LOS P RI NCIP IOS US ADO S E N L A LÓ GI C A

AU TO R :

_ _ __ __ _ __ __ __ _ ___ _ __ __ _ __ __ __ _ ___ _

P RO F ESO R:

_ _ __ __ _ __ __ __ _ ___ _ __ __ _ __ __ __ _ ___ _

M ATE R I A:

_ _ __ __ _ __ __ __ _ ___ _ __ __ _ __ __ __ _ ___ _ __

C arrera profesi onal: _____________________

S ecci ón y ci cl o: _______________
Fecha de ent rega: 20 de j uli o del 2018
Li m a – P erú
2018 -I
Los principios usados en la lógica

Índice

1. I nt r o du cc i ón . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3

2. O bj et i vos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4

3. D e sar r o l l o d e l t r ab aj o . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

3.1 ¿Q u é s on l os pr in c ip i o s lóg ic os ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

3 . 1. 1 P r in c ip i o d e l a id ent i d a d . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6

3 . 1. 2 P r in c ip i o d e c o nt r a di c c ió n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 0

3 . 1. 3 P r in c ip i o d e l t er c i o in c l ui d o . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 3

3 . 1. 4 P r in c ip i o d e r a zón suf ic i ent e . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 6

4. C o nc l us i on es . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 8

5. R e com en d ac i on es . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 9

6. B i b l i og r af ía . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 0

P á g i n a 2 | 20
Los principios usados en la lógica

1 . I nt r o du cc i ón

L a l óg i ca ap ar e ce en e l p ec h o d e la f i l os of ía, p er o com o s uc e d ió
c o n ot r a di sc i p l in as s u e nt or n o de e st u di o y de r a zó n d ej ó de ser
e xc l us i vam ent e de la f i lo sof ía, par a po de r in cor p or ar se e n el ár e a
g e ner a l de la c ie nc i a . S i n em ba r g o, h o y e n d ía la a l ocu c i ón
a r g um e nt at i vo e s l a vía d e e xpr es i ón pr im or d i a l y b ás ic o en e l q ue
h a cer f i l os óf ic o, p or es a r a zó n s e pu ede d ec ir q u e l a lóg ica e s
u n a d e l as es ca sa h er r am ie nt a s d e an á l is i s y cr ít i ca de q u e
d i s po ne u n f i ló sof o. C u an t i os os c ont r o ver si as f i lo sóf i ca s a dm it en
e l us o d e pr i nc i p io s lóg ic os bá s ic os y e l us o d e l a ná l i s is lóg i co
p u ed e f aci l it ar y ayu d ar a es cl ar ec er lo s p la nt eam i ent os de
d i st i nt o s pr ob l em a s f i lo sóf i co s, d e a h í n ac e la im por t a nc ia d e
e st ud i ar lóg ic a en e l c am po de l a f i lo sof ía .

E st e t r a baj o de ap r e nd i zaj e pr et e nde br in dar c o no cim ie nt os

t eór i co im p or t a nt es en e l ár e a d e l a lóg i ca, q ue l e p er m it a el
m an ej o y d e de sar r ol l o d e e st r at eg ia s y a ct it ud es bá s ic as par a e l
a pr ec i o y bu e n u so d e l a lóg ic a e n e l ám bi t o f i l os óf ic o.

P á g i n a 3 | 20
Los principios usados en la lógica

2 . O bj et i vo s

G e n er a l

 C o no ce r lo s c on cep t o s b ás i co s y su s f un c io ne s de l os
c u at r o pr i nc ip i os d e l a lóg ic a

E s pe c íf ic o

 D ef i n ir l os pr in c ip i os l óg ico s . .
 E xp o ne r e l pr in c ip i o de i de nt id a d .
 I nd i car en q ue co ns ist e e l pr i nc i p io d e la c o nt r a d ic c ió n .
 E m p l a zar la d ef in i c ió n de l pr i nc ip i o de l t er c i o in c lu i do . .
 P r e c is ar e l pr i nc i p io de r a zón s uf ic ie nt e .

P á g i n a 4 | 20
Los principios usados en la lógica

3 . D e sa rr ol l o de l t r aba j o

3.1 ¿Q u é s on l o s p ri n ci pi o s l ógi co s?

T o da c ie nc i a p ar t e d e c ier t os pr i nc ip i os. E so s pr i nc i p io s
s o n j u i c io s - af i r m ac i o nes - s i n lo s cua l e s e s im p os i b le
c o nst r u ir e l s ist em a d e r e la c io ne s e n q u e c a da c ie nc i a
c o ns ist e. Pu ed e, e n u n os c as os, co ns i der ár s e lo s e vi d ent es,
y e n ot r o s s im p lem e nt e c on ve n c i o na l es; p er o s i em pr e s e
l o s co ns i de r a p unt os d e p ar t id a f or zos os p ar a co nst r u ir e l
s i st em a de r e l ac io ne s. Lo s p r i nc i p i os lóg i cos t am b ié n s o n
j ui c io s, af ir m ac i on es. Per o e n ve z de co n st it u ir e l p un t o d e
p ar t i da d e u n d et er m in a do s ist em a de r e l a ci o ne s, e s d ec ir ,
d e un a det er m in ad a c i e nc ia, c on st it u ye n e l p unt o de par t i d a
d e t o da s l as c ie n c ias , por q u e so n pr i nc i p io s de l
p e ns am ie nt o m ism o , a l q u e t od a ci e n ci a r e cur r e. E l
p e ns am ie nt o, c on s ide r a do e n s í m i sm o, t i e n e p r i nc i p io s q u e
s o n p r e vi o s a lo s pr in c i pi os e sp ec i a le s de c ua lq u ier c i enc i a.
E s os pr in c ip i os pr e vi o s s o n lo s pr i nc i p ios l óg ico s .

L o s pr in c ip i os lóg ic os s o n af ir m a c io n es de va l i de z un i ver sa l
q u e h ac en po s ib l e e l p en sam i ent o m ism o. E so s pr i nc i p io s
s o n c uat r o:

 P r in c ip i o de i de nt ida d
 P r in c ip i o de l a c ont r a d i cc ió n
 P r in c ip i o de t er c er o e xc l u id o
 P r in c ip i o de r a zón suf ic i ent e

C u an d o d ec im os q ue a lg o es l óg ic o, q u i er e d ec ir q u e s e
h a l l a c on ot r o a lg o en un a r el ac i ó n q ue s at isf ac e c i er t a s
c o nd ic i o ne s e xig id as por nu est r o p en sam ie nt o. S e d ic e q ue
e s ver da d, u n a con t e c im i e nt o, un f enó m e no h ist ór ic o o
s oc i a l, s on lóg ic os, c u an do e nt r e e l lo s y e nt r e ot r os h ec h os,
o com po r t am i ent o o f en óm e no s, s e d esc u br e un a r e l ac i ón
q u e no s per m it e ent e n der c on m á s c l ar id a d. Lo i lóg ic o, es
l o q u e no s e l l eg a a e nt en de r l o q u e se es p er a a l r el ac i o nar
c o n ot r o h ec ho. To d o pe ns am ie nt o e s u n s i st em a de
r e la c io ne s m á s o m en os c om p l ej o ; pe r o es e s ist em a d e
r e la c io ne s n o na ce a nt ir r eg l am ent ar iam e nt e, s i no q ue l os
p r in c ip i o lóg ic o l os c on d ic i on a q u e ha ce n po s ib l e l a
c or r es po nd e nc i a o s i st em a d e r e l ac i o nes e n q ue e l
p e ns am ie nt o c o ns ist e. El pe ns am ie nt o, cu a nd o q ui er e
d e sc ubr ir l a r e a l i dad o s ist em a de r e la ci o n es , no t i en e q u e
r en un c iar a s u e xig en c i as , p or q u e d e lo c o nt r ar i o d ej a r ía de
s er p en sam i ent o y s i d ej a d e ser p en sa m i e nt o r e nu nc i a a
p o der e nt e nd er l o bu sc a do.

P á g i n a 5 | 20
Los principios usados en la lógica

3 . 1. 1 P ri nci pi o d e l a i d en t i d ad

T r a d ic i on a lm e nt e se h a e nu nc i ad o el p r i nc i p io d e
i d e nt id ad d ic i en d o: " T o da co sa es i dé nt ic a a s í m ism a" ,
e xp r e s ió n q ue s ue l e s im b o l i zar s e: " A es A " o " A = A " . La
n o c ió n de i de nt id a d i m p l i ca, pu es, l a de u n i da d, c om o lo
s e ña l ab a Ar i st ót e l es: " L a" i d ent i da d e s u n a es pe c ie de
u n i da d de l s er , o d e var i as c os as, o d e un a so l a
c o ns id er ad a com o va r ia s ( com o cu a nd o a l de c ir q ue u na
c os a es id é nt ic a a s í m ism a s e la co ns i de r a com o d os) " .
D e c ir q ue u n a co sa e s id ént i ca a s í m i sm a s ig n if ic a de c ir
q u e un a c os a es un a co sa. Per o par a e xp r e sar e se
p e ns am ie nt o n ec e- si t am o s r ef er ir la cos a a s í m ism a,
d e sd ob l ar la.

A d em á s d e es a i den t id ad d e u na c os a c on s ig o m i sm a,
s e p ue de h ab l ar q ue do s c os as s on idé nt i ca s a l baj o
a lg un o d e s us c ar act er íst i ca s. P or ej em p l o: s i m e b as o
e n e l c o lor y d ig o q u e e st e obj et o e s i dé nt ic o a l ot r o
p or q u e t ie n e e l m ism o co l or y l o d ec l ar o i d ént i co p or q ue
s i so n i dé nt ic os en es e a sp ect o. E n e st e c as o e l c o lo r e l
c o l or es la c os a q ue se d ec l ar a i dé nt ica a s i m i sm a: s e
t r at a d e u n s o lo co lo r .

La id ent i da d e s, p ue s, un a ley de nu est r os

p e ns am ie nt o s. L a b ú sq ue da d e la i de nt i da d e s un a
e xi g e nc i a de es e p e ns am ie nt o. Cu a nd o d ec im os q u e
t od o es e sp ír it u o t o d o es m at er ia , l o q u e ha cem os e s
r ed uc ir la r e a l i da d a l o q ue c on s id er am os q u e en e l l a, a
p e sar d e s u var i ed ad , , e s s i em pr e i dé nt i c o: l a m at er i a,
e l es p ír it u. Y p od em os c on cl u ir q ue: o h a y id ent i d ad o
n o ha y id en t i d ad.

E l p r in ci p i o d e i de nt i d a d, en un c ia nd o en ot r a f or m a es :
“ T o da co sa es i dé nt i c a a s í m ism a” , es un a af ir m ac i ón
c o n r e sp ect o a l as oc as, p er o l a lóg ic a no e st u d ia co sa s,
P á g i n a 6 | 20
Los principios usados en la lógica

s i n o pe ns am ie nt o s. L a c i en c ia q ue e st u di a c os as o ent es
e s l a on t o l og ía . S i e nt e nd em o s a ese en un c ia do, e l
p r in c ip i o es ont o lóg i c o, y n o l óg ic o ( pe r o n o p or e so
d ej a d e s er ver da der o) .

P ar a q u e h ab l em os d e pr in c ip i o lóg ic os d e i de nt id a d e s
n e ce sar i o q ue lo enu n c iem os a lg o c on r e s pe ct o a lo s
p e ns am ie nt o s, q u e e s l o q ue l a ló g ic a est u d ia, y lo q u e
e l pr i nc i p io d ic e, e nt i e n do l óg i cam ent e qu e t od o j ui c io
a n a lí t ic o e s v er d a der o.

O b sé r ves e q ue e l pr i n c ip i o de i d ent i da d t i en e un p unt o

d e pa r t id a: s i A es, d a do A. E nt o nc es, si ac ept am o s q u e
h a y A, de ah í e n ade l a nt e n o p od em o s o p er ar m ás q ue
c o n s u “ e xi st en c ia” ( e nt onc es , no se t r at a de u na
ve r if ic ac i ó n en l a r ea l i d ad, s i no d e un pu nt o de p ar t i da) .

S i h a y A, s i d am os po r h ec ho q u e ha y A, p ue s n os
c o nt r a d ir íam os s i di j é r am os q u e no ha y A, a l m i sm o
t i em p o y en l as m ism as c ir c un st a nci a s q u e h a y A.
I nc l us o p odr ía d ec ir se q u e la l óg i ca es un a s er i e d e
r ecr ea c io ne s de e st a pr im er a t aut o l og ía, seg ún la c ua l
A = A. E s c om o s i Ar ist ót e le s, e n lug ar d e un pr in c ip i o d e
i d e nt id ad d e la c os a, en r e a l id ad h ab l ar a de u n p r i nc i p io
d e c on s ist en c ia d e q u ie n 26 Un i ver s id a d Pe d ag óg i ca
N a c io na l f o l io s n. o 27 en un c ia: “ s i em p i e zas
c o ns id er an do q ue ha y A, no l o ol vi d es en e l c am i no” .
I nc l us o m á s: “ s i em p i e zas c on s id er a n do q ue h a y A, y
e n cu ent r as e n e l c am in o q u e no h a y A, e nt on ce s t ie n es
o t r o c om ie n zo” . A ho r a b i e n, no ha y m uc ha d if i cu lt ad
p ar a ac ept ar q u e ha y A, so br e t od o s i A est á va c ío:
r ec or d em o s q ue est a lóg ic a d ef in e u n a pr op os i c ió n
c om o aq u e l lo su sc ep t ib l e d e s er ca l if i cad o de ver d ad er o
o f a ls o ( V o F) , i nd ep e nd i ent em e nt e d e lo q u e d ig a o d e
q u e dig a a lg o. Per o e l lo ya c om p or t a un a p et ic ió n de
p r in c ip i o: q ue lo af ir m ad o –n o im p or t a q u é – t i e ne c om o
r ef er e nt e l a ver da d, en s u m o da l i da d de pr es e nc i a ( V) ,
o d e a us e nc ia ( F) ; do n de ver d ad = r e a l id a d.

P er o ha y pr oc es os do n de de e nt r a da n o p u ed e c ont ar se
c o n l a e xi st enc i a. E l ca so de l n i ñ o f re nt e a l e sp ej o
[ La ca n, 19 4 9] no p ue de a n a l i zar s e p ar t ie nd o d e l
s u pu est o h ec ho de q u e h a y s uj et o ( hay A) , pu es e l lo
i n t r o du ce s u br e pt ic ia m e nt e, c om o pu nt o de par t i da, l a
e xi st e nc ia de l a i den t id ad ( A= A) , q ue es j ust am e nt e l o
q u e e st á e n j u eg o en e l as unt o de l es pej o.

D e l pa so e nt r e n o re c on oc er s e e n e l es p ej o, h ast a e l
m om e nt o en q u e e l n i ñ o j u eg a a ap ar e ce r d es ap ar ece r
P á g i n a 7 | 20
L o s pr i nc i p io s u sa do s en l a lóg ic a

d e la im ag en, pu ed e d e du c ir s e q ue, e n u n pr im er t iem po,

a nt e e l e sp ej o a l n iñ o n a da p u ed e r eg r e s ar le ( é l no es
s e nc i l lam en t e un d i sp o s it i vo cog n it i vo q ue a pr e he nd e e l
o bj et o, en e st e c as o s u im ag en ) , pu es de l suj et o n o h a y.
Y , e n u n seg un do m o m e nt o, com o ef ect o r et r oa ct i vo d e l
e s pej o, a lg o se pr odu c e.

L a s su ce s i vas id e nt if ic ac i on es q u e s e s ig u en en l a vid a
n o d ic en q u e e l pr i nci p i o de i de nt i da d f laq u ee, s in o, m ás
b i e n, q ue f l aq ue a la i d ent i da d, q ue ha y f alt a d e s er
[ La ca n] . Q u i en t om a a l suj et o c om o he ch o, com o d at o,
n o t i en e ot r a a lt er na t i va q ue d ar le co ns i st e nc i a a e so
( en la t er ap é ut ic a ps i co l óg i ca, p or ej em p l o) . E n cam b io,
q u i en no par t e d el d at o suj et o, n o b us ca ha ce r l o
c o ns ist ir ( l a c l ín ic a p s ic oa n a l ít ic a, por ej em p l o) ; en e st e
c as o, no se t r at a d e un a t o zu d e z q ue c ont r ad i ce l a
e vi d e nc i a de q u e a lg u i en m at er i a l ha ce u na c o ns u lt a,
s i n o de la e xp er i en ci a c l ín i c a q ue h ac e s ur g ir a lg o, m ás
a l l á d e l in d i vi du o, m ás a l l á d e su dem a n da ( en l a q ue
t en dr ía q u e aut or i za r s e e l t er a pe ut a, si t om a a l s uj et o
c om o d at o)

P or e so, d e u n l ad o, l os f ís ic os s e s or pr en de n de q ue
h a ya a lg o: se pr eg un t a n p or q ué h a y a lg o, e n lu g ar de
h a ber n ad a; n o s e e xp l i ca n r ac i on a lm en t e e l p u nt o de
p ar t i da, a sa b er : ha y A . D es de a h í, p u ed en e xp l ic ar
m uc has c os as, p er o se le s es cur r e e nt r e l os d ed os la
c a us a pr im er a ( p or es o, e n est e p unt o, la c i en ci a p ar e ce
n o po der sa l ir de l ám bi t o de l a r e l ig ió n) . Mi e nt r as q u e,
d e ot r o l a do, La ca n s e s or pr e n de de q u e en r e la c ió n c o n
l o h um a no na da h a ya : s e pr eg unt a por q u é ha y n ad a, e n
l ug ar d e h a ber a lgo , p or q ué h a y f a lt a d e s er . L a
e vi d e nc i a d e l os f ís ic os ( ha y a lg o) , da lug ar a de ci r h a y
A ; y s i ha y A, pu es A= A, i nd ef ect ib l em e nt e ( l a le ng u a
f un c io na por op os i c io n es, de m a n er a q ue d ec ir h a y A e s,
a l m i sm o t i em po, de c ir q ue n o h ay n o A ) . P er o
r ec or d em o s t o do lo q u e est á en j ueg o pa r a q ue es o s e a
p o s ib l e: u na m as a de ha b l ant es q u e com par t e un a
c u lt ur a; y, e n e l cas o d e l a ci e nc i a: r eg ist r o, m ed i da,
e xp l i ca c ió n. . . en f i n, t od o e l a par at o s im b ó l ic o.

C u an d o A= A , A s e m ir a a l e sp ej o y ve A . Per o sa bem os
q u e “ lo q u e p er m ane c e im p l íc it o e n la d ef i n ic i ón de un
h e ch o c ie nt íf ic o, e s e l c onj unt o d e l os h ec ho s q ue s e
e xc l u yer on p ar a ha c er ap ar e ce r es e h ec ho” [ S o l er ,
1 9 92: 2 2] . Es d ec ir , l a c i e nc i a e l ig e n o t en er en c ue nt a
e l h ec ho l l am a do “ ind i vi d u o” ( q u e p odr ía i nt r o du c ir er r or
e n la det ec c ió n de A) ; e s d ec ir , la c on d ic i ón de
P á g i n a 8 | 20
L o s pr i nc i p io s u sa do s en l a lóg ic a

e xi st e nc ia de A e s l a e xc lu s ió n de l su j et o ; en ot r a s
p a l abr as, A e s, in d ep en d ie nt em e nt e d e l s uj et o; l a
e xi st e nc ia d e A es a pr ue ba d e s uj e t o. H a y ot r as
p er sp ect i va s: e l ps ic o an á l is is, por ej em p l o, s e pr o p on e
p r o du c ir e l “ s uj et o” en e l t er r en o ét i co [ Mi l l e r , 1 9 87] .
P er o ha y m ás: s i la lóg ic a oc ur r e m er am e nt e e n l a
o p er a c ió n s ig n if i ca nt e [ Mi l l er , 1 98 1] , e nt o n ce s e l la ser ía
u n a o per ac i ón en e l le ng uaj e y n o a lg o i n h er e nt e a l as
c os as, c om o cu and o C op ér n i co a nun c i ab a q ue e l
u n i ver so est a ba es cr it o e n car act er es m a t em át ic os. D e
m an er a q u e l a e vi de n c ia d e ah í A es u na o pe r a c ió n
s im bó l i ca q ue, com o t a l, c on st it u ye u n l ím it e.

S e ha d ich o q u e l a r ea l i da d e s e l r e s idu o d e lo po s ib l e
( Ko yr é) ; q u e l a c i enc i a es u n t r at am i ent o d e l o r ea l p or
l o s im b ó l ic o [ La can , 1 96 4] ; q u e la c i e nc ia p ar e ce
c or r er le lo s l ím it es a lo q u e no p ue de se r d ic ho. D e t a l
m an er a, A es u n a co nq u i st a s im b ó l ic a. E s c om o d ec ir :
l o s s ig n if i ca nt es nos p er m it e n d e l im it ar est o. A s í, d a do
A e s un l ím it e. Pe r o , ¿ y m á s a l lá ? ¿ Y m ás ac á? E n
c u a lq u ier c as o, a lgo no p u ed e ser f o r m u l ad o, p er o
s a bem os d e es a im po si b i l id a d. E n ot r as pa l abr as, l a
l óg ic a s ig n if ic ant e de l im it a lo imp o s ib l e, c om o
d im e ns i ón h um an a. A no es l o r e a l, a lo sum o es e l
o bj et o d e la c i en c ia , l a r e a l id ad; la r ea l i da d d e l a
c a us al i d ad y e l d et er m i n ism o . No o bst an t e, A h a bl a d e
a lg o q u e no c um pl e s u l e y, p or q u e n o pu ed e ser
e n un c ia do, per o e sa im p os i b i li d ad t ie n e q u e ver co n su
m at er i a l id ad ( por ej em p l o, par a e l p s ic o an á l is is, q u e
h a ce d e e se r e st o r ea l a lg o f und am ent a l e n l a def i n ic i ón
é t ic a d e l s uj et o) .

P á g i n a 9 | 20
Los principios usados en la lógica

3 . 1. 2 P ri nci pi o d e c on t rad i c ci ó n

E s im p os i b le q ue a lg o s ea y n o se a a l m ism o t i em p o y
e n e l m ism o s ent i do. As í p od em o s e nu nc i ar e l pr i nc i p io
d e c ont r a d ic ci ó n des d e e l p unt o d e vist a ont o l óg i co, e s
d e c ir , r ef ir ié nd o lo a l as co sa s. Es im po s i bl e q u e un a
f ig ur a se a u n t r i áng u lo y n o se a un t r i áng u l o. E s
i m p os i b le q u e A se a B y n o se a B. ( P ue de ser B a hor a y
n o ser B de sp ué s pe r o no a l m ism o t i em po. Y o p ue do
e st ar aq u í, a ho r a, y no est ar , de sp ué s; per o no pu ed o
e st ar y n o est ar , aho r a, aq u í. U n t ab l er o d e aj e dr e z es
b l a nc o y neg r o - b lan c o y no b l a nco - , pe r o lo q u e en e l
t ab l er o d e aj e dr e z e s b la nc o n o es n eg r o y l o q ue es
n eg r o n o es b la nc o; e l t ab l er o d e aj edr e z es bl a nc o y no
b l a nc o a l m i sm o t iem po, p er o no en e l m ism o se nt i do:
n o de c im o s q u e e l t ab l er o d e aj e dr e z es t ot a lm e nt e
b l a nc o y t ot a lm e nt e n o b l an co) . A s í c om o e l pr i nc i p io d e
i d e nt id ad se r e du c ía a d ec ir q ue un a co sa e s u na c os a,
e l d e c ont r a d icc i ón d i c e q ue un a c os a no e s d os co sa s.

S eg ú n est e pr in c ip io , s i {A e s x} → { A no e s n o - x}; o
s e a, es im po s ib l e q u e un at r i bu t o p er t en e zca y n o
p er t en e zca a l m ism o s uj et o. C on est e pr in c i pi o —p er dó n
p or l a s im p l e za — l o q u e Ar i st ót e l es e st á d i c ie n do es q u e
s i no s p o nem os a co n ver sar , co n e l pr o p ós it o d e d ec ir
a lg o s o br e e l m u nd o ( n o es q u e se a as í, p er o a l m e no s
e s e l p r o pó s it o) , l o m ín im o es r ec o no cer q u e l o d i ch o ha
s i d o d ic ho; d e l o co nt r ar io , no s e p odr ía a van za r . ¡E s
u n a r e d un da nc i a! Cl a r o, pe r o es q u e t o d a la l óg i ca l o
e s, l o q ue p as a e s qu e a l l í s e h a bl a de “ t aut o log ía ” .
A l ar g um ent ar , est am os b as ad os en e l p r in c ip i o d e n o -
c o nt r a d ic c ió n, pu es s i n o, n ad a se p o dr ía dem ost r ar n i
c o nt r a de c ir . No q u ie r e d ec ir q ue no ha ya
c o nt r a d ic c io ne s, o q u e es t e pr i nc i p io l e t e ng a p a vor a l a
c o nt r a d ic c ió n. Q uer r ía d ec i r , m á s b ie n, q u e s i t od o va l e,
n a da es ar g um e nt a bl e . Y q ue , s i se q u ier e a r g u m e nt a r ,
e s ne ce sar i o p o ner lím i t es.
P or es o, r ef l e xi o na r e s p er d er la l ib er t ad: en u na
d em ost r ac i ón, no s ve m os o b l ig ad os, po r l o d ic h o, a
c o nc lu i r de d et er m in a da s m an er a s, ha st a e l pu nt o q ue
l a ú lt im a af ir m ac i ó n – l a d em o st r ac ió n f ina l de l t e or em a,
p or ej e m p lo – s e d ic e c as i so l a, e s un a im p li ca c ió n
n e ce sar i a.
A h or a b ie n, p od r ía p e ns ar s e q ue en ám bi t o s com o l as
n ot i c ias o l a po l ít i ca s e ig nor a q u e l o d ic h o ha s i do
d i c ho; s i n em b ar g o , po st u l o la id ea de q u e e l
i n t er cam b io c om u n ic at i vo en e so s ca sos h ac e ce sa r d e
P á g i n a 10 | 20
L o s pr i nc i p io s u sa do s en l a lóg ic a

m an er a a br upt a –ca s i q u e d esp u és d e ca da f r as e – l a

c o nd ic i ó n t em p or a l q u e se h a pu est o c om o c o nd i ci ó n de
o p er at i vi d ad de lo s p r in c ip i os ar i st ot é l ico s: a l l í n o va l e
d e c ir : “ ¡P e r o s i a ca b as de de ci r l o co nt r ar io ! ” , p ue s
p er f ect am e nt e s e n os p ue de r es po n der : “ ya est am o s e n
o t r o m om ent o” . C ont r a e l pr in c ip i o de no c o nt r a d ic c ió n
s e h a ar g ü i do , p or ej em p lo, q u e pr o p ie da de s
e xc l u yen t e s, c om o la s q u e car act er i za n a la s on da s y a
l a s p ar t íc u l as, pu ede n s er det ect ad as en l as e nt id ad es
s u bat óm ic as ( d e d on d e est as s er ía n o bj e t o s m at er i a l es,
p er o c o nt r a d ict or i os) . P er o, e n r ea l i da d, no e s q u e s e
h a ya o bj et a do e l pr in c i pi o d e n o - c ont r a di c c ió n, s i no q ue
c om o e xp li ca Ca pr a l a t er m i no l og ía d isp o n ib l e ( ‘ on d a ’,
‘ p ar t íc u l a ’, ‘c au sa l id a d ’) e s in suf i ci e nt e p ar a de scr i b ir
l o s f en óm en os at óm ic os; la s u n i da des s ub at óm i ca s
a p ar e ce n com o p ar t íc u l a s o c om o o nd as s eg ú n se la s
b u sq ue y s eg ún s e a r g um e nt en l as pr u eb a s.

A u nq u e ha ya ám bi t os d on de la c on t r a d ic c ió n es
f un c io na l ( en l os m it os, por ej em p lo, y s i n ir t an l ej o s,
e n l a c on ve r s ac ió n c ot i d ia na) , s i un enu n c ia do as p ir a a
l a d ig n id ad d e ser in d i cat i vo, s i se a spi r a a “ l og i c i zar ”
u n a d esc r ip ci ó n, a f o r m a l i zar un a d is c ipl i n a, s e a ce pt a
e l pr i nc i p io d e n o - c on t r a d ic c ió n, in d ep end i e nt em ent e de
q u e l a r e vi s ió n de l a s d oct r i na s se a pe r m a ne nt e ( es
d e c ir : cr e em os e n l a n o c o nt r a d ic c ió n au nq u e lu eg o
r ec on o zcam os q u e l o q u e h ab ía m o s d ic ho er a
c o nt r a d ict or io ) .

D e n ue vo, Ar i st ót el e s par ec e ha be r se r ef er i do a l a
d i sc us i ón, n o a la s c os as. C u an do a lg ui e n i nt e nt a d ar
c u ent a d e a lg o, l o m ín i m o q u e Ar ist ót el es le p id e es q u e
t eng a e n cu ent a q ue lo d i ch o ha s i do af ir m ad o y q u e s i
va a c am b i ar l o l o d ig a o q u e, e n t o do ca s o, se at e ng a a
l a s c on se cu en c ia s si s us int er l oc ut or es s e d an cu ent a.
E st o e xp l ic a q ue e l pr in c ip i o d e inc er t i dum br e de
H e i se nb er g s e r ef i er a a la im p os i b i l id ad d e d esc r ib ir , a l
m ism o t i em p o, ve l oc i d ad y po s ic i ón d e l as p ar t íc u l as
s u bat óm ic as. Es dec ir , n o se t r at a e xa ct am e nt e de un a
p r o p ie da d d e la nat u r a l e za, s i no de una d if ic u lt ad d e
n u est r a a pr o xi m a c ión o, com o int ent o mo st r ar aq u í, d e
n u est r a ar g um e nt ac i ó n; a hor a b i en, t a l d if ic u lt a d
t am b i én s eñ a la ha c i a la d if er en c ia e nt r e lo q ue
h a b íam os p e ns ad o pa r a e l m u n do m a cr os có p ic o y l o q ue
s er ía e l m u n do m i cr os có p ic o, per o no a f a vor de u na
d e scr i pc i ón o en d et r im ent o de ot r a: ¿ aca s o s e t r at a d e
q u e l as cat eg or ía s p ar a e l m acr om u nd o y l a m an er a d e
d e scr i b ir lo s o n i nef ic ac es par a e l m i cr o m u nd o p or q u e
P á g i n a 11 | 20
L o s pr i nc i p io s u sa do s en l a lóg ic a

é st e es d if er e nt e ?. . . c on l o c ua l vo l ver ía m o s a l a su nt o
d e l a a de cu at io r e i e t i nt e l ect us; o s e t r at a, m á s b ie n,
d e q ue n u e vas de sc r i pc i o ne s , nu e va s ca t eg or ía s,
n u e vas ar g um ent ac i o nes h ac en em er g er nu e vas
d im e ns i on es s ig n if ica t i vas par a e l m u ndo . E n t od o ca so,
p o dr ía p e nsa r s e q u e l a pr e se nc i a de la co nt r ad i cc i ón e n
l a c on ver sa c ió n cot i d ia na o en e l m i t o p u ed e s er
p e ns ad a d e un a m an er a m á s c om p l ej a.

P á g i n a 12 | 20
Los principios usados en la lógica

3 . 1. 3 P ri nci pi o d el t e rci o i ncl ui do

E l pr i nc i p io d e c ont r a d i cc ió n de c lar ab a q u e n a da pu ed e
s er y no s er , a l m ism o t i em p o, e n e l m ism o s ent i do. E l
d e t e r c er o e xc l u id o d e c lar a q ue t o d o t i en e q u e ser o no
s er . Af ir m ar sim u lt á n eam ent e " A es" y " A n o e s" , e s
i m p os i b le , po r e l p r in c ip i o d e co nt r ad i cc i ón; neg a r
s im u lt á n eam ent e " A e s" y " A n o e s" , e s im p os i b le, por
e l pr in c ip i o d e t er c er o e xc lu i do. Por e l pr i nc i p io de
c o nt r a d ic c ió n, n o pod em os af ir m ar e so s d o s j u i ci os ; p or
e l d e t er ce r o e xc lu i do , n o p o dem os neg ar l os l os do s.

S eg ú n est e pr in c ip io , dos p r o po s ic i on es c ont r a d ict or ia s

( { A e s x} y { A n o es x}) no p u ed en s er ver d a der as am b as,
a l m ism o t iem po y de nt r o d e la m ism a r e l ac i ón. E n
c o ns ec ue nc i a c on el p r in ci p i o r e du ct or d e l á lg ebr a q u e
l a l óg i ca e nc ar n a, u n a pr op os ic i ó n sig n if ic at i va pu ed e
s er V o F y, p or t a nt o , d os pr o po s ic i on es co nt r ad ic t or i as
n o p ue de n ser ver dad er as am ba s; un a, o am bas , s o n F.
P u es b ie n, d ec ir “ c on t r a d ict or ia s” es ya d e c ir q ue am b as
n o pu e de n s er c ier t a s; e l q u e a ce pt a qu e es p os i b le l a
c o nt r a d ic c ió n ¡d e h e ch o h a ac ept ado e l pr i nc ip i o
a r ist ot é l i co! O se a, e l pr i nc i p io de n o - co nt r ad i cc i ón n o
e l im i n a l a co nt r ad i cci ó n, s i no q u e l e d a un l ug ar , in c lu so
l e da un a p os i b i l ida d. Ad vi ér t as e, a dem ás, q ue de c ir
“ pr o po s ic i on es co nt r ad i ct or i as” es af i r m ar q ue se
r ef ier en a l a m ism a p or c ió n d e r ea l i d ad y e n la s m ism as
c o nd ic i o ne s ( de t i em p o y r e l ac i ón ) . Pu es d os
p r o po s ic i on es co nt r a d i ct or i as pu ed e n se r am ba s V, s i s e
d i c en par a m om en t o s d is t i nt os o p ar a r e l ac i on es
d i st i nt a s: es l a f uent e d e l a br om a en l a q u e a lg u i en d ic e
q u e e l pat o y l a g a l l i na s o n a n im a l e s p e l ig r os os,
m ie nt r as q u e e l t ig r e y e l le ón s on a nim a le s
i n of en s i vos… c la r o, pu es e s lo q ue u na l om br i z le d i ce
a s us p eq ue ñ os h ij os. Ha br ía c ont r a d icci ó n e nt r e l o q u e
d i c e e l per so naj e y l o q u e t e nem os e n un c ia do p ar a
n o sot r os, q u e ha b la de i no ce nc i a d e los com ed or es de
l om br i ce s y de pe l ig r o s i da d de l os c ar n ív o r o s de f or m at o
m a yor ; p er o e l ch ist e est á e n e xp l ic it ar a l f i n a l la s
c o nd ic i o ne s e n la s c u a les se r e l ac i on an c ie r t o s g r up os
d e a n im al es co n la pr o p ie d ad de pe l ig r os os o
i n of en s i vos.

E s c l ar o s eg ú n m e p ar ec e q u e e l pr ob le m a, e n pr im e r a
i n st an ci a, t i en e q u e ver co n l a id ea d e u n a p r o po s ic i ón
“ co n se nt id o” , “ d ot ad a d e s ig n if ic ac i ón ” . D e n ue vo, s i
d am os est as i d eas p or se nt ad as, de a hí e n a de l ant e no
e s p os ib l e neg ar e l p r in c ip i o de l t er cer o e xc lu i do. Com o
P á g i n a 13 | 20
L o s pr i nc i p io s u sa do s en l a lóg ic a

l a l óg i ca es t a ut o lóg ic a, s i se ac ept an l a s c on d ic i on es
d e p ar t i da, l os pr i nc i p io s n o so n m á s q u e u na m a n er a
d e i nf er i r lo q ue de e l l os e s p os i b le. D e t a l m a ne r a, l os
t r es pr in c ip i os ar ist o t é l i cos n o s on pr ob l em át ic os, si n o
l o s a xiom as q ue ut i li za n , a sa ber , lo s s ig u i ent es:
h a y A, A d ic e a lg o d e l a r ea l i da d, de c ir de l a r ea l i da d
e s o n o es, es o e s t en er o no t en er se nt ido . Ha y q u ie ne s
q u i er e n d er r um ba r e l t e r cer o e xc l u ido de la lóg ic a
a r ist ot é l i ca, d ic i en do q ue n o s o lo h a y V y F, q ue t am b i én
e xi st e e l “ m ás o m en o s” e nt r e am b os, as í com o e l g r i s
e nt r e e l b la nc o y el n eg r o, e l r eg u l ar , e l m ed i a no, et c.
E n est e p u nt o pu ede pr ec i sar se e l t er ce r pr i nc i p io, en
u n s e nt id o q u e p ar ec e d es pr en der se de l a id ea d e
A r ist ót e l es. E l f i l ós of o g r i eg o n o s e m o l est ar ía s i
d ij ér am o s q ue, r a zon a nd o e n e l m ar co de un a lóg ic a ( t a l
ve z e st e s i nt ag m a se a u na r e du n da nc i a) , e st á e xc l ui d o
u n j u ic i o s obr e lo s en u nc i ad os q u e e xc ed a en núm e r o a
l a c ant i da d d e j u ic ios ac e pt a do s e n es e c o nt e xt o.

E n ot r as p a la br as, p od em o s g e ner a l iza r su t e r c er

p r in c ip i o as í: “ Si la ca nt i da d de j u i c io s so br e A es n,
q u ed a e xc l u i do e l j ui c i o n+1” . Ap l ic a do a l ya c o no ci d o,
t en em o s: n=2 ( V y F, ún i co s va l or es d e un a
p r o po s ic i ón) , e nt onc es e st á e xc l u id o e l j u i c io n+ 1, o
s e a, 2+ 1 , o se a, e st á e xc l ui d o un t er c er j ui c i o. E nt o nc es ,
e l t er c er o e xc l u i do es ap en as u n ej em p l o d e un pr in c ip i o
m ás g en er a l q u e po dr ía m o s l l am ar e l [ n+1] ° e xcl u i do
( en e - m á su n o - a vo exc l u i do ) . A s í, s i en l a l óg ic a d e lo s
c r ít ic os f ác i l es est á e l g r is, a dem ás d e l b la nc o y e l
n eg r o, pu es e st ar ía e xc l ui d o un c ua r t o c o lo r , y s i h a y
s i et e co l or e s e n e l ar co ir i s, pu es est á e xc l u id o e l
o ct a vo. . . Y , a unq u e ha ya m i l l on es de g am as ent r e el
b l a nc o y e l neg r o, n a d ie h a o íd o h a b lar de “ la s p ie za s
g r is es” de l aj e dr e z. En el j ueg o d e dam as, u n a p ie za
e st á en e l t a b ler o o n o est á; no c ab e u na t er ce r a
p o s ib i l id a d.
E n cam b io, en e l f útb o l, do nd e u n j ug ado r p ue de est ar :
i ) af uer a de l cam p o, i i) ad ent r o d e l c am p o, o i i i)
m om e nt á ne am e nt e - p or - f u er a; n o c abe u na cu ar t a
o p c ió n ( s i e st ar en l a ba nc a e s u na c ua r t a, pu es est á
e xc l u id a un a q u in t a .

E s e vi d ent e q u e se t r at a, ot r a ve z, d e un a c on s ist en ci a
d e l a ar g um e nt a c ió n: si p us im os c om o co n d ic i ón q u e la s
c os as er an ver da d e r a s o f a ls as, no h a y u na t er c er a
o p c ió n, a n o ser q ue po ng am os ot r a con d i ci ó n. Y n o se
c r e a q u e pa sar a l óg i ca s no b in ar i as n os pe r m i t i r ía
o bj et ar l a l óg i ca f or m a l d e l t er c er o e xc lu i do. S i
P á g i n a 14 | 20
Los principios usados en la lógica

t om am os, p or ej em pl o , l a lóg ic a m od a l ( q u e t i e ne c ua t r o
va l o r e s: p o s i b le, con t ing e nt e , n ec es ar io e im p os i b le ) y
l e a p l icam os n ues t r a f ór m u la de l [ n+ 1] ° e xc lu i do, un
va l o r p or f uer a de es os c uat r o ( o q u e co m b i ne a lg u no s
d e e l lo s) , u n q u i nt o va l o r , q ue d a e xc l ui do .

E l pu nt o i nt er r og ab l e e s e l l ug ar a xi om át ic o d e l
p r in c ip i o , a sa b er : q u é s e p u ed e j u zg ar , q u é s e pu ed e
af ir m ar d e a lg o e n es e m u nd o so br e e l q u e pr et en dem os
o p er ar . Est e pr in c ipi o a r ist ot é l i co, a s í vi s t o, p ar ec er ía
p o der p on er s e en e l s e nt id o d e l pr in c ip i o est r uct ur a l d e l
l e ng u aj e q u e c o ns ist e e n p o ner l ím it e, e n t r e o t r a s p ar a
h a cer a lg o p en sa b l e. S i a c ad a co sa le c or r es po nd e un
j ui c io, e s im p os i b le p e ns ar . S i ha y u n nú m er o ( n) f i n it o
d e j u ic i os, e s po s ibl e p e ns ar , j ust am e nt e por q u e est á
e xc l u id o e l [ n +1] °; de i nc l u ir lo r e cur r ent em e nt e, s e
o bt i en e inf i n it o, o se a , im po s ib i l i da d d e pe ns ar .

P á g i n a 15 | 20
Los principios usados en la lógica

3 . 1. 4 P ri nci pi o d e r az ón s uf i ci ent e

L a in s ist ent e p r eg un t a q u e l os n iñ os f o r m u l an: " ¿ Por

q u é? . . . , ¿ por q ué ?" , t r a d uc e un a e xig en c i a de n ue st r a
r a zón, s eg ú n l a c ua l n ad a p ue d e ser " por q u e s í" . T od o
e s por a lg o. , T od o lo q ue e s, es por a lg u n a r a zón q ue l e
h a ce s er c om o e s y no d e ot r a m a ner a. É st e e s e l
p r in c ip i o d e r a zón suf ic i ent e, c on s id er ad o por L e ib n i z el
" g r a n pr i nc i p io" . E l c u adr ad o d e l a h i pot en us a es ig u a l
a l a sum a d e l os cu a dr a d o s d e l os c at e t o s po r a lg un a
r a zón, y e sa r a zó n a par ec e cu an do ha cem os l a
d em ost r ac i ón de l t eo r em a. L os p la net as se m ue ve n e n
ó r b it as e l íp t ic as por a lg un a r a zón. Y e sa r a zó n ap ar ec e
c u an do en un c iam os la l e y de l a g r a vit a c i ón un i ver sa l.
L a Re vo l uc i ón Fr anc es a s e p r o duj o p or alg un a r a zó n, y
e s a r a zón ap ar ec e cu a nd o est ud i am o s su s ant ec e de nt e s
y s us co ns ec ue nc ia s. En m at em át i ca, en f ís ic a, en
h i st or ia, en t od as la s c i en c ia s, lo q u e s e b us ca es l a
r a zón q u e r es po nd a a la pr eg unt a d e por q u é la s c os as
s o n com o s o n o suc e de n com o s uc ede n. E l pr i nc i p io
p u ed e e n un c iar se de ot r a m a n er a: N ada s e d a a i s la do.
E st o s ig n if ic a q u e to d o e st á l ig a do a a lg o q ue es s u
r a zón.

S e so st e n id o q ue q ue e l pr i nc i p io de r a zó n s uf ic i en t e es
o t o l óg i co y n o l óg i co , o se a q ue s e r ef ie r e a la s co sa s y
n o a lo s j u ic i os, p er o com o l os d em á s pr i nc i p io s r ig e
t ant o pa r a la s c os as c om o par a l os j u i c ios. Co n r es p ect o
a l as c os as e l pr in c ip i o d e la r a zó n s uf ici e nt e d ic e q ue
t od o l o q u e e xist e , e xist e po r a lg un a r a zó n; co n
r es pe ct o s a l os j u ic io s, d ic e q ue t o do j u ic i o ver da der o o
f a ls o e s ver d ad er o o f a ls o p or alg un a r azó n .

L o d em á s pr in c ip i os l óg ic o l óg ic os n os d i c en c ua nd o un
j ui c io es f or zos am ent e ver d ad er o, ( pr in c ip i o d e
i d e nt id ad ) ; cu a nd o un j u ic io es f or zo sa m e nt e f a ls o o
c u an do es im po s ib l e q u e d os j u ic io s s ea n am b os
ve r da der os ( pr o p io d e co nt r a d ic c ió n ) ; c ua nd o es
i m p os i b le de q ue d o s j ui c io s se an am bo s f a ls os (
p r in c ip i o d e l t e r c i o e xc l u id o) .

E l pr i nc i pi o d e r a zón suf i c ie nt e no no s d i c e cu an do l os
j ui c io s s on ver da d er o s o f a ls os. Lo ú ni c o q ue no s d i ce
e s q ue l os j u i ci os s o n ver da d er o s o f a l s o por a lg un a
r a zón. L os c uat r o pr i n c ip i o d ic e, p ue s a lg o c on r e sp ect o
a la ver d ad o f al se da d d e lo s j u ic io s . La d if er e nc i a e st á
e n q ue e l d e l a r a zón s uf ic i e nt e e s pr e vi o a l os ot r os, ya
P á g i n a 16 | 20
L o s pr i nc i p io s u sa do s en l a lóg ic a

q u e e xig e q u e se d é r a zón d e la f al se da d o de l a ver da d.

L o s ot r o s p r i nc i p i os d an e sa r a zó n, c um pl i e nd o as í
e xi g e nc i as f or m u l ada p or el “ pr i nc i p io g r a nd e” .

P á g i n a 17 | 20
Los principios usados en la lógica

4 . C o n cl u si o n es

 L o s t r e s pr i nc i p io s de l a lóg ic a ar i st ot é l ic a p u ed en ha cer se
eq u i va ler a pr in c ip io s d e co ns i st e nc i a d e q u ie n e nu nc i a.
A s í, e l pr in c ip i o de id ent i da d r e zar ía: “ s i em p ie za s t u
a r g um e nt ac ió n c on si d er an do q u e h a y A, n o l o o l vi d es e n e l
c am in o” ; o, m ej or : “ s i em p i e zas t u ar g um e nt a c ió n
c o ns id er an do q u e ha y A, y en cu ent r as e n e l c am in o q ue n o
h a y A, e nt o nc es t i ene s ot r o com i en zo ” .

 P or ot r a p ar t e, e l pr in c ip i o ar ist ot é l ic o de la n o -
c o nt r a d ic c ió n r e zar ía : “ si c on ve r s as, pe n sa nd o q u e d ic es
a lg o so br e e l m u nd o, t ie ne s q ue r ec on oce r q ue lo d ic ho h a
s i d o d ic ho; de l o c on t r ar i o, n o s e p odr ía a va n zar ; y s i va s a
c am bi ar lo d ic ho, t ie n es q u e e xp l ic it ar lo o, e n t o do ca so,
a t e nt e a la s c on sec u en ci a s i t us i nt er l oc ut or es se da n
c u ent a” . Y, por ú lt im o, e l pr i nc i pi o ar ist ot é l i co de l t er cer o
e xc l u id o r e zar ía : “ s i pu sim os c om o c o nd ic i ó n q ue l os
e n un c ia do s er an ver da der os o f al so s, n o ha y u na t er c er a
o p c ió n, a n o ser q u e p ong am os ot r a c o nd i c ió n q ue, en t od o
c as o, no po dr á s er r e b as ad a

 E l pr i nc i p io de r a zó n s uf ic i e nt e no nos d ic e c ua nd o lo s
j ui c io s so n ver da der os o f a ls os. L o ún ic o q u e n os d ic e es
q u e lo s j u i c io s s on ve r d ad er os o f al so po r a lg u n a r a zó n

 L o s pr i nc i p ios l óg i co s r ig en e l p en sam ie nt o y p or e l l o
c o nst it u yen e l f unda m e nt e d e c ua lq ui e r s ist em a de
c o no cim i e nt o ; g u ía n e l por pr o ce so d e in ve st ig a ci ó n co n l a
f i na l i da d de e vit ar l a am b ig ü ed ad e n l os co nc e pt o s, la
c o nt r a d ic c ió n e n la s pr o po s ic io n es y lo s er r or e s d e
r a zon am ie nt o e n la a r g um e nt ac ió n. .

P á g i n a 18 | 20
Los principios usados en la lógica

5 . R e c ome nd ac i o ne s

 P ar a po der e nt e n der m ej or e l t em a se r ec om ie nd a ut il i za r
d i ve r s os l i br o s r e l aci o n ad o a l t em a.

 S i b i en es c ier t o, e l c o nc ept o e ng l o ba m á s a la f i l os of ía, po r

e l l o e s r ec om en da b le sa ber co nc ept os b á s ico s p ar a po der
l l eg ar a e nt e nd er pr of u nd am e nt e

P á g i n a 19 | 20
Los principios usados en la lógica

6 . B i bl i o gr af í a

 C a pr a, Fr ij of . [ 1 982 ] . E l p u nt o cr uc ia l . Bu en os A ir es:
E st ac i on es, 1 99 2.

 L a ca n, J acq u es. [ 1 9 49] . E l e st a d i o d e l e sp ej o com o

f or m a dor d e l a f u nc ió n d e l yo [ j e] t a l c om o s e no s r e ve l a en
l a e xp er i en c ia p s icoa n a l ít ic a. En: Esc r it o s 1. Mé xi c o: S ig lo
X X I E d it o r e s, 1 98 4.

 L a ca n, Ja cq ue s. [ 1 96 4] . Lo s c u at r o c on ce pt o s
f un dam ent a l es de l ps i co an á l is i s. Bar ce lo n a: Bar r a l, 19 77

 Mi l l e r , J acq u es - A la i n. [ 19 9 2] . L a n at ur a l e za de l os
s em bl a nt e s. B u en os A ir e s: Pa i dó s, 2 0 01.

 S o l er , Co l l et e [ 1 992 ] . L as va r ia b le s de l f in de la cur a.
B u en os A ir es: EO L, 1 9 95

P á g i n a 20 | 20