Ekonomska-trgovinska škola

Kikinda

Demokratija -pojam i vrste

-seminarski rad-

Predment: Sociologija s pravima građanima

Kikinda Profesor: Eržebet Lerinc

15.01.2018 Učenik III4 odeljenja
Kristina Šipoš

0
 Sadržaj
Uvod................................................................................................................................................2
1. Pojam demokratije.......................................................................................................................3
2. Osnovne vrste demokratije..........................................................................................................5
3. Oblici demokratije.......................................................................................................................7
4. Zaključak...................................................................................................................................10
5. Literatura....................................................................................................................................11

Uvod

1
Pojam demokratija pojavlju je se u antičkoj Grčkoj još u 5.veku pr.n.e, a izveden je od grčkih
reči demos što znači narod i kratein što znači vladati, pa prvobitna tj. pojednostavljena definicija
demokratije može se shvati kao vladavina naroda ili vladavina većine.
Atinska demokratija je bila neposredna, jer su svi slobodni građani imali pravo da na gradskom
trgu učestvuju u radu narodne skupštine, da u njoj raspravljaju i glasaju o svim državnim
pitanjima. To su sebi mogli da priušte samo slobodni Atinjani, dok robovi, stranci i žene nijesu
imali politička prava. U praksi su politikom mogli da se bave pretežno oni slobodni građani koji
su bili imućni, pošto su imali robove koji su za njih radili nužne poslove, dok siromašni nijesu
imali vremena da se bave politikom.
Danas su skoro sve države mnogo veće od tadašnje Atine, pa je savremena demokratija posredna
ili predstavnička, pošto u njoj građani biraju nosioce vlasti na izborima. Izbori se održavaju u
unapred utvrđenim periodima, a između izbora traje mandat izabranih organa vlasti.

Slika 1. Princim načina rada Demokratije

Savremena predstavnička demokratija predstavlja oblik političkog sistema koji temelji neka
država koja pri tome poštuje volju naroda (građana) izkazanu na slobodnim i fer ( da izborni
uslovi budu ravnopravni za sve učesnike) izborima. Ovakvim izborom vlasti većina građana
očekuje od izabranih predstavnika da ispune zahtjeve koji se pred njima postavljaju u smislu
prosperiteta cjelokupne društvene zajednice a da se pri tome poštuju jednakost, osnovna ljudska
prava i slobode, zakoni i ustav te države.
U ovom seminarskom radu zadatak nam je objasniti pojam i vrste demokratije kao i njene
osnovne oblike.

1. Pojam demokratije

2
Demokratija je pojam koji nema jedinstvenu i opšteprihvaćenu definiciju od strane naučne i
laičke javnosti, međutim postoji mnoštvo rivalskih definicija. Sve ove definicije imaju
zajedničke temeljne odrednice pa možemo konstatovati da demokratija podrazumijeva ili
demokratiju čini: vladavina naroda; vladavina sa saglasnošću (pristankom) onih nad kojima se
vlada; vladavina većine koja poštuje prava manjine, ili vladavina manjine izabrana od strane
većine; garantovanje osnovnih ljudskih prava i sloboda; slobodni i pošteni izbori; jednakost pred
zakonom; vladavina prava i fer sudski proces; ustavom ograničena vladavina
(konstitucionalizam); socijalni, ekonomski i politički pluralizam, kao i vrijednosti tolerancije,
pragmatizma, saradnje i kompromisa.1

Nedorečenosti u shvatanju i tumačenju demokratije nastaju zbog razlike između same ideje i
oblika koji demokratija poprima kada se institucionalizuje, odnosno realno primjeni kao koncept
društvenog uređenja. Problemi shvatanja demokratije leže i u različitim nivoima na koji
individue tj.pojedinci shvataju odnosno doživljavaju svoja individualna prava odnosno da li su, i
na koji način, upoznati sa svojim pravima.

Već smo u uvodnom dijelu ovog rada dali jednu pojednostavljenu definiciju demokratije koja je
etimološki izvedena od reči demos i kratein koja glasi vladavina naroda ili vladavina većine.
Međutim profesor Radovan Radonjić u svojoj knjizi „Demokratija“ u ovoj kratkoj definiciji vidi
mnoge nedostatke. On objašnjava da bukvalno etimološko značenje neke reči ne pomaže uvijek
da se shvati na kakvu se stvarnost ona odnosi. U konkretnom slučaju, upravo se o tome radi:
pojmovi koji grade složenicu demokratija nijesu jednoznačni i sami po sebi razumljivi. Naprotiv,
višeznačni su i, kao takvi, predstavljaju izvor mnogih nejasnoća i nesporazuma.2

slika 2. Demokratija
1
Robert A. Dal, Demokratija i njeni kritičari,CID, Podgorica 1999. str. 308.
2
Radovan Radonjić, Demokratija, Centar za građansko obrazovanje, Podgorica 2004.str. 18
3
Savremena demokratija je politička orijentacija koja favorizuje vladavinu naroda odnosno vladu
izabranih predstavnika naroda. Demokratija je politički sistem baziran na mogućnosti da narod
(građani) može da bira svoje predstavnike. Ovo pravo na biranje predstavnika - je osnovni i
suštinski koncept demokratije, koji može da se primenjuje različitim metodama i da poprima
različite oblike. Demokratija je takav politički sistem koji je sposoban da bude potpuno, ili
gotovo potpuno, odgovoran svojim građanima.3
Profesor Vučina Vasović, naglašava kako demokratija u mnogo čemu konvergira i preklapa se sa
legitimnošću.

Po njemu se demokratija može odrediti kao „sistem u kojem postoje barem tri osnovne
karakteristike: kompeticija između pojedinih političkih subjekata i aspiranata na političke
pozicije, participacija građana u procesu političkog odlučivanja i odgovornost političke elite ili
upravljača pred narodom, odnosno biračkim telom.4

Demokratiju možemo posmatrati kao oblik političkog sistema i života koji omogućava narodu ili
najširim slojevima društva posredno ili neposredno učešće u procesu upravljanja društvenim
poslovima, odnosno uticaj na vršenje javne vlasti u kome se u upravljanju javna vlast vrši u
interesu naroda, tj. društvene većine, uz garantovanje osnovnih prava i sloboda čovjeka i
građanina, posebno manjinskim grupama.5

2. Osnovne vrste demokratije

Postoje dvije vrste demokratija:

 direktna (neposredna) demokratija

 reprezentativna (predstavnička) demokratija.

U direktnoj demokratiji svi građani učestvuju u procesu donošenja odluke, čime se spriječava
stvaranje moći u rukama izabranih predstavnika. Ipak, najveći broj današnjih demokratija su
predstavničke. Savremena direktna demokratija je izražena kroz tri osnovna oblika: inicijativu,
referendum i opoziv. Danas se u demokratskim zemljama takođe ponekad primenjuje neposredna
3
Robert A. Dal, Poliarhija. Participacija i opozicija, Politička kultura, Zagreb, 1998. str 112.
4
Vučina Vasović, Legitimnost, država i civilno društvo, u: Između autoritarizma i demokratije (Srbija, Crna Gora,
Hrvatska), knjiga II, Civilno društvo i politička kultura, CEDET, Beograd,2004. str. 329.
5
Đovani Sartori, Demokratija šta je to?, CID, Podgorica, 2001. str.101.
4
demokratija, ali samo u izuzetnim prilikama. To su situacije donošenja dalekosežnih odluka, na
primjer promjena ustava. Tada se organizuje referendum na kome građani glasanjem prihvataju
ili odbijaju neki predlog, ali njihovu odluku opet sprovode izabrani predstavnici, pa je ta
demokratija ipak posrednog (predstavničkog) karaktera.

U predstavničkoj demokratiji građani na izborima biraju svoje predstavnike u parlamentu i

daju im autoritet da donose odluke u njihovo ime. Iako je neposredna ili direktna demokratija
marginalizovana u korist predstavničke (reprezentativne), pojedine oblasti u svetu uspevaju
zadržati ovaj oblik učešća građana u političkom životu. Takav je slučaj sa Švajcarskom koja je,
zahvaljujući kantonalnom uređenju, uspješno integrisala neposrednost učešća građana u
donošenju pretežnog dijela političkih odluka. Oblike neposredne demokratije srećemo kao
predviđene i u većini savremenih ustava. Najčešće su to narodna inicijativa i referendum.

Da bi se neki sistem mogao zvati demokratskim, u nekoj državi, svaki građanin mora imati ista
prava i slobode (sve dok tuđa prava i slobode ne prekrši).

Prava i slobode - politička nauka razvrstava u 4 generacije: građanska, politička, ekonomska i

socijalna te prava vezana za životnu sredinu. Ona podrazumevaju slobodu veroispovesti,
nacionalnog i etničkog opredeljenja, upotrebe jezika, slobodu medija i štampe, slobodu građana
da se okupljaju i razmenjuju mišljenja itd.

Svaki građanin (punoljetni) mora imati pravo na glas da bira svoga predstavnika u parlamentu ili
vladi. On to radi na izborima koji moraju biti redovni (najčešće svakih četiri ili šest godina),
neposredni, tajni (mogućnost da glasa u tajnosti), opšti (pravo učešća svih punoljetnih građana), i
jednaki (jedan građanin jedan glas).

5
Takođe, takvo društvo mora podržavati svaki oblik pluralizma. To znači da država mora imati
više političkih stranaka (političke stranke) i intersnih grupa (grupe za pritisak) i da građani
slobodno mogu pristupati njima ili osnovati svoje.

Da bi vlada bila odgovorna prema zahtevima svojih građana, svi punopravni građani moraju
imati mogućnosti: da formulišu svoje zahtjeve; da svoje zahteve iznesu pred sugrađane i vladu
putem individualnih ili kolektivnih akcija; i da njihovi zahtevi budu jednako vrednovani od
strane vlade, odnosno da se ne pravi nikakva diskriminacija s obzirom na sadržaj zahtjeva ili
izvor iz kojeg dolaze. Da bi se ove mogućnosti ostvarile, društvene institucije moraju pružiti
sledećih osam garancija: aktivno biračko pravo, pasivno biračko pravo, pravo političkih vođa da
se nadmeću za podršku i glasove, slobodni i pošteni izbori, sloboda udruživanja, sloboda
izražavanja različiti izvori informisanja, kao i da postojanje institucija koje omogućavaju da
javna politika zavisi od datih glasova i drugih načina izražavanja političkih preferenci.

slika 3. Glasačka kutija

3. Oblici demokratije

Kod demokratije je razlika između ideatera (onoga što bi,demokratija trebalo da bude) i realitera
(onoga što demokratija faktički jeste) prilično velika. Znatne su razlike i u procjenama gdje je, i
kada, realiter najbliži ideateru, odnosno koji društveni kontekst (socijalno-ekonomski, političko-
pravni, formalno-institucionalni) tom približavanju najviše pogoduje. Na toj podlozi, kao i na
osnovu podjele samih teorija demokratije na više vrsta, nastale su razne klasifikacije
demokratija.

6
Tako se, na primer, zavisno od ideološke i političke konfiguracije sveta, u čijoj osnovi se nalaze
elementi i momenti ekonomskog i socijalnog, demokratije dijele na istočne (pod tim pojmom se
podrazumevaju politički sistemi u zemljama socijalističke orijentacije - narodne demokratije,
socijalističke demokratije, diktature proletarijata) i zapadne (opšti naziv za tzv. predsedničke i
parlamentarne sisteme u razvijenim zapadnim zemljama). Prema tome da li insistiraju na
autonomiji ličnosti i slobodi individualnih opcija ili preferiraju ostvarivanje kolektivnih ciljeva
kao preduslova svake, pa i individualne slobode, demokratije se dele na liberalne i totalitarne.
Neke klasifikacije nastale su na osnovu (pr)ocene gde je vlast locirana i ko je vrši, na kojim se
političkim i ekonomskim sadržajima zasniva, te kakve su i kolike mogućnosti građana da tu vlast
kontrolišu, odnosno da participiraju u donošenju važnih odluka.
U tom smislu, neki teoretičari demokratije dijele na klasične i savremene. D. Held, na primer 6, u
klasične demokratije ubraja: atinsku (direktno učešće građana u ostvarivanju zakonodavne i
sudske funkcije; skupština građana kao nosilac suverene vlasti; raznovrsnost oblika biranja ljudi
na javne funkcije; statusne razlike između nosilaca javnih funkcija i običnih građana);
protektivnu (narodni suverenitet čije je očuvanje povjereno predstavnicima koji legitimno vrše
državne funkcije; pravno regulisana podeljena vlast; kontrolisana i odgovorna vlada; takmičenje
među političkim grupama); razvojnu (u radikalnoj varijanti - podrazumeva ne samo pravnu i
političku već i ekonomsku ravnopravnost građana, jer oni samo tako mogu imati jednake slobode
i iste obaveze u procesu kolektivnog razvoja; u umerenoj varijanti - insistira na dopuni
reprezentacije participacijom, budući da ona podstiče stvaranje odgovornog i aktivnog
građanstva, što je uslov da se ima nezavisno civilno društvo sa minimumom državnog uplitanja);
direktnu (ukidanje klasnog društva i privatne svojine i stvaranje političke i ekonomske jednakosti
svih; progresivno sedinjavanje države i društva u smislu pretvaranja vlasti i vladanja u neku vrstu
društvene samoregulacije; upravljanje svim javnim poslovima kolektivno; zamena prinude
samožaštitom).

U savremene demokratije Held ubraja: kompetitivni elitizam (koji odgovara društvima sa

razvijenom birokratijom i tehnokratijom, a karakteriše ga utakmica među rivalskim političkim
elitama i snažan uticaj birokratije kao obučene i stručno kompetentne administracije);
pluralističku demokratiju (vlast je zasnovana na disperziji moći, a ne na njenoj koncentraciji; u
društvu ne dominira nijedan posebni autoritet, a sva pitanja se rešavaju nagodbama i
kompromisima društvenih grupa, postignutim u procesu otvorenog usklađivanja njihovih
različitih interesa; međusobno djelovanje društvenih grupa nije regulisano oficijelnim
konvencijama i pravilima, pogotovo ne takvim koje bi sputavale “dobre običaje” ili umanjivale
mogućnost za neposredne dogovore; pravnu demokratiju (vladavina prava kao jedini pravi
garant slobode; ekonomski poredak i život utemeljen na privatnoj svojini i incijativi; jaka vlada
koja je spremna da sprovodi zakone i uspostavi red; ograničena uloga interesnih grupa i

6
Radovan Radonjić, Demokratija, Centar za građansko obrazovanje, Podgorica 2004. str. 30.
7
eliminisanje kolektivizma bilo koje vrste); participativnu demokratiju (institucionalno
obezbijeđena direktna participacija građana u rešavanju ključnih društvenih problema na svim
nivoima; otvorenost institucionalnog sistema za eksperimentisanje političkim oblicima;
reorganizacija političkih stranaka radi uspostavljanja kontrole članstva nad rukovodstvima);
demokratsku autonomiju (“adaptirana” država i “restrukturirano” civilno društvo; slobodni
pojedinci, jednaki u oblikovanju uslova svog života).7
Arend Lajphart, u svojoj studiji Modeli demokratije, postojeće demokratske sisteme (njih 38
ukupno) svrstava u dve grupe. 8

Jednu grupu čine sistemi tzv. vestminsterske demokratije, ili većinski sistemi, u kojima “većina
treba da vlada, a manjina da bude u opoziciji”.
Taj model karakterišu:
1. koncentracija vlasti u jednostranačkim kabinetima sa tijesnom većinom;
2. dominacija kabineta;
3. dvostranački sistem;
4. većinski i disproporcionalni izborni sistemi;
5. pluralizam interesnih grupa;
6. unitarna i centralizovana vlast;

7
Dejvid Held ,Modeli Demokracije, Školska knjiga, Zagreb, 1990. str. 44
8
Arend Lajphart, Modeli demokratije,Službeni list SCG, Beograd 2003. str. 97-102.
8
 7. koncentracija zakonodavne vlasti u jednodomnom zakonodavnom tijelu;
8. fleksibilnost ustava;
9. nepostojanje sudske revizije;
10. centralna banka koja je pod kontrolom izvršne vlasti.
Drugu grupu čine sistemi konsensualne demokratije, u kojima vlada načelo “da svim na koje
odluka ima neki uticaj treba da imaju priliku da učestvuju u njenom donošenju, bilo neposredno
bilo preko izabranih predstavnika”.
Taj model odlikuju:
1. dijeljenje izvršne vlasti u širokim koalicionim kabinetima;
2. izvršno-zakonodavna ravnoteža vlasti;
3. višestranački sistem;
4. proporcionalno predstavljanje;
5. korporativizam interesnih grupa;
6. federalna i decentralizovana vlast;
7. jak dvodomni sistem;
8. rigidnost ustava;
9. sudska revizija;
10. nezavisnost centralne banke.

4. Zaključak

Politička uloga demokratije je jasna i ima za cilj da dovede do demokratizacije države, tj. do
poklapanja volje naroda i državne delatnosti. To je samo cilj koji se ne ostvaruje uvek i potpuno,
a može se slobodno reći da se on nikada i ne može do kraja ostvariti, proces demokratizacije
države i društva trajaće večno težeći savršenstvu.
Dva važna elementa modernih, demokratskih zajednica su vladavina prava i predstavnička
demokratija. Međutim, iako su to neophodni elementi, i bez njih demokratske zajednice ne
postoje, postoje brojni drugi uslovi koje jedno društvo mora ispuniti da bi moglo poneti epitet
demokratskog.
9
Takvo društvo mora biti zasnovano na izvjesnim vrijednostima, kao što su ideali tolerancije i
nenasilja. Vlast u horizontalnom smislu mora biti organizovana po principu podjele vlasti, a u
vertikalnom po principu dekoncentracije i decentralizacije.
Izbori moraju biti slobodni i javni, uz široko garantovano pravo glasa, bez diskriminacije
pojedinih grupa. Neophodno je pomiriti princip da većina odlučuje sa pravom manjina da se čuje
i njihov glas, i u tom cilju od velike je važnosti ustrojstvo izbornog sistema koje uspjeva da
pomiri, u mjeri u kojoj je to uopšte moguće, princip većine i princip proporcionalnosti. Sloboda
misli, pravo na javno izražavanje, slobodni i otvoreni mediji se podrazumijevaju.

Sve dok ljudi budu znali da negde u svetu postoji slobodnije i bogatije društvo, pokušaće da u
svojoj domovini presade jedan tako ekonomski i politički produktivan sistem kao sto je
demokratski.

5. Literatura

1. Arend Lajphart, Modeli demokratije, Službeni list SCG, Beograd, 2003.

2. Dejvid Held ,Modeli demokracije, Školska knjiga, Zagreb, 1990.

3. Đovani Sartori, Demokratija šta je to?, CID, Podgorica, 2001.

4. Vučina Vasović, Legitimnost, država i civilno društvo, u: Između autoritarizma i

demokratije (Srbija, Crna Gora, Hrvatska), knjiga II, Civilno društvo i politička kultura,
CEDET, Beograd, 2004.

5. Radovan Radonjić, Demokratija, Centar za građansko obrazovanje, Podgorica 2004.

10
6. Robert A. Dal, Demokratija i njeni kritičari, CID, Podgorica 1999.

7. Robert A. Dal, Poliarhija. Participacija i opozicija, Politička kultura, Zagreb, 1998

11