Ш Е И Р Л Я Р,
ДАСТАНЛАР
“Elm və təhsil”
Bakı – 2016
Miskin Vəli
ISBN 978-9952-8176-6-9
2
Şeirlər, dastanlar
3
Miskin Vəli
Gədəbəydə ―Simens‖ firmasında çalışan alman alimi Valdemer
Belkin həmin illərə aid məktublarında da bu yer ―Bayraməli
qışlağı‖ adlanır. (Bax: Volfram Hagel və Yeva Ştrommenger.
Qalakənd. Bakı, “Diplomat” nəşriyyatı, 1999, s. 15)
Qalakənd çayı ilə Şəmkir çayının qovuşduğu həmin yerə
indi ―Qoşakörpü‖ deyirlər. ―Qoşakörpü‖ toponimi Simens
qardaşlarının dəmir yolu çəkərkən orada tikdirdikləri qoşa
(cüt) körpü ilə əlaqədar xalq arasında buraya verilən addır.
Hal-hazırda hər iki körpü uçub dağılmışdır və yalnız yerləri
bilinir. Анадан олдуьу тарих барядя шаир юзц бир эярайлысында
йазыр:
Мин сяккиз йцз дохсан дюрдям,
Йетмиш сяккиз йашым мяним.
Бу мцддятдя, мясафядя
Аз йарадыб башым мяним.
Устад сяняткар сой етибариля оьузларын 24 бойундан бири
олан Емир (Еймцр) бойундандыр. Бу оьуз бойу щаггында тцрк
алими Ф.Сцмярин «Оьузлар» (Бакы, Йазычы, 1992) китабында эениш
мялумат вардыр. М.Вяли шеирляриндя Емир няслиндян олдуьуну
дюня-дюня хатырладыр. Мясялян, «Йа Яли» рядифли бир диванисиндя
йазыр:
Яслим Емир Мискин Вяли,
Вар нищанда эцнащым.
Щяр айядя, щяр кялмядя
Эюстярибсян иращым.
Пули-сират, щах диванда
Сян ол мяним пянащым.
Вали сянсян, вякил сянсян
Шири-Йяздан, йа Яли!
Йери эялмишкян дейяк ки, «Мискин Абдал» (Бакы, Сяда,
2001) китабында бу дивани сящв олараг Мискин Абдалын шеири
кими верилмишдир.
Мискин Вяли башга бир шеириндя дя сойунун Емир, йашадыьы
мяканын ися Мискинли олдуьуну беля нязяря чатдырыр:
Заты Емир, Мискинлидя
Йетириб елляр сяни.
Хаин чыхма дцз илгара
Вяли, эюздя-эюздя сян.
4
Şeirlər, dastanlar
Вяли ики йашында икян атасы Алы вяфат етмиш, аилянин бцтцн
аьырлыьы анасы Балаханымын цзяриндя галмышдыр. Аиля бюйцк иди.
Вялинин юзцндян башга цч гардашы (Мящяммядяли, Гящряман,
Мясим) вя дюрд баъысы (Бащар, Хейранса, Эцлшян, Гямяр)
олмушдур. Бюйцк гардашы Мящяммядяли Байрамов бюйцдцкдян
сонра гоншу Дяйягарабулаг кяндиня кючцб орада йашамыш,
ашыглыг етмиш, Мискинли обасынын сайылыб сечилян ашыгларындан
олмушдур. Зил вя шащращ сяся малик М.Байрамов, ясасян,
гардашы Вяли Байрамовла бирликдя ашыглыг етмишдир.
Йетим галдыьындан, аилянин мадди эцзяраны аьыр олдуьун-
дан сяняткарын ушаглыг вя эянълик щяйаты юзцнцн дедийиня эюря
чох мяшяггятли вя аьыр кечмишдир. Ушаг йашларында икян о гапы-
да-бу гапыда муздурлуг етмиш, 14-15 йашларында ися чобанлыьа
башламыш, башгаларынын гойун-гузусуну отармагла рузи газан-
мышдыр. 15-16 йашларындан шеир йазмаьа башламыш, тящсил алмаг
имканы олмадыьындан йазыб охумаьы баъармамышдыр. Чох эцълц
щафизяси вя йаддашы сайясиндя ашыгларын аьзындан ешитдийи шеир вя
дастанлары, зийалы дин хадимляриндян ешитдийи дини мясяляляри,
рявайят вя щядисляри йаддашына щякк етмишдир.
О, бир ашыьын (Göyçəli Aşıq Şəmistanın) мяслящяти иля
чобанлыьы атыб саз алмыш, саз чалыб охумаьы вя ашыглыьы юйрянмиш,
бир мцддят Эюйчяли Ашыг Шямистана шяйирд дурмушдур. Нисбятян
пцхтяляшдикдян сонра бюйцк гардашы М.Байрамовла бирликдя
мяълис-мярякя апармыш, аьыр йыьнаглар йола салмыш, камил бир
ашыг, йарадыъы устад кими формалашмышдыр. Онун цч оьлу (Яли,
Ядил, Якбяр) вя йедди гызы (Шамamа, Хумар, Ниэар, Кифайят,
Сяфайят, Сцъаят, Бянювшя) олмушдур.
Шаир Вяли ХХ ясрин 70-ъи илляринин яввялляриня гядяр ашыглыг
етмишдир. Онун гардашы М.Байрамовла бирликдя 1972-ъи илдя
апардыьы той мяълисляриндян бири мяним йадымдадыр. Бу, демяк
олар ки, устад озанын кечирдийи сон шянлик мяълисляриндян бири иди.
Бундан сонра сяняткар юз аьсаггаллыг вя озанлыг миссийасыны бир
аз башга шякилдя йериня йетирмишдир: йяни саз чалыб охумадан
айры-айры мяълис вя йыьынъагларда шифащи шякилдя шеир демяк,
мараглы сющбятляр етмяк. Мяним Miskinli кянд орта мяктябинин
ЫХ-Х синiфlяриндя охудуьум иллярдя (1973-1975) йадымдадыр ки,
Вяли баба дарыханда ара-сыра кяндин «Кюч йолу» дейилян
мяркязи щиссясиня эяляр, бурада чайханада отурар, йа да еля-беля
5
Miskin Vəli
кцчядя айаг цстя дурар, мараглы вя ширин сющбятляр едяр, башына
чохлу адам йыьышарды.
1987-ъи илдя (3 ил эеъ олса да) Эядябяй район Партийа
Комитясинин о заманкы катиби, хейирхащ зийалы Айдын Гулийевин
тяшяббцсц иля районда ел сяняткарынын анадан олмасынын 90 иллик
йубилейи тянтяняли шякилдя гейд олунду. Йубилейя телестудийадан
дa чякилиш групу эетмишди вя йубилейдян щазырланмыш верилиш
дювлят телевизийасында эюстярилмяли иди. Тяяссцф ки, бу верилиш ня
цчцнся эюстярилмяди.
Мян 1990-93-ъц иллярдя АДПУ-нун Фолклоршцнаслыг
проблем лабораторийасында ишляйяркян бир арашдырыъы кими Мискин
Вяли иля бир нечя дяфя эюрцшдцм. Бир нечя шеирини, «Хястя Гасымын
Даьыстан сяфяри», «Ъялали Кцрдоьлу», «Йетим Сюйцн»
дастанларыны вя бязи мараглы сющбятлярини сяняткарын дилиндян
магнитафон кассетиня йаздырдым. Шаирин юзцнцн иштиракы иля онун
кцллийатыны оьлу Якбяр Байрамов бизя тягдим етди. Щал-щазырда
щямин кцллийат биздядир. Биз «Ики устад: Мискин Вяли, Нювряс
Иман» (Бакы, Азярняшр, 1996) китабында сяняткарын шеирляринин
тяхминян цчдя бирини чап етдирмишик.
Вяли Байрамов 22 декабр 1995-ъи илдя 101 йашында вяфат
етмишдир. Гябри Miskinli (keçmiş Böyük Qarabulaq kəndi) кянд
гябристанлыьындадыр.
Устад сяняткар ашыг ядябиййатынын чешидли жанрларында
шеирляр йазмышдыр. Онун гошма, эярайлы, тяънис, ъыьалы тяънис,
эедяр-эялмяз ъыьалы тяънис, додагдяймяз, мцхяммяс,
гошайарпаг мцхяммяс, гошайарпаг ъыьалы мцхяммяс, дивани,
додагдяймяз дивани, байаты, гыфылбянд вя с. жанрларда йаратдыьы
шеирляри ашыг поезийамызы даща да зянэинляшдирмишдир.
Сюз сону ону да дейим ки, Мискин Вялинин мянсуб олдуьу
Емир няслиндян чыхан шаир йалныз о дейилдир. Эядябяй районунда
йашайан вя Емир няслиня мянсуб олан Емирли Салман, Емир
Мящяррям, Нюврястя Бабайева, Фяридя Бабайева дa ел шаири
кими танынмышдыр. Биз юзцмцз дя онун мянсуб олдуьу Емир
няслиндяник.
***
Бу китаб Мискин Вялинин охуъуларла икинъи эюрцшцдцр.
Онун шеирляри биринъи дяфя йухарыда дедийимиз кими, «Ики устад:
Мискин Вяли, Нювряс Иман» топлусунда ишыг цзц эюрмцшдцр.
6
Şeirlər, dastanlar
Топлуйа ады зикр олунан щяр ики сяняткарын йарадыъылыьындан
нцмуняляр дахил едилмишдир.
Бу китаб ися Мискин Вялинин бядии ирсинин ясас щисяссини
ящатя едир. Китаба йарадыъы ашыьын юзц тяряфиндян автобиографик
нотлар ясасында йарадылан «Мискин Вялинин Ъанбаьча сяфяри»,
щямчинин 1990-92-ъи иллярдя онун дилиндян магнитафон кассетиня
кючцрцб йазыйа алдыьымыз цч дастан да дахил едилмишдир. Инанырыг
ки, щям устад озанын ясярляри, щям дя китаба дахил едилмиш
дастанлар охуъулар цчцн мараглы олаъагдыр.
***
Тяхминян 1969-1970-ъи иллярдя мяним бюйцк гардашым
Сцлейман Бабайев Мискин Вялинин гардашы Ашыг Мящяммядяли
Байрамовун бир нечя шеирини онун (Ашыг Мящяммядялинин) юз
дилиндян йазыйа алмышды. О заман М.Байрамов бизимля
гоншулугда йашайырды. Биз итиб-батмасын дейя щямин шеирляри дя
китаба ялавя етмяйи лазым билдик.
ЙАГУБ БАБАЙЕВ
филолоэийа цзря елмляр доктору
7
Miskin Vəli
УСТАДНАМЯЛЯР
БИЛЭИНЯН
ВЯДЯСИНДЯ
8
Şeirlər, dastanlar
Вяли, мярдин мящяббяти аз олмаз,
Müxənnəs başadək sərfiraz olmaz,
Зимистана йаз демякля йаз олмаз,
Эцл ачмаз бцлбцлцн лал вядясиндя.
БИЛСИН
ОЬЛУМА НЯСИЩЯТ
10
Şeirlər, dastanlar
СЯБР ЕЛЯ
ОЛА БИЛМЯЗ
11
Miskin Vəli
Дцнйада бир из сал, цряклярдя гал,
Зящмятдян зювгцн ал, гцдрятдян уъал,
Хаиндя доьру щал, заилдя камал,
Нагисдя дцрр тюкян дил ола билмяз.
Вяли, де, йаз, йарат, ону йягин бил,
Итирмяз гиймятин кечся, йцз мин ил,
Ала гарьа лачын, боз сярчя бцлбцл,
Щяр кол чичяк ачса, эцл ола билмяз.
ИНАНМА
12
Şeirlər, dastanlar
Амансыз йаьыйа яйилмя гяти,
Гатиля, гяддара вермя фцрсяти,
Зящярди намярдин наны, немяти,
Иблисин баьында бара инанма.
Инан инсанлыьа, инан щюрмятя,
Бир хош эяляъяйя, бир шух ниййятя,
Ишя, ихтийара, шана-шющрятя,
Солан, эедян чямянзара инанма.
Дцнйа Сцлейманын позду дямини,
Црякдян чякдирди щиъран гямини,
Бир яждаща йаранмышын ъямини,
Чякир удур, милйонлара инанма.
Мяскян салыб бир базара уймасан,
Файда вермяз сяфасындан доймасан,
Тарих йазыб хош нишана гоймасан,
Газанмасан хейри-кара инанма.
Щюрмят еля дилдян-диля дцшмяйя,
Бир чешмя чякдириб суйун ичмяйя,
Инсанларын ъярэясиня кечмяйя,
Йарамасан йадиэара инанма.
Мискинли Вялинин эедяъяк ъаны,
Сюзцндян, шериндян галар нишаны,
Сярин су олмаса йайын заманы,
Йанарсан, тапылмаз гара инанма.
ДЦНЙАДА
САХЛАМАЗ
14
Şeirlər, dastanlar
ОЛМАЗ
ОЛМАЗ
15
Miskin Vəli
Вахт олар ки, изи итяр ащларын,
Пярдяси ачылар чох эцнащларын,
Тахты тараъ олур залым шащларын,
Сясиня сяс верян бир няфяр олмаз.
Кал иля котана гошулса дана,
Йарылар цряйи гарышар гана,
Дцнйаны бязяйян алар нишана,
Вираналыг севян мютябяr олмаз.
Нашы лял танымаз йцз дяфя баха,
Шяр эязян хятадан гуртармаз йаха,
Бимцрвятдя кярям, залымда сяха,
Дялидя сярмайя, симц-зяр олмаз.
Мискинли Вялинин сюз бцсатында,
Ъяващир парлайар ъювщяр гатында,
Щягигят олмаса, ясли, затында,
Сяфикдян, сямядян, сяйдян яр олмаз.
16
Şeirlər, dastanlar
ГОШМАЛАР
ЕЙЛЯР
ЕТИБАРСЫЗ
17
Miskin Vəli
ЙЕРИЙИР
ЭЯРЯКДИ
18
Şeirlər, dastanlar
НЯСИЩЯТ
ЧЯТИНДИ
Бир кимсянин аьлы эется сяриндян,
Ону салар щяр дийара чятинди.
Мяням-мяням дейиб юзцндян чыхан,
Юз эцнцнц ейляр гара чятинди.
Кям аьыл мяни дя эятирся дямя,
Нечя даьлар йерсиз чякяр синямя,
Йыьылар мяхлугат, олар мящкямя,
Нцсрят йолу эцнащкара чятинди.
Ешит сюзлярими унутма гяти,
Дцзлцкдядир инсанлыьын зийняти,
Щаким санмырсанса сян щягигяти,
Ядалят олмаьа чара чятинди.
Алим эюрдц охуйаны, йазаны,
Няйя бянзядярляр йолдан азаны,
19
Miskin Vəli
Аталар демишдир гуйу газаны
Юзц дцшяр цзцгара чятинди.
Вяли, де сюзцнц, йетир исбата,
Гаил ол зящмятя, щагга, барата,
Оьру, яйри олан гайьысыз ата,
Тярбийяси ушаглара чятинди.
ЭЯРЯК
ДЕЙИММИ?
Сяня бир сюз дейим дярдими ганан,
Мяним хош мурадым галды дейимми?
Зящмят чякдим бящрясини эюрмядим,
Гям ляшкяри цстцм алды дейимми?
Ашыг олуб долашмышам елляри,
Чох кечмишям дярин-дайаз селляри,
Интизар гялбимин инъя телляри,
Мин гямляр няьмяси чалды дейимми?
Гоъалдыгъа ъаным ода йахылды,
Аъиз галдым цзцмя кям бахылды,
Дуйуб, дцшцндцкъя цряк сыхылды,
Эюзлярим ган, йашла долду дейимми?
Бяхтим бяд эятирди, дювраным дюндц,
Эцнцм зцлмят олду, чыраьым сюндц,
20
Şeirlər, dastanlar
Зящмятим щядярди, цнцм бош цндц,
Данышмаьа дилим лалды дейимми?
Мискинли Вялийям йоллар йорьуну,
Фани эюрдцм щяр бцсаты, гурьуну,
Итирдим Гошгары, шаир Вурьуну,
Ачылан эцллярим солду дейимми?
ОЛСУН
(бяй тярифи)
21
Miskin Vəli
Истякли достларын севян цряйи,
Эюрцм а бяй, тойун мцбаряк олсун.
Ешит сян Вялини, дцшцн дцнйаны,
Йахшы ол, йамана сатма гананы,
Сян ол тарихлярин юлмяз инсаны,
Эюрцм а бяй, тойун мцбаряк олсун.
СЯНИНКИДИ
22
Şeirlər, dastanlar
Юлдцрмя Вялини аз эцнащынан,
Чох нифрят алыбсан гарьыш-ащынан,
Ъянняти эюрмязсян бу тамащынан,
Ъящяннямя эедян йол сянинкиди.
ЭЮЗЯЛЛИК
КИМИ
БАТЫРМА
ГОЪАЛАНДА
ЛЯНЯТ
МЦБАРЯК ОЛСУН
(бяй тярифи)
26
Şeirlər, dastanlar
НЯДЯН ОЛДУ?
БИЗИМ ЕЛДЯ
Галыр илдян-иля ярмяьан кими,
Уъа Шащ даьында гар бизим елдя.
Лачынлар щавада шикарын алыр,
Гоймур ойлаьына сар бизим елдя.
Шух тярлан ойлаьы Шыных дяряси,
Ганлы даьла Гала кяндин бяряси,
Короьлу няряси, Ъаваншир дяси,
Сазяндя, ханяндя, тар бизим елдя.
Бахан щейран галыр Шямкир чайына,
Щцснц-тябиятин гцдрят пайына,
Бир камил баьбанын щаггы сайына,
Гонмур эцл цстцня хар бизим елдя.
Йазда йашылланыр Шамлыг мешяси,
Бахдыгъа ачылыр кюнцл шцшяси,
Ачыр гызылэцлц, тяр бянювшяси,
Дярир, дястя тутур йар бизим елдя.
Ъяннятя бянзяйир мейвяли баьы,
Чобандаь, Яйрямчя, Мащы йайлаьы,
Шярбят кими дашдан чыхан булаьы,
Олур синясиндян ъар бизим елдя.
27
Miskin Vəli
Мискинли Вялийям дейим тящрини,
Неъя тясвир едим ешгин бящрини,
Мяънун олур чякян Лейли гящрини,
Севян аь синядя нар бизим елдя.
ЕЙЛЯР – ЕЙЛЯР
Хейри-шяри ня вар пцнщанц ашкар,
Эащ аъы, эащ ширин дил ейляр-ейляр.
Позулмаз ябяди бир мизаны вар,
Санйяни бюйцдяр ил ейляр-ейляр.
Эяданы шащ едяр, шащы бир эядя,
Йахшыны, йаманы сечяр ъцмлядя,
Нязярин яйярся, тяк бир лящзядя,
Дястиндя зяр олса, эил ейляр-ейляр.
Алями лалязар, бир бюйцк базар,
Бир йанда эур йанар, бир йанда бузлар,
Бир йанда низамлар, бир йанда позар,
Бир йанда бям сазы, зил ейляр-ейляр.
Бир йан даьа бахар, бир йан арана,
Бир йан щягигятди, бир йан яфсана,
Бир йанда шянликди, бир йан вирана,
Бир йанда дярйалар лил ейляр-ейляр.
Бир йандан бошалар, бир йандан долар,
Бир йандан ачылар, бир йандан солар,
Бир йан шадиманды, бир йан ган олар,
Бир йанда шешпяри мил ейляр-ейляр.
Бир мещри цлфятин мящяббятиндян,
Бащар тяраняси тябиятиндян,
Алямляр сярвяри юз гцдрятиндян,
Эцняшин эцъцндян эцл ейляр-ейляр.
Ей Мискинли Вяли, етмя эцнащы,
Щаггын дярэащында доьру тут ращы,
Дярдиня дярманы шащларын шащы,
Гялбиндян гараны сил ейляр-ейляр.
28
Şeirlər, dastanlar
ЙАХШЫ
ЭЮЗЯЛЛЯР
ВУРЬУН
29
Miskin Vəli
Гялбиндя йашайыр оьлан, гызларын,
Сямада сайрышан шян улдузларын,
Овчунун, маралын, даьын, дцзлярин,
Ъейранын, чюллярин вцгары Вурьун.
Мискинли Вялийям бир тямиз ада,
Мян дя йетиряйдим бу хош мурада,
Бяшярин севдийи кцллц дцнйада,
Гялбиндя теллярин вцгары Вурьун.
АПАРЫР
ЕЙ ПУЛ
30
Şeirlər, dastanlar
Шанлы ъялаллары гуран да сянсян,
Учуран, зярбяляр вуран да сянсян,
Бяшяри гырдыран, гыран да сянсян,
Милйонлар ганына батансан, ей пул.
Сян цчцн эютцрцр бир аьыр дашы,
Сян цчцн башлайыр ганлы савашы,
Сян цчцн юлдцрцр гардаш гардашы,
Тутдуьун ямялдян утансан, ей пул.
Бириня ширинсян, бириня аъы,
Биринин башына гойурсан таъы,
Дярин дярйалардан алан хяраъы,
Даьлары кцл едиб атансан, ей пул.
Мискинли Вялини эятирсян сана,
Мещрибан елляри салма зийана,
Кюмяксян, архасан, ъансан инсана,
Црякляр цстцндя йатансан, ей пул.
ЩАЙЫФСАН
1
Беш али кимсяня (Мящяммяд пейьямбяр (я.с.), Имам Яли,
Щясян, Щцсейн вя Фатимя) нязярдя тутулур.
31
Miskin Vəli
Лачын гушлар шикар алса щавадан,
Чолпа бала уча билмяз йувадан,
Ешитсян Вялини ял чяк давадан,
Дюйцлцб дяриня долма щайыфсан.
СЯБИРСИЗ
ТАМАЩКАР
Етмя хяйаняти, позма зийняти,
Лякялямя адын-саны, тамащкар.
Билсян щягигяти, алма нифряти,
Зяли кими сорма ганы, тамащкар.
Алданма араьа, еркяк ятиня,
Юзцн юз ишини салма чятиня,
Дювлятин малыны сат гиймятиня,
Щаггы, ядаляти таны, тамащкар.
Дцшцн бу сюзляри олэинян щалы,
Артыг ъан одуdур дцнйанын малы,
32
Şeirlər, dastanlar
Овчуну алдадыр даьлар маралы,
Дярщал сатыр гыз, оьланы тамащкар.
Халга зийан вурур алыр нифряти,
Улайан байгушун писдир ниййяти,
Демишляр ев йыхан, ев тикмяз гяти,
Одлара йандырма ъаны, тамащкар.
Ня сяпсян торпаьа чыхар цзяря,
Сыхма гялбин, дцшмя гямя кядяря,
Мискинли Вялийям йаздым дяфтяря,
Оху, юйрян бу дастаны, тамащкар.
ДЦНЙА
ЭЦЛЯРМИШ
34
Şeirlər, dastanlar
Эюйдяки лачынлар баш яймяз сара,
Сынмаса ганады, дцшмяся дара,
Зцлмцн кямяндиндя аьлайанлара,
Зцлмят гылынъыны вуран эцлярмиш.
Тярягги чархында инсан уъалар,
Тяняззцл эярдиши айаьа салар,
Йохсул гатарындан цзцляр, галар,
Вара фяхр ейляйян щяр ан эцлярмиш.
Щяря бир сюз дейяр бяхти йатана,
Фяляк гцрбят еля дашын атана,
Адамсыз арада итиб-батана,
Кюмяк архасында дуран эцлярмиш.
Мискинли Вялийям щаггына начар,
Бири баьлайанда, бириси ачар,
Бириси говдугъа, бириси гачар,
Гачан аьладыгъа, гован эцлярмиш.
ДЕЙИММИ?
ДАНЫШАГ
ГОЪА БЯХТИМ
36
Şeirlər, dastanlar
Унутмам гялбимдя нечя ки, саьам,
Мцрвят еля, эюзц йашлы дустаьам,
Эцлц хязан олмуш сольун йарпаьам,
Бир эцн дя оларам эил, гоъа бяхтим.
Мискинли Вялийям чякирям мющнят,
Ихтийар сянинди, сащиби-гцдрят,
Гопанда гийамят елясян hörmət,
Ейниmин йашыны сил, гоъа бяхтим.
НЯ ГАЛДЫ – ГАЛДЫ
МЯНЯМ МЯН
37
Miskin Vəli
Шикарыны эюз юнцндян итирян,
Иткин дцшян бир тавары мяням мян.
Бяхти цз дюндяриб, иллярля йатан,
Фяляк юз ялийля дашыны атан,
Эямиси гярг олуб, дярйада батан,
Ялдян эедян кцллц вары мяням мян.
Мискинли Вялийям сюйлцйцм неъя,
Йаныб кцля дюнян, эялмяйян веъя,
Бащары гыш олан, эцндцзц эеъя,
Зцлмят кечян рузиэары мяням мян.
НЯДЯНДИ?
НЯСИЩЯТ
38
Şeirlər, dastanlar
Ня олар ки, ачылан эцл солмайа,
Суйун кузясиня ганлар долмайа.
Азьынлыг, ловьалыг, тамащ олмайа,
Дцнйа дювлятляри етмяз даваны.
Вяли сюз демяйя гящряман олсун,
Шян ели, обасы хош дювран олсун,
Гой йахшылыг сяндян хош нишан олсун,
Унутмайнан хейри-шяри йазаны.
ЦЗЯ
ОЛМАСА
39
Miskin Vəli
АПАРЫР
АШЫЬЫН
40
Şeirlər, dastanlar
ВИДАЛАШЫР
(С.Вурьунун дяфн эцнцндя йазылмышдыр)
КЕЧИР
ЗАЛЫМ
ЙЕРИНДЯ
ДЕЙИРЯМ
43
Miskin Vəli
Ел эяряк йалтаьын дашыны ата,
Наданы щайлайа нахыра гата,
Ахмаьа, сарсаьа, фитня-фясада,
Чюл вящшиси, ел оьраъы дейирям.
Мярдя, мярифятя гурбанды ъаным,
Елмя, инсанлыьа гайнайыр ганым,
Йаланчы моллайа, нашы тарзаным,
Чалмаз зурначыйа щаъы дейирям.
Иблиси, ибняни салайдым дярин,
Гатилин, гяддарын кясяйдим сярин,
Лотуйа мязяли, йахшыйа ширин,
Залыма зящярдян аъы дейирям.
Мискинли Вялийям сюйляйим щалын,
Варлыды, касыбды билин ящвалын,
Дялийя дяймяйин, хясисдян алын,
Дцшяндя дойурун аъы дейирям.
ЭЯЛЯНДЯ
44
Şeirlər, dastanlar
Сян дедин: Эюзцмц дикмишям зяря,
Мян дедим: – Сюзцмц йаздым дяфтяря,
Сян дедин: Уъалым галхым эюйляря,
Мян дедим: – Гуруъа сясди дцнйада.
Сян дедин: Щяр йандан эятиря ялим,
Мян дедим: – Даныша, дцрр тюкя дилим,
Сян дедин: Щяр кяся хошду ямялим,
Мян дедим: – Елляря достду дцнйада.
Сян дедин: Црякдян севирсян кими?
Мян дедим: – Щягигят ачыр гялбими,
Сян дедин: Алямя адил щакими,
Мян дедим: – Ейлямяз гясди дцнйада.
Сян дедин: Ня ися, Мискинли Вяли,
Мян дедим: – Дцшцнцр ахры, язяли,
Сян дедин: Севирям ясил эюзяли,
Мян дедим: – Мярифят шястди дцнйада.
ЪЕЙРАНЫ
45
Miskin Vəli
Охшайын, юйрядин, диля эятирин,
Тез йетирин бир камала ъейраны.
Мискинли Вяли дя эедяр арадан,
Галмаз бу дцнйада щяр аддым атан,
Щаны Вурьун кими йазыб йарадан?
Нягш едя, тарихя сала ъейраны.
ЛАЛАСЫДЫРМЫ?
46
Şeirlər, dastanlar
МЯН ИНАНМАДЫМ
ЭЯЗИРЯМ
47
Miskin Vəli
Дярдими билянин гаралыр ганы,
Дейирляр баьын вар мейвяси, щаны?
Ярзими гананы, адил диваны,
Зящмят бящри эцлцстаны эязирям.
Мискинли Вялийям эцлляри солан,
Ъясяди говрулан, эюзляри долан,
Щягигят ялиндян ихтийар олан,
Мцрвят ящли кярям-каны эязирям.
ДОСТЛУГ
БАХ – БАХ
48
Şeirlər, dastanlar
Инсандымы сыхан, язян инсаны?
Мяням, мяням дейиб ачан мейданы,
Сцпцрцб удмаьа кцллц дцнйаны,
Аъ эюзляр етдийи эцмана бах-бах.
Ширин сющбятинян, эцляр цзцнян,
Йахшы йола эетмяз яйри дцзцнян,
Дцшмяня алданан йалан сюзцнян,
Ъялладдан мярщямят умана бах-бах.
Талайыб, топлайан дювляти, малы,
Ган тюкян залымын вармы камалы,
Нядир ишя салан бу гейлц-галы,
Гиймят вер йахшыйа, йамана бах-бах.
Ъан гурбанды инсан гядри биляня,
Йарамазы йер цзцндян силяня,
Сон гойаъаг юлдцряня, юляня,
Эюзляриндян ганлар дамана бах-бах.
Мискинли Вялийям сюйляйим мятин,
Халга зийан вуран кясяр щюрмятин,
Йанqыр йарамазын, о пис ниййятин,
Башында гаранлыг думана бах-бах.
49
Miskin Vəli
ЭЮДЯЛЯНДЯ
ЭЯЛЯНДЯ
50
Şeirlər, dastanlar
ДУРНАЛАР
(М.П.Вагифя)
АНАЛАР
ЭЮЗЛЯРИН
НЯДИ?
52
Şeirlər, dastanlar
ГАЛАЪАГ
ВЕРЯ БИЛМЯЗ
53
Miskin Vəli
Охунур Вялинин юмрцнцн сону,
Оддан кюйняйидир, аловдан дону,
Мярди явяз етмяз намярдин ону,
Чцнки сцфря ачыб аш веря билмяз.
НЕЪОЛДУ?
(Рийазиййатчы алим Гошгар Ящмядлинин юлцмц
мцнасибятиля yazılmışdır)
NEYLƏSİN
(Bu şeir sovet (rus) ordusunun Bakıda törətdiyi
20 Yanvar (1990) qırğını ilə bağlı yazılmışdır)
54
Şeirlər, dastanlar
Azərbaycan üzür qanda, ağlayır,
Yer də, göy də, asiman da ağlayır.
Cəm insanlar hər bir yanda ağlayır.
Bədəməl əlində qaldı, neyləsin?!
Dünya sərvətləri əzəldən bəri,
Adəmə yaranıb xeyiri-şəri.
Zalım zərbəsindən gənc gəmiləri
Qərq oldu qəzaya daldı, neyləsin?!
Aləmlər sərvərin düşündüm dərin,
Əslin-əməllərin, elmin, əsərin,
Məhəmməd peyğəmbər ən əzizləri,
Üç gənc oğul yola saldı, neyləsin?!
Diqqət ver tarixə, saysız insana,
Qopan qiyamətə, Nuha, tufana,
Dəryalar kükrədi, daşdı hər yana,
Su tutdu dünyanı aldı, neyləsin?!
Duyub-düşündükcə axır əzəli,
Haqsız qanlar töküb iblis əməli.
Xalqa can sağlığı arzular Vəli, -
Əməl azdı, xata oldu, neyləsin?!
21.12.1990
DEYİRƏM
1
Xonun bal deməkdir. Burada balla qaymağın qarışdırılması nəzərdə tutulur.
55
Miskin Vəli
Doldurub qanından içər deyirəm.
Namərd tanımayar dostu, düşməni,
Beş qəpiyə alar, satar insanı,
Nə haqqı tanımaz, ilqar, imanı,
Məhəmməd dinindən keçər deyirəm.
Mən qaçağam hərcayidən, dəlidən,
Mətləbim istərəm ağam Əlidən,
Qiymətli bir sözdür alsan, Vəlidən,
Namərdə sirr vermə açar deyirəm.
56
Şeirlər, dastanlar
ГОШАЙАРПАГ ГОШМАЛАР
МЯНИМ МЮЩНЯТИМ
НЕЪЯ ЪАНДЫ
57
Miskin Vəli
ЭЯРАЙЛЫЛАР
БОЙЛАНА-БОЙЛАНА
МЯНЯМ
БАЬЛЫ
58
Şeirlər, dastanlar
Мяня гямди эюзял чаьлар,
Йаьы эюрся йанар, аьлар,
Синям цстя чарпаз даьлар,
Цряйимдя йара баьлы.
Гям ейлямя, Вяли, бясди,
Ширин ъана етмя гясди,
Айрылыг сябрими кясди,
Йандым ода, нара баьлы.
АПАРЫР
59
Miskin Vəli
БИЛМЯЗ
ДАЬЛАР
60
Şeirlər, dastanlar
Сян эюрцрсян эялщаэяли,
Кюйсцндян сюкцлян ляли,
Дастан йазыр Ашыг Вяли,
Ешидиб фярманы даьлар.
22.03.1950
ЭЕТДИ
БИЛМЯЛИСЯН
62
Şeirlər, dastanlar
ОЛСУН
ДАЬЛАР
64
Şeirlər, dastanlar
Фярящлянир эялян даьа,
Щейран олур эцл йарпаьа,
Ъяннят дейир Хошбулаьа,
Эюрян бу цнваны, даьлар.
Муров, Мурьуз, Гонур, Гошгар,
Чичяклянди эцллц бащар,
Еллярини дийар-дийар,
Чаьырыр щяр аны даьлар.
Щясян nənə, Щясян баба,
Кюнцл ачан бади-сяба,
Ганлы, Галтаг бизим оба,
Сяндян алыр ъаны, даьлар.
Гала кяндин итмяз ады,
Йарымйайлаг хош сяфады,
Гарабулаг бах бурады,
Доьма йурдум, таны даьлар.
Доланайдым мешяляри,
Эятиряйдим хош хябяри,
Оту, суйу, чичякляри,
Дярдлярин дярманы даьлар.
Айна кими Шямкир чайы,
Якс едир эцняши, айы,
Эюзяллийи, щаггы-сайы,
Йазыр мин дастаны, даьлар.
Ятяйиндя баьча-баьа,
Бах эцнейдя эцл йарпаьа,
Аь сцрцляр эюй йайлаьа,
Чякир чобаныны, даьлар.
Гойун, гузу, мал мяляшир,
Гоч дюйцшцр, ат кишняшир,
Йаьыш эялди щарай-щяшир,
Гопарыр туфаны, даьлар.
Щопоп, дойдаг, тораьайлар,
Кюнцл ачан щаггы-сайлар,
Ъошур селляр, дашыр чайлар
Щярдян едир ганы даьлар.
Эюйдя гартал ганад чалыр,
Шащинлярин чох уъалыр,
Лачынлара нязяр салыр,
Сцздцрцр тярланы даьлар.
65
Miskin Vəli
Маралларын даьдан ашыр,
Эюзяллик сяня йарашыр,
Дашда кяклик гаггылдашыр,
Мат гойур инсаны, даьлар.
Эятир дяфтяри, гялями,
Йазым о назлы сянями,
Дярир моруг, чийялями,
Эязир эцлцстаны, даьлар.
Диггят вер дурна сясиня,
Назлы йарын гямзясиня,
Дястя-дястя синясиня,
Дцзцр ал-ялваны, даьлар.
Балабанчы тутур дями,
Ашыг чякмир дярди, гями,
Шейда бцлбцл эцл яндамы,
Севир гыз-оьланы, даьлар.
Истяйирям бир эцл дярям,
Достлара тющфя эюндярям,
Лейли, Мяънун, Ясли, Кярям,
Ширин, Фярщад щаны, даьлар?
Мискин Абдал сюзц галыр,
Шаир Вурьун чох уъалыр,
Ялясэяри йада салыр,
Чаьырыр Иманы даьлар.
Ашыг Щцсейн, Ашыг Алы,
Дейир, йахыр щяр ъялалы,
Кюксцндя дювляти, малы,
Башында думаны даьлар.
Телли, Дилгям олмур абад,
Ящмяд йара гурмур щяйат,
Хурда дейир шаир Ъавад,
Унутмарам ону, даьлар.
Ядалятдян илщам алым,
Микайыла хошду щалым,
Ашыг Сюйнц йада салым,
Шямшири, Гурбаны, даьлар.
Булудларын щарай салыр,
Нурун йедди ирянэ чалыр,
Мяним тябим сяндян алыр,
Бу ляли, мяръаны, даьлар.
66
Şeirlər, dastanlar
Бир позулмаз орду сяндя,
Чох ъялаллар гурду сяндя,
Гой бязясин йурду сяндя,
Нясилляр мяканы даьлар.
Ашыг, сазы эятир дямя,
Сяфа верир динляйяня,
Башдан-баша ал гялямя,
Ъяннятди нишаны даьлар.
Сяф-сяф олан мялякзада,
Эюзялликди бу дцнйада,
Вялини дя салар йада,
Бу елляр мясканы даьлар.
ЪЕЙРАН
Бу чюллярин зийнятиди,
Кюрпя гузу, бала ъейран.
Ня ола ки, бир дайана,
Дилдян ярзим ала ъейран.
Эетмя эюзялляр сонасы
Учар кюнлцмцн ханасы,
Додаглары эцл гюнчяси,
Йанаглары бала ъейран.
Гачма ашыьын сясиндян,
Охур ешги-щявясиндян,
Йайын овчу эцллясиндян,
Щцснцнц далдала, ъейран.
Йай сцрцнц эюй чямяндя,
Эюзля, дцшярсян кямяндя,
Баш алыб щара эедяндя,
Бах габаьа, дала, ъейран.
Вялийям эюрцм йцз иля,
Сцрцн дурна тяк дцзцля,
Щеч инсаф дейил цзцля,
Гатарындан гала ъейран.
67
Miskin Vəli
НИФРЯТ
АЛАРМЫШ
СЯНИНДИ
МЯНИМ
(Гоъалыг шеири)
ГАЛАЪАГДЫ
ГОЪАЛЫГ
70
Şeirlər, dastanlar
ОЛДУ
КИМДИ?
71
Miskin Vəli
ЭЦЛМЯЛИДИ
Инсанларын нювлярини,
Дцшцндцкъя эцлмялиди.
Бир ел цчцн щесаб чякян,
Юз адыны билмялиди.
Титрятмяйян, цшцтмяйян,
Йыхылармы щуш итмяйян,
Бюйцк, кичик ешитмяйян,
Дар гапыйа эялмялиди.
Палтарыны эейянмяйян,
Ъцмляни дцз дейянмяйян,
Ъямиййяти бяйянмяйян,
Эюзлярини силмялиди.
Сюкцб, йейиб доймайанын,
Халга щюрмят гоймайанын,
Щеч бир кяси саймайанын,
Ел эюзцнц дялмялиди.
Ахтармайан, арамайан,
Телини дцз дарамайан,
Хейря, шеря йарамайан,
Бир дяфялик юлмялиди.
Газан ки, гайнады, бишди,
Йемяйин вахты йетишди,
Чюмчя эялди кимя дцшдц,
Пайы дцзэцн бюлмялиди.
Вяли бахыр щесабына,
Дейир, йазыр китабына,
Ким ня тюкся юз габына,
Гашыьына эялмялиди.
КИМДИ?
72
Şeirlər, dastanlar
Йурдум дейиб ханасына,
Дцшян кимди, кечян кимди?
Диггят верян щаггы-сайа,
Ъошан селя, дашан чайа,
Эениш кюрпц бу арайа,
Гуран кимди, кечян кимди?
Гуллуг едян тямиз ада,
Тез йетишяр хош мурада,
Дост ялиндян долу бада,
Алан кимди, ичян кимди?
Вяли кими ширин ъаны,
Пак виъданы, тямиз ганы,
Ядаляти, щагг диваны,
Севян кимди, сечян кимди?
КИМИ
(Гошгар Ящмядлинин хатирясиня)
73
Miskin Vəli
ТАМАЩ
ОЛСУН
74
Şeirlər, dastanlar
ОЛА
СЯНДЯДИ
ОЛДУ
75
Miskin Vəli
Оду, ешги, мящяббяти,
Цряйимдя галан олду.
Ода йандырды Вялини,
Тярк еляди юз eлини,
Айрылыьын тябилини,
Гям бящрини чалан олду.
АЙРЫ
КЮНЦЛ
МЯН
АЙ БЦЛБЦЛ
77
Miskin Vəli
Азад эцнц, хош дювраны,
Йаз юмрцня сян, ай бцлбцл.
Йетишмисян хош мурада,
Бир мяни дя эятир йада,
Пярваня тяк дцшдцм ода,
Галдым йана-йана, бцлбцл.
Кядярлянмя сюзляримдян,
Од аларсан эюзляримдян,
Йаш йериня эюзляримдян,
Ахыдырам ган, aй бцлбцл.
Ашыг Вяли эюзял чаьда,
Пилтя кими йанар йаьда,
Сянин эцлцн вар бу баьда,
Мяним йарым щан1 aй бцлбцл?
ОЛАР
1
щаны
78
Şeirlər, dastanlar
ЭЮРДЦМ
79
Miskin Vəli
Дцзлцйцндян дям вуранын,
Пешясини талан эюрдцм.
Вяли сюйляр бир хябяри,
Севир йаранмыш бяшяри.
Эялян эедир, симузяри,
Бу дцнйада галан эюрдцм.
ГАЛАСЫНДАН
80
Şeirlər, dastanlar
Аман вермярик дцшмяня,
Кечя сярщяд арасындан.
Вяли дейир голдан-гола,
Там бирляшяк дцшяк йола,
Бялкя, миллят азад ола,
Ганлы дюйцш баласындан.
ДАД ЯЛИНДЯН
1
шяр данышан
81
Miskin Vəli
Даданан щазыр йемяйя,
Бирлийя эетмяз кюмяйя,
Ъаны чыхар ишлямяйя,
Дад ялиндян, дад ялиндян.
Щаггы дейяр Ашыг Вяли,
Дцзялмяся яйри яли,
Силяк, атаг бядямяли,
Дад ялиндян, дад ялиндян.
ГАЛДЫ
СЯНИ
82
Şeirlər, dastanlar
Ня дцшцнцр билянлярин,
Аьлайана эцлянлярин,
Мяним дейиб эялянлярин,
Гяти тутмур яли сяни.
Мяним дейян дцнйа мцлкц,
Юзц эедир, галыр кцркц,
Ня билир, ня дцшцнцр ки,
Тясвир едя Вяли сяни.
ГОЙНУНДА-ГОЙНУНДА
ЯЛЯСЭЯРДИ
БЕЛЯДИ
Видалашаг, а достларым,
Вахты эялян ъан беляди.
Эедяъяк эялмяз сяфяря,
Бу чярхи-дювран беляди.
Дцшцндцкъя ясiрляри,
Эялян-эедян нясилляри,
Лал олмуш ширин дилляри,
Натиги имран беляди.
Вяли эюрцб пярваналар,
Гайдады ода йаналар,
Аьлайар дярдли аналар,
Щалы-пяришан беляди.
84
Şeirlər, dastanlar
АЬЛАМА
85
Miskin Vəli
ТЯЪНИСЛЯР
ЙЕНЯ
ИНДИ
Дедим: – Мян ябясям сяни севмясям,
Деди: – Бир атам вар, бир анам инди.
Дедим: – Мян гярибям, тянща бир кясям,
Деди: – Кюнцл верим бир анам4 инди?
Дедим: – Бир шикястя гулунам, сяням,
Деди: – Лябляримдян, сябр елясян ям,
Дедим: – Щясрятиндян ясирди сяням,
Деди: – Ким сямянди бир ана минди?
Дедим: – Сян Вялини севирсян, щалал?
Деди: – Сющбят ачаг, данышаг щалал,
Дедим: – Дярдими бил, сюз соруш, щал ал,
Деди: – Мяни севян бир ана минди.
1
бу да аьы
2
будур аьлайар
3
синя ямя
4
бир анамы?
86
Şeirlər, dastanlar
ЙА ТАРИХ
СИНАДЯР
ЙАНАРА
Дилим наля чякир, йохдур тагяти,
Дюзя билмир айрылыьа, йанара.
Тцкянир гярары, сябри-дюзцмц,
Назлы йардан узаг дцшцр йанара.
Язял эцндян ясир дцшдцм йара мян,
Щясрят чякмяз лябляриндян йар ямян,
Кимя дейим йаман эцня йара, мян?
Ач йарамы башдан-баша, йан, ара.
1
йа атарыг
87
Miskin Vəli
Вяли, йарат нясилляря эцл ясяр,
Баьбан юляр, бцлбцл аьлар, эцл ясяр,
Лайиг олур сянин кими Эцлясяр,
Йа щейвайа, йа турунъа, йа нара.
ЙАР АЛМАСЫНА
ЙА СЯНЯ
1
«ъан» сюзцня
2
биръя аным
88
Şeirlər, dastanlar
ЩЕЙ ДЯРИН-ДЯРИН
НЯ ЗЯРАФЯТИ
БАХ-БАХ
1
няди ана
2
афятин нязяри (эюзялин бахышы)
3
будур ала
89
Miskin Vəli
Язял эцндян бяхтим олду зил гара,
Уъа даьда йолум дцшдц зил гара,
Тюкцлцбдц эярдян цстя зил гара,
Булуд кими сачлар бу дала бах-бах.
Вяли аьлар ня йар эялди, ня йазды,
Цряк дярдли, кюнцл гямли, няйазды1.
Йар ал эейиб ня пайызды, ня йазды,
Щясрятиндян дюндцм бу «дал»а бах-бах2.
СИНЯСИНЯ
СЯНЯ МЯН
1
няйи аздыр
2
«Дал» ( ) щярфиня
90
Şeirlər, dastanlar
Инсафдырмы мян ярийим, азалым,
Щясрят чяким, йар кюнцлцн аз алым,
Ганын олсун, рящмин эялсин, а залым,
Гой гул олум юмрцм бойу сяня мян.
Назлы йарым, эялдин чыхдын бу даьа,
Бцлбцл эцл цзцндян гонар будаьа,
Бах синямдя бу дцйцня, бу даьа,
Инсаф ейля, нейлямишям сяня мян.
Ашыг Вяли эялир, эедир бир баша,
Диггят йетир, бах айагдан бир баша,
Утанырам дейяммирям бирбаша,
Гябул етсян вурулмушам сяня мян.
ИНДИ
ГОЙМУШАМ
ЭЮЗЛЯР
1
о да уну
2
йарар
92
Şeirlər, dastanlar
Бу Вялиди, бу Сякиня, бу даьы,
Севян ашиг ичяр щяр аны эюзляр.
ЭЯЛДИН
1
йашда
2
гябирдя
3
тярс ишиндя
4
юзэяйя
5
гапы
93
Miskin Vəli
ЪЫЬАЛЫ ТЯЪНИСЛЯР
ЭЮРЦНЪЯ
ДЦШЯНДЯ
ЙЕТИР
1
32 dişin biri düşəndə ağızda tamlıq, nızam pozulur.
95
Miskin Vəli
Севил, достларына синайя сюйля,
Дцз йери йолуну щей баша йетир.
Мискинли Вялийям ей гисмят олсун!
Щалал, аз ямяйим ей гисмят олсун!
Мян ашыьам ей гисмят,
Мядяд сяндян ей гисмят,
Инсан цчцн йахшыды,
Щалал ямяк ей гисмят.
Щаггым син ичиндя ей гисмят олсун,
Дилими дярк ейля щей баша йетир.
АЙ НЯДЯН, НЯДЯН?
96
Şeirlər, dastanlar
БАЬЛЫ
АТАНА
1
Ата-ана
97
Miskin Vəli
Bağban olan əkər, biçər qazanar,
Хаин истяр юзэясиня газа нар.
Мян ашыьам газанар,
Газан намус, газан ар,
Сцфря салан, дяр ачан,
Сяха севян газанар.
Овчу олан вурар, тутар, газанар,
Эюрян, билян ящсян дейяр атана.
Мискинли Вялийям дейим башатан,
Диггят йетир, бах айагдан башатан,
Мян ашыьам башатан,
Сцр дювранын башатан,
Елдя щюрмят газанмаз,
Дцз доланмаз баш атан.
Йахшы йердя мяскян салса башатан
Йахшы ювлад сцзяр, эязяр атана.
НЯСИНЯ
98
Şeirlər, dastanlar
Няс эязмирдим, бяс нийя,
Гаршы эялдим няся мян?
Няс битирдим, няс йетирдим няся мян,
Няс эютцрдцм, няс апардым ня синя?
БИРИСИН
СИНИ-СИН
1
няди ады?
2
гябир
3
йахшысын
4
гябир гябири
5
дцнйанын йашыны йаш хябяр вер.
100
Şeirlər, dastanlar
Ашыг дейяр олан нар,
Олан атяш, олан нар,
Хейря-шяря йарайар
Ясил инсан оланнар.
Алямдя хош тябияти оланнар,
Щасил едир немятлярин, синисин.
Вяли, эедир архасынъа ан анын,
Ач сцфрясин, дцз немятин, а нанын.
Ашыг дейяр ананын,
Ан адыны ананын,
Эцндя йцз йол дур, долан,
Дюн башына ананын.
Цшцйцрсян эир гойнуна ананын1,
Дярин, дайаз сянинкиди син, исин.2
МЯНДЯДИ
1
Торпаг мянасында
2
Əbədi yerin olan qəbirdə isin
3
Йяни Йасин сурясиндян
4
Синя ясяриндян (гялб сюзцндян)
5
Йары (йарымчыг) атмаг
101
Miskin Vəli
Ашыг дейяр йар атмаг,
Йара бир сюз йаратмаг,
Яр ашыглар ишиди
Йахшы йазыб йаратмаг.
Зяриф инъиляри йазыб йаратмаг,
Елмин ян ясасы айя мяндяди.
АЙЯ-АЙЯ
102
Şeirlər, dastanlar
АЙАЬ-АЙАЬА
OYANA DAĞLAR
104
Şeirlər, dastanlar
ЙАХШЫ
105
Miskin Vəli
ЭЕДЯР-ЭЯЛМЯЗ ЪЫЬАЛЫ ТЯЪНИС
ГЯДЯР
106
Şeirlər, dastanlar
ДОДАГДЯЙМЯЗЛЯР
АЗАЛДЫ
НЯДЯНДИ?
ЙЕНЯ
ЙЕНЯ
1
лаля
2
йахшы ала – йахшы гырмызыйа
108
Şeirlər, dastanlar
Алса да ъаныны Йахшала2, Йахшы,
Щиърандан чякинъя щей гала, гала.
Назлы йарнан эяр дяйярся йан, ара,
Инан йанар, дилдя чякян йа нара3,
Йарын сяннян яэяр кясся йан, ара,
Ал ъанын атяшя щей гала, гала.
Йазда йашылланыр йарала йахшы,
Ал йара йарашыр, йар ала йахшы,
Гяддарын ъаныны йар ала йахшы,
Щагсыз дил ачынъа щей гала, гала.
Йахшылара лайиг йахшы йар атды,
Йахшы нишан алды, йахшы йар атды,
Вяли йахшы деди, йахшы йаратды,
Йахшы щасар чякди щей гала-гала.
1
йахшы ала – йахшы алмаг
2
йахшы ала – гадын ады
3
йа няря
109
Miskin Vəli
МЦХЯММЯСЛЯР
БОЬАЗ
1
Soxulursan
110
Şeirlər, dastanlar
Сян йедин, сян гуртардын,
Гапынын малы галмады.
Аь сцрцнцн аь ямлийи,
Йаьы, моталы галмады.
Аь дцйцнцн аь пiлову,
Арынын балы галмады.
Гайсафанын, гайганаьын,
Гуртарды далы галмады.
Инанмасан анд ичярям.
Гурана, китаба боьаз.
Фикир еля сян йемямиш,
Бир шей галдымы дцнйада?
Йейирдин чыьыртманы,
Дамаьын эялирди дада.
Олмайанда шцкцр еля,
Картофлуйа, шора, ъада.
Яэяр шцкцр елямясян,
Гарайара, гяфил гада.
Ахтарэинян щякимлярдя,
Тапма дярман, дава боьаз.
Мискинли Ашыг Вялини,
Эятирибсян зара даща.
Бахмасан щалал, щарама,
Мяни саларсан эцнаща.
Йейярсян юзэя малыны,
Дцшярсян гарьыша, аща.
Сян няфсиня гадаьа вер,
Гуллуг елямя тамаща.
О сяни салар дяриня,
Олмаз тямиз щава боьаз.
ДЦНЙА
ЗЯРНИШАН
1
Tarix hicri ilə verilir
114
Şeirlər, dastanlar
Доланыб солу-саьына,
Охур бцлбцлцн, Зярнишан.
Ня маралда, ня ащуда,
Беля эюзляр эюрмямишям.
Беля ащу овчусуна,
Йетсин губар эюрмямишям,
Беля эюзяли севяндя,
Гям, ащу-зар эюрмямишям.
Тяр синянин аьлыьында,
Даьларда гар эюрмямишям.
Щагг сяня бир гялям чалыб,
Артыб ъялалын, Зярнишан.
Бу щцснцдя эюзял олмаз,
Ъамалын бянзяр гылмана.
Ъумубсан ешгин эюлцня,
Олубсан йашылбаш сона.
Лачын кими ъилвяляниб,
Йеня дюнцбсян тярлана.
Дишляринди дцрр даняси,
Гаймаг бяляниб дащана.
Ъар олубду лябляриндян,
Ня ширин балын, Зярнишан.
Вяли дейяр сян тяк эюзял,
Даьы-аранда тапылмаз.
Ахтармышам Урусети,
Ня дя Кирманда тапылмаз.
Падшащлара шцд елясян,
Ъцмля ъащанда тапылмаз.
Бялкя, ола иризванда,
Айры бир йанда тапылмаз.
Щеч эюзял сяня бянзямир,
Гейриди щалын, Зярнишан.
АШЫГ
116
Şeirlər, dastanlar
ГОШАЙАРПАГ МЦХЯММЯСЛЯР
ЙАХШЫДЫ
Бах эюзяля, мящ ъамала,
Йанаьы лала йахшыды.
Инъи диши, гялям гашы,
Эюзляри ала йахшыды.
Додаьы сцдцн гаймаьы,
Дюнцб зцлала йахшыды.
Вар мачы, гарьы сачы,
Тюкцлцб дала йахшыды.
Сящяр дурур, зийнят вурур,
О мящъамала йахшыды.
Юзц ъаван, мятляб ганан,
Бу эюзялин назына бах.
Китаб ялдя, ширин дилдя,
Охуйур, авазына бах.
Эюр ня эюйчяк ачыб чичяк,
Бащарына, йазына бах.
Щяр ким эюрдц, олмаз дярди,
Сющбятиня, сазына бах.
Ашыг эяряк дастан йаза,
Беля ъамала йахшыды.
Эязиб елдя, ширин дилдя,
Ня эюрсям ону йазырам.
Эюзялин, дурна телини,
Нядир нишаны йазырам.
Ай эюзялим, дярдин алым,
Сянин тяк ъаны йазырам.
Хястяйям, эюр, ъан цстяйям,
Дцшяр дярманы йазырам.
Ары кими сызылдарам,
Пятякдя бала йахшыды.
Бах бу эялян, ъанлар алан,
Эюзяллярин цлкяриди.
Щям сялфираз, синя бяйаз,
Даьларын тязя гарыды.
117
Miskin Vəli
Мян дедийим, истядийим,
Тяр шамама нцбарыды.
Данышырам, алышырам,
Синямдя ешгин нарыды.
Бцлбцлям бил, эцл уъундан,
Гонмушам дала йахшыды.
Гюнчя дящан, эцлц-рейщан,
Ай бойу мина эюзялим.
Тябибим ол дярдими бил,
Йетир дярмана, эюзялим.
Олма нашы, ешг аташы,
Галама ъаны, эюзялим.
Мурадымды, ня лазымды,
Дейим инана эюзялим.
Вяли сюздя гиймятини,
Верир камала йахшыды.
САЛАТЫН
119
Miskin Vəli
ЭЮЗЯЛ
БЯХТЯВЯР
Ширин дилли, аьыр елли
Йарадыб Тары1, бяхтявяр.
Назик белли, мащ ъамаллы,
Даьларын гары, бяхтявяр.
Олдум хястя, синя цстя
Бястийир нары, бяхтявяр.
Кими алар, щямдям олар,
Бир беля йары бяхтявяр.
Бойунду бястя,
Ешги щявясдя
Олмушам хястя,
Тяр синян цстя
Бир ъцт нар бястя,
Дящани пцстя,
Эял икимиз сющбят едяк,
Дураг цзбары, бяхтявяр.
Эюзцм эюрцр, ятир верир,
Гызыл эцлляр вар баьында.
Эялир, эедир, хидмят едир
1
Танры
121
Miskin Vəli
Чохлары солу-саьында.
Кимди эялян, мещман олан
Инди бу эюзял чаьында?
Мян ки, эялдим, маил олдум,
Эюзцм галды йанаьында,
Алма йанаьын,
Гаймаг додаьын,
Бцллур бухаьын,
Бу эюзял чаьын,
Алдым сораьын,
Йетишиб баьын,
Эцл щцснцня сяъдя гылыр,
Йазын бащары, бяхтявяр.
Мискин Вяли, вар камалы,
Эюрдцнмц ъаны дцнйада?
Бир ня ола, гаршы эяля
Йахшы ъананы дцнйада!
Эюрцшцбян айры дцшян
Чякяр фяьаны дцнйада.
Мян ки, эюрдцм, олмаз дярдим
Биръя ъананы дцнйада.
Йарадыб дювран,
Тябибц лоьман.
Дярдляря дярман,
Гойнунду ризван.
Олмушам мещман,
Ай гашы каман,
Ай тязя ъаван,
Эцлсянся, бцлбцлц истя,
Истямя хары, бяхтявяр.
122
Şeirlər, dastanlar
ДИВАНИЛЯР
ЭЮЗЛЯ-ЭЮЗЛЯ СЯН
БАЙРАМ ЭЦНЛЯРИ
124
Şeirlər, dastanlar
БАЙРАМ ЭЦНЛЯРИ
СЯСЛЯНИР
ЭЮРМЯДИМ
(Günəşə aid)
ЭЮЗЯЛ
Ей эюзялляр сярфяразы,
Мащи мцняввяр эюзял.
Ясли, заты, нуру-пакы,
Диллярдя язбяр эюзял.
Мялащятли, мяналыды,
Сядагятин, зийнятин.
Устадын вар, юз адын вар,
Тямиз, мютябяр эюзял.
Камил баьын баьбанысан,
Шян бцлбцлляр сяндяди.
Лаля, нярэиз, тяр бянювшя,
Гюнчя эцлляр сяндяди.
Йер цзцнцн ядаляти,
Кярям ялляр сяндяди.
Доьрудан да щягигятин,
Алями бязяр, эюзял.
127
Miskin Vəli
Мискинли Ашыг Вялийям,
Щарда дцшдцм дара мян.
Сюз исбата кечмяйяндя,
Олдум бяхти гара мян.
Дцшдцм айаг торпаьына,
Йалвара-йалвара мян.
Гулунам, кеч эцнащымдан,
Ач цзцмя дяр, эюзял.
ЭЮЗЯЛ
128
Şeirlər, dastanlar
ДЦНЙАДА
ЙЦКЦМ
МЯНЯ
130
Şeirlər, dastanlar
ЯЛДЯН ЭЕДЯР
Лайигинъя бяслямясян,
Эцлцстан ялдян эедяр.
Мещрибанлыг эюстярмясян,
Мещрибан ялдян эедяр.
Фитня вериб ев йыхасан,
Ел нифрят ейляр сяня,
Азъа аьлыны итирясян,
Ханиман ялдян эедяр.
Беля бир сюз мисал галыб,
Бизя ата-бабадан:
Гуйу газан юзц дцшяр,
Мящрум олар щавадан.
Щагсыз йеря ъянэ ейлямя,
Хейир эялмяз давадан.
Баш ойнатма щяр мейданда,
Ширин ъан ялдян эедяр.
Ей Мискинли Ашыг Вяли,
Аъиз галма арада.
Нясищят де нясилляря,
Галсын щяддян зийада.
Де, йахшы йаз, йахшы йарат,
Бир ад галсын дцнйада.
Сынар сазын сяня галмаз,
Бу дювран ялдян эедяр.
ЙЦКЦМ
131
Miskin Vəli
Эюзлярим аьлар мяним.
Цряйимдя йаралар вар,
Синямдя даьлар мяним.
Тябиб йохду дярман едя,
Аьыр азардыр йцкцм.
Мискинли Ашыг Вялийям,
Дейим дярдим сян дя бил.
Бяхтим йатды, дашым атды,
Эцнбяэцндян, илбяил.
Йазыг ъаным од ичиндя,
Аловланыр мцддясил.
Еля бил ки, саьярдяйям,
Атяши нардыр йцкцм.
ТЕЗ
132
Şeirlər, dastanlar
ОЛМАСА
ВЕРИР
ТЕЗ
134
Şeirlər, dastanlar
МЯРД
ВЕРИР
135
Miskin Vəli
Дцшцнъяли камил инсан,
Чох зийнят верир зяря.
Дярйаларда, дянизлярдя,
Ня вар чякир цзяря.
Каинаты кяшф ейляйир,
Галхыр уъа эюйляря.
Елми-щцняр бизя хябяр,
Ярши-яладан верир.
Ей Мискинли Ашыг Вяли,
Бу шювкятя, шана бах.
Гцдрятя бах, гцввятя бах,
Мейдана, ъювлана бах.
Йарыша бах, йцрцшя бах,
Елмя бах, инсана бах.
Щяйата хош сяадяти,
Эцллц эцлцстан верир.
136
Şeirlər, dastanlar
ЙА ЯЛИ1
1
Бу дивани тамамиля йанлыш олараг бязян Мискин Абдалын адына верилир.
(Мясялян: «Мискин Абдал» кит., Бакы, Сяда, 2001, сящ. 283). Биз
гятиййятля билдиририк ки, шеир Мискин Абдалын йох, Мискин Вялининдир.
Чцнки бир нечя дяфя бу шеирля баьлы Мискин Вяли иля сющбятимиз дя олуб.
1990-ъы илдя биз диванини онун юз дилиндян магнитофон каsсетиня дя
йаздырмышыг. Сяняткар шеири шия инанъына баьлы беля бир дини рявайятля
ялагяли гялямя алдыьыны данышырды: Дини рявайятя (шиялярдя) эюря Аллащ-
таала бцтцн варлыгда (истяр о дцнйада, истярся дя бу дцнйада) илк олараг
Мящяммяд пейьямбярин (ə.s.) вя Имам Ялинин рущуну хялг едиб. О
заман ки, Аллащ вящй мяляйи олан Ъябраили хялг етди ондан сорушду: -
Сян кимсян, мян кимям? Ъябраил ъаваб верди: - Сян сянсян, мян дя
мян. Bu yanlış cavaba görə Ъябраилин ганадлары йаныб дярйайа дцшдц.
Бу вязиййят арада фасиля олмагла 2 дяфя тякрар олунду. 3-ъц дяфя йеня
Ъябраил хялг олунанда Имам Ялинин рущу онун йанына эялди вя юйрятди
ки, Аллат-таала сяня щямин суалы веряндя беля де: - Сян Халигсян, мян
мяхлуг. Сян Йарадансан, мян йаранмыш. Ъябраил 3-ъц дяфя беля дя етди.
Бу дяфя онун ганадлары йаныб дярйайа дцшмяди вя мялякляр аляминдя
гярар тутду. Аллащ-таала ися онун ъавабындан хошланыб деди: - «Устадына
рящмят». Ялийя ися гейбин щяр йанындан «Ящсян» сясляри уъалды. Дини
рявайятя эюря «Устадына рящмят» кяламы да еля бурадан галыб.
137
Miskin Vəli
Щяр ъцмлядя тя’риф едир
Гур’анда айят сяни.
Ъям аləmдян, янбийадан
Йазыр ясил зат сяни.
Щябиб юзц тяшбещ гылды
Бир айры бцсат сяни.
Защириндя тявяллцдсян
Сирри-сцбщан, йа Яли.
Йанды шащпяр, енди суйа
Няляр эятди йадына.
Бир хош кялам, верди салам
Йетирди мурадына.
Щах-таланын юзц деди:
Ирящмят устадына.
Щяр тяряфдян сяда эялди
«Ящсян, ящсян, йа Яли».
Яслим еймир, Мискин Вяли
Вар, нищанда эцнащым.
Щяр айядя, щяр кялмядя
Эюстярибсян иращым.
Пули-сират, щах диванда
Сян ол мяним пянащым.
Вали сянсян, вякил сянсян
Шири-йяздан, йа Яли.
ЭЯЛ
138
Şeirlər, dastanlar
Исбат олуб ган мяня.
Залым позур щяйатымы
Зцлмятди щяр йан мяня.
Мцрвят ейля ач гапыны
Эцнащсыз дустаьа эял.
Мискинли Ашыг Вялийям
Ей гибляэащым мяним.
Гуртар залымлар ялиндян
Сян ол пянащым мяним.
Зярря гядяр бах бу ишдя
Йохдур эцнащым мяним.
Фитня вериб ев йыхандан
Гисасым алмаьа эял.
139
Miskin Vəli
ДОДАГДЯЙМЯЗ ДИВАНИ
ЭЯДЯ
140
Şeirlər, dastanlar
VÜCUDNAMƏ
ЭЯЛДИМ
142
Şeirlər, dastanlar
Алтмыш бешдя йох нцбарым,
Тюкцлцб галмайыб барым,
Хязан вурмуш йарпагларым,
Олду шана-шана эялдим.
Йетмишимдя батдым йаса.
Эюзлядим итмясин яса.
Йахын мянзил яся-яся,
Долана-долана эялдим.
Йетмиш бешдя долашырам.
Эцн кими даьдан ашырам,
Дилдя кялмяни чашырам,
О йана-бу йана эялдим.
Сяксянимдя мян йатырам,
Гямя-гцссяйя батырам,
Тагят йох дурам-отурам,
Дцшмцшям зиндана эялдим.
Сяксян бешдя олдум хястя,
Йатаммырам дюшяк цстя,
Гоъалыг тянэи няфясдя,
Эятирди амана эялдим.
Дохсанда артды азарым,
Нейлясин дювлятим, варым,
Бахдым баьланыр базарым,
Доландым яфсана эялдим.
Дохсан бешдя оьул-ушаг,
Гоншу эялди щалаллашаг,
Чятин олду щалаллашмаг,
Щюрмятли мещмана эялдим.
Йцз йашында Вяли эетди,
Гяссал йуду, ел эютцрдц,
Сяфярим мянзиля йетди,
Эирдим дондан-дона эялдим.
Елляр гылмыш намазымы,
Йазанлар йазмыш йазымы,
Сяс эялди, ачдым эюзцмц,
Бир гаранлыг дама эялдим.
Чыраьымыз щагдан йанды.
Эюрдцм цч кимся дайанды.
Бириси Шащи Мярданды.
Ситгим баьлыды она эялдим.
143
Miskin Vəli
Эюрдцм суал айаьыды,
Ямялим мяня йаьыды.
Ишимин йаман чаьыды.
Дцшдцм пяришана эялдим.
Тохдаг верирдим юзцмя,
Ямялим дурду цзцмя,
Гцввят версяляр сюзцмя,
Ахрата, имана эялдим.
Долу бадя ичя билсям,
Шякки, сяфи сечя билсям,
Мян сиратдан кечя билсям,
Гисмяти ризвана эялдим.
Сирри галдым сирр ишляря,
Ямялим олан дяфтяря.
Горхулу ахыр мяншяря
Сыьындым сцбщана эялдим.
Юмцрцн ахыр яввяли
Дийялляр итирдик ляли.
Яслим Емир Мискин Вяли
Гул олдум Гурана эялдим.
144
Şeirlər, dastanlar
БАЙАТЫЛАР
1
йахшы ад
2
ен
145
Miskin Vəli
Яъял аман вермяди
Бахам сяня бир дя мян.
Ашыг дейяр бир дя мян,
Доьулмазам бир дя мян.
Бядян црйан, кяфян йаш
Бир мязарды, бир дя мян.
Ашыг дейяр кимся син,
Ким ешитди, ким сясин?
Дцнйа гоймур сахлыйа
Кимся кимин кимсясин.
Ашыг дейяр симдяди,
Дцнйа нечя симдяди.
Эялян йоллар йорьуну,
Динъялмяйи симдяди.
Ашыг дейяр синдяди,
Дцнйа нечя синдяди?
Ики сюнмяз чыраьы,
Ай, Эцн синясиндяди.
Ашыг дейяр нейлясин,
Эялян эедир нейлясин?
Дцнйа долду доланмаз,
Бошалмасын нейлясин.
Мян ашыг ода йанды,
Мян йандым, о да йанды.
Мяънун фяьан ейляди,
Алышды ода йанды.
Мян ашыг Лейли синдя
Ъаванды Лейли синдя.
Ъан верди йазыг Мяънун
Хяйалы Лейлисиндя.
Мян ашыг ширин ганы,
Дярдими ширин ганы.
Фярщад юмрц пуч олду
Тюкцлдц Ширин ганы.
146
Şeirlər, dastanlar
ГЫФЫЛБЯНДЛЯР
ДОЛАНЫР
НЯДИ?
АЙ НЯДЯН ОЛДУ?
148
Şeirlər, dastanlar
СЯСЛЯНИР
БАЬЛЫДЫ
149
Miskin Vəli
ДЮРДЦ НЯ?
КИМ ОЛДУ?
150
Şeirlər, dastanlar
ЛЮВЩИ-ГЯЛЯМ…
БЕШ
(инсан цзяриндя)
ЭЮРМЦШЯМ
152
Şeirlər, dastanlar
ДЕЙИШМЯЛЯР, ЙАЗЫШМАЛАР
ЭЯЛМЯДИН
(Мискинли Вялинин Ашыг Шямширя мяктубу)
ЭЕДЯРЯМ
153
Miskin Vəli
Камал сащибийям бош дейил касам,
Бимцрвятям досту йада салмасам,
Янэябуд ща дейил тянякдян асам,
Рящм ейляйяр интизара эедярям.
ВЯЛИ
Дилимин язбяри, Шямшир гардашым
Эцзар етсян бизя сары йахшыды.
Елим щясрят чякир сяни эюрмяйя,
Мяълисимин ифтихары йахшыды.
ШЯМШИР
Язизи эуйяндан, ширин сцхяндан,
Бу мяктубун рящэцзары йахшыды.
Гялбимин щябиби, досту мещрибан,
Ел эюрцшц, дост вцгары йахшыды.
ВЯЛИ
Садиг ашигисян саф мящяббятин,
Дураг гуллуьунда, едяк хидмятин,
Эял йазаг, йарадаг, чякяк зящмятин,
Халга веряк йадиэары йахшыды.
154
Şeirlər, dastanlar
ШЯМШИР
Нур дцшя ъям достлар эюрцшян эцня,
Шянлийи сон гойа гямляр йцкцня,
Истярям анд ичям ана сцдцня
Дост йолунун боран, гары йахшыды.
ВЯЛИ
Гызыл мядяни вар уъа даьларын,
Ятирли чичяйи щяр чямянзарын
Елимли, савадлы, мярд оьланларын
Камалы, сяхасы, вары йахшыды.
ШЯМШИР
Камил устадыды елми-камалын,
Мятнини сюйляйян щяр бир ъялалын,
Доьма овлаьыны Мискин Абдалын
Эюзцм эюрся, о дийары йахшыды.
ВЯЛИ
Йолуну эюзляйир севян црякляр,
Сянян эюрцшмякдир арзу дилякляр
Эюзяллик кюйсцндя ялван чичякляр,
Мящяббят баьынын бары йахшыды.
ШЯМШИР
Йазан киши беля йазыб йазыны
Мцшкцл ишди бир дя эюрмяк цзцнц,
Хан охуйа Сямяд Вурьун сюзцнц,
Дил ача Гурбанын тары йахшыды.
ВЯЛИ
Мискинли Вялинин истиганлыьы,
Тямиз, тярбийяли, пак инсанлыьы,
Елляря хидмяти, мещрибанлыьы,
Сядагяти, етибары йахшыды.
ШЯМШИР
Елимин вердийи щям ямря гулам,
Чыхмарам сюзцндян саралам, солам,
Хошду гуллуьунда пайыбянд олам
Шямширин дя юз илгары йахшыды.
155
Miskin Vəli
АШЫГ ШЯМШИРЛЯ ДЕЙИШМЯ – ЫЫ
ШЯМШИР
Шаир Вяли, кцсмя, инъимя мяндян
Достун, гощумларын цзцня эял бах.
Язял илтимасым бил буду сяня,
Бизим Истисуйун эюзцня эял бах.
ВЯЛИ
Ашыг Шямшир кюнлцм алмаг истясян,
Бир гядям гой бу дийара, язизим,
Дярман ейля гейдя галмаг истясян,
Саьалсын гялбиндян йара, язизим.
ШЯМШИР
Вурулар гялбиниз бу чямянлийя
Ятирли, гюнчяли йасямянлийя,
Гайада гартала, дашда кяклийя,
Эюлцн сонасына, газына эял бах.
ВЯЛИ
Дост эяряк достунун гейдиня гала
Гялбиня дяйибся, кюнлцнц ала.
Гиймят вер инсана, елмя, камала,
Ишыг салыр о рцзэара, язизим.
ШЯМШИР
Вар щяля Кетинин дюшцндя аь гар,
Йай эялян гонаьа сахланыр бу гар,
Бир йанында аллы-эцллц чямянзар
Тахта йайлаьынын дцзцня эял бах.
ВЯЛИ
Биз щясрят дейилик эцля-чичяйя
Щавайа, щяйата, йемяк-ичмяйя,
Алмаьа, вермяйя, эюрцб билмяйя
Сейр етмяйя чямянзара, язизим.
ШЯМШИР
Аьдабан елиня дцшся эцзарын
Артар мящяббятин, олар вцгарын,
Йолуну эюзляйир юз гощумларын
Онларын яркиня, назына эял бах.
156
Şeirlər, dastanlar
ВЯЛИ
Мян ки варам йахшыларын йарыйам,
Сяадят баьында гям хирдарыйам,
Достун, гощумларын интизарыйам
Эял, эедим ачылсын ара, язизим.
ШЯМШИР
Хябяр эятир Аббасгулу гоъадан
Чаьыр Мискин Рцстямлини уъадан,
Бир эцняш ол, сал зийаны баъадан
Ня олар, Шямширин сюзцня эял бах.
ВЯЛИ
Мискинли Вялинин дцз илгарындан
Эцняш ол, чякинмя даьлар гарындан,
Сазындан, сюзцндян, хош бащарындан,
Мин илщам вер инсанлара, язизим.
ВЯЛИ
Ня мцддятдир щясрятини чякдийим,
Эялдин, кюнлцм интизары эюрцшдцк.
Фиргятиндян эюз йашымы тюкдцйцм,
Олду мяннян дярдя йары эюрцшдцк.
ШЯМШИР
Юз гощум, гардашым, елим, ягрябам,
Гаршы эялди шаир Вяли эюрцшдцк.
Яъдадым йагублу, Мискинди бабам,
Олдуг сазла, сюз демяли эюрцшдцк.
ВЯЛИ
Яввял башдан илгар верян дилиндян,
Бцлбцл кими ял эютцрмяз эцлцндян,
Адыбялли Кялбяъярин елиндян,
Цнц эялян сяняткары эюрцшдцк.
ШЯМШИР
Бу бир сяадятдир бязми-баратды,
Мющнятин йцкцнц цстцмдян атды,
Йусифин кюйняйи Йагуба чатды,
Биз дя онлар кими, - бяли -, эюрцшдцк.
157
Miskin Vəli
ВЯЛИ
Ядаляти, щягигяти щахлады,
Доьру сюзц, дцз илгары йохлады,
Сянятинин щюрмятини сахлады,
Аьыр елляр ифтихары эюрцшдцк.
ШЯМШИР
Бирдян бошаланды, доланды сяня,
Мяним ипяк мейлим доланды сяня,
Тарих мин доггуз йцз доланды сяня,
Эялди алтмыш цчцн или эюрцшдцк.
ВЯЛИ
Гоймайан кимсяни йолдан азмаьа,
Мярдин айаьындан намярд газмаьа,
Мащир саз чалмаьа, шеир йазмаьа,
Шямширин вар игтидары эюрцшдцк.
ШЯМШИР
Чохдан ахтарырам Вятяним дейя,
Сащибкар итийин ахтармаз нийя,
Голбойун сармашыб ъан дейя-дейя,
Шад олсун Эядябяй ели эюрцшдцк.
ВЯЛИ
Гаршысында эцняшиндя, айында,
Вяфалы достларын хаки пайында,
Вяли, Шямшир, Ъямил щаггы-сайында,
Мяълисиндя ъан достлары эюрцшдцк.
ШЯМШИР
Бу эюрцшя, йеря нур салды фяза,
Интизар кюнлцмцз йетди мураза,
Шямшир, Вяли, Ъямил аьыз-аьыза,
Юпцшяряк чох мязяли эюрцшдцк.
ВЯЛИ
Бир баьчадан бир эцл цзмя
Бир ихтийар олмаса.
Яндяминдян ятир верян
Тязя нцбар олмаса.
Инанмаса, сынанмаса,
158
Şeirlər, dastanlar
Бир эюзяля ъан демя,
Бир мящяббят, бир мярифят
Бир етибар олмаса.
ЪАВАД
Сян бир даьа сейря чыхма
Фясли-бащар олмаса.
Щяр инсана тез ъан демя
Дцз етибар олмаса.
Мцхянняся бел баьлама
Илгарындан тез дюняр.
Нашы сярраф гиймят билмяз
Ящли-хирдар олмаса.
ВЯЛИ
Истяйирям бир сюз дейям
Диггят версян сян мяня.
Сюзя бахсан хейрин олар,
Йол эюстярим мян сяня.
Щяр йетяня бел баьлама
Сяни сатар дцшмяня.
Ясил инсан, саф сядагят,
Доьру илгар олмаса.
ЪАВАД
Ариф олан нашы олмаз
Щах сюзцн устадыды.
Тарихляри йохла дярин
Йахшыларын адыды.
Надцрцстдя мцрвят олмаз
Бил ъящянням одуду.
Дцзлцйцнян баша вармаз
Яр оьлу яр олмаса.
ВЯЛИ
Йахшы ешит сян Вялини
Аъиз галма арада.
Камил сянят сащиби ол
Баш ендирмя щяр йада.
Аьыр азар, аъы аьры
Йохсуллугду дцнйада.
Вары-дювлят, йахшы ювлад
Йахшы да йар олмаса.
159
Miskin Vəli
ЪАВАД
Йахшы оьул атасынын
Тямиз сахлар адыны.
Щалал шаэирд та юлцнъя
Унутмаз устадыны.
Инан Вяли, Ъавад севир
Щаггын мин бир адыны.
Гызыл эцлдян бцлбцл дюнмяз
Шюляси хар олмаса.
ЪАВАД
Даьлар сяфалыдыр бащар яййамы,
Дящшятли дейилми тар йерийяндя?
Дявя дюзцмлцдцр дцздцр ъяфайа,
Бяс, горху дейилми няр йерийяндя?
ВЯЛИ
Дящшят олдуьуну мян дя билирям,
Дяряйя тюкцлцр тар йерийяндя.
Ня гядяр ъошса да, бир сащиби вар
Сарван цстя минир няр йерийяндя.
ЪАВАД
Яр оьлу яр оду биля ащянэи,
Фярщад кими чапа гайаны, сянэи.
Саймайнан юзцнц елмин пялянэи
Щяр йаранмыш гачар нар йерийяндя.
ВЯЛИ
Мяням бу сюзлярин ащянэидяри
Шаирлик елминин сядд Исэяндяри,
Алимляр йанында ачаг дяфтяри
Су тюкцб сюндцррям нар йерийяндя.
ЪАВАД
Дцздя дайлаг чапар, щамы ат сцряр,
«Тей»ин, «йей»ин мянасыны ким биляр?
Ъавад мятлябини щей «дал»дан диляр
Даьлар да бязянир вар йерийяндя.
160
Şeirlər, dastanlar
ВЯЛИ
«Тей» тявяккцл, «йей» йахшылыг демякдир,
Доьру йолнан эетмяк щалал ямякдир,
Мискинли Вялийя Яли кюмякдир,
Ейляйяр дцшмяни хар йерийяндя.
ГЯШЯМ
Щягигятдян, мярифятдян, камалдан
Дярс алана бир нишана гулам мян.
Дярси аздан, мцхяннясдян, наданнан
Ня анларам сцрфясиндя галам мян?
ВЯЛИ
Чох дцшцнцб аз данышан дцнйада
Щяддини анлайан шух камалам мян.
Доста мящяббятим щяддян зийада,
Тямиз, тярбийяли, саф хяйалам мян.
ГЯШЯМ
Дцнйа шющрятиди зякалы хяйал,
Доланыр ъащаны щягигят мисал
Хош олар ящли-дил ейляся вцсал,
Дцшцнмя арада гейлц-галам мян.
ВЯЛИ
Аьыр елляр эязян фани дцнйада,
Няфсин, юзцн алдатмайан арада,
Мейли, мящяббяти бир тямиз ада
Щягигят ашиги, пак, щалалам мян.
ГЯШЯМ
Алим мяълисиндя оланда бязяк
Сяхавят евиня олмалы диряк,
Изин вер достлугда мейдана эиряк
Сядагят елминдя пцркамалам мян.
ВЯЛИ
Елляр ашигиди шянлийин, варын
Торпаьа ъан верян тямиз суларын,
Инсанлыг елмини чох гананларын
Зяндиня, зещниня бир зцлалам мян.
161
Miskin Vəli
ГЯШЯМ
Язялдян севирям мярд инсанлары,
Елми, щягигяти дцз гананлары
Торпаг кюкся чякир неъя ъанлары
Ядалят дуйьулу бир суалам мян.
ВЯЛИ
Ашыг олдум дцшдцм ешги щявяся,
Щаглы ел ичиндя салдылар сяся,
Кечдим дилдян-диля, гарышдым дяся,
Йазылдым тарихя, хош игбалам мян.
ГЯШЯМ
Щяйат бир дастандыр сюйлянмяз, биткин
Ядям пярдясиндя сайылмыр иткин,
Юз адым Гяшямдир, лягябим Йеткин,
Яслим эюйчялидир, ящли-щалам мян.
ВЯЛИ
Мискинли Вялийям щаггы баратдан,
Илщамы щавадан, аби-щяйатдан,
Щягигяти севян камил устаддан
Варлыг алиминдян дярсим алам мян.
ГЯШЯМ
Сяха чешмясинин щафиз дайаьы,
Нядир башындакы, вармы йанары?
Фяза ъювщяр ися яршин дайаьы,
Нядир гаршындакы турунъ йанары?
ВЯЛИ
Сяха чешмясинин щафиз дайаьы,
Щагтала юзцдц башда йанары.
Сирр ичиндя йерин, эюйцн дайаьы,
Нурдур гаршыдакы турунъ йанары.
ГЯШЯМ
Нечя гурбан эетди дярйала сюйля?
Халигя цз тутуб дярйала сюйля,
Нявана сямт гылыб дярйала сюйля,
Неъядир эяшд едян цзя йанары?
162
Şeirlər, dastanlar
ВЯЛИ
Ики гурбан эетди дярйала билсян,
Беши он йеддийя дярйа ала билсян,
Гибляйя цз дюшя дярйала билсян,
Эцняшдир эяшд едян цздя йанары.
ГЯШЯМ
О, нядир сон эцнцн олар йолдашы?
Шярминя тюкцлцр Йетэин йолдашы,
Сюзцмцн ъаны вар дюрддцр йолдашы,
Црякдян сцзцлцр, дилдян йанары.
ВЯЛИ
Ямялинди сон эцнцнцн йолдашы,
Вяли мязар цстдян дцздцр йол дашы,
Ъан ъяназя дюрд эютцрян йолдашы,
Цряк кечди, дил кясилди йанары.
ГЯШЯМ
Дювран ачыб сюз охуйан, ай ашыг,
Бир баь эюрдцм щяр немятляр ичиндя.
Яввял мяня мейвясиндян хябяр вер,
Ъан апаран щягигятляр ичиндя.
ВЯЛИ
Яввял-ахыр дцнйа бещишдир, ашыг,
Камал тапар щяр немятляр ичиндя.
Ня эютцрсян ямялиндир мейвяси,
Ъярэя дуран ики хятляр ичиндя.
ГЯШЯМ
Бу баьын тямяли ширин, аъыдыр,
Дюрд ясаслар тякъя онун таъыдыр
Йедди саги мадар баьын баъыдыр,
Мяруз галыб беш гцдрятляр ичиндя.
ВЯЛИ
Инсан ямялиндя ширин, аъыдыр,
Дюрд китаба гуллуг етмяк таъыдыр,
Йедди эцн вар, ибадятин баъыдыр,
Силудиндир беш гцдрятляр ичиндя.
163
Miskin Vəli
ГЯШЯМ
Нечядир бу баьын солмаз йарпаьы?
Нядян щасил олду йанар чыраьы?
Бу баьда ким-кимя деди сораьы?
Ара, Йеткин, сядагятляр ичиндя.
ВЯЛИ
Цч йцз алтмыш алты илин йарпаьы,
Гцдрятиндян щасил олду чыраьы
Щаг буйурду, няби верди сораьы
Вяли билир, бил, айятляр ичиндя.
МЯЩЯММЯДЯЛИ
Ашыг гардаш, эял икимиз,
Азярбайъандан данышаг.
Ана-бала мящяббяти,
Айрылмаз гандан данышаг.
ВЯЛИ
Ашыг гардаш, шян щяйатдан,
Эюзял дюврандан данышаг.
Каината эцняш кими,
Ишыг саландан данышаг.
МЯЩЯММЯДЯЛИ
Юлкядя варлыг бойуннан,
Елдя оьлан-гыз тойуннан,
Мящсулдан, малдан, гойуннан,
Баьдан, бостандан данышаг.
ВЯЛИ
Гардаш елляри ойадан,
Сящралар ялван бойадан,
Охуйан, йазан, йарадан,
Елми ганандан данышаг.
МЯЩЯММЯДЯЛИ
Емирли бах йахшы эюрян,
Баь бясляйиб эцлцн дярян,
Кимсясизя чюряк верян,
Сцфря ачандан данышаг.
164
Şeirlər, dastanlar
ВЯЛИ
Вяли севир авазыны,
Чякир еллярин назыны,
Тарихдя шянлик сазыны,
Йахшы чаландан данышаг.
ТЕЙМУР
Йазыр эедишатдан, йени щяйатдан,
Тяби дальаланыб доланда Вяли.
Эюзцмдя ъанланыр бюйцк устадлар,
Сазында няьмяляр чаланда Вяли.
ВЯЛИ
Бир тяклиф оланда, ешгя доланда,
Эиряндя мяълися мейдана Теймур.
Ширин саз чаланда, сяс уъаланда,
Бахдыгъа хош эялир инсана Теймур.
ТЕЙМУР
Доландын дцнйаны щяр йана бахдын,
Ъаванлыг дюврцндян йазмагды вахдын,
Эюл кими гайнайыб, сел кими ахдын,
Шян еллярдян илщам аланда Вяли.
ВЯЛИ
Хош бащары, баьча-бары дяр инди,
Эцл-чичяйи, эюзял чаьы дяр инди,
Дцшцндцкъя бир майаьы дяр инди,
Гцдрят ишыг салыр щяр йана Теймур.
ТЕЙМУР
Дейиб-йазмаьына йохдур бящана,
Црякдян баьлысан сян эювщяр-кана,
Шаирликдя ад йайыбсан ъащана,
Халгын шадлыьында оланда Вяли.
ВЯЛИ
Лякя йохдур виъданында, ганында,
Устадларын ъярэясиндя, санында,
Пялянэ пянъясиня шир мейданында,
Ъянэя ъаваб верир аслана Теймур.
165
Miskin Vəli
ТЕЙМУР
Мян Теймурам чох мяълисдя олурам,
Улу Горгуд гопузуну чалырам.
Црякдян шад олуб илщам алырам.
Шеирлярин мяня эяляндя Вяли.
ВЯЛИ
Дейир нясищяти чох эюзял йазыр,
Щям кясмя, щям тясниф, щям гязял йазыр,
Дивани, тяъниси мцкяммял йазыр,
Сяд гойуб сяс салыр ъащана Теймур.
ТАЩИРЛЯ ДЕЙИШМЯ
ТАЩИР
Кюнцл ня дцшмцсян мющнятя, гямя,
Йатан бяхти бир ойадан олаъаг.
Щеч билдирмя наняъибя сиррини,
Лцтф ейляйян гадир, сцбщан олаъаг.
ВЯЛИ
Шаир, эял фикр ейля чярхи-эярдиши,
Тяняззцлдя бир зимистан олаъаг.
Эяляъяк гаршына тярягги иши,
Бащарында эцл-эцлцстан олаъаг.
ТАЩИР
Шейтан иш тутанла эязиб, доланма,
Доьруну тярк едиб, яйрини анма,
Ясилсиз уьрунда одлара йанма,
Сяня кюмяк дуран мювлан олаъаг.
ВЯЛИ
Бир эцн миняъяксян бир кющлян ата,
Бир эцн дя гаршына эяляъяк хата,
Щяр эцн шцкцр ейля щаггы барата,
Ялдян эедян, ялдя галан олаъаг.
ТАЩИР
Язазил инсанын эетмя йанына,
Йаландан анд ичяр сянин ъанына,
Ону тапшыр юзцн щагг диванына,
Ол кюмякчин мцшкцл ачан олаъаг.
166
Şeirlər, dastanlar
ВЯЛИ
Бир эцн тяряггидя чякилсян баша,
Бир эцн тяняззцлдя доларсан йаша,
Бир эцн варлыьына етсян тамаша,
Бир эцн дюнцб, о да йалан олаъаг.
ТАЩИР
Хястя Тащирин дə сюзляри инъя,
Мярфятсиз адамда олмаз дцшцнъя,
Инсанын йахшысын, писин сечинъя,
Юмрцмцн бащары хязан олаъаг.
ВЯЛИ
Тяряггидя сащиб олсан ъащана,
Тяняззцл салаъаг диля, дащана,
Де рящмят йахшыйа, нифрят йамана,
Ядаляти гялям чалан олаъаг.
167
Miskin Vəli
МИСКИН ВЯЛИЙЯ ЩЯСР ОЛУНМУШ ШЕИРЛЯР
Ъямил мцяллим
ЭЮРДЦМ
168
Şeirlər, dastanlar
СЯН
ТАПМЫШАМ
БЯЙЯНДИ
Сащиб Ъамал
ДЯДЯЛЯР
171
Miskin Vəli
Ашыг Мурад Нийазлынын Мискин Вялийя щяср етдийи шеир
АЙ БАБА
172
Şeirlər, dastanlar
ДАСТАНЛАР
173
Miskin Vəli
Устадлар устаднамяни ики демязляр, цч дейярляр, биз дя
дейяк цч олсун, йахшылыг галсын, йаманлыг щеч олсун:
Дяллал йцз дил тюкся, сярраф таныйар
Гызыл гиймятиня эил ола билмяз.
Яйридя щягигят, сяйридя диггят,
Сяфикдя сядагят бил, ола билмяз.
Сазым ялдян дцшцб пас тутса сими,
Сюнмяз аловлара йахар гялбими,
Щяр чала-чухурда бир дярйа кими,
Сябябли, сярвятли эюл ола билмяз.
Дуз-чюряк тамыны билмяйян надан,
Сорагсыз, чырагсыз эедяр дцнйадан.
Щимар кющлян олмаз, кечи кяркядан,
Гатыр бой атмагла фиl ола билмяз.
Дцнйада бир из сал, цряклярдя гал,
Зящмятдян зювгцн ал, гцдрятдян уъал,
Хаиндя доьру щал, заилдя камал,
Нагисдя дцрр тюкян дил ола билмяз.
Вяли, де, йаз, йарат, ону йягин бил,
Итирмяз гиймятин кечся йцз мин ил.
Ала гарьа лачын, боз сярчя бцлбцл,
Щяр кол чичяк ачса, эцл ола билмяз.
Бяли, сизя кимдян дейим, Мискин Вялидян. Мискин Вяли еля,
доьрудан да, эцнц-эцзарыны мискин бир адам иди. Йарандыьы
эцндян Aллащ-таала гара эцнц башындан тюкцрдц. Анасынын
дедийиня эюря о, доьуланда бир селлямя йаьыш йаьмышды ки, бцтцн
якини-тикини йуйуб апармышды.
Вялинин атасы аьаъ устасы иди. Щям ев тикдирмяк истяйянляря
аьаъ иши эюряр, щям дя кцрякдян, табахдан, охловдан, филандан
дцзялдиб сатар, бир тящяр аилясини доландырарды. Вялинин ики йашы
оланда бир дяфя атасы мешядя аьаъ кясяркян аьаъ цстцня йыхылды.
Йазыг киши еля онунла да ъаныны тапшырды. Вяли йетимликнян
бюйцйцб доггуз йашына чатды. Аьлы кясяр-кясмяз аиляни
доландырмаг цчцн муздурлуьа башлады. О гапыда-бу гапыда
эюрмядийи йаман эцн, ешитмядийи пис сюз галмады. Бир гарын
чюряк, бир эейим палтар цчцн мин бир дярдя дюзмяли олду. Аталар
дейиб дцнйа еля дцнйады, кимийя сяфады, кимийя ъяфады.
Нечя ил ютдц, бу нечя илдя Вяли нечя гапыда ишляди. Ахыр
эялиб Зейнал бяйин гапысына чыхды. Зейнал бяй фикир вериб эюрдц
174
Şeirlər, dastanlar
ки, бу щям чох ишлякди, ишя ъан йандырыр, щям дя щалал адамды,
йаланнан, яйриликнян иши йохду. Еля ки, Вяли Зейнал бяйля
данышдыьы ишин муздуну алыб даща ондан айрылмаг истяди, Зейнал
бяй деди:
– Оьул, эюрцрям, сян щалал адамсан. Эцндя бир гапыда
эцн кечирмякдянся, эял еля бирйоллуг мяня нюкяр ол.
Доьрудан да, гапы санамагдан Вялинин ъаны боьаза
йыьылмышды. Фикирляшди ки, еля йахшы фцрсятди, галыб бурда
нюкярчилик етсин. Яэяр эюрся ки, бяй щаггыны кясир, онда чыхыб
эедяр. Бяли, о галмагла Вяли Зейнал бяйин гапысында галды. Бяй
дя онунла пис ряфтар елямяди, щаггыны кясмяди, гарны долусу
чюряк верди, ъаны ъырым-ъындыр палтардан гуртарды.
Пайызын бир хош эцнцндя бяй башына беш-алты адам топлады.
Онлара тапшырды ки, щазырлашсынлар эедиб арандан гыш цчцн тахыл
эятиряъякляр. Адамларын щамысы нюкяр-найиб иди. Вяли дя бунларын
ичиндяйди. Дейир, дярзийя дедиляр кюч, ийнясини тахды йахасына ки,
мян щазыр. Нюкярин няйи вар иди ки, щазырлаша. Бяй деди
щазырлашын, дедиляр биз щазырыг.
Ялгяряз, Мискинлидян арана йол башладылар. Зейнал бяйин
Шямкирдя Мяшяди Сяфяр 1адында бир досту вар иди. Эялиб онун
евиня дцшдцляр. Мяшяди Щямид евдя йох иди. Дедиляр, Эянъяйя
эедиб, ахшама щарда олса, эяляр.
Зейнал бяйля Мяшяди Щямид дядя-бабадан дост идиляр, о
гядяр гайнайыб-гарышмышдылар ки, бир евли кимийдиляр. Мяшяди
Щямид йайда арандан йайлаьа кюч едяндя айларла Зейнал бяйин
евиндя галарды. Зейнал бяйин дя арана йюнц дцшяндя бу евя баш
чякмямиш эетмязди. Инди Мяшяди Щямид евдя олмаса да,
Зейнал бяй нюкяр-найиби иля кечиб ращатландылар, башладылар
Мяшяди Щямидин йолуну эюзлямяйя.
Эцн яйилян вахт Мяшяди Щямид эялиб чыхды. Гонаглара хош-
беш еляди, щал-ящвал тутду. Он-он ики йашларында бир оьлу вар иди.
Она тапшырды ки, аты щяйятя баьлайыб, атын йящяр-йцйянини алыб
апарыб бурахсын. Ушаг байыра чыхды, эюрдц ки, ушаглар евдян бир
аз аралыда, йолда ашыг-ашыг ойнайырлар. Аталар йахшы дейиб, молла
ашы эюрдц, гуран йадындан чыхды. Ушаг аты йаддан чыхарды, гачды
ушагларын йанына, башлады ашыг-ашыг ойнамаьа.
1
Nazlının atasının adı Məşədi Səfərdir.
175
Miskin Vəli
Бир хейли кечди, Мяшяди Щямид нядян ютрцся байыра чыхмалы
олду, бахды ки, ат щяйятдя баьлы галыб, оьлу да йолда ашыг-ашыг
ойнайыр. Бир аьыз чаьырды, ики аьыз чаьырды, ушаг башы ойуна
гарышдыьындан ешитмяди. Ъин вурду Мяшяди Щямидин бейниня. Бу
яснада Зейнал бяйля Вяли дя байыра чыхдылар. Зейнал бяй эюрдц
Мяшяди Щямид йаман щирсляниб, эется, ушаьы йаман бярк
вураъаг. Мяшяди Щямид йюнялди йола, Зейнал бяй гышгырды ки,
яйя, щирсли башда аьыл олмаз эери гайыт. Вяли дя истяди йцйцрцб
Мяшяди Щямиди эери гайтара, амма баъармады. Мяшяди ону
итяляйиб йолдан кянар еляди. Чатмаьы иля ушаьа силля илишдирмяйи
бир олду. Ушаг байаг ща, йумбаланыб йолун кянарындакы су
архына дцшдц. Архын суйу гурумушду, амма ичиндя тил дашлар
вар иди. Ушаг тяпяси цстя дцшдцйцндян башы даша дяйди. Дяймяйи
иля дя ган фышгырмаьы бир олду. Вяли йцйцрцб ушаьы галдырды.
Бахдылар ки, ушаьын голу да чыхыб. Щарай дцшдц, щягигятдя дя
ушаг айаг цстя дура билмирди, ган ахдыгъа да сусталырды, рянэи
аьарыб кяфяня дюнмцшдц. Мяшяди Щямидин цряйиня горху дцшдц.
Эюрдц ушаьын щалы, доьрудан да, йаманды. Даща щирс фалан йери
дейил. Тез бир адам гачырдылар, ара щякими эятирди. Ара щякими
давадан-дярмандан еляди, бир тящяр ган кясди, щаннан-щана
ушаг да юзцня эялди.
Мяшяди Щямидин рянэи сапсары саралмышды. Цряйиндя юзцнц
йаманлайырды ки, бу ня иш иди мян тутдум. Бир тяряфдян ушаьын
щалынын чох пис олмаьы, о бири тяряфдян дя гонаьын йанында беля
бир вагея тюрятмяйи ону пешман елямишди. Анъаг щарайа
чатаъагды, иш ишдян кечмишди. Юзцнц юлдцрсяйди дя, хейири йох иди.
Бяли, еля ки ушаг бир аз юзцня эялди. Мяшяди Щямид дя,
галан адамлар да бир гядяр тохтадылар. Йенидян кечиб яйляшдиляр.
Зейнал бяй Мяшяди Щямиди мязяммят елямяйя башлады. Сонра
сющбят сябрдян, сябирсизликдян дцшдц. Щяря юз фикрини деди,
сябирли олмаьын файдасындан, сябирсизлийин зийанындан нечя
ящвалатлар данышылды. Мяшяди Щямид фикир вериб эюрдц ки, балам,
щамы данышыр, анъаг байаг ушаьы архдан чıхаран нюкяр аьзына
су алыб дуруб, бир кялмя дя динмир, еля ъамаата гулаг асыр, деди:
— Зейнал бяй, сянин бу нюкярин ня яъяб данышмыр,
дейясян, буна данышмаьы гадаьан елямисян.
Вяли Зейнал бяйдян габаг ъаваб верди:
— Аьа Мяшяди, мян данышырам, горхурам хошуна
эялмяйя.
176
Şeirlər, dastanlar
Мяшяди Щямид щирсли олса да, бамязя адам иди, бамязя
данышыгдан да хошу эялярди, ойду ки, деди:
— Яйя, йохса атамыза-анамыза сюйяъяксян?
— Йох, аьа Мяшяди, Aллащ елямясин.
Зейнал бяй Вялинин щярдян бир шеир зад йаздыьыны билирди.
Нечя кяря юз йолдашларына сюз гошдуьуну да ешитмишди. Анлады
ки, инди дя Вяли сюзцнц шеирля демяк истяйир, деди:
— Мяшяди Щямид, мян еля балаъа киши дейилям ки, нюкярим
дя сюзц еля-беля, дилля дейя, онун цчцн эяряк бир саз ола. Сазын
варса десин!
Мяшяди Щямид мятляби баша дцшдц. Амма инди сазы
щарадан алайды. Зейнал бяйин ъавабында зарафатйана деди:
— Зейнал бяй, нюкяри шаир оланын гамчысы да саз олар.
Гамчыны вер синясиня басыб сюзцнц десин.
Щамы эцлцшдц. Мяшяди Щямид ял чякмяди, деди, бу дяфя дя
сюзцнц сазсыз де, ейби йохду биз гябул едярик. Ону
марагландыран ойду ки, эюрсцн нюкяр ня шеир дейяъяк. Вяли
эюрдц Мяшяди ял чякмир Зейнал бяйин цзцня бахды, йяни дейим,
йа демяйим.
Зейнал бяй деди:
— Йахшы Мяшядинин кюнлцнц сындырма, де эялсин. Бу да
чарыг ща дейил, сцртцляндя дярдини чякясян ки, йыртылаъаг, айаьым
йалын галаъаг…
Вяли сазсыз, мизрабсыз алды эюряк ня деди:
Сябри олан гатарындан цзцлмяз,
Гарышмаз ъярэяйя, сана сябирсиз.
Сябирли дцшцняр, щавайы эцлмяз,
Тез башлайар шяр, бющтана сябирсиз.
Мяшяди Щямид фикирляширди ки, нюкярин ня шеири олаъаг,
йягин аьлына эяляни дал-дала дцзцб, адыны да шеир гойуб. Еля-беля
мараг цчцн дедирирди ки, эюрсцн ня зайыллайыр. Амма бахды ки,
йох яшши, нюкяр йаман дейир. Она эюря дя диггятля гулаг
асмаьа башлады.
Сябирли устаддан дярсини алар,
Сябирсиз тай-тушдан эеридя галар,
Сябри олан эцнбяэцндян уъалар
Батар, чыхмаз щеч бир йана сябирсиз.
177
Miskin Vəli
Сябирли бясляйяр баьчаны, баьы,
Сябирсиз дцшцнмяз ахшам, сабащы,
Сябирли эюзляйяр далы, габаьы,
Дцчар олар чох зийана сябирсиз.
Сябирли хятадан бир тящяр кечяр,
Сябирсиз зящяри тялясик ичяр,
Сябирли йцз юлчяр, бир дяфя бичяр,
Дярщал дцшяр нащаг гана сябирсиз.
Бу йердя Мяшяди Щямид дюзя билмяди:
— Ядя, залым оьлу, еля мяни дейирсян ки…
Вяли сюзцн мющцр бяндини деди:
Сябирли уъалар, галхар эюйляря,
Сябирсиз хяталар эятиряр сяря,
Мискинли Вялийям йаздым дяфтяря,
Инсан олмаз щяр дивана сябирсиз.
Сюз мяълисдякилярин щамысынын хошуна эялди. Зейнал бяй дя
зарафатйана гцррялянди:
— Мяшяди Щямид, эюр нюкяри беля оланын аьасы неъя олар?
Мяшяди Щямид дя зарафатындан галмады:
— Щя дейнян, нюкяри шаир оланын тойуьу ъцт йумуртлар,
бири кечял, бири сачлы.
Мяшяди Щямид бирдян ня фикирляшди, ня фикирляшмяди цз
тутду Зейнал бяйя:
— Зейнал бяй, эялсяня бу нюкяри верясян мяня чобан,
эедиб мяним сцрцмц отарсын. Онсуз да онунку ишдямякди, йа
даьда, йа аранда. Бир аз да мян щаггыны артыг елярям.
Зейнал бяй деди:
— Нейнирсян ону, мяэяр сяня чобанмы йохдур?
— Йох, сян юлмяйясян бунун айры ляззяти вар, гой десинляр
Харчонун ханчалы вар, йяни гой десинляр Мяшяди Щямидин
чобаны шаирди.
Бу сюзя щамы эцлдц. Зейнал бяй деди:
— Юзцнцз данышын, о Вяли, о да сян, яэяр разылашыр гой
галсын.
Вяли эюрдц Мяшяди Щямид пис адам дейил, фикирляшди ки,
мянимки онсуз да гара эцндц, бялкя, Мяшяди щаггыны бир аз
артыг еляди, еля олса, галарам, деди:
— Аьа Мяшяди, мяня щаг ня верярсян?
— Ня истяйирсян юзцн де!
178
Şeirlər, dastanlar
— Ня истяйяъяйям, бир гарын чюряк, бир эейим палтар,
галаны бахыр сянин инсафына.
— Мяним инсафым дейир илдя ялавя бу кишийя сцрцдян беш
гойун вер.
Вяли эюрдц бу йахшы щагды. Мяшяди наинсафлыг елямяди,
даща чяк-чевир елямяйин йери йохду, разылашды. Хцлася, эюфтцэу
узун чякмяди, щяр икиси бу ишя разылашды. Амма Мяшяди Щямид
дцшцндц ки, эюрцм йахшыны йамандан, яйрини дцздян айыра
билирми, бир иш эюряндя йол-йолдашыны тапа билярми, сорушду:
— Бала, йахшыны писдян, пакы напакдан неъя айырарсан? Бир
ишин дцзэцн йолуну тапмаг цчцн нейлярсян?
Вяли деди:
— Аьа Мяшяди, олармы суалына мян истяйян кими ъаваб
верим?
— Буйур, нийя олмур ки!...
Орда эöряк Вяли Мяшяди Щямидя ня деди, биз дейяк,
ешидянляр шад олсун:
Диля алсан юз щцнярин,
Ел эцъцнц билмялисян.
Зяррялярин, гятрялярин
Сел эцъцнц билмялисян.
Ешидяндя бир-бирини,
Эязяндя дцнйа сярrини,
Эюряндя аъы-ширини
Дил эцъцнц билмялисян.
Ял атыб даьда, аранда
Кюклц аьаъ гопаранда,
Йердян цзцб апаранда,
Йел эцъцнц билмялисян.
Бу гцввятя чатмаг цчцн,
Аьыр даьлар атмаг цчцн,
Юзцня йер тапмаг цчцн
Йол эцъцнц билмялисян.
Тохумлары эятиряндя,
Якиб, сяпиб битиряндя
Щяр мящсулдан эютцряндя
Эцл эцъцнц билмялисян.
Йашын чата дцз яллийя,
Бой атасан йцз яллийя,
179
Miskin Vəli
Диггят версян эюзяллийя,
Ял эцъцнц билмялисян.
Вяли, бир баь сала билсян,
Ондан илщам ала билсян,
Щямишялик гала билсян,
Гал эцъцнц билмялисян.
Сюз щамынын хошуна эялди. Мяшяди Щямид Вялини чох
бяйянди, эюрдц о, бунун дцшцндцйцндян даща аьыллы сюзляр деди.
Нюкяр оланда ня олар, аьыл Aллащ верэисиди, аьайа, нюкяря
бахмаз.
Бяли, Зейнал бяй тахылыны алды, тядарцкцнц эюрдц, йола
дцшцб Мискинлийя гайытдылар. Вяли ися о галмаг Мяшяди Щямидин
йанында галды, чобан Ящмядля бирликдя онун сцрцсцнц отарды.
Онун атадан галма бир сазы вар иди. Саз да дейяндя,
яслиндя саз дейилди, кющня бир ъцря иди, Aллащ билир ня вахтдан
галмышды. Вяли сифариш эюндярди щямин ъцряни даьдан она
эюндярдиляр, щярдян дынгылдадыб башыны гатарды. Бундан дцз
сярасяр беш ил кечди. Беш илин тамамында Мяшяди Щямид щяр илдя
Вялийя беш гойун верди. Доьуб артаны, о йан-бу йаны онун беш
илдя гойунларынын сайы артыб яллини ютдц. Дейир гойунун олду ялли,
адын алямя бялли. Вялинин кефи кюк иди. Истясяйди гойунларыны да
габаьына гатыб цзцйухары даьа щайлар, эялиб юзцня эцн-эцзяран
гурарды, амма Мяшяди Щямидин йанында иши йахшы эедирди. Бир
дя Мяшядийя дюнцк чыхмаг истямирди. Дейирди, Мяшяди дейяр
мяним чюряйимля киши олуб, инди мяни бяйянмир. Щяля бир
мцддят дя чобанлыг етмяк фикриндяйди.
Мяшяди Щямид щяр ил йайда сцрцнц йайлаьа чыхартдырар,
пайыз дцшяндя арана гайтартдырарды. Бу ил дя еля олду. Сцрц
аранда Шямкирин цч-дюрд верстлийиндя йатагда сахланырды.
Сцрцнц даьдан гайтардыглары он-он беш эцн оларды. Мяшяди
Щямид ики адам эюндярди ки, сцрцйя щяйан олсунлар. Вяли иля
Ящмяди дя исмарлады ки, бяс, гардашым оьлунун тойуду, эялиб
ял-айаг версинляр. Дейир, лалын дилини йийяси биляр, гойуну кясиб
соймаьы, доьрамаьы фярли чобан щамыдан йахшы баъарар. Вяли иля
Ящмяди дя Мяшяди Щямид бундан ютрц чаьырырды. Еля ки, той
хябяри Ящмядин гулаьына чатды Вялийя деди:
— Яйя, эедяк бир-ики эцн ъанымыз бу сцрцдян азад олсун,
бир адамдан-заддан эöряк.
Вяли деди:
180
Şeirlər, dastanlar
— Ай йазыг, еля фикирляшмя ки, Мяшяди сяни кефя чаьырыр.
Дейир, дявяйя дедиляр, эюзцн айдын сяни тойа чаьырырлар, деди,
щарайа чаьырырлар, чаьырсынлар, мяним йцкцм белимдяди. Бизи
тойда иш эюрмяйя чаьырырлар.
Даща нейлямялийдиляр, йыьышыб эялдиляр Шямкиря. Мяшядинин
гардашы варлы-щаллы адам иди, эюзцнцн аьы-гарасы тяк биръя оьлу
олмушду. Инди еля бир той чалдырмаг истяйирди ки, сяси алямя
йайылсын.
Мяшяди Щямидля гардашы гоншу идиляр, йяни эял-эет еля чятин
дейилди. Тойа бу тяряфлярин ян мяшщур ашыьы Ашыг Мящяммяд
чаьырылмышды. Мяшяди Щямид гардашы оьлуна цч эцн цч эеъя той
еляйяъякди.
Бяли, ъамаат йыьышды, той башланды. Гойуну кясмяк,
соймаг, доьрамаг ишиня Вяли иля Ящмяд бахырды. Тойун биринъи
эцнц кечди, ахшам олду. Адятя эюря ъамаатын бир щиссяси даьылса
да, бир щиссяси галарды. Ашыг эеъя йарыйа гядяр тойу давам
елятдиряр, дастан данышар, мязяли ящвалатлар сюйлярди. Анъаг
гаранлыг дцшяр-дцшмяз ашыг Мящяммяд сазы йыьышдырды. Деди, йа
Aллащ, ахшамын хейириндян сабащын шяри йахшыды, сабащ давам
елярик. Дедиляр, а киши, етмя, елямя бу бойда ъамаат сянин
башына йыьышыб олмады. Ашыг Мящяммяди йола эятиря билмядиляр,
деди, сабащ, вяссалам. Вяли иля Ящмяд дя бу эцнлцк иш-эцълярини
гуртарыб еля йениъя йа Aллащ, елямишдиляр ки, эялиб тойда
отурсунлар, бир аз ашыьа гулаг ассынлар. Эюрдцляр, Ашыг
Мящяммяд сазы йыьышдырды. Ъамааты беля гойуб йыьышмаьы
Вялийя йаман пис тясир еляди, цз тутду Ашыг Мящяммядя:
— Ашыг, юзцн истямирсянся, онда иъазя вер, мян мяълиси
давам етдирим.
Ашыг Мящяммяд дюнцб Вялийя бахды, эюрдц, башында
мотал папаг, айаьында чарыг, тящяр-тющцрцндян щисс еляди ки,
чобанды. Еля бил башына гайнар газандан су тюкдцляр, юз-юзцня
деди, эюр, Ашыг Мящяммядин мяълисини ким апармаг истяйир,
дюзя билмяйиб деди:
— Дейясян, чобансан, щя…
— Чобанам, юзц дя лап зырыннан…
— Балам, онда арыьын ня иши вар эиря горуьа, вуруб гол-
гычыны сындыралар.
— Арыг да горуьа еля вахт эиряр ки, горуьун сащиби
щолдурум-щоп ойнар, эюзц дцнйаны эюрмяз.
181
Miskin Vəli
Ашыг Мящяммяд эюрдц, чобан дил-дил ютцр, ону мараг
эютцрдц, деди, гой бир чалыб охусун, эюрцм, ня чалыб охуйаъаг.
— Йахшы, дейясян, дилин чох узунду, инди чал, оху эюряк ня
зайыллайаъагсан, амма сазы юзцн тап, мян щяр чобан-чолуьа саз
верян дейилям.
Вяли бир эюз гырпымында йериндян галхды, эедиб ъцрясини
эятириб мейдана эирди. Ъцряни эюряндя Ашыг Мящяммяди
эцлмяк тутду:
— Дейирям ки, кор атын да кор налбянди олар, сянин кими
ашыьын да беля янтигя сазы олар.
Ъцря, доьрудан да, йаман эцндяйди, еля бил Нущу тахтда
эюрмцшдц. Щяр сими бир дил чалырды, анъаг ялаъ йох иди. Ашыг
Мящяммяд сазыны вермирди, айры йахшысыны да щардан тапайдылар.
Инди сизя кимдян дейим Мяшяди Щямидин гызы Назлы
ханымдан. Назлы ханым бир Назлы ханым иди ки, ъями дцнйада
тайы-бярабяри йох иди. Бир эюзялди, бир эюзялди ки, еля бил бещишт
алмасы иди. Цзц эцняш, эюзц хумар, сюзц шякяр, дящаны пцстя,
бурну щинд фындыьы, сачы эеъянин зцлмяти кими гара, айы бахырды
айы утандырырды, эцня бахырды эцнц утандырырды. Вяли чохдан иди
ки, Назлыйа мящяббят йетирмишди. Амма цряйини ачмаьы щеч
йадына да эятирмирди. Бир айаьынын чарыьына бахырды, бир башынын
папаьына бахырды, сонра юз-юзцня эцлцрдц ки, бу цряк зящримар
да адамын сюзцня бахмыр ки, бахмыр, онун да кюнлцндян
падшащлыг кечир. Адам тапмыр, эедир эяряк Мяшяди Щямидин
гызыны севя. Бу сирри индийя гядяр Ящмяддян башга щеч кяся
демямишди, щеч кяся дя демяк фикриндя дейилди. Дцшцнцрдц ки,
бош севдады, эялиб кюнлцня эириб. Сюз цряйини дешяндя биръя дяфя
Ящмядя демишди, Ящмяд ону лаьа гоймушду:
— Ашна, дейясян, кюнлцндян кохалыг кечир ща. Иштащын
йаман итиди, шякяр боьазындан кечся, горх илишя, няфясини кяся.
Назлы ханымын сораьы щяр йана йайылмышды, нечя йердян елчи
эялмишди, кимиси бяй, кимиси таъир, кимиси ня билим ня. Анъаг гыз
щеч кяси бяйяниб эетмирди, нечя щюрмят-иззят сащиби елчи эялди,
Мяшяди Щямид кимя вермяк истяди гыз эетмяди. Ахырда Мяшяди
Щямидин аъыьы тутду, деди, ъан онун, ъящянням Aллащын, кимя
истяйир она да эетсин.
Назлы ханым да цряйиндя Вялини севирди, анъаг бу сирри
кимсяйя ачмаьа ъясарят елямирди, билирди ки, дейяъякляр бу
бойда адамы гойуб эедиб бир чарыглы чобана мящяббят йетирди.
182
Şeirlər, dastanlar
Бяли, инди Назлы ханым да тойдайды. Еля ки, Ашыг
Мящяммядля Вяли арасында сюз-сющбят башлады Назлы ханым
интизарла сонуну эюзляди. О заман ки, Ашыг Мящяммяд Вялинин
ъцрясиня лаь еляди, еля бил Назлы ханымын цряйиня хянъяр сапланды.
Мялул-мцшкцл Вялийя бахмаьа башлады.
Бир аз чяк-чевирдян сонра Вяли мяълиси давам етдирмяли
олду. Вяли баша дцшдц ки, Ашыг Мящяммяд онун щяр кялмясиня
гулп гоймаьа чалышаъаг. Она эюря дя еля шей данышмаг гярарына
эялди ки, Ашыг Мящяммядин данышмаьа дили олмасын. Беля бир
фянд еляди, кечян дяфя бир тойда Ашыг Мящяммяд «Гурбанинин
наьылы»ны данышырды. Вяли дя щаман тойда иди. Диггятля гулаг
асыб сазлы-сюзлц Ашыг Мящяммяд ня данышмышдыса щамысыны
йадында сахламышды. Инди башлайыб щаман наьылы данышмаьа
башлады, мяълис ящли Ашыг Мящяммядля Вяли арасындакы сющбяти
марагла изляйирди. Эюрдцляр, Вяли данышмаьа башлады, диггятля
гулаг асмаьа башладылар ки, эюряк ня данышаъаг. Ашыг
Мящяммяд архайынды ки, Вяли Aллащын ганмаз чобаныды, ня билир
саз няди, сюз няди, инди сялдир-бялдир данышаъаг, о да сюзцнц
кясиб Вялини гуру яппяк йемишя дюндяряъяк. Вяли Ашыг
Мящяммяд неъя данышмышдыса, еляъя дя данышырды, лазым эялян
йердя дя чох йахшыъа чалыб охуйурду. Щаваъаты филаны да
йериндяйди. Биръя ейб ъцрядяйди ки, фярли-башлы сяси чыхмырды. Ашыг
Мящяммяд бахды ки, балам, бу еля данышыр ки, еля бил Ашыг
Мящяммядин цряйини охуйур. Бир сюз дя о йан-бу йана елямир.
Галды мяяттял, ща истяди ортайа бир мятик туллайа, ямяля эялмяди.
Вяли Гурбанинин дастаныны нечя саат данышды, йеня
гуртармады. Эюрдц, эеъя эеъядян кечиб, даща гуртармаг
вахтыды, деди:
— Ъамаат, даща бясди, архасыны сабащ Ашыг Мящяммяд
данышар.
Ашыг Мящяммяд кюнтюй сюз туллады:
— Ашыг Мящяммяд чобан-чолуг зурнасына зцй тутмур!...
Вяли бу сюздян бярк тясирлянди, ойду ки, деди:
— Ашыг, эялсян дейишяк.
Ашыг Мящяммяд шястля онун цзцня бахды:
— Адя, сян ики ешшяйин арпасыны бюля билмирсн, мян сянин
няйиннян дейишим.
— Бюля билдим, бюля билмядим сяня ня вар. Щцнярин вар бу
мейдан бу шейтан.
183
Miskin Vəli
Ялбяття, Вяли црякли данышырды. Фикирляширди ки, чобан
адамды, тутаг ки, Ашыг Мящяммяд ону баьлады, дейяъякляр
чобанды даа, удузду удузду. Анъаг ишди, о, Ашыг Мящяммяди
баьласа, бунун айры ляззяти олаъаг.
Ашыг Мящяммяд байагдан еля бил ъилов эямирирди. Бир
йасты-йапалаг чобанын бири эялиб онун мяълисиндя мейдан
суламаьы она йаман йер елямишди. Байагдан фикирляшди ки,
ондан неъя щейфини чыхсын. Она эюря инди Вялинин бу тяклифи лап
цряйиндян олду, деди:
— Йахшы, мадам ки, беля йекя-йекя данышырсан сянин
пайыны верярям. Ашыг Мящяммяд сазыны тязядян кюйнякдян
чыхардыб мейдана эирди. Габаьа дцшмяк барядя йенидян ъянэц-
ъидал башланды. Ашыг Мящяммяд габаьа дцшмяйи юзцня
сыьышдырмырды, истяйирди габаьа Вялини салсын. Вяли дя ики айаьыны
бир башмаьа диряйиб дейирди:
— Балам, гойун отармаг олсайды, биринъи габаьа мян
дцшярдим. Бу ашыг мяълисиди, биринъи сян демялисян.
Ялгяряз, Ашыг Мящяммяд эюрдц йох, олан иш дейил, даш
гайайа раст эялиб, Вяли щюъятин бириди. Наялаъ галыб габаьа
дцшдц. Алды эюряк ня деди, Вяли она ня ъаваб верди:
Ол Адямдян Хатямядяк эярдиши-дювран мяним,
Дин мяним, мязщяб мяним, йол мяним, яркан мяним,
Эцл мяним, бцлбцл мяним, сцнбцлц-рейщан мяним,
Йердя инсан, эюйдя гылман, яршдяки аслан мяним1.
Вяли эюзляйирди ки, Ашыг Мящяммяд юзцндян дейяъяк.
Анъаг эюрдц йох, еля олмады, Ашыг Мящяммяд ял атды Хястя
Гасыма. Цстцнц вурмады, фикирляшди ки, мян дя Нювряс Иманын
щаман гыфылбянди ачмасыны дейярям, эюрцм Ашыг Мящяммяд ня
дейяъяк. Алды Вяли:
Ибтидадан интящайа эярдиши дювран мяним,
Нури-Ящмяд хялг оланда ахраты заман мяним.
Иряй мяним, игта мяним, галиби-сцбщан мяним,
Щейдяр мяним, Сяфдяр мяним, ол шащи-мярдан мяним,
Нури-янвяр, шямси-гямяр, иращи-инсан мяним.
1
Дейишмядя бязи бяндляр 4, бязи бяндляр 5 мисрадыр. Биз бу
дастаны Мискин Вялинин дилиндян 1990-ъы илдя, онун 96 йашы тамам
оларкян топламышыг. Жанры мцхяммяс олан бу шеирлярин бязи
мисраларыны йашлы ашыг унутмушдур.
184
Şeirlər, dastanlar
Ашыг Мящяммяд цмидди иди ки, Вяли Хястя Гасымдан ня
билир, йа Имандан ня билир. Еля биринъи кярямдян ъцрясини
гойаъаг онун габаьына ки, мян тяслим. Ашыг Мящяммяд дя
ъцряни беш-алты бюлцк едиб веряъяк ашбаза ки, сабащ апарыб
газанын алтына галасын. Амма эюрдц иш айры ъцр олду. Вяли
дяйирманын уннуьуна су баьлады. Ялаъы кясилиб деди:
— Яя чобан, юз кисян бошду дейя юзэясинин кисясиндян
оьурлайырсан.
Вяли ъаваб верди:
— Ашыг гардаш, оьру оьруйа, доьру да доьруйа раст эяляр.
Нейняк бизимки дя беля дцшцб.
Ашыг Мящяммяд эюрдц Вялийя дил чатдыра билмяйяъяк, деди
ъящяннямя архасыны дейим, бялкя, билмяйя. Еля оннан да иш
гуртара эедя. Эютцрдц сюзцн мабядиндя эюряк ня деди:
Аби, аташ, хаки бадан йаратды Sцбщан бизи,
Алты миндян алты йцзя исбат гылар цч йцзц,
Дюрд йцз арха баьлайар дярйада гырх дюрд дянизи,
Йетмиш икинин мян бирийям, алтмышын гырх сяккизи,
Беш ичиндя алты Мяккя, сяккиз йцз фярман мяним.
Алды Вяли:
Аби, аташ одду, суду, хаки-торпаг, бади-йел,
Алты миндян доггуз йцздц щямдин низамы бир ил
Сцннят ямри няки-мякрул дюрд йцз гырх дюрддц ону бил,
Бу ейнидя халиг вериб дярсими пцнщан мяним.
Алды Вяли:
Йедди ейван ъящяннямди, сяккиз иризван сяда,
Янбийалар, ювлийалар гырх сцтун лянэяр худа,
Йедди сяри, йедди мякки, йедди пус, йедди нида,
Йедди мин гырх кечян тарих сяккиз йцз дюрддц ъцда
Щям бинасыз, щям вяфасыз ня олса, эюрян мяним.
185
Miskin Vəli
Алды Ашыг Мящяммяд:
Бисти щяшти нисб ичиндя йар бизя исбат едяр
Алты миндян алты йцзц отуз дюрдя зат едяр,
Бир мцряккябля охунан суряни кялмат едяр,
Инъили Тювратц Зябур, натиги-Гуран мяним.
Алды Вяли:
Исламиййят аляминдя ийрим сяккиз щяриф вар,
Хачпярястдя алты артыг, отуз дюрдц ашикар,
Бир тцрбядя нязяр гылса, щейдяри-Дцлдцлсувар,
Бу ейнидя нитгя эялся, явф олунан ъан мяним.
Алды Вяли:
Нювряс Иман Эюйчя елли, ситги Шащи-Щейдяря,
Ярш яладан вящй эялди, биз дя йаздыг дяфтяря.
Тифил икян мящ ичиндя щюкм гылды яждяря,
Йохду горхум гуруланда ядалят диван мяним.
189
Miskin Vəli
Щяр нишан мейвя эятирир,
Кюкц бирди, таьы беш.
Орда ики дцрр эюрдцм,
Чохдур онун гиймяти.
Икси алар веря билмяз,
Бах, бюйлядир адяти.
Бири алар, щям дя веряр
Бу баь цчцн зийняти.
Алими дя аъиз ейляр
Дюнярся нювраьы беш.
Мискинли шаир Вялинин
Сюзцнцн мянасы вар.
Дальаланан щяр тяряфя,
Ъошан бир дярйасы вар.
Дашы йох, кярпиъи йох,
Гурулмуш ханасы вар.
Дюрд будагды, щяр будаьын
Тюкцлян йарпаьы беш.
Ашыг Мящяммяд йеня ъаваб веря билмяди. Юзцня мин
лянят охуду ки, ахы, дейишмяйя нийя эирди. Инди зурнасы эедиб
Исфащана чатаъаг ки, бяс, Ашыг Мящяммяди бир чобан баьлайыб.
Анъаг иш ишдян кечмишди, мин ащ-уф еляйяйди, бир йана чатасы
дейилди. Йербяйердян ъамаат деди:
— Ашыг, удузмусан, сазы вер!
Ашыг Мящяммяд аь бир-гара бир, щеч ня демяди, кирмиш
сазы эятириб Вялинин габаьына гойду. Вяли эюзцнц щярляйиб
хялвяти Назлы ханыма бахды. Эюрдц худайа, Назлы ханым еля
шадды, еля шадды, еля бил ащу овчу ялиндян гачмыш баласына
йетишиб. Вялининки бурайа кимийди, йяни Ашыг Мящяммяди
баьламаг иди. Онун сазында филанда эюзц йох иди. Йахшылыьа
йахшылыг щяр кишинин ишиди, йаманлыьа йахшылыг яр кишинин ишиди. Бир
дя Вяли фикирляшди ки, тутаг Ашыг Мящяммядин сазыны алды, бяс,
тойу ким йола веряъяк. Бир дя эедиб щарадан ашыг тапасан. Сазы
гайтарыб Ашыг Мящяммядя верди, эюрдц Ашыг Мящяммяд
намуса боьулуб сазы алмаг истямир. Бир нюйнян ону
вязиййятдян чыхармаг истяди, ойду ки, деди:
— Ашыг Мящяммяд, эялсян бу эцндян дост олаг.
Ашыг Мящяммяд ъаваб верди:
— Олаг дейирсян, олаг мян разы.
190
Şeirlər, dastanlar
— Онда бу ъамаатын габаьында мян бу эцндян сянинля
дост олурам, она эюря дя дост ярмяьаны кими бу сазы сяня
верирям.
Ъамаат йербяйердян Вялийя саь ол деди. Ашыг Мящяммя-
дин дя кюнлцнц алмаг цчцн дедиляр:
— Адам дост бяхшишини эери гайтармаз.
Яслиндя Ашыг Мящяммяд сазы эютцрмяк цчцн бящаня
эязирди, интящасы абрынын цстцндян атлана билмирди. Еля ки, иш бу
цзцня олду, сазы алды. Эуйа ки, Вялинин вя ъамаатын сюзцнц йеря
салмады. Вяли иля Ашыг Мящяммяд ял вериб дост олдулар. Бу
эцнлцк мяълис гуртарды. Ъамаат даьылышмаьа башлады. Мяшяди
Щямидин он цч-он дюрд йашларында бир оьлу вар иди. Назлы
ханымын йанында дайанмышды. Вяли ону чаьырды, ъцряни верди ки,
апарыб чобан отаьына гойсун.
Мяшяди Щямидин икимяртябяли бир имаряти вар иди. Биринъи
мяртябядя бир отаг да чобанлар цчцн айырмышды. Бу отаьа чобан
отаьы дейирдиляр. Вяли иля Ящмяд инди эедиб сабащ кясиляъяк
гойунлары аьыла салыб ращатламалы идиляр ки, даьылыб эетмясин. Она
эюря дя инди ъцряни Мяшяди Щямидин оьлуна верирди ки, апарыб
отаьа гойсун.
Бяли, Вяли иля Ящмяд гойунлары ращатладылар. Йорнуг-арныг
эялиб йатдылар. Сцбщ тцлкцдурмаздан ойандылар, чцнки иш-эцъ чох
иди, тез дуруб эюрцляси ишляри эюрмяли идиляр. Мяшяди Щямидин оьлу
ъцряни евин бир кцнъцня гоймушду. Ящмяд чыхды байыра, Вяли дя
истяйирди чыхсын, сонра деди, гой ъцряни йериндян асым, ял-айаьа
долашмасын. Истяди ял атыб эютцрсцн, бахды ки, ъцрянин симиня бир
гызылэцл кечрилиб, галды мяяттял, деди, йягин Мяшяди Щямидин
оьлунун ишиди. Бир дя фикир вериб эюрдц ки, балам, гызылэцлцн
цстцндя цч йарпаг вар. Назлы ханымын дцнян ялиндя тутдуьу
гызылэцл йадына дцшдц, деди, бялкя о гызылэцлдц. Анъаг бир
айаьына бахды, бир башына бахды, юзц юз фикриня эцлдц. Деди,
аталар йахшы дейиб, аъ тойуг йухусунда дары эюряр. Назлы ханым
йягин мяним папаьымла чарыьыма ашиг олуб. Чох чяк-чевирдян
сонра бир шей айырд едя билмяди. Валлащ, деди, бир бящаня иля
Назлы ханымдан сорушаъаьам, гой эюрцм бу гызылэцл
онункуду, йа йох. Амма бахды ки, гызылэцл щеч ъцряйя
йарашмыр. Еля бил чцрцк кютцк цстя мирвари гойублар. Бир аз юз-
юзцня хяъалятлянди.
191
Miskin Vəli
Ящмяд эетмишди, Вяли гясдян лянэийирди ки, бялкя, той
йериня эетмямиш Назлы ханымы эюря. Доьрудан да, ниййятин щара
мянзилин дя ора. Назлы ханым да сящяр лап еркян дурмушду. Юз
аляминдя щамыдан тез галхмышды, щяйятя дцшдц. Вяли пянъярядян
бахыб ону эюрдц, щям дя эюрдц ки, ара хялвятди, фцрсяти фювтя
вермяди. Тез гызылэцлц дя эютцрцб байыра чыхды. Гызылэцлц ялиндя
еля тутмушду ки, еля бил цряйини чыхарыб ялиня алмышды. Назлы
ханым щяниртийя дюндц. Сцбщцн торанында Назлы ханым еля бил
бядирлянмиш ай иди, чыхмышды Вялинин йолунун цстцня. Вяли дили
тутар-тутмаз сабащын хейир еляйяндян сонра гызылэцлц эюстярди.
Назлы ханым да утандыьындан бянювшя кими бойнуну бцкцб
йеря бахды. Вяли деди:
— Назлы ханым, дейясян, бу сизин гызылэцлдц, дцшмцшдц
йола, мян тапыб эютцрдцм ки, юзцнцзя гайтарым.
Назлы ханым гара эюзлярини сцздцрцб утанъаг-утанъаг
ъаваб верди:
— Щя, мяним гызылэцлцмдц, яэяр тапмысанса, гой сянин
олсун!
Вяли гулагларына ининмады, йяни доьруданмы бу сюзц дейян
Назлы ханым иди. Еля бир йери, эюйц она баьышладылар. Орда Вяли
иля Назлы ханым сюз верди, сюз алды, ящди-пейман баьладылар.
Назлы ханым ъибиндян бир кися гызыл чыхарды, узатды Вялийя:
— Амма бир диляйим вар, буну эютцр, Ашыг Мящяммядин
аъыьына юзцня бир йахшы саз ал.
Бу щал Вялийя аьыр тясир еляди, гызылы эютцрмяди, деди:
— Щяйати-мещрибаным, горхма, сянин хатириня еля бир саз
аларам ки, кцррейи-ярздя мисли тапылмаз.
Вяли бир мещри-мящяббятля юз севэилисини башдан-айаьа
сцздц. Назлы ханымын эюзяллийи онун кюнлцнц ъушя эятирди, эюряк
Назлы ханыма ня деди, Назлы ханым ня ешитди:
О бцллур бухаьын, гаймаг додаьын,
Йанаьын даьларын лаласыдырмы?!
Мцжэан киприклярин кечди синямдян,
Эюзлярин ъанымы аласыдырмы?
Гойнунда бяслянян о бир ъцт нарын,
Хястяйя дярманы тязя нцбарын,
Йасямян теллярин, щилал гашларын,
Ъисмими кямяндя саласыдырмы?
192
Şeirlər, dastanlar
Мискинли Вялийям гялби дурулан,
Гаршысында шян мяълисляр гурулан,
Гцдрятдян щцснцня зийнят вурулан,
Йар товуз гушунун баласыдырмы?
Эялиб эюрян олар дейя Назлы ханымла Вяли даща узун
данышмадылар, айрылыб щяря юз ишиня эетди.
Бяли, той цч эцн чякди. Цч ютдц, дюрдцнъц эцн Вяли иля
Ящмяд йенидян гайытдылар сцрцнцн йанына. Бундан беш-он эцн
кечмишди. Вяли ща истяйирди Назлы ханымла олан сющбяти эизлин
сахласын. Эюрдц йох, сюз цряйини дешир, демяся, таблайа билмяз.
Ахыр ачыб неъя вардыса Ящмядя данышды. Ящмядля чох эютцр-гой
елядиляр ки, бяс, гызы неъя елчилясинляр, бир шей чыхмады. Вяли деди:
— Мяшяди Щямид мяня гыз вермяз, о йекяликдя бяйи, таъири
гойуб гызыны бир лцт чобанамы веряъяк? Щяля цстялик бился ки, гызы
мяни истяйир мяни говар, гызыны да юлдцряр.
Ящмяд цзявари Вялийя тяскинлик вермяк истяся дя, билирди ки,
бу чятин севдадыр. Мяшяди Щямид итя гыз веряр, айаьы патавалы
чобана гыз вермяз. Бундан нечя эцн кечди. Эцнцн бириндя
Ящмяд деди:
— Вяли, валлащ сянин аьлын йохду!
— Нийя ки!..
— Аьлын олсайды Мяшяди Щямидя чобан олмаздын.
— Неъя бяйям, онда сянин аьлын щеч йохдур, чцнки сян
мяндян яввял мяшяди Щямидя чобан дурурсан.
— Мяним аьлым вар ки, чобан дурурам, чцнки
чобанлыгдан савайы ялимдян айры бир иш эялмир. Анъаг мян сянин
йериня олсам, эедиб бир йахшы саз аларам, ашыглыг еляйиб эцзяран
кечирярям. Йохса эялиб гуру гангал кими бу сцрцнцн гыраьыны
кясдирмярям.
Вяли еля бил йатмышды, айылды. Фикирляшди ки, ей дили-гафил
Ящмяд доьру дейир, гышын шахтасында, йайын истисиндя, аранын
кцляйиндя, даьын човьунунда сцрц далынъа йцйцрмякдян безар
олду. Ашыг Мящяммяддян онун няйи яскикди, ъамаат ичиндя дя
щюрмяти-иззяти олар. Чомаг сцрцмякдян яли габар баьлады.
Ящмядя деди:
— Ящмяд, сабащ мян эетдим.
Ящмяд сорушду:
— Щара?
— Щара няди? Ашыглыг елямяйя. Сян щара демисян ора!..
193
Miskin Vəli
Сящяри эцн тездян Вяли чомаьыны голтуьуна вуруб бирбаш
эялди Мяшяди Щямидин йанына. Салам верди, ялейк алды. Мяшяди
Щямид сорушду:
— Оьул, хейир ола, бу ня эялмякди?
— Аьа Мяшяди, хейир олмамыш ня олаъаг, эялдим хябяр
верям ки, Ящмяд тяк галыб, бир адам эюндяр она йолдаш олсун.
— Йолдаш няди, бяс, сян нейнирсян? Чобан ола-ола ня
йолдаш?
— Аьа Мяшяди, мян бу эцня гядяр чобан идим, бу эцндян
олдум ашыг.
Мяшяди Щямид галды мат-мяяттял, деди, бялкя, бунун
башына щава эялиб, чюлдя гурддан-гушдан горхуб. Вяли эюрдц
Мяшяди Щямид бир шей баша дцшмяди, деди:
— Аьа мяшяди, Aллащ юмрцнц узун елясин, индийя кими
мяня йахшылыгдан савайы юзэя бир шей елямямисян. Анъаг инди
мян чобанлыг елямяк истямирям. Эедиб бир саз алыб ашыглыг
еляйяъяйям. Одур ки, эяряк бир адам эюnдярясян ки, Ящмядя
щяйан олсун.
Чох эютцр-гойдан сонра Мяшяди Щямид фикирляшди ки, йягин
Вяли бир щявясди дцшцб, бир айа, беш айа пешиман олуб гайыдар,
деди:
— Оьул, йахшы, индики иш беляди щара истяийрсян эет. Беш ил
сян мяня чобанлыг елямисян, беш ай да мян сяня чобанлыг
елярям. Оьлуму эюндярярям щям сянин, щям дя мяним
гойнуму отармагда Ящмядя кюмяк еляр.
Вяли деди:
— Аьа Мяшяди, мяним гойунларымы отармаг лазым дейил.
— Неъя бяйям, юзляри отдайаъаг?
— Йох, мян юз гойунларымы базара чыхарыб сатаъаьам.
Мяшяди Щямид эюрдц йох, Вялинин щюcъятлийи тутуб,
дедийини еляйяъяк, начар галыб деди:
— Оьул, инди ки елядир, юзцн билярсян.
Вяли орадан сцрцнцн йанына гайытды. Юз гойунларыны сечиб
базара щайлады, щамысыны сатыб Шямкиря эялди. Хялвяти Назлы
ханымла эюрцшдц, бцтцн щал-гязйяни данышды, щалал-щцммят едиб
ондан айрылды. Яввял-яввял гярара эялди ки, эедиб бир саз алсын,
юзц дя эяряк еля бир саз ала ки, тайы-бярабяри олмайа, Назлы
ханымын цряйинъя ола.
194
Şeirlər, dastanlar
Вяли чобан адам иди, ня билирди йахшы сазы щардан алмаг
олар, ким гайырыр. Фикр еляди ки, Ашыг Мящяммяддян йахшысы
йохду, эедиб ондан сорушум. Йахшы сазын йерини о биляр. Одур
ки, бирбаш Ашыг Мящяммядин йанына эялди. Эюрцшдцляр, щал-
явщал тутдулар. Ашыг Мящяммяд сорушду:
— Гардаш, хейир ола, ня яъяб бизи йад елямисян?
Вяли ня ки вар иди щамысыны данышды. Ахырда да деди ки, бяс,
истяйир бир йахшы саз алсын. Инди эялиб ки, юз достундан уста йери
юyряня.
Ашыг Мящяммяд бармаьыны дишляди, дцшцндц ки, бу юз
айаьы иля эялиб чыхды, фцрсяти фювтя вермяк олмаз. Дейир, итля
достлуг еля, амма чомаьыны ялиндян гойма. Ашыг Мящяммяд
цздя юзцнц Вялийя дост кими эюстярся дя, ичиндяки ичиндяйди.
Вялидян щайыф алмаг цчцн эирявя ахтарырды. Инди эялиб дцшмцшдц
ялиня.
Инди сизя кимдян дейим, Ъанбаьчада шаир Ъащандан. Шаир
Ъащан ийирми-ийирми ики йашларында ъаван бир гыз иди. Эюзялликдя
бунун тайы-бярабяри щяля йер цзцня эялмямишди. Эюрмяйян
дейирди эюрцм, эюрян дейирди гулу олум, гулу олан дейирди
гурбаны олум, йолунда юлцм. Бир эюзялди, бир эюзялди шащ эюрся,
бещиштиндян кечярди, аъ эюрся дойарды, хястя эюрся саьаларды. Шаир
Ъащанын шаирлийиня дя даща сюз йох иди. Шаир Ъащан ящд елямишди
ки, ким ону баьласа, она да яря эедяъяк. Индийя кими онун
мяълисиня нечя ашыг эялиб эетмишди, кимиси эцъцнц сынамаьа,
кимиси дя Ъащанын эюзяллийини ешидиб онунла евлянмяк ешгиля.
Амма ким эялмишдися кор-пешиман эери гайытмышды, цстялик
сазыны гойуб эетмишди. Шаир Ъащанын сяси-сораьы алямя
йайылмышды. Индийя гядяр ийирми ики ашыьы баьлайыб йола салмышды.
Бяли, еля ки, Вяли Ашыг Мящяммяддян саз йери сорушду
Ашыг Мящяммяд деди:
— Ъанбаьчада Ъащан ешитмисянми?
Вяли ъаваб верди:
— Щеч Ъанбаьча ешитмишям ки, Ъащан да ешитдим!
Вяли даьда, дцздя гойун отаран адам иди, ня билирди шаир
Ъащан кимди. Ашыг Мящяммяд йягин етди ки, Вяли шаир Ъащаны
танымыр. Цряйиндя деди, инди мян буну эюндярярям
Ъанбаьчайа, эедяр шаир Ъащанын йанына, кечяр ъянэиня, йолуг
газа дюнцб гайыдар. Йеня цз тутду Вялийя:
195
Miskin Vəli
Дейирляр, Ъанбаьчада бир уста Ъащан вар, еля саз дцзялдир
ки, хоткара ярмяьан эюндяр. Яэяр йахшы саз истяйирсян, эет онун
йанына. Анъаг бир аз узагды.
— Йяни щарады ки?
— Ъанбаьча дейилян йер Эцръцстан елиндяди.
— Ъаны саь олмуш, мян дя еля билдим Чиндя, Щиндистанда
заддады. Эцръцстан буду, гулаьымызын дибиндяди ки…
Вяли Ашыг Мящяммядля худащафизляшди. Ордан Мискинлийя,
юз ел-обасына гайытды. Гярара эялди ки, узаьы бир айа, ики айа йола
дцшсцн Ъанбахчайа, эедиб Назлы ханыма лайиг бир саз алыб
эятирсин.
Сизя кимдян дейим шаир Ъаваддан. Шаир Ъавад Вялинин
ушаглыг досту иди, ушаглыьын ширин чаьларында эцнляри бир йердя
кечярди. Сонрадан гяза еля эятирди ки, Ъавадэил Габагтяпяйя
кючдцляр. Инди он цч – он дюрд ил оларды ки, бир-бирини
эюрмцрдцляр. Бу он цч – он дюрд илдя щяр икиси чох дяйишмишди,
эюрсяйдиляр, бир-бирини танымаздылар. Дцздц, сораглашыб бир-
бириндян щал-ящвал тутурдулар. Амма талейин эярдишиндян эюрцшя
билмирдиляр. Еля ки, Вяли Мискинлийя гайытды, Ъавада хябяр чатды
ки, бяс, демязсянми Вяли чобанлыьы атыб ашыглыг щявясиня дцшцб.
Шаир Ъавады мараг эютцрдц. О, Вялинин щярдян шеирдян –
филандан йаздыьыны билирди. Амма бирдян-биря чобанлыьы атыб
ашыглыг щявясиня дцшмясини анлайа билмирди. Фикирляшди ки, щяр
шейин тязяси, достун кющняси. Эетсин щям бир Вяли иля эюрцшсцн,
щям дя эюрсцн бу ня севдады дцшцб. Ашыг палтарыны эейинди,
сазыны чийниня салыб дцшдц йолун аьына. Та ки эялиб Мискинлийя
чатды.
Бяли, Вяли евляриня эялиб бир-ики эцн галды. Онун бир няняси
вар иди, адына Зейняб гары дейярдиляр. Зейняб гары айры бир евдя
тяк йашайырды. Мяслящят, мяшвярятдян сонра Вяли эедиб онун
йанында галасы олду. Дедиляр, гоъа гарыды, щяйаны – зады йохду.
Юлцб еляр, ъамаат ичиндя биабырчылыг олар, щеч олмаса, йанында
бир адам олсун. Вяли эялиб Зейняб гарынын йанында галмаьа
башлады. Гары гоъа олса да гывраг иди, анъаг гулаьы бир аз аьыр
ешидирди, бир дя Вяли иля данышмагдан щеч арасы йохуйду. Евя
эялди лал-динмяз отурарды. Зейняб гарынын эцнц о гапыда-бу
гапыда сюз эяздирмякдя, гейбят гырмагда кечярди. Эцндя,
Aллащ билир, нечя ев тикярди, нечя еви йыхарды. Аллащын икиъя ъадыны
салмазды ки, дишин арасында чейняйясян. Сярасяр бир ай беля
196
Şeirlər, dastanlar
кечди. Вялинин гарны исти хюряк, яйни тямиз палтар эюрмяди.
Зейняб гары Вялийя йатмаг цчцн бир митил вермишди ки, ийсиндян
адамын баьыр-юфкяси аьзына эялирди. Евин сялигя-сящманы да,
Aллащ эюстярмясин, байгуш йурдуну хатырладырды. Евин бир тозу
вар иди, еля бил, пинти дяйирманчы ун ялямишди. Вяли бир истяди
гайыда евляриня, амма намуса боьулду, деди, дейяъякляр гары
иля йола эетмяди, тяк гойуб гайытды. Хцлася, ичиня салыб бир тящяр
дюздц. Анъаг Вялинин саз чалмаьы гарыны лап тянэя эятирмишди.
Еля ки, Вяли ъцряни алырды ялиня, цзцнц ъящянням алмасы кими
бозардырды.
Бяли, еля ки, Ъавад эялиб Вялиэиля йетишди, дедиляр ки, Вяли
Зейняб гарыэилдядир. Шаир Ъавад ордан Зейняб гарыэиля эялди,
чаьырды:
— Ай ев йийяси!
Вяли байыра чыхды, эюрдц бир ашыгды, чийниндя дя саз. Ня Вяли
Ъавады таныды, ня дя Ъавад Вялини. Ъавад деди:
— Гардаш, Вяли бурдамы йашайыр?
Вяли ъаваб верди:
— Биздя Вяли чохду, щансыны дейирсян?
— Яввял чобан имиш, инди истяйир ашыглыг елясин!
— Бяли, бурда йашайыр.
— Кимди?
— Мяням.
— Аллащ гонаьы истярсянми?
— Аллаща да гурбан олум, гонаьына да, буйур эял!
Шаир Ъавад кечди ичяри, Зейняб гары, Aллащ билир, щансы
гапыда иди. Вяли отурмаьа йер эюстярди, цряйиндя дя фикир еляди ки,
хейр ола, эюрясян бу ашыг нядян ютрц эялиб. Ъавад отурмады,
деди:
— Отурмаздан яввял сянинля ишим вар.
— Чох яъяб, ня ишин вар буйур.
— Дейирляр, сян нечя ил чобан олмусан, инди башлайыбсан
ашыглыьа, билдийин ики кялмя шей йохду, ня бириня шяйирд
дурубсан, ня ашыглыг елминдян хябярин вар. Сян беля иш эюрмякля
ашыглыьы бищюрмят еляйирсян. Инди эялмишям сяннян дейишмяйя,
ишди ъаваб веря билдин сюзцм йохду, ашыглыьыны еляйярсян, йох
ъаваб веря билмядин кирмиш эет чомаьыны эютцр.
Вяли эюрдц дейишмякдян айры ялаъ йохду, деди:
— Йахшы, ня олар, йа сяня веряr Aллащ, йа мяня.
197
Miskin Vəli
Шаир Ъавад байагдан сазы кюйняйиндян чыхармышды.
Вялинин бу сюзцнц ешитъяк сазынын зилини зил еляди, бямини бям,
синяси цстя мцстякям. Алды эяряк ня деди, тяряфиндян ярз едяк,
ешидянляр шад олсун:
Ашыглыьын гайдасыны билмяйян,
Саз эютцрцб щяр мейданда данышыр.
Бир камил устаддан дярсин алмайан,
Щеч утанмыр ариф йанда данышыр.
Вяли дя ъцрясини дивардан эютцрдц, эюряк шаир Ъавада ня
ъаваб верди:
Ашыглыг елминдян хябярдарам мян,
Саз эютцрцб щяр мейданда эязирям.
Бир камил устаддан дярсим алмышам,
Ариф мяням, ариф йанда эязирям.
Алды Ъавад:
Дилдя сцмцк йохду, дейир йаланы,
Мян танырам дярси дярин оланы,
Чомаьа, чарыьа йолдаш оланы
Щяйа билмяз ъанда, ганда данышыр.
Алды Вяли:
Эяр щяйан вар унутмайнан юзцнц
Ариф йанда чашдырмайнан söзцнц,
Йола салам сян кимисин йцзцнц
Нашысанса, ял аманда эязирям.
Алды Ъавад:
Ъавад дейяр дярйалара далмышам,
Ъцмля устадлары хофа салмышам,
Нечя ашыгларын сазын алмышам,
Инди мяннян бир чобан да данышыр.
Еля ки, шаир Ъавад юз адыны чякди, Вяли бармаьыны дишляди.
Билди ки, бу шаир Ъавадды юзц дя йа зарафат едир, йа да ону
сынайыр. Юзцнц сахлайа билмяди, кющня достунун цстцня атды.
Эюрцшдцляр, щал-ящвал тутдулар. Вяли деди:
— Сюзцм йарымчыг галды, гой тамамлайым, дейир, сюз
йарымчыг галса, шейтан буйнуз чыхарар.
Вяли эютцрцб сюзцн мющцр бяндини беля тамамлады:
Вяли чобан иди, олубдур ашыг,
Саза зийнят верир, сюзя йарашыг,
198
Şeirlər, dastanlar
Эцшт тутан юнцмдя, бил галар йазыг
Мян сяррафам, эювщяр-канда эязирям.
Дейишмя тязяъя гуртармышды ки, Зейняб гары щачалаг-
йумалаг щарданса эялиб чыхды. Еля бил алты айлыг карвандан
эялмишди, ичяри эирян кими йаныны верди йеря. Шаир Ъавад эюрдц ев
тюкцлцб итир, гарынын хятриня дяймямяк цчцн деди:
— Зейняб няня, сян гоъа гарысан, бу эцннян беля сянинки,
йемякди, йатмагды. Эяряк бир эялин ола ки, гуллуг еляйя сянин
дя, ишдян, эцъдян гулаьын динъ ола.
Зейняб гары деди:
— Нейняк дейирсян?
— Эялсян, Вялини евляндиряк!
Байаг щал-ящвал тутанда Вяли Назлы ханымла олан сющбяти
неъя варса, Ъавада данышмышды. Инди Ъавад Зейняб гарынын
аьзыны арамаг истяйирди ки, эюрсцн эялини йола веряр йа йох. Еля
ки, Ъавад бу сюзляри деди, еля бил гары йатмышды айылды. Фикирляшди
ки, ей дили-гафил, доьрудан да, Вяли, бялкя, бир щалал сцд яммишини
ала, онун да ъаны ишдян-эцъдян архайын ола, эялин габаьында
гуллугчулуг едя. Ойду ки, деди:
— Бала, мян разы, кими дейир елчи эедим.
Ъавад истяди гызын адыны дейя, Вяли эюз еляди ки, сян
нейнямяк истяйирсян, Зейняб гарыйа дедин, еля бил ъар чякиб
алямя дедин, сюз-сющбят Мяшяди Щямидин гулаьына чатар, алям
бир-бириня гарышар. Она эюря дя Ъавад деди:
— Кимлийини дейя билмярям, амма нишанялярини дейя
билярям.
— Йахшы, де эюрцм нишаняси няди, буна неъя гыз лазымды?
— Гары няня, гулаг ас, эюр Вялийя неъя гыз эярякди! Беля
шейи сюзнян демяк олмаз, эяряк сазнан дейясян!
Алды Ъавад:
Няня, бир сюз дейим, сян дя ъаваб вер,
Ян язял дцнйада йар эюзял эяряк.
Товуз тамашалы, сона ъилвяли,
Гашлары сцрмяли гар эюзял эяряк.
Вяли Ъавады сахлады ки, бир дайан, мяним дя сюзцм вар.
Бир ай иди ки, Вяли Зейняб гарынын ялиндян боьаза йыьылмышды, ичи
долу иди, дярдини демяйя адам ахтарырды. Эюрдц бундан йахшы
фцрсят йохду, дярдини демяся, цряйи партлар, цз тутду Ъавада:
199
Miskin Vəli
— Сян эюзялин бир ъцрясини дедин, инди иъазя вер мян дя
башга ъцрясини дейим.
— Йахшы, де эюряк, сян неъясини дейяъяксян!
Алды Вяли:
Ъавад, сюзляриня ъаваб верирям,
Йанаглары солан йар эюзял эяряк.
Гоъалмыш, гарталмыш, лап ялдян дцшмцш,
Сачлары аь олан гар эюзял эяряк.
Зейняб гары эюрдц, Вяли бир аз кюнтюй эетди, амма бир
шей баша дцшмяди.
Алды Ъавад:
Тярлан кими силкиняндя бинадан,
Сечилмяйя йашылбашлы сонадан,
Беля эюзял тяк-тяк олар анадан
Мямяси синядя нар эюзял эяряк.
Алды Вяли:
Будур эюзялликдя нишанын бири,
Эцнц кечмиш ола, ъаша фикири,
Ял галында ола яндамын кири,
Теъян мямялярдя бар эюзял эяряк.
Алды Ъавад:
Товуз тамашалы, дурна бахышлы,
Мялакя сифятли, ялван нахышлы,
Мина эярдян ола, марал йеришли,
Беля нишаняси вар эюзял эяряк.
Алды Вяли:
Сюзц дейян заман фикирим чашды,
Чцнки няням мяним иля савашды,
Синяси эəрмяли, цзц гыртлашды,
Тярляйяндя аха кир эюзял эяряк.
Зейняб гары бахды ки, дейясян, бу сюзцн бир уъу эялиб
она чатыр, амма бир сюз демяди, ахырыны эюзляди.
Алды Ъавад:
Пяришан оланда цряйин гана,
Шухлуг едиб ятрафында долана,
Эюзяллийи шювгü сала ъащана
Синяси мейвяли бар эюзял эяряк.
200
Şeirlər, dastanlar
Алды Вяли:
Гуллуьа буйурсан, кей гана сюзц,
Белдян донгар ола залымын гызы,
Чыьнайа гонаьы, эюрмяйя эюзц,
Йейиб-йата, пцнщан йер эюзял эяряк.
Алды Ъавад:
Мин цч йцз ялли ики тарихдя йаздым,
Ширин лящъялийдим, бцлбцл аваздым,
Ъавадам сейр едиб дцнйаны эяздим,
Намусу эюзляйян ар эюзял эяряк.
Алды Вяли:
Унутмайын Вяли кими сирдашы,
Сяксяня, дохсана йетишя йашы,
Тюкцля дишляри, аьара башы,
Дили лал, гулаьы кар эюзял эяряк.
Зейняб гары бахды ки, дейясяни-зады йохду. Вяли еля ону
дейир. Бир истяди эюзцнц йума, аьзыны ача. Бирдя гонаьын
йанында лянят шейтана деди. Башлады мязяммятя ки, бала, мян
сяня ня пислик елямишям, инди аьлына эяляни данышырсан. Евя
эялмяйимя пешиман елямисян, бир чцрцк ъцряни басырсан
гуъаьына, дынгылтысындан гулаьым гута эедир. Мян сяня ня
йаманлыг елямишям ону де. Иш беля оланда Вяли гярара эялди ки,
эяряк цряйини тамам бошалда, даща охуну атыб йайыны
эизлятмяйя. Баша сала ки, Зейняб гарынын эцнащы няди. Она эюря
дя сазы синясиня басыб цз тутду Зейняб гарыйа:
Ана дейиб дурдум сянин йанында,
Щеч мяни йадына салмадын, няня.
Ширинми йатырсан хабын канында,
Гайьыма, гейдимя галмадын, няня.
Зейняб гары эюрдц ъаваб вермяся олмаз, эяряк о да юз
цряйини бошалда. Сачындан цч тел айырыб басды синясиня эюряк
Вялийя неъя ъаваб верди:
Бир дцшкцн гарыйам инъитмя мяни,
Щяр заман гуллугда ола билмирям.
Дейимми сюзцмц ачыб синями?
Неъя ойнуйум саьа-сола билмирям.
Алды Вяли:
Буйурарам сющбятинян, сазынан,
Сян дя гуллуг ейля, ишвя, назынан,
201
Miskin Vəli
Дяйишмярям эялининян, гызынан,
Щейиф бир дярдими билмядин, няня.
Алды Зейняб гары:
Оьул, бир sюз дейим сяня эялэинян,
Сюзляримин гиймятини билэинян,
Эет аьлын кясянин бирин алэинян.
Бундан гейри тядбир биля билмярям.
Алды Вяли:
Кюнцлдян чякирям гцбар дейирям,
Бир тути гамятли дилбяр дейирям,
Вялийям сюзцмц ашкар дейирям,
Севдийими нечцн алмадын, няня?
Алды Зейняб гары:
Мян Зейнябям, сян бахэинян цзцмя
Бир гуллугчу лазым эялир юзцмя,
Ща дейирям бахан йохдур сюзцмя
Севдийин эюзяли ала билмирям.
Сюз тамама йетди. Шаир Ъавад цч-дюрд эцн достунун
йанында галыб гайытды Габагтяпяйя.
Бир айдан нечя эцн кечмишди ки, Вяли Шямкирдян
гайытмышды. Фикирляшди ки, даща вахтды, Ъанбаьчайа сяфяр етмяк
лазымды. Онун бир гардашы да вар иди. Ады Мящяммядяли иди.
Мящяммядяли Вялидян беш-алты йаш бюйцк оларды. Юзц иля
Мящяммядялини дя эютцрдц. Ъцряни евдя гойду, чцнки адам
йанында чыхармагдан ар еляди. Хцласейи-кялам, ики ашыьа бир саз
эютцрцб йола дцшдцляр. Ики эцн о кянддя, бир эцн бу кянддя ахыр
эялиб бир кяндя чыхдылар. Эюрдцляр, кянддя бир евдя бир вай-
шивянди ки, Aллащ эюстярмясин, еля бил Кярбяла мцсибятиди.
Эялдиляр бу щай-щарай олан йеря. Юйряндиляр ки, бяс,
демязсянми бу бир таъирин евиди. Таъирин ъащ-ъялалы, малы-пулу
аднан сюйлянирмиш. Еля бу йахынларда таъир юлцр. Онун ики оьлу
вар имиш. Гырхы чыхмамыш таъирин оьуллары башлайыр аталарынын
мцлкцнц, пулуну бюлмяйя. Мцлкц бюлцб гуртарырлар. Еля ки, иш
чатыр пула бири дейир сяня чох олду, о бири дейир йох сяня чох
олду. Бу дейир, о дейир, ахырда туташасы олурлар. Гардашын бири
тцфянэи чякир, вуруб о бири гардашыны юлдцрцр. Вяли бахды ки, бир
аьбирчяк арвад юзцнц шящид едир. Аллащ эюстярмясин, цзцнц,
башыны бир эцня салыб ки, саь тутар йер йохду. Сорушду ки, бу
кимди. Дедиляр, таъирин арвадыды, юлян дя бунун оьлуду.
202
Şeirlər, dastanlar
Доьрудан да, аьыр дярдийди. Юлян оьул, юлдцрян оьул. Ял йетяси
йер йохуйду. Бу щадися Вялийя чох аьыр тясир еляди. Эютцрцб орда
беля йазды:
Эюстярян щцняри язялдян бяри,
Охуйан, щяр елмя чатансан, ей пул.
Сюзлярин эювщяри, дилляр язбяри,
Ширин ъанлар алыб сатансан, ей пул.
Варлынын шющрятли, шанлы адысан,
Шащлар досту, касыбларын йадысан,
Фитнясян, фясадсан, сещри-ъадусан,
Натигляр нитгини тутансан, ей пул.
Бир ъамал эюстярян айнадан сянсян
Юлкяляр йериндян ойнадан сянсян,
Алямдя чох ганлар гайнадан сянсян,
Дцнйаны бир-бириня гатансан, ей пул.
Шанлы ъялаллары гуран да сянсян,
Учуран, зярбяляр вуран да сянсян,
Бяшяри гырдыран, гыран да сянсян,
Милйонлар ганына батансан, ей пул.
Сян цчцн эютцрцр бири аьыр дашы
Сян цчцн башлайыр ганлы савашы,
Сян цчцн юлдцрцр гардаш гардашы,
Тутдуьун ямялдян утансан, ей пул.
Бириня ширинсян, бириня аъы,
Биринин башына гойурсан таъы,
Дярин дярйалардан алан хяраъы,
Даьлары кцл едиб атансан, ей пул.
Мискинли Вялини эятирсян сана,
Мещрибан елляри салма зийана,
Кюмяксян, архасан, ъансан инсана,
Црякляр цстцндя йатансан, ей пул.
Вяли иля Мящяммядяли дяфндя иштирак елядиляр. Ашыьа
лазымдыр ки, елин хейириндя, шяриндя иштирак еляйя. Еля ки, ъяназя
апарылыб дяфн едилди, ъамаат башсаьылыьы вериб даьышылмаьа
башлады. Вялиэил дя орадан йол алдылар Ъанбаьча сямтиня.
Соруша-соруша щаъа эедиб чыхмаг олар, онлар да соруша-соруша
эялиб йолла Ъанбаьча тяряфляря чыхдылар. Бир йердя бахдылар ки, йол
щачаланыр, билмядиляр щара эедяляр. Дедиляр, щям бир аз отураг
няфясимизи дяряк, щям дя бир Аллащ бяндяси раст эялся, сорушаг
203
Miskin Vəli
эöряк щансы йолла эетмялийик. Бяли, бир аз кечмишди ки, эюрдцляр
бир адам габаьында да балаъа бир нахыр щайлайыб юрцшя апарыр,
дедиляр:
— Гардаш, олармы сяни наращат еляйяк?
Нахырчы ъаваб верди:
— Нийя олмур ки, буйурун.
— Ъанбаьчайа эедян йол щансыдыр?
Нахырчы йолу эюстярди. Амма эюрдц бунлар щеч буралар
адамына охшамырлар. Биринин дя чийниндя саз вар. Йягин етди ки,
ашыгды. Деди, йягин шаир Ъащанла дейишмяйя эедир, сорушду:
— Гардаш, дейясян буралар адамы дейилсиз?
— Йох, узагдан эялмишик.
— Ъанбаьчайа эетмякдя хейир ола.
— Эедирик уста Ъащанын йанына саз алмаьа.
Нахырчы саз алмаг сюзцнц беля баша дцшдц ки, йяни онунла
дейишиб сазыны алмаьа, амма бу уста сюзцнц щеч анлайа билмяди.
Она эюря дя сорушду:
— Неъя йяни уста Ъащан, Ъащан уста дейил ки…
— Неъя йяни уста дейил?
— Ъащан бир шаир гызды, ашыглар ялиндян зара эялиб, индийя
гядяр ийирми ики ашыьын сазыны ялиндян алыб йола салыб. Юзц дя шярт
гойуб ки, ким мяня удузса, эяряк ашыглыг елямяйя, ким дя мяни
удса, она яря эедиб юмрцм бойу габаьында нюкярчилик
еляйяъяйям.
Нахырчы беля дейяндя Вяли иля Мящяммядяли бахдылар бир-
биринин цзцня. Вяли бармаьыны дишляди. Анлады ки, ашыг
Мящяммяд ону алдадыб, гясдян Ъанбахчаны нишан вериб ки,
Вяли эедиб шаир Ъащанын ъянэиня кечсин, удузуб ел ичиндя биабыр
олсун, бир дя ялиня саз алмасын. Даща щарайа йетяъякди, иш ишдян
кечмишди. Мящяммядяли деди:
— Гардаш, даща щара эедяк ки, эял гайыдаг, бизим шаир
Ъащанла ня ишимиз.
Вяли бир ашаьы фикирляшди, бир йухары фикирляшди, чох эютцр-
гойдан сонра деди, юлмяк юлмякди, хырылдамаг ня демякди.
Бурайа кими эялиб бурдан гайытмаг кишилик дейил, эедиб Ъащанла
дейишяъяк. Удар лап йахшы, удузар да йеня гайыдыб чомаьыны
эютцряр, чобанлыьыны еляйяр. Вяли бир дя юзцня эцлдц ки, Ашыг
Мящяммяд уста Ъащан дейяндя о, еля билмишди ки, Ъащан
кишиди. Анъаг инди юйрянди ки, бу гыз имиш. Ня ися, Мящяммядяли
204
Şeirlər, dastanlar
чох деди, Вяли аз ешитди. Ъанбаьчайа эедяси олдулар, ахыр ки эялиб
кяндя чатдылар. Кянддя бир евдя гонаг галасы олдулар. Дейир,
йер гулаглыды, бир саатын ичиндя хябяр шаир Ъащана чатды. Дедиляр,
бяс демязсянми кяндя ики ашыг эялиб, юзц дя филанкясин евиня
дцшцбляр.
Кянд юйряшмишди, бир ашыг эялян кими билирдиляр ки, шаир
Ъащан онунла дейишмямиш бурахмайаъаг. Одур ки, щамы
тюкцлцб эялирди. Инди дя ъамаат башлады йыьышмаьа. Бир саатын
ичиндя Вяли бахды ки, ичяри адамнан долду.
Сизя дейим шаир Ъащандан. Ъащан ашыг палтары эейинди,
башына папаг гойду, белиня хянъяр баьлады, ялгяряз
танынмамаг цчцн юзцнц киши гийафясиня салды. Сазыны да эютцрцб
Вяли иля Мящяммядялинин олдуьу евя эялди. Хош эялдиниз ейляйиб
кечиб сакитъя бир тяряфдя яйляшди. Еля ки, шаир Ъащан ичяри эирди,
Вяли онун ялиндяки сазы эюрцб шцбщялянди, зянн еляйиб эюрдц ки,
балам, бу, гызды, киши патлары эейиниб, мятляби баша дцшдц.
Амма цстцнц вурмады.
Аьсаггалардан бири хащиш еляди ки, ашыглар чалыб охусунлар.
Доьрудан да, ъамаат ашыгларын башына йыьышмышды, елин адятиня
эюря инди эяряк чалыб охуйайдылар. Ашыг Мящямядяли сазы
кюйняйиндян чыхарды, бир-ики аьыз охумушду ки, Ъащан сорушду:
— Гардаш, щаралар ашыьысыныз?
— Мискинлидян эялмишик.
— Зяр эятирмисиз, йа зяр алмаьа эялмисиз?
Ашыг Мящяммядяли дурухду, билмяди ня ъаваб версин. Вяли
буну щисс еляди. Одур ки, ъаваб верди:
— Зяр эятириб зярэяр апармаьа эялмишик.
— Икиниз дя ашыгсыныз?
Йеня Вяли ъаваб верди:
— Бяли, мян шяйирдям, о ашыг уста.
— Сярраъ бизсиз, ашыг сазсыз олмаз. Бяс, нийя икинизя бир
сазыныз вар?
— Бири вар, бирини дя бурдан аларыг, олар ики.
— Бурада бяйям саз сатырлар ки, аласыз?
Дцздц, Ъащаны эюряндян Вялинин цряйи ясирди. Дейир,
Аллащдан горхмайан кафярди. Амма еля ки, данышмаьа
башладылар, нядянся бир аз цряклянди. Дцшцндц ки, ъящянням,
удузарам да удузарам, исланмышын судан ня горхусу, ня вар
дейяъяйям. Она эюря дя деди:
205
Miskin Vəli
— Йох, дейирляр бурда бир шаир Ъащан вар, ийирми ики ашыьын
сазыны алыб. Эялмишик ону баьламаьа, фикирляшдик ки, даща онун
сазыны алаъаьыг, икинъи сазы юзцмцзя йцк елямяйяк.
Ъащан бахды ки, бу чох йухарыдан эетди. Цряйиндя деди,
ейби йохду, инди кюпцнц аларам, деди:
— Бирдян Ъащан сяни баьлады, онда нейнярсян?
— Онда дейярям алдыьын ийирми ики сазын щамысыны бир-бир
вур мяним башыма, юлярям юлярям, галарам галарам.
— Ъащан, йягин, саза гыйыб сянин башын кими баша вурмаз.
Сюз Вялийя йаман тохунду, анъаг цстцнц вурмады. О да
Ъащаны санъмаг истяди:
— Ъащан горхусундан бура эялир ки, бир мяним башыма да
вура, йа вурмайа. Цч саатды эялмишик, ща эюзляйирик эялиб чыхмыр,
Аллащ билир, горхусундан гачыб щарда эизляниб.
Вяли инъя дамардан йапышмышды. Сюз Ъащана бярк тясир
еляди, аъыьындан рянэ вериб рянэ алды. Истяди дейя нийя йалан
данышырсан, ики саатды мян бурдайам. Бир тящяр щиккясини боьду.
Йенидян цз тутду Вялийя:
— Мян Ъащанын шяйирдийям, иш ки беля олду эялсяниз
дейишяк.
Вяли ъаваб верди:
— Лап йахшы, онда шяйирдляр дейишсин, усталар да шаир
Ъащан эялся, дейишярляр.
Шаир Ъащан айаьыны диряди ки, йох еля мян уста иля дейишмяк
истяйирям, Вяли деди, олмаз, устанын иши уста иляди, шяйирдинки
шяйирдинян. Ахыр Ъащан разылашды, амма бу шяртля ки, яэяр Вялини
удса, онда Мящяммядяли иля дейишяъяк. Гыз деди:
— Йахшы, инди ки, беля олду дейишяк. Анъаг мяним ики
шяртим вар. Биринъи шяртим оду ки, удузсан мян дейян бир йахшы
саз алыб веряъяксян. Щям дя бундан сонра ялиня саз
алмайаъагсан. Икинъи шяртим сянин удмаьындан асылыдыр, яэяр
удсан дейярям.
Вяли разылашды. Ъащан тяклиф еляди ки, Вяли габаьа дцшсцн.
Вяли деди:
— Дейишмяйи сян тяклиф елямисян, юзцн дя габаьа дцш.
Даща чох ъящл еляйяси олмадылар. Ъащан сазы кюйнякдян
чыхарды. Вяли дя Мящяммядялинин сазыны алды. Бурда узун бир
дейишмя башланды. Яввял-яввял щяр ики тяряф бир-бириня щярбя-
206
Şeirlər, dastanlar
зорба эялмяйя башлады. Алдылар эюряк ня дедиляр, гулаг асанлар
ня ешитдиляр.
Ъащан архайын иди ки, удаъаг. Одур ки, сазы синясиня басыб
Вялийя беля деди:
Гышын чиллясиндя эядикдян ашсан,
Дцшярсян ъовьуна, гара билэинян.
Эюзцн йумуб ялчин гайадан учсан,
Саь ъисмини парча-пара билэинян.
Ъавабында алды Вяли:
Бир адам сянинля цлфят ейляся,
Онун ясил затын ара билэинян.
Щягигятдян, щяъвиййатдан сюйляся,
Йахынды, узагды ара, билэинян.
Алды Ъащан:
Гышын чиллясиня бащар, йаз демя,
Ала гарьалара губа, газ демя,
Сяндян Мяънун олмаз, Лейли эюзлямя,
Дцшмяэинян щяр дийара билэинян.
Алды Вяли:
Баьбан олсан, бясля алманы, нары,
Сярраф биляр нядир ясл мирвары.
Мятащынын баьлы олса, базары,
Онда юз бяхтини гара билэинян.
Алды Ъащан:
Гцдрятин ялиндян ичмишям бада,
Хоф етмирям щеч кимсядян дцнйада,
Бир мейдан ачмышам бу Ъанбаьчада,
Ашыглары эятдим зара билэинян.
Алды Вяли:
Данышма мяълисдя дяли, дивана,
Ня мянада шама йанар пярвана,
Хястяйям гапына эялдим дярмана
Аь синядя бир ъцт нара билэинян.
Алды Ъащан:
Ъащанам, данышан имран дил мяним,
Баьча мяним, бцбцл мяним, эцл мяним,
Гощум мяним, гардаш мяним, ел мяним,
Сяни чякдирярям дара билэинян.
207
Miskin Vəli
Алды Вяли:
Ашыг Вяли ня чякирсян ащу-зар,
Тярлан ойлаьында олмазмы шикар,
Ъцмля бу ъащанын бир гцввяси вар,
Ишыг салыр црцзэара билэинян.
Ъащан бу дяфя щярбя-зорбаны эярайлы цстя деди:
Алды Ъащан:
Оьлан, яслин щаралыды?
Цз тутуб бу йана эялдин?
Дейян, бяхтин гаралыды,
Мяним тяк цммана эялдин.
Вяли фикирляшди ки, Ъащан ня билир, о, бура саз дцзялт-
дирмяйя эялиб, Ъащаны уста билиб. Еля гой десин ки, сянин адыны
ешидиб дейишмяйя эялмишям. Онсуз да эялиб бура чыхыб. Ойду ки,
ъавабында деди:
Гяввазам азярбайъанлы
Цз тутуб бу йана эялдим.
Мискин елли, мис мядянли,
Сянин тяк цммана эялдим.
Алды Ъащан:
Бура эялибсян ня ада?
Ялимдян эедярсян дада,
Тора дцшдцн Ъанбаьчада,
Баьры дюняр гана эялдин.
Алды Вяли:
Мян эедирям щяр дийара,
Щяля дцшмямишям дара,
Аь синяндя бир ъцт нара,
Дярдимя дярмана эялдим.
Алды Ъащан:
Ъащан дейир дайанарсан,
Ширин ъандан усанарсан,
Дцшдцн одлара йанарсан,
Неъя ки, пярвана эялдин.
Алды Вяли:
Мейдан цстя Ашыг Вяли,
Даьытма щушу, камалы,
Сянин тяк дцнйа эюзяли,
Бир исми Ъащана эялдим.
208
Şeirlər, dastanlar
Ъащан эюрдц йох, дейясян, бу асанлыгла тяслим
олмайаъаг, ъянэц-ъидал узун чякяъяк. Амма ялаъ няйди, ня
гядяр лазым олса, дейишмялийдиляр. Ъащан чох архайын тярпянирди,
еля бил Вяли овъунун ичиндяйди, еля бир ялини йуммаьы галыб,
щярбя-зорбадан кечди диванийя, алды дцбаря:
Гяфил дцшдцн кямяндимя,
Эялирдин щаннан эядя.
Эял икимиз ъянэ еляйяк
Гачма мейдандан эядя.
Чох ашыглар саз эютцрцб
Мяня мейдан охуйуб
Ъисминя лярзя салмышам,
Гуруйуб ганнан эядя.
Ъавабында алды Вяли:
Гяза эялди, хята тутду,
Ким гачар ондан эюзял.
Дурмушам гуллуьунда,
Буйур фярмандан эюзял.
Бойун эюрцб щейран олдум,
Дцшдцм ешгин одуна.
Дярдимя дярман истярям
Сян тяк лоьмандан эюзял.
Алды Ъащан:
Мян бир камил сяййад кими,
Бярялярдя дурарам.
Сянин кими чолпалара
Ачыб торум гурарам.
Йягин бил ки, рцзэарына
Биръя зярбят вурарам.
Дярдиня дярман тапылмаз,
Тябиб, лоьмандан эядя.
Алды Вяли:
Инсан эяряк цряк сюзцн
Ашкар етсин дилиндя.
Ъанан дейиб ъан гоймушам
Бир эюзялин йолунда.
Ешитмишям сораьыны
Ъанбаьчанын елиндя.
209
Miskin Vəli
Мян сяни дейиб эялмишям,
Азярбайъандан эюзял.
Алды Ъащан:
Йедди гат йер язбяримди,
Йедди гат эюйдян даныш.
Елмдя бир дярйа мяням
Вермярям бойдан даныш.
Мейданыма чохлаы эялиб
Дярбянддян, Хойдан даныш.
Баъ вериб, баъ алмайыб
Шаир Ъащандан эядя.
Алды Вяли:
Гявваз олан лял ахтарар
Дярйаларда, дяриндя.
Сян кими эюзял севянин
Ешг олмазмы сяриндя?
Мискинли Ашыг Вялийям,
Дурдум вядя йериндя.
Кяклик дя ъан гуртарармы
Бир шух тярландан, эюзял?
Ъащан гошма деди, Вяли ъаваб верди, эярайлы деди ъаваб
верди, дивани деди ъаваб деди. Ъащан эюрдц беля олмаз, иши даща
да чятиня салмаг лазымды, деди:
— Йахшы, индийя кими ъавабындан разы. Инди эял гыфылбяндя
кечяк.
— Мяслящят сянинкиди, ня истяйирсян, ону да де.
Ъащан о гыфылбянди деди ки, ийирми ики ашыьын он дюрдцнц о
гыфылбяндля баьламышды. Щяля о гыфылбянди ачан олмамышды. Йа
Аллащ дейиб сазы синясиня басды, эюряк щямин гыфылбянди неъя
деди, гулаг асанлар ня ешитди.
Алды Ъащан:
Бир отаьа эирдим бир ъадасы вар,
Гырх сяккиз мящляйя дяйди гайытды
Он икиси зцлцм едир ашкара,
Кюнлцмцн будаьын яйди гайытды.
Ъавабында алды Вяли:
О бир илди, ай гыз, ил щесабында
Гырх сяккиз щяфтяйя дяйди гайытды.
210
Şeirlər, dastanlar
Цч ай зимистанды он ики щяфтя,
Ъцмля кюнцлляри яйди гайытды.
Алды Ъащан:
Он дюрдц аь эейяр, он дюрдц гара,
Он дюрдц дярд олур, он дюрдц чара,
Онлар эедиб салам вердиляр щара?
Дохсан алты гядям гойду гайытды.
Алды Вяли:
Он дюрдц аь эейяр, он дюрдц гара,
Эеъя-эцндцз сюйляйирям ашкара,
Гырx сяккизин ики щяфтя дцбара,
Дохсан алты щяфтя сайды гайытды.
Алды Ъащан:
О няди дцнйада булунмаз чара?
О няди ки, билмяк олмаз ашкара?
О няди ки, гиймят алыр дцбара?
Ъащан да дилиндян сайды гайытды.
Алды Вяли:
Вяли, о юлцмдц булунмаз чара,
Ким кимин цряйин биляр ашкара?
Нясищятди гиймят алан дцбара,
Аталар дилиндян йайды гайытды.
Ъамаат эюрдц Ъащан ня дедися, Вяли биръя-биръя щамысына
ъаваб верди, дедиляр:
— Яшши, сизин дейишмяниз хан аршыны кими ня гядяр
узанаъаг.
Ъащана дедиляр ки, инди дя эялмя ашыг десин сян ъаваб вер.
Ъащан бахды ки, айры ялаъ йохду, ъамаатын дедийини елямяся,
бищюрмят олар. Щям дя еля бир сюзц дя галмамышды. Она эюря дя
мейданы Вялийя верди…
Вяли, йа Яли сяндян мядяд, дейиб мейдана эирди. Эюрдц,
ъамаат тянэя эялиб, даща гошма, дивани демяйин йери йохду.
Ъащана цз тутду:
— Ашыг, мян сяня еля бирбаша баьлама дейяъяйям, даща
ашыг-ашыг ойнамаьын йери йохду.
Ъащан ъаваб верди:
— Юзцн билярсян, мейдан сянинди…
211
Miskin Vəli
Алды Вяли:
Бир отаьа эирдим дюрд айнасы вар,
Дюрд дя сифятини йягин эюрмцшям.
Щяр биринин дюрд эцлцнц санадым,
Цч йердян баьланмыш таьын эюрмцшям.
Ъавабында алды Ъащан:
О бир илимиздир дюрд дя фясли вар,
Дюрд дя сифятини йягин эюрцбсян.
Щяр бир айын дюрд щяфтясин санадым,
Цч ай-цч ай фясли-таьын эюрцбсян.
Алды Вяли:
Орада эюрмцшям бир нювряс ъаван,
Зянэин баьлар салыр о эцлц рювшян,
Чякир щясрятини ъцмля бу ъащан
Юз эюзцмля эюзял чаьын эюрмцшям.
Алды Ъащан:
Эялди йаз айлары нюврястя ъаван
Зянэин баьлар салыр о эцлц рювшян,
Чякир щясрятини ъцмля йаранан,
Юз эюзцнля эюзял чаьын эюрцбсян.
Алды Вяли:
Сян Вялийя сюйля ашикарыны,
Ъяфа чякян дярир бящри-барыны,
Инсанлар чох севир щяр нцбарыны,
Ишыг верян бир чыраьын эюрмцшям.
Алды Ъащан:
Ъащан да сюйляйир ашикарыны
Зящмят чяк, дадарсан бящри-барыны,
Севирик дцнйанын чох нцбарыны
Эцняш кими бир чыраьын эюрцбсян.
Бу дяфя Вяли ня дедися, шаир Ъащан щамысына ъаваб верди.
Вяли икинъи баьламаны дейяси олду. Ъащан щисс еляди ки, иш йахшы
эетмир, дейясян, биабыр олаъаг. Анъаг чаря йох иди, мейдана
эирмишди, эяряк мейданы давам етдиряйди. Вяли бу дяфя
баьламаны дивани цстцндя деди:
Алды Вяли:
Устад, сян ки сюз дейирсян,
Сюз няди, инсан няди?
Ол Адямдян ол Хатямя
212
Şeirlər, dastanlar
Эярдиши-дювран няди?
Мин няфяр беш мин няфяря
Вердийи фярман няди?
Ийирмийля баша вурур
Ону бир оьлан няди?
Ъащан эюрдц иш мцшкцлдц, баьламаны ача билмяйяъяк.
Сазы кюклямяк бящанясиля чякиб сими гырды, сонра да деди:
— Ашыг, архасыны да де, бу саат сими баьлайыб щамысына
бир йердя ъаваб веряъяйям.
Вяли баьламанын архасыны деди:
Ялли мин гошуну вар,
Икидянди сяфляри.
Бир сяркярдя ямр верир
Дцзялдир о ляшкяри.
Мин няфяр йцз мин няфяря
Дцзэцн верир пярэяри.
Сюзлярими айдын ейля
Нишан вя нишан няди?
Мискин Вяли йетик олду
Сюзцн щаггы-сайына.
Бир няфяр йцз няфяри
Гаил едир пайына.
Инсанлыьын пярэяридир
Гаранлыьа айына.
Ачаммасан йербяйердян
Галарсан щейран няди?
Ъащан галды начар. Баьламаны ача билмяди. Цз тутду
Вялийя ки, ашыг, бялкя, бирини дя дейясян. Вяли разылашды. Эютцрцб
о бириси баьламаны ярз еляди:
Бир ишыгды, бир гаранлыг, бир аъы,
Бир ширинди бир инсана доланыр.
Бир гцдрятди, бир мярифят, бир няфяс,
Бир хейиря, бир зийана доланыр.
Бир ганмайан, бир йарымчыг, бир ганан
Бир доьруду, бир яйриди, бир йалан,
Бир сатанды, бир сатылан, бир алан,
Бир йахшыйа, бир йамана доланыр.
Бир Вялиди, бир гялями, дяфтяри,
Бир талейи, бир гисмяти, гядяри,
213
Miskin Vəli
Бир алимди, бир ханяси, бир дяри,
Бир щягигят, бир яфсаня доланыр.
Ъащан йеня баьламаны ача билмяди. Даща тяслим
олмагдан башга ялаъы галмады. Бойнуна алды ки, удузуб.
Амма юз цряйиндя фикир еляди ки, яэяр бунун шяйирди белядирся,
эюр устасы неъядир. Вяли деди:
— Ашыг, сюз вермишдин ки, удузсан икинъи шяртини
дейяъяксян. Инди шяртини де, биляк.
Ъащан башындан папаьы эютцрдц, узун, гара щюрцкляри дал
эярдяниндя топугларына гядяр тюкцлдц. Сонра Вялийя деди:
— Ашыг, инди эюрдцн ки, мян киши йох, гызам.
Вяли ъаваб верди:
— Буну мян байаг сян ичяри эиряндян билирям.
— Билирсян лап йахшы, демяли, ариф адамсан. О ки галды
икинъи шяртя, бу эеъяни галын бурда, сабащ устан да, сян дя
эедярсиниз бизя, шяртими дейярям. Вяли баш цстя деди. Ъамаат
даьылышыб эетди. Вяли иля Мящяммядяли эеъяни йатдылар. Сящяр
ачылды, сцбщ цзцнцзя хейирлийя ачылсын. Щяр икиси чайдан-чюрякдян
йейиб шаир Ъащанэиля эялдиляр. Хош-бешдян сонра Ъащан онлары
ичяри дявят еляди. Баьладыьы ашыгларын сазыны евдя йыьмышды йан-
йана. Юз сазыны да эютцрцб онларын йанына гойду, сонра Вялийя
цз тутду:
— Ашыг, яввялян, сяня сюзцм оду ки, бах бурда ийирми ики
саз вар, юз сазымы да цстя гойдум ийирми цч олду. Инди бунларын
щамысы сяня чатыр. Икинъиси дя, шяртим белядир, мян ящд елямишям
ки, щяр ким мяни баьласа, она да яря эедяъяйям, юмрц бойу
гуллуьунда дураъаьам.
Вяли деди:
— Сазлардан ийирми икиси сянин, бири мяним.
Сазларын ичиндян бирини сечди. Еля бир саз иди ки, хоткара
эюндярсян сяня ханлыг баьышларды. Сонра та муздурлугдан
башламыш Ашыг Мящяммядля Назлы ханымла олан ящвалата гядяр
щамысыны бирбябир Ъащана данышыб ахырда да деди:
— Ъащан, сянин эюзяллийиня сюз йохдур, мян щеч сянин
ялиня су тюкмяйя лайиг дейилям, анъаг Аллащдан эизлин дейил,
сяндян ня эизлядим, мян юз гялбими вермишям Назлы ханыма.
Инди мяним йолуму эюзляйир. Яэяр мяслящят билсян, биз гардаш-
баъы оларыг.
Ъащан эюрдц Вяли аьыллы сюз дейир, разылашыб деди:
214
Şeirlər, dastanlar
— Йахшы, инди ки иш белядир, бу эцндян сян мяним
гардашым, мян дя сянин баъын. О ки, галды Мяшяди Щямиди разы
салмаг мясялясиня, о мяним бойнума. Инди мян сянинля
эедяъяйям Мискинлийя, аьсаггалдан-гарасаггалдан да эютцрцб
Мяшяди Щямидин йанына елчи эедяъяйям. Назлы ханымы алмамыш
эери дюндц йохду.
Бяли, еля щямин эцн йыьышыб цчц бир йердя Мискинлийя йола
дцшдцляр. Лянэийя-лянэийя бир щяфтядян сонра эялиб Мискинлийя
чатдылар.
Сизя дейим Ашыг Мящяммяддян. Ашыг Мящяммядя хябяр
чатды ки, бяс демязсянми Вяли эедиб Ъанбаьчада шаир Ъащаны
баьлайыб, щал-щазырда Ъащан да онунла бярабяр эялиб, Вялиэилин
евиндядир. Щярчянди Ашыг Мящяммяд мяйус олду, анъаг
щарайа чатаъагды, фикирляшди ки, йягин, Вяли Ашыг Мящяммядин
ону алдатдыьыны щисс еляди, бундан сонра щарда эялди онун писиня
данышаъаг, ел ичиндя хар еляйяъяк, эяряк вахтында башынын
чарясини гыла. Йол алыб Вялиэиля эялди. Шаир Ъащанла Ашыг
Мящяммяд бир-бирини йахшы таныйырды, эюрцшдцляр, щал-ящвал
тутдулар. Дейир, бязи инсанын ики сифяти бир цзц олар, бязи инсанын
да ики сифяти мин цзц. Ашыг Мящяммядин дя ики сифяти мин цзц вар
иди. Башлады ки:
— Вяли, гардаш, эюрцрсянми мян сяня салыг вердим ки,
эедиб шаир Ъащаны баьлайасан, сазыны да алыб эятирясян. Билирдим
ки, онда еля саз вар ки, тайы-бярабяри йохду.
Вяли бир истяди оланы-галаны дейя, Ашыг Мящяммядин
гялбиндякини цзцня вура, амма, деди, гонагды, дейяъяк мяни
гапысындан говур, ъан онун ъящянням Аллащын.
Еля ки, Ашыг Мящяммяд Ъащандан ня цчцн эялдийини
юйрянди, дцшцндц ки, йахшы фцрсятди, инди Вялийя бир щюрмят елясин
ки, араны сазласын. Ъащана деди, мян дя елчи эедяъяйям. Бу
Ъащан цчцн эюйдяндцшмя олду, чцнки Мяшяди Щямид Ъащаны
танымайа билярди, анъаг Ашыг Мящяммяди таныйырды. Ашыг
Мящяммяд дя ону йахшы тягдим едяр, Мяшяди Щямид биляр ки,
Ъащан кимди. Хцлася, Ъащанла Ашыг Мящяммяд цч-дюрд
аьсаггал да эютцрцб Мяшяди Щямидин гапысына елчи эялдиляр.
Ашыг Мящяммяд Ъащаны тягдим еляди. Мяшяди Щямид онун
адыны ешитмишди, неъя лазымдыса, щюрмят-иззятля гябул еляди,
эялишдяринин сябябини сорушду. Ъащан деди:
215
Miskin Vəli
— Мяшяди Щямид, сянин гызын Вялини, Вяли дя сянин гызыны
истяйир, инди эяряк бу ишя разы оласан. Аллащын изни, бяндянин
разылыьы иля мян онларын тойуну еляйиб гайыдам юз елимя-обама.
Сонра Ъащан онунла Вяли арасында олан ящвалат неъя вар
идися, данышды. Мяшяди Щямид бахды ки, валлащ бу щеч дя
Назлыдан яксик гыз дейил, эяряк онун сюзцнц йеря салмайа, гызы
да Вялини истяйир. Амма цряйиндя деди, щяля сябр елямяк лазымды,
сябр Аллащын адыды. Бир йахшы-йахшы фикирляшсин, мяслящятляшсин
эюрсцн гощум-яграба ня дейир. Одур ки, деди:
— Шаир Ъащан, йягин ки, мяним гапыма сяндян щюрмятли
адам эялмяйяъяк, анъаг мян дя бир гощум-ягряба иля
мяслящятляшим, эюрцм ня дейирляр. Щясини, йохуну беш-цч эцня
дейяр, сизя бир ъаваб верярям.
Бяли, беля дя разылашдылар. Анъаг цряйиндя Мяшяди Щямидин
бу ишя о гядяр дя разылыьы йох иди. Дейирди, дейяъякляр, Мяшяди
Щямид адам тапмады, гызыны бир чобана верди. Назлыйа евдян
байыра чыхмаьы гадаьан еляди, деди, гызды бирдян гошулуб гачар,
ону ел ичиндя бищюрмят еляр.
Сизя дейим Вялидян. Беш эцн кечди, он эцн кечди, Мяшяди
Щямиддян ъаваб чыхмады. Вялинин цряйи дюзмяди, Назлыны
эюрмяк истяди, хябяр эюндярди ки, филан вахт филан булаьа суйа
эялсин, ону эюрмяк истяйир. Дейилян вахт эялиб ня гядяр
эюзлядися, Назлы ханым эялиб чыхмады. Вялинин хябяри йох иди ки,
Мяшяди Щямид ону ев дустаьы еляйиб. Эютцрцб Назлыйа беля бир
намя йазды:
Цряйимдя эизли, пцнщан сюзцм вар,
Ону ашкар Назлы йара дейимми?
Билирям десям дя сюзцм тутулмаз,
Цзц дюнмцш бейилгара дейимми?
Доланым башына, дярдин мян алым,
Йолунда гурбанды дювлятим, малым
Хястяйям, тябибсян бимцрвят залым,
Щясрятям гойнунда нара дейимми?
Мискинли Вялийям ешги щявясдя,
Фярщадам, Ширинсян, ширин нар цстя
Мяънунам, Лейлисян, эял булаг цстя
Эятир бу дярдимя чара дейимми?
216
Şeirlər, dastanlar
Йеня нечя эцн кечди, Мяшяди Щямиддян бир хябяр-ятяр
чыхмады. Вяли таб эятирмяди, дейир, ешгли башда сябр олмаз.
Эютцрцб Мяшяди Щямидя дя беля бир намя йазды:
Мян сяня цз тутдум хубларын хубу,
Сян дя инсаф еля, айя, ъаваб вер.
Ешгин атяшиня йандырма мяни,
Салэинян цстцмя сайя ъаваб вер.
Арифсян эушума хош эялир сядан,
Сяня инсаф версин гадири-сцбщан
Мятляб истясян дя, истя худадан,
Сян ол Гурандакы айя ъаваб вер.
Мящяббят одуна йандырма мяни,
Дост-дцшмян ичиня ендирмя мяни,
Тай-туш арасында сындырма мяни,
Анд верирям ол худайя ъаваб вер.
Мяним сюзляримдян инъимя, кцсмя
Саралмыш бостанам, цстцмдян ясмя
Бир кялмя сюз цчцн ил вядя кясмя,
Вяли кими мярданяйя ъаваб вер.
Мяктуб, доьрудан да, Мяшяди Щямидя тясир еляди. Бу
арада Ъащан ханым йеня беш-цч аьсаггал эютцрцб эялди Мяшяди
Щямидэиля. Деди ки, бяс, мян Вялинин тойуну еляйиб эери
гайытмалыйам. Хащиш еляди ки, иши лянэитмясин. Йазыйа позу
йохдур. Аллащ-таала бир гызын йазысыны йазыб бир оьлана, истяр
чобан олсун, истяр падшащ. Аллащын мяслящятиндян бяндя гача
билмяз. Бу ишя хейир-дуа вермякдян башга чаря йохду.
Мяшяди Щямид эюрдц Ъащан ханым дцз дейир, гисмятдян
гачмаг олмаз, деди:
— Ъащан ханым, индики иш белядир, мян разы, тале ня йазыб
гисмят дя оду.
Бяли, той тядарцкц эюрцлдц. Вяли ялли гойуну сатыб пулуну
той цчцн сахламышды. Юзцня йахшы бир той еляди. Ъащан ханым
тойда цч эцн, цч эеъя чалыб охуду. Беля бир той кечди ки, сяси,
сораьы щяр йана йайылды. Цч эцн цч эеъядян сонра Назлы ханымы
Вялийя эялин эятирдиляр. Онлар узун юмцр сцрцб хошбяхт олдулар.
Сиз дя хошбяхт оласыз.
Устад бу дуваггапма иля дастаны тамамлады:
Бах эюзяля, мащ ъамала
Йанаьы лала йахшыды.
217
Miskin Vəli
Инъи диши, гялям гашы,
Эюзляри ала йахшыды.
Додаьы сцд гаймаьы
Дюнцб зцлала йахшыды.
Вар мачы, гарьы сачы,
Тюкцлцб дала йахшыды,
Сящяр дурур, зийнят вурур,
О мащъамала йахшыды.
Юзц ъаван, мятляб ганан
Бу эюзялин назына бах.
Китаб ялдя, ширин дилдя
Охуйур авазына бах.
Эюр ня эюйчяк ачыб чичяк,
Бащарына, йазына бах.
Щяр ким эюрдц олмаз дярди,
Сющбятиня, сазына бах.
Ашыг эяряк дастан йаза
Беля ъамала йахшыды.
Эязиб елдя, ширин дилдя
Ня эюрсям ону йазырам.
Эюзялин, дуран телин
Нядир нишаны йазырам.
Ай эюзялим, дярдин алым
Сяни тяк ъаны йазырам.
Хястяйям, ъан цстяйям
Щаны дярманы йазырам?
Арыйам, сызылдарам,
Пятякдя бала йахшыды.
Бах бу эялян, ъанлар алан
Эюзяллярин цлкяриди.
Щям сярфираз, синя бяйаз,
Даьларын тязя гарыды.
Мян дедийим, истядийим,
Тяр шамама нцбарыды.
Данышырам, алышырам,
Синямдя ешгин нарыды.
Бцлбцлям эцл уъундан
Гонмушам дала йахшыды.
218
Şeirlər, dastanlar
Гюнчя дящан, эцлц-рейщан
Ай бойу мина эюзялим.
Тябибим ол, дярдими бил,
Йетир дярмана, эюзялим.
Олма нашы, ешг аташы
Галама ъана эюзялим.
Мурадымды, ня лазымды
Дейим, инана эюзялим?
Вяли сюздя гиймятини,
Верир камала йахшыды.
219
Miskin Vəli
МИСКИН ВЯЛИНИН ДИЛИНДЯН ГЯЛЯМЯ
АЛЫНМЫШ ДАСТАНЛАР
221
Miskin Vəli
Устадлар дилиндян сизя щардан дейим, кимдян дейим,
Тикмядашда Хястя Гасымдан. Заман о заманыйды ки, Гасым
щяля Хястя Гасым дейилди, еляъя Гасым адлы касыб, ъаван бир
оьланыйды. Йениъя щядди-бцлуьа чатырды.
Гасымын ушаглыьында щям атасы, щям дя анасы вяфат
елямиш, Гасым вя бир баъысы йетим галмышдылар. Йохсуллугнан,
чятинликнян бир тящяр эцн кечириб бюйцмцшдцляр. Гасым
чобаныйды, кяндин гойунларыны отарыб щярядян беш-он шащы алар,
баъысы иля бир тящяр эцн кечирярди.
Эцнлярин бириндя Гасым гябристанлыьын кянарында гойун
отарырды. Кянддя юлц дцшмцшдц. Юлцнц басдырмаг цчцн
гябристанлыьа эятирирдиляр. Адятя эюря юлц дцшяндя ещсан цчцн
щалва чалар, лаваша бцкцб ъамаата пайлардылар.
Ня ися, юлцнц эятирдиляр гябристанлыьа, ъамаат йыьышды
юлцнц басдырдылар гуртардылар. Башладылар щалва пайламаьа.
Гасым сящярдян чюряк йемямишди, бярк аъ иди. Эюрдц, щалва
пайлайырлар, севинди. Фикирляшди ки, бир тикя йейярям эюзцм ишыьа
эяляр. Сорушду ки, бяс, бу щалванын явязиндя ня вермяк лазымды.
Дедиляр:
– Бу щалванын явязи бир щямди-сурядир. Ким щалвадан
йеся, эяряк щямди-суря охуйа.
Гасым чобан адам иди, ня билирди щямди-суря няди, филан
няди. Сорушду ки, бяс, щямди-суря няди. Буну баша салдылар.
Деди:
– Йахшы, яэяр щалвадан йейиб щямди-суря охумасан ня
олар?
Ъаваб вердиляр ки, онда Аллащ эцнаща йазар,
ъящяннямлик оларсан.
Гасым галды начар. Деди:
– Онда ня щалвадан йейярям, ня дя ъящяннямлик оларам.
Амма Гасымын цряйиндя юзцня бярк аъыьы тутду.
Фикирляшди ки, эюр мян ня гядяр ахмаьам ки, бир щямди-суряни
дя сюйрянмямишям.
Ня ися, мцхтясяри Гасым щалвадан йемяди, галды йеня аъ.
Ъамаат гябристанлыгдан даьылышыб эетди. Бир аз кечди, бир йаьыш
башлады ки, уъундан тут эюйя чых. Гасым гачыб гябристанлыгдакы
кцнбязлярдян биринин ичиня эирди. Кцнбязин бир кцнъцндя отуруб
фикря гярг олду. Еля бу ъцр дя ону ширин йуху тутду. Бир вахт
айылды, бахыб эюрдц ки, сян юлмяйясян кцнбязин бир тяряфиндя
222
Şeirlər, dastanlar
дашын цстцндя бир кюмбя буьланыр, эюзляриня инанмады. Деди, аъ
аьаъы сцнбцл эюряр. Йягин эюзцм алаъаланыр. Бир дя диггятля
бахды, эюрдц йох, зарафат-зарафат бу еля щягигятян кюмбяди ки,
вар. Деди:
– Аллащ, кяряминя шцкцр, аъын рузисини баъадан салырсан.
Амма бир дя фикирляшди ки, эюрясян, бу кюмбя цчцн дя
щямди-суря охумаг лазымды йа йох? О йан-бу йан, эютцр-
гойдан сонра деди:
– Валлащ, бу кюмбя мяним гисмятимя ки чыхыб, Аллащ
гязяб еляся дя, буну йейяъяйям.
Йахынлашыб кюмбяни ялиня эютцрдц, бахды ки, бу бир
мюъцзя шейди, цстц тамам долу йазыды. Гасым йазы-позу
билмирди, кюмбянин цстцнц охуйа билмяди, башлады йемяйя.
Тяхминян цчдя ики пайыны йеди, гарны дойду. Деди, ейби йохду,
гой бу да галсын, аъанда йейярям.
Еля ки, Гасым кюмбядян йеди, бахды ки, ей дили-гафил,
бцтцн йер, эюй, даь, даш, эцл, чичяк дил олуб онунла данышыр.
Йерин алтыны да билир, цстцнц дя. Гасымын бейниня эялди ки, даща
чобанлыьын дашыны атсын. Гойун-гузуну габаьына йыьды ки,
эятириб щярянинкини юзцня тящвил версин. Бир дя бахды эюрдц, йолла
цч адам эедир. Икиси нисбятян йашлыды, амма бири йенийетмя
оьланды, быь йери тязяъя тярляйиб. Йашлы адамлар габагдадылар,
ъаван оьлан ися архадан эялир, йеридикъя дя йолун алтына цстцня
чыхыр, аз галыр айаглары бир-бириня долашсын. Йахынлашыб бунлара
салам верди. Щал-ящвал тутду. Мялум олду ки, бунлар устадылар,
архаларынъа эялян дя шаэирдляридир. Адына да Лязэи Ящмяд
дейирляр. Сорушду ки, бяс, о, нийя эеридя галыб? Дедиляр, аъды. Еля
бу яснада Лязэи Ящмяд эялиб чатды. Гасым сорушду:
– Яя, ъан гардаш, бу ня щалды дцшцбсян?
Лязэи Ящмяд ъаваб верди:
– Тясяддцгцн олум, гардаш, бир суткадыр дилимин
арасындан су да кечмяйиб, аъындан юлцрям, бир шейин варса, вер
йейим.
Кюмбянин цчдя бир пайы Гасымын ъибиндяйди. Фикирляшди
ки, яэяр буну данса, йаланчылыг олар, Аллащ эцнаща йазар, йох
яэяр кюмбяни верся, сонра Лязэи Ящмяд гайыдыб бунун цзцня
аь олар. Бир аз эютцр-гойдан сонра гярара эялди ки, Аллащын
вердийи пайды, йягин бу да бунун гисмяти имиш, гисмятдян
гачмаг олмаз. Деди:
223
Miskin Vəli
– Яя, лязэи, де эюрцм яэяр сяня чюряк версям, цзцмя аь
олмазсан ки?..
Лязэи Ящмяд ъаваб верди:
– Ъан гардаш, еля дя шей олармы, мяним бу эцнцмдя
мяня чюряк верясян, мян дя сянин цзцня аь олам?
Сюзцн гысасы, Гасым кюмбянин галаныны да верди Лязэи
Ящмядя. Лязэи Ящмяд кюмбяни йедикъя эюзцня ишыг эялди,
бахды ки, яшши, бу кюмбя о кюмбялярдян дейил, инди о, яршин-
эцршцн щамысынын сиррини билир, йерин алтындан десяляр алтындан,
цстцндян десяляр, цстцндян хябяр верир. Синясиндя шаирлик тяби
гайнайыр. Бирдян йадына эялди ки, бу ъцр мин бир язиййятля
йашамагданса эедиб шаирликдян, ашыхлыхдан заддан елийяр.
Гайытды усталара ки, даща мян сизинля эетмирям, бу эцндян
шаэирдлийи атдым. Усталар галды мати-мяяттял. Дедиляр, буна
бирдян-биря ня олду, башына щавамы эялди.
Цз тутдулар ки:
– Ай ушаг, сян дяли-зад олмамысан ки? Дейясян, башына
ъин йыьылыб.
Лязэи Ящмяд деди:
– Мян ня дяли олмушам, ня дя башыма ъин йыьылыб. Амма
сизинля дя эетмирям. Гайыдыб ашыглыгла, шаирликля мяшьул
олаъаьам.
Усталар чох деди, Ящмяд аз ешитди. Орадан бир баш
гайытды Даьыстан вилайятиня.
Инди сизя дейим Гасымдан. Гасым да о эцндян
чобанлыьын дашыны атды, олду Хястя Гасым. «Хястя» лягябини она
эюря эютцрмцшдц ки, истяся бир адамын ъанына ващимя салар, ону
хястящал еляйярди.
Даща бу ишыглы дцнйада Хястя Гасымын билмядийи,
баъармадыьы шей йох иди. Щям ашыглыг едярди, щям шаирлик, щям
моллалыг, щям газылыг, щям алимлик. Эащ кябин кясярди, эащ юлц
эютцрярди, эащ яршдян-эцршдян данышарды. Моллалара, газылара,
алимляря эюз вериб ишыг вермязди. Бир мяълисдя бири йалан сюз
сюйляся, аьзына вурарды. Лазым оланда шяр кясярди.
Моллалар, газылар, алимляр эюрдцляр, йох балам, иш беля
эедяси дейил. Хястя Гасым онлары ъамаат арасында бищюрмят
еляйир, даща бунун ялиндян зинщара эялибляр. Йыьышыб тядбир
тюкдцляр. Чох эютцр-гойдан сонра беля гярара эялдиляр ки, Хястя
Гасымдан мцшсейидя шикайят йазсынлар. Ялгяряз, еля дя елядиляр.
224
Şeirlər, dastanlar
Эютцрцб мцшсейидя йаздылар ки, бяс, беля-беля, Хястя Гасым
адында бир адам пейда олуб, ня бир мяктяб охуйуб, ня бир
тящсил эюрцб, ня дя бир сяняди филаны вар, амма мин ъцр эцнащ
ишля мяшьул олур. Щям юлц эютцрцр, щям шяр кясир, щям алимлик
еляйир. Бизим дя дедикляримизин щамысыны йалан чыхардыр. Аллащ
буйуруб пейьямбяр хябяр верянин зиддиня чыхыр. Ющдясиндян
эялмяк мцмкцн дейил. Хащиш елядиляр ки, мцшсейид тядбир
эюрсцн. Мяктубу эюндярдиляр мцшсейидя.
Мцшсейид мяктубу алыб охуду, амма йазыланлара
ящямиййят вермяди. Деди, беля шей ола билмяз, йягин бу адам йа
дялиди, йа да шитлик еляйир. Анъаг моллалар, газылар, алимляр ял
чякмядиляр, цч йаздылар, беш йаздылар. Ахыр мцшсейид эюрдц йох,
щяняк щяняк ахыры дяйяняк, од олмайан йердян тцстц чыхмаз.
Хястя Гасыма хябяр эюндярди ки, ял-айаьыны йыьышдырсын. Хястя
Гасым буна мящял гоймады, йеня юз ишиня давам еляди. Цстялик
ъаваб гайтарды ки, бяс, онун бцтцн алимляри, моллалары, газылары
иля суаллашмаьа щазырдыр. Яэяр Хястя Гасыма шцбщяси варса,
чаьырсын ъями башбилян алимлярини, моллаларыны, газыларыны.
Мцшсейидин юз йанында сорьу-суал кечирилсин. Аллащ кимя веряр
веряр.
Мцшсейид эюрдц ки, балам, бу, дейясян, йекя ишя охшайыр.
Галды тяяъъцбдя. Деди, яши, мяним моллаларым, газыларым,
алимлярим нечя ил охуйублар, Адямдян Хатямя гядяр щяр шейи
билирляр, инди неъя ола биляр ки, охумамыш бир чобан юзцнц
щамыдан чохбилмиш щесаб едя. Демяли, бурда няся вар.
О бириси тяряфдян дя хябяр эедиб чатды Шащ Аббаса ки, бяс
демязсянми Тикмядаш кяндиндя беля бир адам вар, яввялляр
чобанлыг еляйиб. Сонра бирдян-биря аьлы ня буйурубса, чобанлыьы
атыб, башлайыб алимлийя. Шащ Аббас мцшсейидя хябяр эюндярди ки,
айдынлашдырсын эюрсцн о ня мясяляди. Бу бири йандан да Мирзяли
ханы йанына чаьырды, буйруг верди ки, бир нечя атлы да эютцрсцн
эетсин Тикмядаша. Хястя Гасымы тапсын, эятирсин мцшсейидин
щцзуруна. Мцшсейид айдынлашдырсын эюряк бу ня ишди. Яэяр Хястя
Гасымын эцнащы варса, лайигинъя ъязасыны верярик.
Бяли, Мирзяли хан башында да бир нечя атлы йолу дцшдц
Тикмядаш кяндиня. Нечя эцн йол эетдиляр, ахыр эялиб чыхдылар
кяндин кянарына. Эюрдцляр, бир адам ъцтля йер якир. Йахынлашыб
салам вериб ялейк алдылар. Мирзяли хан деди, йахшы олду, еля
бундан Хястя Гасымын йерини-йурдуну сорушарам. Яслиндя ъцтля
225
Miskin Vəli
йер якян Хястя Гасым юзцйдц. Интящасы Мирзяли хан ону
танымырды. Мирзяли хан сорушду:
– Яя, ъцтчц гардаш, сян Хястя Гасымы таныйырсан?
Хястя Гасым ъаваб верди:
– Таны мяням, бил мяням!
Мирзяли хан сорушду:
– Щеч эюрмямисян?
Хястя Гасым эюрдц йох, хан ону баша дцшмяди, деди:
– Эюр мяням, бил мяням!
– Щеч ешитмямисян дя?
Хястя Гасым эюрдц хан йеня ону анламады, деди:
– Ешит мяням, бил мяням!
Мирзяли хан беля баша дцшдц ки, ъцтчц Хястя Гасымы
танымыр, ня эюрмяйиб, ня дя онун щаггында ешитмяйиб.
Фикирляшди ки, бу ня кцт адамды, Хястя Гасымын сядасы эедиб Шащ
Аббаса чатыб, анъаг бу ъцтъц бурдан бура ону ешитмяйиб дя.
Мирзяли хан Хястя Гасымдан айрылыб башынын адамлариля
Тикмядаш кяндиня цз тутду. Эялиб кяндя чатдылар, соруша-соруша
Хястя Гасымын евини тапдылар. Хястя Гасымын баъысы евдяйди.
Сорушдулар ки, ай баъы, Хястя Гасымын еви бурадырмы? Деди:
– Бяли, бурадыр.
– Хястя Гасым евдядирми?
– Йох, ъцтя эедиб.
– Гонаг гябул еляйирсинизми?
– Гонаг аллащ гонаьыды, буйурун эялин.
Мирзяли хан башынын адамлары иля кечиб отурду. Башладылар
Хястя Гасымы эюзлямяйя. Бир аз кечмиш Хястя Гасым эялди. Цз
тутду гонаглара:
– Гонаглар, хош эялибсиниз!
– Саь ол.
Мирзяли хан бахды ки, яйя, бу байагкы ъцтчцдц. Сорушду:
– Хястя Гасым сянсянми?
– Бяли, хан саь олсун!
– Бяс, биз байаг сорушанда ким олдуьуну нийя дандын?
– Хан саь олсун, ня вахт дандым?
– Дедин, танымырам, эюрмямишям, ешитмямишям.
– Мян еля демядим, хан. Мян дедим ки, таны мяням, эюр
мяням, ешит мяням, бил мяням.
226
Şeirlər, dastanlar
Хан мятляби баша дцшдц. Цряйиндя фикирляшди ки, щяя,
дейясян, сяндя няся вар ахы. Деди:
– Хястя Гасым, щал-гязйя беляди, мяни шащ эюндяриб. Сяни
апармалыйам Шешпярин шящриня, мцшсейидин йанына. Орда сяни
моллалар, газылар, алимляр имтащан елямялиди. Чцнки сяндян шаща
шикайят эедиб. Йазыблар ки, щеч бир тящсили олмайан, чобанныхнан
мяшьул олан бир адам эялиб инди алимлик еляйир, Гуранын, шяриятин
ялейщиня чыхыр. Ишди имтащандан йахшы чыхсан, сяня каьыз-сяняд
верярик. Эялиб неъя ганунда вар, о ъцр дя ня истясян елярсян.
Йох, яэяр имтащандан йахшы чыхмасан, онда шащ биляр, мцшсейид
биляр, сян билярсян. Ня ъяза истясяляр, ону да веряъякляр.
Еля ки, Хястя Гасым мясялядян щали олду, деди:
– Хан саь олсун, шащ ямри аллащ ямри. Мадам ки, шащ ямр
едиб эетмялийик.
Эеъяни йатдылар, сабащ ачылды. Сабащ цзцнцзя хейирлийя
ачылсын. Хястя Гасым фикирляшди ки, ей дили-гафил, бу ашыг-ашыг
ойнамаг дейил ки. Орда алимляр вар, рущаниляр вар, газылар,
ахундлар вар. Бирдян олмады еля, олду беля, бири мяни баьлады.
Шащ бойнуму вурдурду. Бурда мяним баъым вар, нишанлым вар.
Гой эедим бир кянд молласынын йанына, бахдырым эюрцм сяфярим
уьурлуду, йа уьурсуз. Бир нечя саатлыьа Мирзяли хандан рцсхят
истяди. Хан рцсхят верди. Хястя Гасым ордан молланын йанына
эялди. Цз тутду моллайа ки:
– Молла ями.
Деди:
– Бяли!
Деди:
– Мяним бир сяфярим вар, олармы бир о китабы ачыб бахасан,
эюряк неъя эюрсянир.
Молла Гураны ачды, ялини бир айянин цстцндя сахлады.
Эюрдц, чох уьурлу эялди. Амма молланын Хястя Гасымнан арасы
йох иди. О сябябя ки, Хястя Гасым моллаларын зиддиня эедирди,
онлара эюз вериб ишыг вермирди. Бу молланын да Хястя Гасымы
эюрмяйя эюзц йох иди. Одур ки, дцзцнц демяди. Деди, гой бяд
дейим. Хястя Гасымын цряйиня горху дцшсцн. Башыны галдырды ки:
– Хястя Гасым, йаман бяд эялди. Сянин бу сяфярин чох
горхулу сяфярди, уьурун да хейирлийя эюрсянмир.
227
Miskin Vəli
Хястя Гасымын диггяти Гурандайды. Молла китабы ачан
кими айяни эюзуъу охумушду. Билди ки, молла йалан данышыр, юзц
дя нийя йалан данышыр, деди:
– Молла ями, олармы цряйимя бир гатар сюз эялиб, ону
дейям?
Молла билди ки, Хястя Гасымдан хейирли сюз чыхмайаъаг.
Анъаг ялаъы йох иди. Деди:
– Де эюряк, ня дейяъяксян.
Хястя Гасым сюзцнцн яввялиня беля башлады:
Бу эцн мян бир молла эюрдцм,
Кяламуллащ ялиндяди.
Охуйур язбяр Гураны
Кялмейи-йцсяббещ дилиндяди.
Молла эюрдц йох, даш гайайа раст эялиб, фырылдаьы баш
тутмады. Деди:
– Дайан, бялкя, сящв бахмышам, диггятим башга йердя
иди.
Бир дя бахды, мяъбур олуб дцзцнц деди. Амма Хястя
Гасым билдирди ки, сюзц йарымчыг гоймаг олмаз, ойду ки,
эютцрцб далыны беля деди:
Охурам фярзи-сцнняти,
Бир кяся гылмам минняти
Сяккиз иризван ъянняти
Шащлар шащынын ялиндяди.
Гыл намазын шцкрцн ейля,
Бил щаггыны, зикрин ейля,
Гасым эетмяк фикрин ейля,
Эялмяк аллащ ялиндяди.
Хястя Гасым юзцнц данлады ки, бу молланын няйиня
бахдырырсан ки, сяня дя йалан дейя, уьурунун цстцндян бяд
дилляня. Билмирсянми, бунлар сяня дцз сюз демяз.
Хястя Гасым гайыдыб эялди евя. Айянин йахшы чыхмаьы ону
бир гядяр дя црякляндирди. Башлады сяфяр тядарцкц эюрмяйя. Еля
ки, тядарцкцнц эюрцб гуртарды, аты йящярляди, сазы эютцрцб
чийниня салды, эялди Мирзяли ханын щцзуруна, деди:
– Хан саь олсун, мян щазыр!
Хан адамларына эюстяриш верди ки, галхыб атлансынлар. Щамы
галхыб атыны щазыр еляди. Еля истяйирдиляр «йа Аллащ» – дейиб йола
дцшяляр бир дя Хястя Гасым эюрдц ки, нишанлысы Эцллц ханым
228
Şeirlər, dastanlar
йолун кянарындакы аьаъын далдайында дуруб еля бахыр, еля бахыр
еля бил анасыны итирмиш кюрпя ъейранды.
Хястя Гасымла Эцллц ханым бир хейли вахт иди ки,
нишанланмышдылар. Хястя Гасым тядарцк эюрцрдц ки, беш эцня-цч
эцня той елясин, Эцллц ханымы эялин эятирсин. Эцллц ханымын мялул
бахышларыны эюрдцкдя еля бил Хястя Гасымын цряйиня хянъяр
сохдулар. Фикирляшди ки, шащ гязяби язрайыл гязяби, эетди, бирдян
шащды, гязяби кечди, ону юлдцртдц, онда нишанлысы да бурда аьлар
галаъаг. Цряйи гювр еляди, деди:
– Хан, башына дюнцм, цряйимя бир гатар сюз эялиб, иъазя
вер ону дейим сонра эедяк.
Хан иъазя верди. Хястя Гасым сазы синясиня басыб нишанлысы
Эцллц ханыма цз тутуб эюряк ня деди:
Ня бахырсан оьрун-оьрун,
Мяня биэаняляр кими,
Дурум доланым башына,
Шама пярваняляр кими.
Баьбанлар бясляр мейини,
Дюнсцн сейрагуб люйцнц,
Йыхыбсан кюнлцм юйцнц
Топ дяймиш галалар кими.
Эял эедяк Чиня, Мачына
Гурбанам сийащ сачына.
Ал мяни гойнун ичиня,
Истякли балалар кими.
Дост гапысында дустаьам,
Телляриня чох мцштагам
Йар ялиндян дцйцн-даьам,
Даьдакы лалалар кими.
Хястя Гасым Тикмядашлы
Кюнлц гямли, эюзц йашлы,
Эюлдян учду йашылбашлы
Силкинди соналар кими.
Мирзяли хан ариф адам иди, сорушду:
– Хястя Гасым, бу сянин няйинди?
Хястя Гасым ъаваб верди:
– Нишанлымды, юзц дя щазырлашырдым ки, бу йахынларда той
еляйим.
Мирзяли хан деди:
229
Miskin Vəli
– Эюрцнцр, Аллащын буйруьу беляймиш, гисмятдян гачмаг
олмаз. Эедяк мцшсейидин щцзуруна, яэяр имтащандан йахшы
чыхдын, сяня мян юзцм йахшы бир той чалдыраъаьам, йох яэяр пис
чыхдын, даща мянник иш йохду.
Хцласейи-кялам, бир йердя йола ряван олдулар. Бир мянзил
эетмишдиляр, Хястя Гасым эери бахды, вятяндян, онун башы гарлы
даьларындан, йашыл мешяляриндян айрылмаг она аьыр эялди, гялби
кюврялди. Еля бил даь-даш диля эялиб онунла худафафизляшмяк
истяди. Хястя Гасым дюзя билмяйиб атын башыны дюндярди.
Даьлара, вятян торпаьына цз тутуб онунла бу ъцр
худащафизляшди:
Кюч-кюч олду, кючдц елляр обалар
Башы гарлы чянли даьлар, гал инди.
Ичян юлмяз дярдя дярман суйундан,
Ахар сулар, тяр булаглар, гал инди.
Бивяфасан, щеч эюрмядим вяфан, йар,
Тифил икян чох чякмишям ъяфан, йар,
Мян юляндя кимляр сцряр сяфан, йар,
Аллы-эцллц аь отаглар, гал инди.
Бивяфасан, вяфан йохду дцнйада,
Ашнанын сиррини верирсян йада,
Шамаманы дярдирирсян хорйада,
Сябзя-бостан, сары таьлар, гал инди.
Хястя Гасым тамам олду сюзлярим,
Ешг уъундан кабаб олду кюзлярим,
Гяриб йердя, йад юлкядя эюзлярим,
Вятян дейиб аьла, аьлар гал инди.
Ордан йеня йол алдылар. Бир мцддят эетмишдиляр, эюрдцляр
йаваш-йаваш ахшам дцшцр. Эцнцн гулаьы йахар-йахмаз эялиб бир
кяндин кянарына йетишдиляр. Бу гярара эялдиляр ки, эеъяни кянддя
гонаг галыб сцбщ тездян йола дцшсцнляр. Хястя Гасым цз тутду
Мирзяли хана:
– Хан, бир хащишим вар, олармы ярз еляйям?
Мирзяли хан буйурду ки, олар.
– Мирзяли хан, сян хансан. Щансы гапыны ачсан йа
горхудан, йа щюрмятя эюря сяни гонаг сахлайаъаглар. Анъаг
мян еля гонаг галмаг истямирям. Мяним гонаг галмаьым
цчцн ики шярт лазымды.
Мирзяли хан сорушду:
230
Şeirlər, dastanlar
– О ня шяртлярди еля?
– Биринъиси оду ки, эяряк мяни аллащ гонаьы сахлайалар.
Аллащ гонаьы сахламасалар, мян о евдя галмарам. Икинъиси дя
оду ки, мян гонаг галдыьым евин сащиби эяряк ибадят севян ола.
– Йахшы, бяс, онда нейняйяк?
– Хан, яэяр мцмкцнся сиз бурда кяндин кянарында бир аз
эюзляйин. Мян эедим юзцмя бир гонаг йери тапым, сонра сиз
щарда истясяниз эедиб галарсыз.
Мирзяли хан разылашды, башлады юз адамлары иля эюзлямяйя.
Хястя Гасым ися йан алды кяндя ки, эялиб бир гонаг йери тапсын.
Кяндя йетишди. Сорушду ки, бурда ким аллащ гонаьы сахлайыр.
Кянддя бир щаъы вар иди, адына Щаъы Исмайыл дейярдиляр. Онун
евини иснад вердиляр ки, бяс, о киши аллащ гонаьы сахлайыр. Хястя
Гасым эялиб чыхды Щаъы Исмайылын гапысына. Хябяр алды, Щаъы
евдядирми. Дедиляр, иш цчцн эедиб, бир аздан эяляр. Бир аз
эюзляди. Бирдян эюрдц, ким ися эялир. Юзлцйцндя йягин еляди ки, бу
эялян щаъы олаъаг.
Щаъы узагдан эюрдц, бир адам дарвазанын габьыны кясиб,
деди, йягин, мянимля иши вар. Йахынлашды, салам верди. Эюрдц,
яшши, бу гярибя эейимли бир адамды. Башында яммамя, яйниндя
ашыг палтары, белиндя гуршаг, бир тяряфиндян ханчал асылыб, бир
тяряфиндян низя, бир тяряфиндян саз. Ня ашыгдан ашыгды, ня
молладан моллады, ня гочудан гочуду. Сорушду:
– Бала, ишин кимнянди?
Хястя Гасым деди:
– Евин сащибийнян.
– Бу евин сащиби мяням, ня сюзцн вар?
– Щаъы ями, бир эеъялийиня мяни аллащ гонаьы
сахлайарсанмы?
Щаъы бир бунун башына бахды, бир айаьына бахды, деди:
– Сахламаьына сахларам, амма бир ящвалат данышым гулаг
ас, сонра галарсан юзцн билярсян, эедярсян йеня юзцн билярсян.
Хястя Гасым деди:
– Щаъы ями, даныш, гулаьым сяндяди.
– Оьул, дейирляр, бир дяфя бир ъцтчц йер якирмиш. Бирдян
ъцтчцнцн габаьындан бир тцлкц чыхыр. Ъцтъц тцлкцнц тутур. Тцлкц
дяриси баща гиймятя эедярмиш. Ъцтчц фикирляшир ки, йахшы олду,
йери якиб гуртарарам, тцлкцнцн дярисини сойарам, апарыб сатыб
бир касыбчылыьыма верярям. Ахтарыр, тцлкцнцн ял-айаьыны
231
Miskin Vəli
баьламаьа бир шей тапа билмир. Ахыр шалварыны чыхарыр, тцлкцнц
ичиня салыр, ханчалыны да чыхарыб шалварынын ортасындан йеря чалыр
ки, тцлкц гачмасын. Амма ъцтчц о йана эедян кими тцлкц
чабалайыр, ханчалы йердян гопарыр, шалвар гарышыг эютцрцб апарыр.
Ъцтчц йери якиб гуртарандан сонра эялир ки, тцлкцнц сойуб
апарсын, бахыр ки, ня тцлкц вар, ня дя шалварла ханчал. Башлайыр
ахтармаьа. Бир овчуйа раст эялир. Сорушур ки, овчу гардаш,
мяним бир тцлкцм итиб, ону эюрмямисян ки. Овчу дейир:
– Тцлкц няди, а киши, сян ня данышырсан? О неъя тцлкцдц?
Овчу дейир:
– Бели ханчаллы, далы шалварлы!
Овчуну эцлмяк тутур, дейир:
– А киши, дяли-зад олмамысан ки? Мян ялли илин овчусуйам,
щяля индийя гядяр бели ханъаллы, далы шалварлы тцлкц эюрмямишям.
Щаъы сюзцня ара верди, сонра деди:
– Оьул, мян ялли илин щаъысыйам, щяля индийя гядяр сяни
сифятдя адам эюрмямишям. Билмирям лотусан, молласан,
дярвишсян, ашыгсан, йа нясян.
Хястя Гасым байагкы мясялдян алымыны алмышды. Еля бил
башына гайнар газандан су тюкмцшдцляр. Даща бир сюз демяди.
Цз тутду эерийя. Бирбаш Мирзяли ханын йанына эялди. Мирзяли хан
эюрдц, Хястя Гасымын ганы йаман гарады, чыртма вурсан ганы
тюкцляр. Сорушду ки, ня олуб. Хястя Гасым ящвалаты данышды.
Мирзяли хан деди:
– Хястя Гасым, инди мян щансы евя эетсям, сян дя о евя
эедяъяксян.
Хястя Гасым разылашды. Мирзяли хан адамлары иля бир йердя
щаъы Исмайылын евиня эялди. Щаъы бахды ки, эялян Мирзяли ханды,
нюкяря, гарабаша щай вурду. Ханы, адамларыны неъя лазымса
гаршыладылар, самовар гайнадан ким, гойун кясян ким, плов
газаны асан ким. Хцлася, бир вурщавур дцшдц. Гонаглар яйляшди.
Анъаг Щаъы эюрдц, о байагкы яъайиб эейимли адам да Мирзяли
ханын йанындады. Цзя бир сюз демяся дя, цряйиндя гязяблянди ки,
бу ъиня-шейтана охшаглы шейи щарадан тапыб эятирдиляр.
Мирзяли хан Хястя Гасымы юз йанында яйляшдирмишди.
Орталыьа сцфря салынды, хюряк эялди. Щамы бисмиллащ дейиб ял
узатды сцфряйя. Мирзяли хан бахды ки, Хястя Гасым йемир,
сябябини сорушду. Хястя Гасым деди:
232
Şeirlər, dastanlar
– Бу Щаъы мяни аллащ гонаьы елямяйиб, мян неъя онун
сцфрясиндя чюряк кясим.
Щаъы бир Хястя Гасымын сир-сифятиня, бир эер-эейиминя бахды,
цз тутду Мирзяли хана ки:
– Мирзяли хан, сян хан адамсан, ямялли-башлы адамларла
отуруб-дурурсан. Бу ъиня-шейтана охшар шейи щардан тапыб
эятирмисян?
Мирзяли хан деди:
– Щаъы, ишин йохду, гой, о, ня истяйир елясин. Мян ону
йанымдан щеч йана бураха билмярям. Чцнки бу нечя эцндя
евимдян-ешийимдян она эюря олмушам.
Мирзяли хан чох деди, Хястя Гасым аз ешитди, сцфряйя ял
узатмады, деди:
– Мирзяли хан, синямя бир ханя сюз эялиб, иъазя вер дейим.
– Буйур.
Хястя Гасым сазы кюйнякдян чыхарды. Щаъы гайытды ки:
– Лянят шейтана, сцфрянин цстцндя бу шейтан чюмчясини
щардан чыхарды?
Мирзяли хан буйурду ки, Щаъы, ишин олмасын, гой сюзцнц
десин.
Хястя Гасым алды тяънис цстцндя эюряк ня деди:
Эюзялляр эюзяли шащи-эцлбядян
Щясрят чякдим мащ ъамалын эюрцнъя.
Ашыг дейяр эюрцнъя,
Зцлфи-муйин эюрцнъя,
Мярд иэидя гурбан ол,
Намярд цзцн эюрцнъя.
Мина бойлу, тути дилли дилбярим
Щилал гашлар чякилибди, эюр, инъя.
Щаъы эюрдц Хястя Гасым эюзялдян, зцлфдян данышыр, деди:
– Мирзяли хан, мян байагдан дедим, бу ъини-шейтаны
щардан тапыб эятирмисян. Инди бу Аллащын сцфрясинин цстцндя
башлайыб эюзялдян, дилбярдян, зцлфдян данышыр.
Хястя Гасым сорушду:
– Щаъы, нечя йашын вар?
Щаъы деди:
– Алтмыш.
– Алтмыш илин щаъысысан, анъаг щяля йарымчыгсан. Билмирсян,
мян щансы эюзялдян данышырам. Мян сян дедийин эюзяллярдян
233
Miskin Vəli
данышмырам, эюзялляр эюзялиндян, йяни Мящяммяд
пейьямбярдян вя имамыз Ялидян данышырам. О адамлардан ки,
Аллащ-таала инсаны йараданда илк дяфя эюзяллийи онлара верди.
Щаъы сусду бир сюз демяди. Хястя Гасым сюзцн архасыны ярз
еляди:
Кюнцл эедяр щягигятин евиня
Щягигятин, мярифятин еви ня?
Ашыг дейяр еви ня?
Ханяси ня, еви ня?
Йыьыб гямляр йаьышы,
Виран кюнлцм евиня.
Гядям басма бир намярдин евиня
Эюзц чыхар бир гонаьы эюрцнъя.
Щаъы эюрдц, йох, бу хына о хынадан дейил. Хястя Гасым
щаъынын ону гапыдан говдуьуну цзцня вурду, башлады цзр
истямяйя. Деди, бир сящвди елямишям, баьышла мяни. Бу бириси
тяряфдян дя Хястя Гасым фикирляшди ки, ня дцшмцсян бу чюлляря, ня
эязирсян щаъынын евиндя ки, сяни дя гапыдан гова. Она эюря дя
эютцрцб сюзцнц беля тамамлады:
Чоху эялди, мейл еляди а вара
Йцз доланан йеня галды авара.
Ашыг дейяр авара,
Мяънун эязяр авара,
Уйма намярд фелиня
Сяни гойар авара.
Хястя Гасым, ня эязирсян авара?
Юлцм йейди бу эцнляри эюрцнъя.
Щаъы бир даща цзр истяди, билдирди ки, Хястя Гасымы
танымайыб. Онлара йахшы щюрмят эюстярди.
Эеъяни йатыб сцбщ тездян йола дцшдцляр Шешпярин шящяриня.
Нечя эцн йол эедиб ахыр ки, шящяря чатдылар. Хястя Гасым
фикирляшди ки, онун щцзуруна эетдийи щамысы бюйцк адамларды,
эяряк юзцнц бир йахшы сифятя сала. Беля гярара эялди ки, эедиб бир
йахшы саз алсын, цзцнц-башыны гырхдырыб тямизлянсин, сонра
мцшсейидин щцзуруна варид олар. Ойду ки, Мирзяли хандан иъазя
алыб яввял-яввял бир сазбяндин йанына эялди.
– Сазбянд ями, салам.
Сазбянд эюрдц гапыда бир адам пейда олду, анъаг
юмрцндя бу эейимдя, бу шякилдя адам эюрмяйиб. Отуруб ялиндя
234
Şeirlər, dastanlar
саз дцзялдирди. Алтдан йухары тярс-тярс Хястя Гасыма бахды,
деди:
– Ялейкимя-салам, яя, гочу!
Хястя Гасым сазбяндин ня демяк истядийини баша дцшдц,
амма юзцнц о йеря гоймады.
– Мян гочу дейилям.
– Йахшы, ялейкимя-салам, яя, дярвиш!
– Мян дярвиш дя дейилям.
– Йахшы, онда ялейкимя-салам, яя, молла.
Хястя Гасым эюрдц йох, бу эюфтцэу узун чякяъяк. Она
эюря дя кясяси деди:
– Уста, тялясирям, мяня йахшы бир саз вер, щесабыны де, чыхыб
эедирям.
Сазбянд эцман еляди ки, йягин, бу тящяр-тювцрдя адам
аьыллы-башлы адам олмаз, ня биляр сазын йахшысы щансыды, писи
щансыды. Щайыф еляйиб йахшы сазы буна вермяк олмаз. Йюндямсиз
бир саз эютцрцб верди Хястя Гасыма. Устанын давранышындан
Хястя Гасымын аьлы бир шейи кясмяди. Сазы алыб мизрабы симя бир
вурду, ики вурду, эюрдц симляр чивиси чыхмыш араба ъырылтысы верир.
Деди:
– Уста, хащиш еляйирям, мяня йахшы бир саз вер, мяни
лянэитмя, эетмялийям.
Хястя Гасым эюрдц, сазбянд юз ишиндяди, щеч веъиня дя
алмыр ки, бу эеъикир, эетмялиди, йа йох. Бир тяряфдян дя дцшцндц
ки, бу мягамда ъящл елямяйин дя йери йохду. Эяряк бир тящяр
ширин дилля устаны баша сала, сазы алыб эедя. Чцнки Мирзяли хан ону
эюзляйирди. Сазбяндин вердийи йюндямсиз сазы синясиня басыб
эюряк ону неъя баша салды:
Уста, мяни эюзляриня фяда гыл,
Сяндян саз истярям, амма саз ола!
Диндиряндя имран дилля даныша,
Шейда бцлбцлляр тяк хошаваз ола!
Уста эюрдц йох, бу, дейясян, о, тясяввцр етдийи кими дя
дейил. Саздан-сюздян башы чыхан адамды. Диггятля гулаг
вермяйя башлады.
Йаманы йамана, йахшыны мярдя,
Тярифини едим щяр дцшян йердя,
Долашмайа симляр, вурмайа пярдя,
Эюзялляр тяк онда ишвя, наз ола!
235
Miskin Vəli
Хястя Гасым, сюзцм сюйлярям яйан,
Еля ъар ейлярям, бяйанбябяйан.
Гиймятин сорушсан, тамам он тцмян,
Ня ондан чох ола, ня дя аз ола!
Уста бахды ки, бу чох ариф адамды, юзц дя саздан-сюздян
чох йахшы башы чыхыр. Цряйиндя тутдуьу ишя пешман олду, амма
цзя вурмады. Йахшы бир саз сечиб Хястя Гасыма верди. Пулуну
алыб, йахшы йол, деди. Хястя Гасым орадан бир дялляк дцканына
эялди ки, цзцнц гырхдырыб эетсин Мирзяли ханын йанына. Бахды,
эюрдц дяллякханада нювбяди, отуруб эюзляди. Нювбяси эялиб
чатанда дялляйин габаьында отурду. Дялляк йекяпяр бир адам
иди. Цлэцъц бцлювя сцртцб башлады Хястя Гасымын башыны
гырхмаьа. Цлэцъц бир чякди, ики чякди. Хястя Гасымын
эюзляриндян йаш ахмаьа башлады. Аьрынын шиддятиндян щяр дяфя
дялляк цлэцъц чякдикъя еля бил о дцнйайа эедиб эялирди. Эцзэцдя
фикир верди, эюрдц башынын щеч йарысы гырхылмайыб, амма башы
дцмаь памбыьын ичярисиндяди. Дялляк щяр дяфя цлэцъц чякяндя
башындан котан кими бир шырым ачыр, сонра да кясилян йеря
памбыг дюшяйир. Эюрдц ки, балам, беля эется, башында саь тутар
галмайаъаг. Йапышды дялляйин биляйиндян, галхды айаьа, деди:
– Аллащ евини йыхмасын, башымдан тцк бичиб памбыг
якирсян.
Дялляк салды сясинин йоьун йериня, Хястя Гасымы борълу
чыхартды. Хястя Гасым бахды ки, бунунла еля-беля гуртармаг
мцмкцн дейил, деди:
– Дялляк, Аллащ атана рящмят елясин, сян щаглысан, амма
синямя ики кялмя сюз эялди, гулаг ас дейим:
Шешпярдя бир уста эюрдцм,
Баш гырханда зол чыхардыр.
Ятиндян аз-аз эютцрцр,
Дярисиндян бол чыхардыр.
Айаьыны гойур гоша
Цлэцъцнц чякир даша,
Еля зорба эялир баша,
Кянканчыйа дол чыхардыр.
О заман ки, Хястя Гасым нювбяйя отурмушду бир адам
дишини тута-тута эялди ки, уста юлцрям, бу зящримары чяк тулла, гой
ъаным гуртарсын. Дялляк ону отуртду мизя, кялбятини эютцрдц, бир
эцъ эялди, ики эцъ эялди, диш чыхмады. Чох чяк-чевирдян сонра
236
Şeirlər, dastanlar
ахырда басыб йазыьын голуну чыхарды. Она эюря Хястя Гасым
сюзцнцн мабядиня беля давам еляди:
Бир фитяси варды бездян
Тагятими кясиб диздян,
Ганлы йашлар тюкцр эюздян,
Диш чякяндя гол чыхардыр.
Цлэцъцнц чапышдырыр
Суйу тасдан гапышдырыр,
Кясир, памбыг йапышдырыр,
Башымыздан кол чыхардыр.
Эедибди аьлы щушундан
Хябяри йох йолдашындан,
Санки адамын башындан
Тикмядаша йол чыхардыр.
Уста эюрдц, бу адам ямялли-башлы шаирди, щяля йанында саз
да вар. Йягин етди ки, щяр кимся ашыглыьы да вар. Мяълис-мярякя
адамыды. Юз-юзцня деди:
– Яэяр бу сюз-сющбяти эедиб бир йердя данышса, вай мяним
щалыма, диля-дишя дцшцб алямдя биабыр олаъаьам. Ашыг тайфасы да
дилдян йцйряк олар. Битин айаьына биря баьлайыр. Биринин цстцня
дя бешини гойаъаг.
Эюрдц, айры ялаъ йохду, башлады йалвармаьа:
– Ашыг, башына дюнцм, бир гялятди елямишям, бу сющбяти щеч
йердя данышма.
Хястя Гасым деди:
– Йахшы щеч йердя данышмарам. Биръя тойда данышарам,
биръя дя вайда. Амма аман вер сюзц тамама йетирим.
Хястя Гасым фикир вермишди ки, дялляйин цлэцъцнц тамам
пас тутуб, аллащ билир, ня вахтын цлэцъц иди. Бирдя щяр дяфя Хястя
Гасым ялини ъибиня атанда дялляк бахырды ки, эюрсцн ъибиндян пул
чыхардыр. Одур ки, сюзцнц бюйля тамама йетирди:
Бу уста неъя устады,
Цлэцъ, бцляйц пасдады,
Хястя Гасым ъан цстяди,
Еля билир пул чыхардыр.
Еля ки, Хястя Гасым саз алды, бир тящяр цз-башыны гырхдырды,
цст-башыны сащмана салды бирбаш Мирзяли ханын йанына эялди.
Билдирди ки, мцшсейидин йанына эетмяйя щазырдыр. Бирликдя
237
Miskin Vəli
мцшсейидин щцзуруна эялдиляр. Мирзяли хан мцшсейидя тягдим
еляди.
Бяли, еля ки, мцшсейид Хястя Гасымы таныйыб билди, она деди:
– Оьул, буду, нечя вахтды сяндян бюйцк шикайят йазылыб.
Сян щеч бир йери охумайа-охумайа мин ъцр ишля мяшьул олурсан.
Алимлик, моллалыг, газылыг едирсян. Щятта хябяр эедиб Шащ
Аббаса чатыб. Инди мяним щцзурумда сяни имтащан едяъякляр.
Ъаваб веря билдин, мян сяня еля бир сяняд веряъяйям ки, ня ишля
истяйирсян эет мяшьул ол, йох яэяр ъаваб веря билмядин юзцндян
кцс.
Мцшсейид Хястя Гасыма иъазя верди ки, эедиб динъялсин.
Сабащы эцн мяълис гурулаъаг, суал-ъаваба щазыр олсун.
Сизя кимдян дейим моллалардан, газылардан, алимлярдян.
Еля ки, Хястя Гасымын эялмяк хябярини ешитдиляр сящяри эцн
тездян щамысы тюкцлцб эялди мцшсейидин игамятэащына.
Щамы ъям олду, мяълис гурулду. Мцшсейид яввял моллалары
щцзура чаьырды:
– Моллалар!
Моллалар йербяйердян ъаваб вердиляр:
– Бяли, аьа мцшсейид.
– Яввял сиз Хястя гасымы сорьу-суала тутаъагсыныз. Нечя
мцддятди шикайят йазырсыныз, инди ня суалыныз вар верин.
Моллалар деди:
– Аьа мцшсейид, гой бу, яввял-яввял бизя десин эюряк ады
доьру-дцрцст нядир?
Мцшсейид тяяъъцблянди:
– Неъя йяни, бунун ады Хястя Гасым дейилми?
Хястя Гасым деди:
– Аьа мцшсейид, моллалар дцз буйурур, мяним бир нечя
адым вар. Онлардан бири Баба Гасымды, бири Дядя Гасымды, бири
Ашыг Гасымды, бири Молла Гасымды, бири Азар Гасымды, бири дя
Хястя Гасымды…
– Оьул, бир дцжцн ады асмысан бойнундан, нейнирсян
онлары бу гядяр?
– Аьа мцшсейид, мяним адым Дядя Гасымды она эюря ки,
чохлу аталар сюзц дейирям, Баба Гасымды она эюря ки, мян йерин
алтыны да билирям, цстцнц дя, Ашыг Гасымды она эюря ки, ашыглыг
еляйирям, Молла Гасымды она эюря ки, моллалыг еляйирям, Азар
Гасымды она эюря ки, бир адам мянимля мцбащисяйя эирся, ъящл
238
Şeirlər, dastanlar
еляся, ъанына еля цшцтмя саларам ки, ону азар тутар, Хястя
Гасымды она эюря ки, истясям биринин ъанына ващимя салыб
хястяляндирярям.
Хястя Гасым адынын мянасыны изащ едяндян сонра моллалар
сорьу-суала башладылар. Бир эцн эеъя-эцндцз тамам ону
имтащан елядиляр, амма щардан суал вердиляр Хястя Гасым ордан
ъаваб верди. Ахыр дедиляр:
– Сян дейирсян мян щаг верэисийям, бир Гураны ялимиздя
тутуб бармаьымызы мцхтялиф айялярин цстцндя эяздиряъяйик, сян
кянарда дайанаъагсан. Яэяр доьрудан да, щаг верэисисянся,
Гурана бахмадан бизим бармаьымызы щансы айянин цстцндя
сахладыьымызы демялисян.
Хястя Гасым разылашды, амма билдирди ки, онлар яллярини
Хястя Гасым айяни дейиб гуртарана гядяр онун цстцндя
сахласынлар. Моллалар Гураны эютцрцб ачдылар, истядикляри айянин
цстцндя яллярини эяздирмяйя башладылар. Хястя Гасым айяляри
шеирля демяйя башлады:
Язял бисмиллащды намейи-аллащ,
Эюйдян йеря енди ящсянцл-халиг.
Хястя Гасым эюрдц, моллалар яллярини бир айянин цстцндя
ахыра гядяр сахламырлар. Бир айяни дейиб гуртармамыш о бирисиня
кечирляр ки, Хястя Гасым чашсын. Она эюря дя айяляри бцтюв
демяйя маъал тапмайыб онларын щярясиня бир мисрада, йа да бир
кялмядя тохунмалы олду:
Дохсан мин кялмяни тамам ейляди,
Орда ня буйурду ящсянцл-халиг.
Дюрд китабды дялил эялди алямя,
Щяръят, щяввяст, щцддцк ону биляня,
Сафяст, гярзяст, зязил салды алямя
Фатябярякятди ящсянцл-халиг.
Сурейи-ялщямдя гурулду биннят
Иррящман-иррящим, айейи-рящмят,
Йусяббим, щцлуллащ паки-зялсифят
Айейи-Гуранда ящсянцл-халиг.
Хястя Гасым дейяр фящм едя билмям,
Бяраят Йасинди фящм едя билмям,
Бу дцнйа ишини фящм едя билмям,
Юзцн гисмят ейля ящсянцл-халиг.
239
Miskin Vəli
Моллалар эюрдц, Хястя Гасымы чашдырмаг мцмкцн олмады.
Ялаъсыз галыб сорьу-суалы гуртардылар. Мцшсейид истяди онлары
мцряххяс едя. Хястя Гасым цз тутду мцшсейидя:
– Аьа мцшсейид, ахы, бунлар мяни афтафанын аьзындан салыб
лцляйиндян чыхардылар. Олармы беш-алты кялмя дя мян бунлардан
сорушум?
– Олар, буйур, анъаг де эюрцм, сян дя онлардан бир
суткамы сорушаъагсан?
Хястя Гасым ъаваб верди:
– Хейр, аьа мцшсейид, мян сизин вахтынызы чох ала
билмярям. Бунларын щамысындан бир йердя бир-ики гатар шеирля
беш-алты кялмя сюз сорушаъаьам.
Мцшсейид моллалара ишаря верди ки, йерляриндян дурмайыб
суала ъаваб вермяйя щазыр олсунлар.
Хястя Гасым цзцнц моллалара тутуб бу гыфылбянди ярз еляди:
Он беш газы бир сящрада яйляшиб,
Щярянин бир тахтда хуб гярары вар.
Няйинян баьланыб, няйнян ачылыб?
Цч ъясяд, беш эярдян, алты сяри вар.
Мцшсейид бахды моллалара:
– Моллалар, ъаваб верин!
Моллалар галды мяяттял, бир-бирляринин цзцня бахдылар.
Хястя Гасым архасыны деди:
О нядир ки, эцндя эедяр цляма?
Нечяси эедяр, нечяси эяляр салама?
Защирдяди, пцнщан дейил алямя,
Сядди бейди сядди щяштад йолу вар.
Бу сюзлярди Хястя Гасымдан амал,
Ашыглар баш тапмаз ня сащиб камал,
Йыьылса алимляр, шяргинян шимал
Ача билмяз, ачса зор щцняри вар.
Моллалар бир-бир якилмяйя башладылар. Мцшсейид деди:
– Нечя мцддятди кишинин ялиндян йазырсыныз ки, беля савады
йохду, щеч ня билмир, инди ъаваб верин.
Моллалардан сяс чыхмады. Хястя Гасым деди:
– Аьа мцшсейид, бялкя, бир башгасыны дейим, она ъаваб
версинляр.
– Буйур.
Хястя Гасым сазы синясиня басыб о бириси гыфылбянди ярз еляди:
240
Şeirlər, dastanlar
Ики ябру арасында
Алты каф, йедди лам эюрдцм.
Кафын, ламын мяркязиндя
Сирри-Гуран тамам эюрдцм.
Йцз мин ханды, йцз мин йавяр
Интизарын ачмаз дярщяр,
Тахт цстя цч мин пейьямбяр
6666 ямялини эюрдцм.
Бяйяндим чардейи-мясими,
Халг бяйянсин хиласымы,
Сидгинян Хястя Гасымы
Онда кямтяр гулам эюрдцм.
Сюз тамама йетди. Мцшсейид бир дя бахды ки, ичяридя молла
галмайыб. Ямр верди, моллалар щамысы эери гайытды. Цз тутду
онлара ки, сиз индийя гядяр щюкумяти алдатмысыз, халгы
алдатмысыз. Инди мялум олду ки, сизин савадыныз йох имиш. Бу
эцндян сизя моллалыг елямяйи гадаьан едирям. Бяратыныз,
гювлцнцз, щяр няйиниз вар тюкцн йеря. Моллалар динмяз-сюйлямяз
сянядлярини тюкдцляр мцшсейидин габаьына. Мцшсейид буйруг
верди, моллалар мцряххяс олдулар. Мцшсейид цз тутду газылара:
– Газылар, щцзура!
Газылар щамысы эялиб мцшсейидин щцзурунда яйляшдиляр.
– Ня суалыныз вар верин!
Газылар сорьу-суала башладылар. Дейярляр, сорьу-суал бир
эеъя-эцндцз давам еляди. Газылар шяриятдян, ганундан,
гайдадан, гейри шейлярдян ня билирдиляр сорушдулар. Нящайят,
сорьу-суалын баша чатдыьыны билдирдиляр. Хястя Гасым моллалары
имтащан елядийиндян мцшсейид фикирляшди ки, йягин, онун
газылардан да сорьусу олаъаг. Она эюря дя сорушду:
– Оьул, сянин дя газылара суалын вармы?
– Бяли, аьа мцшсейид, мцмкцнся беш-алты кялмя дя мян
сорушум.
– Буйур.
Алды Хястя Гасым эюряк газылара ня деди, онлардан ня
сорушду:
Ай аьалар, ай газылар,
Эюй чадырда дуран кимди?
Щаггы, мизан-тярязини
Пули-сират гуран кимди?
241
Miskin Vəli
Газылар галды мяяттял. Мцшсейид деди:
– Архасыны де, бала.
Наня гылын гул кафяни
Щарда дюрд мяляк мяканы?
Дярйанын цстя котаны
Фяляк гошуб, сцрян кимди?
Газылар йеня ъаваб вермяйиб дедиляр:
– Аьа мцшсейид, бу аьлына эяляни данышыр. Ким дярйанын
цстя котан гошуб йер сцря биляр, ахы, беля бир шей мцмкцн дейил.
Мцшсейид цз тутду Хястя Гасыма:
– Оьул, ъаваб вер.
Хястя Гасым сюзцнцн мянасыны изащ еляди:
– Дцнйа йарананда яввял-яввял йетмиш мин ил чярх цстцндя
щярякят етди, отуз беш мин ил чынгыллы щярякятдя олду, отуз беш
мин ил ися бузлу щярякятдя, дцнйада щеч бир йашайыш олмады.
Елядирми, аьа мцшсейид?
– Бяли, елядир.
– Сонра Аллащ-таала ишыгдан гаранлыьы сечмяк цчцн Дярдаил
мялаикяни хялг етди. Эеъя цчцн айы, эцндцз цчцн эцняши йаратды,
амма ай вя эцняш щярякятсиз галды. Ъянаб Яли Аллащын буйруьу
цзря айа вя эцняшя мягам верди. Айа деди, сян гярбдян, эцняшя
деди, сян шяргдян щярякят едяъяксян. Ай эеъя щярякят едяндя
горхду, гачмаг истяди. Она эюря дя Аллащ-таала йедди цлкяр
улдузу йарадыб она кюмякчи вя эюзятчи верди ки, даим айын
архасынъа эязсинляр. Даща сонра Аллащ гуруну судан айырды.
Бцтцн йер цзц су иди. Аллащын щюкмц иля йер цзцнцн цчдя
бириндян су чякилди вя гуру ямяля эялди. Даща сонра инсан йер
цзцндя гярар тутду вя юзцнц доландыра билсин дейя фяляйин
щюкмц иля йер якмяйи юйрянди. Бах, мян ону дейирям ки, йер цзц
яввял су иди, сонра щямин су олан йердя торпаг якилди, мящсул
щасил едилди.
Мцшсейид Хястя Гасымын сюзлярини тясдиг етди. Хястя Гасым
сюзцнц тамама йетирди:
Хястя Гасым бир дейилсян,
Сян инсансан сирр дейилсян
Щагг сиррин билян дейилсян,
Сирри сяндян соран кимди?
242
Şeirlər, dastanlar
Газылар ъаваб веря билмядиляр, моллаларын щалыны
эюрмцшдцляр, она эюря дя ъанларыны титрятмя тутду. Хястя Гасым
бахды ки, газылар тир-тир ясирляр, деди:
– Аьа мцшсейид, мяним бир адым она эюря Азар Гасымдыр
ки, мяним горхумдан адамын ъаныны титрятмя тутур, неъя ки,
инди бу газыларын ъаныны тутуб. Мцшсейид деди:
– Бялкя, бир айрысыны дейясян, она ъаваб веряляр.
– Баш цстя!
Хястя Гасым икинъи гыфылбянди деди:
Бир сящрада он йедди газы яйляшиб
Онун тахт цстцндя хуб гярары вар.
Бирисиндя дохсан ики ял эюрдцм,
Бир ъясяд, цч эярдян, алты сяри вар.
Сяксян мин моллады, сяксян мин сейид,
Сяксян мин хийабан, сяксян мин мейид,
Йазыб ъямляйяни сяксян мин шащид
Сяксян мин шащидин беш мязары вар.
Беш мязардан галхар йедди яламят,
Вермяз бир-бириня маъали-мющнят.
Щяр кимдя истяся кяндиня шющрят
Зярря гядяр она симу-зяр вар.
Хястя Гасым сюзцн йетди тамама,
Эцн батан, эцн доьан эялсин салама.
Ня алим ишиди, ня дя цляма,
Тяънис мянасында зор щцняри вар.
Газылар бу гыфылбяндя дя ъаваб веря билмядиляр. Мцшсейид
аъыгланды:
– Сиз дя индийя гядяр щюкумяти, ъамааты алдадырмышсыныз,
бу эцндян сизя дя газылыг етмяйи гадаьаг едирям. Тюкцн
сянядляринизи щяр няйиниз вар!
Газылар газылыьа аид щяр ня каьыз-куьузлары вар иди тюкдцляр
мцшсейидин габаьына, онун эюстяриши иля щцзурдан мцряххяс
олдулар. Мцшсейид буйуруг верди:
– Алимляр, щцзура!
Алимляр щамысы эялиб йербяйер олдулар, башладылар Хястя
Гасымы имтащан елямяйя. Елмин кюкляриндян, яршдян-эцршдян
щяр ня билирдиляр суал вердиляр. Мцшсейид эюрдц, алимляр Хястя
Гасыма щардан дейирляр, ордан ъаваб верир, еля бил щяр шейи юз яли
иля йазыб. Йягин еляди ки, доьрудан да, о, щагг верэисиди. Бир
243
Miskin Vəli
сутканын тамамында алимляр билдирдиляр ки, бяс, суалларыны
гуртардылар. Мцшсейид сорушду:
– Оьул, сянин бунлара ня суалын вар?
Хястя Гасым деди:
– Аьа мцшсейид, мяним суалым чох аз олаъаг.
– Буйур!
Хястя Гасым цз тутду алимляря:
Щикмят мяскяниндя яйляшян алим
Яввял мяня йамянщудан хябяр вер!
Яршин сцтунунда, мераъ евиндя,
Бу эцн орда эюфтцэудан хябяр вер!
Алимляр онун сюзцнц кясдиляр:
– Аьа мцшсейид, бу йалан данышыр, гой десин эюряк Аллащын
дярэащына ким эедиб ки, бу эцн орда ня сющбят эетдийини дя биля.
Мцшсейид деди:
– Бала, ъаваб вер!
– Аьа мцшсейид, гой онлар Гуранын филан сящфясини
ачсынлар.
Алимляр Гуранын щямин сящифясини ачдылар. Хястя Гасым
деди:
– Щямин сящифяни охусунлар. Орда йазылыб ки, Аллащын
саьында нечя мин мялакя яйляшиб, солунда нечя мин. Аллащ-таала
йеря бахыр, эюрцр, онун йаратдыьы бяндяляр шяр ишлярля мяшьул
олур, адам юлдцрцр, оьурлуг едир, йалан данышыр, йол кясир, ня
билим айры ня бяд ишлярля мяшьул олур. Онда Аллащын гязяби тутур,
солундакы мялаикяляря дейир:
– Бурахын мяним гязябнак мюъцзатларымы, гойун йер
цзцнц гящр елясин, бу инсанлары мяним эюзцм эюрмясин.
Онда саьдакы мялаикяляр дейир:
– Йа Аллащ, сян гадирсян, сябирлисян, йер цзцнц, ъями
мяхлугаты сябрля йаратмысан. Беш няфяр ахмаьа эюря дцнйаны
гящр елямяк олмаз!
Аллащ-таала онларын сюзцнц ешидир вя дцнйаны мящв
етмякдян чякинир. Бу сющбят щяр эцн Аллащын дярэащында тякрар
олунур, елядирми?
Алимляр бахдылар эюрдцляр, доьрудан да, Гуранда бу ъцр
йазылыб.
Дедиляр:
– Елядир.
244
Şeirlər, dastanlar
Хястя Гасым сорьу-суала давам еляди:
О ким иди йеря вурду майаны?
Йер истийкян бяркитди сянэ гайаны?
Бир нюгтяди кцллц-елмин бяйаны,
Щяфти, щяшти, сирри-дудан хябяр вер!
О ким иди зярнишаны охуду?
О ким иди кимя кяфян тохуду?
Адямдян габаьда сиья йох иди.
Вязянвяшдц янкящдцдян хябяр вер!
Бурда Хястя Гасым ниэащ мясялясиня тохунду. Илк дяфя
Адямля Щавванын ниэащыны Аллащын буйруьу иля Ъянаб Яли
охуду вя ики ганын щалаллыьы ордан йаранды.
О ким иди пейьямбяря ясщабя?
О ким иди апардылар гяссабя?
Хястя Гасым йетик дейил щесабя,
Бяррц бящрц сянэи-судян хябяр вер!
Алимляр галдылар начар, сюзц ача билмядиляр, мати-мяяттял
бахдылар бир-биринин цзцня. Алимляр ня гядяр Хястя Гасымы
инъитсяляр дя, онларын бу щалыны эюряндя цряйи йумшалды, йазыьы
эялди, цряйиндя фикир еляди ки, йахшылыьа йахшылыг щяр кишинин ишиди,
йаманлыьа йахшылыг яр кишинин ишиди, бир йцнэцлвари суал да версин.
Бялкя, буна ъаваб веря вязиййятдян чыхалар. Деди:
– Аьа мцшсейид, олармы бир-ики суал да верим?
Мцшсейид иъазя верди. Хястя Гасым алды эюряк ня деди:
Беш йашындан он беш йаша варанда,
Бешин атдым, бешин тутдум, беши ня?
Щагг тяряфдян доьру ращя йетишдим,
Майил олдум янбийанын бешиня.
Юмрц бянзяр даь башында думана,
Гятря икян сян дя йетиш цммана.
Он беш шейди ваъиб олду инсана
Беш слудин, беши фирудин, беши ня?
Хястя Гасым галды щяйат ичиндя,
Эяляр, эедяр сону мямат ичиндя
Он беш шей салланды салат ичиндя
Беши оруъ, беши намаз, беши ня?
Алимляр буна да ъаваб тапа билмядиляр. Мцшсейид деди:
– Алимляр, сиз дя щюкумяти, ъамааты алдатмысыз, бу эцндян
сизя алимлик елямяйи гадаьан едирям.
245
Miskin Vəli
Мцшсейид онларын да сянядлярини ялляриндян алды. Сонра
хитаб еляди Хястя Гасыма:
– Оьул, сян щагг верэиси олдуьуну сцбут елядин. Моллалыьа,
газылыьа, алимлийя лайиг олдуьуну эюстярдин. Даща мяним сяня
шцбщям галмады. Сяни доьан ананын цзц аь олсун. Инди сянин
ялиня сяняд веряъяйям, о йердя ки, Шащ Аббасын щюкмц ишляйир,
ня ишля истясян мяшьул ола билярсян. Амма бир мясяля вар. Цч
суткады сяни моллалар, газылар, алимляр имтащан еляйир. Олармы
бир-ики шей дя мян сорушум?
– Бяли, нийя олмур ки, аьа мцшсейид!
Мцшсейид сорушду ки, яввял ким йаранды, инсан ъямиййяти
кимдян тюряйиб артды. Хястя Гасым ъаваб верди:
Яввял-яввял бу дцнйайа
Адям ата, Щявва эялди.
Щюкм олунду илащидян,
Йеря абыр-щяйа эялди.
– Йахшы, бяс, Гуран неъя назил олду. Шащи-Мярдана ким
дайялик еляди?
– Аьа мцшсейид, гулаг ас:
Кимляр иди гылды сайя?
Кимляр ял эютдц худайя?
Мящяммяд ял-Мустафайя,
Кялмя-кялмя айя эялди.
Он ики дястди эцлцмцз
Эятирди кялмя дилимиз,
Шащи-Мярданды пиримиз
Салман она дайя эялди.
– Бяс, о кимди ки, бещиштдян Аллащ-таала она янам олараг
либас эюндярди:
Хястя Гасым тутар йасы,
Силинсин кюнлцмцн пасы.
Бещиштин бир дяст либасы
Фатмейи-Зящрайя эялди.
Мцшсейид йеня Мящяммяд ял-Мустафадан, Ялидян,
Фатимейи-Зящрадан, онларла баьлы щядислярдян, чятин билдийи
йерлярдян суаллар верди. Хястя Гасым сябрля гулаг асыб сонра
суалларын щамысына бир йердя беля ъаваб верди:
Эяляндя бизляря щейдари-кяррар
Йетирди Хейбяря Йадуллащыны.
246
Şeirlər, dastanlar
Яэяр ки, Ъябрайыл тутмаса шящпяр,
Сейфуллащ даьыдарды эави-мащыны!
Яли Дцлдцл минди, Мящяммяд Бцраг,
Ярянляр сярдары, йа чешми-чыраг
Абузяр Ялини ейляди гонаг,
Гырх йердя яйляди мянзилэащыны!
Йыьылды мяхлугат, дурду цзбары,
Фатимя онлара чох эюрдц кары.
Анд ичди аллаща мян оллам тары
Мювля йан гоймайыб гядямэащыны.
Бяйянилсин Хястя Гасым хиласы,
Дцлдцлцн сащиби, Гямбяр аьасы,
Ъябрайыл вящй эятди чякмя бу бяси,
Яли яршдя вурур сянэлащыны.
Мцшсейид Хястя Гасыма ящсян деди, ону йанына чаьырыб
ялини сыхды, алнындан юпдц, сонра деди:
– Йахшы, оьул, мяни аэащ ет эюрцм сян, доьрудан да,
мяктяб охумусанмы? Дейирляр, сян щеч бир мяктяб
охумамысан. Яэяр охумамысанса, бу гядяр елми, билийи щарда
алмысан?
Хястя Гасым ъаваб верди:
– Охумушам, аьа мцшсейид!
– Щансы мяктябдя охумусан?
– Ябу Талыб мяктябиндя.
– Онда гой бу моллалары, газылары, алимляри дя эюндяряк
эедиб о мяктябдя охуйуб савадларыны артырсынлар.
Хястя Гасым эцлдц:
– Аьа мцшсейид, о мяктяб щяр адама гисмят олмаз.
– Нийя ки?
– Чцнки о, Мящяммядля Щейдари-кяррар мяктябидир. О
мяктябдя охумаг милйонда бир адама нясиб олар.
Мцшсейид йеня бир шей баша дцшмяди. Хястя Гасым буну
щисс еляйиб фикрини сазла-сюзля изащ еляди:
Ибтида устаддан дярсим аланда
Гялбимя йазылды ящсянцл-халиг.
Охуйуб мяктябдя камил оланда
Дилим дуа гылды ящсянцл-халиг.
Охудум дярсими алдым машаллащ
Дярсин язялиндя дедим бисмиллащ,
247
Miskin Vəli
Яррящман яррящим тябярцк аллащ
Щяр елмин башыды ящсянцл-халиг.
Хястя Гасым билир ялщямдц худа
Гялбиндя лафята олубду нида.
О верди дярсими язял, ибтида,
Фикримдя из салды ящсянцл-халиг.
Мцшсейид мятляби баша дцшдц. Орасыны да дейяк ки, Хястя
Гасымын саз чалмаьы да онун чох хошуна эялди. Амма сянятдя
саз-сюз гадаьан олундуьундан байагдан фикриндя тутдуьу сюзц
инди Хястя Гасыма деди:
– Бала, йягин билирсян ки, исламиййятдя саз чалмаг вя гейри
мусиги щарамдыр. Бах, о саз ки, чалырсан, дейирляр, онун
дешиклярини шейтан ачыб, амма сян чалырсан. Яэяр буну Аллащын
буйруьундан чыхмаг щесаб етмирсянся, эяряк бу мяълисдя еля
бир шей чаласан ки, мяълися уйьун олсун. Юзцн билирсян ки, бу
рущаниляр мяълисидир. Бу мяълися уйьун бир шей чала билсян,
инанарыг ки, доьрудан да, ону чалмаг сяня щарам дейил.
Дейирляр, щямин мяълис рущаниляр мяълиси олдуьундан Хястя
Гасым илк дяфя орда рущани щавасы чалды вя щямин щава цстцндя
Щязрят Ялинин шяниня бу шеири охуду:
Ярши зямин, лювщи-гялям йох икян
Варлыьа щамыдан тез эялян, Яли!
Устадлар устады юзцн олубсан,
Ъябраил мягамын дцз билян, Яли!
Сянин щюрмятиня гурулду варлыг,
Щяйатын зямзями о суйи-дирлик,
Сяндя нягш олунду елм вя бирлик
Ъями дилляр иля сюз билян, Яли!
Хястя Гасым, зярби-даняндян Яли,
Алями-зярридя демишям бяли,
Бир исмин Ялиди, бир исмин Вяли
Ъями пцнщан дярди тез билян, Яли!
Мцшсейид эюрдц, доьрудан да, истяр сазда чалынан щава,
истярся дя, охунан сюз мяълисин ащянэиня чох уйьундур. Хястя
Гасыма «чох саь ол» деди. Она саз чалмаьы щалал еляди. Юз
наибини чаьырыб мяълис ящлинин эюзц гаршысында еля бир сяняд
йаздырды ки, Хястя Гасым истяся моллалыгла, истяся газылыгла, истяся
алимликля, истяся ашыглыгла мяшьул ола билярди. Хястя Гасым да
мцшсейидя миннятдарлыг еляди, анъаг ону да фикирляшди, моллалар,
248
Şeirlər, dastanlar
газылар, алимляр ня гядяр пислик елясяляр дя, онлары бу щалда
гоймаг щеч инсафдан дейил. Онлара йазыьы эялди, деди, мян
онлара йахшылыг еляйяъяйям, сонра мяня пислик елясяляр дя, юзляри
билярляр. Гой кечинин юлцмц палыддан олсун. Ойду ки, деди:
– Аьа мцшсейид, цряйимя бир ханя сюз эялиб, олармы ярз
еляйям?
Мцшсейид изн верди. Хястя Гасым эютцрцб орда беля деди:
Дяли кюнцл, мяннян сяня яманят,
Демя бу дцнйада галым йахшыдыр.
Бир эцн олар гощум-гардаш йад олар,
Демя улусум вар, елим йахшыдыр.
Бир мяълися варсан юзцнц юймя!
Шейтана баъ вериб кимсяйя сюймя!
Гцввятли олсан да, йохсулу дюймя!
Демя ки, зорлуйам, голум йахшыдыр.
Гочагдан олубсан гочаг олэинян,
Гададан, баладан гачаг олэинян,
Ашыг ол, ъомярд ол, алчаг олэинян,
Демя варым чохду, пулум йахшыдыр.
Хястя Гасым кимя гылсын дадыны,
Ъаны чыхсын юзц чяксин одуну,
Йахшы иэид йаман етмяз адыны,
Чцнки йаман аддан юлцм йахшыдыр.
Мцшсейид сорушду?
– Бала, ня демяк истяйирсян?
Хястя Гасым бир мяълисдякиляря бахды, бир мцшсейидя бахды,
сонра деди:
– Аьа мцшсейид, сяндян бир хащишим вар!
– Баш цстя, ня хащишин олса, йериня йетирярям.
– Яэяр изн версян, моллалары, газылары, алимляри яфв едиб
онларын сянядлярини юзляриня гайтараг.
Мцшсейид сорушду:
– Бяс, онларын ъязасы? Ахы, онлары ъязасыз гоймаг олмаз.
– Онда гой моллалар щяряси бир, газылар щяряси ики, алимляр
щяряси цч гызыл версин.
Мцшсейид эютцр-гой еляди ки, бунлар нечя илди хидмят
еляйибляр, бир тяряфдян дя Хястя Гасым юзц хащиш едир, ейби
йохду, дейилян шяртля онлары баьышласын. Ямр верди, моллалар
щяряси бир, газылар щяряси ики, алимляр щяряси цч гызыл вердиляр.
249
Miskin Vəli
Устадлар дейир, бурда нечя чанаг гызыл йыьылды, щамысы да Хястя
Гасыма чатды.
Бяли, сорьу-суал гуртарды, мяълис тамама йетди, щамы
даьылды. Хястя Гасым да истяди мцшсейиддян рцсхят алыб юз
евляриня гайытсын. Мцшсейид Хястя Гасыма бюйцк ещтирам
эюстярди. Билдирди ки, щяля бир нечя эцн Шешпярин шящяриндя гонаг
галмалыдыр. Вахт чатанда юзц ону йола салаъаг.
Хястя Гасымы орда сахламагда мцшсейидин мягсяди вар
иди. Бу мягсяд няйди? Онун ня олдуьуну бурда гойаг, сизя
щардан хябяр веряк Даьыстан вилайятиндян. Даьыстан вилайятиндя
кимдян Лязэи Ящмяддян. Еля ки, Лязэи Ящмяд Хястя Гасымын
вердийи кюмбядян йеди, яршин-эцршцн сиррини билди, она шаирлик тяби
верилди, даща дайанмайыб бирбаш Даьыстана эялди. Даьыстанда
щям шаирликля, щям дя ашыглыгла мяшьул олмаьа башлады.
О заманын адятиня эюря бир вилайятдя эцълц бир шаир
олардыса вя о, Шащ Аббасын бцтцн шаирлярини баьлайардыса, онда
щямин вилайят хяраъ вермякдян азад едилярди. Йа эяряк ону
баьлайан бир шаир тапылайды, йа эяряк верэи алынмайайды. Еля ки,
Лязэи Ящмяд орталыьа чыхды она габаг ня бир ашыг, ня бир шаир
тапылмады. Бир ил, ики ил ахыр Шащ Аббас бахды ки, балам, щяняк-
щяняк ахыры дяйяняк, беля эется, даща Даьыстан вилайяти верэи
вермяйяъяк. Елан верди ки, мямлякятдя олан ъями шаирляр,
ашыглар топлашсын. Еля ки, онлар щамысы топлашды кимя даща чох
цмидляри эялирдися, щамысыны сечдиляр эюндярдиляр Даьыстана Лязэи
Ящмядля дейишмяйя, анъаг бир нятиъя щасил олмады. Лязэи
Ящмяд онларын щамысыны баьлайыб эери гайтарды. Йеня Шащ
Аббас щарда йахшы бир шаир, йа ашыг сядасы алдыса, эюндярди
Даьыстана, йеня бир шей чыхмады. Беляликля, Даьыстан вилайяти
йедди ил тамам Шащ Аббаса хяраъ вермяди.
Шащ Аббас вязир-вякиля, мцшсейидя, ъями яйан-яшряфя елан
вермишди ки, щарда цмидляри эялян, йахшы бир шаирдян, ашыгдан
тапсалар, йа ешитсяляр дярщал она хябяр версинляр.
Бяли, еля ки, мцшсейид Хястя Гасымы таныды, эцъцнц эюрдц,
фикирляшди ки, Лязэи Ящмядин ющдясиндян олса-олса бу эяля биляр.
Ойду ки, Хястя Гасымы Шешпяриндя сахлайыб Шащ Аббаса тяъили
хябяр эюндярди ки, бяс, моллаларын, газыларын, алимлярин ялиндян
шикайят етдикляри адамы Мирзяли хан эятирди, мяним щцзурумда
имтащан елядиляр. Мямлякятин ъями башбилян моллаларыны,
газыларыны, алимлярини баьлады. Биз она мющцрлц-имзалы сяняд
250
Şeirlər, dastanlar
вердик ки, бу эцндян истядийи ишля мяшьул ола биляр. Лязэи
Ящмядин дя ющдясиндян эялся-эялся, бу эяля биляр.
Хябяр Шащ Аббаса чатанда адам эюндяриб Мирзяли ханы
щцзуруна чаьырды. Буйруг верди ки, Хястя Гасымы да эютцрцб
Даьыстан вилайятиня эетмялисян. Орда Лязэи Ящмядля ону
дейишдирмялисян ки, бялкя, ъанымыз динъяля.
Мирзяли хан, - бячешм, - деди. Анъаг ялавя етди ки:
– Шащ саь олсун, мян она сюз вермишям ки, яэяр моллалара,
газылара, алимляря галиб эялся, она иъазя веряъяйям юзцня той
елясин, чцнки мян ону эятиряндя тойа щазырлашырды. Юзцм дя
онун тойунда иштирак етмялийям. Иъазя вер тойуну елясин,
цстцндян ики-цч ай кечмямиш щара дейирсян эедяк.
Шащ Аббас иъазя верди. Мирзяли хан гайыдыб Шешпярин
шящяриня эялди. Хястя Гасымы эютцрцб бирбаш Тикмядаш кяндиня
варид олду. Шащ Аббасын буйруьуну да она чатдырды. Хястя
Гасым эюз цстя деди.
Тикмядашда Мирзяли ханын иштиракы иля бюйцк бир той мяълиси
гурулду. Йедди эцн-йедди эеъя той едиб Эцллц ханымы Хястя
Гасымын евиня эялин эятирдиляр.
Мирзяли хан Хястя Гасыма йеня цч ай мющлят верди вя
билдирди ки, цч айын тамамында эялиб ону апараъаг Даьыстана.
Юзц Исфащан шящяриня гайытды.
Еля ки, цч ай кечди Мирзяли хан башынын адамлары иля щазыр
олду. Хястя Гасым билирди ки, Мирзяли хан эяляъяк. Она эюря о да
тамам-камал сяфяря щазыр олуб Мирзяли ханы эюзляйирди.
Хцласейи-кялам, гощум-гоншу, дост-таныш йыьылды, щалал-щцммят
елядиляр. Хястя Гасым бир дя бахды ки, севэилиси Эцллц ханымла
баъысы дамын цстя чыхыб бойунларыны бцкяряк она бахырлар. Кюнлц
ъушя эялди, цряйи аз галды синясиндян чыхыб йеря дцшсцн, гцрбят
щисси еля бил бир кцляк олуб эялиб долду вцъудуна. Юз-юзцня деди:
– Ей дили-гафил, Даьыстан бура дейил, ора дейил, нечя айлыг
йолду. Бирдя йад сяфяр, бярбад сяфяр. Эялин атланды, йа нясиб, йа
гисмят. Ня билир бу сяфярдя башына ня эяляъяк, саь-саламатмы
гайыдаъаг. Ойду ки, бир эюз гырпымында сазы кюйняйиндян
чыхарды. Синясиня басыб эюряк севэилисиня, баъысына неъя мцраъият
еляди:
Мян эедирям сизи кимя тапшырым
Дам цстцндя дуран сона кякликляр?
Ал-йашыл эейиниб зяр бязянибсиз,
251
Miskin Vəli
Ня эирибсиз доннан-дона, кякликляр?
Эюзял кяклик даш башында сяс ейляр,
Гаггаг чякяр бир-бирийля бящс ейляр,
Билмирям той ейляр, йохса йас ейляр,
Ялляр батыб гызыл гана, кякликляр.
Эюзял кяклик дам цстцндя дурубду,
Эярдян чякиб, неъя бойнун бурубду?
Бярясиндя йохса овчу эюрцбдц?
Цз тутдулар бийабана кякликляр.
Щяр икиниз йашылбашлы сонасыз,
Мяним эизли дярдим пцнщан ганасыз,
Айрылырыг саьлыьынан галасыз
Гасым эедир Даьыстана кякликляр.
Хястя Гасым, Мирзяли хан вя онун адамлары йола дцшдцляр.
Эялиб о йеря чатдылар ки, кечян дяфя Хястя Гасым даьлара бахыб
шеир демишди. Даща бурдан сонра Тикмядашын бцтцн даьлары
эюздян итирди. Мирзяли хан эцман етди ки, Хястя Гасым кечян
дяфя йолу дцшяндя яввял-яввял севэилисиня сюз гошду, сонра эялиб
даьлар эюздян итщаитдя даьлара шеир деди, йягин, инди дя о ъцр
едяъяк. Амма сонра эюрдц йох, Хястя Гасым чох фикирлиди, щеч
саз-сюз йадына дцшяня охшамыр, ону фикирдян айырды:
– Хястя Гасым, дейясян, бу дяфя щеч даьлар йадына
дцшмяди!
Хястя Гасым бахды ки, бу кечян дяфя даьлара сюз охудуьу
йерди. Йеня дюндц бахды вятян даьларына. Эюрдц, Мирзяли хан
атын башыны чякиб, йяни ки, эюзляйир эюрсцн Хястя Гасым бир
шеирдян, филандан дейир, йа йох. О да атынын башыны чякди, даьлара
бахыб кюврялди, эярайлы цстя даьлара бу ъцр саламат гал деди:
Ня аралы эюрцнцрсян
Даьлар, гал инди, гал инди.
Эцл, чичяйя бцрцнцрсян,
Даьлар гал инди, гал инди.
– Хястя Гасым, бу даьларда сянин няйин галды, ахы, щеч
бу барядя бир сюз демирсян.
– Хан, гулаг ас!
Баьча галды, баьлар галды,
Синям цстя даьлар галды.
Эцллц йарым аьлар галды
Даьлар гал инди, гал инди.
252
Şeirlər, dastanlar
Баьлы галды той либасым,
Анам йохду тута йасым,
Айры дцшдц Хястя Гасым
Даьлар гал инди, гал инди.
Сюз тамама йетди, йенидян йола ряван олдулар. Анъаг
Хястя Гасым Мирзяли хандан беля бир хащиш еляди ки, щарда
гябристанлыг эюрсяляр, иъазя версин Хястя Гасым орда намаз гылыб
фатищя охусун. Хан разылашды. Хястя Гасым щяр гябристанлыьын
йанындан кечдикъя дайанар, намаз гылыб фатищя охуйарды. Эялиб
бюйцк бир гябристанлыьын кянарына йетишдиляр.
– Хан, олармы боръуму верим?
Доьрудур, хан иъазя вермишди, амма цряйиндя пешиман
олмушду. Чцнки хан фикирляшди ки, ей дили-гафил, бурдан
Даьыстана нечя гябристанлыг вар. Бунларын щяр биринин йанында
йарым саат, бир саат дайансалар, онда эяряк нечя ай йол эедяляр.
Она эюря дя деди:
– Залым оьлу, беля эется, сянин уъбатындан юмрцмцз
йолларда кечяъяк, билмирям бу юлцлярдян хязинями истяйирсян?
Хястя Гасым эюрдц йох, Мирзяли хан дцнйанын юлдцсцндян-
галдысындан щяля баш чыхармыр, ону марагландыран дцнйа
малыды, вар-дювлятди, деди:
– Хан, синямя бир ханя сюз эялиб, рцсхят вер дейим.
Хан ъаваб верди:
– Демяйиня де, амма вахтыны бу юлцляря сярф елямя!
Эюряк Хястя Гасым орда Мирзяли хана ня деди, ону неъя
баша салды:
Ей дцнйаны дост тутанлар,
Дюн бир гябристана бах!
Цзцн чевир щаг тяряфя,
Щурийи-гылмана бах!
Бу дцнйа бир бивяфады
Щеч кяс олмаз бяргярар.
Щяря беш яршин аьынан
Кючялляр, мещмана бах!
Эюзлцйцн щалал, щарамы
Шейтандан узаг олаг.
Йандырын шамы-чыраьын,
Бещиштин баьын булаг
Сатын бу дцнйа малыны
253
Miskin Vəli
Ахирятчцн мцлк алаг.
Сцлеймана галмайан дцнйа
Галмаз щеч инсана бах!
Хястя Гасым эюрдц, Мирзяли хан дярин фикря эедиб,
эюзлярини дя зилляйиб йердя гатарлашыб йол салан гарышгалара бахыр.
Гябристанлыьын кянарында кющня бир дам йери вар иди. Диварлары
тамам учмуш, биръя диварларын щими галмышды. Аллащ билир, нечя
йцз илин щими иди. Бир аз аралыда гарышгалар юзляриня йува
тикирдиляр. Гатарлашыб щимин бош торпаьындан йуваларыны тикмяк
цчцн дашыйырдылар. Инди Мирзяли хан Хястя Гасыма гулаг аса-аса
эюзлярини щямин гарышгалара зиллямишди. Ойду ки, Хястя Гасым
сюзцнц бюйля тамама йетирди:
Эюйдян енярся бир балыг,
Тех ахтарар суйуну.
Бир эяданы шащ гойсалар,
Тез тапаъаг тайыны.
Гарышгалар щцъум чякяр,
Сюкяр щимин лайыны,
Хястя Гасым гыл тамаша
Бош галан мейдана бах!
Доьрудан да, сюз Мирзяли хана аьыр тясир еляди. Тутдуьу
ишя пешиман олду. Хястя Гасыма деди ки, бундан сонра сяня
иъазя верирям, щарда истяйирсян, ня цчцн истяйирсян дайан, юзцн
билдийини тут.
Орадан йола дцшцб чох эетдиляр, аз эетдиляр эедиб бир
даьлыг йеря чыхдылар. Аллащын гязасындан Мирзяли ханын аты
хястялянмишди, даща йол йеримяк истямирди, галдылар начар. Ахыр
бу гярара эялдиляр ки, биртящяр йахынлыгдакы кяндя кими эетсинляр.
Орадан фярли-башлы бир ат тапыб алсынлар. Бир гядяр йол эялиб кяндя
чатдылар. Бу ермяни кянди иди. Сорушдулар ки, бяс, кянддя кимдя
йахшы ат вар. Дедиляр, Щазар кешишдя. Мирзяли хан башынын дястяси
иля эялди Щазар кешишин евиня. Бу щаман Щазар кешиш иди ки, бу
тяряфлярдя йедди пара кяндин аьасы иди.
Бяли, Щазар кешиш Мирзяли ханы аллащ кими гаршылады. Чцнки
бу йерляр дя Шащ Аббаса табе иди. Мирзяли ханын Шащ Аббаса
йахын олдуьуну биляндя аз галды айагларына йыхылсын. Она сай-
сечмя бир ат верди. Мирзяли хан ня гядяр елядися, пулуну алмады.
Щям дя эцъ-бяла онлары ахшам евиндя гонаг сахлады. Ахшам
олду, сцфря ачылды. Щазар кешиш сорушду:
254
Şeirlər, dastanlar
– Ай хан, башына дюнцм, бяс, щеч демядин щара эедирсян?
Мирзяли хан щара эетдиклярини, ня цчцн эетдиклярини Щазар
кешишя данышды. Еля ки, Щазар кешиш Хястя Гасымын шаир олдуьуну,
Лязэи Ящмядля дейишмяйя эетдийини билди бир онун айаьына
бахды, бир башына бахды, аьлы бир шей кясмяди. Деди:
– Мирзяли хан, йяни бир адам тапа билмядинми, Лязэи
Ящмядля дейишмяйя апарайдын?
Сюз Хястя Гасыма йаман тохунду, амма щяля динмяди,
ахырыны эюзляди. Мирзяли хан башлады Хястя Гасымы тярифлямяйя.
Щазар кешиш йеня Хястя Гасымы апармаьын ябяс олдуьуну
сюйляди. Башлады юз шеирляриндян демяйя, индийя гядяр отуз
доггуз ашыг баьладыьыны сюйляди.
Доьрудан да, Щазар кешишин щям ашыглыьы, щям дя шаирлийи
вар иди. Юзц дя чох эцълц шаир иди. Индийя гядяр отуз доггуз ашыг
баьламышды.
Еля ки, Щазар кешиш щяддини ашды, даща дюзя билмяди, деди:
– Щазар кешиш, отуз доггузуну баьламысан, гырха биръяъийи
галыб, эялсян мяни дя баьлайасан гырх ола.
Щазар кешиш эцлдц:
– Бала, сян щяля ушагсан, эет аьзынын гатыьыны сил.
Мцбащися дцшдц. Мирзяли хан эюрдц, мцбащися узун
чякяъяк, деди:
– Ики саат ъянэ едяня гядяр бирйоллуг дейишин гуртарсын
эетсин, Аллащ кимя веряр веряр.
Бу тяклифя щяр икиси разылашды. Шярт баьладылар ки, яэяр Хястя
Гасым удузса, Щазар кешишя бир чанаг гызыл веряъяк, юзц дя сазы
атыб юмрц бойу нюкярчилик едяъяк, йох яэяр Щазар кешиш удузса,
йедди пара кяндинин бцтцн кишиляриня сцннят етдиряъяк, бцтцн
гадынлары чадра юртяъяк, юзляри дя дюнцб мцсялман олаъаглар.
Хястя Гасым кешишя ня гядяр деди ки, биринъи о габаьа дцшсцн,
олмады. Хястя Гасымы ушаг щесаб елядийиндян габаьа дцшмяди.
Ялгяряз, Хястя Гасым биринъи демяли олду. Щазар кешишя билдирди
ки, даща базар ачмаьын йери йохду, биръя гатар сюз дейяъяк,
яэяр кешиш ача бился, Хястя Гасым мяьлуб олмуш щесабындадыр.
Щазар кешиш разылашды. Хястя Гасым сазы кюйняйиндян чыхарыб
зилини зил, бямини бям еляйиб эюряк Щазар кешишя ня деди:
Ол Адямдян Хатямяъян эярдиши-дювран мяним,
Дин мяним, мязщяб мяним, йол мяним, яркан мяним.
Эцл мяним, бцлбцл мяним, сцнбцлц рейщан мяним,
Йердя инсан, эюйдя гылман, яршдяки аслан мяним.
255
Miskin Vəli
Щазар кешиш беля щесаб еляйирди ки, Хястя Гасым
чарыгдан-чуругдан, тойугдан-ъцъядян данышаъаг. Фикирляширди
ки, щяля ушагды, ня билир дцнйада ня вар, ня йох. Анъаг эюрдц
йох, иш дейясян, бир аз гялизя дцшдц. Бу яршдян, эцршдян,
Адямдян, Хатямдян данышыр. Сюзя ъаваб тапа билмяди. Юз-
юзцня деди, гой архасыны да дедирим, бялкя, она гядяр бир шей
фикирляшиб тапдым. Цз тутду ки:
– Хястя Гасым, архасыны да де, мян дя бирйоллуг
щамысына бир йердя ъаваб верярям.
Хястя Гасым давам еляди:
Аби аташ, хаки баддан йаратды сцбщан бизи,
Алты миндян алты йцзя исбат гылыр цч йцзц,
Дюрд йцз арха баьлайар дярйада гырх дюрд дянизи,
Йетмиш икинин мян бирийям, алтмышын гырх сяккизи,
Беш ичиндя алты Мяккя, сяккиз йцз фярман мяним.
Щазар кешиш эюрдц сюзцн архасы даща аьыр эялир, амма
ялаъы йох иди, динмяйиб сакитъя гулаг асды.
Йедди ейван, сяккиз сейван, гырх сцтун, бир лянэяри,
Йедди улдуз, йедди туппуз, йедди пус, йедди дяри,
Бу щесабы ъям едянин башына ясяр эяли,
Йедди мин гырхдан габаьа, сяккиз йцз дюрддян бяри
Пир мяним, устад мяним, йол мяним, яркан мяним.
Бисти щяшти нисб ичиндя йар бизя исбат едяр
Алты миндян алты йцзц отуз дюрдя зат едяр,
Бир мцряккябля охунан суряни кялмат едяр,
Инъилц Тювратц Зябур, натиги-Гуран мяним.
Хястя Гасым Тикмядашлы, сащиби ъцмля хята,
Вар цмидим таъи-мераъа, биллям ки, ейляр ята,
Ачылар дяфтяр, эюрцняр мяншяр, бир шащсувар илля-фята
Язми-Гаф эцнащым олса, яфв едяр, рящман мяним.
Щазар кешиш ъаваб тапа билмяди. Цч эцнцн ичиндя Щазар
кешишин йедди пара кяндинин бцтцн кишиляриня сцннят елядиляр,
арвадлары чадра юртдц, хачы атыб дюнцб мцсялман олдулар. Цч
эцндян сонра Мирзяли хан, Хястя Гасым вя Мирзяли ханын
адамлары йола дцшцб эялиб Даьыстана чатдылар.
Бяли, еля ки, онлар соруша-соруша Лязэи Ящмядин йашадыьы
йери юйряндиляр, бирбаш эялдиляр щаман йеря. О бириси тяряфдян дя
Мирзяли хан вилайятин щакиминя хябяр эюндярди ки, бяс, эялсин,
Лязэи Ящмядля дейишдирмяйя ашыг эятириб. Лязэи Ящмяд онларын
256
Şeirlər, dastanlar
эялдийини ешитди. О саат да сазыны эютцрцб эялди Мирзяли ханын
щцзуруна. Юзцня чох архайын иди ки, щяр ким олса, бу ашыьы да
баьлайыб сазыны алаъаг, цзц цстя эери гайтараъаг.
Ялгяряз, мяълис гурулду, ешидиб билян щамысы тюкцлцшцб
эялди. Хястя Гасым Лязэи Ящмядин адыны ешится дя, ким
олдуьуну билмирди. Хябяри йох иди ки, бу щаман Лязэи
Ящмяддир ки, вахтиля кюмбянин цчдя бирини она вермишди. Еля ки,
Лязэи Ящмяд орталыьа эялди, Хястя Гасым бахды ки, бу щаман
адамды. Цряйиндя эцлдц, архайын олду ки, Лязэи Ящмяд
удузаъаг, чцнки кюмбянин чохуну Хястя Гасым йемишди, азыны
она вермишди. Истяди щим-ъим еляйя ки, Лязэи Ящмяд, чох щарай-
щяшир салыб юзцнц биабыр елямя, цзц сулу сазы вер, тяслим ол,
вяссалам. Йахынлашыб зарафатйана деди:
– Лязэи Ящмяд, кюмбянин азыны йемисян, удузаъагсан
ща…
Амма Лязэи Ящмяд мятляби баша дцшмяди. Яввялян,
хябяри йох иди ки, вахтиля гябристанлыьын йанында йедийи кюмбя
ади кюмбя дейил, Аллащ верэиси имиш. Онун тябиня эялян щяр шейин
щикмяти бу кюмбядядир. Еля билирди ки, еля верэиди, аллащ вериб.
Икинъиси дя, хябяри йох иди ки, Хястя Гасым кюмбянин чохуну юзц
йейиб, азыны она вериб.
Яввял-яввял Лязэи Ящмяд Хястя Гасымы танымады. Она
эюря дя сорушду:
– Ашыг, адын нядир?
Хястя Гасым ъаваб верди:
– Хястя Гасым!
– Щя, хябярин эялиб бура да чатыб. Моллалара, газылара,
алимляря дой эялибсян, бурасы йахшы. Амма нечя ай йол баса-
баса юз айаьынла эялиб кечмисян ъянэимя, бурасы, дейясян, бир аз
пис олаъаг! Де эюрцм, щардан эялмисян?
Хястя Гасым фикирляшди ки, йер-йурд демяйин мянасы
йохдур, еля бирбаша юзцнц Лязэи Ящмядя танытсын ки, бялкя, ишини
гана, деди:
– Сянин кюмбя йедийин гябристанлыьын йанындан!
Лязэи Ящмяд онун ким олдуьуну баша дцшдц, анъаг
юзцнц о йеня гоймады, эуйа ки, Хястя Гасымын ня демяк
истядийини баша дцшмяди.
– Мян мин гябристанлыьын йанында мин дяфя кюмбя
йемишям. Эяряк онда щамысыны бир-бир щесаба алыб йазайдым.
257
Miskin Vəli
Хястя Гасым эюрдц йох, Лязэи Ящмяд юзц гясдян танышлыг
вермяк истямир. Цряйиндя деди, ейби йохду, ъанын ъяллад ялиндя –
мярд олсан баьышлар, намярд олсан гылынълар.
Ъамаат эюрдц Хястя Гасымла Лязэи Ящмяд арасында
гярибя сющбят эедир, лакин щеч кяс бир шей анлайа билмяди.
Лязэи Ящмяд деди:
– Хястя Гасым, дейирляр, сян юзцнц чохбилмиш щесаб
едирсян, она эюря щям дя адыны Дядя Гасым гоймусан.
Хястя Гасым онун сюзцндяки ришхянди баша дцшдц, амма
юзцнц о йеря гоймады:
– Бяли, еляди ки, вар!
Лязэи Ящмяд эцлцмсцндц, йяни ки, сянин Дядя Гасым
олмаьына щяля чох вар, бу, ахирятдя дя мцмкцн олан шей дейил.
Ойду ки, щярбя-зорбайа кечди:
Сянин адын Дядя Гасым,
Йандыраъам ода Гасым.
Лязэи Ящмядин ялиндян
Эедяъяксян дада Гасым.
Хястя Гасым бахды ки, даща дайанмаг вахты дейил, Лязэи
Ящмядя ъаваб вермяся щяддини ашаъаг. О да сазы синясиня
басды:
Ящмяд, белини даьа вер,
Эял щирсиня гадаьа вер!
Гуртарсан Хястя Гасымдан
Бир йе, беш дя садаьа вер.
Лязэи Ящмяд эюрдц бу, биря беш ъаваб гайтарыр, гязяби
даща да артды, деди:
– Йахшы, даща ъящл елямяйин йери йохду, дцш габаьа ня
сюз дейирсян де, ъавабыны ал!
Хястя Гасым разылашды:
– Яввял сян башламысан, еля дя давам ет, ъавабыны верим!
Лязэи Ящмяд ня гядяр етдися дя, Хястя Гасым яввял
мейданы она верди. Лязэи Ящмяд деди:
– Инди ки, белядир, онда щцнярини сына.
Беля дейиб Лязэи Ящмяд сазы синясиня басды. Лязэи
Ящмядля Хястя Гасым арасында узун бир дейишмя башлады:
Лязэи Ящмяд:
Сяндян хябяр алым, ай Дядя Гасым,
Ким хята ейляди, галды цстя суч?
258
Şeirlər, dastanlar
Ким кимя буйурду, кимдян эятирди?
Нечя йашындайды гурбан эялян гоч!
Хястя Гасым деди:
– Яшши, бу ушаг тапмаъасыды ки…
Лязэи Ящмяд бярк щирслянди:
– Ушаг тапмаъасыды, бюйцк тапмаъасыды, ъаваб вер,
ашыьын сюзц гуртаранда нейним-нейним чаьырар.
Хястя Гасым:
Ал ъавабын верим, ай Лязэи Ящмяд,
Габил хята етди, галды цстя суч.
Ъябраилди Исмаиля эятирди,
Ики йашындайды гурбан эялян гоч.
Лязэи Ящмяд:
Неъя гушду илдя бир йумурта салар?
Онун йумуртасы ня цстя галар?
Щансы юлян заман щансы саьалар?
Она кимляр дейяр, дур, бурадан уч!
Хястя Гасым:
Симуруьду илдя бир йумурта салар,
Онун йумуртасы гар цстя галар,
Ана юлян заман бала саьалар,
Ъябраил она дер, дур бурадан цч!
Лязэи Ящмяд:
Лязэи Ящмяд, щеч вясфиндян доймазлар
О няди ки, эютцрярляр, гоймазлар?
Кимлярди ки, мязары йох, йумазлар?
Бу ня гонщагонду, бу ня кючщакюч?
Хястя Гасым:
Хястя Гасым щеч вясфиндян доймазлар,
О юлцдцр эютцрярляр, гоймазлар,
Атяшпярястлярин мязары йох, йумазлар,
Дцнйа гонщагонду, юлцм кючкащюч.
Сюз тамама йетди. Лязэи Ящмяд ня дедися, Хястя Гасым
щамысына ъаваб верди. Лязэи Ящмяд бунунла гуртармаг фикрин-
дя дейилди, истяйирди башга гыфылбянд дейя. Одур ки, сорушду:
– Хястя Гасым, еля ики кялмяйля гуртараг, йохса йеня
дейим?
Хястя Гасым деди:
259
Miskin Vəli
– Лязэи Ящмяд, мейдан сяниндир, сян юзцн бясдир дейяня
гядяр мян сяня ъаваб вермяйя щазырам.
– Йахшы, онда ал эялди!
Лязэи Ящмяд:
Сяндян хябяр алым, ай Дядя Гасым,
О нядир ки, бу дцнйаны эязяр щей?
Ня каьыздыр мцряккябсиз йазылар?
Ня гялямдир мцряккябсиз йазар щей?
Хястя Гасым:
Ал ъавабын дейим, ай Лязэи Ящмяд
Айды, эцндц бу дцнйаны эязяр щей.
Кюнцл каьыз, мцряккябсиз йазылар
Дил гялямдир, бу дяфтяри йазар щей.
Лязэи Ящмяд:
О нядир ки, щеч эялмяди иманя?
О кимдир ки, щеч дцшмяди эцманя?
О кимдир ки, гясд ейляйир инсаня?
О кимдир ки, олду ъандан безар щей.
Хястя Гасым:
О иблисдир щеч эялмяди иманя,
О мцнкцрдцр щеч эялмяди эцманя,
Язраилди гясд ейляйяр инсаня,
Яййуб олду юз ъанындан безар щей.
Лязэи Ящмяд:
О нядир ки, силинмяздир гарасы?
О нядир ки, щеч олмады чарасы?
Ня гядярдир йернян эюйцн арасы?
Лязэи Ящмяд бу дяфтяри йазар щей?
Хястя Гасым:
Црякдир ки, силинмяйир гарасы,
О юлцмдцр щеч олмады чарасы,
Йцз дохсан мин ил йернян эюйцн арасы,
Хястя Гасым о дяфтяри позар щей.
Лязэи Ящмяд эюрдц, Хястя Гасым о фикирляшдийи гядяр дя
дайаз дейилмиш, даш гайайа раст эялиб. Буна батмаг чятин
олаъаг, деди:
– Хястя Гасым, аталар цчяъян дейиб, бирини дя дейим цч
олсун.
Хястя Гасым ъаваб верди:
260
Şeirlər, dastanlar
– Истяйирсян цчцнц йох, цч йцзцнц де, ихтийар сянинди,
мянимки ъаваб вермякди.
Лязэи Ящмяд мейданда бир аз эязишди, сонра цз тутду
Хястя Гасыма:
Сяндян хябяр алым, ай Баба Гасым,
О нядир ки, дцрлц-дцрлц щалы вар?
Нядян щасил олду яршин арьаъы?
О нядир ки, тохунмамыш халы вар?
Алды Хястя Гасым:
Сяня ъаваб верим, ай Лязэи Ящмяд,
Бащардыр ки, дцрлц-дцрлц щалы вар.
Нурдан хялг олунду яршин арьаъы,
О булуддур тохунмамыш халы вар.
Алды Лязэи Ящмяд:
О нядир ки, дайаныбдыр дайагсыз?
О нядир ки, бойаныбдыр бойагсыз?
О нядир ки, доьар ялсиз-айагсыз?
Цч ай кечяр айаьы вар, яли вар.
Алды Хястя Гасым:
Эюй бир чадыр дайаныбдыр дайагсыз,
Айла эцндцр бойаныбдыр бойагсыз,
Гурбаьадыр доьар ялсиз, айагсыз,
Цч ай кечяр айаьы вар, яли вар.
Алды Лязэи Ящмяд:
Лязэи Ящмяд дейяр няди далалар?
Ня гумашды сатан олмаз алалар?
О нядир ки, димдийиндян балалар?
О нядир ки, ганадында халы вар?
Алды Хястя Гасым:
Хястя Гасым дейяр, йашды далалар
О аьылды сатан олмаз алалар,
О буьдады димдийиндян балалар
Кяпянякди ганадында халы вар.
Сюз тамама йетди. Лязэи Ящмяд бахды ки, иш мцшкцлдцр, ня
дедися, Хястя Гасым щамысына бирбябир ъаваб верди. Истяди дейя
ки, бир гатар да дейим, анъаг намуса боьулду. Чцнки юзц
демишди ки, аталар цчя гядяр дейиб.
261
Miskin Vəli
Хястя Гасым щисс еляди ки, Лязэи Ящмядин йеня цряйиндя
сюзц вар, амма шяртинин цстцндян гачмаьа чякинир. Она эюря дя
ону вязиййятдян чыхармаг цчцн деди:
– Лязэи Ящмяд, мян Тикмядашдан баса-баса бура
эялмишям, истяйирям бир ямялли-башлы дейишяк, сян ися ики кялмя иля
гуртармаг истяйирсян. Бир дя бу гядяр ъамааты бура йыьмышыг,
еля беш-он кялмя иля гуртарсаг, дейярляр бу, алдым гоз, сатдым
гоз олду ки:
Еля бил Лязэи Ящмядин цстцня эцн доьду, деди:
– Йахшы, мадам ки, сян истяйирсян, дейим. Ня олар, аталар
цч дейиб бу дяфя дюрд еляйяк.
Буну дейиб Лязэи Ящмяд мейданы доланды, узун бир
эярдиш еляйиб цз тутду Хястя Гасыма:
Сяндян хябяр алым, ай Хястя Гасым
Ня шящярдир йердян яршя йолу вар?
О ня гурддур гузулар иля эязяр?
Гурд гузуну йейя билмяз, фели вар.
Алды Хястя Гасым:
Ал ъавабын верим, ай Лязэи Ящмяд,
Кюнцл шящрин йердян яршя йолу вар.
О шейтандыр инсанлар иля эязяр,
Йейя билмяз, анъаг йаман фели вар.
Алды Лязэи Ящмяд:
О нядир ки, юзц вардыр, сяри йох?
О нядир ки, илдя доьар яри йох?
О нядир ки, ганады вар, пяри йох?
О нядир ки, ъошар, гейлц-галы вар?
Алды Хястя Гасым:
Сохулъандыр юзц вардыр сяри йох,
О аьаъдыр илдя доьар яри йох,
Йарасадыр ганады вар, пяри йох,
Ахар селляр ъошар, гейлц-галы вар.
Алды Лязэи Ящмяд:
О нядир ки, юзц вардыр заты йох?
Ня хялятдир тикиши йох, гаты йох?
О ня шейдир дявяси йох, аты йох?
Лязэи Ящмяд, бир тцкянмяз йолу вар.
262
Şeirlər, dastanlar
Алды Хястя Гасым:
О кцлякдир юзц вардыр заты йох
О тулугдур тикиши йох, гаты йох,
Айды, эцндц дявяси йох, аты йох
Хястя Гасым, бир тцкянмяз йолу вар.
Бундан сонра Лязэи Ящмядин даща сюзц галмады. Хястя
Гасым исрар етди ки, яэяр сюзц варса, десин. Анъаг Лязэи Ящмяд
дедийини демишди, сюзц йох иди. Ойду ки, мейданы Хястя Гасыма
верди. Доьрудур, Хястя Гасым юзцня архайын иди, чцнки
кюмбянин чохуну йедийини билирди. Амма эюрдц, Лязэи Ящмяд
дя Лязэи Ящмядди, кюмбядян дадыб, моллаларын, газыларын тайы
дейил. Еля ки, эюрдц, Лязэи Ящмядин сюзц гуртарды, мейданы она
верди, сазы синясиня басыб эюряк ня деди, Лязэи Ящмяд ня ъаваб
верди:
Алды Хястя Гасым:
О кимдир ки, отузунда ъавандыр?
Он бешиндя гоъаланы улудур.
О нядир ки, дили айры, сюзц бир?
О щансы дярйадыр ичи долудур?
Алды Лязэи Ящмяд:
О айдыр ки, отузунда ъавандыр,
Он бешиндя гоъаланы улудур,
О гялямдир дили айры, сюзц бир,
Елм дярйасы щяр дярйадан долудур.
Алды Хястя Гасым:
О нядир ки, гышда даьлар бцрцнцр?
О нядир ки, ял дяймямиш щюрцлцр?
О нядир ки, щяр ъанлыйа верилир?
О нядир ки, о да онун гулудур?
Алды Лязэи Ящмяд:
О гардыр ки, гышда даьлар бцрцнцр
О кюнцлдцр мящяббятля щюрцлцр,
О юлцмдцр щяр ъанлыйа верилир,
О илгардыр иман онун гулудур.
Алды Хястя Гасым:
О нядир ки, щагг йанында нащагдыр?
О нядир ки, йеря, эюйя дайагдыр?
О кимдир ки, йатмайыбдыр, ойагдыр?
Хястя Гасым щяр елмдян щалыдыр.
263
Miskin Vəli
Алды Лязэи Ящмяд:
Бющтан сюздцр щаг йанында нащагдыр
Щаг нязяри йеря, эюйя дайагдыр,
Щаг юзцдцр йатмайыбдыр, ойагдыр,
Бу сирлярдян Лязэи Ящмяд щалыдыр.
Хястя Гасым бу дяфя ня дедися, Лязэи Ящмяд щамысына
ъаваб верди. Мирзяли ханын аьлы мцшсейидин щцзурундакы
ящвалата эетмишди. Орда о гядяр молладан, газыдан, алимдян
бири дя Хястя Гасымын бир кялмясиня ъаваб веря билмямишдиляр.
Амма инди ня дейилдися, Лязэи Ящмяд ъаваб верди, юзц дя
мейданда еля эярдиш еляйирди ки, еля бил Шащ Аббасы тахтда эюрцб.
Мирзяли ханын ъанына горху дцшдц, чцнки Хястя Гасымы Шащ
Аббаса о тярифлямишди ки, еля бил зярэяр зярини тярифляйирди.
Фикирляшди ки, бирдян олмады еля, олду беля, Хястя Гасым удузду,
онда эяряк Мирзяли хан Шащ Аббасын цзцня чыхмайа. Хястя
Гасыма эюз-гаш еляди ки, бяс, ня олду, дейясян, хямир чох су
апарыр. Хястя Гасым Мирзяли ханын мятлябини баша дцшдц.
Мейданы доланмаг бящанясиля Мирзяли хана йахын эялди, хан
баша дцшмяся дя, еля-беля орталыьа сюз атды:
– Хан саь олсун, мцшсейидин алимляри щаг кюмбяси
йемяйибляр.
Анъаг Хястя Гасым дцшцндц ки, доьрудан да, дяриня эет-
мяк лазымдыр, беля шейляр Лязэи Ящмяд цчцн тапмаъа кими
шейдир. Она эюря дя бу дяфя Лязэи Ящмяди чятиня салмаьы гярара
алды:
Дюрд дярвиш истярям, Ящмяди Лязэи,
Дцнйанын бойунъа йашы бир ола.
Йемяз, ичмяз зикир, шцкцр ейляйяр,
Онларын кялмяси, иши бир ола.
Лязэи Ящмяд бахды ки, иш мцшкцля дцшдц. Беля шейи ня
ешидиб, ня дя билир. Мизрабы симя сцртя-сцртя башлады фикирляшмяйя.
Хястя Гасым сюзцн архасыны деди:
Бир отаг истярям эцмцшдян каны
Онун кярпиъини эятирян щаны?
Бир щейван истярям гырх ики ъаны,
Башы голтуьунда, дюшц бир ола.
Бир няр истярям ки, эютцря даьы,
Овсарыны чякя Ялийнян Наьы,
264
Şeirlər, dastanlar
Алтмыш мин бостаны, йетмиш мин таьы
Сяксян мин бинанын дашы бир ола.
Хястя Гасым дейяр нечя мин нечя,
Сяксян мин дарваза, дохсан мин кцчя,
Бир алим истярям бу сирри ача,
Щяр бири мин кялмя, башы бир ола.
Лязэи Ящмяд баьламаны ача билмяйиб начар галды.
Мяъбур олуб сазы Хястя Гасымын габаьына гойду. Онун
удузмаьына щамыдан чох Мирзяли хан севинди, чцнки Шащ
Аббасын йанында етибары биря беш артаъагды. Хястя Гасыма деди:
– Хястя Гасым, Шащ Аббас сяня ня веряъяк юзц биляр, мян
ися сяня цч йцз гызыл верирям. Йцзц юзцнцн, йцзц нишанлынын, йцзц
дя баъынын.
Амма о мяълисдя Хястя Гасым Лязэи Ящмядин сазыны
эютцрмяйиб юзцня гайтарды, юзц дя зарафатйана деди:
– Лязэи Ящмяд, бурдан Тикмядаша нечя эцнлцк йолдур,
мян бир сазы зорла апарыб чыхара билярям, сазыны мяня йцк елямя.
Щамы алиъянаблыьына эюря Хястя Гасыма афярин деди. Мяълис
шади-хцррям баша чатды.
Бяли, о эцндян Даьыстан вилайяти йенидян Шащ Аббаса
хяраъ вермяйя башлады. Шащ Аббас цстялик йедди илин хяраъыны да
алды. Хястя Гасыма ися чохлу янам эюндярди.
Устад дастаны бу дуваггапма иля тамамлады:
Бири нуру, гялби дуру,
Ачыр эювщяр-каны эюзял.
Дашы, гашы, ал гумашы
Щяр ляли, мяръаны эюзял.
Тяхти, бяхти, зярц-ряхти,
Мянзили, мяскяни эюзял
Ал йанаьы, эцллц баьы,
Ханасы, ейваны эюзял.
Щцснц бащар, йаз
Бойу сярвиназ,
Эял яйляш бир аз,
Ящли вяфадар,
Гойну долу нар,
Дийарбядийар,
Ишыг салыр, илщам алыр,
Эюзялляр султаны эюзял.
265
Miskin Vəli
266
Şeirlər, dastanlar
ЪЯЛАЛИ КЦРДОЬЛУ1
1
Бу дастанын хейли фяргли вя щяъмъя нисбятян кичик варианты
«Азярбайъан халг дастанлары» (Бакы, 1980) китабында «Шящри вя
Мещри» ады иля чап олунмушдур.
267
Miskin Vəli
Бир дярдя саларам ялаъын олмаз,
Ъисмини чарасыз азара вермя.
Алям билир, кюшяк чякмяз няринян,
Хяъил олур сянятиндя яринян,
Мейдан ачма сян яр оьлу яринян,
Щяля дярс ал динля, йаз, ара вермя.
Габаьа сычрама, дала дцшярсян,
Дцшмямисян, гейлц-гала дцшярсян,
Лал ейлярям мцшкцл щала дцшярсян
Бивядя ъисмини мязара вермя.
Щягигят елминдя кечяк исбата,
Мяна веряк яршя, щям каината
Бир дастан баьлайаг щяр щцруфата,
Тярдяст ол, мязарын газ, ара вермя.
Шых Алыйла ъянэ ейляйян хар олду,
Верди сазын, ел ичиндя ар олду,
Наданын ялиндян о безар олду,
Гач, фцрсят ъанындан безара вермя.
Бяли, сизя щардан дейим, щардан хябяр верим Тцркмян
вилайятиндян, Тцркмян вилайятиндя Сярсябил адында бир шящяр
варыйды. Бу шящярдя Салещ адлы бир сювдаэяр йашайырды. Салещ
сювдаэярин малынын, пулунун, вар-дювлятинин сайы-щесабы
йохуйду. Амма бу киши сяхавятдя, мцрцввятдя, инсаф-иманда
ад-сан чыхармышды. Чарясизя ял тутарды, аъ эюрся, дойурарды,
дилянчи эюрся, пай верярди, йолчу эюрчя, гонаг едярди.
Салещ сювдаэярин аман-заман, эюзцнцн аьы-гарасы, дцнйа
цмиди бир оьлу варыйды. Оьлунун йолунда малыны истясяляр
ясирэямязди, ъаныны десяляр, верярди. Бяли, еля ки, ушаг доьулду
гощум-гоншу, дост-таныш йыьылды, йахшы бир шадйаналыг елядиляр.
Ушаьын адыны да Шящри гойдулар. Эцн эцня сюйкянди ай олду, ай
доланыб ил олду. Шящри бюйцйцб беш йашына чатды. Салещ сювдаэяр
оьлунун тярбийяси цчцн бир дайя тутмушду. Дайянин иши-эцъц
ушагнан мяшьул олмаг иди. Ушаг да бцтцн мещр-мящяббятини
дайяйя салмышды.
Бащар фяслинин эцл эцлц, бцлбцл бцлбцлц чаьыран вахтыйды.
Дцнйайи-алям ъана эялмишди. Дайя Салещ сювдаэярдян урусхат
истяди ки, ушаьы апарыб эяздирсин. Та ки ушаьын кюнлц бир аз
ачылсын. Салещ сювдаэяр урусхат верди. Дайя Шящрини дя эютцрцб
шящярин кянарына эязмяйя чыхды. Шящярин кянары мешялик, эцллцк-
268
Şeirlər, dastanlar
чичяклик иди. Дайя бир дашын цстцндя отурду, ушаг да ойнамаьа
башлады. Бир гядяр кечди, бащарын хош щавасында дайяни бярк
йуху тутду, ушаг галды башды-башына. Бу чичякдян о чичяйя, о
чичякдян о бирисиня, ахыр эялиб йахынлыгдакы мешяйя чыхды, ща о
йана эетди, ща бу йана эетди, ушаг мешядя азды, бир ъыьыры тутуб
о гядяр эетди ки, бу щяндявярдян тамам узаглашды.
Хейли вахт кечди, бирдян дайя сярсям йухудан айылды,
бахды ки, гара эялсин, ня ушаг вар, ня дя бир сяс-сямир. Еля бил
дайяни шимшяк вурду. Галхыб ора гачды, бура гачды, чаьырды,
нейляди ушагдан бир ясяр-яламят эюрцнмяди. Ъанына горху
дцшдц, деди, ей Аллащ, бу ня иш иди мяним башыма эятирдин. Салещ
сювдаэяря бир ювлад вердин, ону да мяним тягсиримдян йох
елядин, инди мян сювдаэяря ня ъаваб веряъяйям. Хцлася, дайя
чох ахтарды, чох чаьырды, ушаьы тапа билмяди, ахыр ахшамчаьы
аьлайа-аьлайа эялиб сювдаэяря хябяр верди ки, бяс, щал-гязйя
беля-беляди. Сяс-кцй дцшдц, ъамаат йыьышды, эедиб Шящрини
ахтардылар, амма тапа билмяйиб кор-пешиман эери гайытдылар.
Сизя дейим зярэяр Мясимнян. Зярэяр Мясим чох габил бир
уста иди. Вары-щалы да башындан ашырды. Амма ювлад сарыдан
Аллащ-таала ону бядбяхт елямишди. Бу ишыглы дцнйада биръя ювлад
гисмят елямямишди ки, йурдунда оъаг йандырсын. Ювлад дярди
эеъя дя, эцндцз дя зярэяр Мясимин йадындан чыхмырды. Бяли,
зярэяр Мясим башга шящяря даш-гаш алмаьа эетмишди, инди
Сярсябиля гайыдырды. Мешянин ичиндя йолнан эедяркян бир дя
эюрдц, бир ушаг сяси эялир, ушаг щяр кимдися фярйад едир. Атын
башыны чякди, эюрдц, йолдан хейли аралыда бир ушагды, йанында да
щеч кяс йохду. Атдан дцшцб ушаьа йахынлашды, ща ора-бура
бахды ки, эюрсцн бу ушаг кимнянди, эюрдц, йох щеч кяс йохду.
Ушаьын лап йанына эялди, ай ушаг йийяси, дейя ораны-бураны
чаьырды, ъаваб верян олмады. Даща ушаьы тяк гойуб эетмяк
олмазды. Ата минди, ушаьы да гуъаьына алыб йола дцшдц. Деди,
эедиб шящярдя ахтарарам, сащибини тапыб верярям.
Ня ися йол бойу ушаьын фикри щеч Мясимин башындан
эетмирди. Чох эютцр-гойдан сонра юз-юзцня деди ки, ей танры,
щикмятиня мин шцкцр, алан да сян, верян дя сянсян, мяним
ювладым йох иди, бялкя, еля бу ушаьы мяня ювлад эюндярмисян.
Зярэяр Мясим бу гярара эялди ки, ушаьы евиня апарсын, арвадыйла
да мяслящятляшиб ону юзляриня ювлад елясинляр.
269
Miskin Vəli
Бяли, ушаьы евя эятирди, щал-гязйяни арвадына данышды,
арвады деди:
– А киши, Аллащын кяряминя шцкцр, ону бизя эюндяриб ки, биз
юляндян сонра йурдумуз бош галмасын. Аллащ веряня бяндя
шцкцр дейир.
Бу минвалнан Шящри бир мцддят зярэяр Мясимин евиндя
галды. Бир эеъя Мясим йуху эюрдц. Йухусунда эюрдц ки, бир
адам аь атын белиндя, аь эейимдя, башында аь папаг, цзцндя аь
нигаб, ялиндя аь гамчы Мясимин габаьында дуруб деди:
– Ей Аллащын эцнащкар бяндяси, сащибини тапыб ушаьы
гайтар.
Бу сюзляри дейиб щямян адам йох олду. Зярэяр Мясим
сящяр галхды, амма йухуйа ящямиййят вермяди. Икинъи эцн йеня
щямян йухуну эюрдц, йеня ящямиййят вермяди. Цчцнъц эцн эеъя
йатанда йеня щямян аь атлы адам Мясимин йухусуна эирди вя
деди:
– Ей Аллащын эцнащкар бяндяси, сяня сонунъу дяфя
дейирям, сащибини тапыб ушаьы гайтар. Ушаьы гайтарсан сяни
хошбяхтлик, гайтармасан бядбяхтлик эюзляйир.
Мясим щювлнак йухудан айылды, арвадыны дцмсцкляйиб
галдырды, йухусуна данышды. Гярара эялдиляр ки, Аллащ ямриндян
чыхмаг олмаз. Ушаьын сащибини тапыб ону гайтармаг лазымды.
Сабащ ачылды, сящярляр цзцнцзя хейирлийя ачылсын, зярэяр
Мясим дцшдц шящярин ъанына ки, бяс, кимин ушаьы итиб. О гапы
сянин, бу гапы мяним. Ахыр ки, эялиб Салещ сювдаэярин евиня
чыхды. Еля ки, ушаьын онун олдуьуну билди, адам эюндяртдириб
ушаьы евдян эятиртди, Салещ сювдаэяря эюзайдынлыьы вериб ушаьы
она гайтарды.
Бяли, о вахтдан Салещ сювдаэярля зярэяр Мясим бир дост
олдулар, даща бунларын арасындан су да кечяси олмады.
Бу щадисядян аз мцддят кечди, бир эцн арвады Мясимя
хябяр верди ки, бяс, бойнуна ушаг дцшцб. Доггуз ай, доггуз
эцн, доггуз саат, доггуз дягигя кечди. Зярэяр Мясимин арвады
йцкцнц йеря гойду, онун бир гызы дцнйайа эялди. Йахшы бир
шадлыг кечирдиляр. Гызын адыны Мещри гойдулар. Зярэяр Мясимля
Салещ сювдаэяр ящд-пейман баьладылар ки, Мещрини Шящрийя
версинляр, та ки, онларын достлуьу гощумлуьа чеврилсин.
270
Şeirlər, dastanlar
Бундан он беш ил кечди. Мещри иля Шящринин эцнц чох вахт
бир йердя кечирди. Онлар бир-бирини еля севирдиляр ки, еля бил эцл
бцлбцля, бцлбцл дя эцля ашиг олмушду.
Дейир, гяза иши гачылмазды, йарананы торпаг эюзляйир.
Эцнцн бириндя зярэяр Мясим бярк нахошлады, юлцм башынын
цстцнц алды. Салещ сювдаэяри йанына чаьырыб гызыны, ев-ешийини она
тапшырды. Юзц ися бу фани дцнйа иля видалашды.
Еля ки, зярэяр Мясим юлдц, Салещ сювдаэяр бир мцддят йас
сахлады. Эцнлярин бириндя арвады она деди:
– А киши, бу дцнйа бивяфады, бу эцндян сабаща етибар
йохду. Бир дя эюрдцн яъял эялиб гапыны кясди. Эял Мещри иля
Шящринин тойуну еляйяк. Щеч олмаса, дцнйадан накам
эетмяйяк.
Салещ сювдаэяр эюрдц, арвады чох аьыллы сюз данышыр,
разылашды. Гярара эялди ки, той тядарцкц эюрцб йахшы бир той
елясин. Фикир еляди ки, бунун цчцн яввял-яввял бир сяфяря чыхсын,
лазым оланлары сатсын, лазым оланы алсын. Башлады сяфяр тядарцкц
эюрмяйя. Тядарцкцнц эюрцб гуртарды. Бюйцк бир карван
Сярсябилдян йола дцшдц. Сон вахтлар Салещ сювдаэяр щара сяфяр
едирдися, Шящрини дя юзц иля апарырды. Онун цчцн ки, алгы-сатгы
ишлярини юйрянсин, та ки онун сянятини давам елятдирсин.
Инди сизя дейим Ъялали Кцрдоьлуннан. Ъялали Кцрдоьлу
гочаг, вуруб-тутан бир адамыйды. Башына бюйцк бир дястя дя
топлайыб гачаглыг, гулдурлуг едирди. Бу даь мяним, о дяря
сянин, бу кянд мяним, о шящяр сянин, йерини-йурдуну билян
олмазды. Йетдийиня йетярди, йетмядийиня бир даш атарды.
Тцркмяндя мямя йейяндян пяпя йейяня щамы онун ялиндян
зинщара эялмишди. Ъялали Кцрдоьлу инсаф билмязди, мцрвят
билмязди, ким габаьына кечди сойуб бурахарды, хошу да
эялмяйяндя юлдцрярди. Варлы демязди, касыб демязди, ат эюрся
налыны сюкяр, ъцтчц эюрся ъцтцнц алар, дярвиш эюрся палтарына
тамащ салар, гайсавадан пай умарды.
Еля ки, Салещ сювдаэярин карваны шящярдян чыхды, нечя
мянзил йол эедиб тамам шящярдян узаглашды. Дейир, сян
сайдыьыны сай, эюр фяляк ня сайыр. Ъялали Кцрдоьлу башынын
адамлары иля карван эедян йолун цстцндя эцдцкдя дурмушдулар.
Эюзляйирдиляр, эюрсцнляр бир бяндяйи-бяшяр эялиб кечяъякми,
сойуб бурахсынлар. Бир дя бахдылар ки, узагдан бир карван эялир,
дедиляр, Аллащ кор йапалаьынкыны йувада йетирди, адам
271
Miskin Vəli
эюзляйирдик, карван эялди. Бяли, йолу мцщасиря елядиляр. Еля ки,
карван эялиб чатды бир эюз гырпымында Ъялали Кцрдцн дястяси
карванын башынын цстцнц алды. Салещ сювдаэяр эюрдц иш мцшкцлдц,
ял тярпятмяйин йери йохду. Ъялали Кцрдоьлу ямр верди, карванда
ня йахшы шей варды эютцрдцляр. Сонра бцтцн карван ящлини бир йеря
йыьыб цст-башларыны йохламаьа башладылар. Кимин цстцндя ня вар
иди эютцрдцляр. Ахыр эялиб чыхдылар Шящрийя.
Бяли, Шящри Мещринин бир шяклини чякдирмишди, щямишя дя
щямян шякли юзц иля эяздирярди. Еля ки, шякли эюрдц, Ъялали Кцрдцн
аьлы башындан эетди. Бахды ки, бу бир гызды, бир гызды шащ эюрся
шащлыьындан кечяр. Ща истяди бунун ким олдуьуну юйряня
Шящридян бир сюз ала билмяди. Анъаг ня файда, кечял щарда, дярд
дя орда. Ъялали Кцрдоьлунун Йарадангулу адында кечял бир
буйругчусу варды. Юзц дя Сярсябил шящяриндян иди. Цч-дюрд ил
оларды ки, аллащдан да, бяндядян дя безиб бир гарын чюряк
уъбатындан Ъялали Кцрдоьлунун дястясиня гошулмушду.
Сярсябилдя танымадыьы адам, ачмадыьы гапы йох иди. Салещ
сювдаэяри дя йахшы таныйырды, амма гулдурда ня иман. Шякли
эюрян кими таныды. Бяс, деди, бу Мещриди, юзц дя щямян бу
оьланын нишанлысыды. Ъялали Кцрдоьлу бир Шящрийя бахды, бир шякля
бахды, эцлдц:
– Щяя, бунун нишанлысы иди, олду инди мяним. Даща бундан
сонра онун адыны чякмяйи щяр кяся гадаьан еляйирям.
Шящри деди:
– Ъялали Кцрд, ишдащ дил алтындады, кюнлцннян, дейясян,
кохалыг кечир, сян Мещрини ала билмязсян.
Ъялали Кцрд бир истяди ял атыб Шящринин щулгумуну цзсцн,
амма сябрини басды. Деди, эюрцм бу эядя ня демяк истяйир,
деди:
– Неъя йяни? Хошнан олмаз зорнан аларам… Ким мяним
ялимин цстя ял гойаъаг?
– Яввялян, Мещри сяня эялмяз, сонрасы да мян гоймарам
сян ону аласан. Йа юлярям, йа да Мещрини сяня вермярям.
Бу сюзя Кцрдоьлу дойунъа эцлдц. Цз тутду адамларына,
деди:
– Мян бу оьланы юлдцрмяк истяйирдим, амма инди
юлдцрмяйяъяйям, эюрцм неъя гоймайаъаг ки, мян Мещрини
алым. Ону бурахын чыхыб эетсин.
272
Şeirlər, dastanlar
Бяли, Ъялали Кцрдоьлунун адамлары бцтцн карван ящлини
гылынъдан кечирдиляр, Салещ сювдаэяри дя щямчинин. Тякъя Шящрини
азад елядиляр ки, чыхыб эетсин.
Шящри орадан аьлайа-аьлайа бирбаш Сярсябиля эялди. Бцтцн
ящвалаты Мещрийя данышды. Хейли аьлайыб сызлайандан сонра
Аллаща тявяккцл дейиб сакитляшдиляр.
Ъялали Кцрдоьлу адамлары иля карванда щяр ня вар идися,
йыьышдырыб даьлара чякилди, йедди эцн, йедди эеъя йейиб-ичиб кеф
чякдиляр. Йедди эцнцн тамамында бирдян Мещри Ъялали
Кцрдоьлунун йадына дцшдц. Кечял Йарадангулуну йанына
чаьырыб ямр еляди ки, онун атыны, йараг-йасаьыны щазырласын.
Сонра Мещриэилин евинин йерини-йурдуну йахшы-йахшы юйряниб
атыны минди. Тякям-тякъя Сярсябил шящяриня йола дцшдц.
Еля ки, эялиб зярэяр Мясимин евинин щяндявяриня чыхды
атдан дцшцб эюзлямяйя башлады ки, эюрсцн ешийя-баъайа бир чыхан
олурму, хябярдян-ятярдян юйрянсин. Бир дя бахды ки, евдян бир
гыз чыхды, чийниндя сяняк суйа эетмяйя башлады. Бахан кими
таныды ки, бу щаман шякилдяки гызды.
Мещри бир дя бахды бир бядщейбят адам йедяйиндя ат,
белиндя гылынъ она йахынлашыр. О саат анлады ки, бу Ъялали
Кцрдоьлудур, чцнки Шящри она демишди ки, йягин бу йахынларда
Ъялали Кцрд онун архасынъа эяляъяк. Ъялали Кцрдоьлу Мещри
ханыма йахынлашыб эюряк ня деди, Мещри ханым она ня ъаваб
верди:
Алды Ъялали:
Суйа эедян гямзяли гыз,
Бир хябяр вер елляриндян.
Сусамышам, су вер ичим,
Кафур кими ялляриндян.
Алды Мещри ханым:
Яслин Кцрддцр щарамзада,
Бизляр су вермярик йада,
Намус, илгар эедяр бада,
Су ич галма йолларындан.
Алды Ъялали:
Кцрд олдуьуму данмарам,
Юлсям, сяндян усанмарам,
Щеч дюзмярям, дайанмарам,
Яммяйинъя лябляриндян.
273
Miskin Vəli
Алды Мещри ханым:
Сяняйим йеря гойарам,
Ики эюзцнц ойарам,
Сян Кцрдоьлуну сюйярям,
Щяр ня чыхса дилляриндян.
Алды Ъялали:
Эял данышма беля сюзц
Синям цстя гойма кюзц,
Сян ол мяня ямигызы,
Бир бута вер телляриндян.
Алды Мещри ханым:
Сящярин дан улдузуйам,
Диллярин ширин сюзцйям,
Мещрийям, Мясим гызыйам,
Нащаг эялдин елляриндян.
Алды Ъялали:
Сян ки юзцнц юйцрдцн,
Кюнлцня дашлар дюйцрдцн,
Мян Кцрдоьлуну сюйцрдцн,
Лал олмамыш дилляриндян.
Алды Мещри ханым:
Булаг башындакы сюзляр,
Баьрымын башыны кюзляр,
Вядя верян, ялбят, эюзляр,
Су ич галма йолларындан.
Еля ки, сюз тамама йетди, Ъялали Кцрдоьлу деди:
– Мян яввял истяйирдим сяня танышлыг верям, ямбя инди иш еля
олду ки, сян юзцн мяни таныдын, ким олдуьуму билдин. Бил вя
аэащ ол, мян бурайа сяндян ютрц эялмишям. Аллащын буйруьу,
бяндянин разылыьы иля сяни юзцмя юмцр-эцн йолдашы елямяк
истяйирям. Инди эяряк сян дя бу ишя разы оласан.
Мещри ханымын ъанына горху дцшмцшдц, билирди ки,
Кцрдоьлу вящшинин, гулдурун биридир, ня дин ганыр, ня иман.
Кефи кясди, бир дя эюрдцн Мещри ханымы алды атын гуъаьына, кефи
щарайа истяди апарды. Оду ки, истяди бир нюйнян Кцрдоьлуну
башыннан еляйя. Деди:
– Ъялали Кцрдоьлу, сян иэид бир адамсан, сясин, сораьын
алямя йайылыб. Мян дя нишаннылыйам, бу эцн-сабащ тойумузду.
274
Şeirlər, dastanlar
Бяс, сонра демязлярми Ъялали Кцрдоьлу гыз тапмады, эялиб
юзэясинин нишаннысыны алды. Ахы бу сянин ад-санына йарашмаз.
Аталар йахшы дейиб: «Чюряйи вер чюрякчийя, бир чюряк дя
цстялик». Ъялали Кцрдоьлу кими адамлара йцз нясищят, мин
нясищят еля, ганан шей дюйцл. Ъялали Кцрдоьлу ъавабында деди:
– Ай гыз, Мещри ханым, сян нишаннысан, йа нишанны
дюйцлсян, мяним цчцн фярг елямяз. Мян сяни алмалыйам,
вяссалам. Яввяли щагг ямри, сонра да йан дямири. Разы оларсан,
елчи эюндярярям. Щалал-щивя той едярик, тойнан апарарам. Разы
олмазсан бир голбурмасыды, сянин ъанынды, эютцрцб басарам атын
йящяриня, зорнан апарарам.
Бу сюз Мещри ханымы бир аз црякляндирди, цряйиндя деди,
щяля дейясян, бу дяфя Кцрдоьлунун ялиннян гуртара биляъяйям.
Далыны да Аллащ сахласын. Амма йеня Кцрдоьлуйа цз тутду:
– Кцрдоьлу, эял бир шярт кясяк. Еля бурда дейишяк, яэяр мян
баьладым, сян бу фикриндян ял чяк. Йох яэяр дедийим сюзляря
ъаваб вердин, онда мющлят вер фикирляшим.
Ъялали Кцрдоьлу цряйиндя беля эютцр-гой еляди ки, гой
Мещри ханым сюзцнц десин, ъаваб веря биляр даща йахшы, веря
билмяз аьа дурур, Аьаъан дурур. Зор онун, сюз онун. Ня истяся
еляйяр. Ойду ки, Мещри ханымын шяртиня разылашды. Эюряк орда
Мещри ханым Кцрдоьлуйа ня деди, Ъялали Кцрдоьлу ня ъаваб
верди. Биз дейяк, ешидянняр шад олсун.
Алды Мещри ханым:
Ъялали Кцрдоьлу, сялам ейлярям,
Яввял щягигятин нечя йолу вар?
Цч йцз алтмыш алты няди дцнйада?
Онлар кимди ялляриндя долу вар:
Алды Ъялали:
Бизя эялди салам, ялейки-салам,
Дейим щягигятин ики йолу вар.
Цч йцз алтмыш алты эцн щесабыды,
О гырхларды ялляриндя долу вар.
Мещри ханым беля щесаб еляйирди ки, Ъялали Кцрдоьлу она
ъаваб веря билмяйяъяк, амма эюрдц йох, дейясян Кцрдоьлунун
да габында бир шей вар. Эютцрдц эюряк сюзцн далыны неъя деди:
Ким иди алмады юз бойнуна суч?
Ким иди сойунду, олду хырхапуч?
275
Miskin Vəli
Няди ики башы, эюзц олан цч?
Ону билмяйянин ня камалы вар?
Ъавабында алды Ъялали:
Шейтанды алмады юз бойнуна суч,
Щатям пейьямбярди олду хырхапуч.
Фяслин ики башы, айы вар цч-цч,
Ялбят, билмяйянин ня камалы вар.
Алды Мещри ханым:
О няди ки, йары суду, йары ган?
О няди ки, эюзляри вар бир хырман?
Онлар кимди эялди олду ики ъан?
Сюйля ики ъанын нечя дили вар?
Алды Ъялали:
О црякди, йары суду, йары ган,
Лцтйа балыг эюзляри вар бир хырман,
Адям, Щявва эялди олду ики ъан,
Ики ъанын йетмиш ики дили вар.
Алды Мещри ханым:
Дярин-дярин дярйалара даласан,
Ширин ъанын ешг одуна саласан,
Горхум будур Шящри ялиндян аласан
Бу йетим Мещринин мцшкцл щалы вар.
Алды Ъялали:
Дярин-дярин дярйалара далмышам,
Ширин ъаным ешг одуна салмышам,
Бил ки, сяни Шящри ялиндян алмышам,
Кцрдоьлунун йетмиш ики фели вар.
Сюз тамама йетди. Кцрдоьлу деди:
– Мещри ханым, шярт баьладын, суал вердин, ъавабыны алдын,
де эюрцм инди сюзцн няди?
Мещри ханым башлады йалвармаьа. Чох йалварды, аз
йалварды, эюрдц, хейри йохду. Дашда инсаф вар, Ъялали
Кцрдоьлуда йохду. Йцз йалвар, мин йалвар, Кцрдоьлу ня Аллащ
таныйыр, ня Танры. Короьлу дейиб иэиддик йцздц, юл гутар, юлдцр
гутар, кяс гутар, кясил гутар, бас гутар, басыл гутар, гач гутар,
щяр ня ися гутар, ъанын архайын олсун. Мещри ханымын ъанына бир
горху дцшмцшдц, бир горху дцшмцшдц цряйи наня йарпаьы кими
ясирди. Фикр еляди ки, щяля биртящяр ъаныны Кцрдоьлунун ялиндян
гуртарсын, сонрасы да аллащ кяримди. Ойду ки, деди:
276
Şeirlər, dastanlar
– Йахшы, Кцрдоьлу, урусхат вер эедим фикирляшим. Аллащ
йазаны бяндя поза билмяз.
Башынызы ня аьрыдым, Мещри ханым илан аьзындан чыхмыш
кими бир тящяр ъаныны гуртарды. Кцрдоьлунун сон сюзц бу олду
ки: «Йахшы эет, амма бу эцн-сабащ разы олдун олмадын эялиб
сяня апараъаьам». Кцрдоьлу ордан эери дюндц. Мещри ханымын
су-зад йадыннан чыхды, бирбаш Шящринин йанына эялди. Шящри бахды
ки, Мещри ханым бир щалдады, бир щалдады, еля бил, бащар
булудуду, бир щим эязир бошалсын. О саат ящвалы дуйду. Билди ки,
Кцрдоьлу эялиб, юзц дя хейиррийя эялмяйиб. Еля щямян дедийи
сюздян ютрц эялиб.
Шящрини эюрцнъя Мещри юзцнц сахлайа билмяди, атды юзцнц
онун цстцня, еля бил, бу саат Мещрини йцз иллик йола
эюндяряъякдиляр. Кцрдоьлу деди:
– Мещри ханым, де эюрцм, Кцрдоьлу ня деди, сян ня ъаваб
вердин. Билирям Кцрдоьлунун ялиндян чыхыб эялмисян.
Мещри ханым Кцрдоьлу иля олан ящвалаты ипдян-сапа неъя
вар идися о кими дя данышды. Шящри эюрдц, иш харабды. Кцрдоьлу
динсизин, имансызын бириди. Юзц дя дедийини еляйянди. Беш эцн-цч
эцн сонра бир дя эюрдцн башынын дястясини дя йыьды, эедиб Мещри
ханымы зор-хош апарды. Кимин аьзы няди ъынгырыны чыхара.
Кцрдоьлу торпаьыны торба иля дашытдырар. Цряйи гцбар еляди, она
еля эялди ки, бу саат Кцрдоьлу эялиб Мещри ханымы онун ялиндян
алыб апараъаг. Кюнлц ъушя эялди. Мещри ханымын узун
щюрцклярини саз еляйиб синясиня сыхды, алды эюряк ня деди.
Явязиндя дейяк вар оласыз:
Бир кимся йох дярдя йана,
Йарым алаъаг олдулар.
Йанарам ешгин одуна,
Йарым алаъаг олдулар.
Мещри ханым севэилисинин щалыны беля эюрцнъя даща да пис
олду. Эюзцнцн йашы сел кими ахыб ал йанагларыннан сцзяллянди.
Амма фикирляшди ки, щеч олмаса севэилисиня бир тясялли версин.
Ойду ки, ъавабында деди:
Эял аьлама, ъаван йарым,
Горхма, йар, аллащ кяримди.
Артырмайнан ащу-зарым,
Горхма, йар, аллащ кяримди.
Алды Шящри:
277
Miskin Vəli
Отаьым галды лалязар,
Ъанымдан олмушам безар.
Бялкя, сяня гызыл бязяр?
Йарым алаъаг олдулар.
Алды Мещри ханым:
Кюмякди мярдляр аьасы,
Йаранды алма парасы,
Той олмаз, тутарыг йасы,
Горхма, йар, аллащ кяримди.
Алды Шящри:
Мян Шящрийям гцрбят елли,
Баьчаларым галды эцллц
Мещрим, сянсян ики дилли,
Йарым алаъаг олдулар.
Алды Мещри ханым:
Мещрийям безар ъанымдан,
Дярдим узаг дярманымдан
Бязянням гызыл ганымдан,
Горхма, йар, аллащ кяримди.
Сюз тамама йетди. Шящри деди:
– Мещри ханым, залым эцълц, танры кярямсиз. Бизим
Кцрдоьлуйа эцъцмцз чатмаз. Дейясян, фяляк сяни мяндян
айыраъаг. Эял щеч олмаса, щалал-щцммят еляйяк.
Бу сюзя Мещри даща да кюврялди, сюзля ъаваб веря
билмяди. Она эюря дя сазла ъаваб верди:
Сяня дейим, Шящри йарым,
Юлцнъя дюнмярям сяндян.
Щеч боша эетмяз илгарым,
Юлцнъя дюнмярям сяндян.
Сяни севярям ъанымдан,
Гуш кечя билмяз йанымдан,
Кечсям дя, гызыл ганымдан,
Юлцнъя дюнмярям сяндян.
Мещри гясд ейляр юзцня,
Эял сян инан бу сюзцня,
Ох дяйсин дцшмян эюзцня
Юлцнъя дюнмярям сяндян.
278
Şeirlər, dastanlar
Мещри сазла дедийи кими сюзля дя деди ки:
– Шящри, ешит вя бил. Мян сяндян гейри щеч кяся эетмярям.
Галсам сяниням, юлсям, гара торпаьын, вяссалам.
Шящринин дайяси ки, нечя ил иди бу евдя йашайырды вя Шящрини
ъями дцнйада щяр шейдян чох истяйирди, байагдан пянъярядян бу
ики севэилинин щалыны сейр едиб лап пяжмцрдя олмушду. Щал-
гязийядян дя хябярдар иди, байыра чыхды. Эялиб Шящрийя деди:
– Бала, бялкя, бир эедиб Ъялали Кцрдоьлуйа ширин дилля
дейясян, лап лазым эялся йалварасан. Бирдян адамды инсафа эялди,
сяннян ня эедяъяк. Дейир, исланмышын судан ня горхусу.
Бу сюз Шящринин аьлына батды. Деди, ъящянням,
Кцрдоьлуду, эедиб йалвар-йахар едярям, гой лап юлдцрсцн.
Онсуз да Мещрисиз йашамаг юлцмдян бетярди.
Бяли, Мещри иля дя эютцр-гой едиб бир ат минди. Йола сцвар
олуб Кцрдоьлунун далынъа дцшдц. Бу даь мяним, о даш сянин,
ахыр эялиб ону тапды.
Кцрдоьлу бахды ки, узагдан бир атлы эялир. Адамларына ямр
еляди, бир эюз гырпымында Шящринин башынын цстцнц алдылар,
эятирдиляр Кцрдоьлунун йанына. Кцрдоьлу эюрдц ки, бу Шящриди,
деди:
– Яя, сювдяйяр оьлу, сян щара, бура щара, хейир ола.
Шящри цз тутду Кцрдоьлуйа:
Башына дюндцйцм гардаш
Назлы йарым алма мяним.
Йараданы йягин билсян
Назлы йарым алма мяним.
Шящринин эюзц Кцрдоьлунун цзцндяйди, ща дейирди,
эюрцм сюз она тясир едяъяк йа йох. Амма сюз, еля бил, чибин
вызылтысыйды. Кцрдоьлунун бу гулаьыннан учуб о гулаьына
эедирди. Шящри бир цряйиндя юзцнц данлады ки, яшши сян
билмирсянми бу Кцрдоьлу кимди, эялиб она нийя йалварырсан,
гулдурда ня инсаф. Анъаг сюзц йарымчыг гоймады. Алды эюряк
далыны неъя деди:
Иэид кясмяз достлуьуну
Мярд дяйишмяз йасдыьыны,
Эцзяшт ейля басдыьыны,
Назлы йарым алма мяним.
Севмя гашларын гарасын,
Дешмя цряймин йарасын
279
Miskin Vəli
Кечирмя Шящри чырасын,
Назлы йарым алма мяним.
Сюз даша, кясяйя тясир еляди, Кцрдоьлуйа йох. Кцрдоьлу
деди:
– Яя, сювдяйяр оьлу, машаллащ сянин йахшы шаирлийин дя
вармыш, буна эюря дя сяня бир батман гызыл дцшцр. О да падшащ
хязинясиндя, биздя олса, верярдик. О ки галды Мещрийя, шяртимиз
шяртди. Киши сюзцндян гачмаз. Мян сюз вермишям Мещрини алым.
Сян дя сюз вермисян юзцнц юлдцрясян.
Шящринин дцнйайи-алямдя яли щяр йердян цзцлдц, кор-
пешиман эери гайытды. Ня тядбир фикирляшдися, бир шей чыхмады.
Истяди Мещрини дя эютцрцб йад бир йеря эетсин, амма бир дя
эютцр-гой еляди ки, хейри йохду. Кцрдоьлу йерин алтында да олса,
цстцндя дя ону тапаъаг, Мещрини дя ялиндян алаъаг.
Сизя дейим Ъялали Кцрдоьлундан. Бундан беш эцн кечди,
цч эцн кечди, дцзцнц Аллащ билир. Мещри ханым тязядян
Кцрдоьлунун йадына дцшдц. Кечял Йарадангулуну йанына
чаьырды:
– Яя, кечял, нейнирсян?
– Нейнийясийям, аьа, сянин ъанына дуа охуйурам.
– Яя, кечял, мяним ъаныма йцз дуа охумагданса,
дярдимя ялаъ елясян йахшыды.
– Аьа, о ня дярдди еля, бу кечял башы онун йолунда садаьа
еляйим.
– О еля дярдди ки, сюзнян десям, дилим йанар, эяряк сазнан
дейям.
– Аьа, кечяля фярг елямяз, йа сюзнян де, йа сазнан. Йа да
истяйирсян, лалдили даныш, кечяля бир ишаря бясди.
– Йахшы, онда гулаг ас:
Эюйдян бир ъцт сона енди,
Ики эюлцн арасына.
Йар-йардан айры дцшяндя
Аьлар, сызлар чарасы ня?
Кцрдоьлу аьзыны ачан кими кечял мятляби ганды. Билди ки,
Мещри ханым Кцрдоьлунун йадына дцшцб, деди:
– Аьа, мадам ки, сян сазнан дедин, иъазя вер, мян дя
сазнан дейим.
– Сянин иъазяни чохдан вермишям, сазнан йох истяйирсян
лап зурнайнан де.
280
Şeirlər, dastanlar
Алды кечял:
Бизим йерляр йемлик олар,
Гузу отлар ямлик олар,
Гыз мямяси дямлик олар,
Гисмят олсун йийясиня.
Кцрдоьлу деди:
– Кечял, бу ишин дярманыны тапса, тапса анъаг сян тапа
билярсян. Бир гулаг ас:
Баь-баьчада эцлляр битир,
Эцлляр битир, бцлбцл ютцр
Тябибсян, дярманы эятир,
Баьла синям арасына.
Алды кечял:
Бизим елляр отду олар,
Гойун отлар сцддц олар,
Гыз мямяси дадлы олар
Гисмят олсун йийясиня.
Алды Ъялали:
Кцрдоьлуйам ярзим алдым,
Ъанымы одлара салдым,
Кюнцл аьлар щясрят галдым
Гашларынын гарасына.
Алды кечял:
Йарадангулу оъаьына
Гурбан долу буъаьына,
Йарын алды гуъаьына
Эетди даьлар арасына.
Ъялали Кцрдоьлу сазнан дедийи кими сюзнян дя деди:
– Кечял, Мещри цчцн дарыхмышам, оннан мяня бир хябяр…
– Аьа, о мяним ишимди. Кечяли эюндяр суйа, цстялик
чюряйини дя эятирсин.
Бяли, кечял Йарадангулу орадан бирбаш йол алды Сярсябил
шящяриня. Еля ки, Сярсябиля чатды тяьйири-либас олду, яйниня бир
ъырым-ъындыр палтар тапыб эейди, башына шейтанцркцдян бир папаг
гойду, бир айаьы йалын, бир айаьында ъырыг чарыг. Цзцня дя бир аз
тоздан-торпагдан сцртдц, юзцнц танынмаз щала салды, эуйа ки
нечя илин дилянчисиди. Йюн алды Мещриэилин мящлясиня, мящляйя
чатанда башлады о гапы сянин, бу гапы мяним дилянмяйя. Ахыр
эялиб Мещриэилин гапысыны дюйдц:
281
Miskin Vəli
– Ай ев йийяси, мяня бир пай.
Мещри ханым байыра чыхды. Бахды ки, бир дилянчиди, аллащ
эюстярмясин, эюряндя адам дейир, еля аьзымдакы тикяни чыхарым
буна верим. Анъаг еля ки Йарадангулу эюзлярини галхызыб Мещри
ханымын цзцня бахды Мещри ханым ону таныды. Эюрдц ки, бу
Йарадангулунун эюзляриди ки вар. Йарадангулунун бир эюзляри
вар иди, еля бил Шцмрц итяляйиб йериндя дурмушду. Баханда
адамын баьры йарылырды. Амма Мещри ханым юзцнц еля апарды ки,
эуйа ону танымады. Юзц дя билди ки, Йарадангулуну Кцрдоьлу
хябяр апармаьа эюндяриб. Ойду ки, щийляйя ял атды.
Йарадангулуйа бир тцмян вериб деди:
– Дилянчи гардаш, инди аз олду, иншаллащ тойдан сонра
эялярсян, сяня бир овуъ пул верярям.
Мещри ханым бу сюзц дейяндя еля бил Йарадангулуйа
падшащын хязинясини баьышладылар. Цряйиндя деди: «Аща, йахшы
олду, инди юйряним эюрцм ня тойду». Сорушду:
– О ня тойду еля?
Мещри ханым деди:
– Ъялали Кцрдоьлу ки ешитмисян щаа…
– Щя ханым, ону танымайан кафярди!
– Бах бу йахынларда мяним онунла тойум олаъаг, онда
эялярсян, ня истясян верярям.
– Ханым, дилянчинин пайы ня олар, йа бир чюмчя аш, йа да
бир нимчя бозбаш. Ашын йаныьы, бозбашын да суйу.
– Адя, аьзыны йава-йава гойуб данышма. Бу сяня йетим
тойу зады дейил. Ъялали Кцрдоьлунун тойуду.
Мещри ханым Кцрдоьлуну архайын салмаг истяйирди ки,
тялясмясин. Та ки о, Шящри иля фикирляшиб бир тядбир эюря билсин.
Бирдян дейирди, Кцрдоьлу онларын фяндини баша дцшяр. Эялиб тез-
тялясик зорнан ону апарар.
Дейир, кечялин биъи, падшащын эиъи, икисиндян юзцнц эюзля.
Йарадангулу юзцнц биълийя гойуб сорушду:
– Ханым, бирдян бир быьыбурмасы чыхды, Кцрдоьлуннан
габаьа дцшдц, сяни апарды. Онда бяс неъя олаъаг?
Мещри ханым ъавабында деди:
– Ядя, щяля Кцрдоьлунун габаьына кечян олмайыб. Аналар
еля оьул доьмайыб ки, Кцрдоьлунун габаьына кечя. Икинъиси дя
мян ондан башга щеч кяся эедян дейилям.
282
Şeirlər, dastanlar
Бяли, язизлярим, Мещри ханым кечял Йарадангулуну архайын
етди ки, Кцрдоьлудан башга щеч кяся эетмяйяъяк.
Йарадангулунун чичяйи чыртлады. Цряйиндя севинди ки, бу хябяри
Кцрдоьлуйа чатдырар, явязиндя йахшы бир нямяр алар. Она эюря
дя даща дайанмайыб дцшдц йолун аьына. Цч эцнлцк йолу бир
эцнлцк еляйиб эялиб чыхды Ъялали Кцрдоьлунун щцзуруна. Ъялали
Кцрдоьлунун эюзц йолдайды. Эюзляйирди ки, кечял ща буду эялди,
ща оду эялди. Бир дя бахды ки, кечял эялир, юзц дя еля эялир ки, еля
бил йайыннан чыхмыш охду. Билди ки, няся вар. Амма бялли дейил
хейирди, йа шярди. Йарадангулу чатар-чатмаз Кцрдоьлу ону
йахалады:
– Яя, кечял, йардан мяня хябяр. Шярди башын садаьа,
хейирди хялятин мяндя.
Кечялин севиндийиндян салам-кялам йадындан чыхды, цз
тутду Кцрдоьлуйа:
Мещри йардан хябяр эятдим
Аьа бир хялят, бир хялят.
Гуллуг етмяз заты гялят,
Аьа бир хялят, бир хялят.
Гызыл дцймя саьындады,
Шамамалар таьындады,
Йар йарын сынаьындады,
Аьа бир хялят, бир хялят.
Эеймишди колхана ъуна,
Аь ялляря ялван щяна,
Кечял баша гызыл хана
Аьа бир хялят, бир хялят.
Атым юлдц налдан дцшдц,
Йазыг ъаным дилдян дцшдц.
Йарадангулу щалдан дцшдц
Аьа бир хялят, бир хялят.
Йарадангулу ящвалат неъя олмушдуса, бирбябир щамысыны
данышды. Ахырда да деди: «Аьа, архайын ол, Мещри ханымын фикри-
зикри сяндяди, сяндян башга щеч кяся эедян дейил». Бяли,
Кцрдоьлу бу сюзя тамам инанды. Бир овуъ гызыл чыхарыб тюкдц
Йарадангулунун кечял башындан:
– Яя, кечял, йыьышдыр, Аллаща дуа ет. Йе, ич, кеф чяк. Мещри
ханымнан тойум оланда сяня бир даьаръыг пул веряъяйям, эедиб
дарьалыг елярсян.
283
Miskin Vəli
Бяли, Кцрдоьлунун кефи кюкялди, ямр верди, бир шадйаналыг
мяълиси гурулду. Кцрдоьлу кечял Йарадангулуну башда отурт-
ду. Йейиб, ичиб щалы шащ тахтына чыхандан сонра Кцрдоьлунун
саз, сюз йадына дцшдц. Цряйи ъушя эялиб эюряк мяълис ящлиня ня
деди. Явязиндя дейяк, кефдя оласыз:
Кюнлцм истяр уъа даьлар гарыны,
Эцн вуруб ярисин сялбясял бу эцн.
Мещри йардан мяня хябяр эялибди,
Шад олсун гошунум елбяел бу эцн.
Гурбан олум гыйнаьыма, голума
Эеъя-эцндцз фикрим эедир йанына,
Йарадангулу, эятиряйдин йаныма
Санайайдым бирчяк, телбятел бу эцн.
Наняъибляр билмяз намус, арыны
Бцлбцл гоймаз эцл цстцндя харыны,
Эет, Кцрдоьлу юзцн эятир йарыны
Эятирмясян бу дцнйадан юл бу эцн.
288
Şeirlər, dastanlar
Гяза вурду дцшдцм мцшкцл ойуна,
Пашам, салма чюлдян-чюлляря мяни.
Юз баьымда баьбаным вар, баьым вар,
Намусум вар, гейрятим вар, арым вар,
Мян Мещрийям, Шящри кими йарым вар
Пашам салма чюлдян-чюлляря мяни.
Мяктубу йазыб тамам еляди. Верди гапычыйа ки, апарыб
Сялим пашайа чатдырсын, гапычы ням-нцм еляди ки, хябяри бир дяфя
апарарлар. Пашанын аъыьы тутар, дярими дабанымдан чыхарар.
Мещри эюрдц, гапычы йеня няся умур, тамащы щязрят Ялинин
гылынъындан итиди. Ялаъы кясилди, бир онлуг гызыл да басды гапычынын
овъуна. Гапычы онлуьу эюрцнъя мяктубу байаг ща, щавада
гапыб йайындан чыхмыш ох кими юзцнц верди Сялим пашанын
йанына. Паша мяктубу алыб охуду. Еля ки, мясялядян щали олду,
билди ки, бу гызнан оьлан бир-бирлярини севирляр. Кцрдоьлунун
ялиндян гачыб пашайа пянащ эятирибляр, байаг дедийи сюзя
пешиман олду. Юз-юзцня деди, бу намярддикди ки, ики нюврястя
ъаван щардан щара сяни дейиб эяля, сяня гысыла, онлары гябул
елямяйясян. Ямр верди, Мещри иля Шящрини эятирдиляр. Паша бахды
ки, бунлар бир-бириня еля йарашыр, еля йарашыр, еля бил бир алмадылар
йары бюлцнцбляр. Аллащ-таала бцтцн ъамал-камалыны, щцснц-
хяттини, гядди-гамятини бу ики ъавана вериб. Щардан, ня цчцн
эялдиклярини йерли-йатаглы билмяк истяди. Шящри ящвалаты бирбябир
пашайа наьыл еляди. Паша деди:
– Бу эцндян мяним йанымда сарайда галырсыз. Сизя юзцм
той еляйяъяйям. Кцрдоьлу гуш олуб сизин щяндявяринизя дя сякя
билмяз. Щеч нядян горхуб елямяйин.
Мещри иля Шящри сарайда галмагда олсун, сизя дейим
кечял Йарадан-гулудан. Кечял Йарадангулу бир ат минди,
мяктубу да ъибиня гойуб Сялим пашанын сарайына йола дцшдц.
Сящярин эюзц тязяъя ачылмышды. Мещри иля Шящри пянъярянин
габаьында дуруб йоллара бахырдылар. Вятян, ел-оба йадларына
дцшмцшдц. Бир дя бахдылар ки, узагдан бир атлы эялир, амма атын
цстцндя еля отуруб ки, еля бил, Имам Сюйцн йетимиди. Атлы эялиб
йахынлашанда бир дя бахдылар ки, ей дили-гафил, бу ким ола, ким
олмайа, Кечял Йарадангулу ола. О саат щяр икиси мятляби ганды.
Билдиляр ки, Йарадангулу бура кохалыг истямяйя эялмир,
Кцрдоьлунун хябярини эятириб ки, Мещрини пашадан алсын. Шящри
деди:
289
Miskin Vəli
– Мещри ханым, мян бир эедим Йарадангулунун
габаьына, эюрцм Кцрдоьлудан ня хябяр эятириб.
Шящри дцшцб Йарадангулунун габаьына эялди:
– Йарадангулу, хейир ола, сян щара бура щара, йохса
башына дярман алмаьа эялмисян?
Йарадангулу Шящрини таныды, деди:
– Йох, бу дяфя иш сянинкиди. Кцрдоьлу сянин башына бир
гуруш гиймят гойуб, ким юлдцрся, веряъяк. Юлдцрян тапылмаса,
юзц юлдцряъяк.
Кечял ня цчцн эялдийини Шящрийя анлатды. Билдирди ки,
Кцрдоьлу юз дястяси иля шящярин кянарында дайаныб, яэяр паша
Мещрини вермяся, Кцрдоьлу мцщарибя еляйиб гызы апараъаг.
Шящринин ъанына горху дцшдц. Фикирляшди ки, паша онун гощуму
дейил, гардашы дейил. Оннан ютрц мцщарибя еляйиб ган тюкмяз.
Мещрини Кцрдоьлуйа веряъяк ки, башы динъ олсун. Кцрдоьлу сакит
чыхыб эетсин. Щалы пяришан олду, дцнйа башына доланды. Мещринин
йанына эялиб эяряк юз дярдини она неъя ярз еляди:
Гошунлар сяф-сяф дцзцлдц,
Пашам бизи еля веряр.
Тамам шящяри бцрцдц,
Пашам бизи яля веряр.
Мещри ишин ня йердя олдуьуну билди. Анъаг Шящрийя тясялли
вермякдян башга ялаъы галмады. Эютцрдц, ъавабында беля деди.
Биз дейяк, ешидянняр вар олсун:
Сянсян мяним ъаван йарым,
Пашам бизи яля вермяз,
Аралыгда дцз илгарым,
Пашам бизи яля вермяз.
Алды Шящри:
Ов гачанда дизя веряр,
Овчу зийнят эюзя веряр,
Кцрдоьлу она хязня веряр,
Пашам бизи яля веряр.
Алды Мещри:
Таъ зярдянди, мис ки дейил,
Ирз, гейрят ябяс ки дейил,
Паша бинамус ки, дейил
Пашам бизи яля вермяз.
290
Şeirlər, dastanlar
Алды Шящри:
Ялимдян алсалар йарым,
Мян эедим кимя йалварым
Шящрийям, йох щавадарым,
Пашам бизи яля веряр.
Алды Мещри:
Еля сюзляр эялмяз ара,
Дярдимя тапылар чара,
Мещрийям синямдя йара
Пашам бизи яля вермяз.
Бяли, еля ки Йарадангулу мяктубу пашайа йетирди. Паша
мяктубу охуйуб мятлябдян хябярдар олду, щирс вурду бейниня,
деди:
– Эет, Кцрдоьлуна дейнян дцз-дцнйа долу гызды. Она ня
йарашар ки, башгасынын севэилисини ялиндян алсын. Аьлы кясирся,
сакитъя чыхыб эетсин. Йох, аьлы кясмирся, онда бяри башдан
кялмейи-шящадятини охусун.
Мещринин хябяри йох иди ки, паша кечяля ня дейяъяк,
Кцрдоьлуна ня хябяр эюндяряъяк. Деди, бирдян паша фикрини
дяйишяр, онлары яля веряр. Эялиб юзцнц атды Сялим пашанын
айагларына ки: «Пашам, аманды, бизи яля вермя». Паша Мещринин
бу щалыны эюрцб, доьрудан да, пяришан олду. Цз тутду Мещри
ханыма эюряк неъя архайын салды:
Щеч кясилмяз мярд иэидин кюлэяси,
Горхма, Мещри балам, башым эировду.
Чох да десян ъаным эедяр ютяси,
Горхма, Мещри балам, ъаным эировду.
Ишдяря йюн верян чярхи-фялякди,
Ган эюзцм юнцндя ляляк-лялякди,
Кцрдоьлунун башы мяня эярякди,
Горхма, Мещри балам, башым эировду.
Бу эцн ютяр чох ишлярин хатасы,
Йабылар да кющлянляря чатасы,
Тцркман паша йетим Мещри атасы,
Горхма, Мещри балам, башым эировду.
Сюз тамама йетди, паша дилля дя Мещри ханымы архайын
еляди ки, башыны веряр, амма онлары яля вермяз.
Бяли, кечял Йарандангулу пашанын йанындан чыхыб бирбаш
Кцрдоьлу олдуьу йеря эялди. Кцрдоьлунун эюзц йолдайды,
291
Miskin Vəli
эюзляйирди ки, эюрсцн, кечял ня хябяр эятиряъяк. Еля ки кечяли
эюрдц, истяди, аьзыны ача, амма кечял аман вермяйиб
Кцрдоьлуну габаглады:
– Аьа, паша сяни эюзляйир.
– Яя, кечял, нядян ютрц?
– Дейир, гулдур-гачаг ганы йахшы дадыр. О гядяр чюлдя-
байырда тямиз щавада эязирляр ки, ганларынын тамы да дяйишир,
олур бал кими. Еля гачаг-гулдур ахтарырдым, башыны цзцб ганыны
ичям, юзц юз айаьы иля эялиб чыхыб.
– Яя, кечял, бир адам дилиндя де эюрцм, паша ня деди. Сян
кечял дилиндя данышырсан.
Йарадангулу паша иля олан ящвалаты неъя варса, данышды.
Деди, паша дейир, аьлы кясирся, чыхыб эетсин, дава-далаш елямяйяк.
Йох, яэяр аьлы кясмирся, атым йящярли, гылынъым щазыр. Кцрдоьлу
неъя истяйир, еля дя еляйяк.
Кцрдоьлунун ъин башына вурду. Деди, инди мян пашанын
гылынъыны да, атыны да она эюстярярям. Щай вурду башынын
дястясиня. Дястя бир анда шящяря йерийиб Сялим пашанын сарайыны
цзцк гашы кими мцщасиряйя алды. Сялим паша яввялдян ишини билирди,
ямр вермишди, ъями гошун щазыр олмушду. Кцрдоьлу адам
эюндярди ки, паша мейдана чыхсын. Сялим паша дава либасыны
эейди, тамам-камал щазыр олду, атыны сцрцб Кцрдоьлунун
габаьына йериди. Амма пашанын гясди буйду ки, Кцрдоьлуну
диля тута, нащаг ган тюкцлмяйя. Она эюря дя Кцрдоьлуйа цз
тутуб эюряк ня деди, неъя деди, Кцрдоьлу она неъя ъаваб верди.
Явязиндя биз дейяк, кефдя-дамахда оласыз.
Алды Сялим паша:
Гяза вурар, хята тутар
Бах Аллаща гайыт эери,
Туфан гопар, эямин батар
Бах Аллаща гайыт эери.
Алды Ъялали:
Адым бялли, юзцм иэид,
Бу севдадан гайытмарам.
Дост гям чякяр, йад олар шад
Бу севдадан гайытмарам.
Алды Сялим паша:
Щяр цряйин юз севэиси,
Щяр оъаьын юз тцстцсц,
292
Şeirlər, dastanlar
Щяр йуванын юз истиси
Бах Аллаща, гайыт эери.
Алды Ъялали:
Гылынъым чыхар гынындан,
Фяляк дюняр низамындан,
Горхмам паша фярманындан
Бу севдадан гайытмарам.
Алды Сялим паша:
Пянащ эялди Мещри бизя,
Паша дюнцк чыхмаз сюзя,
Дярд артырма дярдимизя,
Бах Аллаща, гайыт эери.
Алды Ъялали:
Мещри Кцрдоьлу бутасы,
Башында иэидляр хасы,
Хан йыхасы, хоткар басы,
Бу севдадан гайытмарам.
Сюз тамама йетди. Паша мейданда атыны бир саьа сцрдц,
бир сола сцрдц. Бир истяди, ямр версин, дава башлансын. Сонра
лянят шейтана деди. Нащаг йеря ган тюкцлмяйини истямяди. Деди,
бялкя, Ъялали Кцрдоьлуну диля тутум, гайыдыб эетсин. Йеня ширин
дилинян цз тутду Ъялалийя:
Хята эяляр бил башына,
Бу севдадан гайыт, гардаш.
Сюзлярин эялмяз хошума,
Бу севдадан гайыт, гардаш.
Ъавабында алды Ъялали:
Говьа ачарам башына,
Мещри йары вер гайыдым.
Зящяр гатарам ашына,
Мещри йары вер гайыдым.
Алды Сялим паша:
Эцъцн бялли, гошунун аз,
Йахшы дцшцн, бир гулаг ас,
Йаманлыгдан бир шей чыхмаз
Бу севдадан гайыт, гардаш.
Алды Ъялали:
Эцъцм артыг, гошунум чох
Горхаг иля щеч ишим йох,
293
Miskin Vəli
Чахарам синяня бир ох
Мещри йары вер гайыдым.
Алды Сялим Паша:
Вардыр башынын хатасы,
Ейляйирям илтимасы,
Вериб Мещрини атасы
Бу севдадан гайыт, гардаш.
Алды Ъялали:
Кцрдоьлунун ад-саны вар,
Мейданда аъ асланы вар,
Эюр, бир нечя туфаны вар
Мещри йары вер гайыдым.
Сюз тамама йетди. Паша эюрдц, даш гайайа раст эялиб.
Кцрдоьлу билдийини дядясиня дя верян дейил. Йеня истяди даваны
башласын. Бу дяфя дя лянят шейтана деди. Фикр еляди ки, аталар
цчятян дейиб. Гой бир дя Кцрдоьлуну йохласын. Бялкя, Аллащ
цряйиня инсаф верди. Мейданда эярдиш еляйиб йеня цз тутду
Кцрдоьлуйа, эюряк цчцнъц дяфя Ъялали Кцрдоьлуну неъя юз
фикриндян дашындырмаг истяди, Кцрдоьлу онун тяклифини неъя рядд
еляди.
Алды Сялим паша:
Будур сяня дейим сюзцмцн ъаны,
Ял чяк бу севдадан, гайыт, Кцрдоьлу.
Мярд иэидляр дцшмяз айры севдайа,
Ял чяк бу севдадан, гайыт, Кцрдоьлу.
Алды Ъялали:
Гызылыны мян чякярям туъунан,
Мян Мещрини апармаьа эялмишям.
Яввяли хошунан, сонра эцъцнян,
Мян Мещрини апармаьа эялмишям.
Сялим паша эюрдц, ширин дил Кцрдоьлуйа тясир елямир, щядя-
горхуйа кечди. Деди, бялкя, щядя-горхуйнан Кцрдоьлуну баша
салым:
Алды Сялим Паша:
Илдырым нисбятдя цстцня эяллям,
Фяляк кямянди тяк ъаныны аллам,
Бу саат дястяня бир талан салам,
Ял чяк бу севдадан гайыт, Кцрдоьлу.
294
Şeirlər, dastanlar
Алды Ъялали:
Гыррам гошунуну, етмя эцманы,
Юзцнмц севибсян гашы каманы?
Йыхарам евини, тюкярям ганы,
Мян Мещрини апармаьа эялмишям.
Алды Сялим паша:
Ювлад билдим о гашлары каманы,
Йцз ил кечся, саймам сян тяк дцшманы,
Гайдадыр ки, аь йел басар думаны
Ял чяк бу севдадан гайыт, Кцрдоьлу.
Алды Ъялали:
Кцрдоьлуйам, гылынъ сайа эятиррям,
Чох баш олар мян мейдандан итиррям,
Лачын кими ъайнаьыма эютцррям,
Мян Мещрини апармаьа эялмишям.
Паша эюрдц, йох, Кцрдоьлу дедийиндян дюнмцр ки,
дюнмцр. Давадан башга ялаъ йохдур, деди:
– Кцрдоьлу, гочаг адамсан, эял ъамааты щядяр йеря
гырьына вермяйяк. Икимиз туташаг, йа сяня веряр Аллащ, йа мяня.
Кцрдоьлу разылашды, щяр икиси давайа щазыр олуб цзбяцз
эялдиляр, дава башланды. Эащ бу она эцъ эялди, эащ о буна.
Ахырда паша «Аллащц-якбяр» няряси чякиб топузу Ъялали
Кцрдоьлунун башына еля илишдирди ки, Ъялали Кцрдоьлу атын
айагларынын алтына дыьырланыб дцшдц. Паша аман вермяйиб онун
башынын цстцнц алды, хянъяри чыхарды ки, башыны бядяниндян
айырсын. Кцрдоьлу йалвармаьа башлады:
– Паша, сян иэид адамсан, мяня аман вер, ня десян,
гуллуьунда щазырам.
Паша деди:
– Сяня аман верярям, анъаг ики шяртим вар.
Ъялали Кцрдоьлу деди:
– Ня шярт десян, разыйам. Шяртини де.
– Биринъи шяртим оду ки, эяряк бу гулдурчулуьун,
таланчылыьын дашыны атасан. Ъамаатла йахшы ряфтар еляйясян.
– Буна разы, икинъи шяртини де.
– Икинъиси дя эяряк хязинянин йарысыны йохсула, йетимя
пайлайасан. Йарысыны да Шящри иля Мещрийя верясян.
– Она да разы, айры?
Паша деди:
295
Miskin Vəli
– Айры шяртим-задым йохду, инди амандасан.
Бяли, язиздярим, Тцркман пашасы Ъялали Кцрдоьлуйа аман
верди. Ъялали Кцрдоьлу о эцндян гачагчылыьын, гулдурчулуьун
дашыны атды. Юз адамларындан икисини айырды, эедиб онун
хязинясини ня ки вар, эятирдиляр, йарысыны йохсула, йетимя
пайладылар. Йарысыны да вердиляр Шящри иля Мещрийя. Амма Шящри
хязиняни эютцрмяйиб Кцрдоьлуйа гайтарды.
Мещри иля Шящри Сялим пашанын айаьына дцшцб она
миннятдарлыг елядиляр. Эери гайытмаг цчцн урусхат истядиляр.
Паша урусхат верди. Онлара ики атлы да гошду ки, Сярсябиля гойуб
гайытсын. Юзц дя той нямяри цчцн онлара йедди дявя йцкц
гумаш, йедди кися гызыл баьышлады.
Мещри иля Шящри орадан Сярсябиля гайытдылар. Йахшы бир той
елядиляр. Йедди эцн, йедди эеъя гонаьы-гараны, йетими-йесири
йемяк-ичмякля дойуздурдулар.
Ахырда да ашыг бу дуваггапма иля мяълиси тамамлады:
1
Устад сяняткар шеирин архасыны унудуб.
296
Şeirlər, dastanlar
ЙЕТИМ СЮЙЦН1
1
Бу дастаны Мискин Вялинин дилиндян йазыйа аларкян биз мягсядли олараг
Азярбайъан дилинин гярб диалектиня аид лящъя хцсусиййятлярини гисмян сахладыг.
297
Miskin Vəli
Ашыг эяряк щяр мяълисдя сайылсын,
Сюзцнц ешидян гансын, айылсын,
Кялмя чыхарт, ширин ъана йайылсын,
Ашырыб сюзцнц зиля данышма.
Мяня демя сюзцн азьын, ахмаьын,
Хошланылмаз аралыгдан чыхмаьын,
Лайиг дейил баша гахынъ гахмаьын,
Юз ейбини биля-биля данышма.
Йазыг Сюйцн, ящдин йетир йериня,
Кюнцл баьла ашыгларын пириня,
Чяк сюзцнц щягигятя, дяриня,
Щяр гядирбилмязя беля данышма.
Бяли, сизя щардан дейим, кимнян дейим, Исфащан, нисфи-
ъащан шящяриннян. Исфащан шящяриндя кимнян, Шащ оьлу Шащ
Аббасдан. Эцннярин бириндя Шащ Аббасын кефинин дуру
вахтыйды. Вязир, вякил, яйан-яшряф башына топлашмышды. Ширин
сющбят еляйирдиляр. Бирдян Шащ Аббасын аьлына ня эялди, ня
эялмяди, деди:
– Мяним индийя гядяр ня яйаьым дяймямиш, ня эюзцм
эюрмямиш еля бир йер йохду.
Шащ Аббас беля дейяндя онун щюрмятли сяркярдяляриндян
Беъан гайыдыр ки:
– Гиблейи-алям саь олсун, сянин дедийиня мян инанмырам,
еля шей ола билмяз.
Шащ Аббас сюзцнцн цстцндя дурур, дейир еляди ки, вар.
Бурда йеня Беъан динъялмир, гайыдыркын:
– Шащ саь олсун, чох ири эетдин, йяни сян щаггы-таала хялг
елямиш бу йекя дцнйанын щяр йерини эязиф, щяр йерини дя эюрцфсян?
Мян билян, шащ саь олсун, бир йер вар, оруйу сян ня эязмийифсян,
ня дя эюрмцйцфсян.
– Яйя, Беъан, эюрцнцр ки, сян мяннян чох йер эязиф, чох
йер эюрцфсян?
– Ди, инди чох, аз. Мян дя юзцмя эюря эязмишям. Ямя, шащ
саь олсун, аъыьын тутмасын, щюкм сянин ялиндяди, бир йер дейим,
дцзцнц де эюрцм сян оруйу эязифсян, йа йох?
Шащ Аббас хябяр алды:
– Беъан, де эюрцм о щарады ки, оруйу мян ня эязмишям,
ня эюрмцшям.
Беъан деди:
298
Şeirlər, dastanlar
– Шащ саь олсун, Алхаз чимяннийи дейилян бир йер вар, де
эюрцм оруйу эюрцфсян, йа эязифсян?
Беъан беля дейяндя шащ гайыдыф дейиркин:
– Беъан, ъанын цчцн сян дейирсян, мян ешидирям.
Беъан гайыдыр ки:
– Шащ, эюрцрсянми? Дейирсян, мян о йер йохдукун оруйу
эязмямиш, эюрмямиш олам.
Шащ Аббас фикирряшир ки, яшши, нятяри ола дцнйа мяним
ялимдя ола, ийирми дюрд крал дювлятин щамысыны эязмиш олам, ямя
Алхаз чимяннийини эюрмцйям. Ямр верир ки, щазырлыг эюрцлсцн,
бяс, шащ эязмяйя чыхаъаг. Бяли, щазырлыг эюрцлцр, атдар
йящяррянир, хуръуннар долур, ким силащ-яслящяси щяр няйи вар
эютцрцр. Шащ Аббас бюйцк бир дястяйнян Алхаз чимяннийини
эязмяйя чыхыр.
Бяли, йола дцшцлляр. Тящмя ъилой, йашыл отдар, кющлян
атдарды, миниф эедилляр. О йеря чатыллар ки, даща бурдан Алхаз
чимяннийи башдыйыр. Алхаз чимяннийиня шащ чатанда бахыф
эюрцркцн, доьрудан да, бир сяфалы йерди, бахдыгъа адамын
бахмаьы эялир. Шащ чох марагланыр. Беъана дейир:
– Саь ол, яйя, Беъан, ня йахшы олду ки, сян буну мяня
дедин, щанъары индийятян буруйу мян эюрмямишям.
Шащ Аббас чох шади-хцррям аты хырдаъа-хырдаъа сцрцф
эедирди. Бир вахт габаьа баханда эюрцркцн, бир ъейран
башыашаьы отдуйур. Шащ ъейраны эюряндя ямр верир ки, гошун
ъейраны ящатя елясин. Бу ъейран мяним сяфяря чыханда биринъи
шикарым олдуьуна эюря ону еля ящатя елийясиниз ки, ъейраны дири
тутах.
Бяли, нолажейди, шащ ямрийди. Вязир вякиля сюйкянир, вякил
гошун башчысына сюйкянир, бу она, о, о бириня. Атдары да диз-
дизя, габырьа-габырьайа еля сюйкцйцлляр ки, бир вахт ъейран
башыны галдыранда эюрцркцн, щяр тяряф цзцк гашы кими ящатя
олунуф. Ъейран бахыр ки, гачмаьа йер йохду, саьа-сола нязяр
салыр, эюрцр ки, шащын аты чох щавалыды. Яэяр кечмяк варса да,
шащын атынын гарнынын алтындан кечя биляр. Йохса айры йердян
чыхыш йолу йохду.
Ямя шащ ямр вермишди ки, ъейран щяр кимин йанындан кечиф
гачса, бойну фярмандады.
Ъейран саьа-сола бир гылой елийир, гаты йайдан ох чыхан
кими шащин атынын гарнынын алтыннан арадан чыхыр. Шащ бахыф
299
Miskin Vəli
эюрцркцн, ъейран бунун юз сямтиннян эетди. Ял галдырыр елан
елийир ки, фярман мяним юз бойнумда галды. Инди мян ъейранын
далыннан эедярям, йа дири тутарам, йа юлц эятирярям.
Шащ Аббас тящмя ъилой салыр ъейранын далыннан. Ноолсун
ки, шащын аты чох щавалыды, пачалыды, ахы габахдакы ъейранды.
Яйаьыны бир бурда ъцт йеря вуранда бир дя йарым аьаъ о йанда
вурур. Ъейран эедир, ат эедир, ща бурда, ща орда. Шащын мягсяди
буйду ки, ъейраны дири тутсун. Бир вахт бахыф эюрцр ки, ъейран
габахда бир ъянэяллик мешяйя чатыр. Яэяр мешяйя эирся, ъейран
ялдян чыхажах. Ойду ки, оху камана гойур, кириши чякиф йа аллащ
дейир. Еля ки кириши чякиф бурахыр, ъейран цзц цстя йеря сярилир. Шащ
чатыр, ъейранын башыны кясир. Юзц-юзцня дейир ки, мян индийя
гядяр щеч зящмятди чюряк йемямишдим, инди бу ъейранын ятиндян
бир дойунъа каваф йемясям, мяним зящмятим итяр.
Бяли, ъейраны дяридян чыхардыр. Ятиннян доьруйуф бир йахшы
каваф елийир, дойунъа йейир. Вахт эялиф кечир, эцн ахшамцстцня
чатыр. Щагг-таала тяряфиннян бир боран галхыр, долу йаьыша
гарышыр, йаьыш долуйа гарышыр. Шащ еля карыхыр ки, билмир щарйа
пярискар эятирсин. Ъейранын хошаэялян йерряриннян бир аз
шаггалыйыр, бцкцф атын тяркиня баьлыйыр. Аты минир, ямя эялдийи
йолу танымыр. Билмир ки, щардан, щансы йолнан эялиф, щардады. Шащ
бахыф эюрцркцн, юз щесабына щеч йана эедиф чыха билмяйяжяк.
Дейилляр, щейван чох фящимли олар. Шащ атын башыны бурахыр.
Фикирляшир ки, ону бир мякана апарса, бялкя, ат апара. Йохса юз
ихтийарына галса, азыф итяжяк. Хцлася, аты дещлийиф йола дцшцр. Бир
мянзил, ики мянзил, ня гядяр йол эедир юзц дя билмир. Бир вахт
ешидир ки, узахдан мал мяляртиси ешидилир. Аты сцрцф сяс эялян тяряфя
эедир. Бахыф эюрцр ки, бир нахыр малды, йанында да бир нахырчы
вар. Нахырчыйа йахынлашыф салам верир. Сорушур ки:
– Нахырчы гардаш, бура щарады?
Нахырчы бахыр ки, бу щяр кимдися гярибди, юзц дя набяляд
адама охшуйур. Нахырчы дейир:
– Гардаш, эюрцрям, набяляд адама охшуйурсан. Бил вя
аэащ ол, бура Лут шящяридир. Сян эялиф Лут шящяринин кянарына
чыхмысан.
Шащ бахыф эюрцр ки, бир крал йер кечиф, эялиф тамам айры бир
мямлякятя чыхыф. Аты сцрцр шящяря, ахшамын ахшам вахты, вязир
йох, вякил йох, гошун йох, буну таныйан, билян йох. Ким билир,
шащ эялди, йа бир эядя эялди.
300
Şeirlər, dastanlar
Шящярин дя беля бир адяти варыймыш. Эцн батан вахтында
щамы чякяр дарвазасыны баьлайармыш. Бяли, шащ юзцнц шящяря
салыр. Бу цзя – о цзя бахыр эюрцр ки, бцтцн евлярин дарвазалары
баьлыды, ямя бир йердян бир ишых эялир. Шащ аты бу ишых эяляня сцрцр.
Йахынлашыф пянъярядян баханда эюрцр ки, бир гадынды, шам
ишыьында отуруф. Гадыны чаьырыр. Гадын байыра чыханда эюрцр ки,
бир мярифятди, ляйагятди, бязякли, зийнятди гонахды, эялиф гапыда
атын цстцндя дайаныф.
Гадын шащын атынын башыны тутур, ону гонах елийир. Шащ
бахыр ки, бу бир дар комалгады, ики пишик боьушса, оъаьа дцшяр.
Анъах шащын айры ялаъы йохуйду, эеъянин бу эеъя вахты щарайа
эедясийди.
Арвад язялян аты сакит елийир. Шащ кечир отурур. Сян демя,
бу юйцн йийяси Мящяммяд адында бир нахырчыймыш. Нахырчы
Мящяммяд елин нахырына эедярмиш, эцнц бир аббасыдан музд
алармыш. Арвад ичяри эирмир, кишинин йолуну эюздцйцркцн, киши бир
балаъа тез эяляйди, гонаьын йанында утанмыйейдых. Эедиф
йемяйя, ичмяйя бир шей алыф эятирейди.
Бир вахт бахыф эюрцр ки, буду киши эялди, йаьыш задда йаман
дюйцф, башдан айаьа яйин-башы чим йашды. Йахыннашыр кишийя сары
ки:
– А киши, хош эялдин, беш эялдин, он беш эялдин.
Киши гайыдыр ки:
– Арвад, сян сян олалы, мян мян олалы, сян мяня эяляли, сян
мяня хош эялдин демяздин, беля ширин гаршыламаздын, гялбиндя ня
вар, нядян ютрц сян беля илтиъалых елийирсян?
Киши беля дейяндя арвад гайыдыр:
– А киши, дцз дейирсян, сян сян олалы, мян мян олалы, мян
сяня эялиф эялин олалы, бу йаша долалы щеч бизим гапыйа бу
щюрмятдя, бу ляйагятдя, бу бязякдя, бу зийнятдя гонах
эялмийиф. Бу эцнцн муздунун башындан кечэинян бу гонаьын
гаршысында утанмыйах.
Йазых киши эедир, бу эцнцн муздунун башыннан кечир,
лазым олан шейлярдян алыф эятирир арвада верир. Арвад тез лятиф
хурду-хюряк гайырыр, эятириф шащын габаьына сцфря салыр, хурду-
хюряйи шащын габаьына гойур.
– Гонах гардаш, баьышдайнан, варыны верян утанмаз.
Йохдан верян дя о кишиди, о да эюзя эюрцнмяз. Буйур чюряк йе.
Еля ки, киши бу сюзц дейир, шащ гайыдыр ки:
301
Miskin Vəli
– Мян истяйирям, щеч сизин бу чюряйиниздян кясмийям.
– Сябяби няди, нийя кясмирсян?
Шащ ичяри эиряндя бахыф эюрмцшдц, бу отаьын бир тяряфиндя
бир эярдяк вар. Юз-юзцня фикирляшир ки, йаьын тязя той олуф, бу
эярдяк дя тязя бяйнян эялининди, ямя ня гядяр эюздцйцрся, эюрцр
ня бяй эялди, ня дя эялин. Дейясян, эярдяйин щеч йийяси йохду,
еляъя бошду. Шащы фикир эютцрцркцн бяс, бош-бошуна бу эярдяйи
нийя гуруфлар, нядян ютрц гуруфлар. Ахырда цряйи дюзмцйцф
дейир:
– Сянин чюряйини йемяк истямирям оннан ютяри ки, бах, бу
эярдяк киминди? Бунун далында ким вар? Инди яэяр эялининди,
мян бу евя эялмишямся, эяряк онун бойэюрдцсцнц верям. Йох,
айры бир ишди эяряк ону билям. Эярдяйин кимин олдуьуну
демясян, мян сянин чюряйини кясян дейилям.
Арвад динмир, киши эюрцр ки, айры ялаъ йохду, эяряк
эярдяйин далында ким олдуьуну дейя. Ойду ки, дейир:
– Гонах гардаш, валлащ, инди ки иш беля олду эяряк дейям.
Бах о эярдяйин далындакы мяним гызымды. Худавянди-алям она
о гядяр ейб вериб ки, ейбиня сябяб ону цзя чыхара билмирям.
Шащ хябяр алды ки, онун ейби няди. Нахырчы деди:
– Эюздяри корду, гулаглары карды, дили лалды, айаглары
топалды, ялляри дя шилди.
Шащ юз-юзцня фикирляшир ки, худавянди-алям бу йаратдыьына
бу гядяр зцлм елийиф ейб верирся, доьрудан да, бюйцк дярдди.
Оннанса буну еля юлдцрся, йахшы имиш. Анъах шащ фикриндя бир
эютцр-гой елийир, баша дцшцр ки, бурда няся бир яммя вар. Она
эюря дя дейир:
– А киши, сянин гызын лалды, шилди, топалды щяр няди, мяня
гябулду. Сян ону аллащын ямриннян верярсян мяня. Олар мяним
щалал арвадым. Мян дя сянин щалал чюряйини йейярям.
Киши гайыдыр ки:
– Ай гонах, сян бир базбурутду, йарашыхлы оьлан, о да бир
ейибли инсан, мян ону сяня веря билмярям.
Шащ дейир:
– А киши, сяня ня лазымды, мян дилимнян илгар верирям, щяр
няди мяня гябулду.
Киши гайыдыф дейир:
– Ай гонах, бу ахшам евимдя гонах олмаьынын хятряси
цчцн, бу габаьына ачдыьым сцфрянин хятряси цчцн, инди ки, сян
302
Şeirlər, dastanlar
мяслящят эюрцрсян, мян гызымын ейбини сяня дедим, сяня
гябулдуса, мян разыйам. Анъах бир анасыннан да разылыь алах.
Арвад дейир:
– Еля ща дюйцл мян кишинин сюзцнц гайтармыш олам, киши
разы, мян дя разы.
Шащ Аббас бир молла чаьыртдырыб Аллащын ямриннян гызын
ниэащыны кясдирир юзцня. Шащ фикирряшир ки, бир бахым эюрцм киши
дейян ейибляр бу гызда дцздцмц. Дуруф эярдяйи ачанда эюрцр
ки, бящ-бящ, эярдяйин далында бир гыз отурур, бир гыз отурур:
Ъялал-халиг, ъялал-халиг,
Эюр ня эюзял ъан йарадыб.
Бещишти-яднан ичиндя
Щурийи-гылман йарадыб.
Эюзляр ъяфярбяр кими, йанаглар гызылэцл йарпаьы, додаглар
сцд гаймаьы, яли дцз, яйаьы дцз, гамяти сярф, мямяляр баш
верибди дюшцндян, ня йеткинди, ня юткцндц, ня калды. Аллащ сянин
аллащлыьына шцкцр, ня эюзял шикарын олду. Шащ гызын бу ъащи-
ъялалына, эюзяллийиня ашиг олур. Эютцрцф орда гыза беля бир тяриф
дейир. Ким олса, демяз. Башгасы бешини дя артыг дейяр.
Бир эюзялди шювгцн салыб ъащаня,
Сахла тифлин кими эюзял эюз аля.
Ашыг дейяр ъащаня,
Ъащан гурбан Ъащаня,
Худанын хош бяндяси
Хош эялифсян ъащаня.
Йарадан йарадыб салыб ъащаня,
Эюр неъя йарадыб эюзял эюз аля.
Баьбансан, эир баьа, баь ишини эюр,
Баь беъяр, баь бястя, баь ишини эюр.
Ай ашыг, баь ишин эюр
Баь беъяр, баь ишин эюр,
Овчусан дур бярядя
Шикарын бах, ишин эюр.
Бир ъяллад эюздцнцн бахышыны эюр,
Истяйир ъанымы эюзял эюз аля.
Мян Аббасам дейим сюзцм сяня, йар,
Щясрят кюнлцм сяня баьлы, сяня йар.
Ашыг дейяр сяня йар,
Ъаным вердим сяня йар,
303
Miskin Vəli
Гыш отагда, йаз баьда
Мещман олум сяня йар.
Доландым дцнйаны нечя сяня, йар,
Эюрмядим сянинтяк эюзял эюз аля.
Арвад дейир:
– Ай киши, тязя оьлан, тязя гыз, бялкя, дейиб данышажахлар,
юпцшцф эюрцшяжякляр. Бизим бунларын йанында дуруф бунлары
утандырмаьымызын ня мянасы вар. Ъаван вахтларымызы йадымыза
салах. Дур, бир ешийя чардаьа чыхах. Бизимки бунларынкыннан
ширин олажах.
Гары-гоъа ешийя чыхыр. Ешикдя гийамят гопур, юпцшя бах,
гышгырыьа бах.
Бяли, шащ гызнан эеъяни бурда кечиряр. Гызын адыны сорушар.
Гыз дейяр ки, мяним адым Хейрансады.
Хейранса сорушар:
– Бя, сянин адын няди?
Шащ Аббас ъаваб веряр ки:
– Мяним адым Аббасды, юзцм дя бир таъир бабайам. Ишим,
эцъцм о шящяр сянин, бу кянд мяним эязмякди.
Сящяр дан цзц шащ йериннян галхыр ки, дуруф эетсин. Та ки,
онун бурдан чыхыф эетдийини бир бяндейи-бяшяр эюрмясин. Нядян
ки, бирдян ону таныйыф билян олар. Хейрансайа дейяр:
– Дур, анана дейнян мяним атымы эятирсин, мян эедяжям.
Шащ Аббас беля дейяндя гызын гялбини ган алыр:
– Яя, бядбяхт оьлу, сян ки беля эялиф беля эедяжейдин бир
эеъядян ютрц мяни нийя щюрмятсиз елядин?
Шащ Аббас ъаваб веряр ки:
– Ай гыз, даща ораларыны демяйнян, бу ишин ахыры иншаллащ
йахшы олар, пис олмаз.
Гыз гайыдыф дейир:
– Йахшы, инди ки, мяним бир адымы ики елядин, сабащ мян
атамын-анамын цзцня баха билмярям. Щеч олмаса мяня бир
нишанядян-филаннан вер, бялкя, лазым олду.
Дейилляр, Шащ Аббас йедди илин баъы-хяръыннан саь голуна
бир бязмянд1 гайыртдырмышды. Бязмянди ачыф дейир:
– Хейранса ханым, Аллащын ямриннян мян сянин кябинини
юзцмя кясдирмишям, сян мяним щалал арвадым олуфсан. Ал бу
1
базубянд
304
Şeirlər, dastanlar
бязмянди, инди яэяр гызым олса, сатыф хяръляйярсян. Ня гядяр
ишыглы дцнйа вар сяня дя, гызына да бяс елийяр. Йох, яэяр оьлун
олса, еля ки он беш йашына чатды бязмянди саь голуна баьлайыф
йола саларсан. Щарда олса эялиф мяни тапар.
Бу сюзц дейиф Шащ Аббас бязмянди гыза верир. Гыз эютцрцф
бурда оьлана беля дейир:
Иэиддяр иэиди, иэиддяр хасы,
Эетмя оьлан, мяня зцлцмдц зцлцм.
Эял чыхарт кюнлцмнян гаралы пасы,
Эетмя оьлан, мяня зцлцмдц зцлцм.
Бабамын тахтыны йыха билмярям,
Тайтуш арасына чыха билмярям,
Анамын цзцня баха билмярям,
Эетмя оьлан, мяня зцлцмдц зцлцм.
Хейрансайам гара эялди бахтым да,
Гой шащ тар-мар олсун таъы-тахтында.
Щардан раст эялмисян эеъя вахтында,
Эетмя оьлан, мяня зцлцмдц зцлцм.
Сюз тамама йетир. Шащ Аббас атын йящярини белиня басыр, ат
йящярли-йцйянни щазыр оландан сонра Шащ Аббас гызын ата-
анасыннан хябярсиз йола дцшцр.
Инди сизя дейим кимнян. Шащ Аббасын вязир-вякилиннян,
яйан-яшряфиннян, бир дя гошун-ляшкяриннян. Еля ки Шащ Аббас
ъейранын далынъа йола дцшяси олду, ямр верди ки, щеч кяс йериннян
тярпянмясин. О эяляня гядяр ону эюзлясин. Бяли, бир эюзлядиляр,
ики эюзлядиляр, эюрдцляр ня шащ вар, ня дя шащдан бир хябяр-ятяр.
Вязир Аллащверди хан дюзмяйиб ахырда деди:
– Яйя, бу еви йыхылмыш щарда галды? Эюзлямякдян
эюзцмцзя гара су эялди.
Вязир Аллащверди хан йола дцшдц. Та ки эялиб Шащ
Аббасдан бир хябяр-ятяр юйрянсин. Ня ися бу еви йыхылмыш да аза-
тязя эялиф щаман Лут шящяриня чыхыр. Шящяря йахынлашан вахты
бунун аты эялиф бир ъейилэащда баттаьа батыр. Ня гядяр чалышырса
да, аты баттахдан чыхара билмир. Алты торпаг, цстц йарпаг
баттаьын кянарында аьаъын алтында йатар, эеъяни кечиряр, сящяр
ачылар. Сящярряр цзцнцзя хейиррийя ачылсын. Бир вахт вязир бахар
эюряр ки, буду шащ эялир.
– Яя, евин йыхылсын шащ, щардайдын?
Шащ Аббас дейир:
305
Miskin Vəli
– Вязир Аллащверди хан, данышмах вахты дюйцл. Тез ол, аты
мин эедяк. Ъамащат айылыф ешийя-баъайа чыхар, бизи эюряр.
Вязир дейир:
– Бяс, ат батдаьа батыф.
Шащ да атдан еняр. Зор-эцъ биртящяр аты чыхардыллар. Та ки
гошун-ляшкяри дя эютцрцф эялиф тахты-сялтянятя йетишялляр.
Бяли, сизя щардан хябяр верим, Лут шящяриннян. Гуллуьуна
ярз елядийимиз кими Херйнса ханымын атасы елин нахырына эедирди.
Буна эюря дя адяти цзря сящяр о башдан галхар, нахыры йыьыб чюля
сцряр ки, апарыф отарсын. Арвад да эеъя бир аз кишийнян ойнуйуф
йорулмушду. Инди йатыф эцнортуйа галар. Бир вахт арвад айылыр,
фикирряшир ки, ахы, мян ахшамнан гыз яря вермишям. Бир эедим
эюрцм гызнан оьланын сющбяти тутуфму, бир-бириннян разылыьы, бир-
бириннян мящяббяти нятярди.
Арвад ичяри эиряндя эюряр ки, гыз чох гаш-гавахлыды. Эюздяр
бащар булуду кими долуф, еля бир щимя бяндди ки, тюкцлсцн.
Анасы сорушур:
– Ай гызым, юзцн севдин, юзцн ойсандын, дяли сянсян, йохса
мян? Яэяр айры фикрин варыйды ахшамнан разы галмыйейдин. Нийя
бикефсян, олмуйа оьлан хошуна эялмийиф?
Анасы беля дейяндя гыз гайыдыф дейир ки:
– Ана, дярдин бирийди йцз олду. Оьлан мяни гойуф эетди.
Арвад бахар эюряр ки, оьлан, доьрудан да, йохду.
– А гызым, бя, нятяри эетди?
Гыз дейяр:
– Еля-беля эетди дяя. Эеъяни йатды, сящяр ачылар-ачылмаз
дуруф атыны да минди, видалашыф эетди.
– Йахшы, бя, сяня нишанядян-заддан вермядими?
– Верди, бах бу бязмянди мяня гойуф эетди.
Арвад бахыр ки, бу бир бязмяндди ки, дяйяри ялли падшащын
хязинясиндя дя йохду, деди:
– А гызым, о щяр кимся бюйцк бир ишин йийясиди, еля-беля
адам дюйцл, Аллащ кяримди, эедиф эедиф. Гайыдар даща йахшы,
эялмяз бизим бу дцнйалыьымызы вериф эедиф. Даща ня аьла, ня
дярд еля.
Гыз бурда юзцнц сахлыйа билмир. Аьлыйыф эюряк анасына ня
дейир:
Ъаным ана, эюзцм ана,
Аьларам, ана, аьларам.
306
Şeirlər, dastanlar
Сяня гурбан юзцм ана,
Аьларам, ана, аьларам.
Анасы кюйрялир, гызына дейир:
– А бала, гой сюз тяк олмасын, ъцт олсун. Бирини дя мян
дейим.
Анасы эютцрцр:
Бабан сяня зцлм ейляди,
Аьлама, гызым, аьлама.
Баьрым башыны тейляди,
Аьлама, гызым, аьлама.
Гыз эютцрцр:
Аьлайырам йана-йана,
Йанды баьрым дюндц гана
Бязмянди верди нишана,
Аьларам, ана, аьларам.
Анасы дейир:
– А гызым, аьлыйыф елямейнян, сюзцмя гулаг ас:
Дарайыб зцлфцн щюряйим
Бойуна сядягя веряйим,
Эятир бязмяндин эюряйим,
Аьлама, гызым, аьлама.
Гыз фикирряшир ки, булар аъ-эиъ шейдиляр. Бязмянди чыхарар
веряр, булар да гиймятини билмяз, тяляф елийяр. О оьлан да сяня
тапшырых вериф эедиф. Эял дейнян мяня бязмянд зад вериф
елямяди:
Хейрансады мяним адым,
Синями йандырыр одум,
Бир сюз иди йалан дедим,
Аьларам, ана, аьларам.
Анасы эютцрцр:
Бу дцнйа фаниди, фани,
Сяни гоймаз, ня дя мяни.
Ода салдын Мялякнисяни,
Аьлама, гызым, аьлама.
Сюз тамама йетир. Гыз галыр евдя, анасы да эедир юз ишинин
далынъа.
Инди сизя дейим нахырчыдан. Нахырчы ахшам нахыры сцрцб
кяндя эятирир. Еля ки щяря юз мал-данасыны гапысына апарыр
нахырчы эялир евиня. Бахыр ки, евдя мяьшушдухду. Арвадын аьзы
307
Miskin Vəli
бир йанда, гызын аьзы бир йанда. Сорушур ки, нийя белясиниз, ня
олуф щяряниз аьзынызы бир йана тутуфсунуз. Арвад дейир:
– Сянин той елийян башына илдырым дцшсцн. Ящвалат беляди,
оьлан йохду, чыхыф эедиф.
– Яшши, ня данышырсан?
Арвад дейир:
– Анд бу, гясям бу, ня гонах вар, ня дя бир изи сораьы.
Киши бахыр ки, гыз писикир, дейир:
– А гызым, гяти писикиф елямейнян. Эялиф щядди тящлиф
олмушдун. Фикриннян кечирди ки, ай аллащ, бир мяня дя эярдян
гурулажахмы? Бир оьлан гуъаьына эиряжямми? Шцкцр щаггын
дярэащына. Бир эеъянин ичиндя эярдяк дя гурулду, оьланын да
гуъаьына эирдин.
Бяли, Шащ Аббас эедир, тахты-сялтянятя чыхыр. Буннан нечя
мцддят ютцр. Доггуз ай, доггуз эцн, доггуз саат, доггуз
санийяси тамам оланда Хейранса ханым йцкцнц гойур йеря.
Щах-тааланын щюкмц иля Шащ Аббасын Хейранса ханымдан бир
оьлу олур. Оьланын адыны Сюйцн гойуллар. Атасы олмадыьына эюря
ел-оба буна йетим Сюйцн дейир.
Йетим Сюйцн айнан, илнян, мцхтясяри-дилинян бюйцйцф он
дюрд-он беш йашына чатыр. Бир эцн Сюйцн ушахларнан ашых-ашых
ойнуйурмуш. Ойунда ъыьаллых дцшцр. Сюйцн истийир ушахларын
ашыьыны эютцрцф евя гачсын. Бу вахт ушахларын ичиндя бир ифрити
кечял олар, аллащ-таала алямин ъями вялядцзналыьыны буна веряр.
Кечял гайыдыф ялини эюзцнцн цстцня гойуф дейяр:
– Яя, халх атасынын, анасынын адына чаьырыланда сян дя
йарым эеъянин адына чаьырылырсан. Яя, гонаьын оьлу, мяним
ашыхларымы бурйа эятир.
Бу сюз Сюйцня эцлля кими дяйир. Гайтарыр буларын ашыхларыны
цсдяриня тюкцр. Аьлыйа-аьлыйа эялир анасынын йанына ки, мяним
бабам щардады. Анасы гайыдыф дейир ки:
– Оьул, бабан мала эедиф, ахшам эяляжяк.
Сюйцн дейир:
– Ана, мян юз бабамы дейирям.
– Оьул, о да юз бабанды.
– Ана, инсаф еля, о сяня дя баба олуф, мяня дя баба ола
билярми? Мяним бабам кимди де!
Анасы бахыф эюрцр ки, йох, буну баша салыфлар, данмаьын
хейри йохду.
308
Şeirlər, dastanlar
– Оьул, сян щансы бабаны сорушурсан?
Орда эютцрцф эюряк Сюйцн анасына ня дейир, бабасыны
оннан неъя сорушур:
Башына дюндцйцм эцлцзлц ана,
Ана, сюйля бабам кимди эедяйим.
Йанарам одлара пярваня кими
Ана, сюйля бабам кимди эедяйим.
– Оьул, бабанын олуф олмадыьыны сяня ким хябяр верди?
Анасына Сюйцн сюзцн далыны беля дейир:
Бир эцл идим, арадылар, дярдиляр,
Дярибинян пцнщан йеря сярдиляр.
Мечит габаьында хябяр вердиляр
Ана, сюйля бабам кимди эедяйим.
Мян Сюйцням дярйалара даларам,
Ширин ъаным ешг одуна саларам,
Щяр ня вясйят версян, ону аларам,
Ана, сюйля бабам кимди эедяйим.
Сюздяр тамам олур. Анасы эюрцр ки, мцмкцнат йохду.
Сюйцнц яйлямяк олмуйажах. Ойду ки, эятирир щямян бязмянди
Сюйцнцн голуна баьлыйыр. Сонра оьлуна дейир:
– Оьул, сянин бабан Аббас адында йарашыглы, бойлу-
бухунлу бир адамды. Юзц дя йа таъирди, йа да айры бир бюйцк ишин
сащибиди. Билмирям эедиф тапа биляжяксян, йа йох.
Бяли, Сюйцн тядарцк эюрцр ки, йола дцшцф эедиф атасыны
тапсын. О, эедян вахты анасы эютцрцф эюряк ня дейир:
Башына дюндцйцм эцлцзлц оьул,
Гцрбят елдя эащ да йада сал мяни.
Йанарам одлара пярваня кими
Гцрбят елдя эащ да йада сал мяни.
Кямярин гуршасын Муртуза Яли,
Йолунда гоймушам ъан иля сяри,
Апардын аьлымы етдин сярсяри,
Гцрбят елдя эащ да йада сал мяни.
Яршя галхар Хейрансанын наляси,
Виран галсын Лут шящринин галасы,
Исфащанда таъир Аббас баласы,
Гцрбят елдя эащ да йада сал мяни.
Еля ки сюз тамама йетир анасы юпцшцр, эюрцшцр, щалал-
щцммят елийиф Сюйцнц йола салыр.
309
Miskin Vəli
Сюйцн эедир. Дярялярдян сел кими, тяпялярдян йел кими,
бадейи-сярсяр кими эедир. Сюйцн эетмякдя олсун. Сюйцнцн анасы
да галыр, бабасы да Лут шящриндя.
Сюйцн нечя шящярдя олур, неъя кянддян кечир, нечя йерляр
доланыр, нечя цздяр эюрцр, нечя сюздяр ешидир, чох доланыф чох
эязяннян сонра ахырда эялиф Исфащан нисфи-ъащан шящяриня чыхыр.
Сюйцня худавянди-алям тяряфиннян бир шикил, бир шавайин,
бир шяхсиййят верилмишди. Бир эюрян дейирди, худавяндя-алям, бир
дя эюрейдим. Шащ баласыды, зарафат дюйцл, яскиклик чякмийиф,
касыфлых чякмийиф, йахшы йейиф, йахшы эязиф, ят ичиндя бюйцйцф.
Эедиф шящяря чатыр. Ямя набялядийди. Щараны эюрмцшдц,
щараны таныйырды ки? Гонах йери дя йох. Фикирряшир ки, эюрясян,
мян нятяри елийим. Бир вахт бахыф эюрцр ки, эялиф бир дцканын
аьзына чатыф. Бахыф эюрцр ки, бир кишиди. Сюйцн буна сары
йахыннашыф салам верир.
– Баба, мян гярибям, бу ахшам гонах сахлыйа
билярсянми?
Киши бунун бир ениня, бир узунуна бахыр, эюрцр ки, бу чох
йарашыглы бир оьланды. Фикирряшир ки, бу шяхсиййятин йийяси, бу
эюзяллийин йийяси нятяри дейир ки, мян гярибям, юзц дя мяним
бурда гонах йерим йохду. Бу дцзэцн адам дюйцл. Яэяр дцзэцн
адам олса, бунун бураларда бир гонах йери филаны олмуш оларды.
Башдыйыф щай-кцй салыр ки:
– Ай ъамащат, гярибя лоту ялиня кечмишям, кюмяк елийин,
мяни бунун ялиннян гуртарын.
Щяря бир тяряфдян тюкцлцр:
– А киши, олмуйа ъибини кясиф?
Сюйцнц бярк писикдирилляр. Щяря бир тяряфдян бир сюз дейир.
Сюйцн эюрцр, иш о ишдян дюйцл, дейир:
– Ай баба, инсаф еляйнян, мян ня ъивя эюрян дюйцлям, ня
оьру дюйцлям.
Сюйцн эюрцр, йох, бу кишинин еля-беля демякнян баша сала
билмийяжяк, ял атыр саза. Эюряк сазнан кишини неъя баша салмах
истийир:
Башына дюндцйцм эцлцзлц баба,
Баба мян гярибям ахшам базары.
Ирящм ейля эюздян ахан йашыма,
Баба мян гярибям ахшамбазары.
310
Şeirlər, dastanlar
Киши бахыф эюрцр ки, яйя, бу шейир дя дейир. Фикирряшир ки,
бунун сюзцнцн габаьыны демясям щеч инсафдан дюйцл. Кишинин
дя ады Гяннят Мящяммяд олур. Гяннят Мящяммяд бахыр ки,
дейясян, зянниндя йанылыф, бу, оьру, гулдур дейил, гяриб бир
кимсяди, эялиф чыхыф бурйа. Истийир оьланын ким олдуьуну, бурйа
ня цчцн эялдийини юйрянсин. Ойду ки, эютцрцф беля дейир:
Гоъа бабан алсын сянин гаданы,
Оьул, няди сян гярибин эцзары.
Дцзэцн даныш мян ешидим сяданы
Эюрцм няди сян гярибин эцзары?
Эютцрцр Сюйцн:
Ъаван икян мян юмрцмдян доймушам,
Аь ялимя ялван щяна гоймушам,
Бир анам вар Лут шящриндя гоймушам
Баба, мян гярибям ахшамбазары.
Гяннят Мящяммяд фикирряшир ки, буна бир щядя-горху
эялим, бялкя, дцзцнц дейя:
Танымырам султаныны, ханыны,
Буйурар ъяллада аллам ъаныны,
Сян иснад вер мяня ады-саныны
Эюрцм няди сян гярибин эцзары.
Эютцрцр Сюйцн:
Ня мцддятди йетян йохду дадыма,
Эирйан олдум бир сянямин одуна,
Атам таъир Аббас, Сюйцн дерляр адыма,
Баба мян гярибям ахшамбазары.
Гяннят Мящяммяд фикирряшир ки, бу шяхсиййятдя, бу
ъамалда, бу эюзялликдя оьлан башгасынын ола билмяз. Йягин бу
Шащ Аббасын оьлуду. Йягин еви йыхылмыш щансы ахшамса щансы
евдяся гонах галыф, щансы гызыса бир эеъялийиня алыф. Бу да еля
онун оьлуду. Дили гурумуш кими дя йекяхана тяпиндим ки,
танымырам султаныны, ханыны. Яэяр эедиф гулаьына чатса, мяним
щяйатым да буннан пуч олуф эетди. Ойду ки, Гяннят
Мящяммяд ахырында еля сюз ишдядир ки, оьланын хошуна эялсин:
Гяннят Мящяммядям баьча, баьым вар,
Намусум вар, гейрятим вар, арым вар.
Сян ъаванын эюзцм цстя йерин вар,
Эюрцм няди сян гярибин эцзары.
311
Miskin Vəli
Сюздяр тамама йетяр. Гяннят Мящяммяд буну эютцрцф юз
евиня апарыр. Эеъя Гяннят Мящяммядин евиндя йемякдян,
ичмякдян йейир, ичир. Гяннят Мящяммядин дя балаъа тцканчасы
варыйды, щалва сатырды. Эеъя галыр, сящяр Сюйцн дурур шящяря
чыхыр.
Инди сизя щардан хябяр верим, Шащ Аббасын вязириннян. Шащ
Аббасын бир вязири олур, адына Гара вязир дейилляр. Бу вязирин бир
гызы олур, Сяням адында. Башында отуз доггуз гул-гаравашнан
сяйащятя чыхыбмыш. Йазын лалязар вахтыймыш. Гыздар кимиси
бянюйшя дярир, кимиси нярэиз дярир, апарыф Сяням ханыма верилляр.
Бир вахт еля олур ки, Сюйцн булара раст эялир. Сяням
ханымын Аьъа гыз адында бир гарабашы олар. Еля олар ки, бу
Сюйцнц эюряр. Бахар ки, бу бир оьланды, бир оьланды щеч
гоймазсан ки, хоткар оьлу ялиня сц тюксцн. Юзц дя, дейясян, сазы
да вар. Аьъа гыз буна сары йахыннашар.
– Яйя, ня ишин йийясисян?
Сюйцн дейяр:
– Ай гыз, ня билим адамам, Аллащ йарадыф.
Аьъа гыз:
– Бурйа бах эюрцм, сяни бурйа бир йеря апаражам, гыз
йыьнаьыды, бир балаъа бизя сющят елийярсян.
Гыздарын щяряси бир гом, ики гом, ким щяр ня баъарыр
бянюйшядян, нярэиздян дяриф Сяням ханыма пешкяш эятирилляр.
Аьъа гыз эцнц гара бу оьланы тапаннан сонра буннан мяшьул
олур. Ойду ки, бир гядяр лянэийир, гыздарын щамысыннан эери
эедир. Сяням ханымын буна аъыьы тутур ки, байахдан щардасан,
сянин гычын щарда гырылмышды. Аьъа гыз дейяр:
– Ай Сяням ханым, баьышда йатмышдым…
– Ааа, а эцнц гара, гыз хейлаьы да чюлдя йатармы?
– Сяням ханым, нийя йатмыр?
– Нийя няди, гыз горхулуду, щеч йери дюйцл ки, гыз чюлдя
йата.
Аьъа гыз дейир:
– Сяням ханым, нийя горхулу олар ки, йийясиня тапшырдым,
архайын йатдым.
Сяням ханымын бу сюз хошуна эялир. Гызын йийяси дя кимди,
ким габаьа дцшцб алса оду.
Сяням ханым бахыр эюрцр ки, Аьъа гыз йанынъа бир оьлан
эятириф, еля бил Мисир султанынын оьлуду, баханда адамын аьлы
312
Şeirlər, dastanlar
башыннан чыхыр. Бахар ки, бунун чийниндя дя саз вар. Йягин
елийяр ки, бу чалыф охумаьы да баъарыр. Сяням ханым цз тутур
оьлана:
– Оьлан бизим бу эцнкц сяйащятя чыхмаьымыза,
эейимимизя, эеъимимизя, эюзяллийимизя, эюйчяклийимизя бир тяриф
дейярсянми?
Сюйцн дейир:
– Ханым, нийя демирям. Дейярям, щяля о йана да
кечярям.
Инди эюряк Сюйцн орда эютцрцф гыздара ня дейир. Биз дейяк,
сиз шадлыхда оласыз:
Бир бюлцк пяриляр, пяризадалар,
Чыхыбан сящрайа лала дярялляр.
Шамахы йайлыьы салыблар чарпаз
Эцл, чичяк дярмяйя йеря сярялляр.
Бир бюлцк пяриди тамам нюврястя,
Дярялляр бянювшя, туталлар дястя,
Щяр гыйа баханда оларсан хястя,
Ашыглара назц гямзя едялляр.
Бири вар ичиндя эюзляри хумар,
Ъилвяси Сюйцнц йандырар, йахар,
Бири ишвя сатар, гыйгаъы бахар,
Чох яъаиб зювгц сяфа сцрярляр.
Сяням ханым дейир:
– Ей оьлан, мяним ятрафымдакылар щамысы мяним ялалты
кяниздяримди, мяни бу гарабашлара гатыф оларнан биррикдя тяриф
дейирсян. Айрыъа мяним юзцмя бир сюз дейяжяксян, йа йох? Яэяр
мяня айрыъа тяриф демясян, сяня бу гыздара бир той тутдуражам
ки, эял эюрясян.
Орда Сюйцн эютцрцф тякъя гызын адына йазыр. Эюряк ня
йазыр:
Наз ейлямя назлы дилбяр,
Гашын камана лайигди.
Сянин о ширин диллярин,
Султана, хана лайигди.
Юлдцрмяз севян севяни,
Юлдцрцрсян сян ки мяни,
Йолунда гойан сярини
Ола мещмана лайигди.
313
Miskin Vəli
Сюйцн дейярляр адыма,
Щагг юзц йетсин дадыма,
Синямдяки ешг одуна,
Йана пярвана лайигди.
Сюз тамама йетир. Сяням ханым дейир:
– Аьъа гыз, буну сян тапыф эятирифсян, инди юзцн дя апарыф
бир йахшы йеря гонах верярсян. Сящяр нятяри олур олсун мян юзцм
ахтарыф тапажам.
Аьъа гыз дейир:
– Ханым, инсанын итийи тапылмаз дейилляр. Апарарам бир йеря
гойарам, о да башыны эютцряр эенийяр, башым ялдя галар. Щара
эюндяряжяксян юзцн эюндяр, мянник иш дюйцл.
Ханым щюкмцдц, Аьъа гыза тяпинир. Аьъа гыз Сюйцнц салыр
йанына, эятирир щямян Гяннят Мящяммядин тцканына. Гяннят
Мящяммядинян сющбятдяшилляр. Гяннят Мящяммяд дейир:
– Оьул, балаъа тцканды. Майамы эютцрярям, газанъына
ортаг. Йемяйин, ичмяйин, щяр няйин варса да, мяним щесабыма.
Мяним тцканымда галар, ишя-эцъя ял-айах верярсян.
Сюйцн галыр бурда, башдыйыр щалва сатмаьа. Эеъяни галыр,
сящяр тязядян Сяням ханым башында гырх гул-гарабашнан
эязмяйя чыхыр. Ора-бура чох эязиф доланыллар. Ахыр эялиф Гяннят
Мящяммядин тцканына чыхыллар. Сяням ханым бахыр ки, Сюйцн
бурдады, юзц дя щалва сатыр. Ямр верир, гул-гарабаш щяряси бир
тяряфя даьылыр. Аьъа ханыма дейир:
– Сян дя эет айры бир йеря, ал-верин варса, ал-верини еля,
йохса да эюр шящярдя-филанда ня хябяр-ятяр вар. Мян бурда бир
аз щалва алыф йейяжям…
Сяням ханым бунун дярдини баша дцшцр, ямя юзц
эцдйанылыхнан сорушур ки:
– Ханым, щалваны евдя биширтдириф йейяммирсянми?
– Йох, тцканнан алыф йейяндя ширин олур.
Бяли, Аьъа гыз бунун дярдини билирди, даща чяня-боьаз
елямир, чыхыф эедир. Сяням ханым ал-йашыл эейиниф, аь ялиндя щяна,
тел телдян кечир, бел цзцкдян кечир, еля бил бещиштдян йарым
сащатды чыхыф, саллана-саллана Гяннят Мящяммядин тцканына
доьру эялир. Сюйцн бир дя бахыф эюрцр ки, буду Сяням ханым
эялир. Сяням ханымы беля назлы-гямзяли эюряндя Сюйцнцн цряйи
таб елямир. Сяням ханымын илгары, етибары онун цряйини ъошдурур,
эютцрцф орда беля дейир:
314
Şeirlər, dastanlar
Салланыбан эялян дилбяр,
Бир тямиз ада хош эялдин.
Чямяндяки хош ихтилат,
Кюнлцмя дада хош эялдин.
Севдийим зцлфлярин дара,
Щясрятям гойнунда нара,
Хилаф чыхмадын илгара,
Арзу, мурада хош эялдин.
Эейибсян зярц хараны,
Синямя чякдин йараны,
Йазыг Сюйцн бичяраны,
Салыбан йада хош эялдин.
Сяням ханым эялиф тцкана дахил олур. Хош, беш, он беш
эюрцшцлляр, бахышыллар. Оьлан тязя, гыз тязя, щалва да ки ширин.
Евини йыхыллар Гяннят Мящяммядин. Щалвадан йейиф юпцшцлляр,
юпцшцф щалвадан йейилляр. Щалванын ахырына чыхыллар. Эедян баш
Сяням ханым дейир:
– Сян йерини дяйишмя, гал бурда ки мян йерини билим. Йахын
вахтдарда мян бир шей фикирряшиф тядбир эюряжям. Юзц дя сяннян
орада ялагя сахлыйажам.
Бяли, еля ки Сяням ханым эялиф сарайа чатыр, юзцнц хястялийя
вурур. Гара вязиря хябяр чатыр ки, бяс, гызын шящяря чыхыф
гайыданнан сонра бярк хястяляниф. Щеч щалы юзцндя дейил,
вязиййяти аьырды. Вязир, вякил, анасы, гощум-яграбасы йыьылыр
бунун башына ки:
– А бала, сян саь-саламат шящяря чыхдын, бя бирдян-биря
сяня ня олду?
Сяням ханым дейир:
– Юлцрям, ай ата.
Гара вязир дейир:
– Иншаллащ юлмязсян, а гызым. Йеня дярд йийяси дярманыны
биляр. Сяня ня алым, ня эятирим, ня йейяжяксян, ня ичяжяксян, щансы
тябиби, щансы лоьманы эятирим, кимнян сяня ялаъ олар, де,
буйруьунда щазыр елийим.
– Ата, мяня щяким филан лазым дюйцл. Мяним дярдимин
биръя ялаъы вар. О да буду ки, мяним йерими дяйишясян. Бу
сарайда йашамах щеч мяня дцшмцр. Мяня еля бир йердя бина
тикдир ки, ора мяним хошума эялсин.
– А гызым, хошуна эялян йер щарады?
315
Miskin Vəli
– Гяннят Мящяммядин тцканынын габаьындакы мейдан
мяним ян чох хошума эялян йерди. Ордан мяня уъа бир имарят
тикдирсян, шящярин щяр йерини эюрярям, дярдим олмаз, хястялийим
дя кечиф эедяр.
Бяли, ня олажах, вязириймиш. Пулдан, гызылдан яскиклийи ща
йохуйду. Ямр верди, бир айын ичиндя Гяннят Мящяммядин
тцканынын габаьындакы мейданнан еля бир уъа имарят тикдиляр ки,
дибиндя дуруб башына папахлы бахсан папаьын дцшярди.
Сяням ханымын да еля о саат хястялийи, азар-безары, щяр няйи
варыйды гуртарды. Юзц дя отуз доггуз гул-гарабашнан кючдц бу
имарятя. Еля ки имарятя кючдцляр гыздардан бириня буйрух верди
ки, эет, бир кянкан тап эятир. Гыз эедиф бир кянкан тапыф эятирди.
Сяням ханым цз тутду кянкана деди:
– А киши, сян бу отаьын ичиннян лаьым эютцрясян, Гяннят
Мящяммядин тцканыннан чыхарасан. Нечя вахта баша эяляр?
Кянкан деди:
– Ханым саь олсун, торпаьымы ширин эютцрян олса, цч эцнцн
тамамында щазыр елярям.
Сяням ханымын буна аъыьы тутду, деди:
– Буннан бизимки тутмады, ютцрцн эетсин.
Гыздар буну ютцрдцляр эетди. Сяням ханым буйрух верди:
– Айры бирини тапын.
Гыздар бир сащатын ичиндя айры бир кянкан тапдылар
эятирдиляр. Сяням ханым буннан да сорушду:
– А киши, бу отахдан лаьымы эютцрясян, Гяннят Мящямядин
тцканыннан чыхарасан, нечя вахта баша эяляр?
– Ханым, торпаьымы ширин эютцрян олса, ики эцнцн
тамамында щазыр елярям.
– Бу да йарамады, ютцрцн эетсин. Бир айры гочаьыны тапын.
Бир айры гочах кянкан тапыф эятирдиляр. Сяням ханым
буннан да сорушду:
– А киши, лаьымы бурдан эютцрясян. Гяннят Мящяммядин
тцканыннан чыхарасан, нечя вахта баша эяляр?
– Ханым, торпаьымы ширин эютцрян олса, ахшам башларам
сабаща щазыр елярям.
Сяням ханым эюрдц, бу еля о ахтардыьыды ки, вар. Ойду ки,
деди:
– Щя, тапдых, онда ишя башла.
316
Şeirlər, dastanlar
Сяням ханым ямр верди, гызлар кянканын газдыьы торпаьы
чякиб байыра тюкмяйя башладылар. Бир кянканын газдыьы торпаьы
отуз доггуз гул-гарабаш зорнан чатдырыб байыра дашыйырды. Щяля
сящяр ишыглашмамыш лаьым щазыр олду. Аьъа гыз Сяням ханымнан
габах ялиндя дя шам лаьымнан эялди чыхды Гяннят Мящяммядин
тцканына.
Сюйцн ширин йухуда йатдыьы йердя бир дя бахыф эюрдц ки, яйя,
отах ишыгланды. Бир дяня гадынды отахда щяррянир, ялиндя дя шам
вар. Юз-юзцня деди:
– Яшши, эеъянин бу вахты бу кимди, ъинди, шейтанды, ня ишин
йийясиди эялиф эириф отаьа?
Аьъа гыз эялир, йатдыьы йердя бойнуну гуъахлыйыф цзцннян
юпцр. Дейир, сонра онсуз да Сяням ханым мяня рцсхят
вермийяжяк. Гой щеч олмаса инди бир дойунъа сяни юпцм. Сюйцн
бахыр ки, бу Сяням ханымын йанындакы гыздарданды. Хябяр алыр:
– Бя, сян щардан эялдин, бурйа неъя эирдин?
Аьъа гыз лаьымы эюстярир ки, бяс, бурдан. Щал-гязиййядян
Сюйцнц щали еляйир. Юзц дя дейир ки, Сяням ханым сяни чаьырыр.
Сюйцнцн цстцня, еля бил, эцн доьур. Севинъиннян билмир нейлясин.
Дуруф Аьъа гызын архасына дцшцр. Аьъа гыз габахда, Сюйцн
далда лаьымнан эялилляр Сяням ханымын йанына. Сюйцн бахыф
эюрцр ки, Сяням ханым ал-ялван тоуз гушу кими бязяниф, тел
телдян кечир, бел цзцкдян кечир. Сябирсиздикнян Сюйцнцн йолуну
эюздцйцр. Эюрцшцлляр, юпцшцлляр, щал-ящвал тутуллар. Бир гядяр
сющбятдян сонра Сяням ханым ямр верир, сцфря ачылыр. Дцнйанын
щяр назц неймятиннян сцфряйя дцзцлляр. Еля бил щинд падишащи
оьлуна той елийир. Бяли, йейилляр, ичилляр. Бир гядярдян сонра
Сяням ханым дейир:
– Ай Сюйцн, инди билирсянми ня вар? Мяним эюзяллийими,
эюйчяклийими бир йана гойах. Бу бир айын ичиндя эюрдцйцн
имаряти тикдирмишям. Бир эеъядя йерин алтыннан лаьым атдырыф
Гяннят Мящяммядин тцканына йол ачдырмышам. Де эюрцм, бу
гядяр язиййятин, ъяфанын габаьында мяним шяхсиййятимя ня
лайигди, сян она бир гиймят верэинян, эюрцм доьруду, йа йалан.
Орда эютцрцф эюряк Сюйцн ня дейир, Сяням ханымын язиййятини
неъя гиймятляндирир.
Щяр эюзяля мян ща эюзял демярям,
Эюзяллярдя гейри яламят олу.
317
Miskin Vəli
Зцлф пяришан, эярдян дцшцб бир йана
Юзцндян бихябяр бир бабят олу.
Ъамалда, камалда юзц бир дяня,
Щяр тяриф йарашыр десян исминя,
Зяр атласы салыб башдан эярдяня,
Ачылса синяси гийамят олу.
Сюйцнцн севэиси назик ъилвяли,
Ширин ядалары назц гямзяли,
Кимин олса йары беля ишвяли
Бу дцнйа гяминнян сяламят олу.
Сюз тамама йетир. Сяням ханымын юз отаьыды. Кимнян
горхусу, цркцсц ола биляр.
Булар бурда кефдя-дамахда олсун. Сизя кимнян хябяр
верим, шящярин ъамащатыннан, бир дя шящярин тцканчыларыннан…
Худавянди-алям тяряфинян Сюйцня о гядяр эюзяллик, эюйчяклик,
шяхсиййят верилмишди ки, бир эюрян арзу елийирди ки, бир дя эюрейди.
Сюйцнцн бу эюзяллийиня тамаша елямяк цчцн шящярдя ешидян,
билян Гяннят Мящяммядин тцканына ахышыф эялир. Дейилляр,
эюрясян, бу кимди, нячиди, щардан эялиф, ня ишин йийясиди. Иш еля
олур ки, даща башга тцканчыларын тцканына алыш-вериш елямяйя
эедян олмур. Щамы эялиф ня лазымды Гяннят Мящяммядин
тцканнынан алыр. Ахырда ъями щалвачылар йыьышыф Шащ Аббаса
шикайятя эедир ки, бяс беля-беля, биз хязиняйя щяр ил тцканымыздан
ня гядяр верэи веририк. Инди Гяннят Мящяммядин йанында бир
оьлан пейда олуф. Ъамалда, шяхсиййятдя мисли-бярабяри йохду.
Она бахмаьын дярдиннян щамы эедиф ал-верини Гяннят
Мящяммяднян елийир. Шащ Аббас бу сюзя инанмыйыф дейир:
– Бир адамын ня гядяр эюзяллийи олар ки, щамы эедиф она
бахсын? Еля шей олмаз.
Буна дейилляр:
– Шащ саь олсун, щяр дейилян йалан олар, юз эюзцн эюряннян
даныш. Йахшы олар ки, бир юзцн эет, бах эюр биз йалан дейирик, йа
эерчяк.
Тцканчылар бу мялуматы Шащ Аббаса веряннян сонра Шащ
Аббасы марах эютцрцр. Дейир, эюрян бу ня олан шейди. Фикирряшир
ки, бир буну йохласын, эюрсцн тцканчылар йалан дейир, йа эерчяк.
Ойду ки, бир эцн дярвиш либас олур, эязя-эязя эялиф Гяннят
Мящяммядин тцканына чыхыр. Бахыр ки, ширин ал-вер эедир. Щалва
сатан ъаван бир оьланды. Шащ Аббас буна о гядяр тамаша елийир
318
Şeirlər, dastanlar
ки, майил олур. Щяр шей йадыннан чыхыр. Мцштяри чякиляннян сонра
Йетим Сюйцн цз тутур Шащ Аббаса:
– Дярвиш баба, бу тцканда сянин ня ишин вар? Нийя сюзцнц
демирсян? Диниф данышмырсан?
Сюйцн беля дейяндя Шащ Аббас ъаваб верир ки:
– Ай оьул, мян бу шящярдя гярибям, гонах йерим йохду.
Мяни бу ахшам гонах сахлыйарсанмы?
– Дярвиш баба, гонах Аллащ гонаьыды, буйур эюзцм цстя
йерин вар.
Шащ Аббас дярвиш либасында бурда гонах галыр. Ял-айах
чякилир, эеъянин бир вахты Сяням ханым Аьъа гызы эюндярир ки, эет
эюр Сюйцн нийя эялмяди. Аьъа гыз шам ялиндя лаьымнан цз тутур
Сюйцнцн олдуьу тцкана. О йердян ки, лаьым эялиф тцкана чыхырды,
Сюйцн дешийин аьзына бир халча сярмишди ки, эялиф-эедян лаьымнан
хябяр тутмасын. Бир вахт Шащ Аббас бахыф эюрцр ки, халча
тярпянир. Бир дя бахыр ки, буду бурдан бир гыз ялиндя шам чыхды,
цз тутду Сюйцня:
– А Сюйцн, бу лаьымда сцрцнмякдян яйнимдя палтар да
галмады. Сиз ханымнан дцнйанын ляззятини чякирсиниз, язиййяти ня
мяня дцшцр. Ханым сяни эюздцйцр ахы.
Сюйцн ъаваб верир ки:
– Аьъа гыз, эет ханыма дейнян бу ахшам эяля билмярям,
чцнки гонаьым вар.
Аьъа гыз эедир, беш-он дайга кечмямиш тязядян гайыдыф
эялир ки:
– Бяс, Сяням ханым дейир, мяним башымда отуз доггуз
гыз вар. Отуз доггуз гонаьы оланаъан эятирсин.
Иш беля оланда Сюйцн цз тутур дярвишя ки:
– Дярвиш баба, эялсяня мяннян бир йеря гонах эедясян.
Щяр щалда наразы галмазсан.
Бяли, Шащ Аббас разы олур. Аьъа гыз габахда, оннан сонра
Сюйцн, лап архада Шащ Аббас лаьымнан эялиф чыхыллар Сяням
ханымын отаьына.
Шащ Аббас бахыф эюрцр ки, ей дили-гафил, бу, вязирин гызы
Сяням ханымды, юзц дя вязирин гызы цчцн тикдирдийи щямян
имарятди. Бурда бир кеф-дамах, чал-ойна вар ки, еля бил хоткар
оьлуна той елийир.
Шащ Аббас щеч няйя гарышмыр, ня иши варйыды. Кечиф лал-
динмяз бир тяряфдя дайаныр. Деди, щяля эюрцм бу ишдярин ахыры ня
319
Miskin Vəli
олажах. Сяням ханымын ешг о гядяр эюзцнц пярдяляйир ки, гайыдыф
дейир:
– Дярвиш баба, бу бир шящярдир ки, юзцн газан юзцн йе.
Бурда мяннян гырх гыз вар, мян щеч, йердя галан отуз доггуз
ял дяймяз гыздан щансыны истяйирсян сеч, бу эеъя кейфини чяк.
Шащ Аббасын о вахтдан Аьъа гыза эюзц дцшмцшдц, ямя бу
гарабаш олдуьуннан гцруруна сыьышдырыф буна бир сюз
дейяммирди. Ялгяряз, Сюйцн Сяням ханымнан, Аьъа гыз Шащ
Аббаснан бу эеъя дцнйанын кефини чякилляр.
Сящяр тездян Сяням ханым буйрух вериф Аьъа гыза дейир:
– Йахшы, даща вахтды, бунлары йола сал. Дярвишя дя дейнян
аьзыны фараьат гойсун. Бир зийанныьа зада дцшмцйцф ща. Биз она
щюрмят елямишик, юмрцндя бир эеъяни кефнян, ляззятнян йашайыф,
ишди шайят аьзыннан бир йердя бир сюз гачырса, юзцннян кцссцн.
Бяли, булар лаьымнан чыхыф Гяннят Мящяммядин тцканына
эялилляр. Шащ Аббас Сюйцня дил-аьыз елийиф тцканнан чыхыр. Ордан
бирбаш эедир сарайа, Гара вязири йанына чаьыртдырыф дейир:
– Бу гядяр ки, шащлыг елямишям, мян эязмийян, мян
бахмыйан мянзяря, мян эюрмцйян кеф, мян чякмийян ляззят
йохду, анъах бу эеъя бир йеря эетмишдим, щяля индийя гядяр ня
беля йер эюрмямишдим, ня беля кеф чякмямишдим.
Вязир гайыдыф дейир:
– Шащ Аббас, сяни анд верирям о атанын таъи-мещраъына,
мяни дя ора апар.
Шащ Аббас дейир:
– Йох, вязир, апара билмярям.
Вязир чох йалварыр ки, сяни атанын таъи-мещраъына анд
верирям нийя апармырсан?
Шащ Аббас дейир:
– Вязир, мян сяни апаррам, ямя мяним атамын таъи-
мещраъына анд вер ки, орда щяр ня эюрсян, щяр ня ешитсян
динмийяжяксян, мян сяни апарым.
Вязир анд ичир. Шащ Аббас вязирнян бир йердя тяьйири-либас
олур. Щяр икиси дярвиш палтары эейиниф эялилляр Гяннят
Мящяммядин тцканына. Сюйцн йеня ал-верини елийир, алан алыр,
эедян эедир. Вязирнян шащ дярвиш либасында бурда галыллар. Сюйцн
бахыф эюрцр ки, тцканда ики дярвиш галыф. Бири дцнянки дярвишди,
анъах о бирини танымыр. Сорушур ки:
– Дярвиш баба, бу кимди?
320
Şeirlər, dastanlar
Шащ Аббас ъаваб верир:
– Бу мяним ян йахын достумду. Юзц дя ямим оьлунун
бабасынын гыз нявясиди. Чохданыйды бири-биримизи итирмишдик, еля
тязяъя тапмышых. Гонах йеримиз йохду. Дцнян дя мяня щюрмят
елийифсян, мцмкцн олса, бу ахшам да бизи гонах сахлайнан.
Сящяр иншаллащ чыхыф юз йеримизя-йурдумуза эедярик.
Сюйцнцн булара йазыьы эялир. Булары бурда гонах сахлыйыр.
Еля ки, ахшам дцшцр Шащ Аббас хялвяти вязиря дейир:
– Сян о халыйы эюздя, халы тярпянди дцнянки кефи эюряжейик,
йох, яэяр халы тярпянмяди онда юзцннян кцс.
Эеъянин бир вахты вязир бахыр ки, халы тярпянди. Шащ Аббасы
дцмсцкляйир ки, тахтын тараъ олсун, бя, буду халы тярпянир. Шащ
Аббас мцрэц вурурду. Гара вязирин дцмсцйцня айылыр. Бахыф
эюрцр, доьрудан да, халы тярпянир. Бяли, халы тярпянмяйийнян
Аьъа гыз ялиндя шам лаьымнан чыхыф дейир:
– Ай Сюйцн, ханым сяня ня тапшырмышды? Байахдан сяни
эюздцйцр.
Сюйцн дейир:
– Эет ханыма дейнян Сюйцн бу ахшам эяля билмяз, чцнки
гонаьы икиди.
Аьъа гыз эедир, ъаваб эятирир ки, Сяням ханым дейир отуз
сяккиз гонах цчцн гыз тапылар. Бири мян юзцм, бирини дцнянки
дярвишя вердик, гырхдан икисини чыхаг, отуз сяккизи ки, дурур.
Дейнян эялсинняр.
Аьъа гыз ялиндя шам габаьа дцшцр. Онун архасынъа Сюйцн,
оннан сонра Шащ Аббас, лап архада вязир эетщаэет эялиф Сяням
ханымын имарятиня чыхыллар. Вязир бахыф эюрцр ки, гара эялсин,
щарйа эялиф чыхса йахшыды, юз тикдирдийи имарятя. Буду бу щямян
имарятди, ичиндя дя Сяням отуз доггуз гул-гарабашнан. Бир
истийир диня. Бир дя йадына дцшцр ки, Шащ Аббасын атасынын таъи-
мещраъына анд ичиф, динся, башы фярмандады. Вязирин гарнына
санъы дцшцр.
Бурда кеф башдыйыр. Дейилляр, эцлцлляр, йейилляр, ичилляр,
чалыллар, ойнуйуллар. Бирдян ня фикирряширся, Сяням ханым гайыдыф
дейир:
– Ай Сюйцн, бу ахшамкы мяълисдя мяня бир тяриф демясян
сяня гойнумда, гуъаьымда йер вермийяжям, орда гапынын
аьзында йатажахсан.
321
Miskin Vəli
Сюйцн иши беля эюряндя Сяням ханымын бир ал йанаьына,
гаймаг додаьына, бир гямзяли эюздяриня, илан зцлфляриня, бир инъя
белиня бахыр, сазы басыр синейи-сандыьына эюряк ня дейир:
Щцснцн артыб мцрдяляря ъан верир,
Сойуг суйун аби-щяйаты кими.
Дящанын шякярди, зябанын ширин,
Додагларын Мисрин набаты кими.
Бир шикарам, шащмар зцлфцн бир кямянд,
Бу йазых ъанымы ейлямисян бянд,
Гыйгаъы бахышын ейлийир чох фянд,
Хоткарын, султанын бараты кими.
Бцлбцл кими далдан-дала сякмякдян,
Гызыл дйцмя чарпаз кечир дирсякдян,
Эеъя-эцндцз щясрятини чякмякдян
Сюйцням инъялдим хяййаты кими.
Бурда Шащ Аббас хялвяти вязиря дейир:
– Вязир, йахшы фикир вер, гыз оьланы чаьырыф щаа… Шяртимиз
шяртди.
Вязир диня билмир. Еля щярдянбир щя… щыы… – елийир, йяни ки,
Шащ Аббасын дедийиня разыдыр. Ямя Сюйцн бахыф эюрцр ки, Сяням
ханым яввялки Сяням ханым дюйцл, дцнянки ширинник йохду.
Няся назы гямзя елийир, буну юзцня йахын гоймах истямир.
Фикирряшир ки, яшши, буну зорнан мяъбур елямийяжяксян ки, мяни
истя, йа истямя. Ойду ки, гызын гялбиня дяймякдян ютрц эютцрцф
орда дейир:
Назлы йарын ал йанаьы
Ня дцзцлцф хал цстцня.
Гуршайыбды эцмцш кямяр,
Хуб йарашыр бел цстцня.
Гыз башдыйыр юзцнц наза чякмяйя, дейир, ня мяним назды
йанаьым йохду, ня дя инъя белим. Архайын ол, бу эеъя о гапынын
аьзында йатажахсан.
Сюйцн бахыф эюрцр ки, гыз ойсара эялмяк истямир. Эютцрцф
сюзцн архасыны беля дейир:
Эюрцрсян йарын йар дюйцл,
Тяркини гылмах ар дюйцл,
Дцнйа башына дар дюйцл,
Эет бирини ал цстцня.
322
Şeirlər, dastanlar
Сюйцн беля дейяндя гыз бахыр ки, бир аз да о йан-бу йан
еляся, Сюйцн ажых елийиф чыхыф эедяжяк. Оду ки, Сюйцнцн кюнлцнц
алмах цчцн дейир:
– Ня тез гарабаьыр олдун, мян ки, зарафат елийирям.
Сюйцн дейир:
– Еля мян дя зарафат елийирям, гой, сюзцмцн далыны дейим.
Гыз йумшалдыьыннан Сюйцн дя йумшалыр. Эютцрцф сюзцнц
беля тамама йетирир:
Сюйцн бахар илгарына,
Щеч дюнцк чыхмаз йарына,
Бахмайнан ащу зарына
Бцлбцл гонар эцл цстцня.
Ня ися, тязядян кеф-дамах башдыйыр. Отуз сяккиз гызын
ичиннян дилли-дилавяр бири галхыф Сяням ханыма дейир:
– Ханым, дцнян Аьъа гызы о дярвишя вердин. Бу эеъя бу бири
дярвиши дя мяня вер.
Сяням ханым дейир:
– Мян щеч ня дейя билмярям. Яэяр фярасятин вар, эет
бюйрцня-башына кеч, эюр сяня йахын дурурса, о да сянин.
Яммя бу гыз омбадан бир аз ахсах кимийди, анъах
инъядян ипякчя шейийди. Йахыннашыр Гара вязиря, эюрцр, вязир
буна щеч ящямиййят вермир. Вязирин щалы о щалда дюйлцйдц ки,
кеф-дамах йадына дцшяйди. Гыз гайыдыр ки:
– Евин йыхылсын, Аллащ сяннян нийя алыф, эюзцн нийя йумулуф.
Аш Хыдырын, яппяк Хыдырын, йейим-йейим гудурум. Сяням ханы-
мын бу мяълисиндя сяня нийя санъы дцшцф. Гарнынын дярдини де.
Гара вязир бир тярс-тярс бунун цзцня бахыф дейир:
– Сянин кефин мяндя йохду, щырын галхмасын, мяннян
аралаш.
Гыз ня гядяр бунун бюйцр-башына кечирся дя, эюрцр, вязир
йериннян тярпянмяк истямир. Щярряниф вязирин бош бюйрцннян бир
гатыр тяпийи ялдян гойур. Сюйцн Сяням ханымнан, Шащ Аббас
Аьъа гызнан эеъяни сабаща гядяр дцнйанын кефини чякилляр. Гара
вязир дя еля санъынын ичиндя гыврыла-гыврыла галыр.
Сящяр ачылыр, сящярряр цзцнцзя хейиррийя ачылсын. Сюйцн, Шащ
Аббас, Гара вязир лаьымнан гайыдыллар Гяннят Мящяммядин
тцканына.
Шащ Аббаснан вязир дярвиш либас эялилляр сарайа. Тяьйири-
либас оланнан сонра Шащ Аббас сорушур:
323
Miskin Vəli
– Вязир, инди аьлынъа нейнийяк?
Вязир дейир:
– Шащ Аббас саь олсун. Инди ки гыз мянимди биръя саат
щюкмц мяня вер, гой, тахты-сялтянятдя мян отурум, ишя неъя
истяйирямся, о ъцр дя бахым.
Шащ Аббас ъаваб верир ки:
– Вязир, щюкмц верярям, ямбя горхурам иши ядалятли
апармыйасан.
Вязир дейир:
– Шащ саь олсун, иши ядалятли апармарам, йанымдасан,
щарда сящв елясям, дцзялдярсян.
Шащ Аббас разылашыр. Вязир гырмызы эейиниф тахта чыхыр… Шащ
Аббас да отурур йанында ки, эюрсцн, вязир иши неъя апарыр. Вязир
буйрух верир:
– Ъяллад!
Йедди йердян ляббейк сяси эялир ки, биз щазыр. Вязир щюкм
елийир:
– Бу сащат эедярсиниз Гяннят Мящяммядин тцканына,
ордакы оьланы да, мяним гызым Сяням ханымы да голларыны дар
сарыйыф мяним щцзурума эятирярсиниз.
Нолажейды, шащ щюкмцйдц. Ъялладдар бир су ичиминдя
Сюйцннян Сяням ханымын башдарынын цстцнц алыллар. Голларыны
архадан дар баьлыйыф истийилляр ки, эятирсинняр шащын щцзуруна.
Сюйцн бахыр ки, иш о ишдян дюйцл. Эюзцнцн габаьында Сяням
ханымы голу баьлы эюряндя щалы даща да пяришан олур. Эюрцр,
йаман йердя ахшамлыйыф. Бяли, Сюйцн ъялладдардан хащиш елийир
ки, онун голуну ачсыннар, цряйиндя цч гатар сюзц вар, ону
дейяннян сонра йеня голу баьлы щара истясяляр апарсыннар.
Ъялладдардан щансы ки, анасынын оьлуйду дейир:
– Ня гол ачмах, ня филан, голуну ачарсан гачар. Башымыз
ялдя галар.
Щансы ки, инсан оьлуйду дейир:
– Адамды, бялкя, бир дярди-сяри вар. Голуну ачах, гой,
сюзцнц десин, сонра йеня ихтийар бизимди.
Ялгяряз, бу ъяллад Сюйцнцн голуну ачыр. Сюйцн сазы
синясиня басыф эюряк ня дейир:
Ай аьалар, эялин сизя сюйляйим,
Йары эюрдцм ялин вериб йад яля.
324
Şeirlər, dastanlar
Эеъяляр алышыб, эцндцз йанарам,
Йары эюрдцм ялин вериб йад яля.
Гоч иэидляр юз йериндя эюз олу,
Щямдямсиз иэидин дярди йцз олу,
Иэид цчцн юлцм онда фярз олу,
Десяляр ки, йар ял вериб йад яля.
Алям билир сян Щцсейнин эюзцсян,
Ел ичиндя дцрлц-дцрлц сюзцсян,
Неъя гойдун синям цстя кюзц сян,
Демядинми йа йандыра, йа дяля.
Буларын щяр икисини голу баьлы эятирилляр вязирин щцзуруна.
Сюйцн бахыф эюрцр ки, бяс, булар онун йанына эялян дярвишлярди.
Инди тяьйири-либас олуф бири отуруф тахты-сялтянятдя, бири дя онун
йанында. Ямя диниф данышыф бир сюз демир.
Вязир ямр верир ъяллада:
– Бу оьланы апарыф юлдцрцф ганны кюйняйини мяня
эятирярсиниз!
Шащ Аббас ня гядяр ки, вязир Сюйцнц диндириф
данышдырырды, ким олдуьуну, нячи олдуьуну сорушурду, диниф
данышыф бир сюз демирди. Ямя эюрцрдц ки, Сюйцн вязиря саьямялли
бир ъаваб вермир. Вязир онун кимлийини йахшы юйряня билмяди. Еля
ки, вязир аъыгланыф ямр верди ки, буну апарыф юлдцрцн, Шащ Аббас
дюзмяди, гайыдыф деди:
–Вязир!
Вязир деди:
– Бяли.
– Вязир, мян шярт гойдум ки, сян иши ядалятли апаражахсан.
Сян дя разылашдын, елями?
Вязир ъаваб верди:
– Бяли, еляди, гиблейи-алям.
– Вязир, бя, сян нятяри ядалятди иш эюрцрсян ки, щеч
щягигятдян щали олмамыш, оьланын кимлийини юйрянмямиш ямр
верирсян ки, бу оьланы апарыф юлдцрсцнняр.
Шащ Аббас юзц гайыдыф Сюйцннян сорушур:
– Оьул, сян ъамалда, камалда бир йахшы оьлансан. Бяс,
нийя беля зинакяр ишдяр эюрцрсян? Гануннан, гайдадан хябярин
йохдуму? Шяриятнян, Аллащын буйурдуьу кими евлянмяк
олмаздымы? Нийя беля нахяляф иш эюрцрсян?
325
Miskin Vəli
Сюйцн эюрцр ки, тахтда икинъи эялян дярвиш отурса да,
дейясян, щюкм биринъи эялянин ялиндяди. Ойду ки, цз тутур щямян
дярвишя:
Яввял эялян дярвиш евин йыхылсын,
Эизли сирин ашкар етдин Щцсейнин.
Ел йыьылды, илтимасы тутмады,
Эятирифди бяхти гара Щцсейнин.
Шащ Аббас дейир:
– Оьул, дярвишдяря нийя гарьыйырсан. Оларын эцнащы няди
ки? Бир де эюрцм, сян гызы йолдан чыхартдын, йа гыз сяни?
Ъавабында Сюйцн дейир:
Щяр ня олду ала эюзлц баханнан,
Хуни-дилим ешг одуна йаханнан,
Залым ъяллад ня тутубсан йахамнан?
Эятирдин амана, зара Щцсейни.
Шащ Аббас сорушду:
– Бу эцн сянин дар йеринди, дцнйайнан щалаллашырсан,
сянин ананнан, бажыннан бир ъаны йананын вармы ки, щалыны беля
эюрся, дадына чата, гялби йана.
Буну ешидяндя Сюйцн сюзцн мабядиндя эютцрцф беля
дейир:
Бу эцнцмдя эяля анам Хейранса,
Йолайды зцлфлярин ол мялякниса,
Ялим щеч йетмяди бабам Аббаса,
Едяйди дярдиня чара Щцсейнин.
Шащ Аббас эюрцр ки, бу Хейранса, Аббас ады чякир. Бир
фикр елийир ки, бялкя, бу онун Лут шящриндя бир эеъялийя алдыьы гыз
ола. Бир дя дейир, йох, Лут щара, бура щара. Йягин щаранын
дцшмясиди эялиб чыхыб бура. Бу фикирдян сонра Шащ Аббас
сорушур:
– Йахшы, бала, бяс, дярвишляря нийя гарьыйырсан?
Сюйцн дейир:
– Мяним дярвишдяря еля бир гарьамаьым олмуйуф, ямя
бу дяфя бярк гарьыйажам.
Сюйцн эютцрцр эюряк дярвишдяря неъя гарьыйыр, явязиндя
дейяк, кефдя оласыз:
Язял эялян дярвиш евин йыхылсын,
Нязяр ейля бу ингилаб олмасын.
326
Şeirlər, dastanlar
Мяншяр эцнц щах дярэаща, диваня
Ики дярвиш щеч нясилин эялмясин.
Дизлярин титрясин, ъанын сыхылсын,
Аь ялиня ялван ганын йахылсын,
Баш кясилсин низяляря тахылсын,
Дярди-дилин бир кимсяня билмясин.
Башына гойубсан гызылдан таъы,
Силинсин кюнлцнцн галмасын пасы,
Шаща буду гул Щцсейнин дуасы,
Ики севэи бу арада юлмясин.
Сюз тамама йетир. Шащ Аббас Сюйцнцн бу гарьышыннан
гязябляниф дейир:
– Вязир, бу дейясян, яйри эетди ща, фярман сянинди, ня
истяйирсян, ону да еля.
Вязир ики ъяллада ямр верир ки, буну апарын эюздян,
кюнцлдян узах, бяни-инсаннан ирах бир йердя бойнуну вурун,
ганны кюйняйини мяня эюндярин.
Бяли, ъялладлар буну апармаьа башдыйыр. Анъах
ъялладлардан бири гоъа олур, бири ъаван. Бир аз эедяннян сонра
ъаван ъяллад гочуйа дейир:
– Беля оьланы юлдцрмяк щайыфды, бизя бир дцшмянчилийи зады
ща кечмийиф. Эял бунун кюйняйини чыхарах, гана булуйуф апарыф
вязиря веряк, юзцнц дя бурахах варсын эетсин. Буну юлдцрсяк,
Аллащ-таала эцнаща йазар. О дцнйада гийамят эцнц ня ъаваб
верярик.
Гоъа ъяллад бу сюзя разылашмыр. Дейир, бирдян вязир биляр,
дяримизя саман тяпяр, балаларымызы йетим гойар.
Бяли, инди сизя дейим Шащ Аббасдан. О заман ки, Шащ
Аббас бязмянди Хейранса ханыма вериф оннан айрылды, та ки
эялиф сарайа чатды, елан верди ки, бяс, эеъя хязиняни йарыф мяним
саь голумун бязмяндини оьурлуйуфлар. Щяр кяс бу бязмянди
щяр кясдя эюрся, тапыф эятирся, ону дцнйа малыннан гане
елийяжям. Анъах бир шяртнян ки, бязмянд щяр кясин цстя тапылса,
эяряк юлдцрмцйцф ону мяня саь эятирсин.
Ъаван ъяллад чох деди, яшши, йазыхды, эял буну юлдцрмцйяк,
гоъа ъяллад диня-имана эялмяди. Ахыр ъаван ъяллад эюрцр,
олмады. Сюйцнц сойундурасы олуллар ки, юлдцрцф кюйняйини гана
булуйуф вязиря апарсыннар. Буну сойундуран вахт бир дя
327
Miskin Vəli
бахыллар ки, пащо, Шащ Аббасын саь голунун бязмянди бунун
голундады. Ъаван ъяллад иши беля эюряндя дейир:
– Евин йыхылмасын, ялли илди ъялладдых елийирсян, газанъын бир
щясирди, бир Мяммяднясир. Аллащ дурдуьумуз йердя бизимкини
эятирди. Бунун голундакы Шащ Аббасын хязинясиннян оьурланан
бязмяндди. Эял буну юлдцрмцйцф шащын йанына апарах, дейяк
ки, бяс, бу ики шейдя эцнащкарды. Щям гыз мясялясиня эюря, щям
дя хязиняни йарыф бязмянди оьурладыьына эюря.
Гоъа ъяллад эюрцр, бу аьылкясян сющбятди. Шащ Аббасын
янамыннан гачмах аьылсыздыхды, разылашыр.
Ъаван ъяллад дейир:
– Йа истяйирсян сян габахда эет шащы муштулугла, мян бу
оьланы архадан эятирим, йа мян эедим, сян буну эятир.
Гоъа ъяллад дейир:
– Шащ ямр вериф ки, бязмянди оьурлуйан адамы мяним
йаныма саь-саламат эятирин. Аллащ хатириня мян апарарам,
яйаьына даш-зад дяйяр, шаща шикайят елийяр. Гой мян габахда
эедим, шащы муштулуглуйум. Сян архадан оьланы эятир.
Ялгяряз, разылашыллар. Гоъа ъяллад гачыб тянэиняфяс юзцнц
йетирир Шащ Аббаса ки:
– Шащ саь олсун, бяс, демязсянми, сянин хязиняни йаран да
еля бу оьланды.
Шащ Аббас сорушур:
– Неъя йяни бу оьланды? Щардан билдин?
– Шащ саь олсун, бяс, беля-беля, палтарыны сойундуранда
бязмянди голунда эюрдцк.
Шащ Аббас бармаьыны дишдийир, фикирряшир ки, ей дили-гафил,
йягин, еля бу мяним юз оьлумду. Ямя мясяляни ачыф-аьартмыр,
сорушур ки:
– Йохса оьланы юлдцрдцнцзмц? Она бир шей елийифсинизся,
бойнунуз кяндирдяди.
Ъяллад дейир:
– Йох, юлдцрцб елямямишик. Инди бу сащат ъаван ъяллад ону
да эятириф эяляр.
Аз кечмиш ъаван ъяллад Сюйцнц эятириф эялир. Шащ Аббас
бязмянди алыф бахыр, эюрцр ки, Лут шящриндя Хейранса ханыма
вердийи бязмяндди. Тяяъъцблянир ки, ъялладдар буну ня яъяб
юлдцрмцйцфляр, саь бурахыфлар, чцнки олара ямр олунмушду ки,
апарын буну юлдцрцн. Гайыдыф сорушур ки:
328
Şeirlər, dastanlar
– Оьул, бяс, бу ъялладдар сяни ня яъяб юлдцрмядиляр?
Сюйцн дейир:
– Гиблейи-алям саь олсун, она эюря ки мяним кюмяйимя
йетянняр олду.
– Оьул, мяним горхумнан бир бяндейи-бяшяр сянин
кюмяйиня йетя билмязди, чцнки вязир шащ явязи фярман вермишди.
Ким бу ишя мане олса, бойну ъяллад гылынъынын тийясиня туш
эялярди. Бя, сяня кимляр кюмяк еляди?
– Гиблейи-алям, иъазя вер, мяня кимляр кюмяк елядийини
сазнан дейим, сюзнян десям, цряйим таб елямяз.
Шащ иъазя верди. Алды Сюйцн:
Йетишди имдада, дада
Щаггы-тала демядимми.
Аз гала ки гоъа ъяллад
Ъаным ала демядимми.
Мящяммяд Бцраьы минди,
Йахшы мязщяб, йахшы динди,
Шащи-Мярдан кюмяйимди,
Дцшсям гала демядимми.
Сюйцням йохдур эцнащым,
Дада йетди Няъяф шащым,
Гярибям одур пянащым,
Гадир мювла демядимми.
Сюз тамама йетир. Шащ Аббас гайыдыф дейир:
– Вязир, Аллащ евини йыхсын, ахы, бу мяним оьлумду.
Вязир ъаваб верир:
– Шащ, Аллащ игбалыны йейин елясин, о, сянин оьлунду, бя, бу
да мяним гызымды.
– Вязир, сян щанъары мяним оьлуму юлдцртмяк истяйирдин?
Бя, сянин ахырын неъя олажейды?
Вязир гайыдыр ки:
– Шащ, о барядя эцнащкар сянсян, Аллащ евини йыхсын,
дцнйанын цзцнц йедин доймадын, эетдин йерин алтында да
ушахларын цзцнцн суйуну тюкдцн.
Шащ бахыф эюрцр, вязир щахлыды, цз тутур Сюйцня:
– Оьул, бил вя аэащ ол, сян мяним доьмаъа оьлумсан. Инди
мяня де эюрцм, сянин тойуну Сяням ханымнанмы елийим, йа
айры бириними алым?
Сюйцн ъаваб вериф дейир:
329
Miskin Vəli
– Атейи-мещрибан, Сяням ханымын эюзяллийи, эюйчяклийи юз
йериндя, буна сюз йох. Аллащдан эизлин олмуйаны сяннян ня
эизлядим, мян ону севирям, о да мяни. Яэяр мяни истяйирсянся,
бизи бир-биримиздян айырма.
Шащ Аббас дейир:
– Оьул, йазыйа позу йохду, мадам ки, сиз бир-биринизи
истяйирсиниз сюз сянин ямял мяним. Сяня еля бир той елятдирярям
ки, рузиэарын эюзц щяля еля той эюрмямиш олар.
Бяли, Шащ Аббас елан верир ки, той тядарцкцнц эюрсцнляр.
Филан айын филан эцнцндя оьлу Сюйцннян Гара вязирин гызы
Сяням ханыма той башдыйажах. О бири тяряфдян дя адам эюндярир
Лут шящриня ки, эедиф Хейранса ханымы ата-анасы иля бирликдя
сарайа эятирсинняр.
Ноолажейды, шащ ямрийди, ики кечир цчцнъц эцн Хейранса
ханымы ата-анасы иля бирликдя Шащ Аббасын щцзуруна эятирилляр.
Шащ Аббас, Сюйцн буларнан тязядян эюрцшцр, юпцшцр. О эцннян
булар да сарайда йашайыр.
Шащ Аббас гырх эцн гырх эеъя той елийиф Сяням ханымы
Сюйцня алыр. Онлар шади-хцррям юмцр-эцн кечирилляр. Сиз дя шади-
хцррям юмцр сцрясиз.
330
Şeirlər, dastanlar
СЮЗ СОНУ
331
Miskin Vəli
ГОШМАЛАР
ЭЮЗЯЛ
ГЫЗЛАР
332
Şeirlər, dastanlar
ЭÖZƏLLƏR
ДИЛБЯР
СЕВДИЙИМ
1
aralı
333
Miskin Vəli
Кюнлцм севди сянтяк мина эярдяни,
Ешгин атяшиня йандырма мяни.
Мящяббят одунун нядир дярмяни,
Гясд ейлямя ширин ъана, севдийим.
Эюз эютцрмям йанаьындан, халындан,
Эцл бянювшя ятир верир телиндян.
Мярщямятли эюзял, нязик ялиндян,
Вер Вялийя бир нишана, севдийим.
ТЕЛЛЯРИН
ОЛМАЗ
334
Şeirlər, dastanlar
ДЕЙИРЯМ
МОЛЛАЛАР
ЭЯРАЙЛЫЛАР
ЭЮРМЦШЯМ
БЯНЗЯР
337
Miskin Vəli
ДЕЙИШМЯЛЯР
338
Şeirlər, dastanlar
САВАДЛЫ БИСАВАД СЮЗЦ
339
Miskin Vəli
АШЫГ МЯЩЯММЯДЯЛИ БАЙРАМОВ
340
Şeirlər, dastanlar
ГО ШМА
ЛЯЛЯ
Хяйалым доланыр, кюнлцм атланыр,
Эял эязяк шян олмуш елляри, ляля.
Чох эязян чох билир, щям урватланыр,
Бцлбцл дя чох севир эцлляри ляля.
Доланаг юлкяни, эязяк дцзцнян,
Мярд иэидляр мещрибанды бизинян,
Азад юлкямиздя эцляр цзцнян,
Ачыгды щяр йана йоллары, ляля.
Мящяммядям, дейяр йахшы олур вар
Онлардан цстцндц дцзлцк, е’тибар,
Йеня йада дцшдц о кющня достлар,
Эюрцшяк, неъяди щаллары, ляля.
АРАСЫНДА
Мян ашыьам дейиб мяълися варан,
Щягигятдян даныш сюз арасында.
Ел бир солмаз баьды, сян дя бир бцлбцл,
Доьру дцзэцн долан эяз арасында.
САГГАЛЫМА
Тюкцлцр дишлярим, аьарыр башым,
Йаваш-йаваш горху вар саггалыма.
Мян десям, ъаванам инанан олмаз,
Гыров дцшцб, йаьыб гар саггалыма.
341
Miskin Vəli
ЭЮРМЯДИМ
342
Şeirlər, dastanlar
ЭЯРАЙЛЫ
ДЕЙИМ
БЕШ ЭЦНДЦ
343
Miskin Vəli
Мящяммядяли вахтын долар,
Ирянэим саралар, солар,
Чох йыьарсан кимя галар?
Дцнйа беш эцндц, беш эцндц.
Г ЫФЫЛБЯНД
ДОЛАНЫР
(ары цстя)
344
Şeirlər, dastanlar
МЦНДЯРИЪАТ
УСТАДНАМЯЛЯР
Билэинян ............................................................................................8
Вядясиндя .........................................................................................8
Билсин .................................................................................................9
Оьлума нясищят.................................................................................10
Сябр еля .............................................................................................11
Ола билмяз ........................................................................................11
Инанма .............................................................................................12
Дцнйада ...........................................................................................13
Сахламаз ..........................................................................................14
Олмаз ...............................................................................................15
Олмаз ...............................................................................................15
ГОШМАЛАР
Ейляр .................................................................................................17
Етибарсыз ...........................................................................................17
Йерийир ..............................................................................................18
Эярякди .............................................................................................18
Нясищят..............................................................................................19
Чятинди ..............................................................................................19
Эяряк ................................................................................................20
Дейимми ...........................................................................................20
Олсун ................................................................................................21
Сянинкиди...........................................................................................22
Эюзяллик ............................................................................................23
Кими..................................................................................................23
Батырма.............................................................................................24
Гоъаланда ........................................................................................24
Лянят.................................................................................................25
Мцбаряк олсун .................................................................................26
Нядян олду .......................................................................................27
Бизим елдя .........................................................................................27
Ейляр-ейляр ........................................................................................28
Йахшы.................................................................................................29
Эюзялляр ............................................................................................29
Вурьун .............................................................................................29
345
Miskin Vəli
Апарыр ...............................................................................................30
Ей пул ...............................................................................................30
Щайыфсан ...........................................................................................31
Сябирсиз .............................................................................................32
Тамащкар .........................................................................................32
Дцнйа ..............................................................................................33
Эцлярмиш ...........................................................................................34
Дейимми ...........................................................................................35
Данышаг ............................................................................................35
Гоъа бяхтим .....................................................................................36
Ня галды-галды ..................................................................................37
Мяням мян......................................................................................37
Нядянди ............................................................................................38
Нясищят..............................................................................................38
Цзя ...................................................................................................39
Олмаса .............................................................................................39
Апарыр ...............................................................................................40
Ашыьын ...............................................................................................40
Видалашыр ...........................................................................................41
Кечир .................................................................................................41
Залым ................................................................................................42
Йериндя .............................................................................................43
Дейирям ............................................................................................43
Эяляндя ............................................................................................44
Сян дедин, мян дедим ......................................................................44
Ъейраны .............................................................................................45
Мян дедим, сян дедин ......................................................................46
Лаласыдырмы?…………………… ......................................................46
Мян инанмадым ...............................................................................47
Эязирям ............................................................................................47
Дотслуг .............................................................................................48
Бах-бах ............................................................................................48
Щей гала-гала ...................................................................................49
Эюдяляндя ........................................................................................50
Эяляндя ............................................................................................50
Дурналар ...........................................................................................51
Аналар ..............................................................................................51
Эюзлярин ............................................................................................52
Няди ..................................................................................................52
Галаъаг ............................................................................................53
346
Şeirlər, dastanlar
Веря билмяз .......................................................................................53
Неъолду ............................................................................................54
Neyləsin ............................................................................................54
Deyirəm ............................................................................................55
ГОШАЙАРПАГ ГОШМАЛАР
Мяним мющнятим .............................................................................57
Неъя ъанды ........................................................................................57
ЭЯРАЙЛЫЛАР
Бойлана-бойлана ..............................................................................58
Мяням .............................................................................................58
Баьлы .................................................................................................58
Апарыр ...............................................................................................59
Билмяз ...............................................................................................60
Даьлар ..............................................................................................60
Эетди .................................................................................................61
Би