiril Penushliski të botimit të
Shkupit, Marko Boçari konsiderohet si «kryetrimi i njohur
maqedonas», që luftoi në luftërat greke për çlirimin nga robëria
osmane në fillim të shek. XIX (Penushliski 1985:14).
Kënga e parë i kushtohet vdekjes së Marko Boçarit, prandaj
titullohet «Vdekja e Boçarit», kurse kënga e dytë i kushtohet
hakmarrjes së vëllait të tij, dhe titullohet «Gjergj Kapedani». Siç
dihet më 9 gusht 1823, Marko Boçari u vra duke luftuar kundra
231
MUSTAFA IBRAHIMI
ushtrisë së Mustafa Bushatit, Pasha i Shkodrës. Vdekja e Marko

Boçarit u bë e njohur në të gjithë Evropën.
5. Analiza dhe krahasimi i 2 këngëve për Marko Boçarin
5.1. Alajixa e iëlgëq lp. 77 “Vpaqja e Bmçapir” dhe ipahaqiki

me gojëdhënat tjera shqiptare
Kënga e parë e Verkoviçit “Vpaqja e Bmçapir” ka 56 vargje. Edhe pse

kënga është shumë e shkurtë, krijuesi popullor ka arritur të
përshkruaj ngjarje të shumta nga përgatitja dhe plani për sulm e
deri te vdekja e Marko Boçarit.
Për vrasjen e Marko Boçarit janë thurur shumë gojëdhëna dhe
të dhëna tjera historike. Në analizën tonë kemi veçuar tri
gojëdhëna, prej të cilave, sipas Ilo M. Qafëzezit, gojëdhëna e tretë
është më e saktë (Hoxha 2006). Megjithatë, mësojmë se jo vetëm
gojëdhënat dhe burimet mbi vrasjen e Boçarit, por edhe ngjarjet e
thurura në këtë këngë të mbledhur dhe shënuar nga Verkoviqi, nuk
përkojnë me njëra-tjetrën dhe ka përplot kontradikta midis veti,
duke sjellë të dhëna dhe pikëpamje të ndryshme për luftën e 9
gushtit 1923 në Karpenis, ku në mbrojtje të Mesolongjit ra
heroikisht Marko Boçari. Do ta shfrytëzojmë këtë këngë për të bërë
disa krahasime me burime të tjera lidhur me këtë ngjarje.
Gojëdhëna e parë thotë se «Marko Boçari u rrethua vetë i 240-
të në Mesollonjë» (Hoxha 2006), kurse në këngë thuhet se ishin 300
trima:
Dhe bëni gati pushkët

bëni gati shpatat e mprehta
Dhe t‖u qua Marko Boçari i pari,
dhe 300 vetë trima pas tij.
Më tutje në këtë gojëdhënë thuhet se u plagos dhe të

nesërmen vdiq. Në vargjet e kësaj kënge mësojmë se Markoja vdes
në vend.
Atëherë i rranë borisë prej ashti

dhe 300 trimat erdhën pranë tij,
dhe Marko Boçarit i doli shpirti.
Gojëdhëna e dytë thotë se, «kur Markua po i ngjitej gardhit

rrethues nga jashtë, një luftëtar gegë nga brenda tij e goditi me një
232
plumb shishaneje pak më sipër syrit të djathtë» (Hoxha 2006). Në

vjershën e Verkoviçit nuk precizohet vendi i trupit ku është
qëlluar, por theksohet se plagoset nga pushka e Arapit të zi, dhe
duke ikur i lidhte plagët nga plumbi.
Atëherë krisi pushka e Arapit të zi

ta kishte qëlluar Marko Boçarin
Atëherë Marko Boçari plumba hante,
iu dogj shpirti, ai u tërbua,
Sipas Ilo M. Qafëzezit si më e besueshme ishte gojëdhëna e

tretë. Sipas kësaj gojëdhëne thuhet: Në korrik 1823 nëpër fushën e
Ahelout po zbriste me ulërimë Mustafa Pashë Bushati dhe
ndihmësit e tij: Llesh Ziu -kapedan i mirditasve - dhe Xheladin Ohri,
të shoqëruar nga 8.000 bashkëluftëtarë. Ata ngritën logun luftarak
në rrëzë të malit Belush. Trupvogli Marko Boçari u vra burrërisht
gjatë dyluftimit me trupviganin Llesh Ziu – prijësi i mirditasve –
njëri prej shpatëpërdoruesve më të zotë të kohës. Ngjarja tregohet
kështu: Markua me disa shokë, të veshur si ushtarë osmanë, hynë
brenda fushimit të bushatasit; donin të vrisnin Mustafa Pashë
Bushatin. Çadra e këtij dhe e Llesh Ziut – ishin të njëjta dhe
ndodheshin pranë me njëra me tjetrën. Markua, në vend që të
hynte tek ajo e Mustafa Pashë Bushtatit, padashur hyri në atë të
Llesh Ziut. Dyluftimi me shpatë përfundoi me vdekjen e Marko
Boçarit. Bashkëluftëtarët e vet fare të pakë (5-6), shpëtuan kufomën
e Markos; mundën ta merrnin dhe e shpunë në Mesolongji. E
varrosën nën psalmet e priftërinjve grekë.
Në këtë këngë takojmë shumë ngjarje që janë kontradiktore
edhe me këtë gojëdhënë. E vetmja gjë që është e saktë edhe në
gojëdhënë edhe në këtë këngë, është vendi i ngjarjes, të dy burimet
përmendin Mesollonjë (gojëdhënat) dhe Misologi (kënga) dhe
Mesolongji, siç e quajnë vendasit.
Në Misolog (Mesolongji) tre trima rrinë,

tre kapedanë të mëdhenj,
dhe të tre kuvendojnë.
Në gojëdhënë thuhet se ushtria e Mustafë Bushatit shoqërohet

me 8.000 bashkëluftëtarë, por në këngën e regjistruar nga
Verkoviqi kemi 12.000 të gjithë gegë arnautë.
Çfarë e gjeti Shkodrali Pashën
233
MUSTAFA IBRAHIMI
me 12 mijë gegë arnautë

e kmp, isqh dm r‖i dalë përpara?
Gojëdhënat thonë se Marko Boçari me disa shokë ishin të

veshur si ushtarë osmanë, mirëpo nga vargjet e kësaj vjershe
mësojmë se Marko Boçari me disa shokë të tij nuk vishen si ushtarë
osmanë, por vishen me veshje karakteristike të shqiptarëve gegë.
- Qe, vishuni, o mor 300 trima,

me veshje gege arnauti,
dhe bëni gati pushkët
bëni gati shpatat e mprehta
I tillë vishet edhe Marko Boçari, duke i prirë trimat:
Dhe r‖s çua Marko Boçari i pari,

dhe 300 vetë trima pas tij.
Gjatë rrugës Marko Boçari, ua tërheq vëmendjen trimave të

japin besën dhe të jenë të kujdesshëm mos të qëllohen midis veti:
Dhe trimat gjatë rrugës i mësonte,

duke i mësuar dhe porositur:
Besoni, trima, në vllazninë,
kur të hyni në ushtri
me shpatat në duar
të jeni të kujdesshëm
njëri me tjetrin mos të qëlloni.
Para se të sulmonte, Marko Boçari ishte pranë kampit të

ushtrisë turke dhe po vëzhgonte çadrat e pashait dhe ushtarëve
turq.
Dhe shkuan në malin e lartë,

atje ishte ulur Marko Boçari
me sytë i ngulitur andej shikonte
dy çadra që kishte ushtria
njëra ishte e Shkodrali Pashës
e dyta ishte e Kiha beut.
Ishin çaste vendimtare në betejën për Mesolongjin. Marko

Boçari e dinte se fitorja varej nga trimëria e gjithësecilit dhe këtë jo
234
vetëm e kërkoi nga luftëtarët e tij, por edhe nga vetja. Sipas
gojëdhënave, Boçari u kishte thënë bashkëluftëtarëve se, po të më
kërkoni, do të më gjeni në çadrën e pashait. Ata, të trembur,
kërkonin një shpjegim për vendimin e tij të marrë për të sulmuar
vetëm.
Dhe kishte dalë nga rrethi i ushtrisë

shohin trimin se ka...
Duke u ndarë nga ata, hynë brenda fushimit të bushatasit;

donte ta vriste Mustafa Pashë Bushatin.
Dhe kë naq rha “Zmri la ldihkmfrë”!

fshehtazi, hyri brenda në ushtri.
Çadra e këtij dhe e Llesh Ziut – ishin të njëjta dhe ndodheshin

pranë njëra me tjetrën. Edhe te gojëdhënat edhe te kënga e
Verkoviçit, Markoja bën gabim: në vend që të hynte tek çadra e
Mustafa Pashë Bushatit, padashur hyri në atë të Llesh Ziut (Kiha
Beut).
Sikur i çmendur, apo i zemëruar iku,
dhe drejt në çadrën e Kiha beut hyri
Një karakteristikë tjetër dalluese midis burimeve dhe
gojëdhënave shqiptare dhe kësaj kënge, është edhe emërtimi i
ndryshëm i udhëheqësve të ushtrisë osmane. Në burimet shqiptare
si protagonist paraqitet Mustafa Pashë Bushati, ndihmësi i tij Llesh
Ziu dhe kapedan i mirditasve, si dhe Xheladin Ohri. Kurse në
vjershën e Verkoviçit si protagonist paraqiten Shkodrali Pasha,
ndihmësi i tij Kiha Beu dhe Arapi i Zi.
Kontradikta më e madhe midis gojëdhënave dhe këngës
shënuar nga Verkoviçi, ndodh lidhur me ngjarjen që ndodhi në
çadrën e Llesh Ziut (Kiha Beu). Sipas gojëdhënave në atë çast, në
çadër zhvillohet një dyluftim me shpatë midis trupvoglit Marko
Boçari dhe trupviganit Llesh Ziu, prijësi i mirditasve, njëri prej
shpatëpërdoruesve më të zotë të kohës. Në këtë dyluftim u vra
burrërisht Marko Boçari. Kurse, krejtësisht e kundërta ndodh në
këngën e shënuar nga Verkoviçi, ku Marko Boçari me duart e veta
arrin ta mbytë Kiha Beun (Llesh Ziun).
Kiha Beun e kapi për fyti,
ia këputi fytin, ia nxori shpirtin.
235
MUSTAFA IBRAHIMI
Sipas këngës së Verkoviçit, Marko Boçari i veshur me veshjet

karakteristike gege të veriut, në fillim pati sukses duke mos e
njohur, por në momentin kur duhej të kalojë në çadrën tjetër ku
ishte Pashai shkodran, atë do ta vërejë dhe do ta njohë Arapi i zi,
me të cilin njiheshin që më parë.
Asnjë s‖mund ta njihte,

a ishte Markoja, Marko Boçari,
por atë e njohu një Arap i zi,
që ishte më parë bashkë me të.
Dhe, befas, duke ngritur krahët dhe kokën për të shkatërruar

çadrën e Pashait nga Shkodra, Mustafa Bushatit, një plumb e mori
pak mbi syrin e tij të djathtë.
Atëherë krisi pushka e Arapit të zi

ta kishte qëlluar Marko Boçarin.
Atëherë Marko Boçari plumba hante,
iu dogj shpirti, ai u tërbua,
Në vargjet e këngëve shqiptare thuhet: (Një arap me karabinë /

Iu sul e i shënoi sinë (synë) / Goditi bajrakun mirë /Marko Boçarin shinë).
Marko Boçari, i plagosur dhe forcat e tij të fundit, filloi të ikë,
dhe qiç rhsher lë iëlgë fijjmi r‖i jidhë plagët nga plumbat, për ta
ndalë gjakun.
Mori të ikë dhe griste leckë fustani,

i lidhte plagët nga plumbat
të mos rrjedhë shumë gjak.
E panë këtë çast trimat e tij dhe menjëherë sulmuan për të

mos e lënë të binte në dorë të armikut. Edhe këtu kemi një dallim.
Deri sa gojëdhënat dhe burimet tjera thonë se kufomën e Markos e
shpëtuan bashkëluftëtarët e vet fare të pakë (5-6 vetë), dhe mundën
ta merrnin dhe e shpunë në Mesolongj, kurse në këngë e Verkoviqit
thuhet se 300 trimat e shpëtuan kufomën.
dhe nga 300 trimat e tij

atëherë i rranë borisë prej ashti
dhe 300 trimat erdhën pranë tij,
dhe Marko Boçarit i doli shpirti.
236
Më pas markoboçarët – kështu e quanin veten luftëtarët – e

ngritën trimin në krah deri në det. Këtu shihet momenti tepër
tragjik, ku të gjithë gra, burra e fëmijë vajtojnë heroin e plagosur
dhe pa shpresë, sepse Markos plumbi i kishte depërtuar në kokë.
E ngritën trimat në krah,

e mbanin deri në det,
atje e ruajtën moranët,
dolën krejt burrat me fëmijët,
edhe gratë me foshnjat e tyre,
dhe e vajtonin Marko Boçarin.
Këtë më së miri e përshkruajnë edhe vargjet e Thimi Mitkos,

të botuara në «Bëleta Shqiptare» (1878).
Mesolongji u helmua,
derdhi lotët si krua.
Mesolongji do të thonë:
Ku e ke Marko Sulion,
Që lufton si e kish zakon,
Grin me jatagan në dorë...
E varrosën nën psalmet e priftërinjve. Në këngën e Verkoviçit

përmenden 12 priftërinj.
Dhe e vajtonin Marko Boçarin,

dhe e veshën 12 priftë,
dhe e varrosën Marko Boçarin.
5.2. Analiza e këngës nr. 78 “Gjepgj Kanedali”
Kënga e dytë e Verkoviçit titullohet “Gjepgj Kanedali” 61

vargje. Kjo këngë është vazhdim e këngës së parë, sepse këtu
përshkruhet hakmarrja e Gjergjit për vëllain e tij Marko Boçarin.
Ashtu si në këngën e parë, edhe në këtë këngë kemi kontradikta të
shumta, qoftë në ngjarjen, qoftë në emrat e heronjve. Nga burimet
shqiptare e dimë se vëllezërit e Markos ishin Kollë e Kostë Boçari,
kurse në këtë këngë na del me emrin Gjergj. Siç dihet, Kosta Boçari
më vonë u emërua gjeneral dhe senator i mbretërisë greke.
Këngë fillon në ditën e Shën Gjergjit, ku derisa moreasit
drekojnë, Gjergj Kapedani duket shumë i brengosur, nuk e lë të qetë
237
MUSTAFA IBRAHIMI
vdekja e vëllait. Fisnikëria familjare dhe heroizmi e ftojnë për

hakmarrje.
Në ditën e pashkëve, në ditën e Shën Gjergjit,

janë ulur moreasit të hanë drekë.
Të gjithë drekojnë, të gjithë hanë,
Gjergj Kapedani as ha e as pi,
por është i brengosur për vëllanë e tij,
i tërë i hutuar, vendi vend s‖e zë.
Janë të kota thirrjet e shokëve të mos brengoset, se ata

gjithnjë janë të përgatitur dhe kur e do koha ata janë të përgatitur
dhe jetojnë për ditën kur do të hakmerren.
- Ore moreas - i thonë dhe i flasin:

-Ti, o Gjergj, Gjergj Kapedani,
shumë po na brengosesh,
ne nëna na ka lindur për ditën e sotme.
Me këtë rast Gjergji u thotë se nuk brengoset për asgjë, as për

vdekjen e vëllait, por është i brengosur se nuk ka shumë trima.
- Unë nuk brengosem për asgjë,

as për vëllanë tim Marko Boçarin;
jak i bpelgmqsp oë q‖kberël rpika.
Pëp ra xkadhsap lskpil e rpikate, Gjepgji i jsrer neqhimnir r‖i

japë rpika oë r‖i haikepper qhimdpajisr nëp tpaqjel e tëjjair Mapim
Boçari.
I lutet peshkopit, i lutet edhe kapedanit,

të më ndihmojnë me trima tjerë,
dhe vetëm të shkoje te shkodraliu,
dhe njëherë ta shoh atë qen të zi,
që ma vrau Markon vëlla.
Në këngë mësojmë se peshkopi i jep shumë trima, kurse

moreasit shumë kapedanë tjerë, kështu, i përgatitur me pesëqind
trima, niset për në luftë me shodraliun.
Dhe peshkopi i dha shumë trima

dhe moreasit shumë kapedanë tjerë.
238
Gjergj Kapedani mblodhi dhe grumbulloi

pesëqind trima, cili prej cilit më trim.
Sipas vargjeve të mëposhtme del se Gjergj Kapedani shumë

shpejt e zuri rob Shkodraliun, duke ia shkoqur edhe këmishën.
dhe ia nisën e të shkojnë te Shkodralia,

t‖ia zërë rrugën, dhe t‖ia shkoqë këmishën.
Më pas në skenë hyn nëna e Shkodralit, e cila orvatet ta

shpëtojë të birin me dhurata ari.
Më pas erdhi nëna e shkodraliut,

të ketë ngarkuar tridhjetë pela
tridhjetë pela me flori ari të verdhë,
nëp r‖ia dhëlë Gjergj Kapedanit.
Në vargjet vijuese zhvillohet një dialog dramatik dhe me të

papritura për Gjergj Kapedanin. Pas lutjeve të nënës së Shkodraliut
oë r‖ia jipmjë të birin, ai do kuptoje se vrasësi i Markos nuk është
Shkodrali Pasha, por Arapi i Zi.
Shumë është lutur, duke folur dhe thënë:

- Merri, Gjergj Kapedan, këto për ty janë,
30 ngarkesa me flori ari,
dhe ta lirosh birin tim shkodraliun,
sepse biri im nuk është fajtor,
shpata e tij nuk qëlloi mbi ju, trima,
aty afër pranë tij, si trim u paraqit
Ai qeni i zi, Arapi i zi
ai që e qëlloi Marko Boçarin.
Gjergji, sapo kupton vrasësin e vërtetë, menjëherë pajtohet të

marrë ngarkesat me ar të verdhë dhe ta lëshojë Shkodraliun, por
ke isqhr r‖i dmpëxmher lë dmpë Apani i Zi.
Gjergji nuk diti për këtë asgjë.

Atëherë Gjergji tha:
- Shiko, nëna e shkodraliut,
unë t‖i marr tri ngarkesat me alltën,
dhe birin tënd shkodraliun po e lëshoj,
dua të ma japësh në duart e mia
239
MUSTAFA IBRAHIMI
atë qenin e zi, Arapin e zi.
Këtë edhe e bën ushtria dhe ia dorëzojnë Arapin e Zi
Atëherë ka urdhëruar nëna e shkodraliut,

ta kapë ushtria Arapin e zi;
dhe ia ka dorëzuar Gjergjit në dorë.
Para se të largohet Gjergj Kapedani, i drejtohet Shkodrali

Pashës me fjalë që edhe njëherë mos të gabojë të vijë në More,
sepse nuk do të kthehet gjallë.
Atëherë Gjergji e shikoi shkodraliun,
po i flet dhe i thotë:
- Dëgjo, Gegë shkodrali pasha,
unë të kuptova ty çfarë njeri je,
se kësi trima ti mbron,
por prej tash mos t‖i mbrosh,
edhe njëherë mos u mashtro,
në More të vish me ushtri,
sepse i gjallë nuk do të kthehesh.
Aj tani, mbetsh me shëndet!
Në fund kënga mbaron me prerjen e kokës së Arapit të Zi nga

ana e Gjergj Kapedanit.
Atëherë Gjergji e merr Arapin e Zi,

E mundon duke i bërë plagë të rënda,
dhe ia preu kokën e zezë.
Tek Marko Boçari gërshetoheshin fisnikëria dhe heroizmi.

Ishte i matur, i guximshëm dhe fjalëpak. Ali Pasha i çmonte cilësitë
e Markos. Është thënë se në një rast që ngrinin lart Kostën, vëllanë
e Markos, Aliu u tha: Jo, jo, ai atje që nuk flet do të hajë shumë turq
dhe tregoi Markon. Karaiskaqi ka thënë: «Markua është zemërluan,
rrallë nëna lind si ai».
PËRFUNDIME
Nga aspekti gjuhësor, këngët e kësaj përmbledhjeje të Stefan I.

Verkoviç, janë përplot me gabime dhe lëshime. Gjithashtu,
mungojnë informatorët, vendi dhe regjistrimi nga këngëtari, por,
siç vërejtëm, ata janë bërë në mënyrë diktimi. Për folkloristikën
240
shqiptare me rëndësi janë dy këngët kushtuar Marko Boçarit,

kryetrimit arvanit, i cili luftoi heroikisht në krye të luftëtarëve
gjatë revolucionit të vitit 1821-1829, për mbrojtjen e njërës nga
qendrat më të rëndësishme të kryengritjes, Mesolongjit. Jo vetëm
që në këto dy këngë, gjejmë variante të njohura, por edhe të
panjohura për vrasjen e këtij kryetrimi, por për herë të parë gjejmë
vargje të kënduara në gjuhën bullgare dhe të regjistruara në
rrethinën e Selanikut, kushtuar kësaj figure madhore, siç ishte
kryetrimi arvanit Marko Boçari.
Në punim krahasohen ngjarjet që merren nga gojëdhënat
dhe këngët shqiptare me ngjarjet që i gjemë në këto dy këngë. Nga
ky krahasim vijmë në kontradikta të shumta si lidhur me ngjarjen
ashtu edhe me emërtimin e personazheve të të dy anëve, si p.sh., në
burimet shqiptare si protagonist paraqitet Mustafa Pashë Bushati,
ndihmësi i tij Llesh Ziu dhe kapedan i mirditasve dhe Xheladin Ohri,
kurse në vjershën e Verkoviqit si protagonistë paraqiten Shkodrali
Pasha, ndihmësi i tij Kiha Beu dhe Arapi i Zi. Ashtu si në këngën e
parë, edhe në këngën e dytë paraqitet kontradikta të shumta, qoftë
në ngjarjen, qoftë në emrat e heronjve. Nga burimet shqiptare e
dimë se vëllezërit e Markos quheshin Kollë e Kostë Boçari, në
variantin e këngës së Verkoviçit na del me emrin Gjergj Kapedani.
Edhe përpos gabimeve dhe lëshimeve gjuhësore, edhe
përpos kontradiktave lidhur me ngjarjet dhe personazhet kryesorë,
kjo përmbledhje meriton vështrim dhe kujdes nga aspekti folklorik.
Kurse dy këngët kushtuar Marko Boçarit paraqesin kontribut të
madh për folkloristikën shqiptare.
REFERENCA
Арнаудовь, М. 1934. Очерки по бьлгарския фолклор, Историята на

една балада. София.
Adhami, Stilian. 2006. Elena Gjika, shqiptarja, që i shërbeu kombit
“Ballkan”, 10.04.2006.
Верковиќ, И. Стефан. 1985. Македонски народни умотворби 2.
Трапезарски песни. Скопје: Македонска книга. 149-152.
(Redaktor Kiril Penushliski).
Hoxha, Ibrahim D. 2006. Enciklopedia jugshqiptare. Tiranë.
Kuçuku, Jonuz, Marko Boçari - Historia e pasuesit të Ali Pashë Tepelenës
që luftoi osmanët. http://www.forumivirtual.com/historia-
shqiptare-dhe-kosovare/3165-marreveshja-e-veli-pashes-me-
suliotet-dhe-shkelja-e-marreveshjes-nga-suliotet.html.
241
MUSTAFA IBRAHIMI
Лавровь, П.А. 1908. Сборникь Македонских пђсен, сказок и обичаев

С.И.Верковича. (Сборникь статеи... В.И. Ламанскому, ч.II,
Снбг 1908, 282-1350; одделен отпечаток, 1-69.
Лавровь, П.А. 1920. Сборникь Верковича. I.Народнiье песчи
Македонских болгар. Петроград. Стр.IV-352. (Сборник
Отдђления Русскаго язика и словесности Россiйской Академiй
наук, томь XCV, No 5.
Mitkua, Thimi. 1878. «Bëleta shqypëtare». Në Mbledhës të hershëm të
folklorit shqiptar (1635-1912) II. Tiranë 1961, 111-117.
Милетич, Л., Македонски преглед, III, св.3.
Поливка, Ј. Две приповетке о метаморфози спола из околине Солуна.
Прилози за књижевност, језик, историју и фолклор, књ.VII, 1-
2, 1.
Qilleri, Mihallaq. 2003. «Marko Boçari sulioti, miti dhe e vërteta». Koha
jonë. 7 tetor 2003.
Стоилов, А.П. 1926. Извђстия на нар. Етнограф. Музей, год. Кн.
София.
SHTOJCË
Vdekja e Marko Boçarit
Në Misolog (Mesolongji) tre trima rinë, e dyta ishte e Kiha beut.

tre kapedanë të mëdhenj, Dhe kë naq rha “Zmri la ldihkmfrë”!
dhe të tre kuvendojnë fshehtazi, hyri brenda në ushtri.
çfarë e gjeti Shkodrali Pashën Sikur i çmendur, apo i zemëruar iku,
me 12 mijë gegë arnautë dhe drejt në çadrën e Kiha beut hyri
e mor, isqh dm r‖i dalë përpara? Kiha Beun e kapi për fyti,
- Qe vishuni, o mor 300 trima ia këputi fytin, ia nxori shpirtin.
me veshje gege arnauti, Asnjë s'mund ta njihte,
dhe bëni gati pushkët a ishte Markoja, Marko Boçari,
bëni gati shpatat e mprehta por atë e njohu një Arap i zi,
Dhe t‖u çua Marko Boçari i pari, që ishte më parë bashkë me të;
dhe 300 vetë trimat pas tij. atëherë krisi pushka e Arapit të zi
Trimat gjatë rrugës i mësonte, ta kishte qëlluar Marko Boçarin
duke i mësuar dhe porositë: Atëherë Marko Boçari plumba hante,
Besoni, trima, në vllazninë, iu dogj shpirti, ai u tërbua,
kur të hyni në ushtri Mori të ikte dhe griste leckë fustani,
me shpatat në duar i lidhte plagët nga plumbat
të jeni të kujdesshëm mos t' rrjedhë shumë gjak.
njëri me tjetrin të mos qëlloni. Dhe kishte dalë nga rrethi i ushtrisë
Dhe shkuan në malin e lartë, shohin trimin se ka
atje ishte ulur Marko Boçari dhe nga 300 trimat e tij
me sytë andej shikonte atëherë i ranë borisë prej ashti
dy çadra që kishte ushtria: dhe 300 trimat erdhën pranë tij,
njëra ishte e Shkodrali Pashës, dhe Marko Boçarit i doli shpirti.
242
E ngritën trimat në krah, edhe gratë me foshnjat e tyre,

e mbanin deri në det, dhe e vajtonin Marko Boçarin,
atje e ruajtën moranët, dhe e veshën 12 priftë,
dolën krejt burrat me fëmijët, dhe e varrosën Marko Boçarin.
Gjergj Kapedani
Në ditën e pashkëve, - Merri, Gjergj Kapedan,

në ditën e Shën Gjergjit, këto për ty janë,
janë ulur moreasit të hanë drekë. 30 ngarkesa me flori ari,
Të gjithë drekojnë, të gjithë hanë, dhe ta lirosh birin tim shkodraliun,
Gjergj Kapedani as ha e as pi, sepse biri im nuk është fajtor,
por është i brengosur për vëllanë e tij, shpata e tij nuk qëlloi mbi ju, trima,
i tërë i hutuar, vendi-vend s‖e zë. aty afër pranë tij, si trim u paraqit
ore moreas - i thonë dhe i flasin: ai qeni i zi, Arapi i zi,
-Ti, o Gjergj, Gjergj Kapedani, ai që e qëlloi Marko Boçarin.
shumë po na brengosesh, Gjergji nuk diti për këtë asgjë.
ne nëna na ka lindur për ditën e sotme. Atëherë Gjergji tha:
Gjergj Kapedani çka u thotë: - Shiko, nëna e shkodraliut,
- Unë nuk brengosem për asgjë, unë t'i marr tri ngarkesat me alltën,
as për vëllanë tim Marko Boçarin; dhe birin tënd shkodraliun po e lëshoj,
jak i bpelgmqsp oë q‖kberël rpika. dua të ma japësh në duart e mia
I lutet peshkopit, i lutet edhe kapedanit, atë qenin e zi, Arapin e zi.
të më ndihmojnë me trima tjerë, Atëherë ka urdhëruar
dhe vetëm të shkoje te shkodraliu, nëna e shkodraliut,
dhe njëherë ta shoh atë qen të zi, ta kapë ushtria Arapin e zi;
që ma vrau Marko vëllanë. dhe ia ka dorëzuar Gjergjit në dorë.
Dhe peshkopi i dha shumë trima Atëherë Gjergji e shikoi shkodraliun,
dhe moreasit shumë kapedanë tjerë. po i flet dhe i thotë:
Gjergj Kapedani mblodhi - Dëgjo, Gegë shkodrali pasha,
dhe grumbulloi unë të kuptova ty çfarë njeri je,
pesëqind trima, cili prej cilit më trim, se kësi trima ti mbron,
dhe ia nisën e të shkojnë te Shkodralia, nmp npej raqh kmq r‖i kbpmqh,
t'ia zënë rrugën, dhe edhe njëherë mos u mashtro,
t'ia shkoqin këmishën. në More të vish me ushtri,
Më pas erdhi nëna e shkodraliut, sepse i gjallë nuk do të kthehesh.
të ketë ngarkuar tridhjetë pela Aj tani, mbetsh me shëndet!
tridhjetë pela me flori ari të verdhë, Atëherë Gjergji e merr Arapin e Zi,
nëp r‖ia dhëlë Gjergj Kapedanit. E mundon duke i bërë plagë të rënda,
Shumë është lutur, duke folur dhe ia preu kokën e zezë.
dhe thënë:
243
MUSTAFA IBRAHIMI
244
245
MUSTAFA IBRAHIMI
REFERENCA
Арнаудовь, М. 1934. Очерки по бьлгарския фолклор. Историята на

една балада. София.
Adhami, Stilian. 2006. «Elena Gjika, shqiptarja që i shërbeu kombit».
Ballkan. 10.04.2006.
Верковиќ, И. Стефан. 1985. Македонски народни умотворби 2.
Трапезарски песни. Скопје: Македонска книга. 149-152.
(Redaktor Kiril Penushliski).
Doklestić, Ljubiša. 1986. «Da li je Stefan Verković imao politiku zadaču u
Makedoniji između 1844 i 1862 godine?». Зборник на трудови
посветени на академикот Михаило Апостолски по поводот
75-годишнината од животот. Скопје.
Hoxha, Ibrahim D. 2006. Enciklopedia jugshqiptare. Tiranë.
Kuçuku, Jonuz. «Marko Boçari - Historia e pasuesit të Ali Pashë Tepelenës
që luftoi osmanët». http://www.forumivirtual.com/historia-
shqiptare-dhe-kosovare/3165-marreveshja-e-veli-pashes-me-
suliotet-dhe-shkelja-e-marreveshjes-nga-suliotet.html.
Лавровь, П. А. 1908. Сборникь Македонских пђсен, сказок и обичаев
С.И.Верковича. (Сборникь статеи... В. И. Ламанскому, ч. II,
Снбг 1908, 282-1350; одделен отпечаток, 1-69).
Лавровь, П. А. 1920. Сборникь Верковича. I. Народнiье песчи
Македонских болгар. Петроград. Стр. IV-352. (Сборник
Отдђления Русскаго язика и словесности Россiйской
Академiй наук. Томь XCV. No 5).
Mitkua, Thimi. 1878. «Bëleta shqypëtare». Në Mbledhës të hershëm të
folklorit shqiptar (1635-1912). II. Tiranë, 1961, 111-117.
Милетич, Л. 1927. Македонски преглед. III. Св. 3. София.
Поливка, Ј. 1927. «Две приповетке о метаморфози спола из околине
Солуна». Прилози за књижевност, језик, историју и
фолклор. Књ.VII, 1-2. Београд.
Стоилов, А. П. 1926. Извђстия на нар. Етнограф. Музей, год. Кн.
София.
246
MUSTAFA IBRAHIMI
SEEU – Tetovo
TWO FOLK SONGS ABOUT MARKO BOTSARI PUBLISHED BY

RUSSIAN FOLKLORIST STEFAN VERKOVICH
(Summary)
n 1908, according to an article published by Petar A. Lavrov, was found out

that in the library of the Academy of Sciences of Russia in Petrograd, a
significant number of folk songs, stories and Balkan traditions collected by the
Stefan I. Verkovic are preserved. This corpus edited by P. A. Lavrov, entitled
«Zbornik Verkovica I. Narodni Pesni Makedonskih Bolgar» was published finally
in 1920 by the Academy of Sciences of Russia in Petrograd. This corpus contains
200 songs, including two songs dedicated to Marko Botsari and his brother. The
first song is entitled «Смртта на Марко Бочар» («Botsari‟s Death»), while the
second song is entitled «Капидан Ѓорги» («Captain George»). These two songs
narrate the death of Marko Botsari and the revenge of his brother. Marko Botsari
was murdered on 9 August 1823, during the battle against the army of Mustafa
Bushati, Pasha of Shkodër.
247
SOKOL ÇUNGA
Arkivi Qendror i Shtetit
Tiranë
REGJISTRI I MANASTIRIT TË SHËN KOZMAIT SI BURIM

INFORMACIONI ANTROPOLOGJIK PËR ZONËN E MYZEQESË
egjistri i akteve të fejesave të Manastirit të Shën Kozmait, që

ndodhet pranë fshatit Kolkondas në prefekturën e Fierit,
Shqipëri, sot ruhet në Arkivin Qendror Shtetëror në Tiranë.
Kmdiis ëqhrë ijaqifiisap lë Fmldil “Kmdiiër e Shoinëpiqë” (F 488),
Dosja 100. Në referenca të tjera të tij është përdorur dhe emërtimi
“Kmdiis i Shël Kmxkair” mqe “Kmdiis i Fiepir”.
Në fletën mbrojtëse të dorëshkrimit ndodhet ky shënim i
xmrëpseqir rë rij: “Kw imdii i airete rë kbjeqëpiqë ëqhrë npmlë e rë
qheljrir rë Beparir, Jmaqafir”1 (shih fig. poshtë). Shënimi është
shkruar me bojë dhe është i së njëjtës periudhë me tekstin kryesor
të dorëshkrimit. Sipas traditës, kodiku ndodhej dhe ruhej në
Manastirin e Shën Kozmait në Kolkondas. Shënimi i mësipërm na
informon se kodiku ishte pronë e Mitropolisë së Beratit, nga e cila
varej shpirtërisht manastiri pas themelimit të tij.2 Dorëshkrimi iu
1
«Σὸ παπϋν κασάςσιφον ὑπάπφει σοῦ ἁγίοτ Βελεγπάδψν z Ἰψάςαυ διὰ σὰ
ςτνοικέςια». Më poshtë, në të njëjtën fletë, shkruar me laps, por nga dorë tjetër,
lexojmë: “Kod. Fp. 100 z (Fp. = Fiep)”, ldmqhra lga dmpa e Dhikirëp Bedsjir, i ciji
numërton dhe fletët e dorëshkrimit. Për më shumë shih: Llambrini Mitrushi,
“Kodiku i manastipir rë qhël Kmxkair nëp imlrparar e fejeqate” lë Etnografia
shqiptare, III (1966), fl. 179.
2
Shih: Α. Αλεξοόδηρ, Πεπιγπαυή σῆρ Μησποπόλεψρ Βελεγπάδψν..., 80.
249
SOKOL ÇUNGA
bë i njohur për herë të parë publikut shkencor të Shqipërisë në

vitin 1951 nga studiuesja Llambrini Mitrushi dhe vendndodhja e tij
atë kohë ishte Manastiri i Sh. Kozmait3. Aty qëndroi deri në vitin
1957, kur u shpërngul për në Mitropolinë e Beratit4. Sipas Mitrushit,
regjistri është ndodhur nën zotërimin e Mitropolisë deri në vitin
1966, kohë kur studiuesja botoi artikullin e saj mbi regjistrin5. Nuk
dimë datën e saktë se kur ra ky regjistër në duart e të ndjerit
Dhikirëp Bedsji. Nga “Regjiqrpi i hwpjete” nëp tirer 1962-1988 që
ndodhet në vendruajtjet e AQSh informohemi se Kodiku i Shën
Kozmait, bashkë me materiale të tjera dokumentare të këtij
manastiri, iu shitën arkivit nga z. Beduli më 01/12/1984. Në
ianaisl e dmqjeq ke rë cijël kbëqhrijjer imdiis qhipsher: “e
dmpëxmi Dhikirëp Bedsji”.
2. Përmbajtja e dorëshkrimit
Siç na e thotë vetë lënda e
dorëshkrimit, në brendësi të tij
paraqiten tekste të kontratave
të fejesave, shkruar në gjuhën
greke6. Regjistri paraqet në
korpusin e tij 303 akte fejesash,
nga të cilat më i vjetri datohet
më 30 prill 1819, ndërsa i fundit
më 19 tetor 1843. Çdo akt ka një
formë pothuaj të paracaktuar,
nga mënyra si është organizuar.
Siç rezulton dhe nga
transkriptimi i regjistrit,
përpara çdo akti jepet data e
hartimit të tij. Më pas vijon
fmpksjiki “Smr qhnajj slë...”,
pasuar nga emri i përfaqësuesit
të dhëndrit, vendi (fshati) ku
Fleta e parë e kodikut banon dhe emri i dhëndrit.
të Shën Kozmait Pastaj vjen emri i përfaqësuesit
të nuses, vendi (fshati) ku
3
Llambrini Mitrushi, po aty, fl. 177-143, ku botohen dhe 155 kontrata të kodikut,
të përkthyera në shqip.
4
po aty, fl. 179.
5
po aty, fl. 177-246.
6
Kodiku i Shën Kozmait, f 1r.
250
REGJISTRI I MANASTIRIT TË SHËN KOZMAIT SI BURIM INFORMACIONI
banon, emri i nuses dhe vendi (fshati) ku banon (por jo gjithmonë

jepen këto dy informacione). Më pas referohet shuma në të holla që
dhuron familja e dhëndrit për nusen, dhe më poshtë lista e
dhuratave që jepen nga familja e dhëndrit për familjen e nuses, veç
dhuratës në të holla, renditur në anën e majtë të aktit7. Kurse
sendet që sjell nusja në shtëpinë e dhëndrit (zakonisht shtresat e
shtratit) shkruhen në anën e djathtë. Në fund aktmarrëveshjen e
nënshkruajnë palët-familje dhe dëshmitarët. Vetëm në fare pak
akte nuk ruhet ky rend.
Shembull: akti nr. 22, f 10v-11r (shih fig. sipër)
1820, ΢επσεμβπίοτ, 20
Σὴν ςήμεπον υανεπύνψ ἐγὼ ὁ Μῆσπορ Δάμο ἀπὸ Γοςσάπανι ὅσι
ἀῤῥαβψνίζψ σὸν ἀδελυϋν μοτ ΢σᾶςαν εἰρ σὴν θτγασέπα σοῦ ΢αγίςσα
΢ακάσι, Μάσζαν, ἀπὸ Μέγα Σζευσλῆκι, καὶ δίδψ αὐσοῈρ ππογαμιαίαν
δψπεὰν γπ(ϋςια) 200, ἤσοι διακϋςια, καὶ σὰ κάσψθεν υοπέμασα:
2 γιελέκια ῥοόφινα, Σῆρ νόμυηρ,

1 ἀμσεπῆ, 1 ςιγοῦνι ςιαγιάκινο,
1 ςιγοῦνι ςιαγακένιο, 1 κελιαπϋςη,
7
Llambrini Mitrushi, po aty, 181.
251
SOKOL ÇUNGA
1 κελιαπϋςη, 1 βελένσζαν,
1 υοῦσαν, 1 νσοτςέκι,
1 ζψνάπι, 1 ςενσοόκι.
1 ποδιὰν,
1 ποτςιαῆ,
1 ζετγάπι κϋχερ ἀςημένιαιρ.
἖γύ ὁ Μῆσπορ Δάμο, κευίληρ ἖γύ ὁ Ππενσοόςηρ καὶ βεκίληρ
σοῦ ἀδελυοῦ μοτ, ςσέπγψ. σῆρ κϋπηρ, ςσέπγψ.
Sjellë në shqip:
Më 20 shtator 1820
Sot shpall unë, Mitro Dhamo nga Gostarani, se fejoj vëllanë tim,
Stasën, me të bijën e Sagjista Sakatit, Maxhen, nga Çifligu i Madh,
dhe u jap atyre dhuratë paramartesore 200 grosh (dyqind), dhe
petkat e mëposhtme:
2 jelekë copë, Të nuses:
1 andiri, 1 shegun shajaku,
1 shegun shajaku, 1 qeleposhe,
1 qelaposhe, 1 velenxë,
1 futë, 1 dyshek,
1 brez, 1 senduk.
1 përparëse,
1 pushali,
1 palë kopsa të argjendta.
Unë, Mitro Dhamo, qefil i tim Unë, Prendushi, veqil i vajzës,
vëllai, nënshkruaj nënshkruaj.
Siç thamë edhe më sipër, çdo akt fillon me variantet e

qhnpehjeq “slë qhnajj”, gjirhkmlë lë lskpil ljëjëq, dhe ai oë
“qhnajj” ëqhrë nëpfaoëqseqi i dhëldpir, i cili renditet përpara
dhëndrit në tekst dhe gjithmonë jepet emri i tij, ndonëse emri i vetë
dhëndrit nuk përmendet përherë. E njëjta gjë ndodh edhe me rastin
e nuses, kur gjithmonë jepet emri i përfaqësuesit, por jo gjithmonë
emri i nuses. Përfaqësuesit e të vluarve janë meshkujt, me
përjashtim të aktit nr. 7, ku nusja përfaqëson veten, aktit nr. 3 dhe
aktit nr. 56 ku për vajzën nënshkruan nëna, dhe aktit nr. 181 ku
nëna nënshkruan për djalin. Në aktin nr. 23 nënshkruan njerka e
vajzës. Pozita e përfaqësuesit në regjistrin e Shën Kozmait jepet
edhe ke fjajël “teoij” (= nëpfaoëqseq) mqe “oefij” (= gapalr). Të dwja
palët-familjet nënshkruajnë në fund të çdo akti. Po aty
252
nënshkruajnë dhe dëshmitarët, lidhja e të cilëve me familjet e

lidhur me mblesëri nuk është e qartë, veç rastit kur kjo deklarohet
nga dëshmitarët.
Një tjetër çast ku ia vlen të ndalemi është dhurata
paramartesore e dhëndrit (ose, më mirë, e familjes së dhëndrit) për
nusen (dhe familjen e saj), që gjithmonë nënkupton një sasi të
hollash. Në dy nga airer ijm dhsparë osher “ἀγηπλίκι” mqe
“ἀπγαλίκι”, oë lë qhoin ksld ra janik ke tapialril e terëk
“agëpjjëi” (airer lp. 24 dhe lp. 176). Kjm qaqi rë hmjjaqh qhnpeher lë
grosh, aspra dhe para, dhe kufijtë e shumës lëvizin në varësi të
dëshirës së familjeve apo të mundësive financiare të tyre.
Si përfundim i gjithë këtij informacioni që na jep regjistri,
kuptojmë se ndryshe nga tradita e kohës në pjesën më të madhe të
Evropës Perëndimore, ku është vajza / nusja ajo që duhet të
zotërojë pajë (apo pasuri) përpara se të kërkojë të martohet, në
krahinën e Myzeqesë ndodh e kundërta: është dhëndri dhe familja e
tij që duhet të sigurojnë kushtet optimale për të sapomartuarit, si
dhe të përgatisin dhurata për familjen e vajzës / nuses. Shpenzimet
e familjes së dhëndrit nuk kalojnë, gjithsesi, mundësitë ekonomike
të saj, por mbeten një lloj garancie që tregon se nusja nuk po hyn në
derë me mundësi ekonomike më të pakta se të asaj prej nga ka dalë.
3. Veshjet, stolitë dhe sendet që dhurohen në Kodikun e Shën

Kozmait
Pa përmendur të gjitha të dhënat antroponimike dhe toponimike të
regjistrit, do të sjellim këtu vetëm listën me veshjet, stolitë dhe
sendet që këmbehen mes familjeve të lidhura mes tyre me krushqi,
dhënë në rend alfabetik:
αληκπί alikri
ανσεπί (ςακίζη, ςάμ, ςψσά, ςαθέ)anderi
γιελέκι jelek (ngjyra dhe materiale të
ndryshme
γιοπνσάνι gjerdan
γοόνα gunë
ζψνάπι brez
καςοόλια / ξοόλα / ξοόλια / kësulë
κεςοόλα
κελαποόςι / κελεπϋςε / κελεπϋςι qeleposhe
/ φιελαπϋςη
κϋχερ kopsa
253
SOKOL ÇUNGA
μανίκια mëngë
μανσίλια shami
μισάν / μασάν / μεσάνι / πεσὰν mitan
μπεσένα / μπεσένι / πενσένι beten
νάπαιρ napa, pëlhura
νσολμὰρ / νσολομὰρ dollma
οῦποόπια urupe
παποόσςια çorape
πάυκα / πάυσαιρ pafkë
πεςλί / πεςελή peshli
ποδιά përparje
ποτςαΐ pushali
ςιγοόνι shegun
ςκοτλαπίκια vathë
ςσπύμασα shtroje
σζοτμπέρ xhybe
σζοῦπι / σζιοόπη xhup
σοόλια tyle
ὑποδήμασα këpucë
ὑποκάμιςα / ποκάμιςα këmishë
υέςι feste
υλοκάσα flokatë
υοτσά përparje e dekoruar
ςσπύμα dyshek
βελένσζαν velenxë
νσοτςέκι dyshek
πποςκέυαλο nënkresë
ςενσοόκι sënduk
4. Përshkrimi kodikologjik i regjistrit
Regjistri i kontratave paramartesore të Manastirit të Shën Kozmait

është shkruar në letër, me përmasa 225 x 155 centimetra, përmban
96 fletë dhe rezulton të ketë qenë lidhur në një volum të vjetër,
vendosur në kapakë letre. Sot kapaku është shkëputur nga trupi i
regjistrit dhe lidhja e fashikujve nuk ekziston më. Regjistri përbëhet
nga pesë fashikuj, të cilët ndërtohen si më poshtë: fashikulli I (10
fletë dyshe, mungon fleta 1 e fashikullit) përmban 19 fletë;
fashikulli II (10 fletë) përmban 20 fletë; fashikulli III (10 fletë)
përmban 20 fletë; fashikulli IV (11 fletë, mungon fleta 1 dhe 2)
254
përmban 20 fletë; fashikulli V (9 fletë, mungon fleta 18 e fashikullit)

17 fletë. Fletët numërtohen në qoshen djathtas-lart me numra
arabë, numërtim i kryer në ditët tona (mesi i shek. XX). Numërtimi
aktual i dorëshkrimit është i gabuar mes fletëve 80-82, ku fleta që
duhej të numërtohej 81 është numërtuar 80 (pra, numri 80 është
përdorur dy herë). Fleta 72v është e pashkruar. Kapakët mbështillen
nga një fletë lëkure të hollë me të njëjtat përmasa si regjistri. Sot
mbështjellësja e kapakut të parë është grisur nga lart deri poshtë në
mesin e kapakut në drejtim vertikal. Në pjesën ku lëkura
mbështillet pas kartonit të kapakut të pasmë është shkruar edhe
një akt tjetër, pjesërisht i palexueshëm.
Letra e përdorur për regjistrin është me trashësi normale, e
njëjtë për të gjithë fashikujt. Vijat horizontale (vergeures) janë qartë
të dallueshme, me distancë 2 – 2.5 cm. Po ashtu, veçojmë dy lloje
filigranesh. Ngjyra e letrës është gri në të verdhë. Ruhet në gjendje
të mirë, megjithëse në disa fletë shquhen gjurmë lagështie.
Është e vështirë të marrim një pozicion për identitetin e
shkruesit / shkruesve të dorëshkrimit. Dallojmë, kryesisht, tre tipa
shkrimi (ose duar shkruesish), që këmbehen mes tyre gjatë gjithë
regjistrit, të cilët nuk ndjekin një rend të caktuar. Asnjëri nga
shkruesit nuk ka lënë shënim autorësie. Karakteri i shkrimit është
lehtësisht i lexueshëm. Shkrimi është i thjeshtë, pa ruajtur
gjithmonë të njëjtin ekuilibër. Përbëjnë përjashtim disa nga aktet
ku shkrimi bëhet pothuaj i palexueshëm. Boja e përdorur është e
zezë dhe ngjyrë kafe të errët, kjo e fundit me përshkallëzime të
vogla.
5. Histori e shkurtër e Manastirit të Shën Kozmait
Kisha e manastirit të Shën

Kozmait të Etolisë në
Kolkondas të Myzeqesë (shih
fig. djathtas) është shembull
unik në llojin e vet: u ndërtua
dhe iu kushtua një dëshmori
të krishterimit më parë se ky
të shpallej zyrtarisht shenjtor,
sipas ligjeve të Kishës së
255
SOKOL ÇUNGA
Lindjes8. Kisha fillimisht iu kushtua Gjithë Shenjtorëve dhe shën

Kozmait, por më pas u ngulit në kujtesën e të krishterëve ortodoksë
si kishë e shën Kozmait9. Themelet e saj u hodhën në vitet 1813-
1814, pas urdhërit të Ali Pashë Tepelenës, i cili përmendet edhe në
mbishkrimin e ndodhur në anën e jashtme të harkut të hijerores:
“U lgpir lga rhekejer iw reknsjj i qheljrë ke spdhëp dhe sdhëxik
të vezirit shumë të lartë Ali Pashës nga Tenejela”.
Tempulli u ndërtua fare afër me atë vend në brigjet e lumit
Seman ku u gjet edhe trupi i pajetë i shenjtorit. Kemi të bëjmë me
një tempull të tipit kryq të brendashkruar, me tri kamare, me formë
drejtkëndore dhe çati me shumë nivele. Në anën perëndimore
ngrihet një kambanore me dy kambana. Hyrja veriore ka rreth saj
një dekor të stilit perëndimor punuar në mermer. Sipër saj ndodhet
dhe mbishkrimi kryesor i ndërtuesve:
“22 kaj 1814 lga jildja e Kpiqhrir, s ldëprsa iw reknsjj i

shën Kozmait, në kohën e të tërëshenjtit mitropolit të
Beratit zotit Joasaf, në kohën kur ishte igumen i gjithëurti
Theoklit, epitropë zoti Nikolla Dhimitriu dhe Haxhijankoja,
protosingjel Partheni. Me mundin dhe djersën e gjithë
shpresëtarëve të krishterë, klerikë dhe laikë”10.
Rreth e përqark tempullit, në formë katërkëndore kanë qenë

vendosur ndërtesat e manastirit me të njëjtin emër, për të cilin,
fatkeqësisht, nuk kemi informacione të tjera veç atyre që na jep
Anthim Aleksudhi. Grupi i ndërtesave u shkatërruar nga prurjet e
lumit Seman gjatë viteve 1950 dhe pamja origjinale e tyre nuk
ekziston. Gjatë 10 viteve të fundit manastiri dhe kisha e shën
Kozmait është restauruar dhe kthyer në gjendje funksionale.
8
Shenjtërimi i rregullt i Kozmait të Etolisë u bë më 20 prill 1961 nga Patriarku i
Konstandinopojës Athenagora. Shih: Ατγοτςσίνορ Ν. Κανσιύσηρ, Κοςμάρ ο
Αισψλόρ, fl. 93-96.
9
Άνθιμορ Αλεξοόδηρ, ΢ύνσομορ Ιςσοπική Πεπιγπαυή σηρ Ιεπάρ Μησποπόλεψρ
Βελεγπάδψν, fl. 81.
10
Theofan Popa, Mbishkrime të kishave në Shqipëri, fl. 122-123.
256
BIBLIOGRAFI
Αλεξοόδηρ, Άνθιμορ. 1868. ΢ύνσομορ ἱςσοπικὴ πεπιγπαυή σῆρ Ἱεπᾶρ

Μησποπόλεψρ Βελεγπάδψν καὶ σῆρ ὑπὸ σὴν
πνετμασικὴν αὐσῆρ δικαιοδοςίαν ὑπαγομένηρ φώπαρ.
Κέπκτπα: ΣτπογπαυεῈον «Ἡ Ἰονία» Ἀδελυῶν
Κάψν.
Κανσιύσηρ, Αὐγοτςσίνορ Ν. 1998. Κοςμᾶρ ὁ Αἰσψλόρ. Ἀθήνα: ἖κδ. ΢σατπϋρ.
Mitrushi, Llambrini. 1966. «Kodiku i manastirit të shën Kozmait për
kontratat e fejesave». Etnografia shqiptare, III, 177-
246.
Popa, Theofan. 1998. Mbishkrime të kishave në Shqipëri. Tiranë: Akademia e
Shkencave e Shqipërisë. Instituti i Historisë.
SOKOL ÇUNGA
Central State Archive, Tirana
THE CODEX OF FIER No. 100 FROM THE FUND «THE CODICES OF
ALBANIA» OF THE CENTRAL STATE ARCHIVE OF TIRANA
(THE REGISTER OF BETROTHALS OF THE MONASTERY OF SAINT KOSMAS)
he «Register of the Betrothals of the Monastery of Saint Kosmas»,

nowadays is part of the collection of the documents that are housed at the
Central State Archive of Tirana, Albania, with the indication «Fund 488,
Folder 100». This documentary source has been presented to the academic
community fmp rhe fipqr rike ar rhe begillilg mf rhe weapq ‖60 bw rhe fmjijmpiqr
Llambrini Mitrushi, but has never been published in a critical edition. The aim of
this article is to present the full critical edition of the Register of the Monastery
of Saint Kosmas, submitted by the author of this article as a MA thesis at the
Ionian University, Corfu, Greece.
The 303 Betrothal Acts of this register contains an abundant material that
gives information to the fields of anthropology, folklore, geography, etc.,
describing an important perspective from the life of the inhabitants of Myzeqe
region between the years 1819-1843. The names of the parents or representatives
of the couple, the names of the couple themselves, the names of their villages
and the names of the witnesses are given in each of the acts. Also, separately are
given the gifts in objects or money that the two families donate to each-other,
naming thus the characteristic types of clothing for the inhabitants of Myzeqe,
but also informing the today‖s researchers about the economical level of these
population.
257
ANDI RËMBECI
Tiranë
NJË DORËSHKRIM PASBIZANTIN NË GREQISHT: KODIKU I

MITROPOLISË SË KORÇËS (KOD. KO. 99)
TË DHËNA MBI ESNAFET E KORÇËS GJATË SHEK. XVIII-XIX1
odikët kishtarë të mitropolive, ashtu si edhe ata të kishave

dhe manastireve, përbëjnë burime të rëndësishme për
shumë degë të hulumtimit shkencor. Natyrisht, ato janë
pjesë e burimeve më të çmuara për studimin e historisë së
popullsive të krishtera në periudhën e sundimit osman. Një burim i
kësaj natyre është edhe dorëshkrimi që mban titullin Kodiku i
Mitropolisë së Perëndishpëtuar dhe fort të shenjtë të Korçës dhe Selasforit.
Ky kodik zë fill në kohën e kryepeshkopit të Ohrit dhe mitropolitit
të Korçës, Parthenit (1670-1676). I përket mitropolisë së Korçës dhe
tashmë ruhet në Arkivin Qendror Shtetëror në Tiranë2.
Njoftimet në Kodikun e Korçës janë shkruar në kohëra
të ndryshme, brenda periudhës kohore nga viti 1676 deri në fillim
të shek. XX. Në fletët e shpëtuara të tij, u evidentuan 170 akte
origjinale ose kopje të njëjta me origjinalin që u lëshoheshin palëve
të interesuara3.
Për sa i përket përmbajtjes së akteve, në fletët e kodikut
gjenden një numër i madh regjistrimesh apo shënimesh kronike, që
lidhen me aspekte të ndryshme të jetës së banorëve të Korçës dhe
të zonave përreth. Një peshë të veçantë zënë shënimet kronike dhe
raportet, që kanë të bëjnë me funksionimin e shoqatave me
karakter tregtar, të njohura me emrin zejtari ose siç quhen ndryshe
në Kodikun e Korçës4, rufete5, esnafe apo sinafe6. Esnafet kishin si
1
Ky artikull është pjesë e studimit të thelluar pasuniversitar (i kryer në kuadër të
mbrojtjes së Diplomës Pasuniversitare në Programin e Studimeve Pasuniversitare
“Mermdmjmgjia e ipiriiëq dhe e bmrikir rë bspikete hiqrmpiie”, lë Faisjreril e
Hiqrmpiqë lë Ulitepqireril e Jmlir) ke rirsjj “Kmdiis i Mirpmnmjiqë që Kmpçëq:
botimi dhe analiza historike». Punimi ndodhet në proces botimi nga Universiteti
i Jonit-Korfuz.
2
Lidhur me të dhënat kodikografike dhe paleografike mbi Kodikun e Korçës 99
shih A. Rëmbeci, Ὁ Κώδικαρ Μησποπόλεψρ Κοπισςᾶρ, pjesa II, fq. 171-18; A. Rëmbeci,
Kodiku i Mitropolisë, 97-112.
3
Për më tepër shih A. Rëmbeci, Ὁ Κώδικαρ Μησποπόλεψρ Κοπισςᾶρ, 183-199.
4
A. Rëmbeci, Ὁ Κώδικαρ Μησποπόλεψρ Κοπισςᾶρ, pjesa II, aktet 7, 9, 21, 25, 66, 67,
68, 85, 88 etj.
259
ANDI RËMBECI
qëllim mbrojtjen e interesave të tyre profesionale, prodhimin dhe

tregtimin e produkteve, zhvillimin ekonomik, por edhe forcimin e
frymës së solidaritetit7. Sipas të dhënave të kodikut, në Korçë
ushtronin veprimtarinë e tyre esnafet e rrobaqepësve, e bakejve, e
lëkurëregjësve (tabakëve), e gëzofpunuesve, e këpucëbërësve, e
shalëbërësve, e arpunuesve, e opingarëve, e kasapëve, e furrtarëve,
e kazanxhinjve (kazanpunuesve), e bakërxhinjve (bakërpunuesve),
e armëpunuesve, e Pararendësit të Nderuar (Shën Joan Pagëzorit), e
Shën Thanasit, e Shën Konstandinit etj.8 Megjirharë, nëp r‖s tëlë lë
dukje është fakti se esnafi i lëkurëregjësve (tabakëve) në Korçë
kontrollohej nga elementi i krishterë, ndërkohë që në zonat e tjera
të Shqipërisë (përjashtuar këtu Voskopojën), ky esnaf ishte
monopol në duart e popullsisë myslimane9.
Mënyra e funksionimit të esnafeve në Korçë rregullohej,
që nga shek. XVI, me hartimin e kanonizmave (rregulloreve) dhe,
më vonë, me përpilimin e statuteve në bazë të qëllimeve dhe
nevojave të esnafeve. Sigurisht, që rregullat e esnafëve të Korçës,
ashtu si edhe në të gjithë shtrirjen osmane, inkuadroheshin brenda
traditave zakonore apo legjislacionit osman10. Dekretimi i
5
Fjala rufet apo urfet e ka prejardhjen nga arabishtja dhe do të thotë lidhje,
bashkim i njerëzve që ushtrojnë një zanat me qëllime përfituese. Shih Γ.
Παπαγεψπγίοτ, Οι ςτνσεφνίερ ςσα Γιάννενα, fo. 19, qhël. 19· Α. Φασζημιφάλη, Οι
ςτνσεφνίερ - σα ιςνάυια, fo. 3, qhël.. 2· Β. Μτςσακίδηρ, Σα εςνάυια, ήσοι ποτυέσια σηρ
Θεςςαλονίκηρ, fq. 281-282· A. Rëmbeci, Ο Κώδικαρ Μησποπόλεψρ Κοπισςάρ, 106.
6
Fjala esnaf është fjalë turke dhe sipas të gjitha gjasave e ka prejardhjen nga fjala
arabe sınıf (‫)صنف‬, në shumës esnaf (‫)أصناف‬, që do të thotë klasë, rend dhe në një
kontekst më të gjerë rendi tregtar, profesional, i zanatçinjve, i zejtarëve etj., përtej
organizimeve më specifike. Për këtë shih Ν. Ζιάγκορ, Σοτπκοκπασούμενη Ήπειπορ /
Σα Ιςνάυια, 209· Μαν. Γεδεύν Μοςφϋποτλορ, Εςνάυι, fq. 637· Φασζημιφάλη Αγγέλ.,
Οι ςτνσεφνίερ - σα ιςνάυια, 5-8· Β. Μτςσακίδηρ, Σα εςνάυια, ήσοι ποτυέσια σηρ
Θεςςαλονίκηρ, 281. Rreth varianteve të kësaj fjale, si isnaf, isnafi, sinafi, esnafi,
sinafia etj., shih Βοτπασζέληρ - Μαπιανάκορ, Αἱ ἐν Θπάκῃ ςτνσεφνίαι, 79; Αγγελ.
Φασζημιφάλη, Μοπυέρ από ση ςψμασειακή οπγάνψςη σψν Ελλήνψν, 281.
7
Γ. Παπαγεψπγίοτ, Οι ςτνσεφνίερ ςσα Γιάννινα, fq. 101.
8
A. Rëmbeci, Ο Κώδικαρ Μησποπόλεψρ Κοπισςάρ, aktet 3, 7, 9, 21, 25, 66, 67, 68.
9
Z. Shkodra, Roli dhe pozita e veçantë e esnafit të tabakëve, fq. 41, shën. 18. Sipas
Shkodrës «Korça dhe Voskopoja janë dy qendra, të cilat filluan të zhvilloheshin
në qindvjetin e XVIII, kur procesi i islamizimit të qyteteve tona pothuajse kish
marrë fund. Ndërsa për qendrën e parë islamizimi nuk preku veçse 1/3 e
popullsisë, për të dytën ky proces nuk u përhap fare. Ishte e natyrshme pra që
regjia e lëkurës në këto dy vende të qëndronte në duart e të krishterëve... Ndërsa
kë tmlë qhmhik qe iërm xeje i sqhrpmjlë edhe kshakedalër”. Shih edhe Retiqra
Leka, Shkodër 1936, 61.
10
Z. Shkodra, Les corporations albanaises, 178-179; Shih nm aqhrs Κ. Βακαλϋποτλορ,
Ήπειπορ, 70-77 dhe Γ. Παπαγεψπγίοτ, Οι ςτνσεφνίερ ςσα Γιάννινα, 21-22.
260
KODIKU I MITROPOLISË SË KORÇËS (KOD. KO. 99)
kanonizmave dhe i statuteve luante një rol të rëndësishëm si në

kuadrin organizativ të esnafeve, ashtu edhe në kontrollin e
ndryshimeve dhe zhvillimeve graduale profesionale brenda
esnafit11. Të dhëna të kësaj natyre gjenden të shënuara në Kodikun
e Korçës në formën e kanonizmës (rregullores), si p.sh. neni i
rregullores së esnafit të furrtarëve, i cili ndalon largimin për
çfarëdolloj arsye të çirakut nga esnafi përpara kohës së caktuar dhe,
në rast mosbindje, u ndalon të gjithë zejtarëve të tjerë që ta
pranojnë atë: «Një bukëpjekës e ka të ndaluar të pranojë çirakun e një
bukëpjekësi tjetër përpara se ai të përfundojë kohën e rënë dakord. Nëse
ndonjë shërbëtor do të largohet para kohe nga mjeshtri i tij, atëherë ai ka
për të mbetur i papunë»12.
Por le të hedhim një vështrim mbi kontributin dhe rolin
social, që luanin esnafet brenda komunitetit të tyre, duke u bazuar
në të dhënat që burojnë prej Kodiku i Korçës. Nga tre format
kryesore me të cilat shfaqet organizimi esnafor gjatë periudhës së
sundimit osman, - ajo fetare, sociale dhe ekonomike, - kjo e fundit
mbarte një peshë specifike në veprimtarinë prodhuese të qytetit të
Korçës.
Nga studimi i akteve të kodikut dhe inkuadrimin e
kujdesshëm të tyre në kuadrin e përgjithshëm historik, vëmë re se
esnafet zotëronin një pozicion kyç në sektorin e të ardhurave
publike, duke rregulluar prodhimtarinë, duke kontrolluar
qarkullimin e produkteve, duke ndikuar në luhatjen e çmimeve të
tregut, duke administruar çështjet e konkurrencës etj. Për
rregullimin e çështjeve tregtare, esnafet ushtronin një ndikim të
madh në të gjithë veprimtarinë prodhuese të anëtarëve të tyre. Çdo
veprim që do të cenonte interesin e përbashkët të esnafeve
dënohej, ndërkohë që aktiviteti i paligjshëm prodhues apo shitjet e
produkteve me çmime më të larta ishin rreptësisht të ndaluara. Si
shembull po sjellim, vendimin e esnafit të furrtarëve, i cili në lidhje
me sa më sipër përmend: «kushdo që do të kryej shkelje, do të
konsiderohet i kundërligjshëm dhe besëthyes, si i kundërt në gjithë sa kemi
rënë dakord së bashku. Pëp iërë qhiai, ia nëp r‖s ksldsap ppenrëqiqhr npej
sundimtarit si nga ana kishtare, ashtu edhe nga ajo civile»13. Po ashtu, në
kanonizmën e esnafit të armëpunuesve shkruhen shprehimisht: «Po
qe se ndokush nga esnafet shkel çfarë kemi vendosur të gjithë esnafet së
11
Γ. Παπαγεψπγίοτ, Οι ςτνσεφνίερ ςσα Γιάννινα, 21-22.
12
A. Rëmbeci, Ο Κώδικαρ Μησποπόλεψρ Κοπισςάρ, akti 79.
13
A. Rëmbeci, ibid, akti 79.
261
ANDI RËMBECI
baqhis, arëhepë ia nëp r‖i nagsap qi dëk Ljaqmq [apiëq që qhimjjëq] 150
groshë, në mënyrë që të ndreqet»14.
Esnafet i kushtonin një rëndësi të veçantë edhe anës cilësore
të ushqimeve, duke u kujdesur që cilësia e tyre të përputhej me
kërkesat e konsumatorëve. Në kodik vërejmë se esnafi i furrtarëve i
këshillon kështu pjesëtarët e tij: «ndaloni... së prodhuari paçe në furrat
tuaja, sepse vendi qelbet erë dhe bëhet i papastër»; ndërkohë që janë të
detyruar të mos prodhojnë bukë të llojeve të ndryshme, por «të
gjithë le të prodhojnë vetëm një lloj buke, me cilësinë e miratuar»15.
Krahas problemeve të prodhimit dhe të cilësisë, esnafet
mbikëqyrnin edhe në luhatjet e çmimeve, duke ushtruar kontroll
mbi ato, por pa cenuar fitimin e tyre tregtar. Dy akte të regjistruara
në Kodikun e Korçës, lidhur me marrëveshje të bëra nga
kryemjeshtrit e esnafit të rrobaqepësve, hedhin dritë mbi
qëndrueshmërinë e çmimit prej «tridhjetë e pesë groshësh në vit»16
kundrejt shërbimeve që ky esnaf ofronte gjatë viteve 1828-1830.
Përveç rolit të sipërpërmendur parësor në ekonominë e
zonave përreth, esnafet e Korçës e shtrinin aktivitetin e tyre edhe
në sfera të tjera të rëndësishme, si ajo sociolo-kulturore dhe fetare.
Këto aktivitete në bashkëlidhje me potencialin e tyre ekonomik
ndikonin ndjeshëm në përmirësimin e kushteve të jetesës së
komunitetit. Nga shqyrtimi i të dhënave përkatëse në Kodikun e
Korçës, rezulton se veprimtaria ndërtimore që ushtronin punishtet
dhe dyqanet esnafore spikaste dukshëm mes aktiviteteve të tyre
dhe luante një rol themelor në formimin urbanistik të qytetit 17.
Duke konstatuar mungesën e një institucioni publik që do të
kujdesej për administrimin e ndershëm, në nivel vendor, esnafet
morën përsipër, në shek. XVII-XIX (kohë kur, pas kushteve të
favorshme që u krijuan me lëshimin e dekretit perandorak Hati
Humajun, formohen këshillat publike / kryepleqësitë),
përkujdesjen socialo-publike, duke kontribuar dhe ndihmuar
kësisoj me çdo mjet komunitetin e tyre. Janë mjaft karakteristike
veprimet e herëpashershme të esnafeve në përmirësimin e
infrastrukturës dhe kryerjen e veprave të së mirës së përbashkët, si
p.sh. shtrimin me kalldrëm të rrugëve të ndryshme të qytetit 18,
prurjen e ujit të pijshëm me vendosjen e çezmave brenda në qytet19,
14
15
16
A. Rëmbeci, ibid, akti 87, 88.
17
P. Thomo, Korça, urbanistika dhe arkitektura, fq. 114-115.
18
19
262
ndërtimin e varrezave të reja gjatë fundit të shek. XVIII20, ngritjen e

kullës së sahatit21 erj. Të delja nëp r‖s rheiqsap jalë, gjirhaqhrs,
edhe kontributet e veçanta që dhanë më 1738 esnafet e
lëkurëregjësve (tabakëve), këpucëbërësve, rrobaqepësve,
gëzofpunuesve, kasapëve, samarpunuesve, «për [të ndërtuar]shkollën
e përbashkët, që të mësojnë falas të gjithë fëmijët kudo gjendeshin» 22. Po
ashtu, esnafet e përmendura më sipër morën përsipër derdhjen e
shumës monetare vjetore prej 2.000 asprash për pagesën e mësuesit
të shkollës23. Një vend të veçantë zë edhe fryma e solidaritetit të
esnafeve të Korçës ndaj komuniteteve të tjera, si p.sh. të
Voskopojës. Si shembull, po përmendim shumën prej 320.000
asprash që zejtarë të mëdhenj e të vegjël të esnafeve të Korçës
dhanë për ndërtimin e Akademisë së Re të Voskopojës më 175024.
Një interes të veçantë paraqet gjithashtu edhe jeta dhe
veprimtaria e shumanshme fetare e esnafeve të Korçës. Një pjesë e
rëndësishme e pajisjeve funksionale të kishave dhe e zbukurimit të
tyre të brendshëm mbulohej nga dhuratat dhe kontributet e
esnafeve. Nga katalogu i dhuruesve, i shkruar në fletët e Kodikut të
Korçës, informohemi se në vitin 1725 shtatë esnafe dhuruan 188
asllanë për pikturimin e kishës25. Gjithashtu, esnafi i rrobaqepësve,
në vitin 1725, bëri si dhuratë «një llambadar të madh», ndërsa më
1769 «mbulesën e sipërme të kishës së madhe»26. Për më tepër, më 1771,
esnafi i Shën Thanasit bëri dhuratë «ikonën e Ngjalljes së Krishtit për ta
vendosur në ikonostas», ndërkohë që esnafi i lëkurëregjësve
(tabakëve) pikturoi më 1833 «ikonën e hierarkëve»27.
20
21
A. Rëmbeci, ibid, akti 160/9.
22
23
«Mësuesi që do të rastisë në çdo kohë [të japë mësim], të marrë si pagë shumën
prej një mijë asprash nga këto esnafe». A. Rëmbeci, Ο Κώδικαρ Μησποπόλεψρ
Κοπισςάρ, akti 66.
24
Për solidaritetin e esnafeve midis tyre shih edhe Εὐλ. Κοτπίλαρ, Γπηγόπιορ ὁ
Ἀπγτποκαςσπίσηρ, 214-216.
25
A. Rëmbeci, Ο Κώδικαρ Μησποπόλεψρ Κοπισςάρ, akti 7. Esnafet që kontribuuan për
pikturimin e ikonave ishin: esnafi i opingarëve dhuroi 25 asllanë, esnafi i Burimit
Jetëdhënës dhuroi 4.000 aspra (=33.3 asllanë), esnafi i bakejve dhuroi 4.000 aspra
(=33.3 asllanë), esnafi i Pararendësit të Nderuar (Shën Joan Pagëzorit) dhuroi 12
asllanë, esnafi i lëkurëregjësve (tabakëve) dhuroi 4.000 aspra (=33.3 asllanë),
esnafi i samarpunuesve dhuroi 5.000 aspra (=41.6 asllanë), esnafi i këpucëbërësve
dhuroi 10 asllanë (1 asllan = 120 aspra).
26
27
A. Rëmbeci, ibid, aktet 3, 9.
263
ANDI RËMBECI
Të gjitha esnafet kishin një shenjtor të veçantë, të cilin e

konsideronin si simbol dhe mbrojtës të tyre. Lidhur me këtë, në një
nga vendimet e esnafit të armëpunuesve, përmendet në mënyrë
karakteristikë si vijon: «Ne të nënshkruarit, të gjithë zejtarët
armëpunues të Korçës, deklarojmë se, të nxitur nga zelli hyjnor dhe sipas
zakoneve të kishës sonë ortodokse, duke pasur respekt të pakufizuar për të
gjithë Shenjtorët, caktuam që ta vendosim esnafin tonë të armëpunuesve
kryesisht nën mbrojtjen e një shenjtori të Kishës dhe pasi e vramë mendjen
ramë dakord... dhe e vendosëm esnafin tonë të armëpunuesve nën kujdesin
e veçantë të Atit tonë ndër shenjtorët, Athanasit, patrikut të Aleksandrisë, i
cili kremtohet më 18 janar»28. Përveç kësaj, esnafet e komuniteteve të
krishtera që ushtronin aktivitetin e tyre në hapësirën shqiptare
kishin shpeshherë shenjtorë-mbrojtës të përbashkët. P.sh.
rrobaqepësit, jorganpunuesit dhe kaftanpunuesit kishin si mbrojtës
Shën Pjetrin, të cilin e kremtonin më 29 korrik; këpucëbërësit,
këpucëtarët, kazanxhinjtë, arpunuesit, kallajxhinjtë dhe kovaçët
Shën Spiridhonin (12 dhjetor); gëzofpunuesit dhe furrtarët profetin
Ilia (21 korrik)29; vozapunuesit dhe marangozët Shën Thanasin (18
janar), bakejtë kishin si mbrojtës të tyre Kryeengjëjt Mihail dhe
Gabriel (8 nëntor) etj.30
Çdo vit, në ditën e kremtimit të shenjtorit-mbrojtësit, esnafet,
e ndërprisnin aktivitetin e tyre për të marrë pjesë në meshën
kishtare, e cila celebrohej nga mitropoliti i Korçës. Në një vendim
respektiv të esnafit të armëpunuesve deklarohet se: «Çdo vit, në këtë
ditë, do të kryhet prej esnafit dhe për esnafin e armëpunuesve meshë me
praninë e mitropolitit»31. Gjithashtu, në kanonizmën e esnafit të
furrtarëve përmendet se «Festa e përbashkët e këtyre furrtarëve do të
jetë data 13 e muajit nëntor, ditë në të cilën çdo vit do të kryejnë meshë për
esnafin me praninë e mitropolitit»32.
Përveç të kremteve të shenjtorëve të tyre mbrojtës, esnafet e
Korçës merrnin pjesë edhe në festa të tjera fetare gjatë vitit, duke
manifestuar ndërgjegjen fetare të anëtarëve të tyre jo vetëm me
përcaktimin e ditëve të pushimit të vitit, si ditët e diela, ditët e
festave despotike, të festave të Hyjlindëses apo të shenjtorëve të
tjerë të mëdhenj, por edhe me respektimin e përpiktë të tyre. Në
28
29
Varianti më i pranueshëm mbi preferencën që kishte esnafit i gëzofpunuesve
ndaj profetit Ilia lidhet me faktin se ky profet vishej me lëkurë deleje. Mbi këtë
shih Καλλινδέπηρ Μ., ΢τνσεφνίαι Κοζάνηρ, 27, shën. 1.
30
Z. Shkodra, Les corporations albanaises, 270.
31
32
264
këto ditë ndalohej rreptësisht që cilido esnaf të çelte dyqanin e tij,

përjashtuar këtu rastet e veçanta të cilat ishin sqaruar qartësisht në
kanonizmat përkatëse. Për shkelësit e mundshëm dënimi
konsistonte në pagesën e gjobave dhe përmbushjen e disa
detyrimeve karshi anëtarëve të tjerë të esnafit. Mjaft karakteristike
është kanonizma e esnafit të kasapëve, që përcakton sa më poshtë:
«Përpara kryesisë sonë të përulur u paraqit Esnafi i Kasapëve, i cili

na bëri me dije se kohë më parë, kur [në detyrë] ishin paraardhësit
tanë, kishin vendosur si rregull që gjatë të dielave, festave
despotike, festave të Hyjlindëses dhe festave të tjera të vitit të
përcaktuara prej tyre, askush nuk duhej të therte mish. Meqenëse
diqa npej rwpe e qhiejël iërë ppegsjj […], s kmp baqhiëpiqhr teldimi
se kushdo që nuk do ta ruajë këtë rregull nga janari e në vijim dhe
do të therë mish të dielave apo festave të tjera, përveç atij që ka
radhën, d.m.th. që ka tahinin, apo nëse dikush në rast nevoje kërkon
anulimin e vendimit, atëherë i jepet leje që të therë dhe ta japë, por
vetëm çengela nuk duhet të varë, pra nëse dikush nuk do ta ruajë
këtë vendim dhe do ta shkelë atë duke therur, arëhepë ai dsher r‖i
japë kryetarit të çdo kohe 50 groshë, d.m.th. pesëdhjetë, si masë
ndëshkimi dhe të bëjë edhe një ziafet për esnafin në mënyrë që të
ldpeoer […]33.
Të gjitha dhuratat dhe kontributet që ofronin esnafet

regjistroheshin në katalogët emërorë të Kodikut të Korçës së
bashku me qytetarët e tjerë, me qëllim që të kujtoheshin çdo vit në
kishë, ditën e të Dielës së Ortodoksisë34. Përveç dhuratave të
objekteve të përdorimit kishtar, që përmendëm pak më parë,
esnafet kontribuonin edhe me ofrimin e shumave të ndryshme
monetare. Kështu, në katalogët e ndryshëm, të regjistruar në
Kodikun e Korçës, vëmë re se nëntë esnafe të qytetit i dhuruan
kishës së Burimit Jetëdhënës, deri më 1804, një shumë prej 943.3
33
34
265
ANDI RËMBECI
asllanësh dhe 250 groshësh35. Po ashtu, më 1833, shtatë esnafe

pexsjrmjlë r‖i ielë dhspsap që baqhis iiqhëq 1090 gpmqhë36.
Përkujdesja e esnafeve shtrihej edhe në sektorë të tjerë, siç
ishin veprat riparuese dhe zbukuruese të godinave kishtare. Esnafi i
këpucëbërësve, për shembull, shtroi me pllaka guri dyshemenë e
kishës katedrale të Korçës, ndërsa esnafi i lëkurëregjësve (tabakëve)
shtroi me kalldrëm rrugën nga kisha e Shën Gjergjit deri në qytet37.
Po ashtu, esnafi i rrobaqepësve, i bakejve, i lëkurëregjësve
(tabakëve), i gëzofpunuesve, i këpucëbërësve, i samarpunuesve dhe
i arpunuesve financuan ndërtimin e oborrit të godinës së
Mitropolisë38. Gjithashtu, esnafi i bakërxhinjve (bakërpunuesve), i
kazanxhinjve (kazanpunuesve), i lëkurëregjësve (tabakëve), i
rrobaqepësve, i bakejve, i arpunuesve, i këpucëbërësve, i
gëzofpunuesve dhe i armëpunuesve kontribuuan fuqishëm në
ndërtimin e kishës metropolitane të Korçës, Burimi Jetëdhënës39.
Nga sa thamë dhe trajtuam më sipër, del qartazi në pah se
Kodiku i Korçës, një dorëshkrim pasbizantin në greqisht, përbën
një burim të çmuar, brenda të cilit pasqyrohen aspekte
të larmishme jo vetëm lidhur me veprimtarinë dhe rolin e esnafëve
të varoshit të Korçës, por gjithashtu në fletët e tij shfaqen të dhëna
që hedhin dritë edhe mbi çështje fetare, kulturore, sociale,
ekonomike, arsimore dhe administrative të juglindjes së Shqipërisë
në përgjithësi dhe të qytetit të Korçës në veçanti.
BIBLIOGRAFI E PËRZGJEDHUR
Asdrachas, S. 1981. Quelques aspects des économies villageoises au début de

XIXe siècle: fiscalité et rentes foncières. Aspects du changement social
dans la champagne grecque, Numéro Spécial.
35
A. Rëmbeci, ibid, akti 9. Esnafi i gëzofpunuesve dhuroi 1000 aspra dhe, më pas,
300 asllanë, esnafi i këpucëbërësve 150 groshë, esnafi i lëkurëregjësve (tabakëve)
100 groshë dhe 60 asllanë, esnafi i rrobaqepësve 110 asllanë, esnafi i kasapëve 160
asllanë, esnafi i opingarëve 160 asllanë, esnafi i arpunuesve 80 asllanë, esnafi i
samarpunuesve 65 asllanë etj.
36
A. Rëmbeci, Ο Κώδικαρ Μησποπόλεψρ Κοπισςάρ, akti 3. Esnafi i këpucëbërësve
dhuroi 100 groshë, esnafi i lëkurëregjësve (tabakëve) 160 groshë, esnafi i
gëzofpunuesve 300 groshë, esnafi i rrobaqepësve 110 groshë, esnafi i kasapëve
160 groshë, esnafi i opingarëve 160 groshë etj.
37
38
39
A. Rëmbeci, ibid, akti 67, 68.
266
Damjanov, S. 1979. «Sur le développement industriel du Sud-Est européen

a la fin du XIXe et au début du XXe siècles». Etude Balkaniques 18,
3-30.
Pantazopoulou, N. 1961. «Community laws and customs of Western
Macedonia under Ottoman Rule». Balkan Studies 2, 1-22.
Rëmbeci, A. 2009. Ὁ Κώδικαρ Μησποπόλεψρ Κοπισςᾶρ: ἔκδοςη καὶ ἱςσοπικὴ
σεκμηπίψςη (17ορ – 19ορ αἰώνα). Disertacion pasuniversitar, 447
faqe. Departamenti i Historisë - Universiteti Jonian, Korfuz.
Rëmbeci, A. 2011. «Kodiku i Mitropolisë së Shenjtë të Korçës dhe
Selasforit si burim historik». Albanohellenica 4, 97-112.
Serban, G. 1970. «Le rôle économique des villes roumains au XVIIe et
XVIIIe siècles. La contexte de leurs relations avec j‖Espmne ds
Sud-est». Studia Balcanica 3, 139-153.
Shkodra, Z. 1962. «Roli dhe pozita e veçante e esnafit të tabakëve gjatë
sundimit turk», BSHSH, 1, 37-53.
Shkodra, Z. 1973. Les corporations albanaises. Tiranë: Akademia e Shkencave
e RP rë̈ Shoinë̈piqë̈. Ilqrirsri i Hiqrmpiqë̈.
Stoinovich, Train. 1979. Conquering orthodox Merchant (Ο
κασακσησήρ οπθϋδοξορ Βαλκάνιορ έμποπορ), përkth. në greqisht
nga Νσϋπα Μαμαπέλη. Në Οικονομική δομή σψν Βαλκανικών
φψπών ςσα φπόνια σηρ οθψμανικήρ κτπιαπφίαρ ΙΕ-ΙΘ, Athinë. 287-
345.
Thomo, P. 1988. Korça, urbanistika dhe arkitektura. Tiranë: Akademia e
Shielcate e Shoinë̈piqë̈. Instituti i Kulturës Popullore.
Ἄμανσοτ, Κ. 1930. «Ἡ ἀναγνύπιςιρ ὑπὸ σῶν Μψαμεθανῶν θπηςκετσικῶν

καὶ πολισικῶν δικαιψμάσψν σῶν Φπιςσιανῶν καὶ ὁ ὁπιςμὸρ σοῦ
΢ινᾶν παςᾶ». Ἠπειπψσικὰ Φπονικὰ 5, 197-210.
Βακαλϋποτλορ, Κ. 1992. Ἱςσοπία σοῦ Βόπειοτ Ἑλληνιςμοῦ, Ἤπειπορ.
Θεςςαλονίκη: Κτπιακίδη.
Βοτπασζέληρ – Μαπιανάκορ. 1950. Αἱ ἐν Θπάκῃ ςτνσεφνίαι σῶν Ἑλλήνψν
κασὰ σὴν Σοτπκοκπασία. Θεςςαλονίκη.
Γεδεύν, Μαν. 1919. Ἀλληλεγγόη ςτνσεφνισῶν, Νέορ Ποιμὴν, shtojcë e
periodikut Εκκληςιαςσική Αλήθεια. ἖ν Κψνςσανσινοτπϋλει.
Ζιάγκορ, Ν. 1994. Σοτπκοκπασούμενη Ἤπειπορ. Σιμαπιψσιςμόρ, αςσιςμόρ,
νεοελληνικὴ αναγέννηςη (1648-1820). Ἀθήνα.
Καλλινδέπηρ, Μ. 1958. «Αἱ ςτνσεφνίαι σῆρ Κοζάνηρ ἐπὶ Σοτπκοκπασίαρ».
Në Δημοσικὴ Βιβλιοθήκη Κοζάνηρ: δημοςιεόμασα 4, ἐν
Θεςςαλονίκη.
Κοτπίλαρ, Εὐλ. 1935. Γπηγόπιορ ὁ Ἀπγτποκαςσπίσηρ, ὁ Μεσαυπαςσὴρ σῆρ
Καινῆρ Διαθήκηρ εἰρ σὸ Ἀλβανικόν, Ἀθῆναι.
Μοςφϋποτλορ, Μαν. Γεδεύν. 1935. Εςνάυι. Në xëpil «἖ςνάυι», Μ.Ε.Ε. 11.
Μτςσακίδηρ, Β. 1932. «Σὰ ἐςνάυια, ἤσοι ποτυέσια σῆρ Θεςςαλονίκηρ»,
Ἡμεπολόγιον Θεςςαλονίκηρ.
267
ANDI RËMBECI
Παπαγεψπγίοτ, Γ. 1982. Οἱ ςτνσεφνίερ ςσὰ Γιάννινα κασὰ σὸν 19ο καὶ ἀπφὲρ
σοῦ 20οῦ αἰώνα, Ἰψάννινα.
Φασζημιφάλη, Αγγελ. 1950. «Οἱ ςτνσεφνίερ - σὰ ἰςνάυια». Separat nga
Ἐπεσηπίδα σῆρ Ἀνώσασηρ ΢φολῆρ Βιομηφανικῶν ΢ποτδῶν, vëll. 2
(1949-1950), Athinë.
Φασζημιφάλη, Αγγελ. 1953. «Μοπυὲρ ἀπὸ σὴ ςψμασειακή ὀπγάνψςη σῶν
἗λλήνψν ςσὴν ὆θψμανικὴ Αὐσοκπασοπία. Οἱ ςτνσεφνίερ – σὰ
ἰςνάυια». L‖ Hejjeliqke cmlrenmpail, botim përkujtimor 1453-
1953, 279-303.
268
ANDI RËMBECI
A GREEK POST-BYZANTINE MANUSCRIPT: THE CODEX OF THE DIOCESE

OF KORÇA. INFORMATION ABOUT THE GUILDS OF KORÇA DURING THE
18TH AND 19TH CENTURIES
he registers of the Dioceses, as well as the respective registers of the

parishes and monasteries in general, constitute an important source of
information for many profiles of scientific research. These registers are
placed among the most important study sources for the history of the subjected
Christian populations during the period of the Ottoman domination. A
documentary source of this kind is the Codex of the God-saved and Most Holy Diocese
of Korça and Selasforos. This documentary source, coming from the archive of the
Holy Diocese of Korça, was saved and housed during the atheist regime of Hoxha
at the Central State Archive of Albania. The codex begins at the time when
Archbishop of Ohrid and Chariman of Korça, Parthenios (1670-1676), was on
throne.
The manuscript is written during different times, starting from 1676, until
the beginning of the 20th century. On the pages that are saved nowadays one
could count 170 documents, original or copies of documents issued to the
interested parties.
The codex contains a large number of documents or chronical notes,
related with the different aspects of the life of the Korça inhabitants and the
surrounding areas. It is worthy to mention the chronical notes and the relations
regarding the function of the merchant corporations during the 18 th and 19th
century. We are speaking about different professional corporations, known as
guilds, or, as they are called at the codex of Korça, roufetia, esnafia or sinafia. The
goal of these corporations was to protect their professional interests, the trading
and administrating of the goods, the economical progress, but also developing
the spirit of support. The habitants of Korça during the ottoman rule were
organized in three unions: the religious, social and economical union. Beyond
their undisputable primal role in the economy of the whereabouts regions, the
guilds of Korça were also present in other important activities, like socio-cultural
and religious activities, which in connection with their economic capabilities
always shaped in an effective scale the life conditions of the community of Korça.
269
PIRRO THOMO
Thessaloniki
ASPEKTE TË NJËSISË DHE NDRYSHUESHMËRISË NË

TRASHËGIMINË NDËRTIMORE TË VENDEVE FQINJE
ë trashëgimitë ndërtimore të vendeve të Ballkanit, të

krijuara gjatë shekujsh dhe në suazat e perandorive të
mëdha, romake, bizantine, osmane, në të cilat këto vende
përfshiheshin, vërejmë shumë tipare unitare, si rezultat i këtij
realiteti historik. Por krahas shfaqjeve unitare në trashëgimitë
ndërtimore të vendeve të Ballkanit manifestohen dhe tipare lokale,
si pasqyrim i veçorive të popujve, të cilët i kanë krijuar. Në
studimin e trashëgimisë ndërtimore të këtyre vendeve bie në sy se
raporti njësi-ndryshueshmëri nuk mbetet konstant. Përparësia e
njërit faktor mbi tjetrin luhatet në gjini të ndryshme arkitektonike
dhe periudha të ndryshme historike.
Në kuadrin e kësaj konference do të shqyrtojmë se si luhatet
raporti njësi-ndryshueshmëri në arkitekturën e dy vendeve fqinje,
Shqipërisë dhe Gpeoiqë. Pëp r‖s kmq s nëphansp lë rë gjirha gjilirë
arkitektonike dhe periudhat historike, do të kufizohemi në gjininë
arkitektonike të arkitekturës popullore.
Në studimet e autorëve vendas është bërë një shqyrtim i
veçantë i banesës dhe vendbanimeve fshatare nga ato qytetare (fig.
1). Ky dallim vjen si pasqyrim i karakterit të ndryshëm ekonomiko-
shoqëror që patën këto vendbanime në periudha të ndryshme
historike, duke vënë në dukje njëkohësisht se kjo ndarje nuk është e
prerë, por në bashkëmarrëdhënie të vazhdueshme.
Duke patur si bazë kriterin tipologjik, atë të kompozimit
planimetriko-vëllimor, për banesën fshatare janë dalluar gjashtë
grupe tipologjike, ku janë përfshirë krahina me tipare tipologjike të
njëjta ose ku zhvillohen procese të njëjta të formimit të tipave. Këto
grupime përfshijnë grupin e krahinave veriperëndimore, të
krahinave verilindore, krahinat e masivit qendror të Shqipërisë
Veriore, grupin e krahinave të Shqipërisë Qendrore, të krahinave
jugperëndimore e jugore dhe grupin e krahinave juglindore. Përsa i
përket banesës qytetare janë veçuar pesë tipa mbizotëruese: banesa
me shtëpi zjarri në qendër, banesa me hajat, banesa me çardak,
banesa qytetare e fortifikuar dhe tipi i ri banesës qytetare.
271
PIRRO THOMO
Fig. 1: TIPOLOGJIA E BANESËS POPULLORE SHQIPTARE
272
ASPEKTE TË TRASHËGIMISË NDËRTIMORE TË VENDEVE FQINJE
1. Banesa fshatare.
Në tri zonat e para mbizotëron karakteri tepër i thyer malor.
Vendbanimet ngrihen nëpër lugina, në pjerrësitë e kodrave ose
maleve, gjithnjë në kërkim të mbrojtjes natyrale dhe të sigurimit të
mjeteve të jetesës: tokës së pakët të bukës ose pyllit dhe kullotës
për bagëtinë. Për këtë arsye vendbanimet përbëhen nga shtëpi të
veçuara dhe larg njëra tjetrës, ose prej lagjesh të banuara nga
familje me lidhje farefisnie (fig. 2).
Fig. 2: VENDBANIM I SHPËRNDARË, SHQIPËRIA E VERIUT

Në zonën e parë tipologjike banesat janë zakonisht të thjeshta,
qoftë si kompozim, ashtu
dhe si trajtim
arkitektoniko-dekorativ
(fig. 3). Në fillim të shek.
XX në disa fshatra të
Malësisë së Mbishkodrës
shfaqet një tip i ri banese,
me shumë mjedise banimi
dhe me trajtim
arkitektonik më të pasur,
ku karakteristike është Fig. 3: TIP BANESE NË GRUPIN E PARË
çatia e pjerrët e tipit alpin. TIPOLOGJIK
273
PIRRO THOMO
Banesa në zonën e dytë

tipologjike, atë të krahinave
verilindore, që në fazat e para
kristalizon skemën
planimetrike e funksionale.
Kështu që zhvillimi i
mëtejshëm tipologjik nuk
konsiston në ndërlikimin e
skemës planimetrike, por në
Fig. 4: BANESË E FORTIFIKUAR NË GRUPIN E
DYTË TIPOLOGJIK
përpunimin e elementeve
arkitektonike e konstruktive,
me rezultat krijimin e një aspekti të ri të trajtimit arkitektonik të
jashtëm. Shkallë-shkallë banesa trekatëshe bëhet mbizotëruese dhe
tiparet mbrojtëse të saj përsosen për të na dhënë banesën e
fortifikuar tipike të kësaj zone (fig. 4).
Kompozimi më karakteristik i banesës në zonën e tretë
tipologjike, d.m.th. në grupin e
krahinave qendrore të Shqipërisë
Veriore, është ai me nga një kthinë në
çdo kat. Dhoma e miqve, e cila është e
vendosur në katin e sipërm, është e
pajisur me qoshk të nxjerrë jashtë,
duke krijuar një vend intim ndenjeje.
Duke ruajtur gjithmonë skemën
kompozicionale karakteristike, banesa Fig. 5: BANESË E FORTIFIKUAR
NË GRUPIN E TRETË
fillon e përpunon elementet TIPOLOGJIK
arkitektoniko-konstruktive në favor të
përforcimit të tipareve mbrojtëse dhe arrin, ashtu si dhe në zonën
tipologjike të mësipërme, formën më të përkryer të banesës së
fortifikuar (fig. 5).
Zona e katërt
tipologjike
përfshin krahinat
bregdetare të
Shqipërisë
Qendrore me
terren kryesisht
fushor e kodrinor.
Ekonomia bazë e
familjes ishte
Fig. 6: TIP BANESE NË GRUPIN E KATËRT TIPOLOGJIK bujqësia, ndërsa
274
në disa krahina, si në Myzeqe, ishte i njohur sistemi i çifligut me

bujq çifçij. Banesa mbizotëruese ishte ajo përdhese e paraprirë nga
një hajat i hapur gjatë gjithë ballit të ndërtesës (fig. 6).
Zona e pestë dhe
e gjashtë tipologjike
kanë tipare të
përbashkëta, sidomos
në fazën më të fundit
të zhvillimit.
Vendbanimet e tyre
kanë karakter
kryesisht të mbledhur,
ndërsa zona
ekonomike, arat,
lëmenjtë etj., ndodhen Fig. 7: VENDBANIM I SHPËRNDARË
jashtë zonës së banuar SHQIPËRIA E JUGUT
(fig. 7).
Banesa e këtyre zonave nga format e thjeshta të saj, siç ishin
banesat me gjysmëkat, njohën një zhvillim të shpejtë. Tipi më i
preferuar i banesës ishte ai me theksim qendror, me ambientet e
banimit në të dy krahët e korridorit qendror (fig. 8, 9). Një koncept i
tillë kompozicional shfaqet me një numër të konsiderueshëm
variantesh në trajtimin arkitektonik të jashtëm, duke arritur
Fig. 8: TIP BANESE NË GRUPIN Fig. 9: TIP BANESE NË GRUPIN E

E PESTË TIPOLOGJIK GJASHTË TIPOLOGJIK
shpesh herë në ngjashmëri thuajse të plota me banesat qytetare.

Përveç tipave të banesave që përmenden më sipër, janë
përdorur dhe forma të tjera banesash. Një nga këto forma është dhe
“baleqa ke isjjë” (fig. 10). Banesa me kullë nuk lidhet me ndonjë
tip konkret banese, as me një periudhë të dhënë. Ajo lidhet me një
koncept mbrojtjeje të familjes, duke iu bashkëngjitur çdo lloj tipi
banese.
275
PIRRO THOMO
2. Banesa qytetare
Banesa me shtëpi zjarri në
qendër është një tip i
veçantë banese, të cilin e
takojmë në qytetin e Tiranës
dhe në fshatrat përreth tij.
Koncepti kompozicional
bazohet në vendosjen e
Fig. 10: BANESË ME ME KULLË shtëpisë së zjarrit në qendër
të banesës, e cila ka lartësi
të madhe dhe shkon
përgjatë dy kateve dhe
komunikon me kthinat që e
rrethojnë atë në të dy katet
(fig. 11).
Banesa me hajat është
tepër e përhapur në rajonet
e Shqipërisë Qendrore dhe
Fig. 11: BANESA TIRANASE në qendrat qytetare të saj, si
në Kavajë, Elbasan etj., të
cilat janë të lidhura
kryesisht me ekonominë
bujqësore. Banesat janë
kryesisht përdhese, me
ambiente, të cilat
paraprihen nga një galeri e
hapur, ose hajati (fig. 12).
Banesa me çardak
është tipi me përhapje më
Fig. 12: BANESA ME HAJAT të gjerë të banesës qytetare,
por të cilën e takojmë dhe si
banesë fshatare. Realizimet
më me vlera banesa me
çardak i njohu në qytetin e
Shkodrës dhe të Beratit. Në
skemën kompozicionale një
vend të rëndësishëm zë
çardaku i hapur, i cili
shërben jo vetëm për
Fig. 13: BANESA ME ÇARDAK ndërlidhjen e ambienteve që
276
u paraprin, por dhe si vend

pune, si dhe me funksione
banimi gjatë stinëve të
ngrohta (fig. 13).
Shtrirje më të kufizuar,
kryesisht në qytetin e
Gjirokastrës, pati banesa
qytetare e fortifikuar. Në
këtë qytet ajo njohu
realizime të larta
arkitektoniko-dekorative,
ndërsa tipari dallues ishte
ngritja në lartësi dhe
karakteri fortifikues i saj
(fig. 14).
Ecuria disashekullore
e qytetit shqiptar të
mesjetës së vonë do të
vazhdonte me gjithë Fig. 14: BANESA GJIROKASTRITE
shfaqjet e saj urbanistiko-
arkitektonike, përsa kohë që
përputhej me kushtet e
kohës. Realiteti i ri
ekonomiko-shoqëror që po
krijohej në dhjetëvjeçarët e
parë të shek. XIX, po sillte
ndryshime edhe në mënyrën
e jetesës, kërkesat dhe
nevojat e reja të së cilës nuk
mund të kënaqeshin ose të Fig. 15: KRUJË
plotësoheshin tërësisht nga
konceptimet tradicionale të
banesës. Kënaqja e
kërkesave të reja u krye në
dy mënyra: me
rikonstruksionin e
tipologjisë ekzistuese dhe
me futjen e tipave te reja të
banesës. Fig. 16: GJIROKASTËR
Rikonstruksioni i
tipave ekzistues preku thellësisht ritrajtimin e pamjeve të jashtme,
277
PIRRO THOMO
të elementeve arkitektonike e
dekorative të brendshme e të
jashtme, si dhe në ndryshimin
tërësor apo pjesor të disa njësive
kompozicionale, si p.sh. të
çardakut. Procesin e
rikonstruksionit nuk e ndjenë
barazisht tipat tradicionale. Me
tepër i ndjeu tipi me çardak (fig.
15), por edhe banesa gjirokastrite
nuk mbeti mbrapa këtij procesi
(fig. 16).
Fig. 17: SKEMA E RE URBANISTIKE. Por ky rikonstruksion, i
KORÇË ushtruar në një repertor të
kufizuar arritjesh dhe
shembujsh ishte krejt i
pamjaftueshëm për të
përballuar kërkesat gjithnjë e
në rritje të shtresës së re të
borgjezisë qytetare. Shkallë-
shkallë po fitonte terren
procesi i dytë, ai i futjes së
tipave të reja të banesës.
Fig. 18: TIPI I RI I BANESËS Shfaqjen më të
koncentruar të futjes së
koncepteve të reja e pati në
qytetin e Korçës, si rrjedhim
logjik i vetë zhvillimit të këtij
qyteti. Në dhjetëvjeçarët e parë
të gjysmës së dytë të shek. XIX
zhvillimi i Korçës kishte arritur
në një shkallë të tillë, saqë nuk
Fig. 19: BANESË ME HAJAT, DRAMA mund të përballohej më nga
ndryshimet tipologjike dhe urbanistike që ndodhën në lagjet e
vjetra të qytetit, sado pozitive të ishin ato. Kështu që energjia e
akumuluar filloi të shpërthejë bërthamën fillestare dhe qyteti të
zgjerohej në troje të reja. Lagjet e reja fituan një strukturë të
rregullt urbanistike, me një rjet drejtkëndor rrugësh, që kufizojnë
parcela të rregullta gjeometrike (fig. 17).
Zgjerimi i qytetit në troje të lira, kërkesat e reja të sistemit
urbanistik të përdorur dhe rritja e nivelit të të jetuarit sollën si
278
pasojë përpunimin e një tipi

banese më të përshtatshme. Tipi i
ri i banesës dallohet për një
skemë të thjeshtë kompzicionale
dhe zgjidhje funksionale
racionale. Kriteri bazë
kompozicional, rreshtimi i
mjediseve në të dy anët e Fig. 20: BANESË ME ÇARDAK, JANINË
korridoreve qendrore, jep
mundësinë e shfaqjeve të një sërë
varianteve (fig. 18), të cilat
dalloheshin nga përmasat,
numrin e ambienteve dhe
trajtimin arkitektonik. Tipi i ri i
banesës nuk u përhap vetëm në
qytetin e Korçës, por atë e gjejmë
edhe në qytete të tjera, si në
Berat, por më tepër në qendra që
morrin një zhvillim të vrullshëm Fig. 21: BANESË ME ÇARDAK TË
gjatë dhjetëvjeçarëve të parë të MBYLLUR. AMBELAKIA
shek. XX, siç qe p.sh. Tirana.
Siç e shohim nga kjo paraqitje
tepër e përmbledhur, arkitektura
popullore gjatë zhvillimit të saj
shumëshekullor shfaqet me një larmi
tipash e formash. Por gjatë kësaj
periudhe shumëshekullore populli
shqiptar ka jetuar në të njëjtën suazë
Fig. 22: VUNOI politike me popujt fqinjë të Ballkanit,
rrethanë kjo që ka përcaktuar anët e
përbashkëta në zhvillimin
historik të tyre në përgjithësi dhe
në atë të arkitekturës popullore
në veçanti. Faktorë të tjerë, si
kushtet e ngjashme ekonomiko-
shoqërore, lidhjet tregtare
ndërmjet vendeve fqinje,
teknikat dhe materialet e njëjta
të ndërtimit, lëvizjet e
mjeshtrave të ndërtimit nga një Fig. 23: ZAGORI
vend në tjetrin, duke përçuar
279
PIRRO THOMO
zgjidhje të përbashkëta arkitektonike,

konstruktive e dekorative, e kanë
favorizuar këtë dukuri. Megjithatë
dukuria e ngjashmërisë shfaqet me
shkallë të ndryshme dendësie në
përbërës të ndryshëm të banesës, si
kompozimi planimetriko-funksional,
elementet arkitektonike e dekorative,
zgjidhjet konstruktive, teknika dhe
materialet e ndërtimit, po ashtu dhe
në periudha të ndryshme historike. Në
qoftë se në kompozimin planimetriko-
funksional, që pasqyron më qartë
kushtet konkrete dhe një mënyrë
specifike jetese të një populli të
Fig. 24: DARDHË caktuar, raporti njësi-ndryshueshmëri
anon nga faktori i dytë, në përbërësit e
tjerë ndjehet më tepër faktori njësi.
Por edhe kompozimin planimetriko-
funksional nuk përjashtohen paralele
ngjashmërie brenda një në tipologjie
të caktuar. Më të dukshme këto
ngjashmëri janë në banesën me hajat
(fig. 19) dhe në atë me çardak (fig. 20),
si në banesën qytetare, ashtu dhe në
atë fshatare, po ashtu dhe në rastin e
mbylljes së çardaqeve (fig. 21).
Elementet dhe trajtimet
arkitektoniko-konstruktive janë
Fig. 25: ZAGORI
përbërësit që përfshijnë një gamë
shumë të gjerë ngjashmërish. Ato i
shohim në:
a. Karakterin e vendbanimeve:
Karakterin e mbledhur të
vendbanimeve fshatare (fig. 22, 23).
Rrugët shpërndahen mënyrë kapilare
në këtë strukturë të ngjeshur të
vendbanimit dhe gjallërohen nga dalja
Fig. 26: GJIROKASTËR e pamjeve të banesave në rrugë (fig.
24, 25).
280
Karakterin fortifikues të
vendbanimeve qytetare e gjejmë jo
vetëm në Gjirokastër, por, siç
dëshmohet nga një gravurë e shek.
XIX, tipari fortifikues ishte
karakteristik edhe për qytetin e
Pelionit (fig. 26, 27). Po kështu tiparet
fortifikuese të banesës, të cilat u vunë Fig. 27: PELION
Fig. 28: MANI

në dukje në banesat e fortifikuara të
Fig. 29: PELION
krahinave të Shqipërisë Veriore, ose
në banesat e Gjirokastrës, i takojmë si
në banesat fshatare të Manit (fig. 28), ashtu dhe banesat qytetare, si
p.sh. në banesat e Pelionit (fig. 29).
b. Efektet e teknikës së ndërtimit:

Përgjithësimi i
teknikave të
ndërtimit, roli i
mjeshtrave
shëtitës së
ndërtimit, gama
e kufizuar e
materialeve,
kryesisht në
materialet
natyrale, kanë
sjellë si rezultat
ngjashmëri edhe
në trajtimin
arkitektonik. Të Fig. 30: BERATI
281
PIRRO THOMO
Fig. 31: SELANIK

marrim si shembull futjen dhe përhapjen e gjerë të teknikës me
çatma, e cila krijoi një fizionomi të unifikuar arkitektonike të
qyteteve ballkanike. Rastin më tipik të aplikimit të kësaj teknike e
japin rikonstruksionet e kateve të
sipërme të banesave të Beratit
mbas tërmetit shkatërrues të vitit
1851, të cilat i dhanë një aspekt të ri
arkitektonik lagjeve të qytetit (fig.
30). Fizionomi të ngjashme ka patur
dhe lagja e vjetër e Ano Polit të
Selanikut, siç dëshmohet nga një
foto e vjetër (fig. 31).
Teknika me çatma ishte e
favorshme edhe për rritjen e
sipërfaqes së banimit me anë të
daljes së katit të sipërm konsol, si
dhe për rregullimin e
Fig. 32: BERAT konfiguracionit të ambienteve të tij
(fig. 32, 33).
c. Trajtimi dekorativ i jashtëm dhe i interiereve.

Një kujdes i veçantë, sidomos në banesat qytetare, i kushtohet
trajtimit të pamjeve ballore të kateve të sipërme, qoftë me
përpunimin dekorativ të elementeve konstruktive e arkitektonike,
qoftë duke i gjallëruar ato me me dritare dyfishe, por dhe pikturë
murale (fig. 34, 35).
Në banesat e varianteve të zhvilluar të banesave me çardak
dhe asaj gjirokastrite, dhomat e miqve dekorohen me tavane e
282
dollapë druri të gdhendura,

oxhaqe, pano të pikturuara, dritare
dyfishe, bllokun musandër-
trapazan etj. Pikërisht në këtë
përbërës të veprave të arkitekturës
vërehet një shije artistike e
përbashkët, e cila mbizotëron në të
gjitha vendet e Perandorisë
Osmane (fig. 36, 37, 38, 39).
Shekulli XIX shënon për
vendet ballkanike periudhën e
shndërrimeve të rëndësishme
ekonomiko-shoqërore, e zhvillimit
të forcave prodhuese e lidhjeve më
të gjera tregtare ndërmjet njëra- Fig. 33: VERIA
tjetrës dhe me vendet e Evropës Perëndimore, e rritjes dhe e
forcimit të borgjezisë qytetare, e lëvizjeve të mëdha për çlirim
kombëtar etj. Një zhvillim të mëtejshëm mori gjatë kësaj periudhe
dhe jeta qytetare, e cila u pasqyrua dhe në veprimtarinë
ndërtimore, duke thithur dhe zbatuar të rejat e kohës. Ishin këto
premisa që favorizonin prirjet konvergjente në adoptimin e
sistemeve urbanistike dhe përhapjen e një tipologjie të re të
banesës.
Fig. 34: GJIROKASTËR Fig. 35: SIATISTA
Të shtyrë nga përparësitë praktike dhe valës së madhe të

përdorimit në mbarë botën, në këtë periudhë të sistemit ortogonal,
ai u zbatua gjerësisht nga spanjollët në ndërtimin e qyteteve të
Amerikës Qendrore dhe Jugore, si dhe nga francezët e anglezët në
shek. XVII e XVIII gjatë kolonizimit të Amerikës Veriore. Sipas këtij
sistemi u projektuan dhe u ndërtuan një numër shumë i madh
qytetesh në Afrikën Veriore, në Azi etj.
283
PIRRO THOMO
Në Evropën Perëndimore
sistemi ortogonal pati përdorim të
kufizuar. Përveç disa rasteve, ku
zbatimi i tij u shtri në një shkallë të
gjerë në gjithë qytetin (si p.sh., në
Barcelonë), ai u zbatua vetëm
pjesërisht në qytetet e mëdha, në
lagjet e reja ose të jashtme të tyre,
më tepër në qytetet provinciale dhe
gjeti një fushë të mirë përdorimi në
asamble të mashtabit të vogël, si
p.sh., në stacionet balneare etj. Ky
sistem u gjet i përshtatshëm dhe
për projektimin e zgjerimit të
Fig. 36: GJIROKASTËR qyteteve ballkanike. Kështu në
Greqi me plan ortogonal u
projektuan një sërë qytetesh, si
Sparta (1834), Teba (1861), Korinti
(1858) etj. Zbatimi i këtij sistemi
vazhdoi deri vonë, në shek. XX, dhe
jo vetëm në qytete relativisht të
vogla, si të mësipërmit, por edhe në
ndërtimin e qyteteve më të
mëdhenj, si Patra, Volos etj. Sipas
këtij sistemi u ngritën dhe lagjet e
reja të Korçës, duke filluar të
paktën që në vitin 1859.
E njëjta gjë ndodhi dhe me
banesën. Në të dy vendet,
parapëlqehet tipi i banesës me
theksim qendror, i cili jepte
mundësinë e një përpunim të pasur
konstruktiv, arkitektonik e
Fig. 37: AMBELAKIA dekorativ (fig. 40, 41). Në
përpunimin dekorativ të pamjeve të jashtme karakteristik ishte
mbizotërimi i motiveve neoklasike dhe përdorimi i gjerë dhe me
motive të larmishme i elementeve prej hekuri në rrethimet e
oborreve, parapetet e ballkoneve, shkallëve etj.
Këto ishin disa nga dukuritë më të dukshme të këtij studimi
ipahaqseq, i ciji ëqhrë elde lë hanar e napa dhe kberer nëp r‖s
thelluar në të ardhmen.
284
Fig. 38: GJIROKASTËR
Fig. 39: KOSTUR
Fig. 40: KORÇË
285
PIRRO THOMO
Fig. 41: KSANTHI
BIBLIOGRAFI
Αναςσαςιάδηρ Α. 1989. «Θεςςαλονίκη, Άνψ Πϋλη». Ελληνική Παπαδοςιακή

Απφισεκσονική. Αθήνα: Μέλιςςα, ff. 11, 19, 22.
Kalogirou N. 1990.“Vepmia”. Greek Traditional Architecture. Athènes: Melissa,
ff. 15, 16, 32.
Καπαδέδορ Γ. 1989. «Ππέςπερ». Ελληνική Παπαδοςιακή Απφισεκσονική.
Αθήνα: Μέλιςςα, ff. 19, 29.
Μοτσςϋποτλορ Ν. 1989. «Καςσοπιά». Ελληνική Παπαδοςιακή Απφισεκσονική.
Αθήνα: Μέλιςςα, ff. 20, 21, 29, 35, 36, 43, 66, 67.
Moutsopoulos N. 1990. “Gpèce”. Architecture Traditionnelle des Pays
Balkaniques. Athènes: Melissa, ff. 15, 16, 24, 32, 40, 41, 43, 45, 48,
52.
Riza E. 2009. Qyteti dhe banesa qytetare shqiptare shek. XV-XIX, Tiranë.
Riza E., Thomo P. 1990. “Ajbalie”. Architecture Traditionnelle des Pays
Balkaniques. Athènes: Melissa, ff. 10, 16, 20, 21, 29, 32, 38, 47, 48,
50, 51, 52, 54, 57, 63, 64, 69.
΢σαμασοποόλοτ Φ. 1990. «Ζαγϋπι». Ελληνική Παπαδοςιακή Απφισεκσονική.
Αθήνα: Μέλιςςα, ff. 13, 18, 21.
Thmkm P. 1981. “Aqneire rë ljëqiqë dhe japkiqë lë apiireirspël rmlë
nmnsjjmpe”. Kultura popullore. 1.
Thomo P. 1988. Korça. Urbanistika dhe Arkitektura. Tiranë.
286
Thomo P., Muka A. 2004. Vendbanime dhe banesa popullore shqiptare. Vëll. I.
Vendbanime dhe banesa fshatare. Tiranë.
Τποτπγείο Πολισιςμοό, 4η Ευοπεία Νεοσέπψν Μνημείψν. 2001. Σο Ωπαίο
Ππόςψπο σηρ Απφισεκσονικήρ σοτ Παπελθόνσορ. Θεςςαλονίκη.
PIRRO THOMO
Thessaloniki
ASPECTS OF SAMENESS AND OTHERNESS IN THE CONSTRUCTION
HERITAGE OF NEIGHBORING COUNTRIES
(Summary)
nce we study the construction tradition of neighbouring
countries, we find that the rapport unity-variability does not
remain constant. Priority of one or another factor vacillates
according to different architectural types and historical periods.
In this paper we examine the rapport between unity and variability
in the vernacular architecture. We focus on their evolution in the period
after the Ottoman occupation, in order to compair the way this rapport
vacillates.
In the vernacular architecture of two neighbouring countries like
Albania and Greece, the rapport unity-variability is in the function of the
building typology and period when its evolution took place. During the
period from XVth century to the middle of the XIXth century, as a result
of the regional isolation, the variability factor prevails, which is
manifested in the use of various architectural types. Nevertheless, the
unity factor is present in the decoration of the interiors, as well as in the
use of some similar types, such as the home with hayat (roofed verandah)
and the home with chardak (thatched cottage).
As of the middle of the XIXth century to the beginning of the XXth
century in all Balkan countries new economic social relations got
strengthening; economic isolation was getting over toward a
strengthening of inter-regional markets and ultimately townspeople were
emerging. Just these circumstances favoured the converging tendencies
in the architecture of these countries.
The variability factor is manifested through preference for various
types and variants as well as in their intensity of appearance, and
moreover in the use of construction techniques and materials.
287
ΚΨΝ΢ΣΑΝΣΙΝΑ ΓΕΡ. ΕΤΑΓΓΕΛΟΤ
Απιςσοσέλειο Πανεπιςσήμιο Θεςςαλονίκηρ
Θεςςαλονίκη
ΔΙΑ΢ΦΙΖΟΝΣΑ΢ ΣΗΝ ΚΑΚΑΒΙΑ ΜΕ ΠΡΟΟΡΙ΢ΜΟ ΣΟ

―ΕΛΝΣΟΡΑΝΣΟ‖. ΟΙ ΑΛΒΑΝΟΙ ΜΕΣΑΝΑ΢ΣΕ΢ ΠΕΡΙ-ΓΡΑΥΟΤΝ
ΣΟ ΣΑΞΙΔΙ (1991-2011): ΜΙΑ (ΕΥ‖ ΟΛΗ΢ ΣΗ΢ ΤΛΗ΢) ΑΠΟΠΕΙΡΑ
ΑΠΟΛΟΓΙ΢ΜΟΤ
τμπληπύθηκαν ήδη είκοςι φπϋνια ενϋρ παπάδοξοτ - για σα

ελληνικά δεδομένα - υαινομένοτ: η Ελλάδα απϋ φύπα
αποςσολήρ μεσαναςσύν ςε ϋλη ση διάπκεια σηρ ςόγφπονηρ
ιςσοπίαρ σηρ, μεσασπάπηκε ςε φύπα τποδοφήρ μεσαναςσύν. Μεσαξό
σψν σελετσαίψν, κτπίαπφη θέςη κασέφοτν, αςυαλύρ, οι Αλβανοί
μεσανάςσερ.
Πύρ μποπεί να πποςδιοπίςει κανείρ σο υαινϋμενο ατσϋ μέςα
απϋ ση λογοσεφνική παπαγψγή σψν ίδιψν σψν μεσαναςσύν ςσην
Ελλάδα; ΢σην παποόςα ανακοίνψςη επιφειπύ κασ‖ απφάρ να
σαξινομήςψ ατσή ση λογοσεφνική παπαγψγή, με δεδομένο ϋσι
παποτςιάζει σεπάςσια έκσαςη: λογοσέφνερ με διαυοπεσικέρ
γλψςςικέρ, θπηςκετσικέρ, πολισικέρ, εθνοσικέρ και καλλισεφνικέρ
αυεσηπίερ, γπάυοτν είσε ςσα ελληνικά είσε ςσα αλβανικά είσε και
ςσιρ δόο γλύςςερ. Άλλοι επιλέγοτν σην ποίηςη και άλλοι σην
πεζογπαυία, ενύ μια πλειάδα μικπύν ή μεγάλψν εκδοσικύν οίκψν
ανέλαβε σην κοινοποίηςη ϋλοτ ατσοό σοτ έπγοτ ςσο ελληνικϋ και
αλβανικϋ αναγνψςσικϋ κοινϋ.
Με κπισήπιο, απφικά ση γλύςςα1 ςσην οποία γπάυεσαι ατσή η
λογοσεφνία θα μποποόςαμε να ομαδοποιήςοτμε2 σα μέφπι σύπα έπγα
σψν αλβανύν μεσαναςσύν ςσην Ελλάδα ςε σέςςεπιρ ετδιάκπισερ
κασηγοπίερ. Η σαξινϋμηςη ατσή είναι, βεβαίψρ, ενδεικσική σϋςο
λϋγψ σοτ ϋσι σο υαινϋμενο βπίςκεσαι ακϋμη ςε εξέλιξη, ϋςο και
επειδή κάθε σαξινομική πποςπάθεια ατσοαναιπείσαι εξ οπιςμοό,
αυοό επιφειπεί να ςτςσημασοποιήςει μια ππαγμασικϋσησα ζψνσανή
και πολτςόνθεση. ΢ε κάθε πεπίπσψςη, πάνσψρ, μποπεί να μαρ
1
Σο κπισήπιο σηρ γλύςςαρ υαίνεσαι ππψσαπφικήρ ςημαςίαρ, γιασί -πέπα απϋ σην
σεφνική ςημαςία ποτ αποκσά ςσο πλαίςιο σηρ λογοσεφνικήρ γπαυήρ- μποπεί
επιππϋςθεσα να αξιοποιηθεί ςσο ζήσημα σηρ πποςέγγιςηρ σηρ σατσϋσησαρ σψν
μεσαναςσύν ςτγγπαυέψν.
2
Για μια λεπσομεπέςσεπη πποςέγγιςη σηρ κασάσαξηρ ατσήρ, σα κπισήπια ποτ
ακολοτθήθηκαν και σιρ ανσιυάςειρ ποτ ςτνεπάγονσαι βλ. Εταγγέλοτ, 2006.
289
παπάςφει μια ςφεσικά ςσέπεα αναλτσική βάςη για πεπαισέπψ

ςτζήσηςη και πποβλημασιςμϋ.
΢σην ππύση ομάδα ενσάςςονσαι κείμενα γπαμμένα ςσην
αλβανική γλύςςα. Ππϋκεισαι σϋςο για πεζογπαυία ϋςο και για
ποίηςη, λογοσεφνήμασα ποτ εκδίδονσαι είσε ςσην Αλβανία, ςε
εκδοσικοόρ οίκοτρ σψν Σιπάνψν, είσε ςσην Ελλάδα, ςε εκδοσικοόρ
οίκοτρ ποτ διασηποόν ςτνήθψρ οι ίδιοι οι αλβανοί λογοσέφνερ ςσην
Αθήνα και ση Θεςςαλονίκη. Οι θεμασικέρ σψν έπγψν ατσύν3
ςτνίςσανσαι κασά κόπιο λϋγο ςσην πεπιγπαυή σηρ ζψήρ σοτ
μεσανάςση και ςση νοςσαλγία σηρ πασπίδαρ. Όπψρ είναι
αναμενϋμενο, δε λείποτν σϋςο οι αναυοπέρ ςε γενικϋσεποτρ
λογοσεφνικοόρ σϋποτρ, ϋπψρ ο έπψσαρ και η υόςη, ϋςο και η
φιοτμοπιςσική και ςασιπική διάθεςη.
Η εκδοσική ατσή δπαςσηπιϋσησα ςτνοδεόεσαι απϋ σην ίδπτςη
ενϋρ πολισιςσικοό υοπέα με σο ϋνομα «Drita» («Υψρ») ποτ μεσαξό
άλλψν λεισοτπγεί ψρ λέςφη σψν αλβανύν μεσαναςσύν
ςτγγπαυέψν και εκδίδει σην εβδομαδιαία ευημεπίδα Gazeta e
Athinës, ςσην οποία πεπιλαμβάνονσαι λογοσεφνικέρ ςελίδερ. ΢ε
καθαπά λογοσεφνικϋ επίπεδο λεισοτπγεί μια άλλη πεπιοδική
έκδοςη, σο εξαμηνιαίο Pelegrin (Πποςκτνησήρ), ποτ απιθμεί ήδη
σέςςεπα σεόφη και ςσο οποίο η όλη σαξινομείσαι με ση μοπυή
αυιεπψμάσψν ςε μια ςτγκεκπιμένη κάθε υοπά ενϋσησα (π.φ. ποίηςη
για σον έπψσα, σο θάνασο κ.λπ.). ΢σα αυιεπύμασα ατσά
πεπιλαμβάνονσαι ςε μεγάλο ποςοςσϋ και έπγα μη αλβανύν
λογοσεφνύν, μεσαυπαςμένα ςσα αλβανικά, μεσαξό σψν οποίψν και
απκεσύν Ελλήνψν (Θανάςηρ Βαλσινϋρ, ΢ψσήπηρ Δημησπίοτ, Νίκορ
Δήμοτ, Γιύπγορ Φπονάρ, Κψςσήρ Παλαμάρ, Ζτπάννα Ζασέλη, Νίκορ
Φοτλιαπάρ κ. ά.)
Η δεόσεπη ομάδα κειμένψν πεπιλαμβάνει έπγα γπαμμένα ςσα
αλβανικά αλλά μεσαυπαςμένα και ςσα ελληνικά είσε απϋ σοτρ
ίδιοτρ σοτρ αλβανϋυψνοτρ είσε απϋ άλλοτρ δίγλψςςοτρ
3
Βλ. ενδεικσικά 1) Shtëpia mbi rrota (Përmbledhje me tregime), Σίπανα, Toena,
2001, (διηγήμασα), 2) Portat e harresës (Antologji poetike), Σίπανα, Toena, 2001,
(ποιησική ανθολογία), 3) Iliaz Bobaj, Molla e sherrit, (Fabula), Σίπανα, Argeta LMC,
2005 (ςασιπικοί μόθοι), 4) Mimoza Skënderi, Rininë ta dërgova në një çantë,
Θεςςαλονίκη, Diva, 2005 (ποιησική ςτλλογή), 5) Bledi Llangozi, Ja ku po të shkruaj,
Θεςςαλονίκη, Diva, 2005 (ποιησική ςτλλογή), και 6) Nase Jani, Çmendina, Σίπανα,
Dritëro, 1999 (μτθιςσϋπημα) και Gruaja në kafaz, Σίπανα, Toena, 2005 (διηγήμασα
και νοτβέλερ). Σοτ σελετσαίοτ έφει μεσαυπαςσεί ςσα ελληνικά η ποιησική
ςτλλογή Φάνομαι ςσοτρ δπόμοτρ, Σίπανα, Dritëro, 2000, μεσ. Ν. Κασςαλίδαρ.
290
ΓΗΑ΢ΥΗΕΟΝΣΑ΢ ΣΖΝ ΚΑΚΑΒΗΑ ΜΔ ΠΡΟΟΡΗ΢ΜΟ ΣΟ „ΔΛΝΣΟΡΑΝΣΟ‟
λογοσέφνερ4, γεγονϋρ ποτ δίνει ση δτνασϋσησα σηρ γλψςςικήρ

ππϋςβαςηρ και ςσο ελληνϋυψνο αναγνψςσικϋ κοινϋ5. Ππϋκεισαι για
μια εξίςοτ με σην πποηγοόμενη μεγάλη ομάδα κειμένψν, σα οποία
επίςηρ εκδίδονσαι είσε ςσην Ελλάδα είσε ςσην Αλβανία. Σο
φαπακσηπιςσικϋσεπο παπάδειγμα ατσήρ σηρ ομάδαρ είναι η
δίγλψςςη ποιησική ανθολογία Πελαπγοί σψν Βαλκανίψν,6 ςσην οποία
ανθολογοόνσαι δέκα αλβανοί μεσανάςσερ και δέκα θεςςαλονικείρ
ποιησέρ.
΢σην σπίση ομάδα θα μποποόςαμε να ενσάξοτμε σα κείμενα
εκείνψν σψν αλβανύν μεσαναςσύν ποτ επιλέγοτν να γπάχοτν ςσα
ελληνικά7. Σο πιο φαπακσηπιςσικϋ παπάδειγμα αποσελεί ο γνψςσϋρ
δημοςιογπάυορ Γκαζμένσ Καπλάνι με σο μτθιςσϋπημά σοτ Μικπό
ημεπολόγιο ςτνόπψν8.
Σέλορ, μια σέσαπση ομάδα έπγψν ποτ δείφνοτν να κινοόνσαι
ππορ σην κασεόθτνςη σηρ αμυιςβήσηςηρ σψν σαξινομικύν
ςσεπεοσόπψν είναι ατσά ποτ, ανεξάπσησα σοτ αν είναι γπαμμένα
4
Ενδεικσικά αναυέπψ οπιςμένα ονϋμασα λογοσεφνύν ατσήρ σηρ κασηγοπίαρ και
σα έπγα σοτρ: 1) Evis Qaja, Σο ειπψνικό μειδίαμα ενόρ αιώνα – Buzëqeshja ironike e një
shekulli, Θεςςαλονίκη, Diva, 2004, μεσ. Αλεξάνδπα Μπάλσα, 2) Magdalena Lani -
Σπιανσαυτλλίδοτ, Jeta nis me sytë e një fëmije – Η ζψή ξεκινά με σα μάσια ενόρ
παιδιού, Θεςςαλονίκη, Diva, 2005 (30 ποιήμασα ςσα αλβανικά και σα ελληνικά –
μεσαυπαςμένα απϋ σην ίδια), 3) Βιπιϋν Γκπάσςι, Σπελοί ςσον Παπάδειςο, Αθήνα,
Πασάκηρ, 2000, μεσ. Φ. Β. Ζαπκαλήρ, καθύρ και οι ποιησέρ Romeo Çollaku,
Διονόςηρ Κτπζίδηρ, Νίκορ Κασςαλίδαρ και Ππίμο ΢λάκοτ, (ποιήμασα ςση ςτλλογή
Υσεπά και Ρίζερ, ς. 6-8, 26-33, 61-64 και 67-69 ανσίςσοιφα). ΢σην ίδια ςτλλογή
ανθολογοόνσαι, μεσαξό άλλψν, εκσϋρ απϋ σιρ πποαναυεπθείςερ ποιήσπιερ και οι
ποιησέρ Aleksandër Gjoni (Υσεπά και Ρίζερ, ς. 16), Απνσίσα Ιασποό (Υσεπά και Ρίζερ,
ς. 22-25), Νσαςνϋπ ΢ελίμι (Υσεπά και Ρίζερ, ς. 37), Ιλιπιάν Ζοόπα (Υσεπά και Ρίζερ, ς.
48-49) και Λάμπη Γκικοόλι (Υσεπά και Ρίζερ, ς. 50-51), οι οποίοι ανθολογοόνσαι
επίςηρ ςση δίγλψςςη ποιησική ανθολογία Evis Qaja / Μελίσα Σϋκα – Καπαφάλιοτ
(επιμ.), Πελαπγοί σψν Βαλκανίψν / Shtërgjet e Ballkanit, Θεςςαλονίκη, Diva – Γ.
Μπίμπηρ, 2005, ς. 6-17, 30-41, 66-77, 102-113 και 162-173 ανσίςσοιφα.
5
Αν και η κτκλουοπία σοτρ είναι ςαυύρ πεπιοπιςμένη, δίνεσαι η δτνασϋσησα
ςσην κοινψνία τποδοφήρ να αποκσήςει ππϋςβαςη ςσιρ υανσαςιακέρ κασαςκετέρ
σψν μεσαναςσύν και ςσοτρ σπϋποτρ με σοτρ οποίοτρ πποςλαμβάνοτν ση
μεσαναςσετσική σοτρ εμπειπία. Παπάλληλα θα ππέπει να επιςημανθεί η ιδιαίσεπα
ςημανσική διάςσαςη σηρ ατσϋβοτληρ ππψσοβοτλίαρ και επιλογήρ σψν ίδιψν σψν
λογοσεφνύν - μεσαναςσετσικύν τποκειμένψν να ανακοινύςοτν ςσην κοινψνία
τποδοφήρ σιρ ςκέχειρ σοτρ.
6
Βλ. τποςημ. 3.
7
Φαπακσηπιςσικέρ πεπιπσύςειρ είναι ο Σηλέμαφορ Κύσςιαρ, Σο σελετσαίο καναπίνι,
Αθήνα, Κέδπορ, 1995 και Βποφή ςσο μνήμα, Αθήνα, Κέδπορ, 2000 και ο Υεπνσινάνσ
΢σαόπορ Υάπαρ, Οι ςημειώςειρ σοτ ππόςυτγα, Αθήνα, Καςσανιύσηρ, 1997.
8
Γκαζμένσ Καπλάνι, Μικπό ημεπολόγιο ςτνόπψν, εκδ. οίκορ Α.Α. Λιβάνη, Αθήνα
2006. Για μια βιβλιοπαποτςίαςη / βιβλιοκπισική βλ. Ελένη Φονσολίδοτ, 2006: 142-
143.
291
είσε ςσα ελληνικά είσε ςσα αλβανικά, αναδεικνόοτν μια

διαυοπεσική πολισιςμική σοποθέσηςη, σηπύνσαρ αποςσάςειρ και
απϋ σα δόο εθνικά πλαίςια. Εδύ πποσάςςεσαι ο εθνοσικϋρ
ατσοπποςδιοπιςμϋρ, και σο φαπακσηπιςσικϋσεπο παπάδειγμα
αποσελεί ο ςτγγπαυέαρ Ζίκο Καποτπάνι, ο οποίορ μολονϋσι
δημοςιεόει και ςσιρ δόο γλύςςερ, επιλέγει να ατσοπποςδιοπίζεσαι
ψρ Βλάφορ.9
Πύρ λεισοόπγηςε ατσή η λογοσεφνική παπαγψγή ςσο πεδίο σηρ
κοινψνικήρ ένσαξηρ και σατσοποίηςηρ σψν μεσαναςσύν; Ατσϋ είναι
σο δεόσεπο ζησοόμενο ατσήρ σηρ ανακοίνψςηρ. Απϋ σα δεδομένα σοτ
εμπειπικοό τλικοό, ο ππύσορ ςσϋφορ ατσήρ σηρ λογοσεφνίαρ ήσαν να
επεξεπγαςσεί σην ίδια ση μεσαναςσετσική εμπειπία πποκειμένοτ οι
κοινϋσησερ σψν μεσαναςσύν να ενσαφθοόν ςσην πεπιβάλλοτςα
κοινψνία με σοτρ καλόσεποτρ δτνασοόρ ϋποτρ. Επεξεπγάςσηκε έσςι
μια τβπιδική σατσϋσησα, ατσή σοτ «Αλβανοό μεσανάςση» και
επιφείπηςε να διαφειπιςσεί σϋςο σο διπλϋ φαπακσήπα ατσήρ σηρ
σατσϋσησαρ ϋςο και σο «έλλειμμα» ένσαξηρ και ςσα δόο κοινψνικά
πλαίςια (αυεσηπιακϋ και τποδοφήρ). Σατσϋφπονα, λεισοόπγηςε ψρ
πηγή κασανϋηςηρ σοτ «Άλλοτ» απϋ ση μεπιά σηρ πεπιβάλλοτςαρ
κοινψνίαρ, αν και οπψςδήποσε η διαδικαςία ατσή πεπιοπίςσηκε ςε
ςτγκεκπιμένοτρ κόκλοτρ, κτπίψρ διανοοόμενψν και επετνησύν. Αρ
δοόμε, ϋμψρ, ατσά σα ζησήμασα απϋ κάπψρ πιο κονσά.
Κασαπφήν, η γλψςςική ποικιλία ςσην οποία γπάυεσαι η
μεσαναςσετσική λογοσεφνία υαίνεσαι να επιβεβαιύνει σιρ
θεψπησικέρ παπασηπήςειρ σηρ Ανθπψπολογίαρ για σον πεπιοπιςσικϋ
φαπακσήπα σοτ ϋποτ «σατσϋσησα» και σην αναγκαιϋσησα σηρ
ανσικασάςσαςήρ σοτ απϋ ϋποτρ ϋπψρ «πολλαπλέρ σοποθεσήςειρ» ή
«τβπιδικέρ τποκειμενικϋσησερ» κ.λπ. (Γκέυοτ – Μαδιανοό, 2003: 15-
110). Ψρ «σατσϋσησα» θα μποποόςε να πεπιγπαυεί ένα ςόνολο απϋ
σπϋποτρ με σοτρ οποίοτρ άσομα και ομάδερ διαυοποποιοόνσαι απϋ
άλλα άσομα και ομάδερ μέςα ς‖ ένα δεδομένο κοινψνικϋ πλαίςιο
ποτ φαπακσηπίζεσαι απϋ σην επαυή αλλά σατσϋφπονα και απϋ σην
ιεπάπφηςη σψν κοινψνικύν ςφέςεψν ή ση δϋμηςή σοτρ ςση βάςη
διαυοπεσικύν φαπακσηπιςσικύν. Έσςι, ομοιϋσησερ και διαυοπέρ
ανάμεςα ςε άσομα, ςε ομάδερ και ςε άσομα και ομάδερ (Byron 1997:
292) φπηςιμοποιοόνσαι για να σαξινομηθεί ένα πολόμοπυο ςόμπαν
απϋ κοινψνικά φαπακσηπιςσικά, ϋπψρ η γλύςςα, η επαγγελμασική
απαςφϋληςη, η ενδτμαςία κ.λπ., ςση βάςη ϋμψρ σηρ ιεπάπφηςήρ
9
Βλ. ςφεσικά Ζίκο Καποτπάνι, Δένσπο ςσα φιόνια, Θεςςαλονίκη, Diva, 2005 ς. 5-7
(ειςαγψγή). Σο βιβλίο πεπιλαμβάνει ποιήμασα ςε επιμέλεια Αλεξάνδπαρ Μπάλσα.
292
σοτρ, ύςσε να παπαφθοόν «αςυαλή» ϋπια για σον «εατσϋ» και σον
«άλλο» (Jenkins 1994).
Η διαδικαςία ατσή οπγανύνεσαι μέςα απϋ δόο σατσϋςημερ
μοπυολογικά, αλλά ανσίπποπερ ππακσικέρ, σον «ατσϋ-
πποςδιοπιςμϋ» και σον «έσεπο-πποςδιοπιςμϋ»: ςση ςφέςη ατσή,
ψςσϋςο, η μία ππακσική έφει απϋλτση ανάγκη απϋ σην άλλη, με
δεδομένο ϋσι ατσϋ ποτ ςτγκποσεί σον «εατσϋ», παπάγεσαι κασά
κανϋνα απϋ ση διαυοποποιημένη ππϋςληχη σψν φαπακσηπιςσικύν
ποτ ςτγκποσοόν σον «άλλο». Έσςι, σατσϋσησα και εσεπϋσησα
παποτςιάζονσαι ψρ σα απαπαίσησα ςσοιφεία μιαρ δομικήρ ςφέςηρ με
σαξινομική λεισοτπγία.
Εδύ ακπιβύρ, ϋμψρ, αναγνψπίζει κανείρ και σα σαξινομικά
πποβλήμασα ποτ θέσει η ίδια η μεσαναςσετσική εμπειπία ψρ
τβπιδική διαδικαςία. Ο μεσανάςσηρ ςτνιςσά σην πλέον στπική
εκδοφή μιαρ πεπιθψπιακήρ υιγοόπαρ ποτ ενσάςςεσαι σατσϋφπονα ςε
δόο διαυοπεσικά πλαίςια10, σο αυεσηπιακϋ και εκείνο σηρ κοινψνίαρ
τποδοφήρ ή -ςε σελική ανάλτςη- ςε κανένα απϋ σα δόο. ΢σην
πεπίπσψςή μαρ, ο Αλβανϋρ μεσανάςσηρ ςσην Ελλάδα είναι πάνσοσε
«Αλβανϋρ» για σοτρ Έλληνερ, αλλά σατσϋφπονα πποςδιοπίζεσαι ψρ
«Έλληναρ» απϋ σοτρ Αλβανοόρ. Ο ίδιορ, λοιπϋν, σαξινομημένορ
ςσοτρ εκάςσοσε «άλλοτρ», δε θα μποποόςε να βπει κασαλληλϋσεπο
σπϋπο εκδήλψςηρ ςε ςημειψσικϋ επίπεδο απϋ ση φπήςη σϋςο σηρ
μιαρ ϋςο και σηρ άλληρ γλύςςαρ, ςτςσημασικά ή κασά πεπίπσψςη,
ςση λογοσεφνία σην οποία παπάγει. Έσςι, η γλύςςα γπαυήρ ατσήρ
σηρ λογοσεφνίαρ θα μποποόςε να λεισοτπγήςει ψρ ο ππύσορ
ενδείκσηρ μιαρ διαππαγμάσετςηρ σηρ διπλήρ ατσήρ ένσαξηρ: ο
μεσανάςσηρ δεν οπίζεσαι μϋνο απϋ ένα εθνικϋ ςόνοπο σο οποίο
«ουείλει» να διαςφίςει αμυίδπομα· σο πιο ςημανσικϋ «ςόνοπο»,
ςσην πεπίπσψςή σοτ, είναι σο γλψςςικϋ, και οι γλύςςερ γπαυήρ σηρ
μεσαναςσετσικήρ λογοσεφνίαρ ςσην Ελλάδα είναι, κασά σην άποχή
μοτ, η καλόσεπη εμπειπική απϋδειξη ατσήρ σηρ (μεθ)οπιακϋσησαρ,
ςτγκποσύνσαρ σο ένα κομμάσι σηρ «λογοσεφνίαρ σοτ
(ελληνοαλβανικοό) ςτνϋποτ», ϋπψρ ση φαπακσηπίζει ο Δύπηρ
Κτπιαζήρ (2011).
Αλλά και ςσο ππαγμασολογικϋ επίπεδο η τβπιδική σατσϋσησα
σοτ μεσανάςση καθοπίζει σον πποςανασολιςμϋ σηρ λογοσεφνικήρ
παπαγψγήρ ποτ μαρ απαςφολεί εδύ. Όπψρ ήδη τπαινίφθηκα, οι
10
Για σην έννοια σοτ «πεπιθψπίοτ» η βιβλιογπαυία είναι ιδιαίσεπα εκσεσαμένη.
Για μια ςτνοπσική αναυοπά ςσον ϋπο και, κτπίψρ, για σην αξιοποίηςή σοτ ςση
λογοσεφνική ανάλτςη απϋ ση ςκοπιά σηρ Κοινψνιολογίαρ σηρ Λογοσεφνίαρ βλ.
Εταγγέλοτ 2003: 34-38.
293
γενικοί λογοσεφνικοί σϋποι και σα μοσίβα (π.φ. έπψσαρ, θάνασορ

κ.λπ.), αν και δεν αποτςιάζοτν απϋ ση λογοσεφνία σψν Αλβανύν
μεσαναςσύν, ςε καμία πεπίπσψςη δε ςτνιςσοόν οόσε σο κτπίαπφο
ςσοιφείο αλλά οόσε καν σο κίνησπο για να γπάχει κανείρ. Η
λογοσεφνία σψν Αλβανύν μεσαναςσύν ςσην Ελλάδα μοιάζει να
είναι μια «επείγοτςα λογοσεφνία», μια λογοσεφνία αιφμήρ με ςσϋφο
να κασαθέςει σην εμπειπία σηρ μεσανάςσετςηρ, να ση θέςει δηλαδή
ςε δημϋςιο διάλογο, και να σην επεξεπγαςσεί καλλισεφνικά.
Η διαμϋπυψςη ενϋρ μέςοτ για ση δημϋςια ςτζήσηςη ενϋρ σϋςο
αιφμηποό -απϋ κοινψνική άποχη- ζησήμασορ δεν είναι, αςυαλύρ,
καθϋλοτ ατσονϋηση τπϋθεςη. Κασά κανϋνα, ϋπψρ σοτλάφιςσον
γνψπίζοτμε απϋ άλλα ανάλογηρ ςημαςίαρ ζησήμασα, ϋπψρ π.φ. ο
ελληνικϋρ Εμυόλιορ11, οι σπατμασικέρ εμπειπίερ δε γίνονσαι εόκολα
ςτζησήςιμερ ςσα δημϋςια υϋπα. Φπειάζεσαι να πεπάςει καιπϋρ, να
ομαλοποιηθεί ή να παγιψθεί μια κοινψνική εμπειπία, να αναδτθοόν
οι ανσιυάςειρ σηρ και, ςση ςτνέφεια, σα τποβαθμιςμένα κοινψνικά
τποκείμενα να μιλήςοτν για σιρ δικέρ σοτρ, ςτφνά απαγοπετμένερ,
«αλήθειερ». ΢σην πεπίπσψςη, ϋμψρ, σηρ αλβανικήρ μεσανάςσετςηρ
ςσην Ελλάδα η διαδικαςία ατσή ϋφι μϋνο ξεκίνηςε ςφεδϋν
σατσϋφπονα με σην έναπξη σοτ υαινομένοτ, αλλά επιπλέον έλαβε
διαςσάςειρ μαζικέρ, μέςα απϋ ση λογοσεφνική σηρ επεξεπγαςία. Θα
‖λεγε κανείρ -κάπψρ παπακινδτνετμένα, είναι αλήθεια- ϋσι η
λογοσεφνική παπαγψγή σψν Αλβανύν μεσαναςσύν ςσην Ελλάδα
αποσελεί ένα παπάδειγμα ποτ κασαπγεί ση διάςσαςη ανάμεςα ςσο
δπαμασικϋ και σον ιςσοπικϋ φπϋνο σψν αυηγήςεψν: ππϋκεισαι ςσην
ππαγμασικϋσησα για γεγονϋσα και κασαςσάςειρ ποτ κασαγπάυονσαι
ςφεδϋν μϋλιρ ςτμβαίνοτν, ενύ η επανάληχή σοτρ ςε δεόσεπο φπϋνο,
ςε απκεσέρ πεπιπσύςειρ καθιςσά σην ίδια ση λογοσεφνική σοτρ
αποσόπψςη ππψθόςσεπη. Μοιάζοτν -σα πεζά αυηγήμασα κτπίψρ- με
πεποπσάζ μιαρ «μεθοπιακήρ ζψήρ» ποτ κασαγπάυονσαι σην ύπα ποτ
ςτμβαίνοτν, για να επεξεπγαςσοόν μια εμπειπία επαναλαμβανϋμενη
ποτ δείφνει να πποβλέπει σι θα ακολοτθήςει ςσοτρ επεπφϋμενοτρ
ομϋκενσποτρ κόκλοτρ ατσήρ σηρ ζψήρ. Απϋ σην άποχη ατσή, η
ςτγκεκπιμένη λογοσεφνία υαίνεσαι να επισελεί μια εξαιπεσικά
ςημανσική κοινψνικοποιησική διαδικαςία απένανσι ςσο κοινϋ σηρ,
ςσο βαθμϋ ποτ σο κοινϋ ατσϋ βιύνει ανάλογερ ή σατσϋςημερ
κοινψνικέρ εμπειπίερ.
Ποια είναι ϋμψρ η ανσίδπαςη σηρ πεπιβάλλοτςαρ κοινψνίαρ
απένανσι ς‖ ατσή ση δημϋςια λογοσεφνική επεξεπγαςία σηρ
11
Για σο ζήσημα βλ. ενδεικσικά Βαν Μποόςφοσεν κ.ά 2008, ϋποτ και αναλτσική
βιβλιογπαυία.
294
μεσαναςσετσικήρ εμπειπίαρ; ΢σο βαθμϋ ποτ η λογοσεφνία γπάυεσαι

ςσα ελληνικά ή μεσαυπάζεσαι, η δτνασϋσησα ππϋςβαςηρ είναι
μεγάλη, ψςσϋςο, η ανσαπϋκπιςη παπαμένει μικπή. Ατσϋ, υτςικά, θα
απαισοόςε μια άλλοτ είδοτρ έπετνα, πεπιςςϋσεπο ςτςσημασική, ςσο
πλαίςιο σηρ λεγϋμενηρ «εμπειπικήρ κοινψνιολογίαρ σηρ
λογοσεφνίαρ»12 και σατσϋφπονα σο ςτντπολογιςμϋ σηρ γενικά
μικπήρ ανσαπϋκπιςηρ σοτ ελληνικοό αναγνψςσικοό κοινοό ςση
λογοσεφνία ςσο ςόνολϋ σηρ. Πάνσψρ, ατσϋ ποτ θα ππέπει εδύ να
επιςημανθεί είναι ϋσι ςε μεγάλο βαθμϋ οι δίατλοι επικοινψνίαρ σηρ
αλβανικήρ μεσαναςσετσικήρ λογοσεφνίαρ με σο ϋποιο ελληνικϋ
κοινϋ υαίνεσαι να διαμοπυύθηκαν απϋ ςτγκεκπιμένοτρ κόκλοτρ
Ελλήνψν διανοοόμενψν, με πολισικά ή μη κίνησπα, ποτ επέλεξαν
να θέςοτν χηλά σο ζήσημα σηρ ςτζήσηςηρ για ση μεσανάςσετςη
γενικϋσεπα, ςσο πλαίςιο μιαρ εναλλακσικήρ πολισικήρ και
κοινψνικήρ ασζένσαρ ςσην Ελλάδα.
Αν, λοιπϋν, η φπήςη ατσήρ σηρ λογοσεφνίαρ είναι διπλή, αυοπά
δηλαδή απϋ ση μια μεπιά σην σατσοποίηςη σψν ίδιψν σψν
μεσαναςσύν ψρ τβπιδικύν κοινψνικύν τποκειμένψν, και απϋ σην
άλλη σην αξιοποίηςη ατσοό σοτ λογοσεφνικοό δτναμιςμοό για ση
διαμϋπυψςη ενϋρ ετνοωκϋσεποτ πεδίοτ ςτζήσηςηρ για ση
μεσανάςσετςη και σην ένσαξη σψν μεσαναςσύν ςσην ελληνική
ππαγμασικϋσησα, σϋσε πύρ θα μποποόςε να πποςεγγίςει κανείρ με
ϋποτρ καλλισεφνικοόρ ατσή ση δπαςσηπιϋσησα; Η αλήθεια είναι ϋσι
ςε μεγάλο βαθμϋ σα κείμενα ατσά, πεζά ή ποιησικά, δεν ακολοτθοόν
ςτνσεσαγμένοτρ ή αναγνψπιςμένοτρ καλλισεφνικοόρ κύδικερ, οόσε
υτςικά πποέπφονσαι ςση μεγάλη σοτρ πλειονϋσησα απϋ
πποικιςμένοτρ ή αναγνψπιςμένοτρ δημιοτπγοόρ. Παπ‖ ϋσι μποπεί
κανείρ να αναγνψπίςει οπιςμένερ καλλισεφνικέρ κασακσήςειρ ςε
απκεσά απϋ σα κείμενα ατσά13, ςε γενικέρ γπαμμέρ ππϋκεισαι για μια
λογοσεφνία μονοδιάςσαση, θα έλεγε κανείρ, ελάφιςσα
επεξεπγαςμένη και βιαςσικά δημοςιοποιημένη, ποτ επικοινψνεί
ελάφιςσα έψρ καθϋλοτ με σα ςόγφπονα καλλισεφνικά πεόμασα.
Είναι, ψςσϋςο, μια λογοσεφνία ποτ επισελεί ση ςτγκινηςιακή
σηρ λεισοτπγία ϋφι μϋνο με σο κείμενο, αλλά κτπίψρ με σο πεπί-
κείμενο, σιρ ςτνθήκερ δηλαδή εκείνερ ποτ καθιςσοόν μια ιδιψσική
κασά-γπαυή με λογοσεφνικέρ πποϊποθέςειρ ένα επικοινψνιακϋ
γεγονϋρ. Κι ατσϋ, κασά σην άποχή μοτ, είναι και σο ςημανσικϋσεπο
12
Για σην σάςη ατσή σηρ Κοινψνιολογίαρ σηρ Λογοσεφνίαρ βλ. ενδεικσικά
Βελοτδήρ 1997: 340-346.
13
Για οπιςμένα παπαδείγμασα βλ. ενδεικσικά Εταγγέλοτ 2009α, 2009β και
Evanghelou 2008, 2010.
295
ςσοιφείο ατσήρ σηρ αποσίμηςηρ. Σο απιςσοόπγημα σοτ πεόμασορ σηρ

αλβανικήρ μεσαναςσετσικήρ λογοσεφνίαρ ςσην Ελλάδα είναι ατσϋ
καθατσϋ σο γεγονϋρ σηρ όπαπξήρ σηρ, ϋποτ η έννοια σηρ
«μεςολάβηςηρ» σοτ καλλισέφνη ψρ εκπποςύποτ ενϋρ «ςτλλογικοό
τποκειμένοτ σηρ πολισιςσικήρ δημιοτπγίαρ», ϋπψρ θα ‖λεγε κι ο
Goldmann (1979: 99-127), σείνει να εξαυανιςσεί.
Έφψ ακοόςει πολλέρ υοπέρ απϋ Έλληνερ σην ακϋλοτθη

επύσηςη: «Μα είναι δτνασϋν σϋςοι πολλοί Αλβανοί μεσανάςσερ να
είναι ποιησέρ;». Σο επύσημα υανσάζει λογικϋ, αλλά ςσην οτςία σοτ
είναι άσοπο. Θα μποποόςε να ανσικασαςσαθεί με ένα εξίςοτ άσοπο:
«Είναι οι Αλβανοί έναρ λαϋρ ποιησύν;». Σο άσοπο σψν δόο ατσύν
επψσημάσψν ςτνίςσασαι, νομίζψ, ςσην αδτναμία κασανϋηςηρ σοτ
ίδιοτ σοτ πλαιςίοτ σηρ καλλισεφνικήρ δημιοτπγίαρ. Αν η ποίηςη και
η λογοσεφνία βαςίζονσαι ςε μια διαδικαςία ποτ πποςδιοπίζεσαι ψρ
«ποιησική» (Σονσϋπου 1989), σϋσε η ίδια η κοινψνική ζψή απαισεί
μια «ποιησική σοτ βίοτ», κι ατσϋ σο γνψπίζοτν καλά ϋφι μϋνο οι
Αλβανοί μεσανάςσερ, αλλά ϋλοι ϋςοι βίψςαν ή βιύνοτν ση
μεθοπιακϋσησα, ενσϋρ και εκσϋρ σψν εθνικύν ή ϋποιψν άλλψν
ςτνϋπψν. Και η λογοσεφνία θα είναι πάνσοσε σο κασαυόγιο ατσήρ
σηρ «κολλεκσίβαρ σψν απϋκληπψν», ϋπψρ επιςημαίνει ο Leo
Lowenthal (1990: 37-38).
Byron, R. 1997. “Idelrirw”, ςσο Alan Barnard – Jonathan Spencer (eds.),

Encyclopedia of Social and Cultural Anthropology, Routledge,
London – New York, p. 292.
Evanghelou, K. 2010. «Lilgsa, Parpia e Pmeqia: Cmqrpseldm i cmlfili di ―qe
qreqqm‖», ςσο Andrea Gazzoni (επιμ.), Pmeqia dej‖eqijim – Saggi su
Gëzim Hajdari, Cosmo Iannone Editore, Isernia, pp. 211-223.
Evanghelou, Κ. 2008. «Letteratura migrante in Grecia: pensieri sul
cmlcerrm dejj‖―ajrpm‖ npeldeldm qnslrm da reqri di jerrepari
albanesi», Scritture migranti 2: 212-222.
Goldmann, L. 1979. Για μια κοινψνιολογία σοτ μτθιςσοπήμασορ, μσυπ. Π.
Ρτλμϋν – Ελ. Βέλσςοτ, Πλέθπον, Αθήνα.
Jenkins, R. 1994. “Rethinking Ethnicity: Identity, Categorization and
Power”, Ethnic and Racial Studies 17(2): 197-223.
Löwenthal, L. 1990. Για μια κπισική θεψπία σηρ λογοσεφνίαρ, μσυπ. Αλ. Ζήπαρ,
Ρϋπσπον, Αθήνα.
Βαν Μποόςφοσεν Ρ. – Ε. Βοτστπά – Β. Δαλκαβοόκηρ – Κ. Μπάδα (επιμ.).
2008. Μνήμερ και λήθη σοτ ελληνικού εμυτλίοτ πολέμοτ,
Επίκενσπο, Θεςςαλονίκη.
296
Βελοτδήρ, Γ. 1997. Γπαμμασολογία. Θεψπία Λογοσεφνίαρ, Δψδύνη, Αθήνα.

Γκέυοτ – Μαδιανοό, Δ. 2003. «Εννοιολογήςειρ σοτ Εατσοό και σοτ
―Άλλοτ‖: Ζησήμασα σατσϋσησαρ ςση ςόγφπονη ανθπψπολογική
θεψπία», ςσο Δήμησπα Γκέυοτ – Μαδιανοό (επιμ.), Εατσόρ και
―Άλλορ‖. Εννοιολογήςειρ, σατσόσησερ και ππακσικέρ ςσην Ελλάδα και
σην Κύππο, Gutenberg, Αθήνα, ςς. 15-110.
Εταγγέλοτ, Κ. 2003. Σο κοινψνικό πεπιθώπιο ςσο ελληνικό και ισαλικό
μεσαπολεμικό μτθιςσόπημα, Παπασηπησήρ, Θεςςαλονίκη.
Εταγγέλοτ, Κ. 2006. «Αλβανική μεσαναςσετσική λογοσεφνία: ςκέχειρ
πάνψ ςσην έννοια σοτ «Άλλοτ» με αυοπμή κείμενα αλβανύν
λογοσεφνύν», Δια-Κείμενα 8: 99-110.
Εταγγέλοτ, Κ. 2009α. «Η εμπειπία σηρ μεσανάςσετςηρ ςσα λογοσεφνικά
έπγα αλβανύν λογοσεφνύν. Μια κειμενική πποςέγγιςη», ςσο
Υψσεινή Σςιμπιπίδοτ (επιμ.), Μειονοσικέρ και μεσαναςσετσικέρ
εμπειπίερ. Βιώνονσαρ σην «κοτλσούπα σοτ κπάσοτρ», Αθήνα,
Κπισική, ςς. 173-192.
Εταγγέλοτ, Κ. 2009β. «… Η βαπιά βαλίσςα, Ο σςιγγάνορ μελιςοτπγϋρ, Σο
μικπϋ ημεπολϋγιο ςτνϋπψν… λέξειρ και ποιησικέρ απ‖ σιρ
γπαυέρ σηρ μεσανάςσετςηρ», Δια-Κείμενα 11: 93-104.
Κτπιαζήρ, Δ. 2011. «Γλύςςα σψν ςτνϋπψν και ςόνοπα σηρ γλύςςαρ
(Ζησήμασα σατσϋσησαρ ςση λογοσεφνία σψν ςτνϋπψν)», ςσο K.
A. Dimadis (ed.), Identities in the Greek world (from 1204 to the
present day) – Proceedings of the 4th European Congress of Modern
Greek Studies, Granada, 9-12 September 2010, Vol. 3, European
Society of Modern Greek Studies, Athens, pp. 237-254.
Σονσϋπου, Σ. 1989. Ποιησική, μσυπ. Αγγ. Καςσπινάκη, Γνύςη, Αθήνα.
Φονσολίδοτ, Ε. 2006. «Μικπϋ ημεπολϋγιο για μεγάλα θέμασα», Ενσετκσήπιο
74: 142-143.
kevangel@itl.auth.gr
297
KONSTANTINA GER. EVANGELOU

Universiteti i Selanikut Aristotelis
Selanik
DUKE PËRSHKRUAR KAKAVINË ME DESTINACION “ELDORADON”.

EMIGRANTËT SHQIPTARË SHKRUAJNË PËR RRUGËTIMIN. 1991-2011:
SPROVË PËR NJË VËSHTRIM TË PËRGJITHSHËM.
(Përmbledhje)
mbushën tashmë 20 vjet nga një fenomen paradoksal për të

dhënat greke: Greqia nga vend i dërgimit të emigrantëve gjatë
gjithë periudhës së historisë së saj bashkëkohore, u shndërrua në
vendin pritës të emigrantë ve. Ndërmjet këtyre të fundit vendin kryesor e
zënë sigurisht, emigrantët shqiptarë.
Si mund të përcaktojë dikush këtë dukuri nëpërmjet prodhimit të
letërsisë së vetë emigrantëve në Greqi? Në këtë artikull bëhet një
përpjekje fillestare për të klasifikuar këtë prodhim letrar, duke pasur
parasysh që paraqet një shtrirje shume të madhe: shkrimtarë me
pikënisje kulturore të ndryshme gjuhësore, fetare, politike, kombësie,
shkruajnë qoftë në greqisht, qoftë në shqip, qoftë në të dyja gjuhët. Disa
zgjedhin poezinë e të tjerë prozën, ndërsa një plejadë shtëpish botuese të
vogla apo të mëdha marrin përsipër komunikimin e gjithë kësaj vepre tek
lexuesi grek dhe shqiptar.
Si funksionoi kjo prodhimtari letrare në fushën e klasifikimit
shoqëror dhe të identifikimit të emigrantëve? Ky është qëllimi i dytë i
këtij artikulli. Nga të dhënat e materialit empirik (praktik), qëllimi i parë i
kësaj letërsie ishte të shtjellonte përvojën e vetë emigracionit, në mënyrë
që komunitetet e emigrantëve të integroheshin në
komunitetin përreth me kushtet më të mira të mundshme. Kështu u
shtjellua një identitet hibrid, ai i “ekigpalrir qhoinrap” që u përpoq të
menaxhonte si natyrën e dyfishtë të arij idelrireri aqhrs dhe “deficiril” e
kategorizimit në të dyja kontekstet sociale (të shoqërisë pikënisëse dhe
asaj pritëse). Njëkohësisht, funksionoi si burim i kuptimit të “Tjerpir” lga
pala e komunitetit përreth, edhe pse domosdoshmërisht ai proces u
kufizua në qarqe të caktuara, kryesisht të intelektualëve dhe të
studiuesve.
Cila është cilësia e atij prodhimi letrar? Me këtë pyetje artikulli
synon të shtjellojë çështjen e vlerës artistike dhe të vlerësimit të
fenomenit. Patjetër që veprat e këtij prodhimi janë të pabarabarta
ndërmjet tyre dhe këtu të ndërmerret një interpretim paraprak i këtij
fenomeni. Megjithatë, nuk reshtin së qeni dhe një seri tekstesh të
vlefshme, që mund të konsiderohen si përfaqësuesit e kësaj rryme letrare.
298
Aristotle University of Thessaloniki
Thessaloniki
AN ATTEMPT OF MAINTAINING ALBANIAN LANGUAGE

THROUGH ALBANIAN COURSES IN GREECE
1. Introduction
ince1 the decade of 1990s and afterwards a large number of

Albanian immigrants came into Greece, mainly due to the
collapse of the communist regime in Albania. The census by the
National Statistical Service of Greece in 2001 registered 438.036
Albanian immigrants in a total of 762.191 foreigners (namely 57,
4%), while in 2005 the Albanian immigrants' population was
estimated at 600.0002. Albanian pupils in the school year 2010/2011
were 86.390, constituting the 77, 6 % of the total amount of foreign
pupils in Greek schools (111.327) (Revithiadou 2012). Moreover,
while the first Albanian immigrants came to Greece over twenty
years ago, the foundation of Albanian immigrant communities in
several cities and regions in Greece began in the last decade.
Especially with the economic crisis that has stroked Greece in the
last years, the number of children who study in Albanian Language
Courses has raised highly, as their parents are thinking of
repatriating back to Albania, as was mentioned by several
representatives of the Albanian Courses in the interviews.
While in other countries the research on similar courses for
the maintenance of the ethnic language and the negotiation of the
children's identity who study in them has begun over ten years ago,
the register of these courses is attempted for the first time in the
Greek literature. Consequently, in the present paper similar courses
in other countries will be presented and then we will examine the
structure, the aims and the curriculum of the Albanian Language
Courses, in order to show the role they play in maintaining their
ethnic language and ethnic identity in the following generations.
1
The postdoctoral research about the Albanian Language Courses in Greece was
funded by the Greek State Scholarship Foundation (IKY) for the academic year
2011/2012.
2
Makedoniko Praktoreio Eidiseon 24.09.2005.
299
2. Mother Language Courses in other countries

Mother language schools of ethnic communities function for a lot
of years in the U.S.A. (for Arabs, Asians, French, Greeks, Turks,
Polish etc.) (Fishman 1989). These schools are maintained by
communities that have lost or are losing their ethnic language and
teach mainly the mother-tongue or the mother-tongue is the mean
of instruction for other lessons. According to Fishman (1989:254),
these schools fulfill the important function of shaping and giving
identity to millions of Americans.
In the U.K. the lack of recognition of the experiences of young
people, their families and communities about their language,
cultural and religious expressions as well as concerns about
children's underachievement in mainstream schools and society,
prompted communities to set up complementary schools (Lytra
and Martin 2010). Complementary schools, according to Creese and
Martin (2006), are multilingual and multiliterate sites which
provide a safe space outside mainstream schools for the
kailrelalce ald rpalqfmpkariml mf wmslg nemnje‖q cmkkslirw
languages and cultures. In his historical overview of
complementary schooling in the UK, Li Wei (2006) identifies three
broad groups of complementary schooling that emerged from that
time:
A. Children from African-Caribbean families who were
concerned by widespread perceptions of their children's
underachievement and the racism and overt prejudice they faced.
B. In the late 1970s and early 1980s when Muslim, Sikh
and Hindu communities of South Asian and African origins wanted
separate, religious schools for their children and where Arabic was
taught alongside community languages.
C. Around the same period immigrant and other ethnic
minority communities (Turks, Greeks, Italians e.tc.) wished to
maintain their heritage language and culture.
Although the specific socio-historical context for the
emergence and development of the different groups of
complementary schools and their main concerns may have
differed, one common feature was that these schools provided a
response by communities to the failure of the mainstream
education system to meet the needs of new arrivals and ethnic
minority children (Li Wei 2006:78).
But also in other countries there has been research about
“cmkkslirw” mp “qsnnjekelrapw” qchmmjq. Hajj er aj. (2002)
registered and examined four community schools in Leeds (United
300
MAINTAINING ALBANIAN THROUGH ALBANIAN COURSES IN GREECE
Kingdom) and Oslo (Norway) (two in each country3). These schools

function on a voluntarily basis, without any financial support by
local institutions and the school curriculum aims mainly towards
rhe csjritariml mf rhe “erhlic cmlqcimsqleqq” ald ilmujedge mf rhe
culture, the roots and the history of the country of origin.
Moreovep, rhe peqeapch bw Cpeeqe, Bharr, Bhmjali και Mapril (2006)
is negotiating the identity formation of students who study in two
“qsnnjekelrapw” qchmmjq il Leiceqrep (Ulired Kilgdmk) tia
interviews with students, parents, teachers and school
administration representatives.
In Greece, despite the large number of immigrant pupils,
there is no provision for mother-tongue teaching at schools. The
only exception involves children of the Muslim minority living in
Western Thrace (bilingual program for elementary school)4.
Foreign language teaching involves English and one of the
following: French, German or Italian. Only in the context of two
programs for Intercultural Education (that were funded 75% by the
European Union) were and are currently Albanian and Russian
taught in some schools on a pilot basis.
3. The methodology of the research

As our aim was to register and shed light on the Albanian Language
Courses, we conducted the research in two different school years.
In the school year 2005/2006, during my doctoral thesis, six
Albanian Language Courses in North and Central Greece were
examined (two in Thessaloniki, Giannitsa, Kavala, Trikala and
Volos) (Maligkoudi 2008). Interviews were conducted with the
founding members and the teachers of the Albanian Language
Coupqeq aq uejj aq uirh qrsdelrq‖ napelrq, eirhep aq a gpmsn mp
individually. In total, seven interviews were conducted.
In the school year 2010/2011, in the context of my post-
doctoral research, six more Albanian Language Courses in Greece
were examined (Thessaloniki, Korinthos, Thiva, Kalabaka, Athens
and Kavala)5. Six interviews were conducted with the
representatives of the courses (founding members or teachers).
All interviews were conducted in Greek with only one
3
A community school in Oslo bejmlgq rm rhe mpgalixariml “Cmkkslirw mf
Ajbalial ald Kmqqmtap Ikkigpalrq” ald irq aik iq rm reach rhe Ajbalial jalgsage
to children with Albanian origin.
4
www.museduc.gr
5
Tum mf rheqe “qchmmjq” (Theqqajmliii ald Kataja) uepe evakiled ajqm il rhe fipqr
phase of the research.
301
exception that was held in Albanian6. The interviews were semi-

structured and the main topics, on which the interviews were
organized, were the following:
Α. Ppmfije mf rhe Ajbalial Lalgsage Cmspqeq: beginning, place of
instruction, support by Albanian or Greek institutions, co-operation
with other constitutions, objectives, means of information about
the lessons
Β. Teachilg qraff: lskbep mf reachepq, reachepq‖ rpailing,
reachepq‖ eknjmwkelr qrarsq7
C. Curriculum: teaching hours, educational material and course
karepiaj, qrsdelrq‖ jetejq mf jalgsage proficiency
D. Students: lskbep mf qrsdelrq ald age, napelrq‖ kmriteq to
“qeld” rheip chijdpel rm rhe Ajbalial Lalgsage Cmspqeq, qrsdelrq‖
attitudes towards ALC, language use by students
Ε.Ajbalial cmkkslirieq‖ qrpscrspe: degree of co-operation
between Albanian Language Courses and Albanian communities,
other schools'/ communities' activities.
4. Presentation of the Albanian Language Courses in

Greece
4.1. The profile of the Albanian Language Courses
The Albanian Language Courses in Greece were constituted
between 2001- 20088, namely ten years after the beginning of the
great immigration of Albanians into Greece mainly due to the
collapse of the communist regime in Albania. In most cases, the
lessons of the Albanian language take place in public buildings (e.g.
qchmmjq, kslicinajirw‖q hajjq, slitepqirw) ald mljw il rum caqeq il
npitare njaceq (reachep‖q hmke, npitare qchmmj). Cmlqeoselrjw, qmke
support by Greek institutions (the host country) is observed and in
some rare cases - especially in smaller cities- this support is to a
greater extent (e.g. provision with useful consumable materials). As
far as the help of the country of origin (Albania) is concerned, this
is constituted by sending educational material to the students.
However, the representatives of the ALC mentioned in the
interviews that they wait and need more help both from Greece and
Albania (“Deqnire rhe cmlqralr arreknrq bw reachepq ald napelrq fmp
6
Wirh mle reachep mf rhe cmknjekelrapw qchmmj “Mmrhep Tepexa” il
Thessaloniki.
7
By this we mean if they are paid or if they work voluntarily.
8
The oldest ALC was founded in 2001 in Thessaloniki by the Community of
Albanian Immigrants in Thessaloniki and the most recent in 2008 in Thiva,
Kavala and Kalabaka.
302
bigger support, the local government and Albania fail to show

understanding to our problems which shows their different perspective
abmsr rhe edscarimlaj nmjicw ald rhe npilcinjeq mf ilrepcsjrspaj edscariml”)
(ALC Korinthos).
Most of the ALC co-operate with each other and participate
moreover in the Organization of Albanian Teachers in Greece, in
the context of which annual training seminars are organized. In
small cities there is co-operation with local institutions, while in
rhe caqe mf rhe ALC “Mmrhep Tepexa” rhere is co-operation with
non-governmental organizations and the University. Parents are
informed about the Albanian Language Courses by acquaintances
(in small cities), by local or Albanian newspapers (that are
published in Greece), flyers, by radio advertisements and in some
cases by the schmmj‖q mfficiaj uebqire.
As far as the aims of these courses are concerned, the basic
reasons for their beginning are the following: a) maintenance of
chijdpel‖q kmrhep rmlgse, b) cmkkslicariml mf chijdpel uirh rheip
pejariteq il Ajbalia, c) kailrelalce mf chijdpel‖q bijilgsaj ald
bicultural heritage, d) maintenance of their ethnic identity and,
finally, e) knowledge of Albania's history and culture. A
characteristic part of the interviews about the reasons for the
foundation of the courses is the following:
“Aq qchmjapq ue cmlqidep msp dsrw rm reach msp kmrhep-tongue to our
children, because, apart from the valuable principles, mother-tongue
learning is a privilege and mostly an undisputed right of a folk, established
in the Declaration of Human rights, that is assessed as a common European
heritage and probably enables every citizen to defend it wherever he/she
iq” (ALC Korinthos).
4.2. Teaching staff and students in the Albanian Language Courses

The teaching staff of the Albanian Language Courses in small cities
is not abundant (in most of the cases there is only one teacher),
while in the bigger cities (Thessaloniki9 and Athens) their number is
7 and 10 respectively. All teachers are University graduates (they
have studied preschool or elementary education or Albanian
Philology). They work voluntarily and only in one case the teacher
iq naid a qwkbmjic akmslr bw napelrq‖ qsbqcpinriml.
Concerning the students of the ALC, in bigger cities the
9
Il rhe ALC “Mmrhep Tepexa” il Theqqajmliii rhepe uepe mljw 2 reachepq il rhe
first phase of the research (2005/2006). However, because the number of the
students has been increased, more teachers are working now.
303
amount of the students is higher (80 in Thessaloniki and 130 in

Athens) than in smaller ones (around 20 students with exception
Korinthos, where there are 50 students). In relation with the total
amount of the Albanians who live in these regions, however, the
number of the students is considered low by the representatives of
the Albanian Language Courses (“The lskbep iq peajjw qkall. But this is
lmr msp fasjr. Ir deneldq ml rhe napelrq‖ uijj”) (ALC Volos). The
participant students' age varies from 6 to 18 years old.
Papelrq decided rm “qeld” rheip chijdpel rm ALC fmp a tapierw
of reasons, that sum up in the following ones: a) because they
wanted to maintain their language and they connect it with their
ethnic identity (“becasqe Ajbalial iq kw kmrhep-tongue and I want to
rpalqkir ir rm kw chijdpel” (ALC Trikala)), b) because they felt that
their children had to communicate with their relatives in Albania
(“becasqe if rhew gm rhepe, etel fmp a feu dawq, hmu umsjd rhew be abje rm
cmkkslicare?” (ALC Trikala)), c) because they want to have the
option of repatriation (“becasqe kw chijd uijj jeapl kmpe rhilgq ald il
the future she might want to go back to Albania, to return, to study or to
umpi” (ALC Trikala)), especially now with the economic crisis in
Greece, d) parents do not have spare time to dedicate themselves to
the teaching of Albanian to their children, e) as a parent
characteristically mentioned in the interview: “Ajbalialq hate
started at last after so many years to think about the issues of language
and culture, of their identity, because until now they had more important
rhilgq rm cape abmsr” (ALC “Mmrhep Tepexa”, Theqqajmliii) and,
finally, f) parents consider the lessons as a creative activity for their
children, especially on weekends.
In all interviews the representatives of the ALC declared that
students show a positive attitude towards Albanian Language
Courses and that their knowledge of Albanian is being improved
throughout the lessons. The majority of the students, however,
when they come for the first time to attend the courses, do not
possess a high level of proficiency in Albanian and most of them
just know some basic vocabulary. Indicative of this fact is that
during breaks or when they are leaving from lessons, they
communicate in Greek. Exception to this is the case of the Albanian
Language Course in Athens, as the representative mentioned in the
interview that “rhe majority of the children know Albanian well and
students who do not know Albanian are those that come from mixed
kappiageq”.
304
4.3. The Curriculum of the Albanian Language Courses

In all examined Albanian Language Courses the educational
material that was used for the lessons was the same with the
material that public schools in Albania use. However, the year that
the second part of the research was conducted (2011/2012), the
representatives of the schools were waiting for the publication of a
special material for the teaching of Albanian as a second/ foreign
language for children living abroad.
The lessons of the Albanian language take place once or twice
a week (Saturday or/and Sunday) for one and a half or two hours.
Students mainly study the Albanian language but in some cases also
Albanian history10, geography, cultural elements and Albanian
literature are being taught. However, as mentioned earlier, the
majority of the children do not speak Albanian fluently when they
come for the first time to ALC and for this reason most of the
cmspqeq ape begillepq‖ jetej. Filajjw, rhe qrsdelrq‖ njacekelr il
classes is according to their language proficiency and not according
to their age.
4.4. The structure of the Albanian communities and their

relationship with the Albanian Language Courses
Ajkmqr ajj Ajbalial “qchmmjq” qrapred rm fslcriml il rhe cmlrevr mf
organized communities of Albanian immigrants that possess official
articles of association. Moreover, as mentioned before, there is an
organized community of Albanian teachers in Greece that organizes
annual training seminars for teachers and belongs to the broader
network of Albanian teachers abroad.
The basic aims of the communities are briefly the following: a)
to help and support Albanian immigrants (information about their
legal rights, legal help, translation of documents etc.), b) to
organize cultural activities and celebrations for national holidays or
other events (for example, theatrical performances, music shows),
c) to organize seminars for immigrants about new technologies, d)
to teach Greek to adults immigrants, e) to organize trips for the
members to Albania or to other places in Greece and, finally, f) to
constrict the relationship between Greece and Albania through
several actions. The statement of the representative of the school
10
However, in the case of the ALC in Thiva teaching Albanian history was avoided,
because the representatives did not want to provoke suspiciousness and
dissatisfaction to local people: “ue reach Ajbalial hiqrmpw uirh castion, in order not to
cpeare alw cmlfjicrq uirh Gpeeiq ald ajqm becasqe ue dml‖r ualr rm cmlfsqe chijdpel”.
305
“Mmrhep Tepesa” il Theqqajmliii qskq sn rhe acrimlq mf rhe

communities with the following phrase: “ue ualr rm hejn ikkigpalrq,
to help ourselves and at the same time we want to keep our tradition alive,
msp jalgsage ald msp csjrspe”.
Thereafter, Albanian Language Courses that operate in the
core of Albanian communities, show that Albanians are quite
organized in Greece: “ue ualr rm ilfmpk rhe Ajbalial ikkigpalrq il
Greece that there is an organized community that can anytime support its
kekbepq” (“Mmrhep Tepesa” Theqqajmliii).
5. Conclusions
Cmkkslirw jalgsage cjaqqeq ape al iknmpralr aqnecr mf chijdpel‖q
education and learning. They offer a cultural and educational niche
within the wider society. Moreover, they constitute an important
factor of language maintenance in an immigrant environment. On
the other hand, community schools are also an instrument for
identity and cultural transmission. Parents want their children to
recognize the value of Albanian language and culture. These
parents unlike those whose children do not attend Albanian classes,
are more resistant to pressures from mainstream society to accept
Greek language and culture as the dominant one. On the other
hand, the duration of the Albanian Language Courses is not long
enough (around 2 hours per week), in order to ascertain an
adequate input in Albanian for the children who participate in
these courses.
Moreover, of particular relevance to the formation of these
Albanian Language Courses is the theoretical model developed by
Cummins (1984, 1996, 2000). Through a concern for social justice,
this model identified aspects of education that can seriously disable
learners who speak minority languages in contexts in which they
have no access to bilingual education. However, Cummins (1986,
1996) suggests that incorporating the language of the community
ilrm rhe qchmmj, etel if ir acrsajjw cal‖r be rasghr, ald iltmjtilg
families and the community in the education of the children can
support educational achievement. He argues that building on
nsnijq‖ csjrspaj ilmujedge ald jalgsage qiijjq ald npmtidilg
reachilg rhar “affipkq rheip idelririeq ald elabjeq rhek rm ilteqr
rheip idelririeq il jeaplilg” jeadq rm qscceqqfsj acadekic
engagement. According to McPake et al. (2007) investing in
community languages is likely to produce good returns, in the form
of a substantial proportion achieving university entrance level
competence.
306
In general, the constitution of Albanian Communities as well

as of the Albanian Language Courses is an important factor for the
development of multicultural and intercultural education in
Greece. Besides, the growing participation of the Albanian families
to this attempt shows that there is a lot of potential for the
expansion of Albanian language use in the Greek area. In addition
to this, it seems that a quite organized Albanian community is
being formed in Greece that emphasizes on language and cultural
maintenance of the country of origin.
REFERENCES
Creese, A., Bhatt, A., Bhojani, N. and Martin, P. 2006. «Multilingual,

heritage and learner identities in complementary schools».
Language and Education 20 (1), p. 23-43.
Creese, A. and Martin, P. 2006. «Interaction in complementary school
contexts: developing identities of choice- an introduction».
Language and Education 20 (1), p. 1-4.
Cummins, J. 1984. Bilingualism and Special Education: issues in assessment and
pedagogy, Clevedon: Multilingual Matters.
Cummins, J. 1986. «Empowering minority students: a framework for
intervention». Harvard Educational Review 56 (1), p. 18-36.
Cummins, J. 1996. Negotiating Identities: education for empowerment in a
diverse society, Ontario CA: California Association for Bilingual
Education.
Cummins, J. 2000. Language, Power and Pedagogy: bilingual children in the
crossfire, Clevedon: Multilingual Matters.
Fishman, J. 1989. Language and Ethnicity in Minority Sociolinguistic
Perspective, Philadelphia: Multilingual Matters.
Hajj, Κa., Ӧzerk, K., Zulfiqar, M. and Tan, Jec. 2002. «“Thiq iq msp qchmmj”:
provision, purpose and pedagogy of supplementary schooling in
Leeds and Oslo». British Educational Research Journal 28(3), p.399-
418.
Li Wei. 2006. Complementary schools, past, present and future, Language
and Education 20 (1), p. 76-83.
Lytra, V. and Martin, P. 2010. «Introduction». In Sites of Multilingualism:
Complementary schools in Britain today, Stoke-on-Trent: Trentham
Books, p. 11-20.
Maligkoudi, C. 2008. «Tmimata didaskalias tis Alvanikis stin Ellada.
Prospathia mias protis katagrafis» [«Preliminary findings on
Albanian mother-tongue courses in Greece»]. Epistimes Agoyis 1:
307
91-106.
McPake, J., Tinsley, T. and James, C. 2007. «Making provision for
community languages: issues for teacher education in the
UK». Language Learning Journal 35 (1), p. 99-112.
Revithiadou, A. 2012. Opening nmre il rhe umpiqhmn “Lalgsage edscariml fmp
bijilgsaj jeaplepq”. Thessaloniki, 14 January 2012.
308
Α. ΡΟΝΣΟΤ‐ΓΚΟΡΟΤ, Β. ΚΑΖΟΤΛΛΗ, Μ. ΢ΟΤΚΑΛΟΠΟΤΛΟΤ, Α.
ΡΕΒΤΘΙΑΔΟΤ, Β. ΢ΠΤΡΟΠΟΤΛΟ΢, Γ. ΢ΠΑΝΣΙΔΑΚΗ΢, Ε. ΜΕΦΙΛΛΗ &
Α. ΖΕΚΟΛΛΑΡΙ
Ππόγπαμμα Εκπαίδετςηρ Αλλοδαπών και Παλιννοςσούνσψν Μαθησών
(Aπιςσοσέλειο Πανεπιςσήμιο Θεςςαλονίκηρ)
Δπάςη 5: Ενίςφτςη σηρ μησπικήρ γλώςςαρ
ΓΛΨ΢΢ΟΔΙΔΑΚΣΙΚΟ ΤΛΙΚΟ ΓΙΑ ΣΗ ΔΙΔΑ΢ΚΑΛΙΑ ΣΗ΢

ΑΛΒΑΝΙΚΗ΢ ΚΑΙ ΗΛΕΚΣΡΟΝΙΚΟ ΜΑΘΗ΢ΙΑΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ
1. Ειςαγψγή
λήθορ επετνύν σονίζει σο πϋλο σηρ μησπικήρ γλύςςαρ σψν

αλλοδαπύν μαθησύν ςσην εκπαίδετςή σοτρ (Ringbom 1987,
Cummins 2001, ΢κοόπσοτ 2002, Παπαδοποόλοτ 2009). ΢σην
Ελλάδα μέφπι ςήμεπα σο έπγο ατσϋ ανήκε ςε ανεξάπσησοτρ υοπείρ
(κοινϋσησερ μεσαναςσύν, ςτλλϋγοτρ, κ.λπ.) ή ςε ππψσοβοτλίερ
εκπαιδετσικύν (Ππψσονοσαπίοτ & Φαπαβισςίδηρ 2006). Απϋ σο
Νoέμβπιο σοτ 2011 ξεκίνηςε μια πιλοσική ευαπμογή ππογπαμμάσψν
διδαςκαλίαρ μησπικήρ γλύςςαρ απϋ ση Δπάςη 5 «Ενίςφτςη σηρ
μησπικήρ γλύςςαρ σψν μαθησύν» σοτ ππογπάμμασορ «Εκπαίδετςη
Αλλοδαπύν και Παλιννοςσοόνσψν Μαθησύν» σοτ Α.Π.Θ.1 Η
ςτγκεκπιμένη δπάςη εςσιάζει ςσην Αλβανική και ση Ρψςική,
γλύςςερ ποτ ςτγκενσπύνοτν μεγάλο απιθμϋ ομιλησύν ςσα ςφολεία
σηρ ππψσοβάθμιαρ και δετσεποβάθμιαρ εκπαίδετςηρ. Κασά ση
ςφολική φπονιά 2011-2012, η διδαςκαλία σηρ Αλβανικήρ
ευαπμϋςσηκε πιλοσικά ςε δόο ςφολεία σηρ Ππψσοβάθμιαρ
1
Επιςσημονική τπεόθτνορ σοτ Ππογπάμμασορ «Εκπαίδετςη Αλλοδαπύν και
Παλιννοςσοόνσψν Μαθησύν» (Ε΢ΠΑ 2007-2013, www.diapolis.auth.gr) είναι η
Καθ. Άννα Αναςσαςιάδη-΢τμεψνίδη (Α.Π.Θ.). ΢σο πλαίςιο σηρ Δπάςηρ 5 παπάγεσαι
γλψςςοδιδακσικϋ τλικϋ ςε ένστπη και ηλεκσπονική (διαδπαςσική) μοπυή για ση
διδαςκαλία σηρ Αλβανικήρ ςε μαθησέρ/μαθήσπιερ με γλύςςα κασαγψγήρ σην
Αλβανική. Σην επιςσημονική ετθόνη για σην παπαγψγή σοτ γλψςςοδιδακσικοό
τλικοό έφοτν η Δπ. Α. Ρεβτθιάδοτ (Α.Π.Θ.) και ο Δπ. Β. ΢πτπϋποτλορ (Ε.Κ.Π.Α.). Σο
τλικϋ για ση διδαςκαλία σηρ Αλβανικήρ έφει παπαφθεί απϋ σην Α. Ρϋνσοτ-Γκϋποτ
ςε ςτνεπγαςία με σιρ: Ε. Μεφίλλη, Α. Ζεκολάπι και Μ. ΢οτκαλοποόλοτ. Τπεόθτνοι
για σον παιδαγψγικϋ ςφεδιαςμϋ σοτ τποςσηπικσικοό ηλεκσπονικοό
(διαδπαςσικοό) τλικοό είναι η Δπ. Β. Καζοόλλη (Επίκοτπη Καθηγήσπια,
Πανεπιςσήμιο Αιγαίοτ) και ο Δπ. Ι. ΢πανσιδάκηρ (Αναπληπψσήρ Καθηγησήρ,
Πανεπιςσήμιο Κπήσηρ). Tην σεφνική τλοποίηςη έφοτν αναλάβει οι: Φ. Ζάππαρ & Κ.
Κψνςσανσοτδάκηρ (Σμήμα Ηλεκσπολϋγψν Μηφανικύν και Μηφανικύν
Τπολογιςσύν, Επγαςσήπιο Ηλεκσπακοτςσικήρ, Α.Π.Θ.)
309
ΡΟΝΣΟΤ-ΓΚΟΡΟΤ, ΚΑΕΟΤΛΛΖ, ΢ΟΤΚΑΛΟΠΟΤΛΟΤ, ΡΔΒΤΘΗΑΓΟΤ θ. ά.
Εκπαίδετςηρ (ένα ςσην Αθήνα και ένα ςσα Φανιά) και σο

παπακολοόθηςαν ςτνολικά πεπίποτ 200 μαθήσερ.
΢σο παπϋν άπθπο2 παποτςιάζοτμε σο ςφεδιαςμϋ σοτ
εκπαιδετσικοό τλικοό σο οποίο φπηςιμοποιήθηκε ςσο ππϋγπαμμα
διδαςκαλίαρ σηρ Αλβανικήρ. Σο τλικϋ ατσϋ διακπίνεσαι ςσο ένστπο
και σο ηλεκσπονικϋ τλικϋ, σο οποίο έφει ση μοπυή ηλεκσπονικοό
μαθηςιακοό πεπιβάλλονσορ.
2. Ένστπο τλικϋ
Σο εκπαιδετσικϋ τλικϋ ποτ έφει παπαφθεί απϋ ση ςτγγπαυική ομάδα

για ση διδαςκαλία σηρ Αλβανικήρ ψρ μησπικήρ γλύςςαρ
απετθόνεσαι ςε μαθησέρ δημοσικοό, ηλικίαρ 8-13 εσύν, δόο
γλψςςικύν επιπέδψν: μαθησέρ με ςσοιφειύδη/βαςική γνύςη και
μαθησέρ με μέσπια/καλή γνύςη. Βαςικοί ςσϋφοι σοτ ένστποτ
εκπαιδετσικοό τλικοό είναι:
 Η ενίςφτςη σηρ γλύςςαρ κασαγψγήρ με απύσεπο ςκοπϋ ση

διασήπηςη σηρ διγλψςςίαρ ςση φπήςη σηρ.
 Η ανάπστξη σηρ ικανϋσησαρ σψν μαθησύν να επικοινψνοόν
αποσελεςμασικά (ππουοπικά και γπαπσά) κασανούνσαρ και
παπάγονσαρ διάυοπα είδη λϋγοτ αλλά και κειμενικά είδη.
 Η κασανϋηςη, απϋ σην πλετπά σψν μαθησύν, σηρ δομήρ και
σηρ λεισοτπγίαρ σηρ γλύςςαρ ψρ ςτςσήμασορ ςε ϋλα σα
επίπεδα (υψνολογία, μοπυολογία, ςόνσαξη, ςημαςιολογία).
 Η εταιςθησοποίηςη σψν παιδιύν ςε διαπολισιςμικά θέμασα
και ςε θέμασα σηρ ςόγφπονηρ ζψήρ.
Για σιρ ανάγκερ σοτ ππογπάμμασορ έφοτν ςφεδιαςσεί δόο εγφειπίδια,

σα οποία απετθόνονσαι ςσον μαθησή:
 Σο εγφειπίδιο Mirëmëngjes, σο οποίο απετθόνεσαι ςε

μαθησέρ/-σπιερ με μηδαμινή ή ςσοιφειύδη γνύςη σηρ
αλβανικήρ γλύςςαρ. Οι θεμασικέρ ενϋσησερ σοτ εγφειπιδίοτ
ατσοό είναι: (α) Ο κϋςμορ μοτ, (β) Ο κϋςμορ γόπψ μοτ, (γ) Ο
κϋςμορ σηρ υανσαςίαρ, (δ) Ππάςινορ κϋςμορ.
2
H ςτγκεκπιμένη έπετνα ππαγπμασοποιήθηκε ςσο πλαίςιο σοτ Ππογπάμμασορ
«Εκπαίδετςη Αλλοδαπύν και Παλιννοςσοόνσψν Μαθησύν»
(www.diapolis.auth.gr), σο οποίο φπημασοδοσείσαι απϋ σο Εθνικϋ ΢σπασηγικϋ
Πλαίςιο Αναυοπάρ (Ε΢ΠΑ) 2007-2013 και απϋ εθνικοόρ πϋποτρ.
310
ΓΛΩ΢΢ΟΓΗΓΑΚΣΗΚΟ ΤΛΗΚΟ ΓΗΑ ΣΖ ΓΗΓΑ΢ΚΑΛΗΑ ΣΖ΢ ΑΛΒΑΝΗΚΖ΢
 Σο εγφειπίδιο Luajmë dhe mësojmë, σο οποίο απετθόνεσαι ςε

μαθησέρ/-σπιερ με καλή γνύςη σηρ αλβανικήρ γλύςςαρ. Οι
θεμασικέρ ενϋσησερ σοτ ςτγκεκπιμένοτ εγφειπιδίοτ είναι: (α)
Μια μέπα ςσο ςφολείο, (β) Εμείρ και οι άλλοι, (γ) Οι
άνθπψποι ςσο φπϋνο, (δ) Η φύπα σψν θατμάσψν.
Εικ. 1: Εξύυτλλα εγφειπιδίψν διδαςκαλίαρ σηρ Αλβανικήρ ςε μαθησέρ

Δημοσικοό και Γτμναςίοτ
Κάθε θεμασική ενϋσησα οπγανύνεσαι ςε σέςςεπιρ διδακσικέρ

τποενϋσησερ, κάθε μία απϋ σιρ οποίερ πεπιλαμβάνει δπαςσηπιϋσησερ
ποτ ςσοφεόοτν ςσην ανάπστξη σψν σεςςάπψν δεξιοσήσψν:
κασανϋηςη ππουοπικοό και γπαπσοό λϋγοτ, παπαγψγή ππουοπικοό
και γπαπσοό λϋγοτ.
2.1. Θεψπησικϋ πλαίςιο
Σο ςφεδιαςμϋ και ση ςτγγπαυή σοτ ένστποτ τλικοό τπαγϋπετςε

έναρ ςτνδταςμϋρ γλψςςολογικύν και παιδαγψγικύν απφύν,
πποςαπμοςμένψν κασάλληλα ςσο ςτγκεκπιμένο μαθηςιακϋ πλαίςιο
(Cameron 2001, McGrath 2002, Ellis 2002, Tomlinson 2011).
Ειδικϋσεπα, η επιλογή σψν θεμασικύν σψν κειμένψν, σψν
γπαμμασικύν δομύν και σψν ανσίςσοιφψν δπαςσηπιοσήσψν, σοτ
λεξιλογίοτ και σψν γλψςςικύν παιγνίψν είφε ψρ βαςικϋ άξονα σιρ
γλψςςικέρ και επικοινψνιακέρ ανάγκερ σοτ μαθησικοό πληθτςμοό-
ςσϋφοτ.
311
Οι βαςικέρ γλψςςολογικέρ απφέρ ποτ τιοθεσήθηκαν ςση ςτγγπαυή

σοτ τλικοό είναι:
 Αξιοποίηςη σψν ποπιςμάσψν σηρ ςτγκπισικήρ ανάλτςηρ σψν
δόο γλψςςύν ςε ϋλα σα γπαμμασικά επίπεδα (υψνολογία,
μοπυολογία, ςόνσαξη, ςημαςιολογία).
 Αξιοποίηςη ςση διδακσική διαδικαςία σψν μηφανιςμύν
μεσαυοπάρ και παπεμβολήρ απϋ ση γλύςςα πεπιβάλλονσορ
(Ελληνική) ςση γλύςςα-ςσϋφο (Αλβανική).
Οι βαςικέρ παιδαγψγικέρ απφέρ, οι οποίερ ενέπνετςαν σο ςφεδιαςμϋ

και ση ςτγγπαυή σοτ τλικοό αποσελοόν έναν ςτγκεπαςμϋ απφύν
ςόγφπονψν διδακσικύν πποςεγγίςεψν ςση διδαςκαλία σηρ
δεόσεπηρ/ξένηρ γλύςςαρ ϋπψρ ατσή σηρ επικοινψνιακήρ
πποςέγγιςηρ με έμυαςη ςση γπαμμασική διδαςκαλία (Lightbown &
Spada 1990, 2006, Canale & Swain 1995, Seedhouse 1997, Fotos 1998,
Long & Robinson 1998, Nunan 1998, Ellis 2002, Μήσςηρ 2004), σηρ
διδαςκαλίαρ βάςει σηρ γλψςςικήρ επεξεπγαςίαρ (Processing
Ilqrpscriml, ValParrel 1996, 2004) και σηρ εςσίαςηρ ςσον σόπο
(Focus on Form, Doughtw & Wijjiakq 1998), σηρ κειμενοκενσπικήρ
πποςέγγιςηρ (Κψςσοόλη 2001, Γεψπγακοποόλοτ & Γοόσςορ 1999)
και σηρ διαυοποποιημένηρ διδαςκαλίαρ (Tomlinson 2004).
Επικοινψνιακή πποςέγγιςη με έμυαςη ςση γπαμμασική διδαςκαλία

Η επικοινψνιακή πποςέγγιςη πποήλθε απϋ μια πποςπάθεια να
μεσασοπιςσεί η έμυαςη σηρ γλψςςικήρ διδαςκαλίαρ απϋ ση δομή ςσο
νϋημα και ση φπήςη. Ψςσϋςο, σα σελετσαία φπϋνια, ο αποκλειςμϋρ
σηρ γπαμμασικήρ διδαςκαλίαρ απϋ ση γλψςςική σάξη
αμυιςβησήθηκε απϋ πολλοόρ επετνησέρ (Lightbown & Spada 1990,
2006, Canale & Swain 1995, Seedhouse 1997, Long & Robinson 1998).
΢σοφεόονσαρ ςε μια διδαςκαλία με «διπλή εςσίαςη» (Nunan 1998),
σϋςο ςση δομή ϋςο και ςση φπήςη, σο γλψςςοδιδακσικϋ τλικϋ για
σην Αλβανική ςφεδιάςσηκε έσςι ύςσε να παπέφει ςσοτρ μαθησέρ
ετκαιπίερ για γλψςςική φπήςη ςε «ατθενσικέρ» πεπιςσάςειρ
επικοινψνίαρ μέςα απϋ δπαςσηπιϋσησερ μεσαυοπάρ πληπουοπιύν,
μέςα απϋ πποςομοιύςειρ κασαςσάςεψν, παιφνίδια πϋλψν, κ.λπ.,
δίνονσαρ σοτρ, παπάλληλα, ση δτνασϋσησα να ςτνδέοτν σιρ
γλψςςικέρ λεισοτπγίερ ποτ φαπακσηπίζοτν ση ςτγκεκπιμένη
επικοινψνιακή πεπίςσαςη με σιρ βαςικέρ γλψςςικέρ δομέρ και σοτρ
τπϋ εξέσαςη γλψςςικοόρ σόποτρ.
312
Διδαςκαλία βάςει σηρ γλψςςικήρ επεξεπγαςίαρ

Η ςτγκεκπιμένη μέθοδορ ςσοφεόει ςση διαςόνδεςη σηρ ςημαςίαρ με
ση μοπυή. Ειδικϋσεπα, βαςική επιδίψξη είναι να εςσιάςει ο
μαθησήρ/η μαθήσπια ςε ένα ςτγκεκπιμένο σόπο, π.φ. σην κασάληξη
σψν επιθέσψν, πποκειμένοτ να εκμαιεόςει απϋ ατσϋν σα ςφεσικά
γπαμμασικά (και κασ‖ επέκσαςη ςημαςιολογικά) ςσοιφεία, π.φ. σο
γένορ, σον απιθμϋ, κ.ά. Απύσεπορ ςσϋφορ είναι ο αποδέκσηρ κασά ση
διδαςκαλία να εςσιάςει ςσα ςτςσασικά σηρ λέξηρ ή σηρ υπάςηρ (π.φ.
κλισικά επιθήμασα, λεισοτπγικέρ λέξειρ ϋπψρ ςόνδεςμοι, άπθπα) ποτ
έφοτν μεν φαμηλή επικοινψνιακή αξία, και γι‖ ατσϋ σον λϋγο δεν σα
πποςέφει ιδιαίσεπα ο μαθησήρ/η μαθήσπια, είναι ϋμψρ απαπαίσησα
για σην οπθή κασανϋηςη και παπαγψγή λϋγοτ. Η μέθοδορ ατσή
καθοδήγηςε σο ςφεδιαςμϋ σψν γπαμμασικύν αςκήςεψν ποτ
ςτμπεπιλήυθηκαν ςσο τλικϋ.
Διδαςκαλία βάςει σηρ εςσίαςηρ ςσον σύπο

Ππϋκεισαι ςσην οτςία για διδακσική ςσπασηγική ποτ δίνει έμυαςη
ςε ςτγκεκπιμένοτρ σόποτρ με διϋπθψςη ςτφνύν λαθύν με ή φψπίρ
φπήςη κανϋνψν. Για παπάδειγμα, αν σο υαινϋμενο εςσίαςηρ σηρ
διδαςκαλίαρ είναι η ςτμυψνία επιθέσοτ-οτςιαςσικοό, δίνεσαι ένα
κείμενο ϋποτ σο ςτγκεκπιμένο επίθημα παποτςιάζεσαι, για
παπάδειγμα, με ενσονϋσεπα γπάμμασα ύςσε να έλκεσαι η πποςοφή
σοτ ςποτδαςσή ςση ςτγκεκπιμένη δομή (Παπαδοποόλοτ et al. 2010).
Αξίζει να ςημειψθεί ϋσι η παιδαγψγική πποςέγγιςη κασανϋηςηρ σοτ
κειμένοτ δεν πεπιλαμβάνει επψσήςειρ ποτ ςσοφεόοτν ςσην εν λϋγψ
δομή (White 1998). Για παπάδειγμα, σο κείμενο μποπεί να
πεπιλαμβάνει πολλέρ δομέρ με επίθεσα - είσε ψρ κασηγοποόμενα
είσε ψρ πποςδιοπιςμοόρ, αλλά η ςτνοδετσική επύσηςη σοτ κειμένοτ
δεν απαισεί αναυοπά ςσα ιδιαίσεπα φαπακσηπιςσικά σα οποία
πποςδίδοτν σα ςτγκεκπιμένα επίθεσα ςσοτρ ϋποτρ ποτ
πποςδιοπίζοτν. Μποπεί, για παπάδειγμα, να ζησηθεί απϋ σο μαθησή
απλύρ να αποκπιθεί ςε ένα θέμα ποτ αναυέπεσαι ςσο κείμενο.
Κειμενοκενσπική πποςέγγιςη
Βαςική απφή σηρ κειμενοκενσπικήρ πποςέγγιςηρ αποσελεί η
παπαδοφή ϋσι σο κείμενο νοείσαι ψρ ολϋσησα, μέςα ςσην οποία κάθε
επιμέποτρ γλψςςικϋ ςσοιφείο λεισοτπγεί ςε ςτνάπσηςη με σα
τπϋλοιπα και ϋφι ξεκομμένο. Καθύρ σο κείμενο δεν μποπεί να
εννοηθεί φψπίρ σο πεπικείμενϋ σοτ, είναι αναγκαία η σαξινϋμηςη
σψν κειμένψν με βάςη σο πϋλο ποτ καλοόνσαι να διαδπαμασίςοτν
ςσο κοινψνικϋ και πολισιςμικϋ πεπιβάλλον σοτρ (Γεψπγακοποόλοτ
& Γοόσςορ 1999: 63-70). ΢σο τλικϋ για ση διδαςκαλία σηρ Αλβανικήρ,
313
ςτμπεπιλήυθηκαν κείμενα ποτ αποσελοόν ςσοιφεία σοτ άμεςοτ

αλλά και σοτ ετπόσεποτ κοινψνικοπολισιςμικοό πεπιβάλλονσορ
σψν μαθησύν και ανσιπποςψπεόοτν σα βαςικά είδη κειμένψν σοτ
αναυοπικοό και σοτ κασετθτνσικοό λϋγοτ, ϋπψρ π.φ. αυηγήςειρ,
πεπιγπαυέρ, πποςκλήςειρ, οδηγίερ ςτνσαγέρ.
Απφή σηρ διαυοποποιημένηρ διδαςκαλίαρ

Με σον ϋπο διαυοποποιημένη διδαςκαλία οπίζεσαι η διδακσική
πποςέγγιςη κασά σην οποία ο εκπαιδετσικϋρ ςφεδιάζει και
ευαπμϋζει διαυοπεσικέρ ππακσικέρ ςφεσικά με σο πεπιεφϋμενο, σιρ
διαδικαςίερ και σο αποσέλεςμα σηρ διδαςκαλίαρ, λαμβάνονσαρ
τπϋχη σιρ διαυοπέρ σψν μαθησύν ψρ ππορ ση μαθηςιακή
εσοιμϋσησα, σα ενδιαυέπονσα και σιρ μαθηςιακέρ ανάγκερ
(Tomlinson 2004). Οι δπαςσηπιϋσησερ σοτ τλικοό για ση διδαςκαλία
σηρ Αλβανικήρ πποψθοόν ση διδακσική ππακσική σηρ
διαυοποποίηςηρ καθύρ:
 αξιοποιοόν σα ιδιαίσεπα ενδιαυέπονσα σψν μαθησύν και
πποψθοόν σην ενεπγησική μάθηςη (π.φ. πεπιγπαυή/
κασαςκετή σηρ ιδανικήρ πϋληρ με φπήςη γπαπσοό λϋγοτ/
αιςθησικήρ έκυπαςηρ-κολάζ, ζψγπαυική)·
 έφοτν παιγνιύδη φαπακσήπα (π.φ. επισπαπέζια παιφνίδια ποτ
κασαςκετάζοτν οι ίδιοι οι μαθησέρ ακολοτθύνσαρ
ςτγκεκπιμένερ οδηγίερ ποτ παπέφονσαι απϋ σον
διδάςκονσα/σην διδάςκοτςα)·
 εμπεπιέφοτν σο ςσοιφείο σηρ επίλτςηρ πποβλήμασορ (π.φ.
οπγάνψςη ενϋρ σαξιδιοό)·
 λαμβάνοτν τπ‖ ϋχη σα διαυοπεσικά μαθηςιακά ςστλ (π.φ.
δπαμασοποίηςη, αιςθησική έκυπαςη, σπαγοόδι, φπήςη
εικϋναρ, βίνσεο).
 αξιοποιοόν οπσικοακοτςσικά επεθίςμασα (π.φ.
δπαςσηπιϋσησερ σαξινϋμηςηρ εικϋνψν, ιςσοπίερ ςτνδταςμοό
κειμένοτ-εικϋναρ, ςόνθεςη ιςσοπίαρ απϋ σπαγοόδι).
2.2. Παπαδείγμασα δπαςσηπιοσήσψν

΢σην ενϋσησα ατσή παποτςιάζονσαι ενδεικσικά παπαδείγμασα
δπαςσηπιοσήσψν ανάπστξηρ ππουοπικοό και γπαπσοό λϋγοτ.
2.2.1. Δπαςσηπιϋσησα ανάπστξηρ λεξιλογίοτ μέςψ σοτ ππουοπικοό

λϋγοτ
314
΢ση δπαςσηπιϋσησα ποτ παπασίθεσαι ςσην Εικ. 2 σα παιδιά

ςτμμεσέφοτν ςε ένα επισπαπέζιο παιφνίδι με θέμα σα επαγγέλμασα.
Παίζονσαρ ςε δτάδερ, πποςπαθοόν να απανσήςοτν ςψςσά ςσιρ
επψσήςειρ και να πποφψπήςοτν μέφπι σο σέλορ σοτ παιφνιδιοό. Έσςι
με ετφάπιςσο, παιγνιύδη σπϋπο, ανακαλοόν λεξιλϋγιο ποτ ήδη
γνψπίζοτν ή μαθαίνοτν νέο λεξιλϋγιο ςφεσικϋ με σα επαγγέλμασα.
Ο εκπαιδετσικϋρ κασά ση διάπκεια σηρ δπαςσηπιϋσησαρ επιβλέπει και
ςτνειςυέπει με καινοόπιο λεξιλϋγιο, ϋποτ ατσϋ κπίνεσαι
απαπαίσησο.
Εικ. 2: Δπαςσηπιϋσησα ανάπστξηρ ππουοπικοό λϋγοτ – Επαγγέλμασα
Ατσοό σοτ σόποτ δπαςσηπιϋσησερ ενσάςςονσαι ςσην τποενϋσησα

Μιλάψ κάθε κευαλαίοτ. Οι ςτφνϋσεποι σόποι δπαςσηπιοσήσψν ποτ
ςτνανσοόνσαι ςσην τποενϋσησα ατσή είναι: Ομαδικά παιφνίδια,
Παιφνίδια λέξεψν, Επισπαπέζια παιφνίδια, Σαινίερ οι οποίερ
αποσελοόν αυοπμή για ςτζήσηςη, Κοτίζ/Διαγψνιςμοί, Γπίυοι,
Παιδικά σπαγοόδια, Ποιήμασα, Παιφνίδια πϋλψν.
2.2.2. Δπαςσηπιϋσησα ανάπστξηρ γπαπσοό λϋγοτ
΢ση δπαςσηπιϋσησα ποτ απεικονίζεσαι ςσην Εικ. 3, οι μαθησέρ/-σπιερ

καλοόνσαι να γπάχοτν ένα ςόνσομο δελσίο καιποό με ση βοήθεια
σψν ςτμβϋλψν καιποό ποτ παποτςιάζονσαι ανά πεπιοφή ςσο φάπση.
Η δπαςσηπιϋσησα ολοκληπύνεσαι με σην παποτςίαςη σοτ δελσίοτ
καιποό ςσην σάξη.
315
Εικ. 3: Δπαςσηπιϋσησα ανάπστξηρ γπαπσοό λϋγοτ – «Σι καιπϋ κάνει;»
3. Ηλεκσπονικϋ Μαθηςιακϋ Πεπιβάλλον
Σο ηλεκσπονικϋ μαθηςιακϋ πεπιβάλλον, σο οποίο ονομάζεσαι Σα 7

κλειδιά σοτ Δπάκοτ (Εικ. 4), πεπιλαμβάνει κείμενα και αςκήςειρ με
εςσίαςη ςση γλύςςα, ςσο νϋημα και ςση φπήςη σηρ γλύςςαρ. Οι
γλψςςικέρ αςκήςειρ βαςίςσηκαν ςσα ποπίςμασα σηρ ςτγκπισικήρ
μελέσηρ σηρ Αλβανικήρ-Ελληνικήρ δίνονσαρ έσςι ση δτνασϋσησα
ςσοτρ μαθησέρ να δοτλέχοτν με ιδιαίσεπα ςσοφετμένο τλικϋ.
Απετθόνεσαι ςε παιδιά ηλικίαρ 9-13 εσύν και αυοπά δόο επίπεδα
γλψςςομάθειαρ: επίπεδο απφαπίψν (Α1/Α2) και επίπεδο
πποφψπημένψν (Β1). Η πολτμεςική ευαπμογή λεισοτπγεί ψρ
τποςσηπικσικϋ πεπιβάλλον δίνονσαρ ςσοτρ μαθησέρ (α) ση
δτνασϋσησα για παπαπάνψ εξάςκηςη και επαυή με ση γλύςςα-
ςσϋφο και (β) ση δτνασϋσησα να επγάζονσαι ςε δικϋ σοτρ επίπεδο.
(Τπάπφοτν σπία επίπεδα δτςκολίαρ ςε κάθε επίπεδο
γλψςςομάθειαρ.) ΢τγκεκπιμένα, εςσιάζει ςσην ακαδημαωκή
γλψςςική ικανϋσησα και ςσιρ διακπισέρ γλψςςικέρ δεξιϋσησερ
(Cskkilq 2001), ενύ η επικοινψνιακή γλψςςική ικανϋσησα
αναπσόςςεσαι κτπίψρ ςση ςφολική σάξη και ςε φύποτρ φπήςηρ σοτ
μαθησή.
316
Εικ. 4: ΢ελίδα καλψςοπίςμασορ ςσο ηλεκσπονικϋ μαθηςιακϋ πεπιβάλλον και

ειςαγψγήρ ασομικύν ςσοιφείψν φπήςση
Σο θεψπησικϋ τπϋβαθπο για ση διδαςκαλία σηρ δεόσεπηρ γλύςςαρ

βαςίζεσαι ςσο πλαίςιο για σην ανάπστξη σηρ ακαδημαωκήρ ικανόσησαρ
(framework for the development of academic expertise, Cummins 2001)
ϋπψρ σποποποιήθηκε για να πεπιγπάχει ηλεκσπονικά μαθηςιακά
πεπιβάλλονσα (Cummins, Brown & Sayers 2007). Ο κενσπικϋρ
άξοναρ εςσιάζει ςσιρ αλληλεπιδπάςειρ μέςα ςε κοινϋσησα μάθηςηρ,
ςση μέγιςση νοησική ςτμμεσοφή και ςση μέγιςση ενίςφτςη σηρ
σατσϋσησαρ σοτ μαθησή. Oι αλληλεπιδπάςειρ μέςα ςσην κοινϋσησα
μάθηςηρ αυοποόν ση φπήςη σοτ πεπιβάλλονσορ για ςτνεπγασικέρ
δπαςσηπιϋσησερ μεσαξό μαθησύν ςσην ίδια σην σάξη, αλλά και ςε
άλλερ σάξειρ. Η μέγιςση νοησική ςτμμεσοφή επιβάλλει ση
ςτμμεσοφή σψν μαθησύν ςε διαδικαςίερ τχηλοό επιπέδοτ, ϋπψρ η
ανάλτςη, η ςόνθεςη και η αξιολϋγηςη, οι οποίερ εξαςυαλίζοτν σην
ενεπγοποίηςη σψν νοησικύν σοτρ ικανοσήσψν. Η μέγιςση ενίςφτςη
σηρ σατσϋσησαρ σοτ μαθησή είναι ςημανσικϋ ςσοιφείο ςε σμήμασα
μησπικήρ γλύςςαρ ή γλύςςαρ κληπονομιάρ. Τπάπφει μια αμοιβαία
ςφέςη μεσαξό σηρ νοησικήρ ςτμμεσοφήρ και σηρ ενίςφτςηρ
σατσϋσησαρ (Cummins 2001).
Με σην είςοδϋ σοτ ςσο ηλεκσπονικϋ πεπιβάλλον ο μαθησήρ
μποπεί να επιλέξει σο κείμενο ςσο οποίο θα δοτλέχει (Εικ. 5) και ςση
ςτνέφεια σην εςσίαςη σηρ διδαςκαλίαρ: νϋημα, γλύςςα, φπήςη (Εικ.
6).
317
Εικϋνα 5: Επιλογή κειμένοτ
Εικϋνα 6: Επιλογή εςσίαςηρ σηρ διδαςκαλίαρ
Η εςσίαςη ςσο νϋημα (Εικ. 7) πεπιλαμβάνει: (α) κάνψ σην

ειςαγϋμενη πληπουοπία κασανοησή και (β) αναπσόςςψ σον κπισικϋ
αλυαβησιςμϋ. Ενσοόσοιρ, η εςσίαςη ςσο νϋημα τποςσηπίζει ϋσι η
επμηνεία σηρ κασανοησήρ ειςεπφόμενηρ πληπουοπίαρ ππέπει να
τπεπβεί σην κτπιολεκσική κασανϋηςη (Cummins 2001). Οι μαθησέρ
ςτνδέοτν σα νοήμασα με σιρ δικέρ σοτρ εμπειπίερ και με σην
ππογενέςσεπη/πποηγοόμενη γνύςη σοτρ (δηλ. ενεπγοποιοόν σα
νοησικά ςφήμασά σοτρ), αναλόοτν με κπισικϋ σπϋπο σιρ
πληπουοπίερ ςσο κείμενο (π.φ. αξιολϋγηςη σηρ ιςφόορ διάυοπψν
επιφειπημάσψν ή πποσάςεψν) και φπηςιμοποιοόν σα αποσελέςμασα
σψν ςτζησήςεψν και αναλόςεύν σοτρ ςε κάποια ςτγκεκπιμένη
δπαςσηπιϋσησα, η οποία παπέφει ςσο μαθησή/ςση μαθήσπια
318
εςψσεπικϋ κίνησπο (π.φ. υσιάφνψ ένα βίνσεο ή γπάυψ ένα ποίημα ή

δοκίμιο πάνψ ςε ένα ςτγκεκπιμένο θέμα). Εν ολίγοιρ, για σην
εκμάθηςη σοτ ακαδημαωκοό πεπιεφομένοτ, η έννοια σηρ κασανοησήρ
ειςαγϋμενηρ πληπουοπίαρ κινείσαι πέπα απϋ σην κτπιολεκσική
κασανϋηςη ππορ ένα βαθόσεπο επίπεδο νοησικήρ και γλψςςικήρ
επεξεπγαςίαρ.
Η εςσίαςη ςση γλύςςα (Εικ. 8) αυοπά ση ςτνειδησοποίηςη
και σην κπισική ανάλτςη σψν μοπυύν και σψν φπήςεψν σηρ
γλύςςαρ (Cummins 2001). Σο πεπιβάλλον πεπιλαμβάνει
δπαςσηπιϋσησερ ποτ εςσιάζοτν ςση γλψςςική επίγνψςη, ςσιρ οποίερ
φπηςιμοποιήθηκε σο γλψςςοδιδακσικϋ τλικϋ με βάςη σα ποπίςμασα
σηρ ςτγκπισικήρ μελέσηρ σηρ Αλβανικήρ-Ελληνικήρ.
Η εςσίαςη ςση φπήςη (Εικ. 9) είναι βαςιςμένη ςσην έννοια ϋσι
η κασάκσηςη σηρ δεόσεπηρ/ξένηρ γλύςςαρ θα παπαμείνει
αυηπημένη και ςτνδεδεμένη μϋνο με δπαςσηπιϋσησερ ςσην σάξη αν
οι μαθησέρ δεν έφοτν σην ετκαιπία να εκυπαςσοόν
(φπηςιμοποιύνσαρ σιρ σατσϋσησέρ σοτρ και ση νοημοςόνη σοτρ)
μέςψ εκείνηρ σηρ γλύςςαρ (Cummins 2001). Βλ. Γκϋποτ-Ρϋνσοτ κ.ά.
(τπϋ δημος.) για μια αναλτσική πεπιγπαυή σοτ ηλεκσπονικοό
πεπιβάλλονσορ μάθηςηρ σηρ Αλβανικήρ.
Εικϋνα 9: Παπάδειγμα άςκηςηρ με εςσίαςη ςση φπήςη
4. ΢τμπεπάςμασα
Σο ένστπο τλικϋ ευαπμϋςσηκε ήδη ςε σάξειρ απφαπίψν και

πποφψπημένψν κασά σην ςφολική φπονιά 2011-12 και ευαπμϋζεσαι
αναθεψπημένο και κασά σην ςφολική φπονιά 2012-13. Οι
αξιολογήςειρ απϋ σοτρ ίδιοτρ σοτρ μαθησέρ αλλά και ςτνενσεόξειρ
σψν εκπαιδετσικύν δείφνοτν θεσικά αποσελέςμασα. ΢σο μέλλον
319
πποεσοιμάζεσαι και ένα εγφειπίδιο Β1 σο οποίο θα απετθόνεσαι ςε

μαθησέρ ηλικίαρ 13-15 εσύν.
Σο ηλεκσπονικϋ μαθηςιακϋ πεπιβάλλον έφει ολοκληπψθεί
και ππϋκεισαι να φπηςιμοποιηθεί πιλοσικά μέςα ςσιρ σάξειρ
διδαςκαλίαρ αλλά και ατσϋνομα, απϋ σον κάθε μαθησή/-σπια
ξεφψπιςσά, απϋ σην άνοιξη σοτ 2013.
Γεψπγακοποόλοτ, Α. & Δ. Γοόσςορ. 1999. Κείμενο και επικοινψνία. Αθήνα:

Ελληνικά Γπάμμασα.
Cameron, L. 2001. Teaching Languages to Young Learners. Cambridge:
Canale, M. & Μ. Swain. 1995. «Theoretical bases of communicative
approaches to Second Language Teaching and Testing». Applied
Linguistics 1: 1-47.
Cummins, J. 2001. «Bijilgsaj chijdpel‖q kmrhep rmlgse». Sprogforum 19: 15-
20.
Cummins, J., K. Brown & D. Sayers. 2007. Literacy, Technology and Diversity:
Teaching for Success in Changing Times. New York: Pearson, Allyn
and Bacon.
Doughty, C. & J. Williams. 1998. Focus on Form in Classroom Second Language
Acquisition. Cambridge: Cambridge University Press.
Fotos, S. 1998. «Shifting the focus from forms to form in the EFL
classroom». ELT Journal 52: 605-628.
Ellis, R. 2002. «Grammar teaching: Practice or consciousness raising?» ΢σο
J.C. Richapdq & W.A. Relaldwa (επιμ.), Methodology of Language
Teaching: An Anthology of Current Practice. Cambridge: Cambridge
University Press. 167-174.
Κοόπση-Καζοόλλη, B. & J. Cummins. 2005. «Ενίςφτςη σψν γλψςςικύν
ικανoσήσψν και σατσοσήσψν σψν μαθησύν μέςψ σψν νέψν
σεφνολογιύν». ΢σο Μ. Παπαποόςη & Ρ. Σςοκαλίδοτ (επιμ.),
Θέμασα Σατσόσησαρ ςσην Ελληνική Διαςποπά: Γλώςςα και
Λογοσεφνία. Αθήνα: Μεσαίφμιο. 93-114.
Kourtis Kazoullis, V. & E. Skourtou. 2007. «The internet and English
language learning: Opening up spaces for constructivist and
transformative pedagogy through sister-class networks». ΢σο J.
Cummins & Ch. Davison (επιμ.), International Handbook of English
Language Teaching. New York: Springer International Handbooks
of Education. 763-776.
320
Κψςσοόλη, Σ. 2001. «Κειμενοκενσπική πποςέγγιςη και γλψςςικϋ μάθημα».

΢σο A. Υ. Φπιςσίδηρ (επιμ.), Εγκτκλοπαιδικόρ Οδηγόρ για ση
Γλώςςα. Θεςςαλονίκη: Κένσπο Ελληνικήρ Γλύςςαρ. 230-233.
Lightbown, P.Μ. & Ν. Spada. 1990. «Focus-on-form and corrective
feedback in communicative language teaching: Effects on
second language learning». Studies in Second Language Acquisition
12: 429-448.
Lightbown, P.M. & N. Spada. 2006. How Languages Are Learned. Oxford:
Oxford University Press.
Long, M.H. & P. Robinson. 1998. «Focus on form: Theory, research and
practice». ΢σο C. Dmsghrw & J. Wijjiakq (επιμ.), Focus on Form in
Classroom Second Language Acquisition. Cambridge: Cambridge
University Press. 15-41.
McGrath, I. 2002. Materials Evaluation and Design for Language Teaching.
Edinburgh: Edinburgh University Press.
Μήσςηρ, Ν. 2004. Η διδαςκαλία σηρ Γλώςςαρ τπό σο Ππίςµα σηρ
Επικοινψνιακήρ Πποςέγγιςηρ. Ειςαγψγή ςση Θεψπία και σιρ Σεφνικέρ
σοτ Επικοινψνιακού Μονσέλοτ. Αθήνα: Gutenberg.
Nunan, D. 1998. «Teaching grammar in context». ELT Journal 52: 101-109.
Παπαδοποόλοτ, Δ., K. Zmijanjac & Ε. Αγαθοποόλοτ. 2010. «Απϋκσηςη σηρ
ςτμυψνίαρ οτςιαςσικοό - επιθέσοτ ςσην Eλληνική ψρ Γ2:
΢τγκπισική μελέση δόο διδακσικύν παπεμβάςεψν». Μελέσερ για
σην Ελληνική Γλώςςα 30: 487-502.
Παπαδοποόλοτ, Ε. 2009. «Ο πϋλορ σηρ μησπικήρ γλύςςαρ σψν αλλοδαπύν
μαθησύν ςσην εκπαίδετςη σοτρ». ΢σο Ππακσικά 12οτ Διεθνούρ
΢τνεδπίοτ Διαπολισιςμική Εκπαίδετςη-Μεσανάςσετςη-Διαφείπιςη
΢τγκπούςεψν και Παιδαγψγική σηρ Δημοκπασίαρ. Πάσπα. 19-21
Ιοτλίοτ 2009.
Ππψσονοσαπίοτ, ΢σ. & Π. Φαπαβισςίδηρ. 2006. «Για ένα ςφολείο ποτ
ςέβεσαι ση «διαυοπεσικϋσησα»: Θεψπησικέρ και ππακσικέρ
πποςεγγίςειρ». Εκπαιδετσική Κοινόσησα 78: 24-33.
Ringbom, H. 1987. The Role of the Mother Tongue in the Foreign Language
Learning. Clevedon: Multilingual Matters.
Ρϋνσοτ-Γκϋποτ, Α., Β. Καζοόλλη, Μ. ΢οτκαλοποόλοτ, Α. Ρεβτθιάδοτ, Β.
΢πτπϋποτλορ, Γ. ΢πανσιδάκηρ, Ε. Μεφίλλη & Α. Ζεκολλάπι. Τπϋ
δημ. «Ηλεκσπονικϋ μαθηςιακϋ πεπιβάλλον για ση διδαςκαλία
σηρ Αλβανικήρ». ΢σο Ππακσικά σοτ 2οτ Διεθνούρ ΢τνεδπίοτ
“΢σατποδπόμι γλψςςών και πολισιςμών: Ελληνο-αλβανική επαυή”.
Παιδαγψγική ΢φολή (Π.Σ.Δ.Ε. & Σ.Ε.Π.Α.Ε.) σοτ Α.Π.Θ, ομάδα
«Πολόδπομο», ΢όλλογορ Αλβανύν μεσαναςσύν «Μησέπα
Σεπέζα» και Επγαςσήπιο Μελέσηρ Διδαςκαλίαρ και Διάδοςηρ σηρ
Ελληνικήρ Γλύςςαρ σοτ Πανεπιςσημίοτ Θεςςαλίαρ,
Θεςςαλονίκη.
Seedhouse, P. 1997. «Combining form and meaning». ELT Journal 51: 336-
344.
321
΢κοόπσοτ, Ε. 2002. «Δίγλψςςοι Μαθησέρ ςσο ελληνικϋ ΢φολείο». Επιςσήμερ

σηρ Αγψγήρ. Θεμασικό Σεύφορ 2002: 11-20.
Skourtou, E., V. Kourtis-Kazoullis & J. Cummins. 2006. «Designing virtual
learning environments for academic language development».
΢σο J. Weiss, J. Nolan, J. Hunsinger, & P. Trifonas (επιμ.),
International Handbook of Virtual Learning Environments. The
Netherlands: Springer. 441-468.
΢πανσιδάκηρ, Γ. 2010. Κοινψνιο-γνψςσικά Πολτμεςικά Πεπιβάλλονσα
Μάθηςηρ Παπαγψγήρ Γπαπσού Λόγοτ. Αθήνα: Gutenberg.
Tomlinson, C.A. 2004. Διαυοποποίηςη σηρ Επγαςίαρ ςσιρ Αίθοτςερ
Διδαςκαλίαρ: Ανσαπόκπιςη ςσιρ Ανάγκερ Όλψν σψν Μαθησών.
Αθήνα: Εκδϋςειρ Γπηγϋπη.
Tomlinson, B. 2011. Materials Development in Language Teaching. Cambridge:
VanPatten, B. 1996. Input Processing and Grammar Instruction in Second
Language Acquisition. Norwood, NJ: Ablex.
VanPatten, B. (επιμ.) 2004. Processing Instruction: Theory, Research, and
Commentary. Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum Associates.
White, J. 1998. «Gerrilg rhe jeaplep‖q arrelriml: A rwnmgpanhicaj ilnsr
enhancement study». ΢σο C. Doughty & J. Williams (επιμ.), Focus
on Form in Classroom Second Language Acquisition. Cambridge:
Cambridge University Press. 85-113.
322
A. RONDO-GORO, V. KAZOULLI, M. SOUKALOPOULOU, A. REVYTHIADOU,

V. SPYROPOULOS, I. SPANTIDAKIS, E. MËHILLI, E. K. HAJMELI. A.
ZEKOLLARI
Programi i Edukimit të Nxënësve të Huaj e të Riatdhesuar
Aksioni 5: Fuqizimi i Gjuhës Amtare
Universiteti i Selanikut «Aristoteli»
MATERIAL GJUHËSOR-DIDAKTIK PËR MËSIMDHËNIEN E GJUHËS SHQIPE

DHE MJEDISI DIDAKTIK ELEKTRONIK
(Përmbledhje)
y artikull paraqet materialin gjuhësor-didaktik dhe mjedisin e të

mësuarit elektronik, i cili është projektuar për programin e
mësimdhënies të gjuhës shqipe në klasat e përforcimit të gjuhës
amtare të cilat funksionuan në kuadër të Veprimit 5 të Projektit të
Universitetit Aristoteleio të Selanikut me titull «Edukimi i nxënësve të
huaj dhe të riatdhesuar». Fillimisht, prezantohen synimet e materialit
didaktik, parimet gjuhësore dhe pedagogjike të formimit të lëndës. Në
vazhdim jepen disa shembuj ushtrimesh dhe veprimtarish individuale
dhe në grup. Së fundi, paraqitet materiali teorik i formimit të mjedisit
didaktik elektronik i ilustruar.
Contact emails: amaliarodou@yahoo.gr, revith@lit.auth.gr
323
ΠΑΝΑΓΙΨΣΑ ΣΡΙΚΟΤ
Πανεπιςσήμιο Αιγαίοτ
Ρϋδορ
ΕΜΠΕΙΡΙΕ΢ ΓΡΑΜΜΑΣΙ΢ΜΟΤ ΚΑΙ ΕΣΕΡΟΣΗΣΑ ΢ΣΟ ΝΗΠΙΑΓΨΓΕΙΟ

ΑΠΟ ΣΗΝ ΟΠΣΙΚΗ ΣΟΤ ΠΑΙΔΙΟΤ. ΔΙΕΡΕΤΝΨΝΣΑ΢ ΣΗΝ ΜΕΣΑΒΑ΢Η
ΣΨΝ ΠΑΙΔΙΨΝ ΜΕΣΑΝΑ΢ΣΨΝ ΢ΣΟΝ ΔΗΜΟΣΙΚΟ ΢ΦΟΛΕΙΟ: ΣΑ
ΠΡΨΣΑ ΑΠΟΣΕΛΕ΢ΜΑΣΑ ΜΙΑ΢ ΕΘΝΟΓΡΑΥΙΚΗ΢ ΕΡΕΤΝΑ΢ ΢ΣΗ
ΡΟΔΟ
α αποσελέςμασα διάυοπψν διεθνύν ποιοσικύν και ποςοσικύν

επετνύν, κτπίψρ ατσά σψν PISA και IGLU, έκαναν σα
σελετσαία φπϋνια υανεπϋ σο γεγονϋρ ϋσι σα παιδιά με
μεσαναςσετσικϋ τπϋβαθπο, ποτ μειονεκσοόν κοινψνικά, δεν
τποςσηπίζονσαι απϋ σα διάυοπα εκπαιδετσικά ςτςσήμασα, εκσϋρ
ίςψρ απϋ ατσά σψν ςκανδιναβικύν φψπύν. ΢ε πολλέρ φύπερ η
παπαπάνψ πποβλημασική έκανε ένσονη σην ανάγκη για μια έγκαιπη
γλψςςική ενίςφτςη ςσο Νηπιαγψγείο και σο Δημοσικϋ ΢φολείο
(Panagiotopoulou & Graf, 2007).
΢σην Ελλάδα σην ίδια πεπίποτ εποφή εσοιμάςσηκε και σέθηκε
ςε ευαπμογή ένα νέο Διαθεμασικϋ Πλαίςιο Ππογπαμμάσψν ΢ποτδύν
(ΔΕΠΠ΢), ποτ ςσϋφετε, και ςσοφεόει ακϋμα, να αλλάξει να διδακσικά
δεδομένα ςσο ςφολείο. Σο ΔΕΠΠ΢ για σο Νηπιαγψγείο (2003) ςσιρ
βαςικέρ απφέρ σοτ αναυέπει ϋσι «για να είναι σο ππϋγπαμμα σοτ
νηπιαγψγείοτ αναπστξιακά κασάλληλο θα ππέπει να παπέφει
ετκαιπίερ για ση ςσήπιξη σηρ πολισιςμικήρ σατσϋσησαρ και σηρ
γλύςςαρ ϋλψν σψν παιδιύν, να βαςίζεσαι ςσιρ πποϊπάπφοτςερ
γνύςειρ και εμπειπίερ, να ςτνδέει ση γνύςη με σην καθημεπινή
ππακσική ςσο ςφολείο και να ςσηπίζει σο πϋλο σηρ γλύςςαρ ςε ϋλα
σα ππογπάμμασα». ΢σον Οδηγϋ σηρ Νηπιαγψγοό (2006, ς. 100)
σονίζεσαι ϋσι «΢σο ςόγφπονο ελληνικϋ ςφολείο, ϋπψρ ςτμβαίνει ςσα
ςφολικά πεπιβάλλονσα ϋλψν σψν δτσικύν φψπύν, η ανομοιογένεια
σοτ μαθησικοό πληθτςμοό ψρ ππορ ση γλύςςα, ση θπηςκεία και σην
εθνϋσησα αποσελεί πλέον ένα αδιαμυιςβήσησο δεδομένο. Η
παποτςία «άλλψν» ςε διάυοπερ εκδοφέρ σηρ εσεπϋσησαρ δεν είναι
πλέον η εξαίπεςη μέςα ςσιρ σάξειρ, αλλά σείνει να γίνει ο κανϋναρ.
΢ε ατσϋ σο πλαίςιο σο ζήσημα σηρ τποςσήπιξηρ σηρ ςτγκπϋσηςηρ σηρ
ππϋστπηρ ππουοπικήρ γλύςςαρ παίπνει νέερ διαςσάςειρ. Για να
μποπέςει σο νηπιαγψγείο να πποψθήςει ση ςτγκπϋσηςη κτπίαπφηρ
ππϋστπηρ ππουοπικήρ γλύςςαρ, είναι απαπαίσησο να εξαςυαλίςει
ένα πλαίςιο ποτ ςέβεσαι και αναγνψπίζει σιρ μησπικέρ γλύςςερ (είσε
ππϋκεισαι για ξένερ γλύςςερ, είσε για ποικιλίερ σηρ εθνικήρ
325
γλύςςαρ), σα πολισιςμικά φαπακσηπιςσικά και σιρ εθνικέρ

σατσϋσησερ ϋλψν σψν παιδιύν. ΢ε ατσϋ σο πλαίςιο δεν
απαγοπεόεσαι ςσα παιδιά να κάνοτν αναυοπέρ ςση μησπική σοτρ
γλύςςα ή ςσο σοπικϋ γλψςςικϋ σοτρ ιδίψμα, αλλά ανσίθεσα
ενθαππόνονσαι να ποτν ςση γλύςςα σοτρ π.φ. σον σίσλο σοτ
αγαπημένοτ σοτρ παπαμτθιοό, να σπαγοτδήςοτν σο αγαπημένο σοτρ
σπαγοόδι, να αναυέποτν παιφνίδια ή να κασονομάςοτν ςτνήθειερ
και γιοπσέρ».
Πύρ ςτνειςυέπει, ϋμψρ, σο Νηπιαγψγείο ςσην ενςψμάσψςη
σψν παιδιύν με μεσαναςσετσικϋ τπϋβαθπο και πψρ μποπεί να
ειςαγάγει ςσο εκπαιδετσικϋ ππϋγπαμμα σην γλψςςική σοτρ
ενίςφτςη;
Ο εγγπαμμασιςμϋρ (literacy) αποσελεί κόπιο ςσϋφο σοτ
εκπαιδετσικοό ςτςσήμασορ και ςση πποςφολική και ππψσοςφολική
εκπαίδετςη εννοείσαι ψρ η κασοφή σηρ ςφολικήρ και ςφεσικήρ με σην
εκπαίδετςη γλύςςα. Κασά σην M. Ulich (2003), ο εγγπαμμασιςμϋρ
ςαν έννοια πεπιγπάυει κάσι πεπιςςϋσεπο απϋ σην κασάκσηςη σψν
βαςικύν δεξιοσήσψν γπαυήρ και ανάγνψςηρ˙ πεπιλαμβάνει σιρ
δεξιϋσησερ σηρ κασανϋηςηρ σοτ κειμένοτ, σην γλψςςική αυαιπεσική
ικανϋσησα, ση φαπά σηρ ανάγνψςηρ, σην εξοικείψςη με σα βιβλία
και ση λογοσεφνική γλύςςα.
Μια ςψςσή γλψςςική εκπαίδετςη ςτνδέεσαι με σην ομαλή
λεισοτπγική και οτςιαςσική κοινψνική ένσαξη. Άσομα ποτ δεν
μιλοόν ση γλύςςα σηρ φύπαρ ϋποτ ζοτν είναι κασαδικαςμένα ςσην
κοινψνική πεπιθψπιοποίηςη. Η παπαπάνψ διαπίςσψςη δεν καθιςσά
ατσομάσψρ ατσονϋησο σο γεγονϋρ ϋσι οι «άλλερ» γλύςςερ δεν
έφοτν ένα ςημανσικϋ πϋλο να παίξοτν ςσην εκμάθηςη σηρ
Ελληνικήρ (΢κοόπσοτ, 2002). ΢όμυψνα με σην απφή σηρ κοινήρ
τποκείμενηρ ικανόσησαρ σοτ J. Cummins (2005) σα επιυανειακά
φαπακσηπιςσικά σψν διάυοπψν γλψςςύν είναι ςαυύρ ξεφψπιςσά,
τπάπφει ϋμψρ μία τποκείμενη γλψςςική ικανϋσησα ποτ είναι κοινή
μεσαξό σψν γλψςςύν. Ατσή η ικανϋσησα καθιςσά δτνασή σην
μεσαυοπά ςσοιφείψν απϋ ση μία γλύςςα ςσην άλλη.
Μία απϋ σηρ ςημανσικϋσεπερ αλλαγέρ ποτ βιύνοτν σα παιδιά
είναι η μεσάβαςη απϋ σο πιο πποςσασετμένο πεπιβάλλον σοτ
Νηπιαγψγείοτ ςσο Δημοσικϋ ςφολείο, ϋποτ γίνονσαι μέλη μιαρ
μεγαλόσεπηρ ομάδαρ με άλλερ απαισήςειρ και ςτνήθειερ. ΢τφνά
παποτςιάζονσαι αξεπέπαςσερ δτςκολίερ ςε έναν απιθμϋ παιδιύν, με
αποσέλεςμα η μεσάβαςη απϋ σο Νηπιαγψγείο ςσο Δημοσικϋ ςφολείο
να εξακολοτθεί να αποσελεί ένα νετπαλγικϋ ςημείο ςσην
εκπαίδετςη (Μπαγάκηρ, Διδάφοτ, Βάλμαρ, Λοτμάκοτ, Πομύνηρ,
2006). Η μεσάβαςη ατσή αποσελεί μεγάλη ππϋκληςη για ϋλα σα
326
ΔΜΠΔΗΡΗΔ΢ ΓΡΑΜΜΑΣΗ΢ΜΟΤ ΚΑΗ ΔΣΔΡΟΣΖΣΑ ΢ΣΟ ΝΖΠΗΑΓΩΓΔΗΟ
παιδιά και αυοπά σην απϋκσηςη απαισοόμενψν εκπαιδετσικύν

εμπειπιύν και σην ππϋςβαςη ςσον εγγπαμμασιςμϋ (Panagiotopoulou
& Graf, 2007). Η ππϋκληςη γίνεσαι ακϋμη μεγαλόσεπη για σα
αλλϋγλψςςα παιδιά απϋ κοινψνικο-οικονομικά μειονεκσικέρ
οικογένειερ.
Σα επψσήμασα ποτ σίθενσαι εδύ είναι σα εξήρ:
 Ποιερ ετκαιπίερ μάθηςηρ και ενίςφτςηρ δίνονσαι ςσα
αλλϋγλψςςα παιδιά κασά σην ςφολική καθημεπινϋσησα ςσο
Νηπιαγψγείο και σην Ά σάξη ύςσε να γίνεσαι δτνασή η ιςϋσιμη
ππϋςβαςη ςσην γλψςςική εκπαίδετςη και σον εγγπαμμασιςμϋ με
ςσϋφο σην ομαλή μεσάβαςη απϋ ση μία βαθμίδα ςσην άλλη;
 Κασά πϋςο πποςυέπεσαι ςσοφετμένη γλψςςική ενίςφτςη ςσα
αλλϋγλψςςα παιδιά και σι ποιϋσησαρ;
Ατσά σα επψσήμασα απαςφολοόν και σιρ εθνογπαυικέρ
πεπιγπαυέρ ποτ ακολοτθοόν. Μέςα απϋ ση ςτςσημασική
παπασήπηςη μιαρ ομάδαρ αλλϋγλψςςψν παιδιύν ςσο νηπιαγψγείο
και έπεισα ςσην Α‖ σάξη σοτ δημοσικοό ςφολείοτ κασά ση διάπκεια
σψν δπαςσηπιοσήσψν ποτ αυοποόν ση Γλύςςα, τπήπξε δτνασϋ να
ανσληθοόν πληπουοπίερ και να γίνοτν οπασέρ οι εμπειπίερ ποτ
βιύνοτν σα παιδιά ϋςον αυοπά ση ςφολική κοτλσοόπα ςε
ςτνδταςμϋ με σην πολισιςσική σοτρ σατσϋσησα.
Η «Εθνογπαυία» είναι μία μέθοδορ άμεςα ςτντυαςμένη με σον
πολισιςμϋ/ σην κοτλσοόπα μια ομάδαρ. Έφει σιρ πίζερ σηρ ςσην
επιςσήμη σηρ ανθπψπολογίαρ ποτ αναπσόφθηκε ςσα σέλη σοτ 19οτ
αιύνα και σιρ απφέρ σοτ 20οτ, ϋσαν οι ανθπψπολϋγοι εκείνηρ σηρ
πεπιϋδοτ, με κτπιϋσεπο ανσιππϋςψπϋ σοτρ σον Branislav
Malinowski, έκαναν έπετνα μϋνο ςε εξψσικά μέπη πολό μακπιά απϋ
σιρ πασπίδερ σοτρ (Pole&Morrison, 2003). Σιρ δεκαεσίερ σοτ 1920 με
1930 μια ομάδα κοινψνιολϋγψν σηρ ΢φολήρ Κοινψνιολογίαρ σοτ
Πανεπιςσημίοτ σοτ ΢ικάγο, με επικευαλήρ σον Robert Ezra Park,
τιοθέσηςαν σην εθνογπαυική έπετνα πεδίοτ σψν ανθπψπολϋγψν,
ανσί ϋμψρ να πλεόςοτν για ξένερ φύπερ, έςσπεχαν σο ενδιαυέπον
σοτρ ςσην ίδια σοτρ σην πϋλη, σο ΢ικάγο, και μελέσηςαν κοινψνικέρ
ομάδερ ςσην «μονσέπνα κοινψνία» σψν Η.Π.Α. (Pole&Morrison,
2003 Agrosino, 2007). Με σην επιπποή σηρ ανθπψπολογίαρ σοτ
Malinowski και κτπίψρ σηρ «΢φολήρ σοτ ΢ικάγο» η μονσέπνα
εθνογπαυία δείφνει ξεκάθαπα, ϋσι η αξία σηρ δεν πεπιοπίζεσαι ςε
εξψσικοόρ σϋποτρ, αλλά μαρ επισπέπει να μελεσοόμε δομέρ και
δπάςειρ ποτ πποκόπσοτν ςε διάυοπερ σοποθεςίερ, κοινψνίερ και
κοινψνικέρ ομάδερ, ϋπψρ η εκπαίδετςη, οι επιφειπήςειρ, η δημϋςια
327
τγεία, σα μέςα μαζικήρ επικοινψνίαρ (LeCompte & Preissle, 1994

Pole&Morrison, 2003 Agrosino, 2007).
Παπασηπήςειρ απϋ σην καθημεπινϋσησα ςσο Νηπιαγψγείοτ και σην

Α΄ σάξη ςση Ρϋδο
Σο νηςί σηρ Ρϋδοτ γεψγπαυικά και ιςσοπικά αποσέλεςε ςημείο
ςτνάνσηςηρ πολλύν πολισιςμύν. Είναι έναρ φύπορ γλψςςικά και
πολισιςμικά πολόμοπυορ, ήδη απϋ σα Βτζανσινά και Ιπποσικά
φπϋνια. Η ςόγφπονη Ρϋδορ αποσελεί έναν γλψςςικϋ καμβά
απαπσιζϋμενο είσε απϋ γλύςςερ με πολόφπονη ιςσοπική παποτςία,
ϋπψρ η Σοτπκική και η Ισαλική, είσε απϋ γλύςςερ ποτ πποέκτχαν
ψρ απϋπποια σψν πολλύν μεικσύν γάμψν, ϋπψρ οι γλύςςερ απϋ
σην ΢κανδιναβία και ατσέρ απϋ σιρ Κάσψ Φύπερ, σο Βέλγιο, απϋ
αγγλϋυψνερ φύπερ, απϋ φύπερ σηρ Αςίαρ, σηρ Αυπικήρ και σηρ
Νϋσιαρ Αμεπικήρ. Φαπσογπαυήςειρ σοτ 1997 δείφνοτν ϋσι ςε ατσϋν
σον καμβά πποςσέθηκαν και γλύςςερ απϋ σιρ ππύην ςοςιαλιςσικέρ
φύπερ, ειδικά απϋ σην Αλβανία. Απϋ σο 1997-1998 η αλβανική
γλύςςα κασέφει, μία απϋ σιρ τχηλϋσεπερ θέςειρ ςσην κλίμακα σψν
γλψςςύν ποτ ομιλοόνσαι ςση Ρϋδο, και κασ‖ επέκσαςη ςσα ςφολεία
σηρ, δίπλα ςσιρ ήδη παπαδοςιακά ομιλοόμενερ (Βπασςάληρ &
΢κοόπσοτ, 2000).
Σα δημϋςια ςφολεία ςσα οποία έγιναν οι παπασηπήςειρ είναι
ςσην πϋλη σηρ Ρϋδοτ, ϋποτ μαζί με σο ετπόσεπο πολεοδομικϋ σηρ
ςτγκπϋσημα (Καλλιθέα, Ιαλτςςϋρ) τπάπφει και η ενσονϋσεπη
σοτπιςσική ανάπστξη. ΢ε ατσέρ σιρ πεπιοφέρ παπασηποόμε και μια
μεγαλόσεπη ςτγκένσπψςη σψν μαθησύν με μεσαναςσετσικϋ
τπϋβαθπο. ΢σην πεπιοφή ςσην οποία βπίςκονσαι σα ςφολεία σηρ
έπετναρ απανσύνσαι ϋλψν σψν ειδύν οι κοινψνικέρ σάξειρ, έσςι ςσα
σμήμασα ποτ έγιναν οι παπασηπήςειρ τπάπφοτν παιδιά
ετκασάςσασψν και μοπυψμένψν ελληνικύν οικογενειύν, παιδιά
απϋ οικογένειερ με μεσαναςσετσικϋ τπϋβαθπο, απϋ μικσοόρ γάμοτρ
και παλιννοςσοόνσερ έλληνερ μεσανάςσερ δεόσεπηρ γενιάρ.
Σα παιδιά ςσα οποία εςσιάςσηκε η παπασήπηςη (Focus Kinder),
είναι σέςςεπα (4) παιδιά αλβανικήρ κασαγψγήρ, η Μαπία, ο Γιάννηρ,
η Ελένη και ο Άνσι. Και σα σέςςεπα είναι γεννημένα ςσην Ελλάδα
απϋ αλβανοόρ μεσανάςσερ ππύσηρ γενιάρ, ποτ ςημαίνει ϋσι η
γλύςςα ποτ ομιλείσαι ςσο ςπίσι είναι κτπίψρ η αλβανική.
Πιο ςτγκεκπιμένα:
 Ο Άνσι μένει με σην μησέπα σοτ ςσην Ελλάδα. Οι γονείρ σοτ
είναι φψπιςμένοι, ο πασέπαρ είναι ςσην Αλβανία. Έφει επίςηρ
μια αδελυή μεγαλόσεπη και ππέπει να τπάπφει κάποιορ
328
παπποόρ. Η μησέπα κάνει παπέα με Έλληνερ και μιλάει άπσαιςσα

ελληνικά. Ο ίδιορ είναι πολό επικοινψνιακϋρ και μιλάει άπιςσα
ελληνικά. ΢σην Α΄ σάξη μεσακϋμιςε και εγγπάυσηκε ςε άλλο
ςφολείο, οπϋσε δεν μπϋπεςα να παπακολοτθήςψ σην ποπεία σοτ.
 Οι Μαπία και ο Γιάννηρ είναι ππύσα ξαδέλυια απϋ σοτρ
πασεπάδερ σοτρ. Πεπνοόν πολό φπϋνο μαζί και έξψ απϋ σο
ςφολείο. Με σον Γιάννη μένοτν και οι παπποόδερ ποτ μιλοόν
μϋνο αλβανικά. Έφοτν και οι δόο απϋ ένα μικπϋσεπο αδελυάκι.
Η μησέπα σηρ Μαπίαρ μιλάει ςπαςσά ελληνικά, ο πασέπαρ ππέπει
να μιλάει καλόσεπα. Σοτρ γονείρ σοτ Γιάννη δεν σοτρ
ςτνάνσηςα καθϋλοτ. Η Μαπία μιλάει πολό καλά ελληνικά, αλλά
διακπίνεσαι ςσην ομιλία σηρ μία μικπή διαυοποποίηςη ςσην
ππουοπά και πολλέρ υοπέρ και ςση ςόνσαξη. Ο Γιάννηρ είναι
λιγομίλησορ, υαίνεσαι να μιλάει πολό καλά ελληνικά.
 Η Ελένη έφει δόο μεγαλόσεπα αδέλυια και ένα μικπϋσεπο. Η
μησέπα σηρ μιλάει ελάφιςσα ελληνικά και ο πασέπαρ σηρ λίγο
καλόσεπα. Οι ςτνεννοήςειρ γίνονσαι κτπίψρ με σα μεγαλόσεπα
αδέλυια. Η ίδια είναι πολό μοναφική, δεν μιλάει (ςπάνια λέει
κάποιερ λέξειρ), υαίνεσαι να κασαλαβαίνει ςφεδϋν σα πάνσα. Οι
γονείρ είπαν ςση νηπιαγψγϋ σοτ σμήμασορ ϋσι ςσο ςπίσι μιλάει
(αλβανικά).
Απϋ σον Υεβποτάπιο ψρ σον Ιοόνιο 2010 ςσο Νηπιαγψγείο και
απϋ σον ΢επσέμβπιο μέφπι σο Δεκέμβπιο 2010 ςσην Α΄ σάξη
παπασηποόςα ατσά σα παιδιά και σοτρ ςτμμαθησέρ σοτρ ςσιρ 8.30-
10.00, σην ύπα δηλαδή ποτ κτπίψρ λάμβαναν μέπορ οι γλψςςικέρ
δπαςσηπιϋσησερ σοτ σμήμασορ.
(Νηπιαγψγείο, 16.2.2010) […] Η Μαπία ζψγπαυίζει ςε μία κϋλλα φαπσί
ϋπθια, ςσηπιζϋμενη ςση ςτπσαπιέπα. Ο Γιάννηρ σην παπακολοτθεί.
Η Μαπία σοποθεσεί σην σελειψμένη ζψγπαυιά σηρ ςσο ςτπσάπι και
πηγαίνει ςσο μεγάλο σπαπέζι. Κάθεσαι δίπλα ςσην Κική και
ζψγπαυίζοτν ςτζησύνσαρ.
Ο Γιάννηρ παπαμένει και κοισάει γόπψ-γόπψ. Παίπνει ένα μολόβι
και ζψγπαυίζει αυηπημένορ. Σο αυήνει. Φαζεόει. Παίπνει ένα
μαπκαδϋπο. Γπάυει <Δ>, κάσι ςκέυσεσαι, ςηκύνεσαι και πηγαίνει
ςσον πίνακα διαςφίζονσαρ σην παπεοόλα (ϋποτ παίζοτν ένσονα ο
Άνσι με σοτρ Βαςίλη, Λάζαπο και Κύςσα) και απουεόγονσαρ σοτρ
άλλοτρ, πολό ςτγκενσπψμένορ, βάζει σο δάφστλϋ σοτ ςσο
ημεπολϋγιο ςση λέξη «ΔΕΤΣΕΡΑ». Κοισάει σο επϋμενο γπάμμα,
επιςσπέυει και γπάυει ςσο φαπσί σοτ σο «Ε». ΢τνεφίζει σο ίδιο, ένα-
ένα γπάμμα, μέφπι να σελειύςει σιρ λέξειρ «ΔΕΤΣΕΡΑ» και «ΣΡΙΣΗ».
Μϋλιρ σελειύνει, διπλύνει σο φαπσί σοτ ςαν γπάμμα. Αμέςψρ μεσά
ϋμψρ σο σςαλακύνει και σο πεσάει.
329
Η Μαπία, ποτ έφει ζψγπαυίςει ένα κοπίσςι, κϋβει σο πεπίγπαμμα σοτ

και ςηκύνεσαι να βάλει σην κασαςκετή σηρ ςσο ςτπσάπι. Παίπνει σα
καπσελάκια με σα ονϋμασα απϋ ένα καλαθάκι πάνψ ςση ςτπσαπιέπα
και σα κοισάει. Ο Γιάννηρ επιςσπέυει απϋ σο καλάθι με σα ςκοτπίδια
και σην παπακολοτθεί σι κάνει. Η Μαπία απφίζει να σοτ διαβάζει
δτνασά σα ονϋμασα ποτ διαβάζει ςσιρ καπσέλερ. Ατσϋρ σην ακοόει
αμίλησορ. Μεσά απϋ λίγο σον παίπνει απϋ σο φέπι και σοτ λέει
«Έλα, να παίξοτμε!». Πηγαίνοτν ςσην παπεοόλα. Διαβάζοτν σον
καιπϋ, παίζοτν, αγκαλιάζονσαι. Μεσά παίπνοτν απϋ ένα βιβλίο απϋ
σην βιβλιοθήκη και βλέποτν σιρ εικϋνερ. […]
΢σο παπαπάνψ απϋςπαςμα μποποόμε να παπασηπήςοτμε πύρ

και η Μαπία και ο Γιάννηρ έπφονσαι ςε επαυή με σο γπαπσϋ λϋγο
μϋνοι σοτρ και αβίαςσα. Σα γπάμμασα και η ανάγνψςη υαίνεσαι να
σοτρ ελκόοτν. Ο Γιάννηρ μϋνορ σοτ και πολό ςτγκενσπψμένορ
ανσιγπάυει σιρ μέπερ σιρ εβδομάδορ απϋ σο ημεπολϋγιο, ενύ
απγϋσεπα η Μαπία σοτ διαβάζει σα ονϋμασα σψν παιδιύν απϋ σιρ
καπσέλερ ονομάσψν και μεσά σον σπαβάει να διαβάςοτν σον πίνακα
αναυοπάρ για σον καιπϋ ςσην παπεοόλα και βιβλία ςση βιβλιοθήκη.
Όλα σα γπαπσά επεθίςμασα ςσην αίθοτςα είναι ςσα ελληνικά και σα
παιδιά επιλέγοτν με σι θα αςφοληθοόν και σι ϋφι, σι σοτρ σαιπιάζει
και σι ϋφι, φψπίρ σην αξιολϋγηςη ή τπϋδειξη ενϋρ ενήλικα.
Γιασί ψςσϋςο ο Γιάννηρ πεσάει σο φαπσί ποτ έφει γπάχει και
δεν σο υτλάει ςσο ςτπσάπι σοτ, ϋπψρ έκανε η Μαπία με ση
φειποσεφνία σηρ; Η Μαπία βλέποτμε κοινψνικοποιείσαι πεπιςςϋσεπο
απϋ σο Γιάννη. Ενύ ςσην απφή είναι μαζί, μεσά ατσή σον αυήνει και
κάθεσαι δίπλα ςσην Κική και μιλοόν κάνονσαρ φειποσεφνίερ. Ο
Γιάννηρ πποσιμά να μείνει μϋνορ σοτρ και να αςφοληθεί με κάσι
ήςτφο, αγνούνσαρ σα αγϋπια σηρ σάξηρ ποτ παίζοτν δίπλα σοτ πιο
δτναμικά παιφνίδια. Η Μαπία είναι ξεκάθαπα η «απφηγϋρ» ςση
ςφέςη σοτρ και κινείσαι με πεπιςςϋσεπη ατσοπεποίθηςη και ςιγοτπιά
για σον εατσϋ σηρ.
Σιρ σελετσαίερ δεκαεσίερ έφει επικπασήςει πια η ανσίληχη ϋσι
σα παιδιά μαθαίνοτν να διαβάζοτν και να γπάυοτν απϋ ση ςσιγμή
ποτ γεννιοόνσαι. ΢ε ένα πεπιβάλλον ποτ κτπιαπφεί ο γπαπσϋρ
λϋγορ, σα παιδιά ανσιλαμβάνονσαι ςφεδϋν αδιϋπασα και ςε
επενέπγεια με σον πεπίγτπο πύρ λεισοτπγεί ο γπαπσϋρ λϋγορ και ση
ςφέςη σοτ με σον ππουοπικϋ (Σάυα, 2001).
΢σο νηπιαγψγείο η ανάγνψςη και η γπαυή κασέφοτν
ςημανσικϋσαση θέςη ςσο Αναλτσικϋ Ππϋγπαμμα και «θεψποόνσαι
διαδικαςίερ ενεπγοό ςκέχηρ για σην κασαςκετή νοήμασορ, για σην
κασανϋηςη και σην παπαγψγή μηνόμασορ. ΢ε ατσϋ σο πλαίςιο έφει
διαμοπυψθεί η πεποίθηςη ϋσι, «δίνονσαρ απϋ πολό νψπίρ ετκαιπίερ
330
ςσα παιδιά να έπφονσαι ςε επαυή με σο γπαπσϋ λϋγο, ενιςφόοτμε σιρ

δτνασϋσησέρ σοτρ για σην κασάκσηςή σοτ. Η παπαπάνψ θεύπηςη
σηρ ανάγνψςηρ και σηρ γπαυήρ οδήγηςε σοτρ μελεσησέρ ςσην ιδέα
διαμϋπυψςηρ τποςσηπικσικύν πεπιβαλλϋνσψν εγγπαμμασιςμοό ςσο
πλαίςιο σψν ςφολικύν σάξεψν – ξεκινύνσαρ απϋ σο νηπιαγψγείο-
ποτ διετκολόνοτν σην ανάληχη ππψσοβοτλίαρ απϋ σα παιδιά για
σην εμπλοκή σοτρ ςε δπαςσηπιϋσησερ ανάγνψςηρ και γπαυήρ και
ςτμβάλλοτν ςσην ανάπστξη ςσπασηγικύν ανάγνψςηρ και γπαυήρ
είναι να μάθοτν σα παιδιά πύρ να μαθαίνοτν και πύρ να
φπηςιμοποιοόν ατσά ποτ ήδη γνψπίζοτν για σην επίλτςη νέψν
πποβλημάσψν» (ΟΔΗΓΟ΢ ΝΗΠΙΑΓΨΓΟΤ, ςελ. 109).
(Νηπιαγψγείο, 12.3.2010)
[…]Νασαλία- «΢ήμεπα σι μέπα είναι;»
Μαπία-«Παπαςκετή!»
Νασαλία-«Πϋςο;»
΢ψσήπηρ- «12»
Νασαλία-«Ψπαία, για να σο ποόμε ϋλοι μαζί γπήγοπα»
Παιδιά (εκσϋρ Ελένηρ)-«΢ήμεπα είναι Παπαςκετή 12 Μαπσίοτ 2010»
Νασαλία-«Ψπαία. Αρ κϋχοτμε κι ένα ακϋμη πϋδι σηρ κτπά-
΢απακοςσήρ, αυοό είναι Παπαςκετή».
Άνσι –«΢ε λίγο πληςιάζει σο Πάςφα».
Η κ. Νασαλία παίπνει σο βιβλίο για ση ζψή και σα θαόμασα σοτ
Φπιςσοό ςσα φέπια σηρ.
Νασαλία –«Ατσά ποτ θα ποόμε δεν είναι παπαμόθι, είναι αλήθεια,
γι‖ ατσϋ θέλψ ηςτφία».
Άνσι – « Ο Θεϋρ είναι ο μπαμπάρ σοτ.»
Νασαλία –«Είπαμε δεν διακϋπσοτμε!».
Η κ. Νασαλία απφίζει να διαβάζει για σο θαόμα σοτ
αναπήποτ ποτ πεππάσηςε και σα πεπιςςϋσεπα
παιδιά παπακολοτθοόν με πποςοφή.
Η Ελένη βλέπει, ακοόει και υσιάφνει παπάλληλα σα μαλλιά σηρ. Ο
Γιάννηρ κοισάει γόπψ – γόπψ. Η Μαπία απφίζει να φαςμοτπιέσαι. Ο
Άνσι παίζει με σα μαλλιά σοτ. Η Μαπία πληςιάζει πιο πολό ςσην κ.
Νασαλία και αγγίζει σο βιβλίο ποτ σοτρ διαβάζει . Η Βαςιλεία σηρ
υψνάζει να μην σο πειπάζει. Η Μαπία απομακπόνεσαι. Ο Άνσι
ενσψμεσαξό μεσακινείσαι ςε μια καπέκλα πιο πίςψ, πιο μακπιά απϋ
σην παπεοόλα και ςτνεφίζει να αςφολείσαι με σα μαλλιά σοτ.
Η κ. Νασαλία σελειύνει ση ανάγνψςη και ςηκύνει σο βιβλίο να
σοτρ δείξει σιρ εικϋνερ. Πεπιγπάυει ξανά σο θαόμα σοτ ανάπηποτ.
Όλοι δείφνοτν μεγάλο ενδιαυέπον.
΢ε ατσϋ σο απϋςπαςμα είναι ιδιαίσεπα ενδιαυέπον σο πύρ

ξεκινάει η δπαςσηπιϋσησα. Ενύ ο Άνσι δίνει μια αυοπμή για κοτβένσα
331
επί σοτ θέμασορ, ϋσι δηλαδή σο Πάςφα πληςιάζει, η κ. Νασαλία επιλέγει

να επιςσήςει σην πποςοφή σψν παιδιύν αλλιύρ, πποκασαβάλλονσαρ
σην ςημανσικϋσησα σοτ αναγνύςμασορ ποτ ακολοτθεί, φψπίρ κάποια
αυϋπμηςη για να ςτγκενσπύςει σο ενδιαυέπον σοτρ. Ξεκινάει σην
ανάγνψςή σηρ και σα σέςςεπα παιδιά δεν δείφνοτν ιδιαίσεπο
ενδιαυέπον. Ο Γιάννηρ και η Μαπία ποτ ςσο πποηγοόμενο απϋςπαςμα
με φαπά επφϋσαν ςε επαυή με σα βιβλία και σα γπάμμασα, σύπα
πποσιμοόν να πεπιεπγάζονσαι σην σάξη. Ο Άνσι ποτ πποςπάθηςε να
ςτμμεσέφει, αποςσαςιοποιείσαι και η Ελένη είναι ςφεδϋν αδιάυοπη απϋ
σην απφή μέφπι σο σέλορ σηρ ιςσοπίαρ. Αςφολοόνσαι ήςτφα με κάσι άλλο
ϋςο διαπκεί η ανάγνψςη, φψπίρ καν να μποτν ςσον κϋπο να ακοόςοτν
έςσψ λίγο σην απφή σοτ αναγνύςμασορ.
Όσαν ψςσϋςο η κ. Νασαλία δείφνει σιρ εικϋνερ και επαναυηγείσαι
σην ιςσοπία με δικά σηρ λϋγια, έφει σην αμέπιςση πποςοφή ϋλψν. Δεν
είναι ππουανύρ ςση ςτγκεκπιμένη πεπίπσψςη η θεμασολογία ποτ δεν
ενδιαυέπει σα παιδιά, αλλά ο σπϋπορ ποτ ατσή πποςεγγίζεσαι.
Παπασηποόμε πψρ σο γεγονϋρ ϋσι οι εικϋνερ ςτνοδεόοτν ενεπγά σην
αυήγηςη υαίνεσαι να βοηθάει σα σέςςεπα παιδιά να κπασηθοόν
ςτγκενσπψμένα ςσο ππουοπικϋ επέθιςμα.
(Α΄ σάξη, 28.9.2010) […] Η κ. Δήμησπα ζησάει απϋ σα παιδιά σηρ σάξηρ
να βγάλοτν σα άςππα βιβλία σοτρ (σο Αναγνψςσικϋ σηρ Γλύςςαρ).
Σο βγάζοτν ϋλοι και ανοίγοτν ςση ςελίδα ποτ σοτρ δείφνει η κ.
Δήμησπα. Κάνοτν μια γπήγοπη επανάληχη σα ονϋμασα σψν ηπύψν
σοτ βιβλίοτ και πποφψποόν ςσην επϋμενη ενϋσησα «Ποό είναι ο
Άπηρ;».
Ειςαγψγικά, ςτζησοόν και πεπιγπάυοτν σην εικϋνα σηρ ανσίςσοιφηρ
ενϋσησαρ ςσο βιβλίο. Η Ελένη παπακολοτθεί λίγο σα παιδιά ποτ
ςφολιάζοτν και μεσά απφίζει να υτλλομεσπά σο βιβλίο σηρ και να
βλέπει σιρ παπακάσψ εικϋνερ. Η Μαπία και ο Γιάννηρ κοισοόν σην
εικϋνα φψπίρ να μιλοόν. Η ςτζήσηςη ςτνεφίζει με θέμα σο
καλοκαίπι. Ο Γιάννηρ κοισάει γόπψ-γόπψ σην σάξη. Η Μαπία
πεπιεπγάζεσαι και ατσή λίγο σην σάξη και μεσά φαζεόει έξψ απϋ σο
παπάθτπο.[…]
΢σην Α΄ σάξη η διδαςκαλία σηρ γλύςςαρ γίνεσαι μέςα απϋ

ςτςσημασική και ενςτνείδηση φπήςη σοτ αλυαβησικοό ςτςσήμασορ
σηρ γλύςςαρ. Πολό ςημανσικϋρ είναι ο ππουοπικϋρ λϋγορ και η
ςφέςη σοτ με σο γπαπσϋ. ΢σο βιβλίο δαςκάλοτ ο/η εκπαιδετσικϋρ
ενθαππόνεσαι να πποκαλεί ςσην σάξη ππαγμασικέρ κασαςσάςειρ
επικοινψνίαρ και αλληλεπίδπαςηρ, μέςα απϋ σιρ οποίερ οι μαθησέρ
θα μαθαίνοτν ση γλύςςα φπηςιμοποιύνσαρ σην.
332
Και σα σπία παιδιά παπασηποόν σην εικϋνα, αλλά δεν

επιλέγοτν να ςτμμεσέφοτν ςσην ελεόθεπη ςτζήσηςη. Σην
παπακολοτθοόν απλά ψρ παθησικοί θεασέρ Πολό γπήγοπα
ςσαμασοόν και να παπακολοτθοόν. Απφίζοτν να πεπιεπγάζονσαι σο
φύπο γόπψ πεπιμένονσαρ ςσψικά να σελειύςει η δπαςσηπιϋσησα και
να πποφψπήςοτν ςε άλλη άςκηςη. Η κ. Δήμησπα δε υαίνεσαι να
ανσιλαμβάνεσαι σην αποφή σοτρ και δεν κάνει κάσι να σοτρ
ςτμπεπιλάβει ςση ςτζήσηςη.
(Α΄ σάξη, 28.9.2010) […] Δήμησπα-«Άλλορ ποιορ θα μαρ πει πύρ πέπαςε
σο καλοκαίπι σοτ;».
Η Μαπία ςηκύνει σο φέπι, αλλά η κ. Δήμησπα δίνει σο λϋγο ςσην
Κψνςσανσίνα και μεσά ςσην Δέςποινα. Ο Γιάννηρ φαςμοτπιέσαι. Η
ςτζήσηςη ενσοπίζεσαι ςσην εικϋνα.
Δήμησπα-«Σι βπήκε ο Άπηρ ςσην άμμο; Μαπία;»
Μαπία-«΢κανσζϋφοιπο»
Δήμησπα-«Όφι, δεν είναι. Έφει ςκανσζϋφοιποτρ ςση θάλαςςα;»
Γελάνε ϋλοι, γελάει εσεποφπονιςμένα και η Μαπία. Ακοτμπάει
αμτνσικά ςσην πλάση σηρ καπέκλαρ σηρ.
Μανϋληρ-«Είναι αφινϋρ».
Ο Φπήςσορ αυηγείσαι μια πποςψπική ιςσοπία σοτ με αφινϋ. Η Μαπία
ακοόει σην ιςσοπία σοτ και φαμογελάει. Ο Γιάννηρ φαςμοτπιέσαι. Η
Ελένη κοισάει σιρ εικϋνερ ςσον σοίφο.
Δήμησπα –«Σι κπασάει η Μαπίνα ςσα φέπια σηρ;»
Μαπία (πεσάγεσαι) -«Πίσα!». Φαμογελάει ικανοποιημένη.
Η ςτζήσηςη ςτνεφίζεσαι φψπίρ να ςτμμεσέφοτν οόσε ο Γιάννηρ,
οόσε η Ελένη, οόσε η Μαπία άλλη υοπά. […]
Ο Γιάννηρ και η Ελένη ςτνεφίζοτν να απέφοτν απϋ ση

ςτζήσηςη, ενύ η Μαπία κάνει πποςπάθειερ να ςτμμεσέφει
ςηκύνονσαρ φέπι. Όσαν μπεπδεόει σιρ λέξειρ ςκανσζϋφοιπορ-
αφινϋρ, η κ. Δήμησπα πποςπαθεί να ση υέπει ςε μια κπισική
ςσάςη απένανσι ςσο λάθορ σηρ, Σα παιδιά γελοόν με σην
πποοπσική ενϋρ ςκανσζϋφοιποτ ςση θάλαςςα. Η Μαπία
αιςθάνεσαι άβολα, ςιψπά και μεσά γελάει αμήφανα με σα άλλα
παιδιά. Η κ. Δήμησπα δε υαίνεσαι να σο πποςέφει, ςτνεφίζει ση
ςτζήσηςη με άλλα παιδιά. Η Μαπία ψςσϋςο παπακολοτθεί
πποςεφσικά. Υψνάζει με ενθοτςιαςμϋ μια απάνσηςη ποτ ξέπει
ςε μια πποςπάθεια να αποκασαςσήςει σο φαμένο σηρ γϋησπο
και ατσοπεποίθηςη. Διεκδικεί να κεπδίςει μια θέςη ιςάξια
ανάμεςα ςσοτρ ςτνομιλησέρ σηρ.
333
(Ά σάξη, 5.10.2010) […] Η κ. Δήμησπα σοτρ τπαγοπεόει σην

οπθογπαυία σηρ ημέπαρ.
Δ-«Γπάυοτμε ση υψνοόλα σο. Ποια γπάμμασα φπειαζϋμαςσε για ση
υψνοόλα σο;».
Γιάννηρ-«Δόο. Σο σ και σο ο»
Μαπία-«Πανεόκολο!». Σο γπάυοτν αμέςψρ.
Δήμησπα-«Γπάχσε ση λέξη <παπί>».
Φπήςσορ-«Κτπία, δεν θα βάλοτμε κϋμμα;»
Δήμησπα-«Όφι. Δεν είπαμε ϋσι οι λέξειρ παίπνοτν κάποιερ
υψνοόλερ μαζί; Σο – παπί λέμε. Πάνε μαζί».
Ο Γιάννηρ κοισάει ση Μαπία πύρ σο γπάυει.
Δ-«Μεσά γπάυοτμε ση λέξη πασάσα»
Μαπία-«Οοοο! Εόκολη!»
Ο Γιάννηρ γπάυει και μεσά κοισάει πάλι σο σεσπάδιο σηρ Μαπίαρ […]
Όςον αυοπά σην πποεσοιμαςία ςσο ςπίσι και η Μαπία και ο

Γιάννηρ είναι πάνσα απϋ σοτρ καλόσεπα πποεσοιμαςμένοτρ.
Ο,σιδήποσε αυοπά επγαςίερ ςσο ςπίσι ή αςκήςειρ γνψςσέρ, και οι δόο
αποδίδοτν αποσελεςμασικά. Επεξεπγάζονσαι σιρ λέξειρ ολικά, ϋςο
και αναλτσικο-ςτνθεσικά και έφοτν μάθει καλά σα γπάμμασα ποτ
έφοτν διδαφθεί μέφπι σύπα. Η Μαπία δείφνει σον ενθοτςιαςμϋ σηρ
ποτ σα ξέπει καλά και πποςπαθεί να σο κάνει αιςθησϋ ςσον πεπίγτπϋ
σηρ. Παποτςιάζει μια ενσελύρ διαυοπεσική ςτμπεπιυοπά απϋ εκείνη
κασά σην ελεόθεπη ςτζήσηςη. Υπονσίζονσαρ να είναι καλά
πποεσοιμαςμένη, είναι ςίγοτπη για σιρ επιδϋςειρ σηρ και σο
διαστμπανίζει, διεκδικύνσαρ έναν πιο ππψσαγψνιςσικϋ πϋλο ςσην
δτναμική σηρ σάξηρ. Ο Γιάννηρ, αν και αποδεικνόει ϋσι ξέπει,
παπαμένει ςιψπηλϋρ και αναςυαλήρ, εξαπσύμενορ ςτναιςθημασικά
απϋ ση Μαπία.
΢τνοπσικά ςφϋλια και ςτμπεπάςμασα
Διαβάζονσαρ σα παπαπάνψ αποςπάςμασα γενικά παπασηποόμε ϋσι οι

εκπαιδετσικοί επιλέγοτν κασά βάςη έναν μεσψπικϋ σπϋπο
διδαςκαλίαρ, παπϋλο ποτ τπάπφει κπασική πποσποπή για βιψμασική
μάθηςη βαςιςμένη ςσα ενδιαυέπονσα σψν παιδιύν και αναδτϋμενη
απϋ ατσά. Επίςηρ, δεν λαμβάνεσαι καθϋλοτ τπϋχη σο πολισιςμικϋ
μψςαωκϋ σηρ σάξηρ και σο τποςσηπικσικϋ οπσικοακοτςσικϋ τλικϋ
πεπιοπίζεσαι ςσα απολόσψρ απαπαίσησα, με αποσέλεςμα σα παιδιά
σηρ παπασήπηςήρ να μην ςτμμεσέφοτν ατθϋπμησα ςε καμιά
δπαςσηπιϋσησα. Σοτρ ζησείσαι να εκσελέςοτν απαισησικέρ για ατσά
νοησικέρ διεπγαςίερ φψπίρ κασάλληλη ή επαπκή πλαιςιακή ςσήπιξη.
Σο ενδιαυέπον είναι ϋσι οι εκπαιδετσικοί δεν υαίνεσαι να
334
ανσιλαμβάνονσαι σην παπαπάνψ πποβλημασική. Ππουανύρ γι‖

ατσοόρ, ευϋςον ϋλα σα παιδιά είναι γεννημένα ςσην Ελλάδα και
μιλοόν ελληνικά, δεν καθιςσά σο ςφολικϋ πεπιβάλλον ςε
πεπιβάλλον εσεπϋσησαρ.
Ψςσϋςο, ςόμυψνα με σον Cummins (2005) οι ανθπύπινερ
ςφέςειρ θα έππεπε να βπίςκονσαι ςσην καπδιά σηρ ςφολικήρ
ππακσικήρ. Η έννοια σηρ «ενδτνάμψςηρ σηρ σατσϋσησαρ» είναι
βαςικϋρ μοφλϋρ σψν διαπποςψπικύν αλληλεπιδπάςεψν και
εντπάπφει ςε κάθε ςφέςη διδάςκονσα και διδαςκϋμενοτ
πποκειμένοτ να ςτνσελεςσεί μάθηςη. Η βαςικϋσεπη λοιπϋν
πποβλημασική σψν παπαπάνψ αποςπαςμάσψν δεν είναι η
διδακσικέρ σεφνικέρ ποτ επιλέγονσαι, αλλά η έλλειχη
ςτνειδησοποίηςηρ απϋ σοτρ εκπαιδετσικοόρ ϋσι παπϋλο ποτ έναρ
δίγλψςςορ μαθησήρ μιλάει καλά σην γλύςςα σηρ πλειοχηυίαρ, δεν
παόει να έφει σην ανάγκη να ενδτναμψθεί η σατσϋσησα σοτ, ύςσε
να βελσιψθεί η ςφολική σοτ επίδοςη και να ενιςφτθεί ολϋπλετπα η
πποςψπικϋσησα σοτ και η κοινψνική σοτ τπϋςσαςη.
Όσαν μιλάμε για κοινψνική ένσαξη ςσο ςφολείο, μιλάμε για
ενδτνάμψςη σηρ σατσϋσησαρ σοτ μαθησή μέςα απϋ μια ςσενή
ςτνεπγαςία με σοτρ γονείρ και μέςα απϋ μία διδαςκαλία ποτ
ενθαππόνει σοτρ μαθησέρ να ςσέκονσαι κπισικά απένανσι ςσον
πολισιςμϋ σοτρ, αλλά και σοτρ άλλοτρ πολισιςμοόρ, γεγονϋρ ποτ θα
σοτρ κασαςσήςει ικανοόρ να κασανοήςοτν σην κοινψνία και σην
πολισιςσική σοτρ σατσϋσησα ςυαιπικά και ϋφι μϋνο απϋ μία οπσική
γψνία. Όσαν η γλύςςα και ο πολισιςμϋρ σψν αλλοδαπύν
αγνοοόνσαι σϋσε ατσοί ατσομάσψρ ξεκινοόν απϋ μειονεκσική θέςη.
ΕΛΛΗΝΟΓΛΨ΢΢Η ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΥΙΑ
Βαλμάρ Υ., Λοτμάκοτ Μ., Πομύνηρ Μ., Διδάφοτ Ε. και Μπαγάκηρ Γ. (2006).
Η ομαλή μεσάβαςη σψν παιδιών από σο νηπιαγψγείο ςσο δημοσικό
και η πποςαπμογή σοτρ ςσην Α΄ σάξη. Αθήνα: Μεσαίφμιο
Βπασςάληρ, Κ. & ΢κοόπσοτ, Ε. (2000) Δάςκαλοι και μαθησέρ ςε σάξειρ
πολισιςμικήρ εσεπόσησαρ: Ζησήμασα μάθηςηρ. Εκπαιδετσική
κοινϋσησα, σετφ. 54 (26-33)
΢κοόπσοτ, Ε. (2002) Από σο ςπίσι ςσο ςφολείο: Οι ομιλησέρ και οι γλώςςερ σοτρ.
Τλικά Ημεπίδαρ: Γλώςςερ ςσο ΢πίσι, Γλώςςερ ςσην Κοινψνία.
Ρϋδορ: Γενική Γπαμμασεία Εκπαίδετςηρ Ενηλίκψν/
Πανεπιςσήμιο Αιγαίοτ
Σάυα, Ε. (2001) Ανάγνψςη και γπαυή ςσην πποςφολική εκπαίδετςη. Αθήνα:
Ελληνικά Γπάμμασα
335
ΤΠ.Ε.Π.Θ./ Π.Ι. (2003) Διαθεμασικό ενιαίο πλαίςιο ςποτδών ππογπαμμάσψν

ςποτδών και αναλτσικά ππογπάμμασα ςποτδών για σο Νηπιαγψγείο.
Αθήνα: ΟΕΔΒ.
ΤΠ.Ε.Π.Θ./ Π.Ι. (2006) Οδηγόρ Νηπιαγψγού: Εκπαιδετσικοί ςφεδιαςμοί,
Δημιοτπγικά πεπιβάλλονσα μάθηςηρ. Αθήνα: ΟΕΔΒ.
Cummins, J. (2005) Σατσόσησερ τπό Διαππαγμάσετςη: Εκπαίδετςη με ςκοπό
σην ενδτνάμψςη ςε μια κοινψνία σηρ εσεπόσησαρ (Εκδ. Β΄). Αθήνα:
Gutenberg.
ΞΕΝΟΓΛΨ΢΢Η ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΥΙΑ
Angrosino, M. (2007). Doing Ethnographic and Observational Research (Book 3

of the SAGE Qualitative Research Kit). London: Sage Publications
LeCompte M.D. & Preissle J. (1994). Qualitative Research: What it is, What it
iql‖r ald Hmu ir‖q dmle. In: Bruce Thompson (ed). Advances in Social
Science Methodology. Volume 3. JAI Press.
Panagiotopoulou A. & Graf K. (2007) Umgang mit Heterogenität und
Förderung von Literarität im Elementar- und Primarbereich im
europäischen Vergleich. In: Hofmann, B./ Valtin, R. (Hrsg.):
Checkpoint Literacy. Tagungsband zum 15.Europäischen
Lesekongress 2007 in Berlin. Berlin: Deutsche Gesellschaft für
Lesen und Schreiben.
Pole, C. & Morrison, M. (2003) Ethnography for Education. Glasgow: Open
University Press.
Ulich, M. (2005) Literacy und sprachliche Bildung im Elementarbereich. In: S.
Weber (Hg.) Die Bildungsbereiche im Kindergarten. Basiswissen für
Ausbildung und Praxis» 3.Aufl. Freibung.
336
PANAGIOTA TRIKOU
Aegean University
Rhodes
LITERACY EXPERIENCES AND DIVERSITY IN NURSERY SCHOOL FROM THE

CHILD‖S PERSPECTIVE. EXPLORING THE TRANSITION OF IMMIGRANT
CHILDREN TO PRIMARY SCHOOL. FIRST RESULTS OF AN ETHNOGRAPHIC
FIELDWORK IN RHODES.
ccording to the latest PISA and IGLU studies, the educational

system seems to fail to efficiently support children that are
socially disadvantaged and/or with migrant backgrounds in
incorporating them into the school reality. In many countries this
problematic issue was interpreted as a need to design early intervention
language programs. During the last years, most of EU member-states have
applied new and modern curricula for a qualitative preschool education.
Special emphasis was placed on literacy development, through a rich oral
and printed language environment. In Greece a new National Curriculum
was prepared and implemented. The basic principle states mentioned
that Nursery school should provide opportunities to empower the
csjrspaj idelrirw, rhe chijdpel‖q mul jalgsage ald qsnnmpr rhe pmje mf
language development in all programs.
One of the key points in education, which is related with school
success, is transition from Nursery to Primary school. A number of
children often present insurmountable difficulties during this transition.
This is a challenge for all children, and requires certain educational skills
and experiences such as access to literacy. According to Batsouta (2009),
rhe kajmpirw mf lspqepw qchmmj edscarmpq pejareq rpalqiriml rm chijdpel‖q
migrant background. In particular, they consider transition problematic
dse rm rheip jalgsage, qmciaj ald ekmrimlaj “deficirq” fpmk rhe mle qide,
and the unreadiness of school to deal with diversity from the other.
Within the framework of my doctoral thesis, which concerns
transition from nursery to primary education, I have conducted a long-
term ethnographical research in Nursery and Elementary schools in
Rhodes. My observations concern the literacy activities that take place in
the class, and focus on the learning opportunities and the language
support, that are offered to children with migration history. Since the
majority of immigrant population on Rhodes comes from Albania, all of
my focus children are Albanian descended. The first results of my
research, on how all the above affect transition to Elementary school, are
to be presented in this paper.
337
ALBANOHELLENICA NEWS - ΕΛΛΗΝΟΑΛΒΑΝΙΚΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ
ΝΕΑ – LAJME FILOLOGJIKE SHQIPTARO-GREKE
THE 1ST INTERNATIONAL CONFERENCE OF ALBANIAN-

GREEK STUDIES, TIRANA, 24-25 MARCH 2012
he 1st International Conference of Albanian-Greek Studies was

held in Tirana, Albania, in 24-25 March 2012, in Aleks Buda
Conference Hall and in the Library of the Academy of Sciences
of Albania. The Conference aimed to make a recapitulation of the
studies made so far, and to trace the main trends in the field research.
The main topic of the Conference was: «The Albanian-Greek
Linguistic and Cultural Relations: Past, Present and Future». The
main thematic axes were: 1) The Albanian-Greek Philological
Studies: Past, Present and Future. 2) The Language and Civilization
of the Arvanites in Greece. Arbëreshë and Greek Linguistic
Communities in Italy. 3) The literary tradition and the Dialects of the
Greek Minority in Albania. 4) The Literary production and the
Cultural Integration of the Albanian Immigrants in Greece. 5)
Questions of Greek-Albanian and Albanian-Greek Translation–A
Cultural, Linguistic, and Communicative Approach. 6) Various
Albanian-Greek cultural aspects.
The main organizer of the event was the Albanian-Greek
Association of Philology (AGAPH). In its call for papers the
organizers highlighted the fact that AGAPH unites philologists and
researchers from Albania, Greece and other countries. Since its
inception in 1997 in Elbasan, Albania, AGAPH has played an
important role in the creation of a global discussion on the Albanian-
Greek Studies. Its journal «Albanohellenica» has become a major
international tribune, where scholars of the relevant fields publish
their research, views and insights.
The Conference was held in the framework of the events of the
Days of Greek Cultural Spring in Tirana under the auspices of the
Greek Embassy in Tirana. Other co-organizers were: the Academy of
Sciences of Albania, the Institute of Modern Greek Studies [Manolis
Triandaphyllidis Foundation], Aristotle University of Σhessaloniki
and the Italian Institute for Culture in Tirana. AMC Albania was
General Sponsor of the event. Onufri Editions offered the printing of
the Program.
The activity of AGAPH is based on the contributions of their
members, on their positive enthusiasm, which entails a fruitful
cooperation between colleagues and the common vision for a cultural
cooperation and an atmosphere of friendship in the region. AGAPH
does not operate under the shield of any organization, nor it disposes
resources for organizing big and frequent events of scientific and
cultural content.
339
ALBANOHELLENICA NEWS
The 1st International Conference of Greek-Albanian Studies

was a scientific event of great importance. Keynote speakers from
Europe and USA addressed the conference at keynote and plenary
sessions.
A tribute to the albanological work of Titos Jochalas was paid in
a special session.
The benefits from the Conference were multiplex, but first of
all scientific: Interesting conclusions were drawn and an international
communication network in the research field was outlined even in an
interpersonal level. The present issue of Albanohellenica is preserved
to a selection af the Proceedings.
Here follows a list with the speakers and titles of the papers they
presented at the Conference:
Aleks Buda Conference Hall of the Academy of Sciences of Albania

Saturday, 24 March 2012
KEY NOTE SESSION

10:00 -12:00 h.
Brian D. Joseph (Columbus, Ohio): On Old and New Connections between
Greek and Albanian: Grammatical Evidence.
Seit Mansaku (Tirana): Concurrences between Albanian and Greek in the
Context of the Indo-European Dialectology.
Bardhyl Demiraj (München): Traces of Mediterranean – Balkanic
Substratum in Albanian and Greek: Alb. rrush and Gr. ῥώξ as
a Case Study.
V. Spyropoulos (Athens), A. Revythiadou (Thessaloniki), I. Kappa (Crete),
K. Nikolou (Rhodes), N. Stamatoyannis (Athens), P.
Anagnostopoulos (Athens), I. Markopoulos (Thessaloniki): A
340
Comparative Description of Albanian and Greek: Some Basic

Phonological and Morpho-Syntactical Phenomena.
Francesco Altimari (Calabria): Concurrences between Arbëreshë and
Arvanitika.
Aristotle Spiro (Tirana): Fricative Dentals and Occlusive Palatals: Greek-
Albanian Isophones in the Balkan Context.
In front: Distinguished Professor Brian D. Joseph

and Dr. Christopher Brown attending the Conference
12:00 – 13:00
SPECIAL SESSIONS
Contributions and Contributors: Personalities of Linguistics and Culture.
Aleks Buda Conference Hall
13:00 – 15:00 h.
Xhevat Lloshi (Tirana): Greek Loan Words in the Albanian Version of the
New Testament of 1827.
Doris K. Kyriazis (Thessaloniki): Old Words and Neologisms: Lexical
Stratifications in the Greek-Albanian Dictionaries of Th.
Mitko and P. Koupitoris.
Matteo Mandalà (Palermo):Albanian-Greek Relations in the Linguistic
Concept of Demetrio Camarda.
Albert Riska (Elbasan): Greek in the Studies of Professor Eqrem Çabej.
Thoma Dhima (Gjirokastër): The Place of the Greek Loan Words in the
Dialectological Studies of M. Totoni.
Evalda Paci (Tirana): Some Cases of Greek Loan Words in Meshari (1555)
of Gjon Buzuku.
Dion Tushi (Korçë): Eulogios Kourilas and the Greek-Albanian Studies.
341
Greek Language and Culture in Albania

16:00 – 18:00 h.
Christopher Brown-Brian D. Joseph (Columbus, Ohio): The Greek of

Southern Albania in the Context of Balkanistics.
Maksim Kisilier, Aleksander Novik, Andrej Sobolev (Saint Petersburg,
Moscow): Ethnolinguistic and Dialectological Observations
from Dropull, Albania: Based on the Data of the Russian
Expedition in 2009.
Konstantinos G. Giakoumis (Tirana): A Preliminary Linguistic Approach to
the Code of Dositheos, Bishop of Drinopolis and
Argyrokastron (1760-1859).
Jani Jani (Gjirokastër): Anthroponyms in the regions of Dropull and Vurg:
Formation of Andronyms.
Ymer Çiraku (Tirana): The Albanian Writings of a Greek Poet from
Albania: An Essay on Pano Çuka.
Mirela Karanxha (Gjirokastër): The Presence of Homeland in the Poetry of
Niko Kacalidha.
Presiding the keynote session: (from left to right) Aristotle Spiro,

Nikolaos Pazios, Emil Lafe, Titos Jochalas, Jorgo Bulo, Francesco Altimari
Greek Literature in the Albanian Cultural Context

Library Hall
13:00 – 14:25 h.
Shaban Sinani (Tirana): The Horse in «The Castle» (I. Kadare) and in «The
Iliad».
342
Tonin Çobani (Tirana): Greek and Pre-Greek Mythology in «Lahuta e

Malcis» by Gjergj Fishta.
Josif Papagjoni (Tirana): Greek Tragedians in the Albanian Theater or the
Diachronic Recycling of the Spirit.
Klara Kodra (Tirana): The Legend of the Dead Brother among Albanians
and Greeks: Balkanisms and Interactions.
Brikena Smajli (Shkodër): The Hexameter of «The Iliad» in the Albanian
Experience.
Rudina Llazari - Jolanda Trumza (Shkodër): «The Iliad» of Homer and the
Song of Gjergj Elez Alija (A Comparative Survey of Both
Epics in Their Culminative Moments).
Olimbi Velaj (Durrës): Albanian-Greek Parallels in Immurement Ballads.
Ermira Ymeraj (Tirana): Interpretation Variants and Invariants of the
Imperial Verse in the Albanian Translations of «The Iliad» as
an Indication of Interculturality.
Albanian and Greek Cultural Aspects

Library Hall
14:25 - 16:00 h.
Pirro Thomo (Thessaloniki): Aspects of Sameness and Otherness in the

Construction Heritage of Neighboring Countries.
Meri Kumbe (Athens): Byzantine Musical Manuscripts of Albania.
Sokol Çunga (Tirana): The Code of Fier Number 100 in the Collection
«Codes of Albania» of the Central Archives of the State (The
Code of the Monastery of Saint Cosmas).
Andi Rëmbeci (Tirana): A Greek Postbyzantine Manuscript: the Code of
the Metropolis of Koritza: Notices about the Guilds of Korçë
during the 18th-19th Centuries.
Agim Bido (Tirana): The Djubleta and the Long Albanian Kilt: Contrasts
and Similarities with the Ancient and Current Greek Patterns.
Cultural Communities: Albanian, Arvanitika, Arbëreshë
Library Hall
16:30 – 18:00 h.
Nikos Liossis (Thessaloniki): Comparative Remarks on the Verb

Morphology of Arvanitika Dialects.
Gjovalin Shkurtaj (Tirana): Arvanitika as an Inexhaustible Source for the
History of the Albanian Dialects.
Mustafa Ibrahimi (Tetovo): Two Folk Songs about Marko Botsari Published
by Russian Folklorist Stefan Verkovic.
Alketa Kraja - Valbona Sakej (Shkodër): Aspects of the Use of the Greek
Alphabet by Arbëreshë Writers.
Titos Jochalas – A Tribute to His Albanological Work

18:00 – 19:00 h.
343
SUNDAY, 25 MARCH 2012
Comparison of Albanian – Greek Linguistic Aspects

Library Hall
10:00 – 12:00 h.
Mirela Mitro-Xhaferraj (Tirana): Questions of Translations of the Albanian
Admirative in Greek.
Sofia Delijorgji (Tirana): Semantic Relations between Greek Borrowings in
Albanian.
Evanthia Jovani - Eljana Mosko (Gjirokastër): Remarks on Some Technical
Words of Albanian Borrowed from Greek.
Daniela-Carmen Stoica (Korçë): The System of Names referring to Kinship
in Greek, Albanian, Romanian and Aromanian.
Harallamb Miçoni (Gjirokastër): Idioms with Fruit and Vegetable Names in
Albanian and Greek.
Alban Foçi - Isida Metaj (Tirana): The Turkish Culinary Loan Words in
Albanian and Greek.
Eneida Mataj (Tirana): The Middle Voice in Albanian and Greek.

Eda Shehu (Tirana): Some Synonymy and Polysemy Cases in the Juridical
Terminology in Albanian and Greek.
Coffee Break
Immigrants: Linguistics and Intercultural Questions

10:00 – 12:00 h.
John P. Alavanos (Athens): Education in Mother Tongue of the Albanian
Immigrant Pupils Residing in Greece – Legislative
Framework.
Kristina Maligkoudi (Thessaloniki): Efforts for Preserving the Albanian
Language in Greece through Collective Action – The Case of
Teaching Departments of Albanian.
Konstantina Evangelou (Thessaloniki): Crossing Kakavia to an «Eldorado»
Destination. Albanian Immigrants Describe their Journey.
1991-2011: An Attempt of a General View.
A. Rondo-Goro, V. Kazoulli, V. Spyropoulos, A. Revythiadou, I.
Spantidakis, M. Soukalopoulou, E. Mëhilli, E. K. Haimeli
(Athens, Thessaloniki): Language Material for Teaching
Albanian and the Electronic Learning Environment.
Panagiota Trikou (Rhodes): Literacy Experiences and Diversity in Nursery
School from the Child’s Perspective. Exploring the Transition
of Immigrant Children to Primary School. First Results of an
Ethnographic Fieldwork in Rhodes.
344
ΕΝΑΡΚΣΗΡΙΟ΢ ΛΟΓΟ΢ ΢ΣΟ Α΄ ΔΙΕΘΝΕ΢ ΢ΤΝΕΔΡΙΟ

ΕΛΛΗΝΟΑΛΒΑΝΙΚΩΝ ΜΕΛΕΣΩΝ
Εξοχότατε κύριε Πρέσβυ της Ελληνικής Δημοκρατίας,

Αγαπητοί συνάδελφοι και φίλοι,
Καλώς ορίσατε στο Α΄ Διεθνές ΢υνέδριο Ελληνοαλβανικών

Μελετών.
Η παρούσα συνάντηση είναι εκ των πραγμάτων ένα συγκινητικό
γεγονός σε μια μέρα που δεν επιτρέπει συγκινήσεις.
΢ήμερα μαζευτήκαμε εδώ να να μιλήσουμε για την ελληνική και
αλβανική γλώσσα, για τον ελληνικό και αλβανικό πολιτισμό. Και φυσικά
για τις σχέσεις τους. ΢χέσεις που καλύπτουν χρονικά δεκάδες αιώνες.
Αυτό πιστεύουν πολλοί, ότι Έλληνες και Αλβανοί είναι οι αρχαιότεροι
λαοί των Βαλκανίων, και αντίστοιχα, η ελληνική και η αλβανική είναι οι
αρχαιότερες γλώσσες της Χερσονήσου του Αίμου. Έχουν κοινά στοιχεία
που ανάγονται στις απαρχές της ινδοευρωπαϊκής ιστορίας. Η
Αλβανολογία και οι Ελληνικές ΢πουδές είναι δύο πεδία μελέτης που
συνδέονται μεταξύ τους. Όσοι ινδοευρωπαϊστές ασχολήθηκαν με την
ελληνική οδηγήθηκαν αυθόρμητα και στη μελέτη της αλβανικής. Δεν
είναι τυχαίο το γεγονός που έγκριτοι επιστήμονες σαν τον F. Bopp, G.
Meyer, H. Pedersen, N. Jokl, E. Hamp και οι νεώτεροι B. Joseph, V.
Friedman είναι εξ ίσου αλβανολόγοι και ελληνιστές. Ο Δημήτριος
Καμάρδας αφιέρωσε ένα ολόκληρο έργο, όπου παραπέμπει σε κάθε σελίδα
στα κοινά ελληνοαλβανικά στοιχεία.
345
Η ινδοευρωπαϊκή θεωρία συνέπεσε με την περίοδο του ρομαντισμού

και ανάδυσης των εθνικών κρατών. Σόσο η Αλβανολογία, όσο και οι
Ελληνικές ΢πουδές δεν έμειναν ανεπηρέαστες από το πνεύμα της εποχής
τους. Εθνοκεντρικές ερμηνείες κατόρθωσαν να επισκιάσουν τις αυστηρά
επιστημονικές μεθόδους με διάφορους «αθώους» τρόπους. Έτσι η τάση
για «βίαιη» ετυμολόγηση με τη «ζύμη» της οικείας γλώσσας έπληξε το
κύρος όχι μόνο της ετυμολογίας ως ειδικής επιστήμης, αλλά και της
γλωσσολογίας γενικότερα.
Η φιλολογία των δύο λαών, αν και εμφανώς ασύμμετρα, συνδέθηκε
στενά στο πέρασμα των αιώνων. Οι διανοούμενοι της Αλβανικής
Αναγέννησης του 19ου αιώνα προετοίμασαν την εθνική τους αφύπνιση με
τις ιδέες του διαφωτισμού, που τις διδάχθηκαν κυρίως στη Ζωσιμαία
΢χολή Ιωαννίνων.
΢το πλαίσιο της Βαλκανιολογίας, η ελληνική και η αλβανική
κατέχουν σπουδαία θέση: η ελληνική γλώσσα για τον ιδιάζοντα ρόλο που
διαδραματίζει σε ένα πολιτισμικό επικοινωνιακό επίπεδο, ενώ η
αλβανική ως γλώσσα κλειδί για την εξήγηση πολλών βαλκανισμών.
Οι εξελίξεις μετά το 1990 σηματοδότησαν και την αρχή μιας νέας
εποχής στην ελληνοαλβανική επικοινωνία. ΢τα παλαιότερα στοιχεία της
γλωσσικής επαφής μεταξύ Ελλήνων και Αλβανών, όπως τα αρβανίτικα
της Ελλάδας και τα ελληνικά ιδιώματα της Αλβανίας, προστέθηκε η
διγλωσσία των Αλβανών μεταναστών στην Ελλάδα.
Η μετάφραση της αρχαίας και νέας ελληνικής γραμματείας στην
αλβανική και της αλβανικής λογοτεχνίας στην ελληνική είναι ένα άλλο
σημαντικό αξιομελέτητο πεδίο.
΢ήμερα το πλαίσιο μελέτης έχει διευρυνθεί: υιοθετούνται νέες
μέθοδοι έρευνας, επανεξετάζονται παραδοσιακά θέματα και φαινόμενα
υπό το φως νεώτερων θεωριών. Νέα πορίσματα αναμένονται.
Πολλοί συνάδελφοι που θα θέλαμε να τους είχαμε τώρα μαζί μας
βρίσκονται μακριά. Είναι αδυνατον να τους έχουμε όλους. Παρά ταύτα, το
΢υνέδριό μας φιλοδοξεί να κάνει έναν σεμνό απολογισμό των μέχρι τώρα
επιτευγμάτων και να δώσει το έναυσμα για άλλες μελέτες, ίσως και να
χαράξει νέους ορίζοντες στις ελληνοαλβανικές σπουδές και κυρίως να
ανοίξει το δρόμο σε έναν διαρκή και εποικοδομητικό επιστημονικό
διάλογο.
Με τα λόγια αυτά κηρύσσω την έναρξη των εργασιών του Α΄
Διεθνούς ΢υνεδρίου Ελληνοαλβανικών Μελετών.
Σίρανα, 24 Μαρτίου 2012

ΑΡΙ΢ΣΟΣΕΛΗ΢ ΢ΠΤΡΟΤ
Ελληνοαλβανική Υιλολογική Ένωση
Περιοδικό «Albanohellenica»
346
FJALA E HAPJES NË KONFERENCËN I NDËRKOMBËTARE

TË STUDIMEVE SHQIPTARO-GREKE
I nderuar Shkëlqesia Juaj zoti Ambasador i Republikës së

Greqisë,
Të dashur kolegë dhe miq,
Mirë se erdhët në Konferencën I Ndërkombëtare të Studimeve

Shqiptaro-Greke!
Ky takim është me të vërtetë një ngjarje mallëngjyese në një ditë
që nuk i lejon emocionet.
Sot jemi mbledhur këtu për të kuvenduar për gjuhën shqipe dhe
greke, për qytetërimin shqiptar dhe grek. Dhe, natyrisht, për
marrëdhëniet e tyre. Marrëdhënie që mbulojnë dhjetëra shekuj.
Shumë njerëz e besojnë këtë, se grekët dhe shqiptarët janë popujt më
të vjetër të Ballkanit dhe përkatësisht greqishtja dhe shqipja janë
gjuhët më të vjetra të Gadishullit Ballkanik. Kanë elemente të
përbashkëta që ngjiten prapa në kohën e historisë indoevropiane.
Albanologjia dhe studimet helenistike janë dy fusha studimi që lidhen
midis tyre. Sa indoevropianistë u morën me greqishten, vetiu i janë
drejtuar studimit të shqipes. Nuk është e rastit që shkencëtarë të
mirënjohur si F. Bopp, G. Meyer, H. Pedersen, N. Jokl, E. Hamp, si
dhe më të rinjtë B. Joseph, V. Friedman janë barabar albanologë dhe
helenistë. Dhimitër Kamarda shkroi një vepër të tërë, ku në çdo faqe
të saj përmend elementet e përbashkëta shqiptaro-greke.
Teoria indoevropiane përkoi me periudhën e romantizmit dhe
të lindjes së shteteve kombëtare. Si albanologjia, ashtu edhe
helenistika nuk mbetën të pandikuara nga fryma e epokës së tyre.
Interpretimet etnocentriste arritën të hedhin hije mbi metodat
rreptësisht shkencore nëpërmjet mënyrash të ndryshme të
«pafajshme». Kështu, prirja për etimologjizim të «dhunshëm» me anë
të «brumit» të gjuhës vendase dëmtoi autoritetin jo vetëm të
etimologjisë si disiplinë e veçantë, por në përgjithësi të gjuhësisë.
Filologjia e të dy popujve, edhe pse dukshëm asimetrike, u lidh
ngushtë në rrjedhë të shekujve. Dijetarët e Rilindjes Shqiptare të
shek. XIX përgatitën zgjimin e tyre kombëtar me anë të ideve të
iluminizmit, që i mësuan kryesisht në shkollën Zosimea të Janinës.
Në kuadrin e ballkanologjisë, greqishtja dhe shqipja mbajnë një
vend të rëndësishëm: gjuha greke për rolin e saj të veçantë që luan në
një nivel kulturor komunikativ, ndërsa shqipja si gjuhë kyç për
shpjegimin e shumë ballkanizmave.
Zhvillimet pas viteve 1990 shënuan edhe fillimin e një epoke të
re në komunikimin shqiptaro-grek. Elementeve më të vjetra të
kontaktit gjuhësor midis shqiptarëve dhe grekëve, si arvanitishtja e
347
Greqisë dhe të folmet greke të Shqipërisë, iu shtua dygjuhësia e

emigrantëve shqiptarë në Greqi.
Përkthimi i letërsisë së lashtë e të re greke në shqip dhe i
letërsisë shqipe në greqisht është një fushë tjetër e rëndësishme
studimi.
Sot kuadri i studimit është zgjeruar: birësohen metoda të reja
studimi, rishqyrtohen çështje dhe dukuri tradicionale nën dritën e
teorive të reja. Përfundime të reja priten.
Shumë kolegë, të cilët do të dëshironim t’i kishim pranë, tani
gjenden larg. Nuk është e mundur t’i kemi të gjithë këtu. Megjithatë,
Konferenca jonë ka ambicien që të kryejë një bilanc modest të
arritjeve të derisotme dhe të japë shtysën për studime të tjera, ndoshta
dhe të çelë horizonte të reja për studimet shqiptaro-greke dhe
kryesisht të hapë rrugën për një dialog shkencor të vazhdueshëm e
konstruktiv.
Me këto fjalë shpall fillimin e punimeve të Konferencës I
Ndërkombëtare të Studimeve Shqiptaro-Greke.
Tiranë, më 24 mars 2012
ARISTOTEL SPIRO
Lidhja Filologjike Shqiptaro-Greke
Revista «Albanohellenica»
348
ΑΠΟΦΑΙΡΕΣΙ΢ΣΗΡΙΟ΢ ΛΟΓΟ΢ ΢ΣΟ Α΄ ΔΙΕΘΝΕ΢ ΢ΤΝΕΔΡΙΟ

ΕΛΛΗΝΟΑΛΒΑΝΙΚΩΝ ΜΕΛΕΣΩΝ
Αξιότιμοι φίλοι, αγαπητοί συνάδελφοι,
Πριν από καιρό, όταν μαζί με τον φίλο Αριστοτέλη ΢πύρου

συζητούσαμε για τη διοργάνωση μιας αλβανο-ελληνικής επιστημονικής
συνάντησης, δεν είχαμε φανταστεί ότι θα φτάναμε σε μια τόσο ευτυχή
στιγμή όπως η σημερινή. Κλείνουμε ένα ΢υνέδριο το οποίο θα
μνημονεύεται ως το πρώτο στο πεδίο αυτό, τόσο για τον αριθμό ομιλητών
όσο και για την ποιότητα των ανακοινώσεων που ακούστηκαν χθες και
σήμερα.
Σο ΢υνέδριο Σιράνων είναι λογική συνέχεια των προσπαθειών που
έγιναν εδώ και χρόνια σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη, αλλά και έκφραση της
ανάγκης να κάνουμε έναν απολογισμό της δράσης σε ένα πεδίο που
καλλιεργείται όλο και πιο πολύ και που υπόσχεται νέα επιτεύγματα στο
εγγύς μέλλον.
Με μια πλούσια και πολυποίκιλη θεματολογία, από τους τομείς
γλωσσολογίας, λογοτεχνίας, λαογραφίας και λαϊκού πολιτισμού, με έναν
αξιοθαύμαστο συνδυασμό της πολύτιμης εμπειρίας της παλαιότερης
γενιάς ερευνητών και της ελπιδοφόρας ορμής των νέων δυνάμεων, το
΢υνέδριό μας ανοίγει το δρόμο για την κατά διαστήματα διοργάνωση, σε
Ελλάδα και Αλβανία, παρόμοιων δραστηριοτήτων.
Οι συνθήκες έχουν ωριμάσει, η καλή πρόθεση και βούληση
υπάρχουν, εκείνο που απομένει είναι η πιο αποτελεσματική οργάνωση
349
και ο καλύτερος συντονισμός, η ανάληψη κοινών δράσεων για μια σειρά

από ζητήματα, που μέχρι σήμερα τα έχουμε θίξει ελάχιστα ή καθόλου.
Σο ειδικό αφιέρωμα στον ακάματο ερευνητή της Αρβανιτιάς,
ακαδημαϊκό πλέον, Σίτο Γιοχάλα, και η όμορφη τελετή της Αλβανικής
Ακαδημίας Επιστημών για την αναγόρευσή του ως μέλους της,
εμπλούτισαν συγκινησιακά και επιστημονικά το διήμερο του ΢υνεδρίου.
Σο ΢υνέδριό μας κατεβάζει την αυλαία του στην επέτειο της
Ελληνικής Επανάστασης του 1821. Η συνάντησή μας διεξήχθη στο
εκατοστό έτος της Αλβανικής Ανεξαρτησίας. Πρόκειται για δυο γεγονότα
που σημάδεψαν τη μετέπειτα πορεία των δυο λαών αλλά και τις μεταξύ
τους σχέσεις.
΢’ αυτό ακριβώς το σημείο, ως παρατηρητές και αναλυτές των
σχέσεων αυτών και του ευρύτερου πλαισίου τους, καλούμαστε να
προσφέρουμε και εμείς οι ερευνητές, με τη θέληση και την ελπίδα ότι θα
συμβάλλουμε έστω και λίγο στην ειρήνη, τη συνεννόηση, την αδελφοσύνη,
την πρόοδο, πάντα υπό το πρίσμα του διαφωτισμού, όπως θα έλεγε και ο
αείμνηστος Aleks Buda.
Με την πεποίθηση ότι θα ξαναβρεθούμε, επιτρέψτε μου να εκφράσω
και εκ μέρους σας τις ευχαριστίες σε όλους εκείνους, ιδρύματα και
πρόσωπα, που συνέβαλαν στην επιτυχή στέψη των εργασιών του
΢υνεδρίου αυτού. Σην Ακαδημία Επιστημών της Αλβανίας και το
Ινστιτούτο Νεοελληνικών ΢πουδών του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου
Θεσσαλονίκης, για την επιστημονική τους συνδρομή· την Πρεσβεία της
Ελλάδας στα Σίρανα, που, παρά την δύσκολη συγκυρία,
συμπαραστάθηκε από την αρχή, ηθικά και υλικά, στη συνάντησή μας· τις
εταιρείες και ομίλους - χορηγούς που υποστήριξαν γενναιόδωρα τη
δραστηριότητά μας. Ξεχωριστές ευχαριστίες ανήκουν δικαιωματικά στον
συνάδελφο Αριστοτέλη ΢πύρου, που επωμίστηκε δυσανάλογα μεγάλο
μέρος του φόρτου προετοιμασιών και εργασιών του ΢υνεδρίου.
Έχω την εντύπωση ότι εκείνο που θα μας μείνει από το ΢υνέδριο
αυτό είναι όχι μόνο και όχι τόσο η ανταλλαγή επιστημονικών απόψεων,
όσο η δυνατότητα άμεσης επαφής και γνωριμίας εδώ στα Σίρανα, με
διακεκριμένους συναδέλφους, ερχόμενους από ΗΠΑ, Γερμανία, Ιταλία,
Ρωσία, ΠΓΔΜ και Ελλάδα. Η συνάντηση Σιράνων μας πρόσφερε την
ευκαιρία να είμαστε όλοι μαζί και να συζητήσουμε για το τι μπορούμε να
κάνουμε στο μέλλον. Δράττομαι της ευκαιρίας να σας καλέσω να είστε πιο
δραστήριοι συνεργάτες, με γραπτά και υποδείξεις, του περιοδικού μας
Albanohellenica. Σο Ε΄ τεύχος του θα συμπεριλάβει ανακοινώσεις που
έγιναν εδώ και σύντομα θα σας σταλούν οι σχετικές οδηγίες.
Καλή αντάμωση στις επόμενες συναντήσεις μας!
Σίρανα, 25 Μαρτίου 2012

ΔΩΡΗ΢ Κ. ΚΤΡΙΑΖΗ΢
Ελληνοαλβανική Υιλολογική Ένωση
Περιοδικό «Albanohellenica»
350
FJALA E MBYLLJES NË KONFERENCËN I

NDËRKOMBËTARE TË STUDIMEVE SHQIPTARO-GREKE
Të nderuar miq, të dashur kolegë,

Kohë më parë, kur së bashku me kolegun Aristotel Spiro
diskutonim për organizimin e një tubimi shkencor shqiptaro-grek,
nuk e merrnim me mend se do të arrinim në një çast fatlum si ky i
sotmi. Po mbyllim një Konferencë e cila ka për t’u mbajtur mend si e
para e kësaj fushe, për nga numri i pjesëmarrësve por edhe për nga
cilësia e kumtesave që u dëgjuan dje dhe sot.
Konferenca e Tiranës është rrjedhim logjik i përpjekjeve të bëra
vite më parë në Athinë e Selanik, por edhe shprehje e nevojës për të
bërë bilancin në një fushë që po lëvrohet gjithnjë e më gjerë e që
premton prurje të reja në të ardhmen e afërt.
Me një tematikë të pasur e të larmishme, nga fushat e gjuhësisë,
të letërsisë, të folklorit e të kulturës popullore, me një ndërthurje të
admirueshme të përvojës së çmuar të brezit të vjetër të studiuesve dhe
vrullit premtues të forcave të reja, konferenca jonë çel udhën për
organizimin e kohëpaskohshëm, në Greqi e Shqipëri, të aktiviteteve të
ngjashme.
Kushtet janë pjekur, vullneti dhe dëshira e mirë ekzistojnë, ajo
që mbetet është organizimi dhe koordinimi më efikas i punës,
ndërmarrja e projekteve të përbashkëta për një varg çështjesh, të
cekura deri më sot pak ose aspak.
Seanca e veçantë kushtuar studiuesit të palodhur të botës
arvanitase, akademik tashmë, Titos Johalas, dhe ceremonia e bukur e
Akademisë së Shkencave të Shqipërisë për ta shpallur anëtar të saj, e
pasuruan emocionalisht dhe shkencërisht dyditorin e Konferencës.
Konferenca jonë i mbyll punimet në përvjetorin e Revolucionit
Grek të 1821-së. Ajo u zhvillua në motin e njëqindtë të Pavarësisë së
Shqipërisë. Janë dy ngjarje që lanë gjurmë të thella në ecurinë e dy
popujve tanë por edhe në marrëdhëniet mes tyre.
Pikërisht në këtë hallkë, si vëzhgues dhe analizues të këtyre
marrëdhënieve dhe të kuadrit të tyre më të gjerë, e gjejmë veten edhe
ne studiuesit, me dëshirën dhe shpresën për t’i ndihmuar sadopak
paqes, mirëkuptimit, vëllazërimit, përparimit, gjithnjë nën shenjën e
iluminizmit, siç do të shprehej i paharruari Aleks Buda.
Me bindjen se do të takohemi sërish, më lejoni të shpreh edhe
në emrin tuaj falënderimet ndaj gjithë atyre, institucione dhe persona,
që ndihmuan për kurorëzimin me sukses të punimeve të kësaj
Konference. Akademinë e Shkencave të Shqipërisë dhe Institutin e
Studimeve Neohelenike të Universitetit të Selanikut, për mbështetjen
shkencore; Ambasadën e Greqisë në Tiranë, e cila, me gjithë situatën
e vështirë, e përkrahu qysh në fillim moralisht e materialisht këtë
tubim; firmat dhe kompanitë e ndryshme, që sponsorizuan bujarisht
veprimtarinë tonë. Falënderime të veçanta i përkasin me të drejtë
351
kolegut Aristotel Spiro, që mori përsipër, shumë më tepër nga sa i

takonte, pjesën më të madhe të barrës së përgatitjes dhe të realizimit
të Konferencës.
Mendoj se ajo që ka për të na mbetur prej kësaj konference janë
jo vetëm dhe jo aq shkëmbimi i opinioneve shkencore, sesa mundësia
e kontaktit këtu në Tiranë me kolegë të shquar, të ardhur prej
Amerike, Gjermanie, Italie, Rusie, IRJM e Greqie. Takimi i Tiranës
na dha mundësinë të jemi të gjithë bashkë e të diskutojmë për çka
mund të bëjmë në të ardhmen. Përfitoj nga rasti për t’ju ftuar të jeni
bashkëpunëtorë më aktivë, me shkrime e sugjerime, të revistës sonë
«Albanohellenica». Numri i pestë i saj do të përfshijë kumtesa të
mbajtura këtu dhe së shpejti do t’ju dërgohen udhëzimet e
nevojshme.
Mirupafshim në takimet e ardhshme!
Tiranë, më 25 mars 2012
DHORI Q. QIRJAZI
Lidhja Filologjike Shqiptaro-Greke
Revista «Albanohellenica»
352
PROMOVIMI I BOTIMIT FAKSIMILE TË KODIKUT TË

KORÇËS NR. 93 (SHEK. X)
rashëgimia kulturore e krishterë në Shqipëri është
jashtëzakonisht e pasur dhe e larmishme, sa shpirtërore aq edhe
e mbushur me dëshmi materiale mbresëlënëse. Ajo nis që nga
shekujt e parë pas Krishtit e deri në ditët tona. Një dëshmi e tillë
është edhe Kodiku i Korçës nr. 93, i shek. X, një nga 100
dorëshkrimet bizantine dhe pasbizantine që ruhen sot në Arkivin
Qendror të Shtetit.
Në bashkëpunim me Drejtorinë e Përgjithshme të Arkivave dhe

Kishën Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë, Fondacioni Shoqëria
Biblike Ndërkonfesionale e Shqipërisë ka realizuar botimin e plotë
dhe besnik (faksimile) të Kodikut të Korçës 93. Kopja faksimile
shoqërohet nga një studim shterues i kodikut si edhe nga
transkriptimi paleografik i Ungjillit sipas Lukës dhe përkthimi gjegjës
në shqip. Çdo kopje origjinale mban numrin e serisë si edhe
certifikatën e autenticitetit. Dy autorët që punuan për studimin dhe
përgatitjen cilësore të këtij botimi janë historiani-paleografi Andi
Rëmbeci nga Fakulteti i Historisë i Universitetit të Tiranës, dhe
paleografi Sokol Çunga nga Arkivi Qendror i Shtetit. Përkujdesja
shkencore u krye nga prof. Agamemnon Tselikas. Ky botim kishte si
qëllim njohjen e publikut të gjerë, shqiptar e të huaj, me vlerën që
kanë dorëshkrimet shumëshekullore, të cilat ruhen në vendin tonë.
353
Kodiku i Korçës 93, si një ndër më përfaqësuesit e kodikëve mesjetarë

në Shqipëri, përbën një thesar të vyer historik, kulturor dhe shkencor,
përsa u përket gjurmëve historike të banorëve të vendit, fateve,
marrëdhënieve dhe arritjeve të tyre në një udhëkryq të rëndësishëm
historik, siç është shek. X.
Veprimtaria e promovimit të botimit faksimile të kodikut
njëmijëvjeçar u krye më 16 dhjetor 2012, në mjediset e Qendrës
Kulturore të Katedrales së re Ortodokse në Tiranë. Të pranishëm në
këtë eveniment ishin Kryepiskopi i Tiranës dhe i gjithë Shqipërisë,
Prof. Dr. Anastasi, Ministri për Inovacionin dhe Teknologjinë e
Informacionit dhe të Komunikimit, Genc Pollo, deputetë,
ambasadorë, akademikë, historianë, intelektuale të njohur, studentë
dhe shumë të ftuar të tjerë.
I pari i përshëndeti të pranishmit Kryepiskopi Anastas, i cili e
cilësoi këtë botim si shumë të rëndësishëm në promovimin e
thesareve kulturorë të krishterimit në vend. Ndër të tjera, ai theksoi se
kodikët e Shqipërisë dhe konkretisht Kodiku i Korçës 93 “përbëjnë
prova të pakundërshtueshme se Kisha Ortodokse e Shqipërisë ka
qenë pjesë e krijimtarisë së gjerë artistike të Bizantit dhe se ka ruajtur
dëshmi me vlera unikale për kulturën e gjithë rruzullit... Ky
dorëshkrim i shkëlqyer jo vetëm përbën një dritare që na tregon
krijimtarinë e së shkuarës, por njëkohësisht ofron dritë jetëbërëse në
të tashmen, duke ringjallur shpresën për vazhdimin e krijimtarisë
artistike dhe kulturore të Kishës sonë edhe në të ardhmen”.
Në vijim, e mori fjalën drejtoresha e Drejtorisë së Përgjithshme
të Arkivave, prof. dr. Nevila Nika, e cila pasi falënderoi autorët dhe
gjithë ata që kontribuan në realizimin e këtij botimi, theksoi se ai
“është i pari në historinë e botimeve dokumentare në Shqipëri, i
përgatitur nga autorë dhe institucione vendase. Botimi i këtij kodiku,
si një prej më përfaqësuesve në rang botëror të asaj veprimtarie
intelektuale të spikatur gjatë njërës prej periudhave më të lulëzuara të
kulturës së Bizantit, kontribuon në risjelljen në qendër të vëmendjes
të vlerave kulturore dhe materiale në dobi të shoqërisë së sotme, si
kontribut në përparimin e saj”.
Vijimisht, veprimtarinë e përshëndeti Sekretari i Përgjithshëm i
Shoqërisë Biblike Ndërkofesionale të Shqipërisë, Altin Hysi, i cili vuri
në dukje se “qëllimi i botimit synonte në theksimin dhe nxjerrjen në
pah të një vlere të mrekullueshme, siç është prania e Shkrimit të
Shenjtë në mjediset shqiptare që në kohët e hershme”.
I pranishëm në këtë promovim ishte edhe studiuesi i kulturës
monumentale bizantine, prof. dr. Aleksandër Meksi. Ai bëri një
paraqitje të botimit faksimile të Kodikut të Korçës 93, duke theksuar
vlerat e tij shumëplanëshe nëpërmjet paraqitjes analitike të studimit
shkencor të autorëve, që shoqëron këtë botim. Në mbyllje të fjalës së
tij, A. Meksi vuri në dukje se “nisma për botimin tërësor të
katërungjillit të Korçës në faksimile, transkriptimin, studimin përkatës
dhe përkthimin në gjuhën shqipe, duhet të vlerësohet si një ngjarje
354
kulturore me rëndësi të veçantë, që duhet të pasohet me të tjera të

kësaj natyre”.
Paleografi dhe bizantinologu i mirënjohur Agamemnon
Tselikas, nënvizoi ndër të tjera se “ky botim, veç rëndësisë shkencore,
përbën edhe një veprim simbolik për promovimin e monumenteve të
krishterimit në Shqipëri, por edhe në përgjithësi të botës së krishterë”.
Në fund Andi Rëmbeci vuri theksin tek mesazhet e shumëfishta
kulturore, historike, estetike të kodikëve dhe tek nevoja e njohjes së
tyre. Në emër të autorëve falënderoi tri institucionet, që me
mbështetjen e tyre të pakursyer bënë të mundur realizimin e kësaj
vepre.
Promovimi u shoqërua nga kori bizantin “Shën Joan Kukuzeli”,
i cili nën drejtimin e z. Theodhor Peci interpretoi tri pjesë korale
bizantine në shqip, të shkëputura dhe përkthyera nga teksti i Kodikut
të Korçës 93 dhe të kompozuara enkas për këtë eveniment.
Gjithashtu, me zërat koralë u gërshetuan edhe pjesë të zgjedhura
instrumentale, të cilat u ekzekutuan nga kuarteti i Radios “Ngjallja”.
ANDI RËMBECI
UNIVERSITETI I TIRANËS
355
INTERNATIONAL CONFERENCE: MODERN GREEK

ENLIGHTENMENT AND THE ALBANIAN RENAISSANCE
(26 March 2013, Tirana, Albania)
he idea of European integration of Albania is not a recent issue.

It has its roots in the late XVIIIth century and early XIXth
century, when the Balkans suffered under the Ottoman
occupation. The liberation from this yoke was a return to freedom
and European identity. Liberation struggles could not take place
without an ideological inspiration. The ideas of the Enlightenment in
Occidental Europe began to spread throughout the Balkans. The
historical developments found Albanians and Greeks facing the same
challenges. The ideas of the Enlightenment were taught in important
educational centers, such as New Academy of Moschopolis, and then
in the famous schools of Ioannina, like Zosimaia and Kaplaneios.
Among the celebrities of the era, Rigas Feraios was the inspirator of
the great struggle for freedom and the idea of friendship and
cooperation of all Balkan peoples. This new spirit led to a broader
cultural movement, which among the Greeks is known as Greek
Enlightenment and among Albanians as National Renaissance.
Both Greek Enlightenment, as an offshoot of the European

Enlightenment, and Albanian Renaissance were part of these pan-
Balkan developments.
The up to date studies deal spherically with developments
within a national framework, while studies approaching the relevant
developments in a wider Greek-Albanian area are minimal to
nonexistent.
356
The Albanian-Greek Association of Philology, in collaboration

with the Academy of Sciences of Albania, Tirana, and the University
of Ioannina, Greece, organized in Conference Hall of the National
Historical Museum in Tirana, the International Conference on
«Modern Greek Enlightenment and the Albanian Renaissance»
aiming to bringing together the scientific academic potential,
professors and researchers in order to shed light to aspects of these
developments. 19 university teachers and scholars from Albania,
Greece and Kosovo participated in the Conference. All papers were
presented in three sessions: 1) Questions of the Enlightenment in the
Greek-Albanian area. The New Academy of Moschopolis. 2) The
Schools of Ioannina and the Albanian Enlightenment Thinkers. 3)
Historical Cultural Aspects of Modern Greek Enlightenment and the
Albanian Renaissance.
The audience consisted of professors of the Albanian
universities and students of the Sector of Greek Language at the
University of Tirana, researchers, intellectuals of the Albanian capital,
etc. The Conference was attended by H.E. the Ambassador of Greece
in Tirana, Mr. Leonidas Rokanas, H.E. the Ambassador of Kosovo in
Tirana, Mr. Sylejman Selimi, the Rector and vice Rector of the
University of Ioannina, Professors Triantafyllos Albanis and George
Kapsalis, Father Iustinos Anthimiades, Archimadrite at the Orthodox
Autocephalous Church of Albania, the First Counselor of the
Embassy of Greece in Tirana, Ambassador Alexios Zannos, the
Academician Jorgo Bulo of the Albanian Academy of Sciences, Prof.
Agamemnon Tselikas, National Bank Cultural Foundation, Athens,
Greece, and other prominent researchers.
The Conference was organized in the framework of the Days of
Greek Cultural Spring, under the auspices of the Greek Embassy in
Tirana.
ARISTOTLE SPIRO
UNIVERSITY OF TIRANA
357
A TRIBUTE TO THE ALBANOLOGICAL WORK
OF TITOS JOCHALAS
n the context of the 1st Conference of Albanian-Greek/Greek-

Albanian Studies, a special session was dedicated in 24 March
2012 to the research work of albanologue Titos Jochalas, who
participated on this occasion in the event. Aristotle Spiro, the head of
the Albanian-Greek Association of Philology, introduced T. Jochalas
to the audience. Emil Lafe and Francesco Altimari presented his
academic and fieldwork research throughout the Arvanitika speaking
settlements of Greece. Other participants, like Konstantinos G.
Giakoumis and Spiros Trikos pointed out the contribution of T.
Jochalas to the albanological studies and the teaching of Albanian in
Greece.
In the margins of the Conference, the Academy of Sciences of
Albania organized a modest, yet moving ceremony, where Titos
Jochalas was elected honoris causa member of the Academy. Gudar
Beqiraj, President of the Academy, warded him the membership
Diploma, with the motivation for his contribution in collecting and
publishing the linguistic heritage of the Arvanites in Greece.
The newly elected h.c. member thanked the audience with the
following words:
The Albanologist Titos Jochalas addresses the President of the Academy of

Sciences of Albania on the occasion of his election as member of the
Academy
358
A TRIBUTE TO THE ALBANOLOGICAL WORK OF T. JOCHALAS
«Mr. President!
I would like to thank from the bottom of my heart the Academy
of Sciences of Albania for the great honour it made by paying tribute
to my albanological work.
Yesterday I gained intellectual strength from Scanderbeg’s
castle, so I will continue to study the Albanian language and culture
in Albania and abroad.
Thank you!».
The Ambassador of Greece in Tirana, H.E. Nicolas Pazios was
present in both events.
Previously, the albanologue Titos Jochalas addressed the

Conference with the following words in Albanian:
«Zoti Ambasador,
Zoti Zëvendëskryetar,
Të nderuar kongresistë,
Në një këngë popullore arvanite që kam regjistruar në vitin një

mijë e nëntëqind e tetëdhjetë e tetë në fshatin Mavromati të Viotisë
në Greqi, përshkruhet në mënyrë dramatike peripecia e Jorgo
Maleshit i cili kishte dy gra, por më në fund braktisi të parën, që të
rrojë vetëm me të dytën.
Ky fakt solli si rezultat vrasjen e tij nga të afërmit e
bashkëshortes së parë:
Jor Maleshi me di gra

Njën e muar, njën e lja.
Kseorema tundi ljumë
i gjëmsi gjak, i gjëmsi shkumë…
Edhe unë në jetën time kisha dy gra. Që të dyja i njoha në

Palermo të Italisë. Me të parën u martova në Greqi dhe është Lidhia.
E dyta është albanologjia. Me atë u martova në Palermo me prift
pedagogun tim albanolog, atin Xhuzepe Valentini. Veç ka një
ndryshim, se unë nuk braktisa asnjërën prej të dyjave. Përkundrazi, i
jam mirënjohës Lidhias, që pranoi t’i kushtojë kaq orë së dytës. Αtë
që nuk e braktisa kurrë, edhe nga frika se mos më vrisnin shokët e mi
albanologë.
Zonja dhe zotërinj,
Tani që mund të shikoj pas meje veprën time dua t’ju garantoj
se, përveç dashurisë sime të madhe për objektin e kërkimit tim
359
shkencor, kisha si udhëzues të vetëm objektivitetin. Nuk shkruajta

asnjë rresht që të bëhem i pëlqyeshëm nga grekët apo shqiptarët, por
që të jem besnik në atë që, unë të paktën, konsideroja të vërtetë
historike.
Një pjesë të madhe të jetës sime ia kushtova përmbledhjes dhe
kërkimit të gjithçkaje që kishte lidhje me arvanitët e Greqisë. Ngulimi
i popullsisë shqiptare në Greqi në fillim të shekullit të
katërmbëdhjetë, ndofta edhe më herët, pjesëmarrja e atëhershme e tij
në peripecitë historike të Greqisë, trupëzimi i tij gradual dhe
pjesëmarrja e madhe në revolucionin grek të një mijë e tetëqind e
njëzetenjëshit, si edhe ndihma e tij në krijimin politik, ekonomik e
kulturor të Greqisë së re, faktojnë se sa bamirës ishte për helenizmin
njësimi dhe lidhja e gjakut të elementit shqiptar me atë grek.
Përmbledhja shumëvjeçare dhe e mundimshme e materialit
arvanit në fshatra të ndryshme të Greqisë e mbushi jetën time jo
vetëm me gëzimin e kërkimit shkencor por edhe me peripecitë e
rrugës: ngjyrat e vendit, aromat, gatimet si edhe fizionomitë fisnike të
qindra personave që kapen nga kujtesa ime duke kërkuar të shpëtoj
deponimet e tyre. Do të doja kaq shumë ta zgjatja jetën time që të
publikoj dëshmitë e gjithë atyre miqve të mi të mirë, dëshmi e
kulturës dhe e gjuhës shqipe.
Do t’i referohem shumë shkurt një teksti të rrallë dhe të vetëm
në llojin e tij. Bëhet fjalë për një ligjëratë të thjeshtë politike që
qarkulloi në formën e një fletushke në vitin një mijë e nëntëqind e
pesë.
E shkroi kandidati për deputet i Athinës, ushtaraku i armëve të
blinduara Nikolaos Colakos. Teksti është i shkruar në gjuhën arvanite
të Atikës me alfabet grek dhe u drejtohet votuesve të njëzet e një
fshatrave të Atikës që flisnin arvanitisht. Me mjeshtëri të madhe
Colakos bashkë ndofta me ndonjë tjetër ose me disa të tjerë
bashkëpunëtorë të tij që flisnin arvanitisht përpiqen të mbledhin rreth
tyre votues dhe t’i prekin ata në një temë krejtësisht personale, siç
është familja ose nderi i një vajze që bën pjesë në një familje.
Ja një pjesë e vogël e tekstit:
Preps (duhet) të grinjim edhe neve krietë, vllezër. Pse njeriu çë s’ka
perifani (krenari) edhe ecën me krietë ultërë, nëkë logharjasetë
(konsiderohet) nga të tjerëtë njerës, mite (as) e zënë (konsiderojnë) për
burrë. Njatrë s’kam t’ju thom, vllezër, para (por) të ju puthinj tërë përtej
edhu ju thom. Kur do vënë përpara ndë κάλπη (kutia e votimit) e patrioti
të tuaj, të silloiseni (mendoni) pse κάλπη (kutia e votimit) ajo ishtë κάλπη
juaja edhe ashtu t’e zbardheni vajzënë tuaj (t’e zbardheni faqen e vajzës).
Siç më informoi një i afërm i Nikolaos Colakos ky i fundit u vra
nga një arvanit, sepse nuk mbajti ndonjë premtim, fjalën e tij, besën e
tij. Është e njohur që besa, d.m.th. fjala e nderit që jep dhe e mban,
karakterizon popullin shqiptar. Si thotë edhe një fjalë e urtë:
360
Besa e shqiptarit si purteka e arit.
Fjala “besë” në këtë kuptim është një purtekë e arit në pemën

shekullore të kulturës dhe qytetërimit tonë evropian.
Ju falemnderit për nderin që më bëtë dhe që më dëgjuat».
Some participants of the Conference

at the stairs of the Albanian Academy of Sciences
361
BOOK REVIEW – ΒΙΒΛΙΟΚΡΙΤΙΚΗ - RECENSION
BOTIMI FAKSIMILE I KODIKUT TË KORÇËS NR. 93
isma për botimin tërësor të katërungjillit të Korçës në

faksimile, transkriptimin, studimin përkatës dhe përkthimin
në gjuhën shqipe, duhet të vlerësohet si një ngjarje kulturore
me rëndësi të veçantë, që duhet të pasohet me të tjera të kësaj natyre.
Ky botim i përbashkët i Drejtorisë së Përgjithshme të Arkivave, i
Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë dhe i Shoqërisë
Ndërkonfesionale Biblike të Shqipërisë, nga ana e studiuesve Andi
Rëmbeci e Sokol Çunga, nën mbikëqyrjen shkencore të paleografit
Agamemnon Tselikas dhe me kontributin e studiuesit Ioannis
Vitaliotis, është një kontribut me shumë vlerë për shkencat shqiptare,
që na jep mundësinë të njohim më mirë dhe me një kontakt të
drejtpërdrejtë - si me një dokument shkencor - këtë Kodik
katërungjillor të ruajtur deri vonë në Mitropolinë e Korçës.
Botimi luksoz dhe dinjitoz i kësaj vepre përbëhet nga tre vëllime
të veçanta: Kodiku vetë, i riprodhuar i plotë në faksimile, në mënyrë
identike dhe besnike me origjinalin, vëllimi dy gjuhësh shqip e
greqisht me transkriptimin, studimin dhe përkthimin në gjuhën
shqipe të ungjillit sipas Lukës, si dhe studimi në gjuhën angleze. Në
këtë mënyrë kjo pasuri i bëhet e njohur gjithë botës shkencore dhe të
interesuarve për të.
Është më të vërtetë një kënaqësi të kesh në dorë dhe në
bibliotekën personale këtë botim me cilësi të lartë, që jep pamjen e
vërtetë faqe për faqe të Kodikut të Korçës 93, për të gjykuar për të,
për vlerat e tij, për miniaturat, për shkrimin e bukur.
Studimi në vetvete përbëhet nga tre pjesë. Pjesa e parë me titull
“Këqyrje tekstologjike e paleografike” bënë një paraqitje të rilindjes
bizantine gjatë dinastisë Maqedonase dhe të vendit që Kodikut të
Korçës 93 zë në këtë mjedis kulturor. Në vijim, pason paraqitja e
historisë së kodikëve të Arkivit Qendror Shtetëror, flitet mbi gjininë e
katërungjillshit bizantin dhe këtë të Korçës. Një vend me rëndësi në
këtë pjesë i është lënë analizës kodikologjike, shkrimit, libërlidhjes dhe
shënimeve më të vona të regjistruara në këtë kodik.
Kodiku i Korçës 93, sipas autorëve të këtij botimi, i takon
fillimit të shek. X dhe është karakteristik për atë periudhë. Ai
përbëhet nga 308 fletë pergamene me përmasa 153 x 120 mm. Është
pjesë e koleksionit të dorëshkrimeve mesjetare që ruhen në Arkivin
Qendror Shtetëror dhe është i shkruar në formë kryqi, një dukuri e
rrallë dhe një nga shembujt më të vjetër të kësaj gjinie. Shkrimi i
përket tipit Bouletée, një shkrim germëvogël i rrumbullakët, i realizuar
bukur dhe i përdorur gjerësisht në dorëshkrimet bizantine të shek. X.
Tek titujt e kapitujve dhe tek germat nistore, shkruesi përdor modele
shkrimi germëmëdhenj të një periudhe më të hershme. Kodiku është
363
shkruar nga tre shkrues të në dy periudha kohe. Duket qartë se

shkruesi i të katër ungjijve i përket gjysmës së parë të shek. X; kurse
dy të tjerët, që kanë shtuar disa fashikuj në fund, nisur nga tipologjia
e shkrimit, janë të shek. XIII. Bazuar në karakteristikat paleografike
dhe kodikologjike, vendi i kopjimit rezulton të kenë qenë punishtet
librëshkruese të Kostandinopojës, ndërsa vendi i përdorimit të tij,
Korça.
Pjesa e dytë “Miniaturat e dekoret” trajton miniaturat dhe
zbukurimet e Kodikut. Siç dihet në dorëshkrimet e periudhës
mesjetare, zbukurimi i tyre është përbërëse e vlerave të tyre, si një
aspekt i lidhjes së përdoruesit me tekstin dhe hyjnoren, ku pamja
kishte rëndësi të veçantë. Ato në këtë katërungjillësh të Korçës, janë
në 6 fletë pergamene, ku paraqiten Kanonet e Eusebit në një formë
tradicionale e mjaft elegante. Përsa i përket miniaturave të katër
ungjillorëve, realizimi i tyre është sipas tipit ikonografik. Veç tyre
kemi zbukurimet mbititullore dhe shkronjat nistore. Në spektrin e
ngjyrave mbizotëron ari, ndërsa kombinohet edhe kafja e kuqe,
jeshilja e errët dhe e kaltra. Motivet gjeometrike dhe bimore të
zbukurimeve mbititullore zhvillohen mbi sfond të kaltër apo jeshile të
errët. Germat nistore të punuara artistikisht ndjekin, në përgjithësi, të
njëjtin stil.
Studiuesit tregojnë se Kanonet e Eusebit dhe elementët
dekorativ janë të fazës së parë, d.m.th të njëkohshme me vetë
dorëshkrimin (tekstin e katër ungjijve) dhe i takojnë shekullit të X-të,
ato dallohen për përdorimin e gjerë të arit, krahasuar me ngjyrat e
tjera. Ky stil dekorimi paraqet ngjashmëri me grupin e kodikëve me
zbukurime blu-ar, sipas Weitzman, stil i lidhur me punishtet e
Kostandinopojës të fundit të shek. IX dhe fillimit të shek. X. Dekoret
që përmbajnë elementet e rozetës (Mandelrosette) dhe lulen dorëzonjë
na drejtojnë për nga shek. X dhe po nga Kostandinopoja, apo zonat
përreth saj. Përsa i takon miniaturave të ungjillorëve, ato i janë shtuar
më vonë kodikut dhe me mjaft gjasë i përkasin shek. XIII. Po kështu
dekori i thjeshtë i shtesave të mëvonshme në fund të Ungjijve
(Sinaksari dhe Menologu) i përkasin fundit të shek. XIII.
Pjesa e tretë, “Transkriptimi paleografik i Ungjillit sipas Lukës”
përmban rregullat dhe metodologjinë e ndjekur shkencore dhe i
paraprin tekstit të transkriptuar. Gjatë transkriptimit janë ruajtur
drejtshkrimi, theksat, shenjat e pikësimit si në origjinal, ndërsa
shkurtesat dhe fjalët e bashkuara janë zbërthyer dhe shkronjat e
emrave të përveçëm janë shkruar të mëdha. Shënojmë se është për të
vlerësuar se si në përkthimin në shqip, ashtu edhe në transkriptimin e
tekstit në gjuhën e origjinalit është ruajtur forma e kryqit si në Kodik.
Çdo ndryshim shënohet me shenja dalluese për studiuesit.
Ja vlen të nënvizohet fakti se një botim faksimile i këtij lloji dhe
cilësie është i pari në historinë e botimeve dokumentare në Shqipëri,
përgatitur me bashkëpunimin e institucioneve vendase. Fusha e
botimeve të burimeve historike sipas standardeve shkencore është pak
364
e lëvruar në Shqipëri, qoftë për shkak të së kaluarës së izoluar, qoftë

për shkak të mungesës së përvojës dhe mundësive. Botimi i këtij
Kodiku, si një prej më përfaqësuesve në rang botëror të asaj
veprimtarie intelektuale të spikatur gjatë njërës prej periudhave më të
lulëzuara kulturore të periudhës Bizantine, veç rëndësisë së vet
shkencore, vjen të shërbejë si një kontribut në promovimin e
monumenteve të trashëgimisë kulturore në Shqipëri. Vlera e këtij
botimi qëndron edhe në studimin e tij, që nxjerr në pah vlerat, vendin
e tij në artin mesjetar, datimin, përqasjet dhe ndikimet, e gjithë kjo
meritë e autorëve Andi Rëmbeci dhe Sokol Çunga, të cilët duhen
përgëzuar dhe inkurajuar për ta vazhduar këtë punë edhe pse të
vështirë.
Botimi në këtë formë e me cilësi i Kodikut të Korçës 93 përbën
një ngjarje me rëndësi të veçantë në jetën kulturore të vendit, një
pasuri që vjen tek ne prej një mijë vjetësh e bëhet pronë e të gjithëve.
Tashmë kushdo mund ta admirojë, ta studiojë në origjinalitetin e tij.
Është një botim i vyer që urojmë të jetë i pari, por jo i fundit për këtë
gjini, pra të pasohet edhe me studimin dhe botimin e kodikëve të
tjerë.
Kodikët që kanë mbërritur deri në ditët tona përbëjnë një thesar
si dëshmi e kulturës së një vendi që i përdori në shekuj, i ruajti, sepse
i vlerësoi. Ata na nderojnë jo vetëm me vlerat e tyre, por edhe me këtë
vlerësim.
ALEKSANDËR MEKSI
TIRANË
365
Papers should be sent via e-mail at: albanohellenica@yahoo.com.
It is recommended to use Times New Roman font (12 point). In case of using other fonts (spe-
cial phonetic symbols, etc.) they must be sent separately, so that texts are readable. It is also
recommended that papers should not exceed 20 A4 pages.
Texts may be sent in any of the following languages: English, Albanian, Greek, French, Ger-
man or Italian. Papers already published are not accepted, unless they are translated into
another language.
Tekstet duhen dërguar nëpërmjet postës elektronike në adresën

albanohellenica@yahoo.com. Rekomandohet fonti Times New Roman (12-pikëshe) dhe
programi Word për Windows. Në rast përdorimi fontesh të tjera (simbole të veçanta, fonetike
etj.) duhen dërguar veçmas, në mënyrë që të instalohen dhe të lexohet teksti i dërguar.
Këshillohet që artikujt të mos jenë më shumë se 20 faqe A4.
Artikujt duhet të dërgohen në një nga këto gjuhë: Shqip, greqisht, anglisht, frëngjisht,
gjermanisht ose italisht. Artikuj të botuar më parë nuk pranohen, përveç rasteve kur ato janë të
përkthyera në një gjuhë tjetër.
Σα θείκελα ζα πξέπεη λα ζηαινύλ κέζσ ειεθηξνληθνύ ηαρπδξνκείνπ ζηε δηεύζπλζε

albanohellenica@yahoo.com. ΢πληζηάηαη ε γξακκαηνζεηξά Times New Roman (12 ζηηγκώλ)
θαη ην πξόγξακκα Word γηα Windows. ΢ε πεξίπησζε ρξήζεο άιισλ γξακκαηνζεηξώλ (εηδηθά
ζύκβνια, θσλεηηθά θ.ιπ.) απηέο πξέπεη λα ζηαινύλ μερσξηζηά, γηα λα είλαη αλαγλώζηκα ηα
θείκελα. ΢πληζηάηαη ηα άξζξα λα κελ ππεξβαίλνπλ ηηο 20 ζειίδεο Α4.
Σα άξζξα πξέπεη λα ζηαινύλ ζε κία από ηηο εμήο γιώζζεο: Διιεληθά, αιβαληθά, αγγιηθά, γαι-
ιηθά, γεξκαληθά ή ηηαιηθά. Άξζξα ήδε δεκνζηεπκέλα δελ γίλνληαη δεθηά, εθηόο αλ είλαη κεηα-
θξαζκέλα ζε θάπνηα άιιε γιώζζα.
Editorial Note:
ALBANOHELLENICA review does not guarantee to publish articles on all books that are re-
ceived.
Shënim i redaksisë:
Dërgimi i librave të ndryshëm tek redaksia e revistës ALBANOHELLENICA, nuk e zoton
redaksinë me shkrime përkatëse të karakterit recensional ose bibliografik.
΢ημείωζη ηηρ ζύνηαξηρ:

Η απνζηνιή δηάθνξσλ βηβιίσλ πξνο ηε ζύληαμε ηνπ πεξηνδηθνύ ALBANOHELLENICA δελ
δεζκεύεη ηε ζύληαμε κε αληίζηνηρα άξζξα βηβιηνθξηηηθνύ ή βηβιηνγξαθηθνύ ραξαθηήξα.
367

2013 PDF

Загружено:

Сведения о документе

Оригинальное название

Авторское право

Доступные форматы

Поделиться этим документом

Поделиться или встроить документ

Параметры публикации

Этот документ был вам полезен?

Это неприемлемый материал?

Авторское право:

Доступные форматы

2013 PDF

Загружено:

Авторское право:

Доступные форматы

A SCIENTIFIC JOURNAL OF THE ALBANIAN-GREEK ASSOCIATION OF PHILOLOGY

REVISTË SHKENCORE E LIDHJES FILOLOGJIKE SHQIPTARO-GREKE

KRYETARË NDERI / ΔΠΙΣΙΜΟΙ ΠΡΟΔΓΡΟΙ / HONORARY PRESIDENTS

PRESIDENT: DORIS K. KYRIAZIS, Aristotle University of Thessaloniki

KRYETAR: DHORI Q. QIRJAZI, Universiteti i Selanikut «Aristoteli»

ΠΡΟΔΓΡΟ΢: ΓΩΡΖ΢ Κ. ΚΤΡΗΑΕΖ΢, Απιζηοηέλειο Πανεπιζηήμιο Θεζζαλονίκηρ

Cover photo / Φωηογπαθία εξωθύλλος / Fotografia e ballinës

ALBANIAN-GREEK ASSOCIATION OF PHILOLOGY

© LIDHJA FILOLOGJIKE SHQIPTARO-GREKE

© ΑΛΒΑΝΟΔΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ ΔΝΩ΢Η

BRIAN D. JOSEPH, BARDHYL DEMIRAJ, ARISTOTLE SPIRO, V. SPYROPOULOS, A.

The printing of this issue is by courtesy

Shtypur në Shtypshkronjën «Ngjallja» Tiranë Δκηςπώθηκε ζηο Σςπογπαθείο «Ngjallja» Σίπανα

V. SPYROPOULOS, A. REVITHIADOU, I. KAPPA, K. NIKOLOU, A. LENGERIS,

CHRISTOPHER G. BROWN - BRIAN D. JOSEPH

MAKSIM L. KISILIER - ALEKSANDËR A. NOVIK - ANDREY N. SOBOLEV

MIRELA XHAFERRAJ MITRO

ΚΩΝ΢ΣΑΝΣΗΝΑ ΓΔΡ. ΔΤΑΓΓΔΛΟΤ

Α. ΡΟΝΣΟΤ-ΓΚΟΡΟΤ, Β. ΚΑΕΟΤΛΛΖ, Μ. ΢ΟΤΚΑΛΟΠΟΤΛΟΤ, Α.

ALBANOHELLENICA NEWS - ΔΛΛΖΝΟΑΛΒΑΝΗΚΑ ΦΗΛΟΛΟΓΗΚΑ ΝΔΑ –

A Tribute to the Albanological Work of Titos Jochalas (356).

BOOK REVIEW – ΒΗΒΛΗΟΚΡΗΣΗΚΖ - RECENSION

ON OLD AND NEW CONNECTIONS BETWEEN GREEK AND

1. Introduction: A Traditional Indo-European Dialectological View of Albanian

t is no exaggeration to say that Albanian and Greek have a

(1) • kepgep mf PIE *m ald *a

With regard to the merger of PIE *o and *a, a trait linking

As the complete lack of agreement between Albanian and Greek on

2. Some Dialectologically Irrelevant Shared Features between Albanian and

Running counter to the features in section 1 on which Albanian and

(2) jaiëp ―cabbage‖ ~ λαφανϋν ―gapdel hepbq‖

However, these are widely recognized as borrowings from Ancient

(3) aghaniq ―jmte‖ ( ἀγαπης-)

In some instances, it is hard to assess whether the matching

(4) a. modal vs. nonmodal negation distinction (mos vs. q‖/nuk ~

d. special endings for mediopassive voice forms in present

1SG dukem ~ υαίνομαι

As for (4a), the distinction seen in Albanian and Greek is also

3. Other Notable – and Possibly More Telling – Features

The features discussed in sections 1 and 2 do not exhaust the range

Thus a pre-form *k'jā-dīri- for sot can be justified. That being

Several of these features of this sort involve the modal

(5) mos / μή as introducer of tentative main-clause questions

b. ModGrk: μην είδερ σο παιδί?

c. Alb: mos e njihni atë?

(6) Negating nonfinite forms

a. in Albanian: with participles (gerundives), e.g. duke mos folur

b. in later (Modern) Greek: with active participles, e.g. μην

The exclusive use of μή for the negation of nonfinite forms is not

followed by a neuter accusative plural object, as με σά plus the

(7) a. εγύ με σον Γιάννη ήπθαμε

b. Unë me Gjonin erdhëm

4. Putting all these together – what can they mean?

From the foregoing, it can be concluded that there do indeed

intense contact that gave rise to the convergences of the Balkan

Indo-European, along with all the newer, possibly contact-related

Cowgill, Warren. 1960. «Greek ou and Armenian mč―». Language 36.3.347-

GJURMË TË SUBSTRATIT MESDHETAR-BALLKANIK NË SHQIPE

ë këtë studim jemi përqendruar mirëfilli në provën dhe

çështjen e prejardhjes së gjegjëses së saj shq. rrush, njëlloj siç kemi

1. Përdorimi dhe përhapja dialektore e fjalës

pjergull “ppsqh qi bikë iacatjeppëqe”; qi edhe c) kokrrën (e rrushit),5

Shmangie formale me karakter dialektor shfaqen te kjo fjalë

(1) • kepgep mf PIE m ald a

With regard to the merger of PIE o and a, a trait linking

formim zanafillës deminutiv: pshq. rag-ús(j)- (Çabej), pāgsša (Orel),