Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
Giaidap
, thdc mac
ve moi linh VlfC
Th~ hi~n tAt cit cac th~ manh cua DK,
rnQt NXB v~ sach hinh anh hang dAu
th~ giOi, nhtr sit' dung hinh anh rnQt
each ro rang, hiru ich va ton trong thong tin.
Independent
a ro•
V oi hang tram chu d~ Ion va hang nghin chu d~ nho, cuon Bach khoa tri thu-c
bdng hinh cung c~p cho ban mot hrong thong tin bao trum moi linh VI,lC rna
ban quan tam tir may vi tinh cho d~n am nhac, nr tharn hiem vii tru cho d@n
th@ gioi tu nhien ...
A ,
lliob anh oc ao
Cac chu d~ duoc thS hien het sire sinh dong voi han 4.500 hinh anh, bando
minh hoa doc dao. Trang cuon sach nay, ban co thS xem cac hinh anh chi ti~t
v~ cac loai dong thirc vat, tim hi~u each thirc lam viec cua may moe, bi~t
them v~ cuoc song cua con nguoi thai xua.
,
Motba
•
r h bam a
Ban co thS kham pha cuon sach nay bang each sir dung
hop Xem them. Hop nay se d~n ban d@n voi cac chu
mw
Hieu dinh:
l
A DORlING KlNDERSLEY BOOK
www.dk .corn
Cuo n sach duoc x u ~ t ban theo hop don g ch uyen nhirong ban quy en gifra
MQi rae quyen Mu da diroc bao lio . Khong plian nao cua rae pharn nay
co the duoc tai bin, su dun g hay hru tru yen dum bat ky hinh thirc ha y
bing bat cir phuong nen nao tir di~n nr, may moe , sao che p , ghi am
cho Mn cac hinh tlnrc khac khi rna ch u a co su dong y tnroc b~g
( ue~~~ "1
ClIa hang: 239 Nguy en Th! M inh Khai , P. Ng uyen Cll Trinh . Q.1
...................... ...............................................................................
Nguyen 10,
Hai va C6ng ty Long Minh .
.
MUCLUC
Th01 dai hat nhan 481 Phong trao Cai each ........ 547 Mien nam chau Phi. 630 -63 1 Lich su tUng vimg
Nan g luong hat nhan 482 Ton giao 548-549 Lich sir Lieu Xo 632 -633 cua Vuong quoc
So 483 Thoi ky Phuc hung 550-551 Bay vao vii. tru 634-635 Anh 698 -699
Bien va dai duong 4 84-485 Str sinh sin 552 -553 Tay Ban Nha 636 -639 Lien Hiep Quoc 700
Doi son g hoang da & Loai bo sat .. 554-555 Lich sir Tay Ba.n Nha 640 -64 1 Hoa Ky 701 -704
dai duong 486 -487 Te giac va he o voi . 556 Nhen va ho cap 642 itch sir Hoa Ky 705-706
Bach tuoc va rmrc ong 488 Song 55 7 D i ~p vi en va hoar don g ViJ. tru 707
Dau 489 DuOng va xa 1<) 558 tinh bao 643 Bac si chu y 708
The van hoi Olympie 490 Ngu m may 559 Th e th ao 644-645 Nir hoang Victoria 70 9
Op era va hat. 491 N hac rock va pop 560-561 Tern va hiru dien 646 Th oi dai Victoria 71 0-71 1
Dan nhac 492 Ten hra 562 Sao bien va nhim bien 64 7 Chien tranh Vi~t Nam 712
Da di eu va em u 493 Da va khoang chat ... 563-564 Sao 648-649 Ngum Viking 713
De ch e Ottoman 494 De che La Ma .......... 565 -56 6 Thong ke 650
Nui lira 714
Nhling n gum son g ngoai f rankl in Delano Tu ori g NIT thin T\I' do 651
Xu Wales 715
von g ph ap lu at . 495 Roosevelt 567 Thi ITUOng chUng khoan 652
Tau chien 71 6
CU 496 Lien bang Nga 568 -571 Th oi dai Do aa 653
Georg e Washington 717
Khi oxy 497 Lich su mro c Nga 572-5 73 Bao 654
Nuoc 718 -719
Thai Binh Duong 49 8-499 e ach mang N ga 574 Dong h o Stuart 655
The th ao dum nuo c ........ 720
.. B :~v'Z6";M
H ON 3.0 00 NAM TRu6c. mroc Iran ngay oay J. q ue buang cua nhi eu b6 <¢e khae _
nhan, Hong do c6 bo roc Medes ,..i Ba Tu (Persia) Trong nlueu Dim, nguoi Medes cai
II . . ---;- GIOI ~
M6i trang e6 rnuc
trt d vimg, nhung vao nam 54 9 IT"l1Ot: C6ng nguyen. Cyrus, vua cua m ot rhanh bang chinh bit dau b~g
HiNH MINH HQA h6 rbn oc Ba Tu l~ la Ashan, da chinh phuc bo toe MOOes va lap nen mot VU'O'og q uoc phin gim thieu eung
ron g kill . Trong vo ng 30 nam, Ba Tu tr6 rhanh mot quoc g:Ia b img manh b~c oJMt <he ~ !h ' t ' v' nhr
Nhi"mg hinb minh hoa gi60j va M cite Ba Tu l l'oij dli roan bo vung LuOng HI, Anatolia (Tho Nbi KY). mien doog capki ' on~ ; ~ ~mg
chi [iet lam cac ch u d e OJ. Trung Hit va kh u VIJ'C Iu~ nay u Pakistan va Afghani".n. Troo g qlllUg thoi gLm su . ~ c. 1 .Ve ~o~
tro nen son g dong . tren 200 nam, ll. Tu la d( chc 100 nhal rhe gi01 h'l! do. Ng'lJOi Ba Tu ]} nb im g clu en eh u de . Ban co th e co
Hinh rrunh h oa nay ve bmh, ky si cit khoi va li th O'rhu cong kheo leo. HQ diroc t6 cblic cb at cbe, DuO; m eu I d iroc cac hen th irc co
nlnmg ngiroi mang vua Danus I. con ~ '-" U Darius D", M. de cbechia thanh nhieu cinb . MOl m;mg hroi g:Iao bin v~ m6t ch u de
eDng ph aro de n hoan g . thOng nO. lien de tilth gUlp diul chUng c6 II",. dl cruae khi 'd Qe tiep .
lai , h u6l! bin de ding. Darius do I~p ra b ~ <h(m g
cun g eho vu a Ba Tu vao b'nI chilth va <limg d6 ng tien ~lOO g n hat u on g
ng ay diu nam m 6i. de' (·he. Dc cbC' B. Tu pM n Illlnb cho d[n klll
W,JCPfW
P ERSEPOLIS ~ Tro ng cae muc ph\,! eo
Jh>.ing n ~m 51Umroc e to'K n ~UY !ll . DuJ"" I nhieu th ong tin hon
.1,,u" d y d\fllg ~Ilh I' l ,,~ P"",,!ooIL' TI,Lnb
ve m(>t chu de ch ing
p hd n r 11trt...~ ~i~J l U,I C xJ.y dUI:.2 &,, ',1 u l~1l '\Iu...
~~I I ( 486 -4 11 5 l ru~ C....n K n 2.~ Y ~l1 ) _ Pf"r;f'po \ han nhu !hong tin ve
ell i1hl _I h ) il nh1 d~ r . 1>.;." A~ m ci otuz ron ~
Per sep olis. kinh thanh
CHllTHiCH Me.. 1111 I m \\c 1111 . dAn. 111'£ ( t'CIl ' r.:h l'! 1 ~
1I1U1~ W. ~ I ,1I':n dLDg dLrc ~ ·V:"'') dIp u.ill I m a1 cua Ba Tu c6 d~i.
M6 i hinh mi nh h<;>a
h o~e bue inb de u dU'Q'C
eh u thi eh ro rang .
ANH
Anh x~a[ hi ~n a hiu
BAN £)6 het cae ITang va minh
M¢t s6 rran g c6 bin d6 h oa eho m Qi chu de .
de bieu tN '1 rri eua Tam. :inh co hinh kh ~e
run g d 6 rren th e gim. diu n gva nay duqc
Ban d 6 nay eh o biet '1 BA TlJ'C6 DAl eh~p t;li kiIlh thanh
tri va s1,l bitnh rruang Persep olis eua Ba Tu
eua de ehe Ba Tu . cO d;l..i .
1 - - -- Xem them
ALEXAND ER o~ D~ 26
DEeHE ASSYRIA ~6
NGUO! BABYLON 7S
Hy LAP c6p<lr 3 10
8
CACH sil DUNG SACH
~
Nfu
Ilia
6
Nlii Cong trinh
co dai
o
Thu dO Thanh •
pho lon
•
In.IJlh
phd nho, DAy IXXOMITU
c"" so !.LEU THONG Kll
BAN DO
Trang cucn sach nay co cac
th] 'r.in lr'*"' e-.. tln.
lIlftll'"
_
Dt¢n uch : Hn J~ :I Ill:: 1. ban do ve tat ca cac luc C4a va
(TJIt ,, ~ 'i ""*:
D~ n 5 ~ H I 71J
,flo cac quae gia 100 tren the gi&i.
I
rh u ,~ . fl. ~ n f'
N t':....ll riP ! 'h t Di lul)', D lrt: ~
Moi ban do bieu th; cac vling
BW TlJQNG Plu,p. 7.h:.t:l.... . I.J. Mi , S-ln.lJnU.
Ti'" f" O' COO;il(I ii: 1,1 M_,
chinh, da c diem C4a 11 va mot
"TIll I ~ . dl.r.o t n Ul ~o
Moi bin d6 d~u co Ho~J '
cac bieu nrong de Tlf.!l ~ 1' : Dl' n ~ "11 1"1) s6 dia danh Iich SIX quan
bH'~u th] nhUng dic~u
:-': i b!.. • c-h in h n ll€ ·. i.of.
du.11 • . ,l &l i :a:h j ~. ...iu rrQng. Tren rnoi rrang ban do
cln quan tam, [ h~~
Xu1t kh.lll ·n,.:...·~ kf
•
~JK"1l
la m ot hop thon g tin eo eo va
NhUng bieu ruqng ~ I '"
MI"
thong tin ve vung do. Cac
na y bao gam thu Nh .'lr Ir:h.iu· 01u, ' L2Uytn
lJfl l~.1fI 1 .l )"lx.:
birc anh minh hoa ch o nhliTI.g
do , thanh ph o Ion
. ...ON"AC O . . ... L clni de dang quan tam .
va thanh phO nho ,
T "JENlI L"~
,.-
hra va cac eon g c-.. .. ..", \Ic::_
rrmh eo dai.
c11"~· 'M:IItII ~ (...
~, Wr.tT.,.,._
" HOP SO USu rn6NG KE
\. . . . ,.. 1.... M oi ban d6 d~u eli ke rn v&:i mot hop
rh " " ,
.."., ~
.
. w.
.....,.; \ '.\TI CA~ ( TIl'~ Il() ;\I 56 lieu thong ke cun g cap thong tin
( Itm na
ve cac y€ u to n hir dien tich oatdai,
0 .1.", :;6
tun ~..~ I.ll y o:tp
rr "'"8:'" "k n f;
n a.!l fh , m ,f u
.,h ~ ~ It; ;·. f'~m~
ca..
b.'~
. ~ ~"
SII.,dihia
B il n
d an s6 , ng on ngir. ton giaD, ti ~n t~
v a cac nganh n gh e chinh .
1011fU"b .tlJ.IIIIJ
:me oXl£ ra. ~l ~ n
T ~ lr. hJ) II ~'tll JJ.
(Sqr de.r:n.J
T yrr h e" ia co
'H.ll t !l W I ~ (I . SJCIl.Y Co cua mroc chinh tren ban
~ 1a1 :dilllf ~"" ~.fW'I
t;,'JIf",-itc..idng _ . nIi! .."''''''~
.i .•• dolu6n dir o c bieu thi . Day
.. r
[ tt ,3I: , ....
Ulla "'S. ....... - ""
IU ' mJ.Hf:\"t..
. ~ IIlI""
H , ...,.. ~ ,-
~ "'''''' r ll
P4~",~..
\ ,
.
B ltn
l c n sa
la co cua Italy .
.t.~ .>i1St
N J. ~· ( ...·
.....
161r.Jlt "" r llllr r m u \
~ ::- "
I~
HOP rn6NG TIN ~ DI
\4 ,U-TIt
IU b' J I 6 bn 1
Co cua cac Imh th 6 Uu11lii: 40 -1 1)] "1
j (' 111 £)~ DANH BANG QUAN T.AM
Tl:iI&: Vde•• ~/Q (,fit'J ll fJj "
phu thu (lc ho~e nhimg t.lr'Jn to' i"lf l:g M.lI!u.. ding Cae bue anh bie u tN eanh qu an
qu oc gia lan g gien g """
~ SAN MA.RlNO
.'- . ~ c tnmg eua nhimg vting khae
c6a 0 u6'c ehinh tren p ~' n ':id l 6 1 km.' nhau. Buc anh' nay bieu t~ m (>t
.0 : 1I . l l;'
ban d6 ciin g du:qc bieu
~ . Cae Mp thOng tin
l'trn.kt. Kn .'.Urtno
Dll'l"r 'JUar lu.Iy
VATIC.o\Norr
. MALTA "'CUTTA
canh & Milan . mmg tam thm trang
, ,c ua 1tal y.
di kern nay cu.ng eung t Jlr. lit b (J 1:4 i :H 1 r.:=.t'"1..... \ ' dllI .-i J. lnh ' :~~~
rnuCK TI I$ LABAN
C6 m (lt thu6'c ti l~ tren moi La ban ChD b~ bi et huang dong, ray,
thaigian v~ mot
ngu&1nao do.
~~~@i l
CAc COO DE CHfNH
0;, ",,' on ~ ,::-~I
co ban d6 bieu thi nhCmg vung
Cuon sach nay co cae trang ehinh v~ nhieu chli
de sau r¢ng, bao g6m tieu S11, l~eh 511, the thao ,
sinh song cMyeu cua cac loa;
d¢ng thllC veit hoang dii. l~eh 511 tv nmen , khoa hQe vaeong ngh~.
9
CACH sirDif.'/ G SACH
hien tai va tac dong cua chung toi th e gi&i cua It Bj~u do oang e(it ba
chung tao Cac s6 lieu thong lee so san h duoc ,ttt . e hj~ u cungcap s6 (i~u
trinh bay [rang cac d 6 th; va bieu do . ~ tt I tMng ke v~ esc Qu6e
t tt gia kMe nhau.
B i~u 06 gllip esc ehu Itt .
O~ de hii !l han. , t tt t
TU NHIEN
Phan n'ay c6 m ot
........ _ ...
-..----_
.ft::: :
, . f U tt ..tt•
ttl: t
.t•••
. •..ttttt ......
t:ttt.tttt t
••t. t tttttttt t
sach car loai bi d e
TUVIET TA.T
M(Jr s6 lit duoc viet dt hay rut gQn
tro ng cu 6 n sach nay. Nhfrng til li~t lee
ben diroi la dang vier cit cua cac til:
1 -- °c =dQ C
L _
oj: .-r- do F
mm =m ilirn et
nANG CHU DAN
(; sau eno n sach e6 m¢t Bang ehli
dan , nher d6 b;u1 eo the tim ra bat ky
r=-:
. Baeleeland , Leo 521 ;...- 50'202 eho b(In bret
" rang
. 52; -::3 3'- -A'~ I e6 ehu o~ chinh v~ bae Sl
,
rn > met
em:=: xemimet
BaJ1fam ~ J _ _ , km :=: kil6m et
0- trang202.
ehtl de nao c6 tran g eu on sach nay . bac si 202, 330, 421, 756 km2 :=: kilomet vuong
Cae eon so [Tong Bang chli dan mang km / h = kilomet tren gia
bac si p h ~ u thu~ 1 20 2. 330
Yllghia: 56 756 eho ban blet r§ng in = ineh
bie Sl illu y 708
• S6 in d~m chi cae ehu de chinh. trongphJn ThOng tm tham m ph :=: d~ [Ten gi er
• S6 in ngltieng eh i cae trang & phan
hae f2 6 a
khao trang 756 e6 them
g = gam
b ~e hi , dugc tha o 265 cae thOng tin v~ bae sT.
Thon g tin tham khio & eu oi si eh .
kg = kilogam
• s6 in thuang eh i ra eae trang co
oz = o unee
10
11
ABORIGINAL AUSTRALIANS
,.,,? ,." ~
T HO DAN UC
NHUNG CU DAN uc DAU TIEN la ngum du cir den tir cac nuoc Nam Aeach day
khoang 40.000 narn . Khi ngum chau Au tim den chau Dc VaG cuoi the ky XVIII, ho d~t
ten cho nhUng ngum dan ban dia nay la "tho dan", nrc la nhUng ngum da song 6' d o
nr thuo sa khai. Ngay nay , c6 khoang 410 .000 th o dan Dc. Phan 16'0 h o song trong
thanh pho, my nhien vai nghin ngum van tiep t1,J.C cu oc song th ea phuong thirc rruyen
thong. H Q kiem thirc an trong cac khu nrng thua, san ban b~ng giao mac hoac
boomerang. Ngoai ra, ho con an d. rau co , con trling . HQ co rat it tal san
va chu yeu tao ra moi thir can thiet cho cuoc song tir vat lieu thien
NGmnruAT
Ngh¢ th u ~t cia nhien . Cach song nay kn ong lam anh huang hoac gay hai den moi
lh o d an De ch u truorig . V&i tho dan noi day, S1,l' tru phu cua dat dai va h~ dong
y~u n6i ve MQng
thor va d l1Q'C coi thuc vat vt: cung quan trQng va thieng lieng .
nhu la m ot phan cua cac n ghi Ie. Nhtrng M e
hoa ve eon n gU'm , cac vi than, eon v~t tTOng Nhiing bu6i Ie Ie mjng t1J,
M(Jn g tl101 xu at hi enralnhieu rren cac vach Ie
vanhiing nghibi
mat giii vai Iro
da va ling da & nhung vung lanh thO cua bo
Quan In;mgIrang
lac, Cie b irc tranh nay duoc ve b ~ g d at son,
aOi songcua tM
hoan g th 6 va dat set tring. M ()l s6 birc d a eo dim. Trang khi
han g n gan uam moi , nhaY mua, ca
Mt, I6p tM
co
dan tre co
hoi lim hldu
ve Mong /hOi.
M O NG TH01
Tho dan
Dc tin dng & thoi ky so kh ai co mot the gtoi linh ho n bao gam con
nguoi , d¢ng vat , cay co da tao ra the gi6'i. nay. Thoi ki nay duoc g9i la M¢ ng
thoi (Dreamtime) . Co rat
nhieu bai hac, nhirng cau chuyen chan thoai nhac den
M¢ng thoi va diroc cac the h~ nguCYi ban xu hru rruy en ill dCYi nay sang dCYi khac .
£lOr S6NG 80 THI
Phin I<'m tho d an De 'so n g tTOng cae [hanh pha va [~ rran . MQt so £lor IAI LANH 8~
a l1Q'C hU'&ng eae eh ucmg tri OO [rq giup, giao d\le [u e!linh phu va !Chi ngU'm Anh de n dpm eU' 6' ehau
lam cae n gh e nhU' giao vien , bi e SI , lu~r su . Tu y nhi en , da so hQ e6 De. hQ oa xam ch iem cae thinh dja
eUQe so ng n gh eo kh o va taeh bi ~t v&i xa h ¢i cia nguOi a a rrhlg . HQ va nhling ,:un g dat khie ella ngum
kh ong can song th eo be? l<J.e nhu tnr6'C day nfra va b&i vi kh on g !loa hin a ja, v &i Sl! giu p dO'eua eie
nh~p dl1Q'C v&i xi h¢i da tring nen hQ kh ong d uq e 11l1<'mg nhieu In ~t su bin c1!a , th o dan De da len
qu yen lqi n h u ug uCn da tring. N h ung ng ay na y, nh fmg n gum rh6 tieug oo i I<J.i d at. N.1m 197 6 ,
d in so ng & lhi thimh oa eo m¢t so p hong lrio nh ~m kh ai phl,le l<J.i chi n h ph u Australia (De) da
nen van h6a be? tQe ella 10 tien . dong y eho ngl16'i din bin c1!a
e6 cae qu yen doi vm linh thO
Ngay naynguVi ta chi BOOMERANG eua b¢ te?e minh va m ¢l so
sll dr,mg boomerang viln g oat dl1qe tra l~i ch o hQ.
trang thd thaa.
. ~ f-- - - Xem them - - --I
- - - - - -1--- - - N go ai boo merang q uay LjCH
AUSTRALIA 65
s0 AUSTRAL tA 69
I<ri, thO oan De ca n sli dl,lug DOl S6NG HOANG DA T..\ l USThALlA 7 1
boomerang ba y th hlg , kh 6ng qua y L ~ HOI 252
I~ lam vii khi de ehi en dau va san b~t THAN TH OAI vA TRUY~N U:l U %T 457
cae IOal thti nhU' ehu ¢ t lUi.
12
ADVERTISING
QUANGCAO
TO' NHUNG TAM PANG KHONG LO & hai ben duemg d~n nhurig COCA-COLA
mau quang cao nho tren cac trang bao deu co cling mot muc dich: Q uan g cao thanh cang
se guip cho san pham
quang cao san pham, thuye; phuc chung ta nen mua san phfrn nay tro n en than tille, voi
thay vi mua san pham khac. Quang cao tren truyen hinh ngay nay tac khach hang va nguoi
d¢ng ten hang trieu nguoi, nhung nhimg hinh thirc quang cao dau tien mua tham chi noi lu on
& pham vi nho hon nhieu, Nhtrng ngum ban hang & cho rao to hang ten san pharn do khi
mua . Nhung mac hang
ho ban; nhirng cira hang, cira hieu treo cac bien hieu th ong bao ve cac noi tieng duoc gQi la
loai hang hoa h o bu on ban. Quang cao hien dai xuat hien khoang 150 nhan hieu va m ot so nhan hieu duoc
nam tnroc, khi cac nha may b~t diu san xuat hang hoa voi khoi IUQTIg ban rong rai tren the giOi. Coca- cola
Ian. Bao chi dang tai cac muc quang cao cho moi mat hang, nr mu ch o ia m ot trang nhimg nhan hi eu no i
tieng nhat. Nhan hieu nay duoc ra
d~n bier diroc. Ngay nay, quang cao la mot phan trong cong viec tiep doi a nuoc My vao narn 188 6. Ngay
thi, bao gam ca thiet ke san pham, gii ca canh rranh, bao bi va mmg t11 thor ky d~u, nha san xu at Coca- cola
bay. Quang cao xuat hien khap moi noi chir khong chi tren dai phat da quang cao san pharn rat r ong rai
bang each sir dung m ot bieu nrong
thanh va truyen hinh. Chung duoc phit tren cac song nhac, son &
d~c bier voi nhung chir cai rnau do
thanh xe va qua cac dai kh oi rren bau troi . Nlnrng th ong diep quang long vao nhau. Trang von g 10 nam ,
cao nay thuOng lam chung ta thich thu nhung kh oug phai quang cao dan chimg a mol bang mroc My d~u
nao cling diroc h oan nghenh. Luat ve quang do giup bao v~ ngum \.long Co ca-cola . Ngay nay, tlnrong
hi eu nay da rro n en noi tieng den
tieu dung khoi nhling quang cao sai sl,r th~t; nhling san pham co h~i
muc n o xuat hi~n trong bat ke ngon
nhu thuoc la, ruqu bt h~ che quang do. ng~ nao. .
Kich ban ph{Jn canh
Phieu tham '\
do thj trurmg
TUNG RA sAN PRAM M6I
"-"-''- Chi phi cho quang eao rat lan , vi
v ~y mra c khi tung ra m ot san
pharo k~o mm, cang ty soco la phii
biet cMc san pham cua minh se
duQ'C ngum tieu dUng don nh~.
13
AFRICA
CHAUPHI
HrEM CO NOT NAo TREN n-rE GIOr da dang rum chau Phi .
Day la chau luc rQng 16n bao gam 53 quoc gia dQc lap vrri
s6 dan d ong due va nhieu n en van hoa co xua . Chau Phi
con co nhung da y mii, thung lUng, tha o nguyen va dam
lay r Qng 16n rna kh6ng noi na o co duoc. Vung bo bien
phia b k gUu co , mau mo nam ngay tren sa mac Sahara
kho can. Phia nam Sahara la rung rmra nhiet dci ram r?op .
Phan 16n phia nam va phia d ong chau Phi iii cac xavan, IDQt
dang d ong bing kho co cay to va cay bui IDQe rai rae. Cac quae Cha u PhI co hinh d,mg
kh a gi6n g voi hinh
gia 6' chau Phi nhin chung la nhUng mroc ngheo ID ~ C du co tam gi.:ic. DiJ,i 1.1.Y
nguon tai nguyen doi dao , nhu la Nigeri a. Nhieu chinh phu DUO'Ilg narn 6" ph ia ray
TRU6NGHQC
va An D¢ DUO'Ilg narn
Tru on g h9C & cac thanh pho khong on dinh . Noi loan, noi chi en xay ra thuong xuyen. & phia doug cua cM II
va thitran cua chau Phi
ciing gio n g nhir truong h9 C Chau Phi co it thanh pho 16n va hau het nam 6' sat bien. luc nay. Cha u Ph i b]
chia cit voi chau Au &
the
a cac not khac rren g i&i. Phan con Iai cua chau Iuc na y la cac vimg n ang th a n, dan phia tay hie boi val
Tuy nhien, nhi eu h9C sin h
cir thea loi son g truyen thong. W omer duong bien.
phai eli bo ha ng kilo rnet de
den truOng.
Toe nguOiMasal cao Ian cua
Kenya chan gla suc tren
T6c nguO! Tuareg song 0-
Sahara la nhCtng nguO!
cac thao nguyen
r¢ng JOO.
chuyen e/Jan nu6i gia suc.
CON NGU61
6 vim g nong thon chau Phi,
ngu m. dan thuemg song trong cac ng oi
lang. Mot so toe ngum., nhir toe Kikuyu 6-
Dong Phi, eo to tien la cac bo coc da song a
d a y trang nhieu the kyoMot so dan toe khac
lil nhimg nguOi d.i eu ru n oi khac cua ch au
Phi hoa c tir cac chau Iuc khac de n . 8uemg bien gi&i. giu a cac qua e gia
kh ong anh huang gi de n nh Ung nen van hoa da d;,mg nay . Trang m ot
quoc gia eo the co toi hon mum. nhom bo toe sinh song rna nhirng ngum. tee ngW! Pygmy chi
cao khoang 1,5 m
th uoc m o t nen van hoa cling eo the son g a hai mro c khac nhau , a
song rimg mua
I nhfet I10i ram rap cua
_ _ NhiJng ngl)n !hap euathanh Congo.
__------- 1111ang H6i gNio sung sung
tren bau frO! Cairo. TQc ngllCn Bushmen
song trencac sa
mac cuaNam Phi va
tim kiem !h&can tll
nhientrang l1i~u ki~n
mai wang khac
ngiliei.
KIUMANJARO
Day nw cao va d~ p nh at cha u Phi Iii
"' day Kilimanjaro & Tan zania . Din h
cao nb at cao rm 5. 895 m va la m(H
mii hia khong can h o~t d¢ng . M ~c
diJ day nui nay chi each dUOng Xich
dao vai blomet nln mg uinh mii lu on
c,') ban g m yel baa phu. C6 m¢t co n
uUOng m an dan len dinh mii va. ma l
3 nga y d uim g de len tm dil111 kh i cii
ru can d UOng xe cl~ y gan nllat.
Nhi~ u n gu m sinh so ng & eac su On
fi lii thap , tr6ng cay ill qua nhi¢t dO'i.
14
CIl'\l! PIlI
SA MAC SAHARA
Sahara la sa mac Ian nhat th e gim, chi ern
gill m o r phan ba dien tich chau Ph i.
a
Nhi er do day len toi tren S aOc Tra ng
nh urig n arn gan day , sa m ac nga y d .ng
Ian rOn g. Dat canh rae bi sa ma c h oa, dan
a
de n na n doi. m ot so vung, tum nuoc
ch o dat da ng an ch an diroc sir rna rong cua
sa m ac nhung ve ti u da i lai lam cho dat
nhi ern m an va kern m au rna.
PHATTRIE N
CO' so ha tan g thap kern ,
du emg bo , duemg sat va men
luc khong dam baa la nh un g
ngu yen nha n chinh can tro
su ph it tr ien cua rat nh leu
q ua e gla ehau Phl. Phan tan
~ ';""('jjfftM cac nuoc d ua vao cae kh oan va)' eua I--- - - Xem them - - - ---\
cae nuoe ph uong tay va cac ngan LI CH SU CH AU PHI1 8
hang qu 6c te d€ tran g trai ch o cac TR UNG PHI 136
chu ang trinh ph ;ir trien D ONG PHI 2 13
NA M PHI 6 11
TAy PHI 727
15
CHA
doc lap cua chau Phi eo lanh tho wong Thu do: Brazzaville
Thu do : Maseru
Dan 56 : 157 .000
do ng voi lanh tho cua nhUng thuoc dia Thu do: Sao To me
Tay Vao cuot nh ung narn 198 0 , gan Dan 56: 59.319. 660
Thu do: Monrovia Dan 56: J 1.6 58. 00 0
• ~~~n~~ch
17 59 540 km I SEYCHELLES
thanh cac nha doc tai hoac la ng uOi nam Dan 56 : 5 .6 73.00 0
Dien tich : 45 5 km I
gi(r quan doi. Tuy nhien, trang nhUng Dan 56: 793 .0 00
Thu do : Tri poli
Dan 56: 80 .6 54
Th u do : Djbo u ti
Thu do: Victoria
MALAWI
.1. GUI NEA XICH BAO Dien tich: 118 .4 80 km I
SOMALIA
Dien tich : 28 .0 5 [ km i
Dan so: 12 .88",,00 0
Di¢n rich: 637 .6 57 km 2
Thu do : Malabo
Th u do : Mo gadishu
MALI
ERITREA Dien tich: 1.240.000 km 2 NAM PHI
Dien rich : 117.600 km I
Dan 56: 13.5 18.000 Dien tich: 1.21 9.9 12 km I
Dan 56: 4.4 01.0 00
Thu do : Bamako Dan 56: 4 7.4 3 2.000
Thu d6 : Asma ra
Thu do : Preto ria
MAURITANIA
ETHIOPIA Dien tich : 1.03 0.7 00 km I SUDAN
............ Dien tich : 1. 127 . 127 krn Dan 56 : 3.0690 00 Dien rich : 2.50 5.810 km I
Dan 56: 7 5 .067 .0 0 0 Thu do: Nouakchott Dan 56: 36.992 .49 0
Thu do : Ad dis Abab a Thu do : Khart oum
MARITIUS
BURKINA GABON Dien tich : 2.04 0 km I
SWAZILAND
Di ~n tich : 27 4 .20 0 km I Di¢n rich : 2 6 7. 66 7 km I
Dien rich : 17.363 km I
_ GAMBIA
Dien rich : 11.300 km I
• ~~~~C;~5 5 0 kmI ~
~
TANZANIA
Dien tich : 945 .087 km I
Dan 56: 33 .24 1.259
Thu d o : Accra
Thu do : Lome
I CHAD
Dien tich : 12 84 .00 0 km I
Dan 56 : 9.749.0 00
BO BIEN NGA
Dien rich: 322 .4-60 krn
Dan 56 : 18 .15 4-.000
. - - . NIGERIA
- - - Dien rich, 923 .7 6 8 km I
Dan 56 : 131.5 30 .000
ZAMBIA
Dien tich: 752 .6 18 km I
Dan 56: 1 1.6 6 8.0 00
Thu do: N'Djam ena
Thu do: Yamoussa ukro Thu do : Abuja Thu dc>: Lusaka
16
CIIAU l'IlI
- - - - - - - - - - - -- - _ .
f:::,. rn o • • KHoANGsAN
NtH Cong7rinh f hll <10 Thanh TIIJllh
eli d.u pho JO'n Chau Phi f at giau kh oan g san nln r
r h(~nho .
Wl lr! u
do ng, qu an g si t, van g va chung da
duoc khai thac tr en 2.00 0 narn nay. Van g duoc kh ai
s6 LI~U TH6NGKE tha c 6 vun g rirng nui phia tay ch au Phi va duo c cac
n ha bu 6n ch au Phi vim chuyen q ua sa mac Sah ara, sau
Dien tich 18 .583 .7 64 km 2
do xu at khau sang chau Au va cha u A. Trang th oi ky
Dan so : 909 .478 .20 3
th uo c di a, khoang san duo c khai thac nhieu , Ngay rat
So quoc gia 09Clap: 5 3 nay. Narn Phi , Zimbabw e, Zambia va C6ng hoa dan
Nui cao nha t: Kilim anjaro chu Congo la cac nuoc co nhirn g khu rna diro c c6ng
(Tan zania) 5 .8 95 m nghiep hoa. Nlnmg khu rna nay cung cap nhirng
Song da; nhat: Son g Nile, kho an g san nhu van g, kim m on g, do n g va ur an ium . Thiel bl khoan khong ,,) lanh Irerl! ituoc
6 69 5 km
uliNi /rang c 6n~ nghlep kiJai /hac veng.
Ho 1611 n hat : Ho Victoria , Cae vu eong I¢e Dogan
MAT N~ VA NHAY MU t\
Nganh ngh e chin h: Nang B "!;' Ci e d ieu vi) mat na d voc !lieu d ien lron g n h ic u
nghiep eong dong Till' :) T ru n g Ph i, <M ng vai tro qllan
trong tro t g c.ic S\ l ki~ 1 xii ho i. Kh i J11,~ e ira 11 g
ph uc xon g. n guoi bieu d i"l1 sf deo 111.).1 n~ co
D h in uhan va t lll.l rninh m uon h o a l ra n ~ va
CAPE VERDE (huang deo them cae mi cng gil sal' so: «in 1 trai)
Nam 6 Dal Tay Duong, Die u nh.iy, loi hi t, am d icu cilllg eta ho a lran g
nucc Congh6a Cape h o a ( ll ly ~ n vao n na u. lua ng tnrng eha c.i lite gio;
Verde each bo bi@n th an lin h ],\n Ihe gioi co n ngu61.
Senegal 620 km. Dan
so'eila quan dao niiyla SUNG cHAu PHI
463.000 ngui» nhung Do hi"h da"g ong "hu cluec sling min
so'dan eila Cape Verde c u diem cue dong nia lue ala ehall Pili co
a
s6ng nut»: ngoai M adeira te" 1,1 "slmg cflau Phi" Day Iii m¢t trong
nhi@u gap doi can so' I I~ltl'" lJ=' f) (Jo .\' /'o j O R..;\ BAT . "hung vling ngflli o nllJt rile' giG! VOl
nay MORO C C O ~\ l( ~ nguan Iili nguyen Ih,en nhren il 01. Nliiing
Qua il drio Canarv 1" I cuoenOI cluet: va han hjn gan clay ria
(l111 '<1. · l ;h· B{lIl ~·; W ) · 1) ~
/ kl,ien 'lang ngiJin nguin thiel mang vii
I.AAYOUi'I, O A LGERIA nluell nguOikhac lam
Ta r .\·ah(l r(/~ LIBYA vao eanl] va gfa cu.
( iii .\I (II~-" -":" (~ ! " :oir "It, I
Chi l ItJ~b; S&.. · ,I AI
/
Ie - J
a a ~"'...r -
I:\IA U R ITA NIA '
":. a
CAPt: o NOUAKCIJO TT
VE({D E NI GE
PRA IA 0 /
CHAD
if6 ,.l\l ,
GllIel
'un I JlfJmrn
•
'\,\
1\
/1-
I. <:>
. U,llIl Q li TI - ~el" ~
d ll
O ,\ lJUJs f\JI AUn } 1I Ph:.:'
E T H [0 ] ' ( A ,,'\" /
H,; '!>o.~/
sAo TOME vA
Tur ko",) \ ,' /
.O~I ()( ; A l lI S ll l
PRINCIPE
Xi('h don
OuJn dao nUl IV-a Sao Tome va
D -1 /
•
KHU BAoTON I, i 1 r
8 9ng v~ t & cha u Phi nhicu ANI OLA
I ca ve so Iuo'ng Em so loai.
Tuy nhien , tra n g the ky
tru&c, nhi eu Joai d9ng, thuc v I \
v~ t da bj tuyet chung. Khi oat A ;-';TA \' i\ :\ i\ RI\ 'O
dai bien tbanh cac tran g trai va ~
khu con g nghiep , nhieu 10ai Q WI:<DIIOI,K 0
oQng vat cia khOng con chO sinh
song . Ngoai ra nan san b~ n bira Z
bai cu ng khien cho so lUQ11g don g 0
\'~ t giam o i nhanh ch6 ng . De M.o
v~ 09ng vat kh6i bj tuy¢t ch ung ,
CA PE 1'0\\ '7'0
THlfaC Ti l~
nhieu chinh phu chau Phi cia lhanh o 4UO 800 km
lap nh u.ng khu bao ton r9ng 1611, & iHtli
ffdo Vt;lfIg
.,.'
~..:-_ _~_.... 06 vi~c san b~n bi n ghi ern cam. o 400 80 0 d. m
17
~--- --- -- -- - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --
AFRICA. HISTORY OF
TRONG PHA.N LON CHIEU DAI qCH SU CVA MINH, chau Phi each bier voi
the gim ben ngoai. Sa mac Sahara cat dirt soi day lien lac nr mien bac toi mien
nam, tnr nh-cmg hr khach deo dai nhat. Do do, cac dan toe chau Phi da phat a
trien mot each doc lap. Khoang nam 1200 truce Cong nguyen, nhirng de che
IOn manh va giau co nhu Ai Cap co dai da xuat hien. Cac de che nay da Ian hrot NGu 61 BANTU'
svp do nhung nhieu eong trinh kien true va di tieh do so van con ton tai. itch Da so nguoi dan (y '\ Chau Phi
D AI ZIMBABWE
Thanh pho cla cua Dai Zimbabwe
lil [rung tam thuong mai, chinh
tri, ton giao 100 ella mien narn
chau Phl uong suor (he ky XIV.
Chari DUOI, kriai thac v~mg,
dong. siL da lam cho than h pho
nay tro' nen tru phu. Ngum Dai
Zimbabwe XUaL khau san ph am
ella ho sang cac cang ven bien
cua Sofala (ngay nay thuoc
Mozambique) rbi thea duong be
: ~~;1 1
CHIMDA
B EN IN
Vuong quae Bemn 6' Tay Phi phat
Nhung ,can chim duoc kh~.CC .." .1
bang cia xteatit tren ~
trien qrc thinh tv the ky XIV aen nhfrng cay Cal dung baa /
XVII. Ngu m dan 6' clay buon ban quanh Dal Zimbabwe.
Mot lrong nhfrng can
nga voi, hat tieu, dau co va no Ie
chlm da nay Ga tro- thanh
vOi. Bb Dao N ha. Ngoai ra, ho can bleu wong q uoc gla cua
noi tieng vOi. ngh~ thuat clue clbng. ZImbabwe tu khl nuac nay
Anh ben tral ]a mot mat na clue glanh duQ'C d¢c. lap vao
bang clbng ella ngum Benin. nam 1980.
18
r.icn SI! e ll ,\ U Pili
,--- - - - - - - -- - -
cHAu PHI
700- 120 0: Vuo ng
qu ae Ghana (y T.iy Phi
th inh VU'!11g nho: h uo n
ban qua sa mac ven nguiri
A Rap.
800- 1800: VUO'Ilg q uoc
Kane rn -Boruu .
Nhim g nam 1200: Cac ihan h p ho
lhua n g rna; no ro 0 vimg ven bien
DOC LAP ph ia dong ,
Ne n doc lap da de n VOl h all h el cha u Ph) sa u n am 19 5 6 nhirng 1235·· I 500 : Vuong qucr Mall.
ch u a h an da mang lai boa bi nh va thinh vuc!'n g cho cae q u oc gla 1300 - I 600 . VlfllD g 'l UOC Benin ,
m oi n a y Nan do i, han han kh ie n cuoc song ng u o: da n vo cung Nhlmg n.un 1300 : D,~ I ZImb abwe
kh o cue , ha n mra m o t 56 q ua e. gla con bi chia ca r boi n oi c hien ph.it t ricn man h.
Co m ot so it q u a e gla d u y rri d iroc e hin h ph u dan sir rna kh on g 1350- 159 1: Vuong q ua e Song hai.
p hai rrai qua che d o d oe. tai qu art S Uo Na rn 19 6 4 , Malawi (truoc 1500 - nh ll1lg nam 1800: Ng lri)'j
chau Au d ua ngmn cha» Phi 'ang
d ay la Ny asa land) rro than h nuuc dor JaP tim 35 c ua cha u Plu
Tre n day la canh ky mern n gay doc lap
cha u My Li m n il W
TO (I-n I C THO NG NHAT 1838- 1879 : j gu;n Zulu dH~n g
_ \ 1;1 i ngu iYi Boer \'a ng lien Anh
CHEDO APARlliEID ~Al.! PHI . . . .' , _ Nhimg nan) 1880: Oa ph,ln
Che d o chm h tn eua eae quae gla eh au chau Phi hi ngtriJi ch,lu Au
am 1948 , Dan g Qu ac gla Nam Phi len
Ph i kh ong glong n lta u , nhlrn g 110 eo \ thau l[lm .
cam quyen CY Nam Ph I thi ha nb chi nh ch u ng n hfrng m o i q uan tam : Sl,!' ng heo 195 7- 19 75: Phan IOu
sach phan bi et chung t(:>c apartheid, te
oo i, trang thiel h j y n g heo nan, glao cha ll Phi de)e lap
tu c la m oi gu yen luc deu n ~m trang d uc tha p kern. Na rn 19 6 3 , To chue 199 0: Nami l)la
tay ngu01 da td n g con n gu01 d a den thong lIMt chau Phi (OAU) d u O'c tha n h doc lap.
l~p nham th uc da y, tan g CU'Cm g ll nh
bI tu cyc bo ra t nhi eu q uyen , trang d6
c10an ket, h op tac kin h te, y le va n hll11g
A FRICA N W IL DLI FE
XAVAN
K~n k~n AI Cap c6 -----=~
HUau CAO CO tni ngu cua nhieu loai thu Ian n hu vo i. te glac , n gua van ttvsc an coe chung
H uou cao co la oong vat cao n ha t va suonr. Xavan chiem 1/ 4- dicn rich cha u Ph I, chu yell' la xac thol.
L..: . - - - Va s6 loal bo canh c&ngva nhung smh vat khac DOl SONG HO ANG DA aDAM L5, Y 4 17
- ~.---.,..~.
phfm huy va tal tao cM t dmh dl/Orig trong da't
'------ - - - - - - -- - -- - -
_ __ ~I
20
AI R
)11
..
/
/..
I \
.
/~ l- -\
/'
xuong moi vat. Tren mat dat, lire ep nay bing v61
luc ep cua 10,4 m nuoc. Chung ta khong nhan thay
Khi",,"h,'m
sire nang cua kh ong khi ep xuong boi vi khong khi
p..).-<"
khoang 1 % trong
-:
ep deu moi phia va chat dich trong co the chung ta //
khongkhi.
cung tao ra sire ep chong lai sire ep khong khi. Cang ... ~
KhOng khi con ctnre luang
nhokhi caebon dioxit,
len cao, ap suat khi quyen cang giam. Vi du nhu .' me tan, krypton, ne ong,
Olon va xenon.
ap suat trong mot may bay dang bay each mat dat
16.000 m bing 1/10 ap suat tren mat dat.
NHAYDU
Bang each tap trimg khorig kln vao canh du, mot chiec
du co the lam tang lire can khong khi, khien du roi nr
tu xuong dar Nguoi nhay du cCmg sir d,mg luc can
khorig khi de dicu chinh roc do tnroc khi rna du, HQ
dang rang chan tay de lam ch am qua trinh roi xuong
f-~--~7' "
AP SUAT KHf QUYEN
Ap suat khi quyen co rat nhieu tae
dung trong dm song hang ngay. Vi du,
ong xi phong dung luc day cua ap suat
khi quyen de lam can be ca khi qua ,
'f8J
1/
ONGHUT
day khOng be di duQ'c Nhieu loai may
Ap suat chenh tech se t~o ra su
mac lam viec co su dung ap suat khi chuyen dong cua chat 16ng va
quyen. Born khong khi vao lop xe du6i chat rin Vi duo khi chung ta
tae dung cua ap suat se lam cho lop dung ong hut nuac, phoi Clla
cling rna van deo de giam chan dong chung ta giong nhu m¢t cai
cho hanh khaeh khi ill tren duang. bom lam giam <ip suat & tren
be mat nuac trang ong hut.
Nhieu cong cu nhu may bat vit va
Ap suat ben ngoai ong hUt cao
may khoan bang khi nen
TAu D~M ICHI han nen nuac trong ong hut
hoat dong bang khOng Mot rang khi bi ep hay can goi la duQ'C day len va vao t01 mieng
khi 6' ap suat cao, duO'c dem khOng khi giCr cho tau d~m khi chung ta,
tao ra b6i born co the noi tren mat nuac va phan
cO' hoc cteu suc nang cua tau. £lieu nay cho I- - - -Xem them- - - -I
phep tau dem khi co the di qua cac KHiQuyBN63
Cimh quat 100 tao dam lay, tren mat nuac, tren tuyet ThAI DAT 210
luc dffy va lam rna khong bi chim xuong. Mot canh KHt OXY 497
banh lai quat Ian tao ra dem khong khi nang 6 NHJEM 528
tau len kh6i mat nuac. THO! TIET 724
mem.
21
AIRCRAFT'
MAY BA Y
G AN 100 NAM r mroc. Ge di qua D\li Tay Duong. con tau nh an h nhat MAy BAY PHAN UJC
( ung gion g nhu tat ca may ba y phan lire
cling ph ai mat h011 mot tuan . Ngay nay. m ay bay phan lire cho khach co IJ1aC, may bay Boeing 14 7-4 00 co Lhe ba y
th e thuc hien ha nh trinh dai 4 .800 km nay trang ch ua Gay bay giG. May len tren cac dam ma y de tranh thor tiet xau .
Khong khi tran g cabin (I LIa c nen va Cllll g
bay Ia ph ucm g tien di chuyen nhanh nha t vi ch ung khong g~ p pha i cac cap o· ap suat phu hop etC bao ve ch o han h
va t can nhtr nui ha y dai duong. Nh ung G¢ng co phan lire khoe co th e d u a khach va phi hanh doan khoi hicn LlIang bi
ru: ap sua t kh o ng khi va thieu oxy khi 0
m ay bay chien Gau dar too van te e 3.2 00 km/h , nhanh gap ba Ian van toe rren cao .
' . =
am th an h . May ba y phan lire th on g thuorig cung bay GUQ'c voi van toe
tren 850 km /h . N QG cong nghe tien tien, may bay h ien dai co th e ba y an
/,
!l(]
•
_ !l tJ
\- .
T Au BAY
Tir tau bay dung de chi nhU:ng khi cu bay co ae
DIEUKHIEN MAy BAY canh bao gam ma y bay true than g. tau luon , tau
Moi may bay den co ba bo phan dieu khien chinh: can ga dieu treo va m ay bay. Hau h et m ay bay lo ai IOn va
khi en toe o¢ ; ban dap ban h lai de lai sang phai ho ac trai ; can dieu m ay b ay qu an str deu co
khi en de Iai m ay bay bay len, ha xuo ng hoac ch ao nghien g. Phi d¢ng ca phan hrc de co the
con g luon dung ba bo phan nay de di eu khien ma y bay bay nhanh va cao hon . NhU11g
~. o¢ng co ph an [IlC rat oa t tien va
De'chao nghieng, nguo: lai aua
can di~ u khie'n sang tr,i i hoac
. l
)) to n nhien lieu, vi vay rat nhieu
phi ! di njng cac canh Iieng a MAy BAY QUAN SAT loai m ay bay nho sir dung can h
m¢t ben canhngang vaha cec Loai may bay nay co rhiet ke da c b iet quat, giong nhu nhimg ch iec
cimh Mng 0- ben csnn ngang kia. de 1 gu o'i n g6 i tren m ay b ay & dan g
m ay bay thol ki dau .
q uaIl sat dum mat d.i t, tlr cac " If I ~ C
'. Banh lai do cao nghc' l1 giao tho n g <ten cac can h d6ng .
~ ...... TH UY PHI co
..-" , DJ baylen hay xuong, nguOi May ba y la phu on g ti ~n rat thu ~ n lQl de
''' ' -. .r lai ~iy hoackeo can di~ u -~
den n hirng vun g sau, xa . Thu i phi cO" co
L::. khien, nanghoac ha canh lai th e h a va cSt ci n h tn':n m ~t n ucYc b~ n g he
~ d¢ cao 0- duoi may bay. th on g phao th ay vi cae banh xe m ay bay.
t';\ I
~~2~d~ng ~
De' bay sang phin haysang ~. \ . ~, MAy BAY PHAN l V C
tral, chan cCa nguOi lai
aaP VaG ban aap canh lai
hUOng lam quay canh lai
r ~ \
OJ
. .'
;jf:;q ,../'~? H~ng n am , may bay phall It.rc cha
hang ti n gu (Yi q ua lllnJ:n g l¢ lrin h
dai. Ha ll h(:t cac m ay bay phan [trc
~~
.b1l
< /-// ....,y-
Giang nhlf khl xe aaP di
aucmg vong, may bay phal
v~o --_ .
MAy BAY COl CORDE
May bay COllcor dc la )o ai
may ba y sieu am ch cr khi ch , tLTC la
chLll1g O J the hay n hanh h Oll \" ~ 11 t6 c inTI
(" nghleng canh khi vong. DJ lam
aUllcnhuvay, nglfOilai diJng than h . Tre n l hlfe Ie. ma y bay COllcorc.1.e bay q lla Da i
aang thOi ca can a~~u khiJnva ban Ta y DUO"Il g tro ng '()JJg clnr,l ck n bo n gia . n aoh gap hai Lin
aap canh lal hlfOng ae maybay vCra cae m ay ba y cho ' khdCh th un g lit rimg kha c. T uy lh ie n , d¢llg CO"
nghleng vCra sang ngang ciJng Iuc. cua lo?i ma y b ay na ) l ~ ' gay o n \'.1 t6n n hie u nh icll !i t' ll hUll.
22
- 7
M AY RAY .r>: r-7 :---1
.: //Ij'~ i --
Moi phJn euakhung may bay o~u / / / -If /I
PhJn than may bay GUIlC duoc ki~m nghi~m nghiem ngat o~ / / 1/
I~ ",£:If
' -_ _ Phi cong SI!
Khoang hanh Iy la
cMt deo t6ng no».
,,"6; M , g '" " ' h ,J, m;y,b'Y
phanIuc xu6i ve phia sau oe giam
~/'!
/ " .
,
':;.
/r;--; zr:. :~;,
Il,Ic can trong khi bay. ..'.,' ' . // ' l Banh lal 00 cao o
II
~
r ouoi may bay co
khoang khong GUile
oieu ap, n§m phia dua;
khoanghanh khach.
Be mat ben trong
OUIlClam b§ng vat
lieu chOng chay.
Khi dn~ cec ~he ng~ coth ~
GUIlC dl ehuyen va xep 1;;11 Ge
/ / /
_ / 1' /
./
/
~(-"- -
/
/1 r .
«>
-
r.;9 th(xoay o~ eMu
khien00 nghleng
teo them khoangtrong __ - ~.~ - '1 eua may bay.
---.1
.-- -
//---- ~ ' ---2'- --~ ~ ~ I
--=----_
~~ -- --~
-=-~ -~ --- -
BO PHA DIED KHIEN BEN GO Al
MQi ma y bay d eu co m ot du oi lai, can h lai co
ban Ie va du o i de dicu khien ma y bay. 6 ma y
ba y kieu cu. phi ca n g (lieu khien n hlrng bo
pharr nay th on g qua cac SQ1. cap . 6 m ay ba y
hi en dai , cac bo phan n ay duoc die u khi un
--s::- - r. bang di en d uoi su tro' gitip cu a may i inh . He
tho ng na y duoc gQi Ia h ~ tho ng bay ban g da y
dan . Sau na y co the se co m ay ba y bay nh o
~ ~~ Kh6ngkhi chuye'n G,ong phia dum anh san g co kh u di eu kh ien ho ar d on g bang
~
' , canh tao nen Iuc oay S01 cap quang .
,--",,~::::::.._--,-_=~L------ ~~ - - -, I~
cenn lai co ?an cua canhmay
lam lu c nen gia m . Phia du6i canh, tOc 00 cao, phi \ '. -I ; 1
/': ;.- cong chiec may bay dau tien. O tto Lilienthal, ky su ngu6i Dtic,
(nguCYi My) l~p l\li,
/, x>'>-::. ~~ da ca ch uyen bay bang mot chiec
tau lu a n . m. y la chuyen bay da u
vao na m 19 32 . Nam
/ -J :.~ . ~_ . r v>. tien do n guOi Jai die u khien. ] 93 0 , phl con g
-, / - - ANH EM NHA WRIGHT
ngub'i An h la Amy
Johnson (anh phai)
- " ...; . . . . .
Chi ec m ay ba y Flyer cua Orville va W ilbur
-.::J da bay m ¢t m in h tu
Wrigh t da th ~rc h i ~n chu y(:n bay gin do ng
CO' dau tien ca the dieu khien du ac tai
Anh sang Austra lia.
~ 0 Kitt y Haw k, Bk Carolin a, Hoa Ky vao
. "'-- ~~..J ~ ng ay 17 than g 12 nam 190 3 . Mac dil
I ch uy en bay chi keo dai 12 giay n lm n g th Oi
d?i clla m ay bay 0 5 du Q'c m & ra tir do. . I-- - - Xem '"em - - - --1
-- - --~- _/
MUC RAO AM TH ANH
•••_.1
SAl' nA Y 2.5
K HINH KH t c Au vA K HI CAl' 79
Rat nh ieu nguOi a a tirng cho rang rna y - _ _~~~:::~II!!~ D ONG C0 2'0
bay kh on g bao gi a co the dat van toc IOn
23
- -- - - ----- - - -
AIR FORC ES
KHONGQUAN
KHO NG V AN MAy BAY pRAN UJ C, MAy BAY TRVC THANG, MAy BAY
THOr KY DAu
Truc e khi m ay bay ra NEM BOM d6ng m ot vai tr o thiet yell trang ch ien ira nh thoi
doi. q u,l n doi UJ bie[ hien d ai. La m ot b o p han cua kh6 n g q u an , nh ll.11 g loai m ay bay
d ung kh i nli kh i cau va
d ie u d(; (lUall sat va tan
nay co, rae d \ln g h 6- tr o', baao v~ CI10 I'
iai q ua n va b Q b in 11. Chu
In' n g
c6 ng d6 i phu ong. Cae c6 th e tan c6n g vao nh ung m u c tieu rna hai q u an va bo bin h
ph i co ng d.iu tien cua kh6 n g tiep can duo c . May bay d iroc sir cJ ~Jn g ci. "' th am ch ien Ian
kh6n g q ua n bay tren
IIhCrng c1Mc m ay bay d au tien tron g Ch i en
tran h th e gi&i I (1 9 14- I 9 18) . Tro n g Ch ien
b~n g go , v.ii bat va day tranh th e gi&i II ( [93 9- 194 5) . kh6 n g qu an hien dai diro c d u a vao
kim lo ai. Ho tan con g
b~n g ~ lU1g rn.iy va nung 511 du n g, Nh"Crng n gu m phuc \'\1 tran g kho n g quan ph ai thuc
ray nC1l1 nh lrn g qua bo rn hien nhieu c6 ng vice. Phi ha nh doan ga m mot ngu oi lai, m ot
IIh6 tj UJ. khoan g lai.
h o a tieu va m ot xa thu de 511 d\l l1g v11 kh i. Rat nh ieu ngu m khac lam viec duoi m at (t 1t.
N h an vien tran g train rada xa c dinh vi tri m ay ba y doi ph u ong va m ay bay ben m inh . Bin h
lin h trang tram ten lira diroi m at dat c6 n hiem V1,1 bin ro i may b ay dich , Nh an vicn ciru ho
den tr o giu p nh u ug p h i c6 u g bt r oi may b ay xu ong bi en hoac d at li en,
Nh& ky tlwat liie'n Ill! t/long tin truoc mal, phi
Mall hinh va luyell
cong co chJfhay ro cac may moe ouen tr9ng
nl/v wng cap
e
IhOng lin may _ _ _ .~ tr ng khl nhin thJng ve phia I rlfO;
~~c;:;--'-""'~---.,---r---,r===:::$~9b
· .
bay vii vO M i.
MAy BAY
Kho n g q u an hi en dai sir du ng r~t
80 qu3n ao
~
chOng trang
tuc cua phi cong
nh ieu loai m ay bay
vu cho nh rmg n h ic m
Phl,! C li i tI~:J~~[r:;;7.,LJ..
thich h9'P voi van toc bay vu kh ac nhau . May bay ' " .
ra't nhanh cua may bay. Qu3n Jl ~lIl bom clnra rat nh ieu nh ieu lieu May bay viln tal Jff
b6 cM t /fiy cM n eo cho mau de bay toi nhun g rnu c rieu 6' xa. Ma ~ ~
chay nglfGCve dJu giup phi cang bay van tai va tr u e t11 ~mg vim tai ch6 ~
khong mat tlnh tao nguoi va hang hoa May bay tiem May bay tiem kich
hch !Jill ha cac m ay bay khae va t~l1
Micro va tai nghe duae ggn tren mOphi hanh doan
co ng d c m u c tieu nh 6 . Trl,J'c than g ~ii~
glup h9 Irao dOl thong tm v67 nhau va vai milt M t.
VU lrang h6 IrQ" cha cac dQi q uan
dum m at dat. Trlfc thang v?n tal
KHOANG rAr
Phi c6ng va hoa tieu (an h tren ) dang dieu
khien ch icc m ay bay chien dau F- 15 tu trang
kho'ing lai llam phia lren eling eua than may bay. Truc thilng vOtrang
1 h ung thiet bi va can dieu khien xung qu anh giup
hao go m phi
NH AN VIEN MATDAr
co ng ohoa tieu Nhun g n gu Oi lam viec tren m at
n gll'lYi gi l'IP p hi
dat dugc gQi la lIhan 'lien m at
cun g u! llh h ua n g
dat . Nh iem vl,! clla ho Ia sua I- - - -Xem t!lem-- - ---/
b,l y - va n gucri chua va bao dU6ng ma y bay. M ~ Y fl AY 22
xcp d6' Il,m g hoa , hung ngu Oi pill,! trae h VU kh i K HL 'H K HI , At' v i..KH I CAU 79
neu d61i may dam bao cho may bay chie n Gau
MA Y BA Y l lUJC T HA NG 122
bar van tai.
I)! NH I I LC
U NG T Rt ;o,; BI t :"
Phi cong mang Khl chien Mil, phi Cac nMn vien Iren luon c6 d u born va dan d uae. v A T REN K H0 NG 4(,1
thea ban ke hlinh dol1ll m~ t dM dung tay R ADA 54 !
hoach bay tren IIllfang khong co ra I/leu cho phi Cac kI su kMm Ira may 0 11 ( :-1 TRA NH n il::' GIOl r 7.\7
dju g6i, ph; cong niJ. cong biet cho nao bay ca'n than saumoi C HIE:-I TRA i' 11 n il'! G I U r 1l 73~
dU(Jc ha canl7 chuyen bay.
J
24
AIRPORTS
SAN BAY
HANG NAN! co TOI HON 100 TRI~U NGU61 qua lai cac san bay tren the HQ CHIIl"u
Nh frn g han h
giOi de dap cac chuyen bay. Han g trieu tan hang cun g diroc chuyen ella kh ach q uo c te
ph ai co ho
b~ng may bay. Du la nguOi hay hang h oa, neu m uon duoc van chuyen
ch ie n de nhan
bang duemg hang khan g deu pha i den san bay. Co mot so san bay eve k ~' da n g. Nhan vien
rong 16n. Ching han, tai san bay qu a e te John. F. Kennedy a thanh pho san b ay dong da u
vao ho ch icu cu a
New York, Hoa Ky, moi ng ay eo toi gan 1.000 may bay eat canh . Nh Cmg han h khach de
may bay q ua e te khong 16 eo the VUQ't qua hang nghin kilomet de den cac chu ng ininh viec ho
n hap can h la h op p hap . Viec su d ung ho
luc dia khac. Nhtrng ma y bay nho han thuorig thirc hien cac chuyen bay chi en da co til" th e ky XVI. nl n m g m oi ch i
n oi dia, van chuyen hanh kh ach den cac rung trong mro c va eo the ha canh d uoc sir dun g r(>ng rai ur h a ll SO narn n ay .
a nhung san bay nho cu a cac thanh pho hay dao . MQi san Tli IMp dieu khi€n
bay deu eo duemg bang de m ay bay chay .~~~. e6 tilt! nhin lhiy
loan b6 san bay.
lay da tnro c khi cat canh . Ngoai ra, san
bay eon eo cac dich vu tiep te nhien
May bay ouo: tiep
lieu va su a chu a. 6 nhirn g san bay nhien li~u Iii nhCmg xe
Io n eon eo nha hang va pho ng eh&xtmg d§u,
N HA GA
San bay Ian. hien dai can too hang ngh in nguoi phuc V\!. gay khi
may bay ha canh, nh an vien san bay phai hu 6n g dan . chi diem do
cho m ay bay. Han h khach roi may bay bang cau than g di dong hay
25
ALEXANDER THE GREAT
. . .. . . y ".
ALEXANDER DAI
. DE
.._
0,.
.
•
.
1- '
./ .~,~~
.~
~.,~.
.
' >f, '.
V A.a NAM
3 23 TRUDe e ONG NGUYEN , c6 m o t nguoi da ch inh phuc diroc m ot
. ~~ -
,
-.il llll
~
vu ng d at r¢ng Ian va lap ra m ot de che trai dai tir Tieu A (ngay n ay la Tho N hi Ky) den
~~, , ~,'{~~
, . · ' ~ . '~.
I., '
'''_
"
N gu m do chinh la Alexander h ay con diroc gQi la Alex an der Dai de. Alexan der
". {~);l.
o/.':,""'~: .,\ ,J,:' ''1:' ,," , ' laAncaD¢.
~Jlr
~ , : ,~, ;'" .f.} n trai cu a vu a Ph ilip II, ngu oi tri vi vuong quoc Macedon ia, m ot vuon g qu oc nho
,) , p'/._. .
'~
'\
~
' ,.. ~
..:t," '.... ~ ' \.fi•• l , ~ ~ /' be nhung hun g manh cY H y Lap co dai, Vao na rn 336 tr uoc Con g ng u yen , vua Philip bi
4. ;,1 ,," I '"
. :' '"
,'" . ~
i
'
am sat va Alexan der len ngoi, luc do e ng m oi 20 tuoi . Alexander la m o t vi tuang day
tham vQng va tai gi6 i. Nam 33 4 tnroc Con g n guy en , ang Qua quan xam chiem de ch e
ALEXAN DER Ba Tir r¢ng Ian do vua Darius III tri vi. Sau do , ang ticp tu c du a qu an di chi n h ch ien va
Alex an d e r (356-3 23 tr uo c
Co n g ng uy en ) khi co n tre thu diro c nhtrn g th i n g 10 ve van g , tao ra m o t vu ong quo c ro n g Ian tir Ai Cap 6'
da ra t du n g rn an h va th ong phia tay den An D¢ 6' phia dong. Sin h thoi, a ng da ~~~, ." ,., t( \ " .'
rni n h On g duoc rrict gia Hy
Lap Aristo tle da y do , Cling thuc hi~n, cuoc tru ong chi~h tre n 1,9 .0 0 0 km ' ~~ ' ,~X;(, , ,~\ , '~~. I,
chin h ru ngum th i y cua va khuyen khi ch viec truyen ba van h oa By ,. ' , ~, ~~ ,~ \\
min h rna bng co
OUCK niern say m e
De eM eua _____
Alexander Dal de
(334·323 truoc
Congnguyen)
NGVA
Quae gia phu
BUCEPHALUS tnuoc Cyrenaica Duong tie'n cong cua
Alexander thiron g cum ngva ra tran. Can ngu a - Alexander
cua on g co ten la Buceph alus. Tuong tru yen , Bucepha lus Vung doc hlp
la m o t con .ngua hoang rat dep va chi nghe thea len h cua Alexande r.
_ Vung phu thuoc
Kh i Bucephalus che t, Alexan der da ch o dung mo t tuang dai va thi tran
dat tU'Q11g dai m ang ten Bucephala de tUOng nha nen can vat tru ng De' cMcua Alexander
than h nay. Thi tran nay ng ay nay van can 6' An 8 0. cAc CDOC CH lN H CHIEN
Alexan de r ,1a b en h anh nh ieu cuoc
THA.NH PHO ALEXAN DRIA ch in h chi en , QUID Iinh cua on g
am 332 tm a c Cong ngu yen , Alexander lap ra th u cl11 g it h a n so v&i cioi p h uong
nhung van gianh ch ien th~ng vi rat
mQt thanh phO n ~m ben ba Dja Trun g Hai va
tinh n h u ~ va oUQ'c tran g bj tot. Trang
ong dat ten la thanh phD Alexandri a (dat thea tr~n Issu s na m 333 tm a c C6 ng
ten ong), Th an h phD nay nhanh chOng tra n gu yen , vo'i 36 ,000 q uan, Alexande r
thanh m ot cang lOn va la trung tam van hoa, oa oanh ba i d oi quan ) 10 ,00 0 n gum
hoc thuat cua Hy L<:tp , thu hLit rat nhieu nha cua Dar iu s HJl !lam sau , v&i 4 5 ,0 00
quan . ong lai oanh b?i Dari us v&i
tha, nha khoa hoc tren khap the gi6i , Ngay nay. 100.000 qu an t?i tran Gau gam ela,
Alexandria la thanh phO JOO th u hai 6 Ai q p,
Sau khi Alexander bang M, Ptolemy Soter· mot vi chi' huy euaAi I--- -- Xem them - - --;
Cap · diJcho xay dl/ng thIJvlen Alexandria dIJO'c cho Iii chlia tm hon
QU N-I D(J148
500,000 w on sach Ngay nay, thIJvien nay chi con fa pM tich.
H Y L",P , 6 DAI 310
26
ALFRED TH E G REAT
ALFRE D D ~I DE
LA EM DT TRONG NAM ANH EM CllA VUONG TOC, Alfred tro rhanh vua cua
We ssex, vu ng da t thuoc Tay Saxons, I11¢ t tron g bay vuon g quoc Anglo -Saxon cua
mro c Anh . Ong chao doi tai Wa n tage , Berkshire. Khi con nho, ong da sang Italy
a.e g~ p Dire Ciao hoan g Leo IV_Narn 871, Alfred len lam vua va tuyen chien voi
nguoi Dan Mach von da tUng xung dot voi ngu oi Ang lo -Saxon
TIED SU ALFRED DAr DE trong nhieu narn . Cuoi cling , ong a.a chien th~n g trong tra
849: Alfred Dai de ra doi.
Edin gton vao nam 878 va tat ca cac vuong quoc cua
8 53 · Th am Giao hoang a
Rome.
nguoi An glo -Saxon deu ton ong lam vua . La mo t
87 1 Tro th an h vua cua
chien binh du n g cam, mot vi tu ang vi dai, Alfred
W essex.
bo bien
qu yen . Nlnrng thanh t\YU rna Alfred
901 Qua dm tai W in ches ter.
Vien ngoc Alfred ouoc cho la
on g duoc gQi la Alfre d Dai a.e. lam vao uc sinh then ciia ngei.
27
ALPHAI3ETS
, / .. ~ .~. ' , ~e& --.. 0-"\. Trang bang chiJC<11, thu tv cac chiJ
~
I1mh nay.
- - - - - - - - -
28
AJl ERICAN CIVIL WAR
Hoa Ky khi mroc n ay phai dirong d all voi nhi eu moi q uan n g~i , tro n g
do c6 van de n6 k 6 m ie n n am , che dQ n 6 l~ an d iro c du y tri oCall a
m ien bac che GQ nay da GUQ'c bai bo. Khi Abraha m Lin co ln , ng Ll'o'i
phan d c i lai ch e GQ no l ~, G~C elf Lon g thong Ham 18 6 0 , cac b an g
mien n am ly khai kho i Li o,n bang, hi nh tlia n h Lien m in h mie n nam do
Jefferson Davis lam ton g thong . CUQc chien n o ra vao th ang 4 n am
18 61. Tu ong Ro ber t E. Lee , m ot vi tu a ng tai ba , oa d an d at q uan Lien
m in h m ien nam. Tuy nhien , qu an GQi cua mie n ba c d6 n g h 0 11 va mi en b ac
lai co nhieu n gan h nghe phat rri '~ n ho tro ctac 1\l'C h o quan do i , tro ng khi Q UOC GIA B~ PHAN CHlA
N aill 1860, cac b:m g <fa gi;i i
do kin h te mien n am ch u yeu la n 6ng n ghi¢p . CUQc ch ien die n fa kh o c liet, p h o n g no le va cac ban g van
cuoi cu ng quan Lien minh mien na m d a th at bai vao narn 18 6 5 va co n ehe elQ no
I¢ a m,"c phan
nhieu vu n g cu a mien n am bi tan phi . Ch ie n th an g cua Lien c h i. nhu ba n
b an g keo th eo viec ch am dirt che d Q n 6 l~ tren to,111 dat mroc do i rcn.
18 60 : Ab rah am Lincoln (tic cli 186 2 : Ch ie n t ha ng cua q uan Lien thu a (',. Vicksb u rg va Ch atta nooga
cAc DOTQUAN
t(jng th6 n g .
m inh iai I'rcd cri ckbu rg . 1864: Tu6ng VI' . T . She rman ell a
Ph an 10'n cac doi q uan tran g
186 0- 1861: 11 ban g m ien na ru
18 62 : CU(K ch ien trc n bien g i (r~ Lien bang ch ie m dm)'c Atlan la.
cu ¢c n¢ i cl M n My deu IJ. bO
tanh kh lii Lien ba.ng ya gia nhap
tau chien Monitor va A1co/Tilll.Jck. Gco rgi~ va bat dau ch ien di c h "ha n h
b inh . To ng ~O qnoin ci hai phe /''1
q u ail Li(,n m in h.
quill1 ra b ie n " ,
nfi ra.
tIXCillg U lysses S. Gra.n t Clla Lien I---- - Xem them - - - -l
186 1: Ch ien th ng ella qua. n Lien 18 6 3 : Ch ie n th ~ n g ella. q Ui n Lien
ba.ug. CU()c c h iCn ket t11lic.
m inh mien nam t~ i Bull Ru n . mi n h mi en nam t~i Cha.ncc llo rsviJle. A BR.\ H."M I.I :-':COLN ] Y2
186 5 : Ch i; d o n() I¢ c ham dlrt tren
18 6 2 : PllOng ttla m ien nam lro n g 18 6 3 : Quan li en IIlinh m l ~n na m C" GDC) CI1 11 ~\1 Hl'L 1'0:0 L E ~ ()J
nh ie u lha n w i n /-lo a K}·.
thu.l tran ci' Gett ysb u rg . d anh d.1u L ICII Sl:' ll OA KY 7n;
L -- -- - - ------
29
AM ERICAN RE VOLUTI ON
T RAN LEXINGTO N
Ngay 19 thang 4 nam 17 75,
quan Anh roi khoi Bosto n ,
Massac h usett s de chiem cac n ha
kho q uan dQi 6' Con cor d. Tren
du ong di, quan Anh g~ p moi
doi qu an co vu trang cu a Hoa Ky
tai Lexin gto n . Xun g d o t dien ra
sau do va la tran danh dau tien
cua cuoc chien.
30
ANG LO -SAXO NS
v
.J IJ
,l\ (
NGlJOI ANGLO-SAXON '~
7
(
N AM 449, VUA VORTIGERN cua vu ong qu a e Anh rhay kh6 e6 the dan h Qua i diro c J!s;
quan xam hroc Pieto va Seotland n en a 3. m oi n himg bo toe Ger m an (gam llgum ~1 , \
I
Angle, Saxon va Jute) den a e giup do. Tu y nhung nguoi nay e6 xic h mich voi ngu o'i ?
Anh song ho van tap hop voi nhau th anh m ot quae gia h un g m anh - qua e gia n glo tJ ( Northu b(!8
¢
Saxon . Nh ung narn 6 0 0, ho a3. quay nguQ'e lai danh Quai n gu m Anh ban X l Y va gianh
quyen eai tri hau khap da t nuo c. Luc dau , qua e gia nay bi ehia re th anh ba y vu on g (
quae nhung dan dan hQ'P lai th anh ba vuong q u a e va duo c bier den voi cai ten Engla MerCia
land hoac An gle lan d (Lan d tran g tieng Anh e6 ngh ia la dat) . Ten mroc An h n gay na y
Wessex
(England) bat nguan rir do . NguOi Anglo -Saxon tri vi su o t 500 na m rj r'" -,"""~-,,,-,..-
sau d o , eh o toi na rn J 0 6 6 Trang kh oang th oi gian n ay, cac LANH TH6 e VA NGUOI
NGLO-SAXO
quae vuong trai qua nhieu tran chien va ke; giao voi Cua i th.:- ky IX, lan h rho cua
ngum Vikin g , nguOi Dan 1?-eh . Ca d oc giao duoc nuo c Anh Anglo -Saxon bi
. "' . 0
ANGLO-SAXON
1
TpJ..N MAIDON NHA TmC '
am 99 I , nhung n gum Essex do UNH MUe EDWARD
I Brihtnoth cam d au d a th am gla cuoc
8 01 song h~n g ngay cua m ot lan g Anglo -Saxon N gu Oi cueSi cu n g th uo c
dien ra xung quanh ngoi nha tiec . ha ti~ c Ii d on g do; vu a Alfred la
ch ie n t~l Maldon, Essex, ch ong lai m ot ngoi n ha tQng lon , no; m oi nguo; den h oi Linh muc Edwa rd ( 100 2
5.000 q uan VIking do Olaf 11Qp va an uon g. Nh un g doa n hat rang thuong 10 66 ) da lap r a til vien
Tryggvason dan d au . Quan VIkin g Westmin ster va duoc
den day h al, doc n hun g cau chu yen th o dal cl:€ phong lhanb vao nam
thang tran va tra nen hun g m~nh mua VUl cho nh ll11g vj khach dang uong mQ"U. I 16 1, On g kh on g pltai !<i
hon. Nam 1016, nuac Anh bi N goi nha nay thu Qc ve lan h chu a dia phuong m ot vi vu a manh m e 11(;1)
ng um 8an Mach cai trL Tran d a m ae. cho cic
can th an
la ng u ol Norm an dy tIl vi
Maldon duO'c mleU ta kha cu the VU A CANUTE vuong glla c. Ed....va rd
trang bai thO' Tran lvIaldon N am 101 6 , n g u()'J Dan Mach da kh on g co can n en sau kh i
dUQ"C viet vao the danh b ~1 nguC:>1 An glo- Saxon va on g che t d a d ien ra m 91
ky x hoac ch le m ngal vang cua n ua c An h cu oc tranh gi ~mh Ilgoi
Ho an g tu Da.n Mach la Can u te bau , d6 la cu e}c can h
the ky XI. tranh giCra W illi am ,
ha y ca n gql la Cn u t (99 + - 103 5)
trcy rnan h vu a n uue. Anh 0 n g nguol Normand y va
la m al n gu01 ra t QUO'C yeu Harold , an h re cu a
Edward . W illia m k h~ n g
me n, cai tq san g ~ ua l va
d m h r ~ng Edward cia htTa
th on g q ua n lu eu bo luat d e tru ye n n gol cho m inh ,
Glao va
laP l ~ i trat tlX va d uy tn p ho n g ca n Harol d n OI d ng on g
khlen lam
bang go tu e. tap quan c ua nguol An glo -Saxon . Na m J 0 19 , ong
treY th anh vu a Dan Ma ch va narn 10 28 o n g d Oilt luon ca
m 6i la n g u01 ke th ua
nga i vang xlrn g d an g
cay can bi
n gal van g clla n g uOi a U y. Tr o n g thOi g ian ng ~ n , nua e. n hat CUOl cu n g Haro ld
An h va Scan d m avla d a trO'thim h m o t d e che. len lam vu a nam 10 6 6 .
31
:\,GUOI ANGLO ·S,\ XON
TRUONG CA BEOWULF
Da y la tac pham van ho c d6 so n ha t diroc viet
.fl.!,: () pp .
ban g n go n ngu Anglo -Saxo n . Tru ong ea ke
- ' '" ( :,
••..•~';" Iol,.",,'"
ve ngum. anh hung Beowulf chi en dau voi
-.-: ,':"..7.'
hai me con qu y Gren del h un g ac da ng de
'-. '"
d oa den song than dan ella vu a Dan Mach
Tic p htim noi n en g nhat eua Bede la LIeH SCT VUO NG Qu6c AN H 696
32
ANIMALS
DONG
. .
VAT
ECH
VOl KHOANG 30 TRI ~ U LON , G¢ng vat Ia mot Cling glong nhu tat ca nhlmg loai cl¢mg vat kh ac,
trong nlnrng nh6m sinh vat Gong GaO nhat tren con ech xanh nay co the nhan blet ve m al truon g
'Z2~:.~u~
x~ng:Bu
q;=
anh . di chuyen, tim h em thuc an va
Trai Gat. C6 nhurig loai va cling nh6 be, c6 cau ~ sinh san Ech thu oc lap lu an g cu.
tao don gia n nhu bot bien, lai c6 G¢ng vat IJ. ~~~Illr...- nrc la clQng vat vua song
clUO'Ctro ng rnoi
kh ong 16 nhu ca voi xanh. Gioi G¢ng vat .-"'!, .1llIl tru6ng nuoc , vu a
GUQ'c chia thanh nhieu nganh , tro ng moi song clUQ'C tren
can .
nga nh tiep tu c chia tha nh cac lap. Vi du,
nhim thuoc nh6m cac lo ai an can trung va
cling thuoc lap thu . Tat ca cac loai thu
deu c6 xuong song. D¢ng vat la mot sin h
vat c6 the an uong , di chu yen va sinh san .
Va ng GOi G¢ng v~ t g6m cac giai doan sin h
ra , phat trien, tru6ng thanh, sinh san roi
che t di . Chung an thir c an Ge n uo i song va phat
trien co the. Thirc an cung cap nang IUQTIg Ge dong vat
van dong, di ch uyen. Mo t so loai G¢ng vat khong bao gia di
'"
chuyen , vi du bot bien danh ca GOi bam tren nlnrng tang da 16n nho
Bo XUONG TRaNG
D¢n g vat diroc chia thanh dong vat C0
tren mat bien . Nhieu Ioai G¢ng vat da b~ tu yet chung nhu khung long xu=g song va dong vat khong co xU011g
va chim ciru : nhieu loai khac, nhu voi va ho, cung c6 th e bi bi en mat son g. D¢ng vat co xu=g song la dong
neu ch ung tiep tvc b~ giet hai tuy tien Ge lay da va xu ong. vat co bo xu = g tra ng va co mo t co.
song. Cot song duo c cau tao b~ng xu=g,
Nao, trung tam duy chi co mot so loai a bien nhu ca ma r
Mdt, mot trang nhtfng glac aieukhirfn cua co xU011g song b~ng sun
quan chinh va Iii mot bo CO' thrfva fa mot
phan cila hi! thi'in kinh b6 phan cuahe Hop so tao b07 xuong
th3n kInh gdn chat V6'1 nhau
DON G VAT CAO NHAT
Huou cao co Ja clang - /" Hau mon, airfm CUOI cua he tieu """
sun g
- Xuang
chi sau
Da day, m¢t
b6 phan cila Co quan Sinh
hi! ti{w h6a ~
dt,Jc, m¢t b6 phan Xuang ban chan,
Tim, mot b6 phan cila h~ Sinh san
/. mot b6 ph;;ln cua he
cila hi! tuiin hoan Dot song va xuang
J. xuang co
t?Othilnh cot song
Nor TANG eUA DONG vAT c6 XUcJN G SONG BO XUONG
Ben trang cua d¢ng v~ t co xU011g song nhu con ech phia tren Dong v~ t co xuong song co cau
co rat nhieu b¢ ph~n khae nhau duQ'c goi la nOl tq.ng. Moi bo tru c bo xuong lUang n,l' nha..,
phan trang noi tq.ng co hinh dang, kich thuac khac nhau va nhung kh ac b i ~ t ve chi tiet d"
dam nhan mot chuc nang khae nhau . Nhieu b¢ ph~n co lien ph u h9'P vai cach so ng. Vi dl!.
quan ve chuc nan g hQ'P than h m¢t h¢, vi d\l nhu h¢ tieu hoa, ech co xllon g chan sau dai \ , i
he sinh san. H¢ th ~n kinh va h¢ hooc m on dieu khien va phOi kh a " M nh ay. n :t ca d¢n g vi t
co xu on g s6ng cleU co hop so
hQ'P hoat d¢n g cua tat ca cae h¢ khae trang CO' the. chlra nao , nhli11g ca qu an cam
DONG VAT NHO NH AT glae quan tra n g va hai dOl chI.
DQn g vat nh a nhat la d¢n g v~ t dan baa . clu a c gO! la clang vat nguyen Mot s6 lo?i xuang nhu XU01ig
smh . Vi nhlmg don g vat na)' qua nha n en ch ung ta kh ong the nh in so g ~n vai nha u ra t cha t ch '\
I
.. ~ ~ p~ng mat thu6n g clUQ'C Cae [0 ;11 thtl nha nh at Ia doi mlii \9'11 va m ot so lo?i gan V01 n.hall b,,;
chu¢ t chu lun savi , loal chu o t nay chi dal 6 cm k€ ca clUOI cac kh ap S1,U1 nlm xllvng ch '
33
DONG VAT CO XUONG SONG
Bo XUONG NGo Ar
Nh ieu do ng vat khong xu on g so ng n hir
Ca, G¢ng vat hrorig cir, bo sat, chim va Can nguot
thuoc dong sau bo , nhen c6 bo xuang n goai. D6 la
th u la phan nganh t611 nhat cua G¢ng vat co vu 1611. lap va clin g ba o phu ben ngoai co' the.
vat c6 xuang son g . Chim va thu thu oc
Bo xuang n goai co cac kh op mem mai
G¢ng vat Gin g nhiet, tire Ia chung c6
phoi h Q'P voi cac co a· ben tro ng n ell
the giD: th an n hiet a rmrc on dmh , vi
con va t van co th e di ch uy en . Bo xuang
v~y van c6 kha n an g hoar Gong tot a n goai c6 chirc nang bao ve va ho tra cac
n hiet G¢ thap . Ca, bo sat, dong vat
co quan ben tr on g. Bo xuang n goai rat
luong cu th uo c G¢ng vat bi en n hi ~-l--..I
clmg va kh on g th e ph at trien t611 han .
vi clui n g kho ng th e on di n h GUQ'c
Khi co n vat Ion len , bo xuang ng oai da
than nhiet.
LOp bo sat baa
gia se bi lo t d i va th ay the bang tap
g6m roe, ca x uang kh ac a phia d uoi . H ien ttIQng
sau, rjn va LOp luang cu na y d iroc goi la lo t xac.
tMn Ian... LOp chimbaa g6m baag6m sa
b6 nang, Oij; bang, giang, coc va
mong bi~n ... \' .. ech Tom oencen la loai glap xac co
he va; tom, cua va torn hum
~_ · ~.~A~
;..~~.~__~~~~~~~~=~f4~.;;;~~~~~~:;;:"-
' . :jI
1 e- • thir' nh-'
at
m at rung 10 th eo.
~
,~ , .".
J
fhuy ouol
_
-..-.-//- '.'1L-~;;:~~I _, .
\ ( ' '
.' Bang quang,
,
-",- '-' -
.
Mot trang niim
aoi chan co
ba baa
C ON T RU;-;C 350
- _-_-_ _ LO
_A1
_:B : ~
34
ANIMAL SENSES
TATcA DONG VAT nEu NHAN BIET duo c m oi tmemg xun g quanh. Xuc
giac, klnru giae , vi giac, thi giac, thinh gi ae la narn giae quan rna loai va t va
can ngu61 dun g d e phat h ien n hirng gi dan g di en ra xun g quanh. Tu y
nhi en, giae q u an cua d¢ n g vat phat tri en han nhieu so voi COD n gU'm.
Mui cho rat thinh voi mui, vi v~y ch6 "cam nhan " the gi&i xung quanh
qua cac mui va huang cung gi6n g n hu can n gu m nhin thay anh
sang va mau sic bing mit. Nhieu d¢ng vat, dac biet 1.3. ca, c6
GrAc QUAN
the dinh vi duoc vi tri cua minh vi chung cam nhan duoc dien SAN Mor
sinh hoc do cac sinh vat khac p har ra. Ca cling c6 the phar hien Ca map co the ngtri
thay mui m au tra ng nuoc each xa t61 hang tram m el. Khi ca
diro c nhimg rung d¢ng trong mroc nho m ot day co quan cam map tien gan oe n con m61. thi glJ.c tinh tuang va th u q UID
giae narn 6' h ai b en sirori . gQi la co quan duorig b en . di en truorig du oc phat huy oe ch um bi tan cang con m6L
Cac gi ac quan cua dong vat clin g giong nhu hinh dan g co CO' quan khltuglac cua ral ce c6 thi
phiJt hlennhl§u loal mUI trongkhOng
th e deu trai qua qua trinh tien h oa va phu Thuy tmh thi hOI tu anh khi NhtJng CO'quan dac blet naynam
h Q'P voi nhu cau cua can va t. Lo ai ca hang sang vao trong mit dJ tao trong min, tren dlnh cua khoang mUI
ra hinh anh ri5 net.
ra t it sir dun g m it do chu ng so n g 6' \
nhimg noi tam toi . Tha y vao do, cac MOl dung de phat h,en
giac qu an khac cua chun g nhir xu c mleng va sac r81nho
chung ra
giae, khiru giae lai rat phat
Chan truoc tnich ------------:;;I"i- . ~~
trien . Mot so d¢ng vat c6 hIYP v67 vlec xU- Iy
giac qu an rat dac bier. B¢ thtic an. Ral ca
dung chan de tach
rau dai , m u ot nl nr long to' vo so,
Ral ce nghebangcecti
cam nhan cac rung
De. 16ng gllJp ral ca cam d(jng daP vaomang
thu duoc cac rung d(mg, va nh ~ oi gtuo ral ce glCr
cham nhe. ap suat100, noi chang bang, cec ong
n6ngva lanh. chtia dlch nho xiunam
Rau fa CO'quanxuc glac. d8ng trong tal c6 tac dung
th61 cOng rat nhay cam vOi cac nhunhCrng chlecmay
rung d6ng nenrfit hCru ich cho do gluP ralca cam
a
ral ciJ khl vung nuCrc t61. nhan duO'c trong luc
RAr cA
Trang khi rai ea bien n oi len tren mar nuae an so. cae giae quan eva
/ no van lien tve gV1 th on g tin ve moi tWOng xung qu anh tal nao , Giac
ban
' /
quan eva ral ca baa ga m m~ t, tai, mui. lum. rau. lon g. da va thv quan
Mong vuot <
va' / ong
'
chan fa cO' quan xlic than g bang . Ng oai ra , ca n thu quan su'e cang a kh6p va CO', truyen
glac rat nhay. thong tin ve vi tn eua CO' the . Mui n h i:mg can so bi nhiem GQe h o~e
nhi:mg gQ1l song do vay ca m~p t<;lO ra cling nga y l~p tu c d.n h baa ch o
rai ca biet nhling n guy ruem c6 the xay ra.
CH6SAN
Ch6 san la eh6 GUQ'e hu an lu y ~n
G~ C biet de san tim. Co quan khUu Kha nang danh hiJI cua CM san gi sat mO,
giac cva chUn g c6 the nh <;l y gap ca ch6 san tot den nOI n6 xuong aa't de'
c6 the nh6'mUI da danh hiJI
trieu Ian so vm khUu giac cva ca n ngm trong nhl§u
n gu m., Ch6 san c6 the phat hien ngay, "
./
35
TH(J e AM NHI ~T
Ran vip e (m o t trang nhLrng loai ran do c a cha u PhI , cha u A va chau C Ae GIAe QUAN
Au) 1a loai rat n hay earn voi hoi nong. ChUng co th e pha t hien th ay e UA eON TRUNG
tia hong ngoa: do nhung d ong v~ l d~ng nhi et rum ch uo t phat ra. V] tri cua glae quan
Nhung tia nay di vao trong cac hoc nho nam a hai ben 10 m ui cua ran dQng vat phu thuo c vao
va tru yen oen oau da y than kinh thu nh iet a ben trang . Bang each eac h son g cua tUng loai .
lk dau san g hai ben , dn co the xac dinh diro c khoan g each va Vi du , ru oi co ca q uan
huang cua con m ol. No tham chi con tan co n g duoc co n m oi vi glac la lon g chan a
a
m ot cach chinh xac noi kh ong co anh sing. d e xac dinh thirc an khi
~}~~~ NEM KHONG KHI ch ung dau len . Cac hoat
Tal d cac loin r ~n dQng cua dong va t cling
':":) ...-c-
deu "ncm" m UI
cho ta bie t n o sir dung
trang kh ong kh i
ban g each me 1u 61 ra glac quan gi. CM u chau
ngoin. Cac mill trang khong khi dong lai phar ra am th an h de gQl
rren chat dich hror va duoc dua v ao mleng ban tinh hoa c du oi ke
ran. Bang each nay . dn co the thu. vi vay chung can
barn thea co n mal, tim ban tinh
co th in h gia c phat tri en
hay phat hien ra nguy h iem
va tren thuc te dung la
Ran co cam
th@ nhan ouoc cae n h ll thc.
rung rJ6ng do cac rJ6ng vat Mat tmh d@ phat
rJang dl ehuy@n khae gay re. hlenke thu
RAu
D6i rau dai cir d6ng lien tu c
THV CAM TU
Mo l 56 dong vat co co the nhu m ot loai ., ....
la ban va duoc ch u ng su d ung kh i thuc "Tal" ehau ehfiu
hi cn nhliTIg chu yen di dai, Loai - '.~~~~ ehil yeu aooc dung
birorn monarch di rru tren rJ§ phat hlen am TAr 6 BAu co:
thanh do nmmg Chan khoeglljp I Chau cha u (an h
khap vung Bac My n gay
con ehau eha'u eM u eM u nhayxa
khi m61 no val m an , tranh nguy hllm.
treu) co tai 0 dati
khaephat ra g6i Ma ng d a mo ng
Co me ch u n g co m6 t
chat ch u a nr nr n hi en o cha n cha u cha u
duoc gQI la cac te ru ng len klu ngh e
baa thu nr, Mot 56 th ay am th anh cua
uha kh oa h oc cho ban tinh phat ra
ran g chung dVa vao til'
trucm g cua Trii dat de /
lim dnemg b ay TAI NHU RABA
Doi tai to Ian cua Gi.o tal to co th e
t~ p trung cac song am vao sau
tran g tai. Mal tai co th e ven b
THV cAM DI~N len de phat hi en huong phal
Co the d6ng v~ t tao ra xu ng
ra am th an h . Cao tal to co th e
m en oho , da e blet la tran g
cae w. M o bang da cua thti n ghe thay [ieng ffiQl con b9
m o V!t ral n ha y cam v&i cae sa mac dap tren eat each
dong <lIen tra n g nuo c ch un g vai m et. N goa i ra , d OL
Chung co th e tim th ay t6 m I
tai to co n glUp cao tai to toa
tran g bun nh a vao viec
bar nhier tu cac mach m au d e de
p ha t hi¢n ra cae xu ng <l Ien
p hal ra til:clllec dUOI d ¢>ng cht u han dum anh nang sa mq.c
da y cua can m oi .
36
ANTA RCTICA
CHAUNAM CVC
V 61 DI~N rtcn 1611 h an nuoc My , ch au N am Cu e na m duoi m o t kh oi bang
khong 10 day toi 2 km. Cha u Nam Cue n am gifra eire na m va duoc bao quanh boi
Nam Dai Du o n g bang gia. Nlnrng can gi6 100 tao ra m ot van h dai bao xu ng
quanh ch au luc na y , h in h thanh ne n suang mu va nhirng tran bao tuyet du doi .
Day la vung lanh nhat va n hieu gi6 nhat tren Trai dat. Th arn ch i, trong mua he
ngin n gui, nhiet dQ ch i nhich len tre n nhiet do d6ng bang mo t
May phat song v6
ch u t va chi c6 mo t phan bang tan ra. Mu a dong , nhiet dQ tuy~n giup cac nha
c6 the xu ong toi -80° e. Rat it dQllg, thirc vat c6 the ton tai khoa hoc theo d6i
Narn 6 diem cue nam cua cuoc chuy§n aong
Trai dat , chau Na m C\I'e tren can, nhung 6' vung bien bao quan h lai c6 ra t nh ieu ca cLla chim canh cut.
ch icm di en tieh khoan g
va dong vat c6 vu . Vi khi hau kh ac nghi ~t nhir vay n en
14 trieu km 2 Nam My va
New Zealand la hai vuug gan khong c6 con ngm':Yi th u ong tru 6' day. Nh trn g n gum tren
voi ch au Nam Cu e n h i r. Diem
cha u l-Iam Cue ch i la khach d u Itch, cac nha khoa hoc va
eao nhat la day Vinson Massif,
cao roi 4.8 9 7 m . nhan vien lam viec trong cac tram n gh ien ciru. Tu y n hi en ,
so n gu m it oi na y cung lam cho om nay bt 0 n hiern . Vi v~y ,
ng ay nay con ng u m da chu y toi anh huemg den moi twan g do
du Itch va cac hoa r dQn g nghien ciru. Nh uri g rnoi quan tam kh ac ve m oi tnrong
N HI~T DO(; NAM C'()'C la nan danh bi t ca bira bai va 16 thun g & tan g o zo n phi a tren Nam Cue .
King Geor ge. nai eo khich s ~ n 80 ph ong d;mh eho kh aeh du heh .
Hang nam , Nam Cu e tiep dan hang nghin khaeh du l1eh oe n cte
Sat
400C: Cao su to'ng
hop tra nen g/()n, ca
the'nguai a6ngbang
nhanh ch6ng.
•
•• KHoANGsAN
Nam Cve ea
nhi eu khoang san
nhu Yang. do ng, ur anium va
niken . Iuy nh ien , viee khai th ae $[:
lam anh huan g oen
m6i tru 6ng
de ton th uan g noi day .
37
CH'\ NA;\ . q rc
- - - - - - -- - -- - - - - - - - - - --
m BAa v~ cA Val
Jt
"ti i
1,r;1
/':,.
Nru C6 ng m nh
co chi
0
Thu do Thanh
ph6 k'ru
• •
Th anh
pho nho.
o
soIJ:$u THONG ICE voi ngay cang it di , Mot hiep dinh qu6c te aa du oc ky ket vao
\ Nlli t:rehus
3,794111
l ..,..
\
.~ ~
"- Georgi' V
B
LOlld
THEM BAN G ROSS
Them bang la nhiing tang Mlii,lclart'
bang vinh euu lien v6i a{h ,.,
va auae eae song bang
b6i aap lien t(Je. TM m
bang Ross day tit 183 m
aen 914 m va dai khoang TH vac Ti LEo
966 km, ..... o 5 0 0 1000 km
.... ....
/r:.11111 ' ' .. L III
{I II( ill". (, : I ' I
~ ~/ I {J I i U•t I til __I') _ _ _ . n 500 1 uno d.'m
38
l
ANTS AND TER..!'vIITES
KIENVA MOI
KHONG AI BIET DUO'C CO BAO NHIEU trieu con
kie n va m oi sinh son g tr en hanh tinh na y. C6 it Ong thong
nhat 9.000 loai kien va 2 .750 lo ai m oi khac nhau. " khicumal.
at
~:/
I
i ~~
Chim gtiJa
n am - thuc an d uy n hal
flh-cmg eon v~ t IOn eon ella hen ci t la - sin h DOlS6NG HOANG DA (; cllAu PHI 20
(
son g lam thu'e an . tnrol1g tren Qon g h on DO NG VAT .; 3
~'
, .."/' . '~ . V ' I
- - - - -'---
39
ARCHAEOLOGY
? ,,?
KHAOCO HQC
DOl v61 MOT NHA. KHAo CO, viec dao boi dat de tim m ot chiec bin h vo gion g
nhir "veri len birc m an thoi gian". Moi manh nho rna ho tim duo c lai giup birc tranh
ve qua kh ir th em h oan thie n . Khao co hoc la n ganh ng h ien CUu cac eli tich , di vat ...
cua nhan loai trong qua khir, nhung n ganh na y khong gion g voi sir hoc. Cac nha sir
h QClay dir lieu duoc ghi ch ep lai lam ca so n gh ien ciru, con cac nha khao co lai
ng hien CUu dira tren nhimg vat the con hru lai. HQ dao b oi. khai quat trong long dat
hoac diroi mroc de tim cac mau xuang , binh lo, hoac bat ke thir gi rna ngulY! xira de
lai. Ngoai ra, ho cung tim cac loai ha t, cac canh dong va cac dau hi eu kh ac ve viec con
n guOi thoi xira sir dung dat trong bao lau . Nganh kh ao co hoc kh ong chi lien quan
den nhtrng gi bi chon viii ha y nlnrng the h~ da qua rna con giup dir doan diroc nh ung
gi se den voi xa hoi lo ai n guoi Vung khal quatauoc chla 0 vuong (f~ nha
HEINR ICH SCH LIE.!viAN N
Nam 1870, nha khao eo ucn
trong tuang lai. No chi ra ring ___~ khao c6de dang ghllal cec phat hlen ph ong ng uoi Dire la Heinrich
~
n hirn g h anh d¢ ng cua con Schliemann ( 1822- 1890) da tim
Trang cac bee anhhlen thay di tieh thanh Troy a Tho Nhi
n guoi va su thay doi khi hau .- ~ truong, cae vach sun tren K)'. 6ng cung la nguOi dira ra cac
h ay moi tnrong co th e phi ~ cot sao gtup de dang quy rae khai quat CO' ban , ehing
<; bier cucc kich han nhu liru giu' bin ghi che p. Tuy
huy roan bo c¢n g dong. tnuoc c6vM· nhicn, khong ph ii hie nao ong
co.ng tuan theo qu y d e cua m inh.
Vi qua no n n6n g tim kiem kho
bau nen do i khi ong da pha huy
nlurng vat rna on g aan g tim kiem .
Nen bang(fa pM n
(fju tM ky XVI.
tra ng anh tren e6 nien dai tu ThOi dai Nen lat (fa
P H AN TANG
tim thay di v~ t o:e xac djnh mang d6i moi cua moi di
- - -- - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - --
40
KII,\O c 6 110 C
_-~_d
ma ong oa oao ouoc.
GIA DINH LEAKEY
Gia din h Leakey d a eo nl urng kh am pha quan tran g ve
ngu on goe loai nguol . Louis va vc: la Mary khoi ngh J~p
aO ld uvai Gorge, Tan zam a (ch au Phi) vao nhirng n arn
19 3 0. T;J.i day. l19 oa chi ra ding sir song cu a co n n guoi
XUaLhien each day 1.7500 00 nam va qua. trinh tien
h oa cua loai ngu6i bat oa u tir chau Phi chir khong
phai tir chau A nhir rn oi ngll'01 nghl. Tir nh irn g nam
\ ] 96 0 , eon trai ho la Richar d da ke me su n ghi ep
nghien ciru va n gay nay Richard eho d.ng 10aJ ngu Cfl
xuat hi en each day hon hal trieu nam .
T Au DAM
Sir ph at trien cua cac thiet bi Ian hicn dai tra ng 50 narn q ua
gillp cac nha kha o eo khai quat cac khu vu e diroi nuoc. H o
MO TU TANKHAMU N SlY du n g nhieu ph irong phap kha i quat nhu a
tr en can Ph an
Vi ce kha m pha ra ng o l rna Ian cac n h a kha o eo diroi nuoc tim b ern xac tau dim , tu y
ella Tutan khamun la rnQt nhien doi khl h o eDn g p h at hlen ra cae vu n g oat , eo ng trinb
tro ng nhtm g su ben no! bat va cae th ) (ran eu a cae n en van minh eo xua .
nhaL tro ng I,ch SlI nganh
kbao co h o c. Tu tankharnun
La m Qt hoang de tn~ cai trj
Ai q p 3.5 0 0 llam tmac. f-- - - Xem 'i1em- - - ---I
Narn 192 2, nha kh ao co TH O! D ,\ I D O DONG 106
4\
ARCHIT ECT URE
KIENTRUC
MOl CONG TRiNH xAy D1JNG rna ban n hin thay nhir nha cira, tfU'cYUg h9C,
san ba y d eu diro c th iet ke boi cac kien true su oTir "arch itect" - kien tr ue str
bit ng u 6n til tieng H y Lap co nghia la "ngu m xay dung", Nhiern vu cu a cac
. . _.":;- _ _,~__ ~~_-:- : ""'-=_=-__ cb- kie n true sir la thiet ke va xay dV11g cac toa n h a dep m at, th iet th uc va tien
- ~: : ..' -- nghi. Kien true co nghia 1a thi et ke va n eu ra each xay dirng m o t cang tr in h .
Bee thap Sanehi duoc xay
dung vao nam 2QO truce ~~ . CaC phong each kien true tha y doi t heo th ai gia n va m o; n en van hoa
Cong nguyenij AnD¢ d~
tho Dire PMr.
l 't ; ! l:~, j ':':[J.~~::--r
-- ~ - :t~ --<~ ...c:-.co m ot phong each kie n true rieng . Vi v~y , h en tru e co
., l"I'f --' ."",
thecho
• - -' II . , I !~ 1 ~''':.!:~' _ ' _~'1 ~ - ~ chung ta bi er n h ieu dieu ve co n n guoi. Vi du , n gu oi H y Lap
Nam 44 7 truoc Cong
nguyen, hal kien true sir
I ~ -1' co dai xay dl.l'n g nh ~l11 g toa nha ~ 01l giall, can ,d oi th e hicn
nguOiHy Lap fa fetinus . ;I each son g nguyen tac ella ho. . Kien true sir la
va Callicrates da thiet
kri ngoi cJi!n I . nhtrn g tl gh~ si sang tao ra cac toa nha. Nhun g
Parthenon cJ~ tno
nif thim Athena o -~l!I;~~~I=~~~~~ ~ khong gio ng rum cac ~gh~ si khac, ho phai ba n
Athens, Hy Lap. ~ _ • _~ __ =- -,
. y nron g tru o c khi bat lay vao tlnrchien tac
VOi nhiIng hang eot ~,--~ 6-~- -:-¥?~:" .
pharn cu a rn in h.
trang nha, Parthenon la mot hinh imh
l.l y m ot cai m ai hinh tam gik. Moi ph on g each kien tru e suo dung
m o t so loai co t nha't d lnh. Tuy nhi en , tat ca deu cion gian va deu
dan den ho an hao. Kien true La Ma p har tri en m uon han va co
th em cac vom rn ai .
VOi nhifng t<ing mai cong thanh
nha. chua la ncri iiuoc xay dl,mg
d~ tno Ph?!. Ben phai la hinh
anh ngoi ehuanJm trang khuon
vien cJi!n Yakushi-ji 6- Nh?t. MOl
chi tiet trong thie't ke ngoi chua
Nha thO-Ian Milan 0
LLOYD WRIGHT
Kicn trlle SlY nguai M )' !'r;lllk Uoyd
KIENTRUC SU
Khi ban muon xay m ot ng ai nh a, b<,ln ph ai
Wri gh t (1 86 9- 19 59 ) co an h huang
lon den nhi eu h en true su khac. 6ng tim den kien true SU, n6i eho hQ bi et ehin h
\
co g ~ ng tao ra m Qt cam giac r¢ng rai ve \ xac va chi tiet nhfm g gi b<,l n m uon . Kien
kho ng gian va lam eo ng trinh ella minh _________' tru e su cling phai dUQ'e bi et mvc dieh sir
h oa hqp vOi m oi tru6'n g tLr nh icn xung _________ du n g eua ea n g trinh la gi , co baa nhi cu ngum Slt'
q uanh, Cong trinh eua ong th \l'()n g co it
dVng va. n gan sach xay dung la baa n hieu . Mot h~n true
tUCmg n gan , vi v~y cae ph on g co the
"thong suo t" vOi n hau Tai Bear Run , su gi6i p hai t<,lO ra duQ'c ban thi et ke ph il hop v6i nhu n g ea ng
Pennsyl vania, o ng da xay dun g Falling trin h xun g quanb va xay dung b~ng vat lieu p hu hQ'P . Sau d6 , kien truc su
W ater , m Qt eong trinh n~m tren tha e nu6c. gi6i thieu ban thiet ke d6 eho kh ach hang. Neu ban thiet ke dLrQ'c chap nh ~n ,
(@r;~) ~[;J~~~if
" ·1
. . ',.; '4~dUQC
, ;~ ~tJ\
./.•~,
IY\7 ~~ "
I!
Ii i m
C<Jt kiau DOrle C(it k i~u lome C<Jt kl~u Corinth Vom Barrel Vom nhqn Vom kreu gnng Vom cuon
42
- -- - - - - - -
KIENTRUe ICY ~
MQl so b en true S\1 dllel ke n en nhUn g e6n g trinh
ral khac thuong . Khu th i tran Marne-la-Vallee m oi
d uoc xay dung 6' ben ngoai Paris, Phap, la mot to
hQ'P eong trin h kieu nhu yay Khu thi tran bao ga m
rat nhieu con g trin h la mit do nh ie u kien true S\1 ua
p hi each thi et ke. Khu nh a nay (an h ben ) trong nhir
mo t dai ki ni ern m a chun g ta e6 the song trang do.
Hal toa nha hin h tron uam doi die n nhau qua mol
san grCra, Khu nha do b en true S\1 nguCn Tay Ban
Nh a la Manalo N un ez-Yanow sky thie t ke,
Jean LoUIS Charles Garnier la nguO; /filet ke ra Nha T6a nha van ph6ng
hat 1671 Paris tauoc xay dung tu 1861·18 75), C6ng
trinh duac xay dung thea kiJu tan baroque· ao Iii su
a
Lloyds London, Anh
do kien truc su nguCn
hOI smh vao tM ky XIX cua phong cecn baroque. Anh la Richard
Rogers Ihle't ke, Cac
a
Toa ntla cnoc trm New
he th6ng phuc vu nnu
York. My co ten la Chrysler
he thong ong nuoc
Building duoc hoan thanh
d~ u nj m ben ngos,
vao nsm 1929
nenra'tde lhay the,
\'\ {' .
~-- ~
=.
/
__.
~t"~
~
I-- - - Xem tltem - - ----1
X AY Dl.0G L08
NH A TH O VA NHA THO LO/\ 15!
TH ,\ NIl PliO l.' j
M , . · , . ' NI I A O :'J I
' Gi l l-:T li A T D II, LJ K HA e 5~ S
Tran tUOng Vom klJu Gothic V6m kfiu Roman
43
ARCT IC
BAC CVC
B AC BANG DUONG NAM GnJA BAC CVC la
da i duong nho n h at th e gim . Til tharig 12
den th an g 5, h du lie t Bac Bang Du ong bi baa
phu boi m ot lap bang day toi 3 0 m . Dai
ducm g na y nam tron g v-ung Bac Cu c, n oi co
nen bang vinh CUu day tir 4 00 den 6 0 0 m.
Trang mua d on g dai va lanh gia , vun g dat
na y gan nhu chim tran g bo ng t6i do goc
B~ e Ban g Duong n arn & g iu a Bk
Cue . vung cue bac cu a true Tra i chieu h ep cua Mat troi. Du m nh-cmg day nui
dat . Ba trang 50 nlnrn g do n g cia d o so cu a vu n g Bac Cu e la tnr luorig sat,
56ng 10'n nhat th e g i&i la O b,
Yem sey . Len a de u d o vao Bac niken , dong , kern va dau rn a doi da o . Do kh i
Ban g Du o ng bang gia . Vung Bac h au kh ac n ghiet , giao th on g h an ch e ne n
Cue go m Alaska . Can ada. TAuPHA BANG
Gre enl an d va bk Siber ia nhimg tai n guyen nay van chu a diro 'c kh ai
Mac du m o t mra Bac Bang DU011g bi
thac. Mo t s6 toe n gum n h ir ngum In uit & ban g tu yei bao phu vao mu a d ong
Canada va Greenlan d da s6ng tai n oi khi hau n hun g nhimg can tau dac bier co ten
khac nghi ~ t na y i t n h at la 3. 00 0 narn . 1a tau p ha ban g van di lai qua nh ung
vu ng bang na y Trang n hirn g rnua
d ong khac n ghiel n hat , bang co th e
dan g toi tan d n g va da y bi en khi en
cac ca n tau phai neo lai tron g Val
th ang . Tau p ha bang co nhiern vu
p ha cac tang ban g b~ng lap vo th ep
sieu c1.'rng cua mi nh , m o loi di ch o
nh ung can tau kh ac, Ca n tau nguyen
ur Areticka cu a Ng a 1.'1 con tau pha
bang Ian nhat the gi&i. No co the
pha diroc khoi ba ng day 2, 1 m voi
van tOC 1 I km / h
Bac Cu e la m ot tt ong nhun g n oi co dan ctr thua thoi n hat th e gi&i. Ng ay nay , co
kh oang I 17.0 0 0 ngiroi In u it (Eskimo) song & Greenland , Canada va Alaska . H011
3.000 nam q ua, h o da thich nghi voi khi h au kha c ng h iet noi nay Ho du n g
xu on g kayak va lao de san ban. Th irc an cu a ho la thit tu an lac, hal cau, ca VOl va
ca. H o so ng tran g nhimg n goi nha lam b~ng ban g hoac trang nhirn g han g da.
N gay nay. ho d ung xe triro t tu yet gan m ay (anh tr en ) va su ng khi OJ san ban .
MO THAN
Dao Sp itsb er ge n cu a Na Uy tal Bac Bang DU011g co tr u lU011g th an da rat 16n Tu y nh icn , GAU Bik c{j c
cae rn o th an na y lal na rn & nhll'l1g vlin g ra t h eo lan h Duong b ien til: noi lIay Co kh oan g 2S 00 0 den 4 0 .0 00 co n ga u Bk C ~rc sinh
M il Na o y dai t&i 1.0 0 0 km va dong ban g SUOl bon than g lrong [lam so ng 0' Bi e Cu e. B6 lon g tring nhu luyel gnl p Chllllg
l\hieu ng uCYi In ui t da lim den d ay de Jam vi ~ e tro n g cae rn a than n gu y tran g rat to t va l&p rna day tm 10 em gillp Chllllg
gllr am ch o ca the Th u e an eua gau B~e Cu e]a hai cau
va eh lll1g hem an tu tha [lg 4 den lha ng 7. sau d 6 co
th e n h !n tam th an g ma kh6 n g can an Chung co th e
b01 xa tm I SO km de h em m ol.
N GUOl INUIT 35 J
44
i
NlIl
hi.
L,.
N Ul
m
( 6 dar
0
•
ConKtrinh Th" do Thanh
pho I<.m
•
Thanh
pho nho,
ltlltd n
N u r BANG TROr KHO NG LO
Nui bang tro i la nhung kh oi bang kh ong 16
vo ra tir cac song ba n g . Ph an lOTI cac n ui
a
ba n g tr oi Bac Bang Duong de u vo' ra nr
-l l
LI~U THONG ICE
cac song ban g ven blen cua Green land , dao
SO I Baffin va dao Ellesmere . M o: nam, co
~ GREENLAND I kho ang 3 7 5 nui bang troi vao Bac Dai Tay
Dien tich: Duong va la m a l n guy hiern doi V01 tau
2 . 166 .08 6 km 2 thu yen . Nu i ban g troi co th e co kich thuoc
The che eh inh tri. Lanh tho n hu m o t chiec d u ong earn , nhung clin g co
tv tri thu oc Elan Mach th e lOTI nhu toa nha 10 tan g , cao t6'i 45 m.
Tu yen bo doc Li p : 13 8 0 ChUn g di ch uyen nho don g ch ay va su e gio ,
roi tan ra va bi en m al tran g khoang h ai nam
Dan 56: 56 .361 H~N BIEN BAC CVC
sau khi ra da i d u ong . lhan b ien Bi e Cue (anh
Th u do: Nuuk
trai) sin h no 0 phia na m
~ JAN MAY N BAC CUC QUANG
cua Bac Cue va rnua don g
Bi e Cu e quang (aurora
iIiii Dien tich. 3 8 I km 2 borealls) xuai hi en kh: cac
d i tni xu6 n g am Cuc
The che ch inh tri. Day 1.1 10.11 ch im di tru
phan tty tieh Olen lon tu
Thuoc Na Dy
Tuyen bo doc lap: 192 9
Dan so : Khorig
Mal troi co xat voi eae
phan nr tro n g khi qu ye n
cua Trai d at, Nh frng tia
- h~n g nam xa nhar.
( UO II L:tI\" /f
j "H~dl!
fJ ( ~ n ~ ,I,.i n ~
C H A lJ
£. ' l /l l: l hdo W on 8d
1l1 t n ~
<. rr' ,,, d' l B AC B A
{ "l 'f e l
7'
cA 6 BAC CVC
gal nh ieu ca ban halibut ,
(;U'C, tiT
Khatanga
e -z.
ca. efl n, ca tu yet duo c tim ' IlAc• . lI ail ." ' ; u ~. ~ ' \ \\
thay & Ba:c Cue Ca ba: (! ({(' e o/! ~
d uc«; & day ch u yeu OUCK u d i .7t b c t ll
\,L"I. .. ... Lt1\..
lI~c •
Non l'sk .
che bien tai Gree nland . (.
.I rll l l,,,,,. , .,"
I/I tl1 .
•
;-': UUK
/JUI (, ,rt '
( ;//1II1hj m''1l1·jeld
3i"UfJm l:J.
. \ rcha ngcl
' mm3ssalik :. 1 fJ( , "
);
'
"
~--{\ ' (J ' . h
i <1 (
fl
\1' '.
REYKJt\VI K 0
D .4 / f'1i Y D U O' r I THvac Ti L ~
o 2 5U SOO ===<
1 __ ......
km
o 2S 0 suo dam
45
ARGENT ] 'A
ARGENTINA
ARGENTINA DUQC G -llA THANH BA vUNG cHfNH. Phia bac la cac vung lat n on g
am cua Gran Chaco . 6 giua la dang co Pam pas on doi - bai chan tha tot n h at dat
nuoc. Argentina la nuoc dan dau ve
xuat khau thu bo va la nha san xuat 1611 cac san ve
priam nhu liia m i, ng o, h oa qua va rau. Ph ia n arn la V-LIng ban sa m ac Patagoni a gjau
tnr hrori g than da, dau rna va khi tv nhien. Argenti na bi n gu m Tay Ban Nha xarn luo c
vao n am 1543. Nhirn g tran dich benh tir chau Au cun g nhir cuoc xung do t giua
nguci Tay Ban Nh a va n gu m da do da lam giirn dan g ke
s6 dan nguoi ban ilia cua
Argentina. Vao the k}' XIX, nhieu dan di cu nr phia n am chau Au, dac bi er la dan Tay
Argen tin a n arn tr ai d ai
3.46 0 krn doc be bien phia
Ban Nha va Italy, da den 0.mg dat de tron g trot va ch an nuoi gia su e na y. Mac du n gay
d o ng nam N arn My. Phia na y tien g Tay Ban Nha la n gon n gu ehi nh thirc, n hung co rat
nhieu ngon ng u kha c
tay nuoc n ay giap veri da y
Andes, co n phi a narn gi ap
cun g diro c sir dung, nr n gon n gu cua xu Welsh den n gon n gu cu a xu Basq ue, the
voi eo bie n Mag ellan . hien ngua n goe ph ong ph u cua cac elf dim tren lan h th6 Argentina ng ay nay .
vO CO N G TANGO
D i ~u nha y tan go h inh tbinh vao
nh trn g nam 18 8 0 0- nhtmg kIm phd
Ilgh eo eu a Buen os Air es. Den n arn
191 5 , tango da tr o- th anh vu di e u
d uQ'c ua ch u a n g tran g cac phan g
kh ie u vu thCri thUffi1g & cha u Au .
Ngay n ay, die u nha y gQ'i cam n ay kern
DAy ANDES nhfrng ba i hat bu on v~n p ho bie n tr en
Day nui hung vi nay l<). O nen duan g bien gi&i tV' eac co n d uang c ua th an h ph o .
nhi en gilia Argentin a va nua c lang gieng phia tay la
Chile. Nam 1881 , hai nua c da ky hi~ p uac xac dtnh I--- -- X em them - - ---I
r6 ranh gi&i nay. 6 phia tay Argenti na, ngQn nui lua TH AN DA 160
K HI8u v n IX5
da t ~t Cerr a Aconcagua COlO 6.959 m . Day la dinh nui N A:V1 MY 6 14
cao nhat cua day Andes 6' am My.
46
AR GE1I:TlN,\
- - - -- - - - - - --
NIII
Jt. L.
NUl
m oor, Than. h
G lII g trinh Thu
•
Thanh
ph6 nhp.
.;:,.
lira (6 (1\) 1 pho 1611
th. rrill
''.... Santiago
Italy, An h dieng ~~ del Es te ro
Ton giao : Cong giao La
\ \ .~~~
Laguna M ~'
Tien te: Do n g pes o
. La Rioj a
Argentina \
N gan h n gh e chin h : 'k:hiq uua .~
Santa Fe
Xu at khau: Th it b o , Ilia Cordoba
Nh ap kh au : Han g m ay
m~c ~ • Rio C uarto
o
Vicdma
,~ B
hili, Sail Matta» a
} Rdll ddo
<;
"
. Val" ';"
~
C'Y; N
ARMI ES
QUANDOI
Tv IBOI NHONG DOl QuAN CUA VUO N G ouoc ASSYRlA tran khap Vllllg
Luong Ha co dai hon 3.000 nam tr uoc ch o c1en nh C mg rran chien thoi hien dai, q uan
doi d en co cung m ot m uc dich la xam lu o c tan h tho doi phu ong va bao v~ dat nuoc
minh. 6 chan Au, rnai d en the ky XVI rnoi co m o hinh quan do i hien dai; truoc do,
chi khi nao ch ien tranh xay ra thi dan chung m oi d iro c keu gQi nhap ngu . Ngay n ay,
hau her cac quoc gia deu co quan do i thuo ri g LIV C va binh lin h de u duo c huan Iu yen
ky cang. Quan d Qi cua m oi qu oc gia duoc xciy d~mg voi quy m o khac nhau. Quan doi
hien dai kh6ng chi co can nguOi rn a co n tap Lrun g n h l111g c6ng nghe lien Lie n nh at ,
baa gam may bay true than g, ten lira co dieu khi en, xe tan g , v. ... C6n g 11 gh~ da lain
•
NEAREST RECRUlTlNG STATION th ay d oi hinh thirc chien dau cua quan doi. Truc e day, b inh S1 thuon g tham gi a
Cae ttii nho tren nhCrng rr an dan h giap Ia ca, ngay
TUYEN QuAN oai eo oe O/fng nay. cac doi quan SlY dung vii khi
dung ell nho.
Narn 191 7 , Hoa Ky sCr dung hinh
anh chu Sam (bieu tUQTI g cu a nuoc
dieu khien tir xa.
My) ae kcu goi thanh ni en tong
qu an tham gia chien dau tra ng
Chien tranh the gim 1. MQl so mroc
tuyen quan tin h ngu yen trang thai
binh va bat buoc ton g quan tra n g
thoi chien.
Q UAN
PHlJC
Quin ph u c phai
dam bao yell cau Australia
tien loi. Quan ao
rn
va giay p ha i ben, 1.- .
chac de bao v~ vi,
HU AN LUY~'\J binh 51 khoi rae
Nhun g binh si nhu nlnmg ng uOi. Quan ao dJ
chien e6 miiu
dQn g cua th oi
phu mr Israel n ay duo c hu m
giong Iii cay oJ tiet. Quan p hu c . \
luyen ae chien dau tren bo .
kh6 phM hll?n cun g du o c thiet '~~
Tra n g qu an do i. dan 6ng va ph u khi chien oau.
mr deu d uoc hoc cac ky n ang ke de binh si co I
chien dau , baa duong vu khi va the n g1,1y tran g
tap lu yen ae co the khoe man h. ~----- - -
che mi t ke thu .
HQ ca n duoc ren lu yen y chi,
tinh ky IUaL va hoc ve t~ m q uan
trQng cu a viec ruan thea m ~nh Anh Hoa Ky
lenh d e ch ien dau hi eu qua .
QUA N PHV C TREN TH E Gldr.
Q \I;i ll dQi m oi qua c gia co kieu
QUAN DU KfcH qu an ph uc khk nh au. Quan ph1}C
am 180 8, qu an Pha p xam lu a c va daM thai binh va thOi. chien co th e
h;:ti qua n Tay Ban Nha. Tu y nhien , nh Crng cling khk nhau. Cap hi ~u va pM
nguOi nang dan Tay Ban Nha v~n khang h i ~u ae chi cap bac, binh chung
chtu khuat ph1,1c. HQ than h l~p nhUng cua timg qUill nha n .
n hom nh o va tiep tuc cUQc chien. HQ tan
cang bat thinh linh vaa cae toan qu an va I - - - - Xem 'h em - - - ---j
S ll~G 3 11
cac kha h ~u can cu a quan Phap. guOi
N H . , G C! '()C CIIIEN TR ANTI
Tay Ban ha gQi hinh thtr c chien dau nay cu.",~ A P O LEO :\' 45 1)
t[[rYng ton giao, dan toe hay cllinll tn C HIEN TRA'i H n1£GIOIIi n~
48
ARMOUR
~
AOGIAp
CAc CHIEN BINH CO DAI n ha nh hong nh an ra rang ],9 co th (~ se khat g thiet
I l11<;J.ng tra n g tran chien n cu nr vt: diroc tru c e vu khi ke th u . V1 vay, ho oJ. Ian ra ao
giap - th ir phuc tran g dac bier du cU'ng d e ngu Cri m ac tranh duoc sal tlurong do Vl l
khi gay ra. Bo giap th oi tien S11 rat don gian , Loai giap nay chi hang da nlnrng Clll1g
au bao v~ cac chien bin h khoi guom giao tho So' thoi do . Khi cac vu khi ngay cang
sac ben hon thi ao giap cling du o c cai tien . Mo t n ghin 11 a111 tru rrc, de che La Ma da
c6 rat nhieu tho chuyen ch e t<;J.O ao giap bang kim loai cho bin h si. lm ng sa u khi
th an h Rom e sup a o vao the ky v, nhu.'ng n gm'ri tho rcn bat ray vao viec Jam ao giap
n en chat hrong ao giap S1,].t giam . Vao the ky XIV, nhirng n giroi th o lam 3.0 giap c6
tay nghe oa phat m inh ra ao giap dan g tam de ch6n g choi v61 giao mae, te ll va
guom . Tu y n hien , du la chiec ao gicip day nha t cling khong ngan diroc da n, \'1 Ao GIAp CHO DONG VAT
C.1c <l11 ('n bill 11 ll1Ucmg SIr rlung dtlllg \' ~t
v ~y ao giap tro nen kern hiru du n g k hi Sllllg ra doi . Ngay
trong ch ien l r~ n 11 1m rho cle l.in « l Ug,
Muiten bat ra khi nay,
trung nhiingch6
ao giap tru yen thong khong duoc 511 dung mra ng \ra denrm ra hi':11 inrong . 1 ' himg
ccng tren me. n hun g cac bi nh sl van mac quan ao bao ve d uoc Ji m (k lllg \ '~ l na l' Cl\Ilg co ao gldp h.io \,' khi
Cac chufnbinh
xllng trau . BO ao giap all ttr~ll1g IIl1 al 1.1 he ,
thubng cl61 tain bang chat lieu tong ha p va kim loai cirng. ao gl i p <.: 11<> vu i cua An IX, vao the k}' XV II.
oem du67mu.
Tam glap che nguc clucrc
lam loe re cI~ IlIoi kiem bat
MUGrAP
khoi khi clam tnmg. Chi can m ar cu dan h m an h vao dJU
cfJ ng c6 the dan den ur vong . vi v~ y 11111
Tam glap che ceab tay giap la m ot rra n g nhung trang bi khCJI1 g
co hinh tru cI~ baa ve th e th ieu cu a b¢ gLi p. Ngay n ay, m l l giap
phan tren cua Canll tay
van du O'c su dun g r(mg rai . KiCll dan g
Tam glap che khuyu cua mo i lo ai mu co the ch on g d6' duQ'c Mil giap ThOid?i Do dong
baa vi; khuyu tay va C,iell day hon 3000 niim
nh lTll g VlI khi khac nhau . c6 rae dung ch6ngdo cac
kh6nggay kho khan
khl cLf cl6ng. mUl klem
GIAp Xi CI-1
80i vmcae thv ren ogi.ip
:a ch de lam hO'n . gi.i Cllfl g
Ie hal l nh ung ht, giip tam
B¢ GrAP ph lK t~ r . Gioi p xic il rat pil o
CHAUA
LA cHAu UJ C LON NHAT trong bay luc dia, chau A chiern 1/3 tong dien tich be
m at dat lien cu a th e giOi. Phan 16n dien tich c hau luc nay khong c6 nguoi sinh
song . Phia bac la vung lanh n guyen lanh gia, con 6' giua chu yeu la sa mac va cac
day nui do so . Tuy v~ y, ch au A lai chiem hon 1/2 dan so th e gi6i , n a ng do phan
16n sinh song a nhung vun g ngaai bien. Rieng Trung Q uoc da co dan so hon 1,3 ti
n gu oi: "n D¢ la tren 1 ti. Ch au A ga m 48 quoc gia voi cac dan toe, ng on n g Cr va
van h oa va cu ng pha n g ph u , da dang. Chau A c6 nam vLmg chi nh. Ph ia bac la Lien
b an g Nga. Mo t phan cua quoc gia na y la chau Au nhung vimg dat r¢ ng 16n a phia
dong nr day nui Ur al den Th ai Blnh Duong thuoc ve chau A.. Nlnmg mro c nam
Day nui Ural tao nen auemg ven Th ai Bin h Duong baa gam Tru ng Quoc, Han Quoc va CHDCND Trieu Tien ,
ranh gioi g ii:ra cha u A vi chau
All. Ch an A diroc phan each vOi Nhat Ban du o 'c goi la vimg Vien Dong . Phia nam chau A Ia cac nuo c Dong Nam A
cha u Phi boi bien D6 Eo bien co khi h au n6 n g am h on. An D¢ va Pakist an la nhung rnroc chinh cu a tieu luc di a
Ber ing ro ng 88 km Ii d ar ngan
An D¢ a Nam A. o t trang n arn n en van minh dau rien cu a th e gi&i da hinh
eac h chau A voi Bat" My
Australia nam 0 ph ia do ng nam th anh 6' day, tran g hru vue song An D¢ . Diroc yay quanh b oi Dia Trung Hai va
bien A Rap , vu n g Trung Don g nam a phia ta y la
TRUNG DONG noi giaa nhau cua cha u Au , cha n A va chau Phi.
Vimg (tIL nang, kh o cua Trun g Dong
a
na rn goc tay n arn cua cha u A. Phan IOn
di en tich ban dao A Rap n arn giua bien
Cae nhakhoa hoe Siberia
80 va Vimg Vinh la sa mac , Phia bac la
dl tim kll9m khoang san a
nhtrng vim g chau th o tru phu cua son g Bae A pMI lam vlee 0
Tigris va Eu phrates thuoc Iraq va Syna. nhlel 06 ouo: OOC
va eallanh e6
SIBERIA
VllDg bo bien phia bac cua ch au A riep
giap '1 m Bac Bang Duang Bien 6' da y
d6n g bang M.ll nlm d. n am . Nm aa y co
tang oat bl a on g bang vin h ctrU thllOCal a
ph? n 'lu ng Sibe n a (l.len bang Nga) Bat cha p
thOi tiel gla ban g , ngum Nga van song va lim
Vlec 6 Siber ia vi da y Ii 'lu ng r:it giiu t[lan da,
da ll Ilia, go va khi lU nhien .
50
Quae GrAcrxu co
Mo t sa q uae g la cha u A n hu N ha i Ban .
Sm ga pore duo c xep v ao hang nh un g
CHD CN D TRIEU TIEN
a
vAHAN ouoc
Ban dao Trie u Tien n am phia bac Trung Quae va
-l
mr or, gl aU co nhai th e glcTI , MOL h u ang san g I hat Ban . CH DCN D Trieu Tien va H an
so n uoc kh ac nh u A Rap Xe VI 6 Q u a e Kun g do t voi n h au tir na rn 195 0 den narn 19 S3.
Tru n g Dong . Brunei 6 Do ng Sau khi ch ien tran h ket th u c, hal qua e gla van bat h oa .
Na m A clin g Ia nhun g nuoc Tu y n lu en , den n ay, hal ben oang co ga ng xoa di
ral ilunh vm;rng nho co
Qua e co nen km h te
Nhimggu§ng dJu Ian da glljp
VOl mua he am ap va
Ramadan eua ceo HOI
mua oong lan h gia. kh i
a
hau ban dao Tn eu
Tien ra t th u an 191 eh o
viec tr on g lu a.
Cec eong Irinh xay dlJng dang till
a
eong hi hinhanh tI/lJOng g~ p Han
"Cno n61' 103 hinhanh dlfng nlJleu toa nha van pnong
tn~n manh
Ihvy tap nap vung
trong khl hau
VI~n Dong.
am eo eva
DONG NAM A
Indonesia Do ng Na rn A la vim g co k hi h ~u nh tei d oi .
Phu nir voi I I qua e g ia do c la p va dan elf d(ln g e!l'lc
IhlJOng hal qua My anm ar. Lao. Th a! l.an, Carnp uchia va
vani bang tay. VIe t Na ill nam tren IUl dia tlep g lap VOl
ph an con lai cua ch au A. Brun ei, Malaysia .
da o qu a e Sin ga por e uam xa h 011 plu a ve
nam Indonesia narn vat ng an g ph ia d uor
cu n g cua chau lue vii IiI q ua e g ia b] phan
each nhicu nhat V 0 1 13 .50 0 han ciao Qu.i n
d ao Ph ili p pin es n arn a ph ia don g. Don g
Tim o r la nuoc m al do c Lip , Mac d u mOL sa
VIEN DONG a
q ua e gla J a) co n ng he o . nh U11g nhin tCin g
Do n g Atlnron g th e. D6n g Nam A vim la m QI tran g nhung
duoc goi la Vie n vlm g co nen kmh te ph at tri en nhan h n ha '
Do ng Vao the ky XIX. th e gl cn
cac lal bu on va kha ch d u Itch
chau Au of! dun g tir Vien Do n g iisng tram ng6n ngi!
de phan b l~ l vu n g nay V 0 1 Trung khae nhau dLlae su dVng
Dong Vlen Do n g b aa g6 m Tr'un g Q ua e.. & tlOU Ille ola ,4,) Do.
Nh ~ t Ban va CH DCND Tn eu Tlen va Ha n Q u a c
Nlllmg cae twang hoc a
An Do chi day floe sinh
doc va Vle't tlcng Hmdl
ngon ngli chinh tM e cua
Quae g l,1 flay
51
CIlAu A
Mot ~a quae g la c hau A n h u Nhat Ban. CHD CND TRIEU TIEN VA HAN QUOC
Smgapore dUCK xep vao han g nlnrng a
Ban dao T rieu Tien narn phia ba c Trung Q uae va
nuoc g lilU co nhat th e glen Mal huang sang Nhat Ban . CHDCl\'D Trieu Tien va H an
56 nuoc kh ae nh ir A Rap Xe Ol & Quae xun g d ot V01 nhau tir nam 19 5 0 Mn narn 19S3
Trung Do ng. Brunei ()' Dong Sau khi chien tranh ket thuc, hai qua e gia vall bat hoa
Nam A eu n g la n lnrng mroc Tu y nhi en . de n n ay. h al be n dan g eo ga ng xoa di
rat th mh VU011g nho co
nhung mau thu an , Han
ngu a n da u rna
Q uae eo nen kin h te
Nhtinggleng dfJU Ian da guip
thuang hal qua Myanm ar. Lao , Th ai Lan , Cam puchia \'.'1
vem bjng tay. V I ~l Nam nan: I ren lu r di a u ep giap V01
phan ca n l" i ella ch au A. "nlDe i, Malaysia,
da o q uae Sin gapo re narn x.i hou ve ph ia
nam Indo nesia n arn V~ l ngang hia d u&i
cu n g ell a cha u luc va la q ua e g i.l ) 1 p h.in
each nh ieu nhat VOl 13 .500 h a n da o , Q u.in
VIENDONG
I dao Ph ilippines n am & p h ia d o n g . Do ng
Timo r 1.'1 n iro c mo i abc li p Mac d u m a l SO
qua e g ia Cr da y can ngh eo , nlur n g n hin t6ng
Do n g A rhrrong th e , Do n g Nam A van la m ot tron g nh frng
du oc gQi la Vien vimg co n cn kinh te p h at men nhan h n h.it
Do n g Vao th e ky XIX. the gi&i.
ca c la i b uon va khach d u hc h
chau Au da d un g nr Vicn Don g Han!; tram ng6n (lgu
de ph an ble t vUng n ay ven Trung khae nlli1ll duae sUo dung
Don g Vlt'n Do n g ba o gam Trun g Q ua e. a lieli 'vc rjlJ A~ Do.
N hi t Ban va CHD CND TrH~u Ti en va H an Qu a e Nh1fng cae truOng hoe a
An D6 ehi day hoe SIII!J
doe va viet tieng Hindi '
ngon ngCt ehinli tMe eva
quae g lJ nay.
TIEU LVe D ~A AN DO
Vu n g d at hi nh ta m gia c c'), Nam A
na y tr ai di i xuan g p hia nam tll'
day nUl Hn n alaya t01 vung
nUGC am eua An D<) DU011g .
Vung na y ca n d uge gQi Iii.
tieu lu e a la An D<) , baa
Ben g am An Do ,
Thuang Hal
Paki st an . Nepal,
nam aeila
Ban glad esh va
song Quang rLt.
Bhu tan 6 tan clin g
SONGDUON G III phia nam An D<) Ja
Tu
Son g Du ong (eo n goi la son g Truon g Gian g) la do n g dao qu a e Sf! Lan ka 1--- - - Xem thcm - - - --!
song cial th u ba th e glO1 (6 .38 0 km ) , b~ t ngua n tll' Tay TR \ ~G QUO(' I · ~ l
AN DO VA n ( 11L1JC D I,\ ;>''1 DC) ' .'7
Ta.ng , eha y qua vu ng tru n g tam eua Tnm g Qu ae va do ra NIl Ar nA;.; ,'67
bien ta.i ThuQ'll g Hai . Nam 199 7, glai doa n dau eua dap TON GIAO 51S
nu a e Tam H i ~ p da hoan th anh . Day Iii eon g trin h ian L n:'N B ANG NCi/\ ' oS
D ONG NA \1 A ~:O
nha t eua Trun g Qu a e kc tu sau Va.n Ly TruOng th anh
51
CHA p ,\
CHAu A
Chau lu c r(m g 1611 n hat the
gim - chau A - eung la khu
D CYPRUS
Die n tich: 9,250 km 2
Dim 56: 8 35 .0 0 0
KU W AIT
Dien rich : 17 ,8 20 k m 2
U EN BAN G N GA
Di en tich : 17.0 75 .400 km '
Dan 56: 3 . 10 0 .0 0 0 Dan 56: 140 .0 4 1247
vu e rat da dang ca ve di a ly Thu do : Nic osia Thu do: Kuwait Ci ty Th u do : Mo scow
va sac to e. Sau khi Lien XO
sup d6 , narn mroc e¢ing hoa DO N G TIM OR KYRGYZSTAN
SINGAPO RE
moi vun g Trung A diroc Dien tich : 15 ,00 7 km 2 Dien tich : 19 8 .500 km 2 Dien rich : 6 93 km 2
a
hinh thanh . Cac n uo c phia Dan 56: 94 7.000
Th li d6 : Dili
Dan 56: 5.264.000
Thu do : Bishkek
Dan 56: 4 .32 6.000
nam chu yeu theo dao Hoi TM do Singapor e City
bi ehia r e do xung dot s ~e
toe va ton giao . ~ GEO RGIA
rrJ"'±j Di ~n tic h : 20 .46 0 km 2 LAo SRI LAN KA
Dan 56: 4 .4 74.404 Dien rich : 23 6 .800 km 2 Dien rich: 65 .6 10 km 2
Thu do : Tbilisi Dan 56 : 5 .924. 0 0 0 Dan 56: 20 ,743000
AFGHANIST AN Thu do: Vien tiane TM do : Col o mbo
Die n tich : 647 .50 0 km 2
Dan 56: 29 .863 000 AN D9
TM do : Kabul Dien tich : 3 .287 .59 0 km 2 ~ LEBANON ~ SYRIA
Dan 56: 1.1 0 3 .3 7 1.0 0 0 ~ Dien tich 10.400 km 2 _ Dien tich 185,1 8 0 km 2
Thu do: New Delhi Dan 56: 3 .8 74 0 5 0 Dan 56 : 19 .04 3 000
ARM EN IA TM do : Beir u t
Die n tich 29 .800 km 2 Thu do : Dam ascus
Dim 56: 3 ,2 15 ,8 0 0 IN DO N ESIA
Thu do : Yerevan Dien tich : 1.41 9 .5 8 8 km 2
M ALAYSIA TAJIKISTAN
Dan 56: 2 22 .7 81.000
Di en tich: 3 29 .7 50 km - Di en tic h : 14 3 100 km -
AZERBAIJAN
Th u do : Jakarta
Dan 56: 26 .84 9 3 3 6 ""D~an~-
so" :-'"'6 5 0 7 , 0 0 0
Dien tic h 41. 370 km 2 Th u do : Kuala Lu m p ur Th u do: Du shanbe
Dan 56: 8 .41 1.00 0 IRAN
Thu d o : Baku Dien rich: 1.648.000 km ?
Dan so : 68 .467 .4 13 M ALDI VES ~ THAILAN
Thu do : Tehran Dien rich : 30 0 km 2 _ Dien tic h : 51 4 00 0 km 2
BAH RAIN Dan 56: 3 29 ,0 00 Dan 56: 65 .444 ,371
Dien tich : 6 65 km 2 Thu do : Ma le TM do: Ban gk ok
~ IRAQ
Dan 56 : 698 .5 8 5 _ Dien tic h : 43 7.0 72 km 2
Thu do : Manama Dan 56: 2 8 8 07 ,000 M O NG CO
Thu d o : Bagh dad THO ',J [I KY
Dien rich : 1,565 000 km 2 Die n rich : 75 6.7 6 8 km 2
BAN GLADESH Dan 56: 3.0 4 1 14 2
Di en tich : 144.0 00 km 2 Dan 56: 7 3 . 19 3.0 00
---. Thu do : Ul an Bato r
Dan 56 : 14 7. 3 6 5.35 2 I J) I ISRAEL TM do: An kar a
~ Dien tich : 20 .770 km 2
Th u do : Dh aka
Dan 56: 7.0 4 7 ,001
Thu do : Jeru salem N EPAL TURKME N 1ST AN
Dien rich : 14 0 .8 0 0 km 2 Dien tich: 4 88.100 km 2
BHUTAN
Dan 56 : 27 . 133 ,0 0 0
Dien tich: 4 7000 km 2 'el N H ATBAN Thu do : Kathmandu
Dan 56: 4 .8 3 3 .000
Th u do : Ashga ba t
Dan 56: 6 72 ,425 ~ D i~n tich : 377.83 5 km 2
Thu d o : Th imphu Dan 56: 12 8 .0 8 5 ,0 0 0
Thu do: Tokyo OMAN ,..,..- ---, cAe TrEU VUON G ouoc
I BRUNEI Di en rich : 2 12 .46 0 km 2
Dan 56: 2 .5 67 .0 0 0
....._ _ A RAp THO NG NH AT
I Di en tich . 5.770 km 2 JO RD AN Dien tich : 8 2 ,880 km 2
Dan 56: 374.000 Dien tich: 92,30 0 km 2 Thu d o : Mu scat Dan 56: 4 4 9 6 00 0
Thu d o: Bandar Sen Begaw an Dan 56 : 53 5 0 .0 0 0 Thu do Abu Dh ab i
Thu d o: Amm an
~ PAKISTAN
:MYA '~ \1 AR LI::I Di en tich : 8 03 .9 4 0 km 2 ~-~ UZBEK ISTAN
Dien tic h: 6 78 .500 km 2 KAZAKH ST AN Dan 56: 165 .8 035 6 0 "'-_...... Di en tich 44 7.400 km 2
Dan 56: 5 0 ,51 9 ,0 0 0 Di en tich : 2.34692 7 krn? Th u do : Islam ab ad
Dan 56 : 2 6 ,59 3 ,000
Th u d o : Rango on Dan 56: 1521 7.7 0 0
Thu d6 : Astan a Th u do : Tash kent
CAM PU CH IA PHILIPPINES
CHDCND TRIEU TI EN Di en rich . 30 0 ,000 km 2 VIBT 1 AM
Dien rich: 181 .040 km 2
Dan so : 14 .0 7 1.00 0
I
. ._ - Dien tich: 120. 54 0 km 2 Dan 56 8 5 .2 3 6 9 13 Di en u ch : 3 3 1,68 9 krn -
Dan 56: 23,11 3 .0 19 Thu do : Ma nila Dan 56 : 8 5.7 89 .573
Thu do : Phnom Penh
Th u d o : Binh Nhirong Thu d o: Hi N c)i
TR UN G Q uac
Dien tich : 9,5 84 .492 km 2
Dan 56 : 1,315.8 4 4 000
~ H AN Q U O C
~ Dien rich : 98. 4 80 km 2 C. gi~~~i~h:
Dan 56: 83 9 .2 I 3
11.437 km 2
YEMEN
Dien rich : 5 27 9 68 km 2
Dan 56: 48.84 6 .82 3 Dan 56: 2 0 .97 5.00 0
Thu d o : Bk Kinh Thu do : Do ha
TM do : Seoul Thu d o: Sana ' a
52
CHAUA
DINH EVEREST
iJ{'
Nul
L::.
NU l
m
C6ng trinh Thu eto Thanh
o . •
Day nui Himalaya narn do c th eo bien gien Trung
Thanh
Ilia co dar phd 16'11 ph6 nho. Qua e - Nepal ve phia Don g Narn , b ~ t cU u til' nui
lhi lr,{n
Parni r. NO'i day co nhung din h n ui eao ngat rien
duoc gQi la "m ai nha ella the gien". Dinh eao
nh at ella da y Hi m alaya la Everest (anh phai) ,
SO LI~U THONG ICE dinh nui eao nh at th e gien.
Dien tich: 45 .699 .951 km 2 r -----;-;:--.......-;;-- - - - - -- -----,
TH uac Ti l ~
Dan so : 3.9 56 .163 .5 73 o 50 0 1000 km
I ' i
Die m cao nh at: Dinh o 5UO 1000 darn
Evere st (N epal) 8 .848 m
DAy U RAL
Song dai nhat: Son g Day Uraltao thanh 0 ~O Q UAN DAo KURILE
Truong Gian g 6.380 km difang biengiOi tir o tJ s is» f) l; n g f QuAn dao Kurile thu6e
Ho r¢n g nhat: Bien Caspi nhiengiiia cnsu A
va
eMu Au.
.., -; n A C S l b ert o .z.
Lien bang Nga, nhlJTJg NMt
Ban tuyen b6 nhiinghan dao
3 71 0 0 0 km 2
phia nam eva quAn dao nay
thu6e ehvquy§n eva minh.
:::c
Bien
c Philip pine
DAoJAVA
Dao Java la vu a lua ehi n h
(anh ph ai) eu ng cap lu ang
thuc eh o Ind o n esia. Tu y ch i
ch iern 7% di en tieh lanh th o
ella Indo nesia nh un g dao Java
lai chiem 60% da n so ella dat
mroc nay .
53
ASIA, Hl ST O R Y O F
L lCH SUCHAD A
C HAu A RONG LON la noi xuat hien n hieu ne n van minh va ton giao lau
a m nha t tren the gi6i . Do bl ngan tro boi nnrrng sa mac m enh morig ,
n6ng b6ng va nhimg day nui eao ngat, kh6 VUQ't qua , ne n cac nuoc chau
A co dai hau nhir phat trien tach bie r nhau . Tuy nhien, khi cac lai buon
giao thuang qua Con du ong To lua , cac vi vua An Do xam luo c cac
nuoc lang gien g, cac nha sir vu ot day Himalaya va thuang nhan ARap
,.. . - , • .- " ' . f ur
vuot An DQ Du ang thi m oi lien he giua cac quoc gia nay a a duo c p hat
trien . Do do , cac ton giao 1611 la dao Phat, dao Hoi, dao Hin du a a duo c
NHUN G NEN VAN MINH truyen di khap luc dia nay. Tron g 500 na m qua , phan 1611 chau A bi n guoi
DAUTIEN chau Au eai tri. Til nam 1945, cac mro'c cha u Alan luot gian h duoc doc lap ,
VOi nh ieu vim g dar h eo lan h va each
tr<'t dia ly. cliell hinh la cac dinh nui Nhieu nuo c aa vuon len phat trien ngang tam the gi6i .
cao n gat cua day Himalaya phan
cac h An 89 va Tru n g Qu oc n en cac
nh l V;,ll h oa & lu c d ia nay it e6
DAO HINDU
Sit gi ao hru vot n hau va voi
Dao Hi nd u xuat hi en tran g cac n en van minh co
c.ic noi khac tren th e gioi . Vi da i cua luu vue so n g An D¢ khoa ng nam 2500
vay, nlnrng ncn dai van
truo c Cong n gu yen . Q ua nhieu the ky , Ion giao
m in h chau A d~ u ticn n h u
na y da d uoc truyen ba khap An Do sang Sri Lan ka
n ell vim m inh hru vu e son g An
va cac quan da o cua Dong Narn A. Dao H indu la
£) (') cua lieu luc dia An D¢ va
ton gia o la u doi nh at ca n duoc d u y tri oen nga y
a ieu <'1,ti nha Thuemg ella na y va la soi day ket noi xu yen sue t lich su An Do .
Tru ng Qu oc phat trien
gan 11 1m do c lap , hinh
rhan h n en cac n en van
h oa ra t ri (:n g bie r va
giau ban sac . LAl BUON ARAP
Lai buon ARap la nhfrn g th uorig nhan va nha
Lae oa hal blJCtu
bfin{? gamolJr;te lam phieu hru mao hi em vi Gill. H Q oa vUQ't qua
aTrung Quae. nhi~u sa mac va Gai duang o e tim thj tmang
trao Goi h an g hoa mm Tren Guang 01, h Q eli
C ON DUONG tr uy en ba ton gia o eua minh d o Muhammad
TO U) A sang lap ra 6 A Rap vao GaU nhung n am 600 .
Can Guemg T a Iva la tuyen GU'emg Chinh vi v~y. Gao H oi GUQ'e truy en ba kh ap
bu o n ban rat quan trQn g xu yen qua cha u A tm t~n cae quan GaO phia dong nam.
cha u A, b £t GaU tu' Lile Dt~ong , kinh GO
a
cva Trun g H o a co Gili phia Gong aen
a
bien f) ia Trung Hai ph ia tay GQi la
Can Guang T a Iva vi Iv a Trung H o a
oUQ'e mua ban dQe th ea 06. Can ouang
nay kh ong lien milch , rna la do cae ca n
ouang noi nhCmg th an h pho IOn tao
• nen. Sv tr ao o o i h ang h6a cva cae lai
bu on oa tilO ra moi lie n he gifra chau
Au va eM.u A.
PHAT GIAo
Tat Dat Da c6 Dam (56 3-483 MONG CO
tru6'c Cong n gu yen) , sinh ra & N guoi Mong Co trucJc kia la nhUn g
An Do , la nguOi sang l?p ra dao ch ie n binh dung manh. so n g du
Ph at Cho oen hi e nga i vien tjeh , ml .1C tren cac dong co & Trung A
nhlmg bai giang cu a n gai da Vi a nhtin g nam 1200 , oe che Mong
d uac truyen cii kM p An D¢ . Ttl' Co trai r¢n g tu: Tru n g Hoa t61 Dong
nam 100 . cae nM su cia vuQt Au . Nhu11g n am 1300, oe che M6 n g
Him alaya ciua ciao Ph?t tci Trung Co Slip cia. N h un g nam 1369 . Thiep
Q uo c vi thea Ca n ciuang Ta Iva M¢ c Nh i da trv th an h nguOi tri vi
d u a aen Tr ung A.. Ngi y na y, toin bQ vung Trung A. Ong cl ch o
phan LOn nhung ngu01 thea dao xay rat nhieu giao QUang It'm g lay 0
Phat tren th e gici so n g & cha u A.. kinh cio Sam arkand cu a minh.
54