üçüncü cildin içindekiler

Sayı: 73
OSMANLI VE KAFKASYA
19. Yüzyıla Kadar Osmanlı ve Kafkasya
Mustafa Budak Kafkasya ve Osmanlı Devleti (XVI-XX Yüzyıllar) / 7
Nahide Şimşir Osmanlı Devleti ve Türk Hanlıkları Siyasî Münasebetleri / 30
Şahin Fazıl Farzali XV. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nun Şirvanşahlar Devleti ile
İlişkileri / 43
Seyfeddin Buntürk Osmanlı Devleti’nin İdarî Taksimatı ve Eyalet Tevcihatı (16.-18.
Yüzyıllar) / 49
Okan Güven XVI. Yüzyılda Kafkasya’da Osmanlı İmparatorluğu’nun Kendi ‘Şark
Meselesi’nin Askerî Boyutu / 59
Gülay Karadağ Çınar Özbek Hanlıkları Bağlamında Osmanlı’nın Astrahan Seferi ve
Kuzey Hac Güzergâhı / 71
Ş. M. Hapizov Doğu Kafkasya’da Safevî Yayılmasına Karşı Osmanlı-Avar Hanlığı İlişkisi
(1570) / 86
Abdullah Temizkan Osmanlı Ordusunun Kuzey Kafkasya Harekâtı ve Battal Paşa
Olayı / 90
İrade Memmedova Kafkasya’nın Türk Hanlıkları ve Vilayetleri, K. German’ın Tasvirinde
(1770-1773’lü Yıllar) / 99
Mehmet Ali Çakmak XVIII. Yüzyılda Kafkasya / 109

19. Yüzyılda Osmanlı ve Kafkasya

Ahmet Toksoy Kafkaslar ve Rusya’nın XIX. Yüzyıldaki Kafkas Politikası / 119
Rıza Karagöz Kafkasya’da Osmanlı-Rus Mücadelesi ve Osmanlı Devleti’nin
Kafkasya’dan Çıkışı (1774-1830) / 126
Ahmet Akmaz 1821 Yunan İsyanı ile Başlayan 1829 Edirne Andlaşması ile Son Bulan
Süreçte Kafkasya / 135
Zafer Gölen Osmanlı Devleti’nde Çerkes Köleliğinin Yasaklanması / 158

Birinci Dünya Savaşı Yıllarında Osmanlı ve Kafkasya

Musa Qasımlı Birinci Dünya Savaşı Yıllarında Osmanlı Devleti’nin Azerbaycan
Politikası / 169
Sadık Sarısaman I. Dünya Savaşı’nda İran Avşarları ve Türkiye (1914-1917) / 186
Vahdet Keleşyılmaz I. Dünya Savaşı Başlarında Kafkasya ve Çevresine İlişkin Stratejik
Yaklaşım ve Faaliyetler / 203
Vahdet Keleşyılmaz Teşkilât-ı Mahsusa, Yusuf Akçura ve 1916 Lozan Milliyetler
Konferansı / 210
Vasif Qafarov Brest-Litovsk Barış Konferansı’nda Osmanlı Devleti’nin Kafkasya
Politikası / 215
Ufuk Erdem Dr. Fuat Sabit Bey’in Bolşeviklerle İlişki Kurmak İçin Görevlendirilmesi ve
Kafkasya Raporu / 228
Selçuk Ural Kafkas Cephesi’nde Mondros Mütarekesinin Tatbikatı / 239
Sinan Kahyaoğlu Kafkas Cephesinde Esir Düşen ‘Sibiryalı Mustafa’nın Esaret
Hikâyesi / 264

Kafkasya’da İttihat ve Terakki Fırkası

Yücel Yiğit I. Dünya Savaşı’nda Kafkas İhtilâl Cemiyetleri’nin Kuruluşu ve
Faaliyetleri / 269
İbrahim Ethem Atnur Kafkas İttihad Terakki Fırkası ve Programı / 283
Olcay Özkaya Duman Kafkasya’da İttihat ve Terakki’den Bir Reformist: ‘Enver Paşa’ ve
Kafkasya Faaliyetleri / 300
Osman Mayatepek – Mert Tezcanliol Basmacı Harekatı ve Enver Paşa / 323
Bülent Atalay I. Dünya Savaşı’nda Kafkas Cephesi Keşmekeşliği ve Millî Hedefsiz
Millet Meydana Getirme Gayretkeşliği / 344

Türkiye Maverâ-yı Kafkasya’da

Enis Şahin Cihan Harbi’nin Son Yılında Türkiye Maverâ-yı Kafkasya’da / 352
Adem Çaylak - Atıl Cem Çiçek Anadolu’da ‘Demokratik’ Cumhuriyet Fikrinin
Oluşumu: Cenubi Garbî Kafkas Cumhuriyeti / 374
Hasan Demirci Cenûb-i Garbî Kafkas Hükümeti (17/18 Ocak 1919 -
12 Nisan 1919) / 386
Sebahattin Şimşir Çarlık Rusyası’ndan Bolşevik Rusya’ya Geçişte Kuzey Kafkasya’daki
Gelişmeler Işığında Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti’nin İlanı ve Akıbeti (1917-
1920) / 404
Mesut Erşan Kafkasya’da Son Türk Zaferleri / 417
İbrahim Ethem Atnur Osmanlı Birliklerinin Aras Vadisi’nden Çekilmesi ve Aras-Türk
Hükümetinin Oluşumu (Ekim-Aralık 1918) / 425
Enver Konukçu Devlet-i Âliyye’nin Kafkaslı İki Paşası: Ahmed Fevzi ve
Yusuf İzzed / 435
Ömer Erden Kars Konferansı Sürecinde Türkiye ve Sovyet Rusya’nın Karşılıklı
Endişeleri / 443
Adem Sağır Türkiye Cumhuriyeti’nin Kuruluşuna Millî Marşlardan Bakmak: Kafkas
Marşlarında Vatan ve Millî Kimlik Analizi (Çöküşten Yeniden Doğuş
Sürecine) / 452
Necat Çetin Nüfus Esas Defterleri, Vefeyata Mahsus Vukuat Defter ve 1934 Yılı Nüfus
Tarama Cetvel Kayıtlarına Göre Torbalı ve Bayındır İlçelerinden Kafkas
Cephesinde Askerde Kalanlar / 478

DOĞU ANADOLU VE KAFKASYA

Doğu Anadolu’da Türk Hâkimiyeti
Ahmet Toksoy Doğu Anadolu’da Türk Hâkimiyeti / 491
Hasan Geyikoğlu Harezmşahlar ve Doğu Anadolu / 501
Haldun Özkan Çoruh Vadisi Kilise Bezemelerinin Türk Sanatı Çevresi ile Etkileşimi
Üzerine / 513
Cem Tüysüz Kars ve Yakın Çevresinde Bulunan Ortaçağ Keramiklerinin
Değerlendirilmesi / 529

Doğu Anadolu Türk Devletleri

İlhan Erdem Doğu Anadolu Türk Devletleri / 536
Abdüsselâm Uluçam Van Gölü Havzası’ndaki Tarihî Mezarlıklar ve Mezar Taşları / 594
Beyhan Karamağralı Ahlat Mezar Taşları / 604
Celil Arslan Bitlis/Ahlat’taki Türk Devri Yapıları / 617
Sefer Solmaz Danişmendlilerde Kültür ve Sanat / 634
Haldun Özkan Saltuklu Mimarisi / 646

19. Yüzyılda Doğu Anadolu ve Rusya

Nasrullah Uzman I. Dünya Savaşı Öncesinde Rusya’nın Doğu Anadolu Politikası / 659
Jülide Akyüz Orat - Sibel Orhangazi Osmanlı Doğu Sınırında Aşiretlerin Sınır Göçleri ve
Eşkiyalık Faaliyetleri / 672
Uğur Akbulut Doğu Anadolu’da İlk Rus İşgalleri: 1828-1829 Osmanlı Rus Savaşı / 687
Uğur Akbulut Rusların 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşında Doğu Anadolu’yu İşgali ve
Bunun İngiltere’nin Hindistan Yolu Politikasına Etkisi / 703
Bayram Bayraktar Berlin Kongresi’nin Gölgesi Altında Osmanlı Türkiyesi ile Çarlık
Rusyası Arasında Yapılan Doğu Anadolu ve Kafkasya’yı Etkileyen Yeniköy
Antlaşması ve 1914 Bitlis Ayaklanması / 721
Hasan Şahin Zarif Mustafa Paşa’nın Erzurum Valiliği ve Anadolu Ordusu Müşirliğine
Atanması / 730
Cemal Güven - Mustafa Zenginbaş Kafkas Cephesi’nin Karadeniz’den Takviyesine İlk
Darbe: Rus Filosu Tarafından Zonguldak Bombardımanı ve Askerî Nakliye
Gemilerinin Batırılması Hadisesi / 745

Sarıkamış Harekâtı
Oktay Kızılkaya XIX. Yüzyılda Sarıkamış Çevresinin Sosyal ve Ekonomik Durumuna
Genel Bir Bakış / 755
Tuncay Öğün Kafkas Cephesinde Rus Ruleti: Sarıkamış Harekâtı / 765
Süleyman Tekir Sarıkamış Harekâtı’nda Türk ve Rus Kayıpları / 795
Tuncay Öğün Turan Yolu’nda Bir Serap: Çoruh Vadisi Harekâtının ve Ardahan
Baskınının Osmanlı Basınındaki Yansımaları / 806
Cemal Güven - Mustafa Zenginbaş Amerikan Basınında Sarıkamış Muharebesi / 821
Ali Birinci Köprülü Şerif İlden ve Eseri ‘Sarıkamış’ / 837
 Yeni Türkiye
Yıl 21 Sayı 73
Temmuz - Aralık 2015
Fiyatı 40 TL
2 Ayda Bir Yayımlanır

Yüksek İstişare Heyeti

Halil İnalcık (Başkan) / Mark Almond / Mehmet Aydın / Sabahattin Balcı / Yakup Basmacı
Semavî Eyice / Ahmed Hatiboğlu / Darhan Kıdırali / Hayrettin Karaman
Kemal Karpat / Şerif Mardin / Jean Lois Mattei / Justin McCarthy
Rhoads Murphey / Kâmil V. Nerimanoğlu
Chester A. Newland / İlber Ortaylı
Sadettin Ökten / İskender Pala
Norman Stone
Yayın Kurulu
Kemal Çiçek (Başkan) / Bilgehan Atsız Gökdağ (Koordinatör) /Sacit Adalı / Şükrü
Halûk Akalın / Şakir Akça / Aziz Akgül / Ahmet Akgündüz / Aygün Attar
Emin Çarıkçı / Abdurrahman Dilipak / D. Mehmet Doğan / Şenol Durgun
Gonca Bayraktar Durgun / Burhan Erdem / Tevfik Erdem
Mehmet Seyfettin Erol / Bünyamin Erul / Hasan Tahsin Fendoğlu
Gülay Göktürk / Hasan Ali Karasar / İsmail Köksal
Gülay Mirzaoğlu / Nail Öztaş / Sami Selçuk
Lütfi Şehsuvaroğlu / Adnan Şenel
Ömer Turan / Nur Vergin
Y.T. Yayıncılık Eğitim Ltd. Şti. Adına
Sahibi ve Genel Yayın Yönetmeni
Hasan Celâl Güzel
Editör
Hasan Celâl Güzel
Yazı İşleri Müdürü
Murat Tazegül
Dağıtım ve Abone Müdürü
Zülfikâr Mert
Baskı
Semih Ofset (312) 341 40 75
Genel Dağıtım
Doğan Dağıtım-DPP A.Ş.
Basıldığı Tarih
Aralık 2015
Yayın Kodu
ISSN - 1300-4174
Yeni Türkiye Stratejik Araştırma Merkezi
Hacı Hasan Mahallesi Kahraman İbad Hüseyinli Sok. No: 22 Gölbaşı/Ankara
Tel: (312) 441 42 40-441 42 60 Faks: (312) 441 42 08
Web: www.yeniturkiye.com e-posta: yeniturkiye@yeniturkiye.com
Abone Şartları
Bireysel: Yıllık 200TL. Kurumsal: Yıllık 400TL.
IBAN: TR34 0006 2000 1810 0006 2946 98 - Garanti Bankası Çankaya Şb.
Yeni Türkiye hakemli bir dergidir. Dergimizde yayınlanan yazıların bütün sorumluluğu yazarlarına aittir.
Kaynak gösterilmeden alıntı yapılamaz.
 Cenûb-i Garbî
Kafkas Hükümeti
(17/18 Ocak 1919-12 Nisan 1919)
Hasan Demirci*
Giriş
386 “Üç liva” veya “üç sancak” anlamına
gelen Elviye-i Selâse, Rumeli’de Makedonya
bölgesini oluşturan Selanik, Manastır ve
Kosova, bir aralık Yanya, Tırhala ve Manastır
için de kullanılmışsa da daha ziyade 93
Harbi’nden sonra, harp tazminatına karşılık
olmak üzere Rusya’ya terk edilmeleriyle siyasi
bir mesele olarak ortaya çıkan Kars, Ardahan
ve Batum sancaklarını ifade etmektedir1.
XIX. asrın ikinci yarısında Osmanlı
Devleti için her yönden pahalıya mal olan
savaş, tarihe “93 Harbi” olarak geçen 1877-
1878 Osmanlı-Rus Savaşı idi. Bu savaş so-
nucunda Osmanlı mağlup oldu ve 3 Mart
1878’de Ayastefanos (Yeşilköy) Antlaşması’nı
imzaladı. Bu antlaşmanın 19. maddesi-
ne göre, Elviye-i Selâse olarak bilinen Kars,
Ardahan (Oltu, Şenkaya) ve Batum ile
Beyazit Sancakları bir milyar dört yüz mil-
YENİ TÜRKİYE 73/2015
yon ruble karşılığında savaş tazminatı olarak
Rusya’ya bırakıldı. Fakat kendi çıkarlarının
tehlikeye girdiğini fark eden İngilizlerin araya
girmesi üzerine bu defa, 13 Temmuz 1878’de
Berlin Antlaşması imzalandı. Bu antlaşmanın
58. maddesine göre, Kars, Ardahan (Oltu,
Şenkaya dâhil) ve Batum yeniden Çarlık
Rusya’ya verildi2.
Ruslar, Elviye-i Selâse’ye hâkim ol-
duktan bir müddet sonra kendi menfaatle-
ri doğrultusunda bir politika gütmeye baş-
ladılar. Bu cümleden olmak üzere Rusya, 8
Şubat 1879 yılında imzalanan “Muahede-i
Katiyye”nin 7. Maddesine göre, üç yıl içeri-
sinde bölge ahalisinin göç ettirilmesine izin
verecekti. Öte yandan bu süre zarfında göç
etmeyenler ise Rus tebaasından olmayı ka-
bul edecekti. Buna rağmen Elviye-i Selâse
halkı, Rus tebaası olup Rus esaretinde yaşa-
maktansa Anavatana göç etmeyi yeğliyordu.
Rusların savaş yıllarındaki zulümleri, tarihi
düşmanlık ve halkın tepkisi bunu gerekti-
riyordu. Ruslar ise, göç eden Türklerin ye-
rine bazı yabancı unsurları- Rum, Ermeni,
Molokan, Yezidi ve Nasturi gibi- yerleş-
tirerek Türkiye ile Azerbaycan ve Kafkas
Türkleri arasında Çar’a sadık azınlık koloni-
leri oluşturuyordu3.
Ruslar bu göç ettirme siyasetinin dı-
şında başka şekillerle de uyguladığı politika-
larla da Müslüman-Türk ahalisinin nüfusunu
kırmaya çalışıyordu. Nitekim Rusya, Birinci
Dünya Harbi’nin patlak verdiği 1914 yılına
kadarki süreç içerisinde Müslüman-Türk un-
suru üzerinde bir Ruslaştırma faaliyeti takip
etmiş ve bu Ruslaştırma siyasetinde dili ve
eğitimi birer araç olarak kullanmıştır.
Elviye-i Selâse’ye tam manasıyla
egemen olduktan sonra Ruslar, idari ba-
kımdan da bir teşkilatlanmaya gitmişlerdi.
Elviye-i Selâse, Kars ve Batum olmak üze-
re iki Oblast (Askeri Vilayet) haline getiri-
lerek Tiflis Umumi Valiliği’ne bağlanmıştı.
Oblastlar Okruglara (Kazalara), Okruglar da
Bucaklara ayrılmıştı.
(*) Arş. Gör., Batman Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü
Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Anabilim Dalı.
hasan.demirci@batman.edu.tr.
(1) Mahir Aydın, “Elviye-i Selase”, DİA, XI, İstanbul, 1995, s. 68.
(2) Fahrettin Kırzıoğlu, Kars Tarihi, I, İstanbul, 1953, s. 553.
(3) Ahmet Ender Gökdemir, Cenub-i Garbi Kafkas Hükümeti, Ankara,
1998, s. 10.
 Ruslar halkın sempatisini kazan-
mak için özel kanunlar dahi çıkartmışlardı.
Bunlardan biri de elli yıl, Osmanlı Bidayet ve
İstinaf Mahkemelerinin halka hizmet etmesi
idi. İl merkezinde bulunan bu mahkemelere,
vali yardımcısı başkanlık eder, üyeleri halk ta-
rafından seçilirdi.
Ruslar, 40 yıllık esaret döneminde
Türkleri, eğitim-öğretimden de yoksun bı-
rakmışlardı. Nitekim Rusça dil olarak oku-
tulmuş ve Rusluk özendirilmiştir. Buna rağ-
men Türkler, çocuklarını Rus mekteplerine
göndermemişlerdir.
Öte yandan Türkler, askerlik işlerin-
den de 1,5 ruble karşılığında muaf tutulmuş-
tu. Bununla birlikte Rumlar ve Ermeniler
ise askere alınmıştı. Rusların bundaki amacı,
Türklerin savaşçılık özelliklerini yitirmesini
sağlamaktı4.
1914’te patlak veren I. Dünya Harbi
Harbi ise Elviye-i Selâse’nin kaderi açısın-
dan son derece önemli olaylara neden oldu.
Osmanlı Devleti, harbe girdiği ilk günlerde,
ilk muharebeleri, 1914 yılı Kasım ayı içeri-
sinde Kafkas Cephesi’nde Ruslara karşı ver-
di. Hatta Köprüköy-Azap Muharebelerinde
Ruslara karşı Hasan İzzet Paşa komutasın-
daki III. Türk Ordusu, başarılar elde etti5.
Buna rağmen, 22 Aralık 1914- 5 Ocak 1915
arasında gerçekleştirilen Sarıkamış Taarruzu
başarısızlıkla sonuçlandı6. Ocak 1915’ten iti-
baren yeniden harekete geçen Ruslar, 1916
Temmuz ayına kadar bütün Doğu Anadolu’yu
işgal etti. Fakat bu işgal dönemi, 25 Ekim /7
Kasım 1917 tarihindeki Bolşevik İhtilali ile
Bolşeviklerin ilhaksız ve tazminatsız barış söy-
lemiyle yerini bir geri çekilişe bıraktı. Bu ne-
denle Bolşevik Ruslarla 3 Mart 1918’de im-
zalanan Brest-Litovsk Antlaşması gereğince
bu bölge, yapılacak halk oylaması neticesinde
Türkiye’ye bırakıldı. 1918 Temmuz’u son-
larında yapılan halk oylaması sırasında böl-
ge halkı, reyini ekseriyetle Türkiye’ye ilhak
şeklinde kullandı. Bu karar, bölge ahalisini
olduğu kadar, Türkiye’yi de sevince boğdu.
Osmanlı devleti bunu takiben bölgeye ma-
hallî idareciler tayin etti. Fakat kırk yıl Rus
işgalinde kalmış, Rus, Ermeni ve Gürcü me-
zalimine maruz kalmış olan bölge halkının bu
millî sevinci uzun sürmedi. Çünkü bu sırada
I. Dünya Harbi sona ermiş, 30 Ekim 1918’de
Mondros Mütarekesi imzalanmıştı. Mondros
Mütarekesi’nin 11 ve 15. Maddelerine göre,
Osmanlı Devleti, Kafkasya’yı tahliye edecek-
ti. Mütareke metninde Elviye-i Selâse ile ilgili
bir hüküm bulunmamasına rağmen, bilâhare
İngilizlerin baskısı ile Osmanlı Devleti, henüz
anavatana katılmış bulunan bu yurt parçasını
da tahliye etmek mecburiyetinde kaldı7.
A- Cenûb-i Garbî Kafkas
Hükümeti’nin Kuruluşu
1- Kars İslam Şurası (5 Kasım 1918)
Osmanlı ordusunun ve bilhassa böl-
gede bulunan IX. Ordu’nun Mondros
Mütarekesi’ne göre, bölgeden- Kafkasya ve
387
İran içlerinden- çekileceği haberi, Kars ve ci-
varındaki Türk-İslam ahalisi arasında yayılın-
ca, halk arasında büyük bir endişe meydana
geldi. Kars ve civarı ahalisinin endişesi, akılla-
rında yatan şu soru ile yakından ilgiliydi. Eğer
Türk ordusu bölgeden çekilirse, kendilerinin
durumu ne olacaktı? Bu soru bölge halkının
bazı ileri gelenlerinin hafızalarını bir hay-
li meşgul ederken, aslında Türk ordusunun
buralardan çekilip gitmelerinin ardından böl-
genin İtilaf güçleri tarafından işgal edileceği
ve Ermeni ve Gürcüler arasında paylaştırıla-
cağı da bilinen bir gerçekti. Bundan ötürü,
Türk ordusunun çekilmesinden sonra bölgeyi
Ermeni ve Gürcülere vermemeyi kendilerine
gaye edinen bir kısım sivil ve yerel yönetici-
ler, bir milli teşkilat kurup mücadele vermeyi
kararlaştırdılar8. Öte yandan bölge halkı, bir
YENİ TÜRKİYE 73/2015
(4) Erdal Aydoğan, Oltu Şura Hükümeti’nin Ermeni Mücadelesi, Yasin
Haşimoğlu’nun Hatıraları, Ankara, 2005, s. 36-39
(5) Akdes Nimet Kurat, Türkiye ve Rusya, Ankara, 1970, s. 266.
(6) Yusuf Hikmet Bayur, Türk İnkılâp Tarihi, III/1, Ankara, 1953, s.
368.
(7) Ahmet Ender Gökdemir, “Milli Mücadele’de Elviye-i Selase”,
ATAM Dergisi, VII/19, Ankara, (Kasım, 1990) http://www.atam.
gov.tr/dergi/sayi-19/milli-mucadelede-elviye-i-selase.
(8) Başbakanlık Osmanlı Arşivi(BOA), DH. ŞFR./606-8.
 teşkilat kurup sonuna kadar mücadele et-
meyi kararlaştırırken o sırada Kars’ta bulu-
nan IX. Ordu Kumandanı Y. Şevki Paşa’da
ordusunu henüz geri çekmeden, hiç değilse
buraları İngilizlere vermemek için büyük bir
gayret göstermekteydi. Özellikle İngilizlerin,
Osmanlı Harbiye Nezareti’ne baskısı vası-
tasıyla kendisine, bölgeyi tahliye etmesi için
verdiği emirleri protesto ederek vakit kazan-
maya çalışıyordu9.
Bir müddet sonra 5 Kasım 1918’de,
Borçalılı Kepenekçi Emin Ağa, Kağızmanlı
Ali Rıza, Sarıkamışlı Piroğlu Fahrettin,
Karslı Sarıhaliloğlu Muhlis ve Orenburglu
Mamiloğlu Tevhidüddin Beylerden kurulu 5
kişilik bir heyet aralarında anlaşarak IX. ordu
Kumandanı ve “Kör” lakabıyla tanınan Yakup
Şevki Paşa ile Kars Sancağı Mutasarrıf Vekili
Mülkiye Müfettişi Hilmi (URAN) Bey’e baş-
vurarak, ordunun geri çekilme mecburiyeti
karşısında Ermeni ve Gürcülere karşı bölgeyi
savunmak ve Wilson Prensipleri’ne de daya-
388 narak vatanı korumak ve bu uğurda ölmek
gerekçesiyle “Kars İslam Şurası” adlı siyasi bir
teşkilat kurma müsaadesini aldılar10. Böylece
5 Kasım 1918’de Anadolu’daki ilk Müdafaa-i
Hukuk örgütlenmesi olan Kars İslam Şurası
kurulmuş oldu.
Şura’nın esas gayesi, bölgeden Türk
ordusunun çekilmesi üzerine bölge halkını,
memleketi, Ermeni ve Gürcülere kaptırma-
mak için teşkilatlandırmak ve onların her tür-
lü haklarını savunmaktı11. Bu gaye ile kuru-
lan Kars İslam Şurası, kuruluşunu da Wilson
Prensipleri’nin 12. Maddesi gibi uluslararası
bir meşru ilkeye dayandırarak haklı davasını
geçerli kılmak istiyordu.
2- I. Kars Kongresi (Kars İslam Şurası
Kongresi/14 Kasım 1918)
YENİ TÜRKİYE 73/2015
Kepenekçi Emin Ağa’nın reisliğinde
kurulan Kars İslam Şurası, bölgedeki mil-
li teşkilatlanmayı bir siyasi teşekkül altında
toplamak için Kars ve çevresindeki kaza ve
kasabaları, yapacakları bir kongreye davet
etmek niyetindeydi. Şura üyeleri, bu sayede
gerçekleşecek bir birlikteliğin düşmana kar-
şı etkili bir savunma olacağı inancını taşıyor-
lardı. Nitekim Kars İslam Şurası kurulduk-
tan bir süre sonra Kars Sancağı Mutasarrıf
Vekili Mülkiye Müfettişi Hilmi (URAN)
Bey, Piroğlu Fahrettin (ERDOĞAN) Bey’i
yanına çağırarak ona, kendilerinin bir müd-
det sonra bölgeden çekilip gideceklerini, bu
nedenle bütün halkı yapılacak bir kongreye
davet ederek bir hükümet kurulması ve böy-
lece idarenin ele alınması gerektiğini söyle-
miştir12. Hilmi Bey’in bu taleplerinden sonra
derhal sancak ve kazalara telefonla haberler
gönderilerek dokuz gün sonra Kars’ta bir
kongre yapılacağı duyuruldu. Bunun üzeri-
ne Oltu, Ardahan ve Kağızman Sancakları
ile buralara bağlı kazalardan gelen temsilci-
lerle Kars İslam Şurası’nın ilk kongresi ya da
I. Kars Kongresi, 14 Kasım 1918 Perşembe
günü13 şimdiki İstiklal-i Milli Caddesinde ve
Belediye altındaki Sağlık Müdürlüğü kona-
ğında yapıldı14. Çekilen Osmanlı ordusundan
boşalan müstahkem yer ve binaların ve silah-
ların teslim alınması, zamanın mevcut iletişim
araçları kullanılarak Kars, Ardahan, Batum,
Ahıska, Ahılkelek sancak ve kazalarından
30 Kasım 1918’de Kars’ta yapılacak büyük
kongreye delege gönderilmesinin istenmesi
ve kongreye delege istenen Elviye-i Selase ve
çevresindeki yerlerin birimlerinde Kars Milli
İslam Şurası şubelerinin açılmasına çalışılma-
sı gibi kararların15 alındığı kongrede, verilen
en önemli karar ise 8 kişilik bir “Muvakkat
Heyet” ile Kars Sancağında “ Milli İslam
Şurası Merkezi Umumi” adıyla yerli bir hü-
kümetin kurulmasıydı16. Reisliğini Piroğlu
Fahrettin Bey’in yaptığı Muvakkat Heyet’te,
(9) Eric Jan Zürcher, Milli Mücadele’de İttihatçılık, (Çev: Nüzhet Sa-
lihoğlu), İstanbul, 2010, s. 150.
(10) M. Fahrettin Kırzıoğlu, “Cenubu-Garbi Kafkas Cumhuriyeti(
Kars Milli Şura Hükümeti), Türk Kültürü, sayı: 72, yıl: VI, Anka-
ra, 1960, 956-957.
(11) S. Esin Dayı, Elviye-i Selâse’de (Kars, Ardahan, Batum) Milli Teşki-
latlanma, Erzurum, 1997, s. 91.
(12) Fahrettin Erdoğan, Türk Ellerinde Hatıralarım, İstanbul, 1954, s.
166.
(13) Esin Dayı, eserinde I. Kars Kongresi’nin tarihini 15 Kasım 1918
Cuma günü olarak vermiştir; Dayı, Elviye-i Selâse’de…, s. 92.
(14) Kırzıoğlu, “Cenubu-Garbi Kafkas Cumhuriyeti”, s. 957.
(15) Anadolu ve Rumeli’de Gerçekleştirilen Ulusal ve Yerel Kongreler ve
Kongre Kentleri Bibliyografyası, II, Ankara, 1993, s. 24.
(16) M. Fahrettin Kırzıoğlu, Milli Mücadele’de Kars, İstanbul, 1960, s. 8.
Yenigazili Hayrullah, Revan muhacirlerin-
den Ahmet oğlu Tagi, Karaçantalı Hacı oğlu
Ahmet, Ahıska’dan Apsal ve Behçet Beyler,
Akbaba’dan Albay İsrafil ve Rumlardan
Öğretmen İstefan Vafyettin gibi kişiler bulu-
nuyordu17.
Kongre sonunda Kars Milli Şurası’nın
ilk reisi olarak Kepenekçi Emin Ağa, yardım-
cısı da Piroğlu Fahrettin Bey olarak seçildi.
Kongrenin ardından alınan karar gere-
ği çok geçmeden Ardahan, Kağızman ve Oltu
Sancakları, Ahıska, Batum ve Artvin şehirle-
riyle ilçelerinde şubeler açılması, 3. Tümen
Kumandanı Eyyüplü Deli Halit Bey’in yardı-
mıyla gerçekleşmeye başladı. Hatta Nahçivan
ve Kamerli’de ordunun yardımıyla şuralar ku-
ruldu18.
3- II. Kars Kongresi (30 Kasım-2 Aralık
1918)
Kars Milli İslam Şurası, ilk kongreden
sonra bir taraftan silah tedarik etme işiyle uğ-
raşırken diğer taraftan da ilk kongrede karar-
laştırıldığı üzere çevre sancak ve kazalardan
gelecek delegelerinde katılımıyla yapılacak
ikinci kongreye hazırlanmaktaydı. Bu hazır-
lık sürecinde silah tedariki, bölge halkının
silahlanması açısından büyük bir öneme sa-
hipti. Bu nedenle Milli Şura üyeleri, silahlan-
ma yolunda önemli ölçüde çaba gösterdiler.
Nitekim Muvakkat Heyet Reisi Fahrettin
Bey, karargâhı Kars’ta bulunan IX. Ordu
Komutanı Y. Şevki Paşa ile görüşerek silah
yardımı talep etmesine karşın, Şevki Paşa,
şimdilik sadece Berdanka markalı tek atış-
lık tüfekleri verebileceğini söylemiş, bunun
üzerine Fahrettin Bey’de bu silahları almak-
tan vazgeçmiştir19. Ancak sonraları Y. Şevki
Paşa, ordusunu geri çekmek mecburiyetinde
kaldığında elindeki bütün silah ve mühimma-
tı bölge ahalisine dağıtmakta tereddüt etme-
yecektir.
Bu arada kongre için Ahıska, Ahılkelek,
Batum, Oltu, Nahçivan gibi yerlerden de-
legeler seçilip birer birer Kars’a gelirken,
Kağızman’da Mutasarrıf Asaf Talat Bey, hü-
kümet içinde hükümet istemiyor ve Kars’ta
toplanacak kongreye delege göndermeyi ka-
bul etmiyordu. Bu sebeple Piroğlu Fahrettin
Bey, Kars Sancağı Mutasarrıf Vekili Mülkiye
Müfettişi Hilmi (URAN) Bey’e başvurarak
durumu kendisine bildirmiş ve Hilmi Bey’de
Asaf Talat Bey’e telefon ederek onu delege
göndermeye ikna etmiştir. Bunun üzerine
Kağızman’ı temsilen Ali Rıza (ATAMAN)
Bey, Kars’a gönderilmiştir20.
Kars İslam Şurası’nın daha önce yap-
tığı çağrı üzerine Orduabad, Nahçivan,
Kamerli, Sürmeli, Serdarabad, Doğu Şuregel,
Ahılkelek, Ahıska, Kars, Ardahan, Batum
sancak ve kazalarından gelen 60 halk temsil-
cisinin katılımıyla II. Kars Kongresi, 30 Kasım
1918 Cumartesi günü Kars’ta toplandı. Üç
gün süren bu kongrede 12 kişiden oluşan ve
merkezi Kars olmak üzere Kars Milli İslam
Şurası Hükümeti kurulmuş ve hükümet re-
389
isliğine Cihangirzade İbrahim Bey, yardım-
cılığına da Kepenekçi Emin Ağa, seçilmiş-
tir21. Kongrede, her ne olursa olsun, Osmanlı
Devleti’ne ve İslam Halifeliğine bağlı kalına-
rak ve Türk Bayrağı kullanılarak adli ve ida-
ri işlerin Osmanlı Devleti kanunlarına göre
yürütülmesi, 8000 kişilik askeri bir kuvvet
oluşturulması ve çekilen Türk ordusundan
kalan silah ve cephanenin toplanılarak halka
dağıtılması ve Oltu, Ardahan, Kağızman ve
Nahçivan’da 5’er kişilik Milli Şuraların oluş-
turulması gibi önemli kararlar alınmıştır22.
II. Kars Kongresi’nin, aldığı karar-
lar bakımından devletleşmeye giden sü-
reçte önemli adımlar attığı görülmektedir.
Nitekim yukarıda da temas edildiği üzere
yeni bir hükümetin kurulması, bu hükümet-
te Osmanlı kanunlarının uygulanması ve her
YENİ TÜRKİYE 73/2015
(17) Erdoğan, Hatıralarım, s. 166.
(18) Kırzıoğlu, Milli Mücadelede Kars, s. 8.
(19) Erdoğan, Hatıralarım, s. 167.
(20) Erdoğan, Hatıralarım, s. 167.
(21) Dayı, Elviye-i Selâse, s. 94; Yunus Zeyrek, “Elviye-i Selase’nin
Son yılları III: Mütareke ve Mahalli Teşkilatlanma”, Bizim Ahıska,
IX/18, s. 9.
(22) Kongre Kentleri Bibliyografyası, s. 27.
 şeyden önce hükümetin belirlediği sınırların
yani Batum’dan Nahçivan’a kadar olan yer-
lerin korunması için bir ordunun kurulması,
devletleşmenin en büyük göstergeleridir. Bu
anlamda II. Kars Kongresi, Milli Şura’nın
ilk büyük kongresi olmuş ve bundan son-
ra çevre sancak ve kazalarda kurulan Şura
Hükümetleri de bu Şura’ya bağlı olarak ça-
lışmışlardır23.
4- I. Ardahan Kongresi (3-5 Ocak
1919)
Mondros Mütarekesi’nden sonra
Elviye-i Selâse’yi ve Doğu Anadolu’yu savun-
mak ve düşmana teslim etmemek için gerçek-
leştirilen teşkilatlanmanın bir ayağı Kars iken,
diğer ayağı da Ardahan olmuştur. Ardahan’da
düzenlenen iki kongre bölgedeki teşkilatlan-
ma sürecini de hızlandırmıştır.
Mütareke hükümlerine göre, 11 Kasım
1918’de Kars’a gelen bir İngiliz Askeri Heyeti,
390 IX. Ordu Komutanlığı’ndan Müstahkem
Mevkii devir almaya başlamış ve 26 Kasım’da
Kars İç Kalesi’ni Milli İslam Şurası’na teslim
etmişti. Bir müddet sonra da İngiliz Birlikleri,
17 Aralık’ta Batum’a 7 bin asker çıkararak
demiryolu ile Tiflis’e, oradan da Kars’a Albay
Temperly idaresinde bir birlik göndermişler-
di24. İngilizlerin bunu yapmaktaki gayesi, her
ne kadar mütareke hükümlerini uygulamak
ise de asıl amaç Rusya’nın güneye inmesini
önlemek ve bu suretle komünizmin yayılma-
sını bir ölçüde engellemek ve Kars’a asker
çıkararak Batum limanının güvenliğini sağ-
layıp Karadeniz’de hâkim duruma gelmekti.
İngilizler bu hedefini gerçekleştirmek için bir
yandan da “Kafkas Seddi” projesini ortaya
atarak Kafkasya’daki Ermeni ve Gürcüleri
destekleyip Rusya’yı güneyden sıkıştırmaya
ve böylece komünizm tehdidini ortadan kal-
YENİ TÜRKİYE 73/2015
dırmaya çalışıyordu.
Bu arada İngilizlerin Kars’a asker çı-
karmaları karşısında İstanbul’dan gelen ba-
zı İttihatçılar, Erzurum, Kars ve Trabzon’da
etkin bir faaliyet gösteriyorlardı. Şöyle ki,
Mondros Mütarekesi imzalandıktan bir
müddet sonra Teşkilat-ı Mahsusa’nın adam-
larından Yenibahçeli Nail Bey Batum’a,
İttihatçılardan Filibeli Hilmi Erzurum’a,
tüccardan Cafer Bey Trabzon’a gönderil-
mişti. Bu kişiler birer kurye vazifesi görerek
Miralay Halit Bey’e Topçu Miralay’ı Rüştü’ye
ve Erzurumlu Süleyman Necati Bey’e Enver
Paşa’nın talimatını tebliğ etmekle görevlen-
dirilmişlerdi25. Filibeli Hilmi Bey’in Halit
Bey’e verdiği Bahaettin Şakir’in ve Enver
Paşa’nın talimatında, Karslı ve Batumlular
ile Halit Paşa’nın ve çekilmekte olan ordu-
nun milliyetçi subaylarının karar verip ger-
çekleştireceği geçici yerli hükümet kurma
ve bunlarla ilgili ayrıntılar yer almaktaydı26.
İstanbul’dan, Enver Paşa’nın kesin talimatı
üzerine geldikleri bilinen İttihatçıların tesi-
riyle, Ahıska’dan Ardahan’a çekilen III. Fırka
Kumandanı (Deli) Halit Bey’in başkanlığın-
da Ebulhindili Köseoğlu Cafer (Erçıkan),
Dr. Hakkı Cenap, Dr. Abidin(Ağacıkoğlu),
Dr. Fuat Sabit, Filibeli Hilmi, Baytar
Kaymakamı Arif ve Ardahan Kaymakamı
Hemşioğlu Rasim(Acar) Bey’in de katılımıyla
3-5 Ocak 1919’da I. Ardahan Kongresi top-
landı. Katılanların birçoğunu İttihatçılar ve
Teşkilat-ı Mahsusacıların oluşturduğu kong-
re, Rasim Bey’in konağında gerçekleştirildi.
Deli Halit Bey, kongrenin açış konuşmasında,
devletçe kabul edilen Mondros Mütarekesi
şartlarının tatbik ettirilmemesi, bunun için
düşmanla çarpışıp yeniden silahlanılması ge-
rektiğini, yeni kurtulan bu topraklarla birlik-
te Anavatan’ı kurtarmak için geniş ölçüde
teşkilat kurup zafere kadar yılmadan çalı-
şılması gerektiğini söylemiştir. Halit Bey’in
yaptığı bu açış konuşması, kongre kararları
olarak tescil edildi. Bu kongre de ayrıca yine
Ardahan’da ve İngiliz işgallerinden önce ger-
çekleştirilmek üzere daha geniş katılımlı bir
kongre yapılması yolunda karar alındı27.
(23) Sami Önal, Milli Mücadele’de Oltu, Ankara, 1968, s. 41.
(24) Kırzıoğlu, “Cenubu-Garbi Kafkas Cumhuriyeti”, s. 958-959.
(25) Samih Nafiz Tansu, İki Devrin Perde Arkası, Teşkilat-ı Mahsusa
Başkanı Hüsamettin Ertürk, İstanbul, 2011, s. 233-234.
(26) Kırzıoğlu, Milli Mücadelede Kars, s. 9.
(27) Kongre Kentleri Bibliyografyası, s. 28.
5- II. Ardahan Kongresi (7-9 Ocak
1919)
Elviye-i Selâse’de gerçek manada
teşkilatlanmanın önünü açan I. Ardahan
Kongresi’nde, çevre sancak ve kazalardan
gelecek Şura şubelerinin delegelerinin de
katılımıyla Ardahan’da ikinci bir kongrenin
gerçekleştirileceği kararlaştırılmıştı. Bunun
üzerine Ardahan Kongresi kararları, telgraf
ve telefonlarla çevreye duyurularak İngiliz
işgalinden önce halk temsilcilerinin İkinci
ve Büyük Ardahan Kongresi’ne yetişmeleri
istendi. Kongreye, Kars’tan çekilmekte olan
IX. Ordu Kumandanı Harputlu Yakup Şevki
Paşa’nın başkanlık etmesi rica edildiyse de,
Paşa, gözlerinden rahatsız olduğunu ve teda-
vi için mutlaka İstanbul’a gitmesi gerektiğini
özür olarak bildirerek bunu kabul etmedi28.
I. Ardahan Kongresi’nde olduğu gibi
Rasim (Acar) Bey’in konağında toplanan 7-9
Ocak 1919 tarihli II. Ardahan Kongresi’ne ilk
kongredeki 8 kişiye ilave olarak, Ahıska’dan
Server (Atabek) Bey, Ahılkelekli Mehmet Ali,
Afal, Kars’tan Cihangiroğlu İbrahim (Aydın)
Bey, Hasan Han (Aydın), Kağızman’dan
Ali Rıza (Ataman) Bey, Çıldır’dan Dr. Esat
(Oktay) Bey, Oltu’dan Tahirbeyzade Yusuf
Ziya Bey, Şakiroğlu Ahmet Bey ve Ramiz,
Akbaba’dan Hacıabbasoğlu Mehmet ve
Olur’dan Rüstem gibi kişiler katıldı29.
Başkanlığını III. Fırka Kumandanı Halit
Paşa’nın yaptığı kongrede, Cenûb-i Garbî
Kafkas Hükümet-i Muvakkata-i Milliyesi’ni
kurmak üzere bütün Milli Şura Temsilcilerinin
seçip gönderdiği delegelerle Kars’ta büyük
bir kongre yapmak,
İngilizlerin sürekli ısrar ve İstanbul’a
baskıları yüzünden son birlikleri de Erzurum
Vilayeti hudutları içine çekmekte olan IX.
Ordu’dan silah ve cephane yardımı alarak,
yerli halktan asker toplayıp IX. Ordu’dan
gönüllü kalan çavuş, onbaşı ve usta erlerle
III. Fırka’dan ayrılarak zabitlerin idaresinde
Ermenilerle Gürcüleri memlekete sokmaya-
cak güçte bir askeri teşkilat yaparak bunları
bir elden idare etmek,
Trabzon’da neşredilen İkbal ve
İstikbal, Batum ve Erzurum’da neşredilen
Sadây-ı Millet ve Albayrak adları ile çıkacak
gazetelerle Milli Mücadele yolunda içerdeki-
leri uyarmak, dışarıdakilere de çeşitli yayınlar
ve resmi delegelerle milli hakları tanıtmak ve
mevcut silahların asla İngilizlere teslim etme-
mek,
1914 hudutları gerisine çekilecek olan
III. Fırka Kumandanı Halit Bey’in Cenûb-i
Garbî Kafkasya’ya askeri yardım ve müda-
hale ile rehberliğini devam ettirmesini sağla-
mak, gibi kararlar alındı30.
Görüldüğü üzere II. Ardahan Kongresi,
I. Ardahan Kongresi’nde alınan karar gereği
toplanmış ve aldığı kararlar ile Elviye-i Selâse
ve Doğu Anadolu’daki Milli teşkilatlanmada
bütünleştirici ve birleştirici bir rol üstlenmiş-
tir. Böylelikle I. ve II. Ardahan Kongreleri,
zamanlama açısından da İngilizlerin bölgeye
yerleşmeden önce toplanması dolayısıyla böl-
geyi Ermeni ve Gürcülere karşı savunmada 391
önemli bir vazife görmüştür.
6- III. Kars ya da Büyük Kars
Kongresi ve Cenûb-i Garbî Hükümet-i
Muvakkata-i Milliyesi’nin Teşekkülü
Elviye-i Selâse’de teşkilatlanma sü-
reci bütün hızıyla devam ederken aynı za-
manda İngilizler de 1918’in Kasım ayın-
dan itibaren askeri kuvvetlerini Kars’a nak-
letmeye başlamışlardı. Aralık’ta Batum’u
işgal eden İngilizler, daha II. Ardahan
Kongresi toplandığı esnada, bölgeye General
Forestier Walker’i gönderme kararı almıştı.
General Walker, 6 Ocak 1919’da Gümrü’de
Ermenistan Dışişleri Bakanı Tigranian ile
yaptığı görüşmede, ona İngiliz himayesinde
“Oblast” (Askeri Vilayet) şeklinde bir Ermeni
YENİ TÜRKİYE 73/2015
Hükümeti kurma planlarından bahsetmişti. 7
Ocak 1919’da Kars’a gelen General Walker,
aynı gün IX. Ordu Kumandanı Y. Şevki Paşa
(28) Kırzıoğlu, “Cenubu-Garbi Kafkas Cumhuriyeti”, s. 959.
(29) Kırzıoğlu, Milli Mücadelede Kars, s. 10.
(30) Kongre Kentleri Bibliyografyası, s. 30.
 ile yaptığı görüşmede, ordunun 25 Ocak’a ka-
dar Kars’ı boşaltması gerektiğini, 12 Ocak’ta
birkaç İngiliz subayı, 200 asker ve 7 Ermeni
hükümet üyesinin Kars’a gelip hükümet ida-
resini ele alacağını ve bütün demiryollarına
el koyacağını ve Osmanlı silah ve cephanele-
rinden götürülebileceğini Rus malı olanların
ise bırakılmasını belirtmişti31. Ancak Y. Şevki
Paşa, bu isteklere karşı çıkmasına rağmen tel-
siz telgraf istasyonu ve diğer telgraf merkez-
lerini teslim etmek durumunda kalmıştı32.
İngilizlerin Kars’a gelip bölgeyi
Ermenilere verme teşebbüsleri bununla da
bitmemişti. Nitekim 26 Aralık 1918’de Kars
Hükümeti’ni tanımayı beyan ettikten sonra
İngiliz Askeri Murahhası General V.H. Beach,
yanında Vali Korganof ’un idaresinde kurma-
yı düşündükleri Ermeni Hükümeti’ni oluştu-
rarak 50-60 kişilik bir heyetle 13 Ocak’ta33
Kars’a gelmişti. Bunun üzerine Kars’ta bir
protesto mitingi yapılmış ve ardından Şura
Hükümeti üyeleri tarafından İngilizlere ve-
392 rilmek üzere hazırlanan bir raporda; Elviye-i
Selâse’de çoğunluğu Müslüman-Türklerin
teşkil ettiği bir hükümetin kurulduğu, tek bir
Ermeni’nin dahi Arpaçay’ın batısına geçiri-
lemeyeceği, Ermenilerin iskânına ve Kars’ta
bir hükümet kurulmasına asla izin verilme-
yeceği bildirilmişti. Netice itibariyle General
Beach’ın bölgeyi Ermenilere bırakma giri-
şimi, Şura Hükümeti’nin ve Kars ahalisinin
şiddetli tepkisine maruz kalarak sonuçsuz
kalmıştı34.
İngilizlerin Kars’a Ocak ayının ilk gün-
lerinden itibaren asker yığmaları ve bölgeye
gelen İngiliz generallerinin Kars ve çevresi-
ni Ermenilere verme istekleri halkın büyük
tepkisini çekmiş ve daha önce II. Ardahan
Kongresi’nde alınan kararla “Cenûb-i Garbî
Kafkas Hükümeti”ni kurmak için yapıla-
cak kongrenin toplanma sürecini hızlan-
YENİ TÜRKİYE 73/2015
dırmıştır. Bir müddet sonra da 17/18 Ocak
1919’da, II. Ardahan Kongresi’nde alınan
karar gereği, III. Kars ya da Büyük Kars
Kongresi, şimdiki Kars Vali Konağı’nda top-
landı. Dr. Esat (Oktay) Bey’in başkanlığın-
da ve 131 delegenin katılımıyla düzenlenen
Büyük Kars Kongresi’nde bütün sancak ve
kaza Milli Şuraları birleştirilerek merkezi
Kars olmak üzere “Cenûb-i Garbî Kafkas
Hükümet-i Muvakkata-i Milliyesi” kuruldu
ve Başkanlığına da Cihangiroğlu İbrahim
Bey35, getirildi36.
Sınırları Batum’dan Orduabad’a ka-
dar olan aşağı yukarı 40.000 km 2’lik saha-
da birliği sağlamış Cenûb-i Garbî Kafkas
Hükümet-i Muvakkata-i Milliyesi’nin ilk
“Teşkilât-ı Esasiye”37 adını alan anayasası da
(31) Esin Dayı, “Milli Mücadelede Elviye-i Selase/Üç Sancak Mesele-
si( Kars, Ardahan, Batum)”, Türkler, XVI, Ankara, 2002, s. 159.
(32) Dayı, Elviye-i Selâse’de…, s. 132.
(33) Fahrettin Kırzıoğlu, General Beach’ın Kars’a geliş tarihini 13 Ara-
lık 1918 olarak belirtmesine(bkz. Fahrettin Kırzıoğlu, Türk İnkılâp
Tarihi Ders Notları, Erzurum, 1997, s. 21.) rağmen kendisine ait
bir başka eserde Beach’ın Kars’a geliş tarihi 13 Ocak 1919 olarak
belirtilmiştir. ( bkz. M. Fahrettin Kırzıoğlu, “Cihangiroğlu İbrahim
Aydın (1874-1948)’daki Milli Mücadelede Kars ve Atatürk ile İlgi-
li Belgeler”, Belleten, XLVIII, sayı: 189-190, Ocak-Nisan 1984, s.
137.)
(34) Dayı, “Milli Mücadelede Elviye-i Selase”, s. 159; Erdoğan, Hatıra-
larım, s. 177.
(35) Cihangiroğlu İbrahim Bey (1874-1948): Aydınoğulları sülalesin-
den, 1874 yılında Gümrü’de doğan İbrahim Bey, ailesiyle birlik-
te küçük yaşlarda Kars’a göç etmiştir. 1903 yılında Göle Orman
Muhafaza Memurluğuna tayin edilmiş ve 4,5 yıl bu görevde kal-
mıştır. 1906’da Bakü’de kurulan Neşr-i Maarif Cemiyeti’nin Kars
Şubesi’ni 1909’da açmıştır. 1907’de Erzurum’a gelerek İttihat ve
Terakki Cemiyeti üyesi olmuştur. 1908’deki İran İnkılâbına katıl-
mış ve Şah’a karşı muhalefeti desteklemiştir. Ülkeye döndükten
sonra 1912 yılında başlayan Balkan Harplerine katılmış ve 1913’e
kadar devam eden I. Balkan Savaşı’nda Kuşçubaşı Eşref ’in emrin-
deki Kafkas Taburunun kumandanlığını yapmıştır. II. Balkan Har-
bi’nde 23 Temmuz 1913’te Edirne’nin geri alınmasında önemli bir
rol üstlenmiştir. 1914’te başlayan I. Dünya Harbi esnasında Har-
biye Nazırı Enver Paşa tarafından İran ve Irak Cephesi’ne gönde-
rilmiştir. 1917’de İstanbul’a geri dönmüştür. 1918 Brest-Litovsk
Barışı’ndan sonra Kars’a IX. Ordu emrine gönderildi. Haziran
1918’de de Şüregel Kaymakamlığına getirilmiştir. 30 Ekim 1918
Mondros Mütarekesi gereğince Türk Ordusu Elviye-i Selâse’den
çekilince 30 Kasım’da toplanan II. Kars Kongresi’nde kurulan
Milli Şura Hükümeti’nin reisliğine getirilmiştir. 9 Ocak 1919’da
Kars Mutasarrıflığına atanmıştır. 18 Ocak’ta kurulan ve 12 Ni-
san’a kadar devam eden Cenûb-i Garbî Kafkas Hükümeti’nin
Devlet Başkanlığını yapmış ve Cumhurbaşkanı sıfatını almıştır.
Hükümet dağıtıldıktan sonra Malta’ya sürülmüştür. Sürgünden
sonra 1921-1927 yılları arsında Kars Belediye Başkanlığı yapmış-
tır. 1924’te Kars’ı ziyaret eden ATATÜRK ile tanışma fırsatı bul-
muştur. 1930’da Ahmet Ağaoğlu vasıtasıyla Serbest Cumhuriyet
Fırkası’nın Kars Şubesi görevini üstlenmiştir. Ağrı İsyanı’nın tah-
rikçileri arasında gösterilerek Kars’tan göç ettirilmiş ve bir müddet
sonra 19 Mayıs 1948’de vefat etmiştir; Geniş bilgi için bkz. Murat
Küçükuğurlu, Cihangiroğlu İbrahim Bey, Basılmamış Yüksek Li-
sans Tezi, Erzurum, 2000; Samet Ağaoğlu, Babamın Arkadaşları,
İstanbul, 1998, s. 178-183.
(36) Richard Hovannisian, The Republic of Armenia (The First Year,
1918-1919), Volume I, University of California Press, London,
1971, s. 205; Kırzıoğlu, Kars Tarihi, s. 557.
(37) Anayasa hakkında güzel bir değerlendirmeyi Bülent Tanör yapmış-
tır. Ona göre, anayasa gerek adıyla ve gerekse içeriğiyle ilgi çe-
kicidir. Birincisi, anayasa anlamına gelen ya da gelecek olan bir
terimin seçilmiş olmasıdır. İkincisi, o tarihlerde anayasa anlamına
gelen ve Osmanlı anayasa hukuku ile siyasal teorisinde kullanılan
Kanun-i Esasi deyiminin değil, yepyeni bir terimin benimsenmiş
olmasıdır. Bu anayasa, 1921 Teşkilat-ı Esasiye Kanununa isim ba-
balığı yapmıştır. Teşkilât-ı Esasi Kanunu içeriği bakımından da ilgi
çekicidir. Tam bir yasa dili ile yazılmamıştır. Ayrıca eldeki metinler
aynı günkü kongrede Ağabababeğoğlu Abbas
Ali Bey ile Tahrirat Müdürü Sami Bey tarafın-
dan hazırlanmıştır38. Buna göre;
1. Hükümet, Cenûb-i Garbî Kafkas
Hükümeti namını taşıyacaktır.
2. Cenûb-i Garbî Kafkas Hükümeti,
hududunu Batum’dan Nahcivan’a kadar çiz-
miş ve hududunun sulhun neticesine kadar
muhafazası bilfiil deruhte edilmiştir.
3. Hükümetin bayrağı beyaz, yeşil ve
siyahtan oluşan üç renkli zemin üzerine Türk
devletinin ay yıldızlı bayrağı olarak kabul
edilmiştir.
4. Cenûb-i Garbî Kafkas hudutları dâ-
hilinde resmi dil Türkçe, muamelat-ı resmiye
ve gayrı resmi tedrisat ve muhaberat Türkçe
olacaktır.
5. Meclis-i Mebusan intihabı (seçimi):
On bin nüfustan bir mebus seçilecek, 18 ya-
şını tamamlayan her vatandaş intihaba iştirak
edecektir.
6. Her vilayet ve kazada Şûrayı Milli
şubeleri açılacak, bunların faaliyeti için her
türlü müzaheret edilecektir.
7. Türk millet ve hükümetini rencide
edici her türlü vaziyet-i muameleden kati su-
rette içtinap edilecektir.
8. Umum askeri şube ve teşkilatlar
Türk devletinin kabul ettiği usûl dairesinde
tatbik edilecektir. Türkiye devleti ile irtibatı
temin için daimi bir heyet Türkiye’de bulu-
nacaktır.
9. Mülkiye Teşkilatları babında seki-
zinci maddede zikredilen usûl aynen kabul
edilmiştir.
10. Komşu hükümetlerle daima dost
ve iyi geçinmeyi Cenûb-i Garbî Kafkas
Hükümeti düstur addedecek, Meclis-i
Mebusan intihabından sonra bu husus hak-
kında bir kanun çıkarılacaktır.
11. Eğer Avrupa hükümetleri Vilayet-i
Sitte’yi (Altı Vilayet; Sivas, Erzurum, Van,
Bitlis, Mamuretülaziz (Elâzığ), Diyarbekir)
Türkiye’den alıp ahir bir hükümete verme
kararını alırlarsa, Hükümetimiz, Türkiye’den
ayrılmamayı katiyyen kabul etmiştir.
12. Ekalliyetlerin (azınlıkların) hukuk-
ları aynen muhafaza edilecektir.
13. Müslümanlar arasındaki dini ayrı-
lıklara hürmet edilecek ve dini ayinlerin ileri-
de birleştirilmesi için çalışılacaktır.
14. İntibahların namzedsiz, demokrat
ve bitaraf, Türk’ün san ve şerefine yakışacak
surette yapılmasına azami surette dikkat edi-
lecektir.
15. Valiler ve kumandanların tayin ve
azilleri, Meclisin kararıyla olacaktır.
16. Milli Şûra Hükümeti, Meclis-i
Mebusan intihabından sonra bazı kanun
maddelerinin tebdiline salahiyettar olacaktır.
17. Mebusların yaşları 25’ten eksik ol-
mayacaktır.
18. Bu kanunun icrasına, Milli Şûra 393
Hükümet Mümessilleri ile Hükümet Reisi
memur edilmiştir39.
Anadolu’da kurulan ilk Cumhuriyet ol-
ma özelliği taşıyan merkezi Kars olmak üzere
kurulan Cenûb-i Garbî Kafkas Hükümeti’nin
toprakları dâhilinde toplamda 1.738.478 ki-
şi yaşamaktaydı. Bunların 1.534.824’ünü
Müslümanlar, 227.324’ünü de Rus, Rum ve
Molokanlar oluşturmaktaydılar40. Nitekim
Hükümet’in nüfus çizelgesi bu durumu orta-
ya koymaktaydı :
Nüfus
Cenubigarbî Kafkas Hükümeti Riyaseti
Mektubî Kalemi
Aded
Cenubigarbî Kafkas Hükümeti Riyaseti 335
YENİ TÜRKİYE 73/2015
arasında bir takım farklılıklar göze çarpmaktadır; Bülent Tanör,
Türkiye’de Yerel Kongre İktidarları (1918-1920), İstanbul, 1958, s.
120-121.
(38) Gökdemir, Cenub-i Garbi…, s. 96.
(39) Kırzıoğlu, Milli Mücadelede Kars, s. 21-23. Anayasa metni için ay-
rıca bkz. Erdoğan, Hatıralarım, s. 185-186.
(40) Kırzıoğlu, Milli Mücadelede Kars, s. 27-28; Gökdemir, Cenubi
Garbi, s. 102.
 Nüfusi Umumiyye Cedveli
Nüfus
1.738.478 Umumî
227.324 Rus, Rum, Malakan
1.511.154 (Sınırları belirtilen bölgelerin yerli
Türkleri)
23.670 (Yüzde on beş nispetindeki İrevan ve
Pambak ciheti muhacirin)
l.534.824 Nüfusi İslamiye mevcudu.
Nüfusi İslamiye
Aded: 1.534.824 Yalnız bir milyon beş yüz otuz
dört bin sekiz yüz yirmi dörttür.
Rus, Rum, Malakan
Aded: 227.324 Yalnız iki yüz yirmi yedi bin üç yüz
yirmi dörttür.
Yeni Hükümet’in ilk anayasası ka-
bul edilip yürürlüğe girdikten kısa bir süre
sonra Kafkas Hükümeti Reisi Cihangiroğlu
İbrahim Bey, mutasarrıflara telgraf ve telefon
yoluyla emir vererek derhal seçimlere gidil-
394 mesini istemiş ve on bin erkek nüfusa bir me-
bus seçilmesi gerektiğini belirtmiştir. Bunun
üzerine çok geçmeden seçimlere başlanmış
ve seçimler Mart ayı sonuna kadar sürmüş-
tür. Neticede 1 Mart 1919’da Cenûb-i Garbî
Kafkas Hükümet-i Muvakkata-i Milliyesi
Parlamentosu açılarak göreve başlamıştır41.
Meclis Başkanlığına Dr. Esat Bey’in seçildiği
Hükümet’in nazırlık ve nazırları ile müdür-
lük ve müdürleri şu şekildeydi42:
Dâhiliye Nazırı: Kağızmanlı Ali Rıza Bey
Adliye Nazırı: İrevanlı Hâkim Ağabababeyoğlu
Abbas Ali Bey
Hariciye Nazırı: Divriğili Piroğlu Fahrettin Bey43
Harbiye Nazırı: Cihangiroğlu Hasan Han Bey
Maliye Nazırı: Gümrülü Hudadbeyoğlu Mehmet
Bey
Maarif Nazırı: (Önce) Mihail Andreyanot,
YENİ TÜRKİYE 73/2015
(Sonra) Kocaoğlu Mehmet Bey
İaşe Nazırı: Hasanbeyoğlu Mehmet Bey
Nafia Nazırı: İrevanlı Mühendis Mahmut Bey
Ziraat, Orman ve Ticaret Nazırı: Nahçivanlı
Aliekber Kazım Bey
Posta ve Telgraf Müdür-i Umumiliği: (Önce) Rum
Arlof, (Sonra) Karslı Mehmet Beyoğlu
Muhlis (Ataman) Bey
Demiryolları Müdür-i Umumiliği: Karaçantalı
Hacıoğlu Ahmet Bey
Polis Müdür-i Umumiliği: Mamiloğlu Tevhüdiddin
Bey
Jandarma Umumi Komutanlığı: Sarıkamışlı Hacı
Şerifoğlu Mehmet (Sungur) Bey
Cenûb-i Garbî Kafkas Hükümeti, 1
Mart’tan itibaren parlamentoyu açıp çalış-
malara başladığı sırada Y. Şevki Paşa da 25
Ocak’ta Kars’tan Erzurum’a çekilmişti.
İngiliz Askeri Valisi Temperly’de yeni
kurulan bu hükümeti tanıdığını bildirmiştir44.
1 Mart 1919’da açılan ve kısa sürede
yoğun bir çalışma temposu içerisine giren
Parlamento’nun aldığı en önemli karar, 25
Mart 1919’da Cumhuriyet’i ilan etmek olmuş-
tur. Bu tarihten itibaren Cenûb-i Garbî Kafkas
Hükümet-i Muvakkata-i Milliyesi, Cenub-i
Garbi Kafkas Cumhuriyeti olarak değiştiril-
miştir. Böylece Hükümet Reisi Cihangiroğlu
İbrahim Bey’de “Cumhurbaşkanı” sıfatını al-
mıştır45.
Kars merkezli olmak üzere Batum’dan
Nahçivan’a kadar olan bölgeye hâkim olan
Cenub-i Garbi Kafkas Hükümeti, kurulduğu
(41) Gökdemir, Cenubi Garbi…, s. 93.
(42) Kongre Kentleri Bibliyografyası, s. 32-33; Kırzıoğlu, Kars Tarihi, s.
557.
(43) Fahrettin Erdoğan( 1874-1958): 1874’te Divriği’nin Yağbasan
Köyü’nde doğan Fahrettin Bey, ilk ve ortaöğrenimini Divriği’de
yaptıktan sonra İstanbul’da amcası Musa Ağa’nın yanına gitmiş-
tir. Abdülhamit’e karşı muhalif hareketi destekleyen Fahrettin
Bey, 1892’de Bulgaristan’a gitmiştir. 1894’te Romanya’ya geçmiş,
1897’de ise İstanbul’a dönmeyi sakıncalı gördüğünden vapurla
Batum’a oradan da Sarıkamış’a gitmiştir. Burada Bektaşi halifesi
İsmail Ağa’nın evine yerleşerek çalışmalarını sürdürmüştür. Sarı-
kamış’ta suçlu görüldüğünden tutuklandı ve Sarıkamış’ta 20 gün
hapis yattıktan sonra Rostov-Harkof Hapishanelerine sevk edil-
di. Bir süre sonra da 1917’de Orenburg’dan kaçarak Buhara’ya
oradan Bakü’ye ve Kars’a geldi. 1918 tarihli Mondros Mütarekesi
gereğince Türk Ordusu’nun Elviye-i Selâse’den çekilmesi üzerine
Ermenilere karşı mücadele için kurulan Kars İslam Şurası’na baş-
kanlık etti. Cenûb-i Garbî Kafkas Hükümeti kurulunca Hariciye
Nazırlığı görevini üstlendi. 1 Eylül 1921’de TBMM’ye katıldı. Mil-
letvekilliği sona erince Kars’a dönerek ticaretle uğraşmıştır. Ço-
cuk Esirgeme Kurumu ve Türk Ocaklarında, CHP’de faal olarak
görev aldı. 25 Mayıs 1958’de vefat etti. (bkz. Fahri Çoker, Türk
Parlamento Tarihi, III, Ankara, 1993, s. 611-612.)
(44) Gökdemir, Cenubi Garbi…, s. 93.
(45) Yalçın Yelence, Kelebek Kanatlı Cenub-i Garbi Kafkas Demokratik
Cumhuriyeti Belgeseli, İstanbul, 2008.
andan itibaren bir yandan kendisini Wilson
Prensipleri’nin 12. maddesine dayandıra-
rak meşru kılıp, tanıttırmak için Paris Barış
Konferansı’na heyet gönderip bir takım faa-
liyetlere girişirken bir yandan da Ermeni ve
Gürcülere karşı bölgeyi vermemek için bir
mücadele içerisindeydi.
B- Cenûb-i Garbî Kafkas
Hükümeti’nin Faaliyetleri
1- Cenûb-i Garbî Kafkas Hükümeti’nin
Kendini Tanıtma Faaliyetleri
Cenûb-i Garbî Kafkas Hükümeti, böl-
gede başlattığı mücadeleyi uluslararası anlam-
da haklı kılmak ve kurduğu devleti yasal bir
zemine oturtmak için “Hükümeti Tanıtma”
faaliyetine büyük bir önem vermiştir. Bu se-
beple Hükümet kendini tanıtmak için bir ta-
raftan çeşitli devletler nezdinde temsilci gön-
derirken diğer taraftan basın-yayın yoluyla
geniş bir kitle üzerinde propaganda yapıyor-
du. Öte yandan Ocak 1919’da başlayan Paris
Barış Konferansı’na delege gönderilerek
Hükümet’in varlığı İtilaf Devletlerine kabul
ettirilmeye çalışılıyordu.
Cenûb-i Garbî Kafkas Hükümeti, par-
lamentonun açılmasından bir müddet son-
ra komşu devletler ile iyi geçinmek zorunda
olduğunun farkına vararak bu devletler na-
zarında kendini tanıtma amacıyla temsilci-
ler gönderme yoluna gitti. Bu doğrultuda
Hükümeti temsilen Zeynel Ağaoğlu Tiflis’e,
Ahıskalı Mühendis Server Bey Batum’a ve
Fahrettin (Erdoğan) Bey, Erzurum’a gönde-
rildi. Bu kişiler gittikleri yerlerde hükümeti
tanıtacak ve propagandasını yapacak ve iyi
ilişkiler kurmaya çalışacaklardı. Sadece hü-
kümeti tanıtmakla kalmayacak bu kişiler,
ilgili devletler nezdinde hükümete maddi
yardım ve askeri destek sağlamaya yönelik te-
şebbüslerde de bulunacaklardı.
Hükümet kendini tanıttırmak için
giriştiği bu siyasi faaliyetlerin yanında ba-
sın-yayın yoluyla da propagandasını yapıyor-
du. Nitekim Hükümet, bu amaca yönelik
Batum’da resmi yayın organı “Saday-ı Millet”
adlı bir gazete46 çıkarıyordu. Diğer yan-
dan Erzurum’da “Albayrak”, Trabzon’da ise
“İstikbal” Gazetesi, Cenûb-i Garbî Kafkas
Hükümeti’ni destekliyorlardı.
Hükümet Reisi Cihangiroğlu
İbrahim Bey’de İtilaf Devletleri temsilcile-
rine çektiği telgrafla Kars, Ardahan, Oltu,
Kağızman, Batum, Iğdır, Kamerli, Nahçivan
ve Orduabad’daki Müslümanlar adına,
Ermenilerin bölgedeki katliamlarından bah-
sediyor ve böylelikle hiçbir Ermeni’nin böl-
geye giremeyeceğini bildiriyordu47. Bu telg-
raf, Hükümet’in bölgedeki varlığının ne gibi
bir sebebe dayandığını göstermesi açısından
büyük bir önem arz ediyordu.
Cenûb-i Garbî Kafkas Hükümeti ku-
rulduktan sonra Kafkasya’daki bazı milletler
bu durumdan oldukça hoşnutsuzluk duy-
muşlardı. Özellikle Ermeni ve Gürcülerin,
395
çoğunluğunu Müslüman-Türklerin oluş-
turduğu bu hükümeti kabul etmeleri pek
olanaksızdı. Bu nedenle Ermeni ve Gürcü
Hükümetleri, İngiliz Generali Temperly’i bu
hükümeti tanımasından ötürü eleştirmişler-
di. Azerbaycan ise Kafkas Hükümeti’ne tam
destek vererek önceden olduğu gibi maddi ve
manevi destekte bulunuyorlardı. Böylelikle
Kafkas Hükümeti’ni, Kafkas Cumhuriyetleri
içerisinden sadece Azerbaycan tanımış ve bu
durum hükümeti kuranlara büyük bir mo-
ral kaynağı olmuştur. Azerbaycan Başbakanı
Fethali Han Hoyski’nin Kafkas Hükümeti’ne
yapılacak herhangi bir düşmanlığın kendile-
rine yapılmış gibi algılanacağını açıklaması,
Azerbaycan’ın Hükümet’e verdiği tam deste-
ği göstermekteydi48.
Hükümet’in kendini tanıtma faaliyet-
leri arasında en önemlisi hiç şüphesiz Paris
YENİ TÜRKİYE 73/2015
Barış Konferansı’na temsilci gönderilmesi ka-
(46) Cenub-ı Garbî Kafkas Cemiyet-i İslamiyesi’nin vasıta-i neşr-i ef-
kârıdır, şimdilik haftada üç defa neşrolunur bkz. Ek- 2: Saday-ı
Millet, 30 Ağustos 1335/1919.
(47) Gökdemir, Cenubi Garbi…, s. 97-98.
(48) Hovannisian, The Republic of Armenia, Volume I, s. 211.
 rarıdır. Büyük Kars Kongresi’nden sonra ku-
rulan Hükümet, Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’nu
kabul edip yürürlüğe koyduktan sonra Paris
Barış Konferansı’na temsilci göndermeye ka-
rar vermiş ve bunun için Avukat Halilbeyoğlu
Ali Bey ile Abbasoğlu Asaf Bey, Konferans için
Cenûb-i Garbî Kafkas Hükümeti’ni temsilen
murahhas olarak İstanbul’a gönderilmiştir49.
Kendilerine Hükümet tarafından İtimatname
ve Talimatname ve sonra da Erzurum’da bu-
lunan Hariciye Nazırı Fahrettin Bey tarafın-
dan İntibahname verilen Ali ve Asaf Beyler,
İtilaf Devletleri nezdinde bilhassa Amerika,
İtalya ve İngiltere gibi devletlerin temsilcileri
ile görüşüp konferansa katılmak için üst dü-
zey bir çaba göstermişlerse de başarılı olama-
mışlardır50.
2- İngilizlerin Bölgedeki Siyaseti ve
Ermenilerle Mücadeleler
Mondros Mütarekesi’nin imzasından
bir müddet sonra İngilizler, Anadolu’nun
396 birçok yerinde işgale başlamış ve birçok ye-
ri ele geçirmişlerdi. Karadeniz’i elde tutmak
ve Rusların komünizmi yaymasını engelle-
mek için İngilizler, Elviye-i Selâse’ye büyük
önem vermiş ve daha 17 Aralık’tan itiba-
ren Batum’a 7000 kişilik bir askeri kuvvet
çıkararak burayı kontrol altına almışlardı.
İngilizler, komünizm tehdidine karşı Elviye-i
Selâse’nin stratejik öneme sahip yerleri-
ni işgal edip kontrol altına alırken özellik-
le Kafkasya’da Rusya’nın hemen güneyinde
bulunan Ermeni ve Gürcüleri de destekle-
meyi ihmal etmiyorlardı. Hiç şüphesiz İtilaf
Devletleri ve bilhassa İngilizler, 1919’un ilk
aylarından itibaren Rus Kızıl Ordusu’na karşı
Beyaz Ordu’yu kurup bir mücadele içerisine
girişmişlerdi ve şimdi bölgede Rus desteğin-
de olan Ermeni ve Gürcüleri, Ruslardan ko-
parıp onlara maddi ve manevi yardım ve des-
tekte bulunup bir “Kafkas Seddi” kurmayı
YENİ TÜRKİYE 73/2015
planlıyorlardı. İngilizler, “Kafkas Seddi” pro-
jesiyle Kafkasya’daki milletleri destekleyip
Rusya’ya karşı hem darbe vurmayı hem de
Karadeniz’deki güvenliğini sağlayıp Rusların
güneye doğru inmesini önleme amacındaydı.
İngilizler, Kars ve çevresine asker çıka-
rıp bölgeye yerleşmeye başladığında Cenûb-i
Garbî Kafkas Hükümeti, Müslüman-
Türklerin çoğunlukta olduğu fakat Rus,
Molokan ve Rumların da bulunduğu bağım-
sız bir devlet olarak kurulmuş bulunmaktay-
dı. İngilizler, bölgeye geldiklerinde her ne ka-
dar yeni kurulan bu hükümeti tanımakta di-
renmişlerse de, Hükümet üyelerinin Wilson
Prensipleri’nin 12. maddesini ileri sürmesi
karşısında tanımak mecburiyetinde kalmış-
lardı. Nitekim bölgeye gelen İngiliz Askeri
Yetkilisi Temperly, 18 Ocak 1919’dan sonra
Hükümet’i tanıdığını resmi bir yazı ile bildir-
mişti.
İngilizlerin bölgeye geldikten çok az
bir zaman sonra Kars merkezli olmak üze-
re kurulan ve çoğunluğunu Müslüman-Türk
nüfusun oluşturduğu Cenûb-i Garbî Kafkas
Hükümeti’ni tanıması, Ermenilerin hiçte
hoşlarına gitmeyecek bir durumdu. Çünkü
bölgeye gelen General Forestier Walker, 7
Ocak’ta Ermenistan Hükümeti Hariciye
Nazırı Tigranian ile yaptığı görüşmede Kars
ve çevresini, Ermenilere bırakacağını vaat
etmişti51. Yine General Beach’ta çeşitli vesi-
lelerle bölgeye Ermenileri getirmek için an-
cak bunda başarılı olamamıştı. Hâlbuki şim-
di İngilizler, yeni hükümeti tanıyarak bir an-
lamda bu yeni gücün siyasi varlığını da kabul
etmiş oluyordu. Şimdi bu durum Ermenileri
İngilizlere karşı gücendirmişti. Ancak
İngilizler, bölgedeki milletler nazarında ken-
disine düşmanlık olmasını istemiyorlardı. Bir
denge politikası uygulamak zorundaydılar.
Bir yandan Kafkas Hükümeti’nin buğdayı-
na, diğer yandan Ermeni ve Gürcülerin siya-
si desteklerine ihtiyaçları vardı. Bu nedenle
İngilizler, Kafkasya’da yaşayan milletlere eşit
davranmak durumunda kalmışlardır.
İngilizlerin Cenûb-i Garbî Kafkas
Hükümeti’ni tanıması karşısında Ermenilerin
bu duruma şiddetle karşı çıkması üzerine
(49) Erdoğan, Hatıralarım, s. 186.
(50) Gökdemir, Cenubi Garbi…, s. 125.
(51) Hovannisian, The Republic of Armenia, Volume I, s. 202.
bölgedeki İngiliz Askeri Yetkilileri, yeniden
Kars’a Ermenileri getirmek için bir gay-
ret içerisine girişmişlerdir. Bu cümleden ol-
mak üzere Kafkas Hükümeti’ni tanıyan ve
V.H. Beach’ın yerine tayin ettiği Albay C.E.
Temperly, Kars’ta kaldığı bir ay boyunca
Ermenileri Kars’a getirip yerleştirmek iste-
se de bunda başarılı olamamıştır52. 1919 yı-
lının Şubat sonlarında ise bölgeye, Kafkas
Hükümeti’ne ılımlı davrandığı için görevden
alınan Temperly’nin yerine General V. Asser
gönderilmiştir53. Kars’a gelen General Asser,
bir süre sonra Kafkas Hükümeti’ne verdiği
notada, Cenûb-i Garbî Kafkas Hükümeti’nin
adının değişmesi ve Kars’tan başka diğer yer-
lerden hâkimiyetin çekilmesini, Kars’tan göç
eden Ermenilerin eski yerlerine dönmesine
izin verilmesi ve Kars’a Ermenilerin kabul
edilmemesi durumunda Ermenilere kala-
cak bir yerin verilmesini istemiştir. Ancak
Asser’in bu isteklerinin yer aldığı nota,
Hükümet Reisi Cihangiroğlu İbrahim Bey
tarafından Hükümet’in tercümanı Ahmet
Robenson vasıtasıyla “Burası Hindistan değil,
burası Kafkasya’dır. Bağırmakla kimi korkut-
mak istiyorsun” denilerek reddedilmiştir54.
İngilizlerin bölgeye Ermenileri getirip
yerleştirmek istemesinin en önemli sebebi,
Kars’taki buğdayın ve zahirenin Ruslara karşı
kuzeyde çarpışan Beyaz Ordu’ya ulaşmasını
sağlamaktı. İngilizler, istedikleri buğdayı al-
mada Kafkas Hükümeti’nin sorun çıkardığını
görünce bölgeye Ermenileri yerleştirip onlar
vasıtasıyla bu amaçlarına ulaşmak istiyorlar-
dı. Ermeniler de, Woodrow Wilson’un 12.
prensibi doğrultusunda katliam yoluyla elde
edemeyeceğini bildiği nüfus çoğunluğunu
İngilizler aracılığıyla elde etmek inancınday-
dılar.
Cenûb-i Garbî Kafkas Hükümeti’nin
onca direnişine rağmen İngilizler, bölgeye
Ermenileri getirme gayretlerinden vazgeç-
miyor ve bu doğrultuda çalışmalarını sür-
dürüyorlardı. Kars’a en son gelen İngiliz
Generali, W.M. Thompson oldu. General
Thompson, bölgeye 26 Mart 1919’da
Kafkasya İngiliz Umum Kumandanı sıfa-
tıyla gelmiş ve Kars istasyonunda Hükümet
üyeleriyle bir görüşme gerçekleştirmiştir.
Hükümet Reisi Cihangiroğlu İbrahim Bey,
o sırada Posof ’ta Gürcülerle çarpışmak-
ta olduğundan Hükümeti, Polis Umum
Müdürü Tevhidüddin Mamiloğlu, temsil et-
miştir. Görüşmede Tevhidüddin Mamiloğlu,
“Kars Vilayetine getirip yerleştirmek istediği-
niz Ermenilerin nispeti %15’tir. Müslümanlar
ise %85’tir. 85 kişiyi 15 kişinin idaresine ver-
mek hangi insanlık esasına dayanıyor” diyerek
Ermenilerin Kars’a girmesine engel olmaya
çalışmıştır. General Thompson, Hükümet
üyeleriyle bir görüşme gerçekleştirdiyse de
bir netice alamamıştır55.
Böylece İngilizlerin Kars’a Ermenileri
yerleştirme girişimleri Hükümet’in kesin tav-
rı sayesinde sonuçsuz kalmıştır.
3- Gürcülerle Münasebetler
Cenûb-i Garbî Kafkas Hükümeti ku- 397
rulduğu andan itibaren Gürcülerle olan iliş-
kilere büyük önem vermiş, bu sebeple Apsal
Bey’i Batum’a temsilci olarak göndermişti56.
Apsal Bey’in temsilci olarak gönderilmesine
rağmen ikili ilişkiler bir türlü iyi gitmemiş,
kısmen barışçı yollarla yürümüştü. Keza bu-
nun bir takım sebepleri vardır. Bir defasında
Gürcüler, çoğunluğunu Müslüman-Türklerin
oluşturduğu bir hükümetin varlığını tanımak
istemiyorlardı. İkincisi yeni hükümetin belir-
lediği sınırlar dâhilinde Ahıska ve Ahılkelek
te vardı ki, Gürcüler hiçbir zaman kendi top-
rakları saydıkları bu yerleri vermeyi kabul et-
memişlerdi.
Gürcülerle mücadeleler asıl olarak
Mondros Mütarekesinden sonra başlamış
ve mütareke gereği Türk orduları Ahıska ve
Ahılkelek’i boşaltmak durumunda kalınca 4/5
YENİ TÜRKİYE 73/2015
Aralık 1918 tarihinde buraları Gürcüler işgal
(52) Dayı, “Milli Mücadelede Elviye-i Selase”, s. 159.
(53) Hovannisian, The Republic of Armenia, Volume I, s. 212.
(54) Dayı, Elviye-i Selâse’de…, s. 133; Gökdemir, Cenubi Garbi…, s.
134-135; Erdoğan, Hatıralarım, s. 188.
(55) Erdoğan, Hatıralarım, s. 186.
(56) Erdoğan, Hatıralarım, s. 186.
 etmişlerdi. Ancak bir süre sonra Gürcüler,
çoğunluğunu Müslüman-Türklerin oluştur-
duğu bu topraklarda halka zulmetmeye baş-
ladılar. Halk isyan edince de Posof ’a saldırdı-
lar. Halkın isyan edişi aslında bir bahaneydi,
Gürcülerin asıl amacı zahire ambarlarını ele
geçirebilmekti. Birkaç gün süren Posof Savaşı,
bölgeye gelen bir İngiliz subayının araya gir-
mesiyle durduruldu. Bu sırada Batum’daki
Milli Şura Hükümeti, temsilcilerinin serbest
bırakılmasını ve halka yumuşak davranılma-
sını Gürcülerden talep etmişti. Ancak bu ta-
lepler sonuçsuz kalınca Ahıska’da Server ve
Apsal Beyler, Ahılkelek’te Kaymakam Yasin
ve Matbaa Zabiti Murtaza Beylerin öncülük
ettiği bölge ahalisi, Ahıska ve Ahılkelek’ten
Gürcüleri 2 Şubat 1919’da kovmuşlardır57.
Bu esnada Cenûb-i Garbî Kafkas Hükümeti
adına Ahıska ve Ahılkelek civarına komutan
olarak gönderilen Ahıskalı Mühendis Osman
Server Bey, IX. Ordu Kumandanı Y. Şevki
Paşa ve III. Fırka Kumandanı Halit Beylerden
398 aldığı cephane ile gönüllü subay ve erlerden
Gönüllü Milis Teşkilatı kurup başına geçmiş-
tir. Buna karşın düzenli bir orduya sahip olan
Gürcüler, 1 Mart 1919’da Azgur, 2 Mart’ta
da Ahıska ve Ahılkelek’i yeniden işgal et-
mişlerdir. Bunun üzerine bölge halkı Osman
Server Bey’den yardım talebinde bulundular.
Bu yardım talebi üzerine Server Bey, 16 Mart
1919’da Posof ’a saldıran Gürcüleri yenilgi-
ye uğratarak Ahıska, Ahılkelek ve Azgur gibi
yerleri yeniden geri almıştır58.
Gürcüler bu yenilgilere rağmen Ahıska
ve Ahılkelek’ten vazgeçme niyetinde değiller-
di. Bu nedenle Mart ayı sonlarında yeniden
harekete geçerek Ahıska ve Ahılkelek’i isti-
la ettikten sonra tekrar Posof ’a doğru ilerle-
mişlerdir. 28 bin kişilik bir kuvvetle saldırıya
geçen Gürcü kuvvetleri, General Kvinitadze
komutasında Ahıska’yı işgal ettikten sonra
YENİ TÜRKİYE 73/2015
yağma ve tahripte bulunmuşlardır. Ancak o sı-
rada Ahıska’da bulunan Server Bey, karşı sal-
dırıya geçerek Gürcüleri Posof ’a kadar atma-
yı başarmıştır. Karşılıklı müsademeler yoğun-
laşınca Kafkas Hükümeti Reisi Cihangiroğlu
İbrahim Bey, bizzat cepheye gitmiştir59.
Merdenik’te görüşmeler yapıp mücadeleyi
ateşleyen İbrahim Bey, bir süre sonra Nisan
ayının ortalarına doğru İngilizlerin Kars’a
geldiği haberini alınca geri dönmek zorun-
da kalmıştır. Bu esnada General Kvinitadze,
kendi hükümetinin emrine dahi karşı gelerek
Ardahan’a taarruz yapılmasını emretmiş ve
Server Bey geri çekilmek durumunda kal-
mıştır. Gürcüler, bunun üzerine 20 Nisan’da
Ardahan ve Merdenik’i işgal etmişlerdir60.
C- Cenûb-i Garbî Kafkas
Hükümeti’nin İngilizler Tarafından
Dağıtılması
İngilizlerin Kars’a ilk asker çıkarması-
nı yapmalarından bu yana bölgeyi Ermenilere
verme girişimi her defasında Hükümet üye-
lerinin şiddetli karşı duruşuyla reddedilmiş
ve İngilizler bu anlamda başarısız olmuş-
tur. Her ne kadar İngilizler, yeni kurulan
Cenûb-i Garbî Kafkas Hükümeti’nin varlı-
ğını Albay Temperly vasıtasıyla tanımışsa da,
Hükümet’in bölgedeki hâkimiyetini hiçbir
zaman kabullenememişti. Çünkü İngilizler,
Hükümeti tanımalarına rağmen özellikle
buğday stoklarının Kars’tan Arpaçay’ın do-
ğusuna geçirilmesi ve Kars’a Arpaçay’ın do-
ğusundaki Ermenileri yerleştirme isteklerini
hiçbir zaman bu hükümete kabul ettireme-
mişti. Dolayısıyla Hükümet’in İngiliz istekle-
rine sıcak bakmaması ve sürekli olarak karşı
durması Hükümet’e karşı İngilizlerde aslın-
da öteden beri var olan bir antipati uyandır-
mıştı. Nitekim İngilizlerin Hükümet’e karşı
duyduğu bu antipati, Cenûb-i Garbî Kafkas
Hükümeti’nin sonunu getirecekti. İngilizler
kendi menfaatlerine ters düştüğü ve menfa-
atlerini daha kolay gerçekleştirebilmek için
Cenûb-i Garbî Kafkas Hükümeti’ne son ver-
meye, bir an önce Hükümet’i dağıtmaya ka-
(57) Dayı, Elviye-i Selâse’de…, s. 137; Gökdemir, Cenubi Garbi…, s.
127.
(58) Mustafa Öztürk, Atatürk Döneminde Türkiye’nin Kafkasya Politi-
kası, (Bilim Uzmanlığı Tezi), Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlke-
leri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Ankara, 2005, s. 81.
(59) Gökdemir, Cenubi Garbi…, s. 129-130.
(60) Dayı, Elviye-i Selâse’de…, s. 142-144.
rar vermişlerdir. Bir süre sonra da bunun için
hazırlıklara başladılar.
İngiliz Kafkas Umum Mümessili
Thompson, Batum’da bulunduğu sıra-
da General Davie’yi Erivan’a tayin etmişti.
General Davie sadece Erivan’dan değil Kars
Vilayeti, Nahçivan Bölgesi ve Borçalı taraf-
sız bölgelerinin de sorumlusuydu. Askeri Vali
Thompson, bir müddet sonra kendisine ver-
diği emirle Kars Hükümet üyelerinin bir an
önce dağıtılması ve sürülmeleri ile bölgenin
Ermenilere verilmesini bildirdi. Bu emir üze-
rine 82. Piyade Tümen Komutanı General
Davie, 6 Nisan 1919’da, 13. Hafif zırhlı mo-
tor bataryasına ait dört zırhlı aracın refaka-
tinde Kars’a girdi. Ertesi gün 6. Fırka Piyade
Birliği ve 2. Piyade Birliğini getiren iki tre-
ni, 9 Nisan’da 1. Tabur ve 23. Silah Birlikleri
takip etti. Yardımcı tıbbi, mühendislik ve
topçu kontenjanı ile birlikte Hintli askerler
Kars’taki İngiliz garnizonundaki asker sayısını
2000-2500’e yükseltti. Fakat ne Hükümet ne
de halk, İngilizlerin asıl maksatlarını anlaya-
bilmişlerdi. Buna karşın İngilizler, Hükümete
son vermek için bütün hazırlıkları yapıyor ve
bölgeyi ele geçirmek için öngördükleri zama-
nı bekliyorlardı. Nitekim General Davie ve
Yarbay Preston, şehirdeki İngiliz karakolla-
rının sayısını artırıp Gurkaların şehre hâkim
olmalarını sağlayarak Hükümet’e darbe vu-
racaklardı. Bu iki subay bütün planlarını uy-
gulamak için görünürde iyi niyetli olarak 10
Nisan 1919’da Hükümet’e bildirerek Meclis
oturumuna dahi katılmışlardır61.
İngilizler için artık hazırlıklar tamam-
dı. Şimdi sıra, Hükümet’i feshedip üyelerin
dağıtılmasına gelmişti. Ancak bunun için bir
bahane gerekliydi. Bahane aslında hazır gibi
duruyordu. Şöyle ki, daha önce 10 Nisan’da
General Davie, Yarbay Preston ile birlikte
Meclis’e dinleyici sıfatıyla başvurmuş ve baş-
vuru kabul edilerek iki subay Meclis oturu-
muna katılma fırsatı bulmuşlardı. İngilizler
şimdi yine Meclis oturumlarından birisine
katılıp bu defa Hükümet’i dağıtmayı hedef-
liyorlardı. Bu hedef doğrultusunda İngilizler,
Meclis oturumuna dinleyici sıfatıyla katılma-
sı için bir temsilci göndermek için başvuruda
bulundular. Başvuru kabul edilince Yarbay
Preston, 12 Nisan 1919 Cumartesi günü
öğleden sonra saat 4’te Meclis-i Mebusan
binasına yanında iki zabit ve birkaç asker-
le birlikte geldi. Cihangiroğlu İbrahim Bey,
Hükümet’in resmi tercümanı aylık 200 ku-
ruşla çalışan Ahmet Robenson aracılığıyla
Preston ile tanıştı. Preston’un ricası üzerine
Cihangiroğlu İbrahim Bey, Hükümet üyeleri-
ni birer birer tanıtmaya başladı. Bu arada ta-
nışma faslı sürerken dışarıda İngiliz askerleri
parlamento binasını kuşatmışlardı. Bir süre
sonra da tüfek sesleri yükselmiş ve muha-
fızlarla İngilizler arasında çatışma çıkmış ve
çatışma esnasında Askeroğlu Arslan Efendi
şehit olmuştur. Bu esnada Hükümet üyeleri
İngilizlerce tutuklanıp Tiflis’e sevk edilmiş-
lerdir. Sevk edilenler arasında şu kişiler bu-
lunmaktaydı62:
Reisicumhur: Cihangiroğlu İbrahim Bey
399
Harbiye Nazırı: Hasan Han
İaşe Nazırı: Yusufzade Yusuf Bey
Adliye Nazırı Müşaviri: Cihangiroğlu Aziz Bey
Kars Valisi: Alibeyzade Mehmet Bey
Polis Umum Müdürü: Mamiloğlu Tevhidüddin
Bey
Kars Polis Komiseri: Salahoğlu Musa
Posta ve Telgraf Umum Müdürü: Mehmetoğlu
Muhlis
Vafyades Stephan
Parlamento Azasından: Pavlo Camuşov
Dâhiliye Nazırı: Ali Rıza Bey
Kars Hükümeti dağıtıldığı gün
General Thompson, Kars ahalisine bir be-
yanname neşredip İngiliz askeri güçlerinin
bölgeye asayişi temin etmek için geldikleri-
YENİ TÜRKİYE 73/2015
ni, Kars Hükümeti’nin ise bunu yapmayıp
İngilizlerin hizmetine girmediğini bundan
ötürü Hükümet’in faaliyetlerine son verildi-
(61) Hovannisian, The Republic of Armenia, Volume I, s. 216-217, 218-
219; Gökdemir, Cenubi Garbi…, s. 155.
(62) Gökdemir, Cenubi Garbi…, s. 155-156.
 ğini bildiriyordu. Ancak Kars cumhuriyet yö-
neticilerinin özellikle güneyden Rusya ya sal-
dırılarını yoğunlaştıran Denik’in karşı devrim
ordusunun gıda ihtiyacını karşılamayı reddet-
meleri, cumhuriyetin yaşamının sona ermesi-
nin asıl nedenidir. Öte yandan Thompson’un
Hükümet’in neden sona erdiğini belirten bu
beyannamesi İngilizlerce uçaklardan fırlatıla-
rak halka dağıtılmaktaydı63.
Hükümet üyeleri, tutuklandıktan
sonra demiryoluyla Gümrü-Tiflis-Batum’a,
oradan da gemi ile İstanbul’a getirilerek
Sirkeci’deki Arabyan Hanı’nda 45 gün tutuk-
lu bulunmuşlar ve sonra da İstanbul’da tutuk-
lu olan İttihat ve Terakki ileri gelenlerinden
67 kişi ile birlikte “Princes Ena” adlı vapur
ile Malta’ya sürgün edilmişlerdir64. Hükümet
üyelerinden sadece Ali Rıza (Ataman) Bey,
Batum’dan bir arkadaşıyla beraber gizlice ka-
çarak kurtulabilmiştir65.
İngilizler, Kars’a hâkim olduktan
bir süre sonra 30 Nisan 1919’da bölge-
400 ye Ermenileri getirerek, idareyi General
Osebyans ve General Korganof ’a teslim ede-
rek Ermenilere vermiştir66.
Böylelikle beş ay süreyle bölgeyi eşsiz
ve çetin bir mücadele örneği ile İngiliz yardımı
ve tesiri altındaki Ermeni ve Gürcülere karşı
koruyan Cenûb-i Garbî Kafkas Hükümeti,
kısacık lakin başarılarla dolu mücadeleleri ile
adını tarihin tozlu sayfalarına yazdırmıştır.
Sonuç
“Elviyei Selâse” olarak adlandırılan
Kars, Ardahan ve Batum vilayetlerini içeren
bölgede, 17/18 Ocak 1919’da Büyük Kars
Kongresi’nde alınan bir karar gereği kurulan
Cenûb-i Garbî Kafkas Hükümeti, 30 Ekim
1918’den sonra Türk Ordusu’nun Mondros
Mütarekesi gereği bölgeden çekilmesiyle böl-
YENİ TÜRKİYE 73/2015
ge ahalisinin Ermeni ve Gürcülere karşı ba-
ğımsız ve hür yaşama isteğiyle verilen müca-
delede büyük bir rol oynadı.
Bölge ahalisinin ve geri çekilen Türk
ordularının lojistik yardımıyla teşekkül eden
Kafkas Hükümeti, Mütareke’den sonra
Doğu Anadolu ve Kafkasya’daki Müslüman-
Türk ve diğer birçok millete kucak aça-
rak birleştirici bir görev üstlendi. Özellikle
Mütareke’den hemen sonra İngilizlerin,
Batum’a asker çıkarmasından sonra Kafkas
Hükümeti’nin faaliyetlerini ve mücadelesini
engelleme, Kars ve çevresini Ermenilere ver-
me teşebbüsleri sonuçsuz kaldı.
Cenûb-i Garbî Kafkas Hükümeti, sa-
dece verdiği mücadele ile değil, henüz 1919
yılı olmasına karşın kendi siyasî yapılanması
ve demokratik faaliyetleri ile de dikkat çeki-
ci idi. Nitekim Kafkas Hükümeti, parlamen-
tosu, bayrağı, 18 maddelik Teşkilat-ı Esasiye
yani anayasası ile Anadaolu’daki Müdafaa-ı
Hukuk hareketine bilhassa Mustafa
Kemal’e, kuracağı yeni ve tam bağımsız Türk
Devleti’nin anayasal düzenini de büyük ölçü-
de etkiledi.
Kaynakça
Anadolu ve Rumeli’de Gerçekleştirilen Ulusal
ve Yerel Kongreler ve Kongre Kentleri Bibliyografyası, II,
Ankara, 1993.
AYDIN, Mahir, “Elviye-i Selase”, DİA, XI,
İstanbul, 1995, s. 68.
AYDOĞAN, Erdal Oltu Şura Hükümeti’nin
Ermeni Mücadelesi, Yasin Haşimoğlu’nun Hatıraları,
Ankara, 2005.
BAYUR, Yusuf Hikmet, Türk İnkılâp Tarihi,
III/1,3, Ankara, 1953.
ÇOKER, Fahri, Türk Parlamento Tarihi, III,
Ankara, 1993.
Dâhiliye Nezareti Şifre Kalemi Evrakı (BOA,
DH. ŞFR.)
DAYI, Esin, “Milli Mücadelede Elviye-i Selase/
Üç Sancak Meselesi(Kars, Ardahan, Batum)”, Türkler,
XVI, Ankara, 2002, s. 157-167.
DAYI, Esin, Elviye-i Selase’de Milli
Teşkilatlanma, Erzurum, 1997.
DURSUNOĞLU, Cevat, Milli Mücadele’de
Erzurum, İstanbul, 2000.
(63) Erdoğan, Hatıralarım, s. 205-206.
(64) M. Fahrettin Kırzıoğlu, “Cihangiroğlu İbrahim Aydın
(1874-1948)’daki Milli Mücadelede Kars ve Atatürk ile İlgili Bel-
geler”, Belleten, XLVIII, sayı: 189-190, Ocak-Nisan 1984, s. 133.
(65) Cevat Dursunoğlu, Milli Mücadelede Erzurum, İstanbul, 2000, s.
55.
(66 Hovannisian, The Republic of Armenia, Volume I, s. 222-223.
 ERDOĞAN, Fahrettin, Türk Ellerinde Ek’ler
Hatıralarım, İstanbul, 1954.
Ek-1: Resimler
GÖKDEMİR, Ahmet Ender, “Milli
Mücadele’de Elviye-i Selase”, ATAM Dergisi, VII/19,
Ankara, (Kasım, 1990), http://www.atam.gov.tr/dergi/
sayi-19/milli-mucadelede-elviye-i-selase.
GÖKDEMİR, Ahmet Ender, Cenub-i Garbi
Kafkas Hükümeti, ATAM, Ankara, 1998.
HOVANNİSİAN, Richard, The Republic
of Armenia (The First Year, 1918-1919), Volume I,
University of California Press, London, 1971.
KIRZIOĞLU, Fahrettin, Türk İnkılâp Tarihi
Ders Notları, Erzurum, 1997.
Resim-1: Cenûb-i Garbî Kafkas Hükümeti Bayrağı
KIRZIOĞLU, M. Fahrettin, “Cenubu-Garbi
Kafkas Cumhuriyeti(Kars Milli Şura Hükümeti), Türk
Kültürü, sayı: 72, yıl: VI, Ankara, 1972, s. 948-968.
KIRZIOĞLU, M. Fahrettin, “Cihangiroğlu
İbrahim Aydın (1874-1948)’daki Milli Mücadelede
Kars ve Atatürk ile İlgili Belgeler”, Belleten, XLVIII, sa-
yı: 189-190, Ocak-Nisan 1984, s. 109-165.
KIRZIOĞLU, M. Fahrettin, Kars Tarihi, I,
İstanbul, 1953.
KIRZIOĞLU, M. Fahrettin, Milli Mücadele’de
Kars, İstanbul, 1960.
KURAT, Akdes Nimet, Türkiye ve Rusya,
401
Ankara, 1970.
KÜÇÜKUĞURLU, Murat, Cihangiroğlu
İbrahim Bey, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi),
Erzurum, 2000.
ÖNAL, Sami, Millî Mücadele’de Oltu, Ankara,
1968.
ÖZTÜRK, Mustafa, Atatürk Döneminde
Türkiye’nin Kafkasya Politikası, (Bilim Uzmanlığı Tezi),
Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp
Tarihi Enstitüsü, Ankara, 2005.
TANÖR, Bülent, Türkiye’de Yerel Kongre
İktidarları (1918-1920), İstanbul, 1998.
TANSU, Samih Nafiz, İki Devrin Perde Arkası,
Teşkilat-ı Mahsusa Başkanı Hüsamettin Ertürk,
İstanbul, 2011. Resim-2 :Cenûb-i Garbî Kafkas Hükümeti Madalyaları
YELENCE, Yalçın, Kelebek Kanatlı Cenub-i
Garbi Kafkas Demokratik Cumhuriyeti Belgeseli,
İstanbul, 2008.
ZEYREK, Yunus, “Elviye-i Selase’nin Son yıl-
YENİ TÜRKİYE 73/2015

ları III: Mütareke ve Mahalli Teşkilatlanma”, Bizim

Ahıska, IX/18, s. 8-14.
ZÜRCHER, Eric Jan, Milli Mücadele’de
İttihatçılık, (Çev: Nüzhet Salihoğlu), İstanbul, 2010.
 Resim-5: Kafkas Hükümeti Dâhiliye Nazırı ve
Kağızman Milli Şûrâsı Reisi Ali Rıza Bey

402 Resim-3: Cenûb-i Garbî Kafkas Hükümeti

Cumhurbaşkanı Cihangiroğlu İbrahim Bey

Resim-6: Kafkas Hükümeti ve Oltu Şûrâ Hükümeti

Azalarından ve Yusuf Ziya Bey’in Kardeşi Yasin
(Haşimoğlu)
YENİ TÜRKİYE 73/2015

Resim-4: Kafkas Hükümeti Hariciye Nazırı Fahrettin

Bey
 Ek-2: Cenûb-i Garbî Kafkas Hükümeti’nin Resmî
Yayın Organı “Sadây-ı Millet” Gazetesi’nin 30 Ağustos
1335/1919 Tarihli Nüshası

Resim-7: Kafkas Hükümeti Azalarından ve Oltu Şûrâ

Hükümeti Reisi Yusuf Ziya Bey

403

Resim-8: Kafkas Hükümeti ve Oltu Şura Hükümeti

Azalarından Örtülülü(Şenkaya) Hüseyin Köycü Bey
YENİ TÜRKİYE 73/2015