Bilgisayar Mimarisi

Bellek Organizasyonu
Elimizde farklı hız, boyut ve fiyatlarda bellekler var.
Amaç: Toplam maliyeti düşük, performansı ise yüksek tutacak şekilde bellekleri kullanabilmek.
MİB
L0: İç 20- 200 adet, 1.2 ns
Küçük, saklayıcılar
Daha hızlı, MİB (çekirdek) içinde
on-chip
Yüksek maliyet L1: Cep Bellek SRAM
(byte başına) (cache) ~64KB, ~5 ns.
MİB (çekirdek) dışında
L2: off-chip L2
SRAM
Cep Bellek (cache)
~1MB, ~10ns.

L3: Ana Bellek

DRAM (tazeleme)
(DRAM)
~4GB, ~50ns
Daha büyük,
Daha yavaş,
Yerel ikincil saklama elemanı ~200GB, ~10ms
Daha ucuz L4:
(byte başına) (yerel disk)

~??GB, ~100ms
L5: Uzak saklama elemanları
(distributed file systems, Web servers)

www.akademi.itu.edu.tr/buzluca
© 2005-2012 Dr. Feza BUZLUCA 9.1
www.buzluca.info

Bilgisayar Mimarisi

DİSK:
• Her plakada iki yüzey.
• Her yüzeyde eş merkezli halkalar (izler) bulunur.
• Her izde boşluklarla (gaps) ayrılan sektörler bulunur.

Sektör
İz (track)
yüzey
i. iz boşluk (gaps)

mil
(spindle)

sektörler

www.akademi.itu.edu.tr/buzluca
© 2005-2012 Dr. Feza BUZLUCA 9.2
www.buzluca.info

1
 Bilgisayar Mimarisi

Aynı hizadaki izler bir silindir oluşturur.

Okuma/yazma
k. silindir
kafaları
yüzey 0
plaka 0
yüzey 1
yüzey 2
plaka 1
yüzey 3
yüzey 4
plaka 2
yüzey 5

Kafalar ileri/geri
mil hareket ederler

Kapasite = (byte/sektör) x (ort. sektör/iz) x (iz/yüzey) x (yüzey/plaka) x (plaka/disk)

Örnek:
512 byte/sektör
300 sektör/iz (ortalama) Kapasite = 512 x 300 x 20000 x 2 x 5
20,000 iz/yüzey = 30,720,000,000 byte
2 yüzey/plaka ≈ 28.6 GB
5 plaka/disk
www.akademi.itu.edu.tr/buzluca
© 2005-2012 Dr. Feza BUZLUCA 9.3
www.buzluca.info

Bilgisayar Mimarisi

Disk Erişim Süresi

Bir diskin ortalama erişim süresi üç bileşenden oluşur:
Erişim süresi (Ta) = Konumlanma süresi (Ts) + Dönüş gecikmesi (Tr) + Aktarım Süresi(Tt)

• Ortalama konumlanma süresi (Seek time) Ts:

Okuma/yazma kafasının ilgili ize konumlanması için geçen süre. Yaklaşık 9ms (3-15ms)
• Ortalama dönüş gecikmesi (Rotational latency ) Tr:
Okuma/yazma kafasının, iz içinde ilgili sektörün başına konumlanması için geçen süre.
Kafa diskte ilgili izin üstüne konumlandıktan sonra gerekli olan sektörün gelmesi için
plakanın dönmesini bekler.
Bu bekleme süresi ortalama olarak diskin bir turunu tamamlaması için gerekli olan
sürenin yarısı kadardır:
r: Diskin bir tur dönüş süresi (saniye)

Genellikle disklerin dönüş hızları tur/dakika (RPM: Revolution per minute) olarak verilir.
Buna göre dönüş gecikmesi saniye cinsinden aşağıdaki gibi hesaplanabilir:
Örnek: 7200 RPM disk bir turunu 8.3 ms’de tamamlar. Buna göre
ortalama dönüş gecikmesi yaklaşık 4ms’dir.
10000 rpm: 3ms, 15000 rpm: 2ms.
www.akademi.itu.edu.tr/buzluca
© 2005-2012 Dr. Feza BUZLUCA 9.4
www.buzluca.info

2
 Bilgisayar Mimarisi

•Aktarım Süresi (Transfer time) (Tt)

İki farklı şekilde ifade edilebilir: Bir sektörü aktarmak için geçen süre ya da belli
miktarda byte aktarmak için geçen süre.

Bir sektörü okumak için geçen süre (Tts).

[saniye]

Örnek: Bir diskin dönüş hızı 7200 RPM ise ve bir izinde ortalama olarak 400
sektör varsa bir sektörlük aktarım hızı aşağıdaki gibi hesaplanır:
Tts = 60/7200 RPM x 1/400 sektör/iz x 1000 ms/sec = 0.02 ms

Veri aktarım süresi (Ttb).

b: Aktarılacak byte sayısı, N: Bir izdeki byte sayısı

[saniye]

www.akademi.itu.edu.tr/buzluca
© 2005-2012 Dr. Feza BUZLUCA 9.5
www.buzluca.info

Bilgisayar Mimarisi

Örnek:
–Disk dönüş hızı = 7200 RPM
–Ortalama konumlanma süresi = 9 ms.
–Bir izdeki ortalama sektör sayısı = 400.

Buna göre:
–Dönüş gecikmesi = 1/2 x (60 s/7200 RPM) x 1000 ms/s = 4 ms.
–Aktarım süresi = 60/7200 RPM x 1/400 sektör/iz x 1000 ms/sec = 0.02 ms
–Erişim süresi = 9 ms + 4 ms + 0.02 ms

Sonuç:
–Erişim süresinin belirleyici bileşenleri konumlanma süresi ve dönüş gecikmesidir.
–Sektörün ilk bitine ulaşmak zaman kaybettirir.
–Disk SRAM’dan 40,000 kat daha yavaştır,
–Disk DRAM’dan 2,500 kat daha yavaştır.
–Veri aktarım hızları: Standart masaüstü bir bilgisayardaki 7200 RPM SATA disk
– Arabirim tampon belleği – fiziksel plakalar arası: 1030 Mbit/s
– Bilgisayar belleği – arabirim tampon belleği arası: 300 Mbyte/s
www.akademi.itu.edu.tr/buzluca
© 2005-2012 Dr. Feza BUZLUCA 9.6
www.buzluca.info

3
 Bilgisayar Mimarisi

RAID: (Redundant Array of Independent/Inexpensive Disks)

Fazlalıklı Bağımsız/Ucuz Diskler Dizisi
Veriler paralel çalışan birden çok diske dağıtılır.
Amaç:
Performansı ve güvenirliği arttırmak.
Paralel ve bağımsız diskler performansı arttırır. Fazlalık bilgi, hataları sezmek ve
düzeltmek için kullanılır.

Düzeyler:
RAID 1 – RAID 7: 7 değişik düzey ve bunların bileşiminden oluşan bileşik düzeyler var.
Ayrıca tam bir RAID düzeyi olmamakla birlikte konuyu anlamak için kullanılan RAID 0
En çok RAID 3 ve 5 kullanılır.
Ortak özellikler:
1. Birden fazla fiziksel disk vardır. İşletim sistemleri bunları bir bütün, tek bir
mantıksal disk olarak görür (gösterir).
2. Mantıksal olarak peş peşe gelen veriler belli büyüklükteki bloklar (şerit –”strip”)
halinde farklı fiziksel disklere paralel olarak yerleştirilirler.
3. Fazlalık olarak eşlik bilgileri (parity) yerleştirilir. Disklerden biri fiziksel olarak
bozulduğunda bu diskteki bilgi tekrar oluşturulabilir.
www.akademi.itu.edu.tr/buzluca
© 2005-2012 Dr. Feza BUZLUCA 9.7
www.buzluca.info

Bilgisayar Mimarisi

RAID 0
Fazlalık ve eşlik biti yok. Hatalar düzeltilemez. Tam bir RAID sistemi değildir.
Veriler paralel erişilebilen fiziksel disklere dağıtılır, performans artımı sağlanır.
Fiziksel Fiziksel Fiziksel Fiziksel
Disk 0 Disk 1 Disk 2 Disk 3
strip 0
strip 1
strip 0 strip 1 strip 2 strip 3 stripe
strip 2
strip 4 strip 5 strip 6 strip 7
strip 3
Mantıksal strip 8 strip 9 strip 10 strip 11
strip 4
Disk strip 12 strip 13 strip 14 strip 15
strip 5
strip 6
strip 7
strip 8 Dizi
strip 9 Denetim
strip 10 Programı
strip11
strip 12
Strip (şerit): Belli miktarda veri. Bir sektörden bir kaç MB’a
strip 13
strip 14 kadar değişebilir.
strip 15
Stripe (bant): Farklı disklerdeki mantıksal olarak birbirini
izleyen şeritlerin oluşturduğu yapı.
www.akademi.itu.edu.tr/buzluca
© 2005-2012 Dr. Feza BUZLUCA 9.8
www.buzluca.info

4
 Bilgisayar Mimarisi

Şerit (strip) boylarının performansa etkisi:

• Eğer mantıksal olarak peş peşe gelen büyük bloklara erişiliyorsa paralel
erişim sağlayabilmek için mantıksal olarak birbirini izleyen verilerin mümkün
olduğu kadar farklı fiziksel disklere dağıtılması istenir.
Bu durumda küçük şeritler performansı arttırır.

• Eğer sık G/Ç istekleri varsa ve küçük bloklara erişiliyorsa (örneğin kısa ve
sık veri tabanı sorguları) erişimlerin farklı disklere olması için büyük şeritler
tercih edilir.

www.akademi.itu.edu.tr/buzluca
© 2005-2012 Dr. Feza BUZLUCA 9.9
www.buzluca.info

Bilgisayar Mimarisi

RAID 1
Veriler aynalanır (mirroring). Her veri iki ayrı diske yazılır.

strip 0 strip 1 strip 2 strip 3 strip 0 strip 1 strip 2 strip 3

strip 4 strip 5 strip 6 strip 7 strip 4 strip 5 strip 6 strip 7
strip 8 strip 9 strip 10 strip 11 strip 8 strip 9 strip 10 strip 11
strip 12 strip 13 strip 14 strip 15 strip 12 strip 13 strip 14 strip 15

Veriler Ayna

İki disk paralel (aynı anda) okunmaya başlanır. Daha hızlı olandan veri alınır.
Yazarken veri iki diske de paralel yazılır. Bu durumda daha yavaş olan disk
beklenir.
Bir disk bozulduğunda veri diğerinden alınır. Fiziksel olarak hangi diskin bozulduğu
bellidir.
Fazla disk kullandığı için pahalı bir yöntemdir.

www.akademi.itu.edu.tr/buzluca
© 2005-2012 Dr. Feza BUZLUCA 9.10
www.buzluca.info

5
 Bilgisayar Mimarisi

RAID 2
• Hata sezme/düzeltme için eşlik bitleri eklenir.
• Hata sezme için Hamming kodu kullanılır.
• Hamming kodlaması (sonraki bölümde açıklanacak) belleklerde ve iletişimde hata
sezme/düzeltme için kullanılır.
• RAID 2’de diskler senkron çalışır, tüm disklerdeki kafalar aynı yere konumlanır.
• Küçük “strip”ler (1 sözcük) kullanılır. Sürekli ve büyük blok erişimlerinde avantajlı.
• Aşağıdaki şekilde 4 bitlik veriye hata sezme için 3 bitlik eşlik eklenmiştir.
• Disklerin fiziksel olarak bozulduğunu anlamak mümkün olduğu için disklerde
Hamming kodlaması gereksiz yere karmaşıklığı arttırmakta ve maliyeti
yükseltmektedir.

b0 b1 b2 b3 f0(b) f1(b) f2(b)

Veriler Eşlik bitleri

www.akademi.itu.edu.tr/buzluca
© 2005-2012 Dr. Feza BUZLUCA 9.11
www.buzluca.info

Bilgisayar Mimarisi

RAID 3
• RAID 2’de olduğu gibi diskler senkron çalışır, tüm disklerdeki kafalar aynı yere
konumlanır.
• Küçük “strip”ler kullanılır. Sürekli ve büyük blok erişimlerinde avantajlı.
• Hata sezme/düzeltme için daha basit bir kodlama kullanılır ve tek eşlik biti eklenir.
• Eşlik (parity) biti, veri bitleri “ya da”lanarak belirlenir. X0-X3 veri sözcükleri, X4
ise eşlik sözcüğü olmak üzere eşlik bitleri aşağıdaki gibi hesaplanır:
X4(i) = X0(i) ⊕ X1(i) ⊕ X2(i) ⊕ X3(i) ; Böylece 1’lerin toplam sayısı çift olur.
• Normalde bu eşlik yöntemi sadece tek sayıdaki hataları sezebilir ama düzeltemez.
Ancak fiziksel olarak hangi diskin bozulduğu belli ise eşlik bilgilerinden yararlanıla-
rak o diskteki bilgiler yeniden oluşturulabilir.
Örneğin 1 numaralı disk bozulursa: X0 X1 X2 X3 X4
X1(i) = X0(i) ⊕ X2(i) ⊕ X3(i) ⊕ X4(i)
b0 b1 b2 b3 P(b)
• Her yazmada eşlik diskine de
erişmek gerekir.
• Diskler senkron çalıştığı için bağım-
sız olarak disklerin farklı bölgelerine
erişmek mümkün değildir.
• Sık, bağımsız erişimlerde Veriler Eşlik
performans düşer. (parity)
www.akademi.itu.edu.tr/buzluca
© 2005-2012 Dr. Feza BUZLUCA 9.12
www.buzluca.info

6
 Bilgisayar Mimarisi

RAID 4
• Diskler bağımsız çalışır (senkron değil).
• Büyük “strip”ler (blok) kullanılır. Sık ve bağımsız okuma erişimlerinde avantajlı.
• Hata sezme/düzeltme için eşlik biti eklenir.
• Tek bir eşlik diski vardır.
• Okumada eşlik diski okunmaz ancak yazma işlemlerinde disklerin farklı yerlerine
aynı anda yazmak mümkün olmaz çünkü eşlik diski tektir, beklemek gerekir.
• Yazma cezası (write panalty): Bir diske yazılırsa, örneğin disk 1, eşlik hesaplanır:
X4′(i) = X0(i) ⊕ X′1(i) ⊕ X2(i) ⊕ X3(i)
Bu durumda 3 diskten okumak (X0,X2,X3), 2 diske yazmak (X4,X1) gerekir.
Biraz kolaylaştırmak için sağ tarafa ⊕ X1(i) ⊕ X1(i) eklenir.
X4′(i) = X4(i) ⊕ X′1(i) ⊕ X1(i) olur.
X0 X1 X2 X3 X4
Bu durumda eşlik hesabı yapabilmek
için iki okuma iki yazma gereklidir. blok0 blok1 blok2 blok3 P(0-3)
Değiştirilecek verinin ve eşlik blok4 blok5 blok6 blok7 P(4-7)
bitlerinin eski değerleri okunur yeni blok8 blok9 blok10 blok11 P(8-11)
değerleri yazılır. blok12 blok13 blok14 blok15 P(12-15)

Veriler Eşlik
www.akademi.itu.edu.tr/buzluca
© 2005-2012 Dr. Feza BUZLUCA 9.13
www.buzluca.info

Bilgisayar Mimarisi

RAID 5
• RAID 4’ e benzer. Diskler bağımsız çalışır (senkron değil).
• Büyük “strip”ler (blok) kullanılır. Sık ve bağımsız okuma erişimlerinde avantajlı.
• Hata sezme/düzeltme için eşlik biti eklenir.
• RAID 4’ten farklı olarak eşlik bilgileri disklere dağıtılır. Böylece her yazma
işleminde aynı eşlik diskinin beklenmesi önlenmiş olur.

blok 0 blok 1 blok 2 blok 3 P(0-3)

blok 4 blok 5 blok 6 P(4-7) blok 7

blok 8 blok 9 P(8-11) blok 10 blok 11

blok 12 P(12-15) blok 13 blok 14 blok 15

P(16-19) blok 16 blok 17 blok 18 blok 19

www.akademi.itu.edu.tr/buzluca
© 2005-2012 Dr. Feza BUZLUCA 9.14
www.buzluca.info

7
 Bilgisayar Mimarisi

RAID 6
•İki eşlik bilgisi kullanılır böylece hata sezme miktarı arttırılmış olur.
•Fazladan bir diske gerek vardır.

blok 0 blok 1 blok 2 blok 3 P(0-3) Q(0-3)

blok 4 blok 5 blok 6 P(4-7) Q(4-7) blok 7

blok 8 blok 9 P(8-11) Q(8-11) blok 10 blok 11

blok 12 P(12-15) Q(12-15) blok 13 blok 14 blok 15

P(16-19) Q(16-19) blok 16 blok 17 blok 18 blok 19

www.akademi.itu.edu.tr/buzluca
© 2005-2012 Dr. Feza BUZLUCA 9.15
www.buzluca.info

Bilgisayar Mimarisi

Belleklerde Hata Sezme/Düzeltme

Güvenirlik gerekli sistemlerde hata düzeltici kodlama (error correcting code –ECC)
kullanılır.
Bozulmuş
Yazma olabilir. Okuma

D m D′ m k
kodlama
Bellek P′′ karşılaştırma
k k
kodlama P′
P
MİB
D m Hata var/yok
düzeltme

Düzeltilemeyen hata var

D: Veri, m bit D′: Okunan (alınan) veri (bozulmuş olabilir.)

P: Eşlik, k bit P′: Okunan (alınan) eşlik (bozulmuş olabilir.)
P′′: Okunan veriden hesaplanan eşlik
www.akademi.itu.edu.tr/buzluca
© 2005-2012 Dr. Feza BUZLUCA 9.16
www.buzluca.info

8
 Bilgisayar Mimarisi Lisans: http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/3.0/

Bir bitlik hata düzelten Hamming Kodları

(Single Error Correction – SEC)
Veri bitlerine, bir bitlik hatanın yerini bulmayı sağlayacak şekilde eşlik bitleri
eklenir.
Eşlik bitlerini farklı şekillerde hesaplamak mümkündür.
Örnek: 4:7 Hamming kodu. ( Richard Wesley Hamming (1915-1998), ABD )
4 bitlik veriye 3 bit eşlik eklenir toplam 7 bit iletilmiş (yazılmış) olur.

di: veri biti p0 = d0 ⊕ d1 ⊕ d2

p0 d2
p1 pi: eşlik biti p1 = d1 ⊕ d2 ⊕ d3
d1
d3 p2 = d0 ⊕ d1 ⊕ d3
d0
p2 İletilen kod sözcüğü: d0 d1 d2 d3 p0 p1 p2 4 bit veri + 3 bit eşlik
Alınan (okunan) sözcük: d0′ d1′ d2′ d3′ p0′ p1′ p2′ bozulmuş olabilir

Alınan tarafta eşlikler
yeniden hesaplanır:
p0′′ = d0′ ⊕ d1′ ⊕ d2′
p1′′ = d1′ ⊕ d2′ ⊕ d3′
p2′′ = d0′ ⊕ d1′ ⊕ d3′
www.akademi.itu.edu.tr/buzluca
www.buzluca.info
Alınan eşlikler ile hesaplanan Sendrom bitlerinin (si) hepsi
eşlikler karşılaştırılır: sıfırsa hata yok demektir.
s0 = p0′ ⊕ p0′′ Sendrom sıfırdan farklı ise
s1 = p1′ ⊕ p1′′ hatalı bitin yeri belirlenir ve
s2 = p2′ ⊕ p2′′ tümlenerek düzeltilir.
© 2005-2012 Dr. Feza BUZLUCA 9.17

Bilgisayar Mimarisi

Sendrom Tablosu:
Sendrom etkileşim tablosu:
Hangi sendrom bitinin hangi kod sözcüğü s0 s1 s2 Anlamı
bitinden etkilendiğini gösterir. 0 0 0 Hata yok
d0 d1 d2 d3 p0 p1 p2 0 0 1 p2 (bozulmuş)
s0 0 1 0 p1
X X X X
s1 0 1 1 d3
X X X X
s2 1 0 0 p0
X X X X
1 0 1 d0
1 1 0 d2
Eşlik bitlerinin sayısının belirlenmesi:
1 1 1 d1
Veri bitleri sayısı: m
Eşlik bitleri sayısı: k 2k – 1 bitlik bir kod sözcüğü içinde 1 bit hata düzeltilebilir.
Buna göre: m + k ≤ 2k – 1 olmalıdır.
Bir bitlik hata düzeltme,iki bitlik hataları sezme:
(Single error correction – double error detection SEC-DED)
Bir bitlik hataları düzeltmeye ek olarak iki bitlik hataları sezmek üzere kod
sözcüğünün sonuna bir eşlik biti daha eklenir. Bu eşlik biti 1’lerin sayısını tek ya da
çift yapacak şekilde seçilir.
Eğer sendrom sıfırdan farklı (hata var) ve ek eşlik biti “hata yok” sonucu veriyorsa
çift sayıda hata olmuş demektir.
En yaygın kullanılan 64 + 7 + 1 bitlik kodlamadır. %12.5 fazlalık var.
www.akademi.itu.edu.tr/buzluca
© 2005-2012 Dr. Feza BUZLUCA 9.18
www.buzluca.info