Вы находитесь на странице: 1из 284

1942-úè èë èäè. Íàõ÷ûâàíäà èäèì.

Äåäèëÿð êè, Ùöñåéí


Úàâèäèí îüëó áóðäàäûð. Îíäà îíó ÿñýÿðëèêäÿí áóðàõìûøäû-
ëàð Íàõ÷ûâàíà. Áèð äÿôÿ êö÷ÿäÿ ýÿëÿíäÿ ßðòîüðîëó ìÿíÿ
ýþñòÿðäèëÿð. ßñýÿð ýåéèìèíäÿ èäè, öçö ÷îõ ñîëìóøäó, àììà
ñèôÿòè ÷îõ ýþçÿë áèð îüëàí èäè.
Ùåéäÿð ßëèéåâ

(1919-1943)
АЗЯРБАЙЪАН МИЛЛИ ЕЛМЛЯР АКАДЕМИЙАСЫ
ЩЦСЕЙН ЪАВИДИН ЕВ МУЗЕЙИ

АЗЯРБАЙЪАНЫН ГЕЙРИ-МАДДИ
МЯДЯНИЙЙЯТ АБИДЯЛЯРИ ВЯ
ЯРТОЬРОЛ ЪАВИД

он ики ъилддя

Азярбайъан Республикасы Назирляр Кабинетинин


22 aprel 2010-cu il tarixli 112с сайлы
сярянъамы иля няшр олунур

Редаксийа щейяти:

Мащмуд Кяримов (сядр) Теймур Кяримли


Эцлбяниз Бабаханлы Мящяррям Гасымлы
Айбяниз Ялийева Фяридя Гулийева

Лайищянин мцяллифи вя тяртибчи:


Эцлбяниз Бабаханлы

Бакы

2011
АЗЯРБАЙЪАН МИЛЛИ ЕЛМЛЯР АКАДЕМИЙАСЫ
ЩЦСЕЙН ЪАВИДИН ЕВ МУЗЕЙИ

АЗЯРБАЙЪАНЫН ГЕЙРИ-МАДДИ
МЯДЯНИЙЙЯТ АБИДЯЛЯРИ ВЯ
ЯРТОЬРОЛ ЪАВИД

дюрд цнъц ъилд

AZ€RBAYCAN äàñòàíëàðû
V€ €RTO¢ROL CAV¥D

Бакы

2011
Тяртибчи: Эцлбяниз Бабаханлы
Елми редактор: Теймур Кяримли

Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид.


Он ики ъилддя. ЫВ ъилд. Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид.
Бакы: Чашыоьлу, 2011. – 284 сящ.

Бу ъилдя 1938-40-ъы иллярдя Я.Ъавид, Щ.Искяндяров тяряфиндян


Азярбайъанын мцхтялиф бюлэяляриндян топланмыш Азярбайъан дастанлары вя
щямин дастанлара Яртоьрол Ъавид тяряфиндян йазылмыш тящлилляр дахил
едилмишдир. Ейни заманда ашыг Ясяд, ашыг Мирзя йарадыъылыглары щаггында
мялумат вя 1937-ъи илдя профессор Бцлбцлцн рящбярлийи иля ашыг
йарадыъылыьынын ясас формаларыны юйрянмяк вя бир нечя ашыг щавасыны нота
алмаг цчцн чаьрылан иъласын протоколлары дахил едилмишдир.
Чап олунан материалларын ялйазмалары Щцсейн Ъавидин Ев
Музейинин фондунда горунуб сахланылыр.

ISBN 978-9952-27-297-0

© Щцсейн Ъавидин Ев Музейи, 2011


Д А С Т А Н ПОЕТИКАСЫНЫН ТЯДГИГАТЧЫСЫ

Бир арашдырыъы кими гялямини мцхтялиф фолклор жанрларынын


юйрянилмясиндя сынагдан кечирмиш Яртоьрол Ъавидин щяъмъя
ян бюйцк ряйляринин ел дастанлары щаггында олмасы щеч дя
тясадцфи сайылмамалыдыр. Беля ки, онун гыса бир мцддят ярзиндя
нязярдян кечиряряк елми ряйлярля тяъщиз етдийи фолклор мате-
риалынын ясас кцтлясини мящз мцхтялиф ашыгларын репертуарындан
топланмыш дастанлар тяшкил едир.
Бу серийанын дюрдцнъц ъилдиндя дя биз Я. Ъавидин ясас
етибариля дастан поетикасынын арашдырылмасы сащясиндя уьурлу
ишляр эюрдцйцнцн шащиди олуруг. Бурада щям “Короьлу” кими
Азярбайъан халгынын йаратдыьы классик гящряманлыг дастаны,
щям дя “Ашыг Гяриб” кими классик мящяббят дастаны щаггында
эянъ арашдырыъынын мцхтялиф йюнлярдян сюйлядийи орижинал
фикирляря раст эялмяк мцмкцндцр.
Товузлу ашыг Йащйадан топланмыш “Короьлунун Баьдад
сяфяри” голундан данышаркян (Яртоьрол Ъавид юз фолклор араш-
дырмаларында адятян “дастан” термини явязиня “наьыл” терми-
нини ишлядир), бурадакы башлыъа мотиви достлуг, сядагят,
сямимилик, мярдлик кими мцсбят инсани сифятлярин тяшкил етдийи-
ни сюйляйян арашдырыъы, юз йазысыны да мараглы цслуби йюндя гу-
рараг, риторик суаллардан эениш истифадя едир. Мясялян,
“Короьлуну Баьдада щцъум етмяйя мяъбур едян нядир?”
суалыны гойан Я. Ъавид, ардынъа беля ъаваб верир: “Йолдашла-
рынын тутулмасы, йяни ондакы достлуг, сядагят дуйьусу.”

5
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Бцтювлцкдя “Короьлу” дастаныны, хцсуси щалда ися тядгиг


етдийи “Баьдад сяфяри” голуну бядии ъящятдян йцксяк гиймят-
ляндирян Я. Ъавид, ясяри сцжет вя композисийа бахымындан
мцкяммял фолклор юрнякляриндян бири щесаб етмишдир. Бу ъя-
щятдян Эизироьлу Мустафа бяйля Короьлу арасында баш верян
ящвалатын даща инандырыъы вя ибрятамиз шякилдя ишляндийини ня-
зяря чатдыран арашдырыъы, щятта дцшмянлярин беля доьрулуг,
дцзлцк, мярдлик сайясиндя доста чевриля биляъяйини эюстярир.
Йеня дя фикрини риторик суал шяклиндя ифадя едян Я. Ъавид
Эизироьлу Мустафа бяйи вя Короьлуну нязярдя тутараг йазыр:
“Бир-бириня дцшмян икян онлары бирляшдирян ня олду?
Дцзлцк, вяди позмамаг.” Бунун ардынъа фикрини давам етди-
рян эянъ алим бу гянаятя эялир ки: “Бу наьыл халг йарадыъылы-
ьынын ян эюзял, ян саьлам нцмуняляриндяндир.”
“Короьлунун Баьдад сяфяри” голундакы мянзум парча-
ларда юзцнц эюстярян бязи форма гцсурлары, щеъаларын, гафийя-
лярин, бюлэцлярин бязян позулмасы да Я. Ъавидин нязяриндян
гачмамыш, бядии юрняйин лексиконунда халг сюзляринин эениш
ишляндийини гейд етмишдир.
“Короьлу” дастанында халг эцлцшцндян уьурлу истифадя-
нин сяъиййяви юрняйи кими, ашыг Мирзянин дилиндян наьыл едил-
миш “Короьлунун бязирэанлары соймасы” голу да, ясас етибариля
юз идейа истигамятиня эюря Яртоьрол Ъавидин йцксяк гиймятини
алмышдыр. Ону да гейд едяк ки, эюркямли фолклоршцнас алим М.
Тящмасибин няшр етдийи “Короьлу” дастанында бу голдан ня
цчцнся истифадя олунмамышдыр. Ола билсин ки, тяртибчи, Короьлу-
нун бош йеря ловьалыьыны эцлцш щядяфи сечмиш халг йуморуну
бир гядяр тцнд щесаб етдийиндян, онун адятян мярд вя иэид ки-
ми тягдим едилян бядии репутасийасына кюлэя салмаг истямя-
мишдир. Щалбуки, Я. Ъавид буну комик момент кими шярщ
едяряк, ашыьын мягсядини беля изащ едир: “Бу комик моментля
ашыг бир даща эюстярмиш ки, фярд кцтлясиз зяиф вя аъиздир.”

6
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

“Короьлу” дастанынын “Болу бяй” голу да Я. Ъавид тяря-


финдян йцксяк гиймятляндирилян фолклор юрнякляриндян биридир.
Бу голун да бир вариант олдуьунун фяргиня варан тядгигатчы,
Болу бяй щадисяси иля йанашы, дастанын эириш щиссясинин дя ашыг
тяряфиндян данышылдыьыны эюстярир. Ряйинин сонунда “Короьлу”
дастанынын бцтцнлцкля Елмляр Академийасынын Азярбайъан фи-
лиалы тяряфиндян чапа щазырландыьы вя буна эюря дя айры-айры
голларын чапына лцзум олмадыьыны гейд едян Я. Ъавид биткин
няшрин эиришиндя дастанын елми анализинин вериляъяйи барядя
цмидини дя билдирмишдир. Ня йазыг ки, эянъ тядгигатчы щямин
няшри эюрмядян дцнйадан кючдц. Анъаг бу голун няшрини за-
ман юзц иряли сцрдц вя дастанын мцкяммял вариантларындан би-
ри кими бу няшри зярури етди. Беля ки, бу голда яняняви няшрдя
эюрдцйцмцз сцжетдян вя образлардан бир сыра фяргляр вардыр ки,
бу да ясас етибариля Щясян хан образынын Шащ Аббас образы иля
явяз едилмяси иля баьлыдыр. Наьылларымызда адятян мцсбят
щюкмдар кими тягдим едилян Шащ Аббасын бурада мянфи планда
ишлянмяси дя Я. Ъавидин диггятини юзцня чякмишдир.
“Ашыг Гяриб” ясярини “фолклорда бюйцк щюрмят газанмыш
популйар наьыллардан бири” сайан Яртоьрол Ъавид, беля бир ма-
раглы фикир иряли сцрцр ки, бу дастанын йцксяк сяняткарлыг кей-
фиййятляри онун мяшщур олмасы вя бу сябябдян дя цзяриндя
ашыгларын чох ишлямяси иля баьлыдыр. Зяннимизъя, бу доьру вя
сярраст фикри еля “Короьлу” дастанына да аид етмяк мцмкцн-
дцр. Бу ъилдя дахил олан материалларын дил вя цслуб хцсусиййят-
ляри щаггында да Я. Ъавидин орижинал мцлащизяляри вардыр.

Эцлбяниз БАБАХАНЛЫ

7
ßðòîüðîë Úàâèä

“КОРОЬЛУНУН БАЬДАД СЯФЯРИ” ЩАГДА

ОРОЬЛУ щагдакы бцтцн наьыл, дастан-


ларда онун халг гящряманы характерляри
дашымасы верилиб. Бязян онун кяскин мц-
баризяси, бязян мящарятли ашыг олмасы,
бязян йолдашларына гаршы мющкям сядагя-
ти, бязян Ниэара олан севэиси вя башгалары
верилир.
Бунлар щамысы бирликдя Короьлунун йцксяк образыны
йарадыр. Бунларын щеч бирини айырмаг олмаз. Бцтцн Короь-
лу щаггындакы дастанларын щамысында бунлар вардыр, лакин
тякан васитяси щадисяйя сябяб олан хцсуси олан бир дуйьу
олур ки, о да Короьлу характериндян биридир. Мяс: Бу на-
ьылда Ейвазла бир нечя йолдашынын Баьдада эетмя сябяби
Ниэарын дурна тели арзу етмясидир. Яввял Короьлу юзц эет-
мяк истяйир, (Ниэара олан севэи сябяби иля) йолдашлары гой-
мур.
Короьлуну Баьдада щцъум етмяйя мяъбур едян ня-
дир? Йолдашларынын тутулмасы, йяни ондакы достлуг, сядагят
дуйьусу.
Короьлунун характери бир-биринин защиря чыхмасына
сябяб олур.
Товузлу ашыг Йащйанын нягл етдийи “Короьлунун

8
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Баьдад сяфяри” наьылында ясас етибарла, онун йолдашлара


олан достлуьу, сядагяти илк планда дуран характеридир.
Короьлунун бу дуйьусуну наьылын сонлуьунда бир
даща эюстярмя щеч дя тясадцф дейилдир, чцнки бу наьылда
Короьлунун садиглийини вермя илк мягсяддир. Наьылын бир
чох моментляри буну исбат едир ки, Короьлу иля халг (бязян
щятта дцшмян: Эизироьлу Мустафа) гырылмаз достлугла баь-
лыдыр. Фикрими исбат цчцн наьылын бязи нюгтялярини гейд
едирям:
Короьлу Ниэарын дурна тели арзусуна ямял етмяк цчцн
Баьдада эетмяк истяркян Ейваз вя йолдашлары гоймур. Ня
цчцн? Короьлуйа олан достлуг цчцн? Бярк йухуламыш
Ейваз ойанмыр вя Баьдад гошуну Дямирчиоьлуну, Бялли
Ящмяди мцщасиря етмишкян, нечин йолдашлары гойуб гач-
мыр? Чцнки достдурлар.
Таъир Гыраты алыб ня цчцн Чянлибеля чапыр? Короьлуйа
олан достлуьуну исбат цчцн.
Якинчи асылан Ейваза кюмяйя эялмяйян Короьлуйа бу
лякяни алдыьы цчцн аьлыйыр. Нечин? Чцнки дост кими щюрмят
бяслядийи Короьлунун беля лякя эютцрмясини истямир.
Эизироьлу Мустафа Короьлуну чайа басыб-чыхарыркян
Короьлу ня цчцн ащ чякир? Садиг галдыьы достларынын башсыз
олаъаьы цчцн.
Короьлу Мустафа тяряфиндян басылдыьыны данмайаъа-
ьына сюз верир, еля дя едир: Ниэар ханымын бир суалына гаршы
беля ъаваб верир:

“Баьдадда йетди щарайа,


Дцнйа дурдугъа йашайа,
Короьлуну басды чайа,
Эизироьлу Мустафа бяй”.

Бцтцн бу моментляр эюстярир ки, наьылын ясас баьларыны

9
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

тяшкил едян сядагят, доьрулуг вя сюз цстцндя дайанмады.


Ашыьын ряьбяти иля верилян бир образ да Эизироьлу Мус-
тафадыр. О мярд-мярданя Короьлудан гисас алмаг истяйир
(бунун сябяби наьылда верилмир). Лакин о, дцзлцйц севир. О
Короьлу дялиляринин (Ейваз, Дямирчиоьлу, Щясян) намярд-
ликля юлдцрцлмясиня – асылмасына разы дейил, бунунчцн Мус-
тафа онлары хилас етмяк фикриндядир. О, Короьлу иля бирликдя
вурушмаг истяйир, Короьлуну чайа салыб чыхарыркян достла-
рындан айрылмасы, онларын башсыз галмасы цчцн ащ чякдийин-
дян Короьлуну баьышлайыр.
Эизироьлу тяклиф едир ки, мяьлуб олдуьуну данмасын.
Йолдашлары иля сющбятдя, Ниэарын суалына ъаваб олараг,
Короьлу басылдыьыны дейир. Эизироьлу буну ешидир, Короьлу
иля гардаш олур.
Бир-бириня дцшмян икян онлары бирляшдирян ня олду?
Дцзлцк, вяди позмамаг.
Бу наьыл халг йарадыъылыьынын ян эюзял, ян саьлам нц-
муняляриндяндир.
Формал ъящятлярдя, мянзум парчаларда чатмамазлыг
йох дейилдир.
Шеирлярдя илк гайдалар (щеъалар, гафийя вя бюлэцляр) бя-
зян позулур.
Лексиконда бюйцк фярг йохдур. Бязи сюзляр халг дилиня
уйьунлашдырылмышдыр. Мяс:
а) бязи сюзлярдя “о” йериня “у”, “у” йериня “о” (у-о,
о-у)
... “Бунлар бурада о гядяри кябаб-шяраба мейил етди-
ляр ки, мяст олуб орадаъа йатыб йохладылар”. “Йухладылар”
явязиня “йохладылар” (у-о). “...Бунун сясиня бцтцн йатанлар
уйанды”. “Ойанды” явязиня “уйанды” (о-у).
б) Бязян “ц” сяси “ю” иля явяз олунур (ц-ы).
“Гырылан дурналарын тцклярини кюляк баьлара совурду”.
“Кцляк” явязиня “кюляк” (ю-ц). “Бу сяс-кюйя Бялли Ящмядля

10
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Дямирчиоьлу, Щясян ойаныб атландылар...” “Сяс-кцйя” явя-


зиня “сяс-кюйя” (ц-ю).
Чох аз халг сюзляри вар. Мяс: “...Щясян пашадан мющ-
кям бир гисас алмагда щеч кяс ъаныны айамырды”. “Айамыр-
ды” кялмяси “ясирэямирди” мянасыны верир. Мязмуну етибары
иля бу ян гиймятли, халг йарадыъылыьы нцмунясидир.

02.11.1939

11
КОРОЬЛУНУН БАЬДАД СЯФЯРИ

Сюйляди: Ашыг Йащйа (Товуз)


Йазыйа алды: Щцсейн Исэяндяров

ЕЙИРЛЯР ки, бир эцн Короьлу Чянлибелдя йа-


шайаркян, Телли ханымы эятирмямишдян габаг
арвадлары – Ниэар ханым, Мящбубя ханым,
Пяри ханым иля кяштя чыхыб эюз эяздириб чюл, дяря
вя даьлара тамаша едирдиляр. Бир дя бахыб
эюрдцляр ки, дялиляр ат ойнатмаг мяшгиндян
эялирляр. Йарахлы дялилярин папахлары вя кюкцсля-
ринин дурна телляриля бязянмяси онлары даща да йарашыхлы эюстярирди.
Ниэар ханым булара нязяр саланда, чох хошщал олду вя Короьлуйа
деди:
– Эюрцрсянми ня йарашыхлы бязянмишляр, атлыларын габаьынъа
эялян оьланы мяня таныш версяня, кимдир о?
Короьлу дялиляри Ниэар ханыма сазла нишан вермяйя башлады,
эюряк ня дейир:

Ниэар ханым, сяня дейим,


Бу эялян Ейваз, бу эялян,
Дилини, додаьыны йейим,
Бу эялян Ейваз, бу эялян.

Ейвазым он беш йашында,


Гцдряти гялям гашында.

12
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Дурна телляр вар башында –


Бу эялян Ейваз, бу эялян.

Гызыл алма дястимдядир,


Ширин ъанын гясдимдядир.
Яряб атын цстцндядир –
Бу эялян Ейваз, бу эялян.

Ъями дялиляримин башы,


Мейданда вар няр савашы.
Короьлун гоч гардашы
Бу эялян Ейваз, бу эялян.

Короьлу сюзцнц тамам едяндян сонра Ниэар ханым деди:


– Инди ки эюрцрсян бу дурна телляри адамы ня эюзял йарашыьа
миндирир. Бяс биз нийя тахмырыг?
Ниэарын бу сюзлярини йахынлашмагда олан Ейваз ешидиб деди:
– Аьа Короьлу, инди ки ханымын дурна телляри истяйир о бир чя-
тин шей дейил, яйяр изн версян, эедиб Баьдаддан эятирярям. Дямирчи
оьлу Дяли Щясян Короьлунун сынахдан чыхмыш дялиси иди. Иряли йе-
рийиб деди:
– А Короьлу, Ейваз щяля ушахдыр, гой мян дурна тели эятир-
мяк цчцн Баьдада эедим.
Короьлу ися бунларын щеч бириня иъазя вермяйиб деди:
– Бу мцмкцн оласы иш дейил, ханымын хащишини эяряк мян
юзцм щялл едям.
Лакин Ейваз иля Щясян исрар иля эетмялярини тяляб елядикдя
Короьлу бахыб эюрдц ки, бунлар щеч ял чякяси дейилляр, онунчун
да Бялли Ящмяди бунлара гошуб, Гыратыны Ейваза вериб дялиляри
Баьдада йола салды.
Бир нечя мцддятдян сонра дялиляр эялиб Баьдада чатдылар вя
юзлярини баьлара вериб няки дурна вар иди гырдылар теллярини бир йана
тюкцб, ятлярини шишя чякдиляр. Онлар бурада о гядри кабаб-шяраб

13
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

мейл етдиляр ки, мяст олуб орадаъа йатыб йухуладылар.


Гырылан дурналарын тцклярини кцляк баьлара совурду вя бир о
гядяр чякмяди ки, дурналарын тяляф олмасы хябяри Баьдад шящяриндя
Щясян пашайа чатды. Щясян паша о саат Баьдадын дюрд тяряфини
гошун иля ищатя еляди. Гошун бунларын йатан йериня йахынлашанда
Гырат кишняйиб айаьыны йеря вурмаьа башлады. Бу сяс-кцйя Бялли
Ящмядля Дямирчи оьлу Щясян ойаныб атландылар вя ня гядяр
гышгырдыларса Ейвазы ойата билмядиляр. Дямирчи оьлу Щясян дава
елямяк истядися дя Бялли Ящмяд разы олмайыб деди ки:
– Яйяр биз давайа эиришсяк башымыз гарышар, юзцмцзц
гуртарсаг да Ейвазы тутуб юлдцрярляр.
Бунлар сющбятдя икян эялиб Ейвазы йуху цстцндя тутуб
голларыны баьладылар вя щябся салдылар. Атларыны ися сатыша гоймагла
бцтцн ятрафа хябяр вердиляр ки, Короьлунун цч дялиси тутулуб щябся
алыныб. Щяр кясин Короьлу иля щагг-щесабы варса эяля билярляр.
Ъямаят еля билди ки, Короьлу да тутулуб вя бир-бир ики-бир
эялиб дустахлара тамаша едирдиляр. Короьлуну таныйан бир няфяр
таъир Чянлибелдян Баьдада кючмцшдц. О саат галайа эялиб дустах-
ларла эюрцшдц вя онлара деди ки:
– Сизи юлдцртмяйя цч эцн галыб, мян неъя елясям сизи гуртара
биллям.
Бялли Ящмяд таъиря деди ки:
– Сабащ атлары базара чыхарыб сатаъаглар. Яйяр мцмкцн едя
билсян Гыраты алыб Короьлуйа бизим тутулмаьымызы хябяр вер.
Таъир сящяри базара чыхыб эюрдц ки, доьрудан да атлары сатыша
гойублар. Иряли йерийиб ат сатанлардан хябяр алды:
– Адя, бу алашайа ня верим?
– Ня цчцн алаша олсун, бу, Короьлунун Гыратыдыр.
Ня ися таъир Гыраты дяллалдан он беш ____ алыб, апарыб
тойласына баьлады вя гайыдыб дялиляря хябяр верди ки, Гыраты алмыш-
дыр. Бялли Ящмяд деди ки:
– Евин йыхылсын, сян она миниб эедя билмяйяъяксян. О сяни
йеря чырпыб хыру-хяшил едяъякдир, мейитин чюллярдя галар, щамысын-

14
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

дан йахшысы будур ки, сян эедиб бир-ики эирвянкя гыр вя отуз аршын
аь алыб юзцнц Гыратын йящяриня мющкям йапышдырасан.
Дейирляр Короьлу мянзилиндя йухламышды, йухуда эюрдц ки,
Ейваз ганлы кюйняк ичиндядир. Короьлу йухудан сярасимя галхды
вя ящвалы позулуб алды сазы:

Хябяр верин ъями дялиляр ойансын,


Тутулубду бир Ейвазым ялдяди.
Ъцмля силащына эирсин, дайансын,
Тутулубду бир Ейвазым ялдяди.

Йатмышдым ашкар эюрдцм тушуму,


Язялдян билирдим мян дя ишими.
Чякин йящярляйин бу чяррямишими,
Тутулубду бир Ейвазым ялдяди.

Дцшмянляримиз тамашайа дурдулар,


Бири-бириня мцждя хябяр вердиляр.
Короьлу эетмяся йягин гыздылар-
Щарай, кюмяк дейин эюзц йолдады.

Короьлу тяшвишдя икян таъир Чянлибеля варид олду. Гырат еля


бярк кишняди ки, бунун сясиня бцтцн йатанлар ойанды вя Короьлу-
нун дялиляри Гыраты сясиндян таныйыб габаьа чыхдыгда эюрдцляр ки,
Гыратын цстцня аьла сарынмыш Короьлунун гачмыш таъири эялир.
Дялилярдян бир нечяси иряли йерийиб аты тутуб сахладылар вя сарыьы ачыб
таъири атдан йеря дцшцрдцляр вя она дедиляр ки:
– Евин йыхылмасын, йазыгсан, сюйля эюряк бу аты щарадан яля
кечирдин вя бу атла эедян адамлар неъя олду?
Таъир ящвалатын щамысыны олдуьу кими сюйляйиб дялиляри тякид-
дяди ки, цч эцня эяряк щябся алынмыш дялиляри щябсдян гуртармалы
олмаса онлары юлдцряъякляр. Бу хябяр Короьлуйа чатан кими Кор-
оьлу ямр верди бцтцн дялиляр йараг-яслящярини вя атларыны щазырлады-

15
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

лар вя щамысы атланыб Короьлунун рящбярлийи иля Баьдада доьру


йол басдылар.
Дялиляр щирсляриндян дилини-додахларыны чейняйирдиляр вя Щя-
сян пашадан мющкям бир гисас алмагда щеч кяс ъаныны айамырды.
Бунлар Баьдадын кянарына эялиб йетишдиляр. Ня Короьлу вя
ня дялилярдян щеч кими Баьдады эюрмямишдиляр. Бир бялядчи сораг-
лашанда эюрдцляр ки, бир тарлада бир гоъа киши бичин бичир вя эюзля-
риндян лейсан кими йаш ахытыр.
Короьлу атын сцрцб гоъайа йахынлашды вя сорушду:
– А киши, нийя аьлайырсан?
– Ай оьул, няйиня эярякдир, сян ки, мяним дярдимя дярман
едя билмяйяъяксян, сцр атыны йолунла эет.
– Ями, инад олма, зор десян зорла, пул десян пул иля сяня кю-
мяк едя билярик, анъаг сян горхма, дярдиндян мяни аэащ еля.
– Оьул, индики билмяк истяйирсян, гулаг вер, Короьлунун цч
няфяр дялисини бизим шящярин пашасы – Щясян паша тутмушдур, бу эцн-
сабащ онлары юлдцряъякляр. Мян она аьлайырам ки, щяля индийядяк
дцшмяня баъ вермяйян ийид Короьлу цчцн бу бир алчаглыгдыр.
Гоъанын бюйля мярдлийини эюрян Короьлу ямр верди бцтцн
дялиляр гоъанын тахылыны йыьдылар. Гоъа яввял юз-юзцня фикир еляйиб
еля баша дцшдц ки, бунлар тахылы юз атлары цчцн бичирляр.
Тахыл бичилиб бир йеря топланандан сонра Короьлу гоъайа
деди:
– Буйур йейялян малына. Инди биз сяня бундан артыг кюмяк
едя билмярик. Короьлу мяням, бу да мяним дялиляримди. Инди шя-
щяря талан салыб, Щясян пашанын хязинясини талан едяъяйик. Сян о
заман хязинянин габаьында оларсан, дур сянинля щесаблашарыг.
Гоъа киши Короьлуйа хейир-дуа едиб деди ки:
– Оьул, инди ки беля фикриниз вар, онда шящяря бир-бир, ики-бир
эирин ки, дцшмян сизи танымасын.
Короьлу “саь ол, ями” дейиб гоъа иля щалаллашыб айрылды вя
Баьдадын лап йахынлыьына йахынлашанда дялиляря бюйля эюстяриш
верди:

16
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Уъа-уъа даь башында,


Йаз бир йана, гыш бир йана.
Титряшир дящанын ичиндя,
Дил бир йана, диш бир йана.

Ня едялим дялиляр, ня едялим,


Йыьылын, тядбир едялим.
Ейваза кюмяк едялим,
Дюрд бир йана, беш бир йана.

Щяр ня олду Короьлуна олду,


Пейваным ган иля долду.
Эюрдцн ки, дцшмян эур эялди,
Ал Ейвазы гач бир йана.

Короьлу дялиляря тялимат вериб онлары дюрд-беш бир даьытды вя


деди ки:
– Сиз ъямаятин ичиня гарышыб эюзцнцзц мяндян айырмазсыз ня
вягти мян бармаьымы быьыма чяксям билин ки, дава вахты
чатмышдыр.
Дейирляр ки, о эцнц ъар чаьырылыб, мейдан сцпцрцлцб, дар
аьаъы гурулмушду. О ятрафын ханлары, бяйляри, вязир-вякиллярин
щамысы дялилярин асылмасына тамашайа эялмишдиляр.
Дустахлары мейдана чякиб эятдиляр. Бунлардан ян габахда
Ейваз иди. Дямирчи оьлу Дяли Щясян изн алыб сюзя башлады:

Щаны мяним гош Короьлум,


Эяля эиря бу мейдана.
Чякяндя Мисри гылынъы,
Гямизяси бойана гана.

Гырат бир бурдан атыла,


Мцхяннят, юлкян чапыла.

17
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Короьлу инди тапыла –


Щяряниз гача бир йана.

Диндир, дямирчи оьлун, диндир,


Эцнащыны бойнуна миндир.
Бир-ики гоъады юлдцр –
Пашам, гойма Ейваз хана.

Пашалардан бири деди ки:


– Айбы йохдур, гой Ейваз ахыра галсын, яввялъя о бирилярини
дара чяксин. Ейвазы сонра да юлдцрмяк олар.
Бу вахт Короьлу да дейирляр ашыг сифятиля юзцнц мейдана
чатдырмышды. Дялиляри дя ъямаятин сырасына долушуб диллярин-дудах-
ларын эямирирдиляр.
Короьлуну эюрян пашалар она дедиляр:
– Йаншах, шадлыьын хатирясиня бир аз йанша, сяня чюряк пулу
верярик.
Короьлуну эюрян кими тутулан дялилярин шадлыьындан эюзляри
йашармышды.
Короьлу алды эюряк ня дейир:

Дялилярим, бу эцн мярдлик эцнцдцр,


Мцхяннят олан кяси таламах эяряк.
Мярд ийитляр гада эцнц дцшяндя,
Шярбят тякин юз ганыны йаламах эяряк.

Мярд ийитляр няря чяксин давада,


Тярлан тяки шикар вурсун йувада.
Мисри гылынъ доландырсын щавада –
Баьырсах ъямдяйя доламах эяряк.

Короьлу ичяндя дцшмян ганыны,


Нярясиндян щяр мейданда таныны.

18
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Гырын вязирлярини, тутун ханыны,


Леш-леш цстцня галамах эяряк.

Дава йахынлашырды. Короьлунун эюзляри гызармышды. Йеня


пашалара мцраъият едиб алды:

Ъаным паша, эюзцм паша,


Паша гой эялсин Ейвазы.
Будур сяня сюзцм паша,
Паша гой эялсин Ейвазы.

Эюйдян илдырым тюкдцррям,


Йурдунда бусдан якдуррям.
Торпаьыны Ирана чякдиррям,
Паша, бурах Ейваз ханы.

Пашалар сорушдулар ки:


– Йаншах, сян Короьлу щавасыны охуйурсан? Башына айры
щавалар гящятдирми?

Короьлу:

Яйляшиб пашалар, бейляр,


Синямнян баш вериб мейляр.
Короьлу илтимас ейляр,
Паша, гой эялсин, Ейвазы.

О вахтда Короьлу иля узагдан-узаьа дцшмянчилик апаран


Эизир оьлу Мустафа да башында он беш атлысы иля юзцнц мейданын
кянарына йетирди. Онун фикри бюйля иди ки, Короьлунун дялиляринин
намярдликля юлдцрцлмясиня разы олмасын вя онлары Щясян пашадан
азад етдирсин вя юз-юзцня дейирди ки:
– Короьлу мяня дцшмян олса да, мян намярдликля онун дя -
лиляринин юлдцрцлмясиня йол вермярям. Щавахт Короьлунун юзц иля

19
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

габахлашсам, гысасымы аллам.


Бу мягсядля мейданы щалайламышды. Бир дя бахыб эюрдц ки,
Короьлу мейданын ичиндя эязиниб саз чалыр. Юзцнц Короьлуйа
танытмаг цчцн эюйя бир шяшбяр атды. Шяшбяр щавайа галханда
Короьлу деди ки:
– Бу, Эизир оьлунун шяшбяр атмаьына бянзяйир.
Дейирляр ки:
– Пашаларын ичиндя бир няфяр Сядр Язям вар иди ки, о шяшбярин
атылмасындан вя ашыьын бюйля црякли Короьлудан охумасындан
шцщяйяляниб байыра чыхмаг мягсядиля гачды.
Сядр Язямин гайытмамасыны эюрян Короьлу башлады:

Лаф ейлямя, дяли паша,


Сядр Язям гачды сандым.
Щавадакы щумай гушлар,
Йувасындан учду сандым.

Мейданда бир ярлик сатды,


Эялмяди эцнцнц йубатды.
Эизир оьлу шешбяр атды,
Шешбяр йеря дцшдц сандым.

Короьлу Ейваза баханда эюрдц ки, Ейваз дцз онун эюзля-


риня бахыр вя деди:

Короьлуйам, билмям нядян,


Гара баьрым олду зядян.
Ейвазды бу эялиб эедян –
Йараларымы дешди сандым.

Паша ямр вериб Короьлунун дялилярини юлдцрмякдян яввял бир


йемяк мяълиси тяртиб етмишди. Короьлу да сцфряйя отурду вя йемя-
йя башлады. Ялиндян чюряк паряляри эери отуранларын аз галырды ки,

20
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

эюзлярини чыхарсын. Короьлунун быьларына цч байда дцйц йапышмыш-


ды, ялини апарыб быьыны силмяйя горхурду дялиляр даваны бивахт баш-
лайыб ара гарышдырарлар.
Пашалар Короьлуйа дедиляр:
– Йаншах, бир аз да йаншасана. Короьлунун шцъаятиня ишдя
бахарыг.

Алды Короьлу:
Щовдурун дялилярим, щовдурун,
Йерийин мейдан цстцня.
Щавадакы шащин кими,
Тюкцлцн ял-ган цстцня.

Щайхырын, бядяюйляр кишнясин,


Мисри гылынълар ишлясин.
Киминиз тяняйя гылыълашын,
Киминиз Ейваз цстцня.

Эютцрцр ахырынъы кялмясини:

Короьлу чяксин щашаны,


Бейляр етсин тамашаны.
Мян юзцм Щясян пашаны,
Щяряниз бир хан цстцня.

Дейиб ялцстц яллярини быьларына чякди. Дялиляр гыьылъым кими


щяр тяряфдян тюкцлцшцб ян яввял кяндирляри кясиб дустахлары бурах-
дылар.
Дямирчи оьлу дар аьаъынын бир тайыны гопарыб ялиня алды вя
щярлядикъя хязял аьаъдан паша ханларын ясэярляриндян леш тюкцрдц.
Короьлу ися юзц Щясян пашанын боьазындан йапышыб ишини битирди.
Шящяр ящалисиня ися аман вериб юзцнц шящярин хязинясиня
йетирди вя хязинянин гапысына тякан вуруб сындырды вя эюрдц ки,

21
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

йолда раст эялян гоъа цч чувал вя бир даьаръыгла гапыны кясдириб.


Короьлу ону ичяри бурахыб: “Эир ями, йцкцн тут!” – деди. Гоъа
ичяри эирдикдя йан ъиблярини дя долдурурду. Короьлу о эцнц бцтцн
щцкцмят идарялярин талайыб атлара чатыб дялилярля бярабяр Чянлибеля
йол басдылар.
Дялиляр щамысы ат ойнада-ойнада, дейиб эцля-эцля габахда
эедирдиляр. Короьлу ися щамыдан далда самбана-самбана эедирди.
Сян демя Эизироьлу Мустафа Короьлуну изляйирмиш. Мустафа юз
атлыларына деди:
– Короьлу дялиляриндян араланыб тякъя эедир, гой мян эедиб
онунла габахлашым. Сиз бурда дурун. Щамымызын эетмяси мярд-
ликдян дейил.
Короьлу бир чайа чатан кими Эизироьлу онун далынъа гыьыл-
ъым кими ат сцрцб юзцнц она чатдырды, Короьлуйа мяъал вермяйиб
она башындан бир эцрз ендирди ки, Короьлу Гыратынын дырнаьынын
дибиня дцшдц. Тез ялбяйаха тутушдулар. Эизироьлу Короьлуну чайа
басыб чыхартды. Короьлу эюзцнц ачанда эюрдц ки, Эизироьлунун
ялиндядир, бяркдян бир ащ чякиб кюксцнц ютцрдц.
Мустафа сорушду ки:
– Адя, хынзыр оьлу хынзыр, бир юлцмдян ютрц нийя ащ чякдин?
– Мян юлцмдян горхмурам, анъаг мяним евладымын олма-
масына, дялиляримин башсыз галдыьына щейфсилянирям, – дейя Короь-
лу ъаваб верди.
Эизироьлу деди ки:
– Ай Короьлу, индики беляди, мян сяни бахышлайырам, анъаг
бу шяртля ки, мяним щяр йердя адымы чякиб бурда басылдыьыны сюй-
ляйясян, анъаг бир иш дя вар ки, яйяр мян сяни бюйля бурахсам щеч
кяс инанмайаъагды ки, мян сяни басмышам.
Короьлу деди:
– Эял онда сян мяня бур нечя йара вур, мян чыхым эедим.
Лакин Эизироьлу разы олмайыб Короьлунун ялин сыхыб достлаш -
ды вя айрылыб щяр кяс юз йолуна башлады.
Короьлу эялиб юз дялиляри иля Чянлибеля чатды. Чянлибелдя бю-

22
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

йцк шадйанялик, йемяк-ичмяк бисаты гурдулар. Дялиляр щяряси бир


эушядя кефя мяшьул идиляр. Короьлуну арвадлары яйляндириб онунла
ширин-ширин сющбят едирдиляр. Бунлар бурда кефдя олсун, сизя хябяр
верим Эизироьлу Мустафадан. Короьлудан араланыб юз дялиляринин
йанына йахынлашанда йолдашлары буна эцлцшцб дедиляр:
– Бяс сян Короьлуну юлдцрцб либасын вя Гыраты эятирмялий-
дин? Эюрцнцр онун горхусундан щеч йахын да эетмямисян.
Эизироьлу бунлары щеч инандыра билмяди ки, Короьлуну бас-
мышдыр вя деди ки:
– Эеъ-тез билярсиз, чцнки Короьлу мяня сюз верибдир ки, мян
ону басдыьымы щяр йердя данышсын. Яйяр истяйирсиниз эедяк Чянлибе-
ля, эюряк Короьлу ханымларына мяндян данышаъаг, йохса йох.
Чянлибелдя ханымлардан бири Короьлуйа деди:
– Короьлу, сян ки бу гядяр щцняр эюстярирсян, щяр гошуна
галиб эялирсян, эюрясян юзцндян дя гочаг адама раст эялмисян?
Короьлу сазы алыб деди:
– Сян эяряк бу суалы мяня вермяйяйдин, индики вердин гулах
ас:

Бу дцнйайа тяк эялибди,


Эизироьлу Мустафа бяй.
Анасы оьлан доьубду,
Эизироьлу Мустафа бяй.

Бу вахт да Эизироьлу эялиб гулах верирди.

Бир аты вар Алапача,


Аман вермир Гырат гача.
Низясинин уъу щача,
Эизироьлу Мустафа бяй.

Баьдадда эетди щарайа,


Дцнйа дурдугъа йашайа.

23
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Короьлуну басды чайа,


Эизироьлу Мустафа бяй.

Короьлунун бу сющбятини ешидян Эизироьлу Мустафа бяй юз


адамлары иля ичяри эирди. Короьлу о саат айаьа галхыб онлара йер
эюстярди. Короьлунун айаьа галхыб Мустафа бяйя ял вермяси
дялилярин вя ханымларын ящвалыны дяйишдирмишди. Ямма Короьлу ня
гядяр чиркин идися, Эизироьлу бир о гядяр гядди-гамятдян дцзэцн
бир эюзял ъаван иди.
Бунун бу шявиклийиня вя Короьлуну басмасына щамы щейран
галмышды. Хюрякдян сонра Эизироьлу айаьа галхыб эетмяк истяркян
Короьлуйа ял вериб деди:
– Сян сюзцнцн цстцндя дурдун вя мян дя юз сющбятимин цстя
эялиб чыхдым. Бу эцндян сонра биз бир-биримизя гардашых. Ня вахт,
щарада дара дцшсян кюмяйя чаьыр, щялялик худащафиз, – дейиб
отахдан чыхды.
– Худащафиз, Мустафа бяй, – дейиб Короьлу ону ютцрдц.

Сон.

24
ßðòîüðîë Úàâèä

АШЫГ МИРЗЯНИН ЙАРАДЫЪЫЛЫЬЫ ЩАГДА

ШЫГ Мирзянин йарадыъылыьы” ады алтында эедян


бу дюрд дяфтяр ичярисиндя еля ясярляр вар ки,
онун дейилдир. Мяс: Хяййат Мирзянин даьла-
ра, даща сонра Ъащан мцщарибяси щагда сюй-
лядийи шеирляр; Ашыг Щцсейнин моллалара
гошдуьу щяъв, Ашыг Ялясэярин гардашы Мя-
щяммядин юз арвады иля дейишмяси вя и.а...
Мялум олур ки, бунлары Ашыг Мирзя наьыл етмишдир, юзц
йазмамышдыр. Она эюря бу дяфтярляри “Ашыг Мирзянин йарадыъылыьы”
ады алтында вермяк доьру дейил. Илк ясяр “Короьлунун бязирэанлары
соймасы”дыр. Бурадакы идейа гиймятлидир.
Фярд кцтлядян айры олса, халгдан, ъямиййятдян узаглашса иш
эюря билмяз.
Шенликдя Короьлу юз эцъц иля фяхр едиркян Ниэар беля дейир
ки, “Бяс сян бу ийитликляри едяндя башга дялилярля бирликдя етмисян,
йохса тяк етмисян?” Короьлу дялилярля етдийини сюйляйяркян, Ниэар
дейир: “О ийидлийи еля мян дя едярям, щесаб одур тякъя юзцн
едясян”.
Бу мцбащися иля Короьлу маъяра ахтармаьа эедир. Ещтийат
цчцн дялиляр изляйир. Щамысы бирликдя бир таъири сойурлар. Короьлу
тяк тутдуьуну эюстярмякчин таъири атын цстцня атыб Ниэарын йанына

25
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

эялир. Бурада мараглы бир сящня олур:


“Ниэар ханым Короьлунун габаьына чыхыб деди:
– Авын ганлы!
Короьлу ялини саггалына тутуб:
– Ярини таны! – деди.
– Ялбяття, танымасам сяня эялмяздим, няинки мян, бялкя
щяр йер сянин щцнярини таныйыр – дейиб ловьалананда бязирэан ба-
шыны йцкцн арасындан галдырыб деди:
– Ай ханым, мяни шилкцт едян бах о, далда эялянлярдир, бу
киши мян мяьлуб оландан сонра юзцнц йетирди вя мяни бу кишийя
вердиляр ки, апарсын”.
Бу комик моментля ашыг бир даща эюстярмиш ки, фярд кцтлясиз
зяиф вя аъиздир.
Икинъи ясяр “Ашыг Мусанын дастаны”дыр.
Бурада чох мараглы щадися верилиб. Бир тойда ашыг Муса ча-
лыркян, кябин кясмяк цчцн молла эятирилир. Молла чальыны ешидиб де-
йир: “...пейьямбярин цзцня шапалаг вуран кимдир?”
Ашыг Муса юзцнц нишан вердикдян сонра Молла ону тящгир
едир. Халг сяняткары Муса она сазла ъаваб верир, о разы олмур ки,
онун сазы тящгир едилсин.

Йолдан чыхыб йолун азмыр,


Иблис кими ара позмур.
Молла кими ъаду йазмыр,
Ня эцнащы вар телли сазын?

Фикрини вермя гялямя,


Зцлцм елямир алямя.
Пулуну вермир сялямя,
Ня эцнащы вар телли сазын?

Сазыны мцдафия пярдяси алтында Ашыг Муса сялям верян, ъаду


йазан моллалары ифша едир. Ясярин идейа саьламлыьы бурдадыр.

26
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Цчцнъц парча “Хяййат Мирзянин даьлара дедийи сюзляри”дир.


Бу парча йалныз тябият тясвириндян ибарятдир. Бундан сонра
“Хяййат Мирзянин Ъащан мцщарибясиня дедийи шеирляри” вардыр.
Парчадан бялли олур ки, ашыг чох елементар олса да, щярбин
империалист мараглар (йерляр зябт етмя вя и.а...) дашыдыьыны щисс едир.
Ашыг сонра эюстярир ки, халглар бирляшиб чары йыхдылар. Бурада
интернасионализм дуйьулары да вар. Бу парча сийаси щяйатын фолк-
лорда якс олунмасына ян йахшы мисалдыр. Даща сонракы ясяр “Ашыг
Ялясэярин гардашы Мящяммядин юз арвады иля дейишмяси”дир. Бу
дейишмя дя бир габыг ичярисиндядир. Киши йун чуха севир, иняйи са-
тыб йун алыр, арвады ися чуха явязиня чил тохуйур, бурадан да де-
йишмя башлайыр. Дейишмянин бир чох мараглы тяряфляри вар. Бурада
ифадя тямиз, фикир айдын, мцраъият сямимидир.
Арвад:
– Ай киши, эет мяня бир палтар ал эятир. Бошанарам эцнц гара
дцшярсян.
Дейишмя бу зарафатчы мцраъиятля башлайыр. Мящяммядин илк
ъавабы ися будур:
Мящяммяд:

Арвад мяндян ьейра сяни ким сахлар,


Бурдан чыхыб эедиб щара дцшярсян.

Дейишмя бу планда инкишаф едиб, марагланыр. Сон парча


“Ашыг Щцсейнин моллалары щяъви”дир. Бу парча идейа етибары иля ян
саьлам нцмуня олмагла бярабяр ифадя, шеириййят етибары иля дя ян
дольундур.
Мисал эюстярмякчин бир бянди сечмяк мцмкцн дейил, бцтцн
шеир гцввятлидир. Бу парча няшр вя тяръцмяйя (даща ясас Азярбай-
ъан дилиндя няшря) чох лайигдир.
Ифадядя халг дили хцсусиййятляри вардыр:
“...сяркардаларымнан бирликдя бир эюзял зийафят едиб...”.
“Сяркардаларымнан” сюзц сонундакы нан “илян” сюзцнцн гы-

27
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

салмыш “лан”, “лян” формасындадыр, сондакы “н” сяси “л”-я тясирля


“нан” алыныб (сяркардаларымнан).

Даьлардан уъадыр Мурьузун даьы,


Щеч ейнимдян чыхмыр шыр-шыр булаьы.
Эюйчяк эюзяллярин бурур бухаьы,
Исти дяйяр дюняр хязана даьлар”.

“Бурур” сюзцнцн ясли “булур, билур”дир. Йеня “р” сяси “л”-я


тясир едиб.
Бязян феллярдя мцзаре шякилчиси “ар”ы “у” явяз едир (“ар”,
“яр”, “у”, “ы”, “ц”, “и”).

Бизим йерин ийитляри,


Эиряр мейдана мярд олу.
Юлцнъя мейдандан дюнмяз,
Аьзы ганлы боз гурт олу.

Бунлар ичиндя “Короьлу”, “Ашыг Мусанын дастаны”, “Яляс-


эярин гардашы Мящяммядин арвады иля дейишмяси” щям няшря, щям
дя тяръцмяйя щцгуглудурлар. Азярбайъанъа няшря лайиг парчалар
ися “Ашиг Щцсейнин моллалара щяъви”дир. Галан ики парча (Хяййат
Мирзянин) орта гиймятлидирляр.

28
КОРОЬЛУ

Сюйляди: Ашыг Мирзя (Товуз району)


Йазыйа алды: Щцсейн Искяндяров

Короьлунун бязирэанлары соймасы

ИЗЯ щардан сюйляйим Чардаклы Чянлибелдя


гоч Короьлундан. Короьлу бир эцн оьул
явязиндя эюрдцйц Ейвазы йанына чаьырыб деди:
– Оьул, мяня бу ахшам хцсуси олараг сяркар-
даларымнан бирликдя бир эюзял зийафят едиб, стол
ачыб ъюнэя ятинин кабабы вя нарын шярабы иля
бизи сераб етмялисян.
Ейваз деди:
– Аьа Короьлу, баш цстя. Кими ярз едирсиз, чаьырым.
Короьлу адларыны демяйя башлады: Яввял Щалайпозан Иса-
баланы, Дямирчиоьлу дяли Щасаны, Бялли Ящмяди, Танрытанымаз вя
Тцфдаьыдан вя башгаларыны чаьырарсан. Вя йеня Ейваза Короьлу
тапшырды ки:
– Бизи бу ахшам ня дойдура биляр?
– Сян ня десян, о дойдурар.
– Ики ъюнэя, сяккиз пуд шяраб, онлара йетик соьан, турп,
кялям олса кифайятдир.
Ейваз эцндцздян тядарцк эюрцб, шейляри щазыр вя сяркярдяляр
о бири дялилярин хябяри олмадан чаьырылыб бир-бир, ики-бир щаман
вядядя эялдиляр. Ямма Щалайпозан щамыдан сонра дцз Ейвазын

29
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

йанына эялди, деди:


– Ейваз, билирсянми нийя йанына эялдим?
Ейваз:
– Буйур, – деди.
– Бу ахшам Короьлуйа шярабы чякяряк вермялисян.
Сябябин Ейваз хябяр алдыхда:
– Горхурам ки, Короьлу бярк кефлянся бизя еля йеря эетмяйя
ямр едяр ки, орайа щеч эцндцзц дя эетмяк олмаз.
Ейваз разылыг вериб арястя мяълис гурулду. Нийар ханым са-
ьында вя Пяризад ханым солунда олмагла Короьлу башда отур-
мушду. Цчцмъц арвады Телли ханым ися Ейвазла бирликдя айаг-
цстцлцк едирди. Щалайпозан ися столунун айаг тяряфиндя отуруб
Ейваза эюз йетирирди ки, Короьлуйа шярабы аз версин.
Короьлу башдан ямр верди ки, Ейваз, бу ахшам бу столда
эяряк йаь, бал, мотал, шараб, кябаб, шампур бир-бириня гарышсын.
Ейваз ялгал:
– Баш цстя, деди.
Бир тяряфдян кябаб тюкцлдц, бир тяряфдян шяраб верилди. Йе-
мяк базары еля ачылды ки, еля бил ки, гардалыйа ъамыш долуб.
Щалайпозан щярдянбир Ейваза дейирди ки, Короьлунун ба-
дясини йарымчых етсин, вурщавур, бу йещайе эеъя йарыйа кими дя-
вам етмишди ки, Короьлу башыны бирдян тик галдырды. Щалайпозан
онун цзцня баханда эюрдц ки, Короьлунун эюзцнцн ичи саггызын
аьаъынын кюкцндян гырмызы олуб. О саат нязяри Ейваза дюндяриб
щим ейляди вя деди:
– Мян сяня демядимми Короьлуйа шярабы аз вер, инди дя
эюзля.
Короьлу цзцнц Ниэар ханыма чевириб деди:
– Мян юлцм, аналар оьул доьанда мяним кимисини доьуб,
доьаъагмы мана сюйля?
– Ня барядя сорушурсан?
– Мярд ийидликдя, дцшман галасыны даьытмаглыгда.
– Бяс сян бу ийидликляри едяндя башга дялилярля бирликдя етми-

30
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

сян, йохса тяк етмисян?


– Хейр, дялилярля етмишям – дейяряк Короьлу ъаваб вердикдя
Ниэар дейир:
– О ийидлийи еля мян дя едярям, щесаб одур тякъя юзцн
едясян.
Короьлу Ниэар ханымын бу сюзцндян намуса эялиб деди:
– Ниэар ханым, яйяр сабащ эцнортайа кими тяк ийидлик етдим
елямишям, йохса мян Короьлу дейилям.
Щалайпозан йеня дя бурада Ейвазы данлады ки, о тапшырыьа
бахмайыб шярабы Короьлуйа чох вермишди.
Короьлу фирсяти фотя вермяйиб еля о саат Дяли мещтяря ямр
едиб Гыраты йящярлятди вя бцтцн ъянэ силащыны эютцрцб айаьа галхды.
Щеч кяс ъясарят едиб она демяди ки, бу эеъя вахты щара эе-
дирсян? Короьлу да бунлара эедян йерини демяди. Дяли мещтяр Ко-
роьлуйа деди ки:
– Буйурун, ат щазырдыр.
Короьлу гыьылъым кими йерийиб Гыратын белиня галхды вя Ниэар
ханыма деди:
– Сабащ эцн-эцнортайа кими ешидярсян.
Ниэар ханым Короьлуйа вердийи ъявабдан чох пяришан ол-
мушду.
Короьлу эедяндян сонра Ниэар ханым дялилярдян хащиш етди
ки, онун далынъа эедиб эюз-гулагда олсунлар ки, дцшман она эцъ
эялмясин.
Дялиляр о саат гарабагара Короьлунун далынъа эетмяйя
башладылар.
Короьлу о эеъяси сящяря кими бцтцн кечидляри, ъисирляри арах-
арах елядися дя ялиня бир шикар кечмяди ки, Ниэарын тянясиндян
гуртарсын. Короьлу щара эедирдися дя Гыратынын налынын гыьылъымы
иля дялиляр дя эедирди. Эцн чыхана кими Короьлу бир шей тапа
билмяйиб. Бир орманлыьа дцшдц. Истиращят етмяк мягсядиндя иди ки,
бирдян дюнцб баханда эюрдц ки, бир нечя зябяр дяст атлылар эялир.
Короьлу бурда деди ки:

31
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

– Ийитлик он гысмыдыр, доггузу гачыб гуртармагдыр, бири щеч


эюзя эюрцкмямяк.
Истяди аты минсин, эюрдц ки, бунлар юз сяркярдаларыдыр. Атлылар
йахынлашыб Короьлуйа салам вериб дедиляр:
– Аьа Короьлу, ня эязирсян? Сян щара, буралар щара?
– Аты иштащланмагдан ютяри эяздирирям, – дейяряк Короьлу
ъаваб верди.
– Бяс сиз ня ахтарырсыз?
– Бизим атымыз арпа, саман йемирми? – дейяряк дялиляр
атлардан дцшцб Короьлунун йанына эялдиляр.
Бу заман Короьлу бир тяпяйя чыхыб ятрафа нязяр салды вя эюр-
дц ки, йолдан бир бюйцк бязирэан карваны эялир. Короьлу гайыдыб
йолдашларына бюйля деди:
– Сиз бурада дурун, мян эедиб бу карванын таъириндян ашыг
палтарында силащымы эюстярмядян он аршынлыг истяйяъяйям . Яйяр
верди атларымыз ня эютцря бился, ону апараъайыг, яйяр вермяся она
бир сыьал чякяъяйям. Йцкдя дашы галмайаъаг, пяйядя юкцзцн ипи,
дейиб Короьлу атланды вя йолдашларыны тяпя цзяриндя гойуб юзц
йетирди бязирэанбашынын габаьына вя аъизаня сурятдя деди:
– Яфяндим, сизя бир гач кялмя сюз йаншайым, явязиндя мяня
цч-дюрд аршын бездян, гядяйдян ианя единиз.
Бязирэан рядд ъаваб еляди.
– Индики вермирсян, де эюрцм, сян тюкцлян йер киминди, мян
дуран йер киминди?
– Мян тюкцлян йер Мухтар пашанын, сян дуран йер хынзыр,
пязявянк говур Короьлунун йериди.
Короьлу бурда деди:
– Чох йахшы айытдын, мян пязявянк Короьлунун йериндя сюз
охуйаъаьам, истяр гулах асарсан, истямясян гулахларына памбух
тыха, – дейиб сазы щярляди:

Эял сяня сюйляйим, бязирэан башы,


Эялмишям бурдан щаъ олам эедям.

32
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Даьыдам гафиляни, тюкям малыны,


Эялмямишям бурдан аъ олам эедям.

Короьлу “щей” дейиб чыьыранда бязирэан башы гулахларыны


ялляри иля тутду деди:
– Пязявянк йаншах, эет анрыда йанша!
Короьлунун сясин Исабала ешидиб, Щалайпозаны тяпяйя чаьы-
рыб деди:
– Дейясян, аьа Короьлунун сювдасы тутмады, мян эетдим,
– дейя эялиб карванын алт тяряфиндя дайанды.

Короьлу дявам едяряк:

Гогайа саларам инди башыны,


Дидяндян ахытарам ганлы йашыны.
Ъида иля юлчярям ал гумашыны,
Нягдирин олмасам вяъи алам эедям.

Щалай позан ъида сюзцнц ешидиб Бялли Ящмяди юз йериня


гойуб карванын саьына кечди.
Бязирэан башы эюрдц ки, йох ишдян иш доьур, истяди ашыьы разы
сала. Она он аршын гядей тяклиф етди. Короьлу тяшяккцр едиб сюзцня
башлады:

Короьлуйам, сярт гайадан атыллам,


Щарда истясям, орада тапыллам.
Аъ гурд кими йыьнаьыныза тяпиллям,
Ортадан олмаса, уъ алам эедям.

Короьлунун “уъ алам эедям” сюзлярини Бялли Ящмяд ешидиб


йолдашларына деди ки:
– А балам, хярмян цстцдц, бостан позулур, эюряк урудан
бизя дцшярми, – дейяряк карваны ищатя елядиляр.

33
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Короьлу ися ишаря иля онлара гандырды ки, щяля деймийин! Бя-
зирэан бурада горхуйла Короьлудан сорушду:
– А йаншах, сянин вязифян йаншахлыгды, йохса башга сянятин
дя вармы?

Короьлу алды:

Бизим йерин ийитляри,


Эиряр мейдана мярд олу.
Юлцнъя мейдандан дюнмяз,
Аьзы ганлы боз гурд олу.

Сярт гайада йурд олмаз,


Мцхяннятдя сюз дярд олмаз.
Чаггал янийи гурд олмаз,
Эеня гурд оьлу гурд олу.

– Йаншах, бу атлылар сизин йерин адамларыды, йохса йол адам-


ларыды?
– Мян онлары танымырам.

Дялилярим вар фовъу-фовъу,


Ат миниб дцшман говуъу.
Дцнйада гочах совуъу,
Короьлу кими мярд олу.

Дейиб сяркардалара ямр етди ки, карванын ичиня эириб фягир-


фцгяраны, нюкяр-мцкяри кянара чыхарсынлар.
Ямря ямял олду вя Короьлу юз ялиля тайлары ачыб, бязирэана
нюкяр оланлара йцклярдян бюйцк щагг вериб евляриня йола салды вя
йердя галан йцкляри атлара вуруб ики тай да бир гатыра йцкляйиб
бязирэаны гатырын белиня бир топ аь иля сарыйыб йедяйиня алды вя
йолдашларына:

34
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

– Щайдайын, деди, ямма Ниэарын ахшам дедийи сюз Короь-


лунун йадындан чыхмыш иди. Карванын галан маллары ютян-кечяня
галды.
Бир хейли йол эетмишдиляр ки, Ниэарын дедийи Короьлунун йа-
дына дцшдц вя тез сирдашы Щалайпозаны чаьырыб деди:
– А киши, сян бари мяним йадыма эеъяки ящвалаты салмадын,
инди иш-ишдян кечиб, бах эюр сян далъа эялян сяркярдяляри бир-ики саат
лянэидя билярсян, мян юзцмц габаьа салыб Ниэарын тянясиндян
гуртарым.
Щалайпозан Короьлунун сюзц иля дялиляри алладыб яйляди.
Короьлу бязирэаны да гатыры иля эютцрцб Гыраты гямчиляди.
Ниэар ханым Короьлунун йолун эюзляйирди, бир дя эюрдц ки,
Короьлу эялир, йедяйиндя дя бир йцклц гатыр эятирир, йцкцн арасында
да бир яряб бязирэаны вардыр ки, бир эюзц аьарыр, биръя дя диши.
Ниэар ханым Короьлунун габаьына чыхыб деди:
– Авын ганлы!
Короьлу ялини саггалына тутуб:
– Ямини таны! – деди.
– Ялбятдя, танымасам, сяня эялмяздим, няинки мян, бялкя
дя щяр кяс сянин щцнярини таныйыр, – дейиб ловьалананда бязирэан
башыны йцкцн арасындан галдырыб деди:
– Ай ханым, мяни шил-кцт едянляр бах, о далда эялянлярдир.
Бу киши мян мяьлуб оландан сонра юзцнц йетирди вя мяни бу кишийя
вердиляр ки, апарсын.
Бязирэанын бу гырмызы сюзцндян Короьлу чох гязябнак олуб
деди:
– Тягсир мяним юзцмдядир ки, сяни бура дири эятириб чыхарт-
дым.
Бу анда эеридя галанлар да эялиб чыхдылар.
Короьлу бязирэаны щябся алдыртды, ямма о эеъя яряб палта-
рыны сойунуб дамын пянъярясиндян чыхыб гачды. Сящяр Короьлу бя-
зирэанын гачдыьыны билиб дялиляри йыьыб саз иля ямр верди:

35
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Ярябистанлы иду бир гул гачыртдым,


Арайын, ахтарын, тапын эятирин.
Десяляр ки, эириб дяликсиз даша,
Апарын Фярщады, чапын эятирин.

– Щараны ахтараг? – дейяряк дялилярдян бири хябяр алды.

Короьлу:

Ахтарын Щяляби, эязин Мисири,


Баьлайын йоллары, кясин ъисири.
Гол-гола баьлайын, тутун йесири,
Сягири кябиря гатын эятирин.

Дялилярдян бири деди ки:


– Сян дейян шящярляр хан-бейлярин ихтийарындадыр, ора эетмяк
бизя мцмкцн олармы?
Короьлу ъявабында деди:

Короьлу ичибди дцшман ганыны,


Няря чякся щяр давада танылы.
Гырын вязирлярини, тутун ханыны,
Дейярини дяймязя сатын эятирин.

Ниэар ханым иряли йетириб:


– Эедиб эедиб, гой эетсин, нийя онун далынъа нащаг ган
тюкдцрцрсян?
Короьлу Ниэар ханымын сюзцндян чыхмайыб йериндя яйляшди
вя саьлыг олсун, гачанла бир дя эюрцшярик, деди. Вя тазадан юз
дялиляри иля ейш-ишрятя мяшьул олдулар.

Сон.

36
“АШЫГ МУСА” ДАСТАНЫ

Сюйляди: Ашыг Мирзя


Йазыйа алды: Щцсейн Искяндяров

ЮЙЧЯЛИ ашыг Мусаны бир тойа эятирмишдиляр. Бу


той йейясинин биръя дяня оьлу вар иди.
Оьланын атасы Аллащла играр етмишди ки, биръя
оьлум олайды, онун тойуна ашыг Мусаны чаьы-
райдым. Она эюря щямин ашыьы чаьырмышдылар. Бу
тойа молланы да чаьырмышдылар. Молланы чаьырма-
ьа эедян адама молла демишди ки, тойда чальы цчцн ня вар. О
адам ися дцшцнмяйиб демишди ки, бир йахшы ашыг дявят елямишик.
– Кимдир?
– Гоъаман ашыг Мусадыр.
Молла етираз едиб деди ки:
– Орада мусиги чалыныр, щярамдур, эяля билмярям, пяйгям-
бярин цзцня шапалаг вуран кимдир?
Оьлан гайыдыб эялди вя той йейясиня молланын дедиклярини йе-
тирди. Той йейяси эюрдц яйяр молла эялмязся хяръи бадя эедяъяк, гы -
зын кябини кясилмяйяъяк. Ялгяряз молланын онун йавуг адамлары
васитясиля аьзыны пийляйиб щашан кашанла тойа эятирмяйя вадар ол-
дулар.
Молланы эялян эюрцб той сащыбы чалмагда олан ашыг Мусайа
тявягге еляди ки, бир азъа сазы эизлятсин, гой молланын йери мцяййян
олсун.
Молла ичяри эириб ики саат динэили хуш ейляйиб дизи цстя налчайа

37
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

отурду.
Молла бир аздан башыны галдырыб сорушду ки:
– Бурада дейирляр ашыг вар, о кимдир?
Ашыг Муса ъавабында деди:
– Молла ями, о мяням.
Молла эюрдц ки, бир орта йашлы ашыхдыр. Она мцраъият едиб
деди:
– Ядя, утанмырсан гырхында дюнбцля дюйцрсян?
– Нейя?
– А балам, эет намаз гыл, оруъ тут. Бу тясярятдцн йалыхдан
ня чыхар? Дцнйа базарына эялмисян, ахурят эцнц газан.
– Молла ями, мяним сазымын ибадятя ня дяхли вар?
– Эядя фцзул, бя ъящяннямдян дя горхмурсан?
– Молла, бяс дейирляр ъящянням анъаг моллалар цчцндцр?
– Неъя?
– Эюрцрям аъыьын тутур, онда сазла гулах вер.
Молла сусуб динмяди.
Алды ашыг Муса:

“Мирзяъаны” щавасында

Мяълиси абад ейляйир,


Ня эцнащы телли сазын?!
Мялул кюнлц шад ейляйир,
Ня эцнащы телли сазын?!

Йек шяъярди, йек дя дямир,


Щагг юзц ейляйиб ямир.
Анд ичиб рцшвят йемир,
Ня эцнащы телли сазын?!

Йолдан чыхыб йолун азмыр,


Иблис кими ара позмур.

38
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Молла кими ъаду йазмыр,


Ня эцнащы телли сазын?!

Фикрини вермир гялямя,


Зцлум елямир алямя.
Пулуну вермир сялямя,
Ня эцнащы телли сазын?!

Муса вясфин сюйляр саза,


Ешидян эяляр аваза.
Охшамыр ки, бинамаза,
Ня эцнащы телли сазын?!

Сон.

39
ХЯЙЙАТ МИРЗЯНИН ДАЬЛАРА ДЕДИЙЫ СЮЗЛЯРИ

Сюйляди: Ашыг Мирзя


Йазыйа алды: Щцсейн Искяндяров

Ел йайлаьа чыхдыьы вахтдан гузу гырхылыб ел арана


кючяня киби дедикляри.

Ибтида эюзялляр чыханда сяня,


Эцллярин дюнмцшдц цммана, даьлар.
Сярчешмяли лейли фярли булахлар,
Эушяляр батмышды думаня даьлар.

Эушимя эяляндя гушларын сяси,


Ешитъяэин оллам илляр хястяси.
Бязянярди гыз-эялинляр дястяси,
Гулгула чаларды ъящаня даьлар.

О байрамлы чыхан, шащын даьыдыр,


Дюрд ятрафы тамам бещишт баьыдыр.
Дястя-дястя эялин-гыз йыьнаьыдыр,
Бцлбцл тяк эялирляр фяганя, даьлар.

Гушчу ели чыхан шащ мейданыдыр,


Дилдя язбяр олан Топашаныдыр.
Бюйцк Эюзялдяря шащ фярманыдыр,
Чичяклярин дюнцб ня ганя, даьлар.

40
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Бизим Юкцз даьы марал ойудур,


Киркитдинин дюшц ризван евидир.
Дурлу булах аб-кювсяр суйудур,
Дамдаш тяк эялибди ъащаня даьлар.

Евсизлик йайлаьы бянзяр бярбяря,


Зярэар олам, тутам ляли-эювщяря.
Солубду эцллярим, дюнцб шешпяря,
Доланыб бахырам щяр йаня, даьлар.

Даьлардан уъадыр Мургузун даьы,


Щеч ейнимдян чыхмыр Шыршыр булаьы.
Эюйчяк эюзяллярин бурур бухагы,
Исти дяйяр, дюняр хязаня, даьлар.

Ешг уъундан мян дя эялдим аманя,


Гыш эяляндя башым дюнцр думаня.
Мяхлугатын кючцб эедир арана –
Мцхтясяр галырсан вираня, даьлар.

Мирзя дейяр, дярйаляря даласыз,


Ширин ъанымы ешг одуна саласыз.
Биз эедирик сиз саьлыгла галасыз,
Эюрцшмяймиз галды эцманя, даьлар.

Сон.

41
ХЯЙЙАТ МИРЗЯНЫН ЪЯЩАН МЦЩАРЫБЯСИНЯ
ДЕДИЙИ ШЕИРЛЯРЫ

Сюйляди: Ашыг Мирзя


Йазыйа алды: Щцсейн Искяндяров

Ибтида гцлгцля дцшдц дцнйайя,


Шащлар зиддик салды ъящаня, миллят.
Бала назил олду эюйдян зяминя,
Ода тяргиб олду инсаня, миллят.

Австра Селбинян едяндя щцъят,


Нигалай Германийа баьлады тинйят.
Фирянк, инэлис, османы девлят,
О эцндян эирдиляр мизаня, миллят.

Чорнагор, Италийа, Румани, Булгар,


Америга, Белгийа, Йапон, Китайлар.
Црйан гылынъ ялдя хядянэ, хянъяр,
Тамам ярсиз галды зянаня, миллят.

Бахдылар юврятляр галыбды ярсиз,


Йандылар атяшя нари сягярсиз.
Мцлкляр бяйлярдяди, ряиййят йерсиз,
Тцстцляри галхды асимана, миллят.

42
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Щямайин фиргяси баьлады дястя,


Фиргя фиргянян эирдиляр бястя.
Ъцмляси эялди мяслящят цстя,
Варды ялляриндя бящаня, миллят.

Иъмаи-щямайин гылды мяслящят,


Бу ъцр зцлм олмаз йазыхды миллят.
Эедиб шащдан истядиляр щцрриййят,
Шащ билмяди эетсин щайаня, миллят.

О дямдя Нигалай олду дилпара,


Истяди йетирсин онлара йара.
Кимсини ода атды, кимисини дара,
Кимисини гярг етди цмманя, миллят.

Сосйалист демогратлар буна бахдылар,


Ъанларыны атяшляря йахдылар.
Нигалайы юз тахтындан йыхдылар,
Мцшкцл ишляр дцшдц асаня, миллят.

Эцръц иля малаган, ирмяни, урус,


Бцтцм ъями миллят гардашды мящбус.
Йцз бундан ягдям сюзц вар мяхсус,
Саташа щцммяти йезданя миллят.

Де гой мян данышым сян йериндя дур,


Щанаг йердя дурма мяндян разбор.
Алысан ялиня бир дана мавзур,
Щямсайя олубсан Фируня, миллят.

Мян ня щагг ейлярям мизяммят сяни,


Бабан верян гойду хцлдц бярини.

43
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Мяскян етди сяряндибин йерини,


Мялакяляр гойду кяманя миллят.

Сонра бир щцкумят эяляр олар ядалят,


Эцнащкар кимсяйя едя язиййят.
Сувах йерини алмаз тялх олу щювгят,
Ийит эяряк онда дайаня, миллят.

Гойун эетсин бу салонлар ращят,


Нечя илдя чох чякибляр мяшяггят.
Эетсин ушаьыны етсин зийарят,
О дям дяхил олун ещсаня, миллят.

Демя Хаййат Мирзя ня диваняди,


Дедийи кялмяляр чох яфсаняди.
Гойдуьунуз дцнйада ня нишаняди –
Афярин сиз кими инсаня, миллят.

Сон.

44
ßðòîüðîë Úàâèä

“БОЛУ БЯЙ” НАЬЫЛЫ ЩАГДА

ЗЯРБАЙЪАН фолклорунун шащ дастаны


“Короьлу” бир чох вариантлара маликдир. Бу
наьылда мяркязи щадися Болу бяйля Короьлу-
нун вурушу мцнасибятидир. Щадисяни даща
эениш вермякчин ашыг узун эириш сюйлямиш ки,
бурада Короьлунун ушаглыьы тясвир олунур.
Щадися Иранда Шащ Аббас вахтында ъяряйан
едир. Шащ Аббас бир ат шяклини бяйяниб ямр едир ки, бу ата охшар бир
ат тапын. Мещтяри Ъанбаз Яли (Рошянин атасы) кичик, лакин щяля
защирян чиркин ат эятирир. Шащ гязябляниб эюзлярини чыхартдырыр.
Бир шейи гейд етмяли ки, Шащ Аббас образы фолклорда мцсбят
шащ кими тясвир олунуркян, бурада рязилдир. Демяк, халг адил
щюкмдар танымыр. Бу беля дя олмалыдыр, чцнки онлар барышмаз
гцтблярдир. Шаща олан нифрят илкян Рошян симасында верилир. Гырат
бюйцмцш. Шащ эюрцб бяйянир, ону истяйиркян, Рошян ъаваб верир
ки, биз сяндян яскик оьланыг? Бу Рошянин шаща дейил, халгын
шащлыьа нифрятидир, юз щцгугуну тяляб етмядир. Халг нифряти сонра
юзцнц даща айдын эюстярир. Бу милли ахын дейил, интернасионал халг
ахыныдыр. Тясадцфи дейил ки, Короьлу мешядя дюрд няфяря – яряб,
тцркмян, тат вя кцрдя раст эялиб дост олур.
Бу гачаг дястяси дя дейилдир, бу халг ирадясинин тяъяссцмц,

45
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

ифадясидир. Буна эюря Короьлу иля Эизироьлу Мустафа дост олур.


Короьлуда щуманизм дя вар. О, юзцня щцъум едян Болу
бяйи тутуб юлдцрмяк явязиня оьуллуьа гябул едир. Болу бяй
хяйанят едиб, ону шащлыьа тяслим едирся дя, Короьлунун досту
Исабала ону хилас едир. Даща эениш сюйлясяк, йяни халгын азадлыг
идейасына бязян хяйанят едянляр олмасына бахмайараг, о мяьлуб
едилмяздир.
Елмляр Академийасынын Азярбайъан филиалы “Короьлу” дас-
таныны бцтцнлцкля чапа щазырлайыр. Шцбщясиз ки, эиришдя дастанын ел-
ми анализи вериляъяк.
Наьылын лексиконунда архаик елементляр вардыр.
“Короьлу яля кечирдийи овдан дявячиляри дя байландырыб йола
салды” (“байландырмаг” “дювлятляндирмяк” демякдир).
“ – Яйб елямяз айыт” (“айытмаг” “сюйлямяк” демякдир).
“Беш миня йавуг дяли Болу бяйин башына йыьылдылар” (“йавуг”
“йахын” демякдир). Бцтцн бу кялмяляря “Дядя Горгуд”да тяса-
дцф олунур. Академийа филиалы бу дастаны чапа щазырладыьындан ча-
пы лцзумсуздур. Тядгигат Кабинети чапдан сонра юзцндяки
материаллар ясасында фикрини билдиря биляр.

09.02.1940

46
БОЛУ БЯЙ

Сюйляди: Ашыг Мирзя


Йазыйа алды: Щцсейн Искяндяров

Устаддама1

Конул сяня нясищят дейим,


Шяри иблисдян эен эяз.
Цстц тязя, евин касыб,
Кялля гуралардан эен эяз.
Аллащын дярсин билмяйян,
Бинямаз кимсядян эен эяз.
Нашы, надан чох вардыр,
Надан кимсялярдян эен эяз.

Юзц бир, ады мин бир,


Вериб бу елми мярифяти.
Накасдара табе олма,
Накасын олмаз сифяти.
Мяндян сяня аманатды –
Йемя намярдин нимяти.
Чюряйи кясяндя ъаны эедяр,
Онун олмаз кярамяти.
Динмяз-сюйлямяз,
Гарагабахлардан эен эяз.
1
Устаддама – устаднамя

47
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Юзц бир, ады мин бир,


Вериб бу елми-камалы.
Данма мящшяр диванында,
Сурарлар сурги-сувалы.
Шейтан адам сюз ахтары,
Сюз ичин дава салы.
Шейтан кими йыгар малы,
Ня йейяр, ня йедиряр,
Намярд кимсянядян эен эяз.

Эял бичара Аллащверди,


Чаьыр о Ъялили Ъяббари.
Аллащ бирди ики дяэил,
Будур дилимин язбяри.
Йцз иэирми дюрт мин няби,
Танымышыг пяйгямбяри.
Ай аьалар, сизя дейим,
Будур кюнлцм олан вары.
Нашы, надан чох вар,
Накяс кимсянядян эен эяз.

Йолдашлар, хябяри щардан верим, Исфящан шящяриндян, шащ оь -


лу Шащ Аббасдан. Шащ Аббасын сядр язями чайчыханайа эириб ора-
да дивардан асылы бир вяъищ ат шякли эюрцб, онун эюзяллийиня мат
мябнут галды. Евя гайыдаркян щямин атын тярифини шаща нягл едиб,
беля ат ясил шащ малы ола биляр, деди. Шащ ямр верди ки, эедиб о шякли
эятирсинляр. Шякили эятирдикдя шащ бу шякли олдухъа бяйяниб сядр язя-
мя деди:
– Вязир, бюйля бир аты мяним цчцн ким эятиря биляр?
– Шащ саь олсун, беля аты анъах Ъанбаз Яли тапа биляр.
Щямин саат шащын ямриля Ъанбаз Яли щцзуря чаьырылды.
Шащ Аббас атын шяклини она эюстяриб, бу тящяр-тюрдя бир ат
мяним цчцн тапмалысан дейя Ъанбаз Ялийя сифариш верди.

48
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Ъанбаз Яли ъаваб верди ки:


– Шащ гурбанын олум, беля ат Ярябистан малыдыр, горхурам
ки, сифариш узун чякя. Яйяр вахта дюзсяниз эятиря билярям.
– Щяр ня вахт чякся дя эятирмялисян.
Ъанбаз шащын буйруьу иля бир гядяр гызыл эютцрцб Ярябистана
доьру ряван олду.
О эетмякдя олсун, сизя хябяр верим Ярябистандан. Ярябис-
танда бир дяниз кянарында илхы отлайырды. Бу щалда дяниздян бир ай-
ьыр ат илхыйа эириб бир мадйанла ъцтляшди. Илхычы щямин мадйаны
эюзляйиб доьан кими дайчаны эятириб сащибиня верди. Ат сащиби эюр-
дц бу дайча чох бядянъиря щейвандыр, башы вя айаглары эювдясиня
нисбятян йекядир. Аллаща пянащ дейиб дайчаны бяслямяйя башлады.
Дайча бир йаша долдугда анасынын йанына дцшцб илхыйа эедирди,
ъамаат ися буну эюрцб етираз едирдиляр ки, бу бирягбят ат баласы ил-
хыдан айрылсын, диэяр эюзял яряб атдарынын адыны батырмасын. Ат
сащиби ися тявягге едиб щямин аты илхыдан айырмады.
Бир эцн Ъанбаз Яли эязя-эязя эялиб бир якинчийя раст эялди.
Эюрдц ки якинчи якин якир, ямма онун йанында ися бир бядянъиря
ат баласы вар. Ъанбаз Яли ъудар олдуьундан таныды ки, бу бирягбят
атын эяляъяйи шащ истядийи ат кими эюзял яндамлы бир ат чыхаъаг. Она
эюря дя ата мцштяри чыхыб якинчийя гиймят демясини тяклиф етди.
Якинчи ися беля мцштярини Аллащдан ахтардыьындан сян сянин
Аллащын, ня верирсян вер, – деди.
Одур ки, ъанбаз Яли эятирдийи бир хуръун гызылын бир эюзцнц ат
сащибини ятяйиня бошалтды вя аты эютцрцб гачмаьа башлады. Еля билди
ки, ат сащибини аллатмышдыр.
Ъанбаз Яли орадан гайыдыб чатыр Тещрана. Тещранда Ъан-
баз Яли оьлу Рювшяня бир газма газдырыб, эятирдийи аты орада бяс-
лямяйя башлады. Бу минвал иля бу ат бир ай бурада галды. Бир айдан
сонра шаща хябяр чатды ки, Ъанбаз Яли шащын истядийи аты эятириб.
Шащ Аббас фярраш эюндяриб Ъанбаз Ялини йанына чаьыртды, Ъанбаз
Яли шащын йанына дахил олдугда шащ деди:
– Ъанбаз Яли, аты эятирдинми?

49
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

– Шащ саь олсун, аты эятирмишям, анъаг щяля ат щалында дейил-


дир. Ики ай мяня мющлят вер, аты ат тящяриня эятирим.
– А киши, бу ня сюздцр, щеч олмаса эятир бир тящяр-тюрцня
бахаг, йеня дя апар.
Ъанбаз Ялинин ялаъы кясилиб Рюшана деди:
– Аты шащын щяйятиня апар.
Рюшян аты чякя-чякя щяйятя салды. Шащ ися сядр язямлярля атын
тамашасына балгона чыхмышды. Эюрдц ат бирягбят, бищудя бир шей-
дир. Деди:
– Яли, мяня лайиг билдийин ат будурми?
– Шащ саь олсун, шащын башы цчцн бундан бир ат чыхаъаг ки,
эцн чыханла эцн батан арасында бу мисилдя ат олмайаъагдыр.
Шащын гязяби тутуб ъаваб верди ки:
– Бищудя оьлу, бищудя бу абырсыз шейи эятирмяйин азлыг етмир,
щяля бир башыма да анд ичирсян, милчи, бу саат эюзлярини чыхартын.
Милчи щазыр олуб Ъанбаз Ялинин эюзлярини ойду, сонра шащын
ямри иля аты да юзцня вериб гайятдян говдилар. Ъанбаз Яли аты
апарыб оьлу Рювшяня тапшырды вя онун йемини тяйин еляди.
Эюзляринин йарасы саьаландан сонра ъанбаз Яли тювляйя эириб,
ялляринин тямасы иля аты йохлайыб оьлуна деди ки:
– Тювляйя эяряк ки, ишыг дцшцр.
– Бяли, дцшцр.
– О дешийи дя тут ки, бурайа гятиййян ишыг дцшмясин.
Ъанбаз Яли бир айдан сонра ата баш чякиб эюрдц ки, ат тя-
мамян дцзялибдир. О саат оьлуна тапшырды ки, бу ата йарайаъаг
бир мющкям йящяр алсын. Онун да йедди йердян баьлайаъаг га-
йышлары олсун вя сонра тапшырды ки, ата дава тялими юйрятсин. Бир дяфя
Рювшян атыны тялимдян гайтараркян онун габаьына ики атлы чыхды.
Атлылардан бири шащ Аббас, о бириси ися онун сядр язями иди. Сядр
язям Рювшяндян сорушду ки:
– Оьлан, кимин оьлусан?
– Ъанбаз Ялинин.
Шащ иши удуздуьуну дуйуб деди:

50
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

– Оьлан, бу аты мяня сатарсанмы?


– Нийя, мяэяр биз сиздян яскик кишинин оьлуйуг.
Евя эяляркян Рювшян шаща раст эялдийини вя она вердийи
ъявабя атасына нягл еляди.
Ъанбаз Яли деди:
– Оьул, яэяр шащ аты эюрцбся, ондан ял чякмяйяъяк. Тез ол,
щазырлаш биз хоруз банында аты алыб гачмалыйыг.
Рювшян атасынын тапшырыьына эюря мал-мцлклярини сатыб сящяр-
чаьы атасыны атынын тяркиня алыб Ярзурума гачдылар. Ярзурумда
Рювшян атасына бир гуллугчу гадын тутуб атасынын интигамыны ал-
маг цчцн эерийя гайытды.
Короьлу аз эедиб, чох эедиб бир чай кянарына чатды вя орада
аты отдамаьа бурахыб, юзц йухуйа эетди. Алями рюйада бир шяхс
защир олуб деди:
– Оьул, бундан сонра сянин адын Короьлудур. Йухудан
ойандыгда эюряъяксян ки, чайын суйу сцтя дюнцб. Ондан яйяр ич-
сян, сянин сясиня вя дилиня чатан шей дцнйада олмаз.
Рювшян йухудан айылыб эюрдц доьрудан да чайын суйу сцтя
дюнцб. Сцтдян дойунъа ичиб тазадан орада йухлады. Щямин киши
йеня дя защир олуб деди:
– Короьлу, бу дяфя йухудан дурсан чайын суйуну гырмызы
эюряъяксян. О судан да ичсян, гийамятя гядяр сяня галиб эялян
адам олмаз.
Йухудан галхыб Короьлу гырмызы судан ичиб атына галхды.
Атыны сцрцб бир мешяйя эирмишди, эюрдц ки, гаршыдан беш няфяр атлы
гачаг чыхды: Бунлардан бири тат, бири тцркмян, бири яряб, бири кцрд-
дцр.
Гачахлар бир-бириня щимля баша салдылар ки, бу шяхсин атыны
ялиндян алмаг лазымдыр.
Короьлу бунларын фикрини анлайыб дейир:

51
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

“Ъянэи Короьлу” щавасында

Ярябистан чюлляриндя эязярдим,


Раст эялди мяня дюрд эиди.
Бири яряб, бири тцркмян, бири тат,
Бирисиндян хябяр алдым кцрд, деди.

Йенэи булдум дцшмянлярим бойурди,


Дцшмян дцшмяни эюряндя дурди.
Ярябъя йолдашына буйурду,
Ал мизрагы, голтуьуна дцрт, деди.

Эюрян олмаз Короьлунун сойуну,


Инди сизнян тутар бир гурт ойуну.
Щагг йаратмыш сизин кими гойуну,
Шикар овлар мяним кими гурт эиди.

Короьлу атындан дцшцб онларын дюрдцнц дя яли иля тутуб гол-


ларыны баьлады вя сонра ися йазыгы тутуб дюрдцнцн дя ялляринин ачыб
юзцня йолдаш еляди. Ясир дцшян гачаглар Короьлуйа мяслящят еля-
диляр ки, Чянлибел адлы йердя мяскян етсинляр.
Короьлу разы олуб Чянлибеля эялди вя онларла бярабяр щямин
йердя дцшярэащ салыб йашамаьа башладылар. Эет-эедя Короьлунун
шющряти ятрафы тутду. Шащ, хан вя бяэ-пашалардан гачаг дцшян ня
гядяр дялиляр вар идися Короьлунун башына йыьылмышдылар. Бир илин
мцддятиня Короьлунун беш мин йедди йцз йетмиш йедди дялиси ол-
ду. Короьлу йолдашларынын мяслящяти иля Ниэар ханымы арвад алды.
Сонра ися Короьлу цчцн Шащбаз ханымы да эялин эятирдиляр. Бир дяфя
май айында Короьлу пийада ова эетмишди. Онун мещтяри Мурту-
за аьасыны Чянлибелдя эюрмяйиб, дялилярдян хябяр алды ки:
– Короьлу щара эетмишди?
– Ова! – ъявабыны ешитъяк яввял инанмады, чцнки атдар тювля-
дя иди. Сонра пийадя эетмясини билинъя гят еляди ки, Короьлу овдан

52
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

бу дяфя саь вя сяламят гайытмайаъаг. Она эюря дя дялиляря тапшырды


ки, Короьлуну щязар пешясин (шяраб истяканыны) долдуруб мяня ве-
рин ичим. Муртузанын ямриня дялиляр бавяр едиб щязар пешяни шяраб
иля долдуруб она ичиртидиляр. Муртуза сярхош щалда Короьлунун
ряхтихабында йатды. Ялгяряз о эцнц Короьлуну мешядя йаьыш тутуб
ъум-ъумайя дюнцб евя гайытды. Вя йатмаг истяркян эюрдц ки,
юзцндян дя бир йекя зырпысы чарпайысында йатмышдыр.
Короьлу бу мясялядян щирсляниб Муртузайа бир силля вурду:
– Яблящ оьлу юзцня йер гящятдир ки, мяним йорган-дюшяэим-
дя йатырсан, йохса мяним саь гайытмаьымдан гятцмид олуб мя-
ним йерими тутмаг истямисян.
Муртуза бурадан гачыб эизлиъя тювляйя эириб Короьлунун
Гыратына сцвар олур вя бирбаша Триъан галасына, Эизироьлу Мустафа
бяйин йанына гачыр. Короьлу йухуда эюрдц ки, Гырат бир йола чыхыб
вя йол эетдикъя эюзцндян йаш тюкцр, о саат анлады ки, атыны гачырыб-
лар. Вагиядян сярасимя галхыб сазыны алыр, эюряк ня дейир:

“Яъям Короьлусу” щавасында

Бир гулум гачды Ярябистана,


Ахтарын, ахтарын, тапын, эятирин.
Голларын баьлайын тянэи дястиня,
Араба кюксцня гатын, эятирин.

Ъящд ейляйин йетишмясин эцзара,


Бир зарб эялин, ъаны дцшсцн азара.
Олуб-оланъасын тюкцн базара,
Дейяря-деймязя сатын, эятирин.

Йаша гоч ийидлярим, йаша,


Йазыланлар эяляр бу гяриб баша.
Гачыб эирмиш олса дяликсиз даша,
Фярщады апарын, чапын, эятирин.

53
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Эюрян олмаз Короьлунун сачыны,


Алан олмаз аь цзцндя мачыны.
Гылынъы, галханы, бящри лачыны,
Тазысын, туласын, атын эятирин.

Короьлунун бу охумаг сясиня дялиляр щамысы йыьылдылар вя


сорушдулар ки:
– Аьа ня щадися цз вермишдир ки, бу эеъя вахты бидар ол-
мусуз?
– Бу саат Муртуза иля Гыратдан мяня бир хябяр верин.
Дялиляр хябяр эятирдиляр ки, ня Муртуза вя ня дя Гырат вардыр.
Короьлу ъяваб верди ки:
– Иш-ишдян кечмишдир, сиз эедин йатын, мян ишя тящяр чякярям.
Сизя имди хябяр верим Муртузадан. Муртуза юзцнц Муста-
фа бяйин йанына чатдырмышды. Мустафа бяй щалал хош-бешдян сонра
Муртузадан гачмаьынын сябябини сорушур. Мустафа ися цзр тапа
билмяйиб дейир:
– Аьа, Короьлу щазырлыг эюрцр ки, бир эеъя эялиб сизи гырсын,
она эюря хябярдарлыьа эялмишям ки, сярщесаб оласыз.
– Йахшы, бяс еля ися нийя Короьлу атыны сяня вермишдир. Йягин
бир пис иш тутмусан, чуьуллуг едиб арамызы вурма.
Ямма Мустафа бяйин йолдашлары Мустафа бяйи инандырдылар
ки, бош тярпянмяк олмаз, бурада бир иш олмамыш олмаз. Одур ки,
Мустафа бяй лаялаъ беш мин дюрд йцз дяли эютцрцб Чянлибеля доьру
йцрцш етди. Короьлунун гулаьы сясдя иди, билирди ки, Мустафа бяйи
йолдан едиб эятиряъякляр. Она эюря дя онлар эялян вахты эцдцб га -
равуллары даьытыб гапы-пянъяряни дя ачых сахламышды. Бир вахт эюр-
дц ки, Мустафа бяйин гошуну ону мцщасиряйя алмышдыр. Мустафа
бяй ися Алапача атын цстцндя пянъярясинин гаршысында мейдан алыб
мцбариз истяйир.
Короьлу дярщал сазы эютцрцб пянъярядян беля деди:

54
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

“Дцбейт” щавасында

Йаз эялди, йанымдан кечди,


Эизироьлу Мустафа бяй.
Щюкмц эялди даьлар кечди,
Эизироьлу Мустафа бяй.

Бир аты вар Алапача,


Щайхыранда аьзын ача.
Маъал вермяз Гырат гача,
Эизироьлу Мустафа бяй.

Ниэар ханым бу сюзляри ешидиб деди.


– Гочах Короьлу, демя даща мян иэидям. Сянин ки, щяля
Мустафа эялмямиш юдцн даьылыб.
– Арвад, вагиядир, эюрцрям, сян бу ишя гарышма.
Мустафа бяй бу данышыьы ешидиб чох хиъалят чякди. Деди:
– Бир эядянин сюзцня инаныб, Короьлу кими иэиди арвадынын
йанына башы ашаьы елямяк щеч кишиликдян дейил.

Короьлу:

Бир гылынъы вардыр фанар,


Даша вурса ики бюляр.
Зярбаф эейяр, Дцр ат миняр,
Эизироьлу Мустафа бяй.

Щай десян щайа тяпяр,


Щуй десян щуйа тяпяр.
Короьлуну чайа тяпяр,
Эизироьлу Мустафа бяй.

55
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Короьлуйам шеш олайдым,


Бир атадан беш олайдым.
Сян илян гардаш олайдым,
Эизироьлу Мустафа бяй.

Мустафа бяй Муртуза деди:


– Муртуз, апар Гыраты йериня баьла, гылынъыны да бойнундан
асыб эет Короьлунун айагларына дцшцб ондан цзр истя. Дяли мещ-
тяр Мустафанын дедийи кими Короьлунун айагларына дцшцб “гул
хатасыз, аьа кярямсиз олмаз”, – деди.
Короьлу ъяваб верди ки:
– Сяни бахышламаздым, анъаг йанындакы нярин хатириня эцна-
щындан кечирям.
Мустафа бяй дя Короьлунун йанына эялиб тяклиф еляди ки, гар-
даш олмаьа да разыдыр, юзцнцн дя хащиши Чянлибелдя йашамагдыр.
Короьлу ъяваб верди ки:
– Мустафа, ня вахт Триъандакы тикилишлярини даьытсан, онда
инанарам ки, доьрудан да мянимля гардаш олуб ялбир вурушмаьа
разысан.
Мустафа бяй ямр верди ки, йцз юзцнцн дялиси вя йцз няфяр дя
Короьлунун дялиси эедиб Триъан гялялярини даьытыб Чянлибеля гайыт-
сынлар.
Дялиляр Триъан гялялярини даьыдыб Мустафа бяйин бцтцн вари-
датларыны Чянлибеля кючцрдцляр. Он эцнцн ярзиндя Короьлу Мус -
тафа бяйин дялилярини дя юз дялиляри кими йахшы эейиндирди.
Эцнлярин бир эцнцндя Короьлу йалгыз танынан чайын кюрпц-
сцнцн кясмишди. Бир дя эюрдц ки, Истанбулдан йцз ялли йцклц дявя
зырынгазурунгла эялир. Сян демя бу гафиля Истанбул худэяринин (ша-
щы) гафилясиймиш. Шых оьлу шащ Аббаса мал эюндяриб гызыл иля мцба -
диля етмяк истяйирмиш. Сарван эялиб йетишяндя Короьлу ону яйляйиб
тяклиф еляди ки, маллары сатсын. Сарван эцлцмсяйиб ъаваб верди ки:
– Бу дявялярин йцкляри ялли милйон гызыл едир. Сяндя о гцввя
щардадыр мцштяри чыхасан.

56
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Истанбул худэяри таъирбашыйа тапшырмышды ки, яйяр Чянлибел да-


ьында сяни бюйцк быьлы бир адам яйляся она бир ики йцк вер, йолуна
давам еля. Ямма Короьлунун сюзляриня таъирбашы инаныб ял верир.
Короьлу карванын габаьына дцшяряк дявяляри Чянлибел даьына сцр-
дцрцр. Даьын зирвясиня чатар-чатмаз таъирбашынын хатириня худэярин
сюзц дцшцб гят еляди ки, бу адам таъир дейился, Короьлу олаъагдыр.
Эери дюнмяк истядися дя, Короьлу гулагларынын дибляриндян быьла-
рыны чыхартыб беля ъаваб верди:
– Щайды гайыт Истанбула, шаща хябяр апар ки, маллары сатан
кими пулларын эюндяррим.
Короьлу яля кечирдийи овдан дявячиляри дя байландырыб йола
салды. Таъирбашы бир ял бир тяпя юзцнц Истанбула йетирди вя йцклярин
вай хябярини хундаэяря чатдырды. Хундаэяр о саат ъар чаьыртдырыб
хябяр верди ки, щяр кяс Короьлунун йа юлцсцнц, вя йа дирисини мяня
чатдырса он йедди йашындакы гызымы она веряъяйям. Болу бяй адлы
бир гочаг бу ямря разы олуб хундэярдян щяштад мин гошун вя Гя-
ъяралы адлы бир пашаны да юзцня кюмякчи алыб Чянлибеля доьру йол
басдылар. Тунан чайынын кянарында чадырларыны гуруб дцшярэащ ет-
мишдиляр. Короьлунун Дямирчи оьлу адлы бир эюзятчиси бу гошуну
эюрцб чобан палтарында ясэярлярин ичиня эирди вя щарай салды ки,
аман эцнцдцр, Короьлунун дялиляри сцрцмц апармышлар, сизин бю-
йцэцнцз кимдир, она мяним шикайятим вар.
Дямирчиоьлуна ъаваб вердиляр ки:
– Бу гошунун сяркярдяляри Болу бяэля Гяъяралыды.
Дямирчиоьлу бу хябяри юйряниб юзцнц чатдырыр Короьлунун
йатаьына. Вя башлады аьасыны бу сюзлярля ойатмаьа:

Короьлу
“Дцбейт” щавасында

Ойан, гоч Короьлум, ойан,


Цстцмцзя паша эялир.

57
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Болу бяйдир, Гяъяралы,


Икиси дя гоша эялир.

Мян сюйлярям дадды-дадды,


Нюкярлярин ейни затды.
Щяр бир йандан беш мин атды,
Йалгыз Ейваз баша эялир.

Синямя вурма дцйцнц,


Дава олар ъума эцнц.
Дямирчиоьлу гога эцнц,
Кюпцкляниб ъоша эялир.

Короьлу йухудан айылыб эюрдц ки, гошунун оъаг, гялйан


тцстцсцндян ятрафы думан алыб, эютцрцр эюряк ня ъяваб верир:

“Дцбейт” щавасында

Йыьылын дялиляр, йыьылын,


Бу думан ня думан ола?!
Йыьылын, йеня даьылын,
Бу думан ня думан ола?!

Варын дурбини эятирин,


Аты миниъийя йетирин.
Мяня бир хябяр эятирин,
Бу думан ня думан ола?!

Короьлум сюйлясин щагдан,


Атлы сечилсин йайахдан.
Думан йох иди байахдан,
Бу думан ня думан ола?!

58
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Короьлу ашыхлыг палтары эейиниб, сазыны ялиня алыб юзцнц Болу


бяйин гошунунун ичиня салды.
Короьлуну щяман саат апардылар Болу бяйин щцзуруна ки,
бир аз саз чалыб шадйанялик етсин. Болу бяй Короьлуну стул цстя
яйляшдириб хябяр алды ки, ядя, бу гырмагыран вахтда ашыхлыьы кимя
етмяйя эялмисян.
– Пашам, мян Короьлунун ашыьы идим, бу эцнляр щяггими
кясиб, юзцмц дя гапысындан говубдур.
– Щайды сазыны чыхарт бир Короьлу бянзятмяси де!
– Хейр пашам, онун сюзляри сизин хошунуза эетмяз.
– Ейб елямяз, айит!

Алыр Короьлу:

“Короьлу мцхяммяси” щавасында

Гошуну чякдин цстцмя,


Болу сян мяним, сян мяним.
Эедярям ъаным гясдиня,
Болу мян сянин, мян сянин.

Затым, зорум билдиррям,


Эюз йашыны силдиррям.
Йягин бил ки, юлдцррям,
Болу мян сяни, мян сяни.

Ядя пязявянк, о мян эяляни ня билирди ки, бу сюзляри гошсун,


юзцндян тогума.

Овъува пул гойарам,


Эюзляриня эцл гойарам.
Арвадыны дул гойарам,
Болу мян сянин, мян сянин.

59
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Йола эялсян, йол оьлуйам,


Мярд ийдлярин гулуйам.
Таныэилян Короьлуйам,
Болу мян сянин, мян сянин.

– Йаншах, айит багалым. Короьлу давада юзцнц неъя апарыр.

Короьлу:

Болу бяй, танырсан мяни,


Эюр мян неъя бябирям, бябир.
Юлдцррям, инсафым йохдур,
Динимдян дюнмцш эовурам, эовур.

Уъа даьлары ашанда,


Эюзлярим гамашанда.
Бу дяли кюнлцм ъошанда,
Истярям даьлар дограйам.

– Дейирляр бяс Короьлу гоъалмышдыр.

Короьлу:

Короьлуйам уъалмышам,
Тунэярлярдян баъ алмышам.
Йцз десяляр гоъалмышам,
Щялялик Бабяйи-Ямирям.

Бу щиндя таъирбашы ичяри эириб эюрдц ки, парчалары ялиндян алан


щямин шяхсдир. Йавашъа Болу бяйя дейир ки:
– Бу ашыг Короьлунун юзцдцр, фирсят вар икян тутмаг
лазымдыр.
Болу бяй о саат ичяридян галхыб дейир:

60
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

– Йаншах, сян Короьлусанмы?


– Хейр.
– Гой сазыны йеря.
Короьлу сазыны йеря гойур. Короьлунун голларыны бярк-бярк
баьлайыб салладылар Туна чайына. Короьлу суйун ичиндян тявягге еляди
ки, пашам, мяня бир-ики дягигя аман вер, бир-ики ханя сюз дейим.
Болу бяй иъазя верир. Короьлу сащиля чыхыб эютцрцр сазыны:

“Яъям кярямиси” щавасында

Нащагдан мяни салмысан чайа,


Валлащ Болу, мян Короьлу дейилям.
Ъяван юмрцмц йетирмя вайа,
Валлащ Болу, мян Короьлу дейилям.

Короьлунун йцз мин фянди-фели вар,


Яммяк цчцн лябляр цстя балы вар.
Чянлибелдя йцз мин йердя ели вар,
Валлащ Болу, мян Короьлу дейилям.

Короьлунун бир аты вар кяшандыр,


Мянзилэащы Ярдябилдян ашандыр.
Атамын ады Яли, юз адым Рювшандыр,
Валлащ Болу, мян Короьлу дейилям.

Болу бяй бу сюзляря инаныб Короьлуну мцряххяс етди вя


ямин етди ки, яйяр Короьлудан хундэярин парчаларыны эери алсам,
он йцкцнц сяня веряъяйям.
Короьлу гайытмагда олсун, онун дялиляри ися даьын башындан
Короьлунун суйа салынмасыны эюрмцшдцляр. Одур ки, онун ниъа-
тына эялирдиляр.
Короьлу юз дялиляри иля цзляшиб онлара тапшырды ки, гошуна чох
тяляфат вермясинляр. Болу бяйи ися саь тутуб эятирсинляр.

61
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Короьлунун гошуну юзцнц Болу бяйин гошунуна вуруб


меймяняни мцйяссяряйя, мцйяссяряни меймяняйя вурараг
ясэярляри пяракяндя етдиляр. Болу бяйи ися дири тутуб голу баьлы
Короьлунун щцзуруна эятирдиляр. Болу Короьлуну эюрян кими
горхудан додаглары чатдады. Короьлу Болу бяйин горхдуьуну
эюрцб сазыны эютцрцб дейир:

“Шикястя” щавасында

Болу бяйим, дцшцрмц йадыма,


Мян дялини тутан эцнляр неъя олду?!
Индян беля кимляр йетяр дадыма –
Мян дялини тутан эцнляр неъя олду?!

Нюкяр олан гуллуг ейляр бяэляря,


Йылдыз олан гуллуг едяр айлара.
Цзцгойлу ахыдырдын чайлара,
Мян дялини тутан эцнляр неъя олду?!

Короьлуйам, сюзлярими сюйлярям,


Хянъяр алыб баьрым башын тейлярям.
Горхма Болу, сяни азад ейлярям,
Мян дялини тутан эцнляр неъя олду?!

Сюз тамам оландан сонра Короьлу Болу бяйи арвады Ниэар


ханымын кюйняйинин йахасындан кечиряряк оьуллуьа эютцрдц. Бу
эцндян цч эцн сонра Болу бяйин боьазындан чюряк эетмяйиб, лал-кар,
динмяз-сюйлямяз Короьлу иля цзбяцз вя дизбядиз отурду. Короьлу деди:
– Оьул, нийя чюряк йемирсян вя динмяз-сюйлямяз отурурсан.
Мян фикрини дуймушам. Сяня бура эяляндя мяним ган бащам
олараг хундэярин гызы Дона ханымы вяд едибляр. Сян щеч гям
йемя, он беш эцнцн ярзиндя о гызы сяня чатдыррам.
– Аьа, эеъ олмазмы?

62
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

– Неъя гыз олсун, тез олсун.


Короьлу эюрдц ки, Болу бяй чох тялясир. Ямр верди ки, Аь-
ъагузу аты йящярлясинляр.
Мещтяр аты щазыр едян кими Короьлу ата сявар олуб Истанбу-
ла эетмяк истядикдя Болу бяй дя онунла бярабяр эетмяйи хащиш
етди. Короьлу яввял етираз етдися дя, лакин сонра разы олуб ону да
юзц иля бярабяр апарды.
Короьлу бир гядяр мясафя эедяндян сонра Болу бяйин даьа-
даша даьылмыш гошунунда беш миня йовуг дяли Болу бяйин башына
йыьылдылар. Ямма бунларын щеч бири Короьлуйа ял ачмаьа ъясарят
етмяди. Бир гядяр йол гят едяндян сонра Болу бяйин гачмыш
дялиляриндян он миня йавыг няфяр дя Болу бяйя бирляшдиляр. Нищайят
Истанбула чатар-чатмаз Болу бяйин ясэярляри иэирми миня чатмышды.
Бурада Короьлу йоргун олдуьундан дцшярэащ едиб истира-
щятя мяшгул олду. Шешпяр-эцрзц, гылынъ, галханыны йанына гойуб
йухламышды. Болу бяй ися фцрсятдян истифадя едиб Гяъярялинин кю-
мяйи иля Короьлунун шешпярини галхызыб онун башына вурдулар.
Короьлу бищуш олду. Болу бяйин дялиляри ися онун яллярини зян-
ъирля мющкям баьладылар. Короьлу юзцня эялдикдя Болу бяйя деди:
– Мяня йахшы оьуллуг етдин, мяня бу да аздыр. Сяндян биръя
хащишим вар, яллярими бошалт, бир-ики кялмя охуйум.
Болу бяйин ямри иля Короьлунун голларыны бир гядяр бошалт-
дылар. Короьлу сазыны эютцрцб дейир:

“Ъянэи Короьлу” щавасында

Хынзыр тяки дцшмян цстя варанда,


Кялби тяки тярс савашы эярякди.
Дялилярим сагы солдан тюкцля,
Ичиндяки гоч йолдашым эярякди.

Дцшмян эялди йерим, йурдум даьыда,


Айаьым зянъирдя, голум багыда.

63
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Йада бел баьлайан галар йагыда,


Йад оьлунун йаглы ашы эярякди.

Йад оьлунун йохду бир етибары,


Йыхылар ханасы, галмаз ситары.
Буду Короьлунун ящди, играры,
Хундэярин о гызыл башы эярякди.

Болу бяй тякяббцрля быьларын ешяряк деди:


– Чох ит кими щцрмя. Сянин яъялиня бир еля шей галмайыб.
– Ейб елямяз, щяр ня башарырсан, едя билярсян.
Короьлу эерийя дюнцб эюрдц ки, Чянлибел даьынын бир зирвяси
эюрцкцр. Алды эюряк ня дейяъяк:

“Короьлу мцхяммяси” щавасында

Йюнц бяри бахан даьлар,


Мяним сяндя нейим галды?!
Ялим йетмяз, эцъцм чатмаз,
Дал будахда нарым галды.

Мяни тутду бу Гяъяри,


Юлдцрцр, вермир маъалы.
Щайыф гырмадым гаъары,
Цряйимдя даьым галды.

Эюр ня етди Болу бейляр,


Дямир кцндя бойнум яйляр.
Овладыьым сяр булахлар,
Таза мящбубларым галды.

Ъаным Гырат, эюзцм Гырат,


Сяни минян алыр мурад.

64
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Аьъагузу бир дя Гырат,


Баьлы бядюйлярим галды.

Короьлуйам, вятянимдян атылдым,


Ики голумдан чатылдым.
Намярддийнян тутулдум,
Чянлибелдя йерим галды.

Болу бяйин фярманы иля Короьлуну ат габаьына голу баьлы


салыб пийада апармаьа башладылар. Истанбула цч верст галмыш Болу
бяэ цч няфяр атлы гасид хундкяря эюндярди ки, Короьлуну тутуб
эятирирям. Бу хябяр хундкяря чатан кими сядр язямини дя алыб Кор-
оьлунун тамашасына чыхды, лакин Короьлу онлара йахынлашдыгда
онун вящмясиндян щяр икиси эери гачды. Короьлу бунларын гачма-
сына дейир:

“Ъянэи Короьлу” щавасында

Ай аьалар, дава эцнц эяляндя,


Гоч иэитляр чыьырышыбан гушана.
Чащар тяряфдян гошуна гара деэилян,
Маъал вермяз яряб атдар гачана.

Иэит эяряк топа вурсун арханы,


Аьасынын йанына чяксин гоганы.
Аъыглансын, цзя чяксин галханы,
Сяттагнан сяксян охлар башына.

Короьлу дейяр, давам щачан гурула,


Мцхяннятин язял бойун вурулу.
Гоч ийидя ханлыг, бяэлик верили,
Бу мейданда вязир няди, паша ня.

Нищайят, Короьлуну эятириб хундкярин щяйятиня салдылар.

65
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Ъями Истанбул ящли Короьлунун тамашасына йыьылыб Болу бейя


афярин дейирдиляр. Хундкяр миргязябляря ямр еляди ки, Короьлунун
бойнун вурсунлар. Сонра Болу бяйя цзцнц дотуб, сянин тойуну
гырх эцндян сонра едяъяйям – деди. Хундэярин гызы Дона ханым
атасына мяслящят эюрдц ки, Короьлуну тез юлдцртмясин. Гырх эцн
щябся салсын ки, та той эцнц, онун Болу бяэ тяряфиндян тутулмасыны
мяълис ящлиня эюстярмяк мцмкцн олсун.
Хундкяр гызынын сюзцня гулах вериб Короьлуну бир дярйа кя-
нарында, гырх аршын дяринликдя гуйуйа салдырды вя щяр эцн она бир
эирвянкя чюряк вя бир истякан дяниз суйундан башга шей вермяйя
иъазя вермяди. О эеъяси Дона ханым фикр еляди ки, Короьлу эцндя
бир эирвянкя чюряк йемякля йеня дя гырх эцня саь галмаз. Гуллугчу
гызлара тапшырды ки, Короьлунун гуйусуна щяр эцн юзц истядийи гядяр
йемяк-ичмяк версинляр вя бу сирри бир диш билсин, бир дудаг.
Гаравашлар мцти фярман олуб ханымларынын бойругуна щяр
эцн ямял едирдиляр. Бу минвал иля Короьлу ийирми сяккиз эцн гойу-
да галмышды. Ийирми сяккизинъи эцнц дялиляри йадына дцшцб эютцрдц
сазыны:

“Яъям Кярямиси” щавасында

Шых оьлу Яскяр гашлары ъяллад,


О щцняр ки, сяндяди йанымда эяряк.
Дялилярим саьы-солдан тюкцля,
Ичиндяки гоч йолдашым йанымда эяряк.

Чыхыб тяпя башында дуран,


Чякиб быьлары эярдяндя буран.
Йедди ифчин налы бир ялдя гыран,
Коса Сяфяр бу эцн йанымда эяряк.

Устадларын йол ярканын билмяйян,


Гяввас кими ешгин бящрин дялмийян.

66
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Танрысын танымайан, йола эялмяйян,


Баба Кянщан бу эцн йанымда эяряк.

Гоч Короьлу чаьыр Имам Ъяфяри,


Пучду бу дцнйанын зоги-сяфяри.
Чяк аг гылыъы гыраг кафары,
Агам шащымярдян мяня щов эяряк.

Короьлу гуйуда галмагда олсун, сизя хябяр верим Чянли-


белдян. Короьлунун гочах дялиляриндян олан Исабала йухусунда
Короьлуну Туна чайына дцшмцш эюрцб, ялини она вериб гуртарыр.
Йухудан айылыб, вагияни йолдашларына нягл етди. Дялиляр беля гярара
эялдиляр ки, араларында чюп атсынлар. Чюп кимя чыхарса, о эедиб
Короьлуну хилас етсин. Чюп атдыгда, чюп Исабалайа дцшцр. Исабала
атыны йящярляйиб сявар олур вя йолдашлары иля беля видалашыр:

“Дцбейт” щавасында

Бу эцн бир иэид истярям,


Эетсям эяля, мян илян.
Юлсям галам чюллярдя,
Юля гала, мян илян.

Бир иэид истярям эцръи,


Галалардан ала буръи.
Дцшмяня яйри гылынъы,
Чалсам чала, мян илян.

Щаны Исабала, щаны,


Гул дейибян агам таны.
Короьлу тяк нювъяваны,
Алсам ала, мян илян.

67
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Ялгяряз, Исабала йола дцшдц. Аз эетди, чох эетди, эцнлярин


бир эцнцндя чатды Истанбула. Истанбулда бир гарыйа гонах олду.
Гары Исабаладан пул эютцрцб она вя атына йемяк-ичмяк дцзялтди.
Сющбят яснасында Исабала гарыдан сорушду ки:
– Сян дцнйаэюрмцш гарысан, щеч Короьлунун йериндян мя-
ня бир хябяр чатдыра билярсянми?
Гары деди:
– Оьул, яйяр о Болу бяй тутуб эятирян Короьлудурса, онун
йерини Хундкярин гызы Дона ханымдан башга щеч ким билмяз.
– Няня, чара сяня галыб. Мян Короьлуну эюрмялийям.
Гары Исабаладан бир гядяр гызыл эютцрцб она бир дяст гыз пал-
тары алыб эейдирди вя “мян щара эедярямся, йан-йорана бахмайа-
раг эял” – дейиб габаьына дцшдц. Дцз апарды Дона ханымын
йанына вя илан дили чыхарыб деди:
– Гызым, бу мяним гызым Шащнийардыр, гартдашыб евдя галыб
щяр кимя эялди вермяк дя олмур, инди сянин йанына эятирмякдян
мягсядим будур ки, ону гаравашлыгда мцзайигя етмяйясян вя ки-
мя истясян верясян.
Дона ханым разы олдугдан сонра гары эетди. Дона ханым
гаравашы Аьъа гыза тапшырды ки, таза кянизи дя алыб баьа эетсин, бир
дястя эцл дяриб эятирсинляр. Исабала Аьъа гызла эетдикдя Дона
ханым онун архасынын енлилийин, кобуд йеришин эюрцб деди:
– Йягин бурада бир щиля вар, бу сифятдя, бу йеришдя гыз щярэиз
олмаз. О иди ки, онун далынъа:
– Ай оьлан, сяня демирям, сян щара эедирсян? – дейяряк ча -
ьырды. Беля гышгырдыгда Исабала о саат эери гайытды. Дона ханым
гят еляди ки, о, Короьлунун гыз палтарына эирмиш дялиляриндян ола-
ъагдыр. Ону отаьына апаръаг, цзцнц ачыр, эюрцр бу бир эюзял ъа -
вандыр ки, щеч бу мислидя оьлан онларын вилайятиндя йохдур. Дона
ханым бир эюнцлдян мин эюнцля она вурулуб гол-бойун мача-
мачдан алудя олур. Ъугал Аьъа гыз ися бу маъяраны пянъярядян
эцдцб дярщал Хундкярин йанына гачыб ящвалаты она гандырыр.
Хундкяр Болу бяйи бир бюйцк гошун башында эюндяриб Дона

68
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

ханымын гясрини ищатя етдирир. Дона ханым Исабаланы ишдян щалы


едиб тявягге едир ки, отагдан чыхыб гачсын. Исабала ися “мян ъян-
нятдян чыхыб ъящяннямями эедяъяйям” дейяряк етираз едир. Дона
ханым башлайыр йалвармаьа.

“Шикястя” щавасында

Чянлибелдян доьулубан эялмисян,


Исабала, дур эетэинян бу йердян.
Аьанын сораьын мяндян алмысан,
Исабала, дур эетэинян бу йердян.

Исабала:

Чянлибелдян аьам дейиб эялмисян,


Юляр Исабала, эетмяз бу йердян.
Аьамын сораьын бурда алмышам,
Юляр Исабала, эетмяз бу йердян.

Дона ханым:

Дцнйаны сахлайан ъцтдцр, котандыр,


Иэид олан юзц ъянэя йетяндир.
Болу бяэдир, Короьлуну тутандыр,
Исабала, дур эетэинян бу йердян.

Оьлан:

Гочах олан щяр давайа йетяндир,


Йай-охуну дцшманлара атандыр.
Короьлуну ал-дил илян тутандыр,
Юляр Исабала, эетмяз бу йердян.

69
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Гыз:

Дона ханым билмяз вягти, бивягти,


Бир гяриб оьлансан кимсянян йохду.
Болу бяй эялиб, гошуну чохду,
Исабала, дур эетэинян бу йердян.

Оьлан:

Исабала бу эцн эялиб мещмана,


Щайхырсын Гыраты эирсин мейдана.
Мин тцлкц нейляр бир аъ аслана,
Юляр Исабала, эетмяз бу йердян.

Нищайят, Исабала разы галыб гыз палтарында башына чадра са-


лараг байыра чыхыр вя лап Болу бяйин атынын гаршысындан ютцб эялир
гарынын евиня. Короьлунун Гыратыны йящярляди. Йедди йердян зяр
гуламыны бяркитди. Шяшпяри эютцрдц, галханы тахды голуна, йай-оху
алды ялиня гырх сяккиз силаща гцтявяр олуб бирбаш эялди Короьлунун
гуйусу башына.
Гаравуллары говуб гуйунун аьзындан дашы галдырыб туллады
дянизя. Ип салыб Короьлуну чыхартмаг истядися дя эцъц чатмады.
Короьлу сяслянди:
– Исабалаъан, Гыраты эятирмисян?
– Бяли аьа, эятирмишям.
– Еля ися кяндири сары Гыратын тяркиня, мин сцр.
Исабала Короьлунун дедийи кими едиб ону гуйудан чыхартды.
Короьлу гуйудан чыхараг Исабаланы юпцб, гуъагламаьа башлады.
Гыратына миниб Исабалайа да бир башга ат алыб миндирди.
Бунлар щяр икиси атларыны сцрцб бир тяпяйя чыхдылар вя ятрафа
нязяр салыб эюрдцляр Дона ханымын гясрини Болу бяй вя Гяъяралы-
нын гошуну гарышга кими бцрцйцбдцр. Хундкяр ися юз сядр язями
иля гясринин балгонуна чыхыб Короьлунун дялисинин тутулмасыны
эюзляйирди.

70
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Короьлу ящвалаты Исабаладан юйряниб деди:


– Исабала, мяня ня бойун оларсан, бурадан бир нечя ханя
сюз дейиб орада гошун бир-бирини гырсын.
Исабала етинасызлыгла ъаваб верди ки:
– Ай аьа, сян гоъа чаьымда да йаландан ял чякмирсян.
Короьлу:
– Имди инанарсан – дейя эютцрцр:

“Ъянэи Короьлу” щавасында

Деди Хундкяр дур эюр башын чарасы,


Дуруб цстцня эяллям иншаллащ.
Кип баьлайыбан яр мейданда дурарсан,
Араныза сархачы саллам иншаллащ.

Хундкяр Короьлунун сясини ешилиб ямр верди ки, Болу бяй,


Короьлу гуйудан чыхыб сяси гошунун ичиндян эялир. Сяр щесаб
олун, щарада эюрсяниз юлдцрцн. Бу сяс гошуна вялвяля салыб косалар
быьлылары, быьлылар ися косалары низялямяйя башлады.
Короьлу Исабалайа эюз едяряк эцлцр вя сюзцня дявам едир:

Даьыдырам хцмси зякат нийази,


Щаг-таала олсун мярд иэиддян разы.
Ъума эцнц эцнортанын намазы,
Тохат ъамисиндя гыллам, иншаллащ.

Моллалар чаьырырлар фарсы язяни,


Оъагларда гайнадырлар газаны.
Йедди эцн гызылбаш верян гязани,
Цч эцн цч эеъядя аллам, иншаллащ.

Короьлуйам, Дона ханым гящриндя,


Дюйцшцрям Рустам Залын тящриндя.

71
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Танры гойса Истанбулун шящриндя,


Юз адыма сиккя саллам, иншаллащ.

Сюз тамам олан кими Короьлу бир тяряфдян, Исабала ися о бири
тяряфдян юзлярини вурурлар гялби лешкяря. Гырылан гырылыр, гачан гачыр.
Болу бяй вя Гяъяралы ися бир кющня карвансарада эизлянирляр.
Короьлу Дона ханымын йанына эялиб дейир:
– Гызым, сян мяним икинъи Аллащым олмусан, чюряйини мяня
щалал еля.
– Щалал олсун!
– Нечя йарым аьаълыг йолда дуруб щалаллашмаг олар, бир
йахына эял ялини ялимя вер.
Дона ханым ашаьы ениб ялини Короьлуйа узатан кими Кор-
оьлу алыъы гуш кими ону дартыб атынын тяркиня миндирир:
– Бах, щалаллашмаг беля олур, мяни бярк гуъагла дейиб, –
щяйятдян чыхырлар.
Йол эедяркян Короьлу Исабалайа деди:
– Иса, бундан ня олду, биз эялиб фягир-фцгяраны гырдыг. Сиз
бурда дурун мян эедиб Болу бяйля Гяъяралыны юлдцрмясям ащым
йатмаз.
Короьлу эери дюнцб онлары ахтараркян, ики ушах Болу бяй вя
Гяъяралынын эизлянян йерлярини Короьлуйа нишан верир. Короьлу он-
ларын щяр икисини дуруб ъямаятин ичярисиня чякир вя юзцнцн алдадылыб
тутулмасы фягярясини нягл едиб онларын ъязасыны ъямаятин юзцня
щяваля едир вя охуйур:

“Османлы Кярямиси” щавасында

Ики тякя бир мейдана варанда,


О мейданын щалы пяришан олу.
Бир гоч иэид бир меълисдя тапылса,
Бязядяр мяълиси зярнишан олу.

72
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Сярчяйя бах, гара гуша дон бичяр,


Мярд иэидляр долу будалар ичяр.
Намард адам дава эюряндя гачар,
Чыхар саламата пящляван олу.

Короьлу дейяр, хата чякмяням мярддян,


Тцлкц дейяр асланы говарам йурддан.
Бир кечи гачыб гуртулса гурддан,
Бахар бойнузуна кярэядан олу.

Бу сюздян сонра ъамаат мяслящят едир ки, Короьлу, бунларын


диваныны юзцнцз етсяз, даща яфзял олар.
Короьлу Мисри гылынъыны чякиб Болу бяйин ганыны Гяъяралынын
ганына гарышдырыр. Сонра бир фярраш эюндяриб, Болу бяйин Аьъа гу-
зу атыны эятиртир. Орадан ися Короьлу Хундэярин гапысына эедиб
Хундкяри байыра чаьырыр. Хундкяр яся-яся балгона чыхдыгда Кор -
оьлу дейир:
– Имди нийя горхурсан, биз ки, гуда эийов олмушуг, анъаг
щеч йахшы иш эюрмцрсян, гызыны лап хцрйят едирсян. Кечял эялинин щеч
олмаса эялин эедяндя башына йапышдырмаьа саггызы олур. Сян ки,
гызына щеч ъещиз вермяйяъякдин...
Хундкяр горхусундан хязинясинин ачарларыны ашаьыйа тулла-
йыб, ал, итил дювлятин дя, намусун да Аллащын мин бир баласы да ся-
нин олсун, – дейиб ичяри гайытыр.
Короьлу бир нечя дявячи тутуб хязиняни йцклятир. Исабала иля
Дона ханымы да йолдан эютцрцб зарунг зарунгла Чянлибеля доьру
йола дцшцр.
Бир нечя аьаъ йол эедяндян сонра хундкярин шящяр кянарын-
да олан топчулары беля гярара эялирляр ки, Короьлунун далынъа бир
нечя топ атсынлар, та сабащкы эцн Хундкяр онлары миргязябляриня
дюэдцрмясин.
Бунлар бир нечя топ атмышдылар ки, Короьлу эютцрцр сазыны:

73
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

“Эярайлы” щавасында

Мярд говар, намярд гачар,


Мейдан эюмцр эюмцрлянир.
Гадир Аллащ мейдан ачар,
Мейдан эюмцр эюмцрлянир.

Эцлля мянзили дюйяндя,


Мцхяннят бойнун яйяндя.
Гылынъ галхана дяйяндя,
Галхан эюмцр эюмцрлянир.

Няс иди бяэляр, няс иди,


Йарын телиндян ясилди.
Бяз адам вар бядясилди,
Малына бахар эюмцрлянир.

Топ ачылыр галасындан,


Щагг сахласын баласындан.
Короьлунун наласындан,
Даьлар эюмцр эюмцрлянир.

Топчулар Короьлунун беля няря чякмясиндян горхуб эери


гачдылар. Бунлар ися йолларына дявам етмяйя башладылар.
Йол цстц Короьлу эюрцр ки, эюйдян бир гатар дурна Чянлибел
тяряфдян учурлар.
Эютцрцр, эюряк арвадлары вя дялилярини онлардан неъя сораг
алыр:

“Тиринэи” щавасында

Эюйдян эедян эюзял дурна,


Бизим елляр йериндями?!

74
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Ганаддары бурма-бурма,
Чянлибелляр йериндями?!

Сющбятнян саз ейляйян,


Юрдякнян газ ейлянян.
Ял вуранда наз ейляйян,
Шащбаз пярим йериндями?!

Короьлу сюйлямяз йалан,


Евиня эирмясин талан.
Щяр дягигядя хятрими алан,
Ниэар ханым йериндями?!

Короьлу бурадан кечиб Чянлибелинин йахынлыьындакы булах


башында бир чобандан цч-дюрд гойун алыб кябаб бишириб йейирляр,
истиращятя отурурлар. Чобана щаг вер дедикдя Исабала тяклиф эюрцр
ки, бир ахсаг гатыр гызыл вар, ону веримми? Короьлу бу тяклифя беля
ъаваб верир:

“Дцбейт” щавасында

Щавадан учан беш дурна,


Эюлцн гядрини ня билир.
Юз кянди гядрин билмяйян,
Елин гядрини ня билир.

Ъцт гошуб, якин якмяйян,


Сцфряйя чюряк тюкмяйян.
Арынын гящрин чякмяйян,
Балын гядрини ня билир.

Дярядя бутяр сюэцдляр,


Дялийя нейняр юэцдляр.

75
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Мал газанмайан иэидляр,


Малын гядрини ня билир.

Гоч Короьлум, юляндя,


Тцлкцляр аслан оланда.
Гаргалар бцлбцл оланда,
Эцлцн гядрини ня билир.

Сюзцнц гуртарыб Короьлу гатырын бцтцн йцкцнц чобана верир


вя йола чыхырлар.
Бир мцддят эетмишдиляр ки, гаршыдан Айваз бир бюлцк дялилярля
Короьлунун пишвазына чыхды. Дона ханым хябяр алды ки, Короьлу,
бу мялащятли оьлан ким олмуш ола?

Короьлу:

“Мцхяммяс” щавасында

Сяня дейим, Дона ханым,


Айваз бу эялянди, эялян.
Дилин-дудаьын мян йейим,
Айваз бу эялянди, эялян.

Айвазды он дюрд йашында,


Гцдрят гялями гашында.
Дурна телляри башында,
Айваз бу эялянди, эялян.

Айвазды алям эюйчяйи,


Ялиня тутубду чичяйи.
Башында щалга бирчяйи,
Айваз бу эялянди, эялян.

76
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Короьлунун яркинян,
Гоч ийидин эюркц илян.
Ъиэни самур кцркц илян,
Айваз бу эялянди, эялян.

Айваз эялиб пишваз етдикдян сонра бюйцк тямтяраг иля Чян-


либеля эетдиляр. Орада ися Дона ханым вя Исабаланын тойуну бюйцк
шадйаняликнян кечирдиляр.

Сон.

77
ßðòîüðîë Úàâèä

АШЫГ ЯСЯД ВЯ МИРЗЯНИН


БИР НЕЧЯ ЯСЯРИ ЩАГДА

ШЫХ Ясядин сюйлядийи “Короьлу” наьылы “Болу


бяй” ады иля дя эетмиш. Гыса мязмун будур:
Болу бяй вя Гяъял Алы Короьлуну тутмаьа
эедирляр. Силащсыз Короьлу тутулуб эятирилян-
дян сонра дялиляриндян Исабалы ону эялиб хилас
едир.
Бу бясит схема бязян бясит дя якс олунмасына
бахмайараг ашых Ясяд тяряфиндян чох мараглы сюйляниб. Ифадя халг
дили ифадясидир. Мараьы ъялб едян тяряф наьылын лексиконудур.
Бурада чохлу йени вя бязян яски кялмяляр вар. Ян чох йени
кялмяляр мараглыдыр:
“Короьлу гранитсаны юзцня мякан едиб отурмушду”.
“Ъями краллара баш чякирди”.
“Щясян паша ялиндя бир богал шяраб чыхды гапыйа”.
“...мян йейирям, сящяр ертя загусгам бир пут дцйц”.
Бу кими мисаллар йеня вардыр. Наьылын синтаксисиндя дя рус
дили тясири эюрцлцр. Мис.:
“Короьлунун яйниндя бир кюйняк, чийниндя бир аба, айаьын-
да бир чуст, башында ися кечя папаг. Щансы ки, бунлары эеъя эейиниб
йатыр”.

78
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

“Щансы ки” баьламасы рус дилиндяки “который”дыр.


Короьлу щагдакы наьылларын щялялик чапа лцзуму йохдур,
чцнки Елмляр Академийасынын Азярбайъан Филиалы Короьлу даста-
ныны бцтцнлцкля чапа щазырламыш. О ясярин чапындан сонра
НИКМуз1 юзцндяки материаллар ясасында юз фикрини билдиряр.
Бу материалларын галан щиссяси мянзум парчалардыр. Бу пар-
чаларда нязярдя тутулан ъящят мусиги материалы олдуьундан ядяби
ъящятдян ящямиййятли олмуйанларына, натамам парчалара тясадцф
олунур.
Бу парчаларын бязиси севэи, бязиляри мцасир девря аиддир. Шеир-
лярин чоху наьыллардан алынмыш щиссялярдир (Мс.: “Ямращ”дан,
“Гурбани”дян вя и.а.).

23.02.1940

1
Азярбайъан Мусиги Елми Тядгигат Кабинети.

79
АШЫГ ЙАРАДЫЪЫЛЫЬЫНЫН ЯСАС ФОРМАЛАРЫНЫ
ЮЙРЯНМЯК ВЯ БИР НЕЧЯ АШЫГ ЩАВАСЫНЫ
НОТА АЛМАГ ЦЧЦН ЧАЬРЫЛАН ИЪЛАСЫН
МАТЕРИАЛЛАРЫНДАН

(17.03.1937 - 25.03.1937)
АШЫГ ЯСЯДИН “КОРОЬЛУ” НАЬЫЛЫ

17.03.1937

Азярбайъан ашыгларынын йарадыъылыьында беля бир характер


вардыр. Тойда наьылы башламадан яввял, байаты чалыб охуйарлар, йяни
чобан байатысы чалыб охуйарлар. Сонра наьыла башлайырлар. Байатыдан
сонра устатдама чалырлар. Устатдамада мящяббят дя вардыр, нясищят
дя вардыр.

Ялясэярин устатдамасы

“Короьлу”

Гафил дилим бу ня йолду тутубсан,


Сярф едибсян ня камалды дцнйада.
Дювлятя эювяниб эцл киби ачылма,
Сянин киби эцлляр солду дцнйада.

Эушимдя сыргадыр, синямдя даьды,


Аьлы олан унутмаз нечя ки, саьды.
Дювлятдян гисмятин беш аршын аьды,
Чякдийин гоьадыр, галдыр дцнйада.

Кифридян гялбиндя бяркитмя бары,


Топ дяйяр, даьыдар бцръц, щасары.

81
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Йцз сянин киби яйри эязян шащмары,


Фяляк кямяндиня салды дцнйада.

Йыьылар мяхлугат, гурулар мящшяр,


Бойунларда кяфян, яллярдя дяфтяр.
Онда вай щалына йазыг Ялясэяр,
Юзцн эетдин, сюзцн галды дцнйада.

Инди дейяъяйям Короьлундан. Короьлу гранитсаны юзцня


мякан едиб отурмушду. Щяр бир йердя падшаща гылынъ вуруб, бир
адам Короьлуйа горхусундан дяймяйибдир. Анъаг Османлыйа
корлуг верирди. Ъями краллара даь чякирди. Бцтцн падшащлар онун
ялиндян зара эялмишди. Бир эцн Истанбулдан, Хоткардан чыхыб
падшащлар сюйлядиляр ки:
– Ня тящяр олурса-олсун йа Короьлунун дирисини, йа да
юлцсцнц тапыб эятирясиниз.
Токатдан Щясян паша, Ярзурумдан Ъяфяр паша, Вандан
Мащмуд паша. Бу пашалара сюйлядиляр ки:
– Онун йа башыны кясиб эюндярин, йа дирисини эюндярин.
Цч паша йыьылды Токатда Щясян пашанын йанына. Щясян паша
сюйляди ки:
– Инди биз ня ъцр едяк ки, Короьлуну тута биляк, чцнки ону
тутмаг щеч мцмкцн дейилдир.
Щясян пашанын бир вязири варды. Юзц дя Иранлы иди. Короьлу
иля бир кяндли иди. (Короьлунун ясил ады Урушан, атасынын ады Алы.
Сонра атасынын эюзц кор олдуьундан “Кор Алы” дейирдиляр). Вязир
эялди пашаларын йанына. Паша вязиря сюйляди ки:
– Короьлуну бир тящярля яля кечиряк.
Вязир сюйляди ки:
– Пашам, онун зярбини эюрян щеч кяс оралара эетмяз.
Сонра вязир сюйляди ки:
– Сян гызынын бирини мейдана тулла, бцтцн сяркярдарларыны
гошун иля йыь ора, сюйля ки, щяр кяс эедиб Короьлунун йа дирисини,

82
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

йа юлцсцнц эятирся, бу гызымы веряъяйям она. Шцбщясиз бир беля


гошунун ичиндя гыза тамащ салан олаъаг.
Щясян паша бу сюзц ешидяряк, юз сяркярдарларынын гошунуна
каьыз йазды. Щясян пашадан каьыз эедян киби сяркярдарлар щамысы
дястя иля Токатын шящяриня эялдиляр. Падшаща хябяр чатды ки, сяркяр-
дарлар эялмишдир. Падшащ сюйляди ки:
– Сящяр саат сяккиздя щамы сяркярдарлар пашанын гапысында
олмалыдырлар.
Сящяр тездян сяркярдарларын щамысы гошунлариля бир йердя Щя-
сян пашанын гапысында олдулар. Щясян паша ялиндя бир богал шяраб
чыхды гапыйа. Сюйляди:
– Йа мяним гошунум, ким ъясарятля ялимдян бу богалы алыб
ичяр?
Сяркярдарлардан сяс эялди ки:
– Пашам саь олсун о багал нядян ютрц ися буну айдынлашдыр.
Паша деди:
– Кимин хащиши чякир, ичсин, киминки чякмирся, бялкя ичмяйя-
ъякдир. Инди буну айдынлашдырарам, – деди, – Ким бу богалы мя-
ним ялимдян алыб ичся, эяряк эетсин Чянлибеля. (Короьлунун
йеридир).
Щясян паша деди ки:
– Бу бакалы Чянлибеля эедян ичсин.
Буну дедикдя, щамы гулаьыны тутду ки:
– Биз эетмярик, чцнки Короьлу орада олур.
Вя дедиляр ки:
– Бизим артыг башымыз йохдур ки, эедиб Короьлунун ялиня
веряк.
Амма Цскцдар пашасы ики сяркярдя иля эялмишди – биринин ады
Болу бяй (чаван), биринин ады Гяъял Алы. Бунун икиси дя Короь-
лунун цзцнц эюрмямишди. Вя Короьлунун зярбини дя эюрмямишди.
Щясян Паша деди ки:
– Щяр кяс Чянлибеля эедиб Короьлуну тутуб мяня эятирся,
гызым Телли ханымы она веряъяйям.

83
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Болу бяй бу сюзц ешитдикдя Телли ханым чох эюзял олдуьу


цчцн разылашмаг истяди вя Гяъял Алыйа деди ки:
– Бу ня эюзял сющбятдир. Короьлу тяк адамдыр, эедиб ону
тутуб эятирярям, гызы аларам.
Гяъял Алы деди ки:
– Болу бяй о Короьлу сян дейян дейилдир. Орайа биз эедя
билмярик.
Щеч кясдян сяс чыхмады. Щясян Паша бир дя деди ки:
– Ким эедярся гызымы она верярям.
Йеня сяс чыхмады. Цчцнъц дяфя деди ки:
– Ким эедярся, гызым Телли ханымы юз хяръимля тойуну едиб
она веряъям.
Цчцнъц сяфярдя Болу бяй иляри йериди, баш яйди ки:
– Пашам саь олсун, о гуллуг мянимдир, мян эедяъяйям,
багалы вер мяня.
Болу бяй пашанын ялиндян щаман багалы алыб ишди. Щясян
паша деди:
– Оьлум, инди эедя билярсянми?
Болу бяй деди:
– Пашам саь олсун, еп-яййичя эедяъяйям.
Болу бяй деди ки:
– Пашам саь олсун, мяня бир сяркярдя йолдаш вер, о да
мянимля эетсин.
Паша деди:
– Оьлум кими истяйирсян?
Болу бяй деди:
– Гяъял Алыны истяйирям.
Буну дедикдя, Гяъял Алы чаьрылмамыш юзц адамлары аралайыб
иляри эялди, баш ендирди пашайа ки:
– Пашам саь олсун, Гяъял Алы мяням.
Паша деди:
– Оьлум, сян дя эедярсянми?
Гяъял Алы деди:

84
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

– Пашам саь олсун, йолдашым ъавандыр, ондан гачмарам,


мян дя эедярям. Короьлуну мян тяк тутсам, гыз йеня Болу бяйя
чатсын.
Гяъял Алы Болу бяйя деди ки:
– Мяни юзцня йолдаш етдин, Короьлуну щеч танымырыг.
Паша, эяряк бир таныйан вя бяляд олан олсун. Болу бяй бир
бяляд истяди. Щями Короьлуну танысын, щями дя мяни ора апарсын.
Бир мющтяр Чянлибелдян кючцб эялмишди пашанын йанына. Ады
Муртуз. Паша чаьырды Муртузу йанына. Сюйляди ки:
– Муртуз, сяни Болу бяйя бяляд тутурам, Короьлуну
бунлара таныдасан.
Муртузу Болу бяйин йанына гошдулар. Бунлар цч няфяр Болу
бяй, Гяъял Алы, Муртуз эетдиляр.
Пашанын бу мярякясиндя бир чох алвериъиляр варды. Онларын
бир парасы иранлы олдуглары цчцн Короьлунун достлары иди. Дярщал
Короьлуйа хябяря эетдиляр. Болу бяй, Гяъял Алы сяни ахтарырлар.
Хоъа Язиз иранлы, юзц дя сярдар иди. Йцкцнц йцкляйиб Ирана ашырды.
Короьлунун сяркярдарларындан Исабалыны эюрцб сюйляди ки:
– Цскцдарлы Болу бяй Щясян паша гызыны верир она.
Хоъа Язиз бу ящвалаты Исабалыйа дейиб эетди Ирана. Исабалы
Короьлунун йанына эялди. Короьлу Чянлибелдя отурмушду. Йедди
мин йедди йцз йетмиш йедди дяли башында яйляшмишди. Короьлунун
сярбядарларынын биринъиси Исабалы, икинъи Дямирчиоьлу, цчцнъц Дяли
Щясян, дюрдцнъц Бялли Ящмяд, бешинъи Коса Сяфяр, алтынъы Чопур
Мещди, йеддинъи Щоллапозан, сяккизинъи Тцфдаьыдан, доггузунъу
Дилбилмяз, онунъу Танрытанымаз.
Бунлар Короьлунун сяркярдарлары иди. Анъаг Ейваз Короь-
лунун дялиляринин бюйцйц иди. Ейвазы, Исабалыйы, Дямирчиоьлуну
Короьлу юзцня сига гардаш едиб, юзцня оьуллуьа эютцрмцшдц. Иса -
балы эялди эюрдц ки, Короьлу Мярякядя яйляшмиш, Ейваз да багалы
Короьлуйа верир, Короьлу да ичир вя аз галыр кейфи дурулсун.
Исабалы деди:
– Ай Короьлу, османлыдан бизим цстцмцзя гошун эялир.

85
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Короьлу деди:
– Оьул, кимдир?
Исабалы деди:
– Цскцдарлы Болу бяй, бир дя Гяъял Алыдыр. Щясян паша гызыны
Болу бяйя вериб ки, сяни тутдурсун вя йахуд юлдцртдцрсцн. Инди дя
сянин башыны апараъаглар, йахуд да ки, юзцнц апараъаглар.
Короьлу деди:
– Оьул, мяним башым балаъа баш дейилдир, бир гызын цстцндя
эедя. Гой ким эялир-эялсин.
Бунлар йейиб, ичиб щяря бир тяряфя юз кейфиндя, эязмякдя,
йатмагда олдулар.
Ики эцн бундан сонра эеъя вахты Болу бяй вя Гяъял Алы го-
шуну башында, Муртуз да габаьында чыхдылар Короьлунун –Чян-
либелиня. Муртуз чох сольун олду. Болу бяй деди ки:
– Оьул, ня цчцн сольунсан?
Муртуз деди:
– Мян горхурам, чцнки бура артыг Короьлунун йеридир.
Мян эедя билмярям.
Болу бяй Муртузу габаьына гатды, эеъя йарысы чыхдылар Кор-
оьлунун Йаьы горуьуна. Эеъянин йарысы отун цстцня чыханда,
Болу бяй деди ки:
– Муртуз бура щарадыр? Бу ня отлу йердир.
Муртуз деди ки:
– Болу бяй мян горхмушам, диня билмярям бура щарады.
Болу бяй деди:
– Бура чох отлудур, тюкцлцн бурайа, атлар отласын.
Гошун тюкцлдц отун цстцня. Гошун атдан дцшяндян сонра
Муртуз таныды. Бура Короьлунун Йаьы горуьудур. Юзц дя Кор-
оьлунун еви лап йахында иди. Эялиб иланын йувасынын аьзына чых-
мышыг. Муртуз Болу бяйя сюйляди ки:
– Бураны мян таныдым. Бура Короьлунун йаьы горуьудур,
евляри дя лап йахындадыр.
Болу бяй сюйляди ки:

86
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

– Сян атдан дцш, гой атын отласын.


Сабаща гядяр бунлар бурада галдылар, горуьун ичиндя. Са-
бащ ачылмышды, Короьлунун дялиляринин щамысы йатмышды. Короьлу
юзц ойаныб, сящяр тездян чюля чыхды. Чюля чыхан заман эюрдц ки,
Йаьы горуьуна эцълц гошун тюкцлцб. Короьлу беля щесаб етди ки,
бу гошун юз адамларыдыр. Беля дцшцндц ки, йяэин щарадан ися, щан-
сы бир таъири сойуб эятирдикляри маллардыр, бюлцшдцрцрляр. Гой эедиб
эюрцм, эятирдикляри малдан мяним дя пайымы сахламышлармы?
Короьлунун яйниндя бир кюйняк, чийниндя бир яба, айаьында бир
ъуст, башында ися кечя папаг. Щансы ки, бунлары эеъя эейиниб йатыр.
Короьлу юз гошуну щесаб едиб гошунун йанына эялди. Болу
бяй ойаныб, Муртузу чаьырыб сорушду ки:
– Бу евляр кимляриндир?
Муртуз горхусундан горуьда йатмышды. Дейирди ки, инди
Короьлу эяляъяк, гырьын дцшяъяк, о заман мян еля бурадан гача-
рам. Болу бяй башында ики йцз няфяря гядяр адам дурмушду. Кор-
оьлу эялди, эюрдц ки, бу юз адамлары дейил, Болу бяйдир, чцнки
Короьлу бунларын щамысыны таныйырды, амма бунлар ися Короьлуну
танымайырдылар. Короьлу ися бунлары таныды вя юз-юзцня деди:
– Бой бу Болу бяйдир. Инди мян ня едим, мяним гылынъым
йох, атым йох. Ня ата гайыда биляъяйям, ня дя силащ ялдя едя
биляъяйям.
Дцз Болу бяйин габаьына йериди. Йетишяндя Болу бяйя салам
верди вя деди:
– Мярщаба.
Короьлунун чох йекялийиня, кюклцйцня, саьламлыьына эюря
бундан чох горхдулар. Буну ищатя етдиляр эюряк бу нячидир. Болу
бяй деди:
– Гузум, сян нярялисян?
Короьлу ъаваб верди ки:
– Чянлибеллийям.
Болу бяй деди:
– Чянлибел Короьлунун мямлякяти дейилми?

87
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Короьлу деди:
– Бяли, Короьлунун мямлякятидир.
Болу бяй деди:
– Бяс баба, юзцн Чянлибеллисянми?
Короьлу деди:
– Бяли, Чянлибеллийям.
Болу бяй деди:
– Короьлу евдядирми?
Короьлу деди:
– Бяли, евдяди.
Болу бяй деди:
– Бяс сян ня ишин сащибисян?
Короьлу деди:
– Яфяндим, мян бу горуьа горугчуйам. Мян инди сиздян
хащиш едирям ки, бурадан чыхыб, о бири горуьа дцшцн. Чцнкц бу
горуьа щяля щейван айаьы дяймямишдир. Короьлу сизя бир шей де-
мяз, чцнкц гонахсыныз, анъаг сиз эедяндян сонра мяни эябяр-
дяъяк. Мяним доггуз баш гыз кцфлятим вардыр. Мяним ушагларыма
баис олмайын. Чыхын о бири горуьа дцшцн.
Болу бяй юз йолдашы Гяъял Алыйа деди ки:
– Чыхаг о бири горуьа дцшяк. Давамыз да олса, о бири йердя
олсун. Бу отлугда олмасын.
Бунларын бу сющбятиндя Муртуз ойаныб бу йыьынъаьа доьру
эялирди. Деди, эюрцм Короьлунун дялиляриндян бялкя бурайа чых-
мыш ола. Короьлу щяр эяляня йыьынъагда эюз гойурду. Башыны йу-
хары галдырыб эюрдц ки, бой Муртуз эялиб, деди буну бялядчи
гоймушлар, бу мяни таныйаъагдыр. Чцнкц мяним йанымдан гач-
мышдыр. Муртуз Болу бяйин эери йанындан эялирди, о гядяр эялди ки,
йыьынъаьа йахынлашанда Короьлу буна бир эюз етди ки, адя аьзыны
йыь, мяни бунлара танытма. Короьлу Муртуза ня ъцр эюзцнц аьарт-
дыса, Муртузун дили тутулду, Муртуз эюрдц ки, дили тутулду, диня
билмяйир, щярлянди Короьлунун дал тяряфиня кечди. Болу бяйин эюзц
Муртуза саташды, Муртуз Болу бяйя эюз етди ки, гойма, тут,

88
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Короьлудур.
Гяъял Алы Муртуза эюз едиб деди ки:
– Бу, Короьлудур, ялдян гойма.
О саат Гяъял Алы кямянд щазыр едиб, бирини салды Короьлунун
хырддяйиня, бириля дя голларыны баьлады. Короьлу сюйляди ки:
– Яфяндим, ня цчцн мяним голларымы баьлайырсыныз?
Болу бяй сюйляди:
– Сян Короьлусан.
Короьлу деди ки:
– Мян Короьлу дейилям, чцнки Короьлу дюрт мян енлилик-
дядир.
Короьлунун голу баьлы, боьазында кямянд гошун эерийя
чякилди.
Чянлибелдя Короьлунун эюлц варды. Короьлунун ъями дюй-
ляти о эюлдя су ичярдиляр. Болу бяй, Гяъял Алы деди ки:
– Короьлуну эятирин.
Гяъял Алы сорушду:
– Сюйля эюряк, сян Короьлусан?
Короьлу сюйляди ки:
– Мян Короьлу дейилям.
Деди бяс, ня ишин йейясисян, сянятин нядир?
Короьлу сюйляди ки:
– Короьлунун йахшы саз чалмаьын ешитдим, эялиб онун йа-
нында саз юйряниб вя горуьунда нюкярлик етмякля башымы сахлайыр-
дым, чцнки мяним бир бюлцк кцлфятим вардыр.
Болу бяй Короьлуйа сюйляди:
– Сян Короьлундан ашыглыг юйрянмисянми?
Короьлу сюйляди ки:
– Яфяндим, юйрянмишям.
– Бир нечя тцркц оху эюрцм, билирсянми?
Короьлу деди ки:
– Охуйарам.
Короьлунун голуну ачдылар. Охуйан заман сяси евя эедя-

89
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

ъяк иди. Ханымларын щамысы да йатмышды. Инди Короьлу бурада сюз


дейир:

Ай Болу бяй, эял ейлямя йаманлыг,


Аман Болу, мян Короьлу дейилям.
Иннян беля ийитлийин эцнцдцр,
Аман Болу, мян Короьлу дейилям.

Сюз гуртаранда Болу бяй деди:


– Адя Муртуз, бу лап йахшы ашыгдыр. Буну мяня ня цчцн
юлдцртдцрцрсян?
Муртуз деди:
– Мян эюрдцм, таныдым, тутдурурам. Онун йцз фырылдаьы
вардыр. Короьлудур. Инди ону бурах, юз эцнцня бах.
Болу бяй деди:
– Сюйля эюрцм, ашыхсан, йохса нячисян?
Короьлу сазы алды чалмаьа башлады:

Гой сяня сюйляйим ай Гяъял Алы,


Ял сахла мяня бир вер маъалы.
Щяр ня ейляйибдир о Исабалы,
Аман Болу, мян Короьлу дейилям.

Болу бяй йеня Муртуза аъыгланды ки, бу, йаншагдыр, буну


мяня ня цчцн юлдцртдцрцрсян? Муртуз Болу бяйя деди:
– Билирсянми Исабалы бунун няйидир?
Муртуз Болу бяйя дейир ки:
– Исабалы бунун сярбядарынын биридир. Яэяр Исабалы эется би-
зим щамымызы о, гыраъагдыр. Биз бурадан саь гайытмайаъагыз.
Муртуз эюрдц ки, Болу бяй Короьлунун ашыглыьына инаныр,
даща Короьлулуьуна инанмыр. Муртуз деди:
– Болу бяй, сян ки, бунун ашыглыьына инанырсан, бундан хя-
бяр ал эюряк бунун юзцнцн ады нядир? Вя бабасынын ады нядир?

90
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Болу бяй Короьлудан хябяр алды ки:


– Сянин юз адын нядир, бабанын ады нядир?
Короьлу фикирляшди:
– Мян юз адымы дандым, бяс атамын адыны неъя даным?! Дцш-
мян габаьында адам юз адыны вя атасынын адыны дана билмяз...

Инди сазы алды Короьлу:

Короьлунун ели бяллидир.


Чянлибелдя шяраб ичмиш дялидир.
Юз адым Урушандыр, атам Алыдыр.
Болу бяй, мян Короьлу дейилям.

Болу бяй деди:


– Бяс сян Короьлу дейилсян, сянин ки, адын Урушан, атанын
ады Алыдыр.
Короьлу сюйляди:
– Мян Короьлуйам, йахшы тутмусунуз. Дцшмян гаршысында
мян адымы данмарам. Мяни ип-ийиъя тутмусан.
Инди Болу бяй, даща да марагланыб, бунун голуну баьла-
йыб, чякдиляр Османлыйа доьру. Бир хейли Короьлуну апардылар. Юз
евляриндян хейли араландылар. Короьлу эюрдц ки, буну эиримиъя апа-
рырлар. Короьлу айаьыны сахлайыб деди ки:
– Болу бяй мяни щара апарырсыныз?
– Сяни апарырыг Щясян пашанын йанына, чцнки Щясян паша
Телли ханымы мяня веряъяк. О гызыны сяндян ютрц мяня пешкяш
веряъякдир.
Короьлу деди ки:
– Болу бяй мян, Истанбула дири эедяъяйям. Мяни апарыб Щя-
сян пашайа верян кими гызы сяня веряъяклярми?
Болу:
– Короьлу, веряъякляр.
Короьлу сюйляди:

91
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

– Сянин шадлыгларын 5-6 эцн чякяъяк, мян она киби саь гала-
ъаьам. Болу бяй, сяни умуд едирям ки, мян о щябсхананы даьыдыб
чыхаъаьам. О заман сян о гызы щарада сахлайаъагсан, ону мян
билим.
Болу бяй сюйляди:
– Мян сянсиз эетсям, о гызы мяня вермяйяъякляр, о гызы
алана киби сян щябсханадан гачма, гызы аландан сонра щара
эедирсян эетэинян.
Короьлу сюйляди:
– Болу бяй, сян ки, о гыза бяндсян, мян эедиб о гызы аларам.
Амма мяни бу либасда апарма, гой эедиб либасымы дяйишим эялим.
Болу бяй деди:
– Короьлу, эялярсянми?
Короьлу сюйляди:
– Болу бяй, яэяр эялмязсям, мяним башыма гадынларын йай-
лыьы олсун. Эялярям, о гызы сянин цчцн дя аларам. Амма мяним
адым Короьлудур. Мяни чыплаг апарма.
Болу бяй бу сюзц ешидян киби атдан дцшцб сюйляди:
– Короьлунун голларыны ачын, бурахын.
Короьлунун голларыны ачдыгда, Муртуз сюйляди:
– Буну бурахмайын, бу Гыратына миниб гылынъ ялиндя эяляндя
бизи саь гоймайаъаг.
Болу бяй:
– Мян ешитмишям, Короьлу илгарына эяляндир, илгарсыз дейил-
дир.
Болу бяй Короьлунун голларыны ачыб бурахды.
Короьлу деди:
– Мяни бурада эюзля.
Болу бяй орада галды, Короьлу юз евиня доьру йюн чевирди.
Короьлу эялиб эюрдц ки, дялляри йатмышдыр. Короьлунун цч
арвады вар иди. Биринин ады Нийар ханым, биринин ады Телли ханым,
биринин ады ися Пяризат ханым иди. Бунлар да щамысы йухуда идиляр.
Короьлу бунларын щеч бирини ойатмайыб юз атыны йящярляди вя гы-

92
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

лынъыны эютцрцб атыны минди. Бюйляликля, тяк юз галасындан чыхыб Бо-


лу бяйя тяряф эетмяйя башлады. Анъаг Болу бяйин гошуну йатыш -
мышды. Муртуз ися йатмамышды. Муртуз билирди ки, Короьлу эедиб
эейиниб эяляъякдир. Муртуз эюрдц ки, Короьлу эялир, атын эурулту-
су, шаггылтысы, дцнйаны эютцрцб. Муртуз Болу бяйи гурдалады ки,
ай Болу бяй, дур. Болу бяй галханда эюрдц ки, бир эурулту вар,
йер алтында тярпянир. Болу бяй деди:
– Муртуз, бу эурулту нядир?
Муртуз Болу бяйин голундан тутуб, галдырды ки, Короьлу
эялир. Байагки Короьлу дейил, инди Короьлу будур.
Болу бяй ойанды. Гяъял Алыны да ойатды. Эюрдцляр ки, Короь-
лу даща о гылыг эялмяйир. Болу бяйин гошуну деди:
– Бах буну ня цчцн бурахдын, о, бизим биримизи саь гойма-
йаъагдыр...
Короьлу аты сцрдц. Бунлара салам верди. Бунлар Короьлу-
нун цзцня бахдыгда, щамы чох хоф етдиляр. Гяъял Алы башыны ашаьы
салды. Короьлунун цзцня баха билмяди. Короьлу деди:
– Мян Болу бяй илгар вердим, она эюря дя эялдим.
Болу бяй деди:
– Доьрудур, дедийини йериня йетирдим.
Короьлу сюйляди ки:
– Болу бяй, ийит ийиди беля тутар. Инди гошуна хябяр вер, эюр
мяни гошунун тутуб апара билярми?
Болу бяй сюйляди:
– Короьлу, сян мяня анд ичмисян ки, мян сянинля эедяъяйям
Османбяйлийя вя гызы сяня алаъаьам. Мяня ки, беля сюз вердин.
Мян дя сюйлядим ки, даща мян сянинля дава етмяйяъяйям.
Короьлу сюйляди ки:
– Болу бяй, щеч олмаса бир балаъа зарафатлашаг.
Болу бяй сюйляди ки:
– Яэяр мяним гошунумдан бири йараланса, мян эяряк ора
эетмяйям, чцнки мян сюз вермишям ки, юзцм дя саламат
эяляъяйям вя Короьлуну да саламат эятиряъяйям.

93
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Короьлу сюйляди:
– Болу бяй, гошунуну йараламарам. Мяним щеч олмаса
зярбими эюрцн. Короьлу Болу бяйя сюз верди ки, гылынъ чякмярям.
Короьлу гошуна низаны чякди, щамысыны низамбурну едиб даьытды.
Гяъял Алы иля Болу бяйин икисинин дя голуну баьлады. Бунун
щярясинин бириня бир гапаз вурду, йяни еля бил ки, бунларын башына
бир даь салды. Гяъял Алынын дили тутулду. Короьлу сюйляди ки:
– Ийит ийиди беля тутар. Даща байагки киби тутмаз.
Короьлу бунларын голларыны ачыб сюйляди:
– Чаьырын гошуну мяни апарын Щясян пашанын йанына, сяня
гызы версин.
Болу бяй сюйляди ки:
– Даща мяним гошунум йыьылмаз, щамысы гачыб, даьылыб.
Короьлу минди юз атына, деди ки:
– Атын гарнын алтындан мяни баьла, бириниз дя мяним атымы
йедялийин, бириниз дя мяни апарын, гошун эюрсцн ки, мяни
апарырсыныз. Онда гошун йыьылар.
Бу ъцр Короьлуну апардылар. Болу бяйин гошунлары эюрдцляр
ки, Короьлуну апарырлар. Гошун йыьылыб эялдиляр.
...Короьлуну апардылар. Болу бяй шящяря йахынлашанда адам
эюндярди ки, Щясян Пашайа де ки, Короьлуну атлы, силащлы эятирирям.
Инди Щясян Паша Короьлунун эялмясини ешидиб шящяря шадлыг
салдылар.
Короьлуну эятирдиляр, шящярин ичярисиня. Щясян Пашанын гызы
Телли ханымын имарятинин габаьындан Короьлуну аддатдылар, гыз
бахырды ки, эюрцм Короьлу неъя адамдыр ки, алямя ган аьладыр.
Гыз эюрдц ки, Короьлунун ня гядяр ки, ийитлийи сюйлянирди, йцз
фаиздя эюзяллийи сюйлянмялиди.
Короьлуну аддатдылар, Пашанын йанына-гала габаьына. Гыз
да енди эетди атасынын йанына ки, эюрцм Короьлуну юлдцряъякляр,
йохса сахлайаъаглар. Короьлуну апардылар Пашанын йанына,
Короьлу баш яйди, деди:
– Ай Паша, мярщяба.

94
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Короьлу башыны йухары галдырдыгда паша Короьлудан горх-


ду. Чцнки Короьлу зярбяли эюзля Пашайа бахды. Паша Короьлунун
цзцня баха билмяди вя йеря бахды. Короьлу деди:
– Паша, цзцмя бах, ня цчцн йеря бахырсан?
Паша деди:
– Ола, ай тяряст, сян инсан дейилмишсян?
Короьлу деди:
– Паша, сян инсансанса, мян дя инсанам.
Паша деди:
– Ола, Короьлусанмы?
Короьлу деди:
– Мян Короьлуйам.
Паша деди:
– Сяни ким тутду?
Короьлу деди:
– Мяни Болу бяй тутду.
Паша деди:
– Бяс насыл сяни тутду?
Короьлу деди:
– Топпузла тутду, яллярими баьлайыб эятирди.
Паша деди:
– Алын буну, салын щяпся. Цч эцн Короьлунун эялмяк шадлы-
ьыны тутун, цч эцн дя Болу бяйин саламат эялмяк шадлыьыны тутун.
Алты эцндян сонра мяним гызымын тойуну едиб верин Болу бяйя.
Бу заман Пашанын гызы Телли ханым гулаг асырды. Эюрдц ки,
бу Короьлу 10-15 эцн щяпсдя галаъагдыр. Бу шадлыглар гуртарана
гядяр. Гыз иляри йцрцйцб атасына сюйляди:
– Ата, сян бу дцшмяни тутубсан. 5-10 эцн щябсханада сах-
лайыб шадлыг едяъяксян. Бизим цчцн айыб олар ки, бунун чюряйини
вахтлы-вахтында вермясяк. Бунун ихтийарыны вер мяня, сянин
шадлыьын гуртарана киби.
Паша сюйляди ки:
– Гызым, инди ки белядир, дустаьын ихтийарыны верирям сяня.

95
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Короьлу эюрдц ки, бунун ихтийарыны эютцрян падшащын гызы


Телли ханымдыр.
Короьлу деди ки:
– Падшащ, мяни арвад ихтийарына вермя, мяни юзцн сахла,
чцнки гыз мяним якмяйими, ашымы веря билмяз.
– Короьлу, сян ня йейирсян ки, мян ону веря билмярям?
Короьлу:
– Мяним йемяйим, сящяр ертя бир пут дцйцдцр, бир гойун
ъямдяйидир, бир пут якмякдир; эцнорта ися йейирям ики пут дцйц, ики
гочун ъямдяйи, ики пут якмяк, онун башынын гарасы, эюйц.
Гыз беля баша дцшдц ки, бу зарафат едир. Гыз деди ки:
– Короьлу, верярям.
Паша сюйляди ки:
– Бала боьазынын гайьысыны чякмя, буну гызым веряъяк.
Короьлуну вердиляр гызын ихтийарына. Короьлуну эятирдиляр,
гызын отаьынын башында бир гуйу варды. Гуйунун дибини газыб, ев
етмишдиляр. Короьлуну о гуйуйа салдылар, чцнки башга йер ола
билмяз, даьыдыб чыхар...
Короьлуну щямин гуйуда сахлайыб, гуйунун йанында да
ики дяня гараул гойдулар. Гыз эетди гуйунун башына, деди:
– Короьлу, сянин дялиляриндян далынъа эялян олармы?
Короьлу деди:
– Эялярляр, ханым, – деди, – эялярляр.
Гыз деди:
– Дялиляриндян ким эяляр?
Короьлу деди:
– Йа Исабалы эяляр, йа да Дямирчиоьлу дяли Щясян эяляр.
Гыз деди:
– Короьлу, онлар насыл оьланлардыр?
Короьлу деди:
– Ханым, онлар эюзял, ъаван оьланлардыр.
Гыз деди:
– Онларын щансы йахшы олар?

96
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Короьлу деди:
– Ханым, онун икиси дя ъцрятдя, гирйятдя, гцввятдя биридирляр.
Анъаг Исабалы ямлик гузудур. Ону мян кюлэялярдя бяслямишям.
О, щеч эцн, йел эюрмямишдир.
Гыз истяди ки, эетсин. Короьлу деди:
– Ханым мян аъам, дцняндян Чянлибелдян чыхмышам. Ня
йейяъяйям?
Гыз деди:
– Короьлу, ня йейярсян?
Короьлу деди:
– Ханым, демядимми мяним йемим одур. Мяня ъямдяйи
бцтцн биширин саллайын.
Гыз деди:
– Ъямдяйи бцтцн биширим саллайым, орада йе. Яппяйи дя пут-
ла чяким саллайым йе. Бяс, ай залым, дцйцнц неъя едим? Гуйунун
башындан неъя саллайым ки, сян ону йейясян?
Короьлу гыза деди:
– Дцйцнц бишир газанда (бир пут) торбайа долдур сонра салла
гуйуйа, йейим.
Гыз бу ъцр еляди.
Короьлунун гадынлары вя дялиляри эюрдцляр ки, цч эцндцр
Короьлу йохдур. Ня аты вар, ня юзц вар, ня дя силащы. Короьлунун
арватларындан Нийар ханым деди:
– Эедяк дялилярдян хябяр алаг, эюряк Короьлу щарайа
эетмишдир.
7777 дяли бир йердя идиляр. Короьлунун арватлары онларын да-
лынъа эетдиляр. Бу заман эюрдцляр ки, дялиляр, ъями сяркярдалар бу-
рададырлар. Короьлунун сяркярдарларындан Исабалы, Дяли Ящмяд,
Дямирчиоьлу, Дяли Щясян, дедиляр ки:
– Ана, бизя гуллуьун нядир, няйя эялмишсиниз?
Нийар ханым деди:
– Оьлум, Короьлу щарададыр?
Онлар деди:

97
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

– Биз билмирик, биз дейирдик ки, Короьлу юз евиндядир.


Нийар ханым деди:
– Оьул, цч эцндцр ки, Короьлу йохдур.
Нийар ханым беля дейяндя Исабалы аьлады. Нийар ханым деди:
– Оьлум, ня цчцн аьладын?
Исабалы деди:
– Ана, дцшмянляр аьамы йяэин ки, тутуб апардылар.
Нийар ханым деди:
– Оьул, Короьлуну эязянляр щансы дцшмянляр иди?
Исабалы деди:
– Цскцдар Болу бяй иди. Бир дя Гяъял Алы иди. Бунларын башын-
да гошунлары Короьлуну эязирдиляр. Мян ондан габаг Короьлуйа
дедим ки, Короьлу сяни эязирляр.
Исабалы бахыб эюрдц ки, дялилярин щамысынын башы ашаьы дцшцб
вя пешиман олмушлар. Исабалы фикирляшиб деди:
– Йолдашларымдан бир адам чаьырым, мянимля йол-йолдаш
олсун. Атымы тутсун ки, мян Короьлунун далынъа эедим.
Исабалы эюрдц ки, щеч ким муна ъаваб вермир. Исабалы
башлайыр сазда охумаьа:

Короьлунун “Дюшямяси”

Атадан мярд оьул истярям,


Эетсям, эедя мянимля.
Гала мян галан йерлярдя,
Юлсям юля мянимля.

Йохдур Короьлунун ялаъы,


Алар дцшмяндян хараъы.
Дцшмяня Мисри гылыъы,
Чалсам, чала мянимля.

Исабалы эюрдц ки, щеч кяс ъаваб вермир, буна эюря бящаня

98
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

едиб деди ки:


– Щяр ким эется, она бир гыз алаъаьыз. Буну она эюря дедим
ки, бялкя гызы ешидян алдана биляр. Одур ки, Исабалы юзцня йол-
йолдашы истяйирди.
Исабалы сазда охумаьа башлайыр:

Тякъя эедяр Исабалы,


Олан йох дярдиндян щалы.
Токатда бир ляби бал,
Алсам-ала мянимля.

Исабалы эюрдц ки, щеч кимдян ъаваб чыхмайыр. Эери дюндц,


мещтяря деди ки:
– Дяли мещтяр, эет аты йящярля эял.
Дяли мещтяр эедиб аты йящярляйиб эятирди, гылынъын да. Дор аты
чякдиляр, Исабалы минди, тяк Короьлунун далынъа йола дцшдц. Бу
заман Короьлунун арватлары Исабалынын атыны ъиловладылар. Деди:
– Оьлум, Короьлуну дцшмян апарды, бяс сян щарайа
эедирсян?
Буну дедикдя, Нийар ханым, Телли ханым вя Пяризат ханым
аьладылар. Бу заман Исабалы атын цстцндя шеир демяйя башлады:

“Дюшямя” щавасында

Ъаным ана, эюзцм ана,


Аьлама ана, аьлама.
Шящярляри талыйарам,
Аьлама ана, аьлама.

Аты мяндилидян ютцррям,


Юзцмц Токата йетиррям.
Йа юллям, йа да эятиррям,
Аьлама ана, аьлама.

99
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Исабалы демяз йаланы,


Будур сюзцмцн оланы.
Токата саллам таланы,
Аьлама ана, аьлама.

Бунунла Короьлунун аиляляри иля Исабалы видалашды вя Чянлибел-


дян Токата доьру, Короьлунун далынъа йола дцшдц. О эцн, о эеъя
аты сцрцб, сабащ ачыланда шящярин йанына чыхды. Анъаг Исабалы бу
шящяря набяляд иди. Набялядйаня бир кцчянин башындан атыны сцрдц.
О кцчянин айаьы бир бюйцк базар иди. Щясян пашанын гызы
Телли ханымын имарятинин габаьы иди. Исабалы тез базарын ортасына
чыхды. Бу заман йай эцнц иди. Щясян Пашанын гызы Телли ханым
отаьынын габаьында дурмушду. Ора бир бюйцк мейдан иди. Болу
бяй мейданя чыханда, атдан дцшцб, атын ъиловуну чякиб базарын
айаьында яйлянди. Эюрдц ки, дцкан-базар ачылыб. Анъаг бир аллай
тахыл мешогларыны тярязинин йанына гойуб тахыл сатыр. Исабалы деди:
– Эедим орадан атыма арпа эятирим. Вя бир дя сораг едим,
эюрцм Короьлу бурададырмы. Йохса Станбуламы эедиб.
Исабалы аллайын1 йанына эетди, даща аллайа демяди ки, арпаны
нечяйя сатыр. Мешоьун биринин гулпундан тутуб атына эятирди.
Аллай эюрдц ки, йаман оьландыр, деди:
– Ъаным гой буну чяким верим, щарайа апарырсан?
Аллай мешогдан о йана дартды, Исабалы бу йана дартды.
Ахырда Исабалы эери гайыдыб аллайа бир бярк шилля вурду. Аллай
чякилди. Исабалы арпа мешоьуну эютцрцб атынын габаьына гойду.
Сонра атдан бир аз араланды ки, эюрцм бир адам тапараммы,
Короьлуну хябяр алым. Исабалы аллайы вурдуьуна, шящярдя бу иши
эюрдцйцня, пешиман олуб эери гайыдыб эюрдц ки, шящярдя щеч кяс
йохдур, щамы гачыб Щясян пашайа хябяр вермяйя эетмишляр ки,
базарда бир беля адам вардыр аллайы дюймцшдцр. Буна эюря дя
горхуруг бизи дя дюйя.
1
Аллай – тахыл алверчиси.

100
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Исабалы эюрдц ки, щеч ким йохдур. Юз-юзцня деди ки:


– Эял бир Короьлунун адыны чяк, бялкя Короьлу бурададыр,
чыхар.
Исабалы сазы ялиня алды чалмаьа башлады:

Ня вязир тапырам, ня дя бир паша,


Веря Короьлундан мяня бир хябяр.
Ялимя кечяни баьлыйарам даша,
Веря Короьлундан мяня бир хябяр.

Бу сюзц дейиб, Исабалы базарын ичярисиндя бярк баьырды. Бу


заман гыз Короьлунун йемяйини йениъя верирди. Эюрдц ки, базар-
да бир адам баьырыр, лап Короьлунун сясидир. Гыз бу сяси ешитдикдя
икинъи пилякяня чыхды ки, эюрцм Короьлу щарадан чыхды. Бир дя эюр-
дц ки, бу бир оьландыр йюнц о йана дуруб, Короьлунун ениндя,
узунундадыр вя аты да лап Короьлунун атыдыр. Гыз еля билди ки,
Короьлудур. Икинъи пилякяндян сяслянди. Бу заман Исабалы эери
дюндц, эюрдц ки, щеч кяс йохдур, йалыныз бир гыз вардыр. Гыз буну
эюрдцкдя деди:
– Ай оьлан, нячисян?
Исабалы эери бахдыгда, гыз эюрдц ки, бу, Короьлу дейил. Гыз
билди ки, бу, Короьлунун дялиляриндяндир. Гыз фикирляшди, эюрсцн бу,
Короьлунун дялиляриндян щансыдыр. Гыз деди:
– Оьлан, эяздийин адамын йерини мян билирям, йахын эял
дейим.
Исабалы гыза аъыгланды, эялмяди. Башлады гыза шеир демяйя:

Аъ гурд кими гяним цстя уларам,


Гылынъ-галханымы гана буларам.
Гясям олсун, бу юлкяйи таларам,
Сюйля Короьлундан мяня бир хябяр.

Гыз ня гядяр чаьырдыса, Исабалы эялмяди. Сонра гыз ашаьы енди,

101
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

базара чыхан дарвазаны ачды. Исабалыны чаьырды ки, эял Короьлунун


йерини дейим. Бу дяфя Исабалы гыза йахын эялди. Йахын эялдикдя
эюрдц ки, чох гяшянэ гыздыр. Деди:
– Короьлуну тапсам да, тапмасам да эяряк бу гызы апа-
рам. Бу заман сазы алды бир шеир демяйя:

Алями мцняввяр ейляйиб цзцнцн халы,


Хястяйя дярманды лябляринин балы.
Сяня гурбан олсун бу Исабалы,
Сюйля Короьлундан мяня бир хябяр.

Гыз деди ки:


– Короьлуну сяня саь веряъяйям.
Исабалы атыны чякиб гызын отаьына йетишдиляр. Гыз дарвазаны
баьлады. Короьлунун атына бахан мещтяри чаьырды вя деди:
– Бу аты да чяк Короьлунун атынын йанында баьла.
Мещтяр Исабалынын атыны да Короьлунун атынын йанында баь-
лады. Гыз Исабалыны юз отаьына апарды. Вя сонра деди:
– Яъям оьлу, отур.
Исабалы гыза деди:
– Мян аъам, дцняндян Чянлибелдян чыхмышам, аъ няйя оту-
рум.
Гыз деди:
– Яъям оьлу, ня йейярсян?
Исабалы деди:
– Мяни бир шей дойдурмаз. Адам эюндяр базарда ня ки, тя-
зя лаваш вар, ня ки, ашбазда бишян хюрякляр вар (дцйц, бозбаш, ка -
баб, долма вя саиря). Щамысыны эятиздир.
Гыз деди:
– Яъям оьлу, сянин йолдашын да вармы ки, бу гядяр чюряк,
хюряк эятиздирирсян?
Исабалы деди:
– Йох, мяним йолдашым йохдур. Тякъя мяни дойдур, галан

102
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

йолдаш мяня лазым дейилдир.


Гыз базара адам эюндярди, базардан 3-4 пут чюряк эялди вя
ня ки, ашбазда бишмиш хюряк варса бунлары да эятиздирди. Бу хю-
ряклярин щамысыны бир-бириня гатыб сцрфяни ашды. Исабалы бу хюряйин
щамысыны тямиз йеди. Гыз буна бахыб, деди:
– Яъям оьлу, бу гядяр хюряйи сян неъя йедин?
Исабалы деди:
– Ханым, шяраб олса иди, бундан артыг йейярдим, ики бу гядяр
йейярдим.
Гыз деди:
– Шяраб вардыр, анъаг Короьлунун эцнорта шярабыдыр.
Исабалы деди:
– Дур о, шярабы мяня эятир.
Бир пут шярабы гыз Исабалынын йанына гойду. Вя йенидян хю-
ряк эятирди, яппяк эятирди. Исабалы бу хюряйи, шярабы бир пут яппякля
тямизъя ичиб дурду. Шяраб гуртаранда Исабалы бищуш олуб, йыхылды.
Гыз эюрдц ки, Исабалынын аьлы башындан чыхыб, кейфли киби охуйурду.
Исабалынын башыны гыз галдырыб, дизинин цстцня гойду. Исабалы гызын
дизинин цстцндя йатмагда иди.
Исабалынын эялмясини щамы билди вя паша о шадлыг тябиллярини
бурахыб, инди дава тябилляри етмяйя башлады. Гошун чякди. Гыз эюр -
дц ки, гошун баьын, отаьын ятрафыны кясди. Исабалы да йейиб-ичиб эю-
зял йатыр. Гыз дарвазаларын далыны бярк баьлатдырды вя Исабалыны
шеирля айылтмаьа башлады:

Короьлунун “Орта” щавасы

Гошун эялиб дюрт бир йаны алыбды,


Ойан, Яъям оьлу, дур гач бу йердян.
Сянин дярдин бу ъанымда галыбдыр,
Ойан, Яъям оьлу, дур гач бу йердян.

Исабалы гызын сясиня айылды. Эюрдц ки, гыз сюз охуйур. Щям

103
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

дя аьлайыр. Исабалы гыза ачыгланды ки, бяс ня цчцн охуйурсан, щям


дя аьлайырсан? Гыз деди:
– Яъям оьлу, гошун эялиб ятрафы бцрцйцб мян горхурам сяни
тутуб эябярдяляр.
Гошун эялиб дейяндя Исабалынын сцмцкляри бцтцн ойнады. Вя
башлады шеир охумаьа:

Аьлама – аьлама, ай Телли ханым,


Юляр яъям оьлу эетмяз бу йердян.
Йениъя алмышам эюнлцмцн ганын,
Юляр яъям оьлу эетмяз бу йердян.

Гыз ъаваб верди ки:


– Яъям оьлу, бу эцн бу гошунун бюйцйц билирсянми кимдир?
Исабалы:
– Кимдир, – деди, – сюйля бахым?
Гыз сазы алды, шеир демяйя башлады:

Щой-щой дейиб эядиклярдя йатанды,


Ъида силкиб гянимини атанды.
Болу бяйди – Короьлуну тутанды,
Ойан, яъям оьлу, дур гач бу йердян.

Исабалы лап аъыгланды ки, Короьлуну алдадыб тутублар. Башла -


ды саз иля шеир демяйя:

Щой-щой дейиб ган ичиндя йатыбды,


Щамы дцшманларыны атдан атыбды.
Короьлуну да ал дили иля тутубду,
Юляр яъям оьлу эетмяз бу йердян.

Телли ханым эюрдц ки, яъям оьлу онун отаьындан чыхан за-
ман, ону юлдцряъякляр. Одур ки, Телли ханым сазы алды, шеир демяйя

104
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

башлады:

Чохдур бу шящярдя мяним йаманым,


Сян юлярсянся, йанар диним-иманым.
Сяня гурбан олсун бу Телли ханым,
Ойан, яъям оьлу, дур гач бу йердян.

Исабалынын сясини Короьлу гуйуда ешитди. Алды Исабалы сазы,


шеир демяйя башлады:

Ийит эяряк гцрбят елдя йаслана,


Гоймарам ки, гылынъ гында паслана.
Мин тцлкц нейляр мян кими тяк аслана,
Юляр яъям оьлу эетмяз бу йердян.

Саз гуртаран киби Исабалы гыза дейир:


– Сян дейибсян Короьлуну мяня саь веряъяксян. Ди дур
Короьлуну мяня эюстяр.
Гыз деди:
– Яъям оьлу, эедяк Короьлунун йерини мян сяня эюстярим.
Гыз пилякандан енди, Исабалы да бунун далынъа енди. Гызын
отаьынын йанында Короьлунун гуйусу иди. Короьлунун гуйусу-
нун йанында ики гараул дурмушду. Гыз гуйуну Исабалыйа эюстярди
ки, бах Короьлу бурададыр. Исабалы йериди щаман гуйунун башына
доьру. Вя гуйунун башында дуруб сяслянди:
– Ай Короьлу, – деди.
Короьлу деди:
– Ъан оьул, эялдинми?
Исабалы деди:
– Эялдим.
Короьлу деди:
– Адя, кимля эялибсян?
Исабалы деди:

105
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

– Дор атла эялмишям.


Короьлу деди:
– Йолдашын ким иди?
Исабалы деди:
– Йолдашым гылынъым иди.
Короьлу деди:
– Ей оьул, инди эюр мяни чыхарда билярсянми?
Исабалы Телли ханымдан бир кямянд истяди. Телли ханым бир кя-
мянд эятирди. Исабалы кямянди гуйуйа саллады. Короьлу щаман
кямянди белиня баьлады. Телли ханым дюрт дяня гаравашы иля, ики га-
раул, бир дя Исабалы юзц кямянддян тутдулар ки, Короьлуну чякиб
чыхарсынлар. Короьлуну чыхара билмядиляр. Анъаг Исабалынын бура-
да олмасыны щамы билдийиня эюря гошун баьы ищатя етди. Короьлу
деди:
– Оьул мяни сиз чыхара билмязсиниз. Тябил-балабан сяси эялир.
О, гошун щайанда ойнайыр?
Исабалы деди:
– Аьа, гошун ойнамыр. Мяним эялмяйими билмяляриня эюря
дава етмяк мягсядиля отаьын вя баьын ятрафыны гошун бцрцйцб.
Короьлу деди:
– Оьлум, инди гошун йахындадыр, чых онун отуз-гырхыны дюйя-
дюйя эятир, мяни чыхарсынлар.
Исабалы Короьлунун бу сюзцнц ешитдикдя йадына дцшдц ки,
аьам доьру дейир. Гылынъын дястясиндян тутуб дарвазайа доьру
йериди. Ялли адамы дюйцб гапыдан ичяри долдурду. Гыз эюрдц ки,
гуйунун башына чох адам йыьышыб Короьлунун кямяндини орада
олан ялли адамын ялиня верди ки, ону чякин чыхарын.
Короьлуну гуйудан чыхардылар, гыраьа гойдулар. Короьлу
чыхан киби Исабалынын цзцндян юпцб деди:
– Оьул, бу эюрдцйцн адамлар мцхяннят дцшманлардыр.
Бунлары боьаз-боьаза баьла.
Исабалы онлары боьаз-боьаза баьлады. Чюлдяки гошуна бир вял-
вяля дцшдц ки, эялян Исабалыдыр, Короьлуну гуйудан чыхарды.

106
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Щясян паша бу дарвазанын далындан башга, шящярин ичиня дя


йедди гат дал-габаг гошун дцздц. Короьлу Телли ханыма деди:
– Мяним атым бурададырмы?
Гыз деди:
– Короьлу, аты мян сахлайырам. Мяним йанымдадыр.
Короьлу деди:
– Инди мяним атымы чякдир чюля.
Гыз Короьлунун атыны чякдирди, аты йящярляди. Короьлу Телли
ханыма деди:
– Мяним силащымы да эятир.
Телли ханым Короьлунун ъями силащларыны эятириб верди. Кор-
оьлу тямиз либасыны эейинди, гылынъы гынындан чыхартдыгда, эюрдц ки,
гылынъ щеч пасланмайыб. Чцнки гыз буну зейтун йаьы иля йаьла-
мышды. Короьлу гылынъы сийириб, уъундан вя дястясиндян юпдц вя йе-
ня гынына гойду. Гыз деди:
– Короьлу о гылынъдан нийя юпдцн?
Алды инди Короьлу сазыны, шеирля демяйя башлады:

Яйри гылыъ, лязэи гямя,


Мян буну тяр сахламышам.
Дястя бахар зяряшана,
Дцшмана щцзяр сахламышам.

Телли ханым деди:


– Короьлу, щяр гылынъ вурандан сонра нечя ох атанлар
вардыр.
Алды Короьлу сазы ялиня:

О, мюйлямя йапынарам,
Хядянэ йохдан сапынарам,
Мин ийидя тяпинярям,
Ъанда ъийяр сахламышам.

107
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Короьлу эюрдц ки, Телли ханым Исабалыйа чох майыл олуб ба-
хыр. Короьлу деди:
– Ханым, мяним бу чоъуьума ня чох бахырсан, бяйянирсян-
ми мяним чоъуьуму?
Гыз деди:
– Короьлу, ону мян чох бяйянирям, сян буну щарада беля
бясляйибсян?
Алды Короьлу сазыны:

Чох эяздим гцрбят еллярдя,


Кам гоймадым эюзяллярдя.
Чардахлы Чянлибеллярдя,
Яснямиш няр сахламышам.

Короьлу сюзцнц гуртаран киби Короьлунун аты ойнады вя бир


няря чякди. Ат Короьлунун башына щярлянди. Короьлу билди ки,
Гырат шаддыр, габагда щеч бир зийанвериъи шей олмайаъаг. Короь-
лу Телли ханыма деди:
– Юз бар-бархананы йыьышдыр, Исабалыдан ютрц сяни дя апара-
ъаьам.
Гыз деди:
– Короьлу, гошун сянин ятрафыны кясиб, мяни апара биляр-
сянми?
Короьлу алды сазыны:

Гоч Короьлу еляр хата,


Сян бахарсан бу бцсата.
Ъаны гурбан яряб ата,
Ойнар, кишняр сахламышам.

Короьлу сазыны гуртаран киби ихтийарында олан сяртойладан


бир ат эятиртди Телли ханым цчцн. Телли ханым евиндя ня яшйасы вар
идися щамысы йыьышдырды. Короьлу, Исабалы вя Телли ханым отаьын

108
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

гапысындан атдандылар.
Щясян Паша вя онун гошуну билдиляр ки, Исабалы эялиб, Кор-
оьлуну гуйудан чыхарыб. Короьлунун ятрафыны гошун дярйа киби
алды. Баьын ичиндян атданыб Короьлу бир наля чякди. Дарвазаны
ачыб габагъа Телли ханым, Короьлу вя Исабалы чыхдылар.
Короьлунун чыьыртысыны ешидяндя Щясян Пашанын гошуну га-
чыб даьылды. Базарын ичиндян Короьлу атынын аьзыны чевириб яля ке-
чяни гылынълады. Вя шящяря бир талан салыб, шящярдян чыхды. Йюнцнц
Чянлибеля чевириб Короьлу, Исабалы вя Телли ханым шящярдян бир
километря чыхмышлар. Щясян паша далдан гошун йыьыб Короьлунун
далынъа салды. Юзц дя гошунун габаьында эетди.
Короьлу эери гайыдыб эюрдц ки, далларынъа гошун эялир, деди:
– Оьлум, Исабалы, сян аты иляри сцр, гызы апар. Мян эери гайы-
дыб гошундан бир аз гырым, атыны да чыхардым Чянлибеля.
Йолун бир йериндян бир пцнщан эюрцб эизлянди. Гошун эялиб
габаьа кечяндя, гяфилдян Короьлу яряб ат алтында чыхды. Сонра бир
няря чякди. Гошуна сары йюнялиб, гошуну йары бюлдц. Кимисини
гылынъы аьзы иля, кимисини гылынъын архасы иля, гырдыьыны гырды, галаныны
дюйцб атдан тюкдц. Дизя гядяр гошунун атларыны габаьына гатыб
апарды Исабалынын йанына. Исабалы эюрдц ки, 5-6 адамын шалварынын
аьы атын йящяриня кечиб, атын бюйрцндя вя дюшцндя асыла-асыла эедир.
Короьлу деди:
– Оьлум, Исабалы, атын габаьыны яйля, бунлары дцшцряк.
Исабалы атын габаьыны яйляди, Короьлу онларын щамысыны атдан
дцшцрцб йеря гойду. Ян ахырынъыны дцшцряндя, эюрдц ки, бу, Мур-
туздур. Исабалы деди:
– Короьлу, бу бизим йанымыздан гачан Муртуздуму?
Короьлу деди:
– Бизим Муртуздур, оьул, Болу бяйя бяляд олуб, алдадыб
эятириб бизи тутдуран Муртуздур.
Исабалы истяди ки, Муртузу юлдцрсцн. Короьлу Исабалыйа деди:
– Оьул, бу, йазыг адамдыр, буну юлдцрмя, зяряр йохдур.
Паша гошуб, о да эялиб. Мяним фягир-фцгара иля ишим йохдур.

109
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Бюйляликля, Короьлу Муртузу Исабалынын ялиндян алыб бу-


рахды.
Короьлу, Исабалы вя Телли ханым гошундан алдыглары атлары
габагларына гатыб Чянлибеля сары эетмяйя башлады. Короьлу Чян-
либеля чыханда, юз эяздийи даьларына бахыб, бир ащ чякди. Вя сонра
атдан дцшцб сазыны чыхарды, охумаьа башлады:

Ня мцддятди сяфа сцрцб эязирям,


Сян идин мяним гоч гардашым, даьлар.
Ня заман ки, гары дцшман эяляндя,
Сяндя чох олурду улу савашым, даьлар.

Таладым дцнйаны, щяля аз дедим,


Чянлибеля бащар дедим, йаз дедим.
Нечя таъир, тцъъар сяндя эизляндим,
Ачмадым сиррими, сирдашым даьлар.

Короьлуйам, ахтардыьымы тапырам,


Щцндцр гайаларда гала йапырам.
Аь сцрцдян ямлик гузу чапырам,
Йейиб гуртларынан улашым, даьлар.

Короьлу сазыны чалыб гуртарды, сонра атдандылар. Телли ханым


Нийар ханым вя Пярзат ханым Короьлунун йолуну эюзляйирдиляр.
Эюрдцляр Короьлунун вя Исабалынын габаьында бир сцрц ат, Телли
ханым да йанларында эялирляр. 7777 дялиляр буну эюряндя атданыб
Короьлунун габаьына эетдиляр. Исабалы бу йолдашларындан инъи-
мишди, чцнкц Исабалы Короьлунун далынъа эедяндя, бунлардан щеч
бири Исабалы иля эетмядиляр. Бу 7777 дялиляр Короьлунун габаьына
эетдикдя онун ялини тутдулар, саламат эялмясиня шцкцр елядиляр.
Короьлу эюрдц Исабалы щеч бунлара йахынлашмыр. Бунларын
бири хяъялятиндян Исабалынын цзцня баха билмяйир. Бу заман Кор-
оьлу деди:

110
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

– Оьлум, Исабалы, йолдашларынан нийя эюрцшмяйирсян?


Исабалы деди:
– Короьлу, онларла мян эюрцшяси дейилям. Чцнки мян сянин
далынъа эедяндя онларын бири мянимля эетмяди.
Короьлу эюрдц ки, бурада бюйцк бир инъиклик вар. Атдан
дцшцб деди:
– Оьлум, Исабалы, ня олар ки, эялмяйяндя, онлар эялмямяк-
дян ютрц йолдашларындан инъимяк сянин цчцн йахшы дейилдир.
Короьлу бунларын щамысынын бюйцйц олмасына эюря, бунлары
эятириб Исабалы иля барышдырды.
Инди дялиляря цзцнц тутуб деди:
– Оьлум Исабалыйа той ейляйяъяйям. Инди шадлыг башлайын,
чцнки мяним башымдан ютрц Болу бяйя верилян гызы Исабалыйа
эятирмишям.
Инди Чянлибеля Короьлу вя онун дялиляри шадлыг едир,
Исабалыйа той етдиляр.

Стенографчылар: Р.Ъ., А.Щ.

111
Иъласын давамы

21.03.1937

АШЫГ ЯСЯД ВЯ АШЫГ МИРЗЯНИН МУСИГИ


ЙАРАДЫЪЫЛЫЬЫ

АШЫГ МИРЗЯ

“Мяммядбаьыры” щавасында

Аман тябиб мяня бир ялаъ ейля,


Синям ешг одуна йахаланмамыш.
Юлцб бу дцнйадан щясрят эедирям,
Бир аь бухах юпцб, йаха яммямиш.

Версяйдин сян мцргцмя тязя дян,


Дахил олдум мян зцлцмя тязядян.
Йар да мяня йара вурду тязядян,
Кющня йараларым йахаланмамыш.

Молла Заман ишим йетди щарайа,


Язиз байрам демяк олмаз щяр айа.
Телли Сяням, юзцн йетиш щарайа,
Язрайыл цстцмя йахаланмамыш.

112
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

АШЫГ ЯСЯД

“Ящмяди шикястя” щавасында

(Дилгямин юз ясярляриндян)

Шямкир юлкясиндян, Кцр кянарындан,


Учду телли сона эюля эялмяди.
Истядим ки, йарым вясфини йазам,
Сыьышыб гялямя, диля эялмяди.

* * *
Эцня гаршы.
Ай доьду эцня гаршы.
Сян йат зцлфцн кюлэясиндя,
Мян йаным эцня гаршы.

* * *
Ъан вердим ъананын йолунда дурдум,
Мцжэан охларыны синямя вурдум.
Сяййад идим, бир тярлана тор гурдум,
Дедим бялкя тора эяля, эялмяди.

* * *
...Беля ганды,
Эет йара беля ганды.
Аразбяр тярланыйам,
Ойлаьым Биляганды.

* * *

113
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Дигямям, айрылдым гонча дящандан,


Ятир бянювшядян, эцл рейщандан.
Ъяннят яладян, нуру гылмандан,
Яфсял ола, мцшяккяля эялмяди.

* * *
Язизим нядян йана,
Пярваням нядян йана.
Йахшы дост йаман эцндя,
Чякиляр нядян йана?!

114
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

АШЫГ МИРЗЯ

“Эедяр-эялмяз тяънис” щавасында

Дост бизи буйурду хидмят шящриня,


Дедим ки, баш цстя камы ламыкаф.
Чатды гашын, фитня эюзц севдийим,
Чохлары ейляйиб щейэц ламы каф

Сидги дцрцст олан тез йетяр щяъъа,


Кимсядян-кимсяйя етмяз илтиъа.
Мящяммяд ки, гядям гойду мещраъа,
Пешвазына эялди мимиламекаф.

Мещти эюрцр юз гошунунун саныны,


Ярясятдя гурар щаг мизамыны.
Бир эцн алар Гурбанинин ъаныны,
Бир ъяллад бахышлы мимцламыкаф.

“Гарабаь гайтармасы” щавасында

Бу эцн йарым чыхды сещри эцлшяня,


Дюрт йанында багча неъя, баь неъя!
Сейрягыфын тяня-тяня сюзляри,
Синям цстя дцйцн неъя, даь неъя!

Ялиня гойубдур ялван щянасын,


Эушундан асыфды гызыл танасын.
Щявясляндим сыхдым йарын мямясин,
Ганы гачды, йери галды ах неъя!

115
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Йерийяндя ямбяр галхыр тозундан,


Назды йарын ишвясиндян-назындан.
Ала эюзлц, мян юпцнъя цзцндян,
Йайылырды ъясятимя йаь неъя.

Шащ Исмайыл бу йолларын нашысы,


Йаман олар йахшы щямдям аъысы.
Пяри ханым йедди гардаш баъысы,
Айры дцшдцм севэилимдян саь неъя?!

116
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

АШЫГ ЯСЯД

Йадыма дцшдц

“Дилгям шикястя” щавасында

Дярин ещтирамынан мярщямятинян,


Йаныма эялдийин йадыма дцшдц.
Бир кялмя сюзнян, гашы-эюзнян,
Дярдими билдийин йадыма дцшдц.

Яндялиф эцлцндян, гямяр белиндян,


Цлфят гыл гулуннан даныш дилинян.
Ипяк дясмалынан, назик ялинян,
Эюз йашыны силдийин йадыма дцшдц.

Дилгям тярланынан, учмаз сарынан,


Гызыл эцл бцл-бцлцнян уймаз харынан.
Яввялдян хош ихтилад, хош эуфтарынан,
Уъадан эцлдцйцн йадыма дцшдц.

117
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

АШЫГ МИРЗЯ

“Тязя Нахчыван” щавасында

Эюрцрсянми оьрун бахан эюзяли,


Тярлан кими неъя ъцлвялянифди.
Юз нурундан хялг ейляйиб Илащим,
Эюзляри гцдрятдян сцрмялянифди.

Хош саатда хош эялифди ъащана,


Эюзяллийиня йохду юзэя бящаня.
Гянд язилиб диля-дишя, дящаня,
Гаймаг додаглара бал бялянифди.

Ялясэяр гурбанды беля эялиня,


Сона кими ъумуб ешгин эюлцня.
Эцмцш кямяр хуб йарашыр белиня,
Йахасы гызылдан дцймялянифди.

Стенографчы: Щ.А.

118
АШЫГ ЙАРАДЫЪЫЛЫЬЫНЫН ЯСАС ФОРМАЛАРЫНЫ
ЮЙРЯНМЯК ВЯ БИР НЕЧЯ НЦМУНЯ ЩАВАЛАРЫ
НОТА АЛМАГ ЦЧЦН ЧАЬРЫЛАН ИЪЛАСЫН

ПРОТОКОЛУ

22.03.1937-ъи ил ахшам саат 10-да Азярбайъан Дювлят Кон-


серваторийасынын тар шюбяси тялябяляриндян Гара Гарайев, Щаъызадя
Ъевдят, Исмайылов М.С., вя Азярбайъанын мяшщур ашыгларындан
йолдаш Ашыг Ясяд вя Ашыг Мирзянин иштиракы иля биринъи дяфя олараг
ашыг йарадыъылыьынын, ясас формаларыны юйрянмяк вя бир нечя нцму-
ня щавалары нотайа алмаг цчцн чаьрылан иъласда, йолдаш Бцлбцлцн
иштиракиля ики ясас мясяля гойулмушду.
Ы – Сазда олан ясас сясляри юйрянмяк вя бир нечя нцмуня ща -
ва йазмаг (йяни нотайа эютцрмяк). Охунан щавалары сясдян
окомпономентля йазмаг вя ейни заманда, чальыда олан бцтцн
спесифик щаллары нязяря алараг, щяр назик чятин эушяляри гейд етмяк,
еля йазмаг ки, сясля чальы ясас етибариля бир-бириня уйьун олсун.
Буна эюря яввялъя сясляри юйрянмяк лазым эялир. Щяр чалынан
щаванын ясас сясляри, Авропа термини иля терминляря бюлцняряк сясдя
ня киби ясас терминляр, тапылдыьыны гейд етмяк.

119
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

“Вагиф эюзяллямяси”
(Ашыг Ясяд чалыр)

Окомпономент дя ашаьыдакы .... иштирак едир.


Сол-до-фа башланьыъында. Икинъи варийасйайа кечяндя оком-
пономентдя, до-сол-ля ишляйир. Башланьыъда сол-до-фа бязян дя
охундуьу заман, ритманы мцстягил сахлайараг сюзля йухарыда сяс-
ляр икиляшир.

ЪЕВДЯТ: Вагиф цзяриндя йазылан щава Авропа формала-


рындан цч щисся иля (песнйа формайа охшайыр). а-б-а: А щиссяси иля
огомпономент астината олараг, сол-до-ре-фа ноталары чалыныр.
Б – (йяни икинъи щиссядя астината фигуру) до-сол-ле ноталары иля
чалыныр.
А – (йяни цчцнъц щисся биринъи щиссянин тякрарыдыр).

БЦЛБЦЛ: Йухарыда гейд етдикляримиз форма цзяриндя ишти-


рак едян йолдашларын фикри бир олду. Буна эюря дя биринъи олараг
“Вагиф эюзяллямяси” йазылды. Сюзляри йолдаш ашыг Ясяд тяряфиндян,
бюйцк рус халгынын классик шаири Пушкиня дейилмишдир.

АШЫГ МИРЗЯ: “Вагиф эюзяллямяси” он бир щеъалы шеирдир. Бу


шеири халгын арасында чох чалындыьы цчцн вя бу он бир щеъалы шеирляр,
халга йарашдыьы цчцн бу щаванын ады “Вагиф эюзяллямяси” гойул-
мушдур.

120
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Иъласын давамы

23.03.1937

АШЫГ ЯСЯД ВЯ АШЫГ МИРЗЯНИН МУСИГИ


ЙАРАДЫЪЫЛЫЬЫ

АШЫГ МИРЗЯ

Байаты
“Ширазы” щавасында

Мяня бахан эюзляриня,


Кирпийини гахан эюзляриня.
Нейлямишям гясд алыр,
Юйцмц йыхан эюзляриня.

“Бадамы” щавасында

Сяндян айрыланы мяним башыма,


Эюр няляр эятирди зяманя, Сялми.
Щайана доландым, гямя гярг олдум,
Ахырым уръащ эетди йамана, Сялми.

Илтимасым будур сяндян ифтида,


Севэини-севэидян айырма, Худа!
Севэи-севэисиндян дцшяндя ъида,
Эяряк ки, нцсрятя дайана, Сялми.

121
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Яйляшиб оданда мещман олайдым,


Ямриня бянд фярман олайдым.
Ямращ дейяр, сяня гурбан олайдым,
Бир дя йолум дцшся о йана, Сялми.

Башына дюндцйцм

“Дилгямин Солтан” щавасы

Дяли эюнцл, эеня вятян арзылар,


Эюзял олар, ел башына дюндцйцм.
Аьлама Шащниэар, ъан сяня гурбан,
Йанар цздя хал башына дюндцйцм.

Мяням эюзяллярин щямдады,


Эцлшянин лябиндян ямим шярабы.
Йел ганады йахшы сахла Гяндабы,
Инъимясин тел башына дюндцйцм.

Эюзялляр ня цчцн мяннян эязмязсиз?!


Мян аьларам, чешмим йашым силмязсиз?!
Ахтарсаныз, чарх алтында булмазсыз,
Новруз кими гул, башына дюндцйцм.

122
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

АШЫГ ЯСЯД

Йарыш

Русийа дейир ки, эялин йарыша,


Дямир мяндя, буьда баьы мяндяди.
Украйна она ъаваб верир ки,
Даш кюмцрцн гара даьы мяндяди.

Беларусийа ордан галдырыр сяси,


Ешитъяк дцнйанын эялир щявяси.
Дейир: мяндя вардыр шалбан тайасы,
Тахтанын ян эюйчяк саьы мяндяди.

Юзбякистан дейир: мяндя дя чохду,


Памбых мядянийям щеч тайым йохду.
Азярбайъан дейир: бу сюзцн щахды,
Бир бяри бах нефт булаьы мяндяди.

Памбыхым, памбыхына олсун бярабяр,


Бир милйона гядяр буругларым вар.
Щюкм ейлясям ады даьлар яридяр,
Зярбячинин чох йыьнаьы мяндяди.

Нюйцтцм щяр йана ахыр чай кими,


Шящярляря ишыг салыр ай кими.
Мяня явяз эюстярирсян тай кими,
Нюйцт, бензин, машын йаьы мяндяди.

Нюйцт йер алтында едир вял-вяля,


Ъошанда истийир даьлары дяля.

123
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Шякинин ипяйин демирям щяля,


Чялтик, памбых, цзцм баьы мяндяди.

Зимистан эедифди, ачылыф йазым,


Йахшы баша йетди мяним муразым,
Ясядям, ялимдя сядяфли сазым,
Шян щяйатын кейф-дамаьы мяндяди.

Стенографчы: Щ.А.

124
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Иъласын давамы

25.03.1937 (Сящяр)

Азярбайъанын ямякдар вя орденли артисти, профессор Бцлбцлцн


чыхышы:

Азярбайъан ашыглары кяндлилярин, ашаьы сыныфынын ян севимли


охуйанлары олмушлар. Бунларын 50-йя гядяр, мцяййян формалы ща-
валары, о ъцмлядян “Эярайли”, “Мцхянняс”, “Паша Кючдц”, “Ира-
ван чухуру”, “Короьлу”, “Аразбары”, “Кярями” вя и.а.
Бу Азярбайъан кяндлиляринин ашаьы сыныфынын рущуну охшайан
ян эюзял формалардыр. Азярбайъан ашыглары ряван тябляри иля, кяскин
щафизяляри вя мусигишцнаслыглары иля мяшщурдурлар.
Инъясянятин бу эюзял хадимляри Азярбайъанда совет щаки-
миййяти гурулана гядяр Азярбайъанын даьылмыш кянтляриндян ба-
йыра чыха билмямишляр вя онларын йарадыъылыг габилиййятляри дар
чярчивядян кянара чыха билмямишдир.
Хуръунлары чийинляриндя, сазлары ялляриндя чюряк пулу газан-
маг цчцн бязян йахын шящярляря эяляндя чайчы дцканларында, кар -
вансараларда наьыл дедикдян сонра, йатмаьа йерляри олмадыьы
цчцн щамамларда йатардылар.
Йалыныз Азярбайъан советляшяндян сонра, бу эюзял сяняткар-
лар эениш бир кцтлянин малы олмагла бярабяр бцтцн йарадыъылыг гцв-
вятляри вя юзляри дя зянэин вя култур щяйат кечирмякля бярабяр
сосиализм щяйатымызын щяр сащясиндяки харцгяляри ян бядии, шаираня
бир сурятдя кцтля арасында охуйурлар.
Бу эедишля даща илярийя эедяъякляр, формаъа милли, мязмунъа
сосиалист мусиги щяйатымызда мцяййян йер тутаъаглар. Ашыг Ясяд
вя Ашыг Мирзя Азярбайъанын ян эюзял ашыгларыдырлар.

125
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

АШЫГ МИРЗЯ

“Шярили эярайлысы” щавасында

Ня бахырсан, марал эюзлц,


Мяня биэаняляр кими.
Дурум доланым башына,
Шама пярваняляр кими.

Бостанчы бясляр говуну,


Хор йада вермяз таьыны.
Сян йыхдын кюнлцм юйцмц,
Топ дюймцш галалар кими.

Гурбанам узун сачына,


Бойун бянзятдим лачына.
Ал мяни гойнун ичиня,
Истякли балалар кими.

Хястя Гасым Тикмядашды,


Кюнцл гямэин, эюзц йашды.
Чюлдян чыхмыш йашыл башды,
Силкинди соналар кими.

126
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

АШЫГ ЯСЯД

“Короьлунун зил гайтаьы” щавасында

Ъаным Гырат, эюзцм Гырат


Йаряб Гырат дурурму ола?!
Щясян Паша кол алары,
Отун, суйун верирми ола?!

Гырат хашаб ичяндя,


Цстцндян бадя ичиндя.
Шешбяр йамандан кечяндя
Сярхош-сярхош йерирми ола?!

Щаны гоч Короьлу, щаны?


Достунла дцшмяни таны!
Ейваз кими бир ъаваны,
Эяня эюзцм эюрцрмола?!

127
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

АШЫГ МИРЗЯ

“Шащсевян” щавасында

Алчаг йердян думан галхды,


Даьы долана-долана.
Алыр ъанымы сцзэцн бахыш
Йаьы долана-долана.

Базарда сатылар ъустлар,


Юлкямя эирмясин писляр.
Бостанчы шама бясляр,
Таьы долана-долана.

Бири аьа, бири нюкяр,


Нюкяр олан ъябир чякяр.
Бцлбцл аьлар, ган-йаш тюкяр,
Баьы долана-долана.

Гурбан дейяр, Пярим ютдц,


Дярдими дцнйадан эютдц.
Нювбят эялди мяня йетди,
Саьы долана-долана.

“Дубейд” щавасында

Гашы-эюзц гаралыдан,
Мян дюнцрям, кюнцл дюнмцр.
Ъийяри щязяр паралыдан,
Мян дюнцрям, кюнцл дюнмцр.

128
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Яли ялван нахышлыдан,


Чийини хурмайы сачлыдан.
Йорнух марал бахышлыдан,
Мян дюнцрям, кюнцл дюнмцр.

Мян доймурам шящла эюздян,


Ай габагдан, гямяр цздян.
Ямращ дейяр, Сялми наздан,
Мян дюнцрям, кюнцл дюнмцр.

“Гящряманы” щавасында

Гящриндян горхурам, сюзцн доьрусу,


Дилим олуб лал, гадасын алдыьым.
Яммийинъя эетмяз аьзым аъысы,
Вар лябиндя бал, гадасын алдыьым.

Бахчанын мейвяси, бары сяндяди.


Баьдадын хурмасы, нары сяндяди.
Бир ъаным вар, ихтийары сяндяди,
Алаъагсан, ал, гадасын алдыьым.

Гурбан дярдин йазар, дяфтяр баьлайар,


Ешг оду йандырар, ъаны даьлайар.
Щясрятиндян дидялярим аьрыйар,
Эюз йашымы сил, гадасын алдыьым.

129
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Иъласын давамы

25.03.1937 (ахшам)

АШЫГ ЯСЯД

“Кярями” щавасында

Эетмя-эетмя щалаллашаг, айрылаг,


Бир бяри дюн, ай цзц гара Ясли хан.
Шатыр оллам ъулойуну чякярям,
Вара-вара щяр дийара, Ясли хан.

Ащу кими бу чюлляря вармасам,


Ъяфакеш баьбанам, эцлцм дярмясям.
Ахшам-сабащ мащ ъамалын эюрмясям,
Олаъагды эцнцм гара, Ясли хан.

Кярям дийяр, мяндян сещря вармазлар,


Бянадылар сыныг кюнлцм эюрмязляр.
Мян билирям, сяни мяня вермязляр,
Ким еляр дярдимя чаря, Ясли хан.

“Байрамы” щавасында

Ъан демякля ъандан-ъан яскик олмаз,


Мющцббят артырар, мещрибан ейляр.
Чор дейянин няфи няди дцнйада,
Абад эюнцлц йыхар, пяришан ейляр.

130
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Мязяммят етмяэинян мян бейняваны,


Сащаб сялтянят, ей эющяр каны.
Мяним сюзцм йолдан чыхан молланы,
Иншаллащ гайтарар мцсялман ейляр.

Мян истярям йахшы адам йцз ола,


Мейли щагга доьру йолда дцз ола.
Дилийнян забаны цз-бя-цз ола,
Ялясэяр йолунда ъан гурбан ейляр.

131
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

АШЫГ МИРЗЯ

“Мисри” щавасында

Заман шющрят алмыш чахан шимшякдян,


Дальаланан, дашан эцндц бу эцнляр.
Атылыб даьлардан, чыхыб сцрякдян,
Гызыл карван ашан эцндц бу эцнляр.

Сарсыдыр алями щяля ингилаб,


Чякилир дцшман иля сон щагг-щесаб.
Ишчи, кянтли, йохсул, муздур, ортабаб,
О сяфляря гошан эцндц бу эцнляр.

Учур кющня евин йурду-йувасы,


Гурулур йериндя колхоз тарласы.
Зийанъы голчомаг тянбял бащансы,
Ъаны чыхан, чашан эцндц бу эцнляр.

132
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

АШЫГ ЯСЯД

“Дураханы” щавасында
Шащсянямлярин, шух дилбярин,
Сяндян сянобярин хяъялати вар.
Хош йарашыг сяня зиба минтяня,
Бу бязяэин гейри яламяти вар.

Бу зиби-зинятин, шаны-шющрятин,
Мещраъы ряфятин, баби дювлятин,
Щцсни мялащятин, чешмя афятин,
Бу гядди гамятин гийамяти вар.

Мящбуби мцнтяхяб бир али нясяб,


Щямзя гязябиндян сян сахла йаряб.
Эцл урущу гончя ляб турунъу гяб-гяб,
Яъяб лисаниндя щякайяти вар.

Олмаз беля адам, йыхылса алям,


Мялякдян мцкяррям, ялави язям.
Юзц бир шух сяням, истигнасы кям,
Амма щярдян бизя нязакяти вар.

Гашы йай, эюзц шух, мцжэанлары ох,


Ъцмля кясдян артыг барабары йох.
Ъамалывцн йанында, айнан-эцн мянсух,
Вагифин онлардан шикайяти вар.

“Кющня эюзяллямя” щавасында


Саллана-саллана гядям гой бизя,
Аста йери айагларын гурбаны.

133
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Тябибимсян мялщям ейля йарама,


Назик ялин, бармагларын гурбаны.

Мяънун Лейли дейир, эедир сораьа,


Дюзянмярям бу дцйцня, фяраьа.
Йаралыйам, галха билмям айаьа,
Тут голумдан дайагларын гурбаны.

Мян сяня ня дедим, ай назик бядян,


Сян бизя эялмирсян, кцсцбсян нядян?!
Данышаг, сюйлийяк таки сцбщятяк,
Шящди-шякяр додагларын гурбаны.

Ясядям, эязмишям даьлар арасы,


Ня йаман олурмуш йарын севдасы.
Сян аьлама, эедяр эюзцн гарасы,
Лякя тутар йанагларын гурбаны.

Йахан дцймяля

“Мирзя ъаны” щавасында

Салланыбан эялян дилбяр,


Йахан дцймяля-дцймяля.
Мяни дярдя салан дилбяр,
Йахан дцймяля-дцймяля.

Ал эейяр, йашыл бцрцняр,


Зцлфлярин йеринян сцрцняр.
Йел атар, мямян эюрцняр,
Йахан дцймяля-дцймяля.

Кюйняэцвин аьзы сары,


Ашылмыш кюнлцм губары.

134
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Сюйля эюрцм кимин йары,


Йахан дцймяля-дцймяля.

Калаьайынын юзц йашыл,


Сусан сцнбцля долашыр.
Эюзяллик сяня йарашыр,
Йахан дцймяля-дцймяля.

Кярям сяня няляр демиш,


Дилин додагларыны йемиш.
Катан кюйняк, бянди эцмцш,
Йахан дцймяля-дцймяля.

“Гарачы”1 щавасында
(Бу шеир Ашыг Ялясэярин гардашы оьлу Гурбанындыр)

Ай биймцрвят, бейинсафын баласы,


Мян сяни истярям саь цряйимдя.
Щясрят чякдим орталыьа ган якдим,
Гара нохда гойдун аь цряйимдя.

Мярифятсиз шярбяти ичя билмярям,


Достлуг бир дярйадыр, кючя билмярям.
Сирр сюзцм йадлара ача билмярям,
Галды гийамятя даь цряйимдя.

Гурбан щавах чыхар гям либасындан,


Эюз доймур эюзлярин тямяннасындан.
Ъящянням хофундан, ешг щавасындан,
Яриди, галмады йаь цряйимдя.
1
Ашых Ялясэяр китабына эюря, (Азярняшр. Бакы, 937, сящифя 8) бу шеир
Ялясэяриндир.

135
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

АШЫГ МИРЗЯ

“Иряван эярайлысы” щавасында

Йараландым йар ялиндян,


Эюзлядим, йары эялмяди,
Кятян кюйняк зяр минтяня.
Чяпкяни сары эялмяди.

Мян нащаг чякдим ъяфаны,


Мцхяннят сцрдц сяфаны,
Эюрцрсянми бейвяфаны,
Кясди илгары, эялмяди.

Яляс дийяр, мян ейлядим,


Доста мцдям ъан ейлядим,
Йолунда гурбан ейлядим,
Бу кцллц вары, эялмяди.

“Рущаны” щавасында

Йаьанда йаьышын йаз айларында,


Ахар боз буланлыг селлярин, даьлар.
Иннян сонра хош сяфалы чаьындыр,
Кючяр гонар аьыр еллярин, даьлар.

Щяр даьлардан уъа Щунун даьыды,


Дюрт ятрафы тямам бещишт баьыдыр.
Тцляк, тярлан, лачын гуш йыьнаьыдыр,
Соналар сцзцляр эюллярин, даьлар.

136
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Шцкцр щягигятдя дады йетишди,


Ишдим долу, мяня бадя йетишди.
Новрузумуз да хош мурада йетишди,
Яъяб сейранэащды еллярин, даьлар.

137
ßðòîüðîë Úàâèä

ЭЦЛБАЛА ТАПДЫГОВУН ДАНЫШДЫЬЫ


“АШЫХ ГЯРИБ” НАЬЫЛЫ ЩАГДА

ОЛКЛОРДА бюйцк щюрмят газанмыш по -


пулйар наьыллардан бири дя “Ашых Гяриб”дир.
Наьылын идейасы бяллидир: Кечмиш феодал
патриархал мцщитдя азад севэи дейил, гызы
ъещиздян асылы олараг бир нюв сатма адяти вар-
ды. Гярибля Шащсянямин севэисиня мане олан
сябяб дя Гярибин касыблыьыдыр.
Бу наьыл ишляниб чап олдуьундан щадисяляр системи щагда
узун-узады сюйлянмяк лцзуму йохдур. Эцлбала Тапдыговун сюй-
лядийи бу вариант башгаларына нисбятля зяифдир. Чцнкц чох йердя щя-
йатылыг, реаллыг позулур, бязян натурализм елементиня тясадцф
олунур. Мясялян: Хызыр пейьямбярин, щязрят Ялинин зцщцрц, Гяри-
бин бядянинин даш олмасы вя саиря...
Наьылын ян чох дили, ифадяси, лексикону щагда данышмаг ла-
зымдыр.
Наьылын дилиндя нязяри ян чох ъялб едян морфолоэик хцсусий-
йятлярдир:
Кечмиш заман явязиня мцзаре ишлядилир.
“Эяляр бир эцн Хоъа Язиз вяфат едяр”.
Мцзаре 1-ъи шяхс феилляриндя ихтисар олур:

138
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Мцзаре шякилчиси позулуб йерини кюкцн сон сяс тутур.


“... бязирэанлар сяфяря чыхырса сяни дя эялиб апаррам”.

“Ала эюзлц назлы дилбяр


Ала эюзлц йар, эедирям,
Юллям айрылмарам сяндян”.

Бу мисраларда “апарарам” явязиня “апаррам”, “юлярям”


явязиня “юллям” эедиб.
– апар+ар+ам явязиня апар+р+ам
– юл+яр+ям явязиня юл+л+ям
Мараглы бир щал да вар. Феил баьлама формасы “ъяк”-ин ар-
хаиг формасы вардыр.
“Бу сюзляри дедиъяйин Шащ Сяням юзцндян эедир”.
Морфолоэик хцсусиййятлярдян бири дя Губа диалекти елемент-
ляридир. Мясялян:
“... мяни веряди ашых Гярибя версин.
“... ниъя даныша иди о гызын дилляри”.
“... ана мян йазыьы нюш диндирясян”.
Наьылын ифадясиндя дя садялик, айдынлыг вардыр (хцсусян мян-
зум щиссялярдя). Ня цчцн? Чцнки “Ашых Гяриб” наьылы чох мяшщур
олдуьундан чох сюйлянмиш вя ашыхлар бу наьыл цзяриндя чох ишля-
мишляр. Ифадядя: тябиилийя, зянэинлийя нцмуня эюстярмяйиб кечмяк
доьру олмаз.

“Цркцшцр бцлбцлляр эцлляр даьылыр,


Марал сярхош олар чюллярдя галыр,
Сян эедярсян эюзцм йолларда галыр,
Эял эетмя, Гярибим, аман эцнцдц”.

Наьылын сонунда Гяриб Шащ Вялядля Шащсянямин тойуна


эиряркян беля охуйур:

139
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

“Салам вериб ол гапыдан эиряндя,


Эян дцнйа башыма дар нячин олду?
Эяъя эцндцз йар-йар дейиб эязирдим,
Йарым юзэяляря йар нячин олду?”.

Сон мисра сон дяряъя бядии вя сямимидир. Наьылын лексикон


орэиналлыьы да вар, лакин чох аз йер тутур.
Бу наьыл дил материалы нцгтейи-нязярдян тянгидя лазым олса
беля чапа лцзумлу дейилдир. Чцнки бу популйар наьыл щяр кяся
бяллидир.

08.02.1940

140
“АШЫХ ГЯРИБ” ДАСТАНЫ
Сюйляди: Эцлбала Тапдыгов
(Губа Тцля Кярям кянди)
Йазыйа алды: Щцсейн Исэяндяров

ЩВАЛАТ ня йердян? Тябриз вилайятиндян. Ким-


дян? Хоъа Язиздян. Ики оьлу бир гызы вар иди.
Бунларын тцкянмяз гядяр малы-дювляти вар иди.
Щямин ятрафда баш верян щярямиляр Хоъанын
мал-мцлкиня щясрятляри вар иди, лакин щеч бадиля
фикирляриня чата билмирдиляр. Эяляр бир эцн Хоъа
Язиз вяфат едяр, щярамиляр ися бу хябяря шад
олуб, бцтцн вар йохларыны хяръляйиб, зяриф палтарлар тикдириб
яйинляриня эейяряк бирбаш эялирляр Хоъа Язизин имарятиня.
Щярамилярин гырхда бир аьыздан гапыдан гышгырырдылар ки:
– А эядя, Рясул, вялядизнан бизим гардашымыз, дайымыз,
ямимиз олан адам юлцб, нийя бизя хябяр вермямисян.
Рясул габаьа чыхыб ъаваб верди ки:
– Ай кишиляр мяндя тагсыр йохдур. Набялядин эюзц кордур.
Щеч билмирдим ки, мяним бу гядяр гощум-гардашым вар.
Щярамиляр Рясула тякидля дедиляр:
– А эядя тез бизим цчцн бир салон ачдыр, биз гырх эцн язизимиз
цчцн дуа гябул едяъяйик.
Рясул разы олуб щярамиляр дедийи кими ишя башлады. Беш
эцндян сонра щярамилярин башчысы деди:
– Бала, Рясул инди бизя гям шярабы лазымдыр.

141
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Рясул шяраб щазыр едяндян сонра лотулардан бири ики бадя


шяраб Рясулун юзцня дя нуш елятдирди.
Рясул шярабын дадын биляндян сонра далбадал ичмяйя
башлады, та о йеряъян ки, мяст олуб йыхылды.
Щярамиляр ися фцрсяти фотя вермяйиб Хоъа Язизин ня гядяр
варидаты вар идися щамысыны юз мянзилляриня дашыдылар. Рясула ися
митил йорьан дюшякдян башга щеч зад галмады.
Щярамиляр бунунла да кифайятлянмяйиб Рясула дедиляр:
– Оьул, инди бизя гямдян чыхардан шей лазымдыр.
Рясул деди:
– Айа о шей нядян ибарят ола?
Щярамилярдян бири бир ситайи саз узадыб деди:
– Бах, бундан ибарятдир, эюр неъя гям даьыдыр.
Щярами сазы дынгылдаданда Рясулун сярхош щавасында,
хошуна эялиб сорушду ки:
– Ями бунун щяр гям даьытмаьы нечяйя баша эялир?
– Йцз тцмяня, дейяряк щярами ъаваб верди вя сазыны ися юз
йолдашларына верди ки щяряси бир дяфя дынгылдадараг Рясулдан йцз
тцмян, йцз тцмян топласынлар.
Рясул ися сярхош аляминдя атасындан галмыш беш дцканын
малларыны вя евлярини дя цстялик эиров гойараг, лотуларын хащишлярини
битирди. Ян нищайят ися гырх эцн тамам оланда щярамиляр яллярини
аьызларына апарыб Хоъа Язизя “дуа” едяряк бир-бир гачдылар. Бир-
ики эцн сонра ися дцканлары вя еви эиров алан шяхс Рясулэиля эялиб
тяклиф еляди ки йа пулу гайтарсын, йа да ки мцлклярдян ял чяксин.
Рясул ися Щярами ямисинин йанына эялиб дюрд тяряфдян салам
вердися дя Щярамибашы бешинъи тяряфя башыны чевириб ит сичана бахан
гядяр Рясула бахмады. Рясул бу щярякятдян аьлайараг анасынын
йанына эялди вя ящвалаты она нягл еляди. Одур ки ана баланын ялаъы
кясиляряк евлярдян дя чыхыб бир зирзямидя мянзил тутдулар. Цч-дюрд
эцндян сонра Рясул чюряк пулу газанмаг мягсядиля юз балаъа
гардашы Щейдяри дя юзцйля бярабяр эютцрцб кясбкарлыьа чыхдылар.
Базарда бир няфяр харратын йанына эедиб ондан иш истядиляр. Харрат

142
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

бунларын ким олмаларыны билъяк онларын щалына чох аъыды вя


йонулан тахталары бири-биринин цстцня йыьмаьы тяклиф етди ки, ушаглар
инъимясинляр. Ахшам олъаг харрат ушагларын щярясиня бир манат
веряряк сящяр йеня дя эялмялярини тапшырды, чцнки фикри онлара
кюмяк етмяк иди. Лакин ахшам эеъ олдуьундан бунлар чюряк тапа
билмядиляр. Ялибош ися евя гайытмаг истямядиляр ки, ана-баъыларына
цзцгара олмасынлар. Одур ки, Рясул гардашына тяклиф еляди ки, о
эеъяни Ъцмя мясчидиндя йатсынлар. Мясъиддя Щейдяр йатмышды,
Рясул ися Аллащдан диляк едяряк, деди:
– Ай Аллащ йа мяня юлцм вер, йа хош эцн. Мян бу язиййятля
доланмаг истямирям.
Дуадан сонра Рясулун да эюзц йухуйа эетди. Алями рюйада
Рясула ешг бадяси ичирдяряк, адыны Гяриб гойурлар. Йухуда Гярибя
Тифлис мащалында олан Хоъа Мящяррямин гызы Шащсяням ханымы
бута, Аьъа гыз адлы бир башгасыны ися онлара сирдаш тяйин едирляр.
Сящяр олъаг Щейдяр йухудан айылыб эюрдц ки, гардашы Рясулун
аьзындан гырмызы кюпцк эялир. Щалы щал дейил. Щейдяр гардашын
йухудан ойада билмяйиб бир ял, бир тяпя гачды анасынын йанына вя
она сюйляди ки:
– Рясул Ъцмя мячиддя дяли олуб.
Бунлар тярпянмякдя олсун, Рясул ися эцнорта заманы
Молланын сясиня ойанараг, молланын минбяря сюйкядийи ял аьаъыны
сындырыб басыр синясиня эюряк ня дейир:

“Шикястя” щавасында

Гядир эеъясиндя Ъцмя мясъидиндя,


Цстцмя енди эюзял шащ мяним.
Бир диляк елядим щагг гябул етди,
Мурадымы верди гибляэащ мяним.

Гатрайыб, гатрайыб ращя йетишдим,


Чыхыбан зцлмятдян мащя йетишдим.

143
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Алыб ярзями шащя йетишдим,


Эюзял шащ етди дярдимя ялач мяним.

Рясул беля дедикдя, молла шцбщяляниб деди:


– Адя бу кимдир ки, ичиб мясъиддя охуйур. Бура мейханадыр
нядир.
Минбярдян ениб, Рясулун ениня-узунуна бир ики аьаъ чякди.
Рясул моллайа юзцнц беля танытмаьа башлады:

Яли дястамазлы бута вердиляр,


Бутаны долдуруб дута вердиляр.
Шащсянями Гярибя бада вердиляр,
Ишим олду иншаллащ голай мяним.

Молла деди:
– Оьлум, гялят елямишям сяни вурмушам, анъаг ясамы
нащаг йеря сындырмысан, ала бу да цч манат, эет базара. Бадам
оьлу сазбянддян юзцнчцн бир саз ал.
Рясул пулу алыб чатды сазбяндин йанына. Сазбянд Гярибя бир
сыных саз верди ки изала олсун. Гяриб ися сазбяндин бу щярякятиня
дейир:

“Убряним шикястяси” щавасында

Бадам оьлу эюздяривя фядайям,


Мяня бир саз эяряк, ямма саз ола.
Диндиряндя урман дили сюйляйя,
Эюзялляр ичиндя хош аваз ола.

Йаманы йамана верярляр, уста, йахшыны мярдя,


Тярифин едярям щяр дцшян йердя.
Голдан гысга олсун вурулмайа пярдя,
Цст-башындан тамам дузов саз ола.

144
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Сазбянд йедди илдян бяри язизлядийи мина гашлы сазы Гярибя


вериб дейир:
– Оьлан, буйур бу саз ясли сян дейяндир.
Гяриб сазы алыб башлады чалыб охумаьа:

Уъа даьлар башындан щеч эетмяз думан,


Мискин кюнлцмдян щеч чыхмаз эцман.
Щяфтядя эяляндя гапына мещман,
Ашых Гяриб о йердя сярфназ ола.

Гяриб сюзцнц гуртарыб эетмяк истядикдя уста деди:


– Оьлум сазы ятяйинин алтына вур ки, ъямаят эюрцб дейяр эюр
аьаъа ня ъцр зинят вурублар, айыбдыр.
Гяриб сазы голтуьуна вуруб эялир евляриня.
Гяриби эюрян Щейдяр деди:
– Ана, эюрдцн гардашым дялидир. Бах, будур голтуьунда
топпузла эялир.
Анасы Гярибин гаршысына чыханда Гяриб дил ачыб анасына беля
йалварды:

“Кярями” щавасында

Бир эюзялин ъямалына маилям,


Ана, мян Тифлися эетмяли олдум.
Аьлына, кямалиня гаилям,
Ана, мян Тифлися эетмяли олдум.

Ханы оьлунун бу севдайя дцшмясиндян горхуйа дцшцб


дейир:

Кичикликдян чох чякмишям ъяфавы,


Балам, мяни апармасан гарьарам.

145
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Бюйцк олмусан щеч эюрмядим балавы,


Оьлум, мяни апармасан гарьарам.

Гяриб:

Йараларым чохдур, тябибим нашы,


Ахыздын дидямдян ган иля йашы.
Биз кимя тапшыраг Щейдяр гардашы,
Ана, мян Тифлися эетмяли олдум.

Ханы:

Эедян йолунда йол йолдашынам,


Гяриб йердя сир сирдашынам.
Щарда эеъя галсан бишян ашынам,
Балам, мяни апармасан гарьарам.

Гяриб:

Яли миниб Дцлдцлун юнцнъя бурах,


Анам, бу суаллары биз кимдян сораг.
Ашых Гяриб дейяр мянзилим олуб ираг.
Ана, мян Тифлися эетмяли олдум.

Ханы:

Нядян ютрц юлдцрясян анан Ханыны,


Гям чякмяэдян фяляк яйди белини.
Ярасятдя тутарам оьул голуну,
Балам, мяни апармасан гарьарам.

Гярибин ялаъы кясилиб деди:


– Ана, еля ися мян эедим бахым бязирэанлар сяфяря чыхырса

146
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

сяни дя эялиб апаррам.


Гяриб анасындан иъазя алыб елчи йола чыхыр, эюрцр бир няфяр
бязирэан башы йедди гатар дявясиля мцйяссярдир. Гяриб сорушду ки:
– Ями яйяр Тифлися эузарын дцшярся бизи дя юзцнля апарманызы
хащиш едярдим.
Бязирэан деди:
– Оьлум, сяндян башга даща кимим вар?
Гяриб сазын дюшцня басыб эюряк ня ъяваб веряъяк:

“Саллама эярайы” щавасында

Бири анам, бири баъым,


Ики уъумчу гардашым мяним.
Цч олар салсам авара,
Дюрд аванд олмаз ишим мяним.

Ялван эцллярин якибдир,


Сябрим цстя тюкцбдцр.
Хейли щиъран чякибдир,
Бу бялалы башым мяним.

Щейдярин гяриб гардашы,


Галмайыб дидямин йашы.
Анам, баъым йол йолдашы,
Аьъа гызды сырдашым мяним.

Бязирэан башы деди:


– Оьул, яйяр десян ки Тябризин торпаьын Тифлися апар эяня дя
сюзцм йохдур.
Гяриб шад олуб евя гайытды ки, йола щазырлашсын.
Анасы деди:
– Оьлум сянин Тифлися эетмяйинин сябябини мян ахы билмирям.
Гриб эютцрцб эюряк ня ъяваб веряъяк:

147
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

“Ибрящим шикястяси” щавасында

Бир эеъя сяйримдя мяня,


Вердиляр Тифлис шящяриндя.
Севмиш идим гана-гана,
Анам Тифлис шящяриндя.

Ханы:

Бу йолумуз даьдан ашар,


Эял эетмя, балам, гяриб елди.
Гяриблик башыва дцшяр,
Эял эетмя, бала, гяриб елди.

Гяриб:

Бу севдайа салыб бизи,


Айа, эцня бянзяр цзц.
Устадым Хаъянин гызы,
Анам Тифлис шящяриндя.

Ханы:

Чаьыр балам, о Аллащы чаьыр,


Йанды ъиэяр, бишди баьыр.
Даш ола дцшян йериндя аьыр,
Эял эетмя, балам, гяриб елди.

Гяриб:

Гярибин эюнлц гаралыр,


Эцнбяэцндян рянэи саралыр.
Мян севмишям Тифлис маралын,
Анам Тифлис шящяриндя.

148
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Ханы:

Анан Ханынын эюнлц дашдыр,


Эюзцндян ахан ганлы йашдыр.
Гяриблик дя бир йаман ишди,
Эял эетмя, балам, гяриб елди.

Сюз тамам оландан сонра Ханы оьлунун сюзцндян чыхмайыб


оьланлары вя гызы иля бярабяр шейшцйлярини алыб бязирэан башынын
дявяляриня йцкляндиляр вя аз эетдиляр чох эетдиляр, эцнлярин бир
эцнцндя Тифлися чатдылар. Тифлисин бир аьаълыьында дявялярдян дцшцб
Тифлис шящяриня эетмяк истядикдя Гяриб бязирэан башыдан беля
сорушур:

“Гара няфяс” щавасында

Эетмя Хоъам сяндян хябяр алайым,


Шящр Тифлис дейян йолун будурму?
Еливя, пирцвя гурбан олайым,
Шящр Тифлис дейян йолун будурму?

Бязирэан:

– Бяли юзцдцр ки вар.

Гяриб:

Чыхайдым ейванына нушэуна,


Бала идим ямбяриня нушэуна.
Нур ъямаллы пейьямбярин ешгиня,
Шящр Тифлис дедийин йол будурму.

– Бяли оьлум о йолдур, анъаг сян бу Тифлися ня ишя эедирсян?

149
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Гяриб:

Щейва мяним, турунъ мяним, нар мяним,


Намус мяним, гирйят мяним, ар мяним.
Хоъайи Мящяррям адлы эюзял гощумум вар мяним,
Шящр Тифлис дедийин йол будурму?

Гяриб сюзцнц гуртарыб Бязирэан эюстярян йол иля дцз эялиб


Тифлис шящяриня йетишди. Шящярдя анасыны, баъысыны вя кичик гардашыны
Ъцмя мечидин далында гойуб юзц ися мечидин габаьына чыхыб
орадакы ъямаятя бу ъцр охумаьа башлады:

“Гоша гафийя” щавасында

Мяним йарым бу йерлярдя,


Эюрцнцрмц, эюрцнмязми.
Давасыз дярдимя чара,
Болунурму болунмазмы.

Йарымын ъыга телляри,


Кямяр гуъубдур белляри.
Хончада гызыл эцлляри,
Дярилирми дярилмязми.

Ярисин даьларын гары,


Тюкцлсцн чайлара бары.
Гярибин Шащсяням йары,
Верилирми вярилмязми?

Орада олан Шащсянямин гардашы Гярибя йахынлашыб деди:


– Гардаш, атам чохдан сянин интизарындадыр эялин эедяк
бизя.
Бу щалда Хоъайи Мящяррям дя мечиддян намаз гылыб гайы-
дырды, эюрдц ки, вагиядя эюрдцйц оьлан юз оьлу иля бярабяр эедирляр.

150
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Онлара йахынлашыб деди:


– Оьлум, буйур сян мяним язиз гонаьымсан.
Гяриб ися айаг сахлайыб беля ъаваб верди:

Сяня гурбан олум эцл цзлц Хоъа,


Аман Хоъа, анам мечиддя галды.
Йа эцнцм эцн дейил, йа эеъям эеъя,
Аман Хоъа, анам мечиддя галды.

Мян эялмишям мяня бир йер верясян,


Гяриблярин щалын сяндя билясян.
Анам юлся эцнащында галасан,
Аман Хоъа, анам мечиддя галды.

Йаьар бир йандан йаьмурла гар,


Анам, баъым йолларыма бахар.
Ашых Гяриб ъанын одлара йагар,
Эюзцм Хоъа, анам мечиддя галды.

Хоъайи Мящяррям оьлуну эюндяриб Гярибин анасыэили дя


эятиртди вя онлара евиндя бир отаг айырды. Гызы Шащсянямя ися тяклиф
еляди ки гяриб гонаглар цчцн юз ялиля хюрякляр биширсин.
Шащ Сяням хюряк щазыр едиб, Аьъа гыза верди ки апарыб го-
нахларын габаьына гойсун вя онларын ким олмасыны да йягин етсин.
Аьча гыз хюряйи эятириб Гярибин габаьына гойдугда Гяриб ону
Шащ Сянямя охшадыб боьазы тутулду.
Хоъайи Мящрям деди:
– Оьлум, Бисмиллащ ет!
Гяриб деди:
– Хоъа ашыхларын адятин аллащ кяссин, онлар эяряк сазнан
Бисмиллащ етсин.
Хоъа ъявабында о лап йахшы гаидядир. Эютцр сазыны. Гяриб
сазыны дюшцня басыб дейир:

151
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

“Шякянэи” щавасында

Гям шялясин йыьыб эялдин цстцмя,


Мянимля ня савашлар елядин.
Шямси Гямяр кими эюрцндцн мяня,
Апарыб яглини башымдан елядин.

Аьъа гыз яйиляндя сачлары цзцня дцшмцшдц. Она эюря цзцнц


Гярибян дюндярди ки намящрям эюрмясин.

Гяриб:

Эяшт еляйя идим назлы йарын баьыны,


Ямяйдим лябини намы додаьыны.
Булут эялиб кясди ай габаьыны,
Севдийим юрпяйин сачдан еляди.

Гяриб дейир юмрин эцлцн дярибляр,


Дярибян мящрябайя сярибляр.
Яъяб вягтдя бизи эюрмяйя эялибляр,
Ялими яппякдян, ашдан елядим.

Гяриб ики дцйц аьзына атды ки, хюряэин дадына бахсын, лакин
еля бил ки, дцйцнцн щяр дяняси бир дявяйя дюнмцшдц ня гядяр
удгундуса да боьазындан эетмяди.
Хоъа эюрдц ки Гяриб йемяк истямир деди:
– Аьъа гыз, тез ол йыьышдыр сцфряни.
Гяриб гызы Шащсянямя нащаг йеря охшатдыьыны билиб хюрякдян
йемямясиня чох пешиман иди. Аьъа гыз сцфряни йыьышдырыб Гярибин
адыны сорушду. Гяриб ъаваб верди ки:
– Мяним адым яввялдян Гярибдир.
Аьъа гыз Гяриб, Гяриб дейяряк байыра чыханда итдяр онун
цстя щцрцшдцляр. Гярибин ады ися Аьъа гызын йадындан чыхды, бир дя

152
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

гайыдыб хябяр алды вя Шащсянямя билдирди ки, гонаьын ады Гярибдир.


Шащсяням Аьъа гызы эюндяриб Гоъа баьманын гызы Гараэюзц
чаьыртды ки, эялиб бир йердя ашыха тамаша елясинляр. Гызларын щяр
бириня эизлиндян Гярибя тамаша елямяйя тапшырдылар.
Гярибин ися эюзляри дяли гойунун эюзляри кими гапы-пянъярядя
иди ки, бялкя севэилисини эюрсцн. Бу арада Гярибин нязяри пянъяря-
дян бахан Шащсянямя саташды. Тез сазыны йердян эютцрцб башлады
охумаьа.

“Шякянэи” щавасында

Пянъярядян айыл-майыл бахан йар,


Цч эюзялин бирисиня мян гурбан.
Ширин ъанымы ешг одуна йахан йар,
Цч эюзялин бирисиня мян гурбан.

Бирисинин айаьынын мяси вар,


Бирисинин ъан алмаьа дясти вар.
Бирисинин дя бу арада досту вар,
Цч эюзялин бирисиня мян гурбан.

Бириси йад олса да бирси гощумдур,


Бириси вар кясилмямиш говундур.
Ашых Гяриб, бири сянин авындыр,
Цч эюзялин бирисиня мян гурбан.

Гызлар евляриня гайыдандан сонра Шащсяням Аьъа гыза


тапшырды ки Гяриби баша салсын, сабащ Ханлыг баьа эюрцшя эялсин.
Аьъа гыз ися бу хябяри Гярибя чатдыран кими Гяриб юзцнц хястялийя
вуруб ятрафындакылары башындан даьыдыр вя эеъянин бир аляминдя
Ханлыг баьа эириб башлайыр бу ъцр охумаьа:

153
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

“Тярякямя шикястяси” щавасында

Мяни эюндярибляр ханлыг баьлара,


Эюзлярям йолларын щеч эялян йохдур.
Гызыл эцл ачылыб саь иля соллара,
Эюзлярям йоллары щеч эялян йохдур.

Яшряфи дцзцлцб зцлфцн уъуна,


Мян неъя гатдашым фяляк эцъцня.
Мяни гойублар баьлар кцнъцня,
Эюзлярям йолларын щеч эялян йохдур.

Ашых Гяриб нейнясин намысы, ары,


Авадан баьчалар эятирсин бары.
Аьъа гыздыр Шащсянямин дилдары,
Эюзлярям йолларын щеч эялян йохдур.

Гяриб аз эюзляйир чох эюзляйир бир Сярв аьаъы алтында узаныб


йухуйа эедир. Шащсяням ися сящяр ачылан кими гырх инъя белли гызла
баьа эялмякдя олсун. Бунлар баьлар арасына чатдыгда Шащсяням
гызлардан сорушду ки:
– Гызлар аранызда щеч охуйа биляниниз вар?
Аьъа гыз ъявабында:
– Мян няням эюмцлдяйяндя юйряндийим цч бянд сюзцн оху -
йум гулах асын, – дейиб, Хандаьдан бир аьаъ сындырыб чякди
синясиня:

“Цч эцллц” щавасында

Уъа даьлар аша-аша,


Будур овчу марал эялди.
Зцлф эярдана дцшя-дцшя,
Эюзля овчу, овун эялди.

154
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Долан сярв аьаъын долан,


Йохдур сюзляримдя йалан.
Ала эюзлц ъанлар алан,
Эюзля овчу, марал эялди.

Шащсяням ашыхы тутуб деди:


– Лячяр, йохса баьда мяни эюзляйян вар? Гызлар вурун!
Гызлар о ки вар Аьъа гызы язишдирдиляр. Аз галды ки, йазыьын
яндамы гара чадрайа дюнсцн.
Сонра ися йеня дя Ханлыг баьа доьру эетмяйя башладылар.
Дярвазанын аьзына чатанда Сащсяням деди:
– Аьъа гыз, тез ол ач гапыны.
Аьъа гыз:
– Ханым, бир ики кялмя сюзцм вар ону дейим сонра баш цстя!
Иъазя аландан сонра Аьъа гыз башлады сюзцнцн далбяндини:

Аьъа гыз билир фяндини,


Ямяйдин лябин гяндини.
Ачыбдыр синя бяндини,
Эюзля овчу марал эялди.

Сюзцнц тамам едян сонра Аьъа гыз баьы ачыб Сащсянями


гызлар иля бярабяр баьа бурахды. Юзц ися Гярибин йерин ахтармаьа
башлады. Эязя-эязя сярв аьаъынын йанына эялиб Гяриби йатмыш эюрдц.
Башлады бу сюзлярля ону йухудан ойатмаьа:

“Гоъа Кярями” щавасында

Ики эюзцм Аьъа эялин,


Ойанмаз, Гяриб ойанмаз.
Ешгиндян олубдур дяли,
Ойанмаз, Гяриб ойанмаз.

155
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Ичибдир Пирин бадясиндян,


Эейиб ешгин либасындан.
Сярв аьаъынын кюлэясиндян,
Ойанмаз, Гяриб ойанмаз.

Аьъа гыз дейяр сюзцнц,


Тязя гярг едиб хумар эюзцнц.
Яйилиб юпцм ала аь цзцнц,
Ойанмаз, Гяриб ойанмаз.

Гяриб бу сюзляря ойанмадыгда, Аьъа гыз дястмалыны суйа


батырыб Гярибин цзцня чырпды. Гяриб цзцня тюкцлян су эиляляриндян
ойаныб Шащсянями Аьъа гыздан сорушду. Аьъа гыз ися бу саат де-
йиб эедиб Шащсянями ону эюрмядян йанындан бир аз ашаьа апарыр
вя бир дя гайтарыб йухары ютцрцр. Вя тяклиф едир ки, орадакы чярща-
вызда чимсин ки, яэяр ишди шайяд Гяриб она раст эялся пис ий эял-
мясин.
Шащсяням, мяндян нийя пис ий эялсин, дейяряк разы галыб со-
йунур ки чярщавузда чимсин. Гяриб ися бир тяряфдян, эизлин тамаша
едирди. Яшги башына вуруб эютцрцр сазыны эюряк Шащсянямин ъяма -
лына ня дейяъяк:

“Шикястя” щавасында

Дярйа гыраьында синмяк тутанлар,


Эюрцндц эюзцмя мащи гашларын.
Алями бцрцйцр ъямалын, шюлян,
Бянзяйир цч эеъялик айя гашларын.

Щцсни-ъямалына верирляр саги,


Йаз эялинъя артаъаг бцлбцлцн шюги.
Мяни одлара йахды ъямалын, шюгцн,
Аьлымы аьратды зайя гашларын.

156
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Гашларын бязирэан, рухларын уъа,


Бахышын эцлцстан, рухларын уъа.
Сювцндцр Гяриби бары бир эеъя,
Салмасын дцшэцнц йайя гашларын.

Сюз тамам олан кими Гяриб ъумду Сянямин цстя. Сяням ися
тез ял атды ки, палтарыны алыб эейинсин, амма палтарлар ялиня эялмяди.
Бир дястя эцл дяриб тутду цзцня ки, Гяриб ону эюрмясин.
Гяриб алыр сазыны эюряк Сянямя ня дейир:

“Аьадайы Шякянэи” щавасында

Эцл дяряндя эюрдцм назлы Сянями,


Эцл дцзцлцб, эцл бухаьа, эцл йцзя.
Саллана, бойлана эялдим цстцня,
Мяни эюрцб нечцн тутурсан эцл цзя?

Йараларым чохду тябибим наши,


Ахыздын дидямдян ганиля йашы.
Йагути, йамяни, тахдын дашы,
Мина голбаьларын батар эцл йцзя.

Аьъа гыздыр гыздарын сяриндя чяшмя,


Юлдцрцб ашыхын, ганындан ичмя.
Ашых Гяриб дейир эял щагдан кечмя,
Киприйин няшдярдир батар эцл йцзя.

Шащсяням йяня дя яллярини цзцндян эютцрмяди. Гяриб бу дяфя


эюряк ня дейяъяк:

“Гоша гафийя” щавасында

Шцкцр олсун ол Худайя,


Севдиъийим яля дцшдц.

157
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Бутасы зцлфцн даьытмыш,


Даьылыб эярдяня дцшдц.

Хыналыдыр йарымын яли,


Яэримъядян кечяр бели.
Ъямалынын хятти халы,
Яъяб дилдян диля дцшдц.

Бу баь Сцлейман баьыдыр,


Абы кюсяр булаьыдыр.
Йарын гуъмалы чаьыдыр,
Яъяб хялвятдя яля дцшдц.

Гяриб бу сюзляри дейян кими Сяням эцлляри бир тяряфя туллайыб


ъярщавуздан сычрайыб илан хурма аьаъына сармашан кими Гярибин
белиня сармашды. Аьъа гыза да тапшырды ки евя гайыдыб онлар цчцн
бир йердя ряхт хаб салсын.
Аьъа гыз ися деди:
– Ханым, гой Гяриб мяня бир эюзяллямя десин, сонра ня
гуллуьун варса мян щазыр!
Гяриб башлайыр Аьъа гыза тярифлямя демяйи:

“Кярями шякянэи” щавасында

Буэцнкц сейранда бир пяри эюрдцм,


Пярим эяшт елямиш баьа Аьъа гыз.
Мян сяни эюръяйин Сяням билмишдим,
Сянсян эюзяллярин аьы Аьъа гыз.

Гурбан олум бир гашлары кямяндя,


Ящди кям галармы сяни севяндя.
Аьыл сярдя галмаз, урущ бядяндя,
Эюряндя синявин аьын Аьъа гыз.

158
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Мян Гярибям эялдим сюзцн арайя,


Рящм ейляйин мян бинявайя.
Бир эяъя мещманам сизин обайа,
Шащсяням отаьын бязя Аьъа гыз.

Аьъа гыз чапараг евя гайытыб Гярибля Шащсянямя бир эюзял


отаг арястя едиб онларын эялмясиня ял ялцстя мцнтязир олду. Бир
гядярдян сонра Шащсяням дя Гярибля бярабяр баьдан евя гайыт-
дылар. Бир ай мцддятиндя щяр ики ъяван ешг ляззятиня алудя олдулар.
Бир ай тамам оландан сонра Шащсяням Гярибя деди ки:
– Бюйляликля иш баша эетмяз, дур сян ананын йанына эет вя
ондан хащиш еля ки мяни сяня вермяк цчцн атама сюз ачсын.
Гяриб бу тяклифи анасына сюйлядикдя Ханы чяршов башмаг
олуб Хоъайи Мящяррямин йанына эетмякдя олсун, щямин о эцнц
дя Шащвяляд адлы бир бяй дя Хоъайи Мящяррямин цстя елчиляр
эюндяриб гызынын тойуну башламаг цчцн иъазя истяйирди, гызыны
Шащвялядя кичиклийдян разылыг верян Шащсянямин анасынын да эюнлц
Шащвялядя тяряф иди. Она эюря дя Шащвялядин елчиляриня мцсбят
ъяваб вермяк цчцн гызынын фикрин билмяк истяйирди. Одур ки гызынын
йанына эедиб ящвалаты она билдиряряк дейир:

“Шикястя” щавасында

Дуруб отаьымдан эялдим йаныва,


Елчи бяйляр эялиб, балам, ня дейясян?
Одду йаловлары салдым ъаныва,
Елчи бяйляр эялиб, балам, ня дейясян.

Шащсяням бу хябяря чох пешиман олуб алыр эюряк ня ъяваб


веряъяк:

Дуруб отаьындан эялдин йаныма,


Ана, мян йазыьы ня цчцн диндирясян.

159
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Одду йалавлары ня цчцн салдын ъаныма,


Ана, мян йазыьы ня цчцн диндирясян?

Анасы:

Йыьыб алями гурумушам сиря,


Дяли олмусан яэяр эял апарым пиря.
Эял верим сяни бир йахшы йеря,
Елчи бяйляр эялиб, балам, ня дейясян?

Шащсяням:

Йыьыб алями гурумусан сиря,


Йа, дяли дяйилям ки, апарасан пиря.
Эетмярям Шащвялядя эедярям эора,
Ана мян йазыьы нюш диндирясян?

Анасы:

Чыраг йандырым шюги дцшсцн яшийя,


Надансан яйяр баьлайым бешийя.
Вермярям сяни отаьымыздакы ашыьа,
Елчи бяйляр эялиб, балам, ня дейясян?

Шащсяням:

Атама деэилян мярданя дурсун,


Эялян елчилярин бойнуну вурсун.
Мяни веряди ашых Гярибя версин,
Вермяся мян йазыьы нюш диндирясян?

160
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Анасы:

Гызтамамам дейян сюзцм доьрудур,


Хырда бяйляр отаьымызда долуду.
Шащвяляд дя сянин юз ямин оьлудур,
Елчи ондан эялиб, балам, ня дийясян?

Шащсяням:

Цстцмцздя дуран Гядир гайибдир,


Юзцня десям кцлли бюйцк айыбдыр.
Шащсяням севэиси ашых Гярибдир,
Ана, мян йазыьы нюш диндирясян?

Гызтамам эюрдц ки гыз юлцмя разыдыр, анъаг Шащвялядя яря


эетмяйя разы дейил. Араларында олан сющбяти гайыдыб Хоъайи Мя-
щяррямя нягл етдикдя Хоъайи Мящяррям гызынын цзцндян кечмя-
йиб ону Гярибя адахлайыр. Шащвялядин елчиляриня ися нящи ъяваб
верир.
Бу ъявабдан сонра Шащвяляд “оддан” кюйняк вя “йалов -
дан” дон эейиб деди:
– Щай, щай! Мяним дцнйада адым, дейиляъяк гядяр дювлятим
олсун, ямма ямим гызы адахлымы ися бир лцт Гяриб адама версинляр?
Бир пут гызыл зярэяря эюндяриб Шащсяням цчцн гаш дашлы
габаглыг, билярзик, сырга, цзцк гайыртдырыб, бир хялят, бир говун, бир
мина гызыл пичагла хонча тутуб Аьъа гыз васитясиля Шащсянямин
цстя эюндярди ки Гярибдян ял чяксин. Шащсяням ися хончаны ялиня
алдыгда щеч ичини ачмамыш пянъярядян чюля туллады вя Аьъа гыза
ися бир нечя шилля чякиб аъыгланды:
“Сяня ня эялмишди ки, щяр ит гурддан мяним адыма хонча
эятирясян?”
Аьъа гыз ися Шащсянямин ялинин алтындан гаъыб юзцнц Гярибин
йанына чатдырды вя ондан цзрхащлыг истяди. Тявягги еляди ки, о да

161
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

бир хонча дцзялтсин ки, бялкя Шащсянямя веряндя онунла барышсын.


Ашых Гяриб ися нядян хонча тутмалы иди.
Одур ки, Гяриб бир сыных табаьын ичиня бир минъаг, ики ат налы,
йарым дана арпа кали (чюряйи), бир даня кялик говун гойуб верир.
Аьъа гыза ки Шащсянямчцн апарсын.
Аьъа гыз хончаны апарыб Шащсянямя вермир ки, бялкя Ханым
ону байагкындан даща бядтяр щала салар. Шащсяням ися ящвалат-
дан хябярдар иди. Алыр эюряк ня сюзлярля Аьъа гыздан хончаны
истяйяъяк:

“Гоша гафийя” щавасында

Яйаглар эюзял эюрдцм,


Эялир балхондан йухарыя
Башындан эцлдян хончасы,
Эятир балхондан йухары.

Шюря вермя, Аьъа ханым,


Сяня гурбан ширин ъаным.
Гиймятин де пулнан алым,
Эятир балхондан йухары!

Сянямин баьры цзцлдц,


Эцлляр хончайя дцзцлдц.
Шамамя тагдан цзцлди,
Эятир балхондан йухары!

Аьъа гыз йяня дя йериндян тярпянмяди. Сяням дцшцб юзц


хончаны Аьъа гызын башындан алыб ачды вя деди:
– Бах, хончанын белясини эятирярляр. Байаг да эедиб мяним-
чцн зир-зибил эятирмишдин.
Сизя инди хябяр верим Шащвялядин щалындан. Хончанын тол-
ланмасындан сонра еля пярт иди ки, лап чиртмяк вуранда ганы чыхан

162
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

кими. Эюрдц ки башга ъцря щеч тящяри йохдур, башлады фянд ишлят-
мяйя. Шащвяляд Тифлис шящяриндя бюйцк гонахлыг верди вя щямин
мяълися Гяриби дя ъаьыртдырыб ону юзцня “сигя гардаш” охутду, дал-
дан ися Шащсянями Гярибдян айырмаг цчцн щяр нюв щийляйя ял атды.
О ъцмлядян бир дул сювдяэар арвады иля баьлашмышды ки, яйяр о (га -
дын) Шащсянямля Гяриби бири-бириндян айыра бился она юзц аьырлыьын-
да гызыл веряъяк.
Бунлар юз ишляриндя олсун, сизя хябяр верим Шащсянямдян.
Шащсяням билирди ки, Гярибин той етмяйя пулу йохдур. Бир щяйбя
гызыл онунъун эюндяряряк, бу мязмунда она каьыз йазды:
“Ей мяним вяфалы дилбярим Гяриб, щеч фикир елямя ки сянин
ялин ашаьадыр, ала будур бизим той хяръимизи эюндярирям, эет
базара базарлыг ейля, мян дя отаьа гырх гялямля зинят вериб сянин
эюрцшцня мцнтязирям.
Гяриб гызыллары алыб базара чыхмышды ки, той тядарики елясин, бу
щалда ону эцдян щийляэяр гадын эюз алты етдийи бир субай кишини Гя-
рибин эюзцнцн габаьында дямир парчасы иля башына вуруб юлдцрдц.
Базар ящли бунун сябябин сорушанда:
Гадын ъяваб верди ки:
– Бу киши мяним таза ярим иди. Лат лцт Гяриб Имам Рзанын
бири иди. Ипи иля гуршаьындан башга бир зады йох иди. Мющцббятимиз
Шащсянямин Гярибя олан мющцббяти кими иди. Йяни бцтцн хяръи
хяраъяти доланаъаьы мяним пулума иди. Йяня дя онунла беля эюзц
орда-бурда иди. Она эюря дя беля адамын юлцмц даща яфзялдир.
Гяриб ися бу сюзляри ешитъяк, юзцнцн дя арвад пулу иля базара
эялмясиня чох пешиман олуб эери гайытды вя Шащсянямя щяйбяляри
гайтарыб ондан хащиш еляди ки, йедди ил она мющлят версин, та бу
вягт ярзиндя той тядарики цчцн юз ямяйи иля пул газансын:

“Кярями” щавасында

Бяри бах, бяри бах, юзцнц эюряйим,


Эедям, йар, яйляням бялкя эялмяйям.

163
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Урум юлкясиндя сяндян йахшысын,


Севям, йар, яйляням бялкя эялмяйям.

Шащсяням:

Чыхыб ялиндян бир дад ейлярям,


Эял эетмя, Гярибим, аман эцнцдц.
Юлдцррям юзцмц мян дя бир ад елярям,
Эял эетмя, Гярибим, аман эцнцдц.

Гяриб:

Йахшы олур щяр ийидин вятяни,


Ахтармазлар гярибликдя итяни.
Гызыл эцл йериня гара тиканы,
Гуъам, йар, яйляням бялкя эялмяйям.

Шащсяням:

Цркцшцр бцлбцлляр эцлляр даьылыр,


Марал сярхош олур чюллярдя галыр.
Сян эедярсян эюзцм йолларда галыр,
Эял эетмя, Гярибим, аман эцнцдц.

Гяриб:

Узаг атдын мян Гярибин дашыны,


Ахыздын эюзцндян ганлы йашыны.
Эедиб гойарам яъял йасдыьына башымы,
Юлям, йар, яйляням бялкя эялмяйям.

164
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Шащсяням:

Мян Сянямям даща бахмарам юзэяйя,


Ийит эяряк юз севэисиня дцз дийя.
Мян сяниням нюш верирсян юзэяйя,
Эял эетмя, Гярибим, аман эцнцдц.

Шащсяням бахды эюрдц ки, Гяриб дайанмайаъаг эедяъяк,


она эюря дя она иъазя верир:

“Ашых Абдулла” щавасында

Тазаъа йар севдим щеч вяфасын эюрмядим,


Эял эет, Гярибим, саьлыьнан эялясян.
Сяйрагыфлар арада олду билмядим,
Эял эет, Гярибим, саьлыьнан эялясян.

Щяр йана бахырам чайды, чамурди,


Йар сянин цряйин дашды, дямирди.
Йедди ил дейирсян, хейлаг юмцрди,
Эял эет, Гярибим, саьлыьнан эялясян.

Мян Сянямям дашгын чайдан ахарам,


Ляли мяръан аь бухагдан ачарам,
Сян йедди ил дейирсян мян он ил бахарам,
Эял эет, Гярибим, саьлыьнан эялясян.

Бу сюзляри дедиъяйин Шащсяням юзцндян эедир.


Шащсянями юзцня эятириб овундурандан сонра Тифлис ъямая -
тиля Гяриб бу ъцр видалашыр:

165
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

“Эярайы” щавасында

Ай аьалар, ай гардашлар,
Йар йардан неъя айрылыр.
Ахшам сабащ дейиб эцляр,
Дан йери сящяр айрылыр.

Дан йерляри верир садя,


Ъяван юмрцм эедяр бадя.
Севдийим дцшяндя йадя,
Ащ чяксям даьлар айрылыр.

Дярйалар долуб дашанда,


Сийащ зцлфляр гарышанда.
Ики севэи бир-бириндян айры дцшяндя,
Цряйиндян йаьлар айрылыр.

“Кярями цстя” алыр дал сюзцнц:

Ала эюзлц, назлы дилбяр,


Ала эюзлц, йар, эедирям.
Юллям айрылмарам сяндян,
Эюнлцм интизар эедирям.

Нясидир бяйляр нясидир,


О эялян йарымын сясидир.
Айрылыг илтимасыдыр,
Гол бойнуна сал эедирям!

Сящяр-сящяр ясмямишям,
Сябри гярар кясмямишям.
Мян Гярибям кцсмямишям,
Эял эюнлцмц ал эедирям!

166
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Гяриб Тифлис ящалисиля щалал щцммят едиб йедди илин щиъранына


эедяркян, Шащвяляд ону габаьына атла чыхыб:
– Гардаш, щара эедирсян? Эял гайыт.
Ашых Гяриб онун сюзцня гулах вермядян чайы о цзя кечмишди
ки, эюрдц анасы Ханы гара эейиниб йолу кясиб, дейир:
– Оьул, бизи Тябриздян бура эятирмишдин чяррядясян, бяс бизи
кимя тапшырырсан – дейяряк, алыр:

“Тярякямя шикястяси” щавасында

Ханы:

Эедяр олсан яйлянмя балам,


Аллащ, Пейьямбяр али билинъя.
Ахызма эюз йашы, йандырма мяни,
Имамларын кяшти хары билинъя.

Щяйалы олэинян, щяйасыз олма,


Давалы ол, давасыз олма.
Учар гушлар тяки йувасыз олма,
Эедяр намус, гирйят, ары билинъя!

Ханы дейяр Щяйдяр гардашын олсун,


Эюйдя мялакяляр сырдашын олсун.
Йа Щясян, йа Щцсейн йолдашын олсун,
Ол Мущяммяд ял Мустафаны билинъя!

Алды Гяриб эюряк анасына ня ъяваб верир:

“Вялиъаны” щавасында

Гцрбят йердя баш йасдыьа гойанда,


Гайят йаман олар иши Гярибин.

167
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Йа эялян олмаз, йа эедян йанына,


Сийащ торпаглар олаъаг дашы Гярибин.

Йазых дейирляр ол Гярибин адына,


Чата билмяйяъяксян ляззятиня, дадына.
Щярдян дцшся йаралары йадына,
Щеъя даммазмы чешмя йашы Гярибин.

Мян Гярибя кимляр бахсын,


Эялиб ган йашын ким тюксцн.
Шащсяням дя олмайаъаг мязарыма даш тиксин,
Бир ъаны олаъаг мязар дашы Гярибин.

Щямин йердя Гярибин гаршысы баъысы да чыхмышды. Гардашынын


беля ъялайи вятян дцшмясиня дейир:

“Гоша гафийя” щавасында

Сяня гурбан олум, эцл йцзлц гардаш,


Аьлар гойуб мяни щара эедирсян?
Аьламагдан кор олар эюзлярим,
Аьлар гойуб мяни щара эедирсян?

Йемяк вердим йемяйими зай етдин,


Сейрагыфы арамызда бай етдин.
Гардашсыз баъыйа сян дя мяни тай етдин,
Аьлар гойуб мяни щара эедирсян?

Йаман олар о даьларын уъасы,


Цряйимдян чыхмаз гардаш аъысы.
Шащсянямя нишанлысан, мян Баны баъысы,
Аьлар гойуб мяни щара эедирсян?

168
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Сюзцнц гуртарандан сонра Бану ханым Гяриб цчцн тикиб эя-


тирдийи бир дяст палтары гардашына верир. Гяриб палтарларын дяйишиб
цзцнц тутур чайа:

“Саллама эярайы” щавасында

Йерийиб эялдим цстцвя,


Яйлян, Тунам чайы яйлян.
Бир сяда якиб сяримя,
Яйлян, Тунам чайы яйлян!

Тунам чайы сян ня дейярсян,


Ахыб уммана эедярсян.
Бизи йарадан щаггы севярсян,
Яйлян, Тунам чайы яйлян!

Бцлбцл айрылмаз эцлцндян,


Дурна янъинмяз телиндян.
Ашых Гярибин дилиндян,
Яйлян, Тунам чайы, яйлян!

Бу сюзлярдян сонра Тунам чайы ики гола айрылды.


Ана-баъысы ися Гяриби ютцрцб евя гайытдылар. Эендян тамаша
едян Шащвяляд ися бу мюъцзяйя мат галды, горхуйа дцшдц. Ямма
йяня дя ямялиндян ял чякмяйиб Гярибин горуьа атмыш кющня пал-
тарларыны суйа батырыб эятириб Ханы иля Банунун габаьына атыб деди:
– Мян чох цз басдым ки, чайы кечмясин, лакин гулах асмады.
Одур ки суйа дцшцб боьулду. Будур бу да онун палтарлары.
Шащсяням ися Шащвялядин щийлясини дуйуб, Гярибин ана-
баъысыны баша салды ки Шащвяляд онлары алладыр. Гяриб юлмяйиб. Гяриб
Щяляб шящяриня Дяли Мащмудун дцканына эетмишдир.
Эюряк инди Гярибин иши ня йердя янъам олду.
Гяриб Щяляб шящяриндя Дяли Мащмудун дцканына эялди.

169
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Дяли Мащмуд Щяляб шящяриндя мяшщур ашбазхана шащы иди. Одур


ки Гяриб дя ора эетмишди ки нащар етсин. Дяли Мащмуд Гярибин
эюзяллийиня валещ олуб, о истямямишдян она хюряк, чай эятирди вя
чох щцрмятля нявазиш еляди. Щямин дцканда Гярибдян габаг ики
няфяр ашых вар иди ки, бунларын мягсяди Гярибля дейишиб сазыны ялин-
дян алмаг иди. Онлардан бири иряли йерийиб башлайыр Гярибля дейиш-
мяйя:

“Вялиъаны” щавасында

Салам вериб гядям басдын бурайя,


Сюйля, ашых, бу камилляр йеридир.
Мян гурбанам йанымдакы пяримя.
Сюйля, ушах, бу камилляр йеридир.

Гяриб онун ъявабында дейир:

Салам вериб гядям басдым бурайа,


Мян билмишям бу камилляр йеридир.
Мян гурбанам йанымдакы пяримя,
Мян билмишям бу усталар йеридир.

Ашых Магсуд:

Сюйля ашых камилляр йана бир,


Ярбаби нясищяти дана бир.
Ъцт шаирин нясищятин сана эир,
Сюйля, оьлум, бу усталар йериди.

Гяриб:

Мян Гярибям пяримя щяммядям иъайим,


Ичибян наня кювщяр сяъайим.

170
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Охуйубан дюрд кялмяни ачайым,


Мян билмишям бу усталар йериди.

Магсуд деди:
– Оьлум, чай чюряйиви йейиб кюрян бурадан.
Гяриб деди:
– Неъя? Бяйям мян эетмяк цчцн бурайа эялмишям? Инди гу-
лах вер эюр мян ня дейирям:

“Кярями” щавасында

Динляйин усталар хябяр алайым,


Бу ашыхлар кимдян иъуд олмушду?
Башыныза олмаз ишляр гылайым,
Ол ким иди гямдян азад олмушдур.

Устам билирсянми елимин башын,


Няйнян кясирляр гяндилдашын.
О ня иди кясди кянди башын,
Ону да билмяйян бяйям устад олмур.

Ашых Гяриб сюйлярми сизя сиррин,


Гцдрят гялями иля булду кяламы.
Яввялиндя иъад еляди язялин,
Сюйляйин усталар дцнйа ня иля абад олмушдур.

Ашыхлар Гярибин сюзляриндян баш тапмайыб, сазларыны эятириб


тюкдцляр Гярибин габаьына. Гяриб ися сазлары йийяляриня гайтарыб
эютцрцн мяня аьаъ-уьаъ лазым дейил, – деди. Ашыхлар кор пяшиман
писикиб эетдиляр.
Гяриб ися орада Дяли Мащмуда оьуллуьа дайанды.
Ашыхлар ися бирбаш Паша ханын йанына эедиб она шикайят еляди-
ляр ки, бир ушах ашых бизи Дяли Мащмудун дцканындан чыхартмышдыр.

171
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Паша хан ися тяяъцб едиб Дяли Мащмудун дцканында Гяри-


бин йанына эялиб деди:
– Оьлум щаралысан?
– Тябризли.
– Чох эюзял, биръя Тябризи бизя сазла нишан веряйдин.
– Баш цстя, бу саат – дейиб Гяриб сазыны щярляди:

“Гара няфяс” щавасында

Гулах асын сизя бир тяриф едяйим,


Бащарда ачылыр эцлц Тябризин.
Тойда, байрамда атлас эейярляр,
Позулмаз алы, йашылы, эцлц Тябризин.

Паша хан деди:


– Оьлум, бу тяриф бцтцн йерляря мянсубдур. Щамы билир ки
бащарда эцл ачылар, байрамда ися эейинярляр. Сян Тябриздян даныш,
Тябриздян.

Гяриб:

Тябризин ятрафы даьдыр мешя,


Ичиндя яйляшянляр бяйдир, паша.
Сяээиз мин мящялля дюрд мин кцчя,
Чарчысы, базары, вар йолу Тябризин.

Тябризин пялванлары кисбятдян йагланыр,


Ъцмля бязирэанлар орда яйлянир.
Бирдян цч йцз алтымыш алты ипяк тай баьланыр,
Ялдян яля эязяр малы Тябризин.

Тябризин арпа, буьдасы якилиб эялир,


Гойуну Муьандан чякилиб эялир.

172
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Гярибин баллысы даьлардан эялир,


Шимди мяням Рустам Залы Тябризин.

Паша хан Гярибя тяшяккцр едиб о эцндян йедди иля кими Гя-
риби йанында сарай ашыхы сахлайыр.
Гяриб бурада галмагда олсун сизя хябяр верим Шащвяляд-
дян. Шащвяляд йедди илин ярзиндя алты дяфя той, дцэцн етдирисядя
Шащсяням она яря эетмякдян бойун гачырыр. Йедди ил битмяйя бир
ики ай галдыгда ися Шащсяням Гярибин ана-баъысынын йанына эялиб
деди:
– Анам, баъым бялкя биз Гярибин йадындан чыхмышыг, эялин
эедяк карван йолуна бязирэанлар васитясиля она хябярдарлыг каьызы
эюндяряк, бялкя о тяряфя эедиб эялян таъирляр раст эяля.
Ханы вя Бану ханым разы галыб бир кяъавяйя миниб Шащся-
нямля елчи йола эедирляр. Орада йолун бир тяряфиндя кяъавядян дц-
шцб чадыр гурдулар вя эюз-гулахда идиляр ки, бир дя эюрдцляр бир
бязирэан гафиляси эялир, ушах эюндяриб бязирэан башы Ящмяд совдя-
эяри чаьырдылар. Гярибин анасы аьлайа-аьлайа Ящмяд бязирэандан
хащиш етди ки яйяр йолу Щяляб шящяриня дцшяъякся оьлу Гярибя аша-
ьыдакы мязмунда намяни чатдырсын.
Ящмяд разы олуб каьыз чыхардыб Ханы дейян сюзляри йазмаьа
башлады.
Ханы:

“Туту гушу” щавасында

О Тябриздян бир ъцт бала эятирдим,


Эюздян олдум оьул, бала дийя мян.
Щеч билмядим ня йерлярдя итирдин,
Эюздян олдум оьул, бала дийя мян.

Аьлайа-аьлайа эюзлярдян олдум,


Дюэцня-дюэцня дизлярдян олдум.

173
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Кабабда говрулан кюзлярдян олдум,


Еля оьул, бала дийя мян.

Бащар олъаг баьлар дяйяр лалясин,


Щеч алмад оьул дийир баласын.
Мян Ханыйам ашых Гяриб анасы,
Эюздян олдум оьул, бала дийя мян.

Ханы сюзцнц гуртарыб чадыра эирди. Сонра ися алаъыхдан аьла-


йа-аьлайа Бану чыхыб хащиш еляди ки, онун да сюзлярини йазсын.
Бану:

“Цч эцллц” щавасында

Сяня гурбан олум сяадятди Хоъа,


Хоъам, гардашамы сяндян истярям.
Йа эцнцм эцн дяйил, йа эяъям эеъя,
Хоъам, гардашымы сяндян истярям.

Хоъам, сянсян хоъаларын хоъасы,


Дилимин дяфтярисян башымын уъасы.
Хоъам, сян Щяляб шящяриня эедян эеъяси,
Хоъам, гардашымы сяндян истярям.

Йанынан олар о даьларын уъасы,


Цряйимдян чыхмаз гардаш аъысы.
Шащсянямя нишанлыды, мян баъысы,
Хоъам, гардашымы сяндян истярям.

Бану да чякилди чадыра. Нищайят Шащсяням дя бу мязмунда


мяктуб йаздырды:

174
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

“Гоъа Кярями” щавасында

Сяня гурбан олум, Кярямли Хоъа,


Хоъам, Гярибими сяндян истярям.
Мяня зцлмат олду эцндцз вя эеъя,
Хоъам, Гярибими сяндян истярям.

Урумда тапмасан Шамда тапарсан,


Саныйыбан сяккиз Кябя йапарсан.
Шащсяням дилиндян Гярибя хябяр апар сян,
Хоъам, Гярибими сяндян истярям.

Гызылэцлц дястя-дястя дярярляр,


Дярибян сябрим цстя сярярляр.
Шащсянями Шащвялядя верирляр,
Хоъам, Гярибими сяндян истярям.

Шащсянямдян сонра йеня дя Ханы байыра чыхыб деди:

“Шикястя” щавасында

Эялишин щардандыр бязирэан башы,


Алыб сатдыьывыздыр дурлу гумашы.
Ахыздын эюзцмдян ган иля йашы,
Эюзцмдян олдум оьул, бала дийя мян.

Бязирэан:

Эялишим сорарсан Тябриз елиндян,


Алыб сатырыг дцнйа малындан.
Сюйля ана Кярям эялсин дилиндян,
Хябяр вер оьлуну йоллайым эялсин.

175
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Ханы:

Фяляк бир даш вурду мяним башыма,


Бахмырсанмы эюздян ахан йашыма.
Гярибин щясряти дцшцб башыма,
Эюздян олдум оьул, бала дийя мян.

Бязирэан:

Йцкляниб барханам мяндя эедяйим,


Алями, ятрафы чювлан едяйим.
Сюйля, анам, онун исмин билейим,
Йоллайым оьлуну дурмасын эялсин.

Дейиш тамам олдугдан сонра Шащсяням дя юз яли иля Ашых


Гярибин цстя мяктуб йазыб деди:
– Хоъа сяня гурбан олум Ашых Гяриб Щяляб шящяриндя Дяли
Мащмудун дцканында олур, хащиш едирям ки, ону тапыб эюндяря-
сян, бизи даща интизарда гоймайасан, йохса мян онун адахлысы
ола-ола мяни башгасына яря верирляр.
Хоъа каьызы алыб йолуна ряван олду. Бир нечя эцня Щяляб шя-
щяриня чатараг, Дяли Мащмудун дцканына йетирди вя орада мяк-
тублары Гярибя вериб щалы-ящвалы нягл еляди. Шащсянямин каьызыны
охуйан кими Гярибин цряйи дюйцнмяйя башлады вя сазыны синясиня
шякиб яшг иля бу сюзляри охуду:

“Аьадайы шяхянди” щавасында

Хоъам, о сябядян мяня чох ситям олду,


Хоъам анамы сян неъя эюрдцн?
Каьызда йазылыб гардашым юлцб,
Хоъам, анамы сян неъя эюрдцн?

176
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Йалгыз иди йохса вар иди йолдашы?


Сяйригыта дяйсин о йерин дашы,
Гырылмышды бяйям гощум гардашы?
Хоъам, Шащсянями сян неъя эюрдцн?

Гяриб дийярляр, Хоъам, мяним адыма,


Щаг юзц йетишсин мяним дадыма.
Анам, баъым дцшцб йадыма,
Хоъам баъымы сян неъя эюрдцн?

Ящмяд бязирэан Гяриби ахырадяк динляйиб дейир:

“Гоъа Кярями” щавасында

Мян эяляндя йолун саьында дурмушдулар,


Бири анан иди, бири баъын, бири Шащсяням.
Аьламагдан дидялярдян олмушдулар,
Бири анан иди, бири баъын, бири Шащсяням.

Ятяйиндян тюкдцм бу дурлу дашы,


Ахызды эюзцмдян ган иля йашы.
Баъывын юлмцшдц Щяйдяр гардашы,
Бири анан иди, бири баъын, бири Шащсяням.

Мян эяляндя Ъума иди адына,


Хоъа Ящмяд дцшдц йарывын одуна.
Бир намя эятирдим сян Гяриб адына,
Бири анан иди, бири баъын, бири Шащсяням.

Гяриб йеня дя Хоъадан суал едир:

177
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

“Шикястя” щавасында

Хоъам, сянсян Хоъаларын Хоъасы,


Эеймисян яйниня бяйляр либасы.
Хоъам, сян Тифлисдян чыхан эяъяси.
Хоъам, Шащсянями сян неъя эюрдцн?

Хоъа:

Мян хоъайам, хоъаларын хоъасы,


Эеймишям яйнимя бяйляр либасы.
Мян Тифлисдян эялян эеъяси,
Гаралар ичиндя эюрдцм Шащсянями.

Гяриб:

Сян эяляни хоъа гыш иди, йаз иди?


Сящрада ютян дурна иди, газ иди?
Шащсяням эялин иди, гыз иди?
Хоъам, Шащсянями сян неъя эюрдцн?

Хоъа:

Мян эяляндя гыш дяэилди, йаз иди,


Сящрада ютян дурна дяэил, газ иди.
Шащсяням дя эялин дяэилди гыз иди,
Гаралар ичиндя эюрдцм Сянями?

Гяриб:

Дярилмишдими щцсн ъящан эцлляри,


Сяня дя мяскян олду бу Щяляб чюлляри.
Неъя данышыр иди о гызын дилляри,
Хоъам, Шащсянями сян неъя эюрдцн?

178
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Хоъа:

Дярилмяйиб оьул, щцсн ъящан эцлляри,


Мяня дя мяскян олду Щяляб чюлляри.
Чох хош данышыр иди о гызын дилляри,
Гаралар ичиндя эюрдцм Шащсянями.

Бу ящвалатдан Паша хан хябяр тутуб Гяриби йанына чаьырыб


деди:
– Ай оьлан, бяс сян нийя бу вахта кими аиляни мяндян
эизлятмисян. Мян еля билирдим сян тяк бир оьлансан? Адам да ана
баъысын ъялайи вятян, башлы башына бурахыб эялярми?
Гяриб Паша хана юз аиля вязиййятини биля нязмя чякир:

“Гара няфяс” щавасында

Эял яфяндим гыл мярщаба щалыма,


Эялсин дейиб исмарлады йар мяни.
Еля инсаф, мцрцввят щалыма,
Эялсин дейиб, исмарлады йар мяни.

Йядди ил олду дурналар дцзцлдц,


Ешитмишям Сянямин баьры цзцлдц.
Шащсянямдян мяня намя йазылды,
Эялсин дейиб, исмарлады йар мяни.

Гяриб цстялик олараг Тифлисдян эялян каьызлары да Паша ханын


габаьына гойду. Паша хан каьызлары охуйуб Гяриби чох мизяммят
етди вя она йедди пут гызыл вя бир йорга ат баьышлайыб йола салды.
Гяриб гайытмагда олсун, инди нягл едим сизя Шащсянямдян.
Йедди ил тамам олмаьа бир эцн галмышды. Шащвялядин дя тойу баш -
ланмышды. Яйяр о эцнц дя Гяриб эялмяся иди Шащсянямин ата анасы
гызыны Шащвялядя эялин кючцрмяли идиляр.

179
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Шащсяням ися бир ялиндя каса зящяр сахлайырды ки, яйяр ону
эцъ иля Шащвялядя версяляр ичсин.
Инди эюряк Ашых Гяриб ня тюр иля гайыдыр. Гяриб Щяляб шящя-
риндян чыхаркян онунла бу ъцр видалашыр:

“Эярайы” щавасында

Ишди эялдим, эедяр олдум,


Щалал ейля, Щяляб шящри.
Наз нимятиви йийяр олдум,
Щалал ейля, Щяляб шящри.

Сяня дейирляр Ярябистан,


Щяр тяряфин баьды, бостан.
Намя эялиб севян достан,
Дурмаг олмаз, Щяляб шящри.

Ашых Гяриб дцшдц йола,


Эюз йашыны силя, силя.
Хызыр мяни алсын йола,
Щалал ейля, Щяляб шящри.

Цряк одду, йол узаг, Гяриб атыны о гядяр говду ки, ахырда
ат бир йердя цряйи партлайыб юлдц.
Гяриб юлц атынын йанында мящзун дуруб дейир:

“Кярями” щавасында

Бир бахышлы чар кцчяни эюрянняр,


Гярибям, вятяня эюндярин мяни.
Бир йанымы гям алыбдыр, бир йанымы ярянляр,
Гярибям, вятяня эюндярин мяни.

180
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Бир йанымы гям алыбдыр, бир йанымы думан,


Пийадя галмышам пакц яламан.
Дадимя сян йетиш Хызыр Сцлейман,
Гярибям, вятяня эюндярин мяни.

Гярибям охуйурам аьы гарадан,


Иш бизи гуртарсын иштя бу бяладан.
Он сяккиз мин алямляри йарадан,
Гярибям, вятяня эюндярин мяни.

Гярибин бу сюз аьзындан чыхан кими Хызыр пейьямбяр йашыл


гуршаг йашыл щяйбя иля юзцнц йетирир Гярибин йанына.
Гяриб бу кишинин эялмясиня дейир:
– Ями сян кимсян ки, бирдян защир олдун?
Хызыр ъяваб верди ки:
– Мян Молла Мящяммядям.
Гяриб:
“Тярякямя шикястяси” щавасында

Мящшяр эцнцндя Шяфагятцн Мящяммяд,


Бу дярдя дцшянин дярманы няди?
Аллаща бяндяйям, Рясула цммят,
Бу дярдя дцшянин дярманы няди?

Йа Мящяммяд будур сюзцмцн язяли,


Аьламагдан дидялярим тязяли.
Яшгя дцшцб мян севмцшям эюзяли,
Бу дярдя дцшянин дярманы няди?

Юлцм щагг олдуьун мян дя эцман етмишям,


Аьлайа-аьлайа дидялярдян олмушам.
Ашых Гяриб, сяня илтимаса эялмишям,
Бу дярдя дцшянин дярманы няди.

181
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Хызыр Ашых Гярибин суалына ъяваб вериб дейир:


– Ал щяйбялярини далына бу йол иля эетсян габаьына бир булаг
чыхаъаг орада дястямаз аландан сонра булаг башында олан мурад
дашына эир, яйяр малында щарам йохса йол тапарсан, йохса даша
дюнярсян.
Гяриб щяйбялярини алыб гоъа дедийи йол иля булаьа чатды. Ора-
да намаз гылыб, Мурат дашына эирди. Бир аз чякмяди ки, Гяриб диз-
ляриня кими даша дюндц. Гяриб бу щалы эюръяк дейир:

“Гоъа Кярями” щавасында

Щялябдян чыхмышдым мурад алмаьа,


Фяляк мяни даш чалды, нейляйим.
Мян истяйирдим мурадыма йетмяйя,
Ъисмим мяним даша дюндц, няйляйим.

Яъял эялиб баш уъума чатылды,


Фяляк мяни даша чалды, нейляйим.
Ъяван юмрцм яъяб уъуз сатылды,
Ъисмим мяним даша дюндц, нейляйим.

Мян щарада галдым, вятян щарада,


Йахын йолларымыз дцшдц ирага.
Десяляр ки, Гяриб йетди мурада,
Гисас гийамата галды, нейляйим.

Бу сюзляри дейян кими Гяриб Аллащын изниля Мурад дашындан


чыхыр байра вя охуйур:

“Гара няфяс” щавасында

Чаьыррам Аллащы хош авазилян,


Дурнам аваз вериб ютяндян мядяд.

182
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Бу дярди вермисян мяня дярманын да вер,


Ол аьрысын сатандан мядяд.

Шяйирд олан чякяр уста гящрини,


Ким ъяфа чякся дяряр онун бящрини.
Мяраъ цстя пейгямбярин мющрцни,
Мюъцзад эюстяриб ютяндян мядяд.

Бящярли баьчанын бары алынан,


Малын щарам гатыб щарын гарына.
Йа Яли, сян йетиш Гяриб дадына,
Шащсяням бадясиндян веряндян мядяд.

О саатда Щязрят Яли дцлдцлцня сявар олуб Гярибин йахынлыьы


иля сцрцр вя она тяклиф едир ки, минсин бярабяр эетсинляр.
Гяриб ися она беля дейир:

“Кярями” щавасында

Сяня гурбан олум яряб гардаш,


Сян эетэинян мян сянинля эялян дяйилям.
Олмайаъагдыр мяндян сяня йолдаш,
Сян эетэинян мян сянинля эялян дяйилям.

Дейир Щялябдян чыхмышам Тифлися бяри,


Яшгимдян олмушам дяли сярсяри.
Башыма вурубдур о яшгин сяри,
Сян эетэинян, мян сянинля эялян дяйилям.

Щейва кими саралыбан солмушам,


Ахыб, ахыб пейваняйя долмушам.
Мян тцъъарам малымы далда гоймушам,
Сян эетэинян, мян сянинля эялян дяйилям.

183
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Гяриб эюрцр бу яряб инсафлы ярябя охшайыр дейир:


– Ай яряб сянин атын ахы чох щцндцрдцр мян неъя миним?
Щязрят Яли Дцлдцлцнц ъюмбялдиб Гяриби миндирир вя бир эюз
йумуб ачан саатда Тифлисин йары йолу мясафясиня эятириб чатдырыр вя
нащар едяндян сонра йяня дя йолларына дявам едиб эялиб чатырлар
Тифлисин йахынлыьына. Щязрят Яли Гяриби атдан дцшцрцб дейир:
– Оьлум, сяламят гал инди эедя билярсян, будур бу эюрдцйцн
шящяр Тифлис шящяридир. Ала бу тцтийяни дя яйяр сяня кор адам раст
эялярся эюзцня сцртярсян саьалар.
Беля дейиб Щязрят Яли бирдян гейб олур. Гяриб онун Яли
олдуьуну эеъ баша дцшмясиня дейир:

“Гоша гафийя” щавасында

Сяня эялдим щцммят иля,


Шцкцр эюрдцм, сяни, Тифлис.
Бахдым сяня диггят иля,
Шцкцр эюрдцм, сяни, Тифлис.

Сийащ зцлфлярин дарамышды,


Хуйи ъяннятдя йаранмышды.
Сянямин гясри эюрцнмцшдц,
Шцкцр эюрдцм, сяни, Тифлис!

Ашых Гяриб дцшдц йола,


Ган йашыны силя-силя.
Щязрят Яли салды йола,
Шцкцр эюрдцм, сяни, Тифлис.

Ашых Гяриб бурадан щяйбяляри чийниндя баьлар арасына эирди,


эюрдц ки, бцлбцлляр щяр тяряфдян ъящ-ъящ вуруб эцллярин охшайырлар.
Гярибин дя цряйи яшгя дцшцб, алыр:

184
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

“Ибращим шикястяси” щавасында

Ей бцлбцлляр, йягин чупур йувадя,


Ютмя Гяриб, гяриб эюнлцм шад дяйил.
Мяним тякин сиз дя олсаз йувадян,
Ютмя Гяриб, гяриб эюнлцм шад дяйил!

Бцлбцл ютяр бащар, йаз эялир,


Эцлшан сагиси мяня аз эялир.
Горхурам сювэи йарым мяндян айрылыр,
Ютмя Гяриб, гяриб эюнлцм шад дяйил.

Яряб елляри мяня олмушду зиндан,


Эеъя вя эцндцз едирдим орда фяган.
Дцшмцшям дилдян-диля, бцлбцлцм, аман,
Ютмя Гяриб, гяриб эюнлцм шад дяйил.

Гяриб эялмякдя олсун, сизя инди данышым Шащсянямдян. Шащ-


сяням о эцнц дя ахшамадяк эюзляди эюрдц Гяриб эялиб чыхмады.
Дцз эялди Ханынын йанына деди:
– Ана, мян сянинля щалаллашмаьа эялмишям. Гярибдян сонра
даща йашайыш мяня щарамдыр. Гулах ас эюр ня дейирям:

“Цч эцллц” щавасында

Ана, мяним дилимдян бир салам дуа,


Эюръяэин ол Гярибя дийярсян.
Одду аловлары салды ъаныма,
Саралыбан рянэи солду дейярсян.

Ашых Гяриб олаъаг Шащсянямин тящяри,


Гуруйаъагдыр, даща эятирмяз бящяри.

185
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Саь ялиндя минасы вар, сол ялиндя зящяри,


Шащсяням ол дярддян юлдц дейярсян.
Мян юляндян баш палтарымы сойарлар,
Апарыбан щяг йериня гойарлар.
Голларымдан гызыл базубянди сойарлар,
Торпаьымы юртцнъя Гяриб эялсяйди.
Сян эюрясян гязанын ишини,
Ахызды эюзцнцн ган иля йашыны.
Дцз гойдурэинян мязар дашымы,
Эюзлярим сцзцлцнъя Гяриб эялсяйди.
Юз юзцмя юлцмц фярз билдим, ана ъан,
Яшгин эирдабына йанды синям ъан.
Гой эялиб гапыдан чаьыра иди Сяням ъан,
Цзцмц эюрмяйя олса да Гяриб эялсяйди.

Шащсяням бу вязиййяти едиб гайыдыб Шащвялядин той мяълиси-


ня эялди. Бану ханым ися сящянэ эютцрцб булаьа эедир. О вахт олур
ки Гяриб дя эялиб булаьа чатыр, ямма ня гардаш баъыны вя ня баъы
гардашы таныйыр.
Ашых Гяриб Бануну гара палтарда пяжмцрдя эюрцб деди:
– Баъы, нийя гара эейинмисян, эюрмцрсян башга гызлар ал йа-
шыл эейиниб, шянлик едирляр.
Бану ъяваб верир ки:
– Баба дярвиш, бу эцн мяним гардашымын адахласы башгасына
эялин эедир. Онун дярди бир тяряфя, йедди илди гардаш интизаринда-
йам, – дейиб аьлайыр.
Гяриб ися юзцнц танытмайыб Бануйа дейир:
– Баъы, мян сянин гардашыны бу эцн эюрмцшдцм. Ола билсин
ки, о бу вахтадяк евиниздядир йа да бир аздан сонра эялиб чатар.
Бану бу хябяри ешитъяк тез евя йцэцрцб анасыны хябярдян щалы
едир. Бу щалда Гяриб дя баъысынын изи иля евляриня эирир вя анасындан

186
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

хащиш едир ки, ону бир эяъялик гонах сахласын.


Ханы ися дейир:
– Ай оьлан, биз кор-шикяст зянянлярик биздян сяня йахшы
щюрмят олмаз йахшы оларды ки, сян Шащвяляд дейян бяйин тойуна
эедясян, орада сянин цчцн йахшы кечяр.
Бу ъявабы ешидян Гярибин цряйи йаныб ябасынын алтындан
сазыны чыхарыр:

“Гоша гафийя” щавасында

Узаг йоллардан эялмишям,


Ана, мян Гярибям, гонах.
Вятянимин гядирини билмишям,
Ана мян Гярибям, гонах.

Ханы:

Узаг йолдан эялян гонаьын,


Рцхсятдир сяня тойа эетсяня.
Апармаэинян башым гулаьым,
Рцхсятдир сяня тойа эетсяня.

Гяриб:

Гяриб дейярляр адыма мяним,


Щаг юзц йетишсин дадыма мяним.
Шащсяням дцшцбдцр йадыма мяним,
Ана ъан, мян Гярибям гонах!

Ханы:

Цзцлмяз Гярибин анасы Ханынын сяси,


Илляряъян эетмяз эюнлцмцн пасы.

187
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Ашых Гярибин дя яйяр сювэцсцн


Эюрмяк истяйирсян тойа эетсяня.

Гяриб:

Анамын адыдыр Ханлар ханы,


Баъымын адыдыр Зющря Баны.
Ана Щяйдяр гардашым щаны?
Ана мян Гярибям, гонах.

Гяриб беля дедикдя баъысы голларын аъыб сармашыр онун бой-


нуна вя дейир:

“Цч эцллц” щавасында

Гапымыза эялян сайил,


Ана, гардашымды эялди.
Эюзляриня олдум майыл,
Ана гардашымды эялди.

Сян эюнлцня нечин дяйдин,


Бяняфшя эцлц кими бойнун яйдин.
Аъыгланыб нечин сюйдцн,
Ъан ана, гардашымды эялди.

Мяним адым Зющря Баны,


Оллам гардашымын гурбаны.
Ач эюзцнц балавы таны,
Ана, гардашымды эялди.

Гяриб эюрдц ки анасы кор олдуьу цчцн оьлуну ялиля эязиб


тапмаг истяйир, баъысына мцраъият едиб бир каса су истяди. Бану су
веряндя Гяриб Щязрят Яли веряни исладыб анасынын эюзляриня чякди,

188
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

о дямдя Ханынын эюзляри шяфа тапыб, он беш йашындакы гызын эюзляри


кими нурлу олду.
Гярибин Тифлисдя Паша бяй адлы бир досту вар иди ки йедди ил
ярзиндя Гярибсиз аьыз ляззяти иля бир хюряк йемямишди. Ирялики эеъя
ися Гяриби йухуда эюрцб йягин етмишди ки эяляъяк одур ки, бир
гойун кясиб плов биширтдирмишди вя достунун арзусунда иди.
Гяриб ися анасындан Паша бяйи сораглашыб бирбаш эедир онун
евиня ки, достуну зийарят елясин. Гапыйа чатдыгда эюрдц ки Паша
бяйин арвады яриня дейир:
– А киши, йедди илдир ки сян Гярибин йасын сахлайыб мяним
ушахларымын боьазына бир ичим су дамыздырмырсан. Инди дя Гяриб
дедийин эялиб чыхмады бяс бу хюряйи биз ня едяъяйик?
Паша бяй ъяваб верди ки:
– Арвад о вагияки мяня йалан эюрцкдц мян щеч бу хюряк-
дян дя щеч дадмайаъаьам. Ал газаны иля чых чюля щансы сайиля раст
эялсян вер она апарыб ящл яйалы иля нуш елясин.
Паша бяйин гадыны газаны оъаьын цстцндян алыб байыра чых-
маг истядикдя Гяриб ачыб гапыны эирир ичяри. Паша бяй достуну
эюрян кими ону гуъаглайыб юпцб-йаламаьа башлады вя сонра ширин
сющбят-нявазишдян сонра плову бюйцк иштяща иля йедиляр.
Сонра ися Паша бяй Гяриби юз евляриндя гойуб, башына ялли
няфяр ъащил топлайараг Шащвялядин той мяълисиня эетди вя Шащвяляди
чаьырыб деди:
– Шащвяляд, сян мяни алты тойа чаьырмысан эялмямишям,
анъаг инди ися эялмишям ки, тойуну гаидяйя салам: ким йерсиз
данышса дилини, ким шулуглуг салса гычыны кясяъяйям.
Шащвяляд ганун-гаидядя олсун, эюряк Гяриб ня едяъяк. Ашых
Гяриб дя кющня щясир-мясиря бцрцнцб дурма эялдим дейяряк, юзц-
нц чатдырды той мярякясиня вя башлады орадакы плов газанларынын
аьзыны ачыб дцйцляри эюйя совурмаьа. Ашбаз о саат хябяри чатдырды
Паша бяйя. Паша бяй ялцстц баша дцшдц ки бу адам олса-олса Гяриб
олаъаг. Йохса онун горхусундан башгасы беля гялят елямяз.
Дярщал хябяр эюндярди ки, ону чаьырсынлар. Адам эедиб ай нащам-

189
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

бар сяни Паша бяй чаьырыр дедикдя, Гяриб ъяваб верир ки:
– Мяня Паша бяй лазым дяйил, истяйир юзц буйура биляр.
Паша бяй ися юзц эялиб Гяриби мяълися апарыр вя ондан нячисян
дейя хябяр алыр.
Гяриб ися:
– Чобанам, йолдашларым цчцн аш апармаьа эялмишдим, ан-
ъаг эцзарым нядянся Паша бяйин йанына дцшдц.
Бунлар бу сющбятдя икян Аьъа гыз Гяриби таныйыб тез чатыр
Шащсянямин йанына хябяря. Шащсяням ися эялиб пянъярядян бахыр
эюрцр доьрудан да Гяриб тойа эялмишдир.
Паша бяй деди:
– Ай чобан, ойнайырсан йохса охуйурсан?
– Йахшы доллай чала билирям – дейиб эютцрцр сазыны:

“Шикястя” щавасында

Салам вериб, ол гапыдан эиряндя,


Эен дцнйа башыма дар нечин олду.
Эеъя эцндцз йар-йар дейиб эязирдим,
Йарым юзэяляря йар нечин олду?

Гашларын гара киприйин ох иди,


Сянин дярдин мяним синямдя чох иди.
Мян эедяндя Шащвяляд йох иди,
Мян гайыдыб эялинъя, вар нечин олду.

Ашых Гяриб дейир йар цзцн тутду,


Эюйдя булут ойнар мар цзцн тутду.
Бюлцк-бюлцк хырда гызлар йар цзцн тутду,
Даьылыб пярдяляр сар нечин олду?

Шащсяням йериндян сычрайыб атылыр Гярибин бойнуна, онун о


цз-бу цзцндян юпцб гуъаглайыр вя ондан беля суал едир:

190
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

“Шякянэи” щавасында

Пянъярядян гяфил бахыб эюрмцшям,


Неъя эялдин о йоллары сян Гяриб?
Аьламагдан дидям йашындан олмушам,
Неъя эялдин о йоллары сян Гяриб?

Мян Сянямям дарамамышам сцнбцлц,


Юзэя баьман дяря билмяз бу баьын эцлцн.
Неъя кечиртмисян о йедди или,
Неъя эялдин о йоллары сян Гяриб?

Гяриб:

“Гоъа Кярями” щавасында

Сабащнан чыхмышам Щяляб шящриндян,


Ичмишям Мисир шярабындан.
Бир намя йазыб эюндярдин,
Аь цстцндян гара сечиб эялмишям.

Щялябдя вердиляр часданы бизя,


Эцнорта намазы иди Гарс алан дцзя.
Ахшам намазы бяйляр Тифлися,
Мювлам ганаты иля учуб да эялдим.

Ялими вердим Щязрят Яли ялиня,


Сычрайыбан миндим Дцлдцл белиня.
Яли гырмаъ чалды Дцлдцл голуна,
Баьлыъа йоллары ачыб да эялдим.

Ял чалын, гызлар хублар чыхсын ойуна,


Мян дя гурбанам гамятиня, бойуна.

191
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Ашых Гяриб Шащсянямин тойуна,


Йараларым дястимдя эялдим.

Шащвяляд эюрдц ки иш ишдян кечиб айаьа галхараг той ящлиня


беля деди:
– Ай ъямаят бу гядяр язиййят ки Гяриб чякмишдир, щамысы
мяним кяляклярим иля иди. Инди сизин гаршынызда Гярибдян хащиш
едирям ки, мяним ялимдян чякдийи ъяфаны мяня баьышласын. Мян
дя Шащсянямдян ял чякирям.
Ашых Гяриб разы галандан сонра Шащвяляд дейир:

“Гара няфяс” щавасында

Йедди илдян щагдан бир эцн истядим,


Чярхи дюнмцш доран дюндц бу эеъя.
Бцлбцл идим еля дяйди эюнлцмя,
Йцз иля тян кюнлцм сюндц бу эеъя.

Аьлайа-аьлайа йашым цмманя дюндц,


Ащ чякмякдян тцтцнцм думаня дюндц.
Мяним йахшылыьым йаманя дюндц,
Юмрцмцн дя чыраьы кечди бу эеъя.

Ашна олан айрылмаз йарындан,


Щеч ащы-зар яксик олмаз дилиндян.
Мян бичара Шащвялядин ащ-зарындан,
Од тутубан даьлар йанар бу эеъя.

192
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Гяриб:

“Гоъа Кярями” щавасында

Ай аьалар эял сизя бир тяриф едяйим,


Даь башында лаля битяр бу эеъя.
Гызыл эцлляр дястя-дястя баьланыр.
Мцшк янбяриня бахар бу эеъя.

Щеч вахтда итирмярям сянин ямяйин,


Мювламдан истямишям битиб диляйим.
Шейтан сюзцня уйма Шащвяляд бяйим,
Сян дя бир мятлябя чатарсан бу эеъя.

Гярибин шярабы олубдур аъы,


Щаг юзц едибдир бу дярдя ялаъы.
Сяня гурбан олсун бир Зющря баъы,
Щаг йолунда гурбан етдим бу эеъя.

Ашых Гяриб сюзцнц гуртарыб адам эюндяриб баъысыны эятирт-


дирир вя ъямаятин ряйи, дост ашнанын щцсн ряьбяти иля Бану ханымы
да Шащвялядя эялин кючцрцр. Бану ханым да эюзялликдя Шащсяням-
дян бир гядяр дя артыг иди.

Сон.

193
Úàùàíáÿõø
Бакы, 1938

“АШЫХ ГЯРИБ” НАЬЫЛЫ ЩАГГЫНДА

ШЫХ Гяриб наьылынын сцжети чох садя, лакин


олдугъа дяриндир.
Ясярин гящряманы йохсул бир ашыхдыр. Бу ашы-
хын дцнйа малындан анъаг икиъя шейи вар:
Сядяфли сазы, бир дя хош авазы. Ашых Гяриб биръя
бунларла фяхр едир. О, о гядяр эюзял охуйур ки,
даьларда шыршырлар дайаныр, гушлар ганат чал-
мыр, адамлар щейран-щейран динляйирляр.
Ашых Гяриб Тябриздян Тифлися эялир. О, варлы вя шющрятли бир
Бязирэанын – Хоъа Сянанын эюзял гызы Шащсянямя ашиг олмушдур.
Йохсул ашыхын няъиблийи, ъясаряти вя садялийи, ещтирас вя щяйаъаны
Шащсянями мяфтун едир, гыз да ону севир. Лакин ортада амансыз
бир мания вар. Атасы гызы варлы вя девлятли бир адама вермяк
фикриндядир. Гярибдя ися бу шющрят вя дювлятдян бир нишан йохдур.
Эюзяллямяляр, саз вя сюз ися зянэинлик вя шющрят дцшэцнляри олан
Хоъа Сянанлар цчцн гиймятли дейилдир. Онун цчцн юзц кими варлы,
девлятли Шащвяляд даща язиздир. О гызыны щямин бу Шащвялядя
нишанлайыр. Лакин бир сябяб – гызын Шащвялядя эетмямяси атасыны
тяряддцдя бурагыр. Бу тяряфдян дя Шащсяням юз севэилиси Ашых
Гярибля эюрцшцр вя севишир. Хоъа Сянанла Шащвяляд мясяляни бу
шякилдя эюрцб Ашых Гяриби зиндана салырлар. Шащсяням щяйатыны

194
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

тящлцкяйя гойараг ашыхини азад едир. Хоъа Сянанла Шащвяляд зорла


иш ашмадыьыны эюрдцкдя “гануну” вя “шяри” щийляйя ял атырлар.
Гярибдян чох аьыр бир ъещиз вя башлыг тяляб едирляр. Бунунла да
мягсядляриня наил олурлар. Гярибин бунлары вермяк гцдряти йохдур.
О, бунлары тядарцк етмяк цчцн пул газанмалы, варланмалыдыр.
Буна эюря дя варлы зянэинлярин фырылдаьы нятиъясиндя о, тяляб едиян
мал дювлят-ъещизи щазырламаг цчцн гцрбятя эедир. Шащсянямля
эюрцшцр, ящди пейман едирляр: Гяриб йедди ил гцрбятдя эязиб
долашаъаьыны, бу вар-дювляти йа газаныб эяляъяйини, йа да юлцб
эедяъяйини билдирир. Шащсяням дя бу амансыз тяляб гаршысында
аъиздир. О да, йедди ил чох аьыр олса да, ашыхынын йолуну эюзлямяйя
вя мящяббятиндя садиг галмаьа сюз верир. Гяриб йахын юлкянин
шящярлярини долашыр, йад еллярдя бир чох язаблар чякир. Щяляб
шящяриндя бир гящвяъийя ортаг олур. Аьыр бир зящмятля пул газан-
маьа башлайыр. Чятинликляр, мцсибятляр чякирся дя севэилисиня садиг
галыр. яшги эцн-эцндян артыр, хош няьмяляр вя эюзял парчалар вя
шеирляр йарадыр, Шащсянямини даима унутмайыр.
Вахт чатыр, Тифлисдян Щялябя эедян бир бязирэанла – Хоъа
Язиз васитясиля Шащсяням Гярибин анасы вя баъысы Гярибя вахтын
битдийини мялум едирляр. Гяриб башы йаловлу сяфяря щазырлашыр.
Гящряманын бу чятин моментиндя халг она кюмяк едир. Гяриб
“ганатлы ата миниб” цч айлыг йоллары цч эцндя эялир вя той тядарцкц
эюрмцш вя артыг Шащсянямин Шащвялядя кючцрцляъяйи эеъя юзцнц
Тифлися йетирир.
О, ади ашых палтарында той мяълисиня эирир. Шащсяням бюйцк
изтираб вя щяйяъан кечирир. Чцнки о, бу дягигядя Шащвялядя эет-
мякдянся юлмяйя щазырдыр, о бу эцня гядяр Гярибин щясряти иля
йашамышдыр. Дцшмянляр “Гяриб юлдц” хябяри эятирмишлярся дя о
бунлара инанмамыш вя инди дя инанмыр, Гярибин йолуну эюзляйир.
Мяълис ящли йени ашыхдан (йяни Гярибдян) бир-ики гатар сюз
охумасыны хащиш едирляр. Ашых Гярибин ъинэилтили сяси, хош авазы
мяълися бюйцк рущ йцксяклийи эятирир. Халг юз ашыхыны таныйыр.
Мясяляни бюйля эюрмцш Шащвяляд гылынъыны сыйырыб ашыхы юлдцрмяк

195
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

истядикдя ъамаат гоймайыр. Шящсяням атылыб ашыхинин бойнуну


гуъаглайыр, халг онлара тяряфдар чыгыр, ашигляр бир-бириня гову-
шурлар. Севэидя азадлыг галиб эялир. Халг азад севэи тяряфдарыдыр.
Халгын бу тяряфдарлыьы сябябсиз дейилдир. Бу севэи азадлыьы цму-
миййятля халг эюрцшляринин бир щялгяси, онун цмуми азадлыг мцба-
ризясинин бир щиссясидир. Бцтцнлцкдя азадлыг уьрунда чарпышан халг
бу дастанда да севэидя азадлыьы севмиш, онун гялябясини вермиш,
бунунла да юзцнцн ян язиз билдийи арзулардан биринин бядии
абидясини йаратмышдыр.
“Ашых Гяриб” наьылы Азярбайъанда ян популйар оланлардан
биридир. Демяк олар ки Короьлудан сонра халг кцтляляри арасында
ян чох севилян вя мящяббятля динлянилян ясярлярдян бириси дя бу
дастандыр. Дастанын халг ичярисиндя бюйля мящяббят вя марагла
динлянилмяси ися сябябсиз дейилдир. Яйяр “Короьлу” гящряманлыг,
халг эцъ вя гцдрят якс етдирир, Азярбайъан халгына вя бцтцн ямяк-
чи кцтляляря сийаси-иътимаи азадлыг севэиси, халгын дцшмянляриня
гаршы ися кин вя ядавят щисси ашылайырса, “Ашых Гяриб” башга бир
севэини – бу азадлыг севэисинин бир щиссяси олан мящяббят, сяадят,
щяг вя ядалят севэисини тяряннцм едир.
“Ашых Гяриб” дастанындан башга бир сыра башга ашыханя
романтиг щекайялярдя дя (“Ясли вя Кярям”, “Гурбани” вя баш -
галары) бу севэи азадлыьындан бящс олунур. Лакин онларын щяр
бирисинин юзцндя бир хцсусиййяти вардыр. Яэяр “Ясли вя Кярям”
дастаны дини фанатизм кими, севэи вя сяадятин ясас дцшмяниня гаршы
шеврилмишдирся, “Гурбани”дя ясас щцъум севэидяки азадлыьа бюйцк
бир манея тяшкил едян силкляр арасындакы зиддиййятя едилир. “Ашых
Гярибин” гящряманлары олан Шащсянямля Ашых Гярибин бирляш-
мясиня вя онларын севэисиня мане олан шей дя силкляр вя синифляр
арасындакы дярин учурумдур. Лакин бу зиддиййят ясярдя даща
кяскин бир шякилдя гойулмушдур. Буна эюря дя “Ашых Гяриб” даща
сонракы деврлярин – Загафгазийа вя Азярбайъанда тиъарят, пул вя
зянэинлийин щаким олдуьу бир деври якс етдирир. Демяк олар ки, бу
да тяхминян он алтынъы ясрин икинъи йарысында нисбятян “динъ” бир

196
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

сийаси-иътимаи ситуасийа заманына тясадцф едир. Бу заман тиъарят


капиталы вя хоъалар-бязирэанлар иътимаи щяйатда бюйцк нцфуз вя
мювге газанмаьа, пул гцдряти, зянэинлик иътимаи щяйатда юзцнц
чох бариз бир шякилдя щисс етдирмяйя башлайырды. Эениш кцтлялярля
имтийазлы синифляр арасында олан зиддиййятляр бир аз да кяскинляширди.
Ямякчи кцтляляр иля аьалыг едян синифляр арасындакы айрылыг вя барыш-
мазлыг бир аз да бюйцйцрдц. “Ашых Гяриб” дастанында щямин бу
деврин ясас хцсусиййяти олан зянэинлик вя пул щакимиййятини якс ет-
дирир, ону лянятляйир, онун халг азадлыьы вя сяадяти цчцн бюйцк бир
дцшмян олдуьу эюстярилир. Бунунла да эениш халг кцтляляриня зян-
эинляря гаршы, аьалыг едян синифляря гаршы, амансыз бир кин вя ядавят
щисси тярбийя едилир. Буна эюря дя “Ашых Гярибин” бу лейтмотиви
бизим буэцнкц синифсиз сосиализм ъямиййятимиз цчцн дя, буэцнкц
шян вя азад щяйатымыз цчцн дя гиймятлидир, “Ашых Гяриб”дяки севэи
азадлыьы бизим буэцнки ещтирасларымыз иля ащянэдир.
“Ашых Гяриб” леэендасы ясасында мцасир сящня ясярляри (опе-
ралар) йазылмасы бу фикримизя парлаь сцбутдур. Бу дастан ясасында
илк дяфя опера йазан Азярбайъанын талантлы композиторларындан
бириси олан Зцлфигар Щаъыбяйлидир. Ейни заманда ССРИ халг артисти,
орденли композитор Глийер дяхи юз “Шащсяням” операсыны да бу
халг дастаны ясасында йазмышдыр. Зцлфигар Щаъыбяйлинин “Ашых
Гяриб” операсы 1912-ъи илдя йазылмыш вя ясас етибариля халг вариан-
тына ясасланмышдыр. Сон заманлара гядяр онун бюйцк диггят вя
марагла динлянилмясинин сябяби дя бунунла изащ едилир.
Глийер йаздыьы “Шащсяням” операсыны 1924-ъц илдя башламыш
вя опера цзяриндя он ил чалышмышдыр. Опера биринъи дяфя олараг
1934-ъц илдя тамашайа гойулмушдур. Щяр ики операнын мусигиси
зянэин халг мусиги фолклорундан алынмышдыр. Глийер ясярини йарат-
маздан яввял Азярбайъан халгынын мусиги зянэинлийини, Азярбай-
ъан халг няьмя вя мелодийаларыны ъидди вя ятрафлы сурятдя
юйрянмишдир. Операнын мусиги фолклору материалыны Глийеря Азяр-
байъанын талантлы вя гоъаман халг ханяндяси Ъаббар Гарйаьды
оьлу вя Азярбайъан халг артисти Гурбан Примов йолдашлар вермиш-

197
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

лярдир. Бир шох эюзял халг няьмя вя мелодийаларыны композитора


Шащсянямин баш ролларыны илк дяфя ойнайан йолдашлар – (Шащсяням
вя Ашых Гяриб ролларыны) ССРИ халг артистляри орденли Бцлбцл вя
Орденли Шювкят ханым билдирмишдир.
Глийерин операсыда ясас етибариля “Ашых Гяриб” дастанынын
мусиги-ядяби материалы ясасында гурулмушдур. Онда йалныз бир
ясаслы фярг бурасындадыр ки, Глийер ясяринин ясас гящряманы йохсул
ашыьы дейил, бялкя фядякар вя мящяббятиндя садиг Шащсянями
етмишдир. “Ашых Гяриб” дастаны ясасында бу ъцр ики опера йарадыл-
масы факты бир даща исбат едир ки, ясл халг операсы анъаг зянэин
халг йарадыъылыьына ясасланараг йарадыла биляр.
Азярбайъан Мусиги Елми-Тядгигат Кабинетинин няшря ща-
зырладыьы бу дастан бу эцня гядяр чап едилмиш башга няшрляриля бир-
ликдя (дястанын бцтцн вариантлары иля бирликдя) чап едиляряк мусиги
яфкари цмумиййясиня, композиторларымыза вя елми-тядгигат
ишчиляримизя, щабеля охуъу кцтляляриня тягдим едилир.

198
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Úàùàíáÿõø
Бакы, 1938

“АШЫХ ГЯРИБ” НАЬЫЛЫ ЩАГГЫНДА


БЯЗИ ГЕЙДЛЯР

“Ашых Гяриб” дастаны Азярбайъанын зянэин халг поетик


йарадыъылыьы ичярисиндя мисилсиз бир дцрданядир. Дастан йохсул бир
ашыхла бир бязирэан гызынын фядакаръасына вя сядагятля бир-бирини
севдикляриндян бящс едир. Бу дастан ашыханя-романтиг бир шякилдя,
эюзял вя поетик дилдя Азярбайъан ашыхлары тяряфиндян йарадылмышдыр.
Бизим Азярбайъан халгынын йарадыъылыьы цч эюркямли хцсусий-
йятя маликдир – поетиклик, бяшярилик, бир дя щуманизм. Азярбайъан
халг дастанларынын щеч бириндя милли мящдудиййят йохдур. Буна
эюря дя бу дастанларын бир чоху бцтцн Йахын Шярг халгларынын
арасында йайылмышдыр. “Короьлу”нун вя “Ашых Гяриб”ин щаггында
Орта Асийа вя Загафгазийа халгларынын щамысындан мцхтялиф
рявайятляр вя щекайятляр дцзялдилмишдир.
Шцбщясиздир ки, Азярбайъан халгы ичярисиндя Азярбайъан
ашыхлары тяряфиндян йарадылан вя ашыхлар васитясиля щяр тяряфя йайылан
бу ясярлярин мцхтялиф гоншу юлкялярдя вя вилайятлярдя мцхтялиф дя
вариантлары вардыр. “Ашых Гяриб”ин дя бир сыра вариантлары вар,
бунлары ясас етибариля цч щиссяйя бюлмяк олар: Азярбайъан, Иран вя
Тцркийя варианты. Вахтиля 100 ил бундан яввял рус поезийасы классики
мяшщур шаир Лермантов бюйля вариантлардан бирисини Шамахыда
оларкян йазмышдыр. Бюйляликля Азярбайъан леэендасыны илк дяфя
йазан Лермантовдур. Лермантовун хидмяти бу етибарла чох
бюйцкдцр. Биз Лермантов йазан вариантын (Шамахыда йазылмасына
бахмайараг) Тцркийя варианты олдуьу фикриндяйик. Бу фикримизя
сцбут олараг буну эюстярмяк олар ки, наьылда Ашых Гяриб вя

199
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Шащсяням ады дейил, Гяриб вя Мащулмещри ады чякилир. Наьылын


Тцркийя чапларында да бу ада раст эялирик. Бундан башга наьылын
ики варианты даща вардыр: Иран Азярбайъанында тядавцлдя олан
вариант, бир дя Азярбайъанын юз ашыхлары тяряфиндян йарадылмыш
орижинал Азярбайъан варианты.
Бу вариантларда фярг ясаслы олмаса да принсипиал ъящятдян
айрылыглар чохдур. Тцркийя вариантында Анадолу хцсусиййятляри вя
Тцркийя дили щакимдир. Иран вариантында ися наьыл даща артых дини-
мистиг дона эейдирилмиш вя ичяриси гялиз яряб фарс тяркибляри иля
долдурулмушдур. Щяр цч вариантда щадися – ешг сярэцзяшти бирдир.
Бунларын цчцндя дя бир йохсул ашыхла варлы бир бязирэан гызынын ся-
дагятли севэиси тясвир олунур. Бу ясас мцндяряъя йалныз башга-баш-
га деталлары етибариля бир-бириндян фярглянирляр. Мясялян: Тцркийя
вариантында ясас типлярин адлары Азярбайъан вариантындан тама-
миля айрыдыр. Бурада Шащсянямин атасы Айаз аьа, Азярбайъан ва-
риантында Хоъа Сянан, Иран вариантында да Бящрям бяйдир. Гызын
ады Шащсяням дейил Мащулмещридир. Гызын кючцрцлдцйц адам
Хуршидбяйдир.
Азярбайъан вя Иран вариантларында бу адамы Шащвяляд
эюстярирляр. Лакин Иран вариантында да о бириляриндян бир фарг вар.
Гяриб пул газанмаг цчцн Щяляб шящяриня дейил, Фарсыстана эедир.
Бу вариантларда интрига да бир-бириндян фяргли шякилдя гурул-
мушдур. Тцркийя вариантында Ашых Гярибдян аьыр башлыг истянилмир,
гыз бунлары Гярибя тяклиф едир. Гяриб буну рядд едир; юмрц узуну
башы ашаьы хяъалятли олмасына разы олмайыр. Гцрбятлярдя долашыб бу
пулу газанмаьы йахуд да юлцб гайытмамаьы буна тяръищ едир.
Бцтцн вариантларда да щадися ясас етибары иля беля верилир. Лакин
Азярбайъан вариантына нисбятян, бу вариант мясяляни – Гярибин
щалыны мцфяссял вя айдын тясвир етмяйир, яксиня Азярбайъан вариан -
тында щадися даща ятрафлы, даща инкишафлы якс етдирилир. Яввялъя Ашых
Гярибля Шащсянямин севишдийини билиб Гяриби зиндана атырлар. Шащ-
сяням щяйатыны тящлцкяйя гойараг ону азад едир вя бундан сонра
Гяриб чарясиз галыб аьыр башлыг цчцн газанъ ардынъа гцрбятя дцшцр.

200
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Гярибин юлмяси мясяляси дя вариантларда мцхтялифдир. Тцркийя


вариантында Гяриб Тифлисдян чыхан кими Хуршидбяй дя онун далына
дцшцр, “сянинля йолдашлыг елямяк истяйирям” дейир. Лакин сонрадан
мялум олур ки, бунун мягсяди Ашых Гяриби юлдцрмякдир: бир чай-
дан кечяндя Хуршидбяй Гяриби габаьа салыр; Гяриб палтарыны со-
йунуб чайы кечир; Хуршидбяй дя палтары эютцрцб Тифлися “Гяриб
юлдц” хябяри иля гайыдыр. Бундан мягсяд Гярибин гощумларыны вя
Шащсянями (ясас мягсяд дя будур) Гярибдян ял чякмяйя мяъбур
етмякдир. Хуршидбяй Гярибин палтарларыны щамыйа эюстярдикдя
(Тцркийя вариантында) буна Мащулмещридян башга щяр кяс инаныр
вя гызын ня сябябя буна инанмадыьы изащ едилмяйир. Бу ися орижинал
халг вариантынын тящриф едилмиш шякилдя верилмясиндян башга бир шей
дейилдир. Иран вариантында да ейни момент вардыр. Щалбуки Азяр-
байъан вариантында мясяля даща дцзэцн верилмишдир. Шащвяляд Гя-
рибдян азад олмаг цчцн юз адамыны – Гочу Гулам, Гяриби
Тифлисдян чыхан кими юлдцрмяйя эятирир. Гочу Гулам Гяриби юлдцр-
мяк истядикдя ашыхын сюзц, сазы ону мяфтун едир, мящяббятин гцв-
вяти, ашыхын йалварышлары она тясир едир. Гочу, Гяриби юлдцрмякдян
ваз кечир. Онун алт палтарыны сойундуруб гуш ганына булашдырыб
Тифлися гайыдыр вя йаландан Гяриби юлдцрдцм дейиб Шащвяляддян
пул алыр. Бизя еля эялир ки, интриганын бу ъящяти Азярбайъан вариан-
тында даща инандырыъы вя тябиидир. Юлцм хябяринин тясири дя Азяр-
байъан вариантында даща сафдыр. Бу хябяря щамы инаныр, щятта
Шащсяням дя инаныб аьлайыр. Лакин ящди-пейманына садиг олмаьа
сюз вердийиндян о, бу хябярдян юзцнц итириб мяйус олмур: Йедди
ил гойулан мющлят тамам олмайынъа Шащвялядя эетмяйяъяйини бил-
дирир вя бу сюзцн цстцндя дурур. Бурада ап-айдынъа эюрцнцр ки, о
бири вариантларда халг дастанынын ян йахшы ъящятляриндян бириси –
гадынын ролу кюлэядя бурахылмышдыр, гадын онларда ади кюля вя пас -
сив бир шейдир. Азярбайъан вариантында ися Шащсяням ирадяли сакит
вя фядакар бир гыздыр.
Иран вариантында Ашых Гяриб Фарсистана эедиб орада ашыхлар -
ла дейишир. Бу да инандырыъы дейилдир, чцнки о заман тиъарят ялагя-

201
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

ляри Йахын Шяргдя – Тцркийя йоллары иля (Истанбул-Щяляб-Ярзрум-


Гарс-Тифлис) едилирди. Бундан башга Азярбайъан ашыхынын Фарсис-
танда (ашыхлар вя ашыхларын дейишмяси олмайан бир йердя) дейишмя-
си дя доьру дейилдир.
Азярбайъан вариантында ися бу ъищят даща айдын эюстярилмиш-
дир. Гяриб Тифлисдян яввялъя Анадолуйа, орадан да Щяляб шящяриня
эедир.
Тцркийя вариантында Гярибин сяси, эюзял чалмасы бир пашанын
хошуна эялир вя паша ону щимайя едир вя Гярибин бу паша сябябиня
варландыьы эюстярилир. Айдын ишдир ки, бу ъцр “ялавя” халг йарадыъы-
лыьынын принсипляри иля бцсбцтцн зиддийят тяшкил едир. Иран вариантын-
да да беля бир “ялавя” вардыр. Бир хан дейишмя мяълиси “дцзялдир”.
Бурада Гяриб биринъилик газанмасына бахмайараг бу хан
тяряфиндян мцкафатдан мящрум едилир. Гяриби даща да чятин бир
вязиййятя салыр. Гярибя бурасыдыр ки, бу вариантда Гярибин варлан-
масындан ясла бящс олунмайыр.
Щабуки Азярбайъан вариантында мясяля даща инандырыъы
гойулмушдур. Гяриб Щяляб шящяриндя бир гящвячийя йолдаш олур.
Гяриб юз газанъыны, гящвячи дя юз мядахилини ортайа гойуб йолдаш
олурлар вя Гяриб бу ъцр чох чятин бир ямякчилик йолу иля пул газана
билир.
Леэенданын бцтцн вариантларында тясадцф едилян вя цмуми
ъящят олан дини “дона” эялдикдя ися буну демялийик ки, “Ашых Гя-
риб” дастаны да Азярбайъан халг йарадыъылыьы ясярляри кими щаким
синифлярин идеоложусунун амансыз тясири демяк олан дини-мистиг,
идеалистик эюрцшлярдян йаха гуртармамышдыр. Дастанда бюйля дини
“донун” айдын тязащцрляри вардыр.
Яввяла Ашых Гяриб йатыб алями-рюйада севэилисини эюрцр, бир
сеййиддян бадя “алыб ичир”. Аьасы ону Шащсянямя вя Шащсянями дя
она тапшырыр вя юзц мцгяддяс бир сима кими гейбя чякилир.
Ашых Гярибя ян чятин моментиндя “кюмяк едян дя” щямин
бу “мцгяддяс” шяхсиййятдир. Бу “мцгяддяс” шяхсиййят Гярибя га-
над верир, Гяриб дя учараг Тифлися эялир. Йеня щямин “мцгяддя-

202
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

син” вердийи тутийа иля – атынын айаьынын алтындан эютцрцлмцш тор-


пагла анасынын эюзляриня “шяфа” верир.
Ялбяття ки бу ъцр дини “дон” исламиййятин бу дамьасы, Азяр-
байъан халгы ону гябул етмясиндян яввялки заманларда халг йа-
радыъылыьында олмамышдыр. Беля моментляр халг йарадыъылыьына
сонралар дахил едилмишдир. Бундан башга ясярдяки фантастик мо-
ментляр халг йарадыъылыьынын юз хцсусиййятляри ясасында гурулмуш-
дур. Халгын фантазийасында щямишя мадди вя прагтик щяйата
ясасланан бир зямин вар. Бу фантазийа мцхтялиф арзу вя истяклярдя
ифадя едилир. Халгда Гыр ат, учан халча вя башга бу кими фантастик
моментляр вардыр. Халг, эяляъякдя бунларын беля олаъаьына вя ин-
санларын гцдрятли яли иля щяр шейин ющдясиндян эяляъяйиня инандыьыны
нцмайиш етдирмишдир. Инсан ялинин, инсан зякасынын щяйаты эюзялляш-
диряъяйиня халгда даима инам олмушдур. Буна эюря дя Гырат,
учан ат вя ганатлы ат кими, халча кими фантастик моментляр халг
цмид вя арзуларынын тязащцрляридир. Бюйля арзулар йеря, инсан щяйа-
тына, халга баьлыдыр, бунлар мадди щяйат вя практикадан гопурлар.
Беля фантазийанын дини-мистик фантазийа иля щеч бир ялагяси йохдур.
Буна эюрядир ки, йухарыда эюстярдийимиз моментляр, анъаг бу мя-
нада фантазийа кими гябул едилмялидир. Онун бцрцндцйц дини “до-
на” эялдикдя ися бу садяъя исламиййят вя тяригят тясирляридир. Ашых
Гяриби дардан гуртаран да, она ганатлы ат верян дя халг юзцдцр.
Халг Гярибин галиб эялмясини истяйир. Халг зцлм вя ясарятя, пул
гцдрятиня варлылара дцшмяндир. Буна эюря дя о юз гящряманыны
фантастик, эуйа дини пярдяйя бцрцнмцш фантастик, лакин чох реал
бир фантастук чаря иля хилас едир. Ашиги мяшугуна йетирмяк цчцн
беля лазымдыр. “Мцгяддяслярин” ады бурада чякилмяси ися, ашыхларын
щагг ашыхы адландырылмасы кими, халг йарадыъылыьында фантазийайа
вя таланта бир нюв щагг газандырмаг (щаким синифлярдян вя онла-
рын инъясянятиндян юзцнц сыьорта елямяк) мягсядини дашыйыр.
Бадя ичмяк мясяляси бцтцн “щагг ашыхлары” цчцн характерик
ъящятдир. Азярбайъан халгы йартдыьы бцтцн ясярляриндя истедадлы
ашых, уста, гящряман, шаир вя ъянэавярляриня беля бир хцсусиййят

203
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

верир. Онлар щамысы синядян сюз дейян эюзял гошмалар йарадан ин-
санлардыр. Бу да фантазийа мясялясиндяки мягсядин айры бир тяза-
щцрцдцр. Ашыхы дини пярдяйя бцрцмяк, ону мифляшдирмяк онлара
йашамаг вя севмяк, ейни заманда йашатмаг вя йаратмаг щаггы
вермяк цчцндцр. Кярям, Дилгям, Гурбан, Тащир Мирзя, ашых Щц-
сейн вя нищайят Гяриб – бунларын щамысы ашыьаня-мяъараларына
аьалары вердийи бадяни ичяряк башлайырлар. Бунлар халгын юз истеда-
дыны инкишаф етдирмяк, юз ашыханя йарадыъылыг иъазяси алмаг, бир нюв
юзцнц диндян сыьорта етмяк дейил дя нядир? Бядии щягигят ися бу-
рада мцвяггяти вя ани бир дини пярдяйя бцрцнмякдян башга щеч
бир шей итирмяйир.
Ашых севэисиня башлайыр, севэи юнцндя халг щяр шейи мяьбул
едир. Шащлар, солтанлар, ъябр, тязйиг, зцлм, пул, дювлят, тяхти-таъ щяр
шей мящяббятин бюйцк вя язямятли гцдряти юнцндя яйилир. Бунлары
яйилдян халгдыр. Халг мящяббяти чох йцксяк вя Илащи бир гцввя ще-
саб едир, халг ону вя демяли юз инам вя цмидлярини мифляшдирир.
Гярибля Шащсянямин ашыханя щекайяси дя бу мящяббятин бу
йцксяк вя Илащи гцдряти юнцндя пул вя зянэинлийин, синиф айрылыьынын,
нцфуз вя шющрятин мяьлубиййятини тяряннцм едян бир дастандыр.
“Ашых Гяриб” дастаны ещтираслы гялбин, садиг вя вяфалы ирадянин дуй-
ьусузлар вя гялбсизляр дцнйасына чалдыьы гялябянин няьмясидир.
Халг йарадыъылыьы ашигляри бир-бириня говушдурур. Халг зцлм вя яда-
лятсизлийя дцшмяндир. Мящяббят вя сяадятин ися достудур. “Ашых
Гяриб” дастанынын эцъц, онун бядии гиймяти дя бурасындадыр. Би-
зим заманымызда беля, йарадылмасындан тяхминян цч яср кечмя -
синя бахмайараг юз севимли образлары, темасы вя идейасы етибариля
щяля дя кющнялмямиш бу дастан, ялбятдя халг йарадыъылыьы ичярисин-
дя щяля бир чох ясрляр юз юлмязлийини гейб етмяйяъякдир.

204
“АШЫХ ГЯРИБ” НАЬЫЛЫ

Сюйляди: Ашых Ибращим (Эянъя)


Йазыйа алды: Щцсейн Исэяндяров.
Бакы – 1938

Устаднамя

Намярдин ялиндян гуртармаг олмаз,


Мярдля йалварыб сюйцшмяк олур.
Достун мязяммяти адам юлдцряр,
Дцшмянля далашыб дюйцшмяк олур.

Устад оьлундан щеч олмаз нашы,


Оьраш олар намярдин сирдашы.
Мярддян эядя олмаз, намярддян киши,
Сярраф олса лцтфцн тез сечмяк олур.

Йахшы олар бир дя достун гананы,


Щяр кяс ганса олар онун иманы.
Йаман дярддир бир дя гощум йаманы,
Мярд дцшмянин олса барышмаг олур.

Бир дост ки дост гядрини билмяйя,


Дили дейиб юз-юзцня эцлмяйя.
Бир дост ки, вядя веря эялмяйя,
Онун башыны бир ъевизля дяйишмяк олур.

205
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Ибращим дейяр: щеч мяълисдян усанмам,


Намярд гапысыны щеч вахт доланмам.
Гардашым да олса одуна йанмам,
Мярд дцшманын ганына гарышмаг олур.

Сизя хябяр верим щарадан? Тябриздян. Тябриздя кимдян?


Хоъа Мящяммяд адлы бир адамдан. Хоъа Мящяммядин Магсуд
адында бир оьлу вармыш. Магсуд йедди йаша долмушду. Атасы бу
заман юмрцнц сизя баьышлады. Анасы бир илдян сонра Магсуду
мяктябя гойду. Магсуд бир мцддят мяктябдя охуду. Бир эцн
ушаьын цряйиндян кечирди ки, ей Худа бизим ки бу гядяр вар-
дювлятимиз вар, ня олайды мяним дя эюзял бир щямдямим олайды,
онунла беш эцн дцнйаны хошбяхт кечиряйдим.
Магсуд бу фикирдя юз отаьында йухулады. Бир вахт алями-рю-
йада эюрдц ки, Тифлис адлы бир шящярдядир; бу шящярдя бир баьдадыр;
баьда бир чярщовуз; чярщовузун башында гырх инъя белли гыз вар.
Онларын ичиндя дя бир назянин сяням, фяриштя кирдар, хятти тамаша,
ябру бяняфшя, синяси гар, мямяляри щейва-нар; цряк басан, сярфя
кясян, эял мяни эюр, дярдимдян юл, ялини вурма, эендя дурма, сян
орда бойнуну бцк, мян бурда..., беля бир эюзял гыз вар, ады да
Шащсянямдир.
Бу мягамда бир Сейид дя эялиб мярякяйя чыхды. Сейид ялиндя
бир ешг пийаляси она дейир:
– Оьлан, бу гызлара ня щясрят-щясрят тамаша едирсян? Ал, бу
бадяни нуш ейля!
Магсуд бадяни ичяндян сонра она дейир:
– Бу эцндян сонра сяни Сянямя, Сянями дя сяня вердим.
Адыны да Гяриб гойурам, чцнки чох гяриблик чякяъяксян.
Бу сюзц дейиб гейбя чякилди.
Сящяр ачылды, Гярибин дурмаьа щаляти олмады. Анасы Бану
оьлунун чайа эялмядийиндян ниэаран галды. Гаравашы эюндярди ки,
Магсуда баш чяксин, эюрсцн нийя беля эеъикир.
Гараваш эедир, эюрцр ки, Магсудун щеч бу дцнйалыг щалы

206
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

йохдур.
Гайыдыб ханымына вай хябяри эятирир. Бану ханым тялясик
юзцнц оьлунун йатаьына йетирир. Эюрцр ки, оьлунун дярди щеч дярдя
бянзяйян дярд дейил. Башлайыр сачларыны йолмаьа, дад-фярйад еля-
мяйя. Ханымын сясиня гощум-гоншу йыьылыр. Щеч кяс Магсудун
дярдиндян баш ача билмир: кимиси узун кясир, кимиси эюдяк. Бир
дцнйаэюрмцш гарыдан башга бу мясяляни щеч кяс баша дцшмцр.
Щаман гары ханыма дейир:
– Щеч щарай-щурай елямя. Оьлунун щеч бир дярди йохдур.
Анъаг аьасынын ялиндян яшг бадяси ичмишдир. Ъамааты онун башына
йыьмайын. Бир ики саатдан сонра юзц дуруб дярдини сюйляйяъякдир.
Ъаммат даьылыр. Магсудун отаьында бир анасы галыр, бир дя
гары. Бир аз кечяндян сонра Магсуд ойаныр, анасы хябяр алыр ки:
– Оьул сяня ня цз вермишдир, йохса нахошсан?
Магсуд ъаваб верир ки:
– Ана, мяня буэцндян сонра Магсуд демяйин, адым Гяриб-
дир. Сян мяня бир саз тапсайдын, дярдими дя сяня сазнан дейярдим.
Бану ханым нюкяря пул вериб сазбянддян бир саз эятиртди.
Магсуд сазы эютцрцб басыр синясиня. Саз еля сцхянвярлик едир ки,
еля бил буну чалан Гяриб ялли илдир ки, саз чалыр.
Алды Гяриб эюряк ня дейир:

“Рущани” щавасында

Барат эеъясиндя эялди цстцмя,


Верди мурадымы эюзял шащ мяним.
Бир диляк дилядим, щаг дярэащындан,
Ишим олду зикри иляллящ мяним.

Отахда гойдулар онун вядясин,


Эушума салдылар йарын сядасын.
Доланым башына, алым гадасын,
Дюнмяйим йох, вар ейбуллащым мяним.

207
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Ярянляр Гярибя бутя вердиляр,


Долдурдулар ъамы тута вердиляр.
Тифлисдя Сянями бута1 вердиляр,
Ишим олду дярди-мющнят, ащ мяним.

Бану ханым дейир:


– Балам, Аллаща шцкцр няйимиз яксикдир ки, сян ащ чякясян!
Бу бюйцклцкдя Тябриздя сяня бир гыз тапылмады ки, сян дуруб де-
дийин гызын далынъа Тифлися эедясян.
Алды Гяриб эюряк ня дейир, анасына ня ъаваб гайтарыр:

“Эярайлы” щавасында

Ъаным ана, эюзцм ана,


Ана щцммят еля, мян эедяр олдум.
Сяня гурбан юзцм ана,
Ана щцммят еля, мян эедяр олдум.

Алды анасы:

Ъаным оьул, эюзцм оьул,


Оьул эял эетмя, эял эетмя!
Йедирдярям гянди ноьул,
Оьул эял эетмя, эял эетмя!

Гяриб:

Фяляк мяня вериб гящри,


Елляр мяня едяр тяни.
Мянзилимдир Тифлис шящри,
Щцммят ейля эедяр олдум.
1
Мяшуг, севэили.

208
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Анасы:

Йахшы йаман билясян,


Дидямин йашын силясян.
Эедирсян, тезъя эялясян,
Оьул эял эетмя, эял эетмя!

Гяриб:

Сящярин дан улдузудур,


Гярибин сющбят сазыдыр.
Сянямдир Сянан гызыдыр,
Щцммят ейля эедяр олдум.

Анасы:

Ашых одур мяшугуну таныйа,


Яблящ одур кечян эцнц саныйа.
Рящм ейля анан Бануйа,
Оьул эял эетмя, эял эетмя!

Сюз тамам олан кими анасы дейир:


– Оьул, инди ки эетмяк фикриндясян, мян сяни тяк бураха
билмярям; мян дя, щара эетсян, сянинля эедяъяйям.
Одур ки, бунлар Тябриздяки мал-девлятлярини, мцлклярини сатыб
цчц дя, Гяриб, анасы, Бану ханым вя баъысы Нярэиз ханым Тифлис тя-
ряфя эетмяйя цз гойдулар.
Бунлар бир нечя эцн йол эедяндян сонра эялиб Тифлис ятрафын -
дакы Котан даьына чатдылар. О эцнц ъцмя эцнц иди. Шащсяням дя
атасы Хоъа Сянанла о эцнц щямин даьа ова чыхыбмыш. Хоъа Сянан
юз йолдашлары иля ов вуруб бир чямянликдя кабаб йемяйя мяшьул
имишляр. Бир дя эюрцрляр ки, йолун кянарында бир ъаван ашых, йанын-
да да ики няфяр зянян хейлаьы шящяря тяряф эедирляр. Хоъа адам эюн-

209
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

дяриб онлары йанына чаьыртдырды. Гяриб, анасы вя баъысы Хоъа Сяна-


нын сцфряси башына эялдиляр. Хоъанын тяклифиня разылыг едиб онунла
йемяйя башладылар. Хюряк гуртарандан сонра Хоъа онларын щар-
дан эялиб щарайа эетдиклярини сорушду. Ашых Гяриб сазы эютцрдц,
эюряк ня ъаваб веряъяк:

“Гарачы” щавасында

Башына дюндцйцм, гурбан олдуьум,


Шящри-Тифлис дедиъяйиниз будуму?
Алышыб одуна бцрйан олдуьум,
Шящри-Тифлис дедиъяйиниз будуму?

Хоъа Сянан деди:


– Оьул, беля хябяр алмаьындан эюрцнцр ки, сян Тифлися
набялядсян!
Гяриб деди:
– Бяли.
Хоъа Сянан сорушду:
– Бяс эцзарын кимин йанынадыр? Адыны де, биз сяня нишан
веряк.
Гяриб ъаваб явязиня сазы синясиня басды, эюряк сюзля ня
дейяъяк:

Алма мяним, щейва мяним, нар мяним,


Намус мяним, гейрят мяним, ар мяним.
Хоъа Сянан, бир гонахчым вар мяним,
Шящри-Тифлис дедиъяйиниз будуму?

Хоъа Сянан мат-мятял галды. Цряйиндя деди:


– Пярвярдийара, мяним ки, бу сифятдя ашых гонаьым олмайыб,
бяс онда бу ня сирдир.
Сонра цзцнц Гярибя тутуб дейир:
– Оьул, о дедийин Хоъа Сянан ня нишанда адамдыр?

210
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Эюряк Гяриб ня дейир:

Аьамын ялиндян ичмишям тасы,


Силинсин, эюнлцмцн галмасын пасы.
Хоъа Сянан Шащсянямин атасы,
Шящри-Тифлис дедиъяйиниз будуму?

Хоъа Сянанын аз галды эюзляри кяллясиня чыхсын.


Деди:
– Яйя, мян еля билирдим, бу мяним еляъя юзцмц таныйыр, бу
ки щяля мяним гызымы да таныйырмыш.
– Ай ашых, – деди – Сян Тифлися явялляр дя эялмисянми?.

Гяриб она ъаваб верди:

Алма мяням, щейва мяням, нар мяням,


Йайлыг эютцрцб эюз йашымы силмяням.
Мян Гярибям, набялядям, бимяням,
Шящри-Тифлис дедиъяйиниз будуму?

Сюз тамам олан кими Хоъа иля йолдашлары атландылар. Гонаг-


лары да эютцрцб Тифлися юз евиня апарды.
Евя йетишян кими Хоъа Сянан Гярибя, анасына вя баъысына
айрыъа бир отах верди. Сонра юз отаьына эедиб эюрдц ки, Тябриздян
юзцнцн бир нечя таъир йолдашлары да эялиб ону эюзляйир.
Хоъа бунларла щал-ящвал едиб деди ки:
– Бу эцн мяним ишим щяр йердя раст эялиб. Овда олдуьум
заман бир ашых да юз айиляси иля мяня гонаг эялибдир; Будур о бири
отахда динъялирляр.
Тябризлилярин хащиши иля Хоъа Ашых Гяриби чаьыртдырды. Таъирляр
Гярибин симасындан хошланыб онун щаралы олдуьуну сорушдулар.
Гяриб – Тябризлийям – дейя ъаваб верди.
Онлар дедиляр:

211
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

– Бяс неъя олур ки, биз Тябризли ола-ола сяни танымырыг! Олма-
змы ки, Тябризин гурулушуну бизя нишан верясян ки, сяня инанаг!
Алды Гяриб, эюряк ня дейир:

“Овшары” щавасында

Ай аьалар, эялин сизя сюйляйим,


Чох аьырдыр бязирэаны Тябризин.
Дцканы-базары чырахбан олур,
Шишя пийаласы саьы Тябризин.

Сювдяэярляр тюкяр мятаин сатар,


Тутулар тянбялитляр1, чякиляр гатар.
Газлар гаггылдашар, дурналар ютяр,
Йашылбашла долар эюлц Тябризин.

Таъирлярдян бири Гярибин сюзцнц кясиб деди:


– Ашых, бизя хябяр вер, эюряк Тябризин нечя кцчяси, нечя
мящялляси вар?

Гяриб:

Мящлябямящлядир, кцчябякцчя,
Билмирям ейваны кюшэцдцр нечя?
Йцз мин мящялляси вар, алтымыш мин кцчя,
Дцканы базары, ляли Тябризин.

Тябризин дюрд йаны колдур, мешядир,


Айнабянд отахлар тамам шишядир.
Ичиндя яйляшян хандыр, пашадыр,
Щяр йана чякилир малы Тябризин.
1
Тай, йцк.

212
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Ашых Гяриб йашын йетяр йцзя дя,


Севдиъийим инсаф етсин бизя дя.
Салланыр, салланыр щяр дарвазада,
Нечя-нечя Рцстям-Залы Тябризин.

Хоъа Сянанын гаравашы Аьъа гыз Ашых Гяриб адыны ешидян


кими ханыма муштулуьа гачды.
Деди:
– Ханым, муштулуьуму вер! Мяня тапшырдыьын Ашых Гяриб
одур атанын мяълисиндя чалыб охуйур!
Шащсяням эялиб айнанын далында дайаныб Гярибя тамаша
еляди. Бу вахт таъирляр цчцн сцфря дюшяниб хюряк эятирилмишди. Щамы
хюряк йейирди. Гярибин эюзц Сянямя саташан кими лохмасыны йеря
гойуб “Ялщямдцллащ!” деди, сцфрядян чякилди.
Хюряк гуртарандан сонра таъирляр Гярибдян хюряк йемяди-
йинин сябябини сорушдулар. Гяриб беля ъаваб верди:

“Гящряманы” щавасында

Башына дюндцйцм, гурбан олдуьум,


Апардын аьлымы, башдан ейляди.
Авара салыбсан ханыманымдан,
Кцлли гощумдан-гардашдан ейляди.

Эеъя-эцндцз чаьырарам “йа Аллащ!”


Дилимдя язбярдир зикри-илляллащ,
Халг “Бисмиллащ!” дейир мян “ялщямдуллащ!”
Айырды хюрякдян, ашдан ейляди!

Бу вахт Шащсянямин арахчыны эюзцнцн цстцня дцшмцшдц.


Ялини атыб йухары галдырды ки, Гяриб она да бир сюз десин.

213
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Гяриб:

Мян щеч кяся нейнямишям, нейлярям,


Хянъяр алыб гара баьрым тейлярям.
Бир ъаным вар йара гурбан ейлярям,
Аралады арахчыны гашдан ейляди.

Ашых Гяриб, сюзцн сюйля йериня,


Эющяри сярф ейля хиридарына.
Зябяръяд гоймушам достун сяриня,
Чох бялаляр чякдим, башдан ейляди.

Бу сюздян сонра Гяриб юз отаьына, Сяням дя юз отаьына чя-


килдиляр.
Бир нечя эцндян сонра Шащсяням Гярибин цстцня каьыз йазыб
ертяси эцнц ону Эцлшян баьына дявят ейляди. Аьъа гыз каьызы апарыб
Гярибя чатдырды.
Сящяри эцнц Гяриб Эцлшян баьына эетди. Сянями эюря билмя-
ди. Амма Сяням щаман эцн доьрудан да баьда иди. Гяриб ися
баьын башга тяряфини ахтарыб йорулдуьундан бир аьаъын кюлэя-
лийиндя узаныб йатмышды. Сяням вя Аьъа гыз Гярибин эялмясини
эюзляйирдиляр. Аьъа гыз эяздийи йердя ону чярщовузун гыраьында
йатмыш эюрдц. Щямян саат эюзял сачындан бир нечя тел айырыб басды
аь синясинин цсцня. Эюряк Гяриби неъя ойадыр:

“Паша кючдц” щавасында


Ойан, бу гяфлятдян ойан,
Ойан овчы, марал эялди!
Щяр гямзяси бир ъан алан,
Ойан овчу, марал эялди!

Ашых Гяриб эюзцнц ачыб эюрдц ки, ону сюзля ойадан Сяням
дейил, Аьъа гыздыр. Эютцрдц Гяриб эюряк ня ъаваб верди:

214
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Яманятим будур сяня,


Аьъа гыз, дярдин алым.
Шащсянями йетир мяня,
Аьъа гыз, дярдин алым.

Аьъа гыз:

Яйниня эейибдир мову,


Данышырлар йову-йову.
Габахъа эяляндир овун,
Ойан овчу марал эялди!

Гяриб:

Ойнайыб удузмуш матам,


Эюнлц гямли бир зцлмятям.
Щями анам, щями атам,
Аьъа гыз дярдин алым!

Аьъа гыз:

Аьъа гыз билир фяндини,


Ямим ляблярин гяндини.
Ачым эюйсцнцн бяндини,
Ойан овчу марал эялди!

Гяриб:

Уъа даь башы думандыр,


Диндирмя щалым йамандыр.
Ашых Гяриб сизя гурбандыр,
Телли гыз дярдин алым!

215
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Бунлар бу данышмагда икян Шащсяням эялиб чыхды. О саат


гызлара ямр еляди ки, Гяриби юз отаьына апарсынлар. Гяриб гырх
инъябел гызла Сянямин отаьынын астанасына йетишяндя Сяням деди:
– Гяриб, яйяр сян мяним бу ъялалыма бир эюзяллямя дедин,
дедин! Демясян, севдийимя бахмайараг, сяни о ки вар гызларыма
дюйдцряъяйям.
Алды Гяриб, эюрян эюзяллямяни неъя дейир:

“Аьыр шярири” щавасында

Башына дюндцйцм, гурбан олдуьум,


Шащсяням ялиндя айнасы эюзял!
Ъцмля алям эяляр кцлли тамашайа,
Булул пийаляси, сагиси эюзял!

Гызлар Гяриби тярифляйиб дедиляр:


– Гяриб, чох эюзял дедин, далыны да де эялсин!

Гяриб:

Алышан отахдыр, хош имарятдир,


Эюзялляр ичиндя гядди-гамятдир.
Гаргышей бахышдыр, лачын сифятдир,
Щяр йана тюкцлцб ъыггасы эюзял.

Эяр мяни диндирир ширин дилинян,


Эялмишям йанына галам илинян.
Тярлан тяк сяриндя эюзял телинян,
Шащсяням табеин щамысы эюзял.

Сяням Гярибин сюзляриня йемяк-ичмяк бусаты гурду. Хюряк-


дян сонра Шащсяням башындакы гызлары бурахды Гярибля отахларын
бириндя баш бир олуб галдылар.

216
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

О эцнцн ахшамы щяр икиси отахларына гайыдыб эялдиляр. Гара-


вашларын бириси Хоъа Сянана хябяря гачыб деди:
– Хоъа, Шащсяням сяни ел-оба ичндя рцсвай еляди эетди.
Хоъа деди:
– Неъя?
Деди:
– Неъяси йохдур! Гызын Сяням Гярибнян щяр эцн кейфдя-
дамахдададыр. Бцтцн шящярдя рцсвай олмусунуз.
Хоъа Сянан вя Шащвяляд бу хябярдян сонра Гяриби юлдцр-
мяк цчцн фцрсят ахтарырдылар.
Шащвяляд девлятли, адлы-санлы таъир бир оьлан иди. Хоъа Сянанын
гардашы оьлу иди. Яввялдян Шащсянямин дейиклиси иди. Базбурутлу,
гяшянэ бир киши иди. Хоъа Сянан да еля гызыны буна вермяк ниййя-
тиндя иди, амма гыз эетмяк истямирди. Шащсяням дя Хоъа Сянанын
вар-йох эюзцнцн аьы-гарасы инъя гызы иди, буна эюря дя атасы бил-
мирди нейлясин: гызы Шащвялядя неъя эетмяйя разы салсын, йохсул бир
эядянин бири Гярибя версин, нятящяр версин? Одур ки, бу хябяри еши-
дяндя Гяриби башдан елямяк, дидярэин салмаьа гярар верди вя бир
эцн арвады ханым Солтаны гызынын йанына эюндяриб тапшырды ки,
“Бах, эюр, Сяням ямиси оьлу Шащвялядями, йохса Гярибями эет-
мяк истяйир?”
Ханым Солтан Сянямин отаьына эялди. Сяням сычрайыб ону
гучахлады:
– Анаъан – деди – хош эялмисян!
Анасы гаш-габаьыны тюкцб деди:
– Итил эюзцмдян! Чяпял! Сян бизи бцтцн ел-оба ичиндя бийабыр
етмисян. Ешитдийимя эюря бир йерсиз-йурдсуз эядянин бириня ашиг
олмусан?! Бяс сян адахлын ямин оьлу Шащвялядя ня ъаваб веряъяк-
сян? Йохсул бир ашыхын сяня той елямяйя, пал-палтар алмаьа ня эцъц
чатаъаг?
Алыр Сяням эюряк ня дейир:

217
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

“Кешиш оьлу” щавасында

Башына дюндцйцм эцл цзлц ана,


Ана, мян йазыьы ня диндирирсян?!
Сцдцнц яммишям мян гана-гана,
Ана, мян йазыьы ня диндирирсян?!

Дуру десян чешмялярдян дуруйам,


Ары десян гызыл эцлдян арыйам.
Атам верся мян Гярибин йарыйам,
Ана, мян йазыьы ня диндирирсян?!

Гайнасын-гайнасын, пейманян долсун,


Саралсын эцл рянэин щайва тяк солсун.
Бу ишя пял вурсан дюрд оьлун юлсцн,
Ана, мян йазыьы ня диндирирсян?

Шащсяням гурбандыр оьлун Щябибя,


Мяни салмаэилян гейри тябибя.
Гисмят олса мян эедярям Гярибя,
Ана, мян йазыьы ня диндирирсян?!

Ханым Солтан бу дил-ъавабдан сонра яринин йанына эедиб


она гандырды ки:
– Гызын юзцня галарса мейли Гярибядир. Бу ишя дя ики ъаря вар:
Йа эяряк Гяриб сцрэцн едилсин, йа да ки юлдцрцлсцн.
Бунлар бу фикирдя олсунлар. Шащсянями фикир эютцрдц. Юз
аляминдя деди:
– Инди ки атам, анам башлыг, ъещиз, той хяръи истяйир, мян дя
бунлары алмасы цчцн Гярибя хялвятъя пул верярям, щеч кяс дя бил -
мяз.
Галхды атасынын хязинясиндян хейли гызыл эютцрцб эятирди вя
торбайа долдуруб Гярибя эюндярди. Бир дя беля бир каьыз йазды:

218
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

“Йцнэцл шярирли” щавасында

Башына дюндцйцм, ай Ашых Гяриб,


Адят цзря сяндян башлыг истярям.
Бир Шам бядювлц, гызыл йящярли,
Айаьында эцмцш налы истярям.

Йцз мин атдым атдан дцшя,


Йцз мин еркяйин чякиля шишя.
Аьры даьы кими шцлянин1 пишя,
Ахан Араз кими йаьын истярям.

Бир баьча истярям – цстц мяшяли,


Сцсянли, сцнбцллц, тяр бянюйшяли.
Бир щовуз истярям мярмяр дюшяли,
Онун юрдяйиля газын истярям.

Шащсяням дейяр: “чякин хош аваз,


Тутулсун кярянейляр, дцйцн, дцйцнбаз.
Гырх архаъдан гырх архаъа тейянназ,
Атлары гырмызы зяррин истярям.

Гяриб мяктубу охуйуб гыза ъаваб верир ки:


– Архайын олун, мяним бу гядяр варым девлятим йохдур,
амма бу шейлярин щамысыны щазыр едя билярям.
Амма йеня дя чугул гараваш арайа дцшцб Сянямин Гярибя
пул вермяк истядийи хябярини Шащвялядя чатдырды. Шащвяляд эедиб
бу мясяляни Хоъа Сянана билдирди. Хоъа Сянанла Шащвяляд
мяслящятляшдиляр ки, Ашых Гярибдян аьыр башлыг истяйиб, Гяриби
Тифлисдян сцрэцн елясинляр.
Мцхтясяр Гяриби Тифлисдян сцрэцн елядиляр. Анасы иля баъысы
Тифлисдя галды.
1
Хюряк.

219
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Шащсяням Гярибин сцрэцндя олмасыны ешидиб палтарыны дяйиш-


ди, онун далынъа эетди. Эцлшян баьында она раст эялди. Гяриб Шащ-
сянямин эялдийини эюрцб дейир:

“Зарынъы” щавасында

Галхды, кюч ейляди кюнлцмцн карваны,


Эедям йар, яйляням, бялкя эялмяйям.
Рум юлкясиндя сяндян эюзяли,
Севям йар, яйляням, бялкя эялмяйям.

Шащсяням:

Башына дюндцнйцм, гурбан олдуьум,


Йери, Гяриб, саьлыьнан эялясян!
Атяшиндян саралыбан солдуьум,
Йери, Гяриб, саьлыьнан эялясян.

Гяриб:

Залым атан мяня зцлм ейляди,


Залым чуьул мяндян йаман сюйляди.
Шащвяляд дя мяни сцрэцн ейляди,
Эедям, йар, яйляням, бялкя эялмяйям.

Шащсяням:

Щайана эетсян чайдыр чамырдыр,


Йар сянин, цряйин дашдыр, дямирдир.
Йедди ил тамам хейлах юмцрдцр,
Йери, Гяриб, саьлыьнан эялясян.

220
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Гяриб:

Ашых Гяриб йедди иля гойду вядяни,


Мян алайдым сяня эялян гаданы.
Мян саь олсам ешидярсян сядамы,
Юлям бялкя, йар, яйляням эялмяйям.

Шащсяням:

Щайана эетсян дя сющбятя, дямя,


Юзцнц рам ейля йахшы щямдямя.
Шащсяням батыбдыр гцссяйя-гямя,
Йери Гяриб, саьлыьнан эялясян!

Сюз тамам олду, ики ъаван бир-бирийнян эюрцшцб айрылдылар.


Гяриб Рум шящяриня доьру йол эетмяйя башлады.
Гяриб сцрэцн оландан сонра Шащвяляд ону саь бурахдыгла-
рына пешман олду. Амма онун бир Гочу Гуламы вар иди. О,
Шащвялядин фикрини дуйуб деди:
– Шащвяляд, мяня ня верярсян, эедим Гяриби йолда юлдцрцм?!
Шащвяляд деди:
– Бир кися гызыл инди, бир кися дя сян ону юлдцрцб эятиряндян
сонра! Ганлы нишанясини эюстяряндян сонра!
Гочу Гулам гызылы алыб Гярибин далынъа йола дцшдц. Аз эетди,
чох эетди, Тона чайынын йанында она раст эялди. Гяриб Гуламын
ня фикирля эялдийини баша дцшцб она деди:
– Индики мяни юлдцрмяйя эялмисян, гой цчъя гатар сюз
дейим, сонра щяр ня едярсян ет!
Эютцрцр, эюряк ня дейир:

“Тяънис” щавасында

Гулам, сян Аллащы севярсян,


Юлдцрмя мювлайа баьышла мяни!

221
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Мящяммядин ябрусуна, Яли ешгиня,


Йазылан Гурана баьышла мяни!

Имам Щясян мяним чешми ращымдыр,


Имам Щцсейн мяним гибляэащымдыр.
Имами Зейнялибад падишащымдыр,
Имами Багыра баьышла мяни!

Таьы, Наьы охур кяламулилащы,


Ясэяр иди мюминлярин пянащы.
Ашых Гярибин йохду зярря эцнащы,
Мещдийизяманя баьышла мяни!

Сюз тамам оландан сонра Гочу Гуламын Гярибя йазыьы эял-


ди. Ону юлдцрмяк фикриндян ял чякди. Кюйняк-туманыны чыхартдырыб
бир гуш ганына булашдырды. Эютцрцб эери гайытды. Гяриб ися йолуна
давам етди.
Гочу Гулам Гярибин туман кюйняйини Тифлися эятирди. Шащ-
вялядя эюстяриб бир кися дя гызыл алды.
Шащвяляд Гулама деди ки:
– Буну мяня эюстярдийин кими, апар онун анасына-баъысына
да эюстяр! Гой Шащсянямдян ял чяксинляр!
Гочу Гулам ялцстц Гярибин кюйняк-туманыны эютцрцб эетди,
Сяням олан йердя онун ана вя баъысынын габаьына туллады.
Бану ханым, Нярэиз ханым вя Шащсяням бу мцсибяти эюрцб
бир-бирляриня гарышдылар. Чыьырышдылар, аьлашдылар, башларыны-эюзлярини
йолдулар.
Бунлар бурда аьлашмагда олсун, слзя ярз ейляйим Гярибдян.
Гяриб бир нечя мцддятдян сонра Рум шящяриня варид олду. Ордан
да Щяляб шящяриня эедиб бир чайчы иля йолдаш олду. Цч илдян сонра
Гяриб Шащсянямя бир намя эюндярди:

222
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

“Гарачы” щавасында

Каьызым, эедяр олсан эцлцзлц йара,


Дейнян интизар олмасын мяндян.
Йанды гара баьрым олду сяд пара,
Дейнян интизар олмасын мяндян!

Алышсын-алышсын ешг одуна йансын,


Охусун намяни, мятлябин гансын.
Цч ил дайаныбдыр, дюрд ил дя дайансын,
Дейнян интизар олмасын мяндян!

Дайана билмирям гяриблийин гящриня,


Севэили севэилисиндян дюнся тящри ня?
Бир намя йазсынлар Щяляб шящриня,
Дейнян интизар олмасын мяндян!

Мяктуб Шащсянямя чатанда, Шащсяням йягинлик щасил еляди


ки, Гяриб юлмямишдир! О саат галхыб юзцнц йетирди Гярибин анасы
вя баъысынын йанына. Онлара эюзайдынлыг верди, деди:
– Гочу Гулам щамыны алладыбдыр! Гяриб саьдыр, Щяляб шящя-
риндян дя каьыз йазмышдыр!
Щамы бир аз сюйцндц, амма бунунла беля Бану ханымла
Нярэиз ханым аьламаьдан эюзляриня су эялиб кор олмушдулар.
Мцхтясяри ки, гардашлар, йедди ил тамам олду. Гяриб щяля
Тифлися эялиб чыхмышды. Бир эцн Щяляб шящяриндян Хоъа Язиз адлы
бир севдяэяр Хоъа Сянанэиля гонах эялмишди. Шащ Сяням буну
билиб Бану ханымы вя Нярэиз ханымы эютцрдц, Хоъа язизин йанына
эялдиляр ки, онунла Гярибя мяктуб эюндярсинляр.
Бану ханым оьлу цчцн Хоъа Язизя беля бир каьыз йаздырды:

223
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

“Йаных Кярями” щавасында

Башына дюндцйцм мещрибан Хоъа,


Эюздян олдум оьул-оьул демякдян.
Малын, мцлкцн чох олсун, эедясян щаъа1
Эюздян олдум оьул-оьул демякдян.

Ярянляр мяълисиндя бир пай тапдыьым,


Хублар мяълисиндя бир ъцр бахдыьым.
Гурбаннан, нийазнан дейиб тапдыьым,
Эюздян олдум оьул-оьул демякдян.

Ашых одур мяшугуну таныйа,


Яблящ одур кечян эцнц саныйа.
Рящмин эялсин бу йазых Бануйа,
Эюздян олдум оьул-оьул демякдян.

Эюряк баъынын ня сюзц вар? Нярэиз ханым:

“Овшары” щавасында

Хоъа эялди, тянбял итин баьлады,


Хоъам гардашымы сяндян истярям!
Синям цстцн чарлы-чарпаз даьлады,
Хоъа, гардашымы сяндян истярям!

Гызыл эцлц дястя-дястя дярирляр,


Дярибян синямин цстя сярирляр.
Шащсянями Шащвялядя вярирляр,
Хоъа, гардашымы сяндян истярям.

1
Щяъъя – Мяккяйя зийарят.

224
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Хоъалар Хоъасысан, Хоъалар хасы,


Силинсин, кюнлцнцн галмасын пасы.
Мян Нярэизям – Ашых Гяриб баъысы,
Хоъа, гардашымы сяндян истярям!

Алды Шащсяням, эюряк о ня дейир:

“Гящряманы” щавасында

Башына дюндцйцм, эцл цзлц Хоъа,


Эедяр олсан о Гярибя де эялсин!
Ня эцнцзцм эцндцз кечир ня эеъям эеъя,
Эедяр олсан о Гярибя де эялсин!

Бир гызам Аьъадыр мяним бу танам,


Цздя щайа йохдур сяндян утанам.
Мящшяр эцнц ятяйиндян тутанам,
Эедяр олсан о йарыма де эялсин!

Ярянляр мяълисинин сирри гайибдир,


Онларын сиррини ачмаг айыбдыр.
Шащсяням севэилиси Ашых Гярибдир,
Эедяр олсан о Гярибя де эялсин!

Хоъа Язиз щаман сюзляри йазыб гуртарандан сонра, Шащся-


ням Гярибин она йадиэар вердийи цзцйц бармаьындан чыхарыб
Хоъа Язизя верди. Тяввяггя еляди ки, цзцйц апарыб Гярибя версин
вя она тякидля десин ки, яйяр бу эцнлярдя юзцнц Тифлися йетирмяся,
ону Шащвялядя зорла эялин кючцряъякляр!
Хоъа Язиз Тифлисдя ишини гуртарыб Щяляб шящяриня эетди. Шящя-
ря чатанда Хоъа Язиз ъар чякдирди ки, шящярдя ня гядяр Гяриб вар
щамысы гонаьдыр.
Ашых Гяриб бу хябяри ешидян кими дуруб Хоъа Язизин евиня

225
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

эялди. Хюрякдян сонра Хоъа Язизин ямриля бир касанын ичиня Ся-
нямин цзцйцнц атдылар. Щямин каса иля мяълис ящлиня шярбят пай-
ладылар. Гяриб цзцйя бахан кими Шащсянямя вердийи нишан олду-
ьуну эюрдц. Хоъа Язиздян сорушду ки:
– Бу цзцк щарадан сянин ялиня кечибдир? Бу ки, мяним
цзцйцмдцр.
– Сянин адын Гярибдирми ки?
– Бяли!
– Еля ися гулаг вер, эюр ня дейирям?!

“Кешиш оьлу” щавасында

Нечя илдир эялмисян Щяляб елиня,


Мян сянин севэилини йаралы эюрдцм.
Йар сяня эюндяриб бир эюзял намя,
Мян сянин севэилини йаралы эюрдцм.

Гяриб:

Билмирям нечя илдир эялмишям Щяляб елиня,


Сюйля Шащсянями сян неъя эюрдцн?
Яйяр намя варса верэилян мяня,
Сюйля Шащсянями сян неъя эюрдцн?

Хоъа Язиз:

Цч эюзял эялди, синясиндян йаралы,


Икиси аьлады, эюйсц гаралы.
Бириси аьлайырды, шащы маралы,
Мян сянин севэилини йаралы эюрдцм.

226
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Гяриб:

Мян эялмишям яввял Рум иля Шама,


Сян мяним баьрымы дюндярмя гана.
Мяни йетирэинян эюзял ъанана,
Сюйля ъананымы сян неъя эюрдцн?

Хоъа Язиз:

Хоъа Язиз хоъаларын эюзцдцр,


Синямя чякилян яшгин кюзцдцр.
Шащсянямдир, Хоъа Сянан гызыдыр,
Мян сянин севэилини йаралы эюрдцм!

Гяриб:

Уъа даьлар башы чяндир, думандыр,


Гцрбятдя чякдийим ащдыр, амандыр.
Ашых Гяриб, Хоъа, сяня гурбандыр,
Сюйля Шащсянями сян неъя эюрдцн?

Хоъа Язиз каьызы чыхарыб Гярибя верди. Гяриб савадлы адам


иди, алды охуду.
Гяриб Сянямин тякидля эялмяк тялябини охуйуб билян кими о
эцнцн сабащы Тифлися эетмяйя щазырлашды. Йола дцшдц. Дюрдцнъц
эцн Зийарят даьына чатды. Орда чоьуна, борана дцшдц. Эюряк Гя -
риб бурда чоьуна вя борана ня дейир:

“Гафийя” щавасында

Эюйдя парча-парча эязян булутлар,


Гярибям, йетирин вятяня мяни!
Кярбялада мязлум йатан шящидляр,
Гярибям, йетирин вятяня мяни!

227
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Бир йандан айрылыг, бир йандан фяраг,


Бир йандан дцшмцшям вятяндян ираг.
Сизя гурбан олум ей шащи-чыраг,
Гярибям, йетирин вятяня мяни!

Эюйдя эярдиш вуран Ъябрайылди, пяридир,


Яршин-кцршцн мяляклярин йеридир.
Мяним аьам Шащи Мярдан Ялидир,
Гярибям, йетирин вятяня мяни!

Сюз тамам олду, Гяриб щаман йердя бир тяряфя узаныб йуху-
йа эетди. Алями-рюйада гулаьына ат тапылтысы эялди. Бахыб эюрдц ки,
бир атлы сейид бунун йанына эялир.
Йахынлашды ня деди:
– Мян дя Тифлися эедяъяйям, дур, тяркимя мин эедяк!
Гяриб дя атын тяркиня миниб йол эетмяйя башладылар. Эцнорта
чаьы Гарс шящяриня чатыб орда эцнорта намазыны гылдылар. Йеня дя
атландылар. Вя ахшама йахын Тифлис шящяриня чатдылар.
Сейид Тифлисдя Гяриби атдан дцшцрдцб деди:
– Сянин ана вя баъынын эюзляри аьламагдан кор олуб. Одур
ки, сян мяним атымын изинин торпаьындан бир овуъ эютцр. Онларын
эюзцня сцртярсян шяфа тапаъаглар.
Гяриб йеря яйилди, атын айаьынын алтындакы топраьдан бир овуъ
эютцрдц. Башыны галдыранда эюрдц ки, сейид йохдур, гейбя чякилиб.
Ордан евляриня эялиб гапыларыны дюйдц. Баъысы гапыны ачды.
Гяриб эютцрдц, эюряк юзцнц ана-баъысына неъя танышлыг верир:

“Эярайлы” щавасында

Ъаным ана, эюзцм ана,


Ана, мян Гярибям, Гяриб!
Сизя гурбан, юзцм ана,
Ана мян Гярибям, Гяриб!

228
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Анасы:

Ъаным оьул, эюзцм оьул,


Оьул, Гяриб щачан эяли?
Сяня гурбан юзцм оьул
Оьул Гяриб щачан эяли?

Гяриб:

Синямя дюйярям дашымы,


Дидямдян тюкярям йашымы.
Эюрмцрям Щейдяр гардашымы,
Ана, мян Гярибям, Гяриб!

Анасы:

Хош эялдин, сяфа эятирдин,


Чох мятлябляри битирдин.
Щардайдын, эялдин йетирдин?
Оьул, Гяриб щачан эялир?

Гяриб:

Сазымы эюйдян яндиррям,


Эен синям цстя миндиррям.
Сизи сазиля диндиррям,
Ана, мян Гярибям, Гяриб.

Анасы вя баъысы йягин елядиляр ки, бу оьлан еля Гярибдир!


Щяряси бир тяряфдян Гяриби гуъахлайыб юпцб, йаламаьа башладылар.
Гяриб ат айаьынын топраьындан анасынын вя баъысынын эюзляриня
сцртдц, онларын эюзляриня ишыг эялди. Ящвалы пцрсанлыг вахты Гяриб
Шащсянями сорушду.
Анасы ъаваб верди ки:
– Оьлан, Сяням сабащ Шащвялядя эялин кючцрцляъякдир! Бу-

229
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

эцн онларда тойдур. Щейдяр дя тойдадыр.


Гяриб буну ешидиб йубанмадан юзцнц Хоъа Сянанын евиня
йетирди. Тойа чатан кими Шащвяляд вя Гочу Гулам Гяриби таныды-
лар. Гочу Гулам дярщал тойу бурахыб йайынды. Мяълис ящли тяклиф
етди ки, тязя ашых да, (йяни Гяриб дя) бир нечя гатар сюз десин.
Эютцрдц Гяриб эюряк ня дейир:

“Овшары” щавасында

Щяр заман Щяляб шящриндя,


Гцдрят шярабыны ичдим дя эялдим!
Йар мяня эюндярди эюзял бир намя,
Охудум гарасын сечдим дя эялдим!

Гяриб бу сюзц охуйанда Шащсяням йан отахдан онун сясини


ешитди. Гызларла бирликдя байыра чыхды. Гапынын далындан она гулаг
асмаьа башладылар.

Гяриб:

Ахшам иди, мян дя эялдим ханама,


Сиррими дедим баъыма-анама.
Яшгин хянъярини вурдум синямя,
Дцрлц йараларым дешдим дя эялдим!

Щялябдя хябяри вердиляр бизя,


Эцнорта намазында эялдик Гарс-дцзя.
Ахшам намазында чатдым Тифлися,
Мювлам ганат верди учдум да эялдим!

Бир ял чалын, хублар эирсин ойуна,


Мян гурбанам гамятиня, бойуна.
Мян Гярибям Шащсянямин тойуна,
Башымдан-ъанымдан кечдим дя эялдим!

230
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Бу сюзц ешидян кими Шащвяляд:


– Гочу Гулам! – дейя гышгырды.
Эюрдц Аллащвярян йайыныб. О саат гылынъыны сыйырыб Гяриби
юлдцрмяк истяди. Шащсяням иряли атылыб Гяриби далдалады. Мяълис ящли
дя Гярибя тяряфдар чыхды. Шащсяням Шащвялядин она вердийи той
хялятляринин щамысыны Шащвялядин цстцня туллады.
Деди:
– Мяним севдийим Гярибдир. Мян сяня эетмяйяъяйям!
Гяриб мяълиси чох пяришан эюрцб алды эюряк ня дейир:

“Гайтарма” щавасында

Виран галасан сяни, ай шящри-Тифлис!


Сяндя щеч ойнайыб эцлян йохумуш!
Бцлбцл юлдц, баь позулду, эцл солду,
Язялиннян беля талан йохумуш!

Мян эедирдим йарым чыхды габахдан,


Йарын сюзц мяни салды дамахдан.
Бизим эюлдян йад эюлляря гонмагдан,
Йад Сонанын етибары йох имиш!

Сейран етдим сящраларын дашыны,


Ъяфа чякдим, даша дюйдцм башымы.
Сяням аьлар, тюкяр эюзцнцн йашыны,
Эюз йашынын бир гярары йох имиш.

Ашых Гяриб эялмяйя эялмяйя йад олду,


Сыных эюнлц мялул олду, шад олду.
Язялки ашналар тамам йад олду,
Йад ашнанын етибары йох имиш.

231
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Хоъа Сянана хябяр чатды ки “Гяриб эялиб чыхыб, Сяням дя


она эетмяк фикриндядир! Шащвялядин цзцйцнц, палтарыны цстцня
туллады!”
Хоъа Сянан башы йаловлу мяълися эялди. Айры чаряси олмады,
гызы Шащсянями Гярибя вермяйя мяъбур олду. Шащвялядин ися той
хяръини юзцня гайтарды. Тязядян Ашых Гяриб цчцн той бусаты
гурулду. Гярибин тойунда ашых Ибращим беля бир эюзяллямя
охуйубдур1.

Башына дюйдцйцм той адамлары,


Сиз дя дейин тойа эялян ойнасын.
Адыны демирям – елдян айыбдыр,
Фланкясин гызы флан ойнасын.

Думан эялди, даь башыны бцрцдц,


Дост йолунда ширин ъаным чцрцдц.
Бу мяълисдя яйляшянин биридир,
Достунун гядрини билян ойнасын.

Шямкирли Ашых Щцсейн ейляйир фяган,


Йаш йериня дидям тюкяр тейха2 ган.
Щямин эялиндир юзц бястя, ноъаван,
Мяни бу дярдляря салан ойнасын.

Ашых Гяриб иля Шащсяням бир-бириня говушуб мурадларына


йетдиляр. Аллащ щамыны мурадына йетирсин. Онлар орда галды, биз
бурда.

Сон.

1
Ясяр – эюзяллямя Ашых Щцсейн Шямкирлининдир, бурада онун ясярини ашых
Ибращим охудуьу эюстярилир.
2
Халис.

232
АШЫГ ГЯРИБИН ЩЕКАЙЯСИ

ЕЧМИШ зяманядя Тябриздя хаъя Ящмяд


адлы бир бязриэан вар иди. Бир оьлу иля бир гызы
вар иди ки, чох эюзял идиляр. Бир эцн аталары
нахош олуб ахирят евиня кючдц, ъаван оьлу
чох аьлыйырды. Амма шящярдя гырх няфяр
гулдур вар иди. Бунлар габагъадан бир-
бириня хябяр вериб мярщумун гапысына
йыьышдылар. Бунлар аьлыйа-аьлыйа евя эирдиляр
ки, эцйа мярщумун ювладлары имиш, ъаван оьлу бунларын аьламаг-
ларыны эюрцб, ясл бунлар атамын достларыдыр дейиб бунлара чох
щцрмят еляди. Сонра ъаван бунлара деди ки:
– Сиз мяним йанымдан щеч щара эетмяйин.
Гулдурлар бу сюзя разы олуб дедиляр:
– Чохдан бяри атанызын доьру достлары идикся дя, ишимиз
олдуьуна эюря ъяназядя ола билмядик, баьышлыйасыныз. Бу гулларыныз
иля бярабяр атанызын гябрини зийарятя эедиб, бир Йасин-шяриф охусаг
сизин дя кюнлцнцз ачылар.
Ъаван бунлар иля гябристана эедиб, атасынын гябрини эюстярди.
Гулдурлар чох аьлайыб вя Йасин-шяриф охуйуб рущиня баьышладылар.
Бунлар ашаьы-йухары бахыб эюрдцляр ки, ъаванын тяби дяйишилди.
Бунларын бири ъавана деди:
– Беля мцлащизя едирям ки, тябинизя мцтабиг бир сяфалы йер
олса сизин дя цряйиниз ачылар.
Ъаван бу сюзя разы олду. Ъаваны бир йеря апардылар, ъаван
хошланыб бир аз цряйи ачылды. О йерин баьчасында эюзял бир булах

233
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

вар иди. О булаьын ятрафында отурдулар, ятрафы эцлцстан вя бцлбцлляр


охуйурдулар. Ъаванын тяби дяйишилди. Орадан бяри шящяря эялиб бир
нечя шцшя ичэи вя бир мигдар да мязя алыб эятирдиляр. Сцфря
щазырлайыб мязяляр вя ичкилярля сцфряни бязяди. Ъаван бунлара деди:
– Ня гайырырсыныз?
Дедиляр:
– Беля йерин гайдасы белядир, – дейиб сцфрянин башына кечир-
диляр вя ичэинин аьзыны ачыб буйурун аьам дейиб тяклиф етдиляр.
Ъаван ичмяк истямяди. Чарясиз ики стякан ичди. Щаман саат
атасыны унудуб бир дя, бир дя дейя-дейя цч дюрт шцшя ичиб ягли ба-
шындан чыхды. Щовузун ичиня вя гыраьына гызыл сачмаьа башлады.
Щасил калам ахшама гядяр кеф едиб, гырх кисядян артыг пул тяляф
еляди. Ахшам гонаг эедиб, эеъя йарысына гядяр кеф едиб атасынын
матямини кефля дяйишдирди.
Ъаван беля ишлярдян хошланыб деди:
– Сабащ бир дя эедярик
Сабащ оланда ъцмлясини галхызыб кеф мящялиня эетдиляр. Яв-
вялкиндян беш гат артыг пул тяляф еляди. О эцндя мейхана йа кеф-
хана эедя-эедя, оьланлар вя гызлар иля ялиндя оланларын алтындан
эириб цстцндян чыхдылар. Бир гяпийя мющтаъ олуб анасынын вя баъы-
сынын ялиндякини дяхи алыб тяляф еляди. Гулдурларын щяр бири ъаванын
сайясиндя ики-цч йцз кисяйя малик олдулар. Эюрдцляр ки, ъаванда
дяхи пул галмады бир дя онун сямтиня эялмядиляр. Ъаванын ягли
башына эялиб, ейващ, бунлар мал досту имиш даща ялдян ня эялир
дейиб, касыблыьа гуршанды, чярчилик едиб ахшама гядяр анъаг чюряк
пулу газана билди. Мцлащизя еляди ки, бир сянят юйрянмяли, дейиб
эязяркян бир габ гайыран дцканына эириб устанын ялини юпцб шаэирд
олду. Бир эцн устады су истяди, ъаван чякиъ сясиндян ешитмяди. Бир
нечя дяфя деди, ешитмяди. Устасы аъыхланыб ону дцкандан говду.
Сонра дярзи шаэирди олду, бир кяря эюрдц ки, устады кясир, бичир.
Ъаван асан сайыб, устам бир йеря эедяндя бу парчанын бир-бир
топуну кясярям, устам ня тез юйрянди – дейиб афярин десин. Сонра
устасы чыхыб эедяндя бащалы гумашын бир топуну кясиб пара-пара

234
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

еляди. Устасы эялиб бу нийя беля олуб дейяндя, деди:


– Кясиб сана щазырламышам.
Устанын ягли башындан эедиб дюйцб говду. Хцлася, бир зяряр
вуруб, кютяк йейиб гачды. Бу щал цзря сярсяри эязяркян бир гящвяйя
эедиб эюрдц ки, халг йыьышыб, ики ашыг чалыб чаьырырлар. Ашыгларын
яллярини юпцб шаэирдлийя гябул един деди. Ашыглар ъаваны гябул едиб
шаэирд сахладылар. Ъаванын щцснц шющрят тапды. Гящвяйя эялянляр
устадына дедиляр ки:
– Щярэащ ъаван чалыб чаьырмаса бир дя эялмийяъяйик.
Устасы деди:
– Сизин хатириниз цчцн бир аз юйрядярям, буйурун эялин.
Ъамаат – чох йахшы – дейиб даьылдылар. О эеъя ашигляр бир аз
чальы тялим елядися дя щеч бир шей ганмады, щяр бири бир йердя йуху-
йа эетдиляр. Ъаван йухуйа эедяндя Хызыр рюйасында эялиб Тифлисдя
Шащсяням иля ъаваны говушдурду. Бир долу гызыл гядящ оьлана вя
бирини гыза вериб бириниз ашыг Гяриб вя бириниз Шащсяням дейиб гейб
олду. Бирдян ъавана яшг йери йер йухудан дурду. Гядящи гойнуна
гойуб гящвяйя эялди. Бир ихтийар адам вар иди она йалварыб деди:
– Устамдан сазы ал вер мян дя чалым.
О да алыб верди. Рясул дцзялдиб буну сюйляди.

Гадир щагдан диляк дилядим,


Шцкцр мурадымы верди ащ мяним.
Мян диляк дилядим,
Айыранлар айырдылар нязярэащ мяним,
Эянъ йашымда эюрдцм дцнйа гямини.
Бу чярх мядарын сярянъамы эюрцндц эюзцмя,
Сюндцляр гырглар дост ъамыны.
Эюрцндц эюзцмя доьру ращ мяним,
Диз чюкцб эялдим устад евиня.
Кимся бахмаз бу евсизин щалына,
Кюнцл, гуш эюндир баряк эцнцня,
Юлмякдир, фярйад зарым ащ мяним.

235
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Амма буну бир яшгля сюйляди ки, ъцмляси щейран олдулар.


Устады деди:
– Эятир сазы бир аз мян дя чалым.
Дилдя ъамаат:
Биз сизя щяр эцн гулаг асырыг бир аз да Рясула гулаг асаг –
дедиляр.
Усталар бир-бириня бахыб:
– Бу бизим тялимимиз дейил, буна верэи верилиб йягин, вагиядя
Шащсянями эюстяриб ашиг едибляр. Ня гадар бу бурададыр бизя
чюряк галмаз. Бир бейт сюйлийяня беш гызыл верирляр.
Рясул деди:
– Мян дя эедярям.
– Амма анан баъын вар, – дедиляр, онлары да апар.
Рясул евиня эялди, чюряк боьазындан ютмцрдц. Цряйи таб
эятирмяйиб анасына эюряк ня деди:

Башына дюндцйцм эцл цзлц няня,


Няня, мян Тифлися эетмяли олдум.
Бир ъаванын яшги дцшдц сяримя,
Няня, мян Тифлися эетмяли олдум.
Сянинля едим мящяббят сазы,
Дилярям дуадан унутма бизи.
Тифлисдя эюрдцм бир ала эюзц,
Няня, мян Тифлися эетмяли олдум.
Атяшимя даьлар-дашлар дайанмаз,
Дярдим чохдур мяним, кимсяляр билмяз.
Бундан сонра бу йер бизя ял вермяз,
Няня, мян Тифлися эетмяли олдум.

Бу сюзляри дейяндя анасы деди:


– Биз дя эедирик.
Сонра еви сатыб баьлар башына эялдиляр, эюрдцляр ки, устады
эялмяйиб. Рясул анасыны орада гойуб гайытды, эюрдц ки, гящвядя-

236
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

дирляр. Деди:
– Галхын эедяк.
Дедиляр:
– Инди гышдыр сян щазырлашмысан эет, Аллащ йахшы йол версин.
Биз дя йазда эялярик.
Сонра Рясул яллярини юпцб йола дцшдц. Анасынын йанына эялиб
йола ряван олдулар. Йолда йаьыш йаьды, исландылар. Сонра бир кар-
вана йетишдиляр, бязриэан сорушду:
– Кимсиниз, щарадан эялирсиниз?
Рясулун анасы хаъя Ящмядин ящли олдуьуну билдирди. Бязир-
эан:
– Ащ хаъя Ящмяд мяним немятимин варисидир, – дейиб, бун-
лары бир-бир щейвана миндириб, Тифлис шящяринин кянарына бурахыб
эетди.
Рясул анасыны бир мясъид щяйятиндя гойуб ев эязмяйя эетди.
Йолда эюрдц ки, ев сащиби гапынын ичиндя бир гонаьын ялини юпцр.
Рясул бунлара деди:
– Анам, баъым мясъиддя галыб, Аллащ ризасына бизя бир йер
верин.
Бунлар гябул етмядиляр. Сазы алыб эюряк ня деди:

Башына дюндцйцм, эцл цзлц хаъя,


Ъаным хаъя, няням ъамидя галды.
Ня эцндцзцм эцндцз, ня эеъям эеъя,
Ъаным хаъя, няням ъамидя галды.
Мян дя эялдим, мяня бир йер верясян,
Дцшмцшлярин щалын сян билирсян.
Няням юлцрся, эцнащда галырсан,
Ъаным хаъя, няням ъамидя галды.
Йаьар бир йандан йаьмур иля гар,
Няням щямширям йекса бахар.
Бу неъя еллярдир, мяним гящрим чякяр,
Ъаным хаъя, няням ъамидя галды.

237
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Амма бир нечя цряйи ганлылар ешидяндя бычагларыны чякиб ха-


ъяйя тяряф йеридиляр ки, цч саат габаьында чалыр вя Аллащын хатириня
бизи гонаг да еля дейиб йалварыр. Щеч сана кар етмир, халг тюкцлцб
хаъяни ялляриндян алдылар вя Рясулун анасыны вя баъысыны эятириб ха-
ъянин евиня. Бир эцн Рясул хябяр алды ки:
– Бурада чалмаьа щявяскар адамлар вармы?
Дедиляр:
– Ун гапанында Дяли Мащмудун гящвясиндя бир аз ашыглар
имтащан олунур.
Рясул сабащ оланда гящвяйя эетди, ашыглар ъавабында сазы
эюрцб дедиляр:
– Щаралысан Рясул?
Деди:
– Тябризлийям.
Ашыглар дедиляр:
– Тябризи саз иля тяриф еля.
Рясул дярйай яшгя эялиб эюряк ня деди:

Динляйин, аьалар, тяриф едяйим,


Ачылыр бащарда эцлц Тябризин.
Дцйцндя, байрамда ятлас эейирляр,
Позулмаз йашылы, алы Тябризин.
Тябризин ятрафы даьдыр мешядир,
Ичиндя отуран бяйдир, пашадыр.
Сяккиз мин мящля, дюрт мин кцчядир,
Чарсысы, базары, йолу Тябризин.
Пящлаванлар кясиб эейр баьланыр,
Ъцмля бязирэан онда яйлянир.
Цч йцз алтмыш йцки бирдян баьланыр,
Ялдян-яля эязир, малы Тябризин.

Дейиб кясди. Хаъя Сянанын гонаьы гящвянин йанында иди.


Ъаванын сясини ешидиб ушагларыны эюндярди. Эялиб Хаъяйя тяриф еля-

238
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

диляр. Хаъя эялиб эюрдц ки, беля мящяббятли, эюрцлмямиш ашыгдыр гы-
зымы веряъяйям, дейиб ящд еляди. Шащсяням гонаглыгда эязяркян
Рясулун сясини ешидиб гуллугчу гыза деди:
– Бу сяс мяни йандырды, бу сяс вягиядя эюрдцйцм оьланын
сясиня охшуйур.
Шаирляр афярин охуйуб дедиляр:
– Ики шей галды, ону да сюйля сяня Ашыг Гяриб ады веряк.
Алды йеня:

Ипли щиддян бцкцлцр эялир,


Буьдайы, пяринъи мякилир эялир.
Гийвяти Муьандан чякилир эялир,
Эцръцстандан эялир балы Тябризин.

Йерляр талисян ичдим сюйлярям,


Ениб яшгин дярйасыны бойларям.
Ашыг Гярибин мятщин ейлярям,
Мяням инди Рцстям Залы Тябризин.

Хаъя Сянан гящвячийя деди:


– Бу кимдир?
Дедиляр:
– Тябриздя хаъя Ящмядин оьлудур.
Хаъя Гярибин анасына вя баъысына либас вя хярълик эюндярди.
Ахшам Шащсяням атасына деди ки:
– Бу эцн гящвядян бир эюзял сяс эялирди. О кимдир?
Атасы деди:
– Хаъя Ящмядин оьлудур.
Гыза бир од дцшдц, атасына йалварды ки:
– О ашыьы эятир биз дя гулаг асаг.
Атасы эедиб Гяриби евиня эятирди. Ахшам сющбят едяндя
Гяриб деди ки:
– Щявясим вар бир нечя ашыгла олса шеирляшдиряк.

239
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

О саат ашыглары эятирдиляр, ашыглар эюрдцляр ки, бир саз вар.


Дедиляр:
– Бу киминдир?
Деди:
– Гярибиндир.
Дедиляр:
– Бах ядябсизя биз щцрмят едиб ашыг Гяриб ады гойдуг инди
бизнян шеирляшмяк истяйир. Чаьырын имтащан едяк.
Гяриб эялиб сазы алды ялиня:

Динляйин, усталар хябяр алайым,


Яъяб сазы неъя чаларсыз.
Эюйдя улдуз мяням тавазям,
Сизи чобан сайыб неъя эцдярсиз.
О нядир ки, долар, бошалар,
Рузэар ясдикдя йеря дцшцнцр.
Ямирляр йашылы кимдян гошаныр,
Хябяр вер галсын башын аьрымаз.
Гярибин суалын динляр щяписи,
О насыл бяйинадыр гцдрят гапысы.
Ашкардыр он ики гапысы,
Сизляр ялбят бир эцн ялдян кечярсиз.

Усталар буйурун ъавабыны верин, дейяндя, усталар бир-биринин


цзцня бахдылар. Хаъя Сянан сазларыны алыб Гярибя верди. Йеня алды
Гяриб:

Яйяр арифсиниз бундан един щисс,


Ялсиз саз чалмаьа каман дейярляр.
Эюй цзцндяки улдуз цстцня,
Ону да билмяси йаман дейярляр.
Мейдан щцнярдя ендирмям,
Ахтаран тапар гисмятин щяп тамам.

240
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Гырх сяккиз гяфясдир икиси мцдам,


Ягл тяразиси мизан дейярляр.
Динляйин Гярибдян сиз бу ниданы,
Каф тундан худа гурду бинаны.
Он ики гапыдыр сцрмя дцнйаны,
Юмрцмцз кечмякдя щаман дейирляр.

Халг бу сюзляря афярин охуйуб даьылмаьа башлады. Гяриб


тяамдан сонра щовузун кянарында ялини йуйаркян суйа бу нур
дцшдц. Гярибин ягли башындан чыхды. Хаъя деди:
– Оьлум, гыз сяниндир.
Еля ки, Гяриб бу сюзц ешитди яшгя эялиб алды сазы ялиня:

Дярйа кянарында симин тутаркян,


Эюрцндц эюзцмя майа гашларын.
Дярйай гарайа гаилди шювгин,
Бянзяр цч эцнлцк айа гашларын.
Щцснцн ъащана верди шювги,
Йар эялинъя ютяр бцлбцлцн зювги.
Дцшдц цзцмя ъамалын шювги,
Ягли уьратды зайа гашларын.
Гашларын бязриэан, эюзлярин хаъя,
Бахышын эцлцстан, рущларын йуъа.
Сюндцр Гяриби бары бир эеъя,
Салмысан дцшэцнц байа гашларын.

Хаъя Сянан: – Афярин, оьлум, иншаллащ чох мящяббят едя-


ъяксян.
Гяриб галхыб эедяркян анасына раст эялиб сорушду:
– Щарайа эедирсян?
Анасы деди:
– Бизи говдулар дедиляр зор иля гонаг олмаз.
Гяриб анасыны орада гойуб гайытды Хаъя Сянанын йанына

241
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

ящвалаты сюйляйяндя Хаъя деди:


– Онлары бурайа эятир.
Гяриб эедиб анасыны эютцрдц. Хаъя бунлара бир ев дюшцйцб
верди. Бир эцн Хаъя гонаглыг едяндя, Шащсяням Гяриби хябяр
аланда алды сазы эюряк ня деди:

Бир сюзцйля дузаьа тутулдум,


Бу гяриб еллярдя йахды йар мяни.
Щясрятин одуна йандым, кцл олдум,
Ащу эюзлцм ня щалдайам, эюр мяни.
Ня сябри-тагятим вар, ня дилдя гярар,
Кюнлцм мяънун олмуш Лейласын арар.
Ваз кечярсям сяни, йад ейляр, сорар,
Эюр неъя ащы дил етди ар мяни.
Ашыг Гяриб кюнцллярин оьрусу,
Кечяр имиш бу севданын аьрысы.
Сяня мян сюйлцйцм сюзцн доьрусу,
Ал яфяндим, эял яфяндим сар мяни.

Дейиб сазы бурахды. Щамы эедяндян сонра Шащсяням гул-


лугчусуна деди:
– Эет Гяриби бурайа эятир.
Гуллугчу эедиб эятирди. Шащсяням Гярибля хош эялдин дейиб
юпцшдцляр. Гяриб дуруб эедяндя Шащсяням деди:
– Язизим инди ки, эедирсян анъаг ананы атамын йанына эюн-
дяр, атам бялкя сян эяляня гядяр олары сахлыйа.
Гяриб эялиб анасыны эюндярди, анасы эедиб ящвалаты Хаъяйя
сюйляйяндя Хаъя деди:
– Сахлыйарам, анъаг гырх кися аьырлыг лазымдыр.
Анасы Аллащ Кяримдир – дейиб эялди, Гярибя сюйляди.
Гяриб деди:
– Эедярям гцрбятдя газаныб эятиррям.
Бу сюз дяли Мащмудун гулаьына чатан кими достларыны

242
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

ъямляйиб Гярибя гырх кися пул йыьыб верди. Гяриб бунлара дуа едиб
деди:
– Яйяр юлмясям сизин пулу эятириб веррям.
Сонра Гяриби йола салдылар. Гяриб эедяркян йолда бир адама
раст эялди, о адам бундан хябяр алды:
– Щарайа эедирсян?
Гяриб дяхи башына эяляни сюйляди. О адам деди:
– Гайыт о гыз иля ящд баьла, йохса бир юзэясиня эедяр.
Гяриб гайыдыб Шащсянямин баьчасына эирди эюрдц ки, гуллуг-
чу гыз баьда эязир сазы ялиня алыб гыза ня деди:

Сяни эюрдцм олду яглим пяришан,


Яриди цряйимин йаьы Аьъа гыз.
Мян юз мурадымы алдыьым заман,
Танымазсан солу, саьы Аьъа гыз.

Яшгля дцшмцшям мян бу сювдайа,


Эеъя-эцндцз йалварырам мювлайа.
Чцнкц мяънун олду салы Лейлайа,
Бир заман даьы Аьъа гыз.

Мян Гярибям дярдим йаз гялям иля,


Бир йеря ъям едялим дур ялям ейля.
Мяндян Шащсянямя салам ейля,
Мян бурада эюзлярям Аьъа гыз.

– Аман Аьъа гыз гцрбятя эедирям, Шащсянями чаьыр щалал-


лашым – дейиб бир аьаъа сюкяниб дурду. Гыз эедиб Шащсянями эя-
тирди, эюрдцляр ки, Гяриб йатыб, ойандырмагдан ютрц эюряк Аьъа
гыз ня деди:

(Дастанын бу варианты йарымчыгдыр.)

243
ßðòîüðîë Úàâèä

АШЫХ ШИРИН МЯЩЯРРЯМ ОЬЛУ ИСМАЙЫЛОВУН


СЮЙЛЯДИЙИ “КЯРЯМ” ЩАГДА

АЬЫЛЫН ясл ады “Кярям хан Сяртиб”дир.


Бурадан азаъыг да олса щисс едилир ки, Кя-
рям истисмарчы девлятя гаршы щямишя вуруш-
мур, о, хан рцтбяси алыр, о, шащын мцти
вассалы олур.
Кярям гардаш сайдыьы Исрафил бяйдян айрылыб
гачахлыг едир, гаршы эялян чар гцввялярини
мящв едирся, наьылын сонуна доьру онун юзц вя Исрафил бяйляр
рцтбясиня чатыр, онлардан бири олур.
Кярям нечцн вассал олур?
О, шащын сямими мцнасибятиня уйараг, онун тяклифлярини
гябул едир. О дцшцнмцр кц, шащ Кярями эцъцня, ъялдлийиня,
гочахлыьына эюря севир. Кярям хан шяраитиндя йашыйаркян, халгы
унудур. Онда халг гящряманы сцфятляри йохдур.
Гачах Кярямин Ирана эялмясини билян Зал хан ону тутмаьа
чалышыркян, Теймур хан ону горуйур. Бурада ики хан образыны
гаршылашдырмышлар. Зал ханы мянфи кими вермякля, мцсбят хан
образы олараг Теймур хан верилиб.
Иран шащынын хязиняси оьурланмышкян, щамы оьрулары ахтарыр.
Ян сонда Шцкцр хан вя Кярям хан Сяртиб эюндярилир. Онлар сигя

244
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

гардаш идиляр. Оьрулары тапан Кярям тявазюкарлыг едиб, шаща


билдирир ки, оьрулары Шцкцр хан тапыб. Шцкцр хан мясяляни юзц ачыр.
Наьылда бюйцк, халг рущуну охшайан бир идейа йохдур. Ясас
мясяля Кярямин “Хан” “Сяртиб” лягяби алмасыдыр. Бир ъцмля иля
эюстярмяк олар ки, бу наьылда щаким феодал шащын мцти вассалы
олараг Кярям образы якс олунмуш.

19.11.1939

245
КЯРЯМ

Сюйляди: Ширин Мящяррям оьлу Исмайылов


Йазыйа алды: Щцсейн Искяндяров

ИРИН Мящярям оьлу Исмайыловун доьсан


йашы вардыр. Отуз ил ашыхлыгла мяшгул олмуш-
дур. Инди гоъалдыьындан оьлу ашых Идрисин щи-
майясиндя олур.
“Кярям” “Дилгям” наьылларыны йезняси ашых
Мящяммяддян юйрянмишдир.
Ашых Мящяммяд зяр-зябилли олуб щал-щазыр-
да саь дейил. Ширин киши совет тематикасы иля
дя йени сюзляр йазыр, чцнкц юзц йарадыъыдыр.
Билдийи наьыллар бунлардан ибарятдир: Тащар, Ибращим
Абдуллащ, Алихан, Няъяф, Щцсейн, Новруз, Муьум Шащ, Хястя
Гасым, Валещ, Бет Чобан, Дилгям, Кярям, Короьлудан ики наьыл.

1939

Кярям хан сяртиб

Ярз олсун Газахдан, Газахда Гыраь Кясямяндян. Гырах


Кясямяндя Кярям Исрафил бей адлы бир няфярля шащ гардашы имиш.
Вахт олурки Кярямэилин бир гара малы оьурланыр. Мал итяндян сон-
ра Кярям Исрафилин йанына эедиб, малдан онун хябяри олуб олма-
масыны сорушур.

246
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Исрафил бяйин бу суала аъыьы тутуб, Кярямля далашыр. Далашма


о йеря чатыр ки, бунлар бир-бириля тцфянэ атышмасы едирляр. Исрафил бя-
йин бир эцлляси Кярямин атасына дяйиб юлдцрцр. Кярям ися Исрафилин
ямисини юлдцрцр.
Йерли щцкумятдян ися гачыб гуртарыр.
Одур ки, Кярямин гачаг дцшмясиня зяр-зябилли ашыг Мящям-
мяд бюйля дейир:

“Мцхяммяс” щавасында

Нцстяри илащыдан бир беля оьлан эялир,


Мящяммяд-ял-мустафа алямя нишан эялир.
Рцстам зал нявяси щалайлы Султан эялир,
Бу Искяндяр оьлу Кярямди, бах беля оьлан эялир.

Мярди мейдан бу нишанда яр йараныб,


Ийирми ики синнин дейим нюврястя тяр йараныб.
Щаг сахласын йаман эюздян,
Яснямиш няр йараныб.

Ачды падшащ хязинясини,


Беля ийит бир йараныб.
Щяр йеря сябил ейляйир,
Эюй каьызы хязан ейляйир.

Кярям Авяк даьында дюрд йолдашы иля йатыб истиращят едирди.


Бу вахт бунун цстцня щцкумят атлылары эялиб чыхырлар вя бунлары
эюрцб атышмайы башлайырлар. Атышмайа цз гойаркян Кярямин
дилиндян ашыг Мящяммяд дейир:

“Мцхяммяс” щавасында

Авякдя дур дедиляр,


Авякдя бах тушуна.

247
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Сярсям олду йухудан,


Шир кими эирди гошуна.
Эюрянляр аъиз галды,
Нейлясин пялянэ дюшцня.
Вяшийят олду эцллядян,
Даьылды башлы башына.
Сахлайан бир Аллащды,
Имдада йездан эялир.

Гошун Кярямэиля бата билмяйиб эяри гайыдыр. Кярям йолдаш-


лары Исмаил, Байрам вя Исфяндийара тяклиф едир ки, Ирана кечсинляр.
Йолдашлары разы олуб бащям дцшцрляр Иран йолунун турабына таки
эялиб чыхырлар “Молла Гайа”сына эялян-эедяни яйляйиб башлайырлар
сойгунчулуьа. Щямин йердян бир эцн дюрд эенерал вя бир рус га-
дыны кечмяк истяркян Кярям онларла таныш олуб эенераллардан ха-
щиш едир ки, ону цзя чыхартсынлар вя Исрафили ися дустаг етсинляр.
Эенераллар Кярямин яризясини гябул едиб бу ишя сярянъам чякмя-
ляриня сюз верирляр. Кярям эенераллардан айрылараг дуа дейир:

“Мцхяммяс” щавасында

Фямили молла Залов,


Гызыл гуш тярлан баласы.
Кешмяк олмаз Исмаилдян,
Пцшя дцндц яскинасы.
Гурулу дцз йер галасы,
Шян олду Молла Гайасы.
Аман чякди хясисдяр,
Яршя йетди наласы.
Сойундулар йербяйердян,
Тамам пяришан эялир.

248
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Кярям йолдашлары иля аддады Ирявана. Ирявана чатар-чатмаз


дейир:

Исэяндяр оьлу мян Кярямям,


Адды Исэяндяр оьлуйам.
Дцшмана патрон верярям,
Гойманам гисас гала.
Мцддяайа зярб вурарам,
Бялли бяйим юлцб,
Гялби сыныг чох виранам.
Олмушам гцрбят дийар,
Мянзил Иряван эялир.

Иряванда яйлянмяйиб йол алыр Иран тяряфя. Ирана чатыр, Кярям


эедир Теймур ханын йанында гонах дцшцр. Бир чайханада чай
ичяркян, Кярями бир азярбайъанлы тат эюрцб таныйыр. Сян демя бу
тат цч ил Кярямэиля нюкярчилик едибмиш. Кярям татдан хащиш едир ки,
о да онунла щара эется атына мящтярлик етсин. Тат да чайханада
Кярямя разылыг вериб ондан пул-пара алыр ки, йола палтар алсын.
Ямма орадан чыхан кими юзцнц йетирир Иран ханы Зал ханын йанына
вя билдирир ки, рус торпаьындан бир няфяр гачаг эялиб. Зал хан цч
дюрд атлы иля татын изи иля юзцнц йетирир чайханайа Кярям ханы
Ширхуршидиндян таныйыб она тяклиф едир ки, чай ичсин.
– Сян кимсян ки, мяня чай тяклиф едирсян? Мян эядя эцдяля -
рин мярщямятинями галмышам, дейя ханын щирси тутур вя бурада
Кярям кимдир дейя ъямаятдян сорушдугда, Кярям ъяваб верир ки:
– Кярям мяням, юзцм дя рус падшащынын ялиндян гачыб сизя
сыьынмышам. Мяня иъазя верин Хорасана эедиб аьамы зийарят едим.
Хан ися онун сюзцня мящял гоймайыб щюкм едир ки, йолдаш-
лары иля бярабяр тутулсун.
Кярями апармайан флан-флан олсун дейяряк ханы сюйцр. Хан,
дейирляр, бир Зябяр дяст адам иди. Ял атыб Кярями далдан гарма-
лайыр, йолдашларыны ися о бири фяррашлар тутурлар. Кярям чох ъан атыр

249
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

ки, ханын ялиндян чыхсын, лакин эцъц чатмыр. Бирдян яглиня эялир ки,
белиндя балаъа хянъяр вар. Биртящяр ону сейирмяйя мцвяффяг олуб
ханын буьазын цзцр вя бу сюзляри дейир:

“Иряван мцхяммяси” щавасында

Чуьул эюстярди о саатда,


Дурду гызмыш кял йериди.
Мясиммяди шир аслана,
Ляини салсал йериди.

Кясди Хорасан йолуну,


Эюрцз ня бядщал йериди.
Эюр Худанын щикмятини,
Юлмяйя Зал хан эялир.

Байрам, Исмаил, Кярями,


Драгторда мян билирям.
Йарыблар дцшман баьрын,
Алыбдылар ъан билирям.

Йцклянибди патрон дашы,


Тябризи виран билярям.
Ялляриндя айналылар,
Чох алыблар ъан эялир.

Бу сюзлярдян сонра Кярям чюля чыхыб эюрцр ки, чуьул тат


ханын атыны сахлайыр ону да вуруб юлдцрцр. Тябриздян чыхыб эери
гачыр.
Зал ханын оьлу цч йцз атлы иля далдан эялиб Кярямя йетирир.
Кярям гошуну эялян эюрцб башлайыр демяйя:

250
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

“Мцхяммяс эюзяллямяси”

Тябриздян бир эцн бяри,


Дюрд йаны Иран бцрцдц.
Щяр йандан ялаъ кясилди.
Бир нечя йцз ъан бцрцдц.
Щяр бириси бир шир кими,
Тамам оьлан бцрцдц.
Йетишди Зал хан оьлу,
Ъям олду дцшман бцрцдц.
Айналыйа ъяваб верян,
Топ кими сцзян эялир.

Кярям цз гойур атышмайа. Атышма заманы Исмаил йараланыр.


Кярям ону архасына алыб атышма йериндян аралайыр вя сонра гайы-
дыб Зал ханын оьлуна галиб эялир. Зал ханын оьлу эери гайыдандан
сонра Кярям ялалты Теймур ханла ялагя сахлайыб ондан щяким ис-
тяйир. Теймур хан щяким эюндяриб Исмаили саьалдыр вя Кярями дя
йанына гайтарыб яля вермир. Бир дяфя Теймур хан Сядряддин шащын
гябулунда оларкян Кярямдян сющбят салыр вя бцтцн онун сярэц-
зяштини вя Иран сялтянятиня пянащ эятирмясини Сядряддин шаща нягл
едир. Шащ Теймур хана тапшырыр ки, рясми кечид вахты Кярями сяф
башына гойсун ки, та о дюйцшчцляри саламларкян ону эюрцб танысын.
Одур ки, байрам эцнц Кярям бир бюйцк дястя башында йахшы, йа-
рашыхлы эейинмиш сурятдя ат цзяриндя дурмушду. Бир вахт гачщагач
хябяр чатды ки, Шащ нцмайиш мейданына эялир. Сядряддин Шащ мей -
даны айланыб о тяряф-бу тяряф нязяр етдикдя эюзц Кярямя саташыр
вя ону чох хошлайыр. Теймур хана тяклиф едир ки, Кярям онун га -
баьында ат ойнатсын. Кярям Шащын фикрини дуйуб атыны мейдана
сцрцб еля ъиэитовга едир ки, бцтцн нцмайишчиляр бунун ъялдлийиня
щейран галырлар. Шащ да Кярямин ат ойнатмаьыны бяйяниб она Ша-
щын Кярями ады верир. Теймур хан ися буна етираз едиб: – Шащ саь

251
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

олсун Шащын Кярями щамы ола биляр йахшы оларды ки, сиз она башга
ад гойа идиниз дейир.
Шащ мясялядян ариф иди, она эюря дя Кярямин эцнащ вя тяг-
сирлярини бахышламаьла бярабяр она Кярям хан ады верир.
Кярям хан бир мцддят ханлыг едяндян сонра Нясряддин ша-
щын хязинясини кясирляр, ятраф мащаллара ня гядяр сорагчы вя ханлар
эюндярилирся оьруларын йерини тапан олмур. Ахыр ахырда бу ишя Шц-
кцр хан вя Кярям хан ъялб олунуб падшащын хязинясини ахтармаьа
чыхырлар вя щяря юз гошунуну эютцрцб бир йана эетмякдя олсун, си-
зя хябяр верим Кярям ханын эцзарындан. Кярям хан ахтара-ахта-
ра эялиб чыхыр бир даьын ятяйиня. Бурада тамам гошун ящли нацмцд
олуб истиращятя мяшгул олур. Кярям хан ися гошунундан араланыб
бир ъылга иля даь йухары чыхыр. О гядяр галхыр ки, та чыхыр бир мешя-
лийя. Мешялийдя эюрцр ки, доггуз няфяр мцсяллящ адамлар габаь-
ларына гызыл, эцмцш, гаш-даш тюкцб бюлцрляр о саат дуйур ки бунлар
щямин далларынъа эяздикляри оьрулардыр. Дярщал атдан дцшцб гул-
дурларын башчысыны еля вурур ки, белиндяки эцмцш кямяринин гцббяси
гарнына кечир. Кярям бу минвал иля оьрулардан беш няфярини юлдц-
рцр. Галанларыны ися голларыны бир-бирляриня баьлатдырыб тярксилащ едир
ахырынъысыны ися юзц сарыйыб, габаьына салыб гошунунун ичиня апарыр
вя орадан да ясирляри дустагханайа эюндярир, хязиняни ися падшащ-
лыьа тящвил верир.
Кярям хан хязиня апаранлары тутандан сонра падшаща тел
вурур ки, хязиняни Шцкцр хан тапмышдыр. Буна да сябяб о иди ки,
Кярям ханла Шцкцр хан бир-бириня сигя гардаш олмушдулар вя Кя-
рям хан бу хятти щярякятля Шцкцр ханын башыны Шащын йанында уъа
тутмаг фикриндя иди, лакин Шцкцр хан беля сахта рянэя хошланмайыб
Сядряддин шаща мяктуб йазыр ки, яввялки намя сящв дцшцб хязиня
йаранлары тутан юзц йох “Кярям хан” олмушдур. Бу иш гаршысында
Шащын Кярям хана мярщямяти даща да артыб она, “Кярям хан сяр-
тиб” ады шащын бюйцк арвады ися бир хянъяр бяхшиш верир.
Кярям хан сяртибин шяниня ашых Мящяммяд дейир:

252
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

“Гарабаь гайтармасы” щавасында

Мин цч йцз цчдя,


Бу сюзя чох зиба зяр верибди.
Щатям сяхавятиди дейим,
Кярям кими шир верибди.
Бир еля дя щяр Исмаил,
Цстя гойуб вар верибди.
Бахышлайыб, бу девляти,
Алям дин ашкар верибди.
Ашых Мящяммяд Эюйчяли,
Эюр ня ъялалинян эялир.

253
ßðòîüðîë Úàâèä

АШЫХ ШИРИНИН СЮЙЛЯДИЙИ “ГУЛАМ КЯМТЯР”


НАЬЫЛЫ ЩАГДА

АЬЫЛ севэи темасындадыр. Щадисялярин бясит-


лийиня бахмайараг, наьылын дили чох мараглы-
дыр. Лакин, щадисялярин гурулушу щагда да
бир нечя кялмя йазмаг лазымдыр.
Севэи темалы наьылларын башланьыъында цму-
милик вардыр. Оьлан йухуда юз севэилисини эю-
рцб йола дцшцр. Бязян эириш щиссяси дя верилир.
Оьланын башга щярякятляриндян сонра, о, йуху эюрцр вя саиря.
Наьылларын, севэи наьылларынын башланьыъындакы фярг, ориэинал -
лыг йалныз бу щиссядя олур.
“Гулам Кямтяр” наьылында Хаъя Ящмяд оьлу Гулам Кям -
тяри таъир йолдашлары иля севдайа йоллуйур. Йолда динъялиркян, оьлан
йатыр вя йухуда Гейсяр шящяриндяки Ядил шащын гызы Нийар ханымы
эюрцр.
Гулам Кямтяр йолда чогуна дцшцб юз гулуну итирир.
Щадисянин бу щиссясиндя “Гулам Кямтяр” наьылына мяхсус
бир ориэиналлыг вардыр:
Гулам Кямтяр севэилиси Нийар ханымы ахтармагла, Нийар да
ону ахтарыр.

254
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Бу щал щеч бир наьылда йохдур.


Мараглы бир момент дя вар ки, Нийар юзцнц хястялийя вурур.
Кямтяр она саз чалыркян, эуйа о саьалыр. Бу щисся чох йахшы ве-
рилиб.
Ядил шащ ики эянъин евлянмясиня, тойуна мане олмур.
Устаднамя щагда сюйлямяли ки, бу парчада доьрулуьа,
садиглийя, достлуьа вя башга бу кими мцсбят йашайыша чаьырыш
вардыр. Ашых эюстярир ки, щамы юляъяк, она эюря сямими йашамалы:

“Яряб ат цстцндя дурдум дейянляр,


Асдым, кясдим, кечдим, вурдум дейянляр,
Дцнйайа ямлакым, йурдум дейянляр,
О да кюшдц эетди, биръя дам галды.

Наьылда тясвир аздыр, яксяр щисся дейишмядян ибарятдир.


Дилдя граматик хцсусиййятляр вардыр. Мисал: феили баьлама
шякилчиси “алы”, “яли”-нин архаиг формасы “аны” вардыр.

“Йолдашдан айрыланы едирям фяган,


Ахыр эюздяримдян йаш иля ал ган”

Мараглы бир синтактик хцсусиййят вардыр. “Чцнки” баьлайыъысы


иля баьланан сябяб будаг ъцмлясиндя баьлайыъы яввялдя вя
гыссалмыш шякли “чцн” формасында ишлядилир. Мисал:

“Чцн гыз оьлан палтарында иди, деди:


Я эядя, мян мяйяр гызам ки, мяня эюзяллямя дейирсян?”

“Чцнки” баьлайыъысынын гысса формасына йеня тясадцф олунур.


“Гулам Кямтярин ата вя анасы оьланларынын эялмясини
ешитъяк бир тящярля онун пишвазына чыхырлар, чцн гоъалыб щалдан
дцшмцшдцляр.”
Наьылын лексикон материалы даща мараглыдыр. Бурада щям

255
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

ориэинал халг кялмяляри, щям йени вя щям дя дяйишмиш кялмяляр вар.


Классик ядяби дилдяки “гафиля” сюзц (карван) бурада “гяфля”
формасындадыр:
“Щямин йердя гяфля гатыры яйляйиб таъирляр истиращятя мяшьул
олдулар”. Йеня классик ядяби дилдяки “пярястишкар” кялмясинин
гысалдылмыш “пярясткар” формасына тясадцф едирик:

“Саь йанында дуран эцл хиридарыды,


Сыныг кюнцллярин пярясткарыды”

Ориэинал халг кялмясиня ашаьыдакы ъцмляни мисал эюстярмяк


олар:
“... бир нечя эцл санъмышды, цстцня дя ъуна салмышды.”
“Ъуна” бир чох районларда “тянзиф”, “марли” мянасында
ишлянир.
Фолклорда йени сюз йаратма, неолоэизм дя вардыр. Ядяби
дилдя олмайан бир кялмяйя тясадцф едирик:
“Исфащанлы хаъя Ящмяд гоъалдыьындан юз щямдаш таъирляри
башына йыьыб...” Бу кялмя “дост” мянасында ишлянир.
Эюрцлдцйц цзря, наьылын лексикон материалы чох зянэиндир.
Буна эюря “Гулам Кямтяр” наьылы фолклор лексикону щагда ма-
териал ишляркян чох ящямиййятя малик олар. Щадися идейа бяситлийи
иля охуъулары марагландырамайаъаьындан чапа, тяръцмяйя лцзум -
суздур.

06.02.1940

256
ГУЛАМ КЯМТЯР

Сюйляди: Ашых Ширин


Йазыйа алды: Щцсейн Исэяндяров

Устаддама

Кюнцл, гуллуг еля камил устада,


Устада йетмяйянин иши хам галды.
Нечя даняндяляр кючдц дцнйадан,
Йериндя бир нечя ягли кям галды.

Яряб ат цстцндя дурдум дейянняр,


Асдым, кясдим, кечдим вурдум дейянняр.
Дцнйайа ямлакым, йурдум дейянляр,
О да кючдц эетди, биръя дам галды.

Тякяббцр кимсяйя сялам ейлямяз,


Эядайи кимсяйя янам елямяз.
Щеч ким бу дцнйанын ишиндян тамам ейлямяз
Чохлар ъящд ейляди, натамам галды.

Язизимсян саллан бир йола дцзил,


Бир сона кими чалхан бу эюлдя сюзил.
Фягир Яли яйяр юмр етсян йцз ил,
Еля билки бир эцн бир ахшам галды.

257
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Исфащанлы Хаъя Ящмяд гоъалдыьындан юз щямдаш таъирляри


башына йыьыб оьлу Кямтяри онлара тапшырды ки, гошуб совдяйя апар -
маларыны хащиш еляди. Совдяэярляр Кямтяри юзляри иля совдайя чы-
хартдылар. Бир гядяр йол эедяннян сонра Гарсын дцзцня чатдылар.
Щямин йердя ьяфля-гатыры яйляйиб таъирляр истиращятя мяшьул олдулар.
Кямтяр ися янъидийиндян юз-юзцня беля шикайят еляди:
– Ей йери эюйц Йарадан, бу ня язабдыр ки, мян чякирям.
Ялбятдя ки, тягдири гязадан кечмяк олмаз. Демяк гисмят
беля имиш. Кямтярин эюзц йухуйа эедиб орадаъа йатмаьа башлады.
Алям рюйада Кямтярин Гейсяр шящяриндя Ядил шащын гызы Нийар
ханымы эюрцб бир эюнцлдян мин эюнцля она ашыг олду. Сцбщ
ачылаъаг таъырлар эюрдцляр ки, Кямтярин щалы щал дейил, бищуш олуб.
Дедиляр:
– Олмайа Ящмядя хиъалятди чыхаъаьыз.
Ня башынызы аьрытыб таъирляр вя Кямтярин гулу Йусиф биртящяр
едиб Кямтяри ойатдылар. Бищушлуьунун сябябини сорушдугда Кям-
тяр ъяваб верир:
Алыр Кямтяр:

“Рущаны” щавасында

Йыьылан таъирляр, таъир башылар,


Йыьын вар-йохуму вурун анбара.
Щяр ня варымдыса сиз ъям ейляйин,
Йазын каьыздара, вурун дяфтяря.

– Оьул, сяня ня олду, ахы? Бяс биз эедиб сянин атана ня ъяваб
веряк?

Кямтяр:

Сящяр, сящяр зцлфляринин бадына,


Даш галасам йанар яшгин одуна.

258
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Щярдян эцл ъямаллы дцшяр йадыма,


Алышар ъясядим дцшяр язбяря.

Фялякин ялиндян мян синя даьлы,


Яшг мяни дотуб голлары баьлы.
Атам хябяр алса неъя олду оьлу,
Сюйля оьлун эетди шящр Гейсяря.

Учуртмушам сонасыны, газыны,


Бу бир сювдади, юзцм чекям назыны.
Эяряк эюрям Ядил шащын гызыны
Дейин салыб мян Гуламы Кямтяря.

– Ай оьул, Гейсяр шящяри щара, сян щара? Бяс биз ана-баъына


ня ъаваб веряъяйик?

Кямтяр:

Эедин дейин мяним йазых анама,


Вар-йохуму тамам вурсун гялямя.
Дямир яса алсын, дцшсцн алямя,
Галды бизим елляр, эюрцнмяз олду.

Щяр мяълисдя мяним дярдим сюйлясин,


Хянъяр алыб гара баьрын тейлясин.
Дейин атам мяни щалал ейлясин,
Галды бизим елляр, эюрцнмяз олду.

Йахшы иля йаманы мян дя сечярям,


Яшгин бадясиндян мян дя ичярям.
Дост йолунда, башы ъандан кечярям,
Галды бизим елляр, эюрцнмяз олду.

259
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Гул Кямтярям, сюзцм дцшяр язбяря,


Йазылар каьыза, дцшяр дяфтяря.
Мян эетмяли олдум шящри Гейсяря,
Галды бизим елляр, эюрцнмяз олду.

– Ахы, бу матащыны бурада тюкцб диваняляр тяки щара


эедирсян?

Мян дцшмцшям сюдясиня, гящриня,


Нечя сювдасы дцшцбдц юмрцмцн бящриня.
Чаря йохдур о Гейсярин шящриня,
Баш эютцрцб Гейсяр дейиб эедярям.

Йараб, эюрян йар да йарындан дойармы?


Беля эюзял севян ялдян гойармы?
Эюзцмя эюрцнян Телли Нийармы? –
Баш эютцрцб Гейсяр дейиб эедярям.

Щягг бяла версин бу дцнйада намярдя,


Эюзялин цзцндя олар бир пярдя.
Кямтяри салмысан булунмаз дярдя,
Баш эютцрцб Гейсяр дейиб эедярям.

– Инди билдик ки, сян яшг бяласына дцшмцсян. Ата-анана


дейяъяэин варса де.

Кямтяр:

Йахшы олар щярянин юз вятяни,


Арамаздар гцрбят елдя итяни.
Бир гызыл эцл йериня гара тиканы.
Гуъам, йар яйляйя, бялкя эялмяйям.

260
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Эюзцм галды эюзяллярин халында,


Айна габаьында, эцл ъямалында.
Рум юлкясиндя, ол мащалында,
Галам, йар яйляйя, бялкя эялмяйям.

Ата, Кямтяр дейяр эюр гязанын ишини,


Ата, ахытма дидяндян ганлы йашыны.
Бялкя яъял йасдыьына гойам башымы,
Юлям, йар яйляйя, бялкя эялмяйям.

– Даща башга сифаришин?

Кямтяр:

Бир ащ чякдим ащым эялди дяриндян,


Аьлым-щушум ойнар эедяр сяримдян.
Мян ки дюня билмям бу дилбяримдян,
Баш эютцрцб Гейсяр дейиб эедярям.

Эюзцм галды о дилбярин халында,


Айна габаьында, эцл ъямалында.
Бичаря Кямтярин йурьун щалында
Баш эютцрцб Гейсяр дейиб эедярям.

Кямтяр гулу Йусуфла бярабяр таъирлярля айрылыб Гейсяря


доьру эетмяйя башладылар. Бир гядяр эедяндян сонра щяр икиси
борана-човгуна дцшцб бир-бирини итирдиляр.
Кямтяр Йусуфу ахтара-ахтара дейир:

“Кешиш оьлу” щавасында

Тцляк тярланы эютцрдцм,


Юзцмц йаря йетирдим.

261
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Гарсын дцзцндя итирдим,


Йусуф тяк ъаван гуллары.

Синям дя чарпаз даьлыды,


Дейирляр кимин оьлуду?
Ъяллад ялиндя баьлыды –
Бичаря Кямтяр голлары.

Каш бир шад олуб эцляйдим,


Тапайдым, йерин биляйдим.
Бу эцндя Нийар эяляйди,
Билярди ярзи-щаллары.

Щямин вахтда да Нийар башында гырх инъя бел гызла Кямтяри


ахтара-ахтара эялмякдя идиляр. Гарсын даьларына эялиб чыхаркян
борана дцшцб азан Йусуфу тапырлар. Нийар ханым щямин Йусуфу
юз йанына чаьыртды вя ондан суал еляди ки, оьлан, бураларда ня
ахтарырсан? Тяксян, йохса йолдашларын да вар? Йусиф деди:
– Ханым, гулах ас, эюр вар, йохса йох:

“Рущаны” щавасында

Атасы аьларды, тюкярди ганлар,


Анасы аьлайыб едяр фяганлар.
Айрылыб йолдашдан беля ъяванлар
Адын дейя билмям, ня данышым, ня дейим?

Нийар ъяваб верди ки:


– Оьлан, нийя адыны сюйлямякдян чякинирсян, Де эюрцм,
йолдашын ким иди?

262
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Йусуф:

Гайнайыбды, пяймянасы долубду,


Саралыбан эцл рянэи солубду.
Билмям саьды, йохса йолдаш юлцбдц,
Дилим тутмур, ня данышым, ня дейим?

Йолдашдан айрыланы едирям фяган,


Ахыр эюздяримдян йаш иля ал ган.
Йусуфам, йолдашдан ютрц едирям аман,
Дилим тутмур, ня данышым, ня дейим?!

Нийар гылынъыны чякиб деди:


– Щарамзадя, йолдашынын адыны дейирсян де, йохса сяни ики
парча едярям.
Бу щалда Кямтяри тутуб голу баьлы эятирдиляр.

Йусуф:

“Эярайлы” щавасында

Синямдя вар иди яшгин дяфтяри,


Щяр елми дя охуйурам язбяри.
Аллаща бахышла аьам Кямтяри,
Юлдцр мяни, оллам ялин гурбаны.

Щяр бахчанын эцлцйям, бцлбцлцйям,


Лалясийям, сцсянийям, эцлцйям.
Сатын алынан, мян ки, онун гулуйам,
Ширин даныш, олум дилин гурбаны.

Ща вахт олар бу сюздярим доьрулар,


Дост баьына эиряр эиздин оьрулар.

263
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Вяфалы дост нейя биздян йад олар,


Гашын цстцндяки телин гурбаны.

Чцн гыз оьлан палтарында иди, деди:


– Я эядя, мян мяйяр гызам ки, мяня эюзяллямя дейирсян?

Йусуф:

Ей Нийар, халларын гоша-гошады,


Севэи севэиси иля йцз ил йашады,
Адын Нийар, бабан Ядил пашадыр,
Шящрин Гейсяр, Рум елин гурбаны.

– Щеч еля шей йохдур. Мян гыз-зад дейилям, йохса сянин


зяннинля йанымдакиляр дя гыздыр?

Йусуф:

“Гафийя” щавасында

Саг йанында дуран эцл хридарыды,


Сыныг кюнцллярин пярясткарыды.
Исми-нами ала эюзлц Пяриди,
Йусуфун дярдиндян хябярдарды.

– Ада щарамзада, сян бизим щамымызы арвада охшатдын...

Йусуф:

Сол йанында дуран гядди минады,


Бурнундакы ъяващирдян тянади.
Исми-нами сийащ телли Сонади,
Йусуфун чякдийи ащы зарды.

264
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Йусуф дейяр, сян дя ондан вар идин,


Оларын шащысан, пярясткар идин.
Хабда эюрмцш, сян Кямтяря йар идин,
Йусуф щяр елмидян биляр щаллары.

Нийар Йусуфун данышыьындан хошщал олуб гызлара ямр верди


ки, таам щазыр етсинляр. Таам нуш едиляннян сонра Нийар Кямтярин
щягг ашыьы олдуьуну билмяк цчцн ондан эизлин мямяляринин цстцня
бир нечя эцл санъмышды, цстцня дя ъона салмышды. Эютцрцр Кямтяр:

“Кешиш оьлу” щавасында

Ня мцрэцдцр сянэи гайа цстцндя,


Ъансыз мурь сячяр гала цстцндя.
Гул Кямтяр дярд салыб йенэи айядян,
Рягиб дярд салмасын йенэи айядян,
Ъямалинин шюги йенэи айядян,
Гызыл дцймялярин баьы он йедди.

Телли Нийар, ишляр эялди тамама,


Сячярляр баш дитар эяляр салама.
Бостанчы бястяйяр бир ъцт шамама,
Чох зящмят чякибди, тагы он йедди.

Нийар ханым ъонаны цзцндян атыб гызлары башындан даьытды


вя цч эцн цч эеъя Гулам Кямтярля ширин мцлагяйя мяшгул олду.
Цч эцндян сонра ися Гулам Кямтяря деди:
– Кямтяр, мян шикар ады иля бу гядяр яйляндим. Мян бу эцн
щяр ъцр олур-олсун гайытмалыйам. Сян дя эялиб мяни атамдан
истярсян, эюряк ня дейяъяк:

265
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

“Шикястя Кярямиси” щавасында

Ала эюздц назды ъяван,


Ала эюздц йар, эедирям.
Юлсям башына сядягя,
Галсам, интизар эедирям

Цч эеъя мян сяня мещман,


Олуб эюздяриня гурбан.
Сян иля ейлядик дювран,
Ахыры биихтийар эедирям

Нийарам, нямяк йемярям,


Алы йашыллар эеймярям.
Аьлайыб ганлы йаш тюкярям,
Оллам бигярар эедирям.

Эютцрцр Кямтяр эюряк ня ъяваб верир:

“Эюзяллямя” щавасында

Дястин бир гайдада, биляйин эирдя,


Яйнин яла, топугларын чухурда,
Бир гат ят ишиндя, сцмцйцн хырда,
Сян башдан айаьа аь бядян эяряк.

Алышан кцрк эейсян, Зиба минтяня,


Гызыл эцлляр аь бухаьа дцзсяня.
Эцмцшдян ашырма, алмасдан тяна
Башдан Кишмир иши тирмя шал эяряк

Алишан отаг истяр, айнабянд яйван,


Онлар да бязяня зяр ням-нишан.

266
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Бир йазын дюшяк, хяли Хорасан,


Сяннян Кямтяря бир игбал эяряк

Нийар йола дцшцб эетмякдя, Кямтяр ися онун далынъа щяс-


рят-щясрят аьламагда олсун алыр Йусуф эюряк аьасына ня дейяъяк:

“Дивани” щавасында

Гурбаныг гашын тящриня,


Дцшмцшцк яшгин бящриня.
Эедярик Гейсяр шящриня,
Аьлама, гардаш, аьлама!

Ай габаг, бцлул бухагды,


Эюзляри шаны чырагды.
Гардаш, Гейсяр чох узахды,
Аьлама, гардаш, аьлама!

Кяклик тяк щяр йаны сячяр,


Юзц гана-гана сечяр.
Йусуф зящмятини чякяр,
Аьлама, гардаш, аьлама!

Кямтярля Йусуф Нийарын далынъа Гейсяр шящяриня эедирдиляр.


Эцзарлары бир дярйа кянариня дцшдц. Гулам Кямтяр дярйайя
бахдыгда эюрдц ки, суйун дяринлийиндя нечя дурлу ала бязяняк
балыхлар цзцшцрляр.
Гулам Кямтяр эютцрцр сазыны эюряк балыглара ня дейяъяк:

“Бош Чалы” щавасында

Дярйалар эюй эеймиш, мащылар гара,


Иннян бяля юз щалыма вай дейим.

267
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Бир ийит ки гцрбят еля варанда,


Гяриблярин ювщалына вай дейим.

Бах синямин дцйцнцня, даьына,


Алма йанаьына, бал дудаьына,
Биз ки дцшдцк виран Гарсын даьына
Чискин дейим, боран дейим, гар дейим.

Кямтяр дейяр, мян айрылдым елимдян,


Бцлбцл кими эцлшянимдян эцлцмдян.
Ялим чыхды телли Нийар ялиндян,
Аьлайа-аьлайа мян Нийар дейим.

Бунлар бурадан ютцб бир гядяр йол эедяннян сонра бир


гарыйа раст эялирляр. Йусуф гарыны яйляйиб сорушур:
– Няня, бу йол щара апарыр?
– Оьул, бу йолда чох гулдур-гачах олур. Олдугъа горхулу
йолдур. Мян сизя бу йолла эетмямянизи арзу едярдим.

Кямтяр:

“Мцхяммяс” щавасында

Гары няня, сян Аллащын сявярсян,


Бир йол эюстяр шящри йаря эедирям.
Горхмам бу йолларда, галмам авара,
Доьрасалар паря-паря эедярям.

Яшгин бадясиндян мян дя ичмишям,


Йахшы иля йаманы да сечмишям.
Бир эюзялин сювдасиня дцшмцшям,
Эяр олса, дярдимя чаря, эедярям.

268
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Бир овчунун ову эется йаралы,


Неъя эяляр онун сябри-гярары.
Кямтяр дейяр, Нийар кими маралын,
Далысынъа мян шикаря эедирям.

Гары аь зцлфцндян ики тел айырыб басыр синясиня, эюряк ня ъяваб


верир:

Тюляк тярлан мяскян едяр бинадя,


Оьул, даьын галар бу црякдя, синядя.
Юлдцрярляр, щейфим эяляр сяня дя,
Гайыт оьул, бу севдадян, гайыт эял, эетмя.

Щяр йандан кясибляр бу саьы-солу,


Саралыб эцлшяни, позулу эцлц.
Гачах, гулдурларды кясибляр йолу,
Гайыт бу сювдадян, аманды эетмя.

Ясмяр гары бу ишин щамысын билир,


Саралыр щяйва тяк эцл рянэи солур.
О йоллара эедян саь эялмир, юлцр,
Гайыт бу севдадан, аманды эетмя.

Гулам Кямтяр:

“Короьлу щавасы” щавасында

Белимя баьларам Мисри гылынъы,


Гачахла, гулдурнан ейлярям лячи.
Гылынъым итиди, зящярдян аъы,
Гайытмарам бу сювдадан, эедярям.

269
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Кечдим ата-анадан, ханыманымдан,


Ийит олан щеч горхмасын ганындан.
Йар йолунда олдум башы-ъанымдан,
Ял чякмярям бу сювдадан, эедярям.

Кямтяр дейяр, баьча бары олмаса,


Гызыл эцл ятрафында хары олмаса.
Щяр кимин Нийар тяк йары олмаса,
Ял чякмярям бу севдадан, эедярям.

Ясмяр гары:

“Эюйчя щавасы” щавасында

Ясмяр гары гурбан олсун эюзцня,


Ширин сющбятиня, ширин сюзцня.
Оьул, сян йарынын, йарын сянин назына,
Оьул, дурма, эюзцм цстя, тез йери.

Инди бахыр щяр саьлары, соллары,


Аь цзцня салыб гара телляри.
Интизарды о эяздийи йоллары,
Оьул, дурма, эюзцм цстя, тез йери.

О уйубду лязятиня, дадына,


Мяънун кими йаныр сянин одуна.
Оьул, сян эедирсян телли Нийар адына,
Оьул, дурма, эюзцм цстя, тез йери.

Кямтярля Йусуф о эеъя гарыйа гонах олуб сящяри эцня бир


мянзил Гейсяр шящяриня йол башдайырлар. Ясмяр гары бунлара дейир:
– Оьулларым, яйяр Нийары эятирмяли олсаныз, гайыдан башы
мяним гонаьымсыз.

270
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Кямтяр разылыг вериб гары иля разы нийазлыг едяндян сонра


йола дцшцр. Гейсярдян бир гядяр узаглашдыгда бир балаъа гясябяйя
чыхырлар. Бу гясябядя Щцсейн хан адлы бир шяхс бунларын икисини дя
ашых сифятиля евиня дявят едир. Бу тярифя ъаваб олараг Гулам
Кямтяр дейир:

“Рущани” щавасында

Ешгин бадясиндян мян дя ичмишям,


Бир дилбярин сювдасиня дцшмцшям,
Мян о йолда башы ъандан кечмишям,
Баш эютцрцб Гейсяр дейя эедирям.

Мяним дярдим щяр дярддярдян зийадя,


Узах йоллар олуб бизляря ъадя.
Мян дцшмцшям бу сювдайя пийадя,
Баш эютцрцб Гейсяр дейя эедирям.

Кюнлцмдя йягинди, дилимдя язбяр,


Йанарам одуна мисли сямяндяр.
Эяряк эетсин тапсын бичаря Кямтяр,
Баш эютцрцб Гейсяр дейя эедирям.

Щцсейн хан хябяр алды ки, оьул, беля ялим йанды иля Гейсяря
эетмякдян хейир олсун?

Гулам Кямтяр:

Мян эяляндя бащар иди, йаз иди,


Бу ишдяр дя сювда дяйил, йазыды.
Ады Нийар, Ядил шащын гызыды,
Баш эютцрцб Гейсяр дейя эедирям.

271
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

– Оьул, эял сян бу сювдадян ваз кеч. Чохлары Ядил шаща оьул
олмаг истяйибляр, ямма о щяр адамы йахын бурахмыр. Эял сян бу
аьыр сювдадян чякин. Мян сянин цчцн юз обамдан кими истясян,
сяня ала билярям.
Гулам Кямтяр эютцрцр дал бяндини эюряк ня дейир:

Алланма сян бу тяхтя, шян шювкятя,


Бахэинян йазыйа сян бу гисмятя.
Нийар иля етдийим ейши-яшрятя,
Баш эютцрцб Гейсяр дейя эедирям.

Йалан олмаз мян фягирин сюзцндя,


Гышын чиллясиндя, бащар йазында.
Яйляшмишдик виран Гарсын дцзцндя,
Баш эютцрцб Гейсяр дейя эедирям.

Эял Кямтяр, сюзцнц йетир тамама,


Ня алимляр биляр, ня дя цляма,
Нийар бяслямишди бир ъцт шамама,
Баш эютцрцб Гейсяр дейя эедирям.

– Оьул, бу йекяликдя йалан олармы. Сян щара, Нийар щара?


Гарс щара, Гейсяр щара?
Кямтяр:

“Ъямшиди” щавасында

Хаб ичиндя йатмышкян эюряндя,


Сийащ зцлфи дал эярдяня щюряндя,
Айылыб дайясиня ъяваб веряндя,
Аман дайя, бир сювдайя дцшмцшям.

272
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Гулах верин мян фягирин сюзцня,


Бах бир бащарыма, бах бир йазыма.
Гадир мювлам йетиряйди арзума
Ай ана, аман бир сювдайя дцшдцм.

Гулах вер сюзцмя, бир мцхтясяри,


Синямдя щякк олуб яшгин дяфтяри.
Ахтарыб булайым мян дя Кямтяри
Ай ана, аман бир сювдайя дцшмцшям.

Фяляк мяни шад ейляйиб эцлдцрцр,


Аьладыбан чешмим йашын силдирир.
Кямтяр дярди бу Нийары юлдцрцр,
Ай ана, мян дя бир сювдайя дцшмцшям.

Яшгин сямяндини миниб чапарам,


Сыных, йыхыг эюнцлляри йапарам.
Ахтарарам сювдцйцмц тапарам,
Ай ана, аман бир сювдайя дцшмцшям.

Синям цстя эцлц рейщан якдиррям,


Эюз йашы иля ону щасиля йетиррям.
Эяр юлмясям, мян йарымы эятиррям,
Ай ана, аман бир сювдайя дцшмцшям.

Ешитэилян телли Нийар сюзцнц,


Мян чякярям онун ярк-назыны.
Эяряк тапам мян Кямтярин юзцнц
Ай ана, аман бир сювдайя дцшмцшям.

Сюз тамама йетди, дцшмянин юмрц тямамя йетсин. Кямтяр


Нийарын дясти-хяттиля йаздыьы намяни Щцсейн ханын гаршысына гойду.
Щцсейн хан мяктубу охуйуб йягинлик щасил етди ки, Кямтяр

273
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

щягг ашыьыдыр. О эеъяни Гулам Кямтяри вя Йусуфу юзцндя гонах


сахлады вя сящяри ися онлары бюйцк щцрмятля йола салараг Ядил шаща
юз дилиндян бу мязмунда мяктуб йазды:

“Гиблеи алям, яввялян имдеи мятляб сящщяти-вцъуд, юмрц


дцразясти вя санийян щцзурунуза ики няфяр хош эцфтар, бамярифят ашых
эюндярирям, тявягги едирям ки, мяня елядийиниз щцрмяти онлара
эюстярясиниз.
гулунуз Щцсейн хан.”

Бунлар намяни алыб бир нечя эцн йол эедяннян сонра Гейсяр
шящяриня чатдылар. Гулам Кямтяр вя Йусуф Щцсейн ханын мяктубу -
ну Ядил шаща чатдырдыхда Шащ намяни охуйуб мязмунундан мяф -
щум олан кими онларын щяр икисини щцзуруна чаьыртды вя эюрдц ки,
доьрудан да чох хошгылыг бамязя “ашыхдылар”. Гызы Нийар ханым
нечя эцн иди ки, сяфярдян гайытыб йейиб ичмирди. Кямтярин интизарын
чякирди вя юзцнц йаландан хястялийя вурмушду. Одур ки, шащын ямри
бу оьланларын щяр икисини дя Нийарын отаьына апартдырды ки, бялкя
сазла гызынын кефини ачалар. Гулам Кямтяр бюйля висали щаллащдан
ахтарырды. Гызын йанына дахил олан кими эютцрцр эюряк ня дейир:

“Ейвазы” щавасында

Мян сяни севмишдим билдир бичиндя,


Лаляляр ачылмыш гойнун ичиндя.
Биръя гцнчя эцлсян эцлляр ичиндя
Бир дястя нярэизим, солма, йазыьам.

Гыз бу сюзляри ешитъяк йатан йериндян галхыб йасдыьа


дирсяклянди. О саат шаща хябяр вердиляр ки, Нийар ашыьын сюзцндян
хошланыб йериндя отурду. Шащ вязириня деди:
– Вязир, анд олсун бизи Йарадана, гой гызым саьалсын, яйяр
деся ки, о ашыьа беля яря эедярям, юзцм тойунун хяръини чякиб

274
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

етираз етмярям.
Гулам Кямтяр эюряк дал бяндляриндя ня дейир:

Мян сяни севяни бир нечя илди,


Мяннян данышдыьын ня ширин дилди.
Ъямалинин шюги гырмызы эцндц,
Бу йазыг ъанымы алма, йазыьам.

Мян сяни севяндян абдал олмушам,


Бцлбцл кими далдан дала гонмушам.
Бир нечя эюзялин тярэин гылмышам,
Сян Кямтярин тярэин гылма, йазыьам.

Гыз о саат йериндян галхыб сийащ зцлфцндян цч тел айырыб басыр


нар мямяляринин арасына эюряк ня ъяваб верир:

“Кярями” щавасында

Башыма дюндцйцм, ала эюздц йар,


Гядям гойдун, сян бурайа, хош эялдин.
Сян ки йада салдын хястя йарыны,
Тябиб олдун сян йарайя, хош эялдин.

Сян эирдин отаьа, нур долду баьа,


Сян эялян йоллара ъаным сядяга.
Хястя олдум, галха билмям айаьа,
Гядям гойдун сян дя щямдям, хош эялдин.

Нийар дейяр, эцлшян олсун сян эялян йоллар,


Чалханыр соналар, буланар эюлляр.
Бцлбцл наля чякяр лалясин инляр,
Гызыл эцлцн цстцндян шейням хош эялдин.

275
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

Сюз тамам олан кими шаща хябяр вердиляр ки, эцнцн мцба-
ряк, гызын айаьа галхыб ашыхла дейишир. Хястяликдян цзцндян щеч бир
яламят йохдур. Ядил шащ бу сюздян хошщал олуб ашыхлары йанына ча-
ьыртдырыб онлара бюйцк мигдарда янам верилмясини фярман етди,
лакин Гулам Кямтяр етираз едиб деди:
– Шащ саь олсун, мян пул-пара тямяннасына эялмямишям. Мя-
ни бура эятирян йухуда мяня пута верилмиш гызыныз Нийар ханымдыр.
Онун тойуна ня гядяр хяръ оларса, вермяйя гцввям чатар.
Ядил шащ вязиря деди:
– Вязир, мян еля билирдим бу, эядя-эцдядир. Сян демя ясил-
задя имиш. Вердим гызы, Аллащ сизи шад елясин.
О эцндян етибарян шащ ямриля гырх эцн-гырх эеъя наьара-зур-
найа ял вурулуб Нийар ханымы Гулам Кямтяря эялин кючцрдцляр.
Той тамам оланнан сонра кяъавяляр дцзялиб Нийар ханымы бюйцк
иззят тямтярагла Гулам Кямтярля бярабяр Щямядан шящяриня йола
салдылар.
Нийар ханым ата-анасындан щясрятля айрыларкян, юз гощум-
ягрябасы вя вятяни иля бу ъцр видалашыр:

“Эюзяллямя” щавасында

Ана, аьлама йана-йана,


Йанды баьрым, дюндц гана.
Эедяр олдум Щямядана,
Ана, щалал ейля, щцммят ейля.

Эютдцм нясищят юйцдцн,


Ана, мян ялиндя бюйцдцм.
Ана, щалал ейля сцтцнц,
Ана, щалал ейля, щцммят ейля.

Нийарын эюзял тящриди,


Ъаныма дцшян гящриди.

276
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Щямядан йахшы шящриди,


Ана, щалал ейля, щцммят ейля.

Биллям гяриблик йаманды,


Гара баьрым долу ганды.
Кямтяр бир шухи тярланды,
Ана, щалал ейля, щцммят ейля.

Зющря эютцрцр эюряк гызына ня дейир:

“Шащ Исмайыл” щавасында


Ал мяндян бир дуа,
Дуасыз эетмя.
Учар гушдар кими,
Йувасыз эетмя.
Щяйалийя йет сян,
Щяйасыз эетмя.
Эютцр гирйят, намус,
Ары йанынъа.

Тярлан тярланнан,
Сар да сарнан.
Тярлан да эютцрмяз
Сары йанынъа.
Зющря сюзцн
Сяня дейяр пцнщаны,
Даьытдын дювляти
Бу ханыманы
Харда эириб хязан ется эцлшаны
Бцлбцл дя эютцрмяз
Хары йанынъа.

Нийар ханым анасындан араланыб Щямядана тяряф йола дцш -

277
Азярбайъан дастанлары вя Яртоьрол Ъавид

дц. Кеъавяляр бир гядяр йол эетдикдян сонра Гейсярин йахынлыьын-


дакы гясябядя мяскян едян Ясмяр гарынын мянзилиня йетирдиляр.
Ясмяр гары пишваза чыхыб Гулам Кямтярин эялини гаршысында бир
нечя гурбан кясди вя деди:

“Эюзяллямя” щавасында

Эятирдин Чиндян, Йямяндян,


Оьул, хош эялдин, хош эялдин.
Даща инъимярям сяндян,
Оьул, хош эялдин, хош эялдин.

Щям йазына, бащарына,


Дцшмцш идим ащы-зарына.
Гурбанам Нийар йарына,
Оьул, хош эялдин, хош эялдин.

Йахшы баьчаларын бары,


Йахшы отаглар пярэары.
Сяня гурбан Ясмяр гары,
Оьул, хош эялдин, хош эялдин.

Ясмяр гары Гулам Кямтяри ьафиляси иля цч эцн юз евиндя


сахлайыр. Цч эцндян сонра онлары цч мянзил мясафяликдя мцшайият
едиб дейир:

“Дешти” щавасында

Эедяр олсан Щямяданя йетясян,


Ел, гощумла мятлябиня чатасан.
Нийар сяня, сян Нийара путасан,
Йери, оьлум, Аллаща тапшырдым сяни.
Сян эедяндя атан, анан шад олсун,
Душманларын юлсцн, юмрц бад олсун,

278
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

Бу нишаня Кямтяр цчцн ад олсун,


Йери, оьлум, Аллаща тапшырдым сяни.

Йазых Ясмяр беш хананы сюйляди,


Дилиндя язбярин тамам ейляди.
Оьул Кямтяр сяни щалал ейляди,
Йери, оьлум, Аллаща тапшырдым сяни.

Гафиля эцня бир мянзил, теййу-миняззил йол эедяряк бир нечя


мцддятя Щямядана чатыр. Гулам Кямтярин ата вя анасы оьланла-
рынын эялмясини ешидяъяк бир тящярля онун пишивазына чыхырлар, чун
гоъалыб щалдан дцшмцшдцляр. Пяри гары эялинин гоъаглайыб дейир:

“Мцхяммяс” щавасында

Сян эялдин шящри Гейсярдян,


Исмин эютцрдцм дяфтярдян.
Сян дюнмядин Кямтярдян,
Балам хош эялдин, хош эялдин.

Мцшкцл ишляри битирдин,


Юйцд-нясищятляр эютцрдцн.
Оьлуму мяня йетирдин,
Гызым, хош эялдин, хош эялдин.

Пярийям, чашыб хийалым,


Даща даьылмаз ъащъялалым.
Сяня гурбан дювлят-малым,
Гызым, хош эялдин, хош эялдин.

Гилам Кямтярин валидейини йенидян цч эцн-цч эеъя бу ики ъя -


ванын тойуну дотуб камларына чатырлар, сиз дя камыныза чатасыныз.

Сон.

279
ДАСТАНЛАРДА ИШЛЯДИЛЯН АШЫХ-ЕЛ
ЩАВАЛАРЫНЫН АДЛАРЫ

“Ъянэи Короьлу” щавасы “Гарабаь гайтармасы” щавасы


“Яъям Короьлусу” щавасы “Мцхяммяс эюзяллямяси” щавасы
“Дцбейт” щавасы “Иряван мцхяммяси” щавасы
“Короьлу мцхяммяси” щавасы “Гайтарма” щавасы
“Шикястя” щавасы “Гящрямани” щавасы
“Османлы Кярямиси” щавасы “Овшары” щавасы
“Эярайы” щавасы “Йаных Кярями” щавасы
“Тиринэи” щавасы “Гарачы” щавасы
“Мцхяммяс” щавасы “Тяънис” щавасы
“Дюшямя” щавасы “Зарынъы” щавасы
“Дешти” щавасы “Аьыр Шярири” щавасы
“Эюзяллямя” щавасы “Аьа Паша кючдц” щавасы
“Шащ Исмайыл” щавасы “Йцнэцл шярирли” щавасы
“Кярями” щавасы “Гоъа Кярями” щавасы
“Яйвази” щавасында “Гара няфяс” щавасы
“Ъямшиди” щавасы “Шякянэи” щавасы
“Рущани” щавасы “Цч эцллц” щавасы
“Эюйчя щавасы” щавасы “Гоша гафийя” щавасы
“Короьлу щавасы” щавасы “Ибращим шикястяси” щавасы
“Бош Чалы” щавасы “Тярякямя шикястяси” щавасы
“Шикястя Кярямиси” щавасы “Саллама эярайы” щавасы
“Кешиш оьлу” щавасы “Туту гушу” щавасы
“Дивани” щавасы “Вялиъаны” щавасы
“Гафийя” щавасы “Ашыг Абдулла” щавасы

280
Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри вя Яртоьрол Ъавид

“Аьадайы шякянэи” щавасы “Шярили эярайлысы” щавасы


“Кярями шякянэи” щавасы “Дилгямин Солтан” щавасы
“Мирзя ъаны” щавасы “Ширазы” щавасы
“Кющня эюзяллямя” щавасы “Бадамы” щавасы
“Дураханы” щавасы “Тязя Нахчыван” щавасы
“Шащсевян” щавасы “Дилгям шикястя” щавасы
“Мисир” щавасы “Ящмяди шикястя” щавасы
“Байрамы” щавасы “Мяммядбаьыры” щавасы
“Короьлунун зил гайтаьы” щавасы “Эедяр эялмяз тяънис” щавасы

281
Мцндяриъат

МЦНДЯРИЪАТ

Дастан поетикасынын тядгигатчысы


(Эцлбяниз Бабаханлы).............................................................5
Яртоьрол Ъавид – “Короьлунун Баьдад сяфяри” щагда...........8
Короьлунун Баьдад сяфяри ....................................................12
Яртоьрол Ъавид – Ашыг Мирзянин йарадыъылыьы щагда ..............25
Короьлу ................................................................................29
“Ашыг Муса” дастаны.............................................................37
Хяййат Мирзянин даьлара дедийи сюзляри .................................40
Хяййат Мирзянин Ъящан мцщарибясиня дедийи шеирляри ............42
Яртоьрол Ъавид – “Болу бяй” наьылы щагда ............................45
Болу бяй ................................................................................47
Яртоьрол Ъавид – Ашыг Ясяд вя Мирзянин бир нечя
ясяри щагда .............................................................................78
Ашыг йарадыъылыьынын ясас формаларыны юйрянмяк вя бир
нечя ашыг щавасыны нота алмаг цчцн чаьрылан иъласын
материалларындан ...................................................................80
Ашыг Ясядин “Короьлу” наьылы ..............................................81
Ашыг Ясяд вя Ашыг Мирзянин мусиги йарадыъылыьы ....................112
Ашыг йарадыъылыьынын ясас формаларыны юйрянмяк вя
бир нечя нцмуня щавалары нота алмаг цчцн чаьрылан
иъласын протоколу....................................................................119
Яртоьрол Ъавид – Эцлбала Тапдыговун данышдыьы
“Ашых Гяриб” наьылы щагда.....................................................138

282
Мцндяриъат

“Ашых Гяриб” дастаны .............................................................141


Ъащанбяхш – “Ашых Гяриб” наьылы щаггында..........................194
“Ашых Гяриб” наьылы................................................................205
Ашыг Гярибин щекайяси............................................................233
Яртоьрол Ъавид – Ашых Ширин Мящяррям оьлу Исмайыловун
сюйлядийи “Кярям” щагда......................................................244
Кярям....................................................................................246
Яртоьрол Ъавид – Ашых Ширинин сюйлядийи “Гулам Кямтяр”
наьылы щагда...........................................................................254
Гулам Кямтяр.......................................................................257
Дастанларда ишлядилян ашых-ел щаваларынын адлары........................280

283
Китаб “Прогресс” интернет вя полиграфийа хидмятляри ММЪ-дя
йыьылыб сящифялянмиш, редактя вя корректя едилмишдир.

Азярбайъанын гейри-мадди мядяниййят абидяляри


вя Яртоьрол Ъавид

ЫВ ъилд

Азярбайъан дастанлары
вя Яртоьрол Ъавид

Компйутер йыьымы: Алмаз Кяримова


Елнаря Фярзялийева
Ряшид Кяримов

Чапа имзаланыб 11.04.2011.


Форматы 60х90 1/16. Ф.ч.в. 17,75. Ш.ч.в. 17,75.
Сайы 500. Гиймяти мцгавиля иля.

“Чашыоьлу” мятбяяси.
Бакы ш., М.Мцшфиг кцч., 2 Е

Вам также может понравиться