Αγγελική Αγγέλη

Εργασία:
«Η φιλοσοφική επίδραση του Bergson στην Ασκητική του
Καζαντζάκη»

Μάθημα: Νεότερη και Σύγχρονη Φιλοσοφία

Θέμα: Η σχέση φιλοσοφίας και λογοτεχνίας σε μείζονες

Γάλλους στοχαστές του εικοστού αιώνα

Εαρινό Εξάμηνο 2016

Διδάσκων: Καθηγητής Ι. Πρελορέντζος

Α) Εισαγωγικές παρατηρήσεις

1
 Η δύναμη της σκέψης και το πολυσχιδές έργο του Νίκου Καζαντζάκη (1883-
1957)1, αποτελούν παρακαταθήκη για τα ελληνικά γράμματα και όχι μόνο, καθώς
πρόκειται για το πλέον μεταφρασμένο συγγραφέα στο εξωτερικό. Η αγάπη του για
την γραφή, η αναζήτηση απαντήσεων σε θεμελιώδη υπαρξιακά ερωτήματα, το
κρυστάλλινο πνεύμα του και ο αγώνας του για την ελευθερία αποτελούν τον καμβά
στον οποίο δημιούργησε λογοτεχνικά, μεταφραστικά, θεατρικά και φιλοσοφικά.

Η σχέση του Καζαντζάκη με την φιλοσοφία υπήρξε βιωματική. Διάβαζε,

μετέφραζε και χρησιμοποιούσε ως ενωτική βάση των ηρώων τις φιλοσοφικές ιδέες
που θεωρούσε σε κάθε φάση της ζωής του ότι εκφράζουν μια λυτρωτική διάσταση για
τον άνθρωπο σε ατομικό και οικουμενικό επίπεδο. Την δική του αγωνία για την ζωή,
την δική του κραυγή για τον άνθρωπο και ό,τι αποκαλούσε θεό αποτύπωσε «επίτηδες
χωρίς ποίηση, με στεγνή επιταχτική φόρμα» 2 στην Ασκητική, όπως γράφει στην
Γαλάτεια τον χειμώνα του 1922-1923. Ο Καζαντζάκης άρχισε να γράφει την
Ασκητική3 στη Βιέννη το 1922 και την τελείωσε στο Βερολίνο περίπου στις αρχές του
1923. Το έργο κυκλοφόρησε στο περιοδικό Αναγέννηση του Δημήτρη Γληνού το
φθινόπωρο του 1927 με το τίτλο «Salvatores Dei» και με τον υπότιτλο «Ασκητική».
Μετά από αυτή την έκδοση, ο Καζαντζάκης συνέχισε τις διορθώσεις και το 1945
εξεδόθη για δεύτερη φορά με την προσθήκη της «Σιγής».

Ο Καζαντζάκης θα γράψει σε γράμμα του στην Γαλάτεια:

«Έγραψα και τελείωσα χτες την Ασκητική. Είναι καλή; Δεν ξέρω. Προσπά-
θησα με λόγια απλά, σαν εξομολόγηση, να διαγράψω την άσκηση της ζωής
μου, από πού ξεκίνησα, πώς πέρασα τα εμπόδια, πώς άρχισε η αγωνία του
Θεού, πώς βρήκα την κεντρική έννοια που ρυθμίζει πια τη σκέψη μου, το
λόγο και την πράξη μου. […]. Βρίσκομαι σ’ ένα μεταίχμιο. Η στερνή, η πιο
ιερή μορφή της θεωρίας είναι η πράξη. Παντού είναι ο Θεός, στον άνθρωπο,
στην πολιτική, στην καθημερινή ζωή και κιντυνεύει. Δεν είναι παντοδύναμος,
να σταυρώνομε τα χέρια προσδοκώντας τη σίγουρη νίκη του. Από μας

1
. Για τα βιογραφικά στοιχεία και το έργο του Καζαντζάκη βλ. ενδεικτικά Νικηφόρος
Βρεττάκος, Νίκος Καζαντζάκης: Η αγωνία του και το έργο του, Αθήνα, Σύψας, 1980˙ πβ.
Ελένη Ν. Καζαντζάκη, Νίκος Καζαντζάκης. Ο ασυμβίβαστος, Εκδόσεις Καζαντζάκη, 1998.
2
. Αλέξανδρος Στεργιόπουλος, «Πριν τη λευκή σελίδα "Ασκητική", του Νίκου Καζαν-
τζάκη», Το περιοδικό, 31-07-2014, όπως ανακτήθηκε στις 15-05-2016.
3
. Πάτροκλος Σταύρος, «Η «Ασκητική» του Νίκου Καζαντζάκη», εφ. Καθημερινή, 23-8-
2005 [ηλεκτρονικό αρχείο].
2
 εξαρτάται η σωτηρία του. Και μόνο αν σωθεί, σωζόμαστε. Η θεωρία έχει αξία
μονάχα ως προετοιμασία˙ ο αγώνας ο κρίσιμος είναι η πράξη»4.

Η Ασκητική είναι ίσως από τα πιο πολυερμηνευμένα -αν όχι παρερμηνευμένα-

έργα του Καζαντζάκη, καθώς κατά καιρούς θεωρήθηκε ως υπόκλιση στο νιτσεϊκό
υπεράνθρωπο, ως μανιφέστο του κομμουνισμού, ως επιτομή του βουδισμού ή του
χριστιανισμού5. Στην παρούσα εργασία επιχειρούμε να αναδείξουμε την επίδραση
που δέχθηκε στην συγγραφή του φιλοσοφικού του δοκιμίου ο Καζαντζάκης από την
μπερξονική φιλοσοφία.

Β) Η συνάντηση με τον Bergson

Το 1907 ο Καζαντζάκης αρχίζει μεταπτυχιακές σπουδές στη Φιλοσοφία του

Δικαίου στο Παρίσι ύστερα από παρότρυνση του Καθηγητή του Νεοκλή Καζάζη 6,
απόρροια των οποίων είναι η έκδοση το 1909 στο Ηράκλειο της διατριβής του επί
υφηγεσία Ο Φρειδερίκος Νίτσε εν τη Φιλοσοφία του Δικαίου και της Πολιτείας. Αυτά
τα δύο χρόνια θα παρακολουθήσει τις διαλέξεις του Η. Bergson στο Collège de
France με τον γάλλο φιλόσοφο7 και την γαλλική διανόηση8 να ασκούν καταλυτικό
ρόλο στην σκέψη του και συνολικά στο έργο του 9. Γράφει σε γράμμα του εκείνη την
περίοδο στον φίλο του Μ. Καλογερόπουλο:
4
. Έλλη Αλεξίου (Εισαγ.-Σχόλια), Νίκου Καζαντζάκη, Επιστολές προς Γαλάτεια, Αθήνα,
Δίφρος, 21984, επιστολή 60, σσ. 170-171.
5
. Βλ. σχετικά Νικηφόρος Βρεττάκος, Νίκος Καζαντζάκης…, σσ. 91-105 [=το δημιουργικό
άγχος και η Ασκητική].
6
. Αντώνης Γλυτζουρής, Πόθοι αετού και φτερά πεταλούδας. Το πρώιμο θεατρικό έργο του
Νίκου Καζαντζάκη και οι ευρωπαϊκές πρωτοπορίες της εποχής του, Πανεπιστημιακές
Εκδόσεις Κρήτης, 2011, σσ. xxxiii-xxxv.
7
. Για μελέτες που αναφέρονται στην επίδραση του Bergson στον Καζαντζάκη βλ.
Γιάννης Πρελορέντζος, «Η παρουσία της φιλοσοφίας του Bergson στη χώρα μας»,
Κάτοπτρο Νεοελληνικής Φιλοσοφίας, Β’ (2011), σσ. 183-231, εδώ σσ. 217-218˙ πβ. Γιάννης
Πρελορέντζος (Επιμέλεια-Επίμετρο), Ερρίκος Μπερξόν. Η δημιουργική εξέλιξη. Μεταφρ.,
Κωστής Παπαγιώργης-Γιάννης Πρελορέντζος. Αθήνα, Πόλις, 2005, σσ. 454-455, σημ. 304.
Ίσως η πιο πλήρης μελέτη στα ελληνικά είναι η εξής: Ελευθερία Γ. Οικονομίδου, Ο Νίκος
Καζαντζάκης και το αντικείμενο αναζήτησης του, Δήμος Ηρακλείου, 1985 [ιδιαίτερα το
κεφάλαιο «Ο μπερξονισμός, άνοιγμα προς την «ποιητική» δημιουργία», σσ. 58-92].
8
. Βλ. σχετικά Δημήτριος Φίλιας, «Η Γαλλία και ο Καζαντζάκης», στο: Ο Κοσμοπολιτισμός
του Νίκου Καζαντζάκη, Σειρά Διακειμενικά 9, Πρακτικά διεπιστημονικής Ημερίδας,
Δημοτική Βιβλιοθήκη Θεσσαλονίκης, 5 Νοεμβρίου 2007, Θεσσαλονίκη, Εργαστήριο
Συγκριτικής Γραμματολογίας Α.Π.Θ, 2008, σσ. 107-114.
9
. Για την επίδραση του γαλλικού πολιτισμού στο έργο του Καζαντζάκη και ιδιαίτερα
στον Βραχόκηπο και στο Τόντα-Ράμπα που γράφηκαν απευθείας στα γαλλικά βλ. Eleni
Georgiadou. Nikos Kazantzaki et la culture française. Thèse de doctorat de Littérature
Comparée. Université d’Avignon, 2014.
3
 «Χίλια πράγματα με απασχολούν και δεν καταφέρνω να κάμω ούτε ένα. Για
την ώρα παρακολουθώ μαθήματα φιλοσοφίας στη Σορβόννη, στο Collège de
France και στην École des Hautes Études. Θέλω να διαμορφώσω μια
προσωπική αντίληψη της ζωής, μια προσωπική αντίληψη του κόσμου και της
ανθρώπινης μοίρας στη γή, και βασισμένος σ’ αυτή θα γράψω ό,τι θα γράψω,
ακολουθώντας συστηματικά ένα πρόγραμμα προκαθορισμένο από την αρχή.
Ευτυχώς ακούω εδώ τον περίφημο ψυχολόγο, τον Bergson, κι έχω την
εντύπωση πως δεν χάνω τον χρόνο μου»10.

Για την συνάντηση με τον «περίφημο ψυχολόγο», με τις φιλοσοφικές απόψεις

του για την διάρκεια, την διάνοια και την ύλη, την ενόραση και την ζωή θα πει ο
Καζαντζάκης σε συνέντευξή του στο Γαλλικό Ραδιόφωνο το 1955 στον δημοσιο-
γράφο Robert Sadoul11 ότι:

«Ήταν κατά τύχη, μία ευχάριστη τύχη γιατί ο Μπερξόν ήταν για μένα, αυτό
που οι Ινδουιστές αποκαλούν γκουρού, δηλαδή, ένας πνευματικός οδηγός. Σε
μια σειρά από ερωτήσεις που μου έθετα στα νιάτα μου, είναι ο Bergson αυτός
που μου έδωσε την απάντηση. Του είμαι πραγματικά πολύ ευγνώμων, και
προς την Γαλλία, η οποία έχει απελευθερώσει την πνευματική μου ζωή από
πολλά προβλήματα που με απασχολούσαν».

Τα προβλήματα αυτά σχετίζονταν με «την ατομική ελευθερία και την ανθρώπινη

θέληση για ελευθερία»12, όπως αναφέρει ο ίδιος, και σε αυτά ο Bergson τον βοήθησε
καθοριστικά επηρεάζοντας βαθιά την ζωή του.

Για την προτίμηση του σε Γάλλους στοχαστές θα σημειώσει σε συνέντευξή του στην
εφημερίδα Jeunesses littéraires de France το φθινόπωρο του 195513:

«Μην εκπλαγείτε από τις λίγο ... ετερόκλητες ίσως επιλογές μου. Με
ξετρελαίνουν οι αντιθέσεις. Κι έτσι αγαπώ παράφορα τον Montaigne και τον
Pascal. Είναι καταπληκτικοί ως προς το ύφος τους. Ομοίως τον Saint-Simon,
τον Montesquieu. Άλλωστε, αγαπώ όλο τον 18ο αι. της Γαλλίας, όλη του την
10
. Αφιέρωμα στον Νίκο Καζαντζάκη, Κνωσσός, 22/5 (1958) [Το γράμμα του Ν.
Καζαντζάκη στον Μ. Καλογερόπουλο στις 4-1-1908 από το Παρίσι].
11
. http://amis-kazantzaki.ch/Revue%202.pdf, όπως ανακτήθηκε στις 25-04-2016.
12
. Στο ίδιο.
13
. http://www.horizonsgrecs.fr/journal/spip.php?article139, όπως ανακτήθηκε στις 25-04-
2016.
4
 (θεία) χάρη [grâce] και το πνεύμα του. Είναι για μένα το γαλλικό θαύμα. Κατά
την γνώμη μου, είναι μια από τις μεγαλύτερες στιγμές στην ιστορία σας.
Τουλάχιστον για το προσωπικό μου γούστο».

Την οφειλή του αυτή στον Bergson αναγνωρίζει και στον Πρόλογο του Βίος και
Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά όπου σημειώνει τα εξής:

«Στη ζωή μου, οι πιο μεγάλοι μου ευεργέτες στάθηκαν τα ταξίδια και τα
ονείρατα· από τους ανθρώπους, ζωντανούς και πεθαμένους, πολύ λίγοι
βοήθησαν τον αγώνα μου. Όμως, αν ήθελα να ξεχωρίσω ποιοι άνθρωποι
αφήκαν βαθύτερα τ’ αχνάρια τους στην ψυχή μου, ίσως να ξεχώριζα τρεις
τέσσερεις: τον Όμηρο, τον Μπέρξονα, το Νίτσε και το Ζορμπά»14.

Με την επιστροφή του στην Ελλάδα ο Καζαντζάκης θα μεταφράσει 15 μια

σειρά έργων για την σειρά «Φιλοσοφική και Κοινωνιολογική Βιβλιοθήκη» του
εκδοτικού οίκου Φέξη, ανάμεσα στα οποία ξεχωρίζουν για την φιλοσοφική επίδραση
που του άσκησαν το Γέλοιο16 (1914) του Bergson, Η θεωρία της συγκινήσεως (1911)
του William James17 και τα έργα του Nietzsche Η γέννησις της τραγωδίας (1912) και
Τάδε έφη Ζαρατούστρας (1913). Παράλληλα, στο Δελτίον Εκπαιδευτικού Ομίλου του
1912 δημοσιεύεται η μελέτη του –πιθανώς η πρώτη στον ελλαδικό χώρο για τον
Γάλλο φιλόσοφο18- «Η. Bergson» με ημερομηνία 22-01-1913, όπου ο Καζαντζάκης
παρουσιάζει ευσύνοπτα και ευκρινώς τις βασικές φιλοσοφικές παραδοχές του
Bergson, με βάση την παρακολούθηση των διαλέξεων19 και την Δημιουργική εξέλιξη
(L' Évolution créatrice (1907)), έργο που διάβασε ο Καζαντζάκης και το σημειωμένο
14
. Ν. Καζαντζάκης, Βίος και Πολιτεία Αλέξη Ζορμπά, Αθήνα, Εκδόσεις Ελ. Καζαντζάκη,
6
1968, σ. 7.
15
. Για το ζήτημα των μεταφράσεων βλ. Αθηνά Βουγιούκα, «Οι μεταφράσεις από τον
Νίκο Καζαντζάκη έργων των Δαρβίνου, Νίτσε και Μπερξόν», Νέα Εστία, 1806 (2007), σσ.
1075-1081.
16
. Για την επίδραση του Γέλιου στο έργο του Καζαντζάκη βλ. Alfred Vincent, «Laughter
and Freedom: The theory and practice of humour in Kazantzakis», στο: E. Close, G. Couvalis,
G. Frazis, M. Palaktsoglou, and M. Tsianikas (Επιμ.), Greek Research in Australia: Proceedings of
the Biennial International Conference of Greek Studies, Flinders University June 2007, Αδελαΐδα,
Flinders University Department of Languages - Modern Greek, 2009, σσ. 385-394.
17
. Ενδιαφέρον θα είχε ως προς αυτό το σημείο να ερευνηθεί αν ο Bergson είχε
ενημερώσει τους ακροατές των διαλέξεων του, άρα και τον Καζαντζάκη, για τις
επιστολές που αντάλλαζε εκείνη την περίοδο (1902-1910) με τον W. James. Θα εξηγούσε,
εν μέρει τουλάχιστον, και το ενδιαφέρον του Καζαντζάκη για τον James ο οποίος τον
επηρέασε ιδιαίτερα στο έργο του Βίος και Πολιτεία Αλέξη Ζορμπά.
18
. Γιάννης Πρελορέντζος, «Η παρουσία της φιλοσοφίας του Bergson στη χώρα μας», σσ.
183-184.
5
βιβλίο του εκτίθεται στο Μουσείο Νίκου Καζαντζάκη στο Ηράκλειο Κρήτης.
Άλλωστε, κυκλοφόρησε την περίοδο που ο Έλληνας στοχαστής βρισκόταν στο
Παρίσι.

Η μελέτη του20 για τον Bergson αποτελείται από τέσσερα κεφάλαια: α) (την
διάνοια)21, β) την ελεύθερη βούληση, γ) την βιολογία και δ) τη μεταφυσική. Στο
πρώτο αναλύεται η δυνατότητα της διάνοιας να συλλαμβάνει χωροχρονικά δεδομένα
και να σχηματίζει έννοιες εξυπηρετώντας πρακτικές ανάγκες, ενώ εμφατικά ο
Καζαντζάκης τονίζει ότι δεν μπορεί να «αντιληφθεί, το ουσιώδες στοιχείο της ζωής,
την κίνηση»22, την πραγματική δηλαδή διάρκεια. Στο δεύτερο προσπαθεί να
προσεγγίσει την ελεύθερη πράξη, σε αντιδιαστολή με τους αιτιοκράτες, ως «πιστή κι
ολοκληρωτική έκφραση του αληθινού εγώ μας»23, το οποίο είναι δυναμικό και
συνεχώς μεταβαλλόμενο, καθώς η βούληση αναφέρεται «στο χρόνο που ρέει κι όχι
στον περασμένο»24. Στην τρίτη θεματική θίγεται η θεωρία του Bergson για την
εξέλιξη της ζωής μέσα από τις συνεχείς μεταμορφώσεις των ειδών, η προσπάθεια
υπέρβασης της ύλης και η σύλληψη της ζωής ως «διαρκούς δημιουργίας, αναπήδησης
προς τ’ απάνω, ζωϊκού αναβρύσματος, élan vital»25. Η επισκόπηση ολοκληρώνεται με
τη μεταφυσική, την μπερξονική φιλοσοφική μέθοδο συνεργασίας διάνοιας-
διαίσθησης (ενόρασης), των δυο γνωστικών δυνατοτήτων του ανθρώπου που
μπορούν να τον βοηθήσουν να αισθανθεί και συνάμα να γνωρίσει αληθώς την
πραγματικότητα.

Στο σύντομο επίλογο που ακολουθεί τα τέσσερα κεφαλαία ο Καζαντζάκης

φαίνεται να νιώθει σε κάθε του λέξη την μπερξονική φιλοσοφία, να αντιλαμβάνεται
πλήρως την σπουδαιότητά της -τουλάχιστον για τις δικές του αναζητήσεις-, να θέλει
μέσω αυτής «να συλλάβει την ουσιωδέστερη ουσία της ζωής»26 και συμπεραίνει ότι:

19
. Μέχρι το 1907 ο Bergson είχε δημοσιεύσει το Δοκίμιο για τα άμεσα δεδομένα της συνεί-
δησης (1889), το Ύλη και Μνήμη (1896), το Γέλιο (1900) και την Δημιουργική εξέλιξη (1907).
20
. Νίκος Καζαντζάκης, «H. Bergson», Δελτίο του Εκπαιδευτικού Ομίλου, Β’ (1912), σσ. 310-
334. Το κείμενο επανεκδόθηκε στο: Ε. Αλεξίου-Γ. Στεφανάκης, Νίκος Καζαντζάκης.
Γεννήθηκε για τη δόξα, Αθήνα, Καστανιώτης, 1983, σσ. 259-285.
21
. Σε παρένθεση, γιατί δεν δίδεται τίτλος από τον Καζαντζάκη.
22
. Νίκος Καζαντζάκης, «H. Bergson», σ. 313.
23
. Ό.π., σ. 323.
24
. Ό.π., σ. 321.
25
. Ό.π., σ. 326.
26
. Ό.π., σ. 334.
6
 «η φιλοσοφική αντίληψη του Μπέρξονα δεν είναι τελειωμένο σύστημα,
άκαμπτο δηλ. κι ανεπίδεχτο εξέλιξης πλαίσιο – μα ξετυλίζεται και «γίγνεται»˙
δεν πέφτει στην αντίφαση να θεωρήσει την εαυτή της τέλειαν, ανεπίδεκτη
δηλαδή πια τελειοποίησης, μα ως εφαρμοσμένη στην πραγματικότητα η
μπερξόνεια αντίληψη ρέει, συμπληρώνεται, ζει μαζί της. Είναι πιο πολύ
μέθοδος, παρά σύστημα, καταγγέλλει τις πλάνες τις πολύμορφες κ’ ελκυστικές
του διανοητικισμού, κι ανοίγει νέο δρόμο, με τη διαίσθηση, στους
μελλούμενους φιλοσόφους»27.

Γ) Η Ασκητική ως μια καζαντζακική «δημιουργική εξέλιξη»

Η Ασκητική χωρίζεται σε έξι κεφάλαια: α) Πρόλογος, β) Η Προετοιμασία, γ)

Η Πορεία, δ) Το Όραμα, ε) Η Πράξη και στ) Η Σιγή. Ο άνθρωπος σε μια διαρκή
προσπάθεια υπέρβασης των εμποδίων, σε μια συνεχή ανοδική πορεία όπου
αναμετράται με τον εαυτό του και εκπληρώνει τα χρέη του, σε έναν πανανθρώπινο
αγώνα για πράξη πολεμά για να φτάσει στη «λύτρωση τη δική του, απόλυτα
ελεύτερος»28.

α) Στον Πρόλογο29 ο Καζαντζάκης σε πυκνό λόγο θέτει την προβληματική του

έργου του που είναι η συνεχής άσκηση προς εναρμόνιση των αντίρροπων δυνάμεων
της ζωής και του θανάτου με στόχο την πράξη, την «πλατύτερη θύρα της
λύτρωσης»30. «Ερχόμαστε από μια σκοτεινή άβυσσο˙ καταλήγουμε σε μια σκοτεινή
άβυσσο˙ το μεταξύ φωτεινό διάστημα το λέμε Ζωή» 31. Η άβυσσος αυτή για τον
Καζαντζάκη είναι η αρχέγονη μήτρα από την οποία πηγάζει η ζωή και στην οποία
καταλήγει, αναγεννώμενη εκ νέου σε ένα διαρκή κύκλο. Η ζωή είναι το ένα ρεύμα
που μας καλεί να δημιουργήσουμε, να συνθέσουμε, είναι ο ανήφορος. Στον αντίποδα,
το άλλο ρεύμα, ο κατήφορος, σύμβολο του θανάτου και της ύλης. Όλη μας η
προσπάθεια: «να κάμουμε την ύλη ζωή»32.

27
. Ό.π., σ. 333˙ πβ. Έλλη Αλεξίου, Νίκος Καζαντζάκης. Για να γίνει μεγάλος, Αθήνα,
Καστανιώτης, 72004, σσ. 55-56 [«Μάθημα Φιλοσοφίας»].
28
. Νίκος Καζαντζάκης, Ασκητική, Αθήνα, εφ. Έθνος της Κυριακής, 2014, σ. 106 [=στο εξής
Ασκητική].
29
. Ό.π., σ. 29.
30
. Ό.π., σ. 81.
31
. Ό.π., σ. 29.
32
. Στο ίδιο.
7
 Σύμφωνα με τον Bergson η ύλη αντιστέκεται, αποτελεί εμπόδιο στην εξέλιξη
της ζωής, είναι τάση απομόνωσης, τεμαχισμού και γεωμετρικής συστηματοποίησης
της πραγματικότητας. Αντίθετα, η ζωή είναι μια διαρκής κίνηση, μια συνεχής ροή,
«μια τάση επενέργειας στην ακατέργαστη ύλη» 33. Η πρώτη αποτελεί μια «κατιούσα»
κίνηση, η δεύτερη την αντίρροπη «ανιούσα». Η ύλη «απλώς εκτυλίσσει ένα έτοιμο
ρόλο […] αλλά η δεύτερη που αντιστοιχεί σε μια εσωτερική εργασία ωρίμανσης ή
δημιουργίας, διαρκεί ουσιαστικά και επιβάλλει τον ρυθμό της στην πρώτη, από την
οποία είναι αδιαχώριστη»34. Ζωή και ύλη έχουν την ίδια αφετηρία, την ίδια καταγωγή,
την ίδια καζαντζακική «αρχέγονη ουσία» η οποία καλείται ζωτική ορμή. Για τον
Bergson «σύνολη η ζωή […] υψώνεται και εναντιώνεται στην κατιούσα κίνηση της
ύλης»35.

Ήδη από τον Πρόλογο φαίνεται ότι η φιλοσοφική σύλληψη της Ασκητικής ως
ανάβασης36 και διαρκούς προσπάθειας του ανθρώπου εδράζεται σε βασικές μπερξο-
νικές απόψεις για την ύλη, την ζωή, την διάρκεια και την ζωτική ορμή.

β) Στην Προετοιμασία ο Καζαντζάκης αναφέρεται στα τρία χρέη που οφείλει

να εκπληρώσει ο άνθρωπος στην προσπάθεια μετατροπής της θεωρίας σε πράξη.
Οφείλει να γνωρίζει τα όρια του νου και όσων αυτός μπορεί να συλλάβει, να
διαπιστώσει την ανάγκη ή να νιώσει μάλλον την αγωνία να τα ξεπεράσει, να δει πίσω
από τα φαινόμενα και τέλος να αποδεσμευθεί από την ελπίδα και τον φόβο,
προκειμένου να βρει την ελευθερία. Παρατηρεί, λοιπόν, ο Καζαντζάκης «όλα ρέουν
τρογύρα μου σαν ποταμός […] μα εγώ, ο Νους, με υπομονή […] για να μη τρεκλίσω
να γκρεμιστώ, στερεώνω απάνω στον ίλιγγο σημάδια, ρίχνω γιοφύρια, ανοίγω
δρόμους, οικοδομώ την άβυσσο»37. Ο νους βάζει τάξη στον ρέοντα κόσμο και
πειθαρχεί στις πρακτικές ανάγκες της ζωής, αλλά δεν μπορεί να αντιληφθεί τίποτα
άλλο πέρα από τα φαινόμενα, την ύλη, και ειδικότερα τις μεταξύ των πραγμάτων

33
. Ασκητική, σ. 100.
34
. Ό.π., σσ. 25-26.
35
. Ερρίκος Μπερξόν, Η δημιουργική εξέλιξη, ό.π., σ. 256 [=στο εξής Η δημιουργική
εξέλιξη].
36
. Για το «τι σημαίνει όμως ανάβαση;» βλ. Κώστας Μιχαηλίδης, «Ανάβαση, το
ερμηνευτικό σχήμα του όντος στην Αναφορά του Καζαντζάκη», Τετράδια Ευθύνης, 3
(1977), σσ. 87-99 [ιδιαίτερα σσ. 88-89]˙ πβ. Αφροδίτη Αθανασοπούλου, «Come l’uom
s’eterna. Για μια τυπολογία των ηρώων της καζαντζακικής μυθολογίας», Φιλόλογος, 131
(2008), σσ. 55-71.
37
. Ασκητική, σ. 33.
8
συνάφειες τις οποίες ο ίδιος κατασκευάζει 38. Γι’ αυτό η υπάρχει η καρδιά που αγωνιά,
δεν «βολεύεται», «αγριεύει […] και χιμάει να ξεσκίσει το δίχτυ της ανάγκης» 39
προκειμένου να φθάσει στο αόρατο, να ξεπεράσει τα όρια του σώματος, να
ακολουθήσει την φωνή που αντιστέκεται στο συμβιβασμό των αισθήσεων και να
συνταχθεί με το ρυθμό των πραγμάτων. «Δίνουμαι σε όλα. Αγαπώ, πονώ,
αγωνίζουμαι. Ο κόσμος μου φαντάζει πλατύτερος από το νου, η καρδιά μου ένα
μυστήριο σκοτεινό και παντοδύναμο»40, θα γράψει ο Καζαντζάκης ζητώντας από τον
άνθρωπο να μην φοβάται, να μην ελπίζει, να βουλιάξει στην άβυσσο και να ανυψωθεί
πιο δυνατός, άρα ελεύθερος.

Νους και καρδιά, αντίληψη και αίσθημα, ύλη και ζωή, αναγκαιότητα και
ελευθερία είναι οι αντιθέσεις του Καζαντζάκη στο δεύτερο κεφάλαιο οι οποίες μας
οδηγούν σε δύο θεμελιώδεις έννοιες της φιλοσοφίας του Bergson, την διάνοια και την
ενόραση41. Σύμφωνα με τον Γάλλο φιλόσοφο, η διάνοια «αποβλέπει σε έναν πρακτικό
χρήσιμο σκοπό [...] υποκαθιστά την κίνηση με παρατιθέμενες ακινησίες» 42. Σχετίζεται
δηλαδή με την αναγκαιότητα της δράσης και ταξιθετεί την ύλη, «έχει ως κύριο
αντικείμενο το ανοργάνωτο στερεό»43 και τις σχέσεις μεταξύ των πραγμάτων, αλλά η
«έξη» της να κατασκευάζει ασυνέχειες, να αρνείται το απρόβλεπτο και να
στερεοποιεί την ρευστή πραγματικότητα, την οδηγεί σε αδυναμία «να σκέφτεται την
εξέλιξη44, με την κυριολεκτική σημασία της λέξης, δηλαδή τη συνέχεια μιας
μεταβολής που θα ήταν αμιγής κινητικότητα». «Η διάνοια χαρακτηρίζεται από μια
φυσική ακατανοησία της ζωής»45. Η ενόραση, αντίθετα, είναι η δύναμη που μας
επιτρέπει να συλλάβουμε «ότι ακατάπαυστα αναβρύζει κάτι νέο» 46, είναι η γνώση της
ζωής, δρα εσωτερικά, «είναι συμπάθεια»47 που φωτίζει τα συναισθήματα, τις
βουλήσεις, τον ίδιο μας τον εαυτό. «Η μπερξονική ενόραση είναι ένας τρόπος
γνώσης, ο οποίος προϋποθέτει κόπο, έντονη προσπάθεια, πειθαρχία και πολλή
38
. Ό.π., σσ. 33-35.
39
. Ό.π., σ. 37.
40
. Ό.π., σ. 43.
41
. Βλ. αναλυτικά Γιάννης Πρελορέντζος, Γνώση και μέθοδος στον Bergson, Αθήνα,
Ευρασία, 2012, σσ. 105-146 [Πρόκειται για το δεύτερο κεφάλαιο με τίτλο: «Οι γνωστικές
δυνάμεις του πνεύματος»].
42
. Η δημιουργική εξέλιξη, σ. 154.
43
. Ό.π., σ. 153.
44
. Ό.π., σσ. 160-161.
45
. Ό.π., σ. 163.
46
. Ό.π., σ. 161.
47
. Ό.π., σ. 173.
9
επεξεργασία»48. Ο Gilles Deleuze θεωρεί την ενόραση απαραίτητο κρίκο συνοχής και
αναγκαία συνθήκη γνώσης της μπερξονικής φιλοοσοφίας τονίζοντας χαρακτηριστικά
ότι «η ενόραση δεν είναι αίσθημα ούτε έμπνευση, συγκεχυμένη συμπάθεια, αλλά μια
επεξεργασμένη μέθοδος και μάλιστα μια από της πιο επεξεργασμένες μεθόδους της
φιλοσοφίας»49 «δίχως τον μεθοδικό μίτο» της οποίας, όπως σημειώνει στην συνέχεια,
«οι σχέσεις μεταξύ Διάρκειας, Μνήμης και ζωτικής Ορμής θα παρέμεναν οι ίδιες
ακαθόριστες από την σκοπιά της γνώσης»50.

γ) Στο τρίτο κεφάλαιο, ακούγεται η «κραυγή» του Καζαντζάκη, εκείνη που του
δείχνει «ποια στράτα από τις δύο αιώνιες» 51 να διαλέξει. Θα ακολουθήσει την
ανοδική πορεία, την αβέβαιη, αλλά την μόνη που μπορεί να τον εξυψώσει μαζί με
όλη την ανθρωπότητα. «Απάνω!Απάνω!Απάνω!»52, καθώς καμία από τις «μικρές
βεβαιότητες του ανθρώπου»53 και επ’ ουδενί ο νους δεν μπορούν να σώσουν τον ίδιο,
την ράτσα, την ανθρωπότητα και τη γη, τα τέσσερα δηλαδή σκαλοπάτια της πορείας
του. Ο ανήφορος είναι μια δύσκολη και επίπονη επιλογή, όπως η μπερξονική
ενόραση, καθώς απαιτεί άσκηση σώματος, μυαλού και καρδιάς 54. «Ν’ αγαπάς την
ευθύνη»55 και, «όταν μια συνήθεια καταντήσει βολική, να τη συντρίβεις» 56 διαλαλεί ο
Καζαντζάκης. Παράλληλα, αγωνιά για την γενιά του, νιώθει ότι κουβαλάει μαζί του
τους προγόνους του, αλλά διαπιστώνει ότι για να συνεχίσει πρέπει να «ξεδιαλέγει» 57,
καθώς ο ίδιος είναι κάτι νέο απ’ τη στιγμή της γέννησής του που δημιουργεί και δρα
συνεχώς και διαφορετικά, «φέρνεις θες δε θες, ένα νέο ρυθμό. Μια νέα επιθυμία, μια
νέα ιδέα, μια θλίψη καινούργια», θα δηλώσει εμφατικά. Ο αγώνας αυτός δεν είναι
ατομικός, αλλά πανανθρώπινος και ο καθένας έχει την ευθύνη να φωτίσει, να καλέσει
σε αυτή την ανάβαση και τον συνάνθρωπο, γι’ αυτό προστάζει η Ασκητική «πολέμα

48
. Γιάννης Πρελορέντζος (Επίμετρο), Η δημιουργική εξέλιξη, σ. 364 και σ. 431, σημ. 86.
49
. Gilles Deleuze, Ο μπερξονισμός. Μετάφρ.-Εισαγ.-Επίμ.-Βιβλιογραφία, Γιάννης Πρελο-
ρέντζος. Αθήνα, Scripta, 2010, σ. 25.
50
. Ό.π., σ. 27.
51
. Ασκητική, σ. 48.
52
. Στο ίδιο.
53
. Στο ίδιο.
54
. Ασκητική, σ. 51.
55
. Ό.π., σ. 52.
56
. Στο ίδιο.
57
. Ασκητική, σ. 56.
10
να ζήσεις όλον τον αγωνιζόμενον άνθρωπο»58. Ακόμα, και η γη σύμπασα συμμετέχει
σε αυτή την προσπάθεια59.

Σε αυτή την καζαντζακική αγωνία για το ποιοι είμαστε και για το πού πάμε
έχει δώσει διέξοδο ο Bergson με την σύλληψη της διάρκειας και της ζωτικής ορμής.
Η συνεχώς ανανεούμενη πραγματικότητα, η αναπόδραστη παρουσία του παρελθόντος
στο παρόν, η ασταμάτητη ωρίμανση του ατόμου και η δημιουργική εξέλιξη του
ανθρωπίνου είδους ως της απόλυτης κατεύθυνσης της αρχέγονης ορμής
σηματοδοτούν το φιλοσοφικό πλαίσιο στο οποίο κινείται ο Έλληνας στοχαστής. Ο
Bergson γράφει ότι η διάρκεια είναι «η συνεχής πρόοδος του παρελθόντος που
ροκανίζει το μέλλον και ογκούται προελαύνουσα. Από τη στιγμή που το παρελθόν
αυξάνεται αδιάκοπα, διατηρείται επίσης απεριόριστα […]. Στην πραγματικότητα, το
παρελθόν διατηρείται αφ’ εαυτού, αυτομάτως»60. Ο ορισμός αυτός είναι απαραίτητος
για να απαντηθεί το ερώτημα του «εγώ», του ποιος είμαι, του πρώτου σκαλοπατιού
της ανοδικής πορείας, γι’ αυτό ρωτάει ο Bergson «πράγματι, τι είμαστε, τι είναι ο
χαρακτήρας μας, αν όχι η συμπύκνωση της ιστορίας που ζήσαμε από γεννήσεως,
μάλιστα και προ γεννήσεως αφού φέρουμε μας και προγενετικές διαθέσεις;» για να
συνεχίσει πως «σκεπτόμαστε πιθανώς μόνο με ένα μικρό τμήμα του παρελθόντος
μας˙ πλην όμως επιθυμούμε, θέλουμε, ενεργούμε με ολόκληρο το παρελθόν μας,
61
συμπεριλαμβανομένης και της καταγωγικής ψυχικής καμπυλότητας μας» . Στην
Δημιουργική εξέλιξη, «υπάρχω σημαίνει μεταβάλλομαι, μεταβάλλομαι ωριμάζοντας,
ωριμάζω αυτοδημιουργούμενος εις το διηνεκές»62. Από βιολογικής άποψης η
διάρκεια λειτουργεί ως συνδετικός κρίκος, «ως ενωτικό» μεταξύ παρελθόντος-
παρόντος στο επίπεδο του μεταμορφισμού των ειδών, ο οποίος ουσιαστικά αποτελεί
τον «καμβά που μεταβιβάζει ο πρόγονος σους απογόνους του, τον οποίο αυτοί
κατέχουν από κοινού» πάνω στον οποίο «ο καθένας κεντά το πρωτότυπο ποίκιλμά
του»63. Στο δεύτερο δε ερώτημα του Καζαντζάκη για την πορεία της ανθρωπότητας,
ήδη ο Bergson έχει μιλήσει για μια φιλοσοφία που θα προκύψει μέσα από «συλλογική
και προοδευτική προσπάθεια πολλών διανοητών και πολλών παρατηρητών» 64,

58
. Ό.π., σ. 51.
59
. Ό.π., σσ. 67-69.
60
. Η δημιουργική εξέλιξη, σ. 20.
61
. Ό.π., σσ. 20-21.
62
. Ό.π., σ. 22.
63
. Ό.π., σ. 36.
64
. Ό.π., σ. 13.
11
ελπίζοντας να αποτελέσει ένα ανοιχτό πεδίο συνδιαμόρφωσης ιδεών και
αλληλοβελτίωσης των ανθρώπων, μια ανοιχτή φιλοσοφία που λειτουργεί ως μέθοδος
κι όχι ως σύστημα.

δ-ε) Το Όραμα του Καζαντζάκη συνίσταται στην αναγνώριση του χρέους του κάθε
ατόμου και στην διαρκή προσπάθεια του να ανέβει τα ένα-ένα τα προαναφερθέντα
σκαλοπάτια με στόχο να μετατρέψει την θεωρία σε πράξη. Η τελευταία συνυφαίνεται
με την σχέση του ανθρώπου με τον θεό, με τον συνάνθρωπο, αλλά και με τη φύση. Ο
θεός στην Ασκητική είναι ο ίδιος ο αγώνας για ανάβαση και ισοδυναμεί με το καλό.
Αντίθετα, το κακό αφορά σε «ό,τι βαραίνει προς τα κάτω» 65, σε ότι εμποδίζει την
ανηφορική πορεία. Καλό και κακό στην σκέψη του Καζαντζάκη υπάρχουν και τα δύο
εντός μας και η ηθική έγκειται στην μάχη που δίνουμε για την ελευθερία. «Το
ανηφόρισμα, ο πόλεμος με το αντίδρομο ρέμα» 66 είναι η μετατροπή του πόνου σε
χαρά και συνάμα η εμφάνιση της ελπίδας για την υπέρβαση αυτού του πόνου. Δεν
υπόκειται σε νοητικές σκοπιμότητες και δεν μπορεί να θεωρηθεί ποτέ τετελεσμένος,
καθώς «δεν είναι κύκλος˙ είναι ένας στρόβιλος που αιώνια ανεβαίνει» με τη «Μεγάλη
Πνοή» να μην «δουλεύει μέσα σε ανθρώπινο καιρό, τόπο και αιτιότητα» 67. Αυτή η
αρχέγονη ορμή ξεκινάει από την ύλη και μέσω των φυτών και των ζώων καταλήγει
στον άνθρωπο, διακλαδιζόμενη και μαχόμενη˙ «είναι το Ρόδο των Ανέμων» 68.
Πρόκειται για δυο σφοδρούς και αντίθετους ανέμους, ο ένας αρσενικός,
αντιπροσωπεύει το πνεύμα, ο άλλος θηλυκός αναφέρεται στην ύλη, οι οποίοι
συγκρούονται και σμίγουν, «έρωτας μαζί και πόλεμος» 69. Στον άνθρωπο θα βρουν
την απόλυτη έκφρασή τους, καθώς η ορμή «δημιουργεί δρόμο, κόβοντας δεξά ζερβά
την αντίσταση της λογικής και της ύλης», οδηγώντας τον άνθρωπο στην πράξη, τη
«στερνή» και «πιο ιερή μορφή της θεωρίας» 70. Ο αγώνας του ανθρώπου, ο θεός του,
κινδυνεύει κάθε στιγμή, πέφτει και ξανασηκώνεται, παλεύει με τις αντινομίες, «τους
ανέμους», και για να σώσει τον άνθρωπο πρέπει ταυτόχρονα ο ίδιος ο άνθρωπος να
σώσει τον θεό «πολεμώντας, δημιουργώντας, μετουσιώνοντας την ύλη σε πνεύμα» 71.
Τούτος ο πόλεμος στρέφεται κατά της συνήθειας, των προκαταλήψεων και των

65
. Ασκητική, σ. 89.
66
. Ό.π., σ. 76.
67
. Ό.π., σ. 76.
68
. Ό.π., σ. 77.
69
. Ό.π., σσ. 100-101.
70
. Ό.π., σ. 81.
71
. Ό.π., σ. 86.
12
συμβιβασμών, γι’ αυτό ο ενάρετος άνθρωπος για τον Καζαντζάκη είναι ο πολεμιστής
που έχει ως προστάγματα την ευθύνη και την θυσία, δεν βολεύεται στην κατ’ επίφαση
ελευθερία, αλλά αγωνίζεται να βρει τον ίδιο του τον εαυτό και να αποτελέσει γέφυρα
μέσω της οποίας θα συνεχιστεί η ροή του κόσμου. Εξ’ ου και «η ανώτατη αρετή δεν
είναι να ‘σαι ελεύτερος, παρά να μάχεσαι για ελευτερία» 72.

Και σε αυτό το σημείο διαπιστώνεται η σαφής επίδραση που ασκεί στον

Καζαντζάκη η θεωρία του Bergson για την ζωτική ορμή, το περίφημο élan vital. Ο
Πήτερ Μπιν θεωρεί ότι ο ««θεός» για τον Καζαντζάκη είναι ολόκληρη η εξελικτική
διαδικασία, από την αγνή, άυλη ζωτική δύναμη ως τις διαδοχικές υλικές ενσαρκώσεις
στα ορυκτά, τα φυτά, τα ζώα και τους ανθρώπους και ξανά πίσω στην αγνή άυλη
ζωτική δύναμη, μετά από την οποία ο κύκλος της εξέλιξης αρχίζει από την αρχή» 73. Η
εκδίπλωση αυτή «της καταγωγικής ορμής της ζωής, που περνά από μια γενιά
σπερμάτων στην επόμενη γενιά σπερμάτων, χάρη στη μεσολάβηση ανεπτυγμένων
οργανισμών […] είναι το βαθύτερο αίτιο των παραλλαγών…» 74 που παρατηρούνται
στην εξέλιξη του κόσμου. Η αρχέγονη ορμή, κοινή σε φυτά, ζώα, ανθρώπους,
περιέκλειε μέσα της δυο αντίθετες τάσεις οι οποίες, αναπτυσσόμενες, αδυνατούν να
συνεχίσουν ενωμένες και διχοτομούνται. Μια «διχοτόμηση», όμως, που «εξακολουθεί
να μαρτυρεί σε κάθε γραμμή την υφιστάμενη ενότητα της, την υφιστάμενη ολότητά
της»75. Στον άνθρωπο εντόπισε την μοναδική διέξοδο να εκδηλωθεί «ελεύθερα η
μεγάλη πνοή της ζωής»76. Με γνώμονα ότι η ζωή είναι κίνηση και ρυθμός, η εξέλιξη
της δεν είναι ευθύγραμμη, αλλά μια συνεχής διακλάδωση. «Όπως οι στρόβιλοι της
σκόνης που σηκώνει ο αέρας, τα έμβια στρέφονται περί τον εαυτό τους, εξαρτημένα
από τη μεγάλη πνοή της ζωής»77. Αυτή η πνοή περνά από γενιά σε γενιά,
αποδεικνύοντας ότι «το έμβιο ον είναι κατά κύριο λόγο μια δίοδος και ότι η ουσία της
ζωής έγκειται στην κίνηση η οποία τη μεταδίδει» 78. «Η ορμή της ζωής […] έγκειται,

72
. Ό.π., σ. 96˙ πβ. Για το ζήτημα της ελευθερίας στο έργο του Καζαντζάκη, Θόδωρος
Γραμματάς, Η έννοια της ελευθερίας στο έργο του Νίκου Καζαντζάκη, Αθήνα-Γιάννινα,
Δωδώνη, 1983.
73
. Πήτερ Μπην, Οκτώ κεφάλαια για τον Νίκο Καζαντζάκη, Πανεπιστήμιο Κρήτης,
Καστανιώτης, 2007, σσ. 155-156.
74
. Η δημιουργική εξέλιξη, σσ. 92-93.
75
. Gilles Deleuze, Ο μπερξονισμός, σ. 137.
76
. Η δημιουργική εξέλιξη, σ. 107.
77
. Ό.π., σ. 131.
78
. Στο ίδιο.
13
συνοπτικά, σε μιαν απαίτηση για δημιουργία» 79, ωστόσο συναντά το εμπόδιο της
ύλης την οποία χρησιμοποιώντας ως στήριγμα καλείται να υπερκεράσει. Αυτή η
δημιουργική προσπάθεια στον Bergson «δεν είναι μυστήριο, διότι τη βιώνουμε μέσα
μας, από τη στιγμή που δρούμε ελεύθερα» 80. «Ακατάπαυστη ζωή, δράση και
ελευθερία»81 είναι ο «θεός» του Bergson. Και την ελευθερία, τη σύνολη ζωή μας
μπορεί να φωτίσει μόνο η ενόραση. Αξίζει να σημειωθεί σ’ αυτό το σημείο «ότι ο
Bergson παραλληλίζει, σε μια επιστολή του το 1910, τη σχέση ανάμεσα στη νόηση
και την ενόραση με τη σχέση ανάμεσα στο αντρικό πνεύμα και τη γυναικεία
νοοτροπία…»82.

στ) Η Σιγή αποτελεί το τελευταίο κεφάλαιο της Ασκητικής στο οποίο ο

Καζαντζάκης διατρανώνει και το Πιστεύω του. Η σιγή είναι το απώτατο σημείο της
ανοδικής προσπάθειας, όπου η ψυχή νιώθει ελεύθερη κι ο άνθρωπος «ξεφεύγει από
το μικρό, όλο απορίες μυαλό του» 83. Το καζαντζακικό «credo» εξαίρει τον άνθρωπο
πολεμιστή που αγωνίζεται για την ενότητα και την συνέχιση του κόσμου, για το
ξεπέρασμα της ύλης με την δύναμη της καρδιάς, έχοντας ως στόχο τη λύτρωση του
θεού και την ένωση μαζί του. «Αποτρόπαιο μυστικό: και το ένα τούτο δεν υπάρχει» 84,
είναι η τελευταία φράση του έργου του.

Η μπερξονική φιλοσοφία, από την άλλη, είναι η μέθοδος για να

αναγνωρίσουμε την ενότητα της πνευματικής ζωής, έχοντας ως αφετηρία την
ενόραση. «Ο μέγας ποταμός της ζωής», παρά την προσαρμογή «στους μαιάνδρους
του εδάφους»85, μας ωθεί στη δράση και στην γνώση της ανθρωπότητας. Εν
κατακλείδι, ο Bergson σημειώνει ότι «το ζώο ερείδεται επί του φυτού, ο άνθρωπος
επιβαίνει στη ζωικότητα και σύμπασα η ανθρωπότητα, εν χώρω και εν χρόνω, είναι
μια τεράστια στρατιά που καλπάζει πλάι στον καθένα μας, μπροστά μας και πίσω
μας, με μια ξέφρενη έφοδο ικανή να υπερφαλαγγίσει όλες τις αντιστάσεις και να
υπερβεί πολλά εμπόδια, ίσως μάλιστα και το θάνατο»86.

79
. Η δημιουργική εξέλιξη, σ. 240.
80
. Ό.π., σ. 238.
81
. Στο ίδιο.
82
. Γιάννης Πρελορέντζος (Επίμετρο), Η δημιουργική εξέλιξη, σ. 367 και σ. 432, σημ. 102.
83
. Ασκητική, σ. 106.
84
. Ό.π., σ. 107.
85
. Η δημιουργική εξέλιξη, σ. 256.
86
. Ό.π., σ. 257.
14
 Δεν πρέπει να διαφύγει της προσοχή μας, με αφορμή το παρόν κεφάλαιο, ότι ο
Bergson υπήρξε υπερασπιστής του μυστικισμού87 και θεωρούσε ότι μερικοί άνθρωποι
μέσω της μυστικής εμπειρίας μπορούν να ανυψωθούν έως το θεό. Ένα από τα
παραδείγματα που δίνει είναι ο Άγιος Φραγκίσκος. Ο Καζαντζάκης, πέραν του
διατυπωμένου μυστικιστικού πιστεύω στο τέλος της Ασκητικής, θα πει σε συνέντευξή
του στον Pierre Sipriot το Μάιο του 1955 στη Γαλλική Ραδιοφωνία ότι «τον αγαπώ
προπαντός διότι η ψυχή του μέσω της αγάπης νίκησε την ύλη», αναφερόμενος στον
Άγιο Φραγκίσκο, τον «Φτωχούλη του Θεού»88, και συνεχίζει λέγοντας ότι «ο Αγ.
Φραγκίσκος είναι για μένα ο στρατηγός που οδηγεί τις ψυχές στην τελική νίκη. Ποια
νίκη; Την μεταβολή της ύλης σε πνεύμα»89. Την βιογραφία του Αγ. Φραγκίσκου της
Ασίζης μετέφρασε στα ελληνικά ο Καζαντζάκης το 1951 90 . Ο μυστικισμός, συνεπώς,
αποτελεί ένα ακόμα κοινό σημείο των δύο στοχαστών που χρήζει περαιτέρω
διερεύνησης.

Δ) Συμπεράσματα

Έχει υποστηριχθεί ότι «η αποδοχή του Μπερξόν και των ιδεών του από τον
Καζαντζάκη είναι σχεδόν πλήρης»91, βάσιμα όπως διαπιστώνει κανείς ήδη με την
ανάγνωση της Ασκητικής. Η αγωνία του Καζαντζάκη να απαντήσει στα δικά του
υπαρξιακά ερωτήματα και να βιώσει την πνευματική του απελευθέρωση συναντάει
στον Γάλλο φιλόσοφο την ζωτική ορμή και την ενόραση, δύο έννοιες κλειδιά για να
πραγματοποιήσει την υπέρβασή του και στη ζωή και στη λογοτεχνία. Έτσι ο
Καζαντζάκης, επηρεασμένος από τις απόψεις του Bergson για την τέχνη και την
φιλοσοφία, επιδιώκει μέσω των συμβόλων που χρησιμοποιεί να μας κάνει να
νιώσουμε ό,τι ουσιώδες υπάρχει πίσω από την στερεοποίηση των συναισθημάτων και
των σκέψεων που επιτελούν οι κοινές λέξεις. Στο κείμενό του για τον Bergson γράφει
ότι «σκοπός και της φιλοσοφίας και της τέχνης» είναι «να ζωογονήσουν το αίσθημα

87
. Για τον μυστικισμό στον Bergson βλ. Γιάννης Πρελορέντζος (Επίμετρο), Η δημιουργική
εξέλιξη, σσ. 371-378.
88
. Νίκος Καζαντζάκης, Ο Φτωχούλης του Θεού, Δίφρος, Αθήνα, 1956.
89
. https://www.youtube.com/watch?v=RzemngLHUuE, όπως ανακτήθηκε στις 15-05-2016.
90
. Γιόργκενσεν Γιοχάνες (Jørgensen Johannes), Ο Άγιος Φραγκίσκος της Ασίζης. Μετάφρ.,
Νίκος Καζαντζάκης. Αθήνα, 1951.
91
. Γεώργιος Παναγιωτάκης, Νίκος Καζαντζάκης. Η μορφή και το έργο του, Κρήτη,
Τυποκρέτα, 2001, σ. 102.
15
του αληθινού, που μας το παραμορφώνουν και απονεκρώνουν οι συνήθειες, να
δείξουν την βαθειά και παλλόμενη ψυχή των φαινομένων» και γι’ αυτόν «η τέχνη»,
συνεχίζει, «είναι φιλοσοφία πριν από την ανάλυση και την κριτική, πριν από την
επιστήμη»92.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΠΗΓΕΣ
Αλεξίου Έλλη (Εισαγ.-Σχόλια), Νίκου Καζαντζάκη, Επιστολές προς Γαλάτεια, Αθήνα,
Δίφρος, 21984.

Αλεξίου Ε.-Στεφανάκης Γ., Νίκος Καζαντζάκης. Γεννήθηκε για τη δόξα, Αθήνα,

Καστανιώτης, 1983, σσ. 259-285.

Γιόργκενσεν Γιοχάνες (Jørgensen Johannes), Ο Άγιος Φραγκίσκος της Ασίζης.

Μετάφρ., Νίκος Καζαντζάκης. Αθήνα, 1951.

Καζαντζάκης Νίκος, Ασκητική, Αθήνα, εφ. Έθνος, 2014.

Καζαντζάκης Νίκος, Βίος και Πολιτεία Αλέξη Ζορμπά, Αθήνα, Εκδόσεις Ελ. Καζαν-
τζάκη, 61968.

Καζαντζάκης Νίκος, Ο Φτωχούλης του Θεού, Δίφρος, Αθήνα, 1956.

92
. Νίκος Καζαντζάκης, «H. Bergson», σ. 331˙ σχετικά με την σχέση καλλιτέχνη-
φιλοσόφου στο έργο του Bergson και την επίδραση που άσκησε στον Καζαντζάκη πβ.
Κλεοπάτρα Λεονταρίτου, Η νεορομαντική θεωρία του Καζαντζάκη. Η ποίηση της ζωής,
Αθήνα, Θεμέλιο, 1981, σσ. 198-203.
16
Καζαντζάκης Νίκος, «H. Bergson», Δελτίο του Εκπαιδευτικού Ομίλου, Β’ (1912), σσ.
310-334.

Μπερξόν Ερρίκος, Η δημιουργική εξέλιξη. Μεταφρ., Κωστής Παπαγιώργης-Γιάννης

Πρελορέντζος. Επιμέλεια-Επίμετρο, Γιάννης Πρελορέντζος. Αθήνα, Πόλις, 2005.

ΔΕΥΤΕΡΕΟΥΣΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Αθανασοπούλου Αφροδίτη, «Come l’uom s’eterna. Για μια τυπολογία των ηρώων της
καζαντζακικής μυθολογίας», Φιλόλογος, 131 (2008), σσ. 55-71.

Αλεξίου Έλλη, Νίκος Καζαντζάκης. Για να γίνει μεγάλος, Αθήνα, Καστανιώτης, 72004.

Αφιέρωμα στον Νίκο Καζαντζάκη, Κνωσσός, 22/5 (1958).

Βουγιούκα Αθηνά, «Οι μεταφράσεις από τον Νίκο Καζαντζάκη έργων των Δαρβίνου,
Νίτσε και Μπερξόν», Νέα Εστία, 1806 (2007), σσ. 1075-1081.

Βρεττάκος Νικηφόρος, Νίκος Καζαντζάκης. Η αγωνία του και το έργο του, Αθήνα,
Σύψας, 1980.

Γλυτζουρής Αντώνης, Πόθοι αετού και φτερά πεταλούδας. Το πρώιμο θεατρικό έργο
του Νίκου Καζαντζάκη και οι ευρωπαϊκές πρωτοπορίες της εποχής του, Πανεπιστη-
μιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2011.

Γραμματάς Θόδωρος, Η έννοια της ελευθερίας στο έργο του Νίκου Καζαντζάκη,
Αθήνα-Γιάννινα, Δωδώνη, 1983.

Καζαντζάκη Ελένη Ν., Νίκος Καζαντζάκης. Ο ασυμβίβαστος, Εκδόσεις Καζαντζάκη,

1998.

Λεονταρίτου Κλεοπάτρα, Η νεορομαντική θεωρία του Καζαντζάκη. Η ποίηση της

ζωής, Αθήνα, Θεμέλιο, 1981.

Μιχαηλίδης Κώστας, «Ανάβαση, το ερμηνευτικό σχήμα του όντος στην Αναφορά του
Καζαντζάκη», Τετράδια Ευθύνης, 3 (1977), σσ. 87-99.

Μπην Πήτερ, Οκτώ κεφάλαια για τον Νίκο Καζαντζάκη, Πανεπιστήμιο Κρήτης,
Καστανιώτης, 2007.

Οικονομίδου Ελευθερία Γ., Ο Νίκος Καζαντζάκης και το αντικείμενο αναζήτησης του,

Δήμος Ηρακλείου, 1985.

Παναγιωτάκης Γεώργιος, Νίκος Καζαντζάκης. Η μορφή και το έργο του, Κρήτη,

Τυποκρέτα, 2001.

Πρελορέντζος Γιάννης, Γνώση και μέθοδος στον Bergson, Αθήνα, Ευρασία, 2012.

17
Πρελορέντζος Γιάννης, «Η παρουσία της φιλοσοφίας του Bergson στη χώρα μας»,
Κάτοπτρο Νεοελληνικής Φιλοσοφίας, Β’ (2011), σσ. 183-231.

Σταύρος Πάτροκλος, «Η «Ασκητική» του Νίκου Καζαντζάκη», εφ. Καθημερινή, 23-8-

2005 [ηλεκτρονικό αρχείο].

Στεργιόπουλος Αλέξανδρος, «Πριν τη λευκή σελίδα "Ασκητική", του Νίκου Καζαν-

τζάκη», Το περιοδικό, 31-07-2014, όπως ανακτήθηκε στις 15-05-2016.

Φίλιας Δημήτριος, «Η Γαλλία και ο Καζαντζάκης», στο: Ο Κοσμοπολιτισμός του

Νίκου Καζαντζάκη, Σειρά Διακειμενικά 9, Πρακτικά διεπιστημονικής Ημερίδας,
Δημοτική Βιβλιοθήκη Θεσσαλονίκης, 5 Νοεμβρίου 2007, Θεσσαλονίκη, Εργαστήριο
Συγκριτικής Γραμματολογίας Α.Π.Θ, 2008, σσ. 107-114.

Deleuze Gilles, Ο μπερξονισμός. Μετάφρ.-Εισαγ.-Επίμ.-Βιβλιογραφία, Γιάννης

Πρελορέντζος. Αθήνα, Scripta, 2010.

Georgiadou Eleni. Nikos Kazantzaki et la culture française. Thèse de doctorat de

Littérature Comparée. Université d’Avignon, 2014.

Vincent Alfred, «Laughter and Freedom: The theory and practice of humour in
Kazantzakis», στο: E. Close, G. Couvalis, G. Frazis, M. Palaktsoglou, and M.
Tsianikas (Επιμ.), Greek Research in Australia: Proceedings of the Biennial
International Conference of Greek Studies, Flinders University June 2007, Αδελαΐδα,
Flinders University Department of Languages - Modern Greek, 2009, σσ. 385-394.

http://amis-kazantzaki.ch/Revue%202.pdf, όπως ανακτήθηκε στις 25-04-2016.

http://www.horizonsgrecs.fr/journal/spip.php?article139, όπως ανακτήθηκε στις 25-

04-2016.

https://www.youtube.com/watch?v=RzemngLHUuE, όπως ανακτήθηκε στις 15-05-

2016.

18