Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic
entry with following details:-
I. Discipline : VYAKARANA
Name of the text : VYAKARANA MAHABHASYAM
ii. Author : Sri RUDRADHARA JHA
MM. Pt. GIRIDHARA'S S'ARMA CHATURVEDA
-1-
पात जलमहाभा यम ्
ीम गव पत ज लमु न न मतं
याकरणमहाभा यम ्
(नवाि नकम ्)
-2-
पात जलमहाभा यम ्
प पशाि नके
वतीयाि नके
( शवसू ा ण 1-14)
1. अइउण ्
2. ऋलृ क्
3. एओ
4. ऐऔच ्
5. हयवर
6. लण ्
7. ञमङणनम ्
8. झभञ ्
9. घढधष ्
10. जबगडदश ्
11. खफछठथचटतव ्
12. कपय ्
-3-
पात जलमहाभा यम ्
13. शषशर्
14. हल ्
तृ तीयाि नके
1. वृ रादै च ्
2. अदे गु णः
3. इको गु णवृ ी
2. ि ङ त च
3. द धीवेवीटाम ्
6. तु या य य नं सवणम ्
7. ना झलौ
प चमाि नके
8. ईदू दे ववचनं गृ यम ्
9. अदसो मात ्
-4-
पात जलमहाभा यम ्
10. शे
12. ओत ्
14. उञः
15. ऊ◌ँ
16. ईदू तौ च स त यथ
17. दा धा वदाप ्
18. आ य तवदे कि मन ्
19. तर तमपौ घः
21. णा ता ष
22. ड त च
23. त तवतू न ठा
ष ठाि नके
1. सवाद न सवनामा न
3. न बहु ीहौ
4. तृ तीयासमासे
-5-
पात जलमहाभा यम ्
5. व वे च
6. वभाषा ज स
9. वम ा तधना यायाम ्
13. कृ मेज तः
15. अ ययीभाव च
18. न वे त वभाषा
स तमाि नके
1. इ यणः स सारणम ्
2. आ य तौ ट कतौ
3. मदचोऽ या परः
-6-
पात जलमहाभा यम ्
4. एच इ वादे शे
5. ष ठ थानेयोगा
6. थानेऽ तरतमः
7. उरण ् रपरः
8. अलो य य
9. ङ च
10. आदे ः पर य
11. अनेकाल श सव य
अ ठमाि नके
4. ववचनेऽ च
नवमाि नके
1. अदशनं लोपः
2. यय य लु लु लु पः
3. ययलोपे ययल णम ्
4. न लु मताऽ ग य
-7-
पात जलमहाभा यम ्
5. अचोऽ या पू व उपधा
6. ति मि न त न द टे पू व य
7. त मा द यु तर य
8. वं पं श द याश दसं ा
12. येन व ध तद त य
13. वृ य याचामा द त वृ म ्
14. यादाद न च
15. ए ाचां दे शे
-8-
पात जलमहाभा यम ्
ीम पत ज लमु न वर चतं
महाभा यम ्
॥ अथ श दानु शासनम॥्
(आ ेपभा यम)्
केषां श दानाम?॥
्
(समाधानभा यम)्
वीतय इ त॥
(आ ेपभा यम)्
अथ गौ र य कः श दः? ॥
(आ ेपोपपादकभा यम)्
-9-
पात जलमहाभा यम ्
(आ ेपबाधकभा यम)्
(आ प
े ोपपादकभा यम)्
( नराकरणभा यम)्
ने याह। या नाम सा ॥
(आ ेपोपपादकभा यम)्
( नराकरणभा यम)्
(आ ेपोपपादकभा यम)्
( नराकरणभा यम)्
(आ ेपोपसंहारभा यम)्
क त ह श दः?॥
(समाधानभा यम)्
- 10 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ ेपभा यम)्
(समाधानभा यम)्
ऊहः ख व प-न सवै ल गैन च सवा भ वभि त भवदे म ा नग दताः। ते चाव यं य गतेन
- 11 -
पात जलमहाभा यम ्
असंदेहाथ चा येयं याकरणम।् या काः पठि त-‘‘ थू लपृ षतीमाि नवा णी-
अथ समासा तोदा त वं तत त पु ष इ त॥
(भा यम)्
तेऽसु राः-
(भा यम)्
दु टः श दः
- 12 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम)्
यदधीतम ् -
अन ना वव शु कैधो न त वल त क ह चत॥’‘
्
यदधीतम॥्
(भा यम)्
य तु यु ते-
कः?॥
वा योग वदे व॥
कुत एतत?॥
्
(बाधकभा यम)्
- 13 -
पात जलमहाभा यम ्
( स ा त या याभा यम)्
एवं त ह-
कः?॥
(आ ेपभा यम)्
व पु न रदं प ठतम?॥
्
(समाधानभा यम)्
(आ ेपभा यम)्
कं चातः?॥
(समाधानभा यम)्
- 14 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम)्
अ व वांसः-
अ व वांसः॥
(भा यम)्
वभि तं कु वि त-
या काः पठि त-‘‘ याजाः स वभि तकाः कायाः’’ इ त। नचा तरे ण याकरणं याजाः
(भा यम)्
यो वा इमाम-्
(भा यम)्
च वा र-
- 15 -
पात जलमहाभा यम ्
श दं करो त॥ कुत एत ?।
(भा यम)्
अपर आह-
वदु ा मणा ये मनी षणः।' मनस ई षणो मनी षणः। गु हा ी ण न हता ने गयि त।' गु हायां ीण
(भा यम)्
उत वः-
- 16 -
पात जलमहाभा यम ्
सु वासाः। त यथा जाया प ये कामयमाना सु वासाः वमा मानं ववृ णु त,े एवं वाग ् वाि वदे वा मानं
(भा यम)्
स तु मव-
‘‘स तु मव ततउना पु न तो
अ ा सखायः स या न जानते
व?
के पु न ते?।
वैयाकरणाः॥
कुत एतत॥्
- 17 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम)्
सार वतीम-्
या काः पठि त-‘‘ आ हताि नरपश दं यु य ायि च तीयां सार वती मि टं नवपेत ्’’
सार वतीम।्
(भा यम)्
दश यां पु य-
(भा यम)्
सु देवो अ स-
सु देवो अ स व ण य य ते स त स धवः।
काकु दम।् काकुदं तालु । काकु िज वा, साऽि म नु यत इ त काकु दम।् सू य सु षरा मव। त यथा-
- 18 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ ेपभा यम)्
(समाधानभा यम)्
वेदमधी य व रता व तारो भवि त- वेदा नो वै दकाः श दाः स ाः, लोका च लौ ककाः अनथकं
(आ ेपभा यम)्
(समाधानम)्
- 19 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ ेपभा यम)्
कं पु रर यायः?॥
(समाधानभा यम)्
लघीया छ दोपदे शः। गर यानपश दोपदे शः। एकैक य श द य बहवोऽप ंशाः। त यथा-
(आ ेपभा यम)्
(समाधानभा यम)्
- 20 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ ेपभा यम)्
(समाधानभा यम)्
कं च सामा य वशेषव ल णं व यम।् येना पेन य नेन महतो महतः श दौघान ् तप येरन॥्
कं पु न तत?् ॥
(आ ेपभा यम)्
(समाधानम)्
कः॥’‘
(आ ेपभा यम)्
(समाधानभा यम)्
उभय म याह॥
कथं ायते?।
- 21 -
पात जलमहाभा यम ्
(श द न य वा न य व वचारभा यम)्
(आ ेपभा यम)्
(समाधानभा यम)्
व य म त॥
(आ ेपभा यम)्
( या याभा यम)्
स े श दे ऽथ स ब धे चे त॥
(आ ेपभा यम)्
अथ स श द य कः पदाथः?॥
- 22 -
पात जलमहाभा यम ्
(समाधानम)्
(आ ेपभा यम)्
(समाधानभा यम)्
भामे त।
हण म त या या यामः॥
(समाधानभा यम)्
- 23 -
पात जलमहाभा यम ्
॥ म गलाथम॥्
कं त ह? ॥
त ा यनेनैवाथः यात-‘‘
् या यानतो वशेष तपि तन ह स दे हादल णम’’् इ त। प य त वाचाय
( न यतासाधकप न पणम)्
(आ प
े भा यम)्
(समाधानाभा यम)्
आकृ त म याह॥
कुत एतत?् ॥
आकृ त ह न या यम न यम॥्
(आ ेपभा यम)्
- 24 -
पात जलमहाभा यम ्
न यमाकृ तर न या॥
कथं ायते? ॥
य ते, घ टकाकृ तमु पमृ य कुि डकाः य ते। तथा सु वण कया चदाकृ या यु तं प डो भव त,
प डाकृ तमु पमृ य चकाः य ते, चकाकृ तमु पमृ य कटकाः य ते, कटकाकृ तमु पमृ य
(आ ेप मारणभा यम)्
(समाधानभा यम)्
कथम ् ?॥
- 25 -
पात जलमहाभा यम ्
वृ य यययो ग य ति न य म त। तद प न यं यि मं त वं न वह यते।
कं पु न त वम?् ॥
स े श दे ऽथ स ब धे चे त॥
( या ेपभा यम)्
॥ ॥ लोकतः॥ ॥
(भा यम)्
(आ ेपोपसंहारभा यम)्
- 26 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम)्
क मदं धम नयम इ त॥
भ य मदमभ य म त॥ तथा- खेदा ीषु वृ ि तभव त। सामान च खेद वगमो ग यायां चाग यायां
(भा यम)्
नामा यवहाराथमु पाद यते। श यं चानेन शा लमांसाद य प त यतु म।् त नयमः यते।
- 27 -
पात जलमहाभा यम ्
(२ आ ेपवा त कम॥१॥)
्
॥॥ अ य यु तः॥॥
(भा यम)्
कमतो य स य यु ताः?॥
- 28 -
पात जलमहाभा यम ्
कं त ह?॥
लोकेऽ यु ता इ त॥
(आ प
े भा यम)्
(समाधानभा यम)्
(३ आ ेपबाधकवा त कम॥२॥)
्
(भा यम)्
(५ आ ेपसाधकवा त कम)्
(भा यम)्
- 29 -
पात जलमहाभा यम ्
(१ स ा तसमाधानवा त कम)्
॥*॥ अ यु ते द घस वत॥*॥
्
(भा यम)्
शा ेणानु वदधते॥
(६ स ा तसमाधानवा त कम॥५॥)
्
॥*॥ सव दे शा तरे॥*॥
(भा यम)्
(आ ेपभा यम)्
न चैवोपल य ते॥
च वारो वेदाः सा गाः सरह या बहु धा भ ना एकशत वयु शाखाः सह व मा सामवेदः, एक वं श तधा
- 30 -
पात जलमहाभा यम ्
तनू नाम’’् इ त॥
(आ ेपभा यम)्
( या ेपभा यम)्
क चा ? वशेषः?
(भा यम)्
- 31 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम)्
अ तु त ह योगे॥
॥ ॥ योगे सवलोक य। । ॥
(भा यम)्
(आ ेपभा यम)्
(समाधानभा यम)्
(समाधानबाधकभा यम)्
(समाधानसाधकभा यम)्
- 32 -
पात जलमहाभा यम ्
(प वय नराकरणोपसंहारभा यम)्
कं त ह?॥
(भा यम)्
अ येवम भवदि त ‘‘योऽि न टोमेन यजते य उ चैनमेवं वेद’’ ‘‘योऽि नं ना चकेतं चनु ते य उ
चैनमेवं वेद’’॥
( या या तरभा यम)्
अथ वा पुनर तु- ान एव धम इ त॥
(आ ेप मारणभा यम)्
(आ ेप नराकरणभा यम)्
- 33 -
पात जलमहाभा यम ्
अथवा यु पाय एवापश द ानं श द ाने । यो यपश दा जाना त श दान यसौ जाना त।
यद यु यते-आचारे नयम इ त॥
अथ याकरण म य य श द य कः पदाथः॥
(समाधानभा यम)्
- 34 -
पात जलमहाभा यम ्
॥सू म॥्
(भा यम)्
(भा यम)्
श दा तप य ते॥
कं त ह?॥
या यानत च॥
(आ ेपबाधकभा यम)्
(आ ेपसाधकभा यम)्
कं त ह? ॥
- 35 -
पात जलमहाभा यम ्
(प ा तरभा यम)्
एवं त ह श दः।
॥*॥ श दे यु डथः॥*॥
(भा यम)्
श दे न कि च या यते॥
केन त ह?॥
सू ेण॥
(भा यम)्
व त ह? ॥
सू े॥
(भा यम)्
- 36 -
पात जलमहाभा यम ्
कं त ह? ॥
सू म॥्
(आ ेपभा यम)्
(प रहारभा यम)्
कं त ह? ॥
इ त॥
- 37 -
पात जलमहाभा यम ्
(समाधानभा यम)्
एवं त ह-
॥*॥ ल यल णे याकरणम॥*॥
्
(भा यम)्
श दो ल यः, सू ं ल णम?॥
्
(समाधानबाधकभा यम)्
इ यते-वैयाकरण इ त॥
(समाधानसाधकभा यम)्
नैषं दोषः। समु दायेषु ह श दाः वृ वा अवयवे व प वत ते। त यथा पू व प चालाः, उ तरे
अथ वा पु नर तु सू म॥्
- 38 -
पात जलमहाभा यम ्
या यानत चे त॥ प र तमेतत-तदे
् व सू ं वगृ ह तं या यानं भवती त॥
कं त ह? ॥
(प रहारसाधकभा यम)्
(इ त याकरणपदाथ न पणम)्
(आ ेपभा यम)्
क मदं वृ ि तसमवायाथ इ त? ॥
- 39 -
पात जलमहाभा यम ्
समवायो वृ ि तसमवायः॥
का पु नवृ ि तः? ॥
शा वृ ि तः॥
अथ कः समवायः? ॥
वणनामानु पू यण सं नवेशः॥
अथ क उपदे शः? ॥
उ चारणम॥्
कुत एतत॥्
(भा यम)्
(भा यम)्
- 40 -
पात जलमहाभा यम ्
व ातु म॥्
(भा यम)्
अ प ह वणा इ य ते ॥
(भा यम)्
(भा यम)्
के पु नः संव ृ तादयः?॥
संव ृ तः, कलो मात, एणीकृ तोऽ बू कृ तोऽधको, तो, नर तः, गीत, उपगीतः, ि व णो, रोमश,
इ त॥ अपर आह-
- 41 -
पात जलमहाभा यम ्
अतोऽ ये य जनदोषाः॥
( स ाि तभा यम)्
नैष दोषः॥
(भा यम)्
(आ ेपभा यम)्
(आ ेपभा यम)्
सा त ह व त या॥
(भा यम)्
ल गाथा सा त ह भव त॥
- 42 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ ेपभा यम)्
त त ह व त यम॥्
(समाधानभा यम)्
(आ ेपभा यम)्
( स ाि तभा यम)्
यथा यासमेवा तु ॥
(आ ेप मारणभा यम)्
(समाधानभा यम)्
(समाधानबाधकभा यम)्
ननु चा य गगा द बदा दपाठे योजनमु तम।् कम?् । समु दायानां साधु वं यथा या द त॥
(समाधानसाधकभा यम)्
ल य म याह॥
- 43 -
पात जलमहाभा यम ्
कथम?् ॥
(भा यम)्
आगमेषु ॥
आगमाः शु ाः प य ते॥
वकारे षु त ह ॥
वकारा अ प शु ा: प य ते॥
ययेषु त ह ॥
यया अ प शु ाः प य ते॥
धातु षु त ह ॥
धातवोऽ प शु ाः प य ते॥
ा तप दकेषु त ह ॥
ा तप दका य प शु ा न प य ते॥
या न त य हणा न ा तप दका न॥
- 44 -
पात जलमहाभा यम ्
------------------------
- 45 -
पात जलमहाभा यम ्
( शवसू म)्
अइउण॥१॥
्
(भा यम)्
कं योजनम?् ॥
(आ ेपभा यम)्
कं च कारणं न गृ णीयात?् ॥
(समाधानभा यम)्
ववारभेदात॥्
(आ ेपभा यम)्
कमु यते- ववारभेदा द त, न पु नः कालभेदाद प। यथैव ययं ववार भ नः, एवं काल भ नोऽ प? ॥
(समाधानभा यम)्
- 46 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ प
े भा यम)्
(समाधानभा यम)्
कथं ायते॥
यदयम-‘‘अ
् अ’’-इ यकार य ववृ त य संव ृ तता यापि तं शाि त॥
(समाधानबाधकभा यम ्)
कम?् ॥
(समाधानसाधकभा यम)्
क त ह।
(आ ेपभा यम)्
- 47 -
पात जलमहाभा यम ्
(समाधानभा यम)्
(भा यम)्
धातु ा तप दक यय नपात थ य॥
कं योजनम,।
् सवण हणाथः। आ रसमा ना यकेना य हणं यथा यात।्
कं च कारणं न यात?्
ववारभेदादे व॥
कथं कृ वा ापकम?।
्
कम?॥
्
- 48 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ ेपभा यम)्
क एष य न चो यते, ववृ तोपदे शो नाम। ववृ तो वोप द येत, संव ृ तो वा। को व वशेषः?॥
(समाधानभा यम)्
(भा यम)्
वृ ा याम ्, दे वद ता इ त॥
( नराकरणभा यम)्
संव ृ तः थानी संव ृ तौ द ध लु तौ क पये । अनु वारो यथा यणम।् त यथा- सँ य ता, सँ व सरः,
( नराकरणभा यम)्
- 49 -
पात जलमहाभा यम ्
नरनु ना सका च। द ध लु तौ पु ननव लोके नैव च वेदे संव ृ तौ तः॥ कौ त ह? । ववृ तौ, यौ त तौ
भ व यतः॥
(आ ेपभा यम)्
(समाधानभा यम)्
(इ त ववृ त व त ा न पणम)्
------------------------
- 50 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम)्
॥ *॥ एक वादकार य स म॥*॥
्
(भा यम)्
(भा यम)्
(भा यम)्
- 51 -
पात जलमहाभा यम ्
ल णम तोदा त वं ा नो त। इह च घटे न तर त घ टक इ त व ल णः ठन ् न ा नो त॥
॥*॥ यव चोपचाराः॥*॥
(भा यम)्
यदयं वषये वषये नाना ल गमकारं करो त- ‘‘कम यण’’् ‘‘आतोऽनु पसग कः’’ इ त । तेन
कयोः?॥
आ य तयोः॥
एवं त ह-
- 52 -
पात जलमहाभा यम ्
( थम या या यु पगमभा यम)्
अथवा पु नर तु-
ननु चो तम ् इ सं ा लृ यथमेतत ् या द त।
(साधकभा यम)्
नैष दोषः लोकत एति स म।् त यथा लोके कि चदे वं दे वद तमाह - इह मु डो भव, इह
यि ल गो य ो यते ति ल ग त ोप था यते॥
(भा यम)्
- 53 -
पात जलमहाभा यम ्
भवि त’’ इ त ‘‘ ः थमाम वाह तमाम’’् इ यावृ ि ततः स तदश वं भव त। एव महा या-
वृ त ततोऽनेका वं भ व य त॥
(आ ेपभा यम)्
ा नो येव॥
(समाधानभा यम)्
एतद प स म॥्
कथम?॥
्
संप नाः॥
एव महा यनेका वं भ व य त॥
(भा यम)्
- 54 -
पात जलमहाभा यम ्
चे व या यभा य-मकार य।
(भा यम)्
य द पु न रमे वणाः-
(भा यम)्
टो ‘‘ ड’’ इ य यते॥
- 55 -
पात जलमहाभा यम ्
यात॥्
य द पु न रमे वणाः-
(एक वसाधकभा यम ्)
॥*॥ आ द यव यु ः ॥*॥
(भा यम)्
वषम उप यासः-नैको टा आ द यमनेका धकरण थं यु गपदे शपृ थ वेषू प-ल यते। अकारं
पु न पलभते॥
- 56 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम)्
॥*॥ त व च तपरकरणम॥*॥
्
(भा यम)्
( स ा तदूषकभा यम)्
( स ा तभूषकभा यम)्
(भा यम)्
कम?॥
्
अ सवणा गृ णा त इ त॥
- 57 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम)्
शाल न ् भु महे , ये मगधेषु ‘तदे वेदं भवतः काषापणं य मथु रायां गृ ह तम’ ् अ यि मं चा यि मन ्
( शवसू म)्
(आ ेपभा यम)्
अथ लृ कारोपदे शः कमथः?॥
(आ ेपबाधकभा यम)्
(आ ेपसाधकभा यम)्
लृ कारोपदे शेन।
(भा यम)्
अत उ तरं पठ त-
- 58 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम)्
(भा यम)्
लु या यथ च लृ कारोपदे शः कत यः॥
के पु नः लु यादयः?॥
नैता न सि त योजना न।
- 59 -
पात जलमहाभा यम ्
( या या तरभा यम)्
एवासौ, न लृ तकः॥
( या यानबाधकभा यम)्
( या यानसाधकभा यम)्
य छाश दाः॥
( या यानभा यम)्
(भा यम)्
- 60 -
पात जलमहाभा यम ्
ना युदयाय॥ यथा लौ ककवै दकेषु । यथा लौ ककेषु वै दकेषु च कृ ता ते षु । लोके ताव -य-एवमसौ
सोऽ य यु दयेन यु यते॥ वेदेऽ प – ‘‘य एवं व वसृ जः स ा य यासते’’ इ त, तेषामनु कुवन ्
( योजनसमथनभा यम)्
प ततः यात॥्
(समाधानभा यम)्
- 61 -
पात जलमहाभा यम ्
( योजनभा यम)्
अयं ख व प भू योऽनु करणश दोऽप रहायः, यदथ उपदे शः क त यः-सा लृ कारमधीते म लृ कारमधीत
इ त॥
(ख डनभा यम)्
व थ य पु नरेतदनु करणम?् ॥
लृ प थ य॥
( योजनभा यम)्
भवे तदथन नाथः यात।् अयं व यः लृ प थपदाथकः श दः, यदथ उपदे शः क त यः॥
(ख डनभा यम)्
पचि व याह’’ ‘‘ त ङ तङः’’ इ त नघातो यथा यात॥् ‘अ नी इ याह’ ‘‘ईदू दे ववचनं गृ यम’’्
(ख डनोपसंहारभा यम)्
( योजनभा यम)्
- 62 -
पात जलमहाभा यम ्
लोपः ा नो त॥
क त ह?॥ रे फः॥
( या यातृ भा यम)्
अथवा पु नर तु अ वशेषेण॥
(आ ेप मारणभा यम)्
(आ ेपबाधकभा यम)्
- 63 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम)्
(आ ेपभा यम)्
(आ ेपभा यम)्
( स ाि तभा यम)्
---------------
( शवसू )े
एओ ॥ ३॥ ऐऔच॥् ४॥
- 64 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम)्
क चा वशेषः?॥
(भा यम)्
॥*॥ लु या द वि व धः॥*॥
(भा यम ्)
ङमुडागमो न ा नो त॥
(भा यम)्
- 65 -
पात जलमहाभा यम ्
ा नो त॥
स तु त यतपरा ण॥
(भा यम)्
मा ेवण वणयोः तयो वादे शशासनेषु कदा चदवणः यात ् कदा च दवण वण मा कदा चदवण
भू द त॥
(तपरवा दन उ तरभा यम ्)
(आ ेपभा यम)्
- 66 -
पात जलमहाभा यम ्
(समाधानभा यम)्
(आ ेपभा यम)्
(समाधानभा यम)्
(भा यम)्
ख वौपगव इ त॥
(आ ेपभा यम)्
त त ह द घ हणं क त यम॥्
(समाधानभा यम)्
- 67 -
पात जलमहाभा यम ्
न कत यम।् उप र टा योग वभागः क र यते - ‘‘अकः सवण’’ एको भव त॥ ततो ‘‘द घ’’
(आ ेपभा यम)्
इहा प त ह ा नो त-पशु,ं व ं, पच ती त॥
(समाधानभा यम)्
नैष दोषः। इह ताव पशु म त, ‘‘अ येक’‘ इतीयता स म।् सोऽयमेवं स े स त य पूव हणं करो त
त यैत योजनम-यथाजातीयक
् ं पर य पं तथाजातीयकमु भयो यथा या द त॥
(द घ हणा ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम)्
(आ ेपभा यम)्
व च यमाणे न दोषः? ॥
(समाधानभा यम)्
- 68 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ प
े भा यम)्
त त ह द घ हणं कत यम?् ॥
( स ाि तसमाधानभा यम)्
न कत यम॥्
(आ ेपभा यम)्
(समाधानभा यम)्
तपरे गु णवृ ी॥
(आ ेपभा यम)्
(समाधानभा यम)्
(आ ेपभा यम)्
(समाधानभा यम)्
(आ ेपभा यम)्
कं दकारे योजनम?् ॥
- 69 -
पात जलमहाभा यम ्
( तब धीसमाधानभा यम)्
(इ त स य रे वतपरपाठ नणयः॥)
--------------------
(भा यम)्
इदं वचायते- य एते वणषु वणकदे शा वणा तरसमानाकृ तय एतेषामवयव हणेन हणं
क चा वशेषः?॥
(भा यम)्
॥*॥ द घ व व ध तषेघः॥*॥
(भा यम)्
- 70 -
पात जलमहाभा यम ्
दघ वा यो व धः ा नो त, स तषे यः।
आलू य, लू य ‘‘ व य प त कृ त तु भव त’’ इ त तु क् ा नो त॥
(आ ेपबाधकभा यम)्
(आ ेपसाधकभा यम)्
व यामी त॥
(आ प
े बाधकभा यम)्
(आ ेपभा यम)्
(आ ेपबाधकभा यम)्
तपरकरणसाम या न भ व य त॥
(आ ेपभा यम)्
(आ ेपबाधकभा यम)्
(आ ेपसाधकभा यम)्
- 71 -
पात जलमहाभा यम ्
( योजनबाधकभा यम)्
( योजनसाधकभा यम)्
परलोप य था नव ावाद स वा च॥ ? ?
(समाधानसाधकभा यम)्
(समाधानबाधकभा यम)्
(समाधानसाधकभा यम)्
य मा भू द त॥
- 72 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ ेपबाधकभा यम)्
(भा यम)्
ना यपवृ त यावयव यावयवा यो व धभव त यथा येषु । त यथा ‘‘ येषु स तदश सा मधे यो
( टा ता तरभा यम)्
यथा तह ‘‘स तदश ादे शमा ीरा व थीः स मधोऽ यादधीत’’ इत न स तदश ादे शमा ं
का ठम नाव याधीयते॥
( स ाि त टा तभा यम)्
- 73 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ ेपभा यम)्
य त ह यपवग ऽि त ॥ व च यपवग ऽि त ? ॥ स य रे षु ॥
अथवा पु नन गृ य ते।
(भा यम)्
स म॥्
- 74 -
पात जलमहाभा यम ्
(वा त को त वतीयदूषणभा यम ्)
लादे शे च ऋकार हणं कत यम।् ‘‘कृ पो रो लः’‘ ऋकार य चे त व त यम॥् इहा प यथा यात-्
( वतीयदूषणो ारभा यम ्)
कृ प, उः, रः, लः –‘‘कृ पो रो लः’’ इ त॥ अथवा उभयतः फोटमा ं न द यते-र ु तेल ु तभवती त॥
(लादे शः)॥
वनामे ऋकार हणं कत यम।् ‘‘रषा यां नो णः समानपदे ’’ ऋकारा चे त व त यम।् इहा प
यथा यात-मातॄ
् णां पतॄणा म त। य य पु नगृ य ते रषा या म येव त य स म॥्
न स य त। य त े फा परं भ ते तेन यव हत वा न ा नो त॥
- 75 -
पात जलमहाभा यम ्
एवं त ह योग वभागः क र यते, ‘‘रषा यां नो णः समानपदे ’’ ततः-‘‘ यवाये' यवाये च रषा यां नो
इद मदानीं कमथम?् ॥
नयमाथम-‘एतै
् रेवा रसमा ना यकै यवाये, ना यैः’ इ त॥
ु ना दषु नृ नमनश दं पठ त॥
य त ह तृ नो तश दं पठ त॥
य चा प नृ नमनश दं पठ त॥
ननु चो तम-वृ
् यथमेत यात॥्
(समाधानभा यम)्
- 76 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम)्
(आ ेपबाधकभा यम)्
(आ ेपबाधकभा यम)्
तप तु म॥्
(आ ेपसाधकभा यम)्
य य प तावद त
ै छ यते व तु ं य ैत नाि त-‘अण ् सवणान ् गृ णा त’ इ त॥ इह तु कथम-्
(आ ेपबाधकभा यम)्
- 77 -
पात जलमहाभा यम ्
( शवसू म)्
हयवर ॥ ५॥
एव वा। क चा वशेषः?॥
(भा यम)्
हकार य परोपदे शऽे हणेषु ह हणं कत यम ् ‘‘आतोऽ ट न यम’’् ‘‘श छोऽ ट’’ ‘‘द घाद ट
॥*॥ उ वे च ॥ ॥
(भा यम)्
उ वे च हकार हणं कत यम।् ‘‘अतो रोर लु ताद लु ते ह श च’’ हकारे चे त व त यम।् इहा प यथा
यात-पु
् षो हस त, ा मणो हसती त॥
अ तु त ह पू व पदे शः।
- 78 -
पात जलमहाभा यम ्
यद पू व पदे शः क वं वधेयम-ि
् न ह वा ने ह वा सि न हष त ि न ने हष त
झ हणा न च॥
कम?् ॥
अहकारा ण यु ः॥
(उपसंहारभा यम)्
क चा वशेषः?॥
(भा यम)्
- 79 -
पात जलमहाभा यम ्
ा नो त॥
------------------
अ तु त ह पू व पदे शः॥
(भा यम)्
कं त ह? ॥
(भा यम)्
- 80 -
पात जलमहाभा यम ्
वल त लोपो न ा नो त॥
अथ वा पु नर तु परोपदे शः॥
(समाधानभा यम)्
(भा यम)्
(अथायोगवाहोपदे शा धकरणम)्
(भा यम)्
- 81 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम)्
भव त॥
( स ा तवा त कम)्
(भा यम)्
अ स े भ उ जेः।
- 82 -
पात जलमहाभा यम ्
इदमि त-‘‘ तोः चु ना चु ः’’ इ त, ततो व या म ‘‘भ उ जेः’’ उ जेः चु ना सि नपाते भो-भवती त।’’
(आ ेपभा यम)्
त त ह व त यम॥्
(समाधानभा यम)्
(समाधानबाधकभा यम)्
(समाधानसाधकभा यम)्
( योजनभा यम)्
(आ ेपभा यम)्
कथं, सप ष धनू ं ष ?।
(समाधानभा यम)्
- 83 -
पात जलमहाभा यम ्
भू त-पु ंि व त॥
(भा यम)्
(भा यम)्
कं योजनम ् ?॥
(भा यम)्
( योजनभा यम)्
उपधासं ा च योजनम-दु
् कृ तं, न कृ तं, दु पीतं न पीतम ् ‘‘इदु द ु पध य चा यय ये’‘ त ष वं
स ं भव त॥
क त ह? ॥
- 84 -
पात जलमहाभा यम ्
अथवा उपधा हणं न क र यते, इदु यां तु परं वसजनीयं वशेष य यामः-इदु यामु तर य
वसजनीय ये त॥
( योजनभा यम)्
अलोऽ य व ध च योजनम-वृ
् तर त ल तर त ‘‘अलोऽ य य’’ वधयो भव ती यलो य य
स वं स ं भव त॥
( योजनभा यम)्
ववचनं योजनम-उर^कः।
् उर^पः। ‘‘अन च च’’ एच उ तर य यरो वे भवत इ त ववचनं स ं
भव त॥
( योजनभा यम)्
था नव ाव तषेध च योजनम-यथे
् ह भव त-उरःकेण, उरःपेणे त ‘‘अ यवाय’’ इ त ण वम ्
भव त॥
(इ ययोगवाहोपदे शा धकरणम)्
---------
- 85 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम)्
(भा यम)्
अथव तो वणाः॥
कुतः ?॥
धातु ा तप दक यय नपातानामेकवणानामथदशनात॥्
(भा यम)्
- 86 -
पात जलमहाभा यम ्
ककारसकारापाये यकारोपजने चाथा तरं ग यते। तेन म यामहे -यः कू पे कू पाथः स ककार य, यः
(भा यम)्
(आ ेपभा यम)्
(समाधानभा यम)्
क मदम-अतदथगते
् र त॥
(आ ेपभा यम)्
( स ा तभा यम)्
- 87 -
पात जलमहाभा यम ्
एवमतदथगतेरनथगते र त॥
(भा यम)्
त समु दाय च खाय प तैलदाने समथा॥ येषां पु नरवयवा अनथकाः, समु दाया अ प तेषामनथकाः।
का न? ॥
पदसं ा॥
त को दोषः? ॥
- 88 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम)्
(भा यम)्
अनथका तु वणाः॥
कुतः? ॥
क मदं तवणम ् ॥
वण वण त तवणम॥्
(भा यम)्
वणापायो नाथापायः॥ उपजन आगमः-ल वता, ल वतु म।् वण पजनो नाथ पजनः॥ वकार आदे शः
त वदथ य ययापायोपजन वकारै भ व-त यम॥् न चेह त व ॥ अतो म यामहे -अनथका वणा इ त॥
- 89 -
पात जलमहाभा यम ्
(समाधानभा यम)्
क मा भः श यं कतु म-य
् ातु ा तप दक यय नपाता एकवणा अथव तोऽतो येऽनथका इ त।
(आ ेपभा यम)्
संघाताथव वा च’ इ त?॥
(समाधानभा यम)्
वण य ययकृ तमथा तरगमनं यात,् भू य ठः कूपाथः सू पे यात,् सू पाथ च कूपे, कूपाथ च यू प,े
संघाता तरा येता येवंजातीयका यथा तरे षु वत त इ त। इदं ख व प-भवता वणानामथव तां व
ु ता
- 90 -
पात जलमहाभा यम ्
तदु तं:-
(आ ेपभा यम)्
(समाधानभा यम)्
(इ त वणानामथव ता धकरणम)्
-------------------
- 91 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम)्
(७७ आ ेपवा त कम ् ॥ १८ ॥)
कं च यात।्
॥*॥ आचारात॥*॥
्
(भा यम)्
क मदमाचारा द त ? ॥
(भा यम)्
व त ह? ।
ह षु ॥
- 92 -
पात जलमहाभा यम ्
कुत एतत?् ॥
(भा यम)्
लोपः ख व प ताव व त॥
(भा यम)्
वद घ लु तसं च भव त-ऊकालोच॥्
(आ ेपभा यम)्
एवम प कु कु ट इ य ा प ा नो त॥
(समाधानभा यम)्
त मा पूव त एव प रहारः॥
(भा यम)्
- 93 -
पात जलमहाभा यम ्
॥*॥ वाद नां वचनात ् ा याव तावदे व योगोऽ तु । अ काया ण यथा यु त काले व ु
काया ण॥*॥
----------------------
- 94 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ ेपभा यम)्
अथ कमथम तः थानामणसू
् पदे शः यते? ॥
(समाधानभा यम)्
(समाधानबाधकभा यम)्
(समाधानसाधकभा यम)्
(समाधानबाधकभा यम)्
मा भूत ् ववचनम॥्
(समाधानसाधकभा यम)्
(समाधानबाधकभा म)्
कथम?॥
्
- 95 -
पात जलमहाभा यम ्
(समाधानसाधकभा यम)्
यथाऽभेद तथाऽ तु ॥
(भा यम)्
यदयं ‘‘शरोऽ च इ त ववचन तषेधं शाि त, त ापय याचायः अनु वतते वभाषे त॥’’
कथं कृ वा ापकम?्
(भा यम)्
(समाधानबाधकभा यम)्
नैतदि त ापकम।् न येऽ प त य लोपे स तषेधोऽव यं व त यः। यदे तत ् ‘‘अचो रहा याम’’्
- 96 -
पात जलमहाभा यम ्
कथम ् ?॥
यात॥्
(उपसंहारभा यम)्
-------------------
- 97 -
पात जलमहाभा यम ्
( शवसू म)्
लण॥् ६॥
(आ ेपभा यम)्
परे ण वे त॥
( या ेपभा यम)्
( या ेपसमाधानभा यम)्
‘‘ लोपे पू व य द घ ऽणः’’ इ त॥
(भा यम)्
असं द धम-पू
् वण, न परे ण॥
कुत एतत?् ॥
॥*॥ पराभावात॥*॥
्
(भा यम)्
- 98 -
पात जलमहाभा यम ्
( स ाि तसमाधानभा यम)्
(समाधानभा यम ्)
(आ ेपभा यम)्
कुत एतत ् ? ॥
पराभावात॥्
न ह के परे ऽणः सि त॥
( स ाि तभा यम)्
एवं त ह साम या पू वण, न परे ण। य द ह परे ण याद हणमनथकं यात,् ‘‘केऽचः’’ इ येव
(आ ेपभा यम)्
- 99 -
पात जलमहाभा यम ्
(समाधानभा यम)्
कुत एतत ् ?॥
( स ाि तभा यम)्
(आ ेपभा यम)्
(समाधानभा यम)्
कुत एतत?् ॥
पराभावात॥्
न यु ः थाने परेऽणः सि त॥
- 100 -
पात जलमहाभा यम ्
(आपि तदशनभा यम ्)
न श यः स पदा त य इ येवं व ातु म।् इह ह लोपो न यात,् जगृ घेल .अजघाः, -पा प ः
अपा पाः इ त॥
आचाय वृ त ापय त-ना रप वं भवती त। यदयम ् ‘‘ऋत इ ातोः’‘ इ त धातु हणं करो त॥
- 101 -
पात जलमहाभा यम ्
कथं कृ वा ापकम?्
( स ाि तसमाधानभा यम)्
एवं त ह-साम या पू वण, न परे ण। य द ह परे ण यात ्, अ हणमनथकं या ‘‘उर परः’’ इ येव
ू यात ्।
(आ ेपभा यम)्
(समाधानभा यम)्
कुत एतत ् ?॥
- 102 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम)्
(आ ेपभा यम)्
इ हणेषु त ह संदेहः॥
(समाधानभा यम)्
कुत एतत ् ?॥
(भा यम)्
कथं कृ वा ापकम ् ?॥
त वभि त नदशे संम ृ य हणे चाधचत ो मा ाः, याहार हणे पु नि त ो मा ाः। सोऽयमेवं
(आ ेपभा यम)्
- 103 -
पात जलमहाभा यम ्
‘‘अणु द सवण य-’’इ येत प रहाय पू वणा हणम,् ‘‘परे णे हणम’’् इ त या या यामः॥ ६॥
( शवसू )े
(आ ेपभा यम)्
( या ेपभा यम)्
( या ेपभा यम)्
(आ ेपभा यम)्
- 104 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ ेपभा यम)्
न झकारभकारपरः खयि त॥
(आ ेपभा यम)्
- 105 -
पात जलमहाभा यम ्
भ व यतः॥
--------------------
(अथा रश द नवचनम)्
(आ प
े भा यम)्
अथ क मदम र म त?
(भा यम)्
(भा यम)्
(भा यम)्
अथवा पू व सू े वण या र म त सं ा यते॥
- 106 -
पात जलमहाभा यम ्
(इ य रश द नवचनम)्
(भा यम)्
(भा यम ्)
॥ इत ीम गव पत ज ल वर चते महाभा ये
- 107 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ ेपभा यम)्
(समाधानभा यम)्
भ वात।्
(आ ेपभा यम)्
कथं भसं ा? ॥
(समाधानभा यम)्
(समाधानबाधकभा यम)्
(समाधानसाधकभा यम)्
छ दोव सू ा ण भवि त॥
(आ ेपभा यम)्
- 108 -
पात जलमहाभा यम ्
(समाधानभा यम)्
भ वा ज वं न भव त। एव महा प पद वा ज वम,् भ वा कु वं न भ व य त॥
--------------------
कं पु न रदं त ा वत हणम-वृ
् र येवं ये आकारै कारौकारा भा य ते, तेषां हणम,्
कं चातः? ॥
ा नो त।
( स ा तभा यम)्
अ तु त ह-आदै मा य हणम॥्
(आ ेपभा यम)्
- 109 -
पात जलमहाभा यम ्
ननु चो तम-सव
् भास : सवभास इ त ‘‘उ तरपदवृ ौ सव च’‘ इ येष व धः ा नो त॥
(समाधानभा यम)्
कथं त ह? ॥
कथं त ह? ॥
वृ े न म तं यि म सोऽयं वृ न म तं वृ न म त ये त॥
कं च वृ े न म तम?् ॥
क च कृ नाया वृ े न म तम?् ॥
य याणामाकारै कारौकाराणाम॥्
(इ त त ा वतप नराकरणम)्
------------------
- 110 -
पात जलमहाभा यम ्
कं योजनम?् ॥
सं ासं ययाथः। वृ याद नां श दानां ÷सं ा' इ येष सं ययो यथा यात॥्
अनथक म याह॥
कथम?् ॥
गाम याज शु कां द डेन' दे वद त गाम याज कृ णाम'् इ त। अनथका न-‘‘दश दा डमा न षडपू पाः
सं न इ त। न पु रादै चः सं ा, वृ श दः सं ी त? ॥
- 111 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ ेप नराकरणभा यम)्
आचायाचारा सं ा स भ व य त॥
क मदम-आचायारा
् द त? ॥
आचायाणामु पचारात॥्
तीय ते ते सं न इ त।
- 112 -
पात जलमहाभा यम ्
सं ासं नो चासंदेहः स ः॥
कुतः? ॥
आचायाचारादे व। उ त आचायाचारः॥
सं ा यते॥
(भा यम)्
नादै छ दे ॥
(आ ेपभा यम)्
कम ायु तम?् ॥
- 113 -
पात जलमहाभा यम ्
त चा प व त यम॥्
(आ ेपभा यम)्
( स ाि तभा यम)्
यथा यासमेवा तु ॥
(आ ेप मारणभा यम)्
ननु चो तम-’‘सं
् ा धकारः सं ासं ययाथ इतरथा यसं ययो यथा लोके’‘ इ त॥
(समाधानभा यम)्
(आ ेपभा यम)्
कुतो नु ख वेतत-सं
् ासं नावेवे त। न पु नः सा वनु शासनेऽि ञशा
् े साधु वमनेन यते? ॥
- 114 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ ेप नराकरणभा यम)्
कृ तमनयोः साधु वम ् ॥
कथम?्
वृ र माय वशेणप द टः कृ तपाठे , त मात ् ि त ययः आदै चोऽ य रसमा नाये उप द टाः॥
(आ ेपभा यम)्
(आ ेप नराकरणभा यम)्
(आ ेपभा यम)्
(आ प
े नराकरणभा यम)्
(आ ेपभा यम)्
(आ ेप नरासभा यम)्
प यामः॥
( स ा तसमाधानभा यम)्
- 115 -
पात जलमहाभा यम ्
कयोः? ॥
त ैत या वशेषण वशे ये इ त॥
त मा सं ासं नावेव॥
( स ा तभा यम)्
व यतर लघु सा सं ा, य गु स सं ी ॥
कुत एतत?् ॥
दे वद त इ त सं ा यते॥
- 116 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ ेपभा यम)्
(समाधानभा यम)्
( स ाि तभा यम)्
त ापीदमनु य यात॥्
(समाधानभा यम)्
(आ ेपभा यम)्
त ैत यात-÷कृ
् त त पू व र भसंब धः' इ त॥
(समाधानभा यम)्
कैः? ॥
- 117 -
पात जलमहाभा यम ्
आचायः॥
(आ ेपभा यम)्
त ैत यात-य
् मै त ह सं यु प दश त त याकृ त इ त॥
(समाधानभा यम)्
----------------
(अ यो या यप रहारा धकरणम)्
(भा यम)्
का इतरे तरा यता?॥ सतामादै चां सं या भ वत यम,् सं या चादै चो भा य ते। तदे त दतरेतरा यं
ननु च भो इतरे तरा या य प काया ण य ते। त यथा - नौः शकटं वह त, शकटं च नावं वह त॥
( टा त नरासभा यम)्
- 118 -
पात जलमहाभा यम ्
यथा त ह व ट धकम॥्
( टा तर नराकरणभा यम)्
त ा य ततः सू कं भव त॥
(आ ेपोपंसहारभा यम)्
॥*॥ स ं तु न यश द वात॥*॥
्
स मेतत?् ॥
कथम?् ॥
भा य ते॥
(आ ेपभा यम)्
नवतकं शा म् ॥
कथम?॥
्
- 119 -
पात जलमहाभा यम ्
(इ य यो य य नराकरणा धकरणम)्
-------------------
- 120 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम)्
कं योजनम ्? ॥
समु दाये मा भू ता म त॥
(भा यम)्
अ य सहचवना समु दाये वृ गु णसं योर स गः। य े छत सहभू तानां काय, करो त त
(भा यम)्
(आ ेपभा यम)्
- 121 -
पात जलमहाभा यम ्
ननु चायम यि त टा तः-’‘समु दाये वा यप रसमाि तः’‘ इ त। त यथा- ÷गगाः शतं द य ताम'्
(समाधानभा यम)्
--------------
- 122 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ ेपभा यम)्
(भा यम)्
कं योजनम?॥
्
केषाम?् ॥
कं च कारणं न या ? ॥
॥ ॥ भेदक वा वर य॥ ॥
(भा यम)्
- 123 -
पात जलमहाभा यम ्
एवं ह यते लोके, य उदा ते कत येऽनु दा तं करो त खि डकोपा याय त मै चपेटां ददा त
अ य वं करोषी त॥
(भा यम)्
अि त योजनमेतत॥् कं त ह? ॥ इ त-
॥ ॥ भेदक वा गु ण य ॥ ॥
(भा यम)्
भेदक वा गु ण ये त व त यम॥्
कं योजनम॥्
कं च कारणं न यात?् ॥
कथं पु न ायते-भेदका गु णा इ त? ॥
एवं ह यते लोके, एकोऽयमा मा उदकं नाम, त य गु णभेदाद य वं भव त-अ य ददं शीतम,्
अ य ददमु ण म त।
(आ ेपभा यम)्
- 124 -
पात जलमहाभा यम ्
( स ा तसमाधानभा यम)्
कुत एतत?् ॥
यदयम-् ‘‘अि थद धस य णानमनङु दा तः’’ इ यु दा त हणं करो त त ापय या- चाय ऽभेदका
(आ ेपभा यम)्
(समाधानभा यम)्
न द यत इ त? ॥
(समाधानबाधकभा यम)्
संदेहमा मेत व त। सवसंदेहेषु चेदमु प त ठते ÷ या यानतो वशेष तपि तन ह संदेहादल णम'्
( स ाि तसमाधानभा यम)्
- 125 -
पात जलमहाभा यम ्
इदं त ह योजनम-आ
् तयति मा चतु मा ाणां था ननां मा चतु मा ा आदे शा मा भू वि न त।
ख वौपगव इ त॥
(आ ेपभा यम)्
भवि त?॥
(समाधानभा यम)्
(समाधानबाधकभा यम)्
(समाधानसाधकभा यम)्
नैषः तकारः ॥
क त ह? ॥
दकारः॥
- 126 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ ेपभा यम)्
कं दकारे योजनम?् ॥
( तब या समाधानभा यम)्
अथ कं तकारे?॥ य यसंदेहाथ तकारः, दकारोऽ प। अथ मु खसु खाथ तकारः, दकारोऽ प। वृ रादै च?॥
्
-------------
(आ ेपभा यम)्
इ हणं कमथम?् ॥
(भा यम)्
इ हणं यते॥
कं योजनम?् ॥
( थम योजनोपपादनभा यम)्
- 127 -
पात जलमहाभा यम ्
य ज नवृ यथम-उि
् भता उि भतुम ् उि भत यम।् यज न य गु णः ा नो त। इ हणा न
भव त॥
आकार नवृ यथन ताव नाथः। आचाय वृि त ापय त-नाकार य गु णो भवती त। यदयम ्
कथं कृ वा ापकम?् ॥
शाि त॥
कथं कृ वा ापकम?् ॥
- 128 -
पात जलमहाभा यम ्
उ तराथमेत यात-’‘तु
् दशोकयोः प रमृ जापनु दोः’‘ इ त॥
य त ह ‘‘गोपो टग’‘
् इ यन याथ ककारमनु ब धं करो त॥
नैष दोषः।
बा यते।
- 129 -
पात जलमहाभा यम ्
( ापकसाधकभा यम)्
आ तयतोऽधमा क य य जन य मा कोऽकारो भ व य त॥
( ापकबाधकभा यम)्
( ापकसाधकभा यम)्
पर पेण शु ो भ व य त॥
( ापकबाधकभा यम)्
त मा द हणं कत यम॥्
--------------
- 130 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ ेपभा यम)्
॥ ॥ सं या वधाने नयमः॥ ॥
(आ ेपभा यम)्
कं व त यमेतत?् ॥
(समाधानभा यम)्
न ह,॥
(आ ेपसाधकभा यम)्
(समाधानसाधकभा यम)्
व कृ तम?् ॥
(आ ेपभा यम)्
- 131 -
पात जलमहाभा यम ्
(समाधानभा यम)्
स ब धमनु व त यते-’‘वृ रादै च।् ‘‘अदे गु णः’‘ इ त वृ रादै च।् ततः ‘‘इको गु णवृ ी’’ इ त,
अथवैकयोगः क र यते-’‘वृ रादै जदे गु णः’‘ ततः ‘‘इको गु णवृ ’ी ‘ इ त। न चैकयोगेऽनु व ृ ि तभव त।
अथवा-
अ य याः सं ाया वचना चकार य चानु कषणाथ याकरणा कृ ताया वृ सं ाया गु णसं ा बा धका
य ना वि त॥ इ त॥
- 132 -
पात जलमहाभा यम ्
-------------
- 133 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ ेपभा यम)्
( या ेपभा यम)्
( या ेपसमाधानभा यम)्
य येकं वा यम-त
् चेदं च, अलो य य वधयो भवि त-÷इको गु णवृ ी अलो य य' इ त। ततोऽयं
(भा यम)्
क चा वशेषः?॥
(१०७ त छे ष प दू षणवा त कम ् ॥
३॥)
( या याभा यम)्
ा नो त॥ ऋ छे ल ट गु णः ‘‘इक इ त व त यम’‘
् अन य वा न ा नो त॥ ऋ शो ङ गु णः
- 134 -
पात जलमहाभा यम ्
‘‘इक इ त व त यम’‘
् अन य वा न ा नो त॥ ु योगु णः ‘‘इक इ त व त यम’‘
्
अन य वा न ा नो त॥
(एकदे श या या भा यम ्)
कं कारणम?् ॥
त य ददानीम नग तम गं त य गु णः सवादे शः ा नो त॥
कं त ह? ॥
सवादे शः ा नो त। एवं सव ॥
- 135 -
पात जलमहाभा यम ्
(इ त त छे षप दू षणम।)्
----------
- 136 -
पात जलमहाभा यम ्
अ तु त ह तदपवादः ॥
(भा यम)्
जु स गु णः स यथेह भव त-÷अजु हवु ः अ बभयु ः' इ त। एवम ् ÷अने नजु ः पयवे वषु ः' अ ा प ा नो त॥
सावधातु काधधातु कयोगु णः स यथेह भव त- ‘कता हता नय त तर त' इ त’ एवम ् ‘ई हता ई हतु म ्
ई हत यम'् इ य ा प ा नो त॥
ा नो त॥
सु कृ तः' इ य ा प ा नो त॥
(भा यम)्
नैष दोषः॥
- 137 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम)्
कं च कृ तम?् ॥
पु ग तलघू पध ये त॥ एवम ययं जु सगु णोऽ नयतः सोन य या प ा नो त-अने नजु ः पयवे वषु ः'
इ त॥
-----------------
एवं त ह-नायं त छे षः, ना प तदपवादः। अ यदे वेदं प रभाषा तरसंब मनया प रभाषया॥
- 138 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम)्
इ त॥ यद चायं त छे षः या तेनव
ै त यायु तो व तषेधः। अथा प तदपवादः,
( व तषेधबाधकभा यम)्
( व तषेधसाधकभा यम)्
( व तषेधबाधकभा यम)्
( व तषेधसाधकभा यम)्
कं त ह? ॥
असंभवोऽ प। स चा य ासंभवः॥
कोऽसावसंभवः? ॥
- 139 -
पात जलमहाभा यम ्
इह ताव -÷वृ े यः ल े यः' इ त- एकः थानी, वावादे शौ, न चाि त संभवः यदे क य था ननो
वावादे शौ याताम।् इहे दानीं-मे य त मे यतः, मे यि त' इ त वौ था ननौ, एक आदे शः, न चाि त
( व तषेधबाधकभा यम)्
एवम ययु तो व तषेधः। वयो ह सावकाशयोः समवि थतयो व तषेधो भव त। अनवकाश चायं
योगः॥
( व तषेधसाधकभा यम)्
( व तषेधबाधकभा यम)्
---------------
- 140 -
पात जलमहाभा यम ्
( स ाि तभा यम)्
कं कृ तं भव त? ॥
वतीया ष ठ ादु भा यते॥ त कामाचारः-गृ यमाणेन वेकं वशेष यतु म,् इका वा गृ यमाणम।्
यावता कामचारः, इह तावि म दमृ िजपु ग तलघू पधि छ श ु े षु गृ यमाणेनेकं वशेष य यामः-
एतेषां य इ ग त। इहे दानीं जु ससावधातु काधधातु क वा- योगु णेि वका गृ यमाणं वशेष य यामः
(त छे षप ो त नराकरणभा यम)्
अथवा सव ैवा थानी न द यते। इह तावि मदे र य वभि तको नदशः- म एः मदे र त॥
कथं त ह?॥
गु णो भव त॥ उ र येव॥
- 141 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ ेपभा यम)्
अथ वृ हणं कमथम?॥
्
( या ेपभा यम)्
वृ हण या प त वतु मह त। को वा वशेषः? ॥
( या ेपसमाधानभा यम)्
(समाधानभा यम)्
अत उ तरं पठ त-
॥ ॥ वृ हणमु तराथम ् ॥ ॥
यात॥्
(पू वप भा यम ्)
- 142 -
पात जलमहाभा यम ्
॥ ॥ त च मृ यथम॥् ॥
(भा यम ्)
॥ ॥ इहाथ चा प॥ ॥
इहाथ चा प मृ यथ वृ हणं कत यम।् मृ जेव ृ र वशे षेणो यते। सेको यथा यात,् अ नको मा
भू द त॥
॥ ॥ मृ यथ म त चे योग वभागाि स म ् ॥ ॥
÷अचः' इ येव॥
॥ ॥ अ ट चो तम॥् ॥
(भा यम)्
कमु तम?् ॥
- 143 -
पात जलमहाभा यम ्
कं कारणम?् ॥
त मा मृ जे र ल णा वृ रे षत याः॥
मृ टः मृ टवा न त॥
भू द त॥
- 144 -
पात जलमहाभा यम ्
क य पु नर नकः ा नो त? ॥
सं य र य त ह ा नो त॥
यञजन
् य तह ा नो त अभै सीत ् अ छै सीत॥्
- 145 -
पात जलमहाभा यम ्
हल तल णा वृ बा धका भ व य त॥
कथम?॥
्
ल णं ह नाम वन त म त मु हत
ू म प नाव त ठते॥
त या अ प ने ट' इ त तषेधः॥
अि त पु नः व चद य ा प अपवादे त ष े उ सग ऽ प न भव त ? ॥
त ष ऽे यादयोऽ प न भवि त॥
- 146 -
पात जलमहाभा यम ्
( स ाि तभा यम)्
ा नो त॥
(पू व प भा यम)्
( नराकरणबाधकभा यम)्
- 147 -
पात जलमहाभा यम ्
( नराकरणसाधकभा यम ्)
कं वकारो न ू यते॥
लु त न द टो वकारः॥
( नराकरणभा यम)्
( नराकरणसाधकभा यम)्
अ वम योन त व या म॥
(आ ेपभा यम)्
त व त यम॥्
(समाधानबाधकभा यम)्
ने येव तषेधो भ व य त॥
(भा यम)्
कथं कृ वा ापकम ् ?॥
- 148 -
पात जलमहाभा यम ्
कम?् ॥
॥*॥ त मा द ल णा वृ ः॥*॥
(भा यम)्
त मा द ल णा वृ रा थेया॥
------------
- 149 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम)्
(अ य वत वे दू षणभा यम)्
॥ ॥ अ यतराथ पु नवचनम॥॥
्
(भा यम)्
अ यतराथमेत यात-सावधातु
् काधधातु कयोगु ण एवे त॥
(भा यम)्
- 150 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम)्
॥ *॥ स ं तु ष य धकारे वचनात॥*॥
्
(भा यम)्
स तेतत॥्
कथम ् ?॥
ष य धकारमनु व त येते॥
(भा यम)्
वाता?॥ इदं त ापे यते- ‘‘इको गु णवृ ’ी’ इ त॥ यथैव त ह इदं त ापे यते, एव महा प
- 151 -
पात जलमहाभा यम ्
- 152 -
पात जलमहाभा यम ्
-------------------------
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
इह मा भू त-लू
् ञ ् ल वता ल वतु म, ् पू ञ ् प वता॥ प वतु म ् ॥
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
भवतः’ इ त।
न भवतः’ इ त?॥
- 153 -
पात जलमहाभा यम ्
( वशेष नभा यम ्)
कं चातः?॥
( वशेषदशनभा यम)्
ा नो त॥
यथे छ स तथा तु ॥
( थमप ा गीकारभा यम ्)
अ तु लोप वशेषणम ् ॥
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
(लाघवभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
- 154 -
पात जलमहाभा यम ्
( वतीयप वीकारभा यम ्)
(आ ेप मारणभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
नैष दोषः,
नपातनाि स म ् ॥
कं नपातनम ्?॥
‘चेले नोपेः’ इ त॥
--------
- 155 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
प रगणनं कत यम ्-
(११८ प रगणनपू वप वा त कम ् ॥
२॥)
(भा यम ्)
य - बे भ दता मर मृ जः॥
बलोपे-जीरदानु ः॥
(भा यम ्)
कं योजनम ्?॥
(भा यम ्)
वेः-आ ेमाणम ् ॥
- 156 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
त त ह प रगणनं कत यम ् ॥
(प रगणन या यानभा यम ्)
न कत यम ् ॥
(आ ेपभा यम ्)
नु लोपे क मा न भव त?॥
(११९ स ा तसमाधानवा त कम ् ॥
३॥)
(भा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
इह च ा नो त-‘अवोदः, एध-, ओ ः’ इ त॥
(१२० स ा तसमाधानवा त कम ् ॥
४॥)
- 157 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
(१२१ स ा तसमाधानवा त कम ् ॥
५॥)
॥ यया य वाद य स म् ॥
(भा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
(भा यम ्)
(एकदे शभा यम ्)
(पू वप भा यम ्)
कथमु पबहणम?॥
्
- 158 -
पात जलमहाभा यम ्
( स ाि तभा यम ्)
बृ हः कृ य तरम ् ॥
(आ ेपभा यम ्)
( स ाि तभा यम ्)
(उपसंहारभा यम ्)
त मा नाथः प रगणनेन॥
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
नैष दोषः। धातु लोप इ त नैवं व ायते-‘धातोल पो धातु लोपो’ धातु लोपे इ त॥
कथं त ह?॥
(उपसंहारभा यम ्)
त मा द ल णा वृ ः॥
(इ त प रगणना धकरणम ्)
- 159 -
पात जलमहाभा यम ्
------------------
- 160 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ ेपभा यम ्)
(११३ स ाि तसमाधानवा त कम ् ॥
७॥)
(भा यम ्)
-------------
(११४ स ा तवा त कम ् ॥
८॥)
(भा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
- 161 -
पात जलमहाभा यम ्
(समाधानभा यम ्)
(समाधानबाधकभा यम ्)
लु क कृ ते न ा नो त॥
(समाधानसाधकभा यम ्)
(समाधानबाधकभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
लु ग य न यः॥ कथम?।
् अ य य कृ तेऽ लोपे ा नो त, अ य याकृ ते॥ श दा तर य च
ा नु वि व धर न यो भव त’’॥
(समाधानबाधकभा यम ्)
अनवकाश त ह लु क्॥
(समाधानसाधकभा यम ्)
सावकाशो लु क्॥
कोऽवकाशः?॥
- 162 -
पात जलमहाभा यम ्
अव श टः॥
(अ यु पे य समाधानभा यम ्)
अथा प कथं चदनवकाशो लु क् यादे वम प न दोषः। अ लोपे योग वभागः क र यते-‘अतो लोपः’।
कमथ मदम?॥
्
लु कं व य त त वाधनाथम ् ॥
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
क च समाना यः?॥
(आ ेपभा यम ्)
॥*॥ उ तं शेषे॥*॥
(भा यम ्)
- 163 -
पात जलमहाभा यम ्
कमु तम ्?॥
[* यया य वाद य स म ्]
*र क यः स सारणम ्* इ त॥
नकु चतेऽ यु तम ्
कम ्?।
सि नपातल णो व धर न म तं त घात ये त॥
न धातु लोप0.॥४॥
(४ प रभाषासू म)्
ि ङ त च ॥१।१।५॥
(आ ेपभाग या याभा यम ्)
व त यम ् ॥
(भा यम ्)
कं योजनम ्?॥
( योजनमख ड या याभा यम ्)
- 164 -
पात जलमहाभा यम ्
उपधाथ रोरवी यथ च॥
( थम योजनसम वयभा यम ्)
कं पु नः कारणं न स य त॥
भ नः भ नवा न त?॥
( थम योजनबाधकभा यम ्)
( थम योजनसाधकभा यम ्)
कथं त ह?॥
छन ती त॥
(आ ेपभा यम ्)
- 165 -
पात जलमहाभा यम ्
ा नो त॥
(१२३ स ा तसमाधानवा त कम ् ॥
२॥)
(भा यम ्)
(ति न म त हण य नद षतोपसंहारभा यम ्)
(फला तर दशकभा यम ्)
ने न त इ त॥
(फला तर या यानभा यम ्)
(भा यम ्)
ब हर गम तर गे॥
(भा यम ्)
ने न त इ त। परे ण पेण यव हत वा न भ व य त॥
- 166 -
पात जलमहाभा यम ्
(अथ ति न म त हण या यानभा यम ्)
(आ प
े भा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
धातोरे व त ह न ा नो त॥
(समाधानभा यम ्)
कथं त ह?
(समाधानभा यम ्)
(समाधाना तरभा यम ्)
(समाधाना तरभा यम ्)
- 167 -
पात जलमहाभा यम ्
क करण एत योजनम-गु
् णः कथं न या इ त। यद चा गु ण तषेधो न यात,्
(आ ेपभा यम ्)
ययल णेन ा नो त॥
(समाधानभा यम ्)
‘‘न लु मता ति मन’’् इ त ययल ण तषेधः। अथा प ‘‘न लु मता ग य’’ इ यु यते, एवम प न
दोषः॥
कथम ्?॥
कं त ह ?॥
कथम ्?॥
- 168 -
पात जलमहाभा यम ्
(समाधाना तरभा यम ्)
(समाधाना तरभा यम ्)
(समाधाना तरभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
इह क मा न भव त-‘लैगवायनः’ ‘कामयते’?॥
(१२७ स ा तसमाधानवा त कम ् ॥
३॥॥)
(भा यम ्)
(इ त न म ताथ व नराकरणम ्)
(अथ था नव व ा तदोषवारणम ्)
(भा यम ्)
- 169 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
कं व त यमेतत ्?।
(समाधानभा यम ्)
न ह।
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
(५ प रभाषासू म ् ॥१।१।४।३॥)
- 170 -
पात जलमहाभा यम ्
द घीवेवीटाम ् ॥१।१।६॥
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
(द घीवेवी या यानभा यम ्)
कथम ्?॥
गु णदशनाद तषेधः॥*॥
(भा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
- 171 -
पात जलमहाभा यम ्
(समाधानभा यम ्)
क च तु यजातीयः तषेधः?
(समाधाना तरभा यम ्)
आर यते। अि म पु नः ा ते चा ा ते च॥
(आ ेपभा यम ्)
(भा यम ्)
द य द त च यन ् य ययेन भ व य त॥
इट चा प हणं श यमकतु म ् ॥
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
- 172 -
पात जलमहाभा यम ्
यद य ा नो त त मा भू द त॥
कं चा य ा नो त?॥
गु णः॥
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
(समाधाना तरभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
अ तरै षा म त?॥
( या ेपभा यम ्)
कं चातः?॥
( या ेपसमाधानभा यम ्)
- 173 -
पात जलमहाभा यम ्
( थमप ा यु पगमभा यम ्)
(आ ेप मारणभा यम ्)
ननु चो तम-अव
् हे संयोगसं ा न ा नो त- ‘अि व यप ् ऽसु’ इ त। व यते य ा तर म त॥
(आ ेपबाधकभा यम ्)
(भा यम ्)
सहभू तानां काय, करो त त सह हणम ् । त यथा ‘‘सह सु पा’’ ‘‘उभे अ य तं सह’’ इ त॥
- 174 -
पात जलमहाभा यम ्
(दोषबाधकभा यम ्)
नैष दोषः। य तावदु येते-इह तावि नयायात ् नवायात ् ‘‘वा य य संयोगादे ः’’ इ येवं स येते त॥
कथं त ह?।
कथं त ह ॥
- 175 -
पात जलमहाभा यम ्
कथं त ह?॥
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
(समाधानबाधक तब धी स ाि तभा यम ्)
ननु चायम यि त टा तः-‘समु दाये वा यप रसमाि तः’ इ त। त यथा- गगाः शतं द य ताम ् ।
(सह हण या यानभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
- 176 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
क चा वशेष?।
(भा यम ्)
ा नो त॥
( थमप ा यु पगमभा यम ्)
(भा यम ्)
- 177 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
न वा एष दोषः॥
कं कारणम ्?
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
गत म याह॥
कथम ्?॥
(समाधानशेषभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
भ वत यम ् ॥
- 178 -
पात जलमहाभा यम ्
अ तु त ह समु दाये सं ा॥
अथवाऽ वशेषण
े संयोगसं ा व ा यते- वयोर प, बहू नाम प त वयोया संयोगसं ा, तदा यो
लोपो भ व य त॥
प र तम ् ॥
ा नो त’ इ त।
- 179 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
कं योजनम ्?
यव हतानां मा भू त ् । पच त पनसम ् ॥
(आ ेपबाधकभा यम ्)
(भा यम ्)
यव हतेऽ यन तरश दो यते। त यथा-‘अन तरा वमौ ामौ’ इ यु यते, तयो चैवा तरा न य च
पवता च भव ती त॥
(आ ेपबाधकभा यम ्)
(१३७ आ ेपसाधकवा त कम ् ॥
७॥)
(भा यम ्)
- 180 -
पात जलमहाभा यम ्
एक य हलः संयोगसं ा मा भू द त॥
(भा यम ्)
न वा एष दोषः॥
कं कारणम ्?।
(अनु योगभा यम ्)
(उ तरभा यम ्)
वृ षलकुलमनयोर तरा’ इ त॥
(आ ेपभा यम ्)
(सनाधानभा यम ्)
सव ैव यत जातीयकं यवधायकं भव त॥
(आ ेपभा यम ्)
- 181 -
पात जलमहाभा यम ्
(समाधानभा यम ्)
ामश दोयं ब वथः। अ येव शालासमु दाये वतते, त यथा- ामो द ध इ त। अि त वाटप र ेपे
वतते, त यथा- ामं व ट इ त। अि त मनु येषु वतते, त यथा- ामो गतो ाम आगत इ त।
अि त सार यके ससीमके स थि डलके वतते, त यथा- ामो ल ध इ त॥ त यः सार यके ससीमके
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
नपातना ीघ वं भ व य त॥
(समाधाना तरभा यम ्)
- 182 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ ेपभा यम ्)
अथ क मदमावचन म त?॥
(समाधानभा यम ्)
(समासा तरभा यम ्)
(समाधाना तरभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
‘ना सकावचनोऽनु ना सकः’ इतीय यु यमाने यमानु वाराणामेव स येत। मु ख हणे पु नः यमाणे
न दोषो भव त॥
(आ ेप भा यम ्)
(समाधान भा यम ्)
‘मु खवचनोनु ना सकः इतीय यु यमाने क-च-ट-त- पानामेव स येत। ना सका हणे पु नः यमाणे
न दोषो भव त।
- 183 -
पात जलमहाभा यम ्
मु ख हणं श यमकतु म ् ॥
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
ासादवा स यायेन। त यथा-के च ासादवा सनः, के च भू मवा सनः, के चदु भयवा सनः। [त ] ये
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
(भा यम ्)
इतरेतरा यं तु भव त॥
- 184 -
पात जलमहाभा यम ्
का इतरेतरा यता?।
( स ा तसमाधानवा त कम)्
( नभा यम ्)
कमु तम?॥
्
* स ं तु न यश द वात*् इ त॥
(आ ेपभा यम ्)
(भा यम ्)
नवतकं शा म्॥
कथम ्?॥
- 185 -
पात जलमहाभा यम ्
*****
(सवणसं ा करणम ्)
तु या य य नं सवणम ् ॥१।१।९॥
(आ ेपभा यम ्)
क मदं तु या य य न म त?॥
(समाधानभा यम ्)
भव त॥
(आ ेपभा यम ्)
कं पु नरा यम?।
्
(समाधानभा यम ्)
लौ कमा यम ् । ओ ठा भृ त ा काकलकात ् ॥
(आ ेपभा यम ्)
कथं पु रा यम ्?।
- 186 -
पात जलमहाभा यम ्
(समाधानभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
(भा यम ्)
कं कारणम ्?॥
(भा यम ्)
- 187 -
पात जलमहाभा यम ्
स मेतत ् ।
कथम ्?॥
आ ये येषां तु यो दे शः य न च ते सवणसं ा भ ती त व त यम ् ॥
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
स वस व प सवणसं ा स ा भव त॥
के पु न ते?॥
त वगाणां थम वतीया वकृ तक ठाः, वासानु दाना अघोषा च। एकेऽ प ाणाः, अपरे
महा ाणाः॥
तृ तीयचतु थाः संव ृ तक ठा नादानु दाना घोषव तः। एकेऽ प ाणाः, अपरे महा ाणाः॥
यथा तृ तीय तथा प चमा आनु ना स यवजम ् । आनु ना स यमेषाम धकोगु णः॥
(समाधानभा यम ्)
सवमु ख थानमवणम ् एक इ छि त॥
(आ ेपभा यम ्)
- 188 -
पात जलमहाभा यम ्
(समाधानभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
स य त। सू ं त ह भ य़ते॥
( स ाि तसमाधानभा यम ्)
यथा यासमेवा तु ॥
(आ ेपभा यम ्)
ननु चो तम*सवणसं
् ायां भ नदे शे व त स गः य नसामा या * इ त॥
( स ा तसमाधानभा यम ्)
कं त ह?।
कं पु नरा ये भवम?॥
्
थानं करणं च॥
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
कं त ह? ार भो य न य य नः॥
- 189 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
ि ल टावणावेतौ॥
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
ववृ ततरावणावेतौ॥
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
नैतो तु य थानौ॥
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
(एकदे शभा यम ्)
- 190 -
पात जलमहाभा यम ्
कं स त भेदे॥
( स ाि तन आ ेपभा यम ्)
(एकदे शसमाधानाभा यम ्)
आ य य न म त।
कं त ह?
(भा यम ्)
(भा यम ्)
(इ त तु या य य नश दाथ न पणम ् ॥)
---------
- 191 -
पात जलमहाभा यम ्
॥*॥ त य॥*॥
(भा यम ्)
त ये त तु व त यम ् ॥
कं योजनम ्?॥
सवणसं ो मा भू त ् ।
(भा यम ्)
त ये त न व त यम ् ॥
(भा यम ्)
- 192 -
पात जलमहाभा यम ्
-------
(भा यम ्)
कं योजनम ्?॥
(साव यख डनभा यम ्)
इ त॥॥
(साव यम डनभा यम ्)
(साव यख डनभा यम ्)
- 193 -
पात जलमहाभा यम ्
ऋत इ येव॥
(साव यम डनभा यम ्)
त न व त यं भव त॥
(साव यख डनभा यम ्)
(साव यम डनभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
कं पु नर यायः?॥
(समाधानभा यम ्)
सं न हतं भव त। ‘‘ऋ यकः’’ ख वऋ यः मालऋ यः। इदम प स ं भव त-ख वलृ कारो माललृ कार
उपा कार य त॥
(एकदे शन आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
- 194 -
पात जलमहाभा यम ्
रे फबाधनाथ भ व य त॥
(एकदे शन आ ेपभा यम ्)
इह त ह-‘‘रषा यां नो णः समानपदे ः’’ इ यृ कार हणं चो दतं मातॄ णां पतॄ णा म येतदथम ् । त दहा प
ा नो त- लृ यमानं प ये त।
( तब द भा यम ्)
( तब द समाधानेना ेप नरासभा यम ्)
भ व य त॥
( स ा तोपसंहारभा यम ्)
य येवं, नाथ रषा यां ण वे ऋकार हणेन। वणकदे शा च वण हणेन गृ य त इ त योऽसौ ऋकारे
रे फः तदा यं ण वं भ व य त॥ तु या य॥९॥
---------------------
- 195 -
पात जलमहाभा यम ्
॥ ना झलौ॥ १।।1०॥
कं कारणम ्?॥
त को दोषः?॥
- 196 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
स मेतत ् ॥
कथम ्?॥
अन वात ् ॥
कथमन वम ्?॥
(भा यम ्)
वणानामु पदे श ताव । उपदे शो तरकाले सं ा। इ सं ो तरकाल ‘‘आ दर येन सहे ता’’ इत
सवण हणम ्। एतेन सवण समु दतेन वा येना य सवणानां हणं भव त। न चा ेकारः शकारं
गृ णा त॥
(आ ेपभा यम ्)
त को दोषः?।
- 197 -
पात जलमहाभा यम ्
(समाधानभा यम ्)
नैष दोषः। यदे त ‘‘अकः सवण द घः’’ इ य याहार हणं , त ेकार ईकारं गृ णा त शकारं न
गृ णा त॥
( या या तरभा यम ्)
अपर आह-
*अ झलोः तषेधे शकार तषेधोऽ झ वात ्*। । अ झलोः तषेधे शकार य शकारेण
कं कारणम ्?।
त को दोषः?॥
*त सवणलोपे दोषः*॥
* स मन वात ्*।
स मेतत ् ॥
कथम ्?॥
अन वात ् ॥
- 198 -
पात जलमहाभा यम ्
कथमन वम ्?॥
(आ ेपभा यम ्)
अि म प -े वे येतदसम थतं भव त॥
(समाधानभा यम ्)
एत च सम थतम ् ॥
कथम ्?।
(आ ेप मारणभा यम ्)
(आ ेपबाधकभा यम ्)
मा भू लोपः॥
(आ ेपसाधकभा यम ्)
(आ ेपबाधकभा यम ्)
कथम ्?॥
वभाषा ववचनम ्
- 199 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ ेपसाधकभा यम ्)
(तट था ेपभा यम ्)
(तट था ेप नरासभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
*****************
- 200 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
केषाम ्?॥
(भा यम ्)
अि त योजनमेतत ् ॥
कं तह त?॥
(भा यम ्)
लु तानां तु गृ यसं ा न ा नो त॥
कं कारणम ्?॥
- 201 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ ेपबाधकभा यम ्)
(आ ेपसाधकभा यम ्)
स ः लु तः वरसि धषु ॥
कथं कृ वा ापकम?॥
्
( योजन नभा यम ्)
(लाघव दशनभा यम ्)
अ लु ताद लु त इ येत न व त यं भव त॥
(आ ेपबाधकभा यम ्)
(आ ेपसाधकभा यम ्)
सं ा वधौ च स ः।
कथम ्?।
- 202 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ ेपबाधकभा यम ्)
(आ ेपसाधकभा यम ्)
(आ ेपबाधकभा यम ्)
मा भू देवम ् । लु तः कृ ये ये
वं भ व य त।
(आ ेपसाधकभा यम ्)
(आ ेपबाधकर य तर नराकरणभा यम ्)
गृ णीयाताम?।
्
कं कारणम ्?।
अन वात ् ॥
(आ ेपबाधकर य तर नराकरणभा यम ्)
- 203 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ ेपोपसंहारभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
त या स वा त काला एव भव ती त॥
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
- 204 -
पात जलमहाभा यम ्
*********
क चा वशेषः?॥
(भा यम ्)
वचना व य त॥
अि त वचने योजनम ् ॥
कम ्?।
ख वे इ त, माले इ त॥
- 205 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
(भा यम ्)
न वा एष दोषः॥
कं कारणम ्?॥
(प ा तरा यु पगमभा यम ्)
(भा यम ्)
(भा यम ्)
- 206 -
पात जलमहाभा यम ्
यदयम ् ‘ईदू तौ च स त यथ’ इ यथ हणं करो त, त ापय याचाय न गृ यसं ायां ययल णं
भवती त॥
(आ ेपभा यम ्)
त तह ापकाथमथ हणं कत यम ् ॥
(समाधानभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
तद तं च भव त ययल णेन॥
(समाधानभा यम ्)
अ ा यकृ ते शीभावे लु भ व य त॥
(आ ेपसाधकभा यम ्)
कम कत यम?।
्
पर वा छ भावः॥
(समाधानसाधकभा यम ्)
(आ ेपसाधकभा यम ्)
- 207 -
पात जलमहाभा यम ्
कृ ते लु क्॥
(आ ेपदा यभा यम ्)
(भा यम ्)
(आ ेपबाधकभा यम ्)
- 208 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
कम ्?॥
(आ ेपबाधकभा यम ्)
(भा यम ्)
(समाधानबाधकभा यम ्)
(समाधानसाधकभा यम ्)
(समाधानबाधकभा यम ्)
सू वपयासः कृ तो भव त॥
(समाधानसाधकभा यम ्)
- 209 -
पात जलमहाभा यम ्
कथम ्?॥
(समाधानबाधकभा यम ्)
कथम ्?॥
(समाधानसाधकभा यम ्)
कं त ह?॥
असंभवोऽ प। स चा य ासंभवः॥
कोऽसाव ासंभव?॥
(समाधानबाधकभा यम ्)
उभयम य स म ् ॥
- 210 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
(समाधानबाधका ेपभा यम ्)
(भा यम ्)
नैवं श यम ् ॥
॥*॥ अ स े यु वे आ गु णा स ः॥
(भा यम ्)
(भा यम ्)
- 211 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
अथ वा योग वभागः क र यते। ‘‘अदसः’’ अदस ईदादयः गृ यसं ा भव ती त। ततो ‘‘मात ्’’
(आ ेपभा यम ्)
गृ या यः कृ तभावः स येत॥
(आ ेप नरासभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
(आ ेपबाधकभा यम ्)
ववचन म त वतते॥
(आ ेपसाधकभा यम ्)
(आ ेपबाधकभा यम ्)
एवं त ह एद त म त नवृ तम ् ॥
- 212 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
॥*॥ उ तं वा ॥*॥
(भा यम ्)
कमु तम?॥
्
॥*॥ त स क दोषः॥*॥
(भा यम ्)
(भा यम ्)
न वा एष दोषः॥
- 213 -
पात जलमहाभा यम ्
कं कारणम ्?॥
कं त ह?॥
-----------
शे॥१।१।१३॥
(आ ेपभा यम ्)
(भा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
- 214 -
पात जलमहाभा यम ्
-------
(पदकृ या धकरणम ्)
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
चकारा जहारा ॥
(आ ेपभा यम ्)
(आ ेपबाधकभा यम ्)
(आ ेपबाधोपपि तभा यम ्)
- 215 -
पात जलमहाभा यम ्
कं त ह?
(आ ेपभा यम ्)
( या ेपभा यम ्)
( या ेपबाधकभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
कं व त यमेतत ्?।
(समाधानभा यम ्)
न ह॥
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
अि त य यद हण य योजनम ् ॥
- 216 -
पात जलमहाभा यम ्
कम ्?॥
अज त य यथा यात ् । हल त य मा भू त ् ॥
एवम प कुत एतत ्- वयोः प रभाषयोः सावकाशयोः समवि थतयोः ‘‘आ य तवदे कि मन ्’’ ‘‘येन
(समाधानभा यम ्)
जा त हणं भव त’ इ त॥
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
- 217 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
नपात॥१४॥
--------
- 218 -
पात जलमहाभा यम ्
ओत ् ॥१।१।१५॥
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
आहो इ त, उताहो इ त॥
(समाधानबाधकभा यम ्)
(समाधानसाधकभा यम ्)
(समाधाना तरभा यम ्)
- 219 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
(आ ेपबाधकभा यम ्)
(आ ेप साधकभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
(समाधानबाधकभा यम ्)
(समाधानसाधकभा यम ्)
-----
- 220 -
पात जलमहाभा यम ्
उञ ऊँ॥१।१।१७॥
(आ ेपभा यम ्)
(आ ेपबाधकभा यम ्)
(आ ेपसाधकभा यम ्)
(आ ेपबाधकभा यम ्)
(आ ेपसाधकभा यम ्)
इ त व वं न यात ् ॥
(समाधानभा यम ्)
अथ वा वावु कारा वमौ। एकोऽननु ब धकः। अपरः सानु ब धकः। त योऽननु ब धक त यैष एकादे शः।
- 221 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
ऊँ इ त॥
(१६६२ आ प
े योजनवा त कयख डनम ् ॥१॥)
(भा यम ्)
व त॥ उ ञ ऊँ ॥१७॥
----------------
ईदू तौ च स तमथ॥१।१।१८॥
- 222 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
(भा यम ्)
व?॥
(समाधानबाधकभा यम ्)
ना स तमी लु यते॥
कं त ह?॥
पू व सवण ऽ भव त।
(भा यम ्)
य द पू व सवणः, आ आ भाव च ा नो त॥
(समाधानबाधकभा यम ्)
- 223 -
पात जलमहाभा यम ्
एवं त ह आहायम-ईदू
् तौ स तमी त। न चाि त स तमी ईदू तौ, त वचना व य त॥
(भा यम ्)
त ा प स म्।
कथम ्?॥
कथम ्?॥
(भा यम ्)
- 224 -
पात जलमहाभा यम ्
॥*॥ मा वा पू व पद य भू त’॥*॥
्
(भा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
जह वाथा वृ ि त र त॥
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
‘ईदू तौ स तमी येवलु तेऽथ हणा वेत ् । पू व य चेत ् सवण ऽसावा ़ डा भावः स ’॥
येत ‘वचना य
स त यथ॥१८॥
(इ त गृ यसं ा करणम ्)
---------
- 225 -
पात जलमहाभा यम ्
दा धा वदाप ् ॥१।१।१९॥
(१७५ आ ेपवा त कम ् ॥)
(भा यम ्)
आ वभू ताना मयं सं ा यते। सा आ वभू तानामेव यात,् अना वभू तानां न यात ् ।
णधयती त।
(भा यम ्)
(भा यम ्)
कं योजनम ्?।
- 226 -
पात जलमहाभा यम ्
कं पु नः कारणं न स य त?।
( या ेपभा यम ्)
इ त?॥ कं चातः?॥
( या ेपसमाधानभा यम ्)
कथं त ह?
(आ ेपोपसंहारभा यम ्)
त तह कृ त हणं कत यम?।
्
(समाधानभा यम ्)
व कृ तम ्?।
(समाधानबाधकभा यम ्)
- 227 -
पात जलमहाभा यम ्
नैवं श यम ् । ददा तना समानाथान ् रा तरास तदास तमंह त ीणा त भृ तीनाहु ः। तेषाम प घु सं ा
(समाधानसाधकभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
( तब द भा यम ्)
( तब द समाधानभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
वकृ ताथन चा प नाथः। दोष एवैत याः प रभाषाया ‘‘ल ण तपदो तयोः तपदो त यैव’’ इ त-
- 228 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
ा नो त॥
(भा यम ्)
घु सं ा क मा न भव त?॥
(भा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
(भा यम ्)
- 229 -
पात जलमहाभा यम ्
न वा एष दोषः ।
कं कारणम ्?॥
वा य ?।
ल वता चक षते त।
कूट थैर वचा ल भवणभ वत यमनपायोपजन वका र भः। आगम च नामापू वः श दोपजनः?॥
( स ा तोपसंहारभा यम ्)
तत ् कथम?।
्
- 230 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
इ या वे कृ ते ‘‘ था वो र च’’ इती वं ा नो त॥
( या ेपभा यम ्)
( या ेपसमाधानभा यम ्)
प हणा द याह॥
( कृ त हणदोषभा यम ्)
(दोष नराकरणभा यम ्)
(आ ेपोपंसहारभा यम ्)
स तह तषेधो व त यः॥
(समाधानभा यम ्)
न व त यः॥
(आ ेपभा यम ्)
- 231 -
पात जलमहाभा यम ्
घु सं ा क मा न भव त?॥
(समाधानभा यम ्)
(भा यम ्)
ननु चाऽऽ वे कृ ते भ व य त॥
त या वं न ा नो त॥
कं कारणम ्?॥
अनेज त वात ्॥
(१समाधानवा त कम ् ॥८॥)
(भा यम ्)
स मेतत ् ॥
कथम ्?॥
- 232 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
स येत णदापयती त॥
(आ ेपभा यम ्)
सू ं त ह भ यते॥
( स ाि तभा यम ्)
यथा यासमेवा तु ॥
(आ ेप मारणभा यम ्)
(प रहार मारणभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
एका ते व प न दोषः। आ वे कृ ते भ व य त॥
- 233 -
पात जलमहाभा यम ्
ननु चो तम-‘त
् या वं न ा नो त, कं कारणम ् । अनेज त वा -’इ त ॥
(समाधानोपपि तभा यम ्)
पकारलोपे कृ ते भ व य त।
(आ ेपभा यम ्)
न यं तदा दाब ् भव त॥
(समाधानभा यम ्)
भू तपू व ग या भ व य त॥
(समाधानसाधकभा यम ्)
एत चा यु तम-य
् सव वेव सानु ब धक हणेषु भू तपू व ग त व यते
ा ॥ अनै मि तको
(समाधाना तरभा यम ्)
अथ वाऽचाय वृ ि त ापय त-‘नानु ब धकृ तमनेज त वम ्’ इ त॥ यदयम ् ‘‘उद चां माङो यतीहारे’’
(समाधाना तरभा यम ्)
------
- 234 -
पात जलमहाभा यम ्
आ य तवदे कि मन ् ॥१।१।२०॥
(आ ेपभा यम ्)
(भा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
अि त योजनमेतत ्?॥
(समाधानभा यम ्)
कं तह त॥
(भा यम ्)
- 235 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
कं योजनम ्?॥
(भा यम ्)
(भा यम ्)
(आ ेपोपसंहारभा यम ्)
( स ाि तसमाधानभा यम ्)
न व त यः।
- 236 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
(एकदे श टा तभा यम ्)
(उ त टा त वघटनभा यम ्)
वषम उप यासः। ामश दोऽयं ब वथः। अ येव शालासमु दाये वतते। त यथा- ‘ ामो द धः’
इ त॥
अि त सार यके ससीमके स थ ड लके वतते। त यथा-‘ ामो ल धः’ इ त। त यः सार यके
(एकदे श टा तरभा यम ्)
यथा त ह-‘वणसमु द ायः पदम’ ् ‘पदसमु दाय ऋक् ’, ‘ऋ समु दायः सू तम’ ् इ यु यते। भव त
( टा ता तर वघटनभा यम ्)
( स ाि त टा तभा यम ्)
- 237 -
पात जलमहाभा यम ्
( स ाि त टा ता तरभा यम ्)
( स ाि त टा ता तरभा यम ्)
आ य तव ाव च श योऽव तु म ् ॥
कथम ्?॥
(भा यम ्)
अपू व ल ण आ दः, अनु तरल णोऽ तः। एत चैकि म न प भव त। अपू वानु तरल ण वादे त मात ्
( या यानासंभवभा यम ्)
( योजनिज ासाभा यम ्)
- 238 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
(भा यम ्)
(भा यम ्)
(भा यम ्)
यमाणे ‘‘अ च नुधातु ु वां वो रयङु वङौ’’ इहै व यात ् यः ु व,ः यौ इ य न यात ् ।
(आ ेपभा यम ्)
- 239 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
(भा यम ्)
यानी य न यात ् ।
(भा यम ्)
‘‘अचोऽ या द ट’’ योजनम ् । ‘‘ टत आ मनेपदानां टे रे’’ इहै व यात ् कुवाते कुवाथे। कु ते कुव
इ य न यात ् ॥
(भा यम ्)
- 240 -
पात जलमहाभा यम ्
‘‘अलोऽ य य’’ योजनम ् । ‘‘अतो द घ य ञ सु प च’’ इहै व यात ्- पटा यां घटा या म त।
आ या म य न यात ् ॥
(भा यम ्)
येन व ध तद त वे योजनम ् । ‘‘अचो य ’’ इहै व यात ्-चेयम ् जेयम ् । एयम येय म य न यात ् ।
तर तमपौ घः॥१।१।२१॥
(अ न ट नवारणा धकरणम ्)
(भा यम ्)
(भा यम ्)
- 241 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
घसं ा क मा न भव त?।
(भा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
कं व त यमेतत ्?॥
(समाधानभा यम ्)
न ह॥
(आ ेपभा यम ्)
( स ाि तसमाधानभा यम ्)
कोऽसौ?॥
- 242 -
पात जलमहाभा यम ्
(दोषदशनभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
--------------
- 243 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
भवती त व त यम ् ॥
कं योजनम ्?॥
‘‘सं यासं ययाथम ्’’. एका दकायाः सं यायाः सं या दे शेषु सं ये येष सं ययो यथा यात ् ॥
(आ ेपबाधकभा यम ्)
ननु चैका दका सं या लोके सं ये त तीता। तेना याः सं या दे शेषु सं यासं ययो भ व य त॥
(आ ेपसाधकभा यम ्)
एवम प कत यम ् ॥
कं योजनम ्?॥
(भा यम ्)
कं कारणम ्?॥
- 244 -
पात जलमहाभा यम ्
अकृ म वात ् । ब वाद नां कृ मा सं ा। ‘‘कृ माकृ मयोः कृ मे कायसं ययो भव त’’॥ यथा
(आ ेपभा यम ्)
स येत॥
(समाधानभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
त वशे षे य त ह ा नो त।
(समाधानभा यम ्)
पठ त॥
(आ ेपभा यम ्)
इह त ह ा नो त-‘नद भ च’’ इ त॥
(समाधानभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
व पवध तह ा नो त।
- 245 -
पात जलमहाभा यम ्
(समाधानभा यम ्)
(उपसंहारभा यम ्)
भव त॥
(१९९ आ ेपसाधकवा त कम ् ॥
२॥)
(भा यम ्)
(आ ेप नराकरणभा यम ्)
(आ ेप मारणभा यम ्)
ननु चो तम-*इतरथा
् यसं ययोऽकृ म वा यथा लोके* इ त?॥
(आ ेपप रहारभा यम ्)
- 246 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ ेपसाधकभा यम ्)
(समाधानसाधकभा यम ्)
(उभयग यु दाहरणभा यम ्)
इ य ाकृ म य॥
(उभयग यु दाहरणभा यम ्)
इ य ाकृ म य॥
(उभयग यु दाहरणभा यम ्)
(समाधाना तरभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
- 247 -
पात जलमहाभा यम ्
स त ह व त नदशः कत यः॥
(समाधानभा यम ्)
न कत यः॥
(आ ेपसाधकभा यम ्)
(आ ेपबाधकभा यम ्)
(समाधाना तरभा यम ्)
कथं कृ वा ापकम?॥
्
न ह कृ मा य ता शद ता वा सं याऽि त॥
(समाधानभा यम ्)
(समाधानसाधकभा यम ्)
- 248 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ ेप मारणभा यम ्)
ननु चो तम*-‘ड
् यथमेतत ् यात’ ् इ त॥
(समाधानभा यम ्)
(समाधाना तरभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
(आ ेप वतीययु ि तसमाधानभा यम ्)
- 249 -
पात जलमहाभा यम ्
भव त।
सं यामेवापे यामहे ॥
(भा यम ्)
अ यध हणं च कत यम ् ॥
कं योजनम ्?॥
कि व यथम-् अ यधकम ् ।
(भा यम ्)
स म्।
- 250 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
कं योजनम ्?॥
कि व यथम-अधप
् चमकम ् ॥
अ धक हणं चालु क कत यम ् ॥
कं योजनम ्?॥
समासो तरपदवृ यथम ्। समास व यथमु तरपदवृ यथ च। समास व यथ तावत ्-अ धकषाि टकः।
अलु क त कमथम?॥
्
(भा यम ्)
बहु ीहौ चा धकश द य हणं न कत यं भव त। ‘‘सं ययाऽ ययास नादू रा ध-कसं याः
स येये’’ इ त। सं ये येव स म ् ॥
- 251 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
(भा यम ्)
ापकात ् स मेतत ् ॥
ापकं कम ्?॥
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
-----------
- 252 -
पात जलमहाभा यम ्
णा ता ष ॥१।१।२३॥
(भा यम ्)
कं योजनम ्?॥
( या यानभा यम ्)
॥*॥ उ तं वा॥*॥
कमु तम?॥
्
अ टनोऽ यु तम ् ॥
कमु तम?॥
्
(एकदे शसमाधानभा यम ्)
- 253 -
पात जलमहाभा यम ्
(समाधानबाधकभा यम ्)
(समाधानसाधकभा यम ्)
नैष दोषः। एकश दोऽयं ब वथः। अ येव सं यापदम ्-त यथा-एको वौ बहव इ त॥
(समाधानबाधकभा यम ्)
इह त ह ा नो त- ‘ वा या म टये वं श या च’ इ त॥
( स ाि तसमाधाना तरभा यम ्)
(समाधाना तरभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
( स ाि तसमाधानभा यम ्)
- 254 -
पात जलमहाभा यम ्
---------
ड त च॥१।१।२४॥
( या यानभा यम ्)
कथम ्?॥
कथम ्?.
( या याना तरभा यम ्)
[कथम ्?]॥
--------------
त तवतू न ठा॥१।१।२५॥
- 255 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
(भा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
न ठासं ा क मा न भव त?॥
(२०९ आ ेपबाधकहे तु वा त कम ् ॥
३॥)
(भा यम ्)
(भा यम ्)
त न।
कं कारणम ्?॥
- 256 -
पात जलमहाभा यम ्
गृ हम?,
् ‘अदो य ासौ काकः’ इ त। उ प तते काके न टं त गृ हं भव त। एव महा प लु तेऽनु ब धे
न टः ययो भव त॥
(आ ेपबाधकसाधकभा यम ्)
(आ ेप नराकरणभा यम ्)
एवं त ह-
(भा यम ्)
एष मनु यः े ापू व कार भव त सोऽ ू वेण न म तेन ु वं नम तमु पाद ते-वे दकां पु डर कं वा॥
- 257 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ ेपभा यम ्)
एवम प ाक ट य ा प ा नो त॥
(भा यम ्)
लु ङ सजा ददशना न भ व य त॥
(आ ेपभा यम ्)
य त ह सजादयो न य ते- ा भ ते त।
(समाधानभा यम ्)
य तेऽ ा प सजादयः॥
कं व त यमेतत ्?॥
न ह॥
त तवतू ॥
---------------------------
- 258 -
पात जलमहाभा यम ्
(त गु णा धकरणम)्
(पू वप भा यम)्
(समाधानभा यम ्)
बहु ी ह र याह॥
(अनु योगभा यम ्)
कोऽ य व हः?
(समाधानभा यम ्)
कं कारणम ्?॥
- 259 -
पात जलमहाभा यम ्
नैष दोषः, भव त ह बहु ीहौ त गु णसं व ानम प। त यथा-‘ च वाससमानय’ ‘लो हतो णीषा
(सवनामपदसाधु वा धकरणम)्
(आ प
े भा यम ्)
(भा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
( तब द भा यम ्)
अथ कः तषेधो नाम?॥
( तब यु तरभा यम ्)
इ त॥
(समाधानभा यम ्)
- 260 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ ेपभा यम ्)
( तब द भा यम ्)
( तब यु तरभा यम)्
भवि त॥
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
(आ ेपबाधकभा यम ्)
न कत यम ् । कृ तमनु वतते॥
व कृ तम ्?॥
- 261 -
पात जलमहाभा यम ्
‘कत र शप ्’ इ त॥
(आ ेपसाधकभा यम ्)
त वै थमा न द टम ् । ष ठ न द टे न चेहाथः॥
(आ ेपबाधकभा यम ्)
(आ ेपसाधकभा यम ्)
(आ ेपबाधकभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
( स ाि तसमाधानभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
स हतम ्- सं हत म त।
- 262 -
पात जलमहाभा यम ्
संतत म त। एत न स य त॥
( स ाि तसमाधानभा यम ्)
दे ह॥
(आ ेपभा यम ्)
स कथं कत यः?॥
(भा यम ्)
पाठादे व पयु दासः कत यः। शु ानां प ठतानां सं ा कत या। सवाद न सवनामसं ा न भवि त,
सं ोपसजनीभू ता न न सवाद न॥
(आ ेपभा यम ्)
कम वशेषेण?॥
(समाधानभा यम ्)
- 263 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
कं योजनम ्?॥
(भा यम ्)
( नभा यम ्)
कं योजनम ् ?॥
(भा यम ्)
(भा यम ्)
- 264 -
पात जलमहाभा यम ्
ट या न॥
उपसजन तषेध च न कत यः। ‘अनु पसजनात’ ् इ येष योगः या यायते। तमेवम भसंभ यामः-
अनु पसजन अ अ द त॥
(आ ेपभा यम ्)
य येवम ् अ तयु म अ य म इ त न स य त॥
(समाधानभा यम ्)
ट यौ॥
(समाधानबाधकभा यम ्)
(समाधानसाधकभा यम ्)
- 265 -
पात जलमहाभा यम ्
(समाधानबाधकभा यम ्)
इह त ह- यस ना ा मणेन, अन न ा नो त॥
(समाधानसाधकभा यम ्)
(समाधानबाधकभा यम ्)
(समाधानसाधकभा यम ्)
(समाधानसाधकभा यप र श टम ्)
इहे दानीम ्- ‘अि थद धस य णामनङु दा तः’ इ त, यदाद नामो भवती त। अ याद ना म येषा
वभि तं वशेष यतु म गेन वा। यावता कामचारः। इह ताव ‘अि थद धस य णामनङु दा तः’
(समाधानबाधकभा यम ्)
य येवम ्, ‘ अ तसः’ अ वं न ा नो त॥
- 266 -
पात जलमहाभा यम ्
(समाधानसाधकभा यम ्)
( स ाि तभा यम ्)
वशेषेऽव त ठे ते॥
(समाधानबाधकभा यम ्)
(समाधानसाधकभा यम ्)
सवना न उ तर यामः सु भव त॥
(समाधानबाधकभा यम ्)
ा नो त॥
(समाधानसाधकभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
- 267 -
पात जलमहाभा यम ्
ल य म याह।
(कथम ् ?)॥
एकशेष नदशात ् ॥
वशेषेऽव त ठे ते॥
(समाधाना तरभा यम ्)
वशेषेऽव त ठे ते॥
(आ ेपभा यम ्)
(भा यम ्)
- 268 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ ेपभा यम ्)
(२२१ समाधानहे तु वा त कम ् ॥
८॥)
अ येषां सवनामकायाणामभावः॥
कं कारणम ्?॥
(आ ेपभा यम ्)
(भा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
कः स येत॥
(आ ेपभा यम ्)
- 269 -
पात जलमहाभा यम ्
(समाधानभा यम ्)
व त या॥
(आ ेपभा यम ्)
ववचनपरता व त या॥
(भा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
कं व त यमेतत ्?॥
(समाधानभा यम ्)
न ह॥
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
- 270 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
कथम ्?॥
(आ ेपभा यम ्)
(भा यम ्)
आ व भवा ग त॥
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
- 271 -
पात जलमहाभा यम ्
उदाहरणमा म याह तृ तीयादयोऽ प य ते। ‘सवना न तृ तीया च’- भवता हेतु ना, भवतो हे तो र त।
सवाद न॥२३॥
----------
(त त पद योजना धकरणम ्)
(आ ेपभा यम ्)
द हणं कमथम?॥
्
(समाधानभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
द णद ण यै दे ह॥
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
- 272 -
पात जलमहाभा यम ्
व वे मा भू त-द
् णो तरपू वाणा म त?॥
(समाधान नराकरणभा यम ्)
(समाधानसाधकभा यम ्)
ना ा ते तषेधे इयं वभाषा आर यते। सा यथैव ‘न बहु ीहौ’ इ येतं तषेधं बाधते। एवं ‘ व वे
च’ इ येतम प बाधेत॥
(समाधानबाधकभा यम ्)
न बाधते॥
कं कारणम ्?॥
आर यते। ‘ व वे च’ इ येति मन ् पु नः ा ते चा ा ते च॥
(समाधानबाधका तरभा यम ्)
अथवा ‘पु र तादपवादाअन तराि वधीन ् बाध ते, नो तरान ्’ इ येव मयं वभाषा ‘न बहु ीहौ’ इ येतं
(समाधानबाधका तरभा यम ्)
(उपसंहार या यानभा यम ्)
- 273 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ ेपभा यम ्)
व वे क मा न भव त?॥
(समाधानभा यम ्)
( योजना तरभा यम ्)
(बाधकभा यम ्)
(साधकभा यम ्)
भू त-एक
् ै क मै दे ह॥
(बाधकभा यम ्)
बहु ी ह र त॥
(एकदे शभा यम ्)
इदं त ह योजनम-् अवयवभू त याऽ प बहु ीहे ः तषेधो यथा यात, ् इह मा भू त-् व म तरमेषां
त इमे व ा तराः वसनम तरमेषां त इमे वसना तराः व ा तरा च वसना तरा च
---------
- 274 -
पात जलमहाभा यम ्
न बहु ीहौ॥१।१।२८॥
(आ ेपभा यम ्)
कमु दाहरण?॥
्
(समाधानभा यम ्)
य व वाय॥
(समाधानबाधकभा यम ्)
(समाधाना तरभा यम ्)
(समाधानबाधकभा यम ्)
(समाधानसाधकभा यम ्)
नैष दोषः। व य येतत ्,-सं यासवना नोय बहु ी हः पर वा त सं यायाः पू व नपातो भवती त॥
(बाधक मारणम ्)
- 275 -
पात जलमहाभा यम ्
(बाधक नराकरणभा यम ्)
व य येतत ्- वा य य इ त।
कं त ह?॥
असवा य त या प भ वत यम ् ॥
कं योजनम ्?॥
अकज ् मा भू द त॥
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
को न यात ् ॥
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
य जना तेषु वशेषः-अहकं पता य य मकि पतृ कः, वकं पता य य वकि पतृ क इ त
(आ ेपभा यम ्)
- 276 -
पात जलमहाभा यम ्
(समाधानभा यम ्)
कम ्?॥
य व वाय॥
(वैय यि थ या समाधानसाघकभा यम ्)
( या यानभा यम ्)
गोनद य वाह-
- 277 -
पात जलमहाभा यम ्
॥*॥ तषेधे भू तपू व योपसं यानमनथ यं पू वाद नां यव थाया म त वचनात ् ॥*॥
(भा यम ्)
कं कारणम ्?॥
--------
तृ तीयासमासे॥१।१।२९॥
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
- 278 -
पात जलमहाभा यम ्
त येदं हणम ् ॥
(समाधाना तरभा यम ्)
योगा गे योग वभागः क र यते- ‘तृ तीया’ तृ तीयासमासे सवाद न सवनामसं ा न न भवि त।
मासपू वाय दे ह, तृ तीयायाः सवाद न सवनामसं ा न न भवि त। मासेन पू वाय दे ह, संव सरेण
वभाषा ज स॥१।१।३१॥
(भा यम ्)
------------
- 279 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
कं कारणम ्?॥
गणे प ठत वा ।
(आ ेपबाधकभा यम ्)
(आ ेपसाधकभा यम ्)
(आ ेपबाधकभा यम ्)
इमा य प पू वाद न॥
(आ ेपसाधकभा यम ्)
- 280 -
पात जलमहाभा यम ्
(समाधानभा यम ्)
(समाधानबाधकभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
(समाधानबाधकभा यम ्)
एतद प नाि त योजनम ् । आचाय वृ ि त ापय त- नैषां या दपयु दासेन पयु दासो भवती त। यदयं
चेद ु तर ाभावादपवाद स ग* इ त॥
(समाधानभा यम ्)
इदं त ह योजनम-ज
् स वभाषां व यामी त॥ पू व परावरद णो तरापराधरा ण॥३३॥
--------
- 281 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ या हण योजना धकरणम ्)
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
-----------
(भा यम ्)
कं कारणम ्?॥
- 282 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
न वाऽनथकम ् ।
कं कारणम ्?।
कमु तर य म त॥
( या यानसाधकभा यम ्)
(भा यम ्)
अपु र त व त यम ् । इह मा भू त- ् अ तरायां पु र वस त॥
(भा यम ्)
- 283 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ ेपभा यम ्)
कं पु नर यायः ?॥
(समाधानभा यम ्)
उपसं यानमेवाऽ यायः। इदम प स ं भव त- वतीयाय वतीय मै, तृ तीयाय तृ तीय मै॥
(इ त सवनामसं ा करणम)्
------------
- 284 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
वेव]॥
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
- 285 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
कं पु नः कारणं न स य त?॥
(भा यम ्)
सव वभि त यष भव त॥
कं कारणम ्?॥
अ वशेषेण व हत वात ् ॥
(भा यम ्)
- 286 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ ेपबाधकभा यम ्)
(आ ेपसाधकभा यम ्)
( यासा तरभा यम ्)
(भा यम ्)
का इतरेतरा यता?।
का इतरेतरा यता?।
- 287 -
पात जलमहाभा यम ्
कं त ह?॥
(आ ेपभा यम ्)
त त ह व त यम ्-अ ल गमसं य म त॥
(समाधानभा यम ्)
न व त यम ् ।
(२३७ समाधानहे तु वा त कम ् ॥
५॥)
(भा यम ्)
पाठा वा स मेतत ् ॥
त सलादयः ाक् पाशपः। श भृ तयः ाक् समासा ते यः। मा तः। त सती। कृ वोऽथः।
नानाञा व त।
( थम यासा गीकरणभा यम ्)
- 288 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ ेप मारणभा यम ्)
(आ ेपबाधकभा यम ्)
तेऽ वभि तका छ दा यु जते’। ये वेते वैयाकरणे योऽ ये मनु याः कथं
च यु जते। तदे तदे वं सं यताम ्-अथ पमेवैतदे वंजातीयकं येना वभि तन भवती त॥
(उपपि तभा यम ्)
कथम ्?॥
इदं चाऽ य य वे अ तबहु यते-एकि म नेकवचनम ्, वयो ववचनम ्, बहु षु बहु वचन म त।
- 289 -
पात जलमहाभा यम ्
कथं त ह?॥
(मता तरभा यम ्)
कथं त ह?॥
(लाघवभा यम ्)
(उपसंहारभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
- 290 -
पात जलमहाभा यम ्
तद त व धना भ व य त।
(आ ेपभा यम ्)
(आ ेपबाधकभा यम ्)
उपसजन य ने त तषेधो भ व य त।
(आ ेपभा यम ्)
स तह तषेधो व त यः॥
(आ ेपभा यम ्)
(आ ेपसाधकभा यम ्)
स वै त या यायते।
(समाधानभा यम ्)
(अनु योगभा यम ्)
कथं च स त या याते?॥
(समाधानभा यम ्)
- 291 -
पात जलमहाभा यम ्
न येती य यय म त॥
(अनु योगभा यम ्)
व पु नन ये त?॥
(समाधानभा यम ्)
--------
- 292 -
पात जलमहाभा यम ्
कृ मेज तः॥१।१।३८॥
(आ ेपभा यम ्)
कं चातः?॥
(समाधानभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
( या ेपभा यम ्)
कं पु नर ा ययसं या ा यते?॥
( या ेपसमाधानभा यम ्)
‘अ ययात ्’ इ त लु ग ् यथा या द त॥
(समाधानबाधकभा यम ्)
(समाधानसाधकभा यम ्)
- 293 -
पात जलमहाभा यम ्
(समाधानबाधकभा यम ्)
ल हणं [त ] नव त यते॥
(समाधानबाधकभा यम ्)
य द नवतते, ययमा य लु क् ा नो त॥
(समाधानबाधकभा यम ्)
ययमा य लु भव त तत एतदु पप नं भव त॥
(प ा तरभा यम ्)
अथवा पु नर तु-कृ द तं य मा त म त।
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
(भा यम ्)
- 294 -
पात जलमहाभा यम ्
॥*॥ अन य कृ त र त वा॥*॥
(भा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
कं पु नर यायः?॥
(समाधानभा यम ्)
त त ह व त यम?॥
्
(२४० स ाि तसमाधानवा त कम ् ॥
३॥)
(भा यम ्)
न वा व त यम ् ॥
कं कारणम ्?॥
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
- 295 -
पात जलमहाभा यम ्
( योजन नभा यम ्)
का न पु न ता न?॥
(२४१ योजनवा त कम ् ॥
४॥)
(भा यम ्)
[ व वं तु ि वघेर न म तम ् । व। ाम णकुलम]् ।
( योजन नराकरणभा यम ्)
(भा यम ्)
वृ ह भ णह
ू भर य नलोपे कृ ते ‘ व य प त कृ त तु क’् ा नो त।
- 296 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
उदु पध वम क व या न म तम ् ॥
व?॥
नकु चते। नकु चत म य नलोपे कृ ते ‘उदु पधा ावा दकमणोर यतर याम’ ् इ य क वं ा नो त।
( योजन नराकरणभा यम ्)
(भा यम ्)
नाभावो य ञ द घ व या न म तम ् ॥
व?॥
( योजन नराकरणभा यम ्)
(भा यम ्)
- 297 -
पात जलमहाभा यम ्
आ वं क व या न म तम ् ॥
व?॥
( योजन नराकरणभा यम ्)
(भा यम ्)
व?॥
( योजन नराकरणभा यम ्)
एतद प नाि त योजनम ् । आचाय वृ ि त ापय त- न तसृ चतसृ भावे कृ ते ङ ब ् भवती त। यदयं‘न
( योजनभा यम ्)
- 298 -
पात जलमहाभा यम ्
( योजनभा यम ्)
( योजनभा यम ्)
(२४७ दू षणवा त कम ् ॥
१०॥)
(भा यम ्)
व?॥
‘अत इञ ्’ दा ः ला ः॥
अ गसं ा त य न म तं यात ् ॥
(२४८ दू षणवा त कम ् ॥
११॥)
आ वं पु ि वधेः ापय त
(भा यम ्)
- 299 -
पात जलमहाभा यम ्
व?॥
ापयती त॥
(२५० दू षण वा त कम ्१२)
(भा यम ्)
पु ग ् व व या न म तं यात ् ।
व?॥
अद दप द त॥
(२५० दू षणवा त कम ् ॥
१३॥)
(भा यम ्)
व?
या से त।
इ व धराकारलोप य य यवान ्
(भा यम ्)
इ व धराकारलोप या न म तं यात ् ।
- 300 -
पात जलमहाभा यम ्
व?
य यवान ् ति थवान ् ।इ त
(२५२ दू षणवा त कम ् १
॥५॥)
(भा यम ्)
व?॥
(२५३ दू षणवा त कम ् ॥
१६॥)
(भा यम ्)
व?॥
न द कु मा र कशो र ा मण मब धु इ त।
मा भूदेवम ् । य ता द येवं भ व य त॥
- 301 -
पात जलमहाभा यम ्
संबु लोप इ त॥
कम कत यम?।
्
पर वा व वम ् ॥
न यः स बु लोपः। कृ ते व वे ा नो त, अकृ ते ऽ प॥
अ न यः संबु लोपः। न ह कृ ते वे ा नो त॥
कं कारणम ्?॥
(आ ेपोपसंहारभा यम ्)
( स ाि तसमाधानभा यम ्)
योजनानामु दारहणमा म ् ॥
- 302 -
पात जलमहाभा यम ्
-------
- 303 -
पात जलमहाभा यम ्
अ ययीभाव च॥१।१।४०॥
(भा यम ्)
अ ययीभाव या यय वे योजनम ् ॥
कम ्?॥
लु मुख वरोपचाराः॥
लु क्-उपाि न यि न। ‘अ ययात ्’ इ त लु क् स ो भव त॥
मु ख वरः-उपाि नमु खः यि नमु खः। ‘ना यय द श दगोमह थू लमु ि टपृ थु व से य’ इ येष तषेधः
स ो भव त॥
तषेधः स ो भव त॥
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
व त यः’ इ त॥
(अनु योगभा यम ्)
कं पु न तत?॥
्
- 304 -
पात जलमहाभा यम ्
( या यानभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
(२ य योजन नरासभा यम ्)
- 305 -
पात जलमहाभा यम ्
(३ य योजन नरासभा यम ्)
या त ैवायं ू यात-‘ना
् ययाद ययीभावा च’ इ त॥ अ ययीभाव च॥४०॥
(इ य ययसं ा करणम ्)
----------
- 306 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
त ठि त॥
केन त ह?।
(समाधानभा यम ्)
- 307 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
कं त ह?
य द केन चत ् ा नो त, तेन भ व य त।
पू वण च ा नो त
(२५७ समाधानवा त कम ् ॥
८॥)
॥*॥ अ ा तेवा॥*॥
(भा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
- 308 -
पात जलमहाभा यम ्
का न?॥
--------------
- 309 -
पात जलमहाभा यम ्
नवे त वभाषा॥१।१।४३॥
(१५८ आ ेपवा त कम ् ॥)
(भा यम ्)
(भा यम ्)
कं योजनम ्?॥
(भा यम ्)
सं ययो भव त, नाथ य॥
वा य ?॥
(आ ेपभा यम ्)
त त ह व त यम ् ॥
- 310 -
पात जलमहाभा यम ्
(समाधानभा यम ्)
न व त यम ् ॥
(भा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
गत म याह॥
कुतः?॥
॥*॥ लोकतः॥*॥
(भा यम ्)
संप यते॥ एव महा प नवाश दा द तकरणः यु मानो नवाश दं व मा पदाथा यावय त। सोऽसौ
य तीयते-इ त॥
- 311 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
‘ वभाषा द समासे बहु ीहौ’ द णपू व यां शालायाम ् । अ चरकृ तायां सं ययः यात ् ॥
(भा यम ्)
न वा एष दोषः॥?
कं कारणम ्?॥
(समाधानबाधकभा यम ्)
कं कारणम ्?
- 312 -
पात जलमहाभा यम ्
(समाधानसाधकभा यम ्)
यवागू श दो भु िजना संब यते, भु िजनवाश दे न , तदा तषेधवा चनः सं ययो भव त- ‘यवागूभ वता
वभाषा हणेन सवाद य भसंब नीमः- द समासे बहु ीहौ सवाद न वभाषा भव ती त॥
कं त ह॥
( व य न य वसाधना धकरणम ्)
(भा यम ्)
कं कारणम ् ॥
‘ तषेधसं ाकरणात ्’ तषेध येयं सं ा यते। ते न वभाषा दे श े षु तषेध यैव सं ययः यात ् ॥
- 313 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
स मेतत ् ॥
कथम ्?।
॥*॥ व त ष ं तु ॰॥*॥
(भा यम ्)
(भा यम ्)
न वा एष दोषः॥
कं कारणम ्?॥
(आ ेपभा यम ्)
- 314 -
पात जलमहाभा यम ्
(समाधानभा यम ्)
एतद प स म ् ॥
कथम ्?॥
कुत एतत?॥
वे यनेन वक पो भ व य त॥
(भा यम ्)
एवम प-
(भा यम ्)
(भा यम ्)
कं कारणम ्?॥
- 315 -
पात जलमहाभा यम ्
(२६८ आ ेपसाधकवा त कम ् ॥
११॥)
(भा यम ्)
भवती त चे त तषेधो न ा नो त॥
॥*॥ ने त चे न व धः॥*॥
(भा यम ्)
ने त चे व धन स य त॥
(भा यम ्)
स मेतत ् ॥
कथम ्?॥
सा वनु शासनेऽि मञ ् शा े य य वभाषा यते सा वभाषा साधु ः यात ् । समास चैव ह वभाषा
(आ ेपबाधकभा यम ्)
- 316 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ ेपसाधकभा यम ्)
(भा यम ्)
अ प च-
(भा यम ्)
वैधं श दानाम तपि तः यात ् । इ छाम च-पु न वभाषा दे शेषु वैधं श दानां तपि तः या द त,
(आ ेपबाधकभा यम ्)
कथम ्?॥
कं त ह॥
समाससं ाऽ भसंब यते- समास इ येषा सं ा वभाषा भवती त॥ त यथा-मे यः पशु वभा षतः
कं त ह?॥
आल ध यो नाल ध य इ त॥
- 317 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
(आ ेपबाधकभा यम ्)
कथम ्?॥
(आ ेपा भ ायभा यम ्)
ना प ू मः- ययमाला ा नो त॥
कं त ह?॥
(आ ेपाबाधकभा यम ्)
इ त॥
- 318 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
‘ ाचामवृ ात ् फन ् बहु लम
’ इ् त गालवा एव वा यु जीरन ्, ा ु चैव ह फन ् यात ् । त यथा
(आ ेपबाधकभा यम ्)
(भा यम ्)
श दानां तपि तः या द त, त च न स य त॥
(सू या यानम)्
(भा यम ्)
अ श यो वा पु नरयं योगः॥
कं कारणम ्?॥
- 319 -
पात जलमहाभा यम ्
‘ व दत वात ्’। यदनेन योगेन ा यते त याथ य व दत वात ् ॥ येऽ प येतां सं ां नारभ ते तेऽ प
वभाषे यु तेऽ न य वमग छि त। त यथा-‘मे यः पशु वभा षतो मे योऽन वाि वभा षतः’ इ त।
(अ ा त वभाषा करणम ्)
॥*॥ अ ा ते संशयाः॥ *॥
(भा यम ्)
उभय वे त॥
(भा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
(संदेहसाधकभा यम ्)
- 320 -
पात जलमहाभा यम ्
उभयश दः सवा दषु प यते। तयप चायजादे शैः यते। तेन वा न ये ा ते, अ य वाऽ ा ते,
उभय वे त॥
( स ा तभा यम ्)
(समाधानबाधकभा यम ्)
(समाधानसाधकभा यम ्)
मा भू देवम,् मा िज येवं भ व य त॥
कथम ्?॥
मा िज त नेदं यय हणम ् ॥
कं त ह?॥
ययाहार हणम ् ॥
व सं न व टानां याहारः?॥
मा श दा भृ त आ अयच चकारात ् ॥
(समाधानबाधकभा यम ्)
यद याहार हणम ् । ‘क त त ठि त।
‘अ ा प ा नो त।
(समाधानसाधकभा यम ्)
अत इ त वतते॥
- 321 -
पात जलमहाभा यम ्
(समाधानबाधकभा यम ्)
(समाधानसाधकभा यम ्)
॥*॥ ऊण ते वभाषा॥*॥
(भा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
(संदेहोपपादकभा यम ्)
( स ा तभा यम ्)
[अ ा ते]
(संदेहबाधकभा यम ्)
अ य क वम ्, अ य ङ वम ् ॥
(संदेहसाधकभा यम ्)
- 322 -
पात जलमहाभा यम ्
(समाधानभा यम ्)
(संदेहोपपादभा यम ्)
( स ा तभा यम ्)
अ ा ते॥
॥*॥ वभाषोपयमने॥*॥
(भा यम ्)
(संदेहा ेपभा यम ्)
(संदेहोपपादकभा यम ्)
( स ा तभा यम ्)
अ ा ते। ग धन इ त नवृ तम ् ॥
- 323 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
(संदेहा ेपभा यम ्)
(संदेहोपपादकभा यम ्)
( स ा तभा यम ्)
अ ा ते। वृ या दि व त नवृ तम ् ॥
(भा यम ्)
(संदेहोपपादकभा यम ्)
( स ा तभा यम ्)
- 324 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
(संदेहा ेपभा यम ्)
(संदेहोपपादकभा यम ्)
( स ा तभा यम ्)
(भा यम ्)
(संदेहा ेपभा यम ्)
(संदेहोपपादकभा यम ्)
( स ा तभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
- 325 -
पात जलमहाभा यम ्
(समाधानभा यम ्)
(समाधानबाधकभा यम ्)
(समाधानसाधकभा यम ्)
(भा यम ्)
(संदेहा ेपभा यम ्)
(संदेहोपपादकभा यम ्)
( स ा तभा यम ्)
- 326 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
(संदेहा ेपभा यम ्)
(संदेहोपपादकभा यम ्)
( स ा तभा यम ्)
(भा यम ्)
(संदेहा ेपभा यम ्)
(संदेहोपपादकभा यम ्)
( स ा तभा यम ्)
- 327 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
(संदेहा ेपभा यम ्)
(संदेहोपपादकभा यम ्)
( स ा तभा यम ्)
(भा यम ्)
(संदेहा ेपभा यम ्)
(संदेहोपपादकभा यम ्)
( स ा तभा यम ्)
अ ा ते। चा द भय ग इ त नवृ तम ् ॥
- 328 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
(संदेहा ेपभा यम ्)
(संदेहोपपादकभा यम ्)
( स ा तभा यम ्)
अ ा ते। यङ त नवृ तम ् ॥
( ा त वभाषा करणम ्)
॥ ा ते च॥
(भा यम ्)
उभय वे त॥
॥ वभाषा व लापे॥
भा यम ्
- 329 -
पात जलमहाभा यम ्
(संदेहापे पभा यम ्)
(संदेहोपपादकभा यम ्)
( स ा तभा यम ्)
(भा यम ्)
(संदेहाप ेपभा यम ्)
(संदेहोपपादकभा यम ्)
( स ा तभा यम ्)
- 330 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
(संदेहा ेपभा यम ्)
(संदेहोपपादकभा यम ्)
( स ा तभा यम ्)
ा ते। ‘अ तध ’ इ त ह वतते॥
(भा यम ्)
(संदेहा ेपभा यम ्)
(संदेहोपपादकभा यम ्)
( स ा तभा यम ्)
- 331 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
(संदेहा ेपभा यम ्)
(संदेहोपपादकभा यम ्)
( स ा तभा यम ्)
(भा यम ्)
इत उ तरं या वभाषा अनु म यामः, उभय ता ट याः। संशया तु भवि त- ा ते, अ ा ते,
उभय वे त॥
(भा यम ्)
- 332 -
पात जलमहाभा यम ्
(संदेहा ेपभा यम ्)
(संदेहोपपादकभा यम ्)
उभय वे त संदेहः॥
( स ा तभा यम ्)
वकारय त सै धवैः। अ ा ते-हर त भारं दे वद तः, हारय त भारं दे वद तम ्, हारय त भारं दे वद तेन।
(भा यम ्)
(संदेहा ेपभा यम ्)
(संदेहोपपादकभा यम ्)
( स ा तभा यम ्)
- 333 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
(संदेहा ेपभा यम ्)
(संदेहोपपादकभा यम ्)
( स ा तभा यम ्)
उभय । ा ते तावत-् शु शु वतु ः शुशु वु ः शि वयतु ः शि वयु ः। अ ा ते-शु शाव शु श वथ, श वाय
श व यथ॥
(संघु षोदाहरणभा यम ्)
संपू वा घु षेः-
- 334 -
पात जलमहाभा यम ्
(संदेहा ेपभा यम ्)
(संदेहोपपादकभा यम ्)
( स ा तभा यम ्)
उभय । ा ते तावत-सं
् घु टा र जु ः संघु षता र जु ः। अ ा ते-संघु टं वा यमाह संघु षतं वा यमाह॥
(आ वनोदाहरणभा यम ्)
आ पू वा वनेः-
(संदेहा ेपभा यम ्)
(संदेहोपपादकभा यम ्)
( स ा तभा यम ्)
दे वद त इ त॥
- 335 -
पात जलमहाभा यम ्
**************
- 336 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ ेपभा यम ्)
(भा यम ्)
क चा वशेषः?॥
(भा यम ्)
काययोः संभवोऽि त।
अ तु त ह वण य॥
- 337 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
सं ा यते॥ अथा प कथं च ल येत, केनासौ यणः थाने यात ् । अनेन यसौ यव था यते।
(भा यम ्)
यदयं वभि त वशेषै नदशं करो त-सं सारणा परः पू व भवती त, सं सारण य द घ भवती त, यङः
ायते- वा य य सं ा भवती त॥
( थमप ा युपगमभा यम ्)
अथ वा पु नर तु वा य यैव॥
(उ ता ेप मारणभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
नैष दोषः। यथा काका जातः काकः, येना जातः येनः। एवं सं सारणा जातं सं सारणम ् ।
त मा परः पू व भव त, त य द घ भवती त॥
(समाधाना तरभा यम ्)
- 338 -
पात जलमहाभा यम ्
अथवा य ते ह- वा येषु वा यैकदे शान ् यु जानाः, पदे षु च पदै कदे शान ् । वा येषु
ताव वा यैकदे शान ्- वश, प डीम ्, वश, तपणम ् इ त। पदे षु पदै कदे शान-दे् वद तो द तः,
स यभामा भामे त। एव महा प-सं सारण नवृ ता सं सारण नवृ त ये येत य वा य याथ
(समाधाना तरभा यम ्)
वचना व य त॥
अथवा पु नर तु वण य॥
(उ ता ेप मारणभा यम ्)
ननु चो तम-*वणसं
् ा चेि नवृ ि तः*इ त॥
(समाधानभा यम ्)
नैष दोषः। इतरेतरा यमा मेत चो दतम ् । सवाण चेतरे तरा या येक वेन प र ता न-* स ं तु
न यश द वा *इ त।
(समाधानबाधकभा यम ्)
- 339 -
पात जलमहाभा यम ्
(समाधानसाधकभा यम ्)
(समाधाना तरभा यम ्)
अथवा-इजा दयजा द वृ ि त चैव ह लोके ल यते। यजा यपदे शा तु इजा द नवृ ि तः स ता।
यु जते च पु नल का इ टम ् उ त म त। ते म यामहे
-अ य यणः थाने इम मकं यु जते इ त।
आ य तौ ट कतौ॥१।१।४५॥
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
- 340 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
अ ती याह॥
कः?॥
(आ ेपभा यम ्)
कौ पु न ट कतावा य तौ भवतः?॥
(समाधानभा यम ्)
आगमा व याह॥
कूट थैर वचा ल भवणभ वत यमनपायोपजन वका र भः। आगम च नामापू वः श दोपजनः॥
(इ टापि तभा यम ्)
- 341 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ ेपभा यम ्)
त कथम ् ।
(एकदे शसमाधानभा यम ्)
भव त- आ द र त। ते नेकारा दरादे शो भ व य त॥
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
ल य इ याह॥
कथम ्?।
(आ ेपभा यम ्)
( या ेपभा यम ्)
त को दोषः?॥
( या ेपसमाधानभा यम ्)
- 342 -
पात जलमहाभा यम ्
अ ग योदा त वं स येत॥
(समाधानभा यम ्)
नैष दोषः। पदोऽयं बहु ी हः। त वा य एवोदा त हणेनाकारो वशे यते-अकार उदा त
आ दर ये त॥
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
( स ाि तभा यम ्)
अथवा-य तावदयं सामा येनोपदे टु ं श नो त, त तावदु प दश त- कृ तम,् ततो वला याधधातु कम,्
ततः प चा दकारम ् । तेनायं वशेषेण श दा तरं समु दयंा तप यते। त यथा-ख दरबबु रयोः-
ख दरबबु रौ गौरका डौ सू मपण । ततः प चादाह-क कटवान ् ख दर- इ त। तेनाऽसौ वशे षेण
(समाधाना तरभा यम ्)
यि मं त यागमबु भव त॥
(भा यम ्)
- 343 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
परवचना यय आ दर तो वा न भ व य त॥
(भा यम ्)
परवचनाि स म त चेत ् । त न।
कं कारणम ्?॥
‘अपवाद वात ्’। अपवादोऽयं योगः॥ त यथा-‘ मदचो या परः’ इ येष योगः थानेयोग व य
ययपर व य चापवादः॥
पु न भयं सावकाशम ् ॥
यथा यात ् ।
(समाधानबाधकापवाद वसाधकभा यम ्)
- 344 -
पात जलमहाभा यम ्
भ व य त न पु नर त इ त?॥
ह स भवः- य पर च याद त च॥
(आ ेपभा यम ्)
त को दोषः?॥
(समाधानभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
य उभयवान ्-‘गापो टग ्’ इ त॥
(भा यम ्)
- 345 -
पात जलमहाभा यम ्
स मेतत ् ।
कथम ्?।
(भा यम ्)
भ व य त॥
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
अथ न म तक एव श दः॥
त कथम ्?।
ष य प न भवती त॥ आ य तौ ट कतौ॥४५॥
मदचोऽ या परः॥१।१।४६॥
(आ ेपभा यम ्)
- 346 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
चे त॥
(समाधानभा यम ्)
एतद प यु तम ् ॥
कथम ्?॥
कं त ह?॥
- 347 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
अ या पू व म जे म व त यः॥
कं योजनम ्?॥
(भा यम ्)
भिजम य चा या पू व म व त यः। भ जा मर चय इ त॥
(आ ेप मारणभा यम ्)
स त ह व त यः॥
(आ ेप नरासभा यम ्)
कं नपातनम ्?॥
- 348 -
पात जलमहाभा यम ्
( या ेपभा यम ्)
कथं वायं पू वा तः यात ्?॥ कथं वा परा दः? कथं वाऽभ तः?॥
(समाधानभा यम ्)
य य त इत वतते ततः पू वा तः। अथा द र त वतते ततः परा दः। अथोभयं नवृ तं
ततोऽभ तः॥
(भा यम ्)
क चा वशेषः?।
(३१३ दू षणवा त कम ् ॥
४ ॥)
(भा यम ्)
द घ वं न ा नो त॥ द घ॥
(नलोपोदाहरणभा यम ्)
( वरोदाहरणभा यम ्)
(ण वोदारहणभा यम ्)
- 349 -
पात जलमहाभा यम ्
(उदाहरण नरासभा यम ्)
(अनु वारोदाहरणभा यम ्)
ा नो त॥
(उदाहरणबाधकभा यम ्)
(उदाहरणा तरभा यम ्)
(शीभावोदाहरणभा यम ्)
शीभावो न ा नो त॥ शीभाव॥
(परा दप ा यु पगमभा यम ्)
(भा यम ्)
- 350 -
पात जलमहाभा यम ्
ि ण त’ इ त वृ ः ा नो त॥ वृ ॥
(औ वोदाहरणभा यम ्)
औ व॥
(द घ दाहरणभा यम ्)
न ा नो त॥
(उदाहरण नरासभा यम ्)
(उदाहरणा तरभा यम ्)
(नलोपोदाहरणभा यम ्)
(अनु वारोदाहरणभा यम ्)
- 351 -
पात जलमहाभा यम ्
ा नो त॥
(उदाहरण नरासभा यम ्)
(उदाहरणा तरभा यम ्)
(उदाहरणभा यम ्)
शीभावः ा नो त॥
(उदाहरण नरासभा यम ्)
(उदाहरणसाधकभा यम ्)
य त ह न द यते त य न ा नो त॥
क मात ्?
नु मा यव हत वा ॥
एवं त ह पू वा तः क र यते।
- 352 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
(उदाहरणभा यम ्)
(भा यम ्)
न वा एष दोषः।
कं कारणम ्?॥
‘ब हर गल ण वात ्’
‘अ स ं ब हर गम तर गे’॥
वगु वरे भू यान ् प रहारः-संघातभ तोऽसौ नो सहतेऽवयव येग ततां वह तु म त कृ वा वगु वरो
भ व य त॥ मदचोऽ या परः॥४३॥
------------------
- 353 -
पात जलमहाभा यम ्
एच इ वादे शे॥१।१।४७॥
(आ ेप भा यम ्)
(भा यम ्)
मा ाऽवण य, मा ेवण वणयोः। तयो वशासनेषु कदा चदवणः यात ् कदा च दवण वण । मा
(भा यम ्)
अि त योजनमेतत ् ॥
कं तह त॥
॥*॥ द घ स ग तु ॥*॥
- 354 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
द घाि वकः ा नु वि त॥
कं कारणम ्?।
(आ ेपबाधकभा यम ्)
(आ ेपसाधकभा यम ्)
वषयाथमेतत ् यात-एचो
् व स गे इ भवती त॥
(भा यम ्)
कं कारणम ् ॥
कं त ह?॥
( थम योजन या यानभा यम ्)
- 355 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
स मेतत ् ॥
कथम ्?॥
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
(समाधानबाधक यम ्)
(समाधानसाधकभा यम ्)
- 356 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
भव त॥ एच इ वादे शे॥४८॥
--------------------
ष ठ थानेयोगा॥१।१।४१॥
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
(भा यम ्)
- 357 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
अि त योजनमेतत ् ॥
कं तह त॥
(भा यम ्)
अवयवष ठयादय तु न स यि त॥
त को दोषः?॥
यादु पधामा य च॥
(भा यम ्)
कं कारणम ्?।
- 358 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ ेपभा यम ्)
कं व त यमेतत ्?॥
(समाधानभा यम ्)
न ह॥
(समाधाना तरभा यम ्)
क मदमयोगे त?॥
अ य तयोगा अयोगा॥
(समाधाना तरभा यम ्)
अथवा-योगवती योगा॥
का पु नय गवती?॥
य या बहवो योगाः॥
- 359 -
पात जलमहाभा यम ्
भू ि न ह मतु ब ् भव त॥
॥*॥ व श टा वा ष ठ थानेयोगा॥*॥
(भा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
(आ ेपबाधकभा यम ्)
भ व य त॥
कथम ्?॥
त यदै ष प ः-अ धकारः तयोगं त या नदशाथ इ त। तदा ह यदे वादः पु र तादवयवष यथम ्,
(आ ेपभा यम ्)
- 360 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ ेपबाधकभा यम ्)
( या यानभा यम ्)
त मा नाथ नयमेन॥
(उ ता ेप मारणभा यम ्)
ननु चो तम-एकशतं
् ष यथाः, याव तो वा सि त। ते सव ष ठयामु चा रतायां ा नु व ती त॥
(आ ेपबाधकभा यम ्)
(आ ेपसाधकभा यम ्)
श द या प श दे नान तरादयोऽ भसंब धाः। अ तेभू वती त संदेहः- थाने अन तरे समीपे इ त॥
(आ ेपबाधकभा यम ्)
इ त। थान इ त या या यामः॥
- 361 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
व त य च॥
कं योजनम ्?।
कं कृ तं भव त॥?
थानेऽ तरतमः॥१।१।५०॥
(आ ेपभा यम ्)
कमु दाहरणम?॥
्
(समाधानभा यम ्)
या द त॥
(समाधानबाधकभा यम ्)
(उदाहरण दशनकभा यम ्)
- 362 -
पात जलमहाभा यम ्
यथा या द त।
(उदाहरणबाधकभा यम ्)
(उदाहरणा तरभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
कं पु न तत?॥
्
भवतः॥
(आ ेपभा यम ्)
अथ तम हणं कमथम?॥
्
(समाधानभा यम ्)
- 363 -
पात जलमहाभा यम ्
‘झयो होऽ यतर याम ्’ इ य ‘सो मणः सो माणः’ इ त वतीयाः स ताः, ‘नादवतो नादव त’
टु भस त॥
(आ ेपभा यम ्)
(३२६ समाधानवा त कम ् ॥
१॥)
नयमाथम ् ॥*॥
(भा यम ्)
(काकुभा यम ्)
अि त योजनमेतत ्॥
कं तह त॥
(आ ेपभा यम ्)
- 364 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
कं चात ्?॥
भव तीतीहै व या - नेता ल वता नायको लावकः । चेता तोता चायकः तावक इ य न यात ् ।
भवती त॥
भव तीतीहै व यात ्- कता हता आ तारकः नपारक इ त। आ त रता नप रता कारको हारक इ य
स ं भवती त॥
- 365 -
पात जलमहाभा यम ्
था न नदशं स ं भव त।
कथम ्?॥
(आ ेपभा यम ्)
(आ ेपबाधकभा यम ्)
(आ ेपसाधकभा यम ्)
(आ ेपबाधकभा यम ्)
- 366 -
पात जलमहाभा यम ्
(इ टोपपि तभा यम ्)
तु यजातीय य नयमः॥
क च तु यजातीयः?॥
यथाजातीयकः योरेच ् ॥
एकारः॥
(अ न टापि तभा यम ्)
(अ न टापि तवारणभा यम ्)
रा य छा दसः। टानु व ध छ द स भव त॥
‘ऊदु पधाया गोहः’ आदे शतोऽ तरतम नवृ तौ स यामु पधा हणं कत यम ् ॥ कृ ततः
भव ती य तरेणोपधा हणं स ं भव त॥
- 367 -
पात जलमहाभा यम ्
‘रदा यां न ठातो नः पू व य च दः’ आदे शतोऽ तरतम नवृ तौ स यां तकार हणं कत यम ् ॥
---------
- 368 -
पात जलमहाभा यम ्
(अथ वत व ध व नराकरणम ्)
(आ ेपभा यम ्)
कं पु न रदं नवतकम-अ
् तरतमा अनेन नव य ते। आहोि वत ् तपादकम- ् अ येन
(भा यम ्)
क चा वशेष?॥
(भा यम ्)
(आ प
े बाधकभा यम ्)
मधु श द एवादे शो भ व य त॥
(आ ेपसाधकभा यम ्)
ष वं ा नो त॥
(आ ेपा तरभा यम ्)
- 369 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
नवृ त तप तौ नवृ ि तन स य त। सव सव ा नु वि त॥
(आ ेपता पय नभा यम ्)
(आ ेपता पयवणनभा यम ्)
कं त ह?।
इ टा यव था न क पेत। न सव सव े य ते ॥
( या ेपभा यम ्)
(भा यम ्)
- 370 -
पात जलमहाभा यम ्
॥*॥ उ तं वा॥*॥
कमु तम?॥
्
‘ष ठ न द ट य’ इ त ॥
(अ न ट नराकरणा धकरण ्)
(भा यम ्)
या म म त च व त यम ् ॥
कं योजनम ्?।
या मवचनम श यम ्॥
कं कारणम ्?।
- 371 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
कुतः?।
‘ वभाव स ा वदे व’। त यथा-समाजेषु समाशेषु समवायेषु चा यता म यु ते-नैव कृ शाः कृ शैः
( टा तबाधकभा यम ्)
( टा ता तरभा यम ्)
(३३३ दू षणवा त कम ् ॥
८ ॥)
- 372 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
य जन य त मे वर य त मे च त कालता ा नो त॥ य जन य त मे-इ टम ् उ तम ् ।
क त ह?॥
मा कः। योऽि त स भ व य त॥
क त ह?॥
(३३४ दू षणवा त कम ् ॥
९ ॥)
(भा यम ्)
- 373 -
पात जलमहाभा यम ्
(३३५ दू षणवा त कम ् ॥
१०॥)
(भा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
- 374 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ ेपबाधकभा यम ्)
नैष तकारः॥
क त ह?॥
दकारः॥
(आ ेपसाधकभा यम ्)
( तब द भू तं समाधानभा यम)्
(भा यम ्)
थाने ा नु वि त॥
कं कारणम ्?॥
- 375 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
न वा एष दोषः॥
कं कारणम ्?।
(भा यम ्)
कं कारणम ्?॥
(भा यम ्)
न वा एष दोषः॥
- 376 -
पात जलमहाभा यम ्
कं कारणम ्?॥
(समाधाना तरभा यम ्)
(भा यम ्)
उभौ सं यु यावहै’ इ त। एव महा प-‘तवा य तरतमा कृ तनाि त, ममा य तरतम आदे शो नाि त,
अ तु नौ सं योगः’ इ त॥
(समाधानबाधकभा यम ्)
त कं कृ तः सं योगः?॥
(समाधानसाधकभा यम ्)
- 377 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
कं कारणम ्?॥
(भा यम ्)
स मेतत ् ॥
कथम ्?॥
-----------
(आ ेपभा यम ्)
(भा यम ्)
- 378 -
पात जलमहाभा यम ्
क चा वशेषः?॥
(भा यम ्)
के पु न दा तादयः?॥
अ तु त यु ः थाने अण ् चानण ् च
, अण ् तु रपर इ त॥
य उः थानेऽ ण ् स रपर इ त चे गु णवृ योरवण या तपि तः। कता हता वाषग यः॥
( वतीयप वा दभा यम ्)
पु न रकारोकारौ॥
( थमप वा दभा यम ्)
- 379 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
जायते स दोषः॥
कथम ्?॥
(समाधानबाधकभा यम ्)
य य प- अणोऽ प त न द य ते। न तु ा नु वि त॥
कं कारणम ्?।
(समाधानसाधकभा यम ्)
कुतो नु ख वेतत-् वयोः प रभाषयोः सावकाशयोः समवि थतयोः ‘ थानेऽ तरतम’ इ त ‘उरण ्
इ त?॥
अतः कम ्?॥
(आ ेपभा यम ्)
- 380 -
पात जलमहाभा यम ्
‘उदो यपू व य’ इ त।
(भा यम ्)
स मेतत ् ॥
कथम ्?॥
(आ ेपभा यम ्)
कं व त यमेतत ्?।
(समाधानभा यम ्)
न ह॥
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
कथम ्?॥
- 381 -
पात जलमहाभा यम ्
वतीयं थान हणं कृ तमनु वतते. त ैवम भसंब धः क र यते- ‘उः थाने अण ् थान इ त। उः
(अ हण योजना धकरणम ्)
(आ ेपभा यम ्)
( या ेपभा यम ्)
( या ेपभा यम ्)
य उः थाने भव त॥
क च उः थाने भव त?॥
आदे शः॥
(भा यम ्)
के पु ना र र वधयः?॥
अकङ-सौधात कः अक ॥
- 382 -
पात जलमहाभा यम ्
आन -होतापोतारौ। आन ।
अन -कता हता। अन ।
र -मा ीय त प ीय त। र ॥
र - यते यते। र ॥
(भा यम ्)
उदा ता दषु च॥
कम ्?॥
कृ तं तम ् । कृ तम ् तम ् । नॄपा
ः ह॥ त माद हणं कत यम ् ॥
(भा यम ्)
कं पु नः कारणं न स य त?॥
कं त ह?।
- 383 -
पात जलमहाभा यम ्
उ चा य य च॥
(भा यम ्)
भु य ते॥
(भा यम ्)
( या या तरे दू षणभा यम ्)
- 384 -
पात जलमहाभा यम ्
(समाधानभा यम ्)
उभयं न व त यम ् ॥
कथम ् ?॥
पु ः दे वद तायाः पु इ त॥
(आ ेपभा यम ्)
(आ ेपसाधकभा यम ्)
का प स ः?
(आ ेपबाधकभा यम ्)
अ व रपर वम ् ॥
(आ ेपबाधकभा यम ्)
(आ ेपसाधकभा यम ्)
(आ ेपबाधकभा यम ्)
(आ ेपसाधकभा यम ्)
- 385 -
पात जलमहाभा यम ्
एवं त ह-
( भा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
( या ेपभा यम ्)
( या ेपसमाधानभा यम ्)
य य त इ त वतते ,ततः पू वा तः। अथा द र त वतते ,ततः परा दः। अथोभयं नवृ तम ् ,
ततोऽभ तः॥
(भा यम ्)
क चा वशेषः?॥
अभ तप े दू षणवा त कम ्
- 386 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
कं पु नः कारणं रे फवकारा यां धातु वशे यते ,न पु नः पदं वशे येत-रे फवकारा त य पद ये त?।
(ल वोदाहरणभा यम ्)
(दोषबाधकभा यम ्)
(दोषसाधकभा यम ्)
एवम प वज ग यत इ य ा प ा नो त॥
(दोषबाधकभा यम ्)
- 387 -
पात जलमहाभा यम ्
(य वरोदाहरणभा यम ्)
य वर-य वर च न स य त। गीयते वयमेव ,पू यते वयमेव। ’अचः कतृ य क ‘इ येष वरो
(दोषो ारभा यम ्)
(अ य त वरोदाहरणभा यम ्)
अ य त वर-अ य त वर च न स य त। मा ह म ते पप ः। मा ह म ते बभ ः।
यव हत वात ् ॥
(दोषो ारभा यम ्)
(हला दःशेषोदाहरणभा यम ्)
हला दशेष-हला दशेष च न स य त। ववृ ते ववृ धे। अ यास येत हला दशेषो न ा नो त।
हला दशेष॥
( वसजनीय तषेधोदाहरणभा यम ्)
( यया यव थोदाहरणभा यम ्)
- 388 -
पात जलमहाभा यम ्
यव था न क पते ॥
(पू वा तप ा यु पगमभा यम ्)
एवं त ह पू वा तः क र यते।
गीषु पू षु ॥
(इतरप ऽे पलाघवाभावभा यम ्)
( वसजनीय तषेधोदाहरणभा यम ्)
वसजनीय तषेधः- वसजनीय य च तषेधो व त यः। नाकु टः। नाप यः। ’खरवसानयो वसजनीय ‘
इ त वसजनीयः ा नो त॥
(इतरप ेऽ प लाधवाभावभा यम ्)
( वसजनीय तषेधः)
(य वरोदाहरणभा यम ्)
- 389 -
पात जलमहाभा यम ्
य वरः-य वर च न स य त। गीयते वयमेव ,पू यते वयमेव ’अचः कतृ य क ‘इ येष वरो न
ा नो त॥
(परा दप ा यु पगमभा यम ्)
अथवा- पु नर तु परा दः
च॥*॥
(भा यम ्)
य द परा दः। अकारलोपः तषे यः कता हता। अतो लोप आधधातु के इ यकारलोपः ा नो त॥
(औ वोदाहरणभा यम ्)
- 390 -
पात जलमहाभा यम ्
(दोषो ारभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
य त ह न द यते त य क मा न भव त?॥
(समाधानभा यम ्)
रे फेण यव हत वात ् ॥ औ व॥
(उदाहरणभा यम ्)
(उदाहरणभा यम ्)
इत व वं न ा नो त।
(उदाहरणभा यम ्)
(उदाहरणभा यम ्)
अ यासलोप॥
(उदाहरणभा यम ्)
- 391 -
पात जलमहाभा यम ्
अ य त वरः-अ य त वर च न स य त- मा ह म ते पप ः मा ह म ते बभ ः।
)उदाहरणभा यम ्(
न ा नो त॥
(उदाहरणभा यम ्)
अलोऽ य य ॥१।१।५२॥
(आ ेपभा यम ्)
(भा यम ्)
कं चातः?॥
त को दोषः?।
- 392 -
पात जलमहाभा यम ्
(आदे श वशेषण वप े आ प
े भा यम ्)
त को दोषः?॥
वा य या प पद या य य य स येत॥
कथम ्?॥
(आ ेपभा यम ्)
(भा यम ्)
- 393 -
पात जलमहाभा यम ्
(समाधानसाधकवाि तक वतीयख डम ्)
इतरथा य न ट स गः॥*॥
(भा यम ्)
(भा यम ्)
योगशेषे च
कम ्?
ङ च॥१।१।५३॥
(आ ेपभा यम ्)
(३५७ समाधानवा त कम ् ॥
१॥)
- 394 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
कोऽवकाशः?।
(समाधानबाधकभा यम ्)
सवादे शो भ व य त ,न पु नर य य या द त॥
(समाधानसाधकभा यम ्)
एवं त यतदे व ापय त-न तातङ य य थाने भवती त। यदे तं ङतं करो त। इतरथा ह लोट
आदे ः पर य॥१।१।५४॥
(प रभाषासू म ् ।१९।१।७।आ.१०॥)
(भा यम ्)
- 395 -
पात जलमहाभा यम ्
अनेकाि श सव य॥१।१।५५॥
(आ प
े भा यम ्)
श सव ये त कमु दाहरणम?।
्
( योजनभा यम ्)
( योजनबाधकभा यम ्)
( योजना तरभा यम ्)
( योजनबाधक मारणभा यम ्)
( योजना तरभा यम ्)
- 396 -
पात जलमहाभा यम ्
( योजनबाधक मारणभा यम ्)
( योजनसाधकभा यम ्)
अ य यि छ करणे योजनम ् ॥
कम ्?॥
वशेषणाथः शकारः॥
व वशेषणाथनाथः?॥
(वचनवैय य पपादनभाय म ्)
श सव ये त श यमकतु म ् ॥
कथम ्?।
अस या म सं ायां लोपो न यात ् । अस त लोपे अनेकाल। ् यदा अनेकाल ् ,तदा सवादे शः। यदा
- 397 -
पात जलमहाभा यम ्
अनेकाल ् ॥५५॥
- 398 -
पात जलमहाभा यम ्
(अ तदे श करणम ्)
(आ ेपभा यम ्)
व करणं कमथम?॥
्
(समाधानभा यम ्)
त को दोषः?।
‘आङो यमहनः’ आ मने पदं भवती त वघेरेव या ह तेन यात ् ॥ व करणे पु नः यमाणे न दोषो
(आ ेपभा यम ्)
( या ेपभा यम ्)
यः थाने भव त॥
क च थाने भव त?॥
आदे शः॥
- 399 -
पात जलमहाभा यम ्
(समाधानभा यम ्)
इदं तह योजनम-आदे
् शमा ं था नव यथा यात ् ॥ एकदे श वकृ त योपसं यानं
चोद य य त, त न व त यं भव त॥
(आ ेपभा यम ्)
( व ध हण योजनभा यम ्)
( व ध हण योजन नरासभा यम ्)
कां च ाधा येन वभि तमा यि त त ा तप दकाथ न द टे यां यां वभि तमा यतु ं
बु पजायते सा सा आ यत या॥
( व ध हण योजना तरभा यम ्)
इदं त ह योजनम-उ
् तरपदलोपो यथा व ायेत-अलमा यते अला यः, अला यो व धः
तषेधो न यात ् ।
कं योजनम ् ?॥
द य सी ये त वला दल ण इण ् मा भू द त॥
- 400 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ ेपभा यम ्)
(भा यम ्)
त को दोषः?॥
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
- 401 -
पात जलमहाभा यम ्
अ ती याह॥
कः?
एवं त याचाय वृ ि त ापय त- था नवदादे शो भवती त। यदयं ‘यु मद मदोरनादे श’ॆ इ यादे शे
तषेधं शाि त॥
कथं कृ वा ापकम?।
्
इदं त ह योजनम-अनि
् वधा व त तषेधं व यामी त। इह मा भू त-् यौः प थाः स इ त॥
योगेन॥
- 402 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
सी य॥
कं कारणम ्?॥
(वैय यसाधकभा यम ्)
स यम ् । एवमथः न तु ा नो त॥
कं कारणम ्?।
(भा यम ्)
तद त द यते॥
- 403 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ ेपवा त का दशेषभा यम ्)
॥*॥ स या ये व ध र टः॥*॥
(भा यम ्)
(उ ताशयान भ भा यम ्)
कमतो य स त भ वत यम ्?॥
(भा यम ्)
तषेध तु ा नो त॥
कं कारणम ्?॥
(३६२ स ाि तसमाधानवा त कम ् ॥
४॥)
- 404 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
न वा एष दोषः॥
कं कारणम ्?॥
कं त ह।
(आ ेपोपसंहारभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
क चा वशेषः?॥
(भा यम ्)
- 405 -
पात जलमहाभा यम ्
( वतीयप ा गीकारभा यम ्)
(भा यम ्)
सु प-वृ
् ाय ल ाय, था नव ावा सु सं ा, वा यं च यञा द वं, त तषेधः ा नो त।
सुप ्॥
त तषेधः ा नो त॥ त ॥
तषेधः ा नो त॥
(तट था ेपभा यम ्)
कं पु नर यायः?॥
(समाधानभा यम ्)
- 406 -
पात जलमहाभा यम ्
गु भव त। तद प कत यं भव त॥
( थमप ा यु पगमभा यम ्)
(उ ता ेप मारणभा यम ्)
(आ ेप नराकरणभा यम ्)
नैष दोषः। ‘करोतौ तपर नदशात ् स म’।् प बरद तः। वधक इ त नायं वु ल ् ॥ अ योऽयमकश दः
(भा यम ्)
कं योजनम ्?॥
- 407 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
वा छ ने वैव भव त, ना वो न गदभ इ त॥
(भा यम ्)
(ऋ य तरसंवादभा यम ्)
(भा यम ्)
- 408 -
पात जलमहाभा यम ्
॥*अनादे श वा ॥*॥
(भा यम ्)
॥*॥ पा य वा च॥*॥
(भा यम ्)
अ य ख वप पं पचती त, अ य पचि व त॥
(आ ेप नराकरणभा यम ्)
कथम ्?॥
(आ ेपसाधकभा यम ् ॥१०॥)
(भा यम ्)
आदे शः था नव द त चेत ् । त न॥
कं कारणम ्?।
(आ ेपबाधकभा यम ्)
- 409 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
(आ ेपबाधकभा यम ्)
क च साधीयः?।
( स ाि तसमाधानभा यम ्)
(भा यम ्)
कं कारणम ्?।
- 410 -
पात जलमहाभा यम ्
न येषु श दे षु नोपप यते- य सतो नाम वनाशः यात ्, असतो वा ादु भाव इ त॥
(भा यम ्)
स मेतत ् ।
कथम ्?।
यथा लौ ककवै दकेषु कृ ता तेषु अभू तपू वऽ प थानश द योगो वतते। लोके ताव-‘उपा याय य
(भा यम ्)
काया, बु ः- सा वप रण यते ॥
( योगा स भा यम ्)
( योगसाधकभा यम ्)
- 411 -
पात जलमहाभा यम ्
(समाधाना तरबाधकभा यम ्)
(उपपि त नभा यम ्)
(समाधाना तरबाधकभा यम ्)
(समाधाना तरसाधकभा यम ्)
कथम ्?॥
- 412 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
कं कारणम ्?॥
था नव वात ् ॥
(आ ेपबाधकभा यम ्)
॥*॥ उ तं वा ॥*॥
(भा यम ्)
कमु तम?।
्
(भा यम ्)
(भा यम ्)
- 413 -
पात जलमहाभा यम ्
स मेतत ् ॥
कथम ्?
ष ठ न द ट यादे शः था नव द त व त यम ् ॥
(आ ेपभा यम ्)
त त ह ष ठ न द ट हणं कत यम ् ॥
(समाधानभा यम ्)
न कत यम ् । कृ तमनु वतते॥
व कृ तम?।
्
‘ष ठ थानेयोगा’ इ त॥
अथवा – आचाय वृ ि त ापय त नापवादे उ सगकृ तं भवती त। यदयं य नाद न ् कांि चि छतः
(भा यम ्)
त यैत य ल ण य दोषः- तयादे श उभय तषेधो व त यः। उभये दे वमनु याः। तयपो
(आ ेप नराकरण स ाि तभा यम ्)
- 414 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ ेप नराकरण स ाि तभा यम ्)
(आ प
े बाधकभा यम ्)
मा भूदेवम ् । मा च इ येवं भ व य त॥
कथम ्?॥
मा िज त नेदं यय हणम ् ॥
कं त ह॥
याहार हणम ् ॥
व सि न व टानां याहारः?॥
मा श दा भृ त आ अयच चकारात ् ॥
(आ ेपसाधकभा यम ्)
यद याहार हणम ्, ‘क त त ठि त’ अ ा प ा नो त॥
(आ ेपबाधकभा यम ्)
अ त इ त वतते॥
(आ ेपबाधकभा यम ्)
- 415 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
इ त गु णः ा नो त॥
(आ ेप नरासभा यम ्)
(भा यम ्)
या हणेऽद घ आदे शो न था नव द त व त यम ् ॥
कं योजनम ् ॥
(आ ेपबाधकभा यम ्)
ननु च द घा द यु यते॥
(आ ेपसाधकलाघवभा यम ्)
त न व त यं भव त॥
(तट था ेपभा यम ्)
कं पु नर यायः?॥
(तट था ेपसमाधानभा यम ्)
- 416 -
पात जलमहाभा यम ्
या न भव त॥
(आ ेपभा यम ्)
क मा न भव त?॥
(समाधानभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
त त ह व त यम ् ॥
(समाधानभा यम ्)
न व त यम ् ॥
ि ल ट नदशाि स म ् ॥ ि ल ट नदशोऽयम-ङ
् ई ईकारा तात ्, आ आप ् आकारा ता द त॥
(भा यम ्)
- 417 -
पात जलमहाभा यम ्
आहे ताव न व त यः। आचाय वृ ि त ापय त-नाहे र भवती त। यदयम ्- ‘आह थः’ इ त
( ापकबाधकभा यम ्)
कम ्?॥
( ापकसमाधानभा यम ्)
( वंशेऽ या ेप नराकरणभा यम ्)
सकार ता द त॥
(भा यम ्)
ा नु तः॥
(आ ेप नराकरणभा यम ्)
- 418 -
पात जलमहाभा यम ्
॥*॥ इ व ध च॥*॥
(आ ेप नराकरणभा यम ्)
( या ेपभा यम ्)
एवम यु पदे शव ावो व त यः। यथैव ह नपातन वरः कृ त वरं बाधते, एवं यय वरम प
बाधेतआव धषी टे त॥
(आ ेपप रहारभा यम ्)
नैष दोषः। आधधातु क याः सामा येन भवि त, अनवि थतेषु ययेषु । त ाध धातु कसामा ये
(भा यम ्)
ा नु तः॥
(आ ेपप रहारभा यम ्)
- 419 -
पात जलमहाभा यम ्
ई ईकारा त य चे त॥
(भा यम ्)
एषां लोडादे शे तषेधो व त यः॥ श टात ् हतात ् । भ तात ् । कु तात ् । तात ् । लोडादे शे कृ ते शाभावे
(आ ेपप रहारभा यम ्)
पर व लोडादे शः॥
(आ ेपभा यम ्)
(आ ेपबाधकभा यम ्)
(भा यम ्)
(आ ेप नराकरणभा यम ्)
- 420 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
(भा यम ्)
आि वधौ च त य तषेधो व त यः। ‘चत ि त ठि त’, चतसृ भावे कृ ते ‘चतु रमनडु होरामु दा तः’
इ याम ् ा नो त॥
(आ ेपभा यम ्)
नैष दोषः। इद मह सं धायम ्- चतसृ भावः यताम,् ‘चतु रमनडु होरामु दा तः’ इ या म त। कम
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
- 421 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
वरे च व वादे शे तषेधो व त यः॥ वदु षः प य॥ ‘शतु रनु मो न यजाद’ अ तोदा ता द येष वरः
ा नो त॥
(आ ेप नराकरणभा यम ्)
कं त ह?॥
व सि न व टानां याहारः?॥
उकारा भृ या नु मो मकारात ् ॥
(अ न टापि तभा यम ्)
(अ न टापि तवारणभा यम ्)
कं त ह?॥
- 422 -
पात जलमहाभा यम ्
शतैव वशे यते शता योऽनु क इ त॥ अव यं चैतदे वं व ेयम ् । आगम हणे ह सतीह स येत-
मु चता मु चत इ त॥
(भा यम ्)
वभाषा पू व वं ा नो त॥
(समाधान नरासभा यम ्)
एवम प ‘हे च गो अ म ्’ अ ा नो त॥
ण वम ्- च गु ः च गू च गवः। ‘गोतो णत ्’ इ त ण वं ा नो त॥
आ वम ्। च गु ं प य, शबलगु ं प य। ‘आ गोतः-’ इ या वं ा नो त॥
(आ ेपभा यम ्)
- 423 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
(आ ेप नराकरणभा यम ्)
॥*॥ उ तं वा॥*॥
कमु तम?।
्
--------------------
(अ पद योजना धकरणम ्)
(आ ेपभा यम ्)
अच इ त कमथम ्?॥
( योजनदशनभा यम ्)
तु क् ा नो त। अच इ त वचना न भव त॥
- 424 -
पात जलमहाभा यम ्
(दोषवारणभा यम ्)
अ तर ग वा तु क् ा नो त॥
( वताय योजनोपपादनभा यम ्)
यणादे शो न ा नो त। अच इ त वचना व त॥
(दोषवारणभा यम ्)
इदं त ह योजनम-अ
् ा टाम ् । सचो लोपः पर न म तकः। त य था नव ावात ् ‘षढोः कः
स’ इ त क वं ा नो त। अच इ त वचना न भव त॥
(अखि डत योजनभा यम ्)
इदं तह योजनम-आग
् य, अ भग य। अनु ना सकलोपः पर न म तकः, त य
था नव ावा व ये त तु न ा नो त॥ अच इत वचना व त॥
(आ ेपभा यम ्)
- 425 -
पात जलमहाभा यम ्
( योजनभा यम ्)
( थम योजनोपपादनभा यम ्)
( थम योजन नराकरणभा यम ्)
नैतदि त योजनम ् । वा यम व वं भ व य त॥
( वतीय योजनोपपादनभा यम ्)
इदं त ह योजनम-वै
् या प यः॥
( योजनबाधका ेपभा यम ्)
( योजनसाधकभा यम ्)
- 426 -
पात जलमहाभा यम ्
अि त य य पु नल पवचने योजनम ् ॥
कम ्?॥
इदं चा यु दाहरणम-आद
् ये आवे ये। इकार यैकारोनपर न म तकः। त य था नव ावा
--------------
(आ ेपभा यम ्)
अथ पू व वधा व त कमथम?॥
्
(समाधानभा यम ्)
( थम योजनोपपादनभा यम ्)
पू व वधा व त वचना न भव त॥
( योजन नराकरणभा यम ्)
- 427 -
पात जलमहाभा यम ्
( योजनसाधकभा यम ्)
( वतीय योजनोपपादनभा यम ्)
इदं त ह योजनम-बा
् वीयाः, माधवीयाः। वा तादे शः पर न म तकः, त य था नव ावा
( योजन नराकरणभा यम ्)
ा नो त। पू व वधा व त वचना व त॥
(इ त पू व व ध हण योजन न पणम ्)
-----------
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
- 428 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ ेपभा यम ्)
( योजनो ेशभा यम ्)
( थम योजनोपपादनभा यम ्)
था नव ावा न भव त॥
( वतीय योजनोपपादनभा यम ्)
भव त॥
(उ ता योजन नराकरणभा यम ्)
काि च ाधा येन वभि तमा यि त। त ा तप दकाथ न द टे यां यां वभि तमा यतु ं
( व ध हण योजना तरभा यम ्)
- 429 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
अि त योजनमेतत ् ॥
कं तह त॥
( व वधौ था नव ाव न पणम ्)
(भा यम ्)
कं योजनम ्?॥
(आ ेपभा यम ्)
( योजनो ेशभा यम ्)
आयन ्, आसन ् । घ वि त, कृ वि त। द य , म व । च तु ः, च ु ः॥
( थम योजनोपपादनभा यम ्)
ा नो त। था नव ावा भव त॥
( वतीय योजनोपपादनभा यम ्)
- 430 -
पात जलमहाभा यम ्
(तृतीय योजनोपपादनभा यम ्)
(अ न टापि तभा यम ्)
वा या म य ा व य था नव ावा द घ वं न ा नो त॥
ा नो त॥
(अ न टापि तवारणभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
त त ह व त यम-अपर
् वधा व त॥
(समाधानभा यम ्)
न व त यम ् । पू व वधा व येव स म ् ॥
कथम ्?॥
- 431 -
पात जलमहाभा यम ्
कं त ह?॥
न म तात ्’ इ त॥
(आ ेपभा यम ्)
कं पु न तत?॥
्
प या मृ ये त॥
(समाधानभा यम ्)
(समाधानबाधकभा यम ्)
(समाधानसाधकभा यम ्)
(प ा तरा यु पगमभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
(इ येकदे शभा यम ्)
(अथ स ाि तभा यम ्)
- 432 -
पात जलमहाभा यम ्
भ व य त॥
-----------------
(आ ेपभा यम ्)
( योजन लोकभा यम ्)
(उपपादानभा यम ्)
था नव ावा न भव त।
- 433 -
पात जलमहाभा यम ्
( योजन नराकरणभा यम ्)
( योजना तरभा यम ्)
इदं त ह योजनम-या
् यते वा यते। णलोपे कृ ते’- यजाद नां क त’ सं सारणं ा नो त॥
था नव ावा न भव त॥
( योजन नराकरणभा यम ्)
यव हत वात ् । था नव ावा व त॥
(आ ेपभा यम ्)
(आ ेप नराकरणभा यम ्)
न य वा परयणादे शे कृ ते पू व य न ा नो त। था नव ावा व त॥
- 434 -
पात जलमहाभा यम ्
अनेना प स ः वरः॥
कथम ्?।
( या याभा यम ्)
( या याभा यम ्)
( या याभा यम ्)
- 435 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
‘अ स ं ब हर गल णम तर ल णे’ इ यनेन स य त॥
(इ टानुपपि तभा यम ्)
ईकारयणा यव हत वा न ा नो त॥
(इ टोपपि तभा यम ्)
(अ स प रभाषावा दभा यम ्)
( था नव ाववा दभा यम ्)
(अ स प रभाषावा दभा यम ्)
सा चा येषा लोकतः स ा।
- 436 -
पात जलमहाभा यम ्
कथम ्?॥
ताव करो त, ततः सु दाम,् ततः संबि धनाम ् ॥ ा तप दकं चा यु प द टं सामा यभू तेऽथ वतते।
( योजनोपपादकभा यम ्)
भव त॥
( वतीय योजनोपपादनभा यम ्)
बहु ख वक इ त ‘‘आपोऽ यतर याम ्’’ इ त व वे कृ ते ‘‘ वा तेऽ या पूव म ्’’ इ येष वरः
ा नो त॥ था नव ावा न भव त॥
--------------
( था नव ाव ा ता न ट नराकरणम ्)
(आ ेपभा यम ्)
- 437 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
कं व त यमेतत ्?॥
न ह ।
अच इ त प चमी। अचः पू व य॥
(आ ेपभा यम ्)
(आ ेपबाधकभा यम ्)
कथम ्?॥
कं त य य कत यम?॥
्
त था नब व त। कु तः पू व य? आदे शा द त।
- 438 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
इ तलोपः ा नो त॥
(भा यम ्)
(भा यम ्)
(समाधानसाधकभा यम ्)
अ स वचनाि स म त चेत ् । त न॥
- 439 -
पात जलमहाभा यम ्
कं कारणम ्?॥
(भा यम ्)
व व र यस वम ् ॥
॥*॥ उ तं वा॥*॥
कमु तम?्
था नव वचनानथ यं शा ाऽ स वात ् इ त॥
(समाधानबाधकभा यम ्)
(समाधानसाधकभा यम ्)
- 440 -
पात जलमहाभा यम ्
ह॥*॥
(भा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
(भा यम ्)
क चा वशेषः?॥
(भा यम ्)
(उदाहरणभा यम ्)
- 441 -
पात जलमहाभा यम ्
(उदाहरणभा यम ्)
ग त नघात-य लु नी य । य पु नी य ॥
( वतीयप ा गीकारभा यम ्)
अ तु त ह पू वमा य॥
(भा यम ्)
कं पु नः कारणं न स य त ?॥
॥*॥ गु सं ा च॥*॥
(भा यम ्)
- 442 -
पात जलमहाभा यम ्
वधेया॥
(भा यम ्)
न वा एष दोषः॥
कं कारणम ्?।
कं त ह?॥
पू व पर व धः संयोगः॥
(एकादे शे था नव ावसाधनम ्)
(भा यम ्)
एकादे श योपसं यानं कत यम ् । ायसौ, गौमतौ, चातुरौ, आनडु हौ, पादे , उदवाहे । एकादे शे कृ ते
( या ेपभा यम ्)
कं पु नः कारणं न स यि त?॥
( या ेपबाधकवा त कम ्)
- 443 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
(भा यम ्)
‘अ ययन न म तं वसामः’ इ त॥
-----------------------
(आ ेपभा यम ्)
अथ हलचोरादे शः था नव भव त, उताहो न।
(भा यम ्)
- 444 -
पात जलमहाभा यम ्
क चा वशेषः?॥
(भा यम ्)
(भा यम ्)
(भा यम ्)
(भा यम ्)
- 445 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
य लोपे य णय ङु वङो न स यि त। चे यः, ने यः, चे यः, चे यः, लोलु वः, पोपु वः। अची त,
य णय ङु वङो न स यि त॥
(प ा तरा यणभा यम ्)
अ तु त ह न था नवत ् ॥
(भा यम ्)
(आ ेपबाधकभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
(भा यम ्)
क चा वशेषः?॥
(भा यम ्)
- 446 -
पात जलमहाभा यम ्
इ त लु तो न ा नो त॥
(भा यम ्)
(भा यम ्)
सलोपे लु व त यः। अदु ध, अदु धाः। ‘लु वा दु ह दह लहगु हामा मनेपदे द ये’ इ त॥
ह तेघ वं व त यम ् । नि त न तु अ नन ् ॥
( थमप ा यणभा यम ्)
अ तु त या ीयमाणायां कृ ता व त॥
- 447 -
पात जलमहाभा यम ्
जि ध यप ् त क त’ इ त अदो जि धभावः ा नो त॥
(भा यम ्)
(भा यम ्)
(भा यम ्)
द घ यलोप य तषेधो व त यः। सौय नाम हमवतः ृ गे, त वान ् सौय हमवा न त। सौ
इ ना ये द घ वे कृ ते ई त यलोपः ा नो त॥
- 448 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
इत तषेधः ा नो त॥
(आ ेपबाधकभा यम ्)
कृ ता व त॥
(आ ेप मारणभा यम ्)
(आ ेप नराकरणभा यम ्)
- 449 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
( स ा येकदे शसमाधानभा यम ्)
(पू व प या ेपसाधकभा यम ्)
( स ा तेकदे शभा यम ्)
(पू व प या ेपसाधकभा यम ्)
- 450 -
पात जलमहाभा यम ्
( स ा येकदे श नभा यम ्)
ष डक चाऽ प स ो भव त॥
( स ा येकदे शन आ ेपभा यम ्)
वा चक तु न स य त॥
(तट थभा यम ्)
अ तु त ह कमसाधनः॥
( स ा येकदे शभा यम ्)
य द कमसाधनः, ष डको न स य त॥
(तट थभा यम ्)
अ तु त ह भावसाधनः॥
( स ा येकदे शभा यम ्)
वा चको न स य त॥
(तट थभा यम ्)
- 451 -
पात जलमहाभा यम ्
( स ाि तभा यम ्)
कत योऽ य नः॥
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
उभयत आ यणे ना ता दव द त॥
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
कथं त ह?॥
(समाधाना तरभा यम ्)
कम ्?॥
भसं ा नाम॥
--------------------
- 452 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ ेपभा यम ्)
अवणालोपप व धं त था नव यात ् ॥
(समाधानभा यम ्)
कथं त ह?॥
वरे अयलोप व धं ती त॥
क मदमयलोप व धं ती त?॥
अवणलोप व धं त, यलोप व धं च ती त॥
(समाधाना तरभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
क डू यतेर ययः –क डू र त॥
(समाधानबाधकभा यम ्)
नैतदि त। वौ लु तं न था नवत ् ॥
(समाधाना तरभा यम ्)
- 453 -
पात जलमहाभा यम ्
(बाधकभा यम ्)
(समाधाना तरभा यम ्)
(बाधकभा यम ्)
नैतदि त। पू व ा स े न था नवत ् ॥
( योजनभा यम ्)
(बाधकभा यम ्)
(समाधाना तरभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
( वरोदाहरणोपपादनभा यम ्)
वर-आक षकः। िजह षकः॥ यो य य आदे शः था नवदे वासौ भव त- प चार यो दशार यः॥
वर॥
- 454 -
पात जलमहाभा यम ्
(द घ दाहरणोपपादनभा यम ्)
(यलोपोदाहरणोपपादनभा यम ्)
वा वोर व व र त॥ यलोप॥
(आ ेपभा यम ्)
त त ह व त यम ् ॥
(समाधानभा यम ्)
न था नव द त॥
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
- 455 -
पात जलमहाभा यम ्
(ि व हणोदाहरण करणम ्)
(आ ेपभा यम ्)
वौ कमु दाहरणम?।
्
(समाधानभा यम ्)
क डू यतेर ययः-क डू र त॥
(समाधानबाधकभा यम ्)
(समाधाना तरभा यम ्)
(बाधकभा यम ्)
नैतदि त। द घ व धं त न था नवत ् ॥
(समाधाना तरभा यम ्)
(बाधकभा यम ्)
(समाधाना तरभा यम ्)
लु तं न था नव द त भव त॥
- 456 -
पात जलमहाभा यम ्
(समाधानबाधकभा यम ्)
एवम प न स य त।
कथम ्?॥
(समाधानबाधकभा यम ्)
कथं त ह वौ व धं त न था नव द त॥
(इ त ि व हणोदाहरण न पणम ्)
-------------------
(आ ेपभा यम ्)
लु क कमु दाहरणम?॥
्
(समाधानभा यम ्)
ब बं, बदरम ् ॥
(समाधानबाधकभा यम ्)
(समाधाना तरभा यम ्)
इदं त ह-आमलकम ् ॥
(समाधानबाधकभा यम ्)
- 457 -
पात जलमहाभा यम ्
(समाधाना तरभा यम ्)
(समाधानबाधकभा यम ्)
कथं पु ंव ावः॥
(समाधानसाधकभा यम ्)
न चा यजा दं प यामः॥
(समाधानबाधकभा यम ्)
(समाधानसाधकभा यम ्)
(समाधानबाधकभा यम ्)
(समाधानसाधकभा यम ्)
(बाधकभा यम ्)
- 458 -
पात जलमहाभा यम ्
ययल णेन॥
(समाधानसाधकभा यम ्)
कं त ह?॥
दशाि नः॥
(इ त लु हणोदाहरण न पणम ्)
-------------
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
(समाधानबाधकभा यम ्)
नैतदि त द घ व धं त न था नवत ् ॥
(समाधाना तरभा यम ्)
(समाधानबाधकभा यम ्)
- 459 -
पात जलमहाभा यम ्
(समाधाना तरभा यम ्)
-------------------
कं पु नः कारणं न स य त?॥
(बाधकभा यम ्)
(साधकभा यम ्)
वशेषत एत व त यम ् ॥
व?।
यय वधा व त। इह मा भू त-पटय
् त लघयती त॥
(इ त च पर न ासोदाहरण न पणम ्)
--------------
- 460 -
पात जलमहाभा यम ्
(उपसं यानबाधकभा यम ्)
(उपसं यानसाधकभा यम ्)
एतद प णचा यव हत वा न ा नो त॥
॥*॥ पू व ा स े च॥*॥
(भा यम ्)
पू व ा स े च न था नव द त व त यम ् ॥
(भा यम ्)
कं योजनम ्?।
(भा यम ्)
सलोप सलोपे योजनम ् । अदु ध, अगु धाः। ‘लु वा दु ह दह लहगु हामा मनेपदे द ये’ इ त
लु हणं न कत यं भव त॥
(४१९ योजनवा त कम ् ॥)
(भा यम ्)
- 461 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
(भा यम ्)
अ लोप णलोपौ संयोगा तलोप भृ तषु योजनम ् ॥ पाप यतेः पापि तः । याय यतेयायि टः
।
कम वशेषेण?॥
ने याह?॥
(शेषवा त कख डम ् ॥
८॥)
(भा यम ्)
- 462 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
(उदाहरणभा यम ्)
(उदारहणभा यम ्)
(उदाहरणभा यम ्)
ववचनेऽ च॥१।१।५१॥
(भा यम ्)
- 463 -
पात जलमहाभा यम ्
कंवतः?॥
( या ेपभा यम ्)
त को दोषः?॥
(भा यम ्)
त ा यास पं न स य त। च तु च ु र त॥
(भा यम ्)
कथं कृ वा ापकम?॥
्
(भा यम ्)
- 464 -
पात जलमहाभा यम ्
(समाधानसाधकभा यम ्)
(भा यम ्)
कॄ त-अ चक तत ्- कॄ त॥
(प ा तरे ण समाधानभा यम ्)
एवं त ह यय इ त व या म॥
(भा यम ्)
- 465 -
पात जलमहाभा यम ्
(समाधानभा यम ्)
आयु षो न म त म त ग यते ॥
(समाधाना तरभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
व कृ तः?॥
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
- 466 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
ल य म याह॥
कथम ्?॥
ववचनेऽ च यय इ त॥
(भा यम ्)
अवचु ाव यष त॥
(समाधानभा यम ्)
न व त यः॥
(समासाधकवा त कम)्
- 467 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
य येतज ् ा यते-अ चक तत ् अ ा प ा नो त॥
(समाधानभा यम ्)
तु यजातीय य ापकम ् ॥
(आ ेपभा यम ्)
क च तु यजातीयः?।
(समाधानभा यम ्)
यथाजातीयकाः पु य जयः॥
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
अवणपराः॥
(आ ेपभा यम ्)
कथं ज ले म ले?॥
(समाधानभा यम ्)
-------------------------
- 468 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
(समाधानबाधकभा यम ्)
कथम ्?।
(समाधानसाधकभा यम ्)
स पू व तषेधो न प ठत यो भव त॥
(आ ेपभा यम ्)
कं पु नर यायः?॥
(समाधानभा यम ्)
चु टु तु शरादे र यास य* इ त॥
(उ ववा दन आ ेप भा यम ्)
ननु च वयापी वं व त यम ् ॥
- 469 -
पात जलमहाभा यम ्
(इ ववा दभा यम ्)
--------------
- 470 -
पात जलमहाभा यम ्
अदशनं लोपः॥१।१।६०॥
(भा यम ्)
(भा यम ्)
इतरेतरा यं च भव त॥
का इतरेतरा यता?॥
(समाधानभा यम ्)
कमु तम?॥
्
- 471 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
सव स ग तु भव त। सव यादशन य लोपसं ा ा नो त॥
कं कारणम ्?॥
(भा यम ्)
त को दोष॥
(भा यम ्)
(आ ेपबाधकभा यम ्)
(आ ेपसाधकभा यम ्)
- 472 -
पात जलमहाभा यम ्
त को दोषः?॥
‘ व य प त कृ त तु ग’् भव त इ त तु क् ा नो त॥
(भा यम ्)
स मेतत ् ॥
कथम ्?।
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
स तादशनं लोपसं ं भव त ष ठ न द ट य॥
( स तादशनवा दन आ ेपभा यम ्)
ा नो त॥
(ष ठ न द टवा दन आ ेपभा यम ्)
- 473 -
पात जलमहाभा यम ्
(उपसंहारभा यम ्)
(आ ेप मारणभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
(५५-लु लु लु सं ासू म ् १
॥।१।९ आ. २ यं सू.॥)
यय य लु लु लु पः॥१।१।६१॥
(आ ेपभा यम ्)
यय हणं कमथम?॥
्
(भा यम ्)
(भा यम ्)
कं योजनम ्?॥
- 474 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
ा नो त, यय हणा न भव त॥
( या यानभा यम ्)
(भा यम ्)
इ त। ि या इ त वतते। गो र त नवृ तम ् ॥
(भा यम ्)
( व श ट नदशाव यकताभा यम ्)
- 475 -
पात जलमहाभा यम ्
( व श ट नदशाव यकताबाधकभा यम ्)
(उपसंहारभा यम ्)
॥*॥ उ तं वा॥*॥
कमु तम?॥
्
(भा यम ्)
क य?।
थानेयोग व य॥
- 476 -
पात जलमहाभा यम ्
( या यानसाधकमा ेपभा यम ्)
यञञोः, शप इ त?।
(समाधानभा यम ्)
(समाधानबाधकभा यम ्)
अ ाप कृ तं यय हणनु वतते॥
व कृ तम?।
्
‘ ययः, पर च’ इ त॥
(समाधानसाधकभा यम ्)
त वै थमा न द टम ् । ष ठ न द टे न चेहाथः॥
(समाधानबाधकभा यम ्)
त मा द यु तर य’ इ त॥
(समाधानसाधकभा यम ्)
(समाधानबाधकभा यम ्)
- 477 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
( योजन नराकरणभा यम ्)
एतद प नाि त योजनम ् । आचाय वृ ि त ापय त-लु लु लुपः सवादे शा भव ती त। यदयं- ‘लु वा
(भा यम ्)
उ तराथ त ह यय हणं कत यम ् ॥
( योजनबाधकभा यम ्)
( योजनसाधकभा यम ्)
- 478 -
पात जलमहाभा यम ्
( थम यय हण योजना धकरणम ्)
(आ ेपभा यम ्)
यय हणं कमथम?॥
्
(समाधानभा यम ्)
(समाधान नराकरणभा यम ्)
कथं त ह?॥
( योजना तरभा यम ्)
इदं त ह योजनम-स
् त यये य ा नो त त ययल णं यथा यात ्, लोपो तरकालं य ा नो त
त ययल णं मा भू द त॥
कं योजनम ्?॥
ा नो त, स मा भू द त॥
( योजन नराकरणभा यम ्)
यय हणेन॥
- 479 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
ब हर गं व वम ्, अ तर ग तु क्। ‘अ स ं ब हर गम तर गे’॥
( योजना तरभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
अ यतर छ यमकतु म ् ॥
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
(आ प
े भा यम ्)
- 480 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
अि त योजनमेतत ् ॥
(समाधानभा यम ्)
कं तह त॥
(भा यम ्)
लु यु पसं यानं कत यम ् । प च
, स त॥
( या ेपभा यम ्)
कं पु नः कारणं न स य त?।
- 481 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
(भा यम ्)
न वा कत यम ् ॥
कं कारणम ्?॥
अदशन य लोपसं वात ् । अदशनं लोपसं ं भवती यु यते। लु म सं ा चा यदशन य य ते। तेन
लु य प भ व य त॥
(संग तभा यम ्)
य येवम ्-
॥*॥ ययादशनं तु लु म सं म ् ॥
*॥
(भा यम ्)
ययादशनं तु लु म सं म प ा नो त॥
(आ प
े भा यम ्)
त को दोषः?॥
- 482 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
(भा यम ्)
न वा एष दोषः॥
कं कारणम ्?॥
पृ थ सं ाकरणात ् । पृ थ सं ाकरणसाम या लु क लु व धन भ व य त॥
(सांकयसाधकभा यम ्)
लोपसं ामवगाहे रन ् ॥
त को दोषः?॥
(सांकयबाधकभा यम ्)
- 483 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
कम ्?॥
(भा यम ्)
ययल ण म त॥
(भा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
- 484 -
पात जलमहाभा यम ्
अ तु त या अ न म तम-या
् वादौ पद म त पदसं ा। या तु ‘सु ब तं पदम’् इ त पदसं ा सा
भ व य त॥
(आ ेपसाधकभा यम ्)
स येत त ् यय आसीत-अनया
् भ व य यनया न भ व यती त। लु त इदानीं यये यावत
(भा यम ्)
व ?।
प रवी र त॥
कं कारणम ्?॥
(भा यम ्)
- 485 -
पात जलमहाभा यम ्
स मेतत ् ॥
कथम ्?॥
कं कृ तं भव त?॥
(आ ेपभा यम ्)
त व त यं भव त॥
( यासा तरसाधकसमाधानभा यम ्)
य य येतदु यते, अथवैत ह था नव ावो नार यते। ‘ था नसं ाऽ यभू त यानि वधौ’ इत
व या म॥
(आ प
े भा यम ्)
य येवम ् ‘‘आङो यमहनः’’ आ मनेपदं भवती त ह तेरेव यात ्, वधेन यात ् ॥ न ह का च तेः
(समाधानभा यम ्)
ह तेर प सं ाऽि त॥
का?॥
हि तरेव॥
कथम ्?॥
- 486 -
पात जलमहाभा यम ्
भ व य त॥
(भा यम ्)
(उदाहरणोपपादनभा यम ्)
(उदाहरणोपपादनभा यम ्)
ङ प ्- च ायां जाता- च ा। ययल णेनाण ता दतीकारः ा नो त॥ ‘ था नसं ा-ऽ यभू त यानि वधौ’
इ त वचना न भव त॥ ङ प ् ॥
(उदाहरणोपपादनभा यम ्)
वचना न भव त॥ ॥ फ॥
(उदाहरणोपपादनभा यम ्)
- 487 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
त यैत य ल ण य दोषः॥
(उदाहरणोपपादनभा यम ्)
(उदाहरणोपपादनभा यम ्)
वचना न ा नो त॥
(उदाहरणोपपादनभा यम ्)
वचना न ा नो त॥
(तट थभा यम ्)
सू ं च भ यते॥
( स ाि तभा यम ्)
यथा यासमेवा तु ॥
(आ ेप मारणभा यम ्)
ननु चो तम-*सतो
् न म ताभावा पदसं ाऽभावः* तु द घ वयो च
- 488 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ ेपभा यम ्)
(भा यम ्)
(उदाहरणोपपादनभा यम ्)
नु म-अ
् ने ी ते वािजना ी षध था ता ता प डानाम ् ॥
अमामौ-हे अन वन ् अन वान ् ॥
गु णः-अधोक् , अले ॥
वृ ः- यमा ॥
इम ्-अतृ णे ॥
- 489 -
पात जलमहाभा यम ्
( या यानभा यम ्)
( या यानसाधकभा यम ्)
कथम ्?॥
भू य ठा न लोप उदाहरणा न, ता न न यु ः॥
योऽि व धः॥
(आ ेपभा यम ्)
कं योजनम ्?॥
- 490 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
स ं भव त॥
स ो भव त।
भसं ा- रा ः पु षो राजपु षः। ययल णेन तु यची त भसं ायां न लोपः ा तप दका त य’
वचना न ा नो त॥
- 491 -
पात जलमहाभा यम ्
न ययल णेन भसं ा भवती त। यदयम ्-‘न ङसं बु योः’ इ त ङौ तषेधं शाि त॥
कथं त ह?॥
अ योऽकार इ त॥
कथं त ह?।
यञ ् योऽकार इ त॥
कथं त ह?।
अ यमी त॥
( या यानभा यम ्)
योजना य प त ह नैता न सि त॥
- 492 -
पात जलमहाभा यम ्
इि व धर प। हल त नवृ तम ् ॥
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
(तट था ेपभा यम ्)
( स ाि तसमाधानभा यम ्)
व त य च॥
कं योजनम ्?।
त ययल णेन मा भू द त॥
कं योजनम ्?॥
न लु मता ग य॥१।१।६३॥
- 493 -
पात जलमहाभा यम ्
(४५७(१) आ ेपवा त कम ् ॥)
(भा यम ्)
भवती त।
( या ेपभा यम ्)
कम वशेषेण?।
( या ेपसमाधानभा यम ्)
ने याह॥
(भा यम ्)
(उदाहरणोपपादनभा यम ्)
(उदाहरणोपपादनभा यम ्)
(उदाहरणोपपादनभा यम ्)
- 494 -
पात जलमहाभा यम ्
स लु वर! मा ह दाताम ्, मा ह धाताम ्! ‘ आ दः सचोऽ यतर याम ्’ इ येष वरो यथा यात ् ॥
(भा यम ्)
कं योजनम ्?॥
(भा यम ्)
(भा यम ्)
वरो मा भू द त॥
(४६० आ प
े वा त कम ् ॥४॥)
॥*॥ अ नो र वधौ॥*॥
(भा यम ्)
- 495 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
परमगोदु हा, परमगोदु हे, परम व लहा, परम व लहे । पद ये त ययल णेन कु वाद न मा
भू वि न त॥
(आ ेपभा यम ्)
त को दोषः?॥
( यासा तर नराकरणभा यम ्)
( यासा तरसाधकभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
- 496 -
पात जलमहाभा यम ्
( नराकरणभा यम ्)
यये शाकलं न भव त॥
कतरि मन ्?॥
य मा यः ययो व हत इ त॥
(आ ेपभा यम ्)
अ तु त य वशेषेण॥
(आ ेप मारणभा यम ्)
(प रहारभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
त त ह व त यम ्॥
(समाधानभा यम ्)
- 497 -
पात जलमहाभा यम ्
भव त, य मा वा द व ध तदा द सु ब तं च॥
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
भ व य त॥
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानवा त कम)्
(भा यम ्)
कं त ह?॥
तेन भ व य त। पू वण च ा नो त॥
- 498 -
पात जलमहाभा यम ्
॥*॥ अ ा तेवा॥*॥
(भा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
करो ष गौ र त। ति मन ् यमाणेऽ प ा नो त॥
(समाधानभा यम ्)
- 499 -
पात जलमहाभा यम ्
वा यपदयोर य ये येवं तत ् ॥
(आ प
े भा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
मा भू देवम-पद
् या दः पदा दः, पदादे न त॥
कथं त ह?॥
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
इह त ह- ‘बहु सेचौ, बहु सेचः’ बहु जयं ययः॥ अ पदादा दः पदा दः, पदादे न यु यमानेऽ प न
स य त॥
एवं त ह-
(भा यम ्)
- 500 -
पात जलमहाभा यम ्
पदा त वधा व त॥
(आ ेपभा यम ्)
(भा यम ्)
(भा यम ्)
वा वचम ् ।
(आ ेपभा यम ्)
(भा यम ्)
स च सि न म त य जु सोऽ स गः॥
- 501 -
पात जलमहाभा यम ्
कं कारणम ्?॥
ना य माि स लु ग ता द त॥
(आ ेपभा यम ्)
(भा यम ्)
(समाधानबाधकभा यम ्)
अ य य थ हण य योजनम ् ॥
कम ्?॥
(समाधानसाधकभा यम ्)
स वभि तक यैव भ व य त॥
(समाधानबाधकभा यम ्)
- 502 -
पात जलमहाभा यम ्
(समाधानसाधकभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
(भा यम ्)
(भा यम ्)
ा नु तः॥
( नभा यम ्)
- 503 -
पात जलमहाभा यम ्
कं च?॥
(एकदे शसमाधानभा यम ्)
इट च व ध तषेधौ।
( स ाि तभा यम ्)
य द पु नः-
इ यु येत॥
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
कथं त ह?॥
- 504 -
पात जलमहाभा यम ्
कथं त ह?॥
(भा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
कं त ह?॥
(आ ेपभा यम ्)
(एकदे शसमाधानभा यम ्)
त चा प व त यम ् ॥
( स ाि तसमाधानभा यम ्)
न व त यम ् । ‘न लु मता ग य’ इ येव स म ् ।
कथम ्?॥
- 505 -
पात जलमहाभा यम ्
कं त ह?॥
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
अलोऽ या पू व उपधा॥१।१।६५॥
(आ ेपभा यम ्)
(इ टापि तभा यम ्)
एवं भ वतु मह त॥
(आ ेपभा यम ्)
(भा यम ्)
त को दोषः?।
- 506 -
पात जलमहाभा यम ्
य द पु नरल या द यु यते॥
त को दोषः?॥
त को दोषः?॥
सू ं च भ यते॥
( स ा तभा यम ्)
यथा यासमेवा तु ॥
(आ ेप मारणभा यम ्)
ननु चो तम-*उपधासं
् ायाम हणम य नदश चेत ् संघात तषेध*
ः इ त॥
(प रहारभा यम ्)
नैष दोषः॥
(भा यम ्)
स मेतत ् ॥
- 507 -
पात जलमहाभा यम ्
कथम ्?॥
अलोऽ य य वधयो भव ती य य य भ व य त॥
(भा यम ्)
अ य व ानात ् स म त चेत ् । त न॥
कं कारणम ्?॥
कम वशेषेण?॥
( योजनिज ासाभा यम ्)
भव त॥
( योजन नराकरणभा यम ्)
- 508 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
( योजन नराकरणभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
स त ह शकारः कत यः॥
(समाधानभा यम ्)
( यासा तर वश का नराकरणभा यम ्)
त ठ त सू म ् अ यथा या यायते॥
(वा त क या याभा यम ्)
- 509 -
पात जलमहाभा यम ्
( योजन नराकरणभा यम ्)
(गौरवा ेपभा यम ्)
(गौरव नराकरणभा यम ्)
न कत यम ् ।
कृ तमनु वतते।
व कृ तम?।
्
‘अना यकः’ इ त॥
त वै थमा न द टम ्, ष ठ न द टे न चेहाथः॥
(भा यम ्)
( योजन नराकरणभा यम ्)
- 510 -
पात जलमहाभा यम ्
( योजनसाधकभा यम ्)
अ यनद हण य योजनम ् ।
कम ्?।
( योजनबाधकभा यम ्)
( योजनसाधकभा यम ्)
( योजनबाधकभा यम ्)
( योजनसाधकभा यम ्)
( योजनबाधकभा यम ्)
( योजनसाधकभा यम ्)
( योजनबाधकभा यम ्)
- 511 -
पात जलमहाभा यम ्
कथम ्?॥
नानथकेऽलोऽ य व ध र त॥
(भा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
त त ह व त यम?॥
्
(प रहारभा यम ्)
न व त यम ्?॥
(भा यम ्)
उपधा॥६५॥
ति मि न त न द टे पू व य ॥१।१।६६॥
- 512 -
पात जलमहाभा यम ्
त मा द यु तर य॥१।१।६७॥
(आ ेपभा यम ्)
कमु दाहरणम?॥
्
(समाधानभा यम ्)
(समाधानबाधकभा यम ्)
( या ेपभा यम ्)
कं त यु दाहरणम ् ॥?
( या ेपसमाधानभा यम ्)
‘त मा द यु तर य’ इ त-‘त मा छसो नः पु ं स’ इ त॥
( स ाि तभा यम ्)
इदं चा यु दाहरणम-‘इको
् यण च’, य त पसग योऽप ई ’ इ त॥
कथम ्?॥
अ यु दाहरणा न भवि त॥
- 513 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
भव त॥
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
क पेते च॥
कथम ्?॥
वव ातः?॥
सामा यम ्, गौ वशेषः।
( टा ता तरभा यम ्)
- 514 -
पात जलमहाभा यम ्
कथम ्?॥
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
गत म याह॥
कथम ्?॥
श दा ब हभू तः अथ ऽब हभूतः॥
(आ ेपभा यम ्)
- 515 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
यण च’ द य -म व । इह मा भू त-स
् मधौ स मधः, षदौ- षदः॥
(आ ेपभा यम ्)
(भा यम ्)
इ त संदेहः। ामा ेवद तः, पूव ः पर इ त संदेहः। एव महा प-द यु दकम ् । पच योदनम ् ॥ ‘इको
(काकु भा यम ्)
अि त योजनमेतत ्?॥
(समाधानभा यम ्)
कं तह त?॥
- 516 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ ेपभा यम ्)
(भा यम ्)
(भा यम ्)
कं योजनम ्?॥
(भा यम ्)
ता या द यः पर य लसावधातु क य॥
(भा यम ्)
बहो तरेषा मठे टे मेयसाम ्, इ ठे मेयःसु परतो बहो र त संदेहः॥ बहो तरे षा म ठे मेयसाम ् ॥
- 517 -
पात जलमहाभा यम ्
सवनाम थान य॥
(भा यम ्)
सावधातु क य॥
(भा यम ्)
(भा यम ्)
- 518 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
॥*॥ याडापः॥*॥
(भा यम ्)
(भा यम ्)
वभि त वशे ष नदश यानवकाश वादयु तोऽयं व तषेधः। सव ैवा कृ तसाम या स तमी,
(भा यम ्)
- 519 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ ेपभा यम ्)
(आ ेप नरासैकदे शभा यम ्)
ष ठ त॥
(आ ेपभा यम ्)
त त ह ष ठ हणं कत यम ् ॥
(समाधानभा यम ्)
न कत यम ् । कृ तमनु वतते॥
व कृ तम?।
्
‘ष ठ थानेयोगा’ इ त॥
(भा यम ्)
यय वधौ ख व प प च यः कि पकाः यु ः॥
त को दोषः?॥
- 520 -
पात जलमहाभा यम ्
‘त मा द यु तर य’ इ त॥
(भा यम ्)
क पयेत ्-‘ति मि न त न द टे पू व य’ इ त॥
(भा यम ्)
त को दोषः?॥
त ोभयकाय स गः॥
- 521 -
पात जलमहाभा यम ्
त उभयोः काय ा नो त॥
प चमी न द टे पू व य॥
(आ ेपबाधकभा यम ्)
(आ ेप मारणभा यम ्)
ननु चो तम-‘गु
् ि ति क यः सन ्’ इ येषा प चमी सि न त थमायाः ष ठ ं क पयेत-्
’त मा द यु तर य’ इ त॥
(प रहार मारणभा यम ्)
(प रहारबाधकभा यम ्)
ननु चो तम-नै
् वं श य म सं ा न क पेत। उपदे श इ त इ सं ो यते-इ त॥
भ व य त। उपदे श इ त ह सं ो यते॥
(प रहारा तरभा यम ्)
- 522 -
पात जलमहाभा यम ्
प चमी त कृ वा लृ ि तन भ व य त॥
(आ ेपा तरबाधकभा यम ्)
लृ या भ वत यम ् ॥
(प रहारा तरभा यम ्)
(आ ेपा तरबाधकभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
- 523 -
पात जलमहाभा यम ्
(समाधानभा यम ्)
कं पु न तत?॥
्
अथः॥
इ येषा प रभाषा न कत या भव त॥
------------
(आ ेपभा यम ्)
(भा यम ्)
- 524 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
न वा एत योजनमि त॥
कं कारणम ्?॥
( योजनभा यम ्)
इदं त ह योजनम-अश
् दसं े त व यामी त। इह मा भू त-‘दाधा
् वदाप ्’ ‘तर तमपौ घः’ इ त॥
(भा यम ्)
( योजनसाधकभा यम ्)
- 525 -
पात जलमहाभा यम ्
( योजनबाधकभा यम ्)
( योजनसाधकभा यम ्)
( योजनबाधकभा यम ्)
( योजनभा यम ्)
मा भू त ् ॥
(भा यम ्)
म ा यथ म त चेत ् । त न॥
कं कारणम ्?॥
- 526 -
पात जलमहाभा यम ्
ग तभ व य त, साहचयात ् ॥
(भा यम ्)
कं योजनम ्?॥
(भा यम ्)
प ये त॥
कं योजनम ्?॥
- 527 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
कं योजनम ्?॥
(भा यम ्)
कं योजनम ्?॥
मीनान ् हि त मै नकः॥
(िज ासाभा यम ्)
अ यय इ त कमथम ्?॥
- 528 -
पात जलमहाभा यम ्
(समाधानभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
(ट हणवैय यसाधकभा यम ्)
टतः प रहारः-आचाय वृ ि त ापय त-‘न टता सवणानां हणं भव त’ इ त। यदयम ्-‘ होऽ ल ट
द घ वं शाि त॥
( ापक व नराकरणभा यम ्)
( ापका तरभा यम ्)
( योजनभा यम ्)
- 529 -
पात जलमहाभा यम ्
इदं तह योजनम-इह
् के च तीय ते, के च या य ते। वाः तीय ते, द घाः
(आ ेपभा यम ्)
( योजनसाधकभा यम ्)
वम ् ॥
( योजन नराकरणभा यम ्)
य ना ध या न ह य त॥
( योजनसाधकभा यम ्)
लु तं त ह गृ णीयात ् ॥
( योजन नराकरणभा यम ्)
अन वा न ह य त॥
( स ा त योजनभा यम ्)
(अ हण योजना धकरणम ्)
(आ ेपभा यम ्)
- 530 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
(भा यम ्)
अि त योजनमेतत ् ॥
कं तह त?॥
(५०६ आ प
े वा त कम ् ॥२॥)
(भा यम ्)
कं कारणम ्?॥
(आ ेपबाधकभा यम ्)
(भा यम ्)
- 531 -
पात जलमहाभा यम ्
(समाधानभा यम ्)
(भा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
कं परा सू ात ् यत इ यतोऽवरकाला?।
(समाधानभा यम ्)
क प य यत इ येत न॥
(भा यम ्)
- 532 -
पात जलमहाभा यम ्
--------------------
(अ हण या याना धकरणम ्)
(भा यम ्)
कं कारणम ्?॥
(आ ेपबाधकभा यम ्)
त वचना व य त॥
(भा यम ्)
कम ्?॥
(समाधाना तरभा यम ्)
- 533 -
पात जलमहाभा यम ्
एवं त ह-
(भा यम ्)
कुतः?॥
(आ ेपभा यम ्)
॥*॥ अन य वा च॥*॥
(भा यम ्)
(भा यम ्)
(भा यम ्)
- 534 -
पात जलमहाभा यम ्
अपर आह-
(भा यम ्)
(५१२ स ा तवा त कम ् ॥
८॥)
य ैत नाि त – अण ् सवणान ् गृ णा त॥
॥अनेका तो यन य वकरः॥
(भा यम ्)
इ यु ताथम ् ॥
- 535 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
त
ु वलि बतयो चानु पदे शा म यामहे-‘आकृ त हणात ् स म’ ् इ त। यदयं क यां च वृ तौ
वणानु प द य सव कृ ती भव त॥
(काकु भा यम ्)
अि त योजनमेतत ् ॥
कं तह त?
-------------
(भा यम ्)
वृ ते तु पृ थ वं नोपप यते॥
(भा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
- 536 -
पात जलमहाभा यम ्
(त कालपदसाधना धकरणम ्)
(आ ेपभा यम ्)
अयु तोऽयं नदश त काल ये त। त द यनेन कालः त न द यते, त द ययं च वणः। त ायु तं
( या ेपभा यम ्)
( या ेपसमाधानभा यम ्)
त कालकाल ये त॥
(आ ेपभा यम ्)
क मदं त कालकाल ये त।
(समाधानभा यम ्)
(तट था ेपभा यम ्)
( स ाि तसमाधानभा यम ्)
(समाधाना तरभा यम ्)
- 537 -
पात जलमहाभा यम ्
( व यथ व नणया धकरणम ्)
(आ ेपभा यम ्)
( या ेपभा यम ्)
( या ेपसमाधानभा यम ्)
क चा वशेषः?॥
(भा यम ्)
केषाम ्?॥
अ तु त ह ापकम ् ॥
- 538 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
न व त यः॥
(भा यम ्)
इ येत व त व तषेधेन॥
------------------
(भा यम ्)
य येवम ्-
(भा यम ्)
- 539 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
स मेतत ् ॥
कथम ्?॥
कं कृ त त ह वृ ि त वशेष?
ः॥
व तु ि चरा चरवचना वृ तयो व श य ते। व तैव कि चदा व भधायी भव त-आशु वणान भध ते,
(समाधानबाधकभा यम ्)
(समाधानसाधकभा यम ्)
- 540 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ ेपभा यम ्)
कथम ्?॥
(भा यम ्)
(भा यम ्)
कं कारणम ्?॥
- 541 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
स मेतत ् ॥
कथम ्?॥
(भा यम ्)
येन व ध तद त य॥१।१।७२॥
(आ ेपभा यम ्)
इह क मा न भव त-‘इको यण च’ द य म व ?॥
(समाधानभा यम ्)
- 542 -
पात जलमहाभा यम ्
अ तु । अलोऽ य य वधयो भव ती य य य भ व य त॥
(अ न टापि तभा यम ्)
(अ न टापि त नराकरणभा यम ्)
आदे शा भ व यि त?॥
(आ ेपभा यम ्)
(आ ेपा तरभा यम ्)
अ प चा तर गब हर गे न क पेयाताम ् ॥
त को दोषः?॥
(आ ेपा तरभा यम ्)
( यासा तरोपसंहारभा यम ्)
( यासा तर नराकरणभा यम ्)
- 543 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
यु ः॥
त को दोषः?॥
त को दोषः?॥
त को दोषः?॥
(भा यम ्)
- 544 -
पात जलमहाभा यम ्
स मेतत ्?॥
कथम ्?॥
कं त ह?॥
तथा-‘उदो यपू व य’ इ त नौ यपू व हणेन ॠकारा तं वशे यते॥ कं त ह? ॠकार एव वशे यते-
(भा यम ्)
( या ेपभा यम ्)
कम वशेषेण?॥
(समाधानभा यम ्)
ने याह॥
- 545 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
वण हणम ्-‘अत इञ ्’ दा ः ला ः॥
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
(त म यप तत याया धकरणम ्)
(भा यम ्)
कं पु नः कारणं न स य त?॥
- 546 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
स मेतत ्॥
कथम ्?॥
तद ता तवचनात ् । तद ता त ये त व त यम ् ॥
क मदं तद ता त ये त?॥
त या त तद त तद तोऽ तो य य त ददं तद ता तं तद ता त ये त॥
(तट था ेपभा यम ्)
( स ाि तसमाधानभा यम ्)
एव महा प तद तः अ तो य य सोऽयं तद त तद त ये त॥
(भा यम ्)
तदे कदे श व ाना वा पु नः स मेतत ् । तदे कदे शभू त त हणेन गृ यते॥ त यथा
- ग गा यमु ना
गभ दे वद ता हणेन गृ यते॥
- 547 -
पात जलमहाभा यम ्
(समाधानबाधकभा यम ्)
(समाधानसाधकभा यम ्)
‘तदे कदे शभू तं त हणेन-’ गृ यते इ त। यदयं ‘नेदमदसोरकोः’ इ त सककारयो रदमदसोः तषेधं
शाि त॥
कथं कृ वा ापकम?॥
्
(आ ेपभा यम ्)
का न पु नर य योग य योजना न।
(भा यम ्)
- 548 -
पात जलमहाभा यम ्
सवनामा ययसं ायां योजनम ् ॥ सव परमसव। व वे परम व वे। उ चैः परमो चैः। नीचैः
परमनीचै र त॥
(भा यम ्)
(५३३ योजनवा त कम ् ॥
१०॥)
(भा यम ्)
(भा यम ्)
(भा यम ्)
- 549 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
॥*॥ द त॥*॥
(भा यम ्)
‘ द य द या द य-’ इ य द त हणं न कत यं भव त॥
॥*॥ रो या अण ् ॥*॥
(भा यम ्)
॥*॥ त य च॥*॥
(भा यम ्)
त य चे त व त यम ् ॥ रौणः॥
( या ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
- 550 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
(समाधानबाधकभा यम ्)
(समाधानसाधकभा यम ्)
(गौरवा ेपभा यम ्)
(गौरव नराकरणभा यम ्)
न कत या। आचाय वृ ि त ापय त‘ यपदे शव ावोऽ ा तप दकेन’-इ त। यदयम ्- ‘पू वा द नः’ ‘सपू वा च’
इ याह॥
( ापक नराकरणभा यम ्)
कम ्?॥
सपू वा द नं व यामी त॥
- 551 -
पात जलमहाभा यम ्
( ापका तरभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
(भा यम ्)
(भा यम ्)
- 552 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
(भा यम ्)
(भा यम ्)
व त यं भव त॥
(भा यम ्)
(भा यम ्)
- 553 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
इषीकतू लेन, मु जेषीकतू लेन। मालभा रणी क या, उ पलमालभा रणी क या॥
(भा यम ्)
अ गा धकारे कं योजनम ् ।
(भा यम ्)
वसृ- वसा वसारौ वसारः। एवं परम वसा परम वसारौ परम वसारः। वसृ ॥
(भा यम ्)
- 554 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ ेपभा यम ्)
अि त चेदानीं कि चत ् कव
े लः पा छ दो यदथ व धः यात ्?॥
(समाधानभा यम ्)
ना ती याह॥
( योजनदशक भा यम ्)
एवं त ह अ गा धकारे योजनं ना ती त कृ वा पदा धकार य योजनमु तम-् ‘ हमका षह तषु च’।
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
ननु चो तम-न
् केवलः पा छ द इ त॥
(समाधानभा यम ्)
(भा यम ्)
यु मत ् अ मत-यू
् यं वयम ् । परमयू यं परमवयम ् ॥
- 555 -
पात जलमहाभा यम ्
अनडु हो नु म-अन
् वान ् परमान वान॥्
(भा यम ्)
यु प थम थपु ंगोस खचतु रनडुि हणं योजनम ् ॥ यौः सु यौः। प थाः सु प थाः। म थाः
परमम थाः। पु मान ् परमपु मान ् । गौः सु गौः। सखा सखायौ सखायः
, सु सखा सुसखायौ सु सखायः,
परमसखा परमसखायौ परमसखायः। च वारः परमच वारः। अन वाहः परमान वाहः। याणां
परम याणाम ् ।
(भा यम ्)
राजि यः॥
(भा यम ्)
वण हणं च सव योजनम ् ॥
व सव ?॥
- 556 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
अप या इ त कमथम ्?॥
ष तीणा, प रष तीणा॥
॥ अलैवानथकेन॥*॥
(भा यम ्)
अलैवानथकेन, ना येनानथकेने त व त यम ् ॥
कं योजनम ्?॥
मा भू त ् ॥
कमथ मदमु यते, न ‘पदा गा धकारे त य च तदु तरपद य च’ इ येव स म ् । न चेदं तत, ् ना प
तदु तरपदम ् ॥
- 557 -
पात जलमहाभा यम ्
(प रभाषानाव यक वलाघवभा यम ्)
त न व त यं भव त॥
(आ ेपभा यम ्)
कं पु नर यायः?॥
(समाधानभा यम ्)
(भा यम ्)
॥* यि मि व ध तदादाव हणे॥*॥
(भा यम ्)
यि मि व ध तदादा व त व त यम ् ॥
कं योजनम ्?॥
- 558 -
पात जलमहाभा यम ्
व ध तद त य॥७२॥
(अथ वृ सं ा करणम)्
वृ य याचामा द त वृ म ् ॥१।१।७३॥
(आ ेपभा यम ्)
वृ हणं कमथम?॥
्
(समाधानभा यम ्)
यमाणे न दोषो भव त॥
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
य ये त यपदे शाय॥
(आ ेपभा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
- 559 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ प
े भा यम ्)
(समाधानभा यम ्)
(भा यम ्)
(आ ेपबाधकभा यम ्)
(आ ेपसाधकभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
एका ता द वं त ह व ायते ॥
(५५६ आ ेपसाधकवा त कम ् ॥
२॥)
- 560 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
(भा यम ्)
स मेतत ् ॥
कथम ्?।
(आ ेपभा यम ्)
एवम प य जनै यव हत वा न ा नो त॥
(भा यम ्)
भव त॥
वा य ?॥
वरे ॥
( यू नतापू य धकरणम)्
- 561 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
(भा यम ्)
गो ो तरपद य च वृ सं ा व त या॥
(भा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
कम वशेषेण?॥
(समाधानभा यम ्)
ने याह।
(५६२ शेषवा त कम ् ॥
८॥)
- 562 -
पात जलमहाभा यम ्
(भा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
कं पु नर यायः?॥
(समाधानभा यम ्)
यदाद न च॥१।१।७४॥
(आ ेपभा यम ्)
(भा यम ्)
कं चातः।
मद य इ त॥
- 563 -
पात जलमहाभा यम ्
(आ प
े भा यम ्)
कथं वा पु ा मा पु ा इ त?॥
(समाधानभा यम ्)
त यथा-कि च का तारे समु पि थते साथमु पाद ते, स यदा न ा तका तारो भव त तदा साथ
जहा त॥ यदाद न च॥
(६८ वृ सं ासू म ् ॥
१।१।१।९ आ. १५ सू.)
ए ाचां दे शे॥१।१।९।१५॥
(आ ेपवा त कम ् ॥१॥)
(भा यम ्)
दे शे॥७५॥
- 564 -
पात जलमहाभा यम ्
- 565 -