TüRK DILI

. - ARASTIRMALARI
. YILLlti
BELLETEN
1978- 1 979

TÜRK nlL1N1NETYMOLOGIQUE SOZWttlNE

KATKiLAR"

4. iigle

Türkçe 6gle biçiminde Eski Türkçe iid 'zaman, vakit' kökünün

saklandigini biliyoruz. Eski Tilikçe iid kökünden gelen bu türevin Türk-
çede iiyle olarak kulla.asi gerekirdi. Ancak, bu eski biçim bizim di-
limizde iigle'ye çevrilmistir. Türkçe eyer ( < Eski Türkçe eder) yaninda
kullanilan .ger biçimi gibi. Buna karsilik, Türkmencede iiyle 'ögleden
sOl).raki vakit' biçimi oldugii gibi kalmistir. Nogaycada ise iiyle biçi-
mi üyle olarak saklanmistir ..
KAsgarli Mahmud'un tanikligina göre, Ogiizliir iiyle biçimini kul-
laniyorlardi. Kipçaklar ise bu çagda iiyle yerine ii,le karsiligini kulla-
niyorlardi.
Türkçe iiyle « : iid) biçiminde -le eki kullanilmistir. Bu ek tünle
'geceleyin' örneginde de geçer. Anadolu alaninda' tünle biçimidünle'ye
çevrilmistir. Bunun gibi,tangla «: tang) 'sabah vakti' türevinde de-la
eki kullanilmistir. Bu örneklere göre, Türkçe iiyle (> 6gle) biçimi 6d
kökünün bir türevi olarak yapi bakimindan açiktir •
. Türkçe iid kökünün bu türevi. çagdas Türk diyalektlerinde dar bir
alanda - özellikle 9giiz diyalektlerinde - kalmistir. Türk diyalektlerinin
büyük bir bölümünde ise iigle .yerine tÜf adi kullal).llir: Televütçe, Sor-
ca tüs 'gün ortasi' •.- Kirgizca tÜf.-Kazakça tüs.-Tatarca, Baskurtça
tiis. - Nogayca tÜS. Nogaylar.tüs yaninda kün ortasi, üyle, kuslik karsi-
liklarmi da kullanirhr. - Kara Kalpakça tiis uaklt, tal tÜS. - Ozbekçe
tus vakti.
Tüs adinin eski çaglara çiktigi anlasiliy~r. KAsgarli Mahmud'a gö-
re,' Orta Türkçede de tÜf 'Ögle' olarak kullanilir. Bundan baska, LÜf
Mi 'ögle vakti' anlamina gelir ..
• Bu yuuiiu birinci b6lümü Omer A!IIIIl Armagani'nda çikmiftir (Ankara i
978. 87-89 ••• ).
 HASAN EREN
Buna karsilik, i~ adinm Oguz ·diyalektlerinde geçmedigi göze çar-
piyor. Anlasilan bu diyalektlerde t~'ün yerini 6yle (> 6gle) biçimi
aIini.,<tir••
5. ögün
Eski Türkçe 6d 'zaman, vakit' adinin Anadolu :rürkçesinde bir
türevi daha saklanmistir: ögün. Butürev bugün dilimizde daha çok
'(yemek için) kez' olarak kullanilir. An.adolu ajhzlarinda ögün ya-
ninda iiyiin ve öiiün biçimleri de geçer, .- ' Özbekler ögle yemegine tuslik adini veriiler. Bu adla Türkçe kus-o
Yalniz Anadolu Türkçesinde kullanilan bu sözün Eski Türkçe
ild 'zaman, vakit' adinin -(ü)n ekiyleyapilmis bir türevi oldugu
anlasliyor. Uygurcada .ildün biçiminin yaygin olarak geçtigini biliyo-
rQZ: bir 6dün; kün orlu ödün; ol ödün; kayu 6dün; kop ödün; uzun
ödün; üç keç ödün. - Eski d sesi çagdas.TÜrkçede y'yeçevriImistir. Eski
Türkçe adak adinm ayak biçimini almasi gibi.
Anadolu agizlarinda 6gün « öyün) adi 'vakit, zaman' olarak da
kullanilir: ögün ögün 'zaman zaman'. - Türkçede 6gün biçiminin 'kez'
. anlainini almasi normaldir. Örnegin Arapça vakit adi da Türkçede
'özel zaman' anlamw kazanmistir. Namaz vakti, yemek vakti ör-
neklerinde oldugu gibi. Bnna göre, öd 'vakit, ·zaman' kökünden gelen
ögün biçiniinin 'yemek vakti' anlamini almasi dogaldir. Ogle ögünü,
ak,am. 6günü gibi örneklerde kullanilan ögün biçimi, son' olarak '(ye-
mek için) kez' anlamini kazanmistir.
Eski Türkçe öd kökünün bir türevi olarak öyün'ün ögün olarak yazil-
masi iiymologique bir yazim degildir. Eski Türkçe 6d kökünden gelen
Ö)'lebiçiicinin ögle olarak yazilmasi gibi.
6. kusluk
Türkçede kusluk 'sabahla Öglearasi' olarak geçer. Buna göre, sabah-
la ögle arasinda yenilen yemege de kusluk yemegi adi verilir. Anadolu
agizlarinda kuslugun biçimi 'kiislukvakti' olarak kullanilir.
Türkmenler kuslilk· yerine g';sluk biçimini kullanirlar ('sabah saat
on - on bir snlarindakl vakit'). Bnna karsilik Gagavuzlar arasmda·
kusluk biçimi geçer ('günesin dogusundan sonraki vakit'). Son olarak,
Nogaylarin kuslik biçimini kullandiklarini biliyoruz ('günesin dogusu
ile ögle arasmdaki vakit').
Kasgarli Mahmud'a göre, kusluk Oguzca bir biçimdir. Ancak,
onnn bu gözleminin gerçege uymadigi anlasiliyor. Çünkü eski Kipçakça
-------------------_ _ ----~-
...••.._ .... •...
TORK DILlNIN t:rYMOLOGIQUE SOzi.OOÜNE 3
sözlüklerde kusluk biçiniinin geçtigini göri)·omz. Bunun gibi,.kusluk
biçiminin çagdas Kipçak diyalektlerinde kollamldigini da biliyoruz.
Türkçe kusluk biçiminin kus kökünden geldigi yolundaki inanç,
halk arasindaolilugu gibi, bilim çevrelerinde de yaygindir. Son olarak,
G. Clanson'un bu iuanci dile getirdigine tamk olduk (An Etymological
Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Onord. 1972. 672-
.673. s.) ..
lu" arasmda ses ve anlam bakmil~dan büyük bir benzerlik göze çar-
piyor. Ancak, ilk bakista çok ilginç gelen bu benzerligc karsm Türkçe
kusluk Özbekçe iuslik'le birlestirilemez ...
Özbekçe tuslik adi çagdas Türk diyalektlerinde daha çok tüslük
olarak geçer. Örnegin Türki alanmda t~lük 'ögle yemegi' biçini!nin kul-
lanildigini biliyoruz. Kirgizlar ise 1~lük 'ögle yemegi' biçimini kulla-
nirlar. Bunun gibi, Kazaklar da ögle yemegine tüstik adini verirler. Kara
Kalpaklar ise tüslik biçimini kullaniriar.
Bütün bu adlarin t~ kökünden geldigi anlasihyor: tas - lük. Orta
TÜrkçede I~ 'ögle' olarak geçer. KAsgarliMahmud'a göre, Orta Türkçede
tas 6di 'ögl~ vakti' anlamma gelir. Bundan bas~a. lüs 6di 'durak, öglc
sicaginda dinlenilecek }·er ve konnlacak zaman' olarak da kullanilir.
Çagdas diyalektlerde de t~ (> d~) 'ii~le' olarak geçer. Yaliiiz,
Oguz diyalektleri alaiunda lüS (veya d~) adina rastlanmaz. Bi' ba-
kimdan bu alanda tüslük (veya d~lü~) tiirevi de kullanilinaz.
Bu verilere görc, Özbekçe tuslik ( < 1~lük) biçiini Türkçe kusluk'la
birlestirilemez.
7. çizme
Türkçede koncudiz kapaklarma kadar çikan bir çesit ayakkabiya
çizme adi verilir. Bizim bildigimize göre, bu ad yalniz Anadolu (ve Bal-
kan) agizlarinda geçer. Türk diyalektlerinin büyük bir bölümünde çiz-
meye etik· ( < etük) adi \'erilir: Tfukmence ttlik 'çizme'. - Nogayea etik
'çizme'. - Kazakça eiik 'çizme'. - Kara Kalpakça etik. - Kirgizca ÖlÜk
'çizme'. - Tatarca Kazan ilik. - Türki, Sartça öliik. - Altayca, Telewt-
çe, Sorca, Sagayca6dük. SorIar üdük biçiniini de knllanirlar. - Çuvasça
atd 'çizme'. - Bu ad bugün AnadoIu'da ttlik 'pabuç' olarak saklanmistir.
Ancak, Anadolu'da dar bir alanda edik 'çizme' olarak da kiiUanihr.
Bu verilere göre, eski Türkçe edik adinin yerini Anadolu'da çizme
admin aldigi aulasihyor. Bu yeni adin Türkçe bir köktengeldigi ve
.4 HASAN EREN
-me e.kiyleyapiimis bir türev olduiu açiktir. Yalniz, çizme adinin Türk·
çe çiz- 'çizgi çekmek' köküyle birlestirilmesi güçtür, saniyoruz.
BizIm inanciiiiiza gllre; çü7iu adi 'çllzmek' anlamina gelen çiz-
kllkünden -me ekiyle yapilmis bir türevdir •. Bu bakimdan bu türevIn
ba,langiçta 'çllzme' anlamina Keldiginidü,ünüyoruz. Bu türev baslan.
.giçta edik adina getirilmis, çizme" edik olarak kullaiulmistir. Buna gllre'-
çizme edik adi 'çllzme edik' ~air.ma gelir. Anlasilan Türkler Anadolu'da
çizmeyi koncunu çözerek giyinisler veya çikarmislardir. Bu sebeple,
bu edige çizme edik, yani 'çllzme edik' adini vermi,lerdir. Sonradan
"çizme. edik yerine yalniz-:c çizme'yi kullanmislardir~ Bu d~a gllre,
çizme adi ellipiique bir ad dir. Türkçede -ma, -me ekiyle yapilmis türev·
lerin büyük bir Mlümü gibi.
Böylelikle çizme adi Anadolu'da 'uzun konçlu' edik' anlamini ka-
zanmistir. Bunun üzerine edik adi da 'kisa konçlu çizme' olarak kul-
lanilmaya haslanmistir.
Azeri a:Ianmda çizmeye çekme adi verilir. Bu adin· da çekme edik'·
ten geldigi açik olarak aiilasiliyor.
Türkçede u.zun konçlu çIiiiienin sokman olarak adlandirildigini
biliyoruz. Bu adin da sak--kökünden geldigi açiktir. Prof. M. Riisiinen;
Türkische Nornina instrumenti auf -man (-miin) und Entsprechungen
in den slavischen Sprachen (Annales Academiae Scientiarum FeniUcae,
B, XXVII, 273-276. s.) adbyazisinda (275. s.) Türkçe sokman'm sok-
kllkünden ylipiIdigmi yazmisti.
. Porf. L. Ligeti, Mots de civilisation de Haute Asie en transcrip-
tion chinoise(Acta Orientalia HungaTica I, 141-188. s.) adli güzel }azism-
da, Hiung-nuca ·sagdak 'çizme' adi üzerinde"dururken Türk diyalekt.
lerinde kullimiIan ortak ve eski bir ad olarak edik « etik, etük) admi
sayinissa da, yalniz Anadolu Türkçesinde kullanilan çizme adim ver-
memi,tir.
8. Iuilpak'
Türkçede kalpak· adi 'hayvan postundan yapilmis baslik' olarak
kullanilir. Bu ad Türk diyalektlerinin büyük bir bölümünde de geçer:
Nogayca kalpak. - Kara Kalpakça kalpak. - Kirgiz;;' kalpak. - Bal·
karca kalpak. \.
Ancak, kalpak adinin bütün Türk diyalektlerinde kullaiii1madigi
anlasiliyor. Türk diyalektlerinin bir bölümünde· ka/pak yerine biirük
('" biirk) adi geçer: Altayca, TeleYÜtçe,Sorca, Sagayca piirük. Altay·
TORK DILININ t:TYMOLOOIQUE SOZLOÖONE
cada biirük biçimide kullanilir.- Kazakça b6rük. - Kirgizca biirk, b6rük.
_ Türki biirk. - Tatarca Kaz~niiirik.
ÇagdasTürklcr kalpaga ~lpek adini da verirler: Türkmence te/pek.
- Kirgizca te/pek.
Kirgiz ve Kazakiar 'kis b~l$' için tumak adini da kullanirlar. Bu
ad Türk diyalektlerinde ruhak olarak da geçer;
Türkçede 'uzun tüylü kalpak' olarak papak adinin kullanildigini
da biliyoruz. Bu adi Türkmenlerde kullanirlar. Azeri alaninda bu ad
.papax olarak yaygii"idir. "
Son olarak, Teleyüderin kullandiklan çabak 'ba,lik' adini da sa-
yalmi.
Kasgarli Mahmud'un tanikligina göre, Türkçe b"iirk 'ba,lik; adi
eski bir addir. Ancak, bu ad bugün daha çok Anadolu agizlannda sak-
lanmistir. Bu agizlarda biirk adinin bir türevi de kullanilir: biirkenek
'yagmurdan korunmak için l,,])aiiilan baslik, örtü'. Ancak, Anadolu
agizl~nda biirkenek adi daha çok 'gevi, getiren hayvanlarin ikinci
midesi' için kullanilir.
Buna karsilik çagda, Türklerin'baslik' olarak kullandiklan ka/pak
adi yeni bir türevdir. Bu türev ilk bakista Türk diyalektlerinde kulla-
nilan telpek; tubak ('" tumak), papak, çabak gibi adlara benzer. Bu ad-
lari göz önünealarak Türkçe kalpak adinin -pak ekiyleyapilii.u,bir türev
oldugii düsünülebilir. Ancak, Türkçe ka/pak'in ka/-pak olarak açik-
lanmasi yanlistir.
Bizim inancnDlza göre; kalpak adi, .Türk "diyalektlerinde dar bir
alanda saklaninis olan ka/ip admin -k küçültme. ekiyle yapilmis bir
türevidir: ka/ip - (a)k > ka/pak.
Bu adin dayandigi ka/ip kökünüTuhalar (Soyotlar) bugün 'kapak;
örtü' olarak kullanilirlar. Yeni çikan Tuba sözlüklerinde bu kök xa/ip
'kapak' olarak geçer.
Bu etJmologique açiklamayagöre,Türkçe 1w/pak adinin da 'kapak;
örtü' anlamina gelmesi gerekir.Gerçekten Kazaklar, Kazan Tatarlari
ka/pak adini 'kapak; örtü' olarakkullaniriar. Bu verilere göre, baslan-
giçta 'kapak, örtü' anlamina gelenbu ad, so~adan 'baslik' anlamini
almistir.
Kir~ ve Kazaklann kisbasliginatumak adini verdikierini yukanda
belirtmistik. Yazimiziii 9. maddesindc açikladigimiz gibi, bu ad da
kök bakimindan 'kapak, örtü' ~aniina gelir. Türkdiyalektlerinde
 HASAN EREN
iubak biçii:r.i 'kapak' olarak da geçcr, Buna göre, bugün daha çok
'baslik' olarak geçen tumak (~ iubak) adi da haslangiçta 'kapak' için
kuUanilmistir, i' ' '
9. durak
Tiirkçede gelinlerin baslarini (ve yüzlerini) kapayan örtiiye durak
adi verilir. Aiiadolu agizlarinda durak' çömlek, küp, tandir gibi seylerin
topraktan yapili:r.is kapagi' olarak da kuiianilir. Anadolu'da dural,
yaninda dugak biçimi de geçer. Bundan baska,birkaç yerde durak
yerine du/ak biçimi de kulianili!.
Türk diyalektlerinin bir bölümünde bu adin iubak olarak geçtigine
tanik oluyoruz: Kirgi~ca tubak 'kapak'. - Tarançi iubak 'kapak'. Kazak
'1 ve Türki diyalektlerinde iubak yerine lumak biçimi kullanilir. Dar bir
'j alanda kalan bu biçim 'kis basligi' anlamini almistir.
,j
"i Yazimizin 8. madd~sinde Türkçe ka/pak admin 'kapak; örtü'
,iiii
anlamma gelen kalip sözünden geldigini göimüstük. Buna göre, 'kapak'
olarak kullanilan tubak sözünün 'baslik' an19m~i alniasi normaldir.
BizIni görüsümüze göre, durak « dugak) adi Orta Türkçe iug
i 'örtü, kapak' kökÜnden gelniistir: iug - (a)k (küçültme eki). Türkçede
"i
lugak adi dugak > durak olarak. gelismistir. Çagdas Türk diyalektle-
rinde ise lugak adi ·'uvak duragindan geçerek IU,bakbiçimini almistir.
Yalniz, ·'urak duraginin diyalektlerde kullanildigini bilmiyoruz. Ancak,
Türkçede yaygin olarak geçen durak biçimi, ·iuvakara duraginin var-
ligina açik bir taniktir. Son olarak; i"bak biçiminin tumak biçimine
girdigini görüyoruz. Türk diyalektlerinde söz içinde b Ünsüzünün m'ye
çevrilinesi sik sik gözlemlencn bir degismedir. Türkçe saman « saban
<: sap) örneginde oldugu gibi.
io. kömüren
Anadolu'nun birçok yerlerinde sarimsaga benzer bir çesit bitki-
ye kömiiren (> kömren) adi verilir. Çig olarak yenilen bu bitki' Mpek
sanmsagi ';'e köpek sogani olarak da adlandirihr.
Anadolu agizlarinda kömüren (> kömren) adi yaninda körmen
biçimi de kullanilir. Yaygin olarak geçen bu yan biçiniin mltalMiique
bir biçim oldugu açiktir: kömren > körmen.
. 'Prof. G. Doerfer (Türkiiiche und mongolische Elemente im Neupersiseben. Wicsbaden 1967.
III, 1506. madde) Türk~e ko/pak adimn komiu dillerde )"aygin olarak kuIlanild'gini açik örnek
ve "'crilerle belirtmis, ancak bu adin kökenine deginmemistir. ' kusu' anlamina geldigi anlasiliyor. Son olarak, bu adlara Nogaylarin
TÜRK DILININ rn310LOGIQUE SÖZLOCONE
Semseddin Sami bu bitkinin adini gümüren olarak "emistir. W.
Radloff ise bu adi gümren 'die ,,-ilde Zwiebel' olarak yazmistir. Ancak,
çagdas Anadolu agizlarinda kuUanilan biçimlere göre, bu verileri kö-
miirim (w kömren) olarak düzeltmek gerekir.
Anadolu agizlarinda kömüren (> kömren) olarak geçcn bu ad, Kir-
gizca köbürgen 'dag sogani' adi)'la birlestirilebilir.Kir~ca kObiirsen
adinin 'dolama' anlamina geiaigini de biliyoruz.' Ancak, yalniz ~giz
diyalektinde kuUanilan 'dolama' anlami yeni bir anlamdir. Bundan
baska, bu ad Sagayca ve Tel~-ütçede de köbiirgen 'bir çesit sogan'
olarak kuUanilir, '
Anadolu Türkçesinde Mmüren ve çagdes Türk diyalektlerindc
köbürgon olarak i..,.Uanilan bu ad eski bir türevdir. Kasgarli Mahmud,
,bu adi kömürgen 'dag sogani' olarak saklamistir. Ona göre, kOmürgen
Oguzca bir addir. Kasgarli Mabmn,d, Türklerin dag soganina k;;';ürgen
adini' verdiklerini de bildirmistir. C. Brockelmann'in (Mitteltürkischer
WQrtschatz. Budapest - Leipzig 1928) bu verileri kürürgen ye kümiirgen
'Bergzwiebel' (ll8) ve keviirken 'Zwiebel' olarak 'yazmasi yanlistir.
Bu veri Türkçe kömüren adinin kökü bakimindan ilginçtir. Rad-
loff, Tel~-ütlerin bu adi 'suyla Oyu1dugu zaman köpüren bir bitki' ,
olarak kuUandiklanni da bildiriyor. Buna göre, köbiirgen adinin Türkçe
,köpür- (> köbür-) kökiinden geldigi açik olarak anlasiliyor.
Buna kar~ilik Sir Gerard Oauson (An Etymological Dictionary
of Pre-Tliirteenth-Century Turkish. 'Oxford 1972. 691, 723. s.) Kas-
garli Mahmud'a borçlu oldugumuz bu verileri kooürgen ve k/Jmürgen
olarak vermi~•• de, o da çagdas Tür.k diyalektlerinde kuii"nilan biçim-
Icrden haber.iz blniistir, '
1i. me;ge/del:
Anadolu'nun birçok yerlerinde )"aban ördegine benzer bir kusa me.·
ge/dek adi ,,"rilir. Anadolu 'da me;ge/dek adi yaninda mezgerdek, mezme/-
dek, me.merdek, rezgefdek gibi birtakim yan biçimler de kullanilir. Eski
Türkçe sözlüklerde de me.ge/dek 'yaban. ördegine benzer bir kus' olarak
geçer.
Bu adin çagdas Türk diyalektlerinde de yaygin olarak kullanil-
digini görüyoruz: Türkmenler bu adi be.beltek 'küçük toy kusu' olarak
kuiianirlar. Kirgizladse bu kusa bezbeldek adini verirler. Buna karsilik
Ozbekler bu kusu be.ga/dak olarak anarlar. Kara Kalpaklar da bezgeldek
adini kullamrlar. Kazaklar bu kusa bezgeldek admi "erirler. Türki
alaninda da be;;ge/dekbiçimi geçer. Yalniz, bu biçimin 'küçük bir 8U
 HASAN EREN
kullandigi bag'fek biçiminide katalim. ~ncak, Nogaylurin bu adi 'kek-
,lik' olarak kullandiklanni da saklamuyalim.
Bu verilere göre, Türkçe mezgeldek (> me_gerdek) biçiminin bezgel-
dek'tim geldigi anlasiliyor. Anadolu agizlanndu 'kuiianilan me_meldek
\> me:mierdek) biçiminin ise, be_meldek'ten geldigi açiktir.
12. susak,
Türkçe susak adinin 'su kabi' olarak kullanildigini biliyoruz. Su
kaplari agaçtan oyuldugu gibi, su kabagindan da yapilabilir. Bu.bakim-
dan Anadolu'da birçok yerlerde su kabagina susak kabagi adi da verilir.
Yurdumuzun birçok yerlerinde susak 'kuyudan su çekmeye yarayan ko-
va' olarak da kullanilir. Bundan baska, susak 'ölçek' olarak da geçer.
Anadolu 'agizlannda yaygin olarak geçen bu adin Türkmencede
de susak olarak kullanildigina tanik oluyoruz.' Ancak, Türk diyalekt-
lerinde su kabina baska adlar verilir. Örnegin Balkarlar çömüs adini
kullanirlar. Kirgizlar da su kabina çömüç adini verirler. Nogaylar ve
Kara Kalpaklar bu adi sömis olarak kullanirlar. Ancak, Kara Kal-
. p"klar sömis'e sölmek ,adini da verirler. Tuval"r ,nmis olarak adlandi-
nrlar. Altay diyalektincl.e ise 'su kabi' olarak susku adi geçer.
Anadolu'da susak yaninda agaçtan yapilmis sukabina çamçak
adi verilir. Buna karsilik 'çam agacindan oyulmus su kabi' senek adini
alir. Ancak, KAsgarli Mahmud'un tanikligina göre, Oguzlar segek adini
'agaçtan oyulmus su 'kabi' olarak kullanmislardir.
Bugün ancak birkaç Türk diyalektinde kalmis olan susnk adi eski
bir türevdir. Kasgarli Mahmud bu adi susgak olarak vermistir. Buna
göre, bu adin sus- kökünden -gak' ekiyle yiipilmis bir türev oldugu
açik olarak anlasiliy"r.
Sus- kökü bugün yaliiiz birkaç Türk diyalektinde saklanmistir ('su
çekmek'). Türk diyalektlerinin bir bölümünde kullanilan susku adi
da -ku ekiyle yapilmis bir türevdir.
Sir Gerard Clauson (An Etymological Dictionary of Pre - Tbir-
teenth-Centiiry Turkish. Oxforcl 1972. 856. s.) Kasgarli Mabmud'iin
verdigi ad üzerinde dururken Türkçe (veTürkmence) susak biçimini
göz llnüne almannstir. i,
13. yavsak
Anadolu Türkçesinde yavsak 'bit yavrusu, sirke' olarak kullanilir ..
Bu adin Türkmence karsiligi yapisak'tir. Türkmenler de yapisak adini
'bit yavrusu,bit' olar;'k kullanirlar.
9
TORK DILlJ\1N ErrMOLOGIQUE SÖZLOCONE
Türkmencede kullanilan yapisak biçiminin tanikligina göre, Türkçe
yavsak adinin :)"upis- kökünden geldigi anlasiliyor; yapis-ak. "
Türkçede kullanilan ym:sak biçiminin ·yapsak ( < yapisak) ara
biçiminden geldigi açiknr. Türkçe ·yapsak biçimindeki -p- sesi sonra-
dan -v-'ye çe'Tilmistir.
Türkçedebit yavru>una ,daba çok sirke adi verilir.,' Bu ad eski ve
yeni Türk diyalektlerinde de )"Oygui olarak kullanilir. Bu bakimdan
yat'sak adi yalniz çagdas Oguz diyalektlerinde kalmistir.
14. iski
Türkçede 'iki ucu "'pli egri biçak' olarak k~lanilir. Bu adin No-,
gayeada iski 'rende, uzun rende, planya 'olarak kullanildigini biliyo-
ruz. Kazan Tatari,,,, rendeye iski (veya yiski) adini verirler. Bas-
kurtlar ise yiski 'rende' biçimini kullanirlar.
Bu verilere göre, Türkçe iski adinin' Türk diyalektlerinde eskiden
beri yaygin olarak kullanildigi açiktir .
, Bu adin Türkçe yis-, )"LSI- (> isi-)' ovmak; rendeleinek' kökünden
-ki ekiyle yapildigi anlasiliyor; yisi - ki> yiski> iski. Bu kök Sibirya
diyalektlerinde )~s-, Baskuriçada jisi-, Kirgizcada cisi-, Tatarcada
, isi- olarak saklanmistir. Kirgizcada CISi- yaninda iski- da geçer. Oz-
bekçed~ ise yanliz iska- biçimi knllanilir.
Türkçede )~skiadinin basindaki y": düsmüstür. Türkçe ip « yip) ,
ipel. « yipek) örneklerinde oldugu gibi.
Türkmenler rende)"e YORgive yoiiguç adlanni verirler. Bu bakim-
dan iski ( < yish) türe,'i Türkmencede kullanilinaz. Balkarlar rendey~
sür- kökünden -me ekiyle yapilan sürme (Orla sürine) adini verirler.
Televütler ise bu kökten -gii ekiyle yapilan sürgü adini 'iSki' olarak kul-
lanirlar.
15. kusku
Türkçe kusku'nun 'korku; kuruntu, süphe' olarak kullanildigini
biliyoruz. Dilimizde kusku'nun kuskucu, kuskulanmak, kuskui!" kus-
kusu. gibi birtakim türevieri de vardir. Türk agizlarinda kusku 'uyanik,
kurnaz; hafif, yegni; çeyjk, atik' gibi anlamlara da gelir. Anadolu'da
kuskulu türevi 'uykusu hafif' olarak da geçer.
Bu verilere göre, kusku'nun yalniz Anadolu (ve Balkan) agizlarinda
,kuiianildigi anlasiliyor.' ,
 10 HASAN EREN
, ,
TÜrkçe kusku'nun kus adiyla ilgili oldugu daha ilk baki"sta göze
çarpiyor. Yalniz, bu biçimin sonundaki -k,,'nun rolünü açiklamak
güçtÜr. Türkçede ad köklerinden -ku (~-kü), -ki( ~:"ki), -gu ("""'-gü),
-g.• (~-gi) ek,iyle yap.lmis türe,vler kullanildigini bilmiyoruz.
Bizim inaneimiza göre, kusk" biçimi kus uykusutakimindan kalma
bir'biçimdir. Kugizlar 'kus uykusu' için kus uyku takimini kullanirlar. '
Yudahin, 'kus uykusu' tanimin9 'hafif ve kisa uyku' olarak açiklik ver-
meye çalisn.istir.
Anlasilan kus uyku « kus uykusu) takimi Türkçede kusuyku>
kusku olarak gelism istir.
Buna göre, kusku biçiminin son';:ndaki -ku'nun, ad yapmaya
rayan ,eklerle ka~stirilman:iasi gerekir.
TÜrkmeneedekus yürek 'korkak' olarak kullanilir. Anadolu agiz-
lafinda da kus yürekli 'korkak, Ürkek' olarak geçer. Bu bakimdan kusku'-
nun 'korku' anlamIni almasidogaldir.
Anadolu ag1Zlarinda sak da 'uykusu hafif' anlamina gelir. Bundan
baska, sak 'uyamk, gözü açik' anlamini da almistir. Türkçe kusku'nun
'uyamk, kurnaz' anlam mi kazanniasigibi. "
.16. gIJbele"
/ dan yerine daha çok ~edanlik (> ignedenlik) ve ):agdani.k biçimleri
TÜrkçede edi ve güzel tatli bir çesit mantara gIJbelehadi v~rilir. Bu
ad Anadolu agizlarinda da yaygm olarak kullamm. Anadolu'da gIJbelek
biçimi yaninda gömekk biçimi de geçer.- Dar bir alanda kullanilan bu
biçimin göbelek'ten geldigi anlasiliyol': gIJbelek.> gIJme"'k. TÜrkçede -6-'.
lerin -m-'yeçevrildigiiii biliyoruz. Yazimizm 20. maddesinde dobalan
«: 'iop) adimn domalan'a çevrildigini görecegiz. Anadolu agizlarinda
gIJbelekyanInda kullamlan gömelek biçimi bu bakimdan yeni bir örnektir.
Türkmenler bu miintara kIJmekk adini verirler. Türkmenler agili
bir çesit mantar için de )-ilanklJmelek adim kullamrlar.
Yazmiizm 20. maddesinde domalan admm lop kökünden geldi:
gini açikliiyiieiigiz. BuniIn gibi, gIJbelek adinm diLgöbek köküne dayandi-
gi anlasiliyor. Bu tÜrevde gIJbekadma -Iek eki getirilmistir: gIJbek-Iek
> gIJbelek.
Anadohi'nun birçok 'yerlerinde gIJbekde 'hir çesit mantar' olarak
kullambr. Bundan baska, sulak çayirliirda yetisen edi bir mantar çe··
sidine de kuzu gIJbegi adinm verildigini biliyoniz.
B,unun gibi, Kirgizlar da kuzu mantanna kozi karin admi verirler.
Bu baklInilan göbelek adinin gIJbek'ten geldigi açiktir.
TüRK DILININ ETYMOLOGIQUE SÖZLüGÜNE 11
17. gMen
Prof. A. Tietze, Persisehe Ahleiiungssuffixe im Azerosmanisehcn
(Wiener Zeitsehrift für die Kunde, des Morgenlandes 59-60. 154-200.
s.) adli yazisindil (174. s.), F8rsça -dan ekinin verdigi kavrllmi belirt-
tikten sonra birtiikim örnekler getiriyor. Bu 'örnekler arasinda Türkçe '
gIJden'Mastdann' adi da geçiyor. Yiizar, bu adin Azeri alanmda gIJden
'Baiiehliüh1e' olarak kullamldigmi da bildiriyor. Ona göre, Türkçe gü-
den adi Farsça 'giidön 'Dann' biçiminden alinmistir. Farsça sözlüklerde
> geçmeyen 'giidan biçimi ise gii, gii, giih 'Kot' kökünden -dan ekiyle ya-
pilmis bir tür.vdir ...
ya- Prof. Tietze'nin }"apfigi bu açiklama, birçok bakimiardan tartisil-
maya ve düzeltihney. deger,bir açiklamadir, "amyoniz.
Farsçadan Türkçe)"e -dan, ekiyle yapilmis hirçok türevler geçmis-
tir. Farsça sirdan > Türkçe ,sirden gibi.
Türkçe.!e 'Farsça -dan ekiyle yapillh1S birtakim tÜrevler kullaml.
digini da biliyoruz. Türkçe ignedani.k (> ignedenlik), yagdani.k gibi.
Bu türevIerde Farsça-dün eki, Türkçe -Iik (~ -lik), -luk (;....,-lük),
eki yerine kullanihn~. Ancak; Türkçede ~nedan (> ~nedenf ve yag-
kullanilir. Buna göre, Türkhalkinin Farsça -dön 'ekinin bildirdigi kav-
rami artik duymadigi, bu bakimdan da ignedan (>igneden) ve yagdan
türevIerine Türkçe -i.k (~ -lik) ekiyle açiklik verdigi anlasiliyor.
Prof. Tiçtze'nin -dön ekiyle yapilmis bir türev olarak verdigi. Türk-
çe gliden ö"';egin,lp bi~kim güçlükler göze çarpiyor.
Prof. Tieize, gIJdm adinin yalniz Azeri ve Aniidolu alanlarinda geç-
tigini bildiriyor. Buna karsilik, bu adin çagd;is Türk diyalektlerinde
yaygin olarak kullanildigini görüyoruz. iste örnek olariik birkaç veri:
Ba:lkarea kIJlen 'anus'. - Kirgizca köiön: klJlön çuçuk 'göden'., ('Türkçe
sucuk adinin Kirgizca k8rsiligi çuçuk'tur, Kirgiziar çuçuk'u 'kalin bagir-
sak' olarak kullaniriar.) - Karii Kalpakça "IJltn 'ka~ bagirsak, sird~n'.
Kara Kalpaklar ,klJlenyaninda kölön biçiminide kul1a1l1rl8r. - Tatarca
külen 'karm, kalin bagirsak'. - Sagayea köden 'ku)Tuk Bokumu'. Sagay-
lar kMen yerine ködün biçimini de kullanirlar. ~ Altayca köden 'kiiy-
ruk sokumu'. - ÇUVIl~ÇIl kulan. 'kalin bagirsak' ..
Bu verilere göre, Türkçe gIJden'in çagdas Türk diyalektlerinde
yaygin olarak geçtigi anlasiliyor. Türk diyalektlerinde bu denli yay-
 12
HASANEREN
ginlik kazanan bir adin Türkç~ bir tiir~v olmasi gerekir. Türk diya-
lektlerindeki anlamlari göz önüne alinacak olnrs,;, bn adin Türkçe
köi (> göl) kökünden -en küçüitme ekiyle yapilmis bir tÜrevoldu-
gnkolaylikla arilasilir, saniyoruz.
Türk diyalektlerinde -en (~ -an) küçültme ekiyle yapilmis birçok
türevler geçer. Türkçe eren «: er); köken «: kök), oglan «: ogul)
tür~vleri gibi.,
Farsça eözlüklerde Türkçe göden'ln karsiligi' olarak ·gödan biçimi-
nin :geçmedigini ynkarid~ belirtmistik. Türk diyalektlerinde yaygin
olarak geçeave Türkçe bir türev oldugu anlasilan göden'in Farsça sözlük-,
lerde. geçmemesi dogaldir.
Bizim bildigimize göre, W. Bang (Ungariscbe Jahrbüeher VII, 39)
da Türkçe kölen'i -en ekiyle yapilmis bir iürev olarak vermisti. Onun
gibi, J. Nemeth (Korösi Csoma-Archivum III, 109) da kölen'in köi
kökünden geldigini yazmisti. Son olarak, M. Rasanen (Materialien znr
Morphologie der türkischen Sprachen. Helsinki ,1957. 107.•. ) de Bang'a
dayanarak kölen'in -en küçüitme ekiyle yapildigini bildirmisti. Buna
göre, Prof. Tietze'nin savina karsilik b.izim yaptigimiz açiklama, büsbü·
tlin yeni ·bir açiklama sayilamaz.
Türkmenler kalin bagirsaga böven adini verirler. ,Bundan baska,
biii:en'i 'sirden' olarak da kuJlanirlar. Anadolu agizlarinda bn ad bögen
'içineyag konulan iskembli' olarak geçer. Aiieak, Türkçe göden adiyla
bögen (~Türkm~nce böven) biçimi arasinda bir baglanti kurulamaz.
lS.egsi
Anadolu agizlarinda ucu yanmis oduna egsi veya eksi adi verilir,
Anadolu'da egsi (> eksi) adi yaninda ögsü (> liksü) biçimi 'de kul-
lanilir. Bundan baska, yurdumuzun birçok yerlerinde ösegi \> ösevi,
ösevü) ve esevi gibi birtakim biçimler de geçer. '
Türkçe egsi adinin kökü bugüne degin bilinmiyordu. Bizim görüsü-
. müz~ göre, bu ad -i;:ürkçe kösegi 'ucu yanmis odun, egsi' adiyla hirl';s-
tirilebilir. Türkçede kösegi adi 'atesi karistirmaya yarayan odun veya
demir' olarak da kullanilir. Atesi karistirmaya yarayan odunun bir
ucuiiun yanmasi dogaldir. Bu bakimdan kösegi adi kolaylikla 'ucu yan-
mis odun' anlamini almistir. Anadolu agizlarinda kösegi yaninda kösevi,
kösevü, köseyi gibi birtakim biçimler de kuJlanilir .. Bu biçiniIerin basin-
daki k- sesi düstükten Sonra ösegi (> ösevi, ösevü) ve esegi (> esevi)
biçiiiileri l'lusmus, daha sonra da ögsü >öksii ve egsi> eksi gibi birçok
mitalMiique yan biçimler gelismistir ..
, 13
TORK DtiJNtN ETYMOLOGIQUE SÖZLOOONE
Türkçe kösegi adinin karsiliklari Türk diyalektlerinde yaygin ola-
rak kullaniIir: Türkmence ke.evi 'kösegi'. - Kazakça kösliü 'köeegi'·
_ Kirgizca kö.B.Kttgizcada kö.B olarak da geçer. - Nogaycakösev. Nogay- '
\iir 'hesev biçimini de k.nlIiinirlar. - Balkarca köseü. - Tataraca Kazan
ki.eü. - Sagayca küzey. - Televütçe kö.as 'kösegi'·
Bütün bu türevIerin Türkçe },öse- 'yakmak' kökünden geldigi açik-
tir: köse ~ gü > köseti. Bu türevde geçen -gü eki Türk diyalektlerinde
eskiden beri yaygm olarak knlIanilan birekili. Televütçede kullanilan
ko.as biçiminin - gÜf ekiyle yapildigi görülüyor: köse - güç> *kesegüç
> közas.
Türkçe köse- kökünün Türkmence (köse-), Kirgizca (kösö-),
Kazakça (kösö-), Nogayca (köse-) gibi birçok diyalektlerde kullanil·
digini biliyoruz.
Türkçe kösegi a~ basindaki k'--sesinin düsmesi normal bir olay-
dir. Örnegin Türkçe örnek « kömek) adinda da k- sesi düsmüs~ür.
Kirgizlar egsiye çipila adini verirler. Yalniz Kirgizeada kullanilan
bu adin Mogolcadan alindigini biliyoruz. '
, Sibirya diyalektlerinin bir bölümünde köseg; adi kullanilmaz.
Bu diyalektlerde kösegiye lurun adi verilir.
19. an beyi .
Bilindigi gibi, Türkçede ana ariya an beyi (veya bey ati) adi verilir.
Sözlüklerde bey an yerine bey ansi biçimi de geçer.
W. Radloff'tan baslayarak sözlük yazarlari ari bey; (veya bey arisi)
adini bey maddesinde vermislerdir: Ancak, 'ana an' veya 'disi ari' ola·
rak knlIanilan bu ad Türkçe bey « beg) saniyla birlestirilebilir mi?
Bugüne degin an beyi (~ bey an) adinin yaliiiz Anadol.i'da kul·
lanildigini biliyorduk. Ancak, son yillarda bu adin Nogaycada da biy
'an beyi, ana an' olarak kullanildigini ögreni!ik. Nogaylar örümcege
ile biy adini ve.irler. Bundan baska, "Nogaylar kara biy adini da
knlIanir\iir. Kara Kalpakliir kara biy'e miy «·biy) adini verirler.
Türkmenler ise kara b;y yerine mliy «·bliy). karsiligini kullaniriar.
(Türkmenler mliy'e atayn adin. da verirler.)
Bu veriler göz önüne alinacak olursa, bey an « bey ansi J. veya
an beyi adindaki bey'in Türkçe bey saniyla bidestiriiinesinin yersiz' ol-
dugu kolaylikla anlasilir, saniyoruz •.
 15
TORK DlLlN1N·ETYMOLOGIQUE söZLOOONE
14 HASAN EREN

20. domalan Türkmenler do-quztopalak (veya topalak) adini kullanirlar. Türk-

mence topalak adiniii da 'ap ~ökünden geldigi anlasiliyor.'
Anadolu Türkçesinde domalan 'toprak içinde yetisen bir çesit
ADeak,Türkmenler domalan ~dini da kullanirlar ('çöl domalani').
mantar' olarak kullanilir. Buhakimdan domaiana yer mantar! adi da
Bunungibi,Azerilerde .domalana dombalan ( < ·dobalan) adini verirler.
verilir. Anadolu agizlarinda domalan 'yer elinasi' olarak da geçer. Ana-
dolu'nun birçok yerl~rinde patatese benzeyen bir çesit mantara da BaIk~rlarmantara 'opluk' adini verirler. Türkçe domalan ve dama-
. domalan ("" dombalan) a~i verilir. Ancak, Anadolu ~gizlannda 'pa- lak türevIeri gibi, bu' ad da IOp kökünün -luk ekiyle yapilinis bir türe-
tatese benzeyen bir çesit mantar' olarak daha çok bu adin metatli€tique vidir: top-luk.
dalaman biçimi kullanilir. Bundan baska, bu mantara birçok yerlerde do-
malak (,...",dombalak) adi da verilir. Anadolu'nun birçok yerlerinde dama-
lan 'zehir' olarak da kullanilir., Bizim bildigimize göre, domalan
etli ve güzel tatli bir .mantardir. Ancak, mantarlardan birçogu agilidir.
Bu bakimdan· Anadolu'nun. birçok yerlerinde domalan'm 'agi' olarak
kullanilinasi normaldir. Anadolu agizlarinda domalan ~içimi yaninda
dobalan 'yaginu~dan sonra çikan bir çesit mantp.r' biçinii de kullanilir.
B~ biçini dar bir alanda 'yumurta', 'patates' ve 'budaksiz ve düzgün
tomrnk' olarak da geçer.
Anadolu'nun ancak birkaç yerinde saklanan dobalan biçlmi, doma-
lan adinin kökü bakimindan ilginçtir. Bizim inancimiza göre, agizlarda
yaygin olarak kullanilan domalan adinin eski biçimi dobalan'OO. Eski
dobalan biçiniinin domalan'a çevrilmesi normaldir. Türkçe saban «:
sap) adinin saman'a dönüsmesi gibi. Yazimizin' 16. maddesinde de bu
.yolda yeni bir örnek verdik.
Anadolu'da dar bir çevrede kalan dobalan biçimium Türkçe top
kökünden geldigi anlasiliyor. Bu kökün Türkçede tapar, topak, topuk,
tombul gibi birçok türevieri kullanilir. Bunlardan baska, Anadolu
agizlarinda geçen dobak 'dallari kesilmis agaç, direk, tomruk, 'kütük,
kök' biçimi de top kökünden ~(a)k ekiyle yapilmis binürevdir. Bu tÜrev
. 'boynuzs';'z' anlamina da gelir: dobak keçi 'boynuzsuz keçi'. Bu türevin
dombak biçi.ini de 'basi açik, çiplak; saçsiz' olarak geçer. Bunun gibi,
dobalak türevi de 'sisman' olarak kullanilir. Bu tÜrev yaninda dombalak
'sisman' biçimi de ya~gin olarak geçer.
Anadolu agizlannda domalan « dobalan) yaninda domalak (>
dombalak) biçiminin geçtigini görmüstük. Bu biçimin de dobal~k'tan
çiktigi açiktir.
~nis bir alanda geçe",domalan ( <dobalan) 'Gdiyladar bir çevrede
kalan domalak « dobalak) biçimi arasinda yalniz ekler bakimindan
fark vardir. Domal.an'da -(a)n küçültme eki kullanilmistir. Domalak'ta
ise bu ekin yerini -( a)k küçüitme eki alinistir.