Вы находитесь на странице: 1из 78

2

Xa tatlin xanat

Canto a las flores


4
Xa tatlin xanat

Canto a las flores


Artículo 2º. constitucional

A. Esta constitución reconoce y garantiza el derecho de los


pueblos y las comunidades indígenas a la autodeterminación
y, en consecuencia, a la autonomía para:

IV. Preservar y enriquecer sus lenguas, conocimientos y todos


los elementos que constituyan su cultura e identidad.

Xlipulaktuy limapakgsin xa liputum

Wa Kalhkuynu’ chuchutsipi’ lilakgnuwi’ xa tipalhuwa’


takatsin, talkapastakni’ chaw liskgalala’, tukunin talkgapasni’
lipawlijaxkgonit xlatamatnikan xa jinius.

A.- Uymà limapakgsin kakniy chaw tanks lakpulhka


xtalakgchatkan kachikin chaw laktsu’ xpultamatnikan jinius,
tikunin xakstu chapaxuwana’ lakpulhkakgoy tamapakgsin
xpalakata’ chunà’ xakstukan tlan:

IV.- Liwna’ nalilkgaputsakgoy xatalipaw xtachuwinkan,


xtalkgapasatkan chaw paks katuwa tukunin laktsu laktsu
lilakgnu’ xliskgalalakan tukù xla litalkgapaskgo.

6
DIRECCIÓN GENERAL DE Compilación y revisión de los textos Coordinación General
EDUCACIÓN INDÍGENA en lengua totonaca Mónica González Dillon
Crescencia Rodríguez Octaméndez
Secretario de Educación Pública Miguel Luis Aparicio Coordinación de Ilustradores
Alonso Lujambio Irazábal Fabricio Vanden Broeck
Comisión dictaminadora
Subsecretario de Educación Básica Jaime Vargas Castro Coordinación de Arte
José Fernando González Sánchez Miguel Luis Aparicio Mireya Guerrero Cercós
Manuel Antonio Aparicio
Directora General de Educación Juan Francisco Rodríguez Edición
Indígena Efrén Calleja Macedo
Rosalinda Morales Garza Asesoría técnica
Reyna Delgado Carrera Diseño
Edición Crecencia Rodríguez Octaméndez Gabriel Pineda
Dirección de Apoyos Educativos Oscar Cruz y Cruz Miguel Ángel Rivera

Coordinación editorial Texto de la presentación en lengua Corrección


Eugenio Vargas Muñoz totonaca Bertha Laura Beverido
Marcela del Olmo Ruiz Jaime Vargas Castro Jesús Eduardo García
Manuel Antonio Aparicio Nayeri Gwennhael Huesca
Dirección de Educación Indígena del Mary Carmen Reyes
estado de Puebla Traducción
Jesús Alfonso Hernádez Villalba Juan Francisco Rodríguez Ilustración
Fabricio Vanden Broeck

D.R. © Secretaría de Educación


Pública 2010
Argentina No. 28
Col. Centro C.P. 06029
México, D.F.

ISBN xxxxxxxxxxx
Primera edición, 2010
Impreso en México
Distribución Gratuita / Prohibida su
venta.
Presentación
El lenguaje es la morada del ser y la casa donde habita el hombre.
Martin Heidegger (1889-1976)

Las palabras son la morada donde habita el ser humano. A través de ellas se transmiten
los conocimientos: las enseñanzas de los abuelos, los nombres de todo lo que nos
rodea, nuestras expresiones de afecto, las maneras de llamar a los juegos, los nombres
de los alimentos. Estamos hechos de palabras y hacemos cosas con palabras. Cada
una de ellas tiene su música, suena de manera especial y particular en el idioma que
hablamos. En México tenemos más de 65 lenguas originarias, tal y como lo podrás
constatar al leer esta colección.

Cada sonido (palabra) tiene su propia escritura, tonalidad y cadencia. En este libro
se encuentran distintas formas de nombrar la realidad y los sentimientos. También
conocerás sonidos que parecen similares pero tienen un significado distinto o pequeñas
variaciones para identificar objetos.

La presente colección es una obra comunitaria: en ella participaron maestros, alumnos


y demás miembros de la comunidad. Cada aportación —historias, chistes, anécdotas,
poemas, refranes, adivinanzas y muchas otras— representa la particular forma de ver,
existir y describir la vida de cada pueblo o cultura, nuestra diversidad, la manera de
decir: somos muchos y somos diferentes, pero compartimos una identidad que nos hace
a todos mexicanos.

Esta colección sirve como aliciente para que los alumnos, maestros y hablantes de las
lenguas originarias de nuestro país sigan promoviendo su lectura y escritura, la historia
y la vida de cada pueblo. Con ello se promoverá, a la vez, el uso y desarrollo de la
oralidad. Aunque no existe una garantía absoluta para la trascendencia de las lenguas,
el uso verbal y la escritura son indispensables para su preservación y desarrollo.

Mtra. Rosalinda Morales Garza


Directora General de Educación Indígena

8
Limakatsin
Wan tachiwin utsa ixlitamakatsukun wan chixku’yat antsa ixchik lhan lawi,
Martín Heidegger (1989-1976)

Wan tachiwin utsa ixlitamakatsukun antsa lha iklawilanaw. Utsa wama ikmaklakaskinaw watu
kamasunitaw tintastakmanalhkus: ixtapastakni xalakgolun, yat ixliwakg tuanan nakilhtamaku,
xatachiwin chinalapaxkiyaw ana chimapakuiyaw kintakgamankan, kintawaykan.

Ikmaklakaskinaw kintachiwinkan yat utsa lilhawakgoyaw kimaklakaskikan. Tapatunu tachiwin kgalhi


xatalhin, tsewanit makaaksanan yat aliwaka nakintachiwinkan. Ixliwakg kinkalakchiknikan tapalhuwa
tachiwin anan aliwaka tutunpuxamakitsis yat akalistan nakalakgtsina ixchakgan wama taskujut.

Tapatunu tachiwin taxtapali chimakaaksanan yat chimaklakaskinkan. Wama likgalhtawakga lhuwa


tunakgakskan wachi chikamapakuikan kimaklakaskikan yat kintapuwankan yat ana nakgakgsaw
chintamakaaksanan tatsokgnu iyuj tataxtapali watu wanikutun.

Wama likgalhtawakga kgalhi maya kintalanankan chiiklilawilanaw nakinkalakchiknikan kumu


wama taskujut talhawalh makgalhtawakgeninin, lakamanan yat ana amakgapitsin kintamakchikan.
Xliwakg tapalhuwa tatsokgnu yat amakgapitsin tatsokgnu kinkatawaniyan chikilalakgtsinaw yat
chililawilanaw chulhalhankawa kalakchikni, kinkatalitayayan kintalanankan, chilichiwinanaw: lilhuwa
kinan yat chatunu kgalhi ixtapastakna, panu chupulaktin kintamakatsukunkan yat kintalanankan atsa
kinkatiyatnakan.

Wama tatsokgnu lipaxaw natakglhtawakga wan lakamanan, makgalhtawakgeninin yat amakgapitsin


kintamakchikan tatu katapatsankgalh xalikgalhtawakga yat xalitsokgnu maya kintachiwinkan,
xalitatsukun yat chitalilawilanah tapatunu kalakchikni., ixliwakg wama taskujut aliwaka
namaklakaskinaw kintachiwinkan. Iyuj tutapaxkikgo amakgapitsin luwanan kin talanankan, anan
tastunkat nalikgalhchiwinanauj yat tsokgnunaw chutsa tatu naakgsputa yat chu’uyuj namaklakaskinaw.

Mtra. Rosalinda Morales Garza


Directora General de Educación Indígena
10
Índice Índice
Relatos 15 Tapulhekgen 15
La serpiente del arco iris 15 Luwa’ xla chamakxkulit 15
No es bueno ser atrevido 16 Ni tlan xíni lakan 17
Los duendes 18 Taskgoyut 18
El patito y el pollito 19 Aktsu patux chu aktsu puyu 19
Suceso real sobre los duendes 20 Xa talolokgtat takgalhchuwin xla taskgoyut 20
El gato flojo 21 Xa lhkitit mitsi’ 21
El niño y el pájaro 22 Kgawasa chaw aktsu tsiktsi’ 23
La vida de los coyotes 24 Xlatamatkan xuwachichí’ 25
Gordolobo 26 Kilhkuchachálakx 27
Ta’akgakan 28 Ta’akgakan 28
El chupamirto y la vaca 29 Jun chu wakax 29
La víbora con cuernos 30 Luwa’ nema kgalhiy xakgalokgot 30
Tres pajaritos 31 Tantutu laktsu tsiktsi 31
Cómo se debe sembrar el maíz 32 Lata’ xlitachanat kuxi’ 33
El Sol y la Tierra 34 Chichíni’ chu tíyat 34
Poesía 35 Stlan takgchuwin 35
Canto de papá y de mamá 35 Xtatlin kin tlat chu kin tse 35
Canto a las flores 35 Xa tatlin xanat 35
Canto del gato 36 Tatlín xla mitsi 36
La luna 36 Wa papa’ 36
La flor 37 Xanat 37
La comida 37 Liwat 37
El saludo 38 Tamakachípat 38
El sol 38 Chichíni’ 38
Canto para dormir 39 Lilhtata’ tatlín 39
La escoba 40 Lipálhna 40
Muy contentos 40 Lu chapaxuwán 40
Canto a un bebé 41 Tatlin xla aktsu skgáta 41
La casita 41 Aktsu chiki’ 41
¡Hola! 42 Skgalhen 44
Canto a un bebé 42 Tatlin xla skgáta 42
El gato 43 Mitsi’ 43
Mi escuelita 43 Aktsu kin pukgalhtawakga 43
Mi chilpayate 44 Ki sitkaw 44

12
Poema 45 Xa stlan tapuwan 45
Poesía 45 Stlan takgchuwin 45
Arrullos 46 Xlimalhtatikan skgáta 46
La luna 47 Wa papa’ 47
La serpiente 48 Luwa’ 48
El gato dormilón 48 Xa lhtáta mitsi 48
Himno Nacional Mexicano 50 Xa Kalhkuyuna Tatlin 51
Himno del Estado de Puebla 52 Xa Tatlin Kgampalhuwa Chuchut 53

Juegos 54 Xa takgaman 55
Juego del chango 54 Xa takgaman xla muxni’ 55
Bailar y cantar 56 Tatantlin chaw tatlin 56
Los abuelitos 57 Laktatáni’ 57
Juego del coyote 58 Xa takgaman xuwachichí’ 59
El juego tiene su canto 60 Kgalhiy xatatlin takgaman 61

Adivinanzas 62 Likgalhtakgsni’ 62

Trabalenguas 73 Likgalhchákgxni’ 73
14
La serpiente Luwa’ xla
del arco iris chamakxkulit
Una señora que se llama Magdalena estaba muy Chatum puskat tiku wanikan Matlin lipekwa
preocupada porque su hija mayor fue a lavar al lipuwama, wa lilay pi anit hakganan xtsumat
manantial y empezó a llover fuerte. El arco iris anta ktaxtuna, chu lipekwata tsukulh senan,
apareció donde se encontraba María. chaw na taxtuyacha hamakxkulit anta niku
chakganamacha Maliya.
María vio el arco iris muy bonito pero no estaba
viendo bien. De pronto todo cambió: el arco iris Kgoxta Maliya pulana lu stlan xla ukxilhli
se convirtió en una víbora grande y se llevó a chamakxkulit, chu ni lakatanks ukxilhli lata’ xalán
María. kasliya talakgpalilh tama chamakxkulit, lanka
luwa’ litaxtulh chaw lilh chu Maliya.
La mamá de María pidió a sus paisanos que la
fueran a buscar pero no encontraron a nadie. Chu xtse Maliya skinikgolh litlan xliputum xalak
kachikin, putum kaníkawa tikiputsakgolh, chu
Como no la encontraron, todavía su mamá le llora nikxni takgskgolh.
mucho y en las noches cuando está estrellado,
empieza a buscar la estrella más grande y piensa Chu kum ni takgska uyma tsumat lipekwa
que es su hija. lakgtasalh xtse. Chu katsisni akxni tasiyakgoy
staku anta kkakgapun, lu kgoxta Matlin lata’
Agustina Luna Lobato tsukuy lakaputsay xa lanka staku, puwan chu pi
Huehuetla, Puebla wa xtsumat lakglakamnincha.

Agustina Luna Lobato


Huehuetla, Puebla

15
No es bueno
ser atrevido
Debemos de cuidar muchísimo a los animales:
pájaros, ardillas, gusanos, jicotes, etcétera,
porque cada uno tiene funciones importantes
en la vida. Si ellos mueren, nosotros también.
Querámoslos y ellos también nos querrán.

No destruyamos las cosas, los animales y las


plantas que nos dan vida porque ellos también
viven con el apoyo de nosotros.

Celedonio Cano Pérez


Huehuetla, Puebla

16
Ni tlan xíni lakan
Paks takgalhinin kililakgkatsatkan, lakum spitu,
stayi, kgántsapu, uxu chu a katuwa takgalhinin
tuku anankgoy xlikatlanka, xpalakata pi putum
xlakan kinkamakgtayalimakgon kkilatamatkan;
cha pal wa chu nanikgoy, akinin na naniyaw;
wa chu xlilat kalipaxkikgow chu natna xlanchu
nakinkapaxkikgoyan.

Ni ka makglakgalhikgó tuku katuwa anan


takgalhinin chu tachanan, xpalakata pi wa
mastakgoy kilatamatkan.

Celedonio Cano Pérez


Huehuetla, Puebla

17
Los duendes Taskgoyut
Cuentan algunos señores de la comunidad Wankgoy makgapitsin chixkuwin xalak kachikin,
que antes de que hubiera energía eléctrica no mat xa pulána akxni ninatú xanan makgskgot,
existían aparatos eléctricos. No había lugares chu litlakgni, na chuna litum na ninatu xanan
de distracción, por lo tanto la mayoría de las tuku xlilakgastanankgoy, wa chu xpalakata
personas a las seis o siete de la tarde ya no salían mat lakchixkuwin, lakpuskatin chu lakgskgatan
por la oscuridad. Cierta ocasión, un señor les nalh xtaxtukgoy akxni xlakgchan makgtujun
dijo a sus hijos que se acostaran a descansar kakgotanun xpalakata pi puks xtawilay.
porque ya era tarde y decidió ir a casa de sus
compadres en plan de visita. Los hijos que Makgtum, chatum chixku tiwanikgolh
estaban solos escucharon que alguien empezó xkamanan, ka jaxtita, kalhtatatita ay tsiswanit
a aventar piedras encima de su casa y pensaron ; chu xlá ti alh kxchik xkumpali; chu mat akxni
que alguien los quería asustar. Salieron a ver pero xakstukan tamakgaxtakgolh kamanan, wi
no vieron nadie y de momento se asustaron. Se tiku tsukulh makan laktsu chiwix kxakgstin
quedaron encerrados en su casa alumbrándose chiki, chu kamanan pekwankgolh, taxtukgolh,
sólo con un candil. xukxilhputunkgoy tiku xlama tankilhtin chu ni tikú
mat lakgatakgskgolh, tanupalakgolh kxchikkan
Cuando llego su papá, le contaron lo que había nema xmana pumakgskgoth xlikamákgskgokgoy
escuchado y él les explicó que no tuvieran kxpulakni. Akxni chu tichilh xtlatkan tiwanikgolh
miedo ya que esos ruidos ocasionados por los tuku tikgaxmatkgolh kxchikkan, chu xla tíwa pi
duendes se escuchaban en cualquier parte por la ni ka pekwankgolh, xpalakata pi akxni tsiswan
oscuridad. kaníkawa chuna takgaxmata, xpalakata pi
latamakgoy taskgoyut.
Lidia Gaona López
Huehuetla, Puebla Lidia Gaona López
Huehuetla, Puebla

18
El patito Aktsu patux chu
y el pollito aktsu puyu
Este era un pato que andaba perdido. No podía Uyma patux xtsankganit, nalh xkatsiy lantla
regresar a su casa y sólo lloraba diciendo cua, nataspita kxchik, manwa ka tsukulh tasay kwa,
cua, cua. En ese lugar también andaba una kwa, kwa.
gallina con su pollito y el pato le pidió que le
ayudara a encontrar a su mamá. Na anta xlama tantum tokgnu chu aktsu xpuyu, chu
patux skinilh litlan pi ka makgtayalh taputsay xtse.
La gallina aceptó y le dijo que lo siguiera. El
pollito se enojó, pues no quería ayudar al pato Tlan tlawalh tokgnu, xmanwa wanilh pi
porque creía que su mamá y sus hermanos ya no kastalnitilalh, chu xla aktsu puyu lisitsilh,
lo iban a querer y empezó a provocarlo. ni xlakaskin namakgtayakan aktsu patux
xpalakata pi tipúwa pi xnatalan chu xtse tlakg
La mamá del pollo hizo entender a su hijo que natapaxkikgoy tamá aktsu patux, wa chu xlakata
estaba mal lo que estaba pensando y logró que chasítsi titsukulh maktsukuní talachípat.
se hicieran amigos.
Chu xtse aktsu puyu tsukulh tistakyaway, chu
Pasaron tres días y el pequeño pato encontró a makgatakgsli pi ni tlan lata’ tuku xlakapastakma,
su mamá, lo regañaron pero él no se enojó, dijo wa chu xlilat titsukulh talapaxkiy aktsu patux.
que ya no se iría lejos. Ahora viven muy contentos
y diariamente el pato juega con su amigo el Titaxtulh akgtutu kilhtamukú lata’ akstu patux
pollito. litakgsli xtse, lepekwa kilhnika xpalakata pi ni
xkgaxmatni xtse akxni xwanikan pi ni makgat
Agustina Luna Lobato xakstu kalh, chu xla nitu lisitsima, manwá wá
Datos pi nalh makgat kati alh; lanchiyu lu cha paxuwa
lamakgolh, chaw chali, chali takgaman chu
xtalapaxkin aktsu puyu.

Agustina Luna Lobato


Datos

19
Suceso real sobre Xa talolokgtat
los duendes takgalhchuwin
Allá en Atlequizayán, estado de Puebla, sucedió
un caso real y misterioso en un albergue escolar.
xla taskgoyut
Cuando los niños estaban cenando, alguien
aventó una piedra contra el vidrio del portón Makgtum tilalh uyma takgalhchuwin
del comedor. Después de la cena los niños anta Atlequizayan nema tapakgsiy
salieron del albergue a buscar a la persona que Kgampalhuwachuchut; anta niku lhtatakgoy
había aventado la piedra. Más tarde, como a las chaw wayankgoy laktsu kamanan tikunin
ocho y media de la noche, los niños empezaron makgwilakgolh antiya kxpukgalhtawkgakan,
a observar que estaban entrando piedritas y chu mat akxni xwayamakgolh katsisní titalakalh
tierra al dormitorio, pero no se veía por dónde málakcha chaw titapakglhkgolh wálhtin;
entraban. Los alumnos se espantaron, algunos akxni tiwayankgolh kamanan titsukukgolh
lloraron y otros empezaron a persignarse de putsanankgoy, timaxtukgolh xmakgskgotkan,
miedo, entonces dijeron: “Vamos a dormir juntos chu mat niti titasiyulh; a litlankaliya mat
en un sólo dormitorio. Es muy cierto que cuando titsukulh tanuyachi chiwix chaw tiyat kxpulakni
tenemos problemas nos acordamos de Dios y pulhtatanan, lakkamanán titsukukgolh tasakgoy,
cuando no, ni siquiera pensamos en él”. lepekwata xpekwankgonit; mat xchintilma,
xchintilma laktsu chiwix chaw tiyat, chu mat
Algunos vecinos de ese lugar dijeron que son los ni xtasiyuy nikú xlaktanumachi, a titsukokgolh
duendes que espantan y hacen maldades, tal vez kgalhtawakgakgoy chaw kalkalhkakan, chu
porque existe una cima cerca del albergue. mat nilay lhtatakgolh a tilawanikgolh chu pi
makxtum nalhtatakgoy. Wan tachuwin: pi mat
Juan García Cipriano akxni kgalhliyaw talakgaputsit waku akxni
Huehuetla, Puebla lakapastakkgoyaw kin puchinakan.
Alistalh tiwankgolh chu latamananin pi mat wa
taskgoyut xkgamanamakgolh, tikunin mat anta
klhninkit xtaxtukgonitancha.

Juan García Cipriano


Huehuetla, Puebla
20
El gato flojo Xa lhkitit mitsi’
Había una vez un campesino llamado Juan que Xwi chatum skujnikakiwin, tiku xwanikan Xwan,
tenía muchas gallinas que diariamente ponían chu xla xkgalhiy tanlhuwa xtilan, chu uymakgolh
huevos. También tenía un gato negro que no le chali, chali xwilimakgolh xkgalhwatkan, chaw na
ayudaba en nada, ni siquiera podía atrapar un xkgalhiy, tantum xa tsitsakga mitsi’, uyma mitsi ni
ratón porque era demasiado flojo. xmakgtaya chixku, ni xchipaputun xa laktsu tsiya,
ka lepekwa klhkititnan. Uyma mitsi’ ka xlakgatiy
Este gato sólo quería estar echado en el nido de tawlay anta niku xwi xmasakga xtilan. Chu uyma
las gallinas. Por más que don Juan lo regañara, chixku xwaniy: —tanú kalhtatápi, —chu xla mitsi’
no se levantaba. El señor le gritaba: “¡Gato flojo! ni xtakiy, chu xwanipaly chixku: —¡xa lhkitit
¡gato flojo! ¡quítate de ahí!”. Pero no hacía caso mitsi’! ¡xa lhkitit mitsi’!: Tama mitsi’ ni xkgaxmata
alguno y seguía echado. Era tan flojo, pero tan wa tuku xwaniy chixku, tima mitsi’ lepekwa
flojo, que no quería levantarse ni para comer. klhkititnan, ni pala xtakiy na an way xliwat.

Como pasaba mucho tiempo sobre el nido y Kum lepewa xlakmachichixwiy xkgalhwat xtilan
ahí había huevos, el gato calentó demasiado tama mitsi’, titaxtukgolh laktsu puyu, tikunin
los huevos, y así nacieron los pollos diciendo: nomá tsukukgolh litasakgoy: —¡tutulokgo…!
“Kikirikiii, kikirikiii”. Pero al ver al gato como ¡tutulokgo…! —chu kum kgalhakgaxmatkgolh
su nana, cambiaron y dijeron: “Kikirimiauuu, wa tikú xtsikan xtlawakgoy, mat noma chu
kikirimiauuu”. El gato se sorprendió al escuchar tsukukgolh litasakgoy: ¡tutulokgo-xnawj…!
el kikirimiauuu de los pollos, le dio tanta ternura ¡tutulokgo-xnawj…!; chu uyma mitsi’ mat lu
que decidió sacarlos a buscar comida. Desde tilipaxuwalh xlakata, chu mat timaxtukgolh laktsu
ese momento, dejó de ser flojo y se volvió tan puyu kkatankilhtin xpalakata nataputsakgoy
trabajador como ningún otro gato. El señor se xliwatkan; chu alistalh nalh lepekwa lhkititnalh,
puso feliz por eso. wata lu skulúwa tiliwa chu; lakgatilh xtaskujut;
akxnitiya chu nalh xtatna xtamakgapitsin lakmitsi’
Myriam García Hernández litaxtulh. Chu xla chixkú lepekwa lipaxuwalh wa
Huehuetla, Puebla tukú ti akgspúlalh.

Myriam García Hernández


Huehuetla, Puebla

21
El niño y el pájaro
Hubo una vez una pareja con un hijo llamado Pedrito. Un día la mamá se levantó, se dirigió a cocina
y se dio cuenta de que no tenía leña para cocinar, en ese momento llamo a su esposo diciéndole:
“Viejo, viejo, vayan a buscar leña al bosque para preparar el almuerzo”.

Entonces papá e hijo se encaminaron hacia el bosque. Pedrito caminó y caminó por delante hasta
que llegaron a un lugar en donde estaba tirado un árbol seco. Empezaron a cortarlo cuando Pedrito
se percató de un pajarito cantando sobre la ramita de un ocote y se lo mostró a su papá. Se quedaron
un buen rato contemplándolo y disfrutando de su trinar. Apenas llevaban una rama cortada cuando
escucharon el ruido de la lluvia que se aproximaba, por lo que tuvieron que regresar sin leña. Ya en el
camino se encontraron a otro pajarito lastimado de un ala y se sentaron para revisarlo. Se lo llevaron
a su casa, lo curaron, lo cuidaron y le dieron de comer. Cuando ya lo vieron sano, lo dejaron libre,
entonces el pajarito voló y voló muy contento y como muestra de gratitud iba todas las mañanas a
cantar cerca de la casa de Pedrito. Él y sus padres salían a disfrutar del canto de esa pequeña ave.

Anónimo
Huehuetla, Puebla

22
Kgawasa chaw aktsu tsiktsi’
Ti latamakgolh chatum chixku chu chatum puskat tikunin xkgalhikgoy chatum xkgawasakan wa tiku
xlimapakwikan Pitlu. Akxni tikaxkgakgalh makgtum titakilh xa tsi’ chu ti alh anta niku xtlaway xliwat,
talakanulh chu akxilhli pi nitu xwanit xkiwi`, wa chu xlakata nomá kilhanilh xchixkú:

—Kintakgolo, kintakgolo nitu kin kiwikan wa tuku naklitlaway kiliwatkan, kapit putsaya kkakiwin.
Wa chu xlakata xa tlat chu xkgawasa titakilhanukgolh kkakiwin, chi Pitlu ti alh, ti alh xla chu, xankgalhi
ka pulatilalh, a tichankgolh taniku xma xaskakni akgatum kiwi’ nema titsukukgolh lisakgnankgoy, lu
aku xtatsukukgonit xtasákgnikan akxni Pitlu tilakgatakgsli tantum aktsu tsiktsi nema lu stlan xtlima
kxpakgan akgatum ákxwak nema na timasiynilh xtlat, wa chu xlakata tlankaliya tlanklh tilitayakgolh
lata xkgaxmatnimakgolh xtatlin chu ni kwenta likatsikgoy akxni xalán tsukulh makasanan lankasen,
chu aku xpakgatu kiwi’ chu xlakkakgonit, wa chu xpalakata nitu tunkan liminkgocha xkiwikan, ktijita
chu xyakgolh akxni ukxilhpalkgolh tantum aktsu tsiktsi nema xtapakgsipananit, xchatuykan chu
titawlakgolh ktiji chaw tsukukgolh makputsanankgoy. Tilinkgolh kxchikkan anta nikú makuchikgolh,
mawikgolh chaw makgtakgalhkgolh, chu akxnitiya paksli

timakgxtakgpalakgolh anta niku xlamacha, chu xla uyma aktsu tsiktsi chapaxuwana tsukulh kgosa;
lata antilalh chu kilhtamakú xankgalhi tsisa, tsisa xkichinachi kxchik Pitlu, xkakilipaxtakatsinniyachi chu
xtatlin pi xmakuchikanit. Pitlu chu xnatlatni xankgalhí xtalkaxtunikgoy chaw xkgaxmatnikgoy xtatlin
uyma aktsu tsiktsi.

Anónimo
Huehuetla, Puebla

23
La vida de
los coyotes
Cuando nacen estos animales son pequeños e
inofensivos, pero al crecer se vuelven cazadores
de animales como gallinas y guajolotes, o
cualquier tipo de aves y pequeños roedores
(conejo, tuza, ardilla, ratón).

Al cazar, andan en manadas de cinco o más.


Tienen las orejas paradas, ojos muy brillantes y
agudos, un hocico pequeño, una cola pachona,
cuatro poderosas patas, pelusa y potentes
colmillos. Son muy astutos y agresivos. Viven en
los montes, en barrancas, etcétera. Su aullido
se escucha muy lejano pero en realidad se
encuentran muy cerca. Cazan en el día y en la
noche, pero más en la noche para poder subsistir.

Anónimo
Escuela Ignacio Zaragoza
Patiy, Ixtepec, Puebla

24
Xlatamatkan
xuwachichí’
Uyma takgalhinin akxni lakachinkgoy lu laktsina chaw ni xa
lakluku, chu akxni stakkgoy lu xalakwán xkawnanin wankgoy
tikunin chipakgoy takgalhinin lakum: xlilan chaw tajna’, chu a
paks takgalhinin nemakgolh kgalhikgoy xpakgakan chaw laktsu
kilhxwiknanin (skawj, sa’ka, stayi’, tsiya ...).

Akxni xkawnankgoy, makxtum latamakgoy pal tankitsis chi a


tlakg tanlhuwa; kgalhikgoy pakgtuy xa spapála xtakgankan,
lu xalakgtsayáwa chaw lu xalakwán xlakgastapukan,
aktsu xkankakilhnin, lu xa chinchili kstajankan, kgantati xa
lakgtliwakgan xtantunin, lu makxpumpuluwakan, laklijijiwa
xtatsankan; lu xalakgskgalalan chaw lu xalakluku; latamakgoy
kkgastin chaw kpuxkga.

Lu makgat lamakgocha litakgaxmatkgoy xkilhwantásat, chaw


pi ni xlikana, maski cha lakatsu lamakgolh.

Xkawnankgoy kakuwnin chaw katsisni, chi wata tlakg


lakgatikgoy max katsisni, wa lixkawnankgoy xpalakata pi
chuná xlakan tamakgtakgalhkgoy.

Anónimo
Escuela Ignacio Zaragoza
Patiy, Ixtepec, Puebla

25
Gordolobo
Cuando era pequeña acompañé a mi abuelito a un viaje a
Jonotla. Cuando regresamos, mi abuelo pasó a cortar ramitas,
con todo y fruta, de una planta llamada gordolobo. Le pregunté
para qué lo necesitaba y no me dio una respuesta exacta a mi
pregunta.

Cuando llegamos a casa entró a escondidas y le pegó a mi


abuelita en las pantorrillas con las ramitas que había cortado
en el camino y luego salió a toda prisa. Mi abuelita se asustó
y se enojó mucho. Cuando mi abuelito volvió a entrar, lo
regañaron y el contestó que nada más le estaba curando los
mezquinos que le habían brotado mucho en las pantorrillas.

Pasó un mes y todos los mezquinos desaparecieron sin dejar


cicatriz. Pasado algún tiempo pregunté a mi abuelito cómo se
había curado mi abuelita de sus mezquinos y me dijo que fue
más por el susto que por las ramas de la planta de gordolobo.
Después supe que la sabia de esta planta es indicada contra
los mezquinos, los cuales desaparecen sin dejar huella y no
afecta la piel sana.

Carmen Francisco García


Escuela Licenciado Benito Juárez
Francisco I. Madero, Huehuetla, Puebla

26
Kilhkuchachálakx
Makgasa akxni aktsuku xa kwanit, kxtum kitalhalh kin tata
“Kkaxunik”, chu akxni kkitaspitwi kin tata tikilh xtawakat kiwi
nema wanikan “kilkuchachalakx, maski cha kkgalhskilh tuku
xlilat ni tanks ki wanilh.

Akxni kchaw kkinchikkan tsekg, tsekg titanulh kin tata chaw


talakglakatsuwilh ki nana chu xla nitu likatsiy akxni xlit, xlit
lilakgsnokgyawalh tama tuwan chaw tunkan titapanulh chu kin
tata, lan pekwalh xla chu ki nana chaw tsukulh lisitsiy, akxni
talakatsuwipa kin tata tsukuka likilhnikan, chu xla kgalhtinalh
pi nitu ka akglákgwa wilinilh, pi wata ka makuchinilh xpixi
nemakgolh lepékwata xlichapulhnit.

Tititaxtulh chu akgtum papa’ chu paks tilakgsputnikgolh chu


xpixi ki nana; xlimakgas chu ktilikgalhputsananilh kin tata
lankuntlan xlanit, lantla xmakuchinit xpixi ki nana, chu xla
kiwanilh pi ka manwa xtapekwa ki nana xmapaksanit
ni ayma tuwan.

Alistalh kkatsilh chu pi kxtajat “ kilkuchachalakx” kiwi’ lu tlan


paks malakgsputuy pixi, chaw ni lakglakgalhiy
xa tlán mintiyatliwat.

Carmen Francisco García


Escuela Licenciado Benito Juárez
Francisco I. Madero, Huehuetla, Puebla

27
Ta’akgakan Ta’akgakan
Existe un arroyo que casi es un río conocido Má’ kgantum titsu puxkga nema wanikan
como Ta’akgakan que en totonaco significa ta’akgakan. Wankgoy lakgkgolotsín pi chuna
“animal al que le tumbaron los cuernos”. Cuentan limapakwika xpalakata pi anta punchu
los viejitos que en ese arroyo a las doce del día xtaxtuy lu tastunut tantum tlanka takgalhin,
siempre salía un animalote con muchos cuernos tiku lu lhuwa xkgalhiy xakgalokgot, chu
y la gente pensaba que era el que los jalaba hacia mat wá klhtantiykgoyacha tikunin antá
el arroyo, ya que cada vez que ese arroyo crecía xmuxtumakgolh, akxni kstáka tama puxkga
siempre se ahogaban tres o cuatro personas. xmuxtukgoy pal kgalhtutu chi kgalhtati; wa
Acordaron hacer ciertos ritos y, después de chu tilisitsikgolh lakchixkuwin chu tlawanikgolh
muchos, el animal salió, quiso huir pero como lhuwa takgalhtawakga, chu akxni kikchalh
había mucha gente no pudo, entonces fue xtakgalhtawakgakan titaxtulh tama takgalhin, a
cuando el “anciano” le tumbó los cuernos. El titsukulh tsalay, pel ni matlanilh tunkan xpalakata
animal huyó pero ya sin cuernos, es por eso que pi lhuwa lakchixkuwin xkgalhkgalhimakgolh, wa
actualmente se le denomina Ta’akgakan. Desde chu xa “kgolotsin” paks ti maktinilh xakgalokgot;
entonces nunca ha habido más ahogados en ese wa chu xpalakata lata’ lanchiyu chuntiya wanikan
arroyo. tama titsu puxkga xa ta’akgakgan. Lu xli akxnitiya
chu nalh analh tunkun muxtunin uynu ktitsu
Miguel Méndez Vázquez puxkga.
Huehuetla, Puebla
Miguel Méndez Vázquez
Huehuetla, Puebla

28
El chupamirto Jun chu wakax
y la vaca Tilatamalh tantum wakax nema lu
xakgtlakgwantanumaja anta niku ká lakatum
xtanuma; wa chu xpalakata tipuwa makgtum
Había una vez una vaca que estaba cansada “naktaxtuy, nakan latamay ktiji”.
de estar encerrada en el potrero, por eso un día
decidió salir a caminar por las veredas. Tama wakax titaxtulh, ti alh, chu akxni chalh
ktiji titatanokglhli tantum jun, a chi tiwanilh:
La vaca salió. Cuando llegó al camino se _kakgamanaw xa la tatsekgni, _chi xla chu jun
encontró a un chupamirto y le dijo: “Juguemos tlan titlawalh, a ti kgalhskilh: _ ¿tiku chu pulana
a las escondidillas”. El chupamirto aceptó y na tatsekga? _ ¡akit! _tíwa tunkun wakax, chaw
preguntó: “¿Quién se esconde primero?” “¡Yo!”, tunkan titsukulh tlawan, titlawalh, titlawalh uyma
contestó la vaca y empezó a caminar y caminar wakax, chi xla chu jun ká manwa xla titsukulh
mientras el chupamirto sólo decía: “Allá va, allá wán: _ ay anacha, ay anaaacha, ay anaaaacha,
vaaa, allá va”, y como rayo voló hasta donde _chu xla xalán kips tikgosli lata’ nay makglipa a
estaba la vaca y le dijo: “¡Ya te encontré!”. chi tilakgchalh tunkun chu wakax chaw wanilh: _
¡ay ktakgsni!; _wix chu lakgchanan na tatsekga,
“Ahora te toca a ti esconderte”, dijo la vaca. _tíwa chu wakax, chu xla jun kips ti kgospa
Entonces el chupamirto fingió volar lejos cuando lakum makglipat, pel ká man timalkawanilh
en realidad sólo dio la vuelta y regresó a pararse wakax, pi ni lu makgat tikitalakgspitli chu tunkan
en uno de los cuernos de la vaca, mientras tanto kxakgalokgot tikitakgatachi; chi xla chu wakax
la vaca decía: “Allá va, allá vaaa, allá va”. En ese tsukulh kilhwantaya: _ay anacha, ay anaaacha, ay
momento, el chupamirto medio molesto le dijo: anaaaacha, _aku chi chasítsi chuwinalh xla chu
“¡Mentirosa! No he ido a ningún lado, he estado jun _ ¡min takgsanin! akit ninikama, unú líjata kliya
aquí, parado en tus cuernos, ¿de qué te sirve mi akgalokgot, tuku xlilaka lu laklanka lakgastapu
tener ojos grandes sino miras más allá de tu kgalhiya, chu ni pal makgat lata’ kmin kakapan
nariz?”. lilkachipina.

María Celia Cárcamo Aguilar María Celia Cárcamo Aguilar


Huehuetla, Puebla Huehuetla, Puebla

29
La víbora Luwa’ nema
con cuernos kgalhiy
Un día, un señor no tenía leña en su casa. Se fue
a leñar al bosque y al llegar, empezó a buscar
xakgalokgot
leña seca pero como no encontraba se fue
más adentro y empezó a leñar. Cuando terminó Chatum chixku ni xkgalhiy xtasákgni kxchik, ti
decidió regresar con la leña a su casa. alh chinchu sakgnan kkakiwin, akxni chu chalh
tsukulh putsay xtasákgni, lata’ kum ni takgsli
De repente escuchó que venía rodando algo, anta lakatsu wata tlak makgat ti alh, lakatsu
se espantó porque pensó que era una piedra. kxpunkitat kakiwin tichalh a chi titsukulh lakkay
Cuando cayó cerca donde estaba y empezó chu xkiwi’, akxni chu makgatsilh xtakuka ay
a desenredarse, se dio cuenta de que era una titaspitpa kxchik ; ka xalan chu kgaxmatli pi wi
víbora gruesa y muy larga que tenía dos cuernos. tuku xtakgolutaktamachi, ti pekwalh uyma chixku,
Entonces el campesino tuvo mucho miedo. Se tipuwa pi chiwix takgolulatila ; chu akxni tawilachi
olvidó de su leña, regresó corriendo a su casa wa tuku xtakgolutaktamachi anta lakatsu niku
y le contó a sus familiares pero nunca le creyeron. xya, titsukulh tapaxkuta tamá, chu ukxilhli pi
tlanka luwa’ xwanit chaw na lu lhman xtasiyuy
Anónimo tiku titsukulh takgxpakiy, xkgalhiy mat kgantuy
Huehuetla, Puebla xakgalokgot; chu tamá sakgna lepekwa tipekwalh,
nalh lilakapastakli pi xliminat xtasakpum, wata
takgosuna titalakgspitcha, chu akxni chilh kxchik
lixakgatlikgolh xlakgskgatan chaw xpuskat tikunin
ni kanalankgolh tunkun.

Anónimo
Huehuetla, Puebla

30
Tres pajaritos Tantutu laktsu
Tres pajaritos llevaban cada uno su trocito de
carne en el pico, cuando se dieron cuenta de que
tsiktsi
unos cuervos los seguían: “¡Démonos prisa!”, dijo
uno. “Nos persiguen para quitarnos la carne”. Tantutu laktsutsiktsi xlenkgoy tantunu
“Qué desconfiado eres”, le dijo el otro, “nos akatsunin liway kxkgalhchupi’. Ni xlikatsekgoy
siguen porque les gustamos”. “Déjalos”, dijo el pi kstalnimakgolh xunin, kalakapalaw
tercero, “si nos quitan la carne pronto podemos wan tantum, kin kastalanimakgon xunin
conseguir más. Así estaremos más tranquilos y kinkalakgamakglhtiputonkgoyan kiliwaykan
no nos perseguirán”. ¡lu xa makpekwa wix!, wanilh tantum,
kinkastalanimakgon xpalakata pi ká
Éste soltó la carne y se paró en un árbol. Desde lakgatekgoyaw.
ahí, sereno y libre, vio cómo al que creía agradar
le arrebataban su carne, y se quedaba triste, Ni kwenta ka tlawkgó wá xli tantútu, kum
tembloroso y solo. na kinkamakglhtikgoyan, natakgspalayaw
tlakg lhuwa liway, wata ká chapaxuwana na
El tercero no quería perder su trocito de carne tawkgoyaw chuna chu nalh katikinkastalnekgon.
y siguió volando, hasta que los cuervos lo Uyma makgaxtakgli xliway chaw ti jaxli
acosaron, le arrebataron la carne y lo destrozaron kxakgan kiwi’, chaw anta kalakgwan titáwi, tini
en el aire. maakgatsankgalh, xalán ukxilhli lantla wanti
xlakgati xkakninan akgxwatamakglhtika xliway,
Anónimo alistalh lhpipima ti alh jaxa makgat, chaw tsukulh
Huehuetla, Puebla lipuwán xákstu.

Xli tantutu chu akgtlakgwantapuxtulh, ni


xmakgatsankgaputun aktsu xliway, chuntiya xla
xkgosma, lu xakgpuwantinit akxni mataxtukka,
chu akgxwatamakglhtika xliway chaw akxni tunkun
laktsu, laktsu laktlawakgolh xunin kka unin.

Anónimo
Huehuetla, Puebla

31
Cómo se debe
sembrar el maíz
Es muy común escuchar en la actualidad que el maíz ya no se produce
como antes. Que el aire, el calor, el frailecito, la tuza, el tejón y otros
animales lo destruyen.

Hay un hombre que siembra maíz todos los años y nunca aborrece su
cultivo ni dice que no va a cosechar. Este hombre siempre cosecha.
Un día platicando con él, le pregunte cómo le hacía y me dijo: “Primero
tienes que poner empeño a tu trabajo, querer a tu siembra y respetar al dios
de la siembra que es la madre Tierra”.

Para tener una buena cosecha tenemos que hacer lo siguiente:

Cuando a los mozos se les reparte agua para que tomen, antes de tomarla
se le debe dar a la tierra y agradecerle.

Cuando se siembra, se debe comer en la siembra y también hay que darle


de comer a la tierra poniendo comida y agua en las esquinas de la parcela.
Después el dueño del cultivo debe pedir el maná.

Muchos ya no creen en esto por ser una costumbre muy antigua, pero
lo cierto es que quienes si realizan este rito, reciben el milagro de la
abundancia en las cosechas.

Anónimo
Huehuetla

32
Lata’ xlitachanat kuxi’
Kaníkawa lichuwinankgoy pi lanchiyú nalh lay kuxi’ lantla
makgasata; pi wa un, lhkakna, sáka, xkuti chu a makgapitsin
takgalhin lakgsakgalikgoy.

Chatun chixkú kata’, kata’, chán xkuxi’, ni makgstum tasitsiy


xtachanán, ni pal wan ni katilalh, uyma chixku xankgalhí
makgalanan.

Makgtum xaktakgalhchuwinama chaw kkalhskilh lantla tlawá,


chu xla kiwanilh: _pulána miliakgpuwantit kmin taskujut,
milipaxkit min tachanán, chaw mili kaknit xmalana tachanan,
akxni makgotninankan kkatakuxtu, pulana wa na makgotniya,
chu akxni na wayankgoy tasakwa, xlitamastanit pulana xa
paxtikatsinit.

Axni natachán kuxi’, anta xli tawaynat kkatachanan, chaw wá


pulana xlitamaxkit katiyatni; xlitawalit lakatati kstsastunin liwat
chaw chuchut, chu alistalh malaná xli skinat talakgalhaman.
Wi tikunin nalh kanalakgoy uyma makgan talakapastakni,
wa chu tikunin chunaku tlawakgoy, makglhtinankgoy
talakgalhaman.

Anónimo
Huehuetla, Puebla

33
El Sol y la Tierra Chichíni’
Cierta vez el Sol y la Tierra se enamoraron y
se casaron. Empezaron a vivir muy contentos.
chu tíyat
Después tuvieron una linda hija, a quien querían
mucho y le pusieron de nombre Luna. Cuando el Makgtum ti kichalh akxni chichini’ chu tiyat ti
Sol se va a otro lado a trabajar, le dice a su hija lalakgatikgolh, alistalh titapuchuwakgolh, chu
Luna: “Hijita, cuando yo no esté con ustedes te chapaxuwana latamakgolh, a ti kgalhikgolh
voy a encargar a tu mamá para que la cuides y chatum aktsu xtsumatkan ti lu stlan xwanit,
la alumbres para que no se sienta sola ni tenga wa chu xpalakata tilimapakwigolh papa’, akxni
miedo, porque de vez en cuando vendré a verlas”. chichini’ xan skuja makgat xwaniy: _ kintsumat,
na makgtakgalha min tse akxni ni ktawilay
Mateo Santiago Vega chaw namakaxkgakgananiya xpalakata ni
Huehuetla, Puebla xakstu namakgkatsikan chaw ni na pekwan,
xlikamakgasni nakkamintilyan kakxilhan.

Mateo Santiago Vega


Huehuetla, Puebla

34
Canto de papá Xtatlin kin tlat
y de mamá chu kin tse
Mi papá y mi mamá Wa kin tlat chu kin tse
me cuidan diariamente kimakgtakgalhkgoy chali,
y me ven con chali, chaw lu chapaxuwana ki ukxilhkgoy.
con mucho cariño.
Anónimo
Anónimo Huehuetla, Puebla
Huehuetla, Puebla

Canto a las flores Xa tatlin xanat


Flores, flores voy a cortar, Xanat, xanat nakkiy
a mamá se las voy a dar wa kin tse nak maxkiy
flores, flores para mamá. xanat, xanat xla kin tse.

Anónimo Anónimo
Huehuetla, Puebla Huehuetla, Puebla

35
Canto del gato Tatlín xla mitsi
El gato, el gato Wa mitsi, wa mitsi
va a venir unu namín
si este niño mío pi uyma kgawasa
no se quiere dormir. ni lhtataputum.

Anónimo Anónimo
Huehuetla, Puebla Huehuetla, Puebla

La Luna Wa papa’
Miro a la Luna Kukxilhkgoy papa’
y las estrellas chaw staku,
para preguntarles chaw kkgalhskinkgoy
si te robo palpi nak makgkgalhanan
el corazón. mi nakú.

Anónimo Anónimo
Huehuetla, Puebla Huehuetla, Puebla

36
La flor Xanat
Esta flor es de mi casa, Xalak kin chik
no la vayas a mover uyma xanat,
para que crezca bien, chiki, chiki ni ti tlawaya
amarilla, amarilla, crecerá. xpalkata pi tlanka, tlanka na staka
chaw smukuku, smukuku na tayá.
Gervasio Lucas Hernández
Huehuetla, Puebla Gervasio Lucas Hernández
Huehuetla, Puebla

La comida Liwat
Temprano, tarde y noche Tsisa, tastunut, katsisni’
mi plato suena kimpuway makasanan,
¿quién, quién come? ¿tiku, tiku wayama?
Sólo son mis hermanos. Man xakstunin kinatalan.

Contentos andamos, Lipaxuw klamanaw


contentos comemos lipaxuw kwayanaw
hierba mora y salsa. mustulut chu pakglhchapin.
Eso es todos los días. Chali, chali, watiya kwamaw.

Anónimo Anónimo
Huehuetla, Puebla Huehuetla, Puebla

37
El saludo Tamakachípat
Mis labios te dicen Kin kilhpin waniyan
muy buenos días pi lu stlan kalkgatankúwi’
y mis manitas con dulce afán chu laktsu ki makanin
este saludo cordial te dan. na lu xapaxuwana stlan
(Se repite dos veces). uyma tamakachipni na maxkiyan.

Anónimo Anónimo
Huehuetla, Puebla Huehuetla, Puebla

El sol Chichíni’
Sol calientito, sol luminoso, Xa tsítsi chichíni’, xa skgoniwa chichíni’
sales temprano, tarde te vas. tsisa taxtuya , kgotnuya pína,
Sol calientito regresa mañana, xa tsítsi chichíni’, na taspitpalaya chalí
rueda que rueda que katastili, katastili
redondo has quedado. pi lu ay stilili wanita.

Anónimo Anónimo
Huehuetla, Puebla Huehuetla, Puebla

38
Canto para dormir
Tú, mi niña chiquitita, no me dejas dormir,
estoy muy desvelado ya no llores por favor,
ya va a llegar tu mamacita para darte de comer,
si tú ya no lloras, hará la comida
y echará las tortillas para cenar.
Si sigues llorando va a venir el mono quien te llevará,
mañana cuando amanezca ya jugarás,
que ya los que juegan contigo durmiendo están.

Yo te quiero mucho, mi niña chiquitita,


y todos los días pienso en ti.

Victoriano Vázquez García

Lilhtata’ tatlín
Escuela Juan Escutia
La Palma, Hueytlalpan, Puebla

Wix aktsu kintsumat ni kimalhtatiya


chu akit lu lepekwa klakgpichiwanit, nalh katása katlawa litlan
pi ay namin min tsé tiku na mawiyan
kum wix nalh natasaya nakaxtlaway xliwat
chaw natlaway xchu, wa nema akin na nakwayaw.
Chu kum pi tlakg natasaya namín tantum muxni’ tiku nalinan,
chaliku akxni nakákuwni nakgamanampalaya,
pi wa tikunin takgamanankgoya ay lhtatamakgolh xlakan.

Akit lu klakgkatsanan aktsu kintsumat,


chaw chali, chali akit lu klakapastakan.

Victoriano Vázquez García


Escuela Juan Escutia
La Palma, Hueytlalpan, Puebla

39
La escoba Lipálhna
La escobita está cansada, Tlakgwanita lipalhna,
olvidada en el rincón tankgatsan xa tapatsankgan
está mi vieja escobita yacha xa lakgwan ki lipálhna
que dormidita ahí se quedó. nikú chalhtata tamakgxtakgchá.

Anónimo Anónimo
Huehuetla, Puebla Huehuetla, Puebla

Muy contentos Lu chapaxuwán


Muy contento cuando canto, Kpaxuway akxni ktliy
cuando canto, akxni ktliy
cuando juego, akxni kkgamanan
cuando canto y juego. akxni kkgamanan chu akxni ktliy.

Juguemos, bailemos y Ka kgamanaw, ka tantliwj chaw


cantemos katliwj nawantilyaw, la, la, la.
diciendo la, la, la.
Anónimo
Anónimo Huehuetla, Puebla
Huehuetla, Puebla

40
Canto a un bebé Tatlin xla
Tú, mi bebé chiquitito, ya duérmete por favor,
ya va llegar tu papá y va pedir de comer,
aktsu skgáta
mañana vuelves a jugar, cuando salga el sol.
Los bebés como tú ya están durmiendo, Wix aktsu ki skgáta kalhtatatá katlawa litlan,
yo te quiero mucho, mi bebé chiquitito, ay namin min tlat, chaw naskin xliwat,
mi bebé consentido, eres toda mi adoración. chaliku nakgamanampalaya, akxni nataxtuy
chichíni’.
Victoriano Vázquez García
Escuela Juan Escutia Wa min takamanan nay lhtatamakgolh,
La Palma, Hueytlalpan, Puebla
lu lepekwa klakgkatsanan wix aktsu ki skgáta,
ki skgáta lu xa tapaxkin wix lanka kintakaknit.

Victoriano Vázquez García


Escuela Juan Escutia
La Palma, Hueytlalpan, Puebla

La casita Aktsu chiki’


En esta casita Uynu xa aktsu chiki’
quisiera vivir, anta xaktawilalh
para sembrar florecitas xakchantatilalh laktsu xanat
y ser muy feliz. chu lu chapaxuwa xaktawilalh.

Anónimo Anónimo
Huehuetla, Puebla Huehuetla, Puebla

41
¡Hola! Skgalhen
Hola, hola, hola, Skgalhen , skgalhen, skgalhen,
¿cómo estás? lakuntla wila’.
Buenos días, maestro, Skgalhen makgalhtawakgena
queremos cantar. ktliputunaw.

Anónimo Anónimo
Huehuetla, Puebla Huehuetla, Puebla

Canto a un bebé Tatlin xla skgáta


Duérmete, mi bebito, por favor, Kalhtatata aktsu kiskgáta katlawa litlan,
yo te quiero mucho y siempre pienso en ti, lu lepekwa klakgkatsanan chaw xankgalhi
ya que eres un buen bebito klakapastakan,
que vino al mundo, cha pi wix stlan likatsiya aktsu kiskgáta
crecerás muy alto si te duermes un ratito. tiku chinit kkakilhtamaku,
chu lu lanka naliwana wa kum tlankaliya
Victoriano Vázquez García nalhtataya.
Escuela Juan Escutia
La Palma, Hueytlalpan, Puebla Victoriano Vázquez García
Escuela Juan Escutia
La Palma, Hueytlalpan, Puebla

42
El gato Mitsi’
El gato, el gato Wa mitsi’, wa mitsi’
va a venir na min
si este niño pi uyma kgawasa
no quiere dormir. ni lhtataputum.

Duérmete, duérmete, Kalhtata, kalhtata


tus pañales voy a lavar, nak chakgay min pustin,
la comida voy a preparar , nak tlaway liwat
tu papá está por llegar. hay nachin min tlat.

Duerme, duerme, Kalhtata, kalhtata,


tu mamá va a trabajar. pi min tsé naskuja.

Guisela Bonilla Herrera Guisela Bonilla Herrera


Escuela Primaria Ignacio Zaragoza Escuela Primaria Ignacio Zaragoza
Patiy, Ixtepec, Puebla Patiy, Ixtepec, Puebla

Aktsu kin
Mi escuelita pukgalhtawakga
Qué linda es mi escuelita, Liwna stlan kinpukgalhtawakga
qué lindo es mi salón, liwna stlan nikú kkgalhtawakgay,
con mis compañeros kxpaxtunin kin takamanan
en el que soy feliz. a nta lu kpaxuway.

Anónimo Anónimo
Huehuetla, Puebla Huehuetla, Puebla
43
Mi chilpayate Ki sitkaw
Mi chilpayate, mi chilpayate Ki sitkaw, ki sitkaw
no quiere dormir porque su ni lhtataputun
mamita no le canta así. xpalakata pi xtsé
ni chuna noma tlini’.
Duérmete, mi hijito, Kalhtatata kin kgawasa
que viene un gatito pi namin mitsi’
que brinca bonito tiku lu stlan kips kgosa
y te hará dormir. chu namalhtatiyan.

Duérmete, mi cielo, Kalhtatata ki akgapum


duérmete, corazón, kalhtatata ki nakú
que tu madre te duerme pi mintse limalhtatiman
entonando esta canción. lata’ tlima uyma tatlin.

Anónimo Anónimo
Huehuetla, Puebla Huehuetla, Puebla

44
Poema Xa stlan tapuwan
El pícaro sueño Xa likgamana talhtatat,
no quiere venir ni chimputun,
y esta niña mía chu uyma aktsu kintsumat
no puede dormir. ni lay lhtatay.

Cinco tlacuachitos Tankitsis laksu xtan


vendrán por aquí, na chinkgoy uynu,
para que mi niña xlakata aktsu kin tsumat
se pueda dormir. tlan nalhtatay.

Anónimo Anónimo
Zona Escolar 706 Zona Escolar 706
Nanacatlán, Zapotitlán de Méndez, Puebla Nanacatlán, Zapotitlán de Méndez, Puebla

Poesía Stlan takgchuwin


El campo se ve muy bonito Kakiwin lu stlan tasiyuy
cuando todo florece, akxni paks kaxanay,
también hay muchos pajaritos na lhuwa anan lakstsu tsiktsi
que lo alegran con su canto. tikunin na limakapaxuwakgoy xtatlinkan.

Anónimo Anónimo
Huehuetla, Puebla Huehuetla, Puebla

45
Arrullos Xlimalhtatikan
Ya no llores mis desvelos,
ya me voy a levantar,
skgáta
que si hambrecita tienes
yo te voy a amamantar. Ni katasa kilimalakgpichiwalhtatat
pi ay nak taki,
Anónimo kum lu ay tsinspat,
Zona escolar 718 uku nak matsikiyan.
Huehuetla Sur, Puebla
Anónimo
Zona escolar 718
Huehuetla Sur, Puebla

Pedazo de mi vida, Aktsu kililatamat


dale a papá un besito ka tsukti min tlat
y que te dé un pesito chu kamaxkin lixtapalin akgxtun
para ir a la tiendita a wa nema nalipina kpustan
comprar un antojito. chaw nalitamawaya mintaxkgon.

Anónimo Anónimo
Zona escolar 718 Zona escolar 718
Huehuetla Sur, Puebla
Huehuetla Sur, Puebla

46
Qué bonito es mi niñito Lu stlan aktsu kin kgawasa
chiquitito y juguetón, lu xa aktina chaw xa kgamana,
cuando hable y camine akxni na chuwinan chu natlawan,
se dará cada sentón. wakuta lata’ natatawkay.

Anónimo Anónimo
Zona Escolar 706 Zona Escolar 706
Nanacatlán, Zapotitlán de Méndez, Puebla Nanacatlán, Zapotitlán de Méndez, Puebla

La luna Wa papa’
La luna es bonita, Wa papa’ lu stlán
se parece a una muchacha, xtatna chatum tsumat;
cuando camino me sigue, akxni ktlawan kistalani
no sé por qué. ni takatsi tuku xpalakata.

Si me escondo, me espera, Kinkgalhiy kum naktatsekga


si la espío, sonríe conmigo, chu kum nakmakgskgala
ya no sé qué hacer. kintalitsín, nalh kkatsiy tuku naktlaway.

Anónimo Anónimo
Zona escolar 709 Zona escolar 709
Vicente Guerrero, Olintla, Puebla Vicente Guerrero, Olintla, Puebla

47
La serpiente Luwa’
Cuando mi papá iba rumbo al campo Kin tlat xama kkakiwin
vio a una gran serpiente akxni xalán ti ukxilhli lanka luwa’
que se asomaba por debajo de una piedra. nema xtalkaxtunit kxtampin chiwix.
Mi papá quiso matarla pero no pudo, Kin tlat xmakgniputum chu ni pal matlanilh,
después enfermó por el susto. wa chu xpalkata tsukulh litatatlay kin tlat.

Anónimo Anónimo
Huehuetla, Puebla Huehuetla, Puebla

El gato dormilón Xa lhtáta mitsi


El gato se quedó dormido en el tejado, Mitsi ti lhtatatamalh anta kmuxtakga,
no se dio cuenta de cuando empezó a llover ni tu likatsiy akxni titsukulh senán,
por lo que terminó todo mojado, chu xpalakata lepekwa ti makstáli
por eso enfermó y no quiere comer. chu tama mitsi tilitatátlalh.

Anónimo Anónimo
Huehuetla, Puebla Huehuetla, Puebla

48
Cuando la perdiz canta, nublado viene, Akxni tasay kakíwin xtilan min puklhnilat,
no hay mejor señal de agua, ni anan tlakg xa tlan xlimasiyun xa tawlichit
que cuando llueve. chuchut,
pi lata’ akxnitiya mima sen.
Anónimo
Zona escolar 706 Anónimo
Nanacatlán, Zapotitlán de Méndez, Puebla Zona escolar 706
Nanacatlán, Zapotitlán de Méndez, Puebla

49
Himno Nacional
Mexicano (fragmento)

Coro Estrofa IV

Mexicanos al grito de guerra, ¡Patria! ¡Patria! Tus hijos te juran


el acero aprestad y el bridón. exhalar en tus aras su aliento,
Y retiemble en su centros la tierra si el clarín con su bélico acento
al sonoro rugir del cañón. los convoca a lidiar con valor.
¡Para ti las guirnaldas de oliva¡
Estrofa I ¡Un recuerdo para ellos de gloria!
¡Un laurel para ti de victoria!
Ciña ¡oh, patria!, tus sienes de oliva ¡Un sepulcro para ellos de honor!
de la paz el arcángel divino,
que en el cielo tu eterno destino Coro
por el dedo de Dios se escribió.
Mas si osare un extraño enemigo Mexicanos al grito de guerra,
profanar con su planta tu suelo, el acero aprestad y el bridón.
piensa ¡oh, patria querida! que el cielo, Y retiemble en su centros la tierra
un soldado en cada hijo te dio. al sonoro rugir del cañón.

Coro Letra: Francisco González Bocanegra


Música: Jaime Nunó

Mexicanos al grito de guerra,


el acero aprestad y el bridón.
Y retiemble en su centros la tierra
al sonoro rugir del cañón.

50
Xa Kalhkuyuna
Tatlin
Liputum Xliakgtati takilhtlín

Kalhkuynín xa katasat latalatlaw ¡Pulatámat! minkamán wanikgoyan


kamakaxtit kitstanka chu likan, putum na nikgoy kminpalakata,
katachikilh xpuyitat katiyatni pi nakalitasanikan liskgolh
kxni namakasanan tlanka likan. liputum na ankgoy liwankgoy.
¡Mi lakata na akxanat laya!
Xli akgtum takilhtlín ¡Akgtum talakapastakgni xlakán!
¡Tum aktawilh mila tlajanita!
Akwilapi xastlan mi aktawilh ¡tum putaknun xkaknika xlakán!
kaks kawilin sikulaná chixku,
kakgapun xlipan milatamat Liputum
xmakan puchiná litsokgnit.
Pi chatum kintalatlawanakan Kalhkuynín xa katasat latalatlaw
laktayamiputún minkatiyatni, kamakaxtit kitstanka chu likan,
kalakapastakti pi wa akgapum katachikilh xpuyitat katiyatni
maxkinitan ti namakgtakgalhan. kxni namakasanan tlanka likan.

Liputum Letra: Francisco González Bocanegra


Música: Jaime Nunó

Kalhkuynín xa katasat latalatláw


ka makaxtit kitstánka chu likan,
katachikilh xpuyitat katiyátni
kxni namakasanan tlanka likán.

51
Himno al Estado
de Puebla que entusiastas alcemos la voz.
En la Patria, es mi Puebla el Estado
Coro que le hereda a sus hijos lealtad,
cuna fue de valientes poblanos
Compatriotas: un himno entonemos que le dieron la gloria inmortal.
con mil notas que lleguen al cielo,
hoy la Patria bendita nos pide Estrofa II
que entusiastas alcemos la voz.
En la Patria, es mi Puebla el Estado Zaragoza en un mayo conquista
que le hereda a sus hijos lealtad, el laurel que le dio a la Nación
cuna fue de valientes poblanos los Serdán con su acción glorifican
que le dieron la gloria inmortal. a la Patria invencible de hoy.
El escudo de Puebla levanta
Estrofa I las palabras que dicen al mundo
que Justicia, Unión y Esperanza
Hoy en Puebla se prende la antorcha simbolizan amor fraternal.
del trabajo que marca el progreso
y el clarín hoy taladra el silencio Coro
y proclama una vida mejor.
Compatriotas: un himno entonemos
El poblano hoy sostiene el arado con mil notas que lleguen al cielo,
y ha olvidado el sangriento fusil, hoy la Patria bendita nos pide
hoy en Puebla florecen los campos que entusiastas alcemos la voz.
con destellos de un gran porvenir. En la Patria es mi Puebla el Estado
que le hereda a sus hijos lealtad
Coro cuna fue de valientes poblanos
que le dieron la gloria inmortal.
Compatriotas: un himno entonemos
con mil notas que lleguen al cielo Letra: Josefina Esparza Soriano
hoy la Patria bendita nos pide Música: Juan Arturo Chávez

52
Xa Tatlin
Kgampalhuwa
lhuwa takilhtlin ka chalh kakgapun
stlan pulatamat kinkaskiniman
chu xalipaxuwan kakilhtlichaw.

Chuchut
Kgampalhuwachuchut kinkachikin
makamaxkiy xkamanan takaknin
xpulatamat laklanka chixkuwin
maxkikgonit tlan latamat xlipan.
Xa liputum
Xli kilhaktuy tatlin
Tachikinin katliw akgtum tatlin
lhuwa takilhtlin ka chalh kakgapun Akxni tlajananit Zaragoza
stlan pulatamat kinkaskiniman makilh xlikaknika pulatamat
chu xalipaxuwan kakilhtlichaw. li Serdán na maxkikgolh likakni
Kgampalhuwachuchut kinkachikin chiyu pulatamatni tatlajiy
makamaxkiy xkamanan takaknin wa xlilakgapaskan pulataman
xpulatamat laklanka chixkuwin lawan xlikatlanka katuxawat
maxkikgonit tlan latamat xlipan. makxtum lilatamat talakaskin
masiyu lapaxkit linatalan.
Xli kilhaktum tatlin
Xa liputum
Chiyu pasay makgskgot kpulatamat
wa xataskujut litasiyama Tachikinín katliw akgtum tatlin
chiyu liskgolh lu makasanama lhuwa takilhtlin ka chalh kakgapun
chu malaknuy xa tlan latamatní. stlan pulatamat kinkaskiniman
Lanchiyu chipama xlilakwaxni chu xalipaxuwan kakilhtlichaw.
makgxtakgnita chiyu xlitalatni Kgampalhuwachuchut kinkachikin
chiyu kachikin makgalanama makamaxkiy xkamanan takaknin
lu wa tlan taxkgakgatat na anán. xpulatamat laklanka chixkuwin
maxkikgonit tlan latamat xlipan.
Xa liputum
Letra: Josefina Esparza Soriano
Tachikinin katliw akgtum tatlin Música: Juan Arturo Chávez

53
Juego del chango
1. Se juega en un lugar amplio.
2. Se puede jugar entre cuatro personas o más.
3. Todos escogen quién representará al chango y pasará al centro de la rueda.
4. Posteriormente, se toman de la mano para hacer la rueda y comienzan a girar alrededor del
supuesto chango, diciendo: “Chango, chango, chango”, luego se sueltan y todos corren en
diferentes direcciones.
5. El supuesto chango corre para atrapar a sus compañeros. Al primero que atrape se vuelve su
compañero y le ayuda a atrapar a los demás, y así sucesivamente hasta atrapar a todos los
participantes.
6. El ganador del juego es el que atrapan al último.
7. Inicia de nuevo el juego y pasa al centro al que atraparon primero.

Zeferino Lucas Esteban


Escuela Ignacio Zaragoza
Patiy, Ixtepec, Puebla

54
Xa takgaman xla muxni’
1.- Kgamanankan anta nikú katlanka.
2.- Tlan kgamanankan likgalhtati chaw lichalhuwa.
3.- Liputum lilakkaxlakan wa tikú xa muxni’ nalitaxtuy, chu punún natayáy.
4.- Alistalh lamakachipakgoy makgapitsin chaw tlawakgoy akgtum kgalhstilit; tsukukgoy
litakgalhchokgokgoy chu wa tikú muxni’ litaxtunit, chaw noma chu wanitilnikgó: muxniii’, muxniii’,
muxniii’, chu tunkan lamkamakgxtakga a chi tokgosun kaníkawa tsukukgoy kgosnankgoy.
5.- Wa chu tikú xa muxni’ litaxtunit na tsukuy kgosnapulkgachipakgoy a makgapitsin, wa chu
tiku pulána chipakan akxtum tatsukuy talkgapuchipananan muxni’, chuna, chuna chu putum
litalhuwitilpalkgoy.
6.- Wa chu tiku alistalh nachipakan wa na tlajanan.
7.- Laktsukupalay takgaman, wa chu kxpuyitat kgalhstilit natayay tiku kgasíya
chipakanit.

Zeferino Lucas Esteban


Escuela Ignacio Zaragoza
Patiy, Ixtepec, Puebla

55
Bailar y cantar Tatantlin
En esta ronda los participantes se forman
haciendo un círculo tomados de la mano y
chaw tatlin
empiezan a girar cuando empieza la música del
siguiente canto. Wa tikunin makgtanukgoy uyma kxa
takgalhchokgot takgaman, natatistumikgoy
Niños y niñas vamos a cantar, xlakata natlawakgoy akgtum kgalhstilit, na
el que se equivoque ese perderá. nalamakachipakgoy chaw natsukukgoy
Calladitos todos que vamos a empezar takgalhchokgokgoy akxni na tsukuy xa tatlakgni
y aquel que se equivoque ese* cantará. uyma tatlin.
(*opcional)
Lakgkgawasan chu laktsuman putum natliyaw,
Victoriano Vázquez García chu wa tiku na akgtsankgay wa natatlajiy .
Escuela Juan Escutia Putum kgalhtsekg katawilatit namatsukiyaw
La Palma, Hueytlalpan, Puebla
wa chu tiku na akgtsankgay wa chu na *tliy.
(*laksakkan)

Victoriano Vázquez García


Escuela Juan Escutia
La Palma, Hueytlalpan, Puebla

56
Los abuelitos Laktatáni’
Se forma una rueda con todos los Uymá takgamán wa tiku makgtanukgó
participantes y tomados de la mano tatistumikgoy chaw tlawakgoy akgtum kgalhstilit
empiezan a cantar girando. chaw lamakachipakgoy, chu alistalh tsukukgoy
takgalhchokgokgoy chaw litlikgoy uyma tatlin.
Abuelito y abuelita
escuchen este cuento Wix kin tata chu ki nana
que les vamos a contar, kakgaxpatit uyma tachuwin,
si no ponen atención, wa tukú nakkalixakgatliyan,
los castigaremos. kum ní tsekg natawilayatit
nakkamapatiniyan.
Anónimo
Escuela Juan Escutia Anónimo
La Palma, Hueytlalpan, Puebla Escuela Juan Escutia
La Palma, Hueytlalpan, Puebla

57
Juego del coyote
1. Se deben reunir los jugadores.
2. Se buscan los mejores escondites o árboles para esconderse o treparse.
3. Se elige por azar al que vaya a ser el coyote, puede ser niña o niño.
4. Cada quien se esconde en los lugares elegidos o también se pueden intercambiar los escondites
o cambiarlos por completo. Si alguien no se esconde se lo comerá el coyote y esa misma suerte
corren los que vaya encontrando el coyote a quienes debe ir nombrando y si se equivoca se debe
iniciar el mismo juego.

Empieza el juego

Al empezar el juego, el coyote aulla cinco veces de manera pausada, mientras los demás se esconden
en los troncos de los árboles o se suben en ellos. Los que el coyote va encontrando se vuelven como
él y le ayudan a buscar a los demás. Al encontrar a todos se inicia un nuevo juego.

Anónimo
Escuela Juan Escutia
La Palma, Hueytlalpan, Puebla

58
Xa takgaman xuwachichí’
1. Pulána xlitastokgkan wa tikunin na kgamanankgoy.
2. Alistalh putsakgokan xa lakwan putatsekgni, na tlan kalaksakkan kiwi’ nemakgolh tlan
nakalitatsekgkan chaw na kum tlan kalitawkakan.
3. Lalilaksakkan wa tiku nalitaxtuy xuwachihí’. (paks tlan tsumat chaw pi kgawasa)
4. Chatunu, chatunu tatsekga kxputatsekgni, na tlan lalakgpalikan putatsekgni, chipi paks
lakgpaliputuna na paks tatlaniy, kum wi tiku ni natatsekga naway xuwachichi chu paks natna ka
akgspulatilakgoy wa tikunin katakgstilay xuwachichí’ tiku xla xlimapakwit wa tiku takgstilay, chu kum
na akgtsankgay limatsukupalat watiya uyma takgaman.

Kilhtsukuy takgaman

Akxni na kilhtsukuy takgaman xlipamakgasni xlikilhwantasat makgkitsis xuwachichí’, chi a makgapitsin


tsukukgoy tatsekgkgoy kxputatsekgnikan osu ka tawkatnankgoy, chu wa tikunin nakatakgstilay na
wa nalitaxtuy xuwachichi chaw xlimakgtaynat lata’ cha nakilitakgskgoy xliputumkan, akuchi tlan chu
namatsukipalakgoy uyma takgaman.

Anónimo
Escuela Juan Escutia
La Palma, Hueytlalpan, Puebla

59
El juego tiene su canto
En esta ronda, los participantes hacen una rueda y se toman de la mano. Una niña o un niño se queda
dentro y otro fuera del círculo y empiezan a girar.

1. Hacer la rueda con todos los participantes.


2. Meter un niño o una niña en la rueda y uno se queda afuera.
3. Luego dicen los que forman el círculo: “¿Quién se comió mi pan?”.
4. El niño de adentro responde: “Yo”, y el niño de afuera dice entonces: “Te voy agarrar”.
5. Se empiezan a corretear hasta que se atrapan.

Victoriano Vázquez García


Escuela Juan Escutia
La Palma, Hueytlalpan, Puebla

60
Kgalhiy xatatlin takgaman
Uymá tatantlín chu tatlín wanti makgtanukgoy tatistumikgoy chaw tlawakgoy akgtum kalhstilit chu
lamakachipakgoy, chu alistalh takgalhchokgokgoy.

1. Tatistamikgoy chu tlawakgoy akgtum kalhstilit.


2. Tanuy chatum tsumat chi kgawasa anta kkgalhstilit chu chatum taya kkgachokgon.
3. Paks wa tikunin yakgolh wankgoy “Tiku walh kinkaxtilanchu”, chu wa tiku tanuma kkgalhstilit wan:
—Akit . chu wa tiku ya kkgachokgon wan: —naklichipayan.
4. Chu tsukukgoyy lapulkgachipakgoy lata’ cha kilachipay, chuntiya chu
kgalhsputa uyma takgaman.

Victoriano Vázquez García


Escuela Juan Escutia
La Palma, Hueytlalpan, Puebla

61
Adivinanzas Likgalhtakgsni’
Soy chiquito, tan chiquito, Akit aktina, tlakg lu aktina,
no me alimento de guisos, ni kway liwat ni pal tawkat
tampoco de frutas, xman akit klilama kgalhni’.
sólo vivo de sangre. ¿tiku akit?
¿Quien soy?
(xúyj)
(el zancudo)
Herminio Domingo Santiago
Herminio Domingo Santiago Huehuetla, Puebla
Huehuetla, Puebla

Tiene la cáscara amarilla, Smukuku xla xkgotxkga


por dentro es blanco, wa xaliwat snapapawa
a mucha gente le gusta, lapekwa lakgatikgokan
aunque es el preferido maski man xliwat muxni’.
del chango ¿Tukú kawá?
¿Qué será?
(wa sekgna)
(el plátano)
Herminio Domingo Santiago
Herminio Domingo Santiago Huehuetla, Puebla
Huehuetla, Puebla

62
Soy un animal muy puerco Akit tantum takgalhin lu xa paxni’,
pero todos me quieren lepekwa kimpaxkikgokan,
y aunque no trabajo, me dan de comer. akit maski ni kskuja kimawikan.
¿Quién soy? ¿Tiku akit?
(el cerdo) (paxni’)

Herminio Domingo Santiago Herminio Domingo Santiago


Huehuetla, Puebla Huehuetla, Puebla

Tengo hueso por dentro Kinpulatanuma kit talhtsi’


carne verde también y me cubre chaw kiliway xkayiwa,
mi piel negra. chu kin kgoxkga lu tsitsakga.
¿Cómo me llamo? ¿Tukú kiwanikan?
(aguacate) (kukúta)

Noel Barrientos Vázquez Noel Barrientos Vázquez


Escuela José López Portillo Escuela José López Portillo
Chipahuatlan, Olintla, Puebla Chipahuatlan, Olintla, Puebla

63
Blanca y hermosa Snapapa chaw stlan
va por el cielo an kkakgapun,
y por las tardes chu kakgotanun
despide al sol. mapakiy chichíni’.
¿Quién es? ¿Tiku kawá?
(la nube) (puklhni’)

Anónimo Anónimo
Huehuetla, Puebla Huehuetla, Puebla

Cuando lo atan, Akxni chikan


luego, luego se va, tunkan, tunkan án,
y cuando lo desatan akxni xkutkan
se queda donde está. antiya tamakgxtakga.
¿Qué será? ¿Tuku kawá xlakgási?
(el huarache) (tatunu’)

Noel Barrientos Vázquez Noel Barrientos Vázquez


Escuela José López Portillo Escuela José López Portillo
Chipahuatlan, Olintla, Puebla Chipahuatlan, Olintla, Puebla

64
Todas las noches aparezco, Xankgalhi kkatsisni ktaxtuy,
saco mis luces como el avión, kpasay lakum putlaw xala talhman.
todos me quieren atrapar lhuwa tikunin kinchipaputun,
pero yo no me dejo. chu akit nikxni ktamastay.
¿Quién seré? ¿Tiku akit?
(la luciérnaga) (pilam)

Herminio Domingo Santiago Herminio Domingo Santiago


Escuela José López Portillo Escuela José López Portillo
Chipahuatlan, Olintla, Puebla Chipahuatlan, Olintla, Puebla

Somos negritos, Akinin xa tsitsakga


bailamos en la cazuela, ktantliyaw ktlamink,
nos preparan para comernos kikawakanan xpalakata
porque somos sabrosos. pi lu lakgama akinin.
¿Quiénes somos? ¿Tukú xlakgási akinin?
(los frijoles) (stapu)

Noel Barrientos Vázquez Noel Barrientos Vázquez


Huehuetla, Puebla Huehuetla, Puebla

65
Sale de noche, Katsisní taxtuy,
busca que comer, putsay tuku na way,
cuando oye un ruido akxni tuku makawán
arranca a correr. tunkun kgosnán.
¿Tuku tamá?
(el ratón)
(wa tsiya)
Noel Barrientos Vázquez
Huehuetla, Puebla Noel Barrientos Vázquez
Huehuetla, Puebla

Es redonda como una moneda, Kgalhstilili xtatna akgxtum lixtapalin,


cambia su cara de diferente manera, ni lakxtum lakgpaliy xlakan,
sale de noche y desaparece de día. taxtuy kkatsisni’ chaw lakgsputa kakuwní.
¿Qué será? ¿Tukú kawá?
(la luna) (wa papa’)

Anónimo Anónimo
Huehuetla, Puebla Huehuetla, Puebla

66
Mueve los árboles todos los días Matsuwí kiwi’ chali, chali,
y a veces los llega a tumbar, chaw lakgachunin malkanikgoy,
no te rías porque te puede espantar. ni kalitsinti, xpalakata pi na makgakglhayan.
¿Quién será? ¿Tukú slakgasi’?
(el aire) (wa un)

Anónimo Anónimo
Huehuetla, Puebla Huehuetla, Puebla

Es un animal que Tantum takgalhin


lleva una bolsita nema taltamay
en su pancita. xpuxtokgo kxpan.
¿Qué es? ¿Tukú xlakgási?
(el tlacuache) (xtan)

Isabel García García Isabel García García


Huehuetla, Puebla Huehuetla, Puebla

67
Es una señora Chatum puskat tiku
que al quemársele el akxni lhkuniy xchixit
pelo llora lágrimas lu lhkunila xlakgpixtájat
ardientes. litasay.
¿Quién es? ¿Tukú kawa?
(la vela) (cera)

Anónimo Anónimo
Escuela Leona Vicario Escuela Leona Vicario
Lipuntawaka, Huehuetla, Puebla Lipuntawaka, Huehuetla, Puebla

Alimento al guajolote, Kmakgalhkgasa tajna’,


al cerdo y a la gallina, paxni chu xtilan,
con tortillas te alimento xa chú wix klimatawxkaniyan
al pasar por tu gañote. akxni kmililokgwan ktitaxtuy.
¿Quién soy? ¿Tikú akit?
(el maíz) (kuxi)

Miguel Hernández Hernández Miguel Hernández Hernández


Zona Escolar 719 Zona Escolar 719
Huehuetla Norte, Puebla Huehuetla Norte, Puebla

68
Hileras de soldados, Tistunín makgtakgalhnanín,
cuadraditos y redondos, lakstatiwán chaw lakglhtililin,
con fusiles alistados xlikankan makaxkgonit
sobre mi, bien formados. chu kki makni, liwna tlan tatistumikgonit.
¿Quién es? ¿Tiku xla kawá?
(la mazorca) (xa makgxpatum kuxi’)

Miguel Hernández Hernández Miguel Hernández Hernández


Zona Escolar 719 Zona Escolar 719
Huehuetla Norte, Puebla Huehuetla Norte, Puebla

Soy el origen del hombre, Akit xlikilhtsukut chixkuwin,


ahora sin mi no puede vivir, lanchiyu chu nalhlay ki makgaxtakga,
en tortillas y tamales kxa chú, chu kxa wati’
me pueden servir. tlan ki makgpitsikan.
¿Quién seré? ¿Tiku kawá akit?
(la masa) (wa skitit)

Miguel Hernández Hernández Miguel Hernández Hernández


Zona Escolar 719 Zona Escolar 719
Huehuetla Norte, Puebla Huehuetla Norte, Puebla

69
Nunca he sido árbol ni planta Nikxni kwa lanka kiwi’ ni pal pálhma’
aunque estoy lleno de hojas, maski lan kkgalhiy kin tuwan
sin decir una palabra digo siempre ni akgxtum tachuwin kwan
muchas cosas. maski lhuwa kin takgalhchuwin.
¿Quién soy? ¿Tiku akit?
(el libro) (likgalhtawakga)

Anónimo Anónimo
Huehuetla, Puebla Huehuetla, Puebla

Siembro en los campos Kchán anta kkatakuxtu


el rico maíz, después lo xa skíja kuxi, alistalh
cosecho y recojo feliz. lu tapaxuwan kxkganan
¿Quién soy? chaw ktsapsnan.
¿Tiku akit?
(campesino)
(skuná xa lak kakiwin)
Anónimo
Huehuetla, Puebla Anónimo
Huehuetla, Puebla

70
¿Quién soy? Tukú xlakgási akit,
¿Quién soy? tukú xlakgási akit,
Hago mi casa ktlaway kinchik kxchaxpan
en un tronco seco. xa skakni kiwi’.
¿Quién soy?
(chakan)
Anónimo
(el pájaro carpintero)
Huehuetla, Puebla
Anónimo
Huehuetla, Puebla

Snapápa xa kwanit kkin kataskgatan


Blanco fue mi nacimiento, xkayiwa kwá kki latamat
verde mi vivir, chuchokgawa naklatilay
colorado me iré poniendo akxnitiya ay nakniy.
cuando me tenga que morir. ¿Tuku xlakgási akit?
(el chile)
(pin)
Anónimo Anónimo
Huehuetla, Puebla Huehuetla, Puebla

71
Tú me maltratas Nitu ki li ukxilha
y tú me mantienes, chaw wix ki makgtakgalha,
adonde quiera que vas kaniwa niku pina
me llevas a cuestas. kinkukalipina.
¿Tikú akit?
(el piojo)

(wa skata)
Anónimo
Huehuetla, Puebla Anónimo
Huehuetla, Puebla

Verde es mi traje, Skayiwa ki makni


dulce por dentro y jugosa sakgsi kin pulakni,
cuando me descascaras, akxni ki makgpakgsa
te espino las manos. kmakalhtukuyan.
¿Tikukawa akit?
(la tuna)
(axilh)
Anónimo
Huehuetla Anónimo
Huehuetla, Puebla

72
Trabalenguas Likgalhchákgxni’
Compré pocas papas, Ktamawalh nilhuwa pawas
pocas papas compré, nilhuwa pawas ktamawalh
pagué pocas papas kxokgolh nilhuwa pawas
y pocas papas comí. chu ni lhuwa pawas kkwalh.

Anónimo Anónimo
Escuela Cuauhtémoc Escuela Cuauhtémoc
Takgalhtsaps, Ixtepec, Puebla Takgalhtsaps, Ixtepec, Puebla

Tres traviesos gatitos juegan, Tantutu xalaklhwiláwa laktsumitsi kamanankgoy,


juegan tres traviesos gatitos kgamanankgoy tantutu xalaklhwiláwa laktsumitsi
en un rincón de la casa, anta kxtankgatsan chiki’,
tres traviesos gatitos juegan. Tantutu xalaklhwiláwa laktsumitsi kgamanankgoy.

Anónimo Anónimo
Huehuetla, Puebla Huehuetla, Puebla

73
Cuando te cortes el dedo, Akxni na chukuya aktsu mi makan,
no le pongas limón. ni kawilini xukut.
Cuando cortes limón, Akxni na chukuya xukut,
no le pongas el dedo. ni kawili aktsu mi makan.

Manuel Cano Ponce Manuel Cano Ponce


Escuela Ignacio Zaragoza Escuela Ignacio Zaragoza
Patiy, Ixtepec, Puebla Patiy, Ixtepec, Puebla

En un equizote estaba amarrado, Kkakalukut xtachinit


un asno amarrado estaba, tantum axnu xtachinit
estaba amarrado un asno, xtachinit tantum axnu
en el equizote estaba amarrado. kkakalukut xtachinit.

Anónimo Anónimo
Escuela Leona Vicario Escuela Leona Vicario
Lipuntawaka, Huehuetla, Puebla Lipuntawaka, Huehuetla, Puebla

74
El que siembra caña Wa tiku chán chankat
sabe como se siembra. katsini lata’ chankan,
La hormiga no siembra caña chan ni chán chankat
sembrar caña no sabe. xtachanka chankat ni katsí.

Arnulfo Lara Hernández Arnulfo Lara Hernández


Huehuetla, Puebla Huehuetla, Puebla

Cuando siembras maíz, Akxni chána kuxi


siempre siembras rápido xankgalhí chananna lu xa sliya
y cuentas cuántos siembras chaw putlakgaya niku akglit chána
porque si no los cuentas kum chu ni naputlakgaya
no sabes cuántos siembras. ni katsiya niku akglit chána.

Anónimo Anónimo
Escuela Cuauhtémoc Escuela Cuauhtémoc
Takgalhtsaps, Ixtepec, Puebla Takgalhtsaps, Ixtepec, Puebla

Ratón Tsiya
Corre la rata Kgosnan xa tsí tsiya
corre el ratón, kgosnan xa kgolu tsiya,
corre la rata kgosna xa tsí tsiya
con todo y cajón. paks takgosnan xkalhtun.

Anónimo Anónimo
Zona Escolar 706 Zona Escolar 706
Nanacatlán, Zapotitlán de Méndez, Puebla Nanacatlán, Zapotitlán de Méndez, Puebla

75
El cuero Xuwa’
Don Juan tenía un tejón Kgolu Xwan xkagalhí tantúm xkúti,
chiquito pero panzón, aktsu, chaw pokgólhu xwanit,
tocaba su jaranita xli tlakga xlipatlinkin
con las manos del tejón. xmakan kxkuti xwanit.

El pequeño apuntador CONFIRMAR CRÉDITO Aktsu makgatsokgna


Huehuetla, Puebla Huehuetla, Puebla

76
La naranja Laxux
En la laguna Anta kyakat yujma
naranjas dulces, laxux xa lakgsakgsi,
dulces naranjas caen xa lakgsakgsi laxux
en la laguna. yujma anta kyakat.

Anónimo Anónimo
Zona escolar 718 Zona escolar 718
Huehuetla Sur, Puebla Huehuetla Sur, Puebla

77
Xa tatlin xanat
Canto a las flores
de la colección Semilla de Palabras,
se imprimió en abril de 2010, en datos de imprenta.
En su formación se utilizaron las familias tipográficas:
Helvetica Neue y Minion Pro.
El tiraje fue de cantidad ejemplares.

78

Вам также может понравиться