Barry (Part1)

SYMFRAZOMENATELpdf:SYMFRAZOMENATEL 30/10/2014 1:13 1

Äéåýèõíóç óåéñÜò: ÔÜêçò ÊáãéáëÞò

ÃÍÙÑÉÌÉÁ ÌÅ ÔÇ ÈÅÙÑÉÁ
ÌÉÁ ÅÉÓÁÃÙÃÇ ÓÔÇ ËÏÃÏÔÅ×ÍÉÊÇ
ÊÁÉ ÐÏËÉÔÉÓÌÉÊÇ ÈÅÙÑÉÁ
Ôßôëïò ðñùôïôýðïõ:
Beginning Theory: An introduction to literary and cultural theory
by Manchester University Press

Ðñþôç Ýêäïóç 1995, äåýôåñç 2002, ôñßôç 2009
Ç ìåôÜöñáóç Ýãéíå áðü ôçí ôñßôç Ýêäïóç
ÌáêÝôá åîùöýëëïõ: ÃéÜííçò Ëåêêüò
Óôï åîþöõëëï: «Ôï óýííåöï», Ýñãï ôïõ Bob Staake,

åîþöõëëï ôïõ ðåñéïäéêïý New Yorker, 14 ÌáÀïõ 2012
ÔõðïãñáöéêÝò äéïñèþóåéò: Ìáíüëçò ÊáñáãéÜííçò
© 2013 ãéá ôçí åëëçíéêÞ ãëþóóá

Åêäüóåéò ÂÉÂËÉÏÑÁÌÁ
ÓôïõñíÜñç 51, 104 32 ÁèÞíá
ôçë.: 210-5221112, öáî: 210-5221466
e-mail: info@bibliorama.gr
ISBN: 978-960-9548-13-7
ÐÇÔÅÑ ÌÐÁÑÑÕ
ÃÍÙÑÉÌÉÁ ÌÅ ÔÇ ÈÅÙÑÉÁ
Ìéá åéóáãùãÞ óôç ëïãïôå÷íéêÞ
êáé ðïëéôéóìéêÞ èåùñßá
ÌåôÜöñáóç: Áíáóôáóßá ÍÜôóéíá
â´ Ýêäïóç
ÁÈÇÍÁ 2013
ÐÅÑÉÅ×ÏÌÅÍÁ
Ðñüëïãïò ôçò ìåôáöñÜóôñéáò 13

Åõ÷áñéóôßåò 17
Ðñüëïãïò óôç äåýôåñç Ýêäïóç 19
Ðñüëïãïò óôçí ôñßôç Ýêäïóç 21
ÅéóáãùãÞ
Ó÷åôéêÜ ì’ áõôü ôï âéâëßï 23
Ðñïóåããßæïíôáò ôç èåùñßá 28
ÓôÜóïõ êáé óêÝøïõ 30
Ï äéêüò ìïõ áðïëïãéóìüò 31
ÊåöÜëáéï 1. Ç èåùñßá ðñéí ôç “èåùñßá”:

öéëåëåýèåñïò áíèñùðéóìüò
Ç éóôïñßá ôùí Áããëéêþí Óðïõäþí 33
Âáóéêïß éó÷õñéóìïß ôïõ öéëåëåýèåñïõ áíèñùðéóìïý 38
Ëïãïôå÷íéêÞ èåùñßá áðü ôïí ÁñéóôïôÝëç Ýùò ôïí ËÞâéò.
Ìåñéêïß óçìáíôéêïß óôáèìïß 43
Ï öéëåëåýèåñïò áíèñùðéóìüò óôçí ðñÜîç 45
Ç ìåôÜâáóç óôç “èåùñßá” 56
ÏñéóìÝíåò åðáíåñ÷üìåíåò éäÝåò óôçí êñéôéêÞ èåùñßá 57
ÅðéëïãÞ âéâëéïãñáößáò 58
ÊåöÜëáéï 2. Äïìéóìüò
ÄïìéóôéêÝò êüôåò êáé öéëåëåýèåñá áíèñùðéóôéêÜ áõãÜ 63
ÐáôñïãïíéêÜ óçìÜäéá – Óùóóýñ (Saussure) 65
Ôï åýñïò ôïõ äïìéóìïý 70
8 ÃÍÙÑÉÌÉÁ ÌÅ ÔÇÍ ÈÅÙÑÉÁ
Ôé êÜíïõí ïé äïìéóôÝò êñéôéêïß 74

ÄïìéóôéêÞ êñéôéêÞ: ðáñáäåßãìáôá 74
ÊåöÜëáéï 3. Ìåôáäïìéóìüò êáé áðïäüìçóç

ÌåñéêÝò èåùñçôéêÝò äéáöïñÝò ìåôáîý äïìéóìïý êáé ìåôáäïìéóìïý 87
Ìåôáäïìéóìüò – ç æùÞ ó’ Ýíáí áðïêåíôñùìÝíï ðëáíÞôç 91
Äïìéóìüò êáé ìåôáäïìéóìüò – ìåñéêÝò ðñáêôéêÝò äéáöïñÝò 96
Ôé êÜíïõí ïé ìåôáäïìéóôÝò êñéôéêïß 99
Áðïäüìçóç: Ýíá ðáñÜäåéãìá 99
ÊåöÜëáéï 4. Ìåôáìïíôåñíéóìüò
Ôé åßíáé ï ìåôáìïíôåñíéóìüò; Ôé Þôáí ï ìïíôåñíéóìüò; 107
Ïñüóçìá ôïõ ìåôáìïíôåñíéóìïý: ×Üìðåñìáò,
ËõïôÜñ êáé ÌðùíôñéãéÜñ 111
Ôé êÜíïõí ïé ìåôáìïíôåñíéóôÝò êñéôéêïß 117
ÌåôáìïíôÝñíá êñéôéêÞ: Ýíá ðáñÜäåéãìá 118
ÊåöÜëáéï 5. Øõ÷áíáëõôéêÞ êñéôéêÞ

ÅéóáãùãÞ 123
Ðþò ëåéôïõñãåß ç öñïûäéêÞ åñìçíåßá 125
Ï Öñüõíô êáé ôá ôåêìÞñéá 129
Ôé êÜíïõí ïé êñéôéêïß ôçò öñïûäéêÞò øõ÷áíÜëõóçò 132
ÖñïûäéêÞ øõ÷áíáëõôéêÞ êñéôéêÞ: ðáñáäåßãìáôá 132
ËáêÜí 135
Ôé êÜíïõí ïé ëáêáíéêïß êñéôéêïß 142
ËáêáíéêÞ êñéôéêÞ: Ýíá ðáñÜäåéãìá 143
ÊåöÜëáéï 6. ÖåìéíéóôéêÞ êñéôéêÞ

Öåìéíéóìüò êáé öåìéíéóôéêÞ êñéôéêÞ 149
Ç öåìéíéóôéêÞ êñéôéêÞ êáé ï ñüëïò ôçò èåùñßáò 152
ÐÅÑÉÅ×ÏÌÅÍÁ 9
ÖåìéíéóôéêÞ êñéôéêÞ êáé ãëþóóá 155

ÖåìéíéóôéêÞ êñéôéêÞ êáé øõ÷áíÜëõóç 159
Ôé êÜíïõí ïé öåìéíßóôñéåò êñéôéêïß 163
ÖåìéíéóôéêÞ êñéôéêÞ: Ýíá ðáñÜäåéãìá 164
ÊåöÜëáéï 7. ËåóâéáêÞ/ãêÝé êñéôéêÞ

ËåóâéáêÞ êáé ãêÝé èåùñßá 169
Ëåóâéáêüò öåìéíéóìüò 170
Êïõßñ èåùñßá 173
Ôé êÜíïõí ïé ëåóâßåò/ãêÝé êñéôéêïß 179
ËåóâéáêÞ/ãêÝé êñéôéêÞ: Ýíá ðáñÜäåéãìá 182
ÊåöÜëáéï 8. ÌáñîéóôéêÞ êñéôéêÞ

Ïé áðáñ÷Ýò êáé ôá âáóéêÜ ôïõ ìáñîéóìïý 189
ÌáñîéóôéêÞ ëïãïôå÷íéêÞ êñéôéêÞ: ãåíéêÜ 191
“ËåíéíéóôéêÞ” ìáñîéóôéêÞ êñéôéêÞ 192
“ÅíãêåëóéáíÞ” ìáñîéóôéêÞ êñéôéêÞ 194
Ôï ðáñüí: ç åðßäñáóç ôïõ ÁëôïõóÝñ 196
Ôé êÜíïõí ïé ìáñîéóôÝò êñéôéêïß 201
ÌáñîéóôéêÞ êñéôéêÞ: Ýíá ðáñÜäåéãìá 202
ÊåöÜëáéï 9. ÍÝïò éóôïñéêéóìüò êáé ðïëéôéóìéêüò õëéóìüò

ÍÝïò éóôïñéêéóìüò 207
ÍÝïò êáé ðáëéïß éóôïñéêéóìïß – ïñéóìÝíåò äéáöïñÝò 209
Ï íÝïò éóôïñéêéóìüò êáé ï Öïõêþ 211
ÐëåïíåêôÞìáôá êáé ìåéïíåêôÞìáôá ôïõ íÝïõ éóôïñéêéóìïý 213
Ôé êÜíïõí ïé íÝïé éóôïñéêéóôÝò 214
ÍÝïò éóôïñéêéóìüò: Ýíá ðáñÜäåéãìá 215
Ðïëéôéóìéêüò õëéóìüò 217
Óå ôé äéáöÝñåé ï ðïëéôéóìéêüò õëéóìüò áðü ôïí íÝï éóôïñéêéóìü; 220
10 ÃÍÙÑÉÌÉÁ ÌÅ ÔÇ ÈÅÙÑÉÁ
Ôé êÜíïõí ïé êñéôéêïß ôïõ ðïëéôéóìéêïý õëéóìïý 222

Ðïëéôéóìéêüò õëéóìüò: Ýíá ðáñÜäåéãìá 223
ÊåöÜëáéï 10. ÌåôáðïéêéáêÞ êñéôéêÞ

Ðñïëåãüìåíá 227
ÌåôáðïéêéáêÞ áíÜãíùóç 229
Ôé êÜíïõí ïé ìåôáðïéêéáêïß êñéôéêïß 235
ÌåôáðïéêéáêÞ êñéôéêÞ: Ýíá ðáñÜäåéãìá 235
ÅðéëïãÞ Âéâëéïãñáößáò 237
ÊåöÜëáéï 11. Õöïëïãßá

Õöïëïãßá: èåùñßá Þ ðñáêôéêÞ; 239
Ìéá óýíôïìç éóôïñéêÞ áíáäñïìÞ: áðü ôç ñçôïñéêÞ óôç öéëïëïãßá,
óôç ãëùóóïëïãßá, óôçí õöïëïãßá, óôç íÝá õöïëïãßá 241
Ðþò äéáöÝñåé ç õöïëïãßá áðü ôç óõíçèéóìÝíç
åê ôïõ óýíåããõò áíÜãíùóç 244
Ïé öéëïäïîßåò ôçò õöïëïãßáò 246
Ôé êÜíïõí ïé õöïëüãïé 250
Õöïëïãßá: ðáñáäåßãìáôá 251
ÊåöÜëáéï 12. Áöçãçìáôïëïãßá

ËÝãïíôáò éóôïñßåò 259
ÁñéóôïôÝëçò 261
Âëáíôéìßñ Ðñïð 263
ÆåñÜñ ÆåíÝô 268
ÓõíåñãáôéêÞ áöçãçìáôïëïãßá 277
Ôé êÜíïõí ïé áöçãçìáôïëüãïé 279
Áöçãçìáôïëïãßá: Ýíá ðáñÜäåéãìá 279
ÊåöÜëáéï 13. ÏéêïêñéôéêÞ

ÏéêïêñéôéêÞ Þ ðñÜóéíåò óðïõäÝò; 285
Ðïëéôéóìüò êáé öýóç 289
ÐÅÑÉÅ×ÏÌÅÍÁ 11
“Ãõñíþíôáò ôï ìÝóá Ýîù” 295

Ôé êÜíïõí ïé ïéêïêñéôéêïß 301
ÏéêïêñéôéêÞ: Ýíá ðáñÜäåéãìá 302
ÊåöÜëáéï 14. Ëïãïôå÷íéêÞ èåùñßá:

ìéá éóôïñßá óå äÝêá óõìâÜíôá
Ôï ÓõíÝäñéï õöïëïãßáò ôïõ Ðáíåðéóôçìßïõ ôçò ÉíôéÜíá, 1958 309

Ôï ÄéåèíÝò óõìðüóéï óôï ÐáíåðéóôÞìéï Ôæùíò ×üðêéíò, 1966 312
Ç äçìïóßåõóç ôïõ Áðïäüìçóç êáé êñéôéêÞ, 1979 314
Ç “õðüèåóç ÌáêÊÝçìð”, 1981 316
Ç äçìïóßåõóç ôçò ÅéóáãùãÞò óôç ëïãïôå÷íéêÞ èåùñßá,
ôïõ ¹ãêëåôïí, 1983 318
Ç “ðñïåäñéêÞ åéóÞãçóç” ôïõ Ôæ. ×ßëéò Ìßëëåñ
óôç ÖéëïëïãéêÞ ¸íùóç (MLA), 1986 321
Ôï ÓõíÝäñéï Ãëùóóïëïãßá ôçò ãñáöÞò
ôïõ Ðáíåðéóôçìßïõ ôïõ ÓôñÜèêëáûíô, 1986 324
Ôï óêÜíäáëï ãéá ôá ãñáðôÜ ôïõ Ðùë íôå Ìáí
êáôÜ ôç äéÜñêåéá ôïõ Â´ Ðáãêïóìßïõ ÐïëÝìïõ, 1987-88 327
Ï Æáí ÌðùíôñéãéÜñ êáé O Ðüëåìïò ôïõ Êüëðïõ
äåí óõíÝâç ðïôÝ, 1991 330
Ç “õðüèåóç ÓïêÜë”, 1996 333
ÊåöÜëáéï 15. Ç èåùñßá ìåôÜ ôç “èåùñßá”
Èñýëïé ôçò èåùñßáò 337

Ðáñïíôéóìüò (Presentism) 342
Ï ðáñïíôéóìüò óôçí ðñÜîç 346
Ôé íá äéáâÜóåôå ãéá ôïí ðáñïíôéóìü 348
Ìéá óçìåßùóç ãéá ôçí ÄéáôÝìíïõóá ðïéçôéêÞ (Transversal Poetics) 348
ÍÝïò áéóèçôéóìüò 351
Ï íÝïò áéóèçôéóìüò óôçí ðñÜîç 355
Ôé íá äéáâÜóåôå ãéá ôïí íÝï áéóèçôéóìü 360
¸íá óçìåßùìá ãéá ôïí éóôïñéêü öïñìáëéóìü 360
ÃíùóôéêÞ ðïéçôéêÞ (Cognitive Poetics) 362
ÃíùóôéêÞ ðïéçôéêÞ óôçí ðñÜîç 366
Ôé íá äéáâÜóåôå ãéá ôçí ãíùóôéêÞ ðïéçôéêÞ 371
ÐáñÜñôçìá
¸íôãêáñ ¢ëëáí Ðüå, “Ôï ïâÜë ðïñôñáßôï” 373
Ãïõßëëéáì ÊÜïõðåñ, “Ï íáõáãüò” 376
Íôýëáí Ôüìáò 378
Áðü ’äù êáé ðÝñá; ÐåñáéôÝñù ìåëÝôç

Ãåíéêïß ïäçãïß 379
Âéâëßá áíáöïñÜò 380
ÃåíéêÝò áíèïëïãßåò 381
Åöáñìüæïíôáò ôçí êñéôéêÞ èåùñßá: äþäåêá
áðü ôá ðñþôá ðáñáäåßãìáôá 382
Åíáíôßïí ôçò èåùñßáò 384
ÅõñåôÞñéï 385
ÐÑÏËÏÃÏÓ ÔÇÓ ÌÅÔÁÖÑÁÓÔÑÉÁÓ
Ç ìåôÜöñáóç ôïõ âéâëßïõ áõôïý óôï÷åýåé óôï íá ðñïóöÝñåé Ýíá åéóá-

ãùãéêü äéäáêôéêü åã÷åéñßäéï óôïõò ðñïðôõ÷éáêïýò êáé ìåôáðôõ÷éáêïýò
öïéôçôÝò ðïõ ìåëåôïýí ôç ëïãïôå÷íéêÞ êáé ðïëéôéóìéêÞ èåùñßá ùò ìÝñïò
ôùí óðïõäþí ôïõò, êáëýðôïíôáò Ýíá ïñéóìÝíï êåíü óôçí åëëçíéêÞ âé-
âëéïãñáößá. Ïé åðéìÝñïõò ôÜóåéò ôçò èåùñßáò ðáñïõóéÜæïíôáé óå ìéêñÜ,
óáöþò äéáêñéôÜ ôìÞìáôá, ðïõ áêïëïõèïýí ìéá åðáíáëáìâáíüìåíç äï-
ìÞ: á) åéóáãùãéêÞ ðáñïõóßáóç ôçò ôÜóçò, óõíÞèùò ìå áíáäñïìÞ óôçí éóôï-
ñßá ôçò êáé åðåîÞãçóç åðéëåãìÝíùí âáóéêþí üñùí, â) ðñüóêëçóç óå êñé-
ôéêü áíáóôï÷áóìü êÜðïéáò óçìáíôéêÞò ðôõ÷Þò ôÞò ðáñïõóéáæüìåíçò ôÜ-
óçò (“ÓôÜóïõ êáé óêÝøïõ”), ã) áðáñßèìçóç ôùí óõíçèÝóôåñùí óôñáôç-
ãéêþí ðïõ áêïëïõèïýí ïé êñéôéêïß ôÞò åêÜóôïôå ôÜóçò (“Ôé êÜíïõí ïé
äïìéóôÝò/ìåôáäïìéóôÝò/ìáñîéóôÝò ê.Ü. êñéôéêïß”) êáé ä) åöáñìïãÞ óå Ýíá
ëïãïôå÷íéêü ðáñÜäåéãìá.
Ôï âéâëßï Ý÷åé óáöÞ äéäáêôéêü ðñïóáíáôïëéóìü. Åßíáé ðñïöáíÝò üôé
äåí áðïôåëåß ìéá åãêõêëïðáßäåéá ôçò èåùñßáò (õðÜñ÷ïõí Üëëùóôå ðáñá-
ëåßøåéò, üðùò ð.÷. óå ü,ôé áöïñÜ ôéò èåùñßåò ôÞò ðñüóëçøçò êáé ôçò áíá-
ãíùóôéêÞò áíôáðüêñéóçò), ïýôå êáé öéëïäïîåß íá áðïóáöçíßóåé üëá ôá
æçôÞìáôá ðïõ ðáñáìÝíïõí õðü óõæÞôçóç óôï êÜèå ðåäßï. Ç áäñÞ äïìÞ
ôçò ðáñïõóßáóçò êáé, êõñßùò, ôá ðáñáäåßãìáôá åöáñìïãÞò Ý÷ïõí öáíå-
ñÜ ðáéäáãùãéêÜ ðëåïíåêôÞìáôá, ðïõ ðéóôåýù üôé áíôéóôáèìßæïõí ôïí
êßíäõíï íá äçìéïõñãçèåß ç åíôýðùóç ìéáò êÜðïéáò äïãìáôéêüôçôáò êáé
áðëïýóôåõóçò, áðü ôçí áõóôçñÞ äéáìåñéóìáôïðïßçóç ôùí ôÜóåùí (ð.÷.
ìåôáìïíôåñíéóôéêÞ êñéôéêÞ), áëëÜ åîßóïõ êáé áðü ôçí áðïõóßá, ïñéóìÝíåò
öïñÝò, ëåðôüôåñùí äéáêñßóåùí (ð.÷. óôçí åíéáßá óõæÞôçóç ìåôáäïìéóìïý
êáé áðïäüìçóçò). ÅðéðëÝïí, ï êßíäõíïò áõôüò áðïóïâåßôáé, ðéóôåýù, óå
ìåãÜëï âáèìü áðü ôçí Ýìöáóç ðïõ äßíåôáé óôéò óõæçôÞóåéò êáé ôéò äéá-
ìÜ÷åò ðïõ ðëáéóéþíïõí ôçí áíÜäõóç ôùí èåùñçôéêþí ôÜóåùí, óôñáôçãé-
êÞ ðïõ åðéôñÝðåé óôïí öïéôçôÞ Þ ôç öïéôÞôñéá íá ôéò áíôéìåôùðßæåé êñé-

ôéêÜ. Ç óõìðåñßëçøç åíüò êåöáëáßïõ ðïõ áöïñÜ ãåãïíüôá-óôáèìïýò
óôçí áíÜðôõîç ôçò èåùñßáò, áëëÜ êé åíüò Üëëïõ ðïõ óõæçôÜ ïñéóìÝíåò
áðü ôéò åíôåëþò ðñüóöáôåò ôÜóåéò ôçò èåùñßáò, áðïôõðþíïíôÜò ôåò ó÷å-
äüí êáôÜ ôç óôéãìÞ ôçò ãÝííçóÞò ôïõò, óõíôåßíåé ðñïò áõôÞ ôçí êáôåýèõí-
óç.
Ç ðñüóêëçóç ôïõ áíáãíþóôç óå åíåñãçôéêÞ óõììåôï÷Þ óôïõò ôñüðïõò
ôçò èåùñçôéêÞò óõæÞôçóçò, êáé ü÷é óå ìéá ðáèçôéêÞ, Ýìðëåç äÝïõò ðáñá-
êïëïýèçóç ôïõ áðïëïãéóìïý ôçò, åßíáé ðéóôåýù Ýíá áðü ôá óçìáíôéêÜ
ðáéäáãùãéêÜ ðñïôåñÞìáôá ôïõ âéâëßïõ. Ç Ýìöáóç óôéò äéáìÜ÷åò êáé ôá
êïìâéêÜ óçìåßá áíÜðôõîçò ôçò èåùñßáò, ïé åíüôçôåò “ÓôÜóïõ êáé óêÝøïõ”,
ðïõ ðñïóöÝñïíôáé éäéáßôåñá ãéá óõæÞôçóç óå äéäáêôéêü ðëáßóéï, áëëÜ êáé
ç ðñïôñïðÞ óå ìéá, ìå ìÝôñï, äçìéïõñãéêÞ áíôéìåôþðéóç ôçò èåùñßáò, ðïõ
äåí “åöáñìüæåé” õðï÷ñåùôéêÜ êáôÜ ãñÜììá ôéò óõëëÞøåéò ôïõ åêÜóôïôå
åìðíåõóôÞ ôçò, åéóÜãïõí ôïí öïéôçôÞ Þ ôç öïéôÞôñéá âéùìáôéêÜ óôïí ôñüðï
ìå ôïí ïðïßï ðáñÜãåôáé êáé ðñïùèåßôáé ç èåùñçôéêÞ óêÝøç.
Áðü ôçí Üëëç ðëåõñÜ, ôï åã÷åéñßäéï áõôü Ý÷åé, ãåíéêÜ, áëëÜ êáé åéäéêÜ
ãéá ôïõò åëëçíüöùíïõò áíáãíþóôåò, ïñéóìÝíïõò ðåñéïñéóìïýò ðïõ óõí-
äÝïíôáé ìå ôç âñåôáíéêÞ êáôáãùãÞ ôïõ. Ç ìåãáëýôåñç âáñýôçôá ðïõ äß-
íåôáé óôç âñåôáíéêÞ “ðñáêôéêÞ êñéôéêÞ” Ýíáíôé ôçò áìåñéêáíéêÞò “íÝáò
êñéôéêÞò” (áðü ôçí ïðïßá üìùò ðñïÝêõøå êõñßùò ç ôõðïðïßçóç ôùí ëï-
ãïôå÷íéêþí óðïõäþí, ðïõ Ýäùóå óôç óõíÝ÷åéá ôüóç ïñìÞ óôçí åîÜðëùóç
ôùí áíôßññïðùí èåùñçôéêþí ôÜóåùí) êáé ç ðáñÜëåéøç ôùí – ãåñìáíéêÞò
êáôáãùãÞò– èåùñéþí ôçò ðñüóëçøçò êáé ôçò áíáãíùóôéêÞò áíôáðüêñé-
óçò, ìåôáîý Üëëùí, åßíáé ìåñéêïß áð’ áõôïýò. Óå ü,ôé áöïñÜ ôïõò åëëçíü-
öùíïõò áíáãíþóôåò åéäéêüôåñá, èá ðñÝðåé íá áíáöåñèåß üôé ç ÷ñÞóç á-
ðïêëåéóôéêÜ áããëïáìåñéêáíéêþí ëïãïôå÷íéêþí áíáöïñþí áíáìÝíåôáé íá
äçìéïõñãÞóåé êÜðïéá äõó÷Ýñåéá, ç ïðïßá åîïìáëýíåôáé ùóôüóï áðü ôï
ãåãïíüò üôé ùò ðáñáäåßãìáôá åöáñìïãÞò ÷ñçóéìïðïéïýíôáé ðåñéïñéóìÝíá
êåßìåíá, ðïõ åßíáé ó÷åäüí üëá ìåôáöñáóìÝíá óôá åëëçíéêÜ, åíþ äýï áðü
ôá óõíôïìüôåñá äßíïíôáé ìåôáöñáóìÝíá êáé óôï “ÐáñÜñôçìá”. ÄåäïìÝ-
íïõ åîÜëëïõ üôé ðñüêåéôáé ãéá Ýíá åã÷åéñßäéï ðïõ ðñïïñßæåôáé ãéá ôçí
õðïóôÞñéîç ôçò äéäáóêáëßáò, ìðïñåß êáíåßò íá õðïèÝóåé üôé ïé äéäÜóêï-
íôåò äåí èá äõóêïëåõôïýí íá ðñïóöÝñïõí ðáñÜëëçëá íåïåëëçíéêÜ ðá-
ñáäåßãìáôá.
Ãéá ðåñáéôÝñù äéåõêüëõíóç ôïõ áíáãíþóôç, óôéò õðïóçìåéþóåéò äßíï-
íôáé ðëÞñåéò âéâëéïãñáöéêÝò ðáñáðïìðÝò, ôüóï ãéá ôá ëïãïôå÷íéêÜ üóï
êáé ãéá ôá èåùñçôéêÜ êåßìåíá ðïõ áíáöÝñïíôáé, åíþ üðïõ óôÜèçêå äõ-
íáôü ç ðáñáðïìðÞ ãßíåôáé óå åëëçíéêÝò ìåôáöñÜóåéò. Ïé õðïóçìåéþóåéò
ðïõ áíÞêïõí óôïí óõããñáöÝá äçëþíïíôáé ìå ôçí Ýíäåéîç “[ó.ô.ó.]”. ¼-
ÐÑÏËÏÃÏÓ ÔÇÓ ÌÅÔÁÖÑÁÓÔÑÉÁÓ 15
óïí áöïñÜ ôç ÷ñÞóç ðáñáèåìÜôùí, áîéïðïßçóá, üóï ìïõ Þôáí äõíáôüí,

ôéò õðÜñ÷ïõóåò ìåôáöñÜóåéò. Ó’ áõôÝò ôéò ðåñéðôþóåéò ðáñáðÝìðù óå
óõãêåêñéìÝíåò óåëßäåò. Óå ðåñéðôþóåéò üðïõ ãéá äéÜöïñïõò ëüãïõò äåí
åß÷á ðñüóâáóç óôç äçìïóéåõìÝíç ìåôÜöñáóç, ôçí áíáöÝñù áðëþò óå
õðïóçìåßùóç, ÷ùñßò íá ôç ÷ñçóéìïðïéþ.
ÔÝëïò, åõ÷áñéóôþ êáé áðü åäþ ôïí äéåõèõíôÞ ôçò åêäïôéêÞò óåéñÜò,
ÔÜêç ÊáãéáëÞ, üðùò êáé ôçí Åõãåíßá ÓçöÜêç, ãéá ôçí ðñïóåêôéêÞ ôïõò
áíÜãíùóç êáé ôéò äéïñèþóåéò ðïõ ìïõ ðñüôåéíáí.
ÅÕ×ÁÑÉÓÔÉÅÓ
Êáëýôåñá íá ìçí êïéôÜò êÜôù,

Áí èåò íá óõíå÷ßóåéò íá ðåôÜò
¸ôóé ëÝåé ï ìåãÜëïò Ìð. Ìð. Êéíãê (B. B. King). Åßíáé åîáéñåôéêÞ óõì-
âïõëÞ, êáé ç ðñïóðÜèåéá íá ôçí áêïëïõèþ ìå âïÞèçóå íá ïëïêëçñþóù
áõôü ôï âéâëßï. Ìå âïÞèçóáí åðßóçò ðïëý ïé óõìâïõëÝò êáé ïé ãíþóåéò
ôçò Áíßôá Ñüõ (Anita Roy), óýìâïõëïõ åêäüóåùí ôùí áíèñùðéóôéêþí åðé-
óôçìþí óôéò ÐáíåðéóôçìéáêÝò Åêäüóåéò ôïõ ÌÜíôóåóôåñ (MUP). Ç ¢ííé
¹ãêëåôïí (Annie Eagleton) õðÞñîå ìéá ðñïóåêôéêÞ êáé õðïóôçñéêôéêÞ
åðéìåëÞôñéá Ýêäïóçò êáé ç ¢ëéóïí ¸éìðåë (Alison Abel) ðñüóöåñå ðï-
ëýôéìç âïÞèåéá óôï óôÜäéï ôçò äéüñèùóçò ôùí ôõðïãñáöéêþí äïêéìßùí.
ÐïëëÜ áðü ôá êåöÜëáéá âáóßæïíôáé óôï õëéêü ðïõ ÷ñçóéìïðïßçóá
óôá ìáèÞìáôÜ ìïõ, “ÅéóáãùãÞ óôç Ëïãïôå÷íßá” êáé “¸ííïéåò ôçò Êñé-
ôéêÞò”, óôï La Sainte Union College ôïõ ÓáïõèÜìðôïí. Ôï ðñþôï äéäÜóêå-
ôáé áðü ìéá ïìÜäá óõíáäÝëöùí, ãéá ôá ó÷üëéá êáé ôéò óõìâïõëÝò ôùí
ïðïßùí åßìáé åõãíþìùí, üëá áõôÜ ôá ôåëåõôáßá ÷ñüíéá. Éäéáßôåñá ðñÝðåé
íá åõ÷áñéóôÞóù ôçí Ãêßëëéáí Óêßíåñ (Gillian Skinner) ðïõ äéÜâáóå êïì-
ìÜôéá ôïõ ÷åéñïãñÜöïõ êáé Ýêáíå ïñéóìÝíåò éäéáßôåñá ÷ñÞóéìåò ðñïôÜ-
óåéò, ôéò ïðïßåò Ýëáâá üëåò õðüøç. Ç Íßêïëá Êéíãê (Nicola King) ìïõ ðñü-
óöåñå ôç ëßóôá ãéá ôï “Ôé êÜíïõí ïé öåìéíßóôñéåò êñéôéêïß” êáé õéïèÝôçóá
ôçí éäÝá ãéá üëá ôá êåöÜëáéá. Áóöáëþò, üëá ôá ëÜèç ðïõ ðáñáìÝíïõí
óôï âéâëßï åßíáé áðïêëåéóôéêÜ äéêÞ ìïõ åõèýíç.
Ï Óôçâ Íôüñíåû (Steve Dorney) ìå Ýóùóå, üôáí ïé ôå÷íéêÝò ìïõ ãíþóåéò
áðïäåß÷èçêáí áíåðáñêåßò ãéá íá ôõðþóù Ýíá áíôßôõðï áðü ôéò Ýîõðíá
(üðùò èåùñïýóá) ðñïóáñìïóìÝíåò äéóêÝôåò ìïõ. Ç ÌÜñéáí êáé ï Ôïì
ìïõ åðÝôñåøáí íá ãñÜøù ôï âéâëßï, äßíïíôÜò ìïõ óõ÷íÝò Üäåéåò áðü ôï
óïõðåñìÜñêåô êáé ôïí ðáéäüôïðï. Ôï âéâëßï åßíáé áöéåñùìÝíï óôç ìç-

ôÝñá ìïõ êáé óôç ìíÞìç ôïõ ðáôÝñá ìïõ, ÖñÜíóéò ÌðÜññõ.
Èá ì’ åíäéÝöåñå ðïëý íá ìÜèù ôç ãíþìç üðïéïõ áíáãíþóôç èá Þèåëå
íá ìïõ ãñÜøåé (åßôå ìÝóù ôùí Ðáíåðéóôçìéáêþí Åêäüóåùí ôïõ ÌÜíôóå-
óôåñ Þ áðåõèåßáò óôï English Department, University College of Wales, Abery-
stwyth, Ceredigion, SY23 3DY Wales, UK [ptb@aber.ac.uk]). Áí êÜôé óôï âéâëßï
öáßíåôáé áóáöÝò, Þ á÷ñåßáóôï, Þ åóöáëìÝíá ðáñïõóéáóìÝíï, Þ ü,ôé Ý÷åé
ðáñáëåéöèåß åíþ äåí èá Ýðñåðå, Þ áí äåí áíáãíùñßæåôáé êÜðïéá ðçãÞ, èá
ðñïóðáèÞóù íá ôï âåëôéþóù Þ íá ôï äéïñèþóù óå åðüìåíåò åêäüóåéò.
ÌÝñç áðü ôï êåöÜëáéï 3 Ý÷ïõí ðáñïõóéáóôåß óôï ðáñåëèüí (óå ëßãï
äéáöïñåôéêÞ ìïñöÞ) óôá ðåñéïäéêÜ The Use of English êáé The English
Review.
ÐÞôåñ ÌðÜññõ
LSU
ÐÑÏËÏÃÏÓ ÓÔÇ ÄÅÕÔÅÑÇ ÅÊÄÏÓÇ
Á ðü ôüôå ðïõ ðñùôïãñÜöôçêå áõôü ôï âéâëßï (óôéò áñ÷Ýò ôçò äåêáåôßáò

ôïõ ’90), ç ëïãïôå÷íéêÞ èåùñßá óõíÝ÷éóå íá áëëÜæåé êáé íá áíáðôýóóåôáé.
Ãéá íá ðáñïõóéÜóù áõôÝò ôéò áëëáãÝò, ðñüóèåóá Ýíá íÝï êåöÜëáéï ãéá
ôçí ïéêïêñéôéêÞ, êÜíïíôáò Ýôóé åôïýôï ôï âéâëßï ôï ðñþôï ôïõ åßäïõò ôïõ
ðïõ êáôÝãñáøå ôï áõîáíüìåíï åíäéáöÝñïí ãéá “ðñÜóéíåò” ðñïóåããßóåéò
óôç ëïãïôå÷íßá.
ÂÝâáéá ôá áéóèÞìáôÜ ìïõ ãéá ôá äéÜöïñá åßäç èåùñßáò Ý÷ïõí åðßóçò
áëëÜîåé ëßãï. Ðéï óõãêåêñéìÝíá, âñßóêù ôþñá ôïí äïìéóìü ìÜëëïí ðéï
åíäéáöÝñïíôá áðü ôïí ìåôáäïìéóìü êáé ãéá íá ôï ðáñïõóéÜóù áõôü Ý÷ù
ðñïóèÝóåé Ýíá íÝï êåöÜëáéï ãéá ôçí áöçãçìáôïëïãßá, Ýíáí êëÜäï ôçò
äïìéóôéêÞò èåùñßáò ðïõ ðñïóöÝñåôáé åýêïëá óå áðïëáõóôéêÝò êáé ðíåõ-
ìáôéêÜ åñåèéóôéêÝò ðñáêôéêÝò åöáñìïãÝò. Åêôüò áð’ áõôÜ ôá íÝá êåöÜ-
ëáéá, ç äåýôåñç Ýêäïóç åßíáé ßäéá ìå ôçí ðñþôç áëëÜ ìå åðéêáéñïðïéç-
ìÝíç âéâëéïãñáößá.
Ìå ôïõò óõíáäÝëöïõò ìïõ óôï Áìðåñýóôãïõéè äéäÜóêù ìéá óåéñÜ
èåùñçôéêþí ìáèçìÜôùí, êáé éäéáßôåñá ôçí åíüôçôá “ÄéáâÜæïíôáò èåùñßá
/ ÄéáâÜæïíôáò êåßìåíá” ôçò ïðïßáò ôá åßêïóé åðôÜ áñ÷éêÜ ìÝñç âïÞèçóá
íá ìåéùèïýí óå ôÝóóåñá ìåãáëýôåñá. Áõôü åßíáé ëßãï-ðïëý åêåßíï ðïõ ïé
äïìéóôÝò Ëåâß-Óôñùò (Lévi-Strauss) êáé Ôïíôüñïö (Todorov) èÝëçóáí íá
êÜíïõí óôéò ôñéáíôáìßá áöçãçìáôéêÝò ëåéôïõñãßåò ðïõ åß÷å ðñïôåßíåé ï
Âëáíôéìßñ Ðñïð (âë. êåöÜëáéï 12), ðñÜãìá ðïõ äåß÷íåé ðüóï åðéìåëþò
åöáñìüæïõìå ó’ áõôü ôï ÐáíåðéóôÞìéï ôá ìáèÞìáôá ôçò ëïãïôå÷íéêÞò
èåùñßáò óôçí êáèçìåñéíÞ æùÞ ôçò äéäáóêáëßáò ìáò. Åßìáé ðñáãìáôéêÜ
åõãíþìùí ðñïò ôïõò óõíáäÝëöïõò êáé ôïõò öïéôçôÝò ìïõ, ãéá üëåò ôéò
óõæçôÞóåéò ðïõ åß÷áìå ó÷åôéêÜ ìå áõôÞ ôçí åíüôçôá, êáé ðñïò ôïõò öïé-
ôçôÝò ôïõ “ÄéçãÞìáôïò”, ìå ôïõò ïðïßïõò äïêéìÜóáìå ôéò äéÜöïñåò èåù-
ñçôéêÝò ðñïóåããßóåéò ôÞò áöÞãçóçò ôá ôåëåõôáßá ÷ñüíéá.
Ôï óêßôóï óôç óåë. 262 åßíáé ðñïóöïñÜ ôïõ Ãêñáßõ Íôïýíôåê (Gray
Dudek, Marketing Division of Pedigree Masterfoods, ôìÞìá ôçò Mars UK 2001).
Åßìáé åõãíþìùí ðñïò ôïí ÌÜèéïõ Öñïóô (Matthew Frost), ôéò Ðáíåðéóôç-
ìéáêÝò Åêäüóåéò ôïõ ÌÜíôóåóôåñ, ãéá ôçí áêïýñáóôç ðñïþèçóç áõôïý
ôïõ âéâëßïõ êáé, ãéá ó÷åäüí üëá ôá Üëëá, ôçí ÌÜñéáí êáé ôïí Ôïì (ðïõ
ìåôáîý ðñþôçò êáé äåýôåñçò Ýêäïóçò ðñï÷þñçóå áðü ôïí ðáéäüôïðï óôï
“ÃêÝéì-ìðüé ãéá ðñï÷ùñçìÝíïõò”).
ÐÑÏËÏÃÏÓ ÓÔÇÍ ÔÑÉÔÇ ÅÊÄÏÓÇ
Ç ôñßôç Ýêäïóç ôïõ Ãíùñéìßá ìå ôç èåùñßá åßíáé, óáí ôç äåýôåñç, ìéá å-

êôåíÝóôåñç ìÜëëïí êáé ü÷é ôüóï ìéá áíáèåùñçìÝíç Ýêäïóç ìå ôçí áõóôç-
ñÞ Ýííïéá, áí êáé Ý÷ïõí ãßíåé äéïñèþóåéò êáé ïé âéâëéïãñáößåò Ý÷ïõí åðé-
êáéñïðïéçèåß. Ç ðñþôç Ýêäïóç ôïõ âéâëßïõ äçìéïõñãÞèçêå óôç äåêáåôßá
ôïõ 1990, ðÜíù óôá èåìÝëéá ðïõ ôÝèçêáí êáôÜ ôïõò “ðïëÝìïõò ôçò èåù-
ñßáò” ôçò äåêáåôßáò ôïõ 1980. Ôï íá îåãõìíþóù ôï âéâëßï áð’ üëá ôá ÷á-
ñáêôçñéóôéêÜ ôçò åðï÷Þò ðïõ ôï ãÝííçóå èá óÞìáéíå íá áëëÜîù ôïí ÷á-
ñáêôÞñá ôïõ ïéêïäïìÞìáôïò ðïëý äñáóôéêÜ, ìåéþíïíôáò Ýôóé ôçí üðïéá
áîßá ôïõ. Ðñïôßìçóá ëïéðüí íá áêïëïõèÞóù ôç óõìâïõëÞ ðïõ äßíïõí óôá
ôçëåïðôéêÜ ðñïãñÜììáôá ãéá áíáêáéíßóåéò óðéôéþí, êáé íá öôéÜîù ìåñé-
êÝò åðåêôÜóåéò.
Ôï ðñþôï íÝï êåöÜëáéï ëÝåé ôçí “éóôïñßá” ôçò èåùñßáò ìå Ýíáí êáé-
íïýñéï ôñüðï, åêìåôáëëåõüìåíï ôçí åõñýôåñç ðñïïðôéêÞ ðïõ åðéôñÝðåé
ôï ðÝñáóìá ôïõ ÷ñüíïõ. Ôï äåýôåñï êÜíåé ìéá åéóáãùãÞ óå êÜðïéïõò
áðü ôïõò íÝïõò “-éóìïýò”, ðïõ åìöáíßóôçêáí ðåñßðïõ ìåôÜ ôï 2000. Óõ-
íïëéêÜ, áõôÜ ðïõ êáëýðôù áðïôåëïýí åîåëßîåéò ôïõ íÝïõ éóôïñéêéóìïý
êáé ôïõ ðïëéôéóìéêïý õëéóìïý, êáèþò êáé ôçò õöïëïãßáò êáé ôçò áöçãç-
ìáôïëïãßáò, êáé ôá åðÝëåîá åí ìÝñåé åðåéäÞ óõíå÷ßæïõí ôçí éóôïñßá ôçò
èåùñßáò ðïõ Üñ÷éóá íá ëÝù óôçí ðñþôç Ýêäïóç. ÄåäïìÝíïõ üôé áõôü
åßíáé Ýíá âéâëßï ãíùñéìßáò ìå ôç èåùñßá, äåí åðé÷åßñçóá íá êáëýøù ðñü-
óöáôåò ðñïüäïõò, óå ðåäßá üðùò ç çèéêÞ èåùñßá, ç äéáóôçìéêÞ èåùñßá
êáé ç èåùñßá ôïõ óþìáôïò.
Åßìáé åõãíþìùí ðñïò ôç óõíÜäåëöü ìïõ ÓÜñá ÐñÝóêïôô (Sarah Pre-
scott), ãéá ôéò óõæçôÞóåéò ó÷åôéêÜ ìå ôï íÝï õëéêü, êáèþò êáé ôçí ïìÜäá
ôçò èåùñßáò óôï Áìðåñýóôãïõéè, ãéá ôá óõíå÷üìåíá åñåèßóìáôá óôçí
åíüôçôá “ÄéáâÜæïíôáò èåùñßá / ÄéáâÜæïíôáò êåßìåíá”, Þ ÅÍ30930, üðùò
ôç ëÝìå ìåôáîý ìáò. Åõ÷áñéóôßåò üðùò ðÜíôá óôçí ÌÜñéáí êáé óôïí Ôïì
(ðïõ âñßóêåôáé ôþñá óôï óôÜäéï ôïõ íá ðáëåýåé ìå ôïí ÂáóéëéÜ Ëçñ ãéá
ôéò åéóáãùãéêÝò åîåôÜóåéò óôï ðáíåðéóôÞìéï, áí êáé äåí Ý÷åé íéþóåé ìÝ÷ñé
óôéãìÞò ôçí áíÜãêç íá êáôáöýãåé óôï âéâëßï ôïõ ìðáìðÜ ôïõ).
ÐÞôåñ ÌðÜññõ
Áìðåñýóôãïõéè
ÅÉÓÁÃÙÃÇ
Ó÷åôéêÜ ì’ áõôü ôï âéâëßï
ÊáôÜ ôç äåêáåôßá ôïõ 1980, ç ëïãïôå÷íéêÞ èåùñßá, êáé ôï åíäéáöÝñïí ãé’

áõôÞí, Ýöèáóå óôï æåíßè. ÁõôÞ ç äåêáåôßá Þôáí ç “ìåãÜëç óôéãìÞ” ôçò
èåùñßáò, ç åðï÷Þ ðïõ ôï èÝìá Þôáí ôçò ìüäáò êáé óõæçôéüôáí ðïëý. Óôç
äåêáåôßá ôïõ 1990 óçìåéþèçêå ìéá óôáèåñÞ ðáñáãùãÞ âéâëßùí êáé Üñ-
èñùí, ìå ôßôëïõò üðùò ÌåôÜ ôç èåùñßá, ôïõ Ôüìáò Íôü÷åñôõ (Thomas
Docherty, After Theory, 1990), Þ “Ìåôá-Èåùñßá”, ôïõ Íßêïëáò ÔñÝíôåëë
(Nicolas Tredell, “Post-Theory”, The Critical Decade, 1993). ¼ðùò õðïäçëþ-
íïõí ôÝôïéïé ôßôëïé, ç “óôéãìÞ ôçò èåùñßáò” Ý÷åé ìÜëëïí ðåñÜóåé. ÅðïìÝ-
íùò, ãéáôß Üëëï Ýíá åéóáãùãéêü âéâëßï ãéá ôç èåùñßá, ôüóï áñãÜ;
Ç áðëÞ áðÜíôçóç åßíáé üôé, ìåôÜ ôç “óôéãìÞ” ôçò èåùñßáò Ýñ÷åôáé,
áíáðüöåõêôá, ç “þñá” ôçò èåùñßáò, üôáí ôï èÝìá ðáýåé íá åßíáé áðïê-
ëåéóôéêü áíôéêåßìåíï ìéáò áöïóéùìÝíçò ìåéïíüôçôáò êáé ìðáßíåé óôç ãå-
íéêÞ êõêëïöïñßá ôçò äéáíïçôéêÞò æùÞò, ùò áõôïíüçôï ôìÞìá ôïõ ðñïãñÜì-
ìáôïò óðïõäþí. Ó’ áõôü ôï óôÜäéï, ç äüîá îåèùñéÜæåé, ç áêôéíïâïëßá åê-
ðßðôåé óå ñïõôßíá êáé ãßíåôáé ç êáèçìåñéíÞ äïõëåéÜ ìåãÜëïõ áñéèìïý áí-
èñþðùí, íá ìÜèïõí Þ íá äéäÜîïõí (Þ êáé ôá äõï) áõôÞ ôçí ýëç. ÕðÜñ÷åé
ï ðñïöáíÞò êßíäõíïò íá õðåñáðëïõóôåýóïõìå ôá ðñÜãìáôá êáé íá ðñï-
óöÝñïõìå Ýôóé ìéá øåýôéêç áóöÜëåéá óôïõò öïéôçôÝò ðïõ áíôéìåôùðß-
æïõí ôéò äõóêïëßåò áõôïý ôïõ èÝìáôïò ãéá ðñþôç öïñÜ. Ðáñ’ üë’ áõôÜ, ç
êýñéá åõèýíç ïðïéïõäÞðïôå åðé÷åéñåß Ýíá ôÝôïéï åã÷åéñßäéï åßíáé íá
áíôáðïêñéèåß óôçí áíÜãêç ãéá óáöåßò åîçãÞóåéò êáé ðáñïõóßáóç ðáñá-
äåéãìÜôùí. Áí ôï åã÷åßñçìá Þôáí áäýíáôï, êáé ôï âïõíü ôçò èåùñßáò
ìðïñïýóáí íá ôï áíÝâïõí ìüíï åéäéêïß, ôüôå ïëüêëçñç ç éäÝá ôïý íá
åíôÜîïõìå ôï ìÜèçìá óôá ðñïðôõ÷éáêÜ ðñïãñÜììáôá óðïõäþí èá Þôáí
Ýíá ëÜèïò.
Ç Ýìöáóç óôçí ðñáêôéêÞ ðëåõñÜ óçìáßíåé üôé ôï âéâëßï ðïõ êñáôÜôå
óôá ÷Ýñéá óáò åßíáé âéâëßï åñãáóßáò, ü÷é Ýíá áðëü åã÷åéñßäéï. Êáèþò äéá-
âÜæåôå, èá óõíáíôÜôå ðñïôåéíüìåíåò äñáóôçñéüôçôåò, ìå ôïí ôßôëï ÓôÜóïõ
êáé óêÝøïõ, ðïõ åßíáé ó÷åäéáóìÝíåò ãéá íá óáò äßíïõí êÜðïéá ðñáêôéêÞ
åìðåéñßá ôçò ëïãïôå÷íéêÞò èåùñßáò êáé ôùí ðñïâëçìÜôùí ôçò. Äåí èá äéá-
âÜæåôå áðëþò ãé’ áõôÞí, ðñÜãìá ðïõ èá ðåñéüñéæå ôç èåùñßá óå Ýíá åßäïò
èåáìáôéêïý áèëÞìáôïò ðïõ ôï ðáßæïõí ìüíï ïé óïýðåñ óôáñ, áëëÜ èá áñ-
÷ßóåôå íá ôçí åöáñìüæåôå êáé ïé ßäéïé. Ôï íá óõììåôÝ÷åôå ì’ áõôü ôïí ôñü-
ðï èá óáò âïçèÞóåé íá áðïêôÞóåôå êÜðïéá ðñïóùðéêÞ áßóèçóç ôçò èåù-
ñßáò êáé èá áõîÞóåé, åëðßæù, ôçí áõôïðåðïßèçóÞ óáò, áêüìá êáé áí õðï-
ðôåýåóôå üôé ïé ðñáêôéêÝò óáò áðüðåéñåò ðáñáìÝíïõí õðïôõðþäåéò.
Åëðßæù åðßóçò üôé ïé äñáóôçñéüôçôåò áõôÝò èá ðñïóöÝñïõí ìéá âÜóç ãéá
óåìéíáñéáêÝò óõæçôÞóåéò, óôçí ðåñßðôùóç ðïõ ôï âéâëßï áõôü ÷ñçóéìï-
ðïéçèåß ðáñÜëëçëá ìå ôç äéäáóêáëßá åíüò ìáèÞìáôïò êñéôéêÞò èåùñßáò.
¼ëåò ïé êñéôéêÝò ðñïóåããßóåéò ðïõ ðåñéãñÜöïíôáé ó’ áõôü ôï âéâëßï
åßíáé áíôéäñÜóåéò áðÝíáíôé óå êÜôé ðïõ ðñïçãÞèçêå, êáé åßíáé ãåãïíüò
üôé äåí ìðïñåß êáíåßò íá ðñïûðïèÝôåé ôçí ðñïûðÜñ÷ïõóá ãíþóç áõôþí
ôùí ðñáãìÜôùí. Ùò åê ôïýôïõ, áñ÷ßæù ìå ìéá ðåñéãñáöÞ ôïõ “öéëåëåý-
èåñïõ áíèñùðéóìïý” (Þ “ïõìáíéóìïý”), Ýíáíôé ôïõ ïðïßïõ ðñïóäéïñßæï-
íôáé, ëßãï-ðïëý, üëåò ïé íåüôåñåò êñéôéêÝò ðñïóåããßóåéò óôéò ïðïßåò áíá-
öÝñïìáé. Ðáñïìïßùò, ïé ôñÝ÷ïõóåò äçìïöéëåßò åêäï÷Ýò ôÞò ìáñîéóôéêÞò,
öåìéíéóôéêÞò, øõ÷áíáëõôéêÞò êáé ãëùóóïëïãéêÞò êñéôéêÞò ðñïóäéïñßæï-
íôáé óå ó÷Ýóç ìå ðñïãåíÝóôåñåò åêäï÷Ýò ôïõò, êáé ùò åê ôïýôïõ ðñïóðá-
èþ óå êÜèå ðåñßðôùóç íá åîçãÞóù ðñþôá ôéò ðñïçãïýìåíåò åêäï÷Ýò.
Íïìßæù üôé ðïëëÝò áðü ôéò äõóêïëßåò ðïõ áíôéìåôùðßæïõí ïé öïéôçôÝò ìå
ôç èåùñßá ðñïêýðôïõí áðü ôçí áðüðåéñá íá áðïöýãïõí áõôü ôï óôÜäéï.
Ç ðñïóÝããéóÞ ìïõ ïõóéáóôéêÜ óáò ñß÷íåé óôá ñç÷Ü. Áõôü åßíáé ðéèáíüí
ðéï åðþäõíï, áðü ôï íá óáò ñßîïõí óôá âáèéÜ – ç ôå÷íéêÞ ðïõ ÷ñçóéìï-
ðïéåßôáé óôéò ðåñéóóüôåñåò Üëëåò åéóáãùãÝò óôç ëïãïôå÷íéêÞ èåùñßá–
áëëÜ, åéëéêñéíÜ, ìåéþíåé ôçí ðéèáíüôçôá íá ðíéãåßôå.
Èá Ýðñåðå åðßóçò íá õðïãñáììéóôåß üôé ïé Üëëåò äéáèÝóéìåò ãåíéêÝò
åéóáãùãÝò óôç èåùñßá áíôéðñïóùðåýïõí Ýíá óôÜäéï ìåôÜ áðü áõôÞí
åäþ. Êáëýðôïõí, ìå ôñüðï éóïâáñÞ êáé ðåñéåêôéêü, ïëüêëçñï ôï ðåäßï,
áëëÜ ìå ó÷åôéêÜ ëßãá üóïí áöïñÜ ôçí ðñáêôéêÞ óõæÞôçóç åöáñìïãþí.
Ôéò âñßóêù ðïëý ÷ñÞóéìåò, áëëÜ ìïõ öáßíïíôáé ðåñéóóüôåñï óáí áðïëï-
ãéóìïß ôçò ëïãïôå÷íéêÞò èåùñßáò, óõ÷íÜ áðü öéëïóïöéêÞ ìÜëëïí ðáñÜ
áðü ëïãïôå÷íéêÞ óêïðéÜ, ðáñÜ åéóáãùãÝò ó’ áõôÞí. Ç ïìïéïìïñößá óôçí
áíôéìåôþðéóç ôùí äéáöïñåôéêþí ðñïóåããßóåùí óçìáßíåé üôé ï âçìáôé-
óìüò äåí ðïéêßëëåé ðïôÝ, ìå áðïôÝëåóìá íá ìç äßíåôáé ç äõíáôüôçôá íá
óôáèåß êáíåßò êáé íá óôï÷áóôåß ðñáãìáôéêÜ Ýíá ïñéóìÝíï ðáñÜäåéãìá.
Áíôßèåôá, åãþ äåí öéëïäïîþ ôçí áðüëõôç ðëçñüôçôá áëëÜ åðé÷åéñþ íá
ÅÉÓÁÃÙÃÇ 25
ðñïóöÝñù ìéá ðïéêéëßá óôïí ñõèìü, ìå ôï íá åðéëÝãù åñùôÞóåéò Þ ðáñá-

äåßãìáôá Þ âáóéêÜ êåßìåíá ãéá ðéï áíáëõôéêÝò óõæçôÞóåéò. ÃåíéêÜ, ïé
äéáèÝóéìåò åéóáãùãÝò äåí áó÷ïëïýíôáé ìå ôá ðñïâëÞìáôá ôïõ íá äéäÜ-
óêåéò Þ íá ìáèáßíåéò èåùñßá: ìÝ÷ñé ðñüóöáôá, ïé äýï ìüíï ðïõ ðñïóðÜ-
èçóáí íá ôï êÜíïõí Þôáí ôï Ëïãïôå÷íéêÝò óðïõäÝò óôçí ðñÜîç, ôùí Íôõ-
ñÜí êáé Öáìð, êáé ôï Êåßìåíá êáé Óõìöñáæüìåíá, ôïõ Ëõíí.1 Êáé ôá äýï
åßíáé åíäéáöÝñïíôá áëëÜ éäéüññõèìá âéâëßá, êáé ç áðïóðáóìáôéêÞ ôïõò
ìïñöÞ äçìéïõñãåß ðñïóêüììáôá óôç ñïÞ ôçò óõæÞôçóçò Þ ôçò áíÜðôõîçò
ìéáò åîÞãçóçò.
Óôï ðñïðôõ÷éáêü åðßðåäï, ôï âáóéêü ðñüâëçìá åßíáé íá áðïöáóßóåé
êáíåßò ðüóç èåùñßá ìðïñïýí ðñáãìáôéêÜ íá ÷åéñéóôïýí ïé áñ÷Üñéïé. Ï
÷ñüíïò äåí åßíáé áðåñéüñéóôïò, êáé ïöåßëåé íá óêåöôåß êáíåßò Ýíá ñåáëé-
óôéêü ðñüãñáììá ìáèçìÜôùí, ü÷é ôï éäåþäåò. Ïé èåùñçôéêïß, óáí ôïõò
ìõèéóôïñéïãñÜöïõò, åßíáé ôñïìáêôéêÜ ðïëëïß, êáé ôï áíôéêåßìåíï ôçò
èåùñßáò äåí ìðïñåß íá äéäá÷èåß ìå åðéôõ÷ßá óå Ýíá áìöéèÝáôñï, ðáñÜ
ìüíï áí ôï äéáìïñöþóïõìå ùò Ýíá ìáèçôï-êåíôñéêü ðñüãñáììá ðáñá-
äüóåùí. ÃåíéêÜ, ðéóôåýù üôé ïñèÜ Ý÷ïõìå áðïññßøåé ðéá ôçí éäÝá ôïý íá
äéäÜóêïõìå ôç “ìåãÜëç ðáñÜäïóç” ôùí óðïõäáßùí ìõèéóôïñéïãñÜöùí,
üðùò ôçí åß÷å õðïóôçñßîåé ï Ö. Ñ. ËÞâéò (F. R. Leavis). ¼ìùò, ç “ìåãÜëç
ðáñÜäïóç” ôïõ ËÞâéò Þôáí ïõóéáóôéêÜ Ýíá ðñüãñáììá ìáèçìÜôùí ðïõ
÷ùñïýóå óå Ýíá åôÞóéï ðñïðôõ÷éáêü ìÜèçìá ãéá ôï ìõèéóôüñçìá. Êáé
üíôùò, åßíáé äõíáôüí íá äéáâÜóïõìå êáé íá óõæçôÞóïõìå åðáñêþò Ýíá Þ
äýï ìõèéóôïñÞìáôá ôçò ¿óôåí (Jane Austin), ôçò ¸ëéïô (George Eliot), ôïõ
ÔæÝéìò (Henry James), ôïõ Êüíñáíô (Joseph Conrad) êáé ôïõ Ëþñåíò (D. H.
Lawrence) ìÝóá óå áõôü ôï ÷ñïíéêü äéÜóôçìá. Èá ðñÝðåé ëïéðüí íá âå-
âáéùèïýìå, ðùò áõôü ðïõ ðáñïõóéÜæïõìå óÞìåñá ùò èåùñßá Ý÷åé åðßóçò
êáé ìéá ëïãéêÞ üóïí áöïñÜ ôï åðßðåäï ôçò äéäáóêáëßáò.
¼ôáí ðñüêåéôáé íá ðñï÷ùñÞóïõìå óå êÜôé íÝï, åßíáé ëïãéêü íá åêôé-
ìÞóïõìå ðñþôá áõôü ðïõ Þäç Ý÷ïõìå, Ýóôù êáé ìüíï ãéá íá ìðïñåß íá
ìåôñçèåß áñãüôåñá ç áðüóôáóç ðïõ äéáíýóáìå. ¸ôóé, óôï ðñþôï êåöÜ-
ëáéï áõôïý ôïõ âéâëßïõ óÜò êáëþ íá êïéôÜîåôå ìå êñéôéêÞ ìáôéÜ êáé íá
óôï÷áóôåßôå ôç ìÝ÷ñé ôþñá åêðáßäåõóÞ óáò óôéò ëïãïôå÷íéêÝò óðïõäÝò.
Óôç óõíÝ÷åéá, ðñï÷ùñÜìå ãéá íá äïýìå ôéò ðñïûðïèÝóåéò ðïõ óôçñßæïõí
ôçí ðáñáäïóéáêÞ ëïãïôå÷íéêÞ êñéôéêÞ, Þ ôïí “öéëåëåýèåñï áíèñùðéóìü”
üðùò ôï ëÝíå óõíÞèùò ïé èåùñçôéêïß.
1. Alan Durant - Nigel Fabb, Literary Studies in Action, London, New York: Routledge, 1990.
Steven Lynn, Texts and contexts: Writing about literature with critical theory, New York:
HarperCollins College Publishers, 1994.
Ï üñïò “öéëåëåýèåñïò áíèñùðéóìüò” Ýãéíå ôñÝ÷ùí óôç äåêáåôßá ôïõ

1970, ùò Ýíáò óýíôïìïò (êáé êõñßùò å÷èñéêüò) ôñüðïò íá áíáöÝñåôáé êá-
íåßò óôï åßäïò ôçò êñéôéêÞò ðïõ åðéêñáôïýóå ðñéí ôç èåùñßá. Ç ëÝîç “öé-
ëåëåýèåñïò” ó’ áõôÞ ôç öñÜóç óçìáßíåé ìç ðïëéôéêÜ ñéæïóðáóôéêüò, êáé
ùò åê ôïýôïõ ãåíéêÜ äéöïñïýìåíïò êáé ðïëéôéêÜ áäéÜöïñïò. Ï “áíèñù-
ðéóìüò” åäþ Ý÷åé ðáñüìïéá Ýííïéá ÿ õðïäçëþíåé ìéá óåéñÜ áðü áñíçôé-
êïýò ðñïóäéïñéóìïýò üðùò “ìç ìáñîéóôéêüò”, “ìç öåìéíéóôéêüò”, êáé
“ìç èåùñçôéêüò”. Õðïíïåßôáé åðßóçò üôé ïé öéëåëåýèåñïé áíèñùðéóôÝò ðé-
óôåýïõí óôçí “áíèñþðéíç öýóç”, óáí íá åßíáé êÜôé óôáèåñü êáé ðáñáìü-
íéìï, ðïõ ôï åêöñÜæåé ç óðïõäáßá ëïãïôå÷íßá. Ïé öéëåëåýèåñïé áíèñùðé-
óôÝò äåí ÷ñçóéìïðïéïýóáí (êáé êáôÜ êáíüíá äåí ÷ñçóéìïðïéïýí) áõôü
ôïí üñï ãéá ôïí åáõôü ôïõò, áëëÜ, üðùò ëÝåé ìéá ó÷ïëÞ óêÝøçò ìå áñêå-
ôÞ åðéññïÞ, åÜí áó÷ïëåßóáé ìå ôç ëïãïôå÷íéêÞ êñéôéêÞ êáé äåí ïíïìÜæå-
óáé ìáñîéóôÞò êñéôéêüò Þ äïìéóôÞò Þ õöïëüãïò Þ êÜôé áíÜëïãï, ôüôå åß-
óáé ìÜëëïí öéëåëåýèåñïò áíèñùðéóôÞò, åßôå ôï áíáãíùñßæåéò êáé ôï ðá-
ñáäÝ÷åóáé åßôå ü÷é.
Êáèþò åîçãåß êÜðïéåò áðü ôéò íåüôåñåò êñéôéêÝò ðñïóåããßóåéò, ôï âé-
âëßï áõôü ðñïóöÝñåé ðåñéëÞøåéò Þ ðåñéãñáöÝò åíüò áñéèìïý óçìáíôéêþí
èåùñçôéêþí êåéìÝíùí. Ùóôüóï, èÝëù íá õðïãñáììßóù åîáñ÷Þò üôé åßíáé
óçìáíôéêü åðßóçò íá äéáâÜóåôå êé åóåßò ïé ßäéïé êÜðïéïõò áðü ôïõò âá-
óéêïýò èåùñçôéêïýò. Âåâáßùò, êáèþò èá áñ÷ßóåôå íá ãõñíÜôå ôéò óåëßäåò
ôïõ Ìðáñô (Roland Barthes), ôïõ ËáêÜí (Jacques Lacan), ôïõ Öïõêþ (Mi-
chel Foucault), ôïõ ÍôåññéíôÜ (Jacques Derrida), èá óõíáíôÞóåôå Ýíá åßäïò
ãñáöÞò ðïõ ìïéÜæåé ôñïìáêôéêÜ äýóêïëï êáé áðïèáññõíôéêü. Ðþò ëïé-
ðüí ìðïñåßôå íá ôá âãÜëåôå ðÝñá;
¸÷ù ôç ãíþìç üôé åßíáé ðïëý êáëýôåñá íá äéáâÜóåôå ôç èåùñßá óå
âÜèïò, ðáñÜ óå åýñïò. Ì’ áõôü åííïþ üôé äåí èá êåñäßóåôå êáé ðïëëÜ ìå
ôï íá äéáâÜæåôå êåöÜëáéï ôï êåöÜëáéï Ýíá âéâëßï áð’ ôï ïðïßï äåí âãÜ-
æåôå íüçìá. Èá êåñäßóåôå ðïëý ðåñéóóüôåñá, áí ÷ñçóéìïðïéÞóåôå ôïí
ßäéï ÷ñüíï ãéá íá äéáâÜóåôå áñêåôÝò öïñÝò Ýíá êåöÜëáéï Þ Ýíá Üñèñï
ðïõ åßíáé óçìáíôéêü êáé áíáöÝñåôáé óõ÷íÜ. Ôï íá Ý÷åôå ìéá êáëÞ ãíþóç
ôïý ôé ðñáãìáôéêÜ ëÝãåôáé óôéò óåëßäåò åíüò ãíùóôïý åðé÷åéñÞìáôïò, ôï
íá ãíùñßæåôå ðþò áíáðôýóóåôáé, ðþò õðïóôçñßæåôáé, Þ ôá óõìöñáæüìå-
íá óôá ïðïßá åíôÜóóåôáé Ýíá åðé÷åßñçìá, èá óáò åßíáé ðïëý ðéï ÷ñÞóéìï
áðü ìéá åðéöáíåéáêÞ ãåíéêÞ åíôýðùóç, ðïõ èá áðïêïìßóåôå áðü ðåñé-
ãñáöÝò Þ “äéáãþíéåò” áíáãíþóåéò. ¼óï ôñïìáêôéêü êé áí öáßíåôáé ôï õëé-
êü, èá ðñÝðåé íá êÜíåôå ôï äéÜâáóìÜ óáò óôï÷áóôéêü, êñéôéêü êáé ðñï-
óùðéêü. ÐñïóðáèÞóôå íá ãßíåôå áñãïß áíáãíþóôåò. ÅðéðñïóèÝôùò, ìéá
óå âÜèïò ìåëÝôç áõôïý ôïõ åßäïõò èá óáò äþóåé ôç äõíáôüôçôá íá ÷ñç-
óéìïðïéåßôå êáé Üëëá áðïóðÜóìáôá, ðÝñá áðü ôá äÝêá êëáóéêÜ ðïõ
ÅÉÓÁÃÙÃÇ 27
áíáöÝñïíôáé óå üëç ôç äåõôåñåýïõóá âéâëéïãñáößá. Êáé, âÝâáéá, ôï ðéï

óçìáíôéêü åßíáé üôé ç ïðôéêÞ ôùí ðñáãìÜôùí ðïõ èá áðïêôÞóåôå èá åß-
íáé ç äéêÞ óáò ðñïóùðéêÞ ïðôéêÞ, ßóùò ëßãï éäéüìïñöç êáé áíïëïêëÞñù-
ôç, áëëÜ ôïõëÜ÷éóôïí äåí èá åßíáé ç ç÷þ êáé ôá õðïëåßììáôá ìéáò ðñï-
êáôáóêåõáóìÝíçò åêäï÷Þò, ðïõ óáò ðñïóöÝñåé êÜðïéïò ó÷ïëéáóôÞò ó’
Ýíá âéâëßï. Êïíôïëïãßò, ç óå âÜèïò ìåëÝôç åßíáé óõ÷íÜ ðéï ÷ñÞóéìç áðü
ôçí åõñåßá áíÜãíùóç. Ïé “ÁããëéêÝò ÓðïõäÝò” èåìåëéþèçêáí ðÜíù óôçí
éäÝá ôçò ðñïóåêôéêÞò, “åê ôïõ óýíåããõò” áíÜãíùóçò, êáé, ðáñüëï ðïõ
õðÞñîå ìéá ðåñßïäïò, óôï ôÝëïò ôçò äåêáåôßáò ôïõ 1970 êáé óôéò áñ÷Ýò
ôïõ ’80, ðïõ ç éäÝá áõôÞ óõ÷íÜ áìöéóâçôÞèçêå, åßíáé áíáìößâïëá áëÞ-
èåéá üôé ôßðïôá ôï åíäéáöÝñïí äåí ìðïñåß íá ðñïêýøåé ó’ áõôü ôï ðåäßï
äß÷ùò ðñïóåêôéêÞ ìåëÝôç.
Ðñïôåßíù ëïéðüí íá äïêéìÜóåôå êé åóåßò ïé ßäéïé ìéá ÷ñÞóéìç ìïñöÞ óå
âÜèïò ìåëÝôçò, ôçí ôå÷íéêÞ ðïõ åßíáé ãíùóôÞ ùò “ÌÅ3Á”. ÁõôÞ óðÜåé ôç
ìåëÝôç åíüò äýóêïëïõ êåöáëáßïõ Þ Üñèñïõ óå ðÝíôå óôÜäéá, üðùò ïñß-
æïíôáé áðü ôá ãñÜììáôá ÌÅÁÁÁ.
Ôá ðÝíôå óôÜäéá åßíáé:
Ì – ÄçëáäÞ ñß÷íïõìå ìéá ÌáôéÜ óå ïëüêëçñï ôï êåöÜëáéï, Þ ôï ìÝ-
ñïò ðïõ ìáò åíäéáöÝñåé, ó÷åôéêÜ ãñÞãïñá, äéáâÜæïíôáò “äéáãùíßùò”, ãéá
íá áðïêôÞóïõìå ìéá ãåíéêÞ áßóèçóç ãéá ôï ðëáßóéï êáé ôç öýóç ôïõ åðé-
÷åéñÞìáôïò. Íá èõìÜóôå üôé ç ðëçñïöïñßá äåí äéá÷Ýåôáé óõíÞèùò åîßóïõ
óå üëï ôï êåßìåíï. ÊáôÜ êáíüíá, óõãêåíôñþíåôáé óôéò áñ÷éêÝò êáé óôéò
êáôáëçêôéêÝò ðáñáãñÜöïõò (üðïõ óõ÷íÜ äßíïíôáé ÷ñÞóéìåò óõíüøåéò ôïõ
óõíüëïõ), åíþ ïé êåíôñéêïß Üîïíåò ôïõ åðé÷åéñÞìáôïò âñßóêïíôáé óõ÷íÜ
óôéò áñ÷éêÝò Þ ôéò ôåëéêÝò ðñïôÜóåéò ôùí ðáñáãñÜöùí.
Å – Áöïý ñßîåôå ìéá ìáôéÜ óôï óýíïëï, èÝóôå óôïí åáõôü óáò ìåñéêÝò
ÅñùôÞóåéò, êÜðïéá ðñÜãìáôá ðïõ åëðßæåôå íá âñåßôå ó’ áõôü ðïõ äéáâÜ-
æåôå. Áõôü óáò êÜíåé åíåñãïýò áíáãíþóôåò áíôß ãéá ðáèçôéêïýò, êáé äß-
íåé óôçí áíÜãíùóÞ óáò Ýíá óôü÷ï.
Á – Ôþñá, êÜíôå ìéá ÁíÜãíùóç üëïõ ôïõ êåéìÝíïõ. Áí åßíáé äéêü óáò
ôï âéâëßï, ÷ñçóéìïðïéÞóôå Ýíá ìïëýâé ãéá íá õðïãñáììßóåôå âáóéêÜ óç-
ìåßá, íá âÜëåôå Ýíá åñùôçìáôéêü ðëÜé óå åêåßíá ðïõ óáò äõóêïëåýïõí,
íá óçìáäÝøåôå öñÜóåéò ðïõ áîßæåé íá èõìÜóôå, êáé ôá ëïéðÜ. Ìç óôÝêå-
óôå áðëþò áìÝôï÷ïé áðÝíáíôé óôéò óåëßäåò. Áí ôï âéâëßï äåí åßíáé äéêü
óáò, íá óçìåéþíåôå êÜôé ó’ Ýíá ÷áñôß êáèþò äéáâÜæåôå, áò åßíáé êáé êÜôé
åëÜ÷éóôï.
Á – Ôþñá, êëåßóôå ôï âéâëßï êáé ÁíáêáëÝóôå áõôü ðïõ äéáâÜóáôå.
Óçìåéþóôå ôá âáóéêÜ ìéáò ðåñßëçøçò. Áíáñùôçèåßôå áí ïé áñ÷éêÝò óáò
åñùôÞóåéò áðáíôÞèçêáí, Þ Ýóôù áí îåêáèáñßóôçêáí. Äéáôõðþóôå ìå óá-
öÞíåéá ðïéåò äõóêïëßåò ðáñáìÝíïõí. Ì’ áõôü ôïí ôñüðï êáôáãñÜöåôå
óõãêåêñéìÝíá áðïôåëÝóìáôá áðü ôçí áíÜãíùóÞ óáò, Ýôóé þóôå ï ÷ñüíïò

óáò äåí åîáôìßæåôáé Ü÷ñçóôïò ôç óôéãìÞ ðïõ êëåßíåôå ôï âéâëßï.
Á – Ôï ôåëåõôáßï óôÜäéï åßíáé ç Áíáóêüðçóç. Ãßíåôáé áöïý Ý÷åé ðå-
ñÜóåé Ýíá äéÜóôçìá áðü ôçí áíÜãíùóç. Ìðïñåßôå íá ðåéñáìáôéóôåßôå,
áëëÜ áñ÷éêÜ äïêéìÜóôå íá ôï êÜíåôå ôçí åðüìåíç ìÝñá. ×ùñßò íá áíïß-
îåôå îáíÜ ôï âéâëßï, Þ íá äåßôå ôéò óçìåéþóåéò óáò, êÜíôå ìéá áíáóêüðç-
óç áõôþí ðïõ êåñäßóáôå áðü ôï äéÜâáóìÜ óáò. Èõìçèåßôå ôá åñùôÞìá-
ôá ðïõ èÝóáôå óôïí åáõôü óáò, ôá âáóéêÜ óçìåßá ðïõ êáôáãñÜøáôå óôï
óôÜäéï ôçò áíÜêëçóçò, êáèþò êáé óçìáíôéêÝò öñÜóåéò áðü ôï êåßìåíï. Áí
áõôü äåí áðïäþóåé ðïëëÜ, ôüôå äåßôå ôéò óçìåéþóåéò óáò. Áí äåí âãÜæïõí
éäéáßôåñï íüçìá, ôüôå åðáíáëÜâåôå ôï óôÜäéï ôçò ìáôéÜò êáé êÜíôå ìéá
ãñÞãïñç áíÜãíùóç, äéáâÜæïíôáò ôçí ðñþôç êáé ôéò ôåëåõôáßåò ðáñáãñÜ-
öïõò ôïõ êåéìÝíïõ, êáé äéáâÜæïíôáò äéáãùíßùò ôï êõñßùò óþìá ìå ôç
âïÞèåéá ôùí óçìåéþóåùí ðïõ Ý÷åôå êÜíåé ðÜíù óôï âéâëßï.
Ìðïñåß íá Ý÷åôå Þäç áíáðôýîåé ìéá ðáñüìïéá ôå÷íéêÞ ìåëÝôçò. Åßíáé
ïõóéáóôéêÜ êïéíÞ ëïãéêÞ. ÁëëÜ èá óáò âïçèÞóåé íá åîáóöáëßóåôå ðùò
êåñäßæåôå êÜôé áðü Ýíá èåùñçôéêü êåßìåíï, üóï êé áí áõôü ìïéÜæåé áðá-
ãïñåõôéêü óôçí áñ÷Þ.
ÔÝëïò, åëðßæù üôé äåí ÷ñåéÜæåôáé íá áíáöÝñù ðùò óôçí Ýêôáóç êáé ôç
ìïñöÞ ðïõ Ý÷åé áõôü ôï âéâëßï, êáìßá ðëçñüôçôá äåí åßíáé åöéêôÞ. Óá-
öþò, ôï âéâëßï áõôü äåí ðåñéÝ÷åé üëá üóá ÷ñåéÜæåôáé íá îÝñåé êáíåßò ãéá
ôç èåùñßá êáé äåí áðïôåëåß êáèáõôü (÷ùñßò ôç ìåëÝôç ôùí êåéìÝíùí óôá
ïðïßá ðáñáðÝìðåé) Ýíá “ìÜèçìá” ëïãïôå÷íéêÞò èåùñßáò. ¸÷åé áöÞóåé Ý-
îù áñêåôÜ ðñÜãìáôá êáé áó÷ïëåßôáé ðïëý óõíïðôéêÜ ìå áñêåôÜ Üëëá.
Åßíáé Ýíá “ðáêÝôï ãéá áñ÷Üñéïõò”, ðïõ Ý÷åé ôçí ðñüèåóç íá óáò äþóåé
ìéá áßóèçóç ãéá ôç èåùñßá, íá óáò äåßîåé ðþò áõôÞ ìðïñåß íá åðçñåÜóåé
ôéò ëïãïôå÷íéêÝò óáò óðïõäÝò. ÐÜíù áð’ üëá, óôï÷åýåé óôï íá ôñáâÞîåé
ôï åíäéáöÝñïí óáò ãéá ôç èåùñßá.
Ðñïóåããßæïíôáò ôç èåùñßá
Áí Ýñ÷åóôå óôç ëïãïôå÷íéêÞ èåùñßá Ý÷ïíôáò Þäç ðÜñåé ìáèÞìáôá óå

áíôéêåßìåíá üðùò ôá ÌÌÅ, Þ ïé óðïõäÝò åðéêïéíùíßáò, Þ ç êïéíùíéïãëùó-
óïëïãßá, ôüôå ç ãåíéêÞ áßóèçóç ôùí íÝùí èåùñçôéêþí ðñïóåããßóåùí ôçò
ëïãïôå÷íßáò ðéèáíüí íá óáò öáßíåôáé ïéêåßá. Èá åßóôå Þäç óõíôïíéóìÝíïé
ìå ôçí Ýìöáóç ðïõ äßíåôáé óôéò éäÝåò, ùò Ýíá áðü ôá ÷áñáêôçñéóôéêÜ ôçò ÿ
äåí èá óáò ôñïìïêñáôåß ç ÷ñÞóç ôå÷íéêÞò ïñïëïãßáò êáé äåí èá óáò åê-
ðëÞóóïõí ôá Ýíôïíá êïéíùíéêÜ êáé ðïëéôéêÜ ôçò åíäéáöÝñïíôá. Áí, áðü
ôçí Üëëç ðëåõñÜ, Ý÷åôå êÜíåé áðëþò ôá ó÷ïëéêÜ ìáèÞìáôá ëïãïôå÷íßáò,
ÅÉÓÁÃÙÃÇ 29
ôüôå ðïëëÜ áðü üóá ðåñéÝ÷ïíôáé ó’ áõôü ôï âéâëßï èá óáò åßíáé ðéèáíþò
êáéíïýñãéá. Óôçí áñ÷Þ åßíáé áíáìåíüìåíï üôé èá äõóêïëåõôåßôå ëßãï íá
ìðåßôå óôï ßäéï ìÞêïò êýìáôïò ì’ áõôïýò ôïõò äéáöïñåôéêïýò ôñüðïõò
ôïý íá äéáâÜæåé êáíåßò ëïãïôå÷íßá. ¼ðùò óõìâáßíåé óõ÷íÜ óôéò ðáíåðé-
óôçìéáêÝò óðïõäÝò, èá óõíáíôÞóåôå ðñïâëÞìáôá ðïõ äåí Ý÷ïõí ëýóåéò
ìå ôéò ïðïßåò íá óõìöùíïýí üëïé, êáé åßíáé áíáðüöåõêôï üôé ç êáôáíüç-
óÞ óáò ôùí æçôçìÜôùí ðïõ óõæçôéïýíôáé åäþ èá ðáñáìåßíåé ìåñéêÞ áëëÜ
êáé ìåñïëçðôéêÞ, üðùò óõìâáßíåé åîÜëëïõ óå üëïõò.
ÁëëÜ óå üðïéá áðü ôéò äýï êáôçãïñßåò êáé áí áíÞêåôå, èÝëù íá óáò
âåâáéþóù åîáñ÷Þò üôé ïé áìöéâïëßåò êáé áâåâáéüôçôåò ðïõ Ý÷åôå ó÷åôé-
êÜ ìå ôï õëéêü áõôü, ðéèáíüôáôá äåí ïöåßëïíôáé óå:
á) ïðïéáäÞðïôå ìïñöÞ äÞèåí ðíåõìáôéêÞò óáò áíéêáíüôçôáò, ë.÷. üôé
äåí Ý÷åôå “öéëïóïöéêÞ óêÝøç” Þ äéÜíïéá ôýðïõ áêôßíáò × ðïõ íá ìðïñåß
íá äéåéóäýóåé óôçí ïñïëïãßá êáé íá âãÜëåé íüçìá
â) ôï ãåãïíüò üôé ç ìÝ÷ñé ôþñá åêðáßäåõóÞ óáò äåí ðåñéëÜìâáíå åíôá-
ôéêÞ äéäáóêáëßá áíôéêåéìÝíùí üðùò ç ãëùóóïëïãßá êáé ç öéëïóïößá, Þ
ã) ôçí åããåíÞ êáé áðáñáìåßùôç äõóêïëßá ôïõ ßäéïõ ôïõ õëéêïý (ó’ áõ-
ôü ôï óçìåßï èá åðéóôñÝøïõìå).
Óôçí ðñáãìáôéêüôçôá, üëåò ïé äõóêïëßåò ðïõ èá Ý÷åôå èá ïöåßëïíôáé
óôïí ôñüðï ìå ôïí ïðïßï ãñÜöåôáé ç èåùñßá, êáé óôïí ôñüðï ìå ôïí ï-
ðïßï Üëëïé ãñÜöïõí ãé’ áõôÞí. Ãéáôß ç ëïãïôå÷íéêÞ èåùñßá, ðñÝðåé íá ôï
ôïíßóïõìå áõôü, äåí Ý÷åé êáìéÜ åããåíÞ äõóêïëßá. ÕðÜñ÷ïõí ðïëý ëßãåò
ðñáãìáôéêÜ óýíèåôåò éäÝåò óôç ëïãïôå÷íéêÞ èåùñßá. Áíôßèåôá, ïëüêëçñï
ôï óþìá ôùí Ýñãùí ðïõ ïíïìÜæïíôáé óõíïëéêÜ “èåùñßá” âáóßæåôáé ðÜ-
íù óå êáìéÜ äåêáñéÜ éäÝåò, êáìßá áðü ôéò ïðïßåò äåí åßíáé éäéáßôåñá äý-
óêïëç (Ý÷ù Ýíáí êáôÜëïãï ìå ïñéóìÝíåò áðü áõôÝò óôï êåöÜëáéï 1).
Åêåßíï ðïõ ðñÜãìáôé åßíáé äýóêïëï, åßíáé ç ãëþóóá ôçò èåùñßáò. Ðïëëïß
áðü ôïõò ìåßæïíåò èåùñçôéêïýò åßíáé ÃÜëëïé, åðïìÝíùò ðïëëÜ áðü áõôÜ
ðïõ äéáâÜæïõìå åßíáé ìåôáöñÜóåéò, ðïëëÝò öïñÝò áäÝîéåò.
Ï ôñüðïò óêÝøçò ðïõ èá óõíéóôïýóá ãéá îåêßíçìá Ý÷åé ôñåéò Üîïíåò.
Ðñþôïí ðñÝðåé íá Ý÷ïõìå êÜðïéá áñ÷éêÞ õðïìïíÞ ìå ôç äýóêïëç åðéöÜ-
íåéá ôçò áíÜãíùóçò. ÐñÝðåé íá áðïöýãïõìå ôï áâáóÜíéóôï óõìðÝñáóìá
üôé ç ëïãïôå÷íéêÞ èåùñßá åßíáé áðëþò áíüçôç, öéãïõñáôæßäéêç ïñïëïãßá
(äçëáäÞ üôé öôáßåé ç èåùñßá). Äåýôåñïí, èá ðñÝðåé ãéá ðñïöáíåßò ëüãïõò
íá áíôéóôáèïýìå óôçí Üðïøç üôé åìåßò ïé ßäéïé åßìáóôå äéáíïçôéêÜ áíß-
êáíïé íá ôá âãÜëïõìå ðÝñá (äçëáäÞ üôé åìåßò öôáßìå). Ôñßôïí, êáé ðïëý
óçìáíôéêü, äåí ðñÝðåé íá èåùñïýìå üôé ç äõóêïëßá ôçò èåùñçôéêÞò ãñá-
öÞò õðïêñýðôåé ðÜíôïôå âáèéÜ óêÝøç – ìüíï üôé ìðïñåß ìåñéêÝò öïñÝò
íá óõìâáßíåé áõôü, ðñÜãìá ðïõ áöÞíåé ôçí åõèýíç ôçò äéÜêñéóçò ó’ åìÜò.
Ãéá íá óõíïøßóù ôç óôÜóç ðïõ ðñïôåßíù: óôç ëïãïôå÷íéêÞ èåùñßá øÜ-
÷íïõìå ãéá êÜôé ðïõ ìðïñïýìå íá ÷ñçóéìïðïéÞóïõìå, ü÷é ãéá êÜôé ðïõ
èá ìáò ÷ñçóéìïðïéåß. Äåí èá ðñÝðåé íá äßíïõìå óôç èåùñßá ìéá ëåõêÞ
åðéôáãÞ ìå ôïí ÷ñüíï ìáò (áí ôï êÜíïõìå, óßãïõñá èá îïäÝøïõìå ðåñéó-
óüôåñï áð’ üóï äéáèÝôïõìå ðñáãìáôéêÜ). Ìçí åßóôå ëïéðüí áôÝëåéùôá
õðïìïíåôéêïß ìå ôç èåùñßá. Áðáéôåßóôå íá åßíáé óáöÞò êáé íá óáò äþóåé,
óå ëïãéêü äéÜóôçìá ÷ñüíïõ, êÜôé óõãêåêñéìÝíï. Ìçí áñêåßóôå, üðùò
öáßíåôáé üôé êÜíïõí áñêåôïß, íá ôç âëÝðåôå ùò êÜôé ðïõ “ðñïêáëåß” ôéò
óõìâáôéêÝò ðñáêôéêÝò Þ ôéò “áìöéóâçôåß” ìå ôñüðï ðïõ äåí ðñïóäéïñß-
æåôáé ðïôÝ óõãêåêñéìÝíá. ÊáëÝò åßíáé ïé ðñïêëÞóåéò, áëëÜ èá ðñÝðåé íá
ðñïóöÝñïõí êáé êÜôé óôï ôÝëïò.
Ðñéí ðñï÷ùñÞóïõìå ó’ áõôü ðïõ ðéèáíüôáôá èá åßíáé

ÓôÜóïõ Ýíá íÝï óôÜäéï óôç ó÷Ýóç óáò ìå ôç ëïãïôå÷íßá, èá Þ-
êáé óêÝøïõ ôáí êáëü íá êÜíåôå Ýíáí “áðïëïãéóìü” êáé íá óêå-
öôåßôå ëéãÜêé ôç ìÝ÷ñé ôþñá ëïãïôå÷íéêÞ óáò åêðáß-
äåõóç. Ï óôü÷ïò åßíáé íá îåêéíÞóåôå ìéá ðïñåßá ðïõ
ðþò ìåëåôïýóåò
èá êÜíåé ïñáôÝò, êáé ùò åê ôïýôïõ áíïé÷ôÝò óå åîÝôá-
ôç ëïãïôå÷íßá
óç, ôéò ìåèüäïõò êáé ôéò äéáäéêáóßåò ðïõ óáò Ý÷ïõí ãß-
ìÝ÷ñé ôþñá;
íåé ôüóï ïéêåßåò (ðéèáíþò áðü ôçí åðï÷Þ ðïõ îåêéíÞ-
óáôå ôç äåõôåñïâÜèìéá åêðáßäåõóç), þóôå äåí åßíáé
ðéá êáèüëïõ ïñáôÝò ùò äéáêñéôÞ äéáíïçôéêÞ ðñáêôéêÞ. ÁëëÜ ï áðïëïãé-
óìüò äåí åßíáé ìÝñïò ôçò óõíçèéóìÝíçò äéáíïçôéêÞò ìáò ñïõôßíáò, äõóôõ-
÷þò, êáé åßíáé Ýíá äýóêïëï êáé áðáéôçôéêü åã÷åßñçìá. Ðáñ’ üëá áõôÜ, óáò
ðáñáêáëþ íá ìçí ðáñáêÜìøåôå áõôü ôï êïììÜôé, ãéáôß äåí èá âãÜëåôå
Üêñç ìå ôç èåùñßá ìÝ÷ñéò üôïõ íá áéóèáíèåßôå üôé ðñáãìáôéêÜ óáò ÷ñåéÜ-
æåôáé. Åêåßíï ðïõ èá Þèåëá íá êÜíåôå åßíáé íá ðñïóðáèÞóåôå íá óõíåéäç-
ôïðïéÞóåôå ôç öýóç ôçò äéêÞò óáò ðñïçãïýìåíçò äïõëåéÜò ìå ôç ëïãïôå-
÷íßá, áíáêáëþíôáò ôá åîÞò:
1. Ôé óáò Ýêáíå íá áðïöáóßóåôå íá óðïõäÜóåôå öéëïëïãßá, ôé åëðß-
æáôå íá êåñäßóåôå áð’ áõôü êáé áí áõôÞ ç åëðßäá ðñáãìáôïðïéÞèçêå.
2. Ðïéá âéâëßá êáé óõããñáöåßò Ý÷åôå ìåëåôÞóåé êáé ôé êïéíü åß÷áí ìå-
ôáîý ôïõò.
3. Ðïéá âéâëßá êáé óõããñáöåßò áðïõóéÜæïõí åîüöèáëìá áð’ áõôü ôïí
êáôÜëïãï.
4. Ôé óáò äßäáîå ãåíéêüôåñá ç ìÝ÷ñé ôþñá ìåëÝôç óáò (ãéá ôç æùÞ áò
ðïýìå, Þ ôçí áíèñþðéíç óõìðåñéöïñÜ, Þ ãéá ôçí ßäéá ôç ëïãïôå÷íßá).
ÁõôÞ ç äïõëåéÜ èá óáò âïçèÞóåé íá áñ÷ßóåôå íá áðïêôÜôå ìéá ðñïï-
ðôéêÞ ãéá ôç ìÝ÷ñé ôþñá åìðåéñßá óáò ìå ôç ëïãïôå÷íßá. Äþóôå ëßãï ÷ñü-
íï ãéá íá ôçí êÜíåôå, ìßá þñá ßóùò èá Þôáí êáëÜ. Ôï Ýêáíá êé åãþ ï
ßäéïò, ùò ìÝñïò ôçò äïõëåéÜò ìïõ ãé’ áõôü ôï âéâëßï, êáé óôç óõíÝ÷åéá óáò
ÅÉÓÁÃÙÃÇ 31
äßíù êÜðïéá áðü ôá áðïôåëÝóìáôá. Ìçí ôï åêëÜâåôå ùò ðñüôõðï áëëÜ

ùò åñÝèéóìá – åîÜëëïõ äåí èá âñåßôå óõóôçìáôéêÞ áðÜíôçóç óôéò ôÝóóå-
ñåéò ðáñáðÜíù åñùôÞóåéò. ÅíäÝ÷åôáé üìùò íá óáò âïçèÞóåé íá äþóåôå
Ýíá ðñüóùðï óôç öùíÞ ðßóù áðü ôï âéâëßï êáé óáò áöÞíù íá áðïöáóß-
óåôå ïé ßäéïé áí èÝëåôå íá ôï äåßôå ðñéí Þ áöïý èá Ý÷åôå ïëïêëçñþóåé ôïí
ðñïóùðéêü óáò “áðïëïãéóìü”.
Ï äéêüò ìïõ áðïëïãéóìüò
Åöüóïí èÝìá ôïõ âéâëßïõ åßíáé ç ëïãïôå÷íéêÞ èåùñßá, èá åðéêåíôñùèþ

óôçí ðïñåßá ôçò ãíùñéìßáò ìïõ ìáæß ôçò. Óôçí ðñáãìáôéêüôçôá, äåí åß÷á
áêïýóåé ôßðïôá ó÷åôéêÜ ìå ôç èåùñßá ùò ðñïðôõ÷éáêüò öïéôçôÞò óôï Ðá-
íåðéóôÞìéï ôïõ Ëïíäßíïõ, óôá ôÝëç ôïõ 1960. Åß÷á ðÜñåé ìéá åõèåßá óåé-
ñÜ ìáèçìÜôùí “áðü Ãïõëö óå Ãïõëö” (áðü ôï ìåóáéùíéêü ÌðÝïãïõëö
óôç ìïíôåñíßóôñéá Âéñôæßíéá Ãïõëö) ìå õðï÷ñåùôéêÜ ìáèÞìáôá ðñþéìçò
êáé ýóôåñçò ìåóáéùíéêÞò áããëéêÞò ëïãïôå÷íßáò. Óôçí ðñáãìáôéêüôçôá,
ôþñá óõíåéäçôïðïéþ üôé ôá ìáèÞìáôá ÁããëéêÞò Öéëïëïãßáò ðïõ Ýêáíá
óôç äåêáåôßá ôïõ 1960 äéáôçñïýóáí ôï ó÷Þìá êáé ôç ìïñöÞ ôùí ðñùôï-
ðïñéáêþí ìáèçìÜôùí ðïõ åß÷áí èåóìïèåôçèåß ãéá ôï ðôõ÷ßï ÁããëéêÞò
Öéëïëïãßáò, ðáñáðÜíù áðü Ýíáí áéþíá íùñßôåñá óôï ÐáíåðéóôÞìéï ôïõ
Ëïíäßíïõ.
Ç ìïíáäéêÞ êáéíïôïìßá óôç äéäáóêáëßá ôçò ÁããëéêÞò Öéëïëïãßáò Þôáí
ç áíáãíþñéóç ôçò ýðáñîçò åíüò ðñÜãìáôïò ðïõ ïíïìáæüôáí “Áìåñéêá-
íéêÞ Ëïãïôå÷íßá” êáé ï äéïñéóìüò åíüò ëÝêôïñá ãéá íá ôï äéäÜóêåé.2 Ðñï-
óùðéêÜ ðáñáêïëïýèçóá áõôü ôï ìÜèçìá áìåñéêáíéêÞò ëïãïôå÷íßáò êáé
ôï áðïôÝëåóìá Þôáí üôé åíèïõóéÜóôçêá ìå ìéá óåéñÜ áìåñéêáíþí ðïéç-
ôþí ðïõ Þôáí ìÝñïò ôçò “åíáëëáêôéêÞò êïõëôïýñáò” ôçò åðï÷Þò. Ôáõôü-
÷ñïíá, êáé ãéá ðïëëÜ ÷ñüíéá áñãüôåñá, ðñïóðáèïýóá íá ãñÜøù êé åãþ
ôÝôïéá ðïßçóç. Áðü ôçí Üëëç ðëåõñÜ, óýíôïìá Ýãéíå óáöÝò üôé ç óõìâá-
ôéêÞ êñéôéêÞ äåí ìðïñïýóå íá êÜíåé êáé ðïëëÜ ðñÜãìáôá ìå áõôïý ôïõ
åßäïõò ôçí ðïßçóç. ¸ôóé, ðñïò ôéò áñ÷Ýò ôçò äåêáåôßáò ôïõ ’70 Üñ÷éóá íá
øÜ÷íù ãéá íåüôåñåò êñéôéêÝò ðñïóåããßóåéò áðü åêåßíåò ðïõ åß÷á óõíáíôÞ-
óåé óôï ðáíåðéóôÞìéï. ÁëëÜ äåí Þìïõí áêüìç ôüôå õðåñáóðéóôÞò ôçò ëï-
ãïôå÷íéêÞò èåùñßáò, êáèþò ç “èåùñßá” êáèáõôÞ Þôáí ôüôå ìéá áíýðáñ-
êôç êáôçãïñßá óôéò ëïãïôå÷íéêÝò óðïõäÝò.
2. Ï ëÝêôïñáò áõôüò Þôáí ï ¸ñéê Ìüôôñáì (Eric Mottram), ðïõ ðÝèáíå ôïí ÉáíïõÜñéï
ôïõ 1995 [ó.ô.ó.].
Óôçí ðåñßðôùóÞ ìïõ, ç ìåôáôüðéóç ôçò Ýìöáóçò óõíÝâç áð’ ü,ôé öáß-
íåôáé ãýñù óôï 1973, üôáí ïé ëÝîåéò “äïìéóìüò” êáé “óçìåéùôéêÞ” Üñ÷é-
óáí íá åìöáíßæïíôáé óôéò óçìåéþóåéò áõôþí ðïõ äéÜâáæá êáé óôïõò ôßô-
ëïõò ôùí âéâëßùí êáé ôùí Üñèñùí ðïõ ìå åíäéÝöåñáí. Ï äïìéóìüò, üðùò
ìáèáßíáìå ôüôå, Þôáí ìéá êáéíïýñãéá åêäï÷Þ ëïãïôå÷íéêÞò èåùñßáò ðïõ
åß÷å åìöáíéóôåß ðñüóöáôá óôçí Ãáëëßá, êáé ç óçìåéùôéêÞ (“ç åðéóôÞìç
ôùí óçìåßùí”) Þôáí Ýíáò áðü ôïõò êëÜäïõò ôïõ. Óõíäåüìïõí ÷áëáñÜ ìå
ôï Ìåôáðôõ÷éáêü ÓåìéíÜñéï ôïõ Ðáíåðéóôçìßïõ ôïõ Ëïíäßíïõ, ðïõ åß÷å
îåêéíÞóåé ï Öñáíê Êåñìüïõíô (Frank Kermode) üôáí Ýãéíå êáèçãçôÞò
ÁããëéêÞò Öéëïëïãßáò óôï University College ôïõ Ëïíäßíïõ. Óôï óåìéíÜñéï
óõæçôïýóáí ôç äïõëåéÜ ôïý äïìéóôÞ ÑïëÜí Ìðáñô êáé ï Êåñìüïõíô Þôáí
ðïëý åíèïõóéþäçò ì’ áõôüí. Áãüñáóá êáé äéÜâáóá ü,ôé êõêëïöïñïýóå
ôüôå áðü Ìðáñô óôá áããëéêÜ, äçëáäÞ ü÷é êáé ðïëëÜ ðñÜãìáôá, áöïý ôá
ìüíá äéáèÝóéìá Þôáí ôï Ï âáèìüò ìçäÝí ôçò ãñáöÞò êáé ôï Óôïé÷åßá óç-
ìåéïëïãßáò, ðéèáíþò ôá ëéãüôåñï åíäéáöÝñïíôá êáé äõóêïëüôåñá âéâëßá
ôïõ. Ç ðïëý ðéï åõ÷Üñéóôç óõëëïãÞ Üñèñùí ôïõ ìå ôïí ôßôëï Ìõèïëïãßåò
åêäüèçêå óôá áããëéêÜ ôï 1973. Ôçí ßäéá ÷ñïíéÜ ôï Ëïãïôå÷íéêü ðáñÜñ-
ôçìá ôùí ÔÜéìò (Times Literary Supplement) áöéÝñùóå ôï ìåãáëýôåñï ìÝ-
ñïò äýï ôåõ÷þí ôïõ óå ìéá “Åðéóêüðçóç ôçò ÓçìåéùôéêÞò”, ìå Üñèñá ôùí
ÏõìðÝñôï ¸êï (Umberto Eco), ÔæâåôÜí Ôïíôüñïö (Tzvetan Todorov) êáé
Ôæïýëéáò Êñßóôåâá (Julia Kristeva), ìåãÜëá ïíüìáôá ó’ áõôÜ ôá íÝá åßäç
êñéôéêÞò èåùñßáò, ðïõ ðñïóùðéêÜ ôá Ýâëåðá ôüôå ãéá ðñþôç öïñÜ. Ôï
åíäéáöÝñïí ìïõ ãéá ôç èåùñßá åäñáéþèçêå ôï 1981, üôáí ìïõ æçôÞèçêå íá
åôïéìÜóù Ýíá ðñïðôõ÷éáêü ìÜèçìá ëïãïôå÷íéêÞò èåùñßáò ãéá ôï êïëëÝ-
ãéï óôï ïðïßï äßäáóêá. Óôç óõíÝ÷åéá, ðåñßðïõ ìéá äåêáåôßá äéäáóêáëßáò
áõôïý ôïõ ìáèÞìáôïò ìå ïäÞãçóå ó’ áõôü ôï âéâëßï.
ÊÅÖÁËÁÉÏ 1
Ç èåùñßá ðñéí ôç “èåùñßá”:
öéëåëåýèåñïò áíèñùðéóìüò
Ç éóôïñßá ôùí Áããëéêþí Óðïõäþí
Åßíáé äýóêïëï íá êáôáíïÞóåé êáíåßò ôïí öéëåëåýèåñï áíèñùðéóìü (äç-

ëáäÞ ôçí ðáñáäïóéáêÞ ðñïóÝããéóç óôéò áããëéêÝò ëïãïôå÷íéêÝò óðïõäÝò,
âë. ÅéóáãùãÞ) ÷ùñßò íá ãíùñßæåé ïñéóìÝíá ðñÜãìáôá ãýñù áðü ôï ðþò
ç ÁããëéêÞ Öéëïëïãßá áíáðôý÷èçêå ùò áêáäçìáúêü áíôéêåßìåíï. Áõôü
åßíáé ëïéðüí ôï èÝìá ôùí åðüìåíùí óåëßäùí.
ÓôÜóïõ Ïé åñùôÞóåéò ðïëëáðëþí åðéëïãþí ðïõ áêïëïõèïýí, õ-

êáé óêÝøïõ ðïäåéêíýïõí ôï åýñïò ôùí èåìÜôùí ðïõ èßãïíôáé ó’ áõ-
ôÞ ôçí åíüôçôá. Õðïãñáììßóôå ôéò áðáíôÞóåéò ðïõ èåù-
ñåßôå óùóôÝò ðñéí ðñï÷ùñÞóåôå ôçí áíÜãíùóç, êáé óôç óõíÝ÷åéá äéïñèþ-
óôå ôéò áðáíôÞóåéò óáò, áí åßíáé áðáñáßôçôï, êáèþò èá äéáâÜæåôå.
1. Ðüôå íïìßæåôå üôé ðñùôïäéäÜ÷èçêå ç áããëéêÞ ëïãïôå÷íßá ùò áõôüíïìï
ðñüãñáììá ðôõ÷ßïõ óôçí Áããëßá; Ôï 1428, 1528, 1628, 1728, 1828 Þ ôï 1928;
2. Óå ðïéï ßäñõìá ðñùôïäéäÜ÷èçêå; Óôï ÐáíåðéóôÞìéï ôçò Ïîöüñäçò,
ôïõ ÊÝìðñéôæ, ôïõ Ëïíäßíïõ, ôïõ ÓáïõèÜìðôïí, Þ óå êáíÝíá áð’ áõôÜ;
3. ÌÝ÷ñé ôïí 19ï áéþíá Ýðñåðå íá åßóáé ìÝëïò ôçò ÁããëéêáíéêÞò Åêêëç-
óßáò êáé Üíôñáò ãéá íá óðïõäÜóåéò óôï ðáíåðéóôÞìéï. Óùóôü Þ ëÜèïò;
4. ÌÝ÷ñé ôïí 19ï áéþíá ïé äéäÜóêïíôåò óôá ðáíåðéóôÞìéá ôçò Áããëßáò Ý-
ðñåðå íá åßíáé áíýðáíôñïé éåñåßò ôçò Åêêëçóßáò ôçò Áããëßáò. Óùóôü Þ
ëÜèïò;
5. ÌÝ÷ñé ôïí 19ï áéþíá ïé ãõíáßêåò äåí åðéôñåðüôáí íá óðïõäÜæïõí óôï
ðáíåðéóôÞìéï. Óùóôü Þ ëÜèïò;
6. Óôéò áñ÷Ýò ôïõ åéêïóôïý áéþíá ïé ãõíáßêåò óôçí Áããëßá ìðïñïýóáí íá
ðáñáêïëïõèïýí ìáèÞìáôá óôï ðáíåðéóôÞìéï áëëÜ äåí ìðïñïýóáí íá á-
ðïêôÞóïõí ðôõ÷ßï. Óùóôü Þ ëÜèïò;
ÐñïêåéìÝíïõ íá åîçãÞóïõìå ôçí Üíïäï ôùí Áããëéêþí Óðïõäþí, ÷ñåéÜæå-

ôáé íá óêéáãñáöÞóïõìå ìå óõíôïìßá ôé ðåñßðïõ Þôáí ç áíþôáôç åêðáß-
äåõóç óôçí Áããëßá óôï ðñþôï ôÝôáñôï ôïõ äÝêáôïõ Ýíáôïõ áéþíá. Ç óý-
íôïìç áðÜíôçóç åßíáé ðùò Þôáí Ýíá ìïíïðþëéï ôçò Åêêëçóßáò ôçò Áã-
ãëßáò. ÕðÞñ÷áí ìüíï äýï ðáíåðéóôÞìéá, ôçò Ïîöüñäçò êáé ôïõ ÊÝìðñéôæ.
ÁõôÜ ÷ùñßæïíôáí óå ìéêñüôåñá áõôüíïìá êïëÝãéá ðïõ ëåéôïõñãïýóáí
óáí ìïíáóôçñéáêÜ éäñýìáôá. Ìüíï Üíäñåò âåâáßùò ìðïñïýóáí íá
öïéôïýí ó’ áõôÜ, êáé ïé öïéôçôÝò üöåéëáí íá åßíáé ìÝëç ôçò áããëéêáíéêÞò
åêêëçóßáò êáé íá ðáñáêïëïõèïýí ôéò ëåéôïõñãßåò óôçí åêêëçóßá ôïõ êï-
ëåãßïõ. Ôá áíôéêåßìåíá ðïõ ìðïñïýóå íá óðïõäÜóåé êáíåßò Þôáí êëáóé-
êÝò óðïõäÝò (áñ÷áßá åëëçíéêÞ êáé ëáôéíéêÞ ëïãïôå÷íßá), èåïëïãßá (ðïõ å-
ðéëåãüôáí áðü üóïõò åðéäßùêáí íá ÷åéñïôïíçèïýí êëçñéêïß) êáé ìáèçìá-
ôéêÜ. Êáèïëéêïß, åâñáßïé, ìåèïäéóôÝò Þ Üèåïé äåí åðéôñÝðïíôáí, êáé Þôáí
ùò åê ôïýôïõ ðñáêôéêÜ áðïêëåéóìÝíïé áðü ôçí Üóêçóç áõôþí ôùí åðáã-
ãåëìÜôùí, üðùò êáé áðü ôéò äçìüóéåò õðçñåóßåò. Èá ìðïñïýóå ëïéðüí
êáíåßò íá ðåé üôé ç ïñãÜíùóç ôçò áíþôáôçò åêðáßäåõóçò äåí Üëëáîå áðü
ôïí Ìåóáßùíá Ýùò ôç äåêáåôßá ôïõ 1820.
Åß÷áí ãßíåé ðïëëÝò ðñïóðÜèåéåò ãéá ìåôáññýèìéóç, ãéá íá åîáðëùèåß
ç áíþôáôç åêðáßäåõóç êáé íá åéóá÷èïýí áíôéêåßìåíá ðñáêôéêÞò êáôåý-
èõíóçò óôá ðñïãñÜììáôá óðïõäþí, áëëÜ üëåò áíôéìåôþðéóáí ðåñé÷áñá-
êùìÝíåò áðÝíáíôß ôïõò ôéò óõíôçñçôéêÝò äõíÜìåéò. Ç ìåãÜëç áëëáãÞ Ýãé-
íå ôï 1826, üôáí éäñýèçêå óôï Ëïíäßíï ôï ðáíåðéóôçìéáêü êïëëÝãéï,
University College, ìå ôï ðñïíüìéï íá áðïíÝìåé ðôõ÷ßá óå Üíôñåò êáé ãõ-
íáßêåò ðïõ áóðÜæïíôáí ïðïéáäÞðïôå (Þ êáé êáìßá) èñçóêåßá. Áðü ôï
1828 Üñ÷éóáí íá ðñïóöÝñïíôáé ùò áíôéêåßìåíï ôá ÁããëéêÜ êáé ï ðñþôïò
êáèçãçôÞò ÁããëéêÞò Öéëïëïãßáò äéïñßóèçêå ôï 1829. Ùóôüóï äåí Þôáí
ÁããëéêÜ ìå ôçí Ýííïéá ðïõ ôá îÝñïõìå óÞìåñá. ¹ôáí êõñßùò ìåëÝôç ôçò
áããëéêÞò ãëþóóáò, ðïõ ÷ñçóéìïðïéïýóå ôç ëïãïôå÷íßá ùò ðçãÞ ãëùóóé-
êþí ðáñáäåéãìÜôùí. Ç áããëéêÞ ëïãïôå÷íßá êáèáõôÞ Ýãéíå áíôéêåßìåíï
äéäáóêáëßáò ãéá ðñþôç öïñÜ ôï 1831 óôï Âáóéëéêü ÊïëëÝãéï (King’s
College) ôïõ Ëïíäßíïõ (ðñüêåéôáé ãéá áêüìç Ýíá êïëëÝãéï åêåßíïõ ðïõ
åðñüêåéôï áñãüôåñá íá ãßíåé ôï ÐáíåðéóôÞìéï ôïõ Ëïíäßíïõ).
Ôï 1840 äéïñßóôçêå åêåß êáèçãçôÞò ï Ö. Íô. Ìùñßò (F. D. Maurice). Áõ-
ôüò åéóÞãáãå ôç ìåëÝôç ìéáò óåéñÜò ðñïêáèïñéóìÝíùí âéâëßùí êáé ç å-
íáñêôÞñéá äéÜëåîÞ ôïõ åêèÝôåé êÜðïéåò áðü ôéò áñ÷Ýò ôïõ öéëåëåýèåñïõ
áíèñùðéóìïý: ç ìåëÝôç ôçò áããëéêÞò ëïãïôå÷íßáò “èá ìáò áðåëåõèåñþ-
óåé áðü ôéò éäÝåò êáé ôéò óõíÞèåéåò ôçò åðï÷Þò ìáò” óõíäÝïíôÜò ìáò, áíôß
ãé’ áõôÝò, ìå “ü,ôé åßíáé óôáèåñü êáé ðáñáìüíéìï”. Ï Ìùñßò èåùñïýóå ôç
ëïãïôå÷íßá ùò éäéáßôåñï êôÞìá ôçò ìåóáßáò ôÜîçò êáé Ýêöñáóç ôùí äéêþí
ôçò áîéþí. Ãéá åêåßíïí, ç ìÝóç ôÜîç áíôéðñïóùðåýåé ôçí ïõóßá ôçò “áã-
Ç ÈÅÙÑÉÁ ÐÑÉÍ ÔÇ “ÈÅÙÑÉÁ”: ÖÉËÅËÅÕÈÅÑÏÓ ÁÍÈÑÙÐÉÓÌÏÓ 35
ãëéêüôçôáò” (ç áñéóôïêñáôßá áíÞêåé óå ìéá äéåèíÞ åëßô åíþ ïé öôù÷ïß åß-

íáé õðï÷ñåùìÝíïé íá îïäåýïõí üëç ôïõò ôçí åíÝñãåéá óôçí åðéâßùóÞ
ôïõò), åðïìÝíùò ç åêðáßäåõóç ôçò ìÝóçò ôÜîçò èá Ýðñåðå íá åßíáé ÷áñá-
êôçñéóôéêÜ áããëéêÞ, êáé èá Ýðñåðå êáôÜ óõíÝðåéá íá åðéêåíôñþíåôáé
óôçí áããëéêÞ ëïãïôå÷íßá. Ï Ìùñßò ãíþñéæå ðïëý êáëÜ ôéò ðïëéôéêÝò äéá-
óôÜóåéò ðïõ åß÷áí üëá áõôÜ. ¸íáò ëáüò ðïõ èá åß÷å åêðáéäåõôåß êáô’ áõ-
ôüí ôïí ôñüðï èá Ýíéùèå üôé áíÞêåé óôçí Áããëßá, üôé Ý÷åé ìéá ðáôñßäá.
“Ïé ðïëéôéêïß áãêéôÜôïñåò” ìðïñåß íá áíáñùôéïýíôáé ôé óçìáßíåé ôï üôé
“ï ãåßôïíÜò ôïõ ðÜåé ìå ôçí Üìáîá êáé ï ßäéïò ìå ôá ðüäéá” áëëÜ “ï ßäéïò
èá íéþèåé ôçí åèíéêüôçôÜ ôïõ ùò ìéá ðñáãìáôéêüôçôá, áíåîÜñôçôá áðü
ôï ôé ëÝíå”. Ìå ëßãá ëüãéá, ç äéäáóêáëßá ôçò áããëéêÞò ëïãïôå÷íßáò èá
Ýäéíå óôïõò áíèñþðïõò Ýíá ëüãï íá äéáôçñÞóïõí ôï ðïëéôéêü status quo
áðïöåýãïíôáò ôçí áíáäéáíïìÞ ôïõ ðëïýôïõ.
Áð’ áõôü ìðïñåßôå íá êáôáëÜâåôå üôé ç ìåëÝôç ôçò áããëéêÞò ëïãïôå-
÷íßáò èåùñïýíôáí ùò Ýíá åßäïò õðïêáôÜóôáôïõ ãéá ôç èñçóêåßá. ¹ôáí
åõñÝùò ãíùóôü üôé ï åêêëçóéáóìüò äåí Þôáí óõóôçìáôéêüò óôéò êáôþôå-
ñåò ôÜîåéò êáé õðÞñ÷å ç áíçóõ÷ßá üôé èá áéóèÜíïíôáí ðùò ïé ßäéåò äåí
Ý÷ïõí óõìöÝñïí áðü ôç óõììåôï÷Þ ôïõò óôçí ðáôñßäá, ïðüôå, ìç Ý÷ïíôáò
ôç èñçóêåßá íá ôïõò äéäÜîåé ôçí çèéêÞ êáé ôçí åãêñÜôåéá, èá åðáíáóôá-
ôïýóáí, ðñïêáëþíôáò ìéá áíáôáñá÷Þ ðáñüìïéá ìå åêåßíç ôçò ÃáëëéêÞò
ÅðáíÜóôáóçò. Ôï êßíçìá ôùí ×áñôéóôþí óôá 1830 èåùñÞèçêå ùò ç áñ÷Þ
åíüò ôÝôïéïõ öáéíïìÝíïõ êáé ôá ðñþôá ìáèÞìáôá áããëéêÞò ëïãïôå÷íßáò
èåóðßóôçêáí áêñéâþò ôüôå.
Ç êëáóéêÞ áöÞãçóç ãéá ôç èåìåëßùóç ôïõ áíôéêåéìÝíïõ ôçò ÁããëéêÞò
Öéëïëïãßáò åßíáé üôé áõôüò ï ôñüðïò óêÝøçò îåêéíÜåé ìå ôïí ÌÜèéïõ
¢ñíïëíô (Mathew Arnold) óôç äåêáåôßá ôïõ 1850 êáé öôÜíåé óôï áðïêïñý-
öùìÜ ôïõ ìå ôç äçìïóßåõóç ôçò áíáöïñÜò ôïý Óåñ ×Ýíñõ Íéïýìðïëô (Sir
Henry Newbolt) ãéá ôç “Äéäáóêáëßá ôçò áããëéêÞò ëïãïôå÷íßáò óôçí Áã-
ãëßá” óôá 1921. Åßíáé üìùò ðñïöáíÝò, áðü ôåêìÞñéá üðùò ç åíáñêôÞñéá
äéÜëåîç ôïõ Ìùñßò, üôé áõôüò ï ôñüðïò óêÝøçò ðñïûðÞñ÷å ôïõ ¢ñíïëíô.
Åíôïýôïéò, äåí ðñïóõðïãñÜöù ôçí áðëïõóôåõôéêÞ Üðïøç üôé ïé èåìå-
ëéùôÝò ôçò ÁããëéêÞò Öéëïëïãßáò õðïêéíïýíôáí áðïêëåéóôéêÜ áðü ôçí
åðéèõìßá ôïõ éäåïëïãéêïý åëÝã÷ïõ. Áíáìößâïëá, áõôü Þôáí Ýíá áðü ôá
êßíçôñÜ ôïõò, áëëÜ ç ðñáãìáôéêüôçôá Þôáí ðïëý ðéï ðåñßðëïêç. Ðßóù
áðü ôçí åéóáãùãÞ ôçò äéäáóêáëßáò ôçò áããëéêÞò ëïãïôå÷íßáò õðÞñ÷å Ýíá
÷áñáêôçñéóôéêÜ âéêôùñéáíü ìåßãìá ôáîéêÞò åíï÷Þò ãéá ôéò êïéíùíéêÝò
áíéóüôçôåò, ìéá åéëéêñéíÞò åðéèõìßá íá âåëôéþóïõí ôçí êáôÜóôáóç ãéá
üëïõò, Ýíá åßäïò éåñáðïóôïëéêïý æÞëïõ íá äéáäþóïõí ôïí ðïëéôéóìü êáé
íá äéáöùôßóïõí ôïí êüóìï êáé ìéá éäéïôåëÞò åðéèõìßá íá äéáôçñÞóïõí
ôçí êïéíùíéêÞ óôáèåñüôçôá.
Ôï ðñüãñáììá óðïõäþí ôïõ Ðáíåðéóôçìßïõ ôïõ Ëïíäßíïõ äéäáóêüôáí

ìå åéäéêÞ Üäåéá êáé óôá ðáíåðéóôçìéáêÜ êïëÝãéá ôùí ìåãÜëùí âéïìç÷á-
íéêþí ðüëåùí – Ëßâåñðïõë, ÌðÝñìéã÷áì, ÌÜíôóåóôåñ, ÓÝöéëíô, Ëçíôò,
êáé ïýôù êáèåîÞò, ìå ôéò ðüëåéò áõôÝò íá áðïêôïýí óôáäéáêÜ ôá äéêÜ
ôïõò ìåãÜëá ðáíåðéóôÞìéá. Åî ïõ êáé ç åîÜðëùóç ôïõ áíôéêåéìÝíïõ áõ-
ôïý óå åðßðåäï ðôõ÷ßïõ óå ðáíåèíéêÞ êëßìáêá. Åíôïýôïéò, ç Ïîöüñäç êáé
ôï ÊÝìðñéôæ Þôáí êá÷ýðïðôá áðÝíáíôé óôï íÝï áíôéêåßìåíï, êáé ôïõ
áíôéóôÜèçêáí, ç Ïîöüñäç ìÝ÷ñé ôï 1894 êáé ôï ÊÝìðñéôæ ìÝ÷ñé ôï 1911.
Óôï ôåëåõôáßï ôÝôáñôï ôïõ 19ïõ áéþíá õðÞñ÷å ìéá Ýíôïíç óõæÞôçóç êáé
åêóôñáôåßá ãéá ôçí ßäñõóç Ýäñáò ÁããëéêÞò Öéëïëïãßáò óôçí Ïîöüñäç. Ç
ðñþôç ðñïóðÜèåéá, ôïõ 1887, çôôÞèçêå åîáéôßáò êõñßùò ìéáò ïìéëßáò óôçí
Óýãêëçôï áðü ôïí êáèçãçôÞ ôçò Éóôïñßáò, ¸íôïõáñíô ÖñÞìáí (Edward Free-
man). Ç ïìéëßá åßíáé Ýíá åðéðëÝïí âáóéêü ôåêìÞñéï êáé èßãåé áñêåôÜ ðñï-
âëÞìáôá ðïõ ðáñáìÝíïõí áêüìç Üëõôá ãéá ôçí ÁããëéêÞ Öéëïëïãßá. Åßðå:
Ìáò ëÝíå üôé ç ìåëÝôç ôçò ëïãïôå÷íßáò “êáëëéåñãåß ôï ãïýóôï, åêðáé-
äåýåé ôç óõìðÜèåéá êáé äéåõñýíåé ôïí íïõ”. ÁõôÜ åßíáé üëá åîáßñåôá
ðñÜãìáôá, ìüíï ðïõ äåí ìðïñïýìå íá åîåôÜóïõìå ôï ãïýóôï êáé ôç
óõìðÜèåéá. Ïé åîåôáóôÝò ðñÝðåé íá ìðïñïýí íá åîåôÜóïõí ôå÷íéêÝò
êáé èåôéêÝò ðëçñïöïñßåò.
Áõôü åßíáé Ýíá ðñüâëçìá ðïõ äåí ëýèçêå ðïôÝ ðëÞñùò óôï ðåäßï ôçò Áã-
ãëéêÞò Öéëïëïãßáò. Ðïéåò áêñéâþò åßíáé ïé ãíþóåéò ðïõ ðáñÝ÷åé; Ïé
ðñþéìïé õðïóôçñéêôÝò åß÷áí ðñïôåßíåé ôç óõóôçìáôéêÞ ìåëÝôç ôç ãëþó-
óáò, ùò Ýíáí ôñüðï íá ðñïóèÝóïõí óõãêåêñéìÝíç êáé ôå÷íéêÞ ðëçñïöï-
ñßá óôï áíôéêåßìåíï, áëëÜ ïé ôüôå óõíÞãïñïé ôçò ÁããëéêÞò Öéëïëïãßáò
Þèåëáí íá äéá÷ùñßóïõí ôç ëïãïôå÷íßá áðü ôç ãëþóóá, þóôå ôï Ýíá íá
ìðïñåß íá äéäá÷èåß ÷ùñßò ôï Üëëï. Ç äéÜóçìç áðÜíôçóç ôïõ ÖñÞìáí ó’
áõôü Þôáí:
Ôé åííïåßôå üôáí ëÝôå üôé èÝëåôå íá ÷ùñßóåôå ôç ëïãïôå÷íßá áðü ôç
ãëþóóá, áí ìå ôç ëïãïôå÷íßá åííïåßôå ôç ìåëÝôç ôùí óðïõäáßùí âé-
âëßùí êáé ü÷é ôï êïõôóïìðïëéü ãéá ôïí ÓÝëëåõ;
Ï ÖñÞìáí êÝñäéóå. Ç ëïãïôå÷íßá Ýðñåðå íá ìåëåôÜôáé ìáæß ìå ôç ãëþó-
óá, äéáöïñåôéêÜ äåí èá ìðïñïýóå íá åßíáé áêáäçìáúêü áíôéêåßìåíï.
¸ôóé, üôáí ôï ðôõ÷ßï ÁããëéêÞò Öéëïëïãßáò èåóðßóôçêå ôåëéêÜ óôçí Ïî-
öüñäç ôï 1894, Ýäéíå ìåãÜëç âáñýôçôá óôçí éóôïñéêÞ ìåëÝôç ôçò ãëþóóáò
(áããëïóáîïíéêÜ, ãïôèéêÜ, ëåôôï-óëáâïíéêÜ, ìåóáéùíéêÜ áããëéêÜ ê.ëð.),
áðü ôçí ïðïßá äåí Ý÷åé áêüìç êáôïñèþóåé íá åëåõèåñùèåß ðëÞñùò.
Óôï ÊÝìðñéôæ ç ÁããëéêÞ Öéëïëïãßá ðÞñå ìéá óáöÝóôåñç êáôåýèõíóç,
óôç äåêáåôßá ôïõ 1920. ÅðåéäÞ ç Ýäñá åêåß Þôáí áõôÞ ðïõ åß÷å éäñõèåß ðéï
ðñüóöáôá, ìüëéò óôá 1911, åß÷å êáé ìéêñüôåñï âÜñïò ðáñáäïóéáêþí

áíôéëÞøåùí áðÝíáíôß ôçò, åðïìÝíùò ç áëëáãÞ Þôáí ó÷åôéêÜ åýêïëç. Ïé
ðñùôïóôÜôåò áõôÞò ôçò áëëáãÞò Þôáí ìéá ïìÜäá áíèñþðùí ðïõ îåêßíç-
óáí íá äéäÜóêïõí óôï ÊÝìðñéôæ ôç äåêáåôßá ôïõ 1920. ¹ôáí ï É. Á. Ñß-
ôóáñíôò (I. A. Richards), ï Ãïõßëëéáì ¸ìðóïí (William Empson) êáé ï Ö. Ñ.
ËÞâéò (F. R. Leavis).
Ï É. Á. Ñßôóáñíôò Þôáí ï èåìåëéùôÞò ìéáò ìåèüäïõ ãéá ôç ìåëÝôç ôçò
áããëéêÞò ëïãïôå÷íßáò ðïõ åßíáé áêüìç éó÷õñÞ. Êáôáñ÷Üò, Ýêáíå ìéá
áðïöáóéóôéêÞ ñÞîç ìåôáîý ãëþóóáò êáé ëïãïôå÷íßáò. Ï Ñßôóáñíôò Þôáí
ï ðñùôïðüñïò ôçò ôå÷íéêÞò ðïõ ïíïìÜóôçêå “ÐñáêôéêÞ ÊñéôéêÞ” (ï ôßô-
ëïò åíüò âéâëßïõ ôïõ áðü ôá 1929). ÁõôÞ åðÝôñåðå ìéá ìïñöÞ åê ôïõ óý-
íåããõò ìåëÝôçò ôçò ëïãïôå÷íßáò, ìå ôï íá áðïìïíþíåé ôï êåßìåíï áðü ôçí
éóôïñßá êáé ôá óõìöñáæüìåíá. Áíôß íá ÷ñåéÜæåôáé êáíåßò íá ìåëåôÞóåé, áò
ðïýìå, ôçí ðåñßïäï ôçò ÁíáãÝííçóçò ùò äéáêñéôÞò éóôïñéêÞò óôéãìÞò, ìå
ôá éäéáßôåñá ÷áñáêôçñéóôéêÜ ôçò, ôïõò êïéíùíéêïýò ó÷çìáôéóìïýò ôçò,
êáé ïýôù êáèåîÞò, ïé öïéôçôÝò ìðïñïýóáí íá ìÜèïõí ôéò ôå÷íéêÝò ôçò
ðñáêôéêÞò êñéôéêÞò êáé áðëþò íá áíáëýóïõí ôéò “ëÝîåéò ðÜíù óôç óåëß-
äá”. Ôï êÝñäïò áð’ áõôü Þôáí üôé äåí ìðïñïýóå ðéá êáíåßò íá ðñïóöÝ-
ñåé ìéá áüñéóôç, ðåñßôå÷íç, ìåôáöïñéêÞ åíôõðùóéïãñáößá, êáé íá ôï ïíï-
ìÜæåé êñéôéêÞ. Ï Ñßôóáñíôò õðïóôÞñéæå üôé èá ðñÝðåé íá äßíåôáé ðïëý ðå-
ñéóóüôåñç ðñïóï÷Þ óôéò óõãêåêñéìÝíåò ëåðôïìÝñåéåò ôïõ êåéìÝíïõ.
Ï äåýôåñïò ðñùôïðüñïò ôïõ ÊÝìðñéôæ Þôáí Ýíáò ìáèçôÞò ôïõ Ñßôóáñ-
íôò, ï Ãïõßëëéáì ¸ìðóïí, ðïõ êÜðïéá óôéãìÞ ðáñÝäùóå óôïí êáèçãçôÞ
ôïõ ôï ÷åéñüãñáöï åíüò âéâëßïõ, ôï ïðïßï åðñüêåéôï íá äçìïóéåõèåß ôï
1930, ìå ôïí ôßôëï ÅöôÜ ôýðïé áìöéóçìßáò.1 Áõôü ôï âéâëßï ïäÞãçóå ôçí
åê ôïõ óýíåããõò áíáëõôéêÞ ìÝèïäï ôïõ Ñßôóáñíôò óå áõôü ðïõ ðïëëïß
èåþñçóáí üôé Þôáí Ýíá Üêñï. Ï ¸ìðóïí åíôüðéóå åðôÜ äéáöïñåôéêïýò
ôýðïõò ëåêôéêÞò äõóêïëßáò óôçí ðïßçóç (áõôü óçìáßíåé áìöéóçìßá) êáé
Ýäùóå ðáñáäåßãìáôá ìå åðåîåñãáóìÝíåò áíáëýóåéò. ¸íáò Üëëïò êñéôé-
êüò ôïõ ÊÝìðñéôæ, ï Ö. Ñ. ËÞâéò, Ýãñáøå óå ìéá êñéôéêÞ ôïõ üôé ðñüêåé-
ôáé ãéá åíï÷ëçôéêü âéâëßï, ìå ôçí Ýííïéá üôé ÷ñçóéìïðïéåß ôï ìõáëü óôçí
áíÜãíùóç ôçò ðïßçóçò ìå ôçí ßäéá óïâáñüôçôá óáí íá åðñüêåéôï ãéá ìá-
èçìáôéêÜ. ÁõôÞ ç ðïëý “êïíôéíÞ” ìïñöÞ áíÜãíùóçò äåí Üñåóå óå üëïõò.
Ï ãíùóôüò ðïéçôÞò Ô. Ó. ¸ëéïô (T. S. Eliot) ôçí ïíüìáóå êñéôéêÞ ôïõ ëå-
ìïíïóôýöôç, êáé ôá äéêÜ ôïõ êñéôéêÜ ãñáðôÜ ðáñáìÝíïõí ðÜíôïôå óå Ý-
íá ðïëý ðéï ãåíéêü åðßðåäï.
Ï ôåëåõôáßïò áðü áõôïýò ôïõò ðñùôïðüñïõò ôïý ÊÝìðñéôæ Þôáí ï Ö.
1. William Empson, Seven Types of Ambiguity, [New York] New Directions [1947].
Ñ. ËÞâéò, ðéèáíþò ôï ðñüóùðï ìå ôç ìåãáëýôåñç âáñýôçôá óôç âñåôáíé-

êÞ êñéôéêÞ ôïõ 20ïý áéþíá. Ôï 1929 ãíþñéóå êáé ðáíôñåýôçêå ôçí Ê. Íô.
Ñïè (Q. D. Roth), ãíùóôÞ óôç óõíÝ÷åéá ùò Ê. Íô. ËÞâéò (Q. D. Leavis).
Åêåßíïò åß÷å ãñÜøåé ôç äéäáêôïñéêÞ ôïõ äéáôñéâÞ ìå áíôéêåßìåíï ôç ó÷Ý-
óç äçìïóéïãñáößáò êáé ëïãïôå÷íßáò. Ç äéêÞ ôçò áöïñïýóå ôç ëáúêÞ ëï-
ãïôå÷íßá. ÁõôÜ Þôáí åðáíáóôáôéêÜ èÝìáôá ìåëÝôçò ãéá ôçí åðï÷Þ êáé ôï
æåõãÜñé ðåñéâáëëüôáí ìå áñêåôÞ áßãëç êáé åíèïõóéáóìü óôç äåêáåôßá
ôïõ ’30. Ôï 1932 ßäñõóáí ôï óçìáíôéêü ðåñéïäéêü Äéåñåýíçóç (Scrutiny)
êáé ôï åîÝäéäáí ìáæß ãéá åéêïóéÝíá ÷ñüíéá. ¼ðùò õðïäçëþíåé êáé ï ôßô-
ëïò ôïõ ðåñéïäéêïý, ðñïÝêôåéíáí ôç ìÝèïäï ôçò åê ôïõ óýíåããõò áíÜãíù-
óçò ðÝñá áðü ôçí ðïßçóç, óå ìõèéóôïñÞìáôá êáé Üëëá åßäç ëüãïõ.
ÁíÜìåóá óôá óöÜëìáôá ôïõ ËÞâéò ùò êñéôéêïý åßíáé ðùò ïé åê ôïõ
óýíåããõò áíáãíþóåéò ôïõ óõ÷íÜ êáôáëÞãïõí íá ðåñéëáìâÜíïõí ìåãÜëá
ðáñáèÝìáôá, ôá ïðïßá ó÷ïëéÜæïíôáé åêðëçêôéêÜ ëßãï. Ç éäÝá åßíáé üôé ï
éêáíüò áíáãíþóôçò èá äåé ó’ áõôÜ ü,ôé âëÝðåé ï ËÞâéò. ¼ðùò Ý÷åé åéðù-
èåß ãé’ áõôüí, óõ÷íÜ äßíåé ôçí åíôýðùóç üôé áíáëýåé ôï êåßìåíï, åíþ óôçí
ðñáãìáôéêüôçôá áðëþò ôï ðáñáöñÜæåé. Äåýôåñïí, ç ðñïóÝããéóÞ ôïõ óôç
ëïãïôå÷íßá åßíáé åîáéñåôéêÜ çèéêéóôéêÞÿ ï óôü÷ïò ôïõ åßíáé íá ìáò äéäÜ-
îåé ãéá ôç æùÞ, íá ìåôáäþóåé áíèñùðéóôéêÝò áîßåò. Åðßóçò, äåí äßíåé ðï-
ôÝ óáöåßò ïñéóìïýò ãéá ôïõò êñéôéêïýò üñïõò ðïõ ÷ñçóéìïðïéåß. Åßíáé
äéÜóçìïò ãéá ôçí ÜñíçóÞ ôïõ íá áðáíôÞóåé óå åêåßíï ðïõ ôïõ æÞôçóå ï
ÑåíÝ ÂÝëëåê (René Wellek) óôç äåêáåôßá ôïõ ’30: íá “äéáôõðþóåé óáöÝ-
óôåñá ôéò áñ÷Ýò âÜóåé ôùí ïðïßùí ìåëåôÜ ôá êåßìåíá”. Ôï áðïôÝëåóìá
Þôáí Ýíáò áêüìç âáèìüò áðïìüíùóçò ãéá ôéò ëïãïôå÷íéêÝò óðïõäÝò.
Óôçí ðåñßïäï ôçò áíÜðôõîÞò ôïõò, ðïõ ìüëéò óõæçôÞóáìå, ïé ëïãïôå-
÷íéêÝò óðïõäÝò åðéäßùîáí êáé ðÝôõ÷áí ôçí áíåîáñôçóßá ôïõò áðü ôéò
ãëùóóéêÝò óðïõäÝò, ôçí éóôïñéêÞ ìåëÝôç êáé ôá öéëïóïöéêÜ æçôÞìáôá. Ç
óõíáßíåóç ðïõ êñáôïýóå åíéáßï ôï áíôéêåßìåíï áðü ôá 1930 ìÝ÷ñé ôá 1960
âáóéæüôáí óôçí áðïäï÷Þ áõôþí ôùí ðåñé÷áñáêþóåùí. Ôï “ó÷Ýäéï” ôçò
“èåùñßáò”, áðü ôç äåêáåôßá ôïõ ’60 êáé åîÞò, õðÞñîå ïõóéáóôéêÜ íá åðá-
íéäñýóåé ôéò ó÷Ýóåéò ôùí ëïãïôå÷íéêþí óðïõäþí ìå áõôÜ ôá ôñßá áêáäç-
ìáúêÜ ðåäßá, áðü ôá ïðïßá åß÷å áðïêïðåß ôüóï áðïöáóéóôéêÜ.
Âáóéêïß éó÷õñéóìïß ôïõ öéëåëåýèåñïõ áíèñùðéóìïý
Ç ðñïóùðéêÞ ìïõ áíáäñïìÞ óôéò ðñïçãïýìåíåò óåëßäåò êõñßùò áðáíôÜ

óôçí ôñßôç êáé ôçí ôÝôáñôç áðü ôéò åñùôÞóåéò ðïõ ðñïçãÞèçêáí. Èá åðå-
êôáèþ ôþñá ëßãï ðåñéóóüôåñï óôéò óõíÝðåéåò ôçò ôÝôáñôçò åñþôçóçò,
ðïõ ñùôïýóå ôé áêñéâþò ìáèáßíïõìå üôáí “êÜíïõìå” ÁããëéêÞ Öéëïëïãßá
ìå ôïí ðáñáäïóéáêü ôñüðï. Âåâáßùò ìáèáßíïõìå ðñÜãìáôá ãéá óõãêå-

êñéìÝíá âéâëßá êáé óõããñáöåßò, áëëÜ åííïþ åäþ ôéò ðéï ãåíéêÝò áîßåò êáé
óôÜóåéò ðïõ áöïìïéþíïõìå áðü ôéò ÁããëéêÝò ÓðïõäÝò, êáé ðïõ ðáñáìÝ-
íïõí ùò Ýíá åßäïò äéõëéóìÝíçò ïõóßáò ôïõ áíôéêåéìÝíïõ, üôáí üëåò ïé óõ-
ãêåêñéìÝíåò ëåðôïìÝñåéåò Ý÷ïõí îå÷áóôåß. ÁõôÝò óðáíßùò äçëþíïíôáé ñç-
ôÜ, áëëÜ ãé’ áõôüí áêñéâþò ôïí ëüãï åßíáé ìå ìßá Ýííïéá ðïëý ðéï ðñáã-
ìáôéêÝò, êáèþò åßíáé ôáõôü÷ñïíá áðáíôá÷ïý ðáñïýóåò êáé áüñáôåò.
Ìðïñïýí íá Ýñèïõí óôçí åðéöÜíåéá ìüíï ìå ìéá óõíåéäçôÞ ðñïóðÜèåéá,
ôïõ åßäïõò ðïõ áðïðåéñüìáóôå ôþñá. ÅðïìÝíùò, ü,ôé áêïëïõèåß åßíáé Ýíáò
êáôÜëïãïò êÜðïéùí áðü ôá óôïé÷åßá ðïõ ìïéÜæïõí íá óõíéóôïýí áõôÞ ôç
“äéõëéóìÝíç” ïõóßá ôïõ áíôéêåéìÝíïõ, äçëáäÞ ôéò óõìðåñéöïñÝò, ôïõò éó÷õ-
ñéóìïýò êáé ôéò éäÝåò ðïõ “ðéÜíïõìå”, ðéèáíüôáôá áóõíåßäçôá, êáèþò ôï
óðïõäÜæïõìå. ÁõôÜ öáßíåôáé íá åßíáé üóá ìáèáßíáìå üôáí óðïõäÜæáìå
ÁããëéêÞ Öéëïëïãßá – áõôÝò åßíáé ïé áîßåò êáé ïé ðßóôåéò ðïõ óõíéóôïýóáí
ôï ìéóïêñõììÝíï ðñüãñáììá óðïõäþí ôïõ áíôéêåéìÝíïõ ìáò:
1. Ôï ðñþôï ðñÜãìá, öõóéêÜ, åßíáé ìéá óôÜóç áðÝíáíôé óôçí ßäéá ôç
ëïãïôå÷íßá. Ç êáëÞ ëïãïôå÷íßá Ý÷åé äéá÷ñïíéêÞ óçìáóßáÿ êáôÜ êÜðïéï
ôñüðï õðåñâáßíåé ôïõò ðåñéïñéóìïýò êáé ôéò éäéáéôåñüôçôåò ôçò åðï÷Þò
óôçí ïðïßá ãñÜöôçêå êáé Ýôóé áöïñÜ ü,ôé åßíáé ìüíéìï óôçí áíèñþðéíç
öýóç. ÔÝôïéá êåßìåíá äåí åßíáé “ãéá ìéá åðï÷Þ, áëëÜ ãéá ðÜíôá” (üðùò
åßðå ãéá ôïí Óáßîðçñ ï Ìðåí Ôæüíóïí): “åßíáé íÝá ðïõ ðáñáìÝíïõí íÝá”
(ï ïñéóìüò ôïõ ¸æñá ÐÜïõíô ãéá ôç ëïãïôå÷íßá).
2. Ôï äåýôåñï óçìåßï åßíáé ëïãéêÞ óõíÝðåéá ôïõ ðñþôïõ: ôï ëïãïôå-
÷íéêü êåßìåíï åìðåñéêëåßåé ôï íüçìÜ ôïõ. Äåí áðáéôåß êáìßá åîåéäéêåõìÝ-
íç äéáäéêáóßá ôïðïèÝôçóÞò ôïõ óôá óõìöñáæüìåíÜ ôïõ, åßôå áõôÜ åßíáé:
á) êïéíùíéêïðïëéôéêÜ – ôá óõìöñáæüìåíá åíüò ïñéóìÝíïõ êïéíùíéêïý
“ðëáéóßïõ”, ìéáò êïéíùíéêÞò õðïäïìÞò, Þ ìéáò ðïëéôéêÞò êáôÜóôáóçò, åßôå
â) éóôïñéêÜ-ëïãïôå÷íéêÜ – óýìöùíá ìå ôá ïðïßá ôï Ýñãï ìðïñåß íá èåù-
ñçèåß ùò ðñïúüí ëïãïôå÷íéêþí åðéññïþí Üëëùí óõããñáöÝùí Þ ùò äéá-
ìïñöïýìåíï áðü ôéò óõìâÜóåéò óõãêåêñéìÝíùí åéäþí, åßôå
ã) âéïãñáöéêÜ – äçëáäÞ ïñéæüìåíá áðü ôá ðñïóùðéêÜ óôïé÷åßá ôçò æùÞò
êáé ôçò óêÝøçò ôïõ óõããñáöÝá.
ÂÝâáéá, ùò ìåëåôçôÝò, ïé ðåñéóóüôåñïé ðáíåðéóôçìéáêïß èá åðéêñï-
ôïýóáí ôçí áîßá ôïý íá ìåëåôÜ êáíåßò ôÝôïéïõ åßäïõò óõìöñáæüìåíá, áë-
ëÜ ùò êñéôéêïß õðï÷ñåþíïíôáé óôç äéáäéêáóßá ôÞò “åê ôïõ óýíåããõò áíÜ-
ãíùóçò”, ëüãù ôçò ðñïóêüëëçóÞò ôïõò óôçí ðñïóÝããéóç ðïõ åðéìÝíåé
óôçí ðñïôåñáéüôçôá êáé ôçí áõôÜñêåéá ôùí “ëÝîåùí ðÜíù óôç óåëßäá”.
Óôçí ïõóßá, ç äéáäéêáóßá áõôÞ áðïìáêñýíåé ôï êåßìåíï áð’ üëá áõôÜ ôá
óõìöñáæüìåíá êáé ôï ðñïóöÝñåé óáí “ðñùôïåßäùôï”, ãéá áõôïôåëÞ åîÞ-
ãçóç áðü Ýíáí åêðáéäåõìÝíï íïõ.
3. Ãéá íá êáôáëÜâåé êáíåßò êáëÜ Ýíá êåßìåíï ðñÝðåé íá ôï áðïóðÜ-

óåé áðü áõôÜ ôá óõìöñáæüìåíá êáé íá ôï ìåëåôÞóåé ìüíï ôïõ. Áõôü ðïõ
áðáéôåßôáé åßíáé ç åê ôïõ óýíåããõò ëåêôéêÞ áíÜëõóç ôïõ êåéìÝíïõ, ÷ùñßò
ðñïûðÜñ÷ïõóåò éäåïëïãéêÝò ðñïûðïèÝóåéò Þ ðïëéôéêïýò ðñïóäéïñéóìïýò
(Þ ãåíéêÜ ðñïóäïêßåò ïðïéïõäÞðïôå åßäïõò), êáèþò üëá áõôÜ åßíáé ðéèá-
íüí íá ðáñåìâëçèïýí ìïéñáßá óå áõôü ðïõ ï êñéôéêüò ôïõ 19ïõ áéþíá ÌÜ-
èéïõ ¢ñíïëíô åßðå üôé åßíáé ç áëçèéíÞ äïõëåéÜ ôçò êñéôéêÞò: “íá âëÝðåé ôï
áíôéêåßìåíï êáèáõôü, üðùò åßíáé óôçí ðñáãìáôéêüôçôá”.
4. Ç áíèñþðéíç öýóç ïõóéáóôéêÜ äåí áëëÜæåé. Ôá ßäéá ðÜèç, óõãêéíÞ-
óåéò, áëëÜ áêüìá êáé êáôáóôÜóåéò åðáíÝñ÷ïíôáé îáíÜ êáé îáíÜ óôç
äéÜñêåéá ôçò áíèñþðéíçò éóôïñßáò. Áð’ áõôü ðñïêýðôåé üôé ç óõíÝ÷åéá
óôç ëïãïôå÷íßá åßíáé ðåñéóóüôåñï óçìáíôéêÞ, áëëÜ êáé ðéï óçìáßíïõóá
áðü ôçí êáéíïôïìßá. ¸ôóé, Ýíáò äéÜóçìïò ïñéóìüò ôçò ðïßçóçò áðü ôïí
18ï áéþíá ëÝåé üôé åßíáé “åêåßíï ðïõ óõ÷íÜ óêÝöôçêáí ïé Üíèñùðïé áëëÜ
ðïôÝ ôüóï êáëÜ äåí åßðáí”. Ïìïßùò, ï ÓÜìéïõåë Ôæüíóïí åßíáé äéÜóçìïò
ãéáôß åîåõôÝëéóå ôï ìõèéóôüñçìá ôïõ Óôåñí Ôñßóôñáì ÓÜíôõ (1759-1767)
åîáéôßáò ôçò êáéíïôïìßáò ôïõ, äçëáäÞ ôçò ðñùôïôõðßáò ôïõ.2
5. Ç áôïìéêüôçôá åßíáé êÜôé ðïõ ï êáèÝíáò ìáò êëåßíåé ìÝóá ôïõ ùò
äéêÞ ôïõ ìïíáäéêÞ “ïõóßá”. Õðåñâáßíåé ôéò åðéññïÝò ðïõ äå÷üìáóôå áðü
ôï ðåñéâÜëëïí ìáò, êáé, ìïëïíüôé ç áôïìéêüôçôá ìðïñåß íá áëëÜîåé êáé
íá áíáðôõ÷èåß (üðùò óõìâáßíåé óôïõò ìõèéóôïñçìáôéêïýò ÷áñáêôÞñåò),
äåí ìðïñåß íá ìåôáëëá÷èåß – åî ïõ êáé ç áìç÷áíßá ìáò ìå áõôÝò ôéò óêç-
íÝò (ðïëý óõ÷íÝò ë.÷. óôïí Íôßêåíò) ðïõ ðáñïõóéÜæïõí ìéá áëëáãÞ áíôé-
ëÞøåùí óå Ýíáí ÷áñáêôÞñá, ìå áðïôÝëåóìá ïëüêëçñç ç ðñïóùðéêüôçôÜ
ôïõ íá ìåôáìïñöþíåôáé åîáéôßáò ôùí ðåñéóôÜóåùí – ï ôóéãêïýíçò ìåôá-
ìïñöþíåôáé êáé áëëÜæåé ôñüðïõò Þ ï êáëüò Üíèñùðïò äéáöèåßñåôáé áðü
ôïí ðëïýôï. ÔÝôïéåò óêçíÝò õðïäçëþíïõí ìéá ìåôáâëçôüôçôá óôçí ïõóßá
ôïý ÷áñáêôÞñá, ðïõ Ýñ÷åôáé óå áíôßèåóç ìå áõôÞ ôçí õöÝñðïõóá ðåðïß-
èçóç ôùí Áããëéêþí Óðïõäþí. Ï êëÜäïò óôï óýíïëü ôïõ ðßóôåõå óå áõ-
ôü ðïõ ïíïìÜæåôáé ôþñá “õðåñâáôéêü õðïêåßìåíï”, äçëáäÞ üôé ôï Üôï-
ìï (ôï “õðïêåßìåíï”) ðñïçãåßôáé êáé õðåñâáßíåé ôéò äõíÜìåéò ôçò êïéíù-
íßáò, ôçò åìðåéñßáò êáé ôçò ãëþóóáò.
6. Ï óêïðüò ôçò ëïãïôå÷íßáò åßíáé âáóéêÜ ç åíäõíÜìùóç ôçò æùÞò êáé
ç ðñïáãùãÞ ôùí áíèñùðéóôéêþí áîéþíÿ áëëÜ ü÷é êáôÜ ôñüðï ðñïãñáì-
ìáôéêü: áí ç ëïãïôå÷íßá, üðùò êáé ç êñéôéêÞ, ãßíïõí áíïé÷ôÜ êáé åõèÝùò
ðïëéôéêÝò, ôüôå õðï÷ñåùôéêÜ ôåßíïõí ðñïò ôçí ðñïðáãÜíäá. Êáé, üðùò
2. Laurence Sterne, Ç æùÞ êáé ïé áðüøåéò ôïõ Ôñßóôñáì ÓÜíôé, êõñßïõ áðü óüé (ìôöñ.
¸öç Êáëëéöáôßäç), ÁèÞíá: Gutenberg - Ãéþñãïò & Êþóôáò Äáñäáíüò, 1999.
åßðå ï Êçôò, “äõóðéóôïýìå áðÝíáíôé óôç ëïãïôå÷íßá ðïõ Ý÷åé ðñïöáíÞ

ó÷Ýäéá ãéá ìáò”, äçëáäÞ ôç ëïãïôå÷íßá ðïõ åðéæçôåß áðñïêÜëõðôá íá
ìáò ìåôáóôñÝøåé Þ íá åðçñåÜóåé ôç ãíþìç ìáò.
7. ÌïñöÞ êáé ðåñéå÷üìåíï óôç ëïãïôå÷íßá ðñÝðåé íá óõã÷ùíåýïíôáé
êáôÜ ôñüðï ïñãáíéêü, Ýôóé þóôå ôï Ýíá íá ðñïêýðôåé áíáðüöåõêôá áðü
ôï Üëëï. Ç ëïãïôå÷íéêÞ ìïñöÞ äåí ðñÝðåé íá åßíáé óáí ìéá äéáêüóìçóç
ðïõ åöáñìüæåôáé åîùôåñéêÜ óå ìéá ïëïêëçñùìÝíç äïìÞ. Ç åéêïíïðïéßá
ë.÷., Þ ïðïéáäÞðïôå Üëëç ðïéçôéêÞ ìïñöÞ ðïõ ìðïñåß íá áðïóðáóôåß
áðü ôçí ïõóßá ôïý Ýñãïõ ìå ðáñüìïéï ôñüðï áíôß íá åíôÜóóåôáé ðëÞñùò
ó’ áõôÞí, åßíáé áðëþò öáíôáéæß êáé ü÷é áëçèéíÜ åõöÜíôáóôç (ðñüêåéôáé
ãéá ôç äéÜêñéóç ðïõ êÜíåé ï Êüëåñéôæ óôç Ëïãïôå÷íéêÞ âéïãñáößá ôïõ,
ðïõ åêäüèçêå ôï 1817).3
8. Áõôü ôï óçìåßï, ó÷åôéêÜ ìå ôçí ïñãáíéêÞ ìïñöÞ, áöïñÜ ðÜíù áð’
üëá ôçí “åéëéêñßíåéá”. Ç åéëéêñßíåéá (ðïõ ðåñéëáìâÜíåé ôçí áëÞèåéá ðïõ
äïêéìÜæåôáé áðü ôçí åìðåéñßá, ôçí åíôéìüôçôá áðÝíáíôé óôïí åáõôü ìáò
êáé ôçí éêáíüôçôá ãéá áíèñþðéíç êáôáíüçóç êáé óõìðüíéá), åßíáé ìéá
éäéüôçôá ðïõ êáôïéêåß ìÝóá óôç ãëþóóá ôçò ëïãïôå÷íßáò. Äåí åßíáé Ýíá
ãåãïíüò Þ ìéá ðñüèåóç ðßóù áðü ôï Ýñãï, ðïõ èá ìðïñïýóå íá áðïêï-
ìßóåé êáíåßò áí óýãêñéíå ë.÷. ôçí áíôßëçøç åíüò ðïéçôÞ ãéá Ýíá ãåãïíüò
ìå Üëëåò, ðéï ôåêìçñéùìÝíåò, åêäï÷Ýò ôïõ, Þ ìå ôï íá áíáêáëýøåé áíå-
îÜñôçôåò, åîùôåñéêÝò ðëçñïöïñßåò ãéá ôçí éóôïñßá Þ ôç óõìðåñéöïñÜ
åíüò óõããñáöÝá. Ç åéëéêñßíåéá âñßóêåôáé ìÝóá óôá êåßìåíá, óå èÝìáôá
üðùò ç áðïöõãÞ ôùí êëéóÝ Þ ôùí ðëçèùñéêþí ìïñöþí Ýêöñáóçò. Öáßíå-
ôáé óôç ÷ñÞóç ðñùôïãåíþí, õðïêåéìåíéêþí ðåñéãñáöþí, óôç óõãêñáôç-
ìÝíç Ýêöñáóç ôïõ óõíáéóèÞìáôïò, üðïõ (êáôÜ ðñïôßìçóç) ç óõãêßíçóç
áíáöáßíåôáé õðüññçôá áðü ôçí ðáñïõóßáóç åíüò óõìâÜíôïò. ÅðéðëÝïí,
üôáí ç ãëþóóá ðåôõ÷áßíåé ôÝôïéåò éäéüôçôåò, ôüôå ï áëçèéíÜ Ýíôéìïò ðïéç-
ôÞò ìðïñåß íá õðåñâåß ôçí áßóèçóç ôçò áðüóôáóçò ìåôáîý ãëþóóáò êáé
ýëçò, êáé ìðïñåß íá êÜíåé ôç ãëþóóá íá ìïéÜæåé óáí íá “ðñáãìáôþíåé”
áõôü ðïõ áðåéêïíßæåé, êáôáñãþíôáò Ýôóé öáéíïìåíéêÜ ôçí áíáãêáßá
áðüóôáóç áíÜìåóá óôéò ëÝîåéò êáé ôá ðñÜãìáôá.
9. Êáé ðÜëé ç åðüìåíç éäÝá ðñïêýðôåé áð’ ôçí ðñïçãïýìåíç. Áõôü
ðïõ åêôéìÜôáé óôç ëïãïôå÷íßá åßíáé ôï íá äåß÷íåé “óéùðçñÜ” êáé íá ðá-
ñïõóéÜæåé êÜôé, ðáñÜ íá ôï ëÝåé êáé íá ôï åîçãåß. ÅðïìÝíùò, ïé éäÝåò êá-
èáõôÝò äåí Ý÷ïõí êáìéÜ áîßá óôç ëïãïôå÷íßá, ìÝ÷ñé íá ôïõò äïèåß ìéá óõ-
3. Samuel Taylor Coleridge, Biographia Literaria, or, Biographical sketches of my literary life and
opinions: The Collected Works of Samuel Taylor Coleridge vol. 7 (edited by James Engell and W.
Jackson Bate), London: Routledge & Kegan Paul Princeton, N.J.: Princeton University Press, 1983.
ãêåêñéìÝíç åíóùìÜôùóç Þ “ðñáãìÜôùóç”. Ùò åê ôïýôïõ, áñêåôÜ áðü ôá

êáôçãïñçìáôéêÜ ó÷üëéá êáé ôéò äéáôõðþóåéò ðïõ áíáöÝñïíôáé óõ÷íÜ
óôéò éóôïñßåò ôçò ëïãïôå÷íßáò äõóöçìßæïõí ôñüðïí ôéíÜ ôéò éäÝåò êáèáõ-
ôÝò êáé Ý÷ïõí ìéá óáöÞ áíôéðíåõìáôéêÞ õöÞ. ÂëÝðïõìå åäþ ôçí áíýøù-
óç ôçò ÷áñáêôçñéóôéêÜ “öéëïëïãéêÞò” éäÝáò ôÞò áðôÞò ðñáãìÜôùóçò, ôçò
áéóèçôçñéáêÞò áìåóüôçôáò, ôçò óõãêåêñéìÝíçò áíáðáñÜóôáóçò ôçò óêÝ-
øçò, êáé ïýôù êáèåîÞò. Óýìöùíá ìå áõôÞ ôçí éäÝá (ðïõ åßíáé öõóéêÜ ç
ßäéá ìéá éäÝá, ðáñÜ ôç äõóðéóôßá ôçò áðÝíáíôé óôéò éäÝåò), ïé ëÝîåéò èá Ý-
ðñåðå íá ìéìïýíôáé Þ íá êáôáäåéêíýïõí Þ íá äéåíåñãïýí Þ íá ç÷ïýí áõ-
ôü ðïõ åííïïýí, êáé ü÷é íá ôï áíáðáñéóôïýí ìå Ýíáí áöçñçìÝíï ôñüðï.
ÁõôÞ ç ðåðïßèçóç äçëþíåôáé ìå éäéáßôåñç æÝóç óôï Ýñãï ôïõ ËÞâéò.4
10. Ç äïõëåéÜ ôçò êñéôéêÞò åßíáé íá åñìçíåýåé ôï êåßìåíï, íá äéáìåóï-
ëáâåß áíÜìåóá ó’ áõôü êáé ôïí áíáãíþóôç. Ìéá èåùñçôéêÞ Ýêèåóç ôçò
öýóçò ôçò áíÜãíùóçò, Þ ôçò ëïãïôå÷íßáò ãåíéêÜ, äåí Ý÷åé êáìéÜ ÷ñçóéìü-
ôçôá ãéá ôçí êñéôéêÞ êáé, áí ôçí åðé÷åéñÞóåé êáíåßò, áðëïýóôáôá èá öïñ-
ôþóåé ôïõò êñéôéêïýò ìå “ðñïäéáìïñöùìÝíåò éäÝåò” ðïõ èá ìðïõí áíÜ-
ìåóá ó’ åêåßíïõò êáé ôï êåßìåíï. Ðéèáíþò óôç öñÜóç “ðñïäéáìïñöùìÝ-
íåò éäÝåò” äéáêñßíïõìå ãéá Üëëç ìéá öïñÜ ôçí åðßìïíç äõóðéóôßá áðÝíá-
íôé óôéò éäÝåò, ç ïðïßá ÷áñáêôçñßæåé ôïí öéëåëåýèåñï áíèñùðéóìü, êáèþò
öáßíåôáé íá õðÜñ÷åé ç åíôýðùóç üôé êáôÜ êÜðïéï ôñüðï üëåò ïé éäÝåò åß-
íáé “ðñïäéáìïñöùìÝíåò”, ìå ôçí Ýííïéá üôé ìðïñïýí íá ðáñåìâëçèïýí
ìåôáîý ôïõ êåéìÝíïõ êáé ôïõ áíáãíþóôç ìå ôçí ðáñáìéêñÞ åõêáéñßá. Åý-
êïëá áíáãíùñßæïõìå åäþ ôç óöñáãßäá åêåßíïõ ðïõ ïíïìÜæïõìå áããëéêü
åìðåéñéóìü, ï ïðïßïò èá ìðïñïýóå íá ïñéóôåß ùò ìéá óôáèåñÞ áðüöáóç
íá åìðéóôåýåôáé êáíåßò áðïêëåéóôéêÜ êáé ìüíï ü,ôé ðñïóëáìâÜíïõí ïé
áéóèÞóåéò Þ ü,ôé âéþíåôáé Üìåóá. Óôçí ðñáãìáôéêüôçôá, áõôÞ ç óôÜóç á-
íÜãåôáé ðßóù, ôïõëÜ÷éóôïí óôç öéëïóïößá ôïõ Ôæùí Ëïê (1632-1704) ðïõ
ôçò Ýäùóå ìéá öéëïóïöéêÞ Ýêöñáóç. Ôï âéâëßï ôïõ Äïêßìéï ðåñß ôçò áí-
èñþðéíçò êáôáíüçóçò (1690) ðñïâÜëëåé ôçí Üðïøç üôé ïé éäÝåò äéáìïñ-
öþíïíôáé üôáí Üìåóåò áéóèçôçñéáêÝò áíôéëÞøåéò ôïõ êüóìïõ åíôõðþíï-
íôáé óôïí íïõ.5 Ôüôå ï íïõò ôéò óõãêåíôñþíåé, Ýôóé þóôå íá åêêéíÞóåé ôç
äéáäéêáóßá ôçò óêÝøçò. Ï Ëïê áðÝññéðôå ôïí åíäïóôñåöÞ óôï÷áóìü ùò
ðçãÞ Ýãêõñçò ãíþóçò êáé åðÝìåíå óôçí áíÜãêç ôçò Üìåóçò åìðåéñßáò êáé
4. Ãéá ìéá êñéôéêÞ ôçò éäÝáò ôçò “ðñáãìÜôùóçò” âë. “The Enactment Fallacy” ôïõ õðï-
ãñáöüìåíïõ óôï Essays in Criticism, Éïýëéïò 1980. Ãéá ìéá ãåíéêÞ óõæÞôçóç âë. ôï äåý-
ôåñï êåöÜëáéï óôï âéâëßï ôïõ James Gribble, Literary Education: A re-evaluation, Cam-
bridge: Cambridge University Press, 1982 [ó.ô.ó.].
5. John Locke, An Essay Concernng Human Understanding (edited with an introduction by Peter
H. Nidditch), Oxford: Oxford University Press, 1975.
ôçò ôåêìçñßùóçò áðü ôá ßäéá ôá ðñÜãìáôá. Ìðïñåß íá ðåé êáíåßò üôé ç

ðáñáäïóéáêÞ ÁããëéêÞ Öéëïëïãßá õðÞñîå, ì’ áõôÞ ôçí Ýííïéá, ðÜíôïôå ï-
ðáäüò ôïõ Ëïê.
Ç ðáñáðÜíù ëßóôá ðåñéÝ÷åé ìéá óåéñÜ áðü ðñïôÜóåéò ôéò ïðïßåò íï-
ìßæù üôé ðïëëïß ðáñáäïóéáêïß êñéôéêïß èá ðñïóõðÝãñáöáí, áí åß÷áí ôç
óõíÞèåéá íá åêöñÜæïõí ñçôÜ ôéò èåùñçôéêÝò ðñïûðïèÝóåéò ôïõò. ¼ëåò
ìáæß áõôÝò ïé éäÝåò, êáé ç öéëïëïãéêÞ ðñáêôéêÞ ðïõ ôéò óõíïäåýåé, áíá-
öÝñïíôáé ôþñá ðéá óõ÷íÜ ùò “öéëåëåýèåñïò áíèñùðéóìüò”.
Ëïãïôå÷íéêÞ èåùñßá áðü ôïí ÁñéóôïôÝëç Ýùò

ôïí ËÞâéò. Ìåñéêïß óçìáíôéêïß óôáèìïß
ÌÝ÷ñé óôéãìÞò, Ý÷ù äþóåé ìÜëëïí ôçí åíôýðùóç üôé ïé öéëåëåýèåñïé áí-
èñùðéóôÝò, ôïõëÜ÷éóôïí óôçí Âñåôáíßá, äåí äéáôýðùóáí ðïôÝ ñçôÜ ôéò
èåùñçôéêÝò ôïõò èÝóåéò ãéá ôç ëïãïôå÷íßá êáé üôé üëá áõôÜ áðëþò õðï-
íïïýíôáí. Ùóôüóï, óôéò ÁããëéêÝò ÓðïõäÝò õðÞñîå åî áñ÷Þò Ýíá åõñÝùò
äéáäåäïìÝíï óþìá èåùñçôéêþí êåéìÝíùí êáé ôá äéÜöïñá êñéôéêÜ âéâëßá
êáé äïêßìéá áíáöÝñïíôáí óõ÷íÜ ó’ áõôü. Ç Üìåóç åðáöÞ ôïõ ìÝóïõ öïé-
ôçôÞ Þ äéäÜóêïíôïò ôçò áããëéêÞò ëïãïôå÷íßáò ì’ áõôü ôï óþìá êåéìÝíùí
èá Þôáí ìÜëëïí áñêåôÜ ðåñéïñéóìÝíç ìÝ÷ñé ôç äåêáåôßá ôïõ 1970, êáèþò
ç âáóéêÞ þèçóç ôïõ áíôéêåéìÝíïõ Þôáí ðñïò êáôåýèõíóç áíôßèåôç áð’
áõôü ôï åßäïò ôùí ãåíéêþí ôïðïèåôÞóåùí.
Ðïéï Þôáí ëïéðüí ôï óþìá ôçò èåùñßáò ãéá ôç ëïãïôå÷íßá, ðïõ õðÞñ-
îå ãéá ðïëëïýò áéþíåò ôï äéáèÝóéìï õðïóôÞëùìá ãéá ôç ìåëÝôç ôçò ëï-
ãïôå÷íßáò, áêüìá êé áí ïé öïéôçôÝò ôçò ëïãïôå÷íßáò óðÜíéá åß÷áí ïðïéá-
äÞðïôå ðñùôïãåíÞ ãíùñéìßá ì’ áõôü; Ôï õëéêü áõôü ìáò ðçãáßíåé ðßóù
óôá áñ÷áéïåëëçíéêÜ êáé ëáôéíéêÜ êåßìåíá. Óôçí ðñáãìáôéêüôçôá, ç êñé-
ôéêÞ èåùñßá ðñïçãåßôáé êáôÜ ðïëý ôçò ëïãïôå÷íéêÞò êñéôéêÞò ìåìïíùìÝ-
íùí Ýñãùí. Ôï ðñùéìüôåñï Ýñãï èåùñßáò Þôáí ôï Ðåñß ðïéçôéêÞò ôïõ
ÁñéóôïôÝëç (4ïò áéþíáò ð.×.),6 ôï ïðïßï, ðáñÜ ôïí ôßôëï ôïõ, áöïñÜ ôç
öýóç üëçò ôçò ëïãïôå÷íßáò: ï ÁñéóôïôÝëçò äßíåé åêåß ôïí äéÜóçìï ïñéóìü
ôçò ôñáãùäßáò, åðéìÝíåé üôé ç ëïãïôå÷íßá áöïñÜ ôïõò ÷áñáêôÞñåò êáé üôé
ïé ÷áñáêôÞñåò áðïêáëýðôïíôáé ìÝóù ôçò äñÜóçò, êáé åðé÷åéñåß íá ðñïó-
äéïñßóåé ôá áðáéôïýìåíá óôÜäéá óôçí ðñüïäï ôçò ðëïêÞò. Ï ÁñéóôïôÝ-
ëçò Þôáí åðßóçò ï ðñþôïò êñéôéêüò ðïõ áíÝðôõîå ìéá ðñïóÝããéóç ôçò ëï-
6. ÁñéóôïôÝëçò, Ðåñß ðïéçôéêÞò (ìôöñ. Óßìïò ÌåíÜñäïò, åéóáãùãÞ-åðéìÝëåéá É. Óõ-

êïõôñÞò), ÁèÞíá: Åóôßá 1999.
ãïôå÷íßáò åðéêåíôñùìÝíç óôïí áíáãíþóôç, êáèþò ç ðñáãìÜôåõóç ôïõ

äñÜìáôïò ðïõ êÜíåé åðé÷åéñåß íá ðåñéãñÜøåé ôï ðþò áõôü åðéäñÜ óôï
êïéíü. Ç ôñáãùäßá, åßðå, èá ðñÝðåé íá äéåãåßñåé ôá óõíáéóèÞìáôá ôïõ
åëÝïõò êáé ôïõ öüâïõ, äçëáäÞ, ìå Üëëá ëüãéá, óõìðÜèåéá ãéá ôá äåéíÜ
ôïõ ðñùôáãùíéóôÞ áëëÜ êáé ôáýôéóç ìáæß ôïõ. Áðü ôïí óõíäõáóìü áõ-
ôþí ôùí óõíáéóèçìÜôùí ðñïêýðôåé áõôü ðïõ ï ÁñéóôïôÝëçò ïíüìáóå
“êÜèáñóç”, êáèþò ôï êïéíü, ôáõôéæüìåíï ìå ôéò óõìöïñÝò ôïõ ðñùôáãù-
íéóôÞ, âéþíåé áõôÜ ôá óõíáéóèÞìáôá áíôß íá ôá åîïñêßæåé.
Ôï ðñþôï ìåãÜëï üíïìá óôá áããëéêÜ ãñÜììáôá ðïõ áó÷ïëÞèçêå
èåùñçôéêÜ ìå ôç ëïãïôå÷íßá åßíáé áõôü ôïõ Óåñ Ößëéð Óßäíåû (Sir Philip
Sidney), ðïõ Ýãñáøå ôçí Áðïëïãßá ãéá ôçí ðïßçóç ðåñß ôï 1580.7 Ï Óßä-
íåû åß÷å ôçí ðñüèåóç íá åðåêôåßíåé ôïí áñ÷áßï ïñéóìü ôÞò ëïãïôå÷íßáò ü-
ðùò ðñùôïäéáôõðþèçêå áðü ôïí Ëáôßíï ðïéçôÞ Ïâßäéï (43 ð.×. - 17
ì.×.), ðïõ åß÷å ðåé üôé ç áðïóôïëÞ ôçò Þôáí “docere delictendo” – íá äéäÜ-
óêåé åõ÷áñéóôþíôáò (ðïõ óçìáßíåé ðåñßðïõ “äéáóêåäÜæïíôáò, øõ÷áãù-
ãþíôáò”). Ï Óßäíåû åðßóçò ðáñáèÝôåé áðü ôïí ÏñÜôéï (65 ð.×. - 8 ð.×.)
ôçí Üðïøç üôé Ýíá ðïßçìá åßíáé “ìéá åéêüíá ðïõ ìéëÜåé ìå ôïí óôü÷ï íá
äéäÜîåé êáé íá åõ÷áñéóôÞóåé”. Åäþ äßíåôáé ëïéðüí êåíôñéêÞ èÝóç óôçí åõ-
÷áñßóôçóç üôáí äéáâÜæïõìå ëïãïôå÷íßá, áíôßèåôá, áò ðïýìå, áð’ üôáí
äéáâÜæïõìå öéëïóïößá, ãéá ôçí ïðïßá õðïíïåßôáé üôé åßíáé âÝâáéá áîéü-
ëïãç êáé áíõøùôéêÞ, áëëÜ ü÷é áêñéâþò óõíáñðáóôéêÞ. Ç áíôßëçøç üôé ç
ëïãïôå÷íßá ðñïóöÝñåé åõ÷áñßóôçóç äåí ìáò öáßíåôáé óÞìåñá ùò éäéáßôå-
ñá áîéïóçìåßùôç ðáñáôÞñçóç, áëëÜ ï óôü÷ïò ôïõ Óßäíåû Þôáí åðáíáóôá-
ôéêüò, êáèþò Þèåëå íá äéáêñßíåé ôç ëïãïôå÷íßá áðü Üëëåò ìïñöÝò ôïõ
ãñáðôïý ëüãïõ áêñéâþò ðÜíù ó’ áõôÞ ôç âÜóç, üôé äçëáäÞ ìüíï ç ëïãï-
ôå÷íßá Ý÷åé ôïí ðñùôáñ÷éêü óôü÷ï íá ðñïóöÝñåé åõ÷áñßóôçóç óôïí áíá-
ãíþóôç, êáé üôé ïðïéïäÞðïôå çèéêü Þ äéäáêôéêü óôïé÷åßï åßíáé, õðï÷ñåù-
ôéêÜ, åßôå õðïôáãìÝíï ó’ áõôÞí åßôå ìÜëëïí áðßèáíï íá åðéôý÷åé ÷ùñßò
áõôÞí. Óå ìéá âáèéÜ èñçóêåõüìåíç åðï÷Þ, êá÷ýðïðôç áðÝíáíôé óå üëåò
ôéò ìïñöÝò ìõèïðëáóßáò, ðïßçóçò êáé áíáðáñÜóôáóçò, êáé ðÜíôïôå Ýôïé-
ìç íá ôéò áðïêçñýîåé ùò Ýñãá ôïõ äéáâüëïõ, áõôü Þôáí Ýíá ðïëý óçìá-
íôéêü âÞìá. Êáé óôçí ðåñßðôùóç ôùí áããëéêþí ãñáììÜôùí, åðïìÝíùò, ç
êñéôéêÞ èåùñßá ðñïçãåßôáé ôçò ðñáêôéêÞò êñéôéêÞò, êáèþò ï Óßäíåû ãñÜ-
öåé ãåíéêÜ ãéá ôç ëïãïôå÷íßá, ü÷é ãéá ìåìïíùìÝíá Ýñãá Þ óõããñáöåßò.
ÌåôÜ ôïí Óßäíåû, ç ëïãïôå÷íéêÞ èåùñßá ðñï÷þñçóå óçìáíôéêÜ ìå ôïí
ÓÜìéïõåë Ôæüíóïí (Samuel Johnson) ôïí 18ï áéþíá. Ôá ÆùÝò ôùí ðïéçôþí
7. Sir Philip Sidney, An Apologie for Poetrie (edited by Evelyn S. Shuckburgh), Cambridge:
Cambridge University Press, 2010.
(1779-1781) êáé Ðñüëïãïò óôïí Óáßîðçñ (1765) ôïõ Ôæüíóïí8 ìðïñïýí íá

èåùñçèïýí ùò Ýíá áêüìá óçìáíôéêü âÞìá ìðñïóôÜ, óôçí êñéôéêÞ èåùñßá,
áëëÜ êáé ùò ç áñ÷Þ ôçò áããëéêÞò ðáñÜäïóçò ôçò ðñáêôéêÞò êñéôéêÞò, êá-
èþò åßíáé ï ðñþôïò ðïõ ðñïóöÝñåé áíáëõôéêü ó÷ïëéáóìü ôïý Ýñãïõ åíüò
ìåìïíùìÝíïõ óõããñáöÝá. Ðñéí ôïí Ôæüíóïí, ôá ìïíáäéêÜ êåßìåíá ðïõ
åß÷áí ðïôÝ õðïâëçèåß óå ôüóï åíôáôéêÞ åîÝôáóç Þôáí ç Âßâëïò êáé ôá
áíôßóôïé÷á éåñÜ âéâëßá Üëëùí èñçóêåéþí. Ç åðÝêôáóç áõôÞò ôçò ðñáêôé-
êÞò óå Ýñãá Üëëá áðü åêåßíá ðïõ èåùñïýíôáí Üìåóï ðñïúüí ôçò èåúêÞò
Ýìðíåõóçò, óçìáôïäïôåß Ýíá êïìâéêü óçìåßï óôçí áíÜðôõîç ôïõ êïóìé-
êïý áíèñùðéóìïý.
ÌåôÜ ôïí Ôæüíóïí Þñèå ìéá Üíèéóç ôçò êñéôéêÞò èåùñßáò, ìå ôï Ýñãï
ôùí ñïìáíôéêþí ðïéçôþí: ÃïõÝñíôóãïõåñè (William Wordsworth), Êüëå-
ñéôæ (Samuel T. Coleridge), Êçôò (John Keats) êáé ÓÝëëåû (Percy Bysshe
Shelley). ¸íá áðü ôá âáóéêÜ êåßìåíá åßíáé ôïõ ÃïõÝñíôóãïõåñè, ôï “Ðñü-
ëïãïò óôéò ËõñéêÝò ÌðáëÜíôåò”.9 ¼óá Ýãñáøå ï ÃïõÝñíôóãïõåñè ó’ áõ-
ôüí ôïí Ðñüëïãï Þôáí ôï áðïôÝëåóìá ôùí óõæçôÞóåþí ôïõ ìå ôïí Êüëå-
ñéôæ. Ç ÅéóáãùãÞ ðñïóôÝèçêå óôç äåýôåñç Ýêäïóç ôùí ÌðáëÜíôùí, ðïõ
äçìïóéåýèçêå ôï 1800, ìåôÜ ôçí ðñþôç Ýêäïóç ôïõ 1798 ðïõ åß÷å áíôéìå-
ôùðéóôåß ìå áñêåôÞ áðïñßá áðü ôï êïéíü. Ôï âéâëßï áíáìåéãíýåé õøçëÞ
êáé ëáúêÞ ëïãïôå÷íßá, êáèþò ðåñéëáìâÜíåé ëïãïôå÷íéêÝò ìðáëÜíôåò ðïõ
Ý÷ïõí ãñáöôåß ðÜíù óôï ìïíôÝëï ôùí ëáúêþí ðñïöïñéêþí ìðáëÜíôùí
ôùí áíèñþðùí ôïõ ÷ùñéïý. Ïé ðñþôïé áíáãíþóôåò ôïý Ýñãïõ åîåðëÜãç-
óáí äõóÜñåóôá áðü ôçí åãêáôÜëåéøç ôùí óõìâÜóåùí ôçò ëåêôéêÞò åõ-
ðñÝðåéáò. ÁõôÝò ïé óõìâÜóåéò åß÷áí åðéâÜëåé Ýíáí õøçëü âáèìü ðñï-
óðïßçóçò óôçí ðïéçôéêÞ ãëþóóá, êÜíïíôÜò ôçí üóï ôï äõíáôüí ðéï äéá-
öïñåôéêÞ áðü ôïí áðëü êáèçìåñéíü ëüãï. Ôï åéäéêü áõôü ðïéçôéêü ëåîé-
ëüãéï åðÝâáëå íá áðïöåýãåé êáíåßò ôéò áðëÝò ëÝîåéò ãéá ôá äéÜöïñá
ðñÜãìáôá, åíþ Ýíá ðïëýðëïêï óýóôçìá ïìïéïêáôáëçîßáò êáé ìéá ðïëý
óõìðõêíùìÝíç åêäï÷Þ ôçò ãñáììáôéêÞò åß÷áí ùò áðïôÝëåóìá ìéá ãëùó-
óéêÞ õöÞ ðïëý ðõêíüôåñç áðü áõôÞí ôçò êáèçìåñéíÞò ãëþóóáò. Êáé,
îáöíéêÜ, äõï öéëüäïîïé íåáñïß ðïéçôÝò ðñïóðáèïýóáí íá öÝñïõí ôçí
ðïéçôéêÞ ôïõò ãëþóóá üóï ôï äõíáôüí ðéï êïíôÜ óôçí ðñüæá, áðïöåýãï-
íôáò ôéò óõìâÜóåéò ôùí ðïéçôéêþí åêöñÜóåùí êáé ôçò ëåêôéêÞò äïìÞò,
8. Samuel Johnson, The Lives of the Poets: The Works of Samuel Johnson, Vol. 21-23 (edited by
John H. Middendorf), New Haven: Yale University Press, 2010. Samuel Johnson, “Preface to
Shakespeare”, Johnson on Shakespeare: The Works of Samuel Johnson, Vols 7-8 (edited by
Arthur Sherbo, introduction by Bertrand Bronson), New Haven: Yale University Press, 1968.
9. William Wordsworth - Samuel Coleridge, Lyrical Ballads (edited by Michael Mason), Harlow:
Pearson Education Ltd. 2007.
ðïõ åß÷áí êõñéáñ÷Þóåé ãéá ôüóï ìáêñü äéÜóôçìá. Ï “Ðñüëïãïò” ëïéðüí

åßíáé Ýíá áðü ôá ðïëëÜ êáé óçìáíôéêÜ êñéôéêÜ Ýñãá óôç ëïãïôå÷íéêÞ
èåùñßá, ôïõ ïðïßïõ ï Üìåóïò óôü÷ïò åßíáé íá ðñïóöÝñåé ìéá åêëïãßêåõ-
óç ãéá ôï ðïéçôéêü Ýñãï ôïõ ßäéïõ ôïõ êñéôéêïý, êáé íá ðñïåôïéìÜóåé ôï
êïéíü ãé’ áõôü. Åðßóçò, èÝôåé óå ðñïäñïìéêÞ ìïñöÞ æçôÞìáôá ìåßæïíïò
åíäéáöÝñïíôïò ãéá ôç óýã÷ñïíç ëïãïôå÷íéêÞ èåùñßá, üðùò åßíáé ç ó÷Ýóç
ìåôáîý ðïéçôéêÞò êáé “êáèçìåñéíÞò” ãëþóóáò, êáé åêåßíç ìåôáîý “ëïãï-
ôå÷íßáò” êáé Üëëùí åéäþí ôïõ ëüãïõ.
¸íá äåýôåñï óçìáíôéêü Ýñãï ôçò ñïìáíôéêÞò åðï÷Þò Þôáí ôï Ëïãïôå-
÷íéêÞ âéïãñáößá ôïõ Êüëåñéôæ. Ï ðáñáðëáíçôéêüò ôßôëïò ìÜò êÜíåé íá
ðåñéìÝíïõìå Ýíá Ýñãï óáí ôï ÆùÝò ôùí ðïéçôþí, ôïõ Ôæüíóïí, áëëÜ óôçí
ðñáãìáôéêüôçôá ôï ìåãáëýôåñï ìÝñïò ôïõ óõæçôÜ ôéò éäÝåò ðïõ ðåñéëáì-
âÜíïíôáé óôïí “Ðñüëïãï” ôïõ ÃïõÝñíôóãïõåñè êáé äåß÷íåé, ìÝóá áðü ìéá
ðñïóåêôéêÞ ìåëÝôç, üôé ï ÃïõÝñíôóãïõåñè ãñÜöåé ôçí êáëýôåñÞ ôïõ
ðïßçóç üóï ðåñéóóüôåñï áðïìáêñýíåôáé áðü ôéò ßäéåò ôïõ ôéò èåùñßåò ãéá
ôï ôé èá ðñÝðåé íá åßíáé ç ðïßçóç. Óôçí ðñáãìáôéêüôçôá, óôá ÷ñüíéá êá-
ôÜ ôá ïðïßá ï ÃïõÝñíôóãïõåñè êáé ï Êüëåñéôæ áðïìáêñýíèçêáí ùò öß-
ëïé, õéïèÝôçóáí êáé ñéæéêÜ äéáöïñåôéêÝò áíôéëÞøåéò ãéá ôç öýóç ôçò ðïßç-
óçò. Ï Êüëåñéôæ åíôÝëåé äéáöþíçóå ôåëåßùò ìå ôçí Üðïøç üôé ç ãëþóóá
ôçò ðïßçóçò èá ðñÝðåé íá ðñïóðáèåß íá ðëçóéÜóåé ôç ãëþóóá ôoõ ðåæïý
ëüãïõ. Èåþñçóå áõôÞ ôçí êáôåýèõíóç ùò ìéá åîáóèÝíéóç ôïõ ðïéçôéêïý
áðïôåëÝóìáôïò, ç ïðïßá èá ìðïñïýóå ôåëéêÜ íá áðïäåé÷ôåß áõôïêôïíé-
êÞ. Ôï åðé÷åßñçìá áõôü óõíÜäåé áðïëýôùò ìå ôá Ýñãá ðïõ Ý÷ïõí Þäç
áíáöåñèåß: áí ç ëïãïôå÷íßá äéáöÝñåé óôïõò óôü÷ïõò êáé ôá áðïôåëÝóìá-
ôÜ ôçò áðü ôá Üëëá åßäç, üðùò éó÷õñßóôçêáí ï ÁñéóôïôÝëçò êáé ï Óßäíåû,
êáé áí ç ðïßçóç, áíôßèåôá ìå ôá Üëëá åßäç ãñáöÞò, óôï÷åýåé óôï íá äéäÜ-
îåé øõ÷áãùãþíôáò, ôüôå ï êýñéïò ôñüðïò ìÝóù ôïõ ïðïßïõ ðñïóöÝñåôáé
áõôÞ ç øõ÷áãùãßá ðñÝðåé íá åßíáé ç éäéáßôåñç ãëþóóá ôçò. Ç ãëþóóá
øõ÷áãùãåß ìå ôéò “õðïêñéôéêÝò” ôçò éäéüôçôåò – áõôÝò åßíáé ç ðçãÞ ôïõ
áéóèçôéêïý áðïôåëÝóìáôïò. ÊÜôé ôÝôïéï õðïíïåßôáé åðßóçò êáé óôï Ìéá
õðåñÜóðéóç ôçò ðïßçóçò (1821) ôïõ ÓÝëëåû,10 ðïõ âëÝðåé ôçí ðïßçóç ïõ-
óéáóôéêÜ áöéåñùìÝíç óå áõôü ðïõ ìéá ïìÜäá ñþóùí êñéôéêþí ïíüìáóå
áñãüôåñá “áíïéêåßùóç”. Ï ÓÝëëåû ðñïïéùíßæåôáé áõôüí ôïí üñï, êáèþò
ãéá åêåßíïí ç ðïßçóç “áöáéñåß ôï ðÝðëï ôçò ïéêåéüôçôáò áðü ôïí êüóìï
[…] êáèáñßæåé ôçí åóþôåñç üñáóÞ ìáò áðü ôç ìåìâñÜíç ôçò ïéêåéüôçôáò
[…]. Ìáò õðï÷ñåþíåé íá áéóèáíèïýìå áõôü ðïõ áíôéëáìâáíüìáóôå êáé
10. ÓÝëëåû, ÕðåñÜóðéóç ôçò ðïßçóçò (ìôöñ. Éïõëßôá Çëéïðïýëïõ), ÁèÞíá: ¾øéëïí,
1996.
íá öáíôáóôïýìå áõôü ðïõ ãíùñßæïõìå”. Áõôü ôï üëùò áîéïóçìåßùôï

êñéôéêü êåßìåíï ðñïëÝãåé åðßóçò ôçí Ýííïéá ôïõ “áðñüóùðïõ” ðïõ åéóç-
ãÞèçêå ï Ô. Ó. ¸ëéïô (óôï äïêßìéü ôïõ “Ç ðáñÜäïóç êáé ôï áôïìéêü ôá-
ëÝíôï”, 1919),11 üðïõ õðÜñ÷åé ìéá äéÜêñéóç áíÜìåóá óôïí óõããñáöÝá ùò
âéïãñáöéêü õðïêåßìåíï (ôï ðñüóùðï ðßóù áðü ôï Ýñãï) êáé ôïí óõããñá-
öÝá (ðïõ åßíáé, áò ðïýìå, ôï “ðñüóùðï” ìÝóá óôï Ýñãï). ÊáôÜ ôçí Üðï-
øç ôïõ ¸ëéïô, üóï ìåãáëýôåñç ç äéÜêñéóç áíÜìåóá óôïõò äýï ôüóï ôï
êáëýôåñï, êáèþò “üóï ôåëåéüôåñïò ï êáëëéôÝ÷íçò ôüóï ìåãáëýôåñïò èá
åßíáé ìÝóá ôïõ ï äéá÷ùñéóìüò áíÜìåóá óôïí Üíèñùðï ðïõ õðïöÝñåé êáé
óôïí íïõ ðïõ äçìéïõñãåß”. Ç ðïßçóç äåí åßíáé ëïéðüí áðëþò ç óõíåéäç-
ôÞ ìåôáöïñÜ ôùí ðñïóùðéêþí åìðåéñéþí óå ëÝîåéò. Ï ÓÝëëåû ôá êáôá-
ãñÜöåé üëá áõôÜ åêáôü ÷ñüíéá íùñßôåñá, ìå ôç ÷áñáêôçñéóôéêÜ ìåãáëï-
ðñåðÞ ðñüæá ôïõ:
Ï íïõò, ôçí þñá ðïõ äçìéïõñãåß, åßíáé óáí Ýíá êÜñâïõíï ðïõ ðÜåé íá
óâÞóåé êáé ðïõ êÜðïéá áüñáôç åðßäñáóç, óáí áóôáìÜôçôïò Üíåìïò,
ôï îáíáîõðíÜ, ÷áñßæïíôÜò ôïõ ìéáí ïëéãüóôéãìç ëáìðñüôçôá. ÁõôÞ ç
äýíáìç ãåííéÝôáé áðü ìÝóá, óáí ôï ÷ñþìá ôïõ ëïõëïõäéïý ðïõ îåèù-
ñéÜæåé êáé áëëÜæåé êáèþò áõôü ìåãáëþíåé, êáé ôï óõíåéäçôü ìÝñïò ôçò
öýóçò ìáò äåí ìðïñåß íá ðñïöçôåýóåé ïýôå ðüôå ôïýôï Ýñ÷åôáé, ïýôå
ðüôå èá öýãåé.
(Ìéá õðåñÜóðéóç ôçò ðïßçóçò,
áñÜäåò 999-1003, ç õðïãñÜììéóç äéêÞ ìïõ)
Åäþ õðÜñ÷åé åðßóçò óå ìéá ðñïäñïìéêÞ ìïñöÞ êáé ç öñïûäéêÞ áíôßëçøç
ãéá ôïí íïõ, ùò áðïôåëïýìåíï áðü óõíåéäçôÜ êáé õðïóõíåßäçôá óôïé÷åßá.
Óôçí ðñáãìáôéêüôçôá, ç éäÝá ôïõ õðïóõíåßäçôïõ åßíáé âáóéêÞ ãéá ôïí
ñïìáíôéóìü êáé õðïíïåßôáé óå üëá üóá Ýãñáøå ãéá ôçí ðïßçóç Ýíáò Üë-
ëïò Üããëïò ñïìáíôéêüò, ï Ôæùí Êçôò. Ï Êçôò äåí Ýãñáøå ôõðéêÞ ëïãï-
ôå÷íéêÞ èåùñßá, ìå ôïí ôñüðï ðïõ ôï Ýêáíáí ï ÃïõÝñíôóãïõåñè, ï Êüëå-
ñéôæ êáé ï ÓÝëëåû, áëëÜ óôéò åðéóôïëÝò ôïõ âñßóêåé êáíåßò Ýíáí óõóôçìá-
ôéêü óôï÷áóìü ãéá ôçí ðïßçóç. Êé áõôüò åðßóçò äéáìüñöùóå ìéá áíôßëç-
øç ãéá ôç ëåéôïõñãßá ôïõ õðïóõíåßäçôïõ. ×áñáêôçñéóôéêü åßíáé ë.÷. Ýíá
ãñÜììá óôïí ÌðÝéëõ (Bailey) óôéò 22 Íïåìâñßïõ ôïõ 1817, üðïõ ìéëÜ ãéá
ôï ðþò “ï Íïõò ìå ôçí áðëÞ öáíôáóßá ìðïñåß êé áõôüò íá Ý÷åé ôéò áíôá-
ìïéâÝò ôïõ, ìå ôçí åðáíáëáìâáíüìåíç ëåéôïõñãßá ôïõ óéùðçñïý ôïõ
ìç÷áíéóìïý ðïõ åðåëáýíåé äéáñêþò ðñïò ôï Ðíåýìá ìå õðÝñï÷ïõò áéö-
11. Ô. Ó. ¸ëéïô, “Ç ðáñÜäïóç êáé ôï áôïìéêü ôáëÝíôï”, óôïí ôüìï Äåí åßíáé ç ðïßç-
óç ðïõ ðñïÝ÷åé (ìôö. Óô. Ìðåêáôþñïò), ÁèÞíá: ÐáôÜêçò, 2003.
íéäéáóìïýò”. Ï “óéùðçñüò ìç÷áíéóìüò” ôïý íïõ åßíáé ôï õðïóõíåßäçôï

êáé ôï “Ðíåýìá” ìÝóá óôï ïðïßï åêñÞãíõôáé áõôü ðïõ åßíáé ôï óõíåéäç-
ôü. Ç éäÝá ôÞò “áñíçôéêÞò éêáíüôçôáò” ôïõ Êçôò êáôáëÞãåé åðßóçò óôçí
ßäéá åêôßìçóç ãéá ôï õðïóõíåßäçôï, ôçí ßäéá Ýíôïíç åðéèõìßá íá ôïõ äþ-
óåé êáíåßò Ýäáöïò ãéá íá ëåéôïõñãÞóåé, êáèþò “áñíçôéêÞ éêáíüôçôá” Ý÷åé
Ýíáò Üíèñùðïò üôáí ìðïñåß “íá õðÜñ÷åé ìÝóá óå áâåâáéüôçôåò, ìõóôÞ-
ñéá, áìöéâïëßåò, ÷ùñßò íá ôñÝ÷åé íåõñéêÜ îùðßóù áðü ôá ãåãïíüôá êáé ôç
ëïãéêÞ” (ãñÜììá óôïõò áäåñöïýò ôïõ, 21 Äåêåìâñßïõ 1817). Óôá êñéôéêÜ
ãñáðôÜ ôùí ñïìáíôéêþí, ëïéðüí, õðÜñ÷ïõí ðïëëÜ ðñïìçíýìáôá ôùí åí-
äéáöåñüíôùí ôçò óýã÷ñïíçò êñéôéêÞò èåùñßáò.
ÌåôÜ ôïõò ñïìáíôéêïýò, ïé êýñéåò åîåëßîåéò óôçí êñéôéêÞ èåùñßá
ðñïÞëèáí áðü ôï Ýñãï ôùí âéêôùñéáíþí, ôçò Ôæïñôæ ¸ëéïô, ôïõ ÌÜèéïõ
¢ñíïëíô êáé ôïõ ×Ýíñõ ÔæÝçìò. Ôï êñéôéêü Ýñãï ôçò Ôæïñôæ ¸ëéïô åêôåß-
íåôáé ôüóï óôïõò êëáóéêïýò üóï êáé óôïõò ìåôáãåíÝóôåñïõò åõñùðáßïõò
óõããñáöåßò, êáèþò êáé óå öéëïóïöéêÜ æçôÞìáôá, üðùò êáé åêåßíï ôïõ
Êüëåñéôæ. Áõôü áîßæåé íá ôï õðïãñáììßóïõìå, ãéáôß õðÜñ÷ïõí äýï óá-
öþò äéáêñéíüìåíåò “äéáäñïìÝò” óôçí áíÜðôõîç ôçò áããëéêÞò êñéôéêÞò.
Ìßá äéáäñïìÞ ïäçãåß ìÝóù ôïõ ÓÜìéïõåë Ôæüíóïí êáé ôïõ ÌÜèéïõ ¢ñ-
íïëíô óôïí Ô. Ó. ¸ëéïô êáé ôïí Ö. Ñ. ËÞâéò. ÁõôÞ ìðïñåß íá ïíïìáóôåß ç
ïäüò ôçò “ðñáêôéêÞò êñéôéêÞò”. Ôåßíåé íá åðéêåíôñþíåôáé óôçí åê ôïõ óý-
íåããõò áíÜëõóç ôïõ Ýñãïõ óõãêåêñéìÝíùí óõããñáöÝùí êáé ìáò äßíåé ôç
ãíùóôÞ ìáò ðáñÜäïóç ôçò “åê ôïõ óýíåããõò áíÜãíùóçò”. Ç Üëëç äéá-
äñïìÞ ðåñíÜ ìÝóù ôùí Óßäíåû, ÃïõÝñíôóãïõåñè, Êüëåñéôæ, Ôæüñôæ ¸ëéïô
êáé ×Ýíñõ ÔæÝçìò. ÁõôÞ ç ïäüò åßíáé ðïëý ðåñéóóüôåñï “éäåïêåíôñéêÞ”
ðáñÜ “êåéìåíïêåíôñéêÞ”: Ý÷åé ôçí ôÜóç íá áó÷ïëåßôáé ìå ìåãÜëá ãåíéêÜ
æçôÞìáôá ðïõ áöïñïýí ôç ëïãïôå÷íßá – üðùò ð.÷. ðþò äïìïýíôáé ôá ëï-
ãïôå÷íéêÜ Ýñãá; Ðþò åðéäñïýí óôïõò áíáãíþóôåò Þ ôïõò èåáôÝò ôïõò;
Ðïéá åßíáé ç öýóç ôçò ëïãïôå÷íéêÞò ãëþóóáò; Ðþò óõíäÝåôáé ç ëïãïôå-
÷íßá ìå ôç óýã÷ñïíÞ ôçò åðï÷Þ êáé ìå æçôÞìáôá ðïëéôéêÞò êáé öýëïõ; Ôé
ìðïñåß íá åéðùèåß ãéá ôç ëïãïôå÷íßá áðü öéëïóïöéêÞ óêïðéÜ; Ðïéá åßíáé
ç öýóç ôçò ðñÜîçò ôçò ëïãïôå÷íéêÞò óýíèåóçò; ÁõôÜ ôá åíäéáöÝñïíôá ôçò
äåýôåñçò ïäïý ìïéÜæïõí ðïëý ìå ôéò åíáó÷ïëÞóåéò ôùí êñéôéêþí èåùñç-
ôéêþí ðïõ Þñèáí óôï ðñïóêÞíéï áðü ôï 1960 êáé ìåôÜ, êáé åßíáé óçìáíôé-
êü íá áíôéëçöèåß êáíåßò üôé áõôÜ ôá åíäéáöÝñïíôá äåí áðïôåëïýí ìéá
åîùôéêÞ åðéâïëÞ ðÜíù óôéò “ãçãåíåßò’ áããëïáìåñéêáíéêÝò ðñïóåããßóåéò
ôçò ëïãïôå÷íßáò, áëëÜ üôé ìÜëëïí õðÞñ÷áí åêåß áðü ôçí áñ÷Þ.
Ç åðéìïíÞ óôçí åê ôïõ óýíåããõò áíÜãíùóç ôç äåêáåôßá ôïõ 1920
ðñïÞëèå åí ìÝñåé áðü ôï Ýñãï ôïõ ÌÜèéïõ ¢ñíïëíô êáôÜ ôïí ðñïçãïý-
ìåíï áéþíá. Ï ¢ñíïëíô ðáñÝìåéíå ìéá öéãïýñá ôïõ Êáíüíá óôçí éóôïñßá
ôçò áããëéêÞò êñéôéêÞò, åí ìÝñåé åðåéäÞ ï Ö. Ñ. ËÞâéò õéïèÝôçóå êáé ðñï-
óÜñìïóå áñêåôÝò áðü ôéò éäÝåò êáé ôéò óôÜóåéò ôïõ êáé ôïõò Ýäùóå ìéá
áýñá 20ïý áéþíá. Ï ¢ñíïëíô öïâÞèçêå üôé ç ðáñáêìÞ ôçò èñçóêåßáò èá
Üöçíå ìéá áõîáíüìåíá äéáéñåìÝíç êïéíùíßá, ÷ùñßò êïéíü óýóôçìá ðåðïé-
èÞóåùí, áîéþí êáé åéêüíùí, ìå ðéèáíüôáôá êáôáóôñïöéêÝò óõíÝðåéåò. Åß-
äå óôç ëïãïôå÷íßá Ýíá ðéèáíü õðïêáôÜóôáôï ãéá ôç èñçóêåßá áð’ áõôÞ
ôçí Üðïøç, áëëÜ ðßóôåõå üôé ïé ìåóáßåò ôÜîåéò, ðÜíù óôéò ïðïßåò Ýðåöôå
êõñßùò ôï âÜñïò êáé ç åõèýíç ôçò äçìïêñáôßáò, åß÷áí ðñïïäåõôéêÜ äéá-
öèáñåß áðü ôïí õëéóìü êáé ôïí öéëéóôáúóìü. Ï êñéôéêüò èá âïçèïýóå ôÝ-
ôïéïõò áíèñþðïõò íá áíáãíùñßóïõí “ü,ôé êáëýôåñï ãíþñéóå êáé óêÝöôç-
êå ç áíèñùðüôçôá”, äßíïíôÜò ôïõò ôçí åõêáéñßá íá óõíáéíÝóïõí êáé ïé
ßäéïé óôïí êáíüíá ôùí óðïõäáßùí Ýñãùí ðïõ ðñïÝêõøáí ìÝóá áðü ôç
óõëëïãéêÞ óïößá ôùí áéþíùí.
Ç ðéï óçìáíôéêÞ óêÝøç ôïõ ¢ñíïëíô ðåñéëáìâÜíåôáé óôá äïêßìéá “Ç
ëåéôïõñãßá ôçò êñéôéêÞò óôéò ìÝñåò ìáò” êáé “Ç ìåëÝôç ôçò ðïßçóçò”.12 Ó’
áõôÜ õðïãñáììßæåé ôç óçìáóßá íá ðáñáìåßíåé ç ëïãïôå÷íßá “áíéäéïôå-
ëÞò”, äçëáäÞ îåêïììÝíç áðü ôçí ðïëéôéêÞ êáé ìç óôñáôåõìÝíç óå ïðïéï-
äÞðïôå ðñüãñáììá äñÜóçò. Ï óôü÷ïò ôçò ëïãïôå÷íéêÞò êñéôéêÞò åßíáé íá
åðéôý÷åé ôçí áãíÞ áíéäéïôåëÞ ãíþóç, äçëáäÞ, ãéá íá ÷ñçóéìïðïéÞóù ìéá
Üëëç áðü ôéò áãáðçìÝíåò öñÜóåéò ôïõ, íá åêôéìÜ áðëþò “ôï áíôéêåßìåíï
êáèáõôü üðùò ðñáãìáôéêÜ åßíáé”, ÷ùñßò íá èÝëåé íá õðïôÜîåé ôçí áíôß-
ëçøç áõôÞ óôçí õðçñåóßá ìéáò êáèïñéóìÝíçò ãñáììÞò äñÜóçò. Ôï âáóé-
êü ëïãïôå÷íéêü-êñéôéêü åñãáëåßï ôïõ ¢ñíïëíô åßíáé ç Ýííïéá ôçò “Ëõäßáò
ëßèïõ”, ðïõ áðïöåýãåé ôïõò ïñéóìïýò ôùí åðéèõìçôþí ëïãïôå÷íéêþí
éäéïôÞôùí, êáé áðëþò õðïäåéêíýåé ôç ÷ñÞóç üøåùí ôçò ëïãïôå÷íßáò ôïõ
ðáñåëèüíôïò ðñïêåéìÝíïõ íá êñßíïõìå ôç ëïãïôå÷íßá ôïõ óÞìåñá. Ç éäÝá
ôçò “Ëõäßáò ëßèïõ” åîçãåßôáé ìå óõíôïìßá óôï Ëåîéêü ëïãïôå÷íéêþí üñùí
êáé èåùñßáò ôçò ëïãïôå÷íßáò ôïõ ÊÜíôïí (Cuddon):
Ç Ëõäßá ëßèïò […] ïíïìÜæåôáé Ýôóé ãéáôß åðåéäÞ ÷ñçóéìåýåé ãéá ôïí Ý-
ëåã÷ï ôïõ ÷ñõóïý. Ï ÌÜèéïõ ¢ñíïëíô ÷ñçóéìïðïßçóå ôç óõãêåêñéìÝ-
íç ëÝîç óôï äïêßìéü ôïõ The Study of Poetry [Ç ìåëÝôç ôçò ðïßçóçò]
(1880) óå ó÷Ýóç ìå ôá ëïãïôå÷íéêÜ êñéôÞñéá êáé ðñïûðïèÝóåéò.13
Ï ¢ñíïëíô ìáò óõìâïõëåýåé üôé èá “ðñÝðåé íá Ý÷ïõìå ðÜíôïôå êáôÜ íïõ
óôß÷ïõò êáé åêöñÜóåéò ôùí óðïõäáßùí äáóêÜëùí êáé íá ôéò ÷ñçóéìï-
12. Matthew Arnold, Ãéá ôï ìïíôÝñíï óôïé÷åßï óôç ëïãïôå÷íßá (ìôöñ. ÈÜíïò ×ñéóôáêü-
ðïõëïò, åðéìÝëåéá ÈÜíïò ×ñéóôáêüðïõëïò-Êáôåñßíá ÃáúôÜíïõ), ÁèÞíá: Ðïëýôñïðïí,
2003.
13. J. A. Cuddon, Ëåîéêü ëïãïôå÷íéêþí üñùí êáé èåùñßáò ëïãïôå÷íßáò (ìôöñ. - åðéóô.
åðéì: ÃéÜííçò Ðáñßóçò, Ìáñßá ËéÜðç), ÁèÞíá: Ìåôáß÷ìéï 2010, ó. 305.
ðïéïýìå ùò Ëõäßá ëßèï ãéá ôçí õðüëïéðç ðïßçóç”. Ðñïôåßíåé ç ìÝèïäïò

ôçò Ëõäßáò ëßèïõ íá áðïôåëÝóåé ôç âÜóç ãéá ìéá “áëçèéíÞ” åêôßìçóç ôçò
ðïßçóçò áíôß ãéá ìéá “éóôïñéêÞ” Þ “ðñïóùðéêÞ”.
Óôï ðñþôï ìéóü ôïõ 20ïý áéþíá ôá âáóéêÜ ïíüìáôá êñéôéêþí óôçí
Âñåôáíßá Þôáí ï Ö. Ñ. ËÞâéò, ï Ô. Ó. ¸ëéïô, ï Ãïõßëéáì ¸ìðóïí, êáé ï
É. Á. Ñßôóáñíôò. ¼ëïé, åêôüò áðü ôïí ¸ëéïô, Þôáí óôï ÊÝìðñéôæ ôéò äå-
êáåôßåò ôïõ 1920 êáé 1930 êáé åß÷áí åìðëáêåß óôçí ðñùôïðïñéáêÞ Áããëé-
êÞ Ó÷ïëÞ ðïõ âñéóêüôáí åêåß êáé ç ïðïßá Üóêçóå ðïëý éó÷õñÞ åðßäñáóç
óôç äéäáóêáëßá ôçò ÁããëéêÞò Öéëïëïãßáò óå üëïí ôïí êüóìï ìÝ÷ñé ôï
1970. Ç óõìâïëÞ ôïõ ¸ëéïô óôïí êáíüíá ôùí ðáñáäåäåãìÝíùí êñéôéêþí
éäåþí Þôáí ç ìåãáëýôåñç, êáé ïé êõñéüôåñåò êñéôéêÝò áíôéëÞøåéò ôïõ Þôáí:
– ç Ýííïéá ôçò “äéÜóðáóçò ôçò åõáéóèçóßáò”, ðïõ áíáðôý÷èçêå óôï
êñéôéêü ôïõ Üñèñï ãéá ôçí Ýêäïóç ôïõ ×Ýñìðåñô Ãêñßåñóïí (Herbert Grier-
son), Ïé ìåôáöõóéêïß ðïéçôÝò
– ç Ýííïéá ôïõ ðïéçôéêïý “áðñüóùðïõ”, ðïõ ôçí áíÝðôõîå óôï äïêß-
ìéü ôïõ “ÐáñÜäïóç êáé áôïìéêü ôáëÝíôï”, êáé
– ç Ýííïéá ôçò “áíôéêåéìåíéêÞò óõóôïé÷ßáò”, ðïõ ôçí áíÝðôõîå óôï äï-
êßìéü ôïõ ãéá ôïí ¢ìëåô.14
¼ëåò áõôÝò ïé éäÝåò Ý÷ïõí ãßíåé áíôéêåßìåíï áìöéóâÞôçóçò: ç éäÝá üôé
ìéá “äéÜóðáóç ôçò åõáéóèçóßáò” ðñïÝêõøå óôïí 17ï áéþíá, äéá÷ùñßæï-
íôáò ñéæéêÜ ôç óêÝøç áðü ôï óõíáßóèçìá, åßíáé ìéá éäÝá ãéá ôçí ïðïßá
äåí âñÝèçêå ðïôÝ éóôïñéêÞ ôåêìçñßùóç. Áñãüôåñá, ï ¸ëéïô áñíÞèçêå ü-
ôé ðßóôåõå ðùò ç äéÜóðáóç åß÷å ðñïêëçèåß áðü ôïí Áããëéêü Åìöýëéï Ðü-
ëåìï (1642-1651), áí êáé ðñüóèåóå êÜðùò êñõðôéêÜ üôé ðßóôåõå ðùò
ìðïñåß íá ðñïêëÞèçêå áðü ôïõò ßäéïõò ðáñÜãïíôåò ðïõ ðñïêÜëåóáí ôïí
åìöýëéï ðüëåìï – ìéá ùñáßá äéÜêñéóç. Ç êáëýôåñç ÷ñÞóç áõôÞò ôçò
éäÝáò åßíáé áðëþò ùò åíüò ôñüðïõ íá ðåñéãñÜøåé êáíåßò ôéò éäéáßôåñåò
éäéüôçôåò ôçò äéÜíïéáò êáé ôçò åõáéóèçóßáò ðïõ åíôïðßæïõìå óôïõò Ìå-
ôáöõóéêïýò ðïéçôÝòÿ ùò éóôïñéêÞ ãåíßêåõóç ìïéÜæåé ìÜëëïí áóôÞñéêôç. Ç
êáëýôåñç êñéôéêÞ áõôÞò ôçò éäÝáò âñßóêåôáé óôï âéâëßï ôïõ Öñáíê ÊÝñ-
ìïïõíô (Frank Kermode), ÑïìáíôéêÞ åéêüíá.15
Ç éäÝá ôïõ áðñüóùðïõ Þôáí åí ìÝñåé ï ôñüðïò ôïõ ¸ëéïô íá áðïìá-
êñýíåé ôç óýã÷ñïíÞ ôïõ óõæÞôçóç ãéá ôçí ðïßçóç, áðü ôéò éäÝåò ðåñß ðñù-
14. Ôá äïêßìéá ðåñéëáìâÜíïíôáé óôá: Ô. Ó. ¸ëéïô, Äåí åßíáé ç ðïßçóç ðïõ ðñïÝ÷åé
(ìôöñ. ÓôÝöáíïò Ìðåêáôþñïò), ÁèÞíá: ÐáôÜêçò 2003 êáé Ô. Ó. ¸ëéïô, ¢ìëåô. Èñç-
óêåßá êáé ëïãïôå÷íßá: Äýï äïêßìéá (ìôöñ. ÃåñÜóéìïò Ëõêéáñäüðïõëïò), ÁèÞíá: ¸ñá-
óìïò 1997.
15. Frank Kermode, Romantic Image, London: Routledge and Kegan Paul, 1957.
ôïôõðßáò êáé áõôïÝêöñáóçò ðïõ êáôÜãïíôáí áðü ôïí ñïìáíôéóìü. Ç

ðñïóùðéêüôçôá ôïõ ¸ëéïô, êáé ç åêðáßäåõóç ðïõ Ýëáâå óôï ×Üñâáñíô,
ôïý Ýêáíå áõôÞ ôçí Ýìöáóç óôçí áôïìéêüôçôá éäéáßôåñá áðå÷èÞ. Ðñïôé-
ìïýóå íá âëÝðåé ôçí ðïßçóç ü÷é ùò Ýíá îå÷åßëéóìá ôçò ðñïóùðéêÞò óõ-
ãêßíçóçò êáé åìðåéñßáò, áëëÜ ùò ìéá õðÝñâáóç ôïõ áôïìéêïý ìÝóù ìéáò
áíôßëçøçò ôçò ðáñÜäïóçò ðïõ ìéëïýóå ìÝóá áðü ôïí êÜèå ðïéçôÞ. Ôá
êáëýôåñá ìÝñç ôçò äïõëåéÜò åíüò ðïéçôÞ, ëÝåé, äåí åßíáé áõôÜ ðïõ åßíáé
ôá ðéï ðñùôüôõðá, áëëÜ áõôÜ óôá ïðïßá ç öùíÞ ôùí ðñïãåíåóôÝñùí ôïõ
ìðïñåß íá áêïõóôåß íá ìéëÜ êáèáñüôåñá ìÝóù ôïõ ßäéïõ. Ùò åê ôïýôïõ,
õðÜñ÷åé ìéá ìåãÜëç äéÜêñéóç ìåôáîý ôçò áôïìéêÞò äéÜíïéáò, ðïõ âéþíåé
ôçí áíèñþðéíç õðüóôáóÞ ôçò, êáé ôçò öùíÞò ðïõ ìéëÜ ìÝóá óôçí ðïßçóç.
ÁõôÞ äåí Þôáí ðñùôüôõðç óêÝøç – ï ÓÝëëåû, üðùò åßäáìå, åß÷å êÜôé ðï-
ëý ðáñüìïéï óôçí ÕðåñÜóðéóç ôçò ðïßçóÞò ôïõ– áëëÜ ï ¸ëéïô Þôáí ï
ðñþôïò ðïõ ôçí Ýêáíå èåìÝëéï ëßèï ìéáò ïëüêëçñçò ðïéçôéêÞò áéóèçôéêÞò.
Ç áíôéêåéìåíéêÞ óõóôïé÷ßá, ôÝëïò, åßíáé óôçí ðñáãìáôéêüôçôá ìéá Üë-
ëç åêäï÷Þ ôçò áããëéêÞò åìðåéñéóôéêÞò óôÜóçò: äéáôåßíåôáé üôé ï êáëýôå-
ñïò ôñüðïò íá åêöñÜóåé êáíåßò ìéá óõãêßíçóç óôçí ôÝ÷íç åßíáé íá âñåé
êÜðïéï ü÷çìá ãé’ áõôÞí óå ÷åéñïíïìßåò, äñÜóåéò, Þ óõãêåêñéìÝíïõò óõì-
âïëéóìïýò, ðáñÜ íá ôçí ðñïóåããßóåé Üìåóá Þ ðåñéãñáöéêÜ. Áõôü åßíáé
áíáìößâïëá áëçèÝò: ëßãá êåñäßæåé ç ðåæïãñáößá Þ ç ðïßçóç ìå ôï íá âÜ-
æåé ÷áñáêôÞñåò (Þ áöçãçôÝò) íá ëÝíå åêåßíï ðïõ áéóèÜíïíôáé: áõôü ðñÝ-
ðåé íá äåß÷íåôáé ìå êÜðïéï ôñüðï, åßôå ìå ëÝîåéò, åßôå ìå ðñÜîåéò. ÁõôÞ ç
óýëëçøç åßíáé ßóùò åëÜ÷éóôá ðéï ðñï÷ùñçìÝíç áðü ôçí áñ÷áßá äéÜêñéóç
(ðïõ ðñþôïò Ýêáíå ï ÐëÜôùíáò) ìåôáîý ìßìçóçò êáé äéÞãçóçò. Ôï ðñþ-
ôï åßíáé ôï íá äåß÷íåéò êÜôé, ìÝóá áðü ôá ëüãéá ôïý ÷áñáêôÞñá Þ ôéò ðñÜ-
îåéò ðïõ âëÝðïõìå óôç óêçíÞ, áí ðñüêåéôáé ãéá èåáôñéêü Ýñãï, åíþ ôï
äåýôåñï åßíáé íá ìéëÜò óôï êïéíü Þ óôïí áíáãíþóôç/ñéá ãéá ðñÜãìáôá
ðïõ äåí âëÝðïõí Þ äåí áíôéëáìâÜíïíôáé óôïí Üìåóï ëüãï ôùí ÷áñáêôÞ-
ñùí. ¼ëåò ïé âáóéêÝò êñéôéêÝò éäÝåò ôïý ¸ëéïô öáßíïíôáé Ýôóé êáôÜ êÜ-
ðïéï ôñüðï åëáôôùìáôéêÝò êáé ìç éêáíïðïéçôéêÝò, êáé ßóùò ç ìáêñü÷ñï-
íç ðáñïõóßá ôïõò åßíáé åíäåéêôéêÞ ôïõ èåùñçôéêïý êåíïý ìÝóá óôï ïðïßï
ðñïùèÞèçêáí.
Ï êñéôéêüò ðïõ Üóêçóå ôç ìåãáëýôåñç åðßäñáóç ðñéí áðü ôï êßíçìá
ôçò èåùñßáò Þôáí ï Ö. Ñ. ËÞâéò. Ï ËÞâéò, üðùò ï ¢ñíïëíô ôïí ðñïçãïý-
ìåíï áéþíá, õðÝèåóå üôé ç ìåëÝôç êáé ç åêôßìçóç ôçò ëïãïôå÷íßáò åßíáé
ðñïûðïèÝóåéò ãéá ìéá õãéÞ êïéíùíßá. Ï ßäéïò åðßóçò äõóðéóôïýóå áðÝíá-
íôé óôçí áöçñçìÝíç óêÝøç êáé Ýøáîå ãéá Ýíá óýóôçìá áîéïëüãçóçò ôçò
ëïãïôå÷íßáò (óáí ôç Ëõäßá ëßèï ôïõ ¢ñíïëíô) ðïõ èá ðñïóðåñíïýóå ôá
óôáèåñÜ êñéôÞñéá, õðïóôçñßæïíôáò ìéá ðéï áíïéêôÞ ðñïóÝããéóç áðÝíáíôé
óôéò éäéáéôåñüôçôåò ôïõ êÜèå êåéìÝíïõ. ¼ðùò ï ¢ñíïëíô, ôÝëïò, ï ËÞâéò
áðÝññéøå êÜèå ðñïóðÜèåéá íá ðïëéôéêïðïéÞóåé, åõèÝùò, åßôå ôç ëïãïôå-

÷íßá åßôå ôçí êñéôéêÞ.
Ïé äõï ôïõò üìùò äéáöÝñïõí áðü ïñéóìÝíåò áîéïóçìåßùôåò áðüøåéò.
Ï ¢ñíïëíô, ãéá ðáñÜäåéãìá, èåùñåß ôï ðÜíèåïí ôùí ðáëéþí óðïõäáßùí
óõããñáöÝùí ëßãï ðïëý ùò äåäïìÝíï. Äåí áìöéóâçôåß ð.÷. ôçí õðåñï÷Þ
ôïõ ÄÜíôç, êáé åðïìÝíùò ï ÄÜíôçò ìðïñåß íá ÷ñçóéìåýóåé ùò Ëõäßá ëß-
èïò. Áíôßèåôá, ï ËÞâéò ìåñéêÝò öïñÝò Ýãñáöå äïêßìéá ðïõ áìöéóâçôïý-
óáí ôï êýñïò ìåéæüíùí óõããñáöÝùí, êáé, ðñÜãìáôé, ç ïõóßá ôçò ìåèüäïõ
ôïõ Þôáí ï éó÷õñéóìüò üôé ç öÞìç ïñéóìÝíùí áð’ áõôïýò äåí èá Üíôå÷å
óôçí åê ôïõ óýíåããõò êñéôéêÞ ìåëÝôç ðïõ ï ßäéïò áäéÜêïðá óõíéóôïýóå.
Ï ¢ñíïëíô, óôéò êñéôéêÝò ôïõ éäÝåò, ìïéÜæåé ïõóéáóôéêÜ íá åíèáññýíåé ôïí
åñáóéôÝ÷íç. Ìðïñåß íá ìçí Ý÷åôå äéáâÜóåé ôá ðÜíôá, åííïåß (ðþò èá
ìðïñïýóáôå, áöïý äåí Ý÷åôå ôïí áðåñéüñéóôï ÷ñüíï åíüò åðáããåëìáôßá
êñéôéêïý;), áëëÜ áí Ý÷åôå äéáâÜóåé ôïõò êáëýôåñïõò, êáé ìðïñåßôå íá
äéáêñßíåôå ôéò éäéüôçôÝò ôïõò, ôüôå ìðïñåßôå íá ðñï÷ùñÞóåôå ìå áõôïðå-
ðïßèçóç óôï íá äéáâÜóåôå íÝá êåßìåíá êáé íá öôÜóåôå óå ìéá áëçèéíÞ
êñßóç ãé’ áõôÜ. ÁõôÞ ç “ðñïôåóôáíôéêÞ” áéóèçôéêÞ åíèáññýíåé ìéá Üìåóç
ó÷Ýóç áíÜìåóá óôïí åêÜóôïôå áíáãíþóôç êáé ôïõò ìåãÜëïõò ëïãïôÝ÷íåò.
Ï Ö. Ñ. ËÞâéò îåêßíçóå ùò èáõìáóôÞò ôçò êñéôéêÞò äïõëåéÜò ôïõ ¸ëéïô
êáèþò êáé ôçò ðïßçóÞò ôïõ, áëëÜ áñãüôåñá ìåôÝâáëå ðïëý ôéò áðüøåéò
ôïõ. ÁðÝöõãå íá äçìéïõñãÞóåé Ýíá êñéôéêü ëåîéëüãéï, êáé áíôßèåôá ÷ñç-
óéìïðïßçóå ùò êñéôéêïýò üñïõò ëÝîåéò êáé öñÜóåéò ðïõ åß÷áí Þäç åäñáéù-
ìÝíåò óçìáóßåò: ç “æùÞ” ãéá ðáñÜäåéãìá, ÷ñçóéìïðïéåßôáé áðü ôïí ËÞ-
âéò ó÷åäüí ùò êñéôéêüò üñïò, üðùò Üëëùóôå êáé ç Ýííïéá ôçò “âéùìÝíçò
åìðåéñßáò”. Ãéá ôïí ËÞâéò ôï ïõóéþäåò åñþôçìá åßíáé áí Ýíá Ýñãï ðñïÜ-
ãåé ôç æùÞ êáé ôç æùôéêüôçôá. Ç åîáéñåôéêÞ äçìïôéêüôçôá ôïõ ËÞâéò
ïöåßëåôáé åí ìÝñåé óôï ãåãïíüò üôé Þôáí ïõóéáóôéêÜ ìéá óõíäõáóìÝíç åí-
óÜñêùóç ôïõ Ôæüíóïí êáé ôïõ ¢ñíïëíô, ðïõ åðáíÝöåñå ôçí çèéêïëïãßá
ôïõ ðñþôïõ êáé ôï êïéíùíéêü üñáìá ìáæß ìå ôçí áíôéèåùñçôéêÞ êñéôéêÞ
ðñáêôéêÞ ôïõ äåýôåñïõ. Ï ËÞâéò áóêåß áêüìç ôüóï ìåãÜëç åðßäñáóç óôéò
ÁããëéêÝò ÓðïõäÝò, ðïõ äåí ÷ñåéÜæåôáé íá åéðùèïýí ðåñéóóüôåñá ãé’ áõ-
ôüí åäþ.
Ï Ãïõßëéáì ¸ìðóïí êáé ï É. Á. Ñßôóáñíôò ìðïñïýí ßóùò íá éäùèïýí
ùò æåõãÜñé, ðáñüëï ðïõ ï äåýôåñïò Þôáí ï äÜóêáëïò ôïõ ðñþôïõ óôá
ôÝëç ôïõ 1920. Ôï âéâëßï ôïý ¸ìðóïí ÅöôÜ ôýðïé áìöéóçìßáò Þôáí ôï ß-
äéï êÜðùò áìößóçìï üóïí áöïñÜ ôéò óõíÝðåéÝò ôïõ. Áðü ôç ìéá ìåñéÜ,
ïé õðåñâïëéêÜ åê ôïõ óýíåããõò áíáãíþóåéò êåéìÝíùí, ðïõ Ýêáíå åêåß,
Ýäåéîáí ôï áðþôáôï Üêñï ôïõ êåéìåíïêåíôñéóìïý, ðïõ ìðïñåß íá èåùñç-
èåß ùò ç ëïãéêÞ åîÝëéîç ôçò “ðñþôçò ïäïý” ôçò ðáñÜäïóçò ôçò âñåôáíé-
êÞò êñéôéêÞò, ðïõ ðåñéãñÜøáìå ðñïçãïõìÝíùò. Ç ëÝîç “áìöéóçìßá” óôïí
ôßôëï ôïõ âéâëßïõ ìðïñåß íá ìåôáöñáóôåß ùò “ëåêôéêÞ äõóêïëßá”, êáé ï

¸ìðóïí åîçãåß ôá ðáñáäåßãìáôÜ ôïõ ìå ìéá “êåéìåíéêÞ ÷åéñïõñãéêÞ”, èá
ëÝãáìå, ðáñÜ ìå ïðïéáäÞðïôå áíáöïñÜ óôá åõñýôåñá óõìöñáæüìåíÜ
ôïõò. Áðü ôçí Üëëç ðëåõñÜ üìùò, ç âáóéêÞ óôÜóç ôïõ ¸ìðóïí áðÝíáíôé
óôç ãëþóóá åßíáé üôé ðñüêåéôáé ðñÜãìáôé ãéá Ýíá ðïëý ïëéóèçñü ìÝóï:
üôáí ÷åéñéæüìáóôå ôç ãëþóóá ðñÝðåé íá Ý÷ïõìå åðßãíùóç üôé ôï üëï
ðñÜãìá åßíáé ðéèáíü íá åêñáãåß óå íïÞìáôá ðïõ äåí åß÷áìå õðïðôåõèåß
êáèüëïõ üôé âñßóêïíôáí åêåß. Êáèþò ðñï÷ùñÜìå áðü ôïí ðñþôï ôýðï
áìöéóçìßáò óôïí Ýâäïìï, öáßíåôáé íá ðñïóåããßæïõìå ôá üñéá ôçò ãëþó-
óáò, üðïõ ôï Ýäáöïò ãßíåôáé ôåëéêÜ ìç ÷áñôïãñáöÞóéìï, êáé êáôáëÞãïõ-
ìå íá áôåíßæïõìå åíôÝëåé Ýíá êåíü ãëùóóéêÞò áðñïóäéïñéóôßáò. Áõôü
ìðïñåß íá èåùñçèåß ùò ìéá ðñïäñïìéêÞ åêäï÷Þ ôùí ìåôáäïìéóôéêþí á-
íôéëÞøåùí ãéá ôçí áíáîéïðéóôßá ôçò ãëþóóáò ùò ìÝóïõ (âë. êåöÜëáéï 3).
ÁëëÜ ç ôïðïèÝôçóç ôçò ãëþóóáò ìÝóá óå ïðïéáäÞðïôå óõìöñáæüìåíá
öõóéêÜ ôåßíåé íá ìåéþíåé Þ êáé íá åîáëåßöåé ôçí áìöéóçìßá. (Ãéá ðáñÜ-
äåéãìá, üôáí áêïýìå ìåìïíùìÝíç ôç ëÝîç “óùñüò” õðÜñ÷åé ìéá áìöéóç-
ìßá, ãéáôß åßíáé ïìüç÷ç ìå ôç ëÝîç “óïñüò”, áëëÜ áðü ôç óôéãìÞ ðïõ ôç
óõíáíôÜìå óôá óõìöñáæüìåíá ìéáò óõãêåêñéìÝíçò ÷ñÞóçò, ç áìöéóçìßá
åîáöáíßæåôáé). Åî ïõ êáé ï ¸ìðóïí, óôá êáôïðéíüôåñá ãñáðôÜ ôïõ,
ðáßñíåé áðïóôÜóåéò áðü ôï ãëùóóéêü êåíü, õðïãñáììßæïíôáò éäéáßôåñá
ôï áõôïâéïãñáöéêü ðëáßóéï óôï ïðïßï åäñÜæïíôáé, êáôÜ ôç ãíþìç ôïõ,
ôá ëïãïôå÷íéêÜ Ýñãá.
Ï É. Á. Ñßôóáñíôò, ôÝëïò, åßíáé ï ðñùôïðüñïò ôçò ðñïóÝããéóçò ðïõ á-
ðïóðÜ ôï ëïãïôå÷íéêü Ýñãï áðü ôá óõìöñáæüìåíÜ ôïõ, ç ïðïßá áðïôÝ-
ëåóå ôï êõñßáñ÷ï ðñüôõðï óôçí Âñåôáíßá áðü ôç äåêáåôßá ôïõ ’30 ìÝ÷ñé
ôï ’ 70, ùò “ðñáêôéêÞ êñéôéêÞ”, êáé óôçí ÁìåñéêÞ ðåñßðïõ ôçí ßäéá ðåñßï-
äï ùò “ÍÝá ÊñéôéêÞ”. Ôá ðåéñÜìáôá ôïõ Ñßôóáñíôò óôç äåêáåôßá ôïõ
1920, êáôÜ ôá ïðïßá ðáñïõóßáæå óå öïéôçôÝò êáé äéäÜóêïíôåò áíþíõìá
ðïéÞìáôá ÷ùñßò êáìßá ðåñáéôÝñù ðëçñïöïñßá, ãéá íá ôá ó÷ïëéÜóïõí êáé
íá ôá áíáëýóïõí, ãÝííçóå ôï éäåþäåò ôçò áðïìÜêñõíóçò üëùí ôùí óôç-
ñéãìÜôùí ôçò ðñïãåíÝóôåñçò ãíþóçò êáé ôçò ðñïþèçóçò ìéáò “áëçèéíÞò
êñßóçò”, âáóéóìÝíçò óôçí ðñùôïãåíÞ Üðïøç ôïõ êÜèå áíáãíþóôç. Åßíáé
åýêïëï íá äåé êáíåßò ôç óýíäåóç áíÜìåóá ó’ áõôü êáé ôç “Ëõäßá ëßèï”
ôïõ ¢ñíïëíô. Åßíáé âÝâáéï üôé áõôÞ ç áðïöáóéóôéêÞ óôéãìÞ ôïõ Ñß-
ôóáñíôò åäñáßùóå ôçí “ðñáêôéêÞ” êñéôéêÞ ðáñÜäïóç ôçò “ðñþôçò êáôåý-
èõíóçò”, ôüóï áðüëõôá êáé ãéá ôüóï ìáêñü äéÜóôçìá, ðïõ öáßíåôáé óáí
ìéá åðéëåêôéêÞ áìíçóßá íá êáôÝëáâå ôïí êëÜäï ôçò öéëïëïãßáò, ìå áðï-
ôÝëåóìá áõôÞ ç ðáñÜäïóç íá êáôáëÞîåé íá èåùñåßôáé ùò ç ìüíç ðïõ
õðÞñîå ðïôÝ.
Ç äéáìÜ÷ç ðïõ áêïëïýèçóå áíÜìåóá óôïí öéëåëåýèåñï áíèñùðéóìü
êáé ôç “èåùñßá” åßíáé èåìåëéþäçò, áëëÜ áîßæåé íá èõìüìáóôå üôé óôçí

ðñáãìáôéêüôçôá åßíáé ðïëý ðáëéüôåñç áðü ôç äåêáåôßá ôïõ ’70, üôáí îÝ-
óðáóå ìå ìåãÜëç Ýíôáóç óôçí Âñåôáíßá, ôçí ÁìåñéêÞ, êáé áëëïý. Ðáñü-
ìïéåò äéáöùíßåò êáé äéáìÜ÷åò óõíÝâçóáí êáé óôç äåêáåôßá ôïõ ’30, ãéá
ðáñÜäåéãìá áíÜìåóá óôïí Ö. Ñ. ËÞâéò, ôïí ïðïßï ìðïñïýìå íá èåùñÞ-
óïõìå ùò ôïí áñ÷åôõðéêü âñåôáíü öéëåëåýèåñï áíèñùðéóôÞ, êáé ôïí êñé-
ôéêü/èåùñçôéêü ÑåíÝ ÂÝëëåê. Ï ËÞâéò êáé ï ÂÝëëåê äéáöþíçóáí ãéá ôç
ó÷Ýóç ìåôáîý ëïãïôå÷íéêÞò êñéôéêÞò êáé öéëïóïößáò, óôéò óåëßäåò ôïõ ðå-
ñéïäéêïý Äéåñåýíçóç (Scrutiny) ðïõ äéåýèõíå ï ðñþôïò. Ôï æÞôçìá ðïõ ï
ÂÝëëåê Ýèåôå åíáíôßïí ôïõ ËÞâéò Þôáí üôé óêÝôç ç ðñáêôéêÞ êñéôéêÞ äåí
Þôáí áñêåôÞ – èá Ýðñåðå íá äéáôõðþóåé óáöþò ôéò èåùñçôéêÝò ðáñáäï-
÷Ýò ðÜíù óôéò ïðïßåò âáóßæïíôáí ïé áíáëýóåéò ôïõ, áëëÜ êáé ãåíéêüôåñá
ïé äéáäéêáóßåò ðïõ áêïëïõèïýóå. ÊáôÜ ôçí Üðïøç ôïõ ÂÝëëåê, ç óåéñÜ
ôùí “åê ôïõ óýíåããõò áíáãíþóåùí” ïñéóìÝíùí ñïìáíôéêþí ðïéçôþí ðïõ
ðñüôåéíå ï ËÞâéò óôï âéâëßï ôïõ Åðáíåêôßìçóç (1931),16 äßíïíôáí óôïí
áíáãíþóôç åíôüò èåùñçôéêïý êåíïý. ¼ðùò ôï Ýèåóå, åõãåíÝóôáôá, ôï
1937, “èá åõ÷üìïõí íá åß÷áôå äçëþóåé ôéò ðáñáäï÷Ýò óáò ñçôÜ êáé íá ôéò
åß÷áôå õðåñáóðéóôåß óõóôçìáôéêÜ”. ÁõôÞ ç Üñíçóç íá äå÷ôåß êáíåßò ôç
ìÝèïäï ôùí öéëåëåýèåñùí áíèñùðéóôþí ùò áðëþò ôïí “öõóéêü” êáé äå-
äïìÝíï ôñüðï íá “êÜíïõìå” öéëïëïãßá åßíáé üëç ç ïõóßá ôçò áðÜíôçóçò
ôçò èåùñßáò óôïí öéëåëåýèåñï áíèñùðéóìü. Áí êáé ëéãüôåñï åõãåíéêÜ
áðü ôïí ÂÝëëåê, ïé èåùñçôéêïß áðáéôïýí ôï ßäéï ðñÜãìá ì’ áõôüí: äÞëù-
óå ñçôÜ ôé êÜíåéò êáé ãéáôß, üôáí äéáâÜæåéò êáé êñßíåéò ôç ëïãïôå÷íßá, Ýôóé
þóôå ïé ìÝèïäïß óïõ íá ìðïñïýí íá áîéïëïãçèïýí ìáæß ìå ôéò õðüëïéðåò.
Ó’ áõôÞ ôçí áðáßôçóç õðïíïåßôáé ïõóéáóôéêÜ ç áíôßëçøç üôé, áí áõôÜ ôá
ðñÜãìáôá äçëùèïýí óáöþò (üðùò ðñïóðáèÞóáìå íá êÜíïõìå óôçí ðñï-
çãïýìåíç åíüôçôá), ôüôå ïé áäõíáìßåò ôùí ðáñáäï÷þí êáé ôùí äéáäéêá-
óéþí ôùí öéëåëåýèåñùí áíèñùðéóôþí èá ãßíïõí öáíåñÝò, êáé Ýôóé èá äï-
èåß ç åõêáéñßá íá áíôéêáôáóôáèïýí áðü Üëëåò ðñïóåããßóåéò.
Ôï Ýñãï üëùí ôùí ðñïóþðùí ðïõ óõæçôÞèçêáí ó’ áõôÞ ôçí åíüôçôá
ìðïñåß íá ôï âñåé êáíåßò óôç óõëëïãÞ ÁããëéêÜ êñéôéêÜ êåßìåíá.17
16. F. R. Leavis, Revaluation: Tradition and development in English poetry, New York: W.W.
Norton 1963.
17. D. J. Enright and Ernst de Chickera (eds), English Critical Texts,Oxford: Oxford University
Press, 1962.
Ï öéëåëåýèåñïò áíèñùðéóìüò óôçí ðñÜîç
Ðéèáíüôáôá äåí åßíáé áðáñáßôçôï íá ðñïóöÝñïõìå Ýíá ðëÞñùò áíá-

ðôõãìÝíï ðáñÜäåéãìá ðñáêôéêÞò öéëåëåýèåñïõ áíèñùðéóìïý, äåäïìÝ-
íïõ üôé ç ðñáêôéêÞ áõôÞ óßãïõñá èá åßíáé ïéêåßá óå ïðïéïíäÞðïôå äéá-
âÜæåé áõôü ôï âéâëßï. Ùóôüóï èá óêéáãñáöÞóù, êõñßùò ãéá óêïðïýò óý-
ãêñéóçò, áõôü ðïõ èåùñþ ìéá ÷áñáêôçñéóôéêÜ öéëåëåýèåñá áíèñùðéóôé-
êÞ áíÜãíùóç ôçò éóôïñßáò ôïõ ¸íôãêáñ ¢ëëáí Ðüå “Ôï ïâÜë ðïñôñáß-
ôï” (âë. ÐáñÜñôçìá 1), êáèþò ôï ßäéï äéÞãçìá èá ÷ñçóéìïðïéçèåß áñãü-
ôåñá ãéá íá äåßîïõìå óôçí ðñÜîç ôïí äïìéóìü êáé ôçí áöçãçìáôïëïãßá.
Ìéá öéëåëåýèåñç áíèñùðéóôéêÞ ðñïóÝããéóç áõôÞò ôçò éóôïñßáò (Þ, ãéá
íá åßìáóôå áêñéâÝóôåñïé, ìéá ðñïóÝããéóç ôýðïõ ËÞâéò) èá åóôßáæå óôçí
ðñïöáíÞ äéáìÜ÷ç ìåôáîý ôùí áîéþí ôçò “ôÝ÷íçò” êáé ôçò “æùÞò” óôçí é-
óôïñßá. Ôï êåíôñéêü óçìåßï ó÷ïëéáóìïý êáé åñìçíåßáò èá ìðïñïýóå íá
åßíáé ôï çèéêü åðé÷åßñçìá üôé ç áëçèéíÞ áîßá âñßóêåôáé óôç “âéùìÝíç
æùÞ” ôïý êÜèå îå÷ùñéóôïý áíèñþðïõ êáé üôé åßíáé êáôáóôñïöéêü ãéá ôïí
êáëëéôÝ÷íç íá ìçí áíáãíùñßæåé ôçí áíáãêáßá õðáãùãÞ ôÞò ôÝ÷íçò óå ìéá
êïéíÞ ðñáãìáôéêüôçôá. ÅðéðëÝïí, üôáí ïé êáëëéôÝ÷íåò áñ÷ßæïõí íá âëÝ-
ðïõí ôïõò åáõôïýò ôïõò ùò öáïõóôéêïýò õðåñÞñùåò, éêáíïýò íá äéáó÷ß-
æïõí üëá ôá üñéá ôïõ ãïýóôïõ, ôùí ôáìðïý êáé ôçò óõìðåñéöïñÜò, êáé
ìÜëéóôá íá õéïèåôïýí Ýíá èåúêü ñüëï äçìéïõñãßáò êáé èõóßáò ôçò ßäéáò
ôçò æùÞò, ôüôå äéáðñÜôôåôáé ìéá ýâñéò ðïõ ôåëéêÜ áðïîçñáßíåé ôéò ðçãÝò
áð’ üðïõ áñäåýåôáé êáé ç ßäéá ç ôÝ÷íç. Ì’ áõôüí ôïí ôñüðï, ï êáëëéôÝ-
÷íçò áõôÞò ôçò éóôïñßáò, ðïõ êÜèåôáé áðïìïíùìÝíïò óôïí ðýñãï ôïõ êáé
ôñÝöåôáé óáí âáìðßñ áðü ôç æùôéêÞ åíÝñãåéá ôïõ ìïíôÝëïõ ôïõ, åßíáé ôï
Ýìâëçìá ìéáò åîåõôåëéóìÝíçò êáé åêöõëéóìÝíçò ôÝ÷íçò, ôçò ïðïßáò ïé á-
îßåò åßíáé ôïõ (áéóèçôéêïý) ôýðïõ “ç ôÝ÷íç ãéá ôçí ôÝ÷íç” êáé äåí Ý÷ïõí
êáìßá áíáöïñÜ óå ïðïéáäÞðïôå åõñýôåñç Ýííïéá ðñïóùðéêÞò êáé øõ÷é-
êÞò õãåßáò.
Äýï ðñÜãìáôá îå÷ùñßæïõí ó’ áõôÞ ôçí ðñïóÝããéóç: ðñþôïí, áõôü ôï
åßäïò áíÜãíùóçò êáôåõèýíåôáé åíôÝëåé áðü Ýíá óýíïëï çèéêþí ðåðïéèÞ-
óåùí (ðïõ åßíáé, êáèáõôÝò, åðáéíåôÝåò âÝâáéá) êáé ü÷é áðü ïðïéïäÞðïôå
ìïíôÝëï óõóôçìáôéêÞò ðñïóÝããéóçò óôç ëïãïôå÷íéêÞ êñéôéêÞ. Ç óèåíáñÞ
õðïóôÞñéîç ôçò “æùÞò” óôç óêéáãñÜöçóç ðïõ ðñïçãÞèçêå åßíáé ðïëý ÷á-
ñáêôçñéóôéêÞ ôïõ åßäïõò ôçò êñéôéêÞò ðïõ Üóêçóå ï ËÞâéò. Ç äåýôåñç
áîéïðñüóåêôç ðëåõñÜ ôçò åßíáé üôé ìïéÜæåé íá ðñïóðåñíÜåé æçôÞìáôá
ìïñöÞò, äïìÞò, ëïãïôå÷íéêïý åßäïõò, êáé ïýôù êáèåîÞò, êáé íá ðçãáßíåé
êáôåõèåßáí óôç óõæÞôçóç èåìÜôùí ðåñéå÷ïìÝíïõ. Áí ÷ñùìáôßæáìå ôï
óêßôóï ìáò, óßãïõñá èá ó÷ïëéÜæïíôáí êáé ÷áñáêôçñéóôéêÜ üðùò ç äïìÞ,
ôá óýìâïëá êáé ï ãåíéêüôåñïò óôü÷ïòÿ áëëÜ ôá ó÷üëéá áõôÜ èá Þôáí ðé-
èáíüôáôá äåõôåñåýïõóáò öýóçò, ìå óêïðü íá åîõðçñåôÞóïõí ôï ðñù-

ôåýïí åíäéáöÝñïí ôçò áíÜãíùóçò, ðïõ åßíáé ç èåùñçôéêÞ èÝóç ðïõ õðï-
óôçñßæåôáé óôï êåßìåíï. ÂÝâáéá, äåí áðïññßðôù ìéá ôÝôïéá ðñïóÝããéóç
óáí íá ìçí åß÷å êáìßá áîßá: ç ðñüèåóÞ ìïõ åßíáé áðëþò íá ôçí ðñïóäéï-
ñßóù êáé íá ôç äéáêñßíù áðü Üëëåò ðñïóåããßóåéò.
Ç ìåôÜâáóç óôç “èåùñßá”
Ç áíÜðôõîç ôçò êñéôéêÞò èåùñßáò ìåôáðïëåìéêÜ åß÷å ôç ìïñöÞ ìéáò óåé-

ñÜò áðü “êýìáôá”, ðïõ ôï êáèÝíá ôïõò óõíäåüôáí ìå ìéá óõãêåêñéìÝíç
äåêáåôßá êáé üëá óôü÷åõáí åíÜíôéá óôç ãåíéêÞ ðáñáäï÷Þ ôïõ öéëåëåýèå-
ñïõ áíèñùðéóìïý, ç ïðïßá åß÷å åäñáéùèåß áíÜìåóá óôéò äåêáåôßåò ôïõ
1930 êáé 1950. Óôç äåêáåôßá ôïõ 1960, êáôáñ÷Üò, õðÞñ÷áí äýï ðáëéüôå-
ñåò, áëëÜ áêüìá áíáöïìïßùôåò áíôßðáëåò ðñïóåããßóåéò: ç ìáñîéóôéêÞ
êñéôéêÞ, ðïõ åß÷å ðñùôïåìöáíéóôåß óôç äåêáåôßá ôïõ 1930 êáé îáíáãåí-
íÞèçêå ôï ’60, êáé ç øõ÷áíáëõôéêÞ êñéôéêÞ, ðïõ Þôáí ôçò ßäéáò åðï÷Þò êáé
åðßóçò ðåñíïýóå ìéá öÜóç áíáíÝùóçò ôç äåêáåôßá ôïõ 1960. Ôáõôü÷ñï-
íá, äýï íÝåò ðñïóåããßóåéò åîáðÝëõáí åðéèÝóåéò åíÜíôéá óôçí ïñèïäïîßá
ðïõ áíôéðñïóþðåõå ôüôå ï öéëåëåýèåñïò áíèñùðéóìüò: ç ãëùóóïëïãéêÞ
êñéôéêÞ, ðïõ ãåííÞèçêå óôéò áñ÷Ýò ôïõ ’60, êáé ïé ðñþôåò ìïñöÝò öåìéíé-
óôéêÞò êñéôéêÞò, ðïõ Üñ÷éóå íá ãßíåôáé óçìáíôéêüò ðáñÜãïíôáò ðñïò ôï
ôÝëïò ôçò äåêáåôßáò.
Ôüôå, óôéò áñ÷Ýò ôïõ ’70, Üñ÷éóáí íá äéáäßäïíôáé óôïõò êñéôéêïýò êý-
êëïõò ôçò Âñåôáíßáò êáé ôùí Ç.Ð.Á. ôá íÝá ãéá äýï íÝåò, áìöéëåãüìåíåò,
êñéôéêÝò ðñïóåããßóåéò, ôïí äïìéóìü (Þ óôñïõêôïõñáëéóìü) êáé ôïí ìåôá-
äïìéóìü (Þ ìåôáóôñïõêôïõñáëéóìü). Êáé ïé äýï ðñïÝñ÷ïíôáí áðü ôçí
Ãáëëßá. Ç åðßäñáóÞ ôïõò Þôáí ôüóï éó÷õñÞ þóôå äçìéïýñãçóå, óôá ôÝëç
ôïõ ’70 êáé ôéò áñ÷Ýò ôïõ ’80, ìéá êáôÜóôáóç ðïõ áíáöÝñåôáé óõ÷íÜ ùò
“êñßóç” Þ “åìöýëéïò ðüëåìïò” óôïí ÷þñï ôçò ÁããëéêÞò Öéëïëïãßáò. Ôá
æçôÞìáôá óôá ïðïßá åðéêåíôñþíïíôáí áõôÝò ïé äýï ðñïóåããßóåéò áöï-
ñïýóáí èÝìáôá ãëþóóáò êáé öéëïóïößáò, áíôß éóôïñßáò êáé óõìöñáæïìÝ-
íùí. Óôç äåêáåôßá ôïõ ’80 ðñïÝêõøå ìéá óôñïöÞ ðïõ ïíïìÜæåôáé ìåñéêÝò
öïñÝò “óôñïöÞ óôçí éóôïñßá”, ìå ôçí ïðïßá ç éóôïñßá, ç ðïëéôéêÞ êáé ôá
óõìöñáæüìåíá åðáíÞëèáí óôçí çìåñçóßá äéÜôáîç ãéá ôç ëïãïôå÷íéêÞ
êñéôéêÞ. ¸ôóé, óôéò áñ÷Ýò ôïõ ’80 áíáäýèçêáí äýï íÝåò ìïñöÝò ðïëéôé-
êÞò/éóôïñéêÞò êñéôéêÞò, ï íÝïò éóôïñéêéóìüò áðü ôéò Ç.Ð.Á. êáé ï ðïëéôé-
óìéêüò õëéóìüò áðü ôçí Âñåôáíßá. Êáé ïé äýï åßíáé áõôü ðïõ èá ìðïñïý-
óå êáíåßò íá ðåé “ïëéóôéêÝò” ðñïóåããßóåéò ôçò ëïãïôå÷íßáò, ìå óôü÷ï íá
åíïðïéÞóïõí ôç ëïãïôå÷íéêÞ ìå ôçí éóôïñéêÞ ìåëÝôç, äéáôçñþíôáò ôáõôü-
÷ñïíá ïñéóìÝíåò áðü ôéò ðéï äéïñáôéêÝò óõëëÞøåéò ôùí äïìéóôþí êáé ôùí
ìåôáäïìéóôþí ôçò ðñïçãïýìåíçò äåêåôßáò.
ÔÝëïò, óôç äåêáåôßá ôïõ ’90 áíáöÜíçêå ìéá ôÜóç áðïìÜêñõíóçò áðü
ôéò ìåãáëåðÞâïëåò ïëïêëçñùôéêÝò åîçãÞóåéò êáé õðÞñîå ìéá áðïöáóé-
óôéêÞ óôñïöÞ ðñïò ôïí åêëåêôéêéóìü êáé ìïñöÝò êñéôéêÞò êáé èåùñßáò “å-
îåéäéêåõìÝíïõ åíäéáöÝñïíôïò”. ¸ôóé, ç ðñïóÝããéóç ðïõ åßíáé ãíùóôÞ ùò
ìåôáðïéêéáêÞ áðïññßðôåé ôçí éäÝá ìéáò êáèïëéêÜ åöáñìüóéìçò ìáñîé-
óôéêÞò åîÞãçóçò ôùí ðñáãìÜôùí êáé äßíåé Ýìöáóç óôçí éäéáéôåñüôçôá êáé
ôç äéáöïñåôéêüôçôá ôùí åèíþí êáé ëáþí ðïõ áíáäýèçêáí ìåôÜ ôçí ðôþ-
óç ôùí ìåãÜëùí áõôïêñáôïñéþí. Ìå ðáñüìïéï ôñüðï, ï ìåôáìïíôåñíé-
óìüò õðïãñáììßæåé ôç ìïíáäéêÜ áðïóðáóìáôéêÞ öýóç ìåãÜëïõ ìÝñïõò
ôçò óýã÷ñïíçò åìðåéñßáò. Ï öåìéíéóìüò, åðßóçò, öáßíåôáé íá äéáëýåôáé
ôåëéêÜ óå ìéá ÷áëáñÞ óõíïìïóðïíäßá ìå ôçí ïíïìáóßá óðïõäÝò öýëïõ,
ìå ôá ãêÝé êáé ëåóâéáêÜ êåßìåíá íá áíáäåéêíýïíôáé ùò äéáêñéôÜ ëïãïôå-
÷íéêÜ ðåäßá, äçìéïõñãþíôáò Ýôóé êáé ôéò áñìüæïõóåò êáé äéáêñéôÝò êñé-
ôéêÝò ðñïóåããßóåéò. ÌÝñïò Üëëùóôå áõôÞò ôçò óõíïìïóðïíäßáò ôïõ ’90
åßíáé ç ìáýñç öåìéíéóôéêÞ (Þ “ãõíáéêéóôéêÞ”) êñéôéêÞ. Ôá áíáãêáóôéêÜ ü-
ñéá åíüò âéâëßïõ óáí êáé ôïýôï êÜíïõí áäýíáôï íá óõìðåñéëÜâåé êáíåßò
ôá ðÜíôá êáé åðß ôïõ ðáñüíôïò äåí ðñï÷ùñïýìå ðÝñá áðü ôéò ðñþôåò å-
îåëßîåéò ôçò äåýôåñçò ÷éëéåôßáò, ðïõ óêéáãñáöïýíôáé óôï êåöÜëáéï 15.
ÏñéóìÝíåò åðáíåñ÷üìåíåò éäÝåò óôçí êñéôéêÞ èåùñßá
ÁõôÝò ïé äéáöïñåôéêÝò ðñïóåããßóåéò Ý÷ïõí ç êÜèå ìéá ôç äéêÞ ôçò ðáñÜ-

äïóç êáé éóôïñßá, áëëÜ áñêåôÝò éäÝåò åðáíÝñ÷ïíôáé óôçí êñéôéêÞ èåùñßá
êáé öáßíåôáé íá ó÷çìáôßæïõí áõôü ðïõ èá ìðïñïýóå íá èåùñçèåß ùò êïé-
íü ôçò õðüóôñùìá. ÅðïìÝíùò, Ý÷åé êÜðïéï íüçìá íá ìéëÜìå ãéá “èåù-
ñßá” óáí íá Þôáí ìéá åíéáßá ïíôüôçôá ìå ïñéóìÝíåò èåìåëéáêÝò êïéíÝò á-
íôéëÞøåéò, áñêåß üìùò íá óõíåéäçôïðïéïýìå üôé áõôü åßíáé ìéá áðëïý-
óôåõóç. ÏñéóìÝíåò áðü áõôÝò ôéò åðáíåñ÷üìåíåò éäÝåò ôçò èåùñßáò áíá-
öÝñïíôáé óôç óõíÝ÷åéá:
1. ÐïëëÝò áðü ôéò áíôéëÞøåéò ðïõ óõíÞèùò èåùñïýìå ùò âáóéêÜ äå-
äïìÝíá ôçò ýðáñîÞò ìáò (óõìðåñéëáìâÜíïíôáò ôçí ôáõôüôçôá ôïõ öýëïõ
ìáò, ôçí éäéáßôåñç áôïìéêüôçôÜ ìáò, êáé ôçí áíôßëçøç ôçò ßäéáò ôçò ëïãï-
ôå÷íßáò) åßíáé óôçí ðñáãìáôéêüôçôá ìÜëëïí ñåõóôÜ êáé áóôáèÞ ðñÜãìá-
ôá êáé ü÷é óôáèåñÝò êáé Ýãêõñåò ïõóßåò. Áíôß íá âñßóêïíôáé óôáèåñÜ “å-
êåß” óôïí ðñáãìáôéêü êüóìï ôïõ ãåãïíüôïò êáé ôçò åìðåéñßáò, åßíáé
“êïéíùíéêÜ êáôáóêåõáóìÝíåò”, åîáñôþíôáé äçëáäÞ áðü ôéò êïéíùíéêÝò
êáé ðïëéôéêÝò äõíÜìåéò êáé áðü ôïõò ôñüðïõò ðïõ âëÝðïõìå êáé óêåöôü-
ìáóôå, ïé ïðïßïé õðüêåéíôáé óå ìåôáâïëÝò. Ìå öéëïóïöéêïýò üñïõò, üëá

áõôÜ èá ôá ÷áñáêôçñßæáìå óõãêõñéáêÝò êáôçãïñßåò (ç ëÝîç “óõãêõñéá-
êÝò” äçëþíåé åäþ Ýíá êáèåóôþò ðïõ åßíáé ðñïóùñéíü, åõêáéñéáêü, åîáñ-
ôþìåíï áðü ôéò ðåñéóôÜóåéò) êáé ü÷é áðüëõôåò (äçëáäÞ óôáèåñÝò êáé á-
ìåôáêßíçôåò). ÅðïìÝíùò, êáìßá óõíïëéêÞ óôáèåñÞ áëÞèåéá äåí ìðïñåß íá
åäñáéùèåß. Ôá áðïôåëÝóìáôá üëùí ôùí ìïñöþí äéáíïçôéêÞò áíáæÞôçóçò
åßíáé ìüíï ðñïóùñéíÜ. Äåí õðÜñ÷åé óôáèåñÞ êáé Ýãêõñç áëÞèåéá (åêôüò
áðü ôç äÞëùóç üôé áõôü üíôùò éó÷ýåé, õðïèÝôåé êáíåßò). Ïé èÝóåéò óôéò
ïðïßåò åðéôßèåôáé ç èåùñßá (ðåñß ôïõ üôé õðÜñ÷ïõí óôáèåñÝò êáé ðáñá-
ìüíéìåò áëÞèåéåò ãéá ôá ðñÜãìáôá) óõíïøßæïíôáé ìå ôïí üñï ïõóéïêñá-
ôßá, åíþ ðïëëÝò áðü ôéò èåùñßåò ðïõ óõæçôïýíôáé ó’ áõôü ôï âéâëßï èá
ðåñéÝãñáöáí ôïí åáõôü ôïõò ùò áíôéïõóéïêñáôéêÝò.
2. Ïé èåùñçôéêïß ãåíéêÜ ðéóôåýïõí üôé üëç ç óêÝøç êáé ç Ýñåõíá õðï-
÷ñåùôéêÜ åðçñåÜæåôáé êáé ðñïóäéïñßæåôáé óå ìåãÜëï âáèìü áðü
ðñïûðÜñ÷ïõóåò éäåïëïãéêÝò äåóìåýóåéò. Ç éäÝá ôçò áíôéêåéìåíéêÞò Ýñåõ-
íáò åßíáé ùò åê ôïýôïõ Ýùëç: êáíåßò áðü ìáò, èá éó÷õñßæïíôáí, äåí åßíáé
óå èÝóç íá óôáèåß óå áðüóôáóç áðü ôç æõãáñéÜ êáé íá æõãßóåé ôá ðñÜã-
ìáôá áðïóôáóéïðïéçìÝíá. Áíôßèåôá, üëïé ïé åñåõíçôÝò áêïõìðïýí Ýíá
äá÷ôõëÜêé åßôå óôç ìéá åßôå óôçí Üëëç ìåñéÜ ôçò æõãáñéÜò. ÊÜèå ðñáêôé-
êÞ äéáäéêáóßá (ë.÷. ç ëïãïôå÷íéêÞ êñéôéêÞ) ðñïûðïèÝôåé êÜðïéïõ åßäïõò
êñéôéêÞ ïðôéêÞ. Ôï íá ôï áñíçèïýìå áõôü óçìáßíåé áðëþò üôé åðé÷åéñïý-
ìå íá ôïðïèåôÞóïõìå ôç äéêÞ ìáò èåùñçôéêÞ èÝóç åêôüò åëÝã÷ïõ, ùò êÜ-
ôé ðïõ åßíáé “êïéíÞ ëïãéêÞ” Þ “áðëþò äåäïìÝíï”. Ï éó÷õñéóìüò üôé êÜôé
åßíáé “êïéíÞ ëïãéêÞ” åßíáé âåâáßùò ðñïâëçìáôéêüò êáé äçëþíåôáé ñçôÜ
ìüíï ùò õðåêöõãÞ áðÝíáíôé óå óõãêåêñéìÝíá åðé÷åéñÞìáôá ôùí áíôéðÜ-
ëùí (äçë. ôùí õðÝñìá÷ùí ôçò èåùñßáò). Ôï ðñüâëçìá ì’ áõôÞ ôçí Üðï-
øç üìùò åßíáé üôé ôåßíåé íá õðïíïìåýåé, óõëëÞâäçí ìáæß ìå üëá ôá Üëëá,
êáé ôï ßäéï ôï åñåõíçôéêü ðñüãñáììá ôïõ èåùñçôéêïý ðïõ ôçí õðåñáóðß-
æåôáé, åéóÜãïíôáò Ýíáí ó÷åôéêéóìü ðïõ áðïäõíáìþíåé ôçí åðé÷åéñçìáôï-
ëïãßá êáé åìðïäßæåé ïðïéïõäÞðïôå åßäïõò äÝóìåõóç.
3. Ç ßäéá ç ãëþóóá ðñïóäéïñßæåé, ðåñéïñßæåé êáé ðñïäéáìïñöþíåé ü,ôé
âëÝðïõìå. Êáô’ áõôÞí ôçí Ýííïéá, ïëüêëçñç ç ðñáãìáôéêüôçôá åßíáé
öôéáãìÝíç áðü ãëþóóá, Ýôóé þóôå ôßðïôá äåí õðÜñ÷åé áðëþò “åêåß Ýîù”
áðñïâëçìÜôéóôá – üëá åßíáé ìéá ãëùóóéêÞ/êåéìåíéêÞ êáôáóêåõÞ. Ç ãëþó-
óá äåí êáôáãñÜöåé ôçí ðñáãìáôéêüôçôá, ôç ó÷çìáôïðïéåß êáé ôç äçìéïõñ-
ãåß, Ýôóé þóôå ïëüêëçñï ôï óýìðáí ìáò åßíáé êåéìåíéêü. ÅðéðëÝïí, ãéá
ôïí èåùñçôéêü, ôï íüçìá êáôáóêåõÜæåôáé áðü êïéíïý, áðü ôïí áíáãíþ-
óôç/ñéá êáé ôïí/ôçí óõããñáöÝá. Äåí åßíáé áðëþò “åêåß”, íá êÜèåôáé íá
ìáò ðåñéìÝíåé óôï êåßìåíï, áëëÜ áðáéôåß ôç óõìâïëÞ ôïý áíáãíþóôç ãéá
íá õðÜñîåé.
4. Óõíáêüëïõèá, ïðïéáäÞðïôå áîßùóç ãéá ìéá ïñéóôéêÞ áíÜãíùóç èá

Þôáí ìÜôáéç. Ôá íïÞìáôá ìÝóá óå Ýíá ëïãïôå÷íéêü êåßìåíï äåí åßíáé ðï-
ôÝ óôáèåñÜ êáé óßãïõñá, áëëÜ ðÜíôïôå ìåôáâáëëüìåíá, ðïëõåäñéêÜ êáé
áìößóçìá. Óôç ëïãïôå÷íßá, üðùò êáé óå üëá ôá ãñáðôÜ, äåí õðÜñ÷åé ðï-
ôÝ ç äõíáôüôçôá íá åäñáéþóïõìå óôáèåñÜ êáé ïñéóôéêÜ íïÞìáôá: áíôß-
èåôá, åßíáé ÷áñáêôçñéóôéêü ôçò ãëþóóáò ôï üôé ãåííÜåé Üðåéñïõò éóôïýò
íïÞìáôïò, þóôå üëá ôá êåßìåíá õðï÷ñåùôéêÜ áõôïáíôéöÜóêïõí, üðùò èá
áðïêáëýøåé ç äéáäéêáóßá ôçò áðïäüìçóçò. Äåí õðÜñ÷åé êáíÝíá áíþôá-
ôï äéêáóôÞñéï ó’ áõôÜ ôá æçôÞìáôá, êáèþò ôá ëïãïôå÷íéêÜ êåßìåíá, Üðáî
êáé õðÜñîïõí, áíôéìåôùðßæïíôáé áðü ôïí èåùñçôéêü ùò áíåîÜñôçôåò
ãëùóóéêÝò äïìÝò, ôùí ïðïßùí ïé óõããñáöåßò åßíáé ðÜíôïôå “íåêñïß” Þ
“áðüíôåò”.
5. Ïé èåùñçôéêïß äõóðéóôïýí áðÝíáíôé óå üëåò ôéò “åêêáèïëéêåõôéêÝò”
áíôéëÞøåéò. Ãéá ðáñÜäåéãìá, ðñÝðåé íá äõóðéóôåß êáíåßò áðÝíáíôé óôçí
éäÝá ôùí “óðïõäáßùí” âéâëßùí, ùò áðüëõôçò êáé áõèõðüóôáôçò êáôçãï-
ñßáò, äåäïìÝíïõ üôé ôá âéâëßá ðÜíôïôå áíáäýïíôáé ìÝóá áðü ìéá óõãêå-
êñéìÝíç êïéíùíéêï-ðïëéôéêÞ êáôÜóôáóç, êáé áõôÞ ç êáôÜóôáóç äåí èá Ý-
ðñåðå íá ðáñáãíùñßæåôáé, üðùò óõíÞèùò óõìâáßíåé üôáí áõôÜ ðñïÜãï-
íôáé óôçí êáôçãïñßá ôïõ “óðïõäáßïõ”. Ðáñïìïßùò, ïöåßëåé íá äõóðéóôåß
êáíåßò áðÝíáíôé óôçí áíôßëçøç ôçò áíèñþðéíçò öýóçò ùò ãåíéêåõìÝíçò
íüñìáò ðïõ õðåñâáßíåé ôçí éäÝá ìéáò óõãêåêñéìÝíçò öõëÞò, öýëïõ, Þ ôÜ-
îçò, äåäïìÝíïõ üôé áõôÞ åßíáé óõíÞèùò óôçí ðñÜîç ÅõñùêåíôñéêÞ (âáóß-
æåôáé äçëáäÞ óôá ðñüôõðá ôùí ëåõêþí Åõñùðáßùí) êáé áíäñïêåíôñéêÞ
(âáóßæåôáé äçëáäÞ óå áñóåíéêÜ ðñüôõðá êáé óôÜóåéò). Ùò åê ôïýôïõ, ôï
íá õðïêýðôåé êáíåßò óôç ãïçôåõôéêÞ éäÝá ìéáò ãåíéêåõìÝíçò, õðïèåôéêÜ
ðåñéåêôéêÞò, áíèñþðéíçò öýóçò, óôçí ðñáãìáôéêüôçôá óçìáßíåé ðéèáíü-
ôáôá üôé ðåñéèùñéïðïéåß Þ õðïôéìÜ, Þ áêüìá êáé üôé áñíåßôáé ôçí áíèñþ-
ðéíç õðüóôáóç ôùí ãõíáéêþí Þ Üëëùí ïìÜäùí, ðïõ ãéá ïðïéïäÞðïôå ëü-
ãï äåí âñßóêïíôáé óå ðëåïíåêôéêÞ èÝóç.
Áò óõíïøßóïõìå áõôÜ ôá ðÝíôå óçìåßá. Ãéá ôç èåùñßá:
1. Ç ðïëéôéêÞ åßíáé ðáíôá÷ïý ðáñïýóá.
2. Ç ãëþóóá åßíáé êáôáóôáôéêÞ.
3. Ç áëÞèåéá åßíáé ðñïóùñéíÞ.
4. Ôï íüçìá åßíáé ðåñéóôáóéáêü.
5. Ç áíèñþðéíç öýóç åßíáé Ýíáò ìýèïò.
ÅÜí, áñãüôåñá ìÝóá óôï âéâëßï, Þ êáèþò èá ìåëåôÜôå èåùñçôéêÜ êåß-
ìåíá, áñ÷ßæåôå íá íéþèåôå üôé êÜðïõ ÷Üíåóôå, áîßæåé ôïí êüðï íá îáíá-
ãõñßóåôå ó’ áõôÞ ôç ëßóôá ãéá íá èõìçèåßôå ôï âáóéêü ðëáßóéï áíôéëÞøåùí
ðïõ åíóùìáôþíåé ç èåùñßá. Åßíáé ðïëý ðéèáíü üôé ç Ýííïéá ðïõ óáò äõ-
óêïëåýåé èá åßíáé ôåëéêÜ ìéá åêäï÷Þ êÜðïéáò áðü ôéò ðáñáðÜíù èÝóåéò.
ÅðéëïãÞ âéâëéïãñáößáò
Âéâëßá ðïõ åêðñïóùðïýí ôéò èÝóåéò

ôïõ öéëåëåýèåñïõ áíèñùðéóìïý
Alter, Robert, The Pleasures of Reading in an Ideological Age (Simon and

Schuster, 1989ÿ rpt. W. W. Norton, 1997, ìå íÝï Ðñüëïãï). Ðñüêåéôáé ãéá
ìéá ðïëåìéêÞ áíôéèåùñçôéêÞ åéóáãùãÞ: “Ç åîáöÜíéóç ôçò áíÜãíùóçò”
(“The disappearance of reading”) êáé ôï ôåëåõôáßï êåöÜëáéï “ÐïëëáðëÝò
áíáãíþóåéò êáé ôï Ýëïò ôçò áðñïóäéïñéóôßáò” (“Multiple readings and
the bog of indeterminacy”). Ôá åíäéÜìåóá êåöÜëáéá áöïñïýí Ýííïéåò
ôçò ðáñáäïóéáêÞò ëïãïôå÷íéêÞò êñéôéêÞò, üðùò “÷áñáêôÞñáò”, “ý-
öïò”, “ðñïïðôéêÞ”.
Gardner, Helen, In Defence of the Imagination (Oxford University Press, 1984).
ÂáóéóìÝíï óå ìéá óåéñÜ äéáëÝîåùí ðïõ áðáíôïýóáí óå Ýíá âéâëßï ôïõ
ÊÝñìïïõíô (õðïóôçñéêôÞ ôüôå ôçò èåùñßáò). Ìéá éó÷õñÞ õðåñÜóðéóç
ôçò ðáñáäïóéáêÞò áíèñùðéóôéêÞò åðéóôçìïíéêÞò ìåëÝôçò êáé êñéôéêÞò
åíÜíôéá óå áõôü ðïõ ç óõããñáöÝáò Ýâëåðå ùò êáêÞ åðßäñáóç ôçò
èåùñßáò.
Gribble, James, Literary Education: A Re-evaluation (Cambridge University Press,
1983). ¸íá áðü ôá ðïëõÜñéèìá âéâëßá ðïõ êõêëïöüñçóáí ôç äåêáå-
ôßá ôïõ 1980, ôá ïðïßá áíáëÜìâáíáí ôçí õðåñÜóðéóç ôçò ðáñáäïóéá-
êÞò ëïãïôå÷íéêÞò ìåëÝôçò åíÜíôéá óôç èåùñßá. Âë. ôï ðñþôï êåöÜëáéï
“Ëïãïôå÷íßá êáé áëÞèåéá” (“Literature and truth”), ôï ôÝôáñôï, “Ç õðï-
ôáãÞ ôçò êñéôéêÞò óôç èåùñßá” (“The subjection of criticism to theory”),
êáé ôï ðÝìðôï, “Ëïãïôå÷íßá êáé óõíáéóèçìáôéêÞ áãùãÞ” (“Literature
and the education of the emotions”).
Steiner, George, Real Presences: Is There Anything in What We Say? (Faber, 1989ÿ
rpt. University of Chicago Press, 1991). Ï ÓôÜéíåñ åßíáé Ýíáò ðïëýãëùó-
óïò êáé ðïëõìáèÞò áíèñùðéóôÞò, ôïõ ïðïßïõ ôï Ýñãï äåí õðÞñîå ðï-
ôÝ áíôéèåùñçôéêü. Óôá ôñßá åêôåíÞ äïêßìéá áõôïý ôïõ âéâëßïõ êáôá-
ðéÜíåôáé ìå ôï ðñüâëçìá ôïõ íá óõó÷åôßóåé êáíåßò ôéò èÝóåéò ôçò èåù-
ñßáò ìå ôçí ðñáãìáôéêÞ åìðåéñßá ôçò áíôáðüêñéóÞò ôïõ óôç ëïãïôå-
÷íßá êáé ôéò Üëëåò ôÝ÷íåò.
Watson, George, The Certainty of Literature: Essays in Polemic (Harvester, 1989).
Ç áíôßèåóç ôïõ Ãïõþôóïí óôç óýã÷ñïíç èåùñßá åßíáé áðüëõôç êáé á-
íåðéöýëáêôç, üðùò õðïäçëþíåé êáé ï ôßôëïò ôïõ âéâëßïõ.
Âéâëßá ãéá ôçí Üíïäï ôçò ÁããëéêÞò Öéëïëïãßáò

ùò áêáäçìáúêïý êëÜäïõ
Baldick, Chris, The Social Mission of English Studies 1848-1932 (Oxford Uni-
versity Press, 1983). Ìéá óáöÞò éóôïñßá ôçò ëïãïôå÷íéêÞò êñéôéêÞò óôçí
Áããëßá, áðü ôïí ÌÜèéïõ ¢ñíïëíô êáé ìåôÜ. ËåðôïìåñÞò êáé ìå ìéá
óáöÞ ÅéóáãùãÞ.
Doyle, Brian, “The hidden history of English Studies” in Re-Reading English, ed.
Peter Widdowson (Methuen, 1982), 17-31. ÑùôÜ “ãéáôß êáé ðþò Ýãéíáí ïé
ÁããëéêÝò ÓðïõäÝò Ýíá âáóéêü áíôéêåßìåíï óôçí áíþôáôç åêðáßäåõ-
óç;” Ìéá ðåñéãñáöÞ ðïõ Ý÷åé áóêÞóåé ìåãÜëç åðßäñáóç, áí êáé ç Ýì-
öáóç äßíåôáé óå ëßãï äéáöïñåôéêÜ óçìåßá áðü áõôÜ ðïõ åðÝëåîá åãþ
óôç äéêÞ ìïõ ðåñéãñáöÞ.
Eagleton, Terry, “The Rise of English”, Literary Theory: An Introduction
(Blackwell, 1983ÿ 2nd edn University of Minnesota Press, 1996) = “Ç áíÜ-
ðôõîç ôùí áããëéêþí óðïõäþí”, ÅéóáãùãÞ óôç èåùñßá ôçò ëïãïôå÷íßáò
(ìôöñ. Ìé÷Üëçò ÌáõñùíÜò, åéóáãùãÞ-èåþñçóç ìåôÜöñáóçò ÄçìÞ-
ôñçò Ôæéüâáò), ÁèÞíá: ÏäõóóÝáò 1989, 43-93. Ìéá ðïëåìéêÞ êáé ðïëý
åõêïëïäéÜâáóôç ðåñéãñáöÞ ãéá ôçí áíÜðôõîç ôùí áããëéêþí óðïõ-
äþí, ÷ïíäñéêÜ óôçí ßäéá ãñáììÞ ìå åêåßíç ôïõ Íôüõë.
Graff, Gerald, Professing Literature: An Institutional History (University of Chi-
cago Press, 1987). Ìéá áíáëõôéêÞ ðåñéãñáöÞ ôçò áíÜðôõîçò ôùí áããëé-
êþí óðïõäþí óôéò ÇÐÁ.
Kearney, Anthony, The Louse on the Locks of Literature: John Churton Collins
(Scottish Academic Press, 1986). Ï Êüëëéíò Þôáí Ýíáò ðñùôïðüñïò ôùí
áããëéêþí óðïõäþí óôïí 19ï áéþíá. Áõôü ôï áðïëáõóôéêü âéâëßï ðå-
ñéëáìâÜíåé ìéá ðåñéãñáöÞ (áðü ôçí ïðïßá áíôëþ óôï ó÷åôéêü êïììÜ-
ôé ôïõ êåöáëáßïõ ìïõ) ôùí äéáìá÷þí ðïõ Ýëáâáí ÷þñá óôïí Ôýðï êáé
ôï Êïéíïâïýëéï ó÷åôéêÜ ìå ôçí ðñüôáóç ãéá ôéò “áããëéêÝò óðïõäÝò”
ùò íÝï áêáäçìáúêü áíôéêåßìåíï.
Mullhern, Francis, The Moment of Scrutiny (New Left Books, 1979). Ôï Scrutiny
Þôáí ôï ðåñéïäéêü ðïõ ßäñõóå ï Ö. Ñ. ËÞâéò ôï 1932, åðïìÝíùò áõôü
ôï âéâëßï, ðïõ áðïëáìâÜíåé ìåãÜëïõ óåâáóìïý, óõíå÷ßæåé ôçí éóôïñßá
ôùí “Áããëéêþí” áðü åêåß üðïõ ôçí áöÞíåé ï Ìðþëíôéê (Baldick, âë.
ðéï ðÜíù).
Palmer, D. J., The Rise of English Studies (Oxford University Press, 1965). Ìéá é-
óôïñßá ðïõ äéáâÜæåôáé åõ÷Üñéóôá.
Potter, Stephen, The Muse in Chains: A Study in Education (Cape, 1937, rpt. Fol-
croft, 1973). Ìéá áðü ôéò ðñþôåò ðåñéãñáöÝò ôùí ðñþôùí ÷ñüíùí ôùí
áããëéêþí óðïõäþí. Ôá äåßãìáôá èåìÜôùí áðü ôéò åîåôÜóåéò êáôÜ ôïí
19ï áéþíá (ðïõ äßíïíôáé óôï ðáñÜñôçìá), åßíáé ðïëý áðïêáëõðôéêÜ.

Tillyard, E. M. W., The Muse Unchained: An Intimate Account of the Revolution in
English Studies at Cambridge (London, Bowes & Bowes, 1958). Óõíå÷ßæåé
ôçí éóôïñßá ôùí áããëéêþí óðïõäþí áðü åêåß üðïõ ôçí áöÞíåé ï Ðüô-
ôåñ (Potter, ðéï ðÜíù), ðåñéãñÜöïíôáò ôï ÊÝéìðñéôæ óôéò äåêáåôßåò
ôïõ ’20 êáé ôïõ ’30 êáé ôá ðñþôá ÷ñüíéá ôçò óôáäéïäñïìßáò ôùí Ñß-
ôóáñíôò, ¸ìðóïí êáé ËÞâéò. Ï ÐÜëìåñ, ï Ðüôôåñ êáé ï Ôßëëõáñíô ìá-
æß äßíïõí áõôü ðïõ èá ìðïñïýóáìå íá ïíïìÜóïõìå ðåñéãñáöÞ ôïõ ß-
äéïõ ôïõ öéëåëåýèåñïõ áíèñùðéóìïý ãéá ôçí ðïñåßá áíÜðôõîÞò ôïõ,
êáé ðïõ äéáöÝñåé áñêåôÜ áðü åêåßíç ôùí Ìðþëíôéê, Íôüõë, ¹ãêëåôïí
êáé ÌÜë÷åñí.
ÊÅÖÁËÁÉÏ 2
Äïìéóìüò
ÄïìéóôéêÝò êüôåò êáé öéëåëåýèåñá áíèñùðéóôéêÜ áõãÜ
Ï äïìéóìüò åßíáé Ýíá ðíåõìáôéêü êßíçìá ðïõ îåêßíçóå óôçí Ãáëëßá ôç äå-
êáåôßá ôïõ 1950 êáé åìöáíßóôçêå ãéá ðñþôç öïñÜ ìå ôï Ýñãï ôïõ áíèñù-
ðïëüãïõ Êëùíô Ëåâß-Óôñùò (Claude Lévi-Strauss, 1908-2009) êáé ôïõ
ëïãïôå÷íéêïý êñéôéêïý ÑïëÜí Ìðáñô (Roland Barthes, 1915-1980). Åßíáé
äýóêïëï íá óõíïøßóåé êáíåßò ôïí äïìéóìü óå ìßá ìüíï ðñüôáóç, áëëÜ, áí
Ýðñåðå ïðùóäÞðïôå íá ôï êÜíù, èá Ýëåãá üôé âáóßæåôáé óôçí éäÝá ðùò
äåí ìðïñïýìå íá áíôéëçöèïýìå ôá ðñÜãìáôá áðïìïíùìÝíá – ðñÝðåé íá
ôá äïýìå óôá óõìöñáæüìåíá ôùí åõñýôåñùí äïìþí óôéò ïðïßåò óõììå-
ôÝ÷ïõí (åî ïõ êáé ï üñïò “äïìéóìüò”). Ï äïìéóìüò åéóÞ÷èçêå óôçí Âñå-
ôáíßá êõñßùò óôç äåêáåôßá ôïõ 1970 êáé áðÝêôçóå åõñýôáôç åðßäñáóç,
áêüìá êáé êáêÞ öÞìç, êáôÜ ôç äéÜñêåéá ôçò äåêáåôßáò ôïõ 1980.
Ïé äïìÝò óôéò ïðïßåò áíáöÝñïìáé åßíáé áõôÝò ðïõ ìáò åðéâÜëëïíôáé
áðü ôïõò ôñüðïõò ðïõ áíôéëáìâáíüìáóôå ôïí êüóìï êáé ïñãáíþíïõìå
ôçí åìðåéñßá ìáò, êáé ü÷é áðü áíôéêåéìåíéêÝò ïíôüôçôåò ðïõ õðÜñ÷ïõí
Þäç óôïí åîùôåñéêü êüóìï. Áðü áõôü ðñïêýðôåé üôé ôï íüçìá Þ ç óçìá-
óßá äåí åßíáé Ýíá åßäïò ðõñÞíá Þ ïõóßáò ìÝóá óôá ðñÜãìáôá: áíôßèåôá,
ôï íüçìá åßíáé ðÜíôïôå Ýîù áð’ áõôÜ. Ôï íüçìá åßíáé ðÜíôïôå ìéá áðü-
äïóç ôùí ðñáãìÜôùí, ìå ôçí êõñéïëåêôéêÞ Ýííïéá, áöïý ôá íïÞìáôá
áðïäßäïíôáé óôá ðñÜãìáôá áðü ôïí áíèñþðéíï íïõ, äåí ðåñéÝ÷ïíôáé å-
íôüò ôïõò. ÁëëÜ áò ðñïóðáèÞóïõìå íá ãßíïõìå ðéï óõãêåêñéìÝíïé, ó÷å-
ôéêÜ ìå ôï ôé ìðïñåß íá óçìáßíåé ôï íá óêÝöôåôáé êáíåßò ðñùôáñ÷éêÜ ìå
üñïõò äïìþí üôáí ìåëåôÜ ôç ëïãïôå÷íßá. Öáíôáóôåßôå üôé åñ÷üìáóôå á-
íôéìÝôùðïé ìå Ýíá ðïßçìá, áò ðïýìå ôï “Êáëü ðñùß” ôïõ Ôæùí Íôïí.1 Ç
1. John Donne, “Good-Morrow” (1633), <http://www.luminarium.org/sevenlit/donne/goodmor-

row.htm>.
Üìåóç áíôßäñáóÞ ìáò ùò äïìéóôþí èá Þôáí ðéèáíþò íá åðéìåßíïõìå üôé

ìðïñåß íá êáôáíïçèåß ìüíï åöüóïí ðñþôá Ý÷ïõìå ìéá êáèáñÞ áíôßëçøç
ôïõ ëïãïôå÷íéêïý åßäïõò ôï ïðïßï ðáñùäåß êáé õðïíïìåýåé. ÊÜèå ìåìï-
íùìÝíï ðïßçìá åßíáé äåßãìá åíüò éäéáßôåñïõ ëïãïôå÷íéêïý åßäïõò êáé ôï
åßäïò óõíäÝåôáé ìå ôï äåßãìá ìå ôïí ßäéï ôñüðï ðïõ ìéá áããëéêÞ öñÜóç
óõíäÝåôáé ìå ôçí áããëéêÞ ãëþóóá ùò äïìÞ, ìå üëïõò ôçò ôïõò êáíüíåò, ôéò
óõìâÜóåéò ôçò, êáé ïýôù êáèåîÞò. Óôçí ðåñßðôùóç ôïõ ðïéÞìáôïò ôïõ
Íôïí, ôï óõíáöÝò åßäïò åßíáé ôï alba Þ ôï “ôñáãïýäé ôçò áõãÞò”, ìéá ðïéç-
ôéêÞ ìïñöÞ ðïõ ÷ñïíïëïãåßôáé áðü ôïí 12ï áéþíá êáé óôçí ïðïßá ïé åñá-
óôÝò èñçíïýí ôïí åñ÷ïìü ôçò áõãÞò ãéáôß óçìáôïäïôåß ôïí ÷ùñéóìü ôïõò.
ÁëëÜ ôï “ôñáãïýäé ôçò áõãÞò”, ìå ôç óåéñÜ ôïõ, äåí ìðïñåß åýêïëá íá
êáôáíïçèåß ÷ùñßò êÜðïéá áßóèçóç ôçò Ýííïéáò ôïõ áõëéêïý Ýñùôá êáé, å-
ðéðëÝïí, ôï “ôñáãïýäé ôçò áõãÞò”, üíôáò ðïßçìá, ðñïûðïèÝôåé ìéá ãíþ-
óç ôïõ ôé åíÝ÷åôáé óôç óõìâáôéêÞ ìïñöÞ åêöïñÜò ðïõ åßíáé ãíùóôÞ ùò
ðïßçóç. ÁõôÝò åßíáé áðëþò ìåñéêÝò áðü ôéò ðïëéôéóìéêÝò äïìÝò óôéò
ïðïßåò ìåôÝ÷åé ôï ðïßçìá ôïõ Íôïí. Èá äåßôå üôé ìéá ôÝôïéá äïìéóôéêÞ
“ðñïóÝããéóç” ôïõ ðïéÞìáôïò óáò áðïìáêñýíåé ðñÜãìáôé üëï êáé ìá-
êñýôåñá áð’ ôï êåßìåíï, óå åõñýôåñá êáé ó÷åôéêÜ áöçñçìÝíá æçôÞìáôá
ëïãïôå÷íéêïý åßäïõò, éóôïñßáò êáé öéëïóïößáò – áíôß íá óáò öÝñíåé ï-
ëïÝíá êáé ðéï êïíôÜ ó’ áõôü, üðùò áðáéôåß ç áããëïáìåñéêáíéêÞ ðáñÜäï-
óç. Ôþñá, áí ÷ñçóéìïðïéÞóïõìå ôçí åëáöñþò ÷ïíäñïåéäÞ áíáëïãßá ôçò
êüôáò êáé ôùí áõãþí, ìðïñïýìå íá èåùñÞóïõìå ôéò åìðåñéÝ÷ïõóåò äï-
ìÝò (ôï “ôñáãïýäé ôçò áõãÞò”, ôïí áõëéêü Ýñùôá, ôçí ßäéá ôçí ðïßçóç ùò
ðïëéôéóìéêÞ ðñáêôéêÞ) ùò êüôåò, êáé ôï áôïìéêü äåßãìá (ôï ðïßçìá ôïõ
Íôïí ó’ áõôÞ ôçí ðåñßðôùóç) ùò ôï áõãü. Ãéá ôïõò äïìéóôÝò, ôï íá ðñïó-
äéïñßóïõí ìå áêñßâåéá ôç öýóç ôçò êüôáò åßíáé ç ðéï óçìáíôéêÞ äñáóôç-
ñéüôçôá, åíþ ãéá ôïõò öéëåëåýèåñïõò áíèñùðéóôÝò ðñïåîÜñ÷åé ç åê ôïõ
óýíåããõò áíÜëõóç ôïõ áõãïý.
Ùò åê ôïýôïõ, óôç äïìéóôéêÞ ðñïóÝããéóç ôçò ëïãïôå÷íßáò õðÜñ÷åé ìéá
óõíå÷Þò êßíçóç áðïìÜêñõíóçò áðü ôï ìåìïíùìÝíï ëïãïôå÷íéêü Ýñãï êáé
ìéá ðáñÜëëçëç ôÜóç ðñïò ôçí êáôáíüçóç ôùí åõñýôåñùí, áöçñçìÝíùí
äïìþí ðïõ ôï ðåñéÝ÷ïõí. ÁõôÝò ïé äïìÝò, üðùò õðáéíß÷èçêá óôçí áñ÷Þ
áõôÞò ôçò åíüôçôáò, åßíáé óõíÞèùò ìÜëëïí áöçñçìÝíåò, üðùò åßíáé ç Ýí-
íïéá ôïõ ëïãïôå÷íéêïý Þ ôïõ ðïéçôéêïý, Þ ç Ýííïéá ôçò ßäéáò ôçò áöÞãç-
óçò, êáé ü÷é ôüóï “áðëÜ” óõãêåêñéìÝíåò, üðùò ë.÷. ç éóôïñßá ôïõ “ôñá-
ãïõäéïý ôçò áõãÞò” Þ ôïõ áõëéêïý Ýñùôá. Åî Üëëïõ, êáé ãéá ôá äýï áõ-
ôÜ èá ìðïñïýóáìå íá ìÜèïõìå åýêïëá ðïëëÜ áðü ôç óõìâáôéêÞ ëïãï-
ôå÷íéêÞ éóôïñßá. Ç Üöéîç ôïõ äïìéóìïý óôçí Âñåôáíßá êáé ôéò Ç.Ð.Á. óôç
äåêáåôßá ôïõ 1970 ðñïêÜëåóå ìåãÜëåò áíôéðáñáèÝóåéò, áêñéâþò åðåéäÞ
ïé ëïãïôå÷íéêÝò óðïõäÝò ó’ áõôÝò ôéò ÷þñåò åß÷áí ðáñáäïóéáêÜ ìéêñü åí-
ÄÏÌÉÓÌÏÓ 65
äéáöÝñïí ãéá ôá åõñýôåñá áöçñçìÝíá æçôÞìáôá ðïõ Þèåëáí íá èÝóïõí ïé

äïìéóôÝò. Ç åðïíïìáæüìåíç “åðáíÜóôáóç ôïõ ÊÝìðñéôæ” óôéò ÁããëéêÝò
ÓðïõäÝò êáôÜ ôç äåêáåôßá ôïõ 1920 åß÷å ðñïùèÞóåé ôçí áðïëýôùò áíôß-
èåôç óôÜóç óå üëá áõôÜ: õðïóôÞñéæå ôçí åê ôïõ óýíåããõò ìåëÝôç ôïõ êåé-
ìÝíïõ, áðïìïíùìÝíïõ áðü üëåò ôéò åõñýôåñåò äïìÝò êáé ôá óõìöñáæü-
ìåíá: Þôáí áìåßëéêôá “êåéìåíïêåíôñéêÞ” êáé Ýôåéíå íá áðïêëåßåé åõñýôå-
ñá æçôÞìáôá, áöçñçìÝíá èÝìáôá êáé éäÝåò. Ì’ áõôÞ ôçí Ýííïéá, ï äïìé-
óìüò áíáðïäïãýñéóå ôéò ÁããëéêÝò ÓðïõäÝò êáé áðáîßùóå üëá áõôÜ ðïõ
ôïõò Þôáí óçìáíôéêÜ ãéá ðåñßðïõ ìéóüí áéþíá, êáèþò Üñ÷éóå íá èÝôåé å-
ñùôÞóåéò ðïõ åß÷áí êáôáðéåóôåß ãéá ðïëý êáéñü, ôïõ ôýðïõ: “Ôé åííïïý-
ìå ‘ëïãïôå÷íéêü’;” “Ðþò äïõëåýïõí ïé áöçãÞóåéò;” “Ôé åßíáé ìéá ðïéçôé-
êÞ äïìÞ;” Ìå ëßãá ëüãéá, ïé ðáñáäïóéáêïß êñéôéêïß äåí åßäáí ìå ðïëý
êáëü ìÜôé ôçí ðñüôáóç üôé èá Ýðñåðå íá óôñÝøïõí ôçí ðñïóï÷Þ ôïõò áðü
ôá áõãÜ óôéò êüôåò.
ÐáôñïãïíéêÜ óçìÜäéá – Óùóóýñ (Saussure)
Ìïëïíüôé ï êáèáõôü äïìéóìüò îåêßíçóå, üðùò åßðáìå, óôç äåêáåôßá ôïõ

1950 êáé ôïõ 1960, ïé ñßæåò ôïõ âñßóêïíôáé óôïí óôï÷áóìü ôïõ Åëâåôïý
ãëùóóïëüãïõ ÖåñíôéíÜí íôå Óùóóýñ (Ferdinand de Saussure, 1857-1913). Ï
Óùóóýñ Þôáí ìéá ðïëý óçìáíôéêÞ ìïñöÞ ãéá ôçí áíÜðôõîç ôùí óýã÷ñï-
íùí ðñïóåããßóåùí óôç ìåëÝôç ôçò ãëþóóáò. ÊáôÜ ôïí 19ï áéþíá ïé ãëùó-
óïëüãïé åß÷áí êáôÜ êýñéï ëüãï áó÷ïëçèåß ìå ôéò éóôïñéêÝò ðëåõñÝò ôçò
ãëþóóáò (üðùò ç äéåñåýíçóç ôçò éóôïñéêÞò áíÜðôõîçò ôùí ãëùóóþí êáé
ôùí ìåôáîý ôïõò óõíäÝóåùí, êáèþò êáé ç áíÜðôõîç õðïèÝóåùí ó÷åôéêÜ
ìå ôçí êáôáãùãÞ ôçò ßäéáò ôçò ãëþóóáò). Ï Óùóóýñ åðéêåíôñþèçêå áíôß-
èåôá óôá ó÷Þìáôá êáé ôéò ëåéôïõñãßåò ôçò ãëþóóáò ðïõ ÷ñçóéìïðïéåßôáé
óÞìåñá, äßíïíôáò éäéáßôåñç Ýìöáóç óôï ðþò åãêáèéäñýïíôáé êáé äéáôç-
ñïýíôáé ôá íïÞìáôá, êáèþò êáé óôç ëåéôïõñãßá ôùí ãñáììáôéêþí äïìþí.
ÁëëÜ ôé áêñéâþò åßðå ï Óùóóýñ ãéá ôéò ãëùóóéêÝò äïìÝò, ðïõ ôï âñÞ-
êáí áñãüôåñá ôüóï åíäéáöÝñïí ïé äïìéóôÝò; Áõôü ìðïñåß íá óõíïøéóôåß
óå ôñåéò êõñßùò ðñïôÜóåéò:
Ðñþôïí, õðïãñÜììéóå üôé ôá íïÞìáôá ðïõ äßíïõìå óôéò ëÝîåéò åßíáé
åíôåëþò áõèáßñåôá êáé üôé ôá íïÞìáôá áõôÜ äéáôçñïýíôáé áðëþò êáé ìü-
íï áðü óýìâáóç. Ìå Üëëá ëüãéá, ïé ëÝîåéò åßíáé “óçìåßá ÷ùñßò êÜðïéï
éäéáßôåñï êßíçôñï”, ìå ôçí Ýííïéá üôé äåí õðÜñ÷åé êáìßá åããåíÞò óýíäåóç
ìåôáîý ìéáò ëÝîçò êáé ôïõ ôé óçìáßíåé. Ç ëÝîç “êáëýâá”, ë.÷., äåí åßíáé
êáôÜ êáìßá Ýííïéá “êáôÜëëçëç” ãéá ôï ðåñéå÷üìåíü ôçò êáé üëá ôá
ãëùóóéêÜ óçìåßá åßíáé áõèáßñåôá êáôÜ ôïí ßäéï ôñüðï (ìéêñÞ åîáßñåóç
áðïôåëåß ï ìéêñüò áñéèìüò ç÷ïðïßçôùí ëÝîåùí üðùò ë.÷. “êïýêïò” êáé

“ãÜâãéóìá”, áëëÜ áêüìç êé áõôÝò ðïéêßëïõí óôéò äéáöïñåôéêÝò ãëþóóåò).
Ôï íá åðéìåßíåé êáíåßò üôé ôá ãëùóóéêÜ óçìåßá åßíáé áõèáßñåôá, åßíáé áñ-
êåôÜ ðñïöáíÝò êáé äåí åßíáé êáé ôßðïôá ðïëý êáéíïýñãéï (ôï åß÷å ðåé ï
ÐëÜôùíáò Þäç áðü ôá áñ÷áßá ÷ñüíéá), áëëÜ åêåßíï ðïõ åßíáé êáéíïýñãéï
åßíáé ç Ýìöáóç ó’ áõôü (ðñÜãìá ðïõ åßíáé ðÜíôïôå ðïëý óçìáíôéêüôåñï).
Ïé äïìéóôÝò ëïéðüí åíäéáöÝñèçêáí ãéá ôéò óõíÝðåéåò ôïõ ãåãïíüôïò üôé,
áí ç ãëþóóá ùò óýóôçìá óçìåßùí âáóßæåôáé óôçí áõèáßñåôç óýìâáóç,
ôüôå óõíåðÜãåôáé üôé ç ãëþóóá äåí åßíáé ìéá áíôáíÜêëáóç ôïõ êüóìïõ
êáé ôçò åìðåéñßáò, áëëÜ Ýíá óýóôçìá ðïõ óôÝêåé ÷þñéá áð’ áõôÜ. Áõôü
ôï óçìåßï èá ôï áíáðôýîïõìå áñãüôåñá.
Äåýôåñïí, ï Óùóóýñ õðïãñÜììéóå ôï ãåãïíüò üôé ôá íïÞìáôá ôùí ëÝ-
îåùí åßíáé (áõôü ðïõ èá ìðïñïýóáìå íá ïíïìÜóïõìå) óõó÷åôéêÜ. Äçëá-
äÞ êáìßá ëÝîç äåí ìðïñåß íá ïñéóôåß óå áðïìüíùóç áðü ôéò õðüëïéðåò
ëÝîåéò. Ï ïñéóìüò êÜèå ëÝîçò åîáñôÜôáé áðü ôç ó÷Ýóç ôçò ìå Üëëåò, “ãåé-
ôïíéêÝò” ëÝîåéò. Ãéá ðáñÜäåéãìá, ç ëÝîç “êáëýâá” åîáñôÜôáé ãéá ôï á-
êñéâÝò ôçò íüçìá áðü ôç èÝóç ôçò óå ìéá “ðáñáäåéãìáôéêÞ áëõóßäá”, äç-
ëáäÞ ìéá áëõóßäá ëÝîåùí ðïõ óõíäÝïíôáé üóïí áöïñÜ ôç ëåéôïõñãßá êáé
ôï íüçìÜ ôïõò, êáé êÜèå ìßá áðü ôéò ïðïßåò èá ìðïñïýóå íá áíôéêáôá-
óôÞóåé ôéò õðüëïéðåò óå ìéá äåäïìÝíç ðñüôáóç. Ç ðáñáäåéãìáôéêÞ áëõ-
óßäá óå áõôÞ ôçí ðåñßðôùóç ìðïñåß íá ðåñéëáìâÜíåé ôá áêüëïõèá: õðü-
óôåãï, öõëÜêéï, êáëýâá, óðßôé, Ýðáõëç, ðáëÜôé.
Ôï íüçìá ïðïéáóäÞðïôå áð’ áõôÝò ôéò ëÝîåéò èá áëëïéþíïíôáí, áí ï-
ðïéáäÞðïôå áðü ôéò õðüëïéðåò áöáéñïýíôáí áðü ôçí áëõóßäá. ¸ôóé, “õ-
ðüóôåãï” êáé “öõëÜêéï” åßíáé êáé ôá äýï ìéêñÝò êáé âáóéêÝò êáôáóêåõÝò,
áëëÜ äåí åßíáé áêñéâþò ôï ßäéï ðñÜãìá: ôï Ýíá åßíáé ãéá ðñïóùñéíüôåñï
êáôáöýãéï (ôï õðüóôåãï ìéáò óôÜóçò ëåùöïñåßïõ ë.÷.) åíþ ôï Üëëï ãéá
ìïíéìüôåñï (ð.÷. ôï öõëÜêéï åíüò íõ÷ôïöýëáêá). ×ùñßò ôï Ýíá áðü ôá
äýï, ôï Üëëï èá Ýðñåðå íá ðåñéëáìâÜíåé êáé ôéò äýï áõôÝò Ýííïéåò, ïðü-
ôå èá Þôáí ïõóéáóôéêÜ ìéá äéáöïñåôéêÞ ëÝîç. Ðáñïìïßùò, ùò Ýðáõëç
ìðïñåß íá ïñéóôåß ìéá êáôïéêßá ðïõ åßíáé ìåãáëýôåñç êáé ìåãáëïðñåðÝ-
óôåñç áðü Ýíá áðëü óðßôé, áëëÜ ü÷é ôüóï ìåãÜëç êáé ìåãáëüðñåðç üóï
Ýíá ðáëÜôé. ¸ôóé, ïñßæïõìå ôçí “Ýðáõëç” åîçãþíôáò ðþò ôï íüçìÜ ôçò
óõíäÝåôáé ì’ áõôü ôùí äýï ëÝîåùí ðïõ âñßóêïíôáé åêáôÝñùèÝí ôçò. ÅÜí
ðÜëé óêåöôïýìå ôá æåõãÜñéá áíôéèÝôùí, ôüôå áõôÞ ç áìïéâáßá ðñïóäéï-
ñéóôéêÞ üøç ôùí ëÝîåùí ãßíåôáé áêüìç åìöáíÝóôåñç: ïé üñïé “áñóåíéêü”
êáé “èçëõêü”, ãéá ðáñÜäåéãìá, Ý÷ïõí íüçìá êõñßùò óå ó÷Ýóç ôï Ýíá ìå
ôï Üëëï: ôï êÜèå Ýíá ðñïóäéïñßæåé ôçí áðïõóßá ôùí ÷áñáêôçñéóôéêþí ðïõ
ðåñéëáìâÜíïíôáé óôï Üëëï, Ýôóé þóôå ôï “áñóåíéêü” íá ìðïñåß íá éäù-
èåß ùò êõñßùò “ìç èçëõêü”, êáé ôï áíôßèåôï. Ðáñïìïßùò, äåí èá ìðïñïý-
ÄÏÌÉÓÌÏÓ 67
óáìå íá Ý÷ïõìå ôçí Ýííïéá ôçò “ìÝñáò” ÷ùñßò ôç óõíäåüìåíç ìáæß ôçò Ýí-
íïéá ôçò “íý÷ôáò”, êáìßá Ýííïéá ôïõ “êáëïý”, ÷ùñßò Ýíá “êáêü” Ýíáíôé
ôïõ ïðïßïõ íá ôï ðñïóäéïñßæïõìå. ÁõôÞ ç “óõó÷åôéêÞ” ðëåõñÜ ôçò ãëþó-
óáò ãÝííçóå ôçí ðåñßöçìç ðáñáôÞñçóç ôïõ Óùóóýñ: “Óå ìéá ãëþóóá õ-
ðÜñ÷ïõí ìüíï äéáöïñÝò, ÷ùñßò óôáèåñïýò üñïõò”. ¼ëåò ïé ëÝîåéò ëïéðüí
õðÜñ÷ïõí óå “äéáöïñïðïéçôéêÜ äßêôõá”, üðùò åßíáé áõôÝò ïé äõÜäåò Þ ôá
æåýãç áíôéèÝôùí áëëÜ êáé ç ðáñáäåéãìáôéêÞ áëõóßäá ôùí ëÝîåùí ãéá ôçí
“êáôïéêßá” ðïõ äþóáìå ðñïçãïõìÝíùò.
Ï Óùóóýñ Ýäùóå Ýíá äéÜóçìï ðáñÜäåéãìá ãéá íá åîçãÞóåé ôé åííïïý-
óå üôáí åßðå üôé äåí õðÜñ÷ïõí åããåíÞ óôáèåñÜ íïÞìáôá óôç ãëþóóá – ôï
ðáñÜäåéãìá ôïõ åîðñÝò ôùí 8.25 áðü ôçí Ãåíåýç ãéá ôï Ðáñßóé (äåò ôï
ÌáèÞìáôá ãåíéêÞò ãëùóóïëïãßáò êáé ôç óõæÞôçóç ôïõ ÊÜëëåñ ãé’ áõôü
óôç ÄïìéóôéêÞ ðïéçôéêÞ).2 Ôé åßíáé åêåßíï ðïõ äßíåé óôï óõãêåêñéìÝíï ôñÝ-
íï ôçí ôáõôüôçôÜ ôïõ; Äåí åßíáé ôßðïôå ôï õëéêü, áöïý êÜèå ìÝñá èá Ý÷åé
äéáöïñåôéêÞ ìç÷áíÞ êáé âáãüíéá, äéáöïñåôéêïýò ïäçãïýò êáé åðéâÜôåò,
êáé ïýôù êáèåîÞò. Áí áñãÞóåé, äåí èá öýãåé êáí óôéò 8.25. ÐñÝðåé íá åß-
íáé Ýóôù ôñÝíï; Ñþôçóá ìéá öïñÜ óôïí óôáèìü ôïõ ÓáïõèÜìðôïí ãéá ôï
ôñÝíï ðñïò ôï ÌðñÜéôïí êáé ï åéóðñÜêôïñáò ìïõ Ýäåéîå Ýíá ëåùöïñåßï
ðïõ âñéóêüôáí Ýîù áðü ôïí óôáèìü êáé ìïõ åßðå: “áõôü åßíáé”. ¹ôáí
ÊõñéáêÞ êáé åîáéôßáò ôå÷íéêþí Ýñãùí óôç ãñáììÞ ÷ñçóéìïðïéïýóáí Ýíá
ëåùöïñåßï ãéá íá ìåôáöÝñåé ôïõò åðéâÜôåò ðÝñá áðü ôá óçìåßá óôá
ïðïßá ãßíïíôáí Ýñãá. ÌåñéêÝò öïñÝò ëïéðüí, Ýíá “ôñÝíï” äåí ÷ñåéÜæåôáé
íá åßíáé êáí ôñÝíï. Ôï óõìðÝñáóìá ôïõ Óùóóýñ åßíáé üôé ôï ìïíáäéêü
ðñÜãìá ðïõ äßíåé ó’ áõôü ôï ôñÝíï ôçí ôáõôüôçôÜ ôïõ åßíáé ç èÝóç ôïõ óå
Ýíá óýóôçìá äéáöïñþí: åßíáé áõôü ðïõ âñßóêåôáé áíÜìåóá óôá ôñÝíá
ôùí 7.25 êáé ôùí 9.25, äçëáäÞ ç ôáõôüôçôÜ ôïõ åßíáé ðëÞñùò óõó÷åôéêÞ.
Ôñßôïí, ãéá ôïí Óùóóýñ, ç ãëþóóá óõíéóôÜ ôïí êüóìï ìáò, äåí ôïí
êáôáãñÜöåé áðëþò, ïýôå ÷ñçóéìåýåé ãéá íá ôïõ âÜæåé äéÜöïñåò ôáìðåëß-
ôóåò. Ôï íüçìá áðïäßäåôáé ðÜíôïôå óôï áíôéêåßìåíï Þ ôçí éäÝá áðü ôï
áíèñþðéíï ìõáëü ÿ êáôáóêåõÜæåôáé áðü, êáé åêöñÜæåôáé ìÝóù ôçò ãëþó-
óáò: äåí ðåñéÝ÷åôáé áðü ðÜíôá ìÝóá óôï ðñÜãìá. Êëáóéêü ðáñÜäåéãìá
åßíáé ç åðéëïãÞ áíÜìåóá óå åíáëëáêôéêÝò äéáôõðþóåéò, üðùò “ôñïìï-
êñÜôçò” êáé “ìá÷çôÞò ôçò åëåõèåñßáò”. Äåí õðÜñ÷åé ïõäÝôåñïò Þ áíôéêåé-
2. Ferdinand de Saussure, ÌáèÞìáôá ãåíéêÞò ãëùóóïëïãßáò (ìåôÜöñáóç, ó÷üëéá, ðñï-

ëïãéêü óçìåßùìá Ö. Ä. Áðïóôïëüðïõëïõ), ÐáðáæÞóçò, ÁèÞíá 1979, Jonathan Culler,
Structuralist Poetics, London: New York: Routledge, 2002. Óôá åëëçíéêÜ âë. êáé ôçí áíáöï-
ñÜ ôïõ ÊÜëëåñ óôï ßäéï ðáñÜäåéãìá óôï âéâëßï ôïõ Ëïãïôå÷íéêÞ èåùñßá: Ìéá óõíï-
ðôéêÞ åéóáãùãÞ (ìôöñ. Ê. ÄéáìáíôÜêïõ), ÐáíåðéóôçìéáêÝò Åêäüóåéò ÊñÞôçò, ÇñÜ-
êëåéï 1998, óó. 77-78.
ìåíéêüò ôñüðïò íá ðñïóäéïñßóåé êáíåßò Ýíá ôÝôïéï ðñüóùðï, áðëþò ìéá

åðéëïãÞ ìåôáîý äýï üñùí ðïõ “êáôáóêåõÜæïõí” áõôü ôï ðñüóùðï ìå
Ýíáí ïñéóìÝíï ôñüðï. ¸íá Üëëï ðáñÜäåéãìá ôçò ßäéáò Ýííïéáò ìðïñåß íá
äåé êáíåßò óôïõò äýï äéáöïñåôéêïýò ôñüðïõò ðïõ õðÜñ÷ïõí ãéá íá áíá-
öåñèïýìå óôïí öüñï ðïõ åðéâëÞèçêå óôçí Âñåôáíßá áðü ôçí êõâÝñíçóç
ÈÜôóåñ: áíôßðáëïé áõôïý ôïõ öüñïõ ôïí ïíüìáóáí “êåöáëéêü öüñï”,
áíáêáëþíôáò åéêüíåò áðü ôïí Ìåóáßùíá êáé ôçí ÅîÝãåñóç ôùí Áãñïôþí.
Ç ßäéá ç êõâÝñíçóç ôïí ïíüìáóå “êïéíïôéêü ôÝëïò”, áðïöåýãïíôáò ôçí
áñíçôéêÞ ëÝîç “öüñïò” êáé ÷ñçóéìïðïéþíôáò ôïí èåôéêü üñï “êïéíüôç-
ôá”. Ï üñïò ðïõ ÷ñçóéìïðïéïýóå êáíåßò ãé’ áõôüí ôïí öüñï õðïäÞëùíå
áìÝóùò ìéá ðïëéôéêÞ èÝóç êáé, ãéá Üëëç ìéá öïñÜ, äåí õðÞñ÷å êáìéÜ ïõ-
äÝôåñç Þ “áíôéêåéìåíéêÞ” åíáëëáêôéêÞ. ¸÷åé åéðùèåß üôé õðÜñ÷ïõí ôñåéò
åêäï÷Ýò ãéá êÜèå éóôïñßá – ç äéêÞ óïõ, ç äéêÞ ìïõ êáé ç áëÞèåéá– áëëÜ ç
ðåñßðôùóç åäþ åßíáé ðéï óýíèåôç, êáèþò üëïé ïé äéáèÝóéìïé üñïé åßíáé
êáèáñþò ãëùóóéêïß – äåí õðÜñ÷åé áëÞèåéá ãé’ áõôÜ ôá æçôÞìáôá, ðïõ íá
âñßóêåôáé ìå áóöÜëåéá åêôüò ãëþóóáò.
¼ðïõ êáé íá êïéôÜîïõìå, âëÝðïõìå ôç ãëþóóá íá êáôáóêåõÜæåé ôïí
êüóìï ì’ áõôüí ôïí ôñüðï, ü÷é áðëþò íá ôïí áíôáíáêëÜ. Ãéá ðáñÜäåéã-
ìá, ïé ëÝîåéò ãéá ôá ÷ñþìáôá öôéÜ÷íïõí ìéá ðñáãìáôéêüôçôá, äåí ïíï-
ìÜæïõí áðëþò ðñÜãìáôá ðïõ åßíáé “åêåß”: ôï öÜóìá äåí åßíáé åîáñ÷Þò
÷ùñéóìÝíï óå åðôÜ ðñùôáñ÷éêÜ ÷ñþìáôáÿ üëá ôá ÷ñþìáôá óõã÷ùíåýï-
íôáé ôï Ýíá ìå ôï Üëëï. ÅðïìÝíùò, èá ìðïñïýóáìå íá åß÷áìå äåêáôÝó-
óåñá ïíüìáôá áíôß ãéá åöôÜ. ¸íá Üëëï ðáñÜäåéãìá åßíáé ôá ïíüìáôá
ðïõ äßíïõìå óôéò åðï÷Ýò ôïõ ÷ñüíïõ. ¸÷ïõìå ôÝóóåñéò äéáöïñåôéêÝò ïíï-
ìáóßåò (“Üíïéîç”, “êáëïêáßñé”, ê.ô.ë.), áëëÜ óôçí ðñáãìáôéêüôçôá ï
÷ñüíïò ðñï÷ùñÜ óõíå÷þò, ÷ùñßò ñÞîåéò Þ áðïöáóéóôéêÝò áëëáãÝò. Äåí åß-
íáé ðñáãìáôéêÜ ÷ùñéóìÝíïò óôá ôÝóóåñá. Ãéáôß íá ìçí Ý÷ïõìå Ýîé åðï-
÷Ýò, Þ ï÷ôþ; Áöïý ç áëëáãÞ åßíáé óõíå÷Þò êáè’ üëç ôç äéÜñêåéá ôïõ ÷ñü-
íïõ, ïé ÷ùñéóìïß èá ìðïñïýóáí íá ãßíïõí óå ïðïéïäÞðïôå óçìåßï. Ïé åðï-
÷Ýò åðïìÝíùò åßíáé Ýíá ôñüðïò íá âëÝðïõìå ôï Ýôïò, ü÷é Ýíá áíôéêåéìå-
íéêü ãåãïíüò ôçò öýóçò. ÅðïìÝíùò, ç óêÝøç ôïõ Óùóóýñ õðïãñÜììéóå
ôïí ôñüðï ìå ôïí ïðïßï ç ãëþóóá åßíáé áõèáßñåôç, óõó÷åôéêÞ êáé óõóôá-
ôéêÞ, êáé áõôüò ï ôñüðïò óêÝøçò ó÷åôéêÜ ìå ôç ãëþóóá åðçñÝáóå ðïëý
ôïõò äïìéóôÝò, ãéáôß ôïõò Ýäùóå Ýíá ìïíôÝëï óõóôÞìáôïò ðïõ åßíáé áõ-
ôïôåëÝò êáé óôï ïðïßï ïé áôïìéêïß üñïé óõíäÝïíôáé ìå Üëëïõò üñïõò, äç-
ìéïõñãþíôáò Ýôóé åõñýôåñåò äïìÝò.
Ìéá Üëëç äéÜêñéóç ðïõ Ýêáíå ï Óùóóýñ Ýäùóå óôïõò äïìéóôÝò Ýíáí
ôñüðï ãéá íá óêÝöôïíôáé ôéò ìåãáëýôåñåò äïìÝò ðïõ Þôáí óõíáöåßò ìå ôç
ëïãïôå÷íßá. ×ñçóéìïðïßçóå ôïõò üñïõò ãëþóóá (langue) êáé ïìéëßá (paro-
le) ãéá íá óçìÜíåé, áíôéóôïß÷ùò, ôç ãëþóóá ùò óýóôçìá Þ äïìÞ áöåíüò,
ÄÏÌÉÓÌÏÓ 69
êáé ïðïéáäÞðïôå äåäïìÝíç åêöïñÜ ó’ áõôÞ ôç ãëþóóá áöåôÝñïõ. Ìéá

óõãêåêñéìÝíç ðáñáôÞñçóç óôá ãáëëéêÜ (Ýíá äåßãìá ïìéëßáò) Ý÷åé íüçìá
ãéá óÝíá áí êáôÝ÷åéò Þäç ïëüêëçñï ôï óþìá ôùí êáíüíùí êáé ôùí óõì-
âÜóåùí ðïõ êõâåñíïýí ôç ëåêôéêÞ óõìðåñéöïñÜ ðïõ ïíïìÜæïõìå “ãáë-
ëéêÜ” (äçëáäÞ ôç ãëþóóá). Ç äåäïìÝíç ðáñáôÞñçóç ëïéðüí åßíáé Ýíá
äéáêñéôü ìÝñïò, ðïõ áðïêôÜ íüçìá ìüíï óå ó÷Ýóç ìå ìéá åõñýôåñç ðå-
ñéÝ÷ïõóá äïìÞ, êáôÜ ôïí êëáóóéêü äïìéóôéêü ôñüðï. Ôþñá, ïé äïìéóôÝò
÷ñçóéìïðïéïýí ôç äéÜêñéóç ãëþóóá/ïìéëßá üôáí âëÝðïõí Ýíá áôïìéêü
ëïãïôå÷íéêü Ýñãï (ôï ìõèéóôüñçìá Ìßíôëìáñôò áò ðïýìå) 3 ùò Ýíá ðáñÜ-
äåéãìá ëïãïôå÷íéêÞò ãëþóóáò. Ôï ðáñÜäåéãìá áõôü áðïêôÜ íüçìá ìü-
íï ìÝóá óôá óõìöñáæüìåíá ìéáò åõñýôåñçò ðåñéÝ÷ïõóáò äïìÞò. ÅðïìÝ-
íùò, ç ãëþóóá ðïõ äßíåé íüçìá óôçí ïìéëßá Ìßíôëìáñôò åßíáé ç Ýííïéá ôïõ
ìõèéóôïñÞìáôïò ùò ëïãïôå÷íéêïý åßäïõò, ùò åíüò ôýðïõ ëïãïôå÷íéêÞò
ðñáêôéêÞò.
ÓôÜóïõ Óêåöôåßôå ìåñéêïýò áðü ôïõò éó÷õñéóìïýò ðïõ Ýãéíáí ó’

êáé óêÝøïõ áõôÞ ôçí åíüôçôá ó÷åôéêÜ ìå ôç ãëþóóá.
Ðñþôïí, ìðïñåßôå íá óêåöôåßôå Üëëá ðáñáäåßãìáôá óôá
ïðïßá ç ãëþóóá öôéÜ÷íåé ôçí ðñáãìáôéêüôçôá, áíôß íá ïíïìÜæåé áðëþò
êÜôé ôï ïðïßï åßíáé Þäç åêåß; Ôá ðáñáäåßãìáôÜ óáò ìðïñåß íá åßíáé ðá-
ñüìïéïõ ôýðïõ ìå áõôÜ ðïõ áíáöÝñèçêáí ðñïçãïõìÝíùò (“ìá÷çôÞò ôçò
åëåõèåñßáò”, “êåöáëéêüò öüñïò”, ïé åðï÷Ýò). Ìðïñåß íá èÝëåôå íá óêå-
öôåßôå üìùò åäþ êáé ôç óçìáóßá åêåßíùí ôùí “ðñÜîåùí ïìéëßáò” ðïõ åß-
íáé ãíùóôÝò ùò “åðéôåëåóôéêÝò”, äçëáäÞ ôï åßäïò ôçò åêöïñÜò ðïõ åßíáé
ç ðñáãìáôéêüôçôá ðïõ ðñïóäéïñßæåé, üðùò ôï íá äþóåé êáíåßò ìéá õðü-
ó÷åóç (“õðüó÷ïìáé íá ôïõ ðù”) Þ íá åãêáéíéÜóåé êÜôé åðßóçìá (“å-
ãêáéíéÜæù áõôÞ ôç ãÝöõñá”).
Äåýôåñïí, ìðïñåßôå íá äåßôå êáèüëïõ óöÜëìáôá óôçí åðé÷åéñçìáôï-
ëïãßá ôïõ Óùóóýñ ãéá ôç ãëþóóá êáé ôçí ðñáãìáôéêüôçôá; Ãéá ðáñÜ-
äåéãìá, Ý÷åé íüçìá íá èÝóåé êáíåßò ìéá êáôçãïñßá êáèáñÞò äéáöïñÜò;
Âñßóêåôå íá õðÜñ÷åé éó÷ýò óôçí áíôßèåôç Üðïøç ðïõ ðñïþèçóå ï Êñß-
óôïöåñ Ñéêò (Cristopher Ricks), üôé äåí ìðïñåßò íá Ý÷åéò áðëþò äéáöïñÜ,
ðñÝðåé íá Ý÷åéò äéáöïñÜ áíÜìåóá óå ðñÜãìáôá;4 Áí äå÷ôåßôå ôï åðé÷åß-
ñçìá ôïõ Ñéêò, êáé óõìöùíåßôå üôé ìðïñåß íá õðÜñ÷åé äéáöïñÜ ìüíï á-
íÜìåóá óå ðñÜãìáôá, ôé óõíÝðåéåò èá åß÷å áõôü ãéá ôï Óùóóõñéáíü åðé-
÷åßñçìá, üôé ïé ãëþóóåò Ý÷ïõí ìüíï äéáöïñÝò ÷ùñßò óôáèåñïýò üñïõò;
3. George Eliot, Ìßíôëìáñôò: Ìéá ìåëÝôç åðáñ÷éáêÞò æùÞò (ìôöñ. ÊëåïðÜôñá Ëåïíôá-
ñßôïõ), ÁèÞíá: ÊáôÜñôé 2007.
4. Âë. Christopher Ricks, “In Theory”, London Review of Books, 4/1981, 3-6.
Ôñßôïí, óáò Ýðåéóå áõôü ìå ôï ôñÝíï; Åßíáé ç èÝóç ôïõ óôïí ðßíáêá
äñïìïëïãßùí ðñáãìáôéêÜ ôï ìüíï ðñÜãìá ðïõ ôïõ äßíåé ôçí ôáõôüôçôÜ
ôïõ; Ï Óùóóýñ, óôá ÌáèÞìáôá ãåíéêÞò ãëùóóïëïãßáò, óõìðëçñþíåé áõ-
ôü ôï ðáñÜäåéãìá ìå Ýíá äåýôåñï:
Ãéáôß ìðïñåß Ýíáò äñüìïò íá îáíá÷ôéóôåß åíôåëþò êáé íá åîáêïëïõèåß
íá åßíáé ï ßäéïò; ÅðåéäÞ äåí óõíéóôÜ ìéá åíôåëþò õëéêÞ ïíôüôçôáÿ âáóßæå-
ôáé óå ïñéóìÝíåò óõíèÞêåò ðïõ äéáöïñïðïéïýíôáé áðü ôá õëéêÜ ìÝóá,
ë.÷. ôç èÝóç ôïõ óå ó÷Ýóç ìå Üëëïõò äñüìïõò.
¸íá áíôåðé÷åßñçìá ìðïñåß íá åßíáé üôé ôï ôñÝíï ôùí 8.25 ðñÝðåé íá
åßíáé êÜðùò óáí ôñÝíï, ðñéí íá åßíáé ôùí 8.25: êáíåßò äåí èá ðåé “ôþñá
öåýãåé ôùí 8.25 ãéá Ðáñßóé” áí âãåé Ýíá êïðÜäé ðåñéóôÝñéá êÜôù áðü ôï
õðüóôåãï ôïõ óôáèìïý: ðáñïìïßùò, åßíáé áëçèÝò íá ðåé êáíåßò üôé Ýíáò
äåäïìÝíïò äñüìïò Ý÷åé óå ìåãÜëï âáèìü ìéá óõó÷åôéêÞ ôáõôüôçôá –
ðñïóäéïñßæåéò ôïí äñüìï × ëÝãïíôáò üôé åßíáé êÜèåôïò óôïí Ø êáé ôïí Æ.
Ïìïßùò üìùò, êáíÝíáò äåí èá èåùñÞóåé üôé ç ïäüò × åßíáé Ýíá êïììÜôé
óðÜãêïò ðïõ âñßóêåôáé ôåíôùìÝíï áíÜìåóá ó’ áõôïýò ôïõò äýï äñüìïõò.
Ôï åýñïò ôïõ äïìéóìïý
Ùóôüóï, ï äïìéóìüò äåí áöïñÜ ìïíÜ÷á ôç ãëþóóá êáé ôç ëïãïôå÷íßá. ¼-

ôáí ç åñãáóßá ôïõ Óùóóýñ “õéïèåôÞèçêå” ôç äåêáåôßá ôïõ 1950 áðü ôïõò
áíèñþðïõò ðïõ ôþñá ïíïìÜæïõìå “äïìéóôÝò”, ç åíôýðùóÞ ôïõò Þôáí ü-
ôé ôï ìïíôÝëï ôïõ Óùóóýñ ãéá ôï ðþò äïõëåýåé ç ãëþóóá Þôáí “ìåôá-
öÝñóéìï” êáé èá ìðïñïýóå åðßóçò íá åîçãÞóåé ôï ðþò äïõëåýïõí üëá ôá
íïçìáôïäïôéêÜ óõóôÞìáôá. Ï áíèñùðïëüãïò Êëùíô Ëåâß-Óôñùò åöÜñ-
ìïóå ôç äïìéóôéêÞ èåùñßá óôçí åñìçíåßá ôïõ ìýèïõ. Éó÷õñßóôçêå üôé ç á-
ôïìéêÞ éóôïñßá (ç ïìéëßá) ðïõ áíÞêåé óå Ýíá ìõèéêü êýêëï äåí Ý÷åé Ýíá
÷ùñéóôü êáé åããåíÝò íüçìá, áëëÜ ìðïñåß íá ãßíåé êáôáíïçôÞ ìüíï áí
èåùñÞóåé êáíåßò ôç èÝóç ôçò óå üëï áõôü ôïí ìõèéêü êýêëï (ôç ãëþóóá)
êáèþò êáé ôéò ïìïéüôçôåò êáé äéáöïñÝò áíÜìåóá ó’ áõôÞ ôçí éóôïñßá êáé
óå Üëëåò ôçò ßäéáò óåéñÜò.
ÅðïìÝíùò, åñìçíåýïíôáò ôïí ìýèï ôïõ Ïéäßðïäá, ôïðïèÝôçóå ôçí á-
ôïìéêÞ éóôïñßá ôïý Ïéäßðïäá ìÝóá óôá óõìöñáæüìåíá ïëüêëçñïõ ôïõ
êýêëïõ éóôïñéþí ðïõ óõíäÝïíôáé ìå ôçí ðüëç ôùí Èçâþí. Óôç óõíÝ÷åéá,
Üñ÷éóå íá âëÝðåé åðáíáëáìâáíüìåíá ìïôßâá êáé áíôéèÝóåéò, ôá ïðïßá
÷ñçóéìïðïßçóå ùò âÜóç ôçò åñìçíåßáò ôïõ. Ìå âÜóç áõôÞ ôç ìÝèïäï, ç
éóôïñßá êáé ï êýêëïò óôïí ïðïßï áõôÞ áíÞêåé áíáóõóôÞíïíôáé ìå üñïõò
âáóéêþí áíôéèÝóåùí: æþï/Üíèñùðïò, óõããåíÞò/îÝíïò, óýæõãïò/ãéïò, êáé
ïýôù êáè’ åîÞò. ÓõãêåêñéìÝíåò ëåðôïìÝñåéåò ôçò éóôïñßáò èåùñïýíôáé
ÄÏÌÉÓÌÏÓ 71
óôá óõìöñáæüìåíá ìéáò åõñýôåñçò äïìÞò, êáé ç åõñýôåñç äïìÞ áíôéìå-

ôùðßæåôáé óôç óõíÝ÷åéá ùò Ýíá óõíïëéêü äßêôõï âáóéêþí “æåõãþí” ðïõ
Ý÷ïõí ðñïöáíåßò óõìâïëéêÝò, èåìáôéêÝò êáé áñ÷åôõðéêÝò áðç÷Þóåéò (ü-
ðùò ç áíôßèåóç ìåôáîý ôÝ÷íçò êáé æùÞò, áñóåíéêïý êáé èçëõêïý, ðüëçò
êáé åîï÷Þò, ëÝù êáé äåß÷íù ê.ô.ë., üðùò óôï åöáñìïóìÝíï ðáñÜäåéãìá
ðïõ äßíïõìå óôç óõíÝ÷åéá).
ÁõôÞ åßíáé ç ôõðéêÞ äïìéóôéêÞ äéáäéêáóßá êáôÜ ôçí ïðïßá ðåñíÜìå á-
ðü ôï åéäéêü óôï ãåíéêü ôïðïèåôþíôáò ôï áôïìéêü Ýñãï ìÝóá óå åõñýôå-
ñá äïìéêÜ óõìöñáæüìåíá. Ç åõñýôåñç äïìÞ ìðïñåß åðßóçò íá âñåèåß, ë.÷.
ìÝóá óôï óõíïëéêü Ýñãï åíüò óõããñáöÝáÿ Þ óôéò óõìâÜóåéò ôïý åßäïõò
üóïí áöïñÜ Ýíá ïñéóìÝíï èÝìá (ë.÷. ìðïñåß íá óõæçôÞóåé êáíåßò ôï ìõ-
èéóôüñçìá ôïõ Íôßêåíò Äýóêïëïé êáéñïß, üóïí áöïñÜ ôçí áðïìÜêñõíóÞ
ôïõ áðü ôéò ìõèéóôïñçìáôéêÝò óõìâÜóåéò ðñïò åêåßíåò ðéï ëáúêþí åéäþí,
üðùò ôï ìåëüäñáìá êáé ç ìðáëÜíôá) ÿ 5 Þ ôïí åíôïðéóìü èåìåëéáêþí æåõ-
ãþí ðïõ õðüêåéíôáé óå ìéá áöÞãçóç. Ì’ áõôÞ ôçí Ýííïéá, Ýíá óçìáóéï-
äïôéêü óýóôçìá åßíáé ìéá ðïëý åõñåßá Ýííïéá: óçìáßíåé ïðïéïäÞðïôå ïñ-
ãáíùìÝíï êáé äïìçìÝíï óýíïëï óçìåßùí ðïõ öÝñåé ðïëéôéóìéêÜ íïÞìá-
ôá. Ó’ áõôÞ ôçí êáôçãïñßá ìðïñåß íá ðåñéëáìâÜíïíôáé åîßóïõ äéáöïñå-
ôéêÜ öáéíüìåíá, üðùò: ëïãïôå÷íéêÜ Ýñãá, ôåëåôïõñãßåò (ìéá ôåëåôÞ áðï-
íïìÞò ðôõ÷ßùí ë.÷. Þ Ýíáò ÷ïñüò ôçò âñï÷Þò), ìüäåò (óôá ñïý÷á, óôï öá-
ãçôü, óôï “ëÜéö-óôÜéë” ê.ëð.), ç åìöÜíéóç ôùí áõôïêéíÞôùí Þ ôá ðåñéå-
÷üìåíá ôùí äéáöçìßóåùí. Ãéá ôïí äïìéóôÞ, ç êïõëôïýñá óôçí ïðïßá ìå-
ôÝ÷ïõìå ìðïñåß íá “äéáâáóôåß” óáí ãëþóóá, åöüóïí ÷ñçóéìïðïéçèïýí
áõôÝò ïé áñ÷Ýò, êáèþò ç êïõëôïýñá óõíáðáñôßæåôáé áðü ðïëëÜ äïìéêÜ
äßêôõá ôá ïðïßá öÝñïõí óçìáóßá êáé ìðïñåß íá äåé÷èåß üôé ëåéôïõñãïýí
ìå Ýíáí óõóôçìáôéêü ôñüðï. ÁõôÜ ôá äßêôõá ëåéôïõñãïýí ìÝóù “êùäß-
êùí”, ùò óõóôÞìáôá óçìåßùíÿ ìðïñïýí íá êÜíïõí äçëþóåéò, üðùò áêñé-
âþò êáé ç ãëþóóá, êáé ìðïñïýí íá äéáâáóôïýí Þ íá áðïêùäéêïðïéçèïýí
áðü Ýíáí äïìéóôÞ Þ óçìåéïëüãï. Ç ìüäá, ðáñáäåßãìáôïò ÷Üñç, ìðïñåß íá
“äéáâáóôåß” óáí ãëþóóá. ×ùñéóôÜ ñïý÷á Þ áîåóïõÜñ ðñïóôßèåíôáé ãéá
íá áðïôåëÝóïõí Ýíá óõíïëéêü “íôýóéìï” Þ “ëïõê”, ìå óýíèåôïõò ãñáì-
ìáôéêïýò êáíüíåò óõíäõáóìþí: äåí öïñïýìå âñáäéíü öüñåìá ìå ðáíôü-
öëåò, äåí åñ÷üìáóôå óå äéáëÝîåéò ìå óôñáôéùôéêÞ óôïëÞ, ê.ëð. Ïìïßùò,
êÜèå åðéìÝñïõò óçìåßï ëáìâÜíåé ôï íüçìÜ ôïõ áðü ôá äïìéêÜ óõìöñá-
æüìåíÜ ôïõ. Âåâáßùò, ðïëëÝò ìüäåò óôá ñïý÷á åîáñôþíôáé áðü ôçí ðá-
ñáâßáóç ôÝôïéùí êáíüíùí ìå Ýíáí “åãíùóìÝíï” ôñüðï, áëëÜ ç “äÞëùóç”
5. ÊÜñïëïò Íôßêåíò, Äýóêïëïé êáéñïß (ìôöñ. ÄÝóðù ÐáðáãñçãïñÜêç), ÁèÞíá: ÊÝ-

äñïò 2008.
ðïõ ãßíåôáé áðü ôÝôïéåò ðáñáâÜóåéò ôùí êáíüíùí (ë.÷. ôï íá êÜíåé êá-
íåßò ôá ñïý÷á íá ìïéÜæïõí ìå åóþñïõ÷á, Þ íá êüâåé áêñéâÜ õöÜóìáôá ìå
åìöáíþò Üãáñìðï ôñüðï) åîáñôÜôáé áðü ôçí ðñïçãïýìåíç ýðáñîç åíüò
“êáíüíá” Þ ìéáò óýìâáóçò ðïõ ÷ëåõÜæåôáé êáôáöáíþò. Ó÷åôéêÜ ðñü-
óöáôá, ë.÷. óôç ìüäá (ôï 1994) ï óõíäõáóìüò óôïé÷åßùí üðùò ïé ñáöÝò
ðïõ öáßíïíôáé, ôá ôóáëáêùìÝíá õöÜóìáôá êáé ôá ñïý÷á ðïõ åßíáé åßôå
ðïëý ìåãÜëá åßôå ðïëý ìéêñÜ ãé’ áõôüí ðïõ ôá öïñÜ óÞìáíå ôç ìüäá ðïõ
Ýãéíå ãíùóôÞ (ïìïëïãïõìÝíùò ëßãï áðïðñïóáíáôïëéóôéêÜ ãéá ôá äéêÜ
ìáò óõìöñáæüìåíá) ùò áðïäüìçóç. ÁöáéñÝóôå üìùò ïðïéïäÞðïôå áð’
áõôÜ ôá óôïé÷åßá áðü ôá óõìöñáæüìåíá ôùí õðïëïßðùí êáé èá óçìáßíåé
áðëþò üôé öïñÜôå ôï ìðïõöÜí óáò ôï ìÝóá Ýîù Þ üôé äåí ðéóôåýåôå óôï
óéäÝñùìá. Êáé ðÜëé, ôá áôïìéêÜ áõôÜ óôïé÷åßá Ý÷ïõí ôç èÝóç ôïõò óå ìéá
óõíïëéêÞ äïìÞ, êáé ç äïìÞ Ý÷åé ìåãáëýôåñç óçìáóßá áðü ôï áôïìéêü
óôïé÷åßï.
Ç Üëëç ìåãÜëç öéãïýñá óôçí ðñþôç öÜóç ôïõ äïìéóìïý Þôáí ï ÑïëÜí
ÌðÜñô, ðïõ åöÜñìïóå ôç äïìéóôéêÞ ìÝèïäï óôï ãåíéêü ðåäßï ôçò óýã-
÷ñïíçò êïõëôïýñáò. ÅîÝôáóå ôç óýã÷ñïíç Ãáëëßá (äçëáäÞ ôçò äåêáåôßáò
ôïõ ’50) áðü ôçí ïðôéêÞ ãùíßá åíüò ðïëéôéóìéêïý áíèñùðïëüãïõ, óå Ýíá
ìéêñü âéâëßï ìå ôïí ôßôëï Ìõèïëïãßåò, ôï ïðïßï åîÝäùóå óôçí Ãáëëßá ôï
1957.6 Áõôü åîÝôáæå ìéá óåéñÜ ðñáãìÜôùí ðïõ äåí åß÷áí ðïôÝ ðñéí õðï-
âëçèåß óå äéáíïçôéêÞ áíÜëõóç, üðùò ç äéáöïñÜ áíÜìåóá óôï ìðïî êáé ôï
êáôò, ç óçìáóßá ôïý íá ôñùò ìðñéæüëá ìå ðáôÜôåò, ôï óôõë åíüò áõôïêé-
íÞôïõ ôçò ÓéôñïÝí, ç êéíçìáôïãñáöéêÞ åéêüíá ôïõ ðñïóþðïõ ôçò ÃêñÝôá
ÃêÜñìðï, ìéá öùôïãñáößá ðåñéïäéêïý ðïõ áðåéêïíßæåé Ýíáí áëãåñéíü
óôñáôéþôç íá ÷áéñåôÜ ôç ãáëëéêÞ óçìáßá. ÔïðïèÝôçóå ôï êáèÝíá áðü
áõôÜ ôá ðñÜãìáôá óå ìéá åõñýôåñç äïìÞ áîéþí, ðåðïéèÞóåùí êáé óõì-
âüëùí, ÷ñçóéìïðïéþíôáò ôçí ùò êëåéäß ãéá ôçí êáôáíüçóÞ ôïõò. ¸ôóé, ôï
ìðïî èåùñåßôáé ùò Ýíá Üèëçìá ðïõ áöïñÜ ôçí êáôáðßåóç êáé ôçí áíôï-
÷Þ, äéáöïñåôéêü áðü ôï êáôò, üðïõ ï ðüíïò åêôßèåôáé èåáìáôéêÜ. Ïé
ìðïîÝñ äåí êëáßíå áðü ðüíï üôáí ôïõò ÷ôõðïýí, ïé êáíüíåò äåí ìðïñïýí
íá ðáñáâëåöèïýí óå êáíÝíá óçìåßï ôïõ ãýñïõ, êáé ï ìðïîÝñ ìÜ÷åôáé ùò
ï åáõôüò ôïõ, ü÷é ùò ìéá åîåæçôçìÝíç åêäï÷Þ “êáêïý” Þ Þñùá. Áíôßèåôá,
ïé ðáëáéóôÝò ôïõ êáôò ìïõãêñßæïõí êáé ãñõëßæïõí åðéèåôéêÜ, ðáßæïõí
ïëüêëçñï èÝáôñï ãéá íá äåßîïõí ôçí áãùíßá Þ ôïí èñßáìâï êáé ìÜ÷ïíôáé
ùò õðåñâïëéêïß, öïâåñïß “êáêïß” Þ Þñùåò. Óáöþò, ôá äýï áõôÜ óðïñ Ý-
÷ïõí ðïëý äéáöïñåôéêÝò ëåéôïõñãßåò ìÝóá óôçí êïéíùíßá: ôï ìðïî åíóáñ-
6. ÑïëÜí ÌðÜñô, Ìõèïëïãßåò - ÌÜèçìá (ìôöñ. Êáßôç ×áôæçäÞìïõ - ÉïõëéÝôôá ÑÜë-

ëç, åðéì. ìôöñ. ÃéÜííçò Êñçôéêüò), ÁèÞíá: ÊÝäñïò 2007.
ÄÏÌÉÓÌÏÓ 73
êþíåé ôç óôùéêÞ áíôï÷Þ ðïõ ðïëëÝò öïñÝò ÷ñåéÜæåôáé óôç æùÞ, åíþ ôï êá-
ôò äñáìáôïðïéåß ôéò ôåëåéùôéêÝò ìÜ÷åò êáé ôçí êëáóéêÞ óýãêñïõóç ìåôá-
îý êáëïý êáé êáêïý. Ç ðñïóÝããéóç ôïõ Ìðáñô åäþ, ëïéðüí, åßíáé áõôÞ
ôïõ êëáóéêïý äïìéóôÞ: ôï áôïìéêü ìÝñïò “äïìéêïðïéåßôáé” Þ “åíôÜóóå-
ôáé óôá óõìöñáæüìåíá ôçò äïìÞò” êáé êáèþò áõôü óõìâáßíåé áðïêáëý-
ðôïíôáé óôñþìáôá íïÞìáôïò.
Ó’ áõôÜ ôá ðñþôá ÷ñüíéá ï ÑïëÜí Ìðáñô ðñï÷þñçóå åðßóçò óå óõ-
ãêåêñéìÝíåò ìåëÝôåò ðôõ÷þí ôçò ëïãïôå÷íßáò êáé, ðåñíþíôáò óôç äåêáå-
ôßá ôïõ ’70, ï äïìéóìüò åß÷å ãßíåé åõñÝùò ãíùóôüò, ü÷é ìüíï óôï Ðáñßóé
áëëÜ êáé ó’ üëïí ôïí êüóìï. ¸íáò áñéèìüò Üããëùí êáé áìåñéêáíþí áêá-
äçìáúêþí ðáñáêïëïýèçóå ìáèÞìáôá óôï Ðáñßóé ôçò äåêáåôßáò ôïõ ’70 á-
ðü çãåôéêÝò ìïñöÝò ôïõ äïìéóìïý êáé åðÝóôñåøå óôçí Âñåôáíßá êáé ôéò
Ç.Ð.Á. ãéá íá äéäÜîåé åíèïõóéùäþò ðáñüìïéåò éäÝåò êáé ðñïóåããßóåéò.
Ôá âáóéêÜ Ýñãá ôïõ äïìéóìïý Þôáí óôá ãáëëéêÜ êáé îåêßíçóáí íá ìåôá-
öñÜæïíôáé êáé íá äçìïóéåýïíôáé óôá áããëéêÜ ôç äåêáåôßá ôïõ ’70. ¸íáò
áñéèìüò áããëï-áìåñéêáíþí ìåëåôçôþí áíÝëáâáí íá äéáâÜóïõí õëéêü
ðïõ äåí åß÷å ìåôáöñáóôåß áêüìá êáé íá åñìçíåýóïõí ôïí äïìéóìü ãéá
ôïõò áããëüöùíïõò áíáãíþóôåò. ÔÝôïéïé óçìáíôéêïß äéáìåóïëáâçôÝò
Þôáí, ìåôáîý Üëëùí, ï áìåñéêáíüò Ôæüíáèáí ÊÜëåñ, ôïõ ïðïßïõ ôï âé-
âëßï ÄïìéóôéêÞ ðïéçôéêÞ åìöáíßóôçêå ôï 1975, êáé ï Üããëïò êñéôéêüò ÔÝ-
ñåíò ×ùêò (Terrence Hawks), ðïõ Ýâãáëå ôï âéâëßï Äïìéóìüò êáé óçìåéù-
ôéêÞ 7 ôï 1977, ùò ôï ðñþôï ìéáò åêäïôéêÞò óåéñÜò ðïõ åß÷å ùò óôü÷ï “íá
åíèáññýíåé êáé ü÷é íá áíáêüøåé ôç äéáäéêáóßá ôçò áëëáãÞò” óôéò ëïãï-
ôå÷íéêÝò óðïõäÝò. Ìéá Üëëç ìïñöÞ ðïõ Üóêçóå óçìáíôéêÞ åðßäñáóç Þôáí
ï Öñáíê ÊÝñìïïõíô, êáèçãçôÞò ôüôå óôï ÐáíåðéóôÞìéï ôïõ Ëïíäßíïõ,
ðïõ Ýãñáøå ìå åíèïõóéáóìü ãéá ôïí ÑïëÜí Ìðáñô êáé îåêßíçóå ìåôá-
ðôõ÷éáêÜ óåìéíÜñéá óôá ïðïßá óõæçôïýóå ôï Ýñãï ôïõ (áí êáé êáôÜ ôç
äåêáåôßá ôïõ 1990, üôáí ðÞñå óýíôáîç, ôáõôßóôçêå ìå ðïëý ðéï ðáñáäï-
óéáêÝò ðñïóåããßóåéò). ÔÝëïò, ï ÍôÝéâéíô Ëïôæ (David Lodge), êáèçãçôÞò
ôçò ÁããëéêÞò Öéëïëïãßáò óôï ÐáíåðéóôÞìéï ôïõ ÌðÝñìéí÷áì, åðßóçò
ðñïóðÜèçóå íá óõíäõÜóåé éäÝåò ôïõ äïìéóìïý ìå ðéï ðáñáäïóéáêÝò
ðñïóåããßóåéò. ×áñáêôçñéóôéêü áõôÞò ôçò ðñïóðÜèåéáò åßíáé ôï âéâëßï
ôïõ Äïõëåýïíôáò ìå ôïí äïìéóìü (1980).8
7. Terrence Hawks, Structuralism and Semiotics, London: Methuen, 1977.

8. David Lodge, Working with Structuralism, Boston: Routledge & Kegan Paul, 1981.
Ôé êÜíïõí ïé äïìéóôÝò êñéôéêïß
1. Áíáëýïõí ðåæïãñáöéêÜ (êõñßùò) Ýñãá, óõíäÝïíôáò ôï êåßìåíï ìå

ìéá åõñýôåñç ðåñéÝ÷ïõóá äïìÞ, üðùò:
á) ôéò óõìâÜóåéò åíüò ïñéóìÝíïõ ëïãïôå÷íéêïý åßäïõò, Þ
â) Ýíá äßêôõï äéáêåéìåíéêþí óõíäÝóåùí, Þ
ã) ôéò ðñïâïëÝò ìéáò õðïêåßìåíçò êáèïëéêÞò áöçãçìáôéêÞò äïìÞò, Þ
ä) ìéá Ýííïéá ôçò áöÞãçóçò ùò åíüò óõìðëÝãìáôïò åðáíåñ÷üìåíùí ó÷å-
äßùí Þ ìïôßâùí.
2. Åñìçíåýïõí ôç ëïãïôå÷íßá ìå ôïõò üñïõò ìéáò ãêÜìáò ðáñáëëçëé-
óìþí ìå ôéò ãëùóóéêÝò äïìÝò, üðùò áõôÝò ðåñéãñÜöïíôáé áðü ôç óýã-
÷ñïíç ãëùóóïëïãßá. Ð.÷. ç Ýííïéá ôïõ “ìõèÞìáôïò” ðïõ ôßèåôáé áðü ôïí
Ëåâß-Óôñùò êáé õðïäçëþíåé ôéò ìéêñüôáôåò ìïíÜäåò áöçãçìáôéêïý íïÞ-
ìáôïò, äéáìïñöþíåôáé êáô’ áíáëïãßá ôïõ ìïñöÞìáôïò, ôï ïðïßï, óôç
ãëùóóïëïãßá, åßíáé ç ìéêñüôåñç ìïíÜäá ãñáììáôéêÞò Ýííïéáò. ¸íá ðá-
ñÜäåéãìá ìïñöÞìáôïò åßíáé ç ÷ñïíéêÞ áýîçóç “å” ðïõ ðñïóôßèåôáé óôï
ñÞìá ãéá íá äçëþóåé ðáñåëèïíôéêü ÷ñüíï.
3. Åöáñìüæïõí ôçí Ýííïéá ôïõ óõóôçìáôéêïý ó÷åäßïõ êáé ôçò äïìÞò óå
üëï ôï ðåäßï ôçò ÄõôéêÞò êïõëôïýñáò áëëÜ êáé áíÜìåóá óå äéáöïñåôéêÝò
êïõëôïýñåò, áíôéìåôùðßæïíôáò ùò “óõóôÞìáôá óçìåßùí” ïôéäÞðïôå, áðü
ôïõò áñ÷áéïåëëçíéêïýò ìýèïõò ìÝ÷ñé ôéò ìÜñêåò áðïññõðáíôéêþí.
ÄïìéóôéêÞ êñéôéêÞ: ðáñáäåßãìáôá
Èá âáóßóù áõôÜ ôá ðáñáäåßãìáôá óôéò ìåèüäïõò ëïãïôå÷íéêÞò áíÜëõóçò

ðïõ ðåñéãñÜöïíôáé êáé ôßèåíôáé óå åöáñìïãÞ óôï âéâëßï ôïõ Ìðáñô ìå
ôßôëï S/Z, ðïõ åêäüèçêå ôï 1970.9 Áõôü ôï âéâëßï, ðåñß ôéò äéáêüóéåò óå-
ëßäåò, áöïñÜ ôçí ôñéáíôáóÝëéäç íïõâÝëá ôïõ ÌðáëæÜê, “Óáñáæßí”. Ç ìÝ-
èïäïò áíÜëõóçò ôïõ Ìðáñô åßíáé íá ÷ùñßóåé ôçí éóôïñßá óå 561 “ëåîÞìá-
ôá” Þ ìïíÜäåò íïÞìáôïò, ðïõ óôç óõíÝ÷åéá ôáîéíïìåß ÷ñçóéìïðïéþíôáò
ðÝíôå “êþäéêåò”, ôïõò ïðïßïõò âëÝðåé ùò ôéò âáóéêÝò õðïêåßìåíåò äïìÝò
üëùí ôùí áöçãÞóåùí. ÅðïìÝíùò, óýìöùíá ìå ôïõò üñïõò ôçò áñ÷éêÞò
ìáò ðåñéãñáöÞò ôïõ äïìéóìïý (üôé öéëïäïîåß íá êáôáíïÞóåé ôï áôïìéêü
ìÝñïò ìå ôï íá ôï ôïðïèåôåß óôá óõìöñáæüìåíá ôçò åõñýôåñçò äïìÞò
óôçí ïðïßá áíÞêåé), ôï áôïìéêü ìÝñïò åäþ åßíáé áõôÞ ç óõãêåêñéìÝíç é-
9. ÑïëÜí Ìðáñô, S/Z (ìôöñ. Ìáñãáñßôá Êïõëåíôéáíïý, åðßìåôñï: Êýñêïò ÄïîéÜäçò),

ÁèÞíá: ÍÞóïò 2007.
ÄÏÌÉÓÌÏÓ 75
óôïñßá, êáé ç åõñýôåñç äïìÞ åßíáé ôï óýóôçìá ôùí êùäßêùí, ôï ïðïßï ï

Ìðáñô âëÝðåé ùò ãåíåóéïõñãü üëùí ôùí ðéèáíþí ðñáãìáôéêþí áöçãÞ-
óåùí, áêñéâþò üðùò ïé ãñáììáôéêÝò äïìÝò ìéáò ãëþóóáò ìðïñïýí íá é-
äùèïýí ùò ãåíåóéïõñãÝò üëùí ôùí ðéèáíþí ðñïôÜóåùí ðïõ ìðïñïýí íá
ãñáöïýí Þ íá ïìéëçèïýí óå áõôÞí. Èá Ýðñåðå íá ðñïóèÝóù üôé õðÜñ÷åé
ìéá äõóêïëßá óôï íá ðÜñåé êáíåßò, ùò ðáñÜäåéãìá ôïõ äïìéóìïý, õëéêü
áðü Ýíá êåßìåíï ôïõ Ìðáñô ðïõ äçìïóéåýèçêå ôï 1970, êáèþò ôï 1970
åíôÜóóåôáé óå áõôÞí ðïõ óõíÞèùò ïíïìÜæïõìå ìåôáäïìéóôéêÞ öÜóç ôïõ
Ìðáñô êáé ç ïðïßá èåùñåßôáé ãåíéêÜ (êáé ó’ áõôü åäþ ôï âéâëßï) üôé áñ-
÷ßæåé ìå ôï äïêßìéü ôïõ “Ï èÜíáôïò ôïõ óõããñáöÝá”, ôïõ 1968. Ïé ëüãïé
ìïõ ãéá íá èåùñþ, ðáñ’ üëá áõôÜ, ôï S/Z ùò Ýíá êõñßùò äïìéóôéêü êåßìå-
íï áöïñïýí ðñþôá áð’ üëá ôçí ðñïçãïýìåíç êáé åäñáéùìÝíç óõíÞèåéá:
Ýôóé èåùñåßôáé, ð.÷. óå ðïëëÜ áðü ôá ãíùóôüôåñá âéâëßá ãéá ôïí äïìé-
óìü (üðùò ôï Äïìéóìüò êáé óçìåéùôéêÞ ôïõ ×ùêò, ôï Ï äïìéóìüò óôç ëï-
ãïôå÷íßá ôïõ Ñüìðåñô Óïë10 êáé ôï ÄïìéóôéêÞ ðïéçôéêÞ ôïõ ÊÜëëåñ). ¸-
íáò äåýôåñïò ëüãïò åßíáé üôé, ðáñüëï ðïõ ôï S/Z óáöþò ðåñéÝ÷åé ðïëëÜ
óôïé÷åßá ðïõ õðïíïìåýïõí ôïí áéóéüäïîï èåôéêéóìü ôïõ äïìéóìïý, åßíáé
êáô’ ïõóßáí äïìéóôéêü óôçí áðüðåéñá ðïõ êÜíåé íá ìåéþóåé ôçí Üðåéñç
óõíèåôüôçôá êáé ðïéêéëßá ðïõ åðéôñÝðåé ç ìõèïðëáóßá, óôç ëåéôïõñãßá
ðÝíôå êùäßêùí – üóï êáé áí èåùñÞóïõìå ôçí Üóêçóç áõôÞ ëßãï åéñùíéêÞ.
Ôï âéâëßï èá ëÝãáìå ðùò âñßóêåôáé óôï ìåôáß÷ìéï ìåôáîý äïìéóìïý êáé ìå-
ôáäïìéóìïý: Ôá 561 “ëåîÞìáôá” êáé ïé ðÝíôå êþäéêåò óõíäÝïíôáé ìå ôï
ðíåýìá ôïõ “õøçëïý” äïìéóìïý ðïõ âñßóêïõìå óôï äïêßìéï ôïõ ÌðÜñô
“Ç äïìéêÞ áíÜëõóç ôçò áöÞãçóçò” ôïõ 1966,11 åíþ ïé åíåíÞíôá ôñåéò äéå-
óðáñìÝíåò ðáñåêâÜóåéò, ìå ôá ðïëý ðéï åëåýèåñá ó÷üëéá ãéá ôçí áöÞ-
ãçóç, ðñïåéêïíßæïõí ôçí ðëÞñç ìåôáäïìéóìü ôïõ âéâëßïõ ôïõ Ç áðüëáõ-
óç ôïõ êåéìÝíïõ, ôïõ 1973.12
Ïé ðÝíôå êþäéêåò ðïõ áíáãíùñßæåé ï Ìðáñô óôï S/Z åßíáé:
1. Ï ðñïáéñåôéêüò êþäéêáò Þ êþäéêáò ôùí ðñÜîåùí: Áõôüò ï êþäéêáò
óçìåéþíåé åíäåßîåéò äñÜóçò (“Ôï ðëïßï óÜëðáñå ôá ìåóÜíõ÷ôá”, “Îåêß-
íçóáí îáíÜ” ê.ô.ë.).
2. Ï åñìçíåõôéêüò êþäéêáò. Áõôüò ï êþäéêáò èÝôåé åñùôÞóåéò Þ áéíßã-
ìáôá ðïõ ðñïóöÝñïõí áöçãçìáôéêÞ áãùíßá (óáóðÝíò). Ãéá ðáñÜäåéãìá,
ç ðñüôáóç “×ôýðçóå ìéá ïñéóìÝíç ðüñôá óôç ãåéôïíéÜ ôçò ïäïý Ðåë”
10. Robert Scholes, Structuralism in Literature, New Haven: Yale University Press, 1975.
11. Roland Barthes, Åéêüíá - ÌïõóéêÞ - Êåßìåíï (ìôöñ. Ã. Óðáíüò, Ðñüëïãïò Ã. ÂÝë-
ôóïò), ÁèÞíá: ÐëÝèñïí, 1988.
12. ÑïëÜí Ìðáñô, Ç áðüëáõóç ôïõ êåéìÝíïõ (ìôöñ. Ã. Êñçôéêüò, Ö. ×áôæéäÜêç, ÁèÞ-
íá: ÊÝäñïò - ÑÜððá 2008.
êÜíåé ôïí áíáãíþóôç íá áíáñùôéÝôáé ðïéïò æïýóå åêåß, ôé åßäïõò ãåéôï-

íéÜ Þôáí áõôÞ, ê.ï.ê.).
3. Ï ðïëéôéóìéêüò êþäéêáò. Áõôüò ï êþäéêáò ðåñéÝ÷åé áíáöïñÝò ðÝ-
ñá áðü ôï êåßìåíï, óå ü,ôé èåùñåßôáé ùò êïéíÞ ãíþóç. (Ãéá ðáñÜäåéãìá ç
ðñüôáóç “Ï ðñÜêôïñáò ÁíôæÝëéò Þôáí ôï åßäïò ôïõ áíèñþðïõ ðïõ ìåñé-
êÝò öïñÝò Ýñ÷åôáé óôç äïõëåéÜ ìå ðáñÜôáéñåò êÜëôóåò” áíáêáëåß ìéá
ðñïûðÜñ÷ïõóá åéêüíá óôï ìõáëü ôïõ áíáãíþóôç ãéá ôï åßäïò ôïõ áí-
èñþðïõ ðïõ åßíáé áõôüò ï ÷áñáêôÞñáò – Ýíá óôåñåüôõðï ôóáðáôóïõëéÜò
êáé áíéêáíüôçôáò ßóùò, ðïõ Ýñ÷åôáé óå áíôßèåóç ìå ôçí åéêüíá ôçò Ýíôï-
íçò áðïôåëåóìáôéêüôçôáò ðïõ ðåñéÝ÷åôáé óôçí Ýííïéá ôïõ “ðñÜêôïñá”.)
4. Ï óçìéêüò êþäéêáò. Áõôüò ïíïìÜæåôáé åðßóçò óõíäçëùôéêüò êþäé-
êáò. ÓõíäÝåôáé ìå Ýíá èÝìá, êáé, áõôüò ï êþäéêáò (ëÝåé ï Óïë óôï âéâëßï
ðïõ áíÝöåñá ðñïçãïõìÝíùò), üôáí ïñãáíþíåôáé ãýñù áðü Ýíá ïñéóìÝ-
íï êýñéï üíïìá, óõíéóôÜ Ýíáí “÷áñáêôÞñá”. Ç ëåéôïõñãßá ôïõ åîçãåßôáé
óôï äåýôåñï ðáñÜäåéãìá, ðáñáêÜôù.
5. Ï óõìâïëéêüò êþäéêáò. Áõôüò ï êþäéêáò óõíäÝåôáé åðßóçò ìå ôï
èÝìá, áëëÜ óå ìåãáëýôåñç êëßìáêá, êáôÜ êÜðïéï ôñüðï. Áðïôåëåßôáé
áðü áíôéèÝóåéò êáé äõáäéêÝò óõíäÝóåéò ðïõ ó÷åôßæïíôáé ìå ôá ðéï âáóé-
êÜ äßðïëá – áñóåíéêü êáé èçëõêü, ìÝñá êáé íý÷ôá, êáëü êáé êáêü, æùÞ
êáé ôÝ÷íç, ê.ï.ê. ÁõôÝò åßíáé ïé äïìÝò ôùí áíôéôéèÝìåíùí óôïé÷åßùí ðïõ
ïé äïìéóôÝò âëÝðïõí ùò èåìåëéþäåéò óôïí ôñüðï ìå ôïí ïðïßï ïé Üíèñù-
ðïé áíôéëáìâÜíïíôáé êáé ïñãáíþíïõí ôçí ðñáãìáôéêüôçôá.
Êáèþò ïé äýï ôåëåõôáßïé êþäéêåò Ý÷ïõí äçìéïõñãÞóåé ôç ìåãáëýôåñç
äõóêïëßá (êõñßùò óôï íá äéáêñßíåé êáíåßò ôïí Ýíáí áðü ôïí Üëëïí), èá
÷ñçóéìïðïéÞóù ôïí êáèÝíáí ìå ôç óåéñÜ ùò âÜóç ãéá Ýíá ðáñÜäåéãìá,
îåêéíþíôáò ìå ôïí óõìâïëéêü êþäéêá, ôïí ïðïßï èá ÷ñçóéìïðïéÞóù ùò
ïñãáíùôéêÞ áñ÷Þ ãéá ôçí åñìçíåßá ìéáò ïëüêëçñçò éóôïñßáò: “Ôï ÏâÜë
ðïñôñáßôï” (ÐáñÜñôçìá É), ôïõ áìåñéêáíïý óõããñáöÝá ôùí áñ÷þí ôïõ
19ïõ áéþíá ¸íôãêáñ ¢ëëáí Ðüå, åíüò óõããñáöÝá ðïõ êÝñäéóå ôçí ðñï-
óï÷Þ ôüóï ôùí äïìéóôþí üóï êáé ôùí ìåôáäïìéóôþí. Ìå ôïõò üñïõò ôçò
ëßóôáò Ôé êÜíïõí ïé äïìéóôÝò êñéôéêïß ðïõ Ýäùóá ðñùôýôåñá, áõôü åßíáé
Ýíá ðáñÜäåéãìá ôçò êáôçãïñßáò 1ä, ðïõ óõæçôÜ ôçí áöçãçìáôéêÞ äïìÞ
ùò Ýíá ðëÝãìá åðáíåñ÷üìåíùí ó÷çìÜôùí êáé ìïôßâùí.
Êáèþò èá ôï óõæçôþ, èá æçôÞóù ôç âïÞèåéÜ óáò ùò óõí-óõããñáöÝùí
áõôÞò ôçò äïìéóôéêÞò êñéôéêÞò. Ôá óçìåßá óôá ïðïßá æçôþ ôç âïÞèåéÜ óáò
Ý÷ïõí ôçí Ýíäåéîç ÓôÜóïõ êáé óêÝøïõ.
Êáôáñ÷Üò, èá äþóù ìéá óýíôïìç ðåñßëçøç ôçò ðëïêÞò, ðïõ ìðïñåß íá
ìáò öáíåß ÷ñÞóéìç. ÊáôÜ ôç äéÜñêåéá áõôïý ðïõ ìïéÜæåé íá åßíáé Ýíáò
åìöýëéïò ðüëåìïò óå ìéá áíþíõìç åõñùðáúêÞ ÷þñá, Ýíáò ðëçãùìÝíïò
áîéùìáôéêüò (üðùò õðïèÝôïõìå) âñßóêåé êáôáöýãéï óå Ýíá ðñüóöáôá
ÄÏÌÉÓÌÏÓ 77
åãêáôáëåëåéììÝíï ðýñãï. Óôï äùìÜôéï üðïõ êïéìÜôáé âñßóêåôáé Ýíá å-

îáéñåôéêÜ æùíôáíü ðïñôñáßôï ìéáò íåáñÞò ãõíáßêáòÿ ìéá ãñáðôÞ åîéóôü-
ñçóç ãé’ áõôü ôï ðïñôñáßôï, ôçí ïðïßá âñßóêåé óôï ßäéï äùìÜôéï, áöçãåß-
ôáé ôï ðþò ï êáëëéôÝ÷íçò, ðïõ Þôáí óýæõãüò ôçò, ðáñáóýñèçêå ôüóï ðï-
ëý ìå ôç äçìéïõñãßá ôïõ ðïñôñáßôïõ ðïõ äåí ðñüóåîå üôé, êáèþò ç “æùÞ”
Üíáâå óéãÜ-óéãÜ óôïí ðßíáêá, óôñáããéæüôáí ôáõôü÷ñïíá áðü ôï ìïíôÝ-
ëï. Óôï ôÝëïò ôçò éóôïñßáò, ç ôåëåõôáßá ðéíåëéÜ, ðïõ êÜíåé ôï ðïñôñáßôï
ðñáãìáôéêÜ ôÝëåéï, ìðáßíåé ôçí ßäéá óôéãìÞ ðïõ åðÝñ÷åôáé ï èÜíáôïò ôïõ
ìïíôÝëïõ.
Ç ðéï âáóéêÞ äéáöïñÜ ìåôáîý ìéáò öéëåëåýèåñçò áíèñùðéóôéêÞò áíÜ-
ãíùóçò êáé ìéáò äïìéóôéêÞò åßíáé üôé, ãéá ôç äåýôåñç, ôá ó÷üëéá ðïõ áöï-
ñïýí ôç äïìÞ, ôá óýìâïëá êáé ôï ó÷Ýäéï ãßíïíôáé õøßóôçò óçìáóßáò êáé
áðïôåëïýí ôïí êýñéï óôü÷ï ôïõ ó÷ïëéáóìïý, åíþ ç Ýìöáóç óôçí ïðïéá-
äÞðïôå åõñýôåñç çèéêÞ óçìáóßá, êáé, óôçí ðñáãìáôéêüôçôá, óôçí ßäéá ôçí
åñìçíåßá ìå ôçí åõñåßá Ýííïéá, ìåéþíåôáé ðïëý. ÅðïìÝíùò, áíôß íá ðÜåé
êáôåõèåßáí óôï ðåñéå÷üìåíï, ìå ôïí ôñüðï ôïý öéëåëåýèåñïõ áíèñùðé-
óôÞ, ï äïìéóôÞò ðáñïõóéÜæåé ìéá óåéñÜ áðü ðáñáëëçëéóìïýò, áíôç÷Þóåéò,
áíôáíáêëÜóåéò, ó÷Þìáôá êáé áíôéèÝóåéò, Ýôóé þóôå ç áöÞãçóç êáôáëÞãåé
åíôåëþò ó÷çìáôïðïéçìÝíç, ìåôáöñÜæåôáé ïõóéáóôéêÜ óå áõôü ðïõ èá
ìðïñïýóáìå íá ïíïìÜóïõìå Ýíá ëåêôéêü äéÜãñáììá. Áõôü ðïõ áíáæç-
ôïýìå üôáí åðé÷åéñïýìå ìéá äïìéóôéêÞ êñéôéêÞ, êáèþò êáé ôï ðïý ðñïó-
äïêïýìå íá ôï âñïýìå, ìðïñåß íá óçìáíèåß üðùò óôï äéÜãñáììá ðïõ
áêïëïõèåß. ØÜ÷íïõìå ãéá ôïõò ðáñÜãïíôåò ðïõ áíáöÝñïíôáé óôá áñé-
óôåñÜ êáé ðñïóäïêïýìå íá ôïõò âñïýìå óôá óçìåßá ôçò éóôïñßáò ðïõ
áíáöÝñïíôáé óôá äåîéÜ:
} {
Ðáñáëëçëéóìïß ÐëïêÞ
Áíôç÷Þóåéò ÄïìÞ
ÁíôáíáêëÜóåéò / åðáíáëÞøåéò óôá ×áñáêôÞñåò / êßíçôñá
ÁíôéèÝóåéò ÊáôÜóôáóç / ðåñéóôÜóåéò
Ó÷Þìáôá Ãëþóóá / åéêïíïðïéßá
Ï êáëýôåñïò ôñüðïò íá ôá åîçãÞóïõìå üëá áõôÜ åßíáé ìÜëëïí íá êáôá-

ãñÜøïõìå êÜðïéïõò áðü ôïõò ðáñáëëçëéóìïýò ê.ô.ë. ðïõ âñßóêïíôáé
óôçí éóôïñßá ôïõ Ðüå. Ðñþôïí ëïéðüí, ç ßäéá ç éóôïñßá Ý÷åé ìéá äõáäéêÞ
äïìÞ (ìéá äïìÞ æåõãáñùôþí áíôéèÝôùí äçëáäÞ) ðïõ ðñïêýðôåé áðü äýï
áíôéôéèÝìåíá ìéóÜ: ôï ðñþôï ìÝñïò åßíáé ç áöÞãçóç ðëáéóßùóçò, ðïõ ðå-
ñéëáìâÜíåé ôçí ðñùôïðñüóùðç áöÞãçóç ôïõ ôñáõìáôéóìÝíïõ áîéùìáôé-
êïý, åíþ ç äåýôåñç åßíáé ç éóôïñßá ìÝóá óôçí éóôïñßá ðïõ ï áîéùìáôéêüò
äéáâÜæåé óôçí åîéóôüñçóç ãéá ôïí ðßíáêá. Ï áöçãçìáôéêüò ñõèìüò äéá-
öÝñåé åìöáíþò áíÜìåóá ó’ áõôÜ ôá äýï ìéóÜ, êáèþò óôï ðñþôï åßíáé áñ-
ãüò, Üíåôïò, óôï÷áóôéêüò èá ëÝãáìå, áíôáíáêëþíôáò ôïí ðñïóãåéùìÝíï,
ïñèïëïãéêü íïõ ôïõ áîéùìáôéêïý, åíþ óôï äåýôåñï êéíåßôáé ìå áõîáíü-
ìåíá óðáóìùäéêÞ ôá÷ýôçôá, áíôáíáêëþíôáò ôçí ôñÝëá ôçò êáëëéôå÷íéêÞò
äçìéïõñãßáò êáé ôçí ôá÷åßá åðéäåßíùóç ôçò õãåßáò ôïõ ìïíôÝëïõ.
Ìéá äåýôåñç áíôßèåóç ìÝóá óôçí éóôïñßá åßíáé üôé ôï ßäéï ôï êÜóôñï
åêðëçñþíåé äýï ðïëý äéáöïñåôéêÝò ëåéôïõñãßåò óôá äýï ìéóÜ. Óôï ðñþ-
ôï ìéóü åßíáé Ýíáò ôüðïò êáôáöõãÞò êáé áíÜññùóçò ãéá ôïí áîéùìáôéêü,
üðïõ âñßóêåé áóöÜëåéá áðü ôïõò å÷èñïýò ôïõ êáé, ìðïñïýìå íá õðïèÝ-
óïõìå, áíáêôÜ ôçí õãåßá ôïõ. Óôï äåýôåñï ìéóü, áíôßèåôá, åßíáé Ýíáò ôü-
ðïò êéíäýíïõ êáé åíôÝëåé êáôáóôñïöÞò ãéá ôï ìïíôÝëï, ôïõ ïðïßïõ ç æùÞ
áðïóôñáããßæåôáé êáèþò ðáñáäßíåôáé óôá êáðñßôóéá ôïõ êáëëéôÝ÷íç-óõ-
æýãïõ.
Ôþñá øÜîå ãéá Üëëåò áíôéèÝóåéò áíÜìåóá óôá äýï ìéóÜ.

ÓôÜóïõ
Ãéá ðáñÜäåéãìá, ôï êÜèå ìéóü ðáñïõóéÜæåé ìéá ó÷Ýóç
êáé óêÝøïõ
ìåôáîý äýï áíèñþðùí (ï áîéùìáôéêüò ìå ôïí õðáóðé-
óôÞ ôïõ óôï ðñþôï ìÝñïò êáé ï êáëëéôÝ÷íçò ìå ôç ãõíáßêá ôïõ óôï äåý-
ôåñï): ðþò äéáöÝñïõí áõôÝò ïé äýï ó÷Ýóåéò; ÕðÜñ÷åé ìéá Üíéóç êáôáíï-
ìÞ åîïõóßáò ìÝóá óå êÜèå ó÷Ýóç, áëëÜ ôá áðïôåëÝóìáôá äéáöÝñïõí. Ðþò
áêñéâþò; ÕðÜñ÷åé êáìßá ïìïéüôçôá óå áõôü ðïõ êÜíåé ôï Ýíá ìÝëïò ôïõ
êÜèå æåõãáñéïý ãéá ôï Üëëï;
Ïé êýñéïé “äñÜóôåò” óôá äýï ìéóÜ åßíáé (áíôßóôïé÷á) ï ðëçãùìÝíïò á-
îéùìáôéêüò êáé ï êáëëéôÝ÷íçò. Ðïéåò áíôéèÝóåéò ðáñáôçñïýíôáé óôçí
ðíåõìáôéêÞ êáôÜóôáóç áõôþí ôùí äýï;
Êáé ï áîéùìáôéêüò óôï ðñþôï ìÝñïò êáé ï êáëëéôÝ÷íçò óôï äåýôåñï,
åßíáé ìå ìéá Ýííïéá áðïññïöçìÝíïé óå Ýíáí ðßíáêá, áëëÜ ï ñüëïò ôçò ôÝ-
÷íçò óôá äýï ìéóÜ åßíáé ðïëý äéáöïñåôéêüò. Ðïéá áêñéâþò åßíáé ç áíôß-
èåóç;
¼ëá áõôÜ åßíáé áíôéèÝóåéò, ðáñáëëçëéóìïß ê.ëð. ìåôáîý ôùí äýï ìéóþí.
ÕðÜñ÷ïõí üìùò åðßóçò ðïëý ðåñéóóüôåñá óôï åóùôåñéêü ôïý êáèåíüò á-
ðü áõôÜ. Ðñþôá õðÜñ÷åé ìéá åìöáíÞò áíôßèåóç áíÜìåóá óôçí êáëëéôå-
÷íéêÞ ôñÝëá ôïõ óõæýãïõ ðïõ åßíáé áðïññïöçìÝíïò óôïí åáõôü ôïõ, áðü
ôç ìéá ðëåõñÜ, êáé óôï ðéï óõìâáôéêü, åîùóôñåöÝò óåîïõáëéêü ðÜèïò
ðïõ èá ðåñßìåíå êáíåßò áðü Ýíáí óýæõãï ãéá ôç íÝá ãõíáßêá ôïõ. Áíôß íá
ãïçôåýåôáé áð’ áõôÞí, ï óýæõãïò åäþ “ôñåëáßíåôáé ìðñïóôÜ óôï Ýñãï
ôïõ” ìå ôñüðï áõôïåñùôéêü. Óôçí ðñáãìáôéêüôçôá, áõôüò ï ãÜìïò åßíáé
ìå ìéá Ýííïéá äéãáìßá, êáèþò ï óýæõãïò ðåñéãñÜöåôáé íá “Ý÷åé Þäç âñåé
ìéá íýöç óôçí ôÝ÷íç ôïõ”. Ïé åâäïìÜäåò ðïõ ðåñíÜ ìüíïò ìå ôç íÝá ôïõ
ÄÏÌÉÓÌÏÓ 79
ãõíáßêá êáèþò åêôåëåß ôïí ðßíáêá åßíáé Ýíá åßäïò åîáêïëïõèçôéêÞò áñ-
íçôéêÞò ðáñùäßáò åíüò ìÞíá ôïõ ìÝëéôïò. Åíþ âñßóêïíôáé êëåéäùìÝíïé
ìáæß ãéá áñêåôÝò åâäïìÜäåò, ï æùãñÜöïò óýæõãïò “Ýâñéóêå ìéá ðõñåôþ-
äç åõ÷áñßóôçóç óôç äïõëåéÜ ôïõ êáé æùãñÜöéæå ìÝñá êáé íý÷ôá”, êáé
ðñïò ôï ôÝëïò “ï æùãñÜöïò åß÷å ÷Üóåé ôï ìõáëü ôïõ óôïí ðõñåôü ôçò
åñãáóßáò ôïõ”. Óôçí ðñáãìáôéêüôçôá, Ý÷åé îïäÝøåé áõôüí ôïí “ìÞíá ôïõ
ìÝëéôïò” ðáèéáóìÝíïò ìå ôçí ðñþôç ôïõ íýöç áíôß ãéá ôç äåýôåñç.
¸íá ôñßôï åðßðåäï áíôéèÝóåùí êáé ðáñáëëçëéóìþí åßíáé åêåßíï ðïõ
áöïñÜ ü÷é ìüíï ôï ðåñéå÷üìåíï áëëÜ êáé ôïõò áöçãçìáôéêïýò ìç÷áíé-
óìïýò, üðùò åßíáé ç ðáñïõóßáóç êáé ç ãëþóóá. Ãéá ðáñÜäåéãìá, Ýíáò ôÝ-
ôïéïò ðáñáëëçëéóìüò åßíáé áõôüò áíÜìåóá óôïõò áöçãçôÝò ôùí äýï ìé-
óþí. Êáé ïé äýï Ý÷ïõí Ýíáí âáèìü áíùíõìßáò ÿ óôïí äåýôåñï ìÜëéóôá ç
áíùíõìßá åßíáé ðëÞñçò, êáèþò äåí ìáò äßíïíôáé êáèüëïõ ðëçñïöïñßåò
ãéá ôçí ôáõôüôçôá ôïõ óõããñáöÝá åêåßíçò ôçò “ðáñÜäïîçò éóôïñßáò” ìÝ-
óá óôçí éóôïñßá. (Ï ìüíïò ÷áñáêôÞñáò ðïõ ïíïìÜæåôáé åßíáé ï ÐÝíôñï, ï
õðáóðéóôÞò, ç ëéãüôåñï óçìáíôéêÞ ìïñöÞ ôçò éóôïñßáò). ÁëëÜ ï ÑïëÜí
Ìðáñô åíèáññýíåé ôïõò äïìéóôÝò íá ñùôïýí ôï êåßìåíï “qui parle?” –
“ðïéïò ìéëÜ;”. Êé áí êÜíïõìå áõôÞ ôçí åñþôçóç óôï äåýôåñï ìÝñïò ôçò
éóôïñßáò, ç áðÜíôçóç èá ðñÝðåé íá âãÜëåé ôïí áöçãçôÞ áðü ôç èÝóç ôïõ
ïõäÝôåñïõ ðáñáôçñçôÞ, ãéáôß áõôÞ ç åîéóôüñçóç èá ðñÝðåé íá Ý÷åé ãñá-
öåß áðü êÜðïéïí ðïõ õðÞñîå ìÜñôõñáò áõôþí ôùí ãåãïíüôùí ÷ùñßò íá
åðé÷åéñÞóåé êáìßá ðáñÝìâáóç. Ôï ëéãüôåñï, áõôüò ï ìÜñôõñáò åßíáé Ýíáò
Üíèñùðïò ÷ùñßò éäéáßôåñç áíôßëçøç, üìïéïò ì’ áõôïýò ðïõ, Ý÷ïíôáò äåé ôï
ðïñôñáßôï, “ìéëïýóáí ãéá ôçí ïìïéüôçôá ÷áìçëüöùíá, óáí íá ìéëïýóáí
ãéá Ýíá èáýìá, êáé ôï áðÝäéäáí ü÷é ìüíï óôçí ôÝ÷íç áëëÜ êáé óôïí äéá-
êáÞ Ýñùôá ôïõ æùãñÜöïõ ãéá ôç ãõíáßêá ôïõ”.
ÓôÜóïõ Êáé ï ðñþôïò áöçãçôÞò ìðïñåß íá éäùèåß ùò Ýíï÷ïò óå

êÜðïéï âáèìü êáé åîßóïõ åêïýóéá ôõöëüò óôá ãåãïíüôá
êáé óêÝøïõ
ôùí ïðïßùí õðÞñîå ìÜñôõñáò. Èá ìðïñïýóáìå íá ðñï-
÷ùñÞóïõìå ðáñáðÝñá; ÕðÜñ÷åé ðáñáëëçëéóìüò ìåôáîý ôùí äýï áöçãç-
ôþí, ôÝôïéïò þóôå ï ðñþôïò íá óõíôÜóóåôáé, ìÝóù ôçò ãëþóóáò ðïõ ÷ñç-
óéìïðïéåß, ìå ôç óôÜóç ôïõ êáëëéôÝ÷íç-óõæýãïõ;
Ãéá ðáñÜäåéãìá, ôé ëÝôå ãéá ôçí äéÜ ìáêñþí åíáôÝíéóç ôïõ ðßíáêá;
ÕðÜñ÷ïõí óôïé÷åßá ó’ áõôü ôï óçìåßï ôïõ êåéìÝíïõ ðïõ íá åßíáé ðáñÜë-
ëçëá ìå ôïí áðïðñïóáíáôïëéóìÝíï åñùôéóìü ôïõ âëÝììáôïò ôïõ êáëëé-
ôÝ÷íç êáèþò öôéÜ÷íåé ôïí ðßíáêá; ÕðÜñ÷ïõí äýï ðåñéðôþóåéò, ü÷é ìüíï
ìßá, Ýíôïíïõ áñóåíéêïý âëÝììáôïò óôçí éóôïñßá. ÐñïóÝîôå ôçí êáôáíïìÞ
ôùí ëÝîåùí “âëÝììá” êáé “èáõìáóôüò” (Þ “áîéïèáýìáóôïò”) óôï êåßìå-
íï. ÊïéôÜîôå ðþò ðáñéóôÜíåôáé ôï ðÝñáóìá ôïõ ÷ñüíïõ óå êÜèå ìßá áð’
áõôÝò ôéò ðåñéðôþóåéò. Êáé óôéò äýï ðåñéðôþóåéò õðÜñ÷åé ìéá óôéãìÞ êá-
ôÜ ôçí ïðïßá ôï âëÝììá áðïóôñÝöåôáé: ðïéá åßíáé ç óçìáóßá áõôïý ôïõ
ðáñáëëçëéóìïý;
¼ëåò áõôÝò ïé áíôéèÝóåéò åßíáé åíüò ðïëý óõãêåêñéìÝíïõ åßäïõò, êáé

áöïñïýí åéäéêÜ áõôÞ ôçí éóôïñßá. Ìðïñïýìå ëïéðüí íá êÜíïõìå ìéá
áðëïõóôåõôéêÞ êßíçóç, ðïõ åßíáé ðåñßðïõ óáí íá âñßóêïõìå ôïí åëÜ÷éóôï
êïéíü ðáñïíïìáóôÞ ãéá Ýíá óýíïëï áñéèìþí, ãéáôß ôá óôïé÷åßá ðïõ óõ-
æçôÞóáìå ìðïñïýí íá áíá÷èïýí óå ìåñéêÜ ãåíéêüôåñá, üðùò åßíáé ç áíôß-
èåóç êáé ç óýãêñïõóç ìåôáîý æùÞò êáé ôÝ÷íçò, áñóåíéêïý êáé èçëõêïý,
öùôüò êáé óêïôáäéïý (ìå ôçí ðíåõìáôéêÞ êáé çèéêÞ Ýííïéá áëëÜ êáé ùò
áðïëýôùò öõóéêïß üñïé) êïéôþ êáé êÜíù, ðñáãìáôéêüôçôá êáé áíáðáñÜ-
óôáóç. Ç èÝóç ôïõ äïìéóôÞ åßíáé üôé ïé áöçãçìáôéêÝò äïìÝò èåìåëéþíï-
íôáé ðÜíù óå ôÝôïéåò õðïêåßìåíåò äõáäéêÝò áíôéèÝóåéò, Þ äõÜäåò, Ýôóé þ-
óôå áíôéèÝóåéò óáí êé áõôÝò íá åßíáé ç óêåëåôéêÞ äïìÞ ðÜíù óôçí ïðïßá
åíóáñêþíïíôáé üëåò ïé áöçãÞóåéò. Áí Ýðñåðå íá ìåéþóïõìå áêüìá êáé
ôïýôï ôïí êáôÜëïãï ôùí äõÜäùí, ãéá íá öôÜóïõìå óå Ýíá ìïíáäéêü æåõ-
ãÜñé, ôüôå áõôü èá Ýðñåðå íá åßíáé ç áíôßèåóç ôÝ÷íç-æùÞ, êáèþò ç éóôï-
ñßá ìïéÜæåé íá áöïñÜ ðåñéóóüôåñï ôç æùÞ êáé ôçí ôÝ÷íç éäùìÝíåò ùò ðá-
ñÜãïíôåò óå ìéá óõíïëéêÞ øõ÷éêÞ ïéêïíïìßá.
Ç ðñïöáíÞò ôåëéêÞ åñþôçóç, ðïõ ðñÝðåé íá êÜíåé êáíåßò, åßíáé ìå
ðïéá ðëåõñÜ áðü ôéò äýï óõíôÜóóåôáé ôåëéêÜ ç éóôïñßá ìáò. Äýóêïëá
áìöéâÜëëåé êáíåßò üôé åßíáé ìå ôçí ðëåõñÜ ôçò ôÝ÷íçò, ãéáôß ç ðñÜîç ôçò
êáëëéôå÷íéêÞò äçìéïõñãßáò êáé, óå ìéêñüôåñï âáèìü, áõôÞ ôçò óôï÷áóôé-
êÞò åíáôÝíéóçò åíüò Ýñãïõ ôÝ÷íçò, åßíáé áõôÝò ðïõ ðåñéãñÜöïíôáé ðéï
æùçñÜ êáé ðáèéáóìÝíá óôçí éóôïñßá, ðïëý ðåñéóóüôåñï áðü ïðïéáäÞðï-
ôå áßóèçóç áðþëåéáò ìéáò íÝáò æùÞò. Ç ôñÝëá áõôïý ôïõ “ðáèéáóìÝíïõ,
Üãñéïõ êáé êõêëïèõìéêïý áíèñþðïõ” ðáñÜãåé Ýíá Ýñãï ôÝ÷íçò ðïõ åßíáé
ôüóï æùíôáíü þóôå ìïéÜæåé íá åßíáé ðñïúüí åíüò èåúêïý üíôïò. Äåí åßíáé
ôñüðïò áõôüò ãéá íá õðåñáóðéóôåß êáíåßò ôç “æùÞ”. “Åðßóçìá” âÝâáéá ç
éóôïñßá åßíáé ìéá åõóåâÞò äéáìáñôõñßá ãéá ôç èõóßá ìéáò íÝáò æùÞò, áë-
ëÜ óôçí ðñÜîç ç èõóßá áõôÞ ðáñïõóéÜæåôáé ìå Ýíá ìåßãìá èáõìáóìïý
êáé æÞëéáò. ¼ðùò åßðå (ó÷åäüí) ï Ëþñåíò (D. H. Lawrence), ðïôÝ ìçí å-
ìðéóôåýåóáé ôï äßäáãìá, åìðéóôåýóïõ ôçí éóôïñßá.
ÁõôÜ ëïéðüí ãéá ôïí óõìâïëéêü êþäéêá. Ôï äåýôåñï ðáñÜäåéãìá åðé-
êåíôñþíåôáé óôç ëåéôïõñãßá ôïõ óçìéêïý êþäéêá ìÝóá ó’ Ýíá êåßìåíï.
Áõôüò ï êþäéêáò, üðùò åßðáìå, óõíäÝåôáé ìå ôç äéáäéêáóßá ÷áñáêôç-
ñéóìïý êáé èåìáôïðïßçóçò áëëÜ ëåéôïõñãåß óå ìéêñüôåñç êëßìáêá áðü
ôïí óõìâïëéêü êþäéêá. Ãéá ôïí ×ùêò, óôï âéâëßï ðïõ áíáöÝñèçêå ðñù-
ôýôåñá, ï êþäéêáò áõôüò ÷ñçóéìïðïéåß “õðáéíéãìïýò” Þ “óðéíèçñéóìïýò
ÄÏÌÉÓÌÏÓ 81
íïÞìáôïò”, êáé, äåäïìÝíïõ üôé ëåéôïõñãåß ìÝóá áðü íýîåéò ìåìïíùìÝíùí

ëÝîåùí êáé öñÜóåùí, ï êáëýôåñïò ôñüðïò ãéá íá ôïí äïýìå óôçí ðñÜîç
åßíáé íá ÷ñçóéìïðïéÞóïõìå ìéá åêäï÷Þ åêåßíïõ ðïõ ïé åéäéêïß ôçò ðáéäá-
ãùãéêÞò ïíïìÜæïõí “äéáäéêáóßá óõìðëÞñùóçò öñÜóåùí” (óâÞíïõìå ëÝ-
îåéò áðü Ýíá êåßìåíï êáé âÜæïõìå ôïõò áíáãíþóôåò íá ãåìßæïõí ôá êåíÜ,
óõíÜãïíôáò ôï óùóôü áðü ôá óõìöñáæüìåíá êáé ôç óõíïëéêÞ äïìÞ).
Ôï áðüóðáóìá ðïõ áêïëïõèåß åßíáé ôï Üíïéãìá åíüò ìõèéóôïñÞìáôïò
ôïõ ÌÝñâéí Ôæüïõíò (Mervyn Jones). Ï êåíôñéêüò ÷áñáêôÞñáò, ï ê. Áñìé-
ôÜæ, ðáñïõóéÜæåôáé óôçí åéóáãùãéêÞ óêçíÞ, üðïõ êáé åäñáéþíåôáé áìÝ-
óùò ï ÷áñáêôÞñáò ôïõ. ¸÷ù áöÞóåé êåíÜ óôï êåßìåíï êáé Ý÷ù ðáñáèÝ-
óåé óôï ôÝëïò ôùí ðñïôÜóåùí ëÝîåéò ðïõ èá ìðïñïýóáí íá ãåìßóïõí áõ-
ôÜ ôá êåíÜ (êÜèå öïñÜ, ìßá áðü ôéò ëÝîåéò åßíáé áõôÞ ðïõ üíôùò Ý÷åé ÷ñç-
óéìïðïéçèåß áðü ôïí óõããñáöÝá). Èá äåßôå üôé ï ÷áñáêôÞñáò áëëÜæåé
áðïöáóéóôéêÜ, áíÜëïãá ìå ôç ëÝîç ðïõ åðéëÝãåôå ãéá íá ãåìßóåôå ôï êå-
íü, ãåãïíüò ðïõ ìáò åðéôñÝðåé íá äïýìå óôçí ðñÜîç ðþò ëåéôïõñãåß ï
óçìéêüò êþäéêáò. ¸÷ù áñéèìÞóåé ôéò ðáñáãñÜöïõò ãéá íá äéåõêïëýíåôáé
ç áíáöïñÜ ìáò ó’ áõôÝò. ¼óïí áöïñÜ ôç ëßóôá ôïý Ôé êÜíïõí ïé äïìé-
óôÝò êñéôéêïß, áõôü åßíáé Ýíá ðáñÜäåéãìá ôïõ 1ã, äçëáäÞ ôïõ íá ðáñïõ-
óéÜæïõìå ôï êåßìåíï ùò ðñïâïëÞ ìéáò õðïêåßìåíçò êáèïëéêÞò äïìÞò, êá-
èþò ùò êñéôéêïß åäþ õðïèÝôïõìå üôé ïé ðÝíôå êþäéêåò ôïõ Ìðáñô åßíáé
èåìåëéþäåéò ãéá ôç ëåéôïõñãßá üëùí ôùí áöçãÞóåùí. Äþóôå ôþñá ëßãï
÷ñüíï ãéá íá åðéëÝîåôå ìéá ëÝîç ãéá êÜèå êåíü, ðñéí ðñï÷ùñÞóåôå óôïí
äéêü ìïõ ó÷ïëéáóìü.
ÓôÜóïõ 1. Ôæùí ¸íôïõáñíô Óêïô ÁñìéôÜæ: ðåíÞíôá ðÝíôå ÷ñï-

êáé óêÝøïõ íþí, ýøïò Ýíá ìÝôñï êáé åâäïìÞíôá ïêôþ åêáôïóôÜ, âÜ-
ñïò åâäïìÞíôá ïêôþ __ [-ìéóé êéëÜ, êéëÜ êáé ôåôñá-
êüóéá ãñáììÜñéá].
2. Ïêôþ Éïõíßïõ: ùñáßï ðñùß, åííéÜ êáé ôÝôáñôï, êñßíïíôáò áðü ôçí
áëëáãÞ ôïõ ðñïãñÜììáôïò óôï ñáäéüöùíï, êáé åðßóçò åííéÜ êáé ôÝôáñ-
ôï áêñéâþò êáèþò Ýëåãîå ôçí þñá óôï ________ ôïõ [åëâåôéêü ñïëüé, ðï-
ëõëåéôïõñãéêü ñïëüé, ôåëåõôáßáò ìüäáò ñïëüé, ñïëüé ôóÝðçò, ñïëüé Ìßêõ
ÌÜïõò].
3. Ïäüò ×Ýíôïí, ðñïò ôá âüñéá. Ï ÁñìéôÜæ ïäçãïýóå ìéá ÔæÜãêïõáñ,
ôåëåõôáßï ìïíôÝëï. Ôïõ Üñåóå ðïëý ôï ðüóï êáéíïýñãéá Þôáí. Ç ____
ìõñùäéÜ ôïõ äÝñìáôïò, ôá ïëïóôñüããõëá ìçäåíéêÜ óôï êáíôñÜí ôùí ÷é-
ëéïìÝôñùí. ¹ôáí áð’ ôïõò Üíôñåò ðïõ äåí êñáôÜíå ðïôÝ ôï áõôïêßíçôü
ôïõò ðÜíù áðü Ýíáí ÷ñüíï [ðëïýóéá, ãëõêéÜ, ìåèõóôéêÞ, óÝîé, ðïëõôå-
ëÞò].
Ç ðåñéãñáöÞ óõíå÷ßæåé, êáé ìåôÜ ï ÁñìéôÜæ óôáìáôÜåé ôï áõôïêßíçôï
ãéá íá êïéôÜîåé äõï íåáñÜ ðáéäéÜ ðïõ êÜíïõí ïôïóôüð. Áíôáðïêñßíï-

íôáé óôá êñéôÞñéÜ ôïõ êáé óôáìáôÜåé íá ôïõò ðÜñåé, áëëÜ ôá ðáéäéÜ äé-
óôÜæïõí ãéá ìéá óôéãìÞ. Ôï êåßìåíï óõíå÷ßæåé:
4. Ôï áãüñé åîáêïëïõèïýóå íá Ý÷åé ôï åõ÷Üñéóôï ÷áìüãåëü ôïõ, áëëÜ
äåí Ýìðáéíå óôï áõôïêßíçôï. Ôþñá Ýìïéáæå íá óêÝöôåôáé ü÷é ìüíï ôï ðïý
ðÜíå, áëëÜ êáé ôï áõôïêßíçôï, êáé áêüìá, ôïí ßäéï ôïí ÁñìéôÜæ. Óôçí
ðñáãìáôéêüôçôá, ôï áãüñé ðñïóðáèïýóå íá áðïöáóßóåé áí èá äå÷ôåß ôïí
ïäçãü, áíôß íá óõìâáßíåé ôï áíôßóôñïöï. Ï ÁñìéôÜæ Þôáí ___ . Ëßãï áêü-
ìá êáé èá íåõñßáæå. ÁëëÜ ôï êïñßôóé åßðå: “Åßíáé ìéá ÷áñÜ – íáé åßíáé–
óïýðåñ äçëáäÞ” [óå ðëÞñç áìç÷áíßá, Üöùíïò, óáí íá ôïí åß÷áí ÷áóôïõ-
êßóåé].
5. Ìßëçóå ìå åíèïõóéáóìü, êáé ìÜëëïí ìå êÜðïéá áíõðïìïíçóßá ãéá
ôïí äéóôáãìü ôïõ áãïñéïý. Êé åêåßíç åðßóçò ÷áìïãåëïýóå óôïí ÁñìéôÜæ,
áëëÜ ðáñáðÜíù áðü åõ÷Üñéóôá, ____ , óêÝöôçêå. ÖõóéêÜ Þôáí ôõ÷åñïß
íá êÜíïõí ìéá ôÝôïéá ìåãÜëç äéáäñïìÞ ìå ìéá êáéíïýñãéá ÔæÜãêïõáñ.
Ôï êïñßôóé ôï óõíåéäçôïðïéïýóå áõôü êáèáñÜ êé åðéðëÝïí Ýìïéáæå ðïëý
÷áñïýìåíç ðïõ èá ôáîßäåõå ìå ôïí ÁñìéôÜæ. Ìüëéò ôï óêÝöôçêå áõôü ï
ÁñìéôÜæ, ôï âñÞêå ðáñÜëïãï. Ùóôüóï, Þôáí åëêõóôéêü åê ìÝñïõò ôçò íá
äþóåé ìéá ôÝôïéá åíôýðùóç [åõôõ÷éóìÝíá, ÷áñïýìåíá, ðñïêëçôéêÜ, åê-
óôáôéêÜ].
6. Ôï êïñßôóé ____ óôï ìðñïóôéíü êÜèéóìá êáé ôï áãüñé ìðÞêå ðßóù.
Ï ÁñìéôÜæ Ýâáëå ãñÞãïñá ìðñïò, ãéá íá ðñïëÜâåé íá ìðåé ìðñïóôÜ áðü
Ýíá öïñôçãü ìåôáêïìßóåùí. Ïäçãïýóå ïñìçôéêÜ, êÜíïíôáò óöÞíåò êáé
ðñïóðåñíþíôáò ìå ôñßôç ôá÷ýôçôá, ðïõ Ýêáíå ôï áõôïêßíçôï íá ìïõããñß-
æåé. ÓêÝöôçêå, êáé ôï áðþèçóå áìÝóùò, üôé Ýöôáéãå ç ðáñïõóßá ôïõ êï-
ñéôóéïý ðëÜé ôïõ, ðïõ ôïí Ýêáíå íá åðéäåéêíýåé Ýôóé ôéò éêáíüôçôÝò ôïõ
[ðÞäçîå ãñÞãïñá, âïýëéáîå âáñéÜ, ãëßóôñçóå óáãçíåõôéêÜ, ãëßóôñçóå åý-
êïëá, óôñéìþ÷ôçêå áäÝîéá, ãëßóôñçóå Þóõ÷á].
Èá ó÷ïëéÜóù ìå óõíôïìßá ôá êåíÜ óå êÜèå ìßá áð’ áõôÝò ôéò ðáñáãñÜ-

öïõò.
Óôçí ðñþôç, ç öñÜóç óôï äçìïóéåõìÝíï êåßìåíï åßíáé “åâäïìÞíôá ï-
êôþ êéëÜ êáé ôåôñáêüóéá ãñáììÜñéá”, êáé ç áêñßâåéá áõôÞ äåß÷íåé áìÝ-
óùò Ýíáí Üíèñùðï ðïõ Ý÷åé ðéèáíþò ìéá åììïíÞ ìå ôçí ôÜîç êáé ôçí á-
êñßâåéá (ðüóïé Üíèñùðïé ãíùñßæïõí ôï âÜñïò ôïõò ìå áêñßâåéá ãñáììá-
ñßïõ;).
Óôç äåýôåñç ðáñÜãñáöï, ï ÷áñáêôÞñáò ôïõ ÁñìéôÜæ áëëÜæåé ôåëåßùò
áí áëëÜîïõìå ôï ñïëüé ôïõ. Óôï êåßìåíï, ôï “åëâåôéêü ñïëüé” ôïõ åíé-
ó÷ýåé ôçí åéêüíá ôçò ôáêôïðïéçìÝíçò êáé Üíåôçò æùÞò, ðïõ åäñáéþèçêå
Þäç áðü ôéò ðñþôåò ãñáììÝò ôïõ âéâëßïõ. ÁëëÜ ïé “óðéíèçñéóìïß ôïõ
ÄÏÌÉÓÌÏÓ 83
íïÞìáôïò” ìðïñïýí ìÝóá óå ìéá óôéãìÞ íá ôïí áëëÜîïõí óå Ýíáí ìåóÞ-

ëéêá ãêáôæåôÜêéá ìå ôï ðïëõëåéôïõñãéêü ñïëüé ôïõ, Þ óå Ýíáí áöïóéù-
ìÝíï ïðáäü ôçò ìüäáò ìå ôï ìïäÜôï ñïëüé ôïõ, Þ óå Ýíáí çëéêéùìÝíï ðá-
ëáéïìïäßôç ìå ñïëüé ôóÝðçò Þ óå Ýíáí áíïé÷ôüêáñäï áíåêäïôÜêéá ðïõ
öïñÜåé ñïëüé Ìßêõ ÌÜïõò.
Óôçí ôñßôç ðáñÜãñáöï, ïé ëÝîåéò “ãëõêéÜ”, “ìåèõóôéêÞ” êáé “óÝîé”,
êÜíïõí üëåò ôïí ÁñìéôÜæ íá ìïéÜæåé ó÷åäüí óáí íá Ý÷åé öåôß÷ ìå ôï äÝñ-
ìá, åíþ ôï “ðëïýóéá” Ý÷åé ìéá áìåóüôçôá êáé ìéá ÷õäáéüôçôá ðïõ õðï-
íïåß üôé ç áðüëáõóç ðïõ ðáßñíåé áðü ôá ðñÜãìáôá âñßóêåôáé óå åõèåßá
áíáëïãßá ìå ôï êüóôïò ôïõò. Ôï “ðïëõôåëÞò” ôïõ êåéìÝíïõ äéáôçñåß êÜôé
áð’ áõôü, áëëÜ ìïéÜæåé íá õðáéíßóóåôáé êáé ìéá åêôßìçóç ôçò ðïéüôçôáò.
Óôçí ôÝôáñôç ðáñÜãñáöï, üðùò óõìâáßíåé óõ÷íÜ óôá ìõèéóôïñÞìáôá,
ôï åßäïò ôçò ëÝîçò ðïõ ÷ñçóéìïðïéåßôáé áðü ôçí áöçãçìáôéêÞ öùíÞ á-
íôáíáêëÜ ôïí ÷áñáêôÞñá ðïõ ðåñéãñÜöåôáé. Ôï “Üöùíïò”, êáé áêüìç
ðåñéóóüôåñï ôï “óáí íá ôïí åß÷áí ÷áóôïõêßóåé”, õðïíïåß ìéá áíáîéïðñå-
ðÞ áìç÷áíßá, åíþ ôï “óå ðëÞñç áìç÷áíßá” ôïõ êåéìÝíïõ õðïíïåß ôçí ðñï-
óâåâëçìÝíç áîéïðñÝðåéá åíüò áíèñþðïõ ìå êÜðïéá õðüëçøç, ðïõ Ý÷åé
óõíçèßóåé óå Ýíá âáèìü óåâáóìïý.
Óôçí ðÝìðôç ðáñÜãñáöï, ç áíôßëçøç ôïõ ÁñìéôÜæ ãéá ôç öýóç ôïõ
÷áìüãåëïõ ôçò êïðÝëáò åßíáé Ýíá óçìáíôéêü óôïé÷åßï ãéá ôïí ÷áñáêôÞñá
ôïõ. Ôï êåßìåíï ôïí Ý÷åé íá ôç âëÝðåé íá ÷áìïãåëÜ “÷áñïýìåíá”, õðï-
íïþíôáò üôé ï ÁñìéôÜæ ÷áßñåôáé ðïõ áíôéëáìâÜíåôáé ìéá èåôéêÞ óôÜóç á-
ðÝíáíôß ôïõ. Áí ôçí Ýâëåðå íá ÷áìïãåëÜ “ðñïêëçôéêÜ”, ôüôå èá áíôéëáì-
âáíüìáóôáí üôé ôá êßíçôñÜ ôïõ åßíáé åî ïëïêëÞñïõ óåîïõáëéêÜ. Ôï “åê-
óôáôéêÜ”, áðü ôçí Üëëç, èá ôçí Ýöåñíå ðéï êïíôÜ óôçí åéêüíá åíüò ðáé-
äéïý ðáñÜ åíüò åíÞëéêá.
Óôçí ôåëåõôáßá ðáñÜãñáöï, ç öñÜóç ðïõ ëåßðåé õðïäåéêíýåé üôé, ðáñ’
üëá áõôÜ, ï ÁñìéôÜæ âñßóêåé ôï êïñßôóé åëêõóôéêü êáé Ý÷åé ðëÞñç óõíåß-
äçóç ôçò öõóéêÞò ôçò ðáñïõóßáò. Ôï êåßìåíï ìÜò ëÝåé üôé “ãëßóôñçóå åý-
êïëá” óôï ìðñïóôéíü êÜèéóìá, õðïíïþíôáò ìéá ïñéóìÝíç ëéãåñüêïñìç
÷Üñç. Ç ðñïóï÷Þ ôïý ÁñìéôÜæ óôñÝöåôáé ëéãüôåñï ðñïò ôï áãüñé, åî ïõ
êé áõôüò áðëþò “ìðÞêå ðßóù”. Áí áíôéóôñÝøïõìå áõôÝò ôéò öñÜóåéò,
åêåßíï ðïõ èá õðïíïåßôáé åßíáé üôé ï ÁñìéôÜæ åíäéáöÝñåôáé ðåñéóóüôåñï
ãéá ôï áãüñé ðáñÜ ãéá ôï êïñßôóé: “Ôï êïñßôóé ìðÞêå ìðñïóôÜ åíþ ôï
áãüñé ãëßóôñçóå åýêïëá ðßóù”. Áõôü èá Ýôåéíå íá ðáñïõóéÜóåé ôïí
ÁñìéôÜæ ùò ïìïöõëüöéëï, ÷ùñßò íá ãßíåôáé êáìßá ó÷åôéêÞ ñçôÞ äÞëùóç.
ÁõôÞ ç áðëÞ Üóêçóç ìå ôï óõìðëÞñùìá ôùí öñÜóåùí äßíåé Ýíá äåßã-
ìá áðü ôç ìéêñïêëßìáêá (ðïõ äåí åßíáé üìùò ëéãüôåñï óçìáíôéêÞ) óôçí
ïðïßá ëåéôïõñãåß ï óçìéêüò êþäéêáò üóïí áöïñÜ ôçí êáôáóêåõÞ åíüò ÷á-
ñáêôÞñá, åíþ ôáõôü÷ñïíá äåß÷íåé ðþò áõôüò ï êþäéêáò ìðïñåß íá áñ÷ß-
óåé íá åíåñãïðïéåß èåìáôéêÜ ìïôßâá, üðùò åßíáé ç éäÝá ôçò ôÜîçò êáé ôïõ
åëÝã÷ïõ ðïõ óõíäÝåôáé ìå ôïí ÁñìéôÜæ.
Áðü ôï ßäéï áðüóðáóìá èá ìðïñïýóáìå åýêïëá íá äþóïõìå Ýíá ðá-
ñÜäåéãìá äýï Üëëùí êùäßêùí. Ï åñìçíåõôéêüò êþäéêáò, ãéá ðáñÜäåéã-
ìá, åßíáé ðñïöáíþò óçìáíôéêüò ó’ áõôü. ÁìÝóùò áðü ôçí áñ÷Þ åíüò ìõ-
èéóôïñÞìáôïò ç áíáãíþóôñéá ðñÝðåé íá ðñïóåëêõóôåß, Ýôóé þóôå íá óêå-
öôåß ãéá ôç óõíÝ÷åéá, íá ëýóåé áéíßãìáôá êáé íá ðñïâëÝøåé ôçí ðéèáíÞ Ýê-
âáóç óõìâÜíôùí êáé ìïôßâùí. Óôï ðáñÜäåéãìá ðïõ åßäáìå, åìðëåêüìá-
óôå áìÝóùò óôç äéáäéêáóßá ôïý íá áðáíôÞóïõìå åñùôÞóåéò üðùò: “Ôé á-
ðïôÝëåóìá èá Ý÷åé áõôÞ ç óõíÜíôçóç;” “Åßíáé üíôùò ôá íåáñÜ ðáéäéÜ ôü-
óï áèþá üóï öáßíïíôáé;” “Èá êëïíéóôåß ç áõôïðåðïßèçóç ôïõ ÁñìéôÜæ
êáèþò ðñï÷ùñÜåé ôï ìõèéóôüñçìá;” ÔÝëïò, Ýíá ðáñÜäåéãìá ôïõ ðïëéôé-
óìéêïý êþäéêá õðÜñ÷åé óôçí ôñßôç ðáñÜãñáöï, üôáí ìáèáßíïõìå üôé ï
ÁñìéôÜæ “Þôáí áðü ôïõò áíèñþðïõò ðïõ äåí êñáôïýíå ôï áõôïêßíçôü
ôïõò ðÜíù áðü Ýíá ÷ñüíï”, üðïõ ôï êåßìåíï åðéêáëåßôáé ôçí ðñïãåíÝóôå-
ñç ãíþóç ìáò ãéá áõôü ôï åßäïò áíèñþðïõ ùò äéáêñéôïý ôýðïõ, ìå Ýíá
ïëüêëçñï öÜóìá óõíáöþí ÷áñáêôçñéóôéêþí êáé óõíçèåéþí. Ï ôåëåõôáßïò
êþäéêáò, ï óõìâïëéêüò, èá Þôáí äýóêïëï íá åíôïðéóôåß óå Ýíá ôüóï óý-
íôïìï êáé áñ÷éêü áðüóðáóìá áðü Ýíá ìõèéóôüñçìá, ôïí Ý÷ïõìå üìùò
Þäç äåßîåé áíáëõôéêÜ óôï ðáñÜäåéãìá ôïõ Ðüå.
Barthes, Roland, The Semiotic Challenge, trans Richard Howard (Blackwell,

1988). Äïêßìéá áðü ôïí ãíùóôüôåñï êñéôéêü ôïõ äïìéóìïý. Âë. ôï êå-
öÜëáéï ôçò ôñßôçò åíüôçôáò “ÊåéìåíéêÞ áíÜëõóç ìéáò éóôïñßáò ôïõ
¸íôãêáñ ¢ëëáí Ðüå” (“Textual analysis of a tale by Edgar Allan Poe”) ãéá
“Ôá ãåãïíüôá óôçí ðåñßðôùóç ôïõ ê. ÂÜëíôåìáñ” (“The facts in the case
of M. Valdemar”).
Barthes, Roland, A Roland Barthes Reader, ed. Susan Sontag (Vintage, 1993).
Culler, Jonathan, Structuralist Poetics (Routledge 1975). ¸íá âéâëßï ðïõ å-
äñáßùóå áõôïìÜôùò ôç öÞìç ôïõ óõããñáöÝá ôïõ ùò “äéáìåóïëáâç-
ôÞ” äýóêïëùí èåùñéþí. ÐëÞñåò, áëëÜ óðÜíéá ðåñéëçðôéêü.
Culler, Jonathan, Barthes (Fontana, 1983).
Culler, Jonathan, Barthes: A Very Short Introduction (Oxford Paperbacks, 2002) =
Ìðáñô: ¼ëá üóá ðñÝðåé íá ãíùñßæåôå (ìôöñ. Áñ÷ïíôÞ Êüñêá), ÁèÞ-
íá: ÅëëçíéêÜ ÃñÜììáôá 2006 [åêôüò åìðïñßïõ: äéáíåìÞèçêå ìáæß ìå
ôçí åö. Ôï ÂÞìá óôéò 7.11.2006].
Hawkes Terrence, Structuralism and Semiotics (Methuen, 1977). ¸íá ðñùôïðï-
ÄÏÌÉÓÌÏÓ 85
ñéáêü Ýñãï óå ìéá óçìáíôéêÞ åêäïôéêÞ óåéñÜ. Éóüôéìï ìå ôïõ ÊÜëëåñ,

áëëÜ ôï êÜíåé êáëýôåñá êáôÜ ôç ãíþìç ìïõ, ãéáôß ç ìïñöÞ áõôÞò ôçò
óåéñÜò åóôéÜæåé óôç óõíôïìßá êáé ôï óöé÷ôü ãñÜøéìï.
Scholes, Robert, Structuralism in Literature: An Introduction (Yale University
Press, 1974). ¸íá áîéïèáýìáóôï âéâëßï. Ìçí áðïèáññýíåóôå áðü ôçí
ðáëáéüôçôÜ ôïõ. Äåí èá âñåßôå Üëëï óáí áõôü.
Sturrock, John, Structuralism (Paladin, 1986). Êáëýðôåé ôïí äïìéóìü óå ìéá
ðïéêéëßá ðåäßùí (ãëþóóá, êïéíùíéêÝò åðéóôÞìåò ê.ëð.). Ôï ôÝôáñôï
êåöÜëáéï åßíáé ìéá êáëÞ, ðåñéëçðôéêÞ ðåñéãñáöÞ ôïõ ëïãïôå÷íéêïý
äïìéóìïý êáé ôùí ðñïãüíùí ôïõ.
ÊÅÖÁËÁÉÏ 3
Ìåôáäïìéóìüò êáé áðïäüìçóç
ÌåñéêÝò èåùñçôéêÝò äéáöïñÝò ìåôáîý äïìéóìïý

êáé ìåôáäïìéóìïý
Ï ìåôáäïìéóìüò åßíáé Üñáãå ìéá óõíÝ÷åéá êáé áíÜðôõîç ôïõ äïìéóìïý Þ

ìéá ìïñöÞ áíôßäñáóçò åíáíôßïí ôïõ; ÊáôÜ ìßá óçìáíôéêÞ Ýííïéá, åßíáé ôï
äåýôåñï, êáèþò Ýíáò ðïëý áðïôåëåóìáôéêüò ôñüðïò áíôßäñáóçò åßíáé íá
êáôçãïñÞóåéò ôïõò ðñïãåíÝóôåñïõò üôé äåí åß÷áí ôï êïõñÜãéï íá óôçñß-
îïõí åðáñêþò ôéò ðåðïéèÞóåéò ôïõò. ¸ôóé, ïé ìåôáäïìéóôÝò êáôçãïñïýí
ôïõò äïìéóôÝò üôé äåí áêïëïýèçóáí ìÝ÷ñé ôÝëïõò ôéò óõíÝðåéåò ôùí áðü-
øåùí ãéá ôç ãëþóóá ðÜíù óôéò ïðïßåò âáóéæüôáí ôï óýóôçìÜ ôïõò. ¼-
ðùò åßäáìå, ìßá áðü ôéò ÷áñáêôçñéóôéêÝò áðüøåéò ôïõ äïìéóìïý åßíáé ç
áíôßëçøç üôé ç ãëþóóá äåí áíôáíáêëÜ Þ áðëþò êáôáãñÜöåé ôïí êüóìï:
áíôßèåôá, ôïí äéáìïñöþíåé Ýôóé þóôå ôï ðþò âëÝðïõìå åßíáé óôçí ðñáã-
ìáôéêüôçôá ôï ôé âëÝðïõìå. Ï ìåôáäïìéóôÞò éó÷õñßæåôáé ðùò ïé óõíÝ-
ðåéåò áõôÞò ôçò ðåðïßèçóçò åßíáé üôé ìðáßíïõìå óå Ýíá óýìðáí ñéæéêÞò
áâåâáéüôçôáò, êáèþò äåí Ý÷ïõìå êáíÝíá óôáèåñü óçìÜäé ôï ïðïßï íá åß-
íáé ðÝñáí ôçò ãëùóóéêÞò äéåñãáóßáò, êáé ùò åê ôïýôïõ äåí Ý÷ïõìå êáíÝ-
íá âÝâáéï ìÝôñï, ìå âÜóç ôï ïðïßï íá ìðïñïýìå íá ìåôñÞóïõìå ïôéäÞ-
ðïôå. Ë.÷. åßíáé áäýíáôï íá ðåéò áí êéíåßóáé Þ ü÷é, áí äåí Ý÷åéò Ýíá óôá-
èåñü óçìåßï áíáöïñÜò Ýíáíôé ôïõ ïðïßïõ íá ìåôñÜò ôçí êßíçóç. Èá Ý÷å-
ôå ßóùò êÜðïéá óôéãìÞ âéþóåé ôçí åìðåéñßá íá êÜèåóôå óå Ýíá óôáèìåõ-
ìÝíï ôñÝíï, ìå Ýíá Üëëï ôñÝíï áíÜìåóá ó’ åóÜò êáé ôçí áðïâÜèñá. ¼ôáí
áõôü ôï ôñÝíï áñ÷ßæåé íá êéíåßôáé, ðéèáíþò åß÷áôå ôçí áßóèçóç üôé Þôáí ôï
äéêü óáò ôñÝíï ðïõ êéíïýíôáí, êáé óõíåéäçôïðïéÞóáôå üôé áõôü äåí é-
ó÷ýåé, ìüíï üôáí ôï Üëëï ôñÝíï åß÷å öýãåé êáé ìðïñÝóáôå íá îáíáäåßôå
ôï óôáèåñü óçìåßï ôçò áðïâÜèñáò. Áõôü ðïõ ëÝåé ðñáêôéêÜ ï ìåôáäïìé-
óìüò åßíáé üôé ôá óôáèåñÜ äéáíïçôéêÜ óçìåßá áíáöïñÜò åêëåßðïõí ìéá
êáé êáëÞ, áí ëÜâåé êáíåßò óïâáñÜ õðüøç áõôÜ ðïõ åßðáí ïé äïìéóôÝò ãéá
ôç ãëþóóá. ¹, ãéá íá áëëÜîïõìå ôçí áíáëïãßá, óôï ÄéÜóôçìá, üðïõ äåí

õðÜñ÷åé âáñýôçôá, äåí õðÜñ÷åé ðÜíù êáé êÜôù: ìå ìéá Ýííïéá ïé ðñïôÜ-
óåéò ôùí äïìéóôþí ó÷åôéêÜ ìå ôç ãëþóóá ìÜò Ýóôåéëáí óå Ýíá ôÝôïéï óý-
ìðáí, ÷ùñßò âáñýôçôá, ÷ùñßò ðÜíù êáé êÜôù. ÁõôÞ ç êáôÜóôáóç, ôïõ íá
âñßóêåôáé êáíåßò ÷ùñßò äéáíïçôéêÜ óçìåßá áíáöïñÜò, åßíáé Ýíáò ôñüðïò
íá ðåñéãñáöåß åêåßíï ðïõ ïé ìåôáäïìéóôÝò ïíïìÜæïõí ôï áðïêåíôñùìÝ-
íï óýìðáí, Ýíá óýìðáí óôï ïðïßï åî ïñéóìïý äåí ìðïñïýìå íá îÝñïõìå
ðïý âñéóêüìáóôå, êáèþò üëåò ïé Ýííïéåò ðïõ ðñïóäéüñéæáí Ýùò ôþñá ôï
êÝíôñï, êáé ùò åê ôïýôïõ åðßóçò êáé ôï ðåñéèþñéï, Ý÷ïõí “áðïäïìçèåß”
Þ õðïíïìåõèåß, üðùò èá ðåñéãñáöåß áíáëõôéêüôåñá óôç óõíÝ÷åéá.
Ïé ÷áñáêôçñéóôéêÝò Ýãíïéåò ôïõ ìåôáäïìéóìïý, üðùò ôéò õðáéíé÷èÞêá-
ìå åäþ, ìïéÜæïõí åê ðñþôçò üøåùò êÜðùò áðüìáêñåò. Ãéáôß ëïéðüí áõ-
ôü ôï óõíå÷Ýò Üã÷ïò ãéá ôç ãëþóóá, èá ìðïñïýóå íá ñùôÞóåé êáíåßò,
áöïý ôïí ðåñéóóüôåñï êáéñü ìïéÜæåé íá äïõëåýåé ìéá ÷áñÜ ãéá ôïõò êá-
èçìåñéíïýò ìáò óêïðïýò; ÁëëÜ áí ôï óêåöôïýìå ëßãï êáëýôåñá, èá áíá-
êáëýøïõìå üôé áêñéâþò ó’ áõôü ôï Üã÷ïò ãéá ôç ãëþóóá åßíáé ðïõ ìðï-
ñïýìå íá ôáõôéóôïýìå ìå ôïõò ìåôáäïìéóôÝò, ãéáôß áõôü ôï Üã÷ïò åßíáé
áîéïóçìåßùôá ðáñüí êÜèå öïñÜ ðïõ ðñÝðåé íá ÷ñçóéìïðïéÞóïõìå ôç ãëþó-
óá óå ïðïéïäÞðïôå åðßðåäï, ðÝñá áðü áõôü ôùí áðëþí êáèçìåñéíþí óõ-
íáëëáãþí ìå áíèñþðïõò ðïõ ãíùñßæïõìå ðïëý êáëÜ êáé ðïõ âñßóêïíôáé
óôï ßäéï êïéíùíéêü åðßðåäï ìå ôï äéêü ìáò. Ãéá ðáñÜäåéãìá, óêåöôåßôå
ìéá ïðïéáäÞðïôå åëáöñþò ëéãüôåñï áõèüñìçôç åðéêïéíùíéáêÞ êáôÜóôá-
óç, üðùò ôï íá ãñÜöåôå Ýíá ãñÜììá óôçí ôñÜðåæá Þ Ýíá äïêßìéï, íá îå-
êéíÜôå ìéá öéëßá ìå Ýíáí Üãíùóôï ó’ Ýíá ðÜñôé Þ íá óôÝëíåôå Ýíá óõëëõ-
ðçôÞñéï ãñÜììá. Ó’ áõôÝò ôéò ðåñéðôþóåéò, êáé óå ðïëëÝò Üëëåò, ó÷åäüí
üëïé íéþèïõìå Üã÷ïò, üôé ç ãëþóóá èá åêöñÜóåé ðñÜãìáôá ðïõ äåí åß-
÷áìå ôçí ðñüèåóç, Þ èá äþóåé ôç ëÜèïò åíôýðùóç Þ èá ðñïäþóåé ôçí Ü-
ãíïéÜ ìáò, ôçí Ýëëåéøç óåâáóìïý Þ ôç óýã÷õóÞ ìáò. Áêüìá êé üôáí
÷ñçóéìïðïéïýìå ìéá öñÜóç üðùò “áí êáôáëáâáßíåéò ôé åííïþ” Þ “ôñüðïò
ôïõ ëÝãåéí”, õðÜñ÷åé ç ßäéá õöÝñðïõóá áßóèçóç üôé äåí Ý÷ïõìå ðñáãìá-
ôéêÜ ôïí Ýëåã÷ï ôïõ ãëùóóéêïý óõóôÞìáôïò. ÁõôÜ ôá áéóèÞìáôá, ìåãå-
èõìÝíá êáôÜ ðïëý, åßíáé óôçí ðñáãìáôéêüôçôá ôá ßäéá, Þ, ôïõëÜ÷éóôïí,
Ý÷ïõí óßãïõñá ôçí ßäéá ðçãÞ ìå áõôÞí ôïõ ñéæéêïý ãëùóóéêïý óêåðôéêé-
óìïý, ðïõ åßíáé ôüóï ôõðéêüò ôçò áðïäüìçóçò. Åäþ ëïéðüí âñßóêåôáé Ý-
íáò äñüìïò ãéá íá ìðåé êáíåßò óôïí ìåôáäïìéóôéêü ôñüðï óêÝøçò, ï ï-
ðïßïò åßíáé õðáñêôüò óå óõìðåñéöïñÝò êáé Üã÷ç ðïõ üëïé ìáò âéþíïõìå.
Åíôïýôïéò, ßóùò èá åßíáé ÷ñÞóéìï áðëþò íá êáôáãñÜøù êÜðïéåò äéá-
öïñÝò êáé äéáêñßóåéò ìåôáîý ôïõ äïìéóìïý êáé ôïõ ìåôáäïìéóìïý, óôéò
ôÝóóåñéò õðïåíüôçôåò ðïõ áêïëïõèïýí.
1. ÊáôáãùãÞ. Ï äïìéóìüò ðñïÝñ÷åôáé ïõóéáóôéêÜ áðü ôç ãëùóóïëï-
ÌÅÔÁÄÏÌÉÓÌÏÓ ÊÁÉ ÁÐÏÄÏÌÇÓÇ 89
ãßá. Ç ãëùóóïëïãßá åßíáé ìéá åðéóôÞìç ðïõ õðÞñîå ðÜíôïôå âÝâáéç ãéá
ôç äõíáôüôçôá íá åäñáéþóåé ìéá áíôéêåéìåíéêÞ ãíþóç. Ðéóôåýåé üôé, åöü-
óïí ðáñáôçñïýìå ìå áêñßâåéá, óõëëÝãïõìå ôá äåäïìÝíá ìáò ìå óõóôç-
ìáôéêü ôñüðï êáé êÜíïõìå ëïãéêÝò óõíåðáãùãÝò, ôüôå ìðïñïýìå íá
öôÜóïõìå óå áîéüðéóôá óõìðåñÜóìáôá ó÷åôéêÜ ìå ôç ãëþóóá êáé ôïí
êüóìï. Ï äïìéóìüò êëçñïíïìåß áõôÞ ôç óôáèåñÞ åðéóôçìïíéêÞ áíôßëçøç:
êé áõôüò åðßóçò ðéóôåýåé óôç ìÝèïäï, óôï óýóôçìá êáé óôç ëïãéêÞ, ùò üñ-
ãáíá éêáíÜ íá åäñáéþóïõí áîéüðéóôåò áëÞèåéåò.
Áíôßèåôá, ï ìåôáäïìéóìüò ðñïÝñ÷åôáé ïõóéáóôéêÜ áðü ôç öéëïóïößá.
Ç öéëïóïößá åßíáé ìéá åðéóôÞìç ðïõ Ýôåéíå ðÜíôïôå íá õðïãñáììßæåé ôç
äõóêïëßá íá åðéôý÷åé êáíåßò áóöáëÞ ãíþóç ãéá ôá ðñÜãìáôá. ÁõôÞ ç
áíôßëçøç óõíïøßæåôáé óôçí ðåñßöçìç ðáñáôÞñçóç ôïõ Íßôóå (Nietzsche):
“Äåí õðÜñ÷ïõí ãåãïíüôá, ìüíï åñìçíåßåò”. Ç öéëïóïößá åßíáé, áò ðïýìå,
åê öýóåùò óêåðôéêéóôéêÞ êáé óõíÞèùò õðïíïìåýåé êáé áìöéóâçôåß Ýí-
íïéåò êáé áíôéëÞøåéò ôçò êïéíÞò ëïãéêÞò. Ïé äéáäéêáóßåò ôçò óõíÞèùò îå-
êéíïýí ìå ôçí áìöéóâÞôçóç üóùí èåùñïýíôáé äåäïìÝíá, üôé “áðëþò Ýôóé
åßíáé”. Ï ìåôáäïìéóìüò êëçñïíïìåß áõôÞ ôç óõíÞèåéá ôïõ óêåðôéêéóìïý
êáé ôçí åðéôåßíåé. Èåùñåß ôçí ðßóôç óôçí åðéóôçìïíéêÞ ìÝèïäï áöåëÞ, êáé
áêüìá áíôëåß êÜðïéá ìáæï÷éóôéêÞ äéáíïçôéêÞ áðüëáõóç áðü ôç âåâáéü-
ôçôá üôé äåí ìðïñïýìå íá ãíùñßæïõìå ôßðïôá ìå âåâáéüôçôá, Ý÷ïíôáò
ìÜëéóôá ðëÞñç åðßãíùóç ôçò åéñùíåßáò êáé ôçò ðáñáäïîüôçôáò ðïõ åíÝ-
÷ïíôáé óå áõôÞ ôç âåâáéüôçôá.
2. Ôüíïò êáé ýöïò. Ç äïìéóôéêÞ ãñáöÞ ôåßíåé ðñïò ôçí áöáßñåóç êáé
ôç ãåíßêåõóç: óôï÷åýåé óå Ýíáí áðïóôáóéïðïéçìÝíï, “åðéóôçìïíéêü” ôü-
íï. ÄåäïìÝíçò ôçò êáôáãùãÞò ôïõ áðü ôç ãëùóóïëïãéêÞ åðéóôÞìç, áõôü
åßíáé áíáìåíüìåíï. ¸íá äïêßìéï óáí ôï “ÄïìéêÞ áíÜëõóç ôçò áöÞãçóçò”
ôïõ Ìðáñô ôï 1966, åßíáé ôõðéêü áõôïý ôïõ ôüíïõ êáé ôçò áíôéìåôþðéóçò,
ìå ôá âÞìáôá ðáñïõóéáóìÝíá Ýíá-Ýíá, óå ôÜîç, óõìðëçñùìÝíï ìå ôá äéá-
ãñÜììáôÜ ôïõ. Ôï ýöïò åßíáé ïõäÝôåñï êáé áíþíõìï, ÷áñáêôçñéóôéêü ôçò
åðéóôçìïíéêÞò ãñáöÞò.
Ôï ìåôáäïìéóôéêü ãñÜøéìï, áíôßèåôá, ôåßíåé íá åßíáé ðïëý ðéï óõíáé-
óèçìáôéêü. Óõ÷íÜ ï ôüíïò åßíáé êáôçãïñçìáôéêüò êáé åõöïñéêüò, êáé ôï
ýöïò åîåæçôçìÝíï êáé óõíåéäçôÜ åðéäåéêôéêü. Ïé ôßôëïé ìðïñåß ðïëëÝò
öïñÝò íá ðåñéëáìâÜíïõí ëïãïðáßãíéá êáé õðáéíéãìïýò, êáé óõ÷íÜ ç âá-
óéêÞ ãñáììÞ ôïõ åðé÷åéñÞìáôïò âáóßæåôáé óå êÜðïéïõ åßäïõò ëïãïðáß-
ãíéï. ÐïëëÝò öïñÝò åðßóçò ç áðïäïìçôéêÞ ãñáöÞ åóôéÜæåôáé óå êÜðïéá
“ôå÷íéêÞ” ðëåõñÜ ôçò ãëþóóáò, üðùò ìéá ìåôáöïñÜ ðïõ ÷ñçóéìïðïéåß
Ýíáò óõããñáöÝáò, Þ ç åôõìïëïãßá ìéáò ëÝîçò. ÓõíïëéêÜ, öáßíåôáé íá óôï-
÷åýåé ìÜëëïí óå ìéá åðéêïéíùíéáêÞ èÝñìç ðáñÜ óôçí áðïóôáóéïðïéçìÝ-
íç øõ÷ñüôçôá.
3. ÓôÜóç áðÝíáíôé óôç ãëþóóá. Ïé äïìéóôÝò äÝ÷ïíôáé üôé ï êüóìïò

êáôáóêåõÜæåôáé ìÝóù ôçò ãëþóóáò, ìå ôçí Ýííïéá üôé äåí Ý÷ïõìå Üëëç
ðñüóâáóç óôçí ðñáãìáôéêüôçôá, ðÝñá áðü áõôÞ ðïõ åîáóöáëßæåé ôï
ãëùóóéêü ìÝóï. ÐáñÜ ôáýôá, áðïöáóßæåé íá æÞóåé ìå ôï ãåãïíüò áõôü
êáé óõíå÷ßæåé íá ÷ñçóéìïðïéåß ôç ãëþóóá ãéá íá óêÝöôåôáé êáé íá ðñïó-
ëáìâÜíåé ôá ðñÜãìáôá. Óôï êÜôù-êÜôù, ç ãëþóóá åßíáé Ýíá åýôáêôï óý-
óôçìá, ü÷é ÷áþäåò, êé Ýôóé ç óõíåéäçôïðïßçóç üôé åîáñôéüìáóôå áðü áõ-
ôü äåí ðñïêáëåß áíáãêáóôéêÜ äéáíïçôéêÞ áðåëðéóßá.
Áíôßèåôá, ï ìåôáäïìéóìüò åðéìÝíåé, ìå ó÷åäüí èñçóêåõôéêÞ ðñïóÞëù-
óç, óôéò óõíÝðåéåò ôçò áíôßëçøçò üôé ç ðñáãìáôéêüôçôá ç ßäéá åßíáé êåé-
ìåíéêÞ. Ï ìåôáäïìéóìüò áíáðôýóóåé ìéá áãùíßá, ðïõ áðåéëåß íá ãßíåé ìïé-
ñáßá, ó÷åôéêÜ ìå ôç äõíáôüôçôá íá öôÜóåé êáíåßò óå ïðïéáäÞðïôå ãíþóç
äéáìÝóïõ ôçò ãëþóóáò. Ôï öùíçôéêü óçìåßï, óýìöùíá ìå áõôÞ ôçí áíôß-
ëçøç, ðëÝåé äéáñêþò åëåýèåñï áðü ôçí Ýííïéá ðïõ õðïôßèåôáé üôé ðñïó-
äéïñßæåé. Ùò åê ôïýôïõ, ï ôñüðïò ðïõ ïé ìåôáäïìéóôÝò ìéëïýí ãéá ôç
ãëþóóá ðåñéëáìâÜíåé ìéá åììïíÞ óå åéêüíåò ðïõ âáóßæïíôáé óôá õãñÜ –
ôá óçìåßá åðéðëÝïõí åëåýèåñá óå ó÷Ýóç ìå áõôü ðïõ ðñïóäéïñßæïõí, ôá
íïÞìáôá åßíáé ñåõóôÜ êáé õðüêåéíôáé óå óõíå÷Ýò “ãëßóôñçìá” Þ “îå÷åßëé-
óìá”. Áõôü ôï ãëùóóéêü õãñü, ðïõ ñÝåé Üôáêôá êáé îå÷ýíåôáé áðñüâëå-
ðôá, êáôáíéêÜ ôéò ðñïóðÜèåéÝò ìáò íá ìåôáöÝñïõìå ôéò óçìáóßåò ðñï-
óåêôéêÜ áðü ôïí ðïìðü óôïí äÝêôç, ìÝóá óôá äï÷åßá ðïõ ïíïìÜæïõìå
ëÝîåéò. Äåí Ý÷ïõìå ôïí ðëÞñç Ýëåã÷ï ôïõ ãëùóóéêïý ìÝóïõ, åðïìÝíùò ôá
íïÞìáôá äåí ìðïñïýí íá êáèçëùèïýí óå óôáèåñÝò èÝóåéò, óáí íá öõ-
ôåýáìå ìéá óåéñÜ óðüñïõò ðáôÜôáò. Ìðïñïýí ìüíï íá äéáóêïñðéóôïýí
ôõ÷áßá Þ íá “äéáóðáñïýí”, óáí ôïí óðïñÝá ðïõ ôñéãõñíÜåé êáé óêïñðß-
æåé óðüñïõò ìå ôá ÷Ýñéá áðëùìÝíá, Ýôóé þóôå ðïëëïß áð’ áõôïýò ðÝ-
öôïõí óå áðñüâëåðôá óçìåßá Þ ôïõò ðáßñíåé ï Üíåìïò.
Ïìïßùò, ôá íïÞìáôá ðïõ Ý÷ïõí ïé ëÝîåéò äåí ìðïñïýí ðïôÝ, åããõçìÝ-
íá, íá åßíáé åêáôü ôá åêáôü áìéãÞ. ¸ôóé, ïé ëÝîåéò åßíáé ðÜíôïôå “ìïëõ-
óìÝíåò” áðü ôá áíôßèåôÜ ôïõò – äåí ìðïñåßò íá ïñßóåéò ôç íý÷ôá ÷ùñßò á-
íáöïñÜ óôç ìÝñá Þ ôï êáëü ÷ùñßò áíáöïñÜ óôï êáêü. ¹, óå Üëëåò ðåñé-
ðôþóåéò, ôá áíôßèåôá óõíÜãïíôáé áðü ôçí ßäéá ôçí éóôïñßá ôùí ëÝîåùí,
êáèþò ïé áðáñ÷áéùìÝíåò ÝííïéÝò ôïõò äéáôçñïýí ìéá åíï÷ëçôéêÞ öáóìá-
ôéêÞ ðáñïõóßá ìÝóá óôç óýã÷ñïíç ÷ñÞóç êáé ìðïñåß íá õëïðïéçèïýí á-
êñéâþò ôç óôéãìÞ ðïõ èåùñïýóáìå üôé Þôáí áóöáëÝò íá ôéò ÷ñçóéìïðïéÞ-
óïõìå. ¸ôóé, ìéá öáéíïìåíéêÜ áèþá ëÝîç, üðùò ôï “öéëïîåíïýìåíïò”, åß-
íáé åôõìïëïãéêÜ óõããåíÞò ìå ôï “îÝíïò”, êáé äéáôçñåß ì’ áõôüí ôïí ôñü-
ðï ôçí áêïýóéá óõíäÞëùóç üôé Ýíáò öéëïîåíïýìåíïò äåí åßíáé ðÜíôïôå
åõðñüóäåêôïò (âë. ðáñáêÜôù, óôçí õðïåíüôçôá Äïìéóìüò êáé ìåôáäïìé-
óìüò – ìåñéêÝò ðñáêôéêÝò äéáöïñÝò). Ðáñïìïßùò, ïé õðíþôôïõóåò ìåôá-
öïñéêÝò âÜóåéò ôùí ëÝîåùí óõ÷íÜ åðáíáäñáóôçñéïðïéïýíôáé ìÝóù ôçò

÷ñÞóçò ôïõò óôç öéëïóïößá Þ ôç ëïãïôå÷íßá êáé ìåôÜ åìðëÝêïíôáé ìå ôçí
êõñéïëåêôéêÞ Ýííïéá, Þ ìå ôç äÞëùóç ìåìïíùìÝíùí åííïéþí. Ôï ãëùóóé-
êü Üã÷ïò ëïéðüí åßíáé Ýíá âáóéêü êëåéäß ôçò ìåôáäïìéóôéêÞò ïðôéêÞò.
4. Ó÷Ýäéï. Ìå ôç ëÝîç “ó÷Ýäéï” åäþ åííïþ ôïõò èåìåëéþäåéò óôü÷ïõò
êÜèå êéíÞìáôïò, áõôü ãéá ôï ïðïßï èÝëïõí íá ìáò ðåßóïõí. Ï äïìéóìüò,
ðñþôá áð’ üëá, áìöéóâçôåß ôïí ôñüðï ìå ôïí ïðïßï äïìïýìå êáé êáôç-
ãïñéïðïéïýìå ôçí ðñáãìáôéêüôçôá êáé ìáò êáëåß íá áðåëåõèåñùèïýìå
áðü ôïõò óõíÞèåéò ôñüðïõò ðñüóëçøçò êáé êáôçãïñéïðïßçóçò. Åíôïý-
ôïéò, ðéóôåýåé üôé Ýôóé ìðïñïýìå ôåëéêÜ íá ðñïóåããßóïõìå ìéá ðéï áîéü-
ðéóôç ïðôéêÞ ôùí ðñáãìÜôùí. Ï ìåôáäïìéóìüò åßíáé ðïëý ðéï ñéæïóðá-
óôéêüò: äõóðéóôåß áðÝíáíôé óôçí ßäéá ôçí Ýííïéá ôçò ëïãéêÞò êáé ôçí éäÝá
üôé ôï áíèñþðéíï ïí åßíáé ìéá áíåîÜñôçôç ïíôüôçôá, ðñïôéìþíôáò ôçí Ýí-
íïéá ôïõ “äéáóðáóìÝíïõ” Þ “êáôáóêåõáóìÝíïõ” õðïêåéìÝíïõ, êáèþò
ü,ôé óêåöôüìáóôå ùò Üôïìï åßíáé óôçí ðñáãìáôéêüôçôá ðñïúüí ôùí êïé-
íùíéêþí êáé ãëùóóéêþí äõíÜìåùí – äçëáäÞ êáèüëïõ ìéá ïõóßá, áëëÜ á-
ðëþò Ýíá “êåéìåíéêü ðëÝãìá”. ¸ôóé, ç óðßèá ôïõ óêåðôéêéóìïý ôïõ êáßåé
ôï äéáíïçôéêü Ýäáöïò ðÜíù óôï ïðïßï Ý÷åé ÷ôéóôåß ï Äõôéêüò ðïëéôéóìüò.
Ìåôáäïìéóìüò – ç æùÞ ó’ Ýíáí áðïêåíôñùìÝíï ðëáíÞôç
Ï ìåôáäïìéóìüò åìöáíßóôçêå óôçí Ãáëëßá óôá ôÝëç ôïõ 1960. Ïé äýï

ìïñöÝò ðïõ åßíáé ðéï óôåíÜ óõíäåüìåíåò ìå ôçí åìöÜíéóÞ ôïõ åßíáé ï Ñï-
ëÜí Ìðáñô êáé ï Æáê ÍôåññéíôÜ (Jacques Derrida, 1930-2004). Ôï Ýñãï ôïý
Ìðáñô ðåñßðïõ áõôÞ ôçí ðåñßïäï Üñ÷éóå íá áëëÜæåé ÷áñáêôÞñá êáé íá
êéíåßôáé áðü ìéá äïìéóôéêÞ öÜóç ðñïò ìéá ìåôáäïìéóôéêÞ. Ç äéáöïñÜ
ìðïñåß íá ãßíåé áíôéëçðôÞ áí óõãêñßíåé êáíåßò äýï äéáöïñåôéêÝò ðåñé-
ãñáöÝò ôïõ Ìðáñô ãéá ôç öýóç ôçò áöÞãçóçò, ìßá áðü êÜèå öÜóç, êáé
ðéï óõãêåêñéìÝíá ôï äïêßìéï “Ç äïìéêÞ áíÜëõóç ôçò áöÞãçóçò” (1966)
êáé ôï âéâëßï Ç áðüëáõóç ôïõ êåéìÝíïõ (1973). Ôï ðñþôï åßíáé ëåðôïìå-
ñåéáêü, ìåèïäïëïãéêü êáé óå áðáãïñåõôéêü âáèìü ôå÷íéêü, åíþ ôï äåý-
ôåñï åßíáé óôçí ðñáãìáôéêüôçôá ìéá óåéñÜ áðü ôõ÷áßá ó÷üëéá ðÜíù óôçí
áöÞãçóç, ôáîéíïìçìÝíá áëöáâçôéêÜ – ôáîéíüìçóç ç ïðïßá âÝâáéá õðï-
äçëþíåé ôç óõãêõñéáêüôçôá ôïõ õëéêïý. ÁíÜìåóá ó’ áõôÜ ôá äýï Ýñãá
Þñèå ôï óçìáíôéêü äïêßìéï “Ï èÜíáôïò ôïõ óõããñáöÝá” (1968), ðïõ åßíáé
ôï óçìåßï óôï ïðïßï ï Ìðáñô ðåñíÜåé áðü ôïí äïìéóìü óôïí ìåôáäïìé-
óìü. Ó’ áõôü ôï äïêßìéï áíáêïéíþíåé ôïí èÜíáôï ôïõ óõããñáöÝá: åßíáé
Ýíáò ñçôïñéêüò ôñüðïò ãéá íá õðïóôçñßîåé ôçí áíåîáñôçóßá ôïõ ëïãïôå-
÷íéêïý êåéìÝíïõ êáé ôçí áíôßóôáóÞ ôïõ óôç äõíáôüôçôá íá åíïðïéçèåß Þ
íá ðåñéïñéóôåß áðü ïðïéåóäÞðïôå áíôéëÞøåéò, ãéá ôï ôé ìðïñåß íá åß÷å ôçí

ðñüèåóç íá “ðåé” ï óõããñáöÝáò Þ íá Ý÷åé “ôå÷íïõñãÞóåé” ìÝóá óôï Ýñãï.
ÅíÜíôéá ó’ áõôÝò ôéò áíôéëÞøåéò, ôï äïêßìéï äéáêçñýóóåé ìéá ñéæéêÞ êåé-
ìåíéêÞ áíåîáñôçóßá: ôï Ýñãï äåí êáèïñßæåôáé áðü ôçí ðñüèåóç Þ ôá óõì-
öñáæüìåíá. Áíôßèåôá, ôï êåßìåíï åßíáé áðü ôç öýóç ôïõ åëåýèåñï áðü
êÜèå ôÝôïéï ðåñéïñéóìü. ¸ôóé, üðùò ëÝåé ï Ìðáñô ó’ áõôü ôï äïêßìéï, ç
óõíÝðåéá ôïõ èáíÜôïõ ôïõ óõããñáöÝá åßíáé ç ãÝííçóç ôïõ áíáãíþóôç.
Ùò åê ôïýôïõ, ç äéáöïñÜ áíÜìåóá óôï äïêßìéï ôïõ 1966 êáé óôï âéâëßï
ôïõ 1973 åßíáé ìéá ìåôáêßíçóç ôçò ðñïóï÷Þò áðü ôï êåßìåíï, ùò êÜôé ðïõ
ðáñÜãåôáé áðü ôïí óõããñáöÝá, óôï êåßìåíï ùò êÜôé ðïõ ðáñÜãåôáé áðü
ôïí áíáãíþóôç êáé, ôñüðïí ôéíÜ, áðü ôçí ßäéá ôç ãëþóóá, ãéáôß, üðùò ï
Ìðáñô åðßóçò ëÝåé, áðüíôïò ôïõ óõããñáöÝá, ç áîßùóç íá áðïêùäéêï-
ðïéÞóïõìå Ýíá êåßìåíï áðïâáßíåé ìÜôáéç. ¸ôóé, áõôÞ ç ðñþéìç öÜóç ôïý
ìåôáäïìéóìïý ìïéÜæåé ü÷é ìüíï íá åðéôñÝðåé áëëÜ êáé íá ãéïñôÜæåé ôï á-
ôÝëåéùôï åëåýèåñï ðáé÷íßäé ôùí íïçìÜôùí êáé ôçí áðáëëáãÞ áðü êÜèå
ìïñöÞ áõèåíôßáò ãýñù áðü ôï êåßìåíï. Áñãüôåñá õðÜñ÷åé ìéá áíáðü-
öåõêôç ìåôáêßíçóç, áðü áõôÞ ôçí êåéìåíéêÞ áíåêôéêüôçôá óôçí ðéï ðåé-
èáñ÷çìÝíç êáé áõóôçñÞ åêäï÷Þ ðïõ õðïäçëþíåôáé áðü ôï ðáñÜèåìá ôçò
ÌðÜñìðáñá Ôæüíóïí ðïõ äßíïõìå óôç óõíÝ÷åéá (âë. õðïåíüôçôá Äïìé-
óìüò êáé ìåôáäïìéóìüò – ìåñéêÝò ðñáêôéêÝò äéáöïñÝò). Ãéá åêåßíç, ç
áðïäüìçóç äåí åßíáé ìéá çäïíéóôéêÞ åãêáôÜëåéøç êÜèå ðåñéïñéóìïý, áë-
ëÜ ï ðåéèáñ÷çìÝíïò åíôïðéóìüò êáé ç êáôåäÜöéóç ôùí ðçãþí ôçò êåéìå-
íéêÞò åîïõóßáò.
Ç äåýôåñç âáóéêÞ ìïñöÞ óôçí áíÜðôõîç ôïõ ìåôáäïìéóìïý ðñïò ôï
ôÝëïò ôçò äåêáåôßáò ôïõ 1960 åßíáé ï öéëüóïöïò Æáê ÍôåññéíôÜ. Óôçí
ðñáãìáôéêüôçôá, ôï åíáñêôÞñéï óçìåßï ôïõ ìåôáäïìéóìïý ìðïñåß íá
èåùñçèåß ç ïìéëßá ðïõ Ýäùóå ôï 1966, ìå ôßôëï “Ç äïìÞ, ôï óçìåßï êáé ôï
ðáé÷íßäé, ìÝóá óôïí ëüãï ôùí åðéóôçìþí ôïõ áíèñþðïõ”.1 Ó’ áõôü ôï êåß-
ìåíï ï ÍôåññéíôÜ âëÝðåé óôç óýã÷ñïíç åðï÷Þ Ýíá éäéáßôåñï äéáíïçôéêü
“óõìâÜí”, ðïõ óõíéóôÜ ìéá ñéæéêÞ áðïìÜêñõíóç áðü ðáñåëèüíôåò ôñü-
ðïõò óêÝøçò, óõíäÝïíôáò ÷áëáñÜ áõôÞ ôçí áðïìÜêñõíóç ìå ôç öéëïóï-
ößá ôïõ Íßôóå êáé ôïõ ×Üéíôåãêåñ, êáèþò êáé ôçí øõ÷áíÜëõóç ôïõ Öñüõíô.
Ôï óõìâÜí áöïñÜ ôçí “áðïêÝíôñùóç” ôïõ äéáíïçôéêïý ìáò óýìðáíôïò.
Ðñéí áðü áõôü ôï óõìâÜí, ç ýðáñîç ìéáò íüñìáò Þ åíüò êÝíôñïõ óå üëá
ôá ðñÜãìáôá èåùñïýíôáí äåäïìÝíç: Ýôóé ï “Üíèñùðïò”, óýìöùíá ìå ôï
1. Æáê ÍôåñéíôÜ, “Ç äïìÞ, ôï óçìåßï êáé ôï ðáé÷íßäé ìÝóá óôï ëüãï ôùí åðéóôçìþí
ôïõ áíèñþðïõ”, Ç ãñáöÞ êáé ç äéáöïñÜ (ìôöñ. ÊùóôÞò Ðáðáãéþñãçò), ÁèÞíá: Êá-
óôáíéþôçò 2003, óó. 434-454.
óëüãêáí ôçò ÁíáãÝííçóçò, Þôáí ôï ìÝôñï üëùí ôùí õðïëïßðùí ðñáãìÜ-

ôùí óôï óýìðáí: ïé íüñìåò ôùí ëåõêþí Äõôéêþí, ãéá ôçí åíäõìáóßá, ôç
óõìðåñéöïñÜ, ôçí áñ÷éôåêôïíéêÞ, ôéò äéáíïçôéêÝò áíôéëÞøåéò, êáé ïýôù
êáèåîÞò, ðñüóöåñáí Ýíá óôáèåñü êÝíôñï, áðÝíáíôé óôï ïðïßï ìðïñïý-
óáí íá ïñéóôïýí üëåò ïé ðáñåêêëßóåéò, ðáñáâÜóåéò, äéáöïñïðïéÞóåéò, êáé
íá ðñïóäéïñéóôïýí ùò “¢ëëï” êáé ðåñéèùñéáêü. Óôïí 20ü áéþíá, ùóôü-
óï, áõôÜ ôá êÝíôñá êáôáóôñÜöçêáí Þ äéáâñþèçêáí. Óå ìåñéêÝò ðåñé-
ðôþóåéò áõôü ðñïêëÞèçêå áðü éóôïñéêÜ ãåãïíüôá – üðùò ï ôñüðïò ìå
ôïí ïðïßï ï Á´ Ðáãêüóìéïò Ðüëåìïò êáôÜóôñåøå ôçí øåõäáßóèçóç ìéáò
óôáèåñÞò õëéêÞò ðñïüäïõ, Þ üðùò ï ôñüðïò ìå ôïí ïðïßï ôï Ïëïêáýôù-
ìá êáôÜóôñåøå ôçí éäÝá ôçò Åõñþðçò ùò ðçãÞò êáé êÝíôñïõ ôïõ áíèñþ-
ðéíïõ ðïëéôéóìïý. Óå êÜðïéåò ðåñéðôþóåéò óõíÝâç ëüãù åðéóôçìïíéêþí
áíáêáëýøåùí – üðùò ï ôñüðïò ìå ôïí ïðïßï ç èåùñßá ôçò ó÷åôéêüôçôáò
êáôÜóôñåøå ôéò éäÝåò ôïõ ÷ñüíïõ êáé ôïõ ÷þñïõ ùò áðüëõôåò óôáèåñÝò.
Óå Üëëåò, ôÝëïò, ðñïêëÞèçêå áðü äéáíïçôéêÝò Þ êáëëéôå÷íéêÝò åðáíáóôÜ-
óåéò – üðùò ï ôñüðïò ìå ôïí ïðïßï ï ìïíôåñíéóìüò óôéò ôÝ÷íåò, ôá ðñþ-
ôá ôñéÜíôá ÷ñüíéá ôïõ áéþíá, áðÝññéøå áðïëýôùò âáóéêÝò Ýííïéåò, üðùò
ç áñìïíßá óôç ìïõóéêÞ, ç ÷ñïíïëïãéêÞ óåéñÜ óôçí áöÞãçóç êáé ç áíáðá-
ñÜóôáóç óôéò åéêáóôéêÝò ôÝ÷íåò.
Óôï óýìðáí ðïõ áðïìÝíåé, äåí õðÜñ÷ïõí áðüëõôá Þ óôáèåñÜ óçìåßá,
ìå áðïôÝëåóìá ôï óýìðáí óôï ïðïßï æïýìå íá åßíáé “áðïêåíôñùìÝíï” Þ
åããåíþò ó÷åôéêéóôéêü. Áíôß ãéá ìéá ìåôáêßíçóç Þ ðáñÝêêëéóç áðü Ýíá
ãíùóôü êÝíôñï, áõôü ðïõ Ý÷ïõìå üëï êé üëï åßíáé ôï “åëåýèåñï ðáé÷íßäé”
(Þ ôï “ðáé÷íßäé”, óýìöùíá ìå ôïí ôßôëï ôïõ äïêéìßïõ). Ó’ áõôÞ ôç äéÜëå-
îç ï ÍôåññéíôÜ êáôáöÜóêåé ó’ áõôü ôï áðïêåíôñùìÝíï óýìðáí ùò áðå-
ëåõèåñùôéêüÿ üðùò êáé ï Ìðáñô óôïí “ÈÜíáôï ôïõ óõããñáöÝá” ãéïñôÜ-
æåé ôïí áöáíéóìü ôïõ óõããñáöÝá, èåùñþíôáò ðùò åãêáéíéÜæåé ìéá ðåñßï-
äï ÷áñïýìåíçò åëåõèåñßáò. Ïé óõíÝðåéåò áõôïý ôïõ íÝïõ, áðïêåíôñùìÝ-
íïõ óýìðáíôïò åßíáé áäýíáôï íá ðñïâëåöèïýí, áëëÜ ðñÝðåé íá ðñïóðá-
èÞóïõìå íá ìçí åßìáóôå áíÜìåóá óå “åêåßíïõò ðïõ […] áðïóôñÝöïõí ôï
âëÝììá áðü ôï áêüìç áíþíõìï ðïõ ìüëéò áíáããÝëëåôáé”. ÁõôÞ ç éó÷õ-
ñÞ, ó÷åäüí èñçóêåõôéêÞ, åðßêëçóç íá ìçí áðïóôñÝøïõìå ôï âëÝììá áðü
ôï öùò, åßíáé ôõðéêÞ ãéá ôïí óõ÷íÜ áðïêáëõðôéêü ôüíï ôçò ìåôáäïìéóôé-
êÞò ãñáöÞò. Áí Ý÷ïõìå ôï êïõñÜãéï, õðïíïåßôáé, èá ìðïýìå ó’ áõôü ôï
íéôóåúêü óýìðáí, üðïõ äåí õðÜñ÷ïõí åããõçìÝíá äåäïìÝíá ðáñÜ ìüíï
åñìçíåßåò, êáìßá áðü ôéò ïðïßåò äåí Ý÷åé åðÜíù ôçò ôç óöñáãßäá ôçò áõ-
èåíôßáò, êáèþò äåí õðÜñ÷åé ðéá êáíÝíá Ýãêõñï êÝíôñï óôï ïðïßï íá ðñï-
óöýãïõìå ãéá íá åðéêõñþóåé ôéò åñìçíåßåò ìáò.
Ç êáèéÝñùóç ôïõ ÍôåññéíôÜ åðéóöñáãßóôçêå ìå ôç äçìïóßåõóç ôñéþí
âéâëßùí ôïõ ôçí åðüìåíç ÷ñïíéÜ (Ç öùíÞ êáé ôï öáéíüìåíï, Ðåñß ãñáì-
ìáôïëïãßáò, ÃñáöÞ êáé äéáöïñÜ).2 ¼ëá áõôÜ ôá âéâëßá áöïñïýí öéëï-

óïöéêÜ ìÜëëïí ðáñÜ ëïãïôå÷íéêÜ æçôÞìáôá, áëëÜ ç ìÝèïäïò ôïõ Íôåñ-
ñéíôÜ ðåñéëáìâÜíåé ðÜíôïôå ôç ëåðôïìåñåéáêÞ “áðïäïìçôéêÞ” áíÜãíù-
óç åðéëåãìÝíùí ðôõ÷þí áðü ôá Ýñãá Üëëùí öéëïóüöùí êáé ïé ëïãïôå÷íé-
êïß êñéôéêïß Ý÷ïõí äáíåéóôåß áõôÝò ôéò áðïäïìçôéêÝò ìåèüäïõò ãéá ôçí á-
íÜãíùóç ëïãïôå÷íéêþí Ýñãùí. ÏõóéáóôéêÜ, ç áðïäïìçôéêÞ áíÜãíùóç ëï-
ãïôå÷íéêþí êåéìÝíùí ôåßíåé íá ôá áíáäåéêíýåé óå åìâëçìáôéêÜ áõôïý
áêñéâþò ôïõ áðïêåíôñùìÝíïõ óýìðáíôïò ðïõ óõæçôÜìå. Êåßìåíá ðïõ
ðñïçãïõìÝíùò èåùñïýíôáí ùò åíéáßá êáëëéôå÷íÞìáôá, äåß÷íïíôáé íá åß-
íáé áðïóðáóìáôéêÜ, áõôïäéáéñïýìåíá êáé Üêåíôñá. Áðïäåéêíýïíôáé
ðÜíôïôå ÷áñáêôçñéóôéêÜ ôùí “ôåñáôïãåíÝóåùí” ðïõ ðñïâëÝöèçêáí óôï
ôÝëïò ôïý “Ç äïìÞ, ôï óçìåßï êáé ôï ðáé÷íßäé” ôïõ ÍôåññéíôÜ.
ÓôÜóïõ ¸íá âáóéêü êåßìåíï ôïõ ìåôáäïìéóìïý åßíáé ôï Ðåñß

êáé óêÝøïõ ãñáììáôïëïãßáò ôïõ ÍôåññéíôÜ. Ôï óëüãêáí “äåí õ-
ðÜñ÷åé ôßðïôá åêôüò êåéìÝíïõ” åßíáé ç ðéï óõ÷íÜ ðáñá-
ôéèÝìåíç ãñáììÞ áõôïý ôïõ âéâëßïõ, áëëÜ óõíÞèùò ðáñáôßèåôáé åêôüò
óõìöñáæïìÝíùí ãéá íá äéêáéïëïãÞóåé Ýíá åßäïò áêñáßïõ êåéìåíéóìïý, ìå
ôïí ïðïßï èåùñåßôáé üôé üëç ç ðñáãìáôéêüôçôá åßíáé ãëùóóéêÞ, åðïìÝíùò
äåí Ý÷åé íüçìá íá ìéëÜìå ãéá Ýíáí “ðñáãìáôéêü” êüóìï ðïõ õðÜñ÷åé, á-
íáìößâïëïò, åêôüò ãëþóóáò.
Ôåëåõôáßá óõíçèßæåôáé ïé ó÷ïëéáóôÝò íá áñíïýíôáé üôé ï ÍôåññéíôÜ õ-
ðïóôÞñéîå ðñÜãìáôé ìéá ôÝôïéá Üðïøç êáé, ìïëïíüôé äåí óõíéóôþ íá åðé-
÷åéñÞóåôå íá êáôáðéáóôåßôå ìå ïëüêëçñï ôï âéâëßï óå áõôü ôï óôÜäéï, èá
ìðïñïýóáôå íá ðÜñåôå ôï ðñïâÜäéóìá áðü êÜìðïóïõò ó÷ïëéáóôÝò êáé
êñéôéêïýò, áí áðïêôïýóáôå ìéá ëåðôïìåñåéáêÞ ãíþóç áõôïý ôïõ ìÝñïõò
ôïõ âéâëßïõ óôï ïðïßï åìöáíßæåôáé ôï åí ëüãù ðáñÜèåìá, ÷ñçóéìïðïéþ-
íôáò ôç ìÝèïäï åíôáôéêÞò áíÜãíùóçò ðïõ ðñüôåéíá óôçí ÅéóáãùãÞ. Ôï ìÝ-
ñïò áõôü Ý÷åé ôïí õðüôéôëï “Ç õðåñâïëÞ. ÆÞôçìá ìåèüäïõ” (óó. 272-282).
Ï ÍôåññéíôÜ ãñÜöåé ó’ áõôü ôï êïììÜôé ãéá ôï “Äïêßìéï ãéá ôçí êá-
ôáãùãÞ ôùí ãëùóóþí” ôïõ Ñïõóóþ (Jean-Jacques Rousseau),3 áëëÜ óôáìá-
ôÜåé êáé áìöéóâçôåß ôçí ßäéá ôïõ ôç ìÝèïäï åñìçíåßáò ôïõ êåéìÝíïõ êáé
2. Óôá åëëçíéêÜ: Ç öùíÞ êáé ôï öáéíüìåíï (ìôöñ. ÊùóôÞò Ðáðáãéþñãçò), ÁèÞíá: Ïë-
êüò 1997 ÿ Ðåñß ãñáììáôïëïãßáò (ìôöñ. ÊùóôÞò Ðáðáãéþñãçò), ÁèÞíá: Ãíþóç 1990 ÿ
ÃñáöÞ êáé äéáöïñÜ (ìôöñ. ÊùóôÞò Ðáðáãéþñãçò) ÁèÞíá: Êáóôáíéþôçò 2003. Ôá ðá-
ñáèÝìáôá ðïõ ÷ñçóéìïðïéïýíôáé óôç óõíÝ÷åéá ëáìâÜíïíôáé áðü ôéò õðÜñ÷ïõóåò ìå-
ôáöñÜóåéò (åíßïôå åëáöñÜ ôñïðïðïéçìÝíåò) êáé ïé ðáñáðïìðÝò ãßíïíôáé óå áõôÝò ôéò
åêäüóåéò.
3. Æáí-Æáê Ñïõóóþ, Äïêßìéï ðåñß ôçò êáôáãùãÞò ôùí ãëùóóþí (ìôöñ. ÊùóôÞò Ðá-
ðáãéþñãçò), ÁèÞíá: Êáóôáíéþôçò 1998.
ôç öýóç êÜèå åñìçíåßáò. ÓõæçôÜ ôï íüçìá ôïõ “óõìðëçñþìáôïò” (“sup-

plément”), ìéá ëÝîç ðïõ óôá ãáëëéêÜ ìðïñåß íá óçìáßíåé åðßóçò êáé õðï-
êáôÜóôáôï, ìå ôçí Ýííïéá üôé ç ãëþóóá õðïêáèéóôÜ Þ áíôéêáèéóôÜ ôçí
ðñáãìáôéêüôçôá (ç éäÝá áõôÞ áíáðôýóóåôáé óôéò áìÝóùò ðñïçãïýìåíåò
óåëßäåò ôïý Ðåñß ãñáììáôïëïãßáò). ÁëëÜ ðïéá áêñéâþò åßíáé ç öýóç áõ-
ôÞò ôçò “õðïêáôÜóôáóçò”, áöïý “óå êÜèå ðåñßðôùóç ï óõããñáöÝáò åã-
ãñÜöåôáé óå Ýíá êáèïñéóìÝíï óýóôçìá êåéìÝíïõ” (ó. 276), ðïõ óçìáßíåé
üôé üëïé êëçñïíïìïýìå ôç ãëþóóá óáí Ýíá ðñïêáôáóêåõáóìÝíï óýóôç-
ìá ðïõ Ý÷åé Þäç åíóùìáôùìÝíç ôç äéêÞ ôïõ éóôïñßá, öéëïóïößá ê.ï.ê.; Ì’
áõôÞ ôçí Ýííïéá ìðïñåß êáíåßò íá éó÷õñéóôåß üôé äåí åêöñÜæïõìå ôïõò
åáõôïýò ìáò ìå ëÝîåéò, áëëÜ áðëþò êÜðïéá ðëåõñÜ ôçò ãëþóóáò:
Ï óõããñáöÝáò ãñÜöåé ìÝóá óå ìéá ãëþóóá êáé ìÝóá óå ìéá ëïãéêÞ
êáé ï ëüãïò ôïõ åî ïñéóìïý äåí ìðïñåß íá êõñéáñ÷Þóåé áðïëýôùò ðÜ-
íù óôï óýóôçìá, óôïõò íüìïõò êáé óôç æùÞ ôïõò. Ôéò ÷ñçóéìïðïéåß
áöÞíïíôáò êáôÜ Ýíá ôñüðï êáé ìÝ÷ñéò åíüò óçìåßïõ íá êõâåñíÜôáé
áðü ôï óýóôçìá. Êáé ç áíÜãíùóç ïöåßëåé ðÜíôá íá áðïâëÝðåé óå ìéá
ïñéóìÝíç, áèÝáôç ãéá ôïí óõããñáöÝá, ó÷Ýóç áíÜìåóá óå ü,ôé åêåßíïò
åëÝã÷åé êáé óå ü,ôé äåí åëÝã÷åé áðü ôá ó÷Þìáôá ôçò ãëþóóáò ôçí ïðïßá
÷ñçóéìïðïéåß. ÁõôÞ ç ó÷Ýóç äåí åßíáé ìéá êÜðïéá ðïóïôéêÞ êáôáíïìÞ
óêéÜò êáé öùôüò, áäõíáìßáò êáé äýíáìçò, áëëÜ ìéá óçìáßíïõóá äïìÞ,
ôçí ïðïßá ç êñéôéêÞ áíÜãíùóç ðñÝðåé íá ðáñáãÜãåé.
(óó. 272-273)
Ç áíÜãíùóç êáé ç åñìçíåßá, ëïéðüí, äåí áíáðáñÜãïõí áðëþò áõôü ðïõ
ï óõããñáöÝáò óêÝöôçêå êáé åîÝöñáóå óôï êåßìåíï. ÁõôÞ ôçí áíåðáñêÞ
Ýííïéá ôçò åñìçíåßáò ï ÍôåññéíôÜ ôçí ïíïìÜæåé “ó÷ïëéáóôéêü áíáäéðëá-
óéáóìü”, êáèþò åðé÷åéñåß íá áðïêáôáóôÞóåé ìéá ðñïûðÜñ÷ïõóá ìç-êåé-
ìåíéêÞ ðñáãìáôéêüôçôá (áõôïý ðïõ ï óõããñáöÝáò Ýêáíå Þ óêÝöôçêå)
ãéá íá ôçí ðáñáâÜëåé ìå ôï êåßìåíï. Áíôßèåôá, ç êñéôéêÞ áíÜãíùóç ðñÝ-
ðåé íá ðáñáãÜãåé ôï êåßìåíï, êáèþò äåí õðÜñ÷åé ôßðïôá ðßóù áð’ áõôü
ðïõ èá ìðïñïýóáìå íá áðïêáôáóôÞóïõìå. Ì’ áõôÞ ôçí Ýííïéá, ç áíÜ-
ãíùóç èá Ýðñåðå íá åßíáé áðïäïìçôéêÞ áíôß ãéá áðïêáôáóôáôéêÞ. Áõôü
åßíáé ôï óçìåßï üðïõ ï ÍôåññéíôÜ êÜíåé ôçí ðáñáôÞñçóç ôçí ïðïßá áñ-
ãüôåñá ïíïìÜæåé “áîïíéêÞ óêÝøç áõôïý ôïõ äïêéìßïõ, üôé äåí õðÜñ÷åé ôß-
ðïôá åêôüò êåéìÝíïõ” (ó. 280).
Ç áíÜãíùóç äåí ðñÝðåé íá áñêåßôáé óôïí áíáäéðëáóéáóìü ôïõ êåéìÝ-
íïõ, äåí ìðïñåß íá õðåñâåß èåìéôÜ ôï êåßìåíï ãéá íá ôñáâÞîåé ðñïò
êÜôé Üëëï, ðñïò ìéá áíáöïñÜ (ìåôáöõóéêÞ, éóôïñéêÞ, øõ÷ïâéïãñáöé-
êÞ ðñáãìáôéêüôçôá ê.ô.ë.) Þ ðñïò Ýíá óçìáéíüìåíï åêôüò êåéìÝíïõ,
ôïõ ïðïßïõ ôï ðåñéå÷üìåíï èá ìðïñïýóå íá âñßóêåôáé åêôüò ãëþóóáò,
äçëáäÞ (ìå ôçí Ýííïéá ðïõ äßíïõìå åäþ óå áõôÞ ôç ëÝîç) Ýîù áðü ôç
ãñáöÞ åí ãÝíåé. Íá ãéáôß ïé ìåèïäïëïãéêÝò óêÝøåéò, ðïõ äéáêéíäõ-
íåýïõìå åäþ áíáöïñéêÜ ìå Ýíá ðáñÜäåéãìá, ó÷åôßæïíôáé óôåíÜ ìå ôéò
ãåíéêÝò ðñïôÜóåéò ðïõ åðåîåñãáóôÞêáìå ðáñáðÜíù ó÷åôéêÜ ìå ôçí
áðïõóßá áíáöåñüìåíïõ Þ õðåñâáôéêïý óçìáéíïìÝíïõ. Äåí õðÜñ÷åé
ôßðïôá åêôüò êåéìÝíïõ.
(óó. 273-274)
Áõôü ôï åðåêôåßíåé, êáé åðáíáëáìâÜíåé üôé “ðÝñá áðü ü,ôé ðéóôåýïõìå
ðùò ìðïñïýìå íá ïñéïèåôÞóïõìå ùò Ýñãï ôïõ Ñïõóóþ êáé ðßóù áðü áõ-
ôü, äåí õðÞñ÷å ðáñÜ ìüíï ç ãñáöÞ […] åêåßíï ðïõ äéáíïßãåé ôï íüçìá êáé
ôç ãëþóóá åßíáé ç ãñáöÞ ùò åîáöÜíéóç ôçò öõóéêÞò ðáñïõóßáò” (ó. 274).
Äåí èá âñåßôå áõôÝò ôéò óåëßäåò ôïõ ÍôåññéíôÜ åýêïëåò, áëëÜ èá óáò
áíôáìåßøïõí áí ôéò ìåëåôÞóåôå ðñïóåêôéêÜ, éäéáßôåñá áí ôï êÜíåôå óôï
ðëáßóéï ìéáò ïìáäéêÞò óõæÞôçóçò. Óáò åðéôñÝðïõí íá êáôáëÜâåôå áêñé-
âþò ôé ëÝåé ï ÍôåññéíôÜ ãéá ôç ó÷Ýóç ìåôáîý ãëþóóáò êáé êüóìïõ êáé íá
äåßôå áí åßíáé ðñÜãìáôé ïé áðüøåéò ôïõ ôüóï Üêáìðôåò êáé áóõìâßâáóôåò
üóï ôéò êáôçãïñïýí.
Äïìéóìüò êáé ìåôáäïìéóìüò – ìåñéêÝò ðñáêôéêÝò äéáöïñÝò
¸íá áñ÷éêü ðñüâëçìá åäþ åßíáé üôé ï ìåôáäïìéóìüò óõ÷íÜ éó÷õñßæåôáé

üôé åßíáé ðåñéóóüôåñï ìéá äéáíïçôéêÞ óôÜóç ðáñÜ ìéá ðñáêôéêÞ ìÝèïäïò
êñéôéêÞò. Áõôü åßíáé ìå ìéá Ýííïéá áñêåôÜ áëçèÝò, áëëÜ ßóùò ü÷é ðåñéó-
óüôåñï áðü ü,ôé éó÷ýåé ãéá Üëëåò ôÜóåéò ôçò êñéôéêÞò. Óôï êÜôù-êÜôù ìå
ðïéá Ýííïéá èá ìðïñïýóå áò ðïýìå ç ìáñîéóôéêÞ Þ ç öåìéíéóôéêÞ – Þ á-
êüìá êáé ç öéëåëåýèåñç áíèñùðéóôéêÞ– êñéôéêÞ íá ïíïìáóôåß ìÝèïäïò;
Ìüíï ìå ôïí ðéï ÷áëáñü ôñüðï, óßãïõñá, êáèþò êáìßá áð’ áõôÝò äåí
ðñïóöÝñåé êÜôé ðïõ íá ìïéÜæåé ìå ìéá âÞìá-âÞìá äéáäéêáóßá ãéá ôçí
áíÜëõóç ëïãïôå÷íéêþí êåéìÝíùí. Ôï ìüíï ðïõ ðñïóöÝñïõí åßíáé Ýíáò
ðñïóáíáôïëéóìüò ðñïò Ýíá ÷áñáêôçñéóôéêü êåíôñéêü æÞôçìá (äçëáäÞ
ðñïò æçôÞìáôá ôÜîçò, öýëïõ êáé ðñïóùðéêÞò çèéêÞò, áíôßóôïé÷á) êáé Ýíá
óþìá êåéìÝíùí ðïõ ðñïóöÝñåé Ýíá ñåðåñôüñéï ðáñáäåéãìÜôùí.
Ðïéá ëïéðüí åßíáé ôá ÷áñáêôçñéóôéêÜ ôïõ ìåôáäïìéóìïý ùò êñéôéêÞò
ìåèüäïõ; Ï ìåôáäïìéóôÞò ëïãïôå÷íéêüò êñéôéêüò áðïðåéñÜôáé íá “áðï-
äïìÞóåé” ôï êåßìåíï. ÁõôÞ ç äéáäéêáóßá Ý÷åé ëÜâåé ôï üíïìá “áðïäüìç-
óç”, ðïõ ìðïñåß ÷ïíäñéêÜ íá ïñéóôåß ùò åöáñìïóìÝíïò ìåôáäïìéóìüò.
Óõ÷íÜ áíáöÝñåôáé ùò “áíÜãíùóç åíÜíôéá óôá êáèéåñùìÝíá” Þ “áíÜãíù-
óç ôïõ êåéìÝíïõ åíÜíôéá óôïí åáõôü ôïõ”, ìå ôïí óêïðü íá “ìÜèïõìå ôï
êåßìåíï üðùò äåí ìðïñåß ôï ßäéï íá ãíùñßæåé ôïí åáõôü ôïõ” (áõôïß åßíáé
ïñéóìïß ôïõ ÔÝññõ ¹ãêëåôïí). ¸íáò ôñüðïò ãéá íá ôï ðåñéãñÜøïõìå

áõôü èá Þôáí íá ðïýìå üôé ç áðïäïìçôéêÞ áíÜãíùóç áðïêáëýðôåé ôçí
áóõíåßäçôç ìÜëëïí ðáñÜ ôç óõíåéäçôÞ äéÜóôáóç ôïõ êåéìÝíïõ, üëá ôá
ðñÜãìáôá ðïõ ç åìöáíÞò ôïõ êåéìåíéêüôçôá óõãêáëýðôåé Þ áðïôõã÷Üíåé
íá áíáãíùñßóåé. Áõôü ôï êáôáðéåóìÝíï áóõíåßäçôï ìÝóá óôç ãëþóóá
ìðïñåß íá ãßíåé áéóèçôü, ë.÷., óôï ðáñÜäåéãìá ðïõ ÷ñçóéìïðïßçóá ðñïç-
ãïõìÝíùò üôáí åßðá üôé ç ëÝîç “öéëïîåíïýìåíïò” åßíáé ðáñÜãùãç ôçò ëÝ-
îçò “îÝíïò”. Áõôü ðáñáðÝìðåé óôç äéðëÞ éäéüôçôá åíüò öéëïîåíïýìåíïõ,
ùò åõðñüóäåêôïõ Þ ü÷é, êáé ìå ôç äõíáôüôçôá íá áëëÜîåé áðü ôï Ýíá óôï
Üëëï. Ç Ýííïéá ôçò îåíüôçôáò ëïéðüí åßíáé óáí ôï êáôáðéåóìÝíï áóõíåß-
äçôï ôçò ëÝîçò êáé ç äéáäéêáóßá ôçò áðïäüìçóçò, áðïêáëýðôïíôáò ôï á-
óõíåßäçôï ôïõ êåéìÝíïõ, ìðïñåß íá áíôëÞóåé ôåêìÞñéá êáô’ áõôüí ôïí
ôñüðï áðü åðéóôÞìåò üðùò ç åôõìïëïãßá.
¸íáò Üëëïò ðïëý ãíùóôüò ïñéóìüò ôçò áðïäïìçôéêÞò áíÜãíùóçò åß-
íáé áõôüò ôçò ÌðÜñìðáñá Ôæüíóïí óôï Ç êñéôéêÞ äéáöïñÜ:
Ç áðïäüìçóç äåí åßíáé óõíþíõìç ìå ôçí êáôáóôñïöÞ. Åßíáé óôçí
ðñáãìáôéêüôçôá ðïëý ðéï êïíôÜ óôçí áñ÷éêÞ Ýííïéá ôçò ëÝîçò “áíÜ-
ëõóç”, ðïõ åôõìïëïãéêÜ ðáñáðÝìðåé óôç ëýóç, ôç äéÜëõóç […]. Ç á-
ðïäüìçóç åíüò êåéìÝíïõ äåí ðñï÷ùñÜ ìå ôçí ôõ÷áßá áìöéâïëßá Þ ôçí
áõèáßñåôç õðïíüìåõóç, áëëÜ ìÝóá áðü ôï ðñïóåêôéêü îÝìðëåãìá óç-
ìáóéïëïãéêþí äõíÜìåùí ðïõ áíôéðáëåýïõí ìÝóá óôï êåßìåíï.4
Ç ðåñéãñáöÞ ôïõ ßäéïõ ôïõ ÍôåññéíôÜ ãéá ôçí áðïäïìçôéêÞ áíÜãíùóç
êáôáôåßíåé óôï ßäéï íüçìáÿ ìéá áðïäïìçôéêÞ áíÜãíùóç:
ïöåßëåé ðÜíôá íá áðïâëÝðåé óå ìéá ïñéóìÝíç, áèÝáôç ãéá ôïí óõããñá-
öÝá, ó÷Ýóç áíÜìåóá óå ü,ôé åêåßíïò åëÝã÷åé êáé óå ü,ôé äåí åëÝã÷åé áðü
ôá ó÷Þìáôá ôçò ãëþóóáò ôçí ïðïßá ÷ñçóéìïðïéåß […] åðé÷åéñåß íá êÜ-
íåé ïñáôü ôï ìç ïñáôü (ü.ð., 273, 281).
Ï ÊÜíôïí, óôï Ëåîéêü ëïãïôå÷íéêþí üñùí âåâáéþíåé üôé óôçí áðïäüìçóç:
Ýíá êåßìåíï ìðïñåß íá äéáâáóôåß óáí íá ëÝåé êÜôé ðïëý äéáöïñåôéêü
áðü áõôü ðïõ åìöáíßæåôáé íá ëÝåé, óáí íá ìåôáöÝñåé ðëçèþñá óçìá-
óéþí Þ óáí íá ëÝåé ðïëëÜ äéáöïñåôéêÜ ðñÜãìáôá, ôá ïðïßá åßíáé êá-
ôÜ âÜóç áíôéèåôéêÜ, áíôéöáôéêÜ êáé áíáôñåðôéêÜ áõôïý ðïõ ìðïñåß
(Þ ìðïñïýóå) íá èåùñÞóåé ç êñéôéêÞ ùò ç ìßá, ìïíáäéêÞ êáé óôáèåñÞ
ôïõ “óçìáóßá”. Óõíåðþò Ýíá êåßìåíï åíäÝ÷åôáé íá “ðñïäþóåé” ôïí
åáõôü ôïõ. 5
4. Barbara Johnson, The Critical Difference, Baltimore: Johns Hopkins University Press, 1980.
5. J. A. Cuddon, Ëåîéêü ëïãïôå÷íéêþí üñùí êáé èåùñßáò ëïãïôå÷íßáò (ìôöñ. - åðéóô.
åðéì: ÃéÜííçò Ðáñßóçò, Ìáñßá ËéÜðç), ÁèÞíá: Ìåôáß÷ìéï 2010, ó. 59.
Ï áðïäïìéóôÞò åðïìÝíùò åîáóêåß áõôü ðïõ Ý÷åé ïíïìáóôåß êåéìåíéêÞ

ðáñåíü÷ëçóç Þ áíôéññçôéêÞ áíÜãíùóçÿ áíÜãíùóç ìå óôü÷ï íá áðïêáëý-
øåé ôéò åóùôåñéêÝò áíôéöÜóåéò Þ áóõíÝðåéåò óôï êåßìåíï, íá äåßîåé ôçí á-
óõìöùíßá, ðïõ õðüêåéôáé ôçò åðéöáíåéáêÞò åíüôçôáò. Ï óôü÷ïò ôùí
“íÝùí êñéôéêþí” ôçò ðñïçãïýìåíçò ãåíéÜò Þôáí áêñéâþò ôï áíôßèåôï, íá
äåßîïõí ôçí åíüôçôá êÜôù áðü ôçí åìöáíÞ Ýëëåéøç åíüôçôáò. Áêïëïõèþ-
íôáò ôïõò óôü÷ïõò ôçò, ç áðïäïìçôéêÞ äéáäéêáóßá óõ÷íÜ åóôéÜæåé ôçí
ðñïóï÷Þ ôçò óå ìéá ëåðôïìÝñåéá ôïõ êåéìÝíïõ ðïõ ìïéÜæåé ðáñåìðß-
ðôïõóá – ç ðáñïõóßá ìéáò ïñéóìÝíçò ìåôáöïñÜò ë.÷.– êáé óôç óõíÝ÷åéá
ôç ÷ñçóéìïðïéåß ùò êëåéäß ïëüêëçñïõ ôïõ êåéìÝíïõ, Ýôóé þóôå ôá ðÜíôá
íá äéáâÜæïíôáé ìÝóù áõôïý.
Ìéëþíôáò ãéá ôïí äïìéóìü, óõæçôÞóáìå ðþò ïé äïìéóôÝò áíáæçôïýí ó’
Ýíá êåßìåíï óôïé÷åßá üðùò åßíáé ïé ðáñáëëçëéóìïß, ïé áíôéèÝóåéò, ïé áíôá-
íáêëÜóåéò ê.ï.ê. Ôï áðïôÝëåóìá ðïõ Ý÷åé áõôÞ ç áíáæÞôçóç åßíáé óõ÷íÜ ç
êáôÜäåéîç ìéáò åíüôçôáò óôü÷ïõ ìÝóá óôï êåßìåíï, óáí ôï êåßìåíï íá îÝñåé
ôé èÝëåé íá êÜíåé êáé êáôåõèýíåé üëá ôá ìÝóá ôïõ ðñïò áõôü ôïí óêïðü.
Áíôßèåôá, ï áðïäïìéóôÞò óôï÷åýåé íá äåßîåé üôé ôï êåßìåíï åßíáé óå ðüëåìï
ìå ôïí åáõôü ôïõ: åßíáé Ýíá óðßôé óå äé÷üíïéá, äéáéñåìÝíï. Ï áðïäïìéóôÞò
øÜ÷íåé ãéá åíäåßîåéò êåíþí, ñÞîåùí, ñùãìþí êáé áóõíå÷åéþí êÜèå åßäïõò.
ÅðïìÝíùò, Ýíá äéÜãñáììá ðïõ äåß÷íåé ôéò äéáöïñÝò ìåôáîý äïìéóìïý êáé
ìåôáäïìéóìïý óå ðñáêôéêü åðßðåäï ìðïñåß íá ìïéÜæåé êÜðùò Ýôóé:
Ï äïìéóôÞò áíáæçôÜ: Ï áðïäïìéóôÞò áíáæçôÜ:

Ðáñáëëçëéóìïýò/Áíôç÷Þóåéò ÁíôéöÜóåéò/ÐáñÜäïîá
Éóïññïðßåò óå ü,ôé áöïñÜ: ÁëëáãÝò/ÑÞîåéò óå ü,ôé áöïñÜ:
- ôïí ôüíï - ôïí ôüíï
- ôçí ïðôéêÞ ãùíßá - ôçí ïðôéêÞ ãùíßá
- ôïí ÷ñüíï ôùí ñçìÜôùí - ôïí ÷ñüíï ôùí ñçìÜôùí
- ôïí ÷åéñéóìü ôïõ ÷ñüíïõ ãåíéêüôåñá - ôïí ÷åéñéóìü ôïõ ÷ñüíïõ ãåíéêüôåñá
- ôá ðñüóùðá - ôá ðñüóùðá
- ôéò óôÜóåéò áðÝíáíôé óôá ðñÜãìáôá - ôéò óôÜóåéò áðÝíáíôé óôá ðñÜãìáôá
ÁíôáíáêëÜóåéò/ÅðáíáëÞøåéò Óõãêñïýóåéò
Óõììåôñßá Áðïõóßåò/Ðáñáëåßøåéò
Åðáíáëáìâáíüìåíá ó÷Þìáôá ÁäéÝîïäá
ÁðïôÝëåóìá: êáôáäåéêíýåé ÁðïôÝëåóìá: êáôáäåéêíýåé
ôçí êåéìåíéêÞ åíüôçôá êáé óõíï÷Þ ôçí êåéìåíéêÞ áóõíÝ÷åéá
ÐáñïõóéÜæïíôáò Ýíá ðáñÜäåéãìá óôç óõíÝ÷åéá, èá áíáöåñèþ ó’ áõôÞ

ôç ëßóôá êáé èá ðñïôåßíù åðßóçò Ýíá áðëü ìïíôÝëï ôñéþí óôáäßùí ãéá ôçí
áðïäïìçôéêÞ ðñáêôéêÞ. Èá ôåëåéþóù ìå ìåñéêÝò åñùôÞóåéò, ãéá íá óáò

âïçèÞóù íá äïêéìÜóåôå ôï äéêü óáò “ðáñÜäåéãìá åöáñìïãÞò”.
Ôé êÜíïõí ïé ìåôáäïìéóôÝò êñéôéêïß
1. ÄéáâÜæïõí ôï êåßìåíï åíÜíôéá óôïí åáõôü ôïõ, Ýôóé þóôå íá åêèÝ-

ôïõí áõôü ðïõ ìðïñåß íá èåùñçèåß ùò ôï “êåéìåíéêü áóõíåßäçôï”, üðïõ
åêöñÜæïíôáé íïÞìáôá ôá ïðïßá ìðïñåß íá Ýñ÷ïíôáé óå Üìåóç áíôßèåóç ìå
ôï åðéöáíåéáêü íüçìá.
2. ÅóôéÜæïõí óå åðéöáíåéáêÜ ÷áñáêôçñéóôéêÜ ôùí ëÝîåùí – ç÷çôéêÝò
ïìïéüôçôåò, ôá íïÞìáôá ðïõ Ý÷ïõí ïé ñßæåò ôùí ëÝîåùí, ìéá “íåêñÞ” (Þ
åôïéìïèÜíáôç) ìåôáöïñÜ– êáé ôá öÝñíïõí óôï ðñïóêÞíéï, Ýôóé þóôå áõ-
ôÜ áíáäåéêíýïíôáé óå ïõóéþäç ãéá ôï óõíïëéêü íüçìá.
3. Åðéäéþêïõí íá äåßîïõí üôé åêåßíï ðïõ ÷áñáêôçñßæåé ôï êåßìåíï åß-
íáé ç äéÜóðáóç êáé ü÷é ç åíüôçôá.
4. Åðéêåíôñþíïíôáé óå Ýíá ìïíáäéêü áðüóðáóìá êáé ôï áíáëýïõí ôü-
óï åíôáôéêÜ, ðïõ ãßíåôáé áäýíáôï íá óôçñé÷ôåß ìéá “ïìüöùíç” áíÜãíù-
óÞ ôïõ êáé ç ãëþóóá åêñÞãíõôáé óå “ðïëëáðëüôçôåò íïÞìáôïò”.
5. ØÜ÷íïõí ôï êåßìåíï ãéá ìåôáêéíÞóåéò êáé ñÞîåéò äéáöüñùí åéäþí
êáé ôéò âëÝðïõí ùò åíäåßîåéò ôïõ ôé åßíáé êáôáðéåóìÝíï, Þ áðïóéùðçìÝ-
íï, Þ øåõôïäéêáéïëïãçìÝíï ìÝóá óôï êåßìåíï. ÁõôÝò ïé áóõíÝ÷åéåò ïíï-
ìÜæïíôáé ìåñéêÝò öïñÝò “ß÷íç ìåôáðôþóåùò”, ìéá ãåùëïãéêÞ ìåôáöïñÜ
ðïõ áíáöÝñåôáé óôéò ñùãìÝò ôùí âñÜ÷ùí ïé ïðïßåò áðïôåëïýí Ýíäåéîç
ðñïãåíÝóôåñçò äñáóôçñéüôçôáò êáé êßíçóçò.
Áðïäüìçóç: Ýíá ðáñÜäåéãìá
Åäþ èá åðé÷åéñÞóù íá äþóù Ýíá óáöÝò ðáñÜäåéãìá áðïäïìçôéêÞò ðñá-

êôéêÞò, äåß÷íïíôáò ðïéá åßíáé ôá ÷áñáêôçñéóôéêÜ ôçò êáé õðïäçëþíïíôáò
ðáñÜëëçëá üôé åíäÝ÷åôáé êáé íá ìçí Ýñ÷åôáé óå áðüëõôç ñÞîç ìå Üëëåò,
ðéï ãíþñéìåò, ìïñöÝò êñéôéêÞò.
Ôá ôñßá óôÜäéá ôçò áðïäïìçôéêÞò ðñáêôéêÞò, ðïõ ðåñéãñÜöïíôáé
åäþ, ôá ïíïìÜæù ôï ëåêôéêü, ôï êåéìåíéêü êáé ôï ãëùóóéêü. Èá ôá äåßîù
÷ñçóéìïðïéþíôáò ôï ðïßçìá ôïõ Íôýëáí Ôüìáò “¢ñíçóç íá èñçíÞóù ôï
èÜíáôï, áðü öùôéÜ, åíüò ðáéäéïý óôï Ëïíäßíï” (ÐáñÜñôçìá 3).6
6. Ôï ðïßçìá åßíáé áìåôÜöñáóôï (óùóôüôåñá: ìç ìåôáöñÜóéìï), êáé äßíåôáé óôá áããëé-

êÜ óôï ÐáñÜñôçìá. Ìðïñåß åðßóçò íá ôï äéáâÜóåé êáíåßò ìáæß ìå ïñéóìÝíá ó÷üëéá, åäþ
Ôï ëåêôéêü óôÜäéï åßíáé ðïëý ðáñüìïéï ìå áõôü Üëëùí, ðéï óõìâáôé-

êþí, ìïñöþí êñéôéêÞò, ðñùôïðüñïò ôùí ïðïßùí õðÞñîå óôéò äåêáåôßåò ôïõ
1920 êáé ôïõ 1930 ï ¸ìðóïí ìå ôï ÅöôÜ ôýðïé áìöéóçìßáò êáé Üëëá Ýñãá
ôïõ. ÐåñéëáìâÜíåé ôï íá øÜ÷íåéò óôï êåßìåíï ðáñÜäïîá êáé áíôéöÜóåéò,
óå áõôü ðïõ èá ìðïñïýóáìå íá ðïýìå áìéãþò ëåêôéêü åðßðåäï. Ðáñá-
äåßãìáôïò ÷Üñç, ï ôåëåõôáßïò óôß÷ïò ôïõ ðïéÞìáôïò ôïõ Ôüìáò ëÝåé: “Ï
ðñþôïò èÜíáôïò åßíáé êáé ï ôåëåõôáßïò”. ÁõôÞ ç äÞëùóç åßíáé áíôéöáôé-
êÞ êáé áõôïûðïíïìåýåôáé: áí êÜôé ïíïìÜæåôáé ðñþôï, ôüôå õðïíïåßôáé
ìéá óåéñÜ áðü äåýôåñï, ôñßôï, ôÝôáñôï, ê.ï.ê. ¸ôóé, ç öñÜóç “ðñþôïò
èÜíáôïò” õðïíïåß êáèáñÜ, óå êõñéïëåêôéêü åðßðåäï, üôé èá õðÜñîïõí
êáé Üëëïé. ÅóùôåñéêÝò áíôéöÜóåéò áõôïý ôïõ ôýðïõ åßíáé ãéá ôïí áðïäï-
ìéóôÞ åíäåéêôéêÝò ãéá ôçí åããåíÞ áíáîéïðéóôßá êáé ïëéóèçñüôçôá ôçò ãëþó-
óáò, éäéüôçôåò óôéò ïðïßåò èá áíáöåñèïýìå åêôåíÝóôåñá óôç óõíÝ÷åéá. Óôï
ðïßçìá õðÜñ÷ïõí ôÝôïéá ðáñáäåßãìáôá. ÄéáâÜóôå ôï Üëëç ìéá öïñÜ êáé
äåßôå áí ìðïñåßôå íá åíôïðßóåôå êáé Üëëá. Ìðïñåßôå íá îåêéíÞóåôå ðáñá-
ôçñþíôáò ôç ÷ñÞóç ôçò ëÝîçò “ìÝ÷ñé”, óå óõíäõáóìü ìå ôï “ðïôÝ”.
Ìéá Üëëç ðôõ÷Þ ôïõ ìåôáäïìéóìïý, ðïõ åßíáé óõíáöÞò åäþ, åßíáé ç ôÜ-
óç ôïõ íá áíôéóôñÝöåé ôçí éåñáñ÷ßá êïéíþí áíôéèåôéêþí äßðïëùí, üðùò áñ-
óåíéêü êáé èçëõêü, öùò êáé óêïôÜäé, ê.ï.ê., Ýôóé þóôå íá ðñéìïäïôåßôáé
êáé íá ðáñïõóéÜæåôáé ùò ðéï åðéèõìçôüò ï äåýôåñïò üñïò áíôß ï ðñþôïò.
¸ôóé, óôï ðïßçìá öáßíåôáé íá åßíáé ôï óêïôÜäé êáé ü÷é ôï öùò ðïõ èåùñåß-
ôáé üôé ãåííÜ ôç æùÞ, êáèþò ôï ðïéçôéêü õðïêåßìåíï ìéëÜ ãéá ôïí “äç-
ìéïõñãü ôçò áíèñùðüôçôáò / Ðïõëéþí, êôçíþí êé áíèþí / ÐáôÝñá êáé üëùí
ôáðåéíùôÞ, ôï óêüôïò”. Áõôü ôï ðáñÜäïîï áíôáíáêëÜ ôïí ôñüðï ìå ôïí
ïðïßï ôï ðïßçìá áõôü åßíáé ìéá áíáãíùñßóéìç åêäï÷Þ ôïõ êüóìïõ óôïí
ïðïßï æïýìå êáé ôáõôü÷ñïíá ìéá áíôéóôñïöÞ áõôïý ôïõ ßäéïõ êüóìïõ. Ãéá
ôïí áðïäïìéóôÞ, ôÝôïéåò óôéãìÝò åßíáé åíäåéêôéêÝò ôïõ ôñüðïõ ìå ôïí ïðïßï
ç ãëþóóá äåí áíôáíáêëÜ Þ ìåôáöÝñåé ôïí êüóìï ìáò, áëëÜ óõóôÞíåé Ýíáí
äéêü ôçò êüóìï, Ýíá åßäïò ðáñÜëëçëïõ óýìðáíôïò Þ åéêïíéêÞò ðñáãìáôé-
êüôçôáò. Ôï íá åíôïðßóåé ëïéðüí êáíåßò áíôéöáôéêÝò Þ ðáñÜäïîåò öñÜóåéò
óáí áõôÝò, åßíáé ôï ðñþôï âÞìá óôï íá äéáâÜóåé ôï ðïßçìá áíôéóõìâáôé-
êÜ, íá ôï äéáâÜóåé “åíÜíôéá óôïí åáõôü ôïõ”, äåß÷íïíôáò üôé ôá “óçìáßíï-
íôá” âñßóêïíôáé óå ðüëåìï ìå ôá “óçìáéíüìåíá” êáé áðïêáëýðôïíôáò ôï
êáôáðéåóìÝíï ôïõ áóõíåßäçôï. Áõôü ôï ðñþôï óôÜäéï ðÜíôïôå ðñïóöÝñåé
õëéêü ðïõ áðïäåéêíýåôáé ÷ñÞóéìï óå åðüìåíá óôÜäéá.
<http://rpo.library. utoronto.ca/poems/refusal-mourn-death-fire-child-london> [ôåëåõôáßá ðñï-

óðÝëáóç 29.10.2012]. Óå êÜèå ðåñßðôùóç ìðïñåß êáíåßò íá ðáñáêïëïõèÞóåé ôïí óõë-
ëïãéóìü ôïõ óõããñáöÝá áñêåôÜ éêáíïðïéçôéêÜ êáé ÷ùñßò ðëÞñç ãíþóç ôïõ ðïéÞìáôïò.
Ôï “êåéìåíéêü” óôÜäéï ôçò ìåèüäïõ êéíåßôáé ðÝñá áðü ìåìïíùìÝíåò

öñÜóåéò êáé ðñï÷ùñÜåé óå ìéá ðéï óõíïëéêÞ èåþñçóç ôïõ ðïéÞìáôïò. Ó’
áõôü ôï äåýôåñï óôÜäéï ï êñéôéêüò øÜ÷íåé ãéá áëëáãÝò Þ ñÞîåéò óôç óõ-
íÝ÷åéá ôïõ ðïéÞìáôïò: áõôÝò ïé áëëáãÝò áðïêáëýðôïõí áóôÜèåéåò óôçí
áíôéìåôþðéóç ôïõ èÝìáôïò êáé ùò åê ôïýôïõ ôçí Ýëëåéøç ìéáò åíéáßáò êáé
ðáñáìüíéìçò óôÜóçò. Ìðïñïýí íá åßíáé äéáöüñùí åéäþí (üðùò ðáñïõ-
óéÜæïíôáé óôï äéÜãñáììá ðïõ äüèçêå ðñïçãïõìÝíùò). Ìðïñåß íá åßíáé
áëëáãÝò ïðôéêÞò ãùíßáò, áëëáãÝò óôïí ÷ñüíï, óôïí ôüíï, óôç ãåíéêüôåñç
áíôéìåôþðéóç ôïõ èÝìáôïò, óôïí ñõèìü Þ ôï ëåîéëüãéï. Ìðïñåß íá ãßíï-
íôáé åìöáíåßò óôï åðßðåäï ôçò ãñáììáôéêÞò, ë.÷. óå ìéá áëëáãÞ áðü ôï
ðñþôï óôï ôñßôï ðñüóùðï, Þ áðü ðáñåëèïíôéêïýò ÷ñüíïõò óôïí åíåóôþ-
ôá. Ì’ áõôü ôïí ôñüðï äåß÷íïõí ôï ðáñÜäïîï êáé ôçí áíôßöáóç óå ìåãá-
ëýôåñç êëßìáêá áð’ ü,ôé óõìâáßíåé óôï ðñþôï óôÜäéï, èåùñþíôáò ôï êåß-
ìåíï óôï óýíïëü ôïõ. Óôçí ðåñßðôùóç ôïõ “¢ñíçóç íá èñçíÞóù”, ë.÷.,
äåí õðÜñ÷åé ìéá ïìáëÞ ÷ñïíïëïãéêÞ ðñüïäïò, áëëÜ ìåãÜëåò áëëáãÝò
óôïí ÷ñüíï êáé óôçí ïðôéêÞ ãùíßá. ¸ôóé, ïé ðñþôåò äýï óôñïöÝò öáíôÜ-
æïíôáé ôï ðÝñáóìá ãåùëïãéêþí áéþíùí êáé ôïí åñ÷ïìü ôïõ ôÝëïõò ôïõ
êüóìïõ – “ôçí ôåëåõôáßá ÷áñáìáôéÜ öùôüò”, ôç èÜëáóóá íá óôÝêåôáé ôå-
ëéêÜ áêßíçôç, ôïí êýêëï ðïõ ðáñÜãåé “ðïõëéÜ, êôÞíç êé áíèïýò” íá öôÜ-
íåé óôï ôÝëïò ôïõ, êáèþò “ôùí üëùí ï ôáðåéíùôÞò, ôï óêüôïò” êáôåâáß-
íåé. ÁëëÜ ç ôñßôç óôñïöÞ åðéêåíôñþíåôáé óôï ðáñüí – ôïí ðñáãìáôéêü
èÜíáôï ôïõ ðáéäéïý, “ôï ìåãáëåßï êáé ôï êÜøéìï ôïõ ðáéäéêïý èáíÜ-
ôïõ”. Ç ôåëåõôáßá óôñïöÞ ðñïóöÝñåé ìéá åõñåßá èÝáóç, üðùò ïé äýï
ðñþôåò, áëëÜ ìïéÜæåé íá åðéêåíôñþíåôáé óôçí éóôïñéêÞ ðñüïäï ôçò êá-
ôáãåãñáììÝíçò éóôïñßáò ôïõ Ëïíäßíïõ, üðùò ìáñôõñåßôáé áðü ôï “íåñü
ðïõ äåí ðåíèåß / ôïõ êáâáëÜñç ÔÜìåóç”. ¸ôóé, äåí ðñïóöÝñåôáé êáíÝíá
ìåìïíùìÝíï ðëáßóéï ðïõ íá èÝôåé ôïí èÜíáôï ôïõ ðáéäéïý óå ìéá ïñéóôé-
êÞ ðñïïðôéêÞ, êáé ïé áëëáãÝò óôï ðïßçìá ôïý Ôüìáò êÜíïõí ðÜñá ðïëý
äýóêïëï íá åäñáéþóåé ôåëéêÜ êáíåßò ôï íüçìÜ ôïõ.
ÎáíáêïéôÜîôå ôï ðïßçìá, ãéá íá äåßôå áí ìðïñåßôå íá åíôïðßóåôå Üë-
ëá ðáñáäåßãìáôá áõôïý ôïõ åõñýôåñçò êëßìáêáò “êåéìåíéêïý” åðéðÝäïõ
ñÞîåùí êáé áóõíå÷åéþí. Óçìåéþóôå üôé åäþ åßíáé óçìáíôéêÝò ïé ðáñáëåß-
øåéò, áõôÜ äçëáäÞ ðïõ Ýíá êåßìåíï äåí ëÝåé, ðáñÜ ôéò áíôßèåôåò ðñïóäï-
êßåò ìáò. Ìðïñåßôå íá îåêéíÞóåôå ìå ôï åñþôçìá, áí ï ðïéçôÞò ìáò ëÝåé
ãéáôß áñíåßôáé íá èñçíÞóåé, Þ ìÜëëïí, ãéáôß ç åêöñáóìÝíç ðñüèåóç íá ìçí
ôï êÜíåé, äåí ôçñåßôáé.
Ôï “ãëùóóéêü” óôÜäéï, ôÝëïò, áöïñÜ ôçí áíáæÞôçóç óôéãìþí óôï
ðïßçìá óôéò ïðïßåò áìöéóâçôåßôáé ç êáôáëëçëüôçôá ôçò ßäéáò ôçò ãëþó-
óáò ùò ìÝóïõ åðéêïéíùíßáò. ÔÝôïéåò óôéãìÝò ðñïêýðôïõí üôáí, ãéá ðáñÜ-
äåéãìá, ãßíåôáé ìéá ñçôÞ Þ êáé õðüññçôç áíáöïñÜ óôçí áíáîéïðéóôßá Þ ôçí
áöåñåããõüôçôá ôçò ãëþóóáò. Ìðïñåß íá ðåñéëáìâÜíåé, ë.÷., ôç äÞëùóç

üôé êÜôé åßíáé áíåßðùôï. ¹ ôï ðïßçìá íá ëÝåé üôé êÜôé åßíáé áäýíáôï íá
åêöñáóôåß Þ íá ðåñéãñáöåß êáé ìåôÜ íá êÜíåé áêñéâþò áõôü. ¹ íá ëÝåé üôé
ç ãëþóóá äéïãêþíåé Þ óõññéêíþíåé Þ ãåíéêÜ äåí áíáðáñéóôÜ ìå áêñßâåéá
ôï áíôéêåßìåíü ôçò, êáé ìåôÜ íá óõíå÷ßæåé íá ôç ÷ñçóéìïðïéåß Ýôóé êé áë-
ëéþò. Óôï “¢ñíçóç íá èñçíÞóù”, ë.÷., ïëüêëçñï ôï ðïßçìá êÜíåé áõôü ðïõ
ëÝåé üôé äåí èá êÜíåé: ï ïìéëçôÞò äéáôñáíþíåé ôçí ÜñíçóÞ ôïõ íá èñçíÞ-
óåé, áëëÜ ôï ßäéï ôï ðïßçìá óõíéóôÜ ìéá èñçíçôéêÞ ðñÜîç, Ýíá èñÞíï. Ìå-
ôÜ óôçí ôñßôç óôñïöÞ, ï ïìéëçôÞò ëÝåé: “Ïõ öïíåýóù / Ôçí áíèñùðüôçôá
óöñáãßæïíôáò ôçí áðïäçìßá ôçò ìå ôçí ôáöüðëáêá ìéáò áëÞèåéáò”. Áõôü
êáôáäéêÜæåé üëïõò ôïõò áðïäåêôïýò ôñüðïõò íá ìéëÜ êáíåßò ãé’ áõôü ôï
ãåãïíüò êáé ï ðïéçôÞò õðüó÷åôáé íá óôáèåß ìáêñéÜ áðü ôç äéáèÝóéìç
ðïéêéëßá ôùí êëéóÝ åëåãåéáêþí ôñüðùí Þ “ðñáêôéêþí ëüãïõ”, ùóÜí íá
Þôáí äõíáôÞ êÜðïéá “áãíÞ” óôÜóç ðÝñá áðü áõôÝò ôéò óõìâáôéêÝò ìïñ-
öÝò Ýêöñáóçò. Ùóôüóï, áõôü äåí áêïëïõèåßôáé áðü óéùðÞ, áëëÜ áðü ôéò
óïâáñÝò, çìé-åêêëçóéáóôéêÝò äçëþóåéò ôçò ôåëåõôáßáò óôñïöÞò: “ÂáèéÜ
ìå ôïõò ðñþôïõò íåêñïýò êåßôåôáé ç êüñç ôïõ Ëïíäßíïõ”, äçëþíåé ï ïìé-
ëçôÞò, êÜôé ðïõ áêïýãåôáé ðïëý óáí ðáñáäïóéáêüò ðáíçãõñéêüò åðéêÞ-
äåéïò, ìå ôç íåêñÞ íá ìåôáìïñöþíåôáé óå çñùéêÞ öéãïýñá êáé íá ãßíåôáé
“ç êüñç ôïõ Ëïíäßíïõ” (Ýíáò áäýíáôïò ðñïóäéïñéóìüò üóï æïýóå), “åíäå-
äõìÝíç” óáí íá åðñüêåéôï ãéá ìéá ìåãÜëç ðáñÝëáóç ôùí íåêñþí üëùí
ôùí åðï÷þí, êáé îáíáåíùìÝíç ôþñá ìå ôçí ÌçôÝñá Ãç, õðü ôç ìïñöÞ ôïõ
÷þìáôïò ôïõ Ëïíäßíïõ üðïõ âñßóêåôáé ôþñá èáììÝíç.
Ó’ áõôü ôï ðïßçìá èá ìðïñïýóáìå íá ðïýìå üôé ï Ôüìáò åíôïðßæåé
áõôÞ ôç ãëùóóéêÞ ðáãßäá, êáé óôç óõíÝ÷åéá ðÝöôåé ìÝóá ôçò. Îáíáêïé-
ôÜîôå ôï ðïßçìá, ìå áõôü ôï “êåéìåíéêü” åðßðåäï êáôÜ íïõ. ÕðÜñ÷ïõí
Üëëá ðáñáäåßãìáôá, üðïõ ï Ôüìáò õðï÷ñåþíåôáé íá ÷ñçóéìïðïéÞóåé ôéò
ñçôïñéêÝò óôñáôçãéêÝò ðïõ ìüëéò åîÝèåóå; Ìðïñåßôå íá áñ÷ßóåôå ìå ôï íá
ðñïóÝîåôå ôç ÷ñÞóç ôùí ëÝîåùí “ìçôÝñá” êáé “êüñç”, êáé íá óêåöôåßôå
ôç öýóç ôçò ìåôáöïñéêÞò “ïéêïãÝíåéáò” ðïõ õðïíïåßôáé áð’ áõôÝò ôéò ëÝ-
îåéò. ¢ëëåò ìåôáöïñéêÝò êáôáóêåõÝò ðïõ ìðïñåß êáíåßò íá ðñïóÝîåé åß-
íáé áõôÝò ðïõ ðåñéÝ÷ïíôáé óôç ëÝîç “öïíåýù” êáé ôçí Ýííïéá ôïõ ÔÜìå-
óç “ðïõ äåí ðåíèåß”.
Áðü ôç óôéãìÞ ðïõ ï ðõñÞíáò ôïõ ðïéÞìáôïò áíïßãåé, ëïéðüí, äåí
ìðïñåß íá åðéâéþóåé ãéá ðïëý áðü ôéò áðïäïìçôéêÝò ðéÝóåéò ðïõ ôïõ
áóêïýíôáé, êáé áðïêáëýðôåôáé äéáññçãìÝíïò êáé áíôéöáôéêüò, åíþ öáß-
íåôáé íá öÝñåé ôá óçìÜäéá ìéáò ðïëéôéóìéêÞò êáé ãëùóóéêÞò åîÜíôëçóçò.
¸íá ðñüôõðï ìå ôñßá âÞìáôá óáí áõôü ðïõ ðñïôåßíù, ðñïóöÝñåôáé ãéá
íá åöáñìïóôåß êáé óå Üëëï õëéêü. Äßíåé ó’ áõôÞ ôçí ðñïóÝããéóç êÜôé ôï é-
äéáßôåñï ùò êñéôéêÞ ðñáêôéêÞ êáé åðéôñÝðåé íá äåé êáíåßò êáèáñÜ ôá äõ-
íáôÜ êáé ôá áäýíáìá óçìåßá ôÞò áðïäüìçóçò, ìå ôïí ßäéï ôñüðï ðïõ ìðï-
ñåß íá ôï êÜíåé êáé ãéá Üëëåò ìåèüäïõò. Ç áðïäïìçôéêÞ áíÜãíùóç, ëïé-
ðüí, óôï÷åýåé óôï íá ðáñÜîåé äõóáñìïíßá, íá äåßîåé ðùò ü,ôé ðáñïõóéá-
æüôáí ùò åíüôçôá êáé óõíï÷Þ, óôçí ðñáãìáôéêüôçôá ðåñéÝ÷åé áíôéöÜóåéò
êáé äéáìÜ÷åò ðïõ ôï êåßìåíï äåí ìðïñåß íá óôáèåñïðïéÞóåé êáé íá åëÝã-
îåé. Ìðïñïýìå íá ðïýìå üôé îõðíÜìå ôá óêõëéÜ ôçò óçìáóßáò êáé ôá âÜ-
æïõìå íá åðéôåèïýí ôï Ýíá óôï Üëëï. Áíôßèåôá, ðéï óõìâáôéêïß ôñüðïé åê
ôïõ óýíåããõò áíÜãíùóçò óôü÷åõáí óôï áíÜðïäï: Ýðáéñíáí Ýíá êåßìåíï
ðïõ Ýìïéáæå áðïóðáóìáôéêü êáé äõóáñìïíéêü êáé Ýäåé÷íáí ìéá õöÝñðïõ-
óá åíüôçôá, óêïðåýïíôáò íá ÷ùñßóïõí ôá óêõëéÜ ðïõ ôóáêþíïíôáí êáé íá
ôá êÜíïõí íá îáíáêïéìçèïýí ìå ôá êáôÜëëçëá êáëïðéÜóìáôá. Ùóôüóï, ïé
äýï ìÝèïäïé, ðáñüëï ðïõ ìïéÜæïõí íá âñßóêïíôáé óå ìåãÜëç áðüóôáóç
ìåôáîý ôïõò, õðïöÝñïõí áêñéâþò áðü ôï ßäéï åëÜôôùìá, ðïõ åßíáé üôé êáé
ïé äýï Ý÷ïõí ôçí ôÜóç íá êÜíïõí üëá ôá ðïéÞìáôá íá öáßíïíôáé üìïéá ìå-
ôáîý ôïõò. Ï ìåëåôçôÞò ôçò óõìâáôéêÞò åê ôïõ óýíåããõò áíÜãíùóçò áíé-
÷íåýåé èáýìáôá æõãéóìÝíçò áìöéóçìßáò, åîßóïõ óôá ðïëýðëïêá ìåôáöõ-
óéêÜ ðïéÞìáôá ôïõ Íôïí êáé óå áðëÜ ðïéÞìáôá óáí ôï “Óôáìáôþíôáò óôï
äÜóïò Ýíá ÷éïíéóìÝíï âñÜäõ” ôïõ Ñüìðåñô Öñïóô, ðïõ áîßæïõí ôçí ðëÞñç
áíÜðôõîç åíüò Üñèñïõ ôùí äÝêá-åßêïóé óåëßäùí, ìå áðïôÝëåóìá ç åìðåé-
ñßá ôçò áíÜãíùóçò áõôþí ôùí ðïéçìÜôùí íá ÷Üíåé êÜèå éäéáéôåñüôçôá.
Ðáñïìïßùò, ìåôÜ ôçí áðïäïìçôéêÞ áíÜãíùóç üëá ôá ðïéÞìáôá ôåßíïõí íá
öáßíïíôáé üôé äéáêáôÝ÷ïíôáé áðü Üã÷ïò êáé üôé åßíáé äéáññçãìÝíåò ðñáã-
ìáôþóåéò ãëùóóéêÞò áëëÜ êáé Üëëùí ìïñöþí áðñïóäéïñéóôßáò.
Èá ó÷ïëéÜóù ëßãï ðåñéóóüôåñï ïñéóìÝíá áðü ôá ÷áñáêôçñéóôéêÜ ðïõ
áíáöÝñïíôáé óôç ëßóôá ôïõ ìåôáäïìéóìïý, óôï äéÜãñáììá ðïõ áöïñÜ
ôéò äéáöïñÝò ôïõ áðü ôïí äïìéóìü, ÷ñçóéìïðïéþíôáò ôï ðïßçìá “Íáõá-
ãüò” (ÐáñÜñôçìá 2), Ýíá ðïëý ãíùóôü Ýñãï ôïõ ðïéçôÞ ôïõ 18ïõ áéþíá
Ãïõßëéáì ÊÜïõðåñ. ¼ðùò áíáãíùñßæïõí üëïé ïé êñéôéêïß, ôï ðïßçìá ëåé-
ôïõñãåß óå äýï åðßðåäá: åðéöáíåéáêÜ åßíáé ç ðåñéãñáöÞ ôïõ èáíÜôïõ
åíüò áíèñþðïõ ðïõ Ýðåóå áðü Ýíá ðëïßï, êáé ï ïðïßïò ìéëÜ óôï ðïßçìá
ìå ôç öùíÞ ôïõ êáé ïéêôßñåé ôç ìïßñá ôïõ. Óå Ýíá âáèýôåñï åðßðåäï, ôï
ðïßçìá áöïñÜ ôïí öüâï êáé ôçí áðïìüíùóç ôïõ ßäéïõ ôïõ ÊÜïõðåñ, êá-
èþò áñ÷ßæåé ç äéáíïçôéêÞ ôïõ êáôÜññåõóç.
Ãéá ôïí áðïäïìéóôÞ, ðñþôïí, ôï íá åêèÝóåé ôéò áíôéöÜóåéò Þ ôá ðáñÜ-
äïîá ìðïñåß íá óçìáßíåé ôï íá äåßîåé üôé ôá áéóèÞìáôá ðïõ äçëþíïíôáé
óå Ýíá ðïßçìá ìðïñåß íá åßíáé áíôßèåôá áðü åêåßíá ðïõ åêöñÜæïíôáé. Ãéá
ðáñÜäåéãìá, óôïí “Íáõáãü” ï ïìéëçôÞò ëÝåé üôé äåí êáôçãïñåß ôïõò óõí-
ôñüöïõò ôïõ ãéá ôçí êáêÞ ôïõ ìïßñá, áëëÜ êáé ìüíï ðïõ ôï ëÝåé åãåßñåé
ôçí õðïøßá üôé ôï êÜíåé. ¸ôóé, óå Ýíá óçìåßï ëÝåé üôé ïé ößëïé ôïõ Ýêáíáí
ü,ôé ìðïñïýóáí ãéá íá ôïí óþóïõí, áëëÜ áëëïý õðïíïåß üôé ôïí åãêá-
ôÝëåéøáí êé Ýôñåîáí íá óùèïýí. ÄéáâÜóôå îáíÜ ôï ðïßçìá, ãéá íá âñåßôå

ôá óçìåßá áðü ôá ïðïßá ìðïñïýí íá ðñïêýøïõí áõôÜ ôá óõìðåñÜóìáôá.
Äåýôåñïí, ôï íá åðéóçìáßíåé êáíåßò ñÞîåéò, êåíÜ, ñùãìÝò, áóõíÝ÷åéåò,
åßíáé Ýíáò ôñüðïò íá õðïäåßîåé üôé ôï êåßìåíï õóôåñåß óå åíüôçôá êáé óõ-
íï÷Þ óêïðïý. Ãéá ðáñÜäåéãìá, ìðïñåß íá õðÜñ÷ïõí áëëáãÝò ôüíïõ,
ðñïïðôéêÞò, Þ ïðôéêÞò ãùíßáò. Óôï ðïßçìá “Íáõáãüò”, ãéá ðáñÜäåéãìá,
ôï êåßìåíï ÷ñçóéìïðïéåß ïñéóìÝíåò öïñÝò ôï “åãþ” êáé Üëëåò ôï “áõôüò”
ãéá ôïí Üíèñùðï ðïõ Ýðåóå óôç èÜëáóóá: “Ýíáò ôÝôïéïò áðüâëçôïò ôçò
ìïßñáò óáí êé åìÝ” áëëÜ “Ãéá ðÜíôá Üöçíå ôï óðßôé ôï ðëùôü ôïõ”. Êïé-
ôÜîôå îáíÜ ôï ðïßçìá êáé äåßôå áí ìðïñåßôå íá åíôïðßóåôå êáé Üëëá ôÝ-
ôïéá ðáñáäåßãìáôá. ¼ðùò Ý÷ù Þäç óçìåéþóåé, óå Ýíá åðßðåäï åßíáé ìéá
öáíôáóôéêÞ åîéóôüñçóç ôïõ èáíÜôïõ åíüò íáõôéêïý ðïõ ÷Üèçêå áðü ôï
ðëïßï óôç äéÜñêåéá ìéáò áðü ôéò áðïóôïëÝò ôïõ åîåñåõíçôÞ Ôæþñôæ
¢íóïí, åîéóôüñçóç âáóéóìÝíç óôçí ðåñéãñáöÞ ôïõ óõìâÜíôïò óôá äçìï-
óéåõìÝíá çìåñïëüãéá ôïõ ¢íóïí. Óå Ýíá Üëëï åðßðåäï, åßíáé áðëþò ìéá
ìåôáöïñÜ ãéá ôçí áðïìüíùóç êáé ôçí êáôÜèëéøç ðïõ Ýíéùèå ï ßäéïò ï
ÊÜïõðåñ. ÁëëÜ ç ó÷Ýóç áíÜìåóá óôá äýï áõôÜ åðßðåäá åßíáé ðïëý äéá-
ôáñáãìÝíç: ãéá ðáñÜäåéãìá, üëåò ïé óõãêåêñéìÝíåò ëåðôïìÝñåéåò ãéá ôïí
¢íóïí êáé ôçí áðïóôïëÞ ôïõ ìáò áðïðñïóáíáôïëßæïõí áðü ôéò ãåíéêÝò
Ýííïéåò ôçò áðþëåéáò, ôçò åãêáôÜëåéøçò êáé ôçò áðïìüíùóçò, êáèþò ìå-
ôáâáßíïõìå Üôáêôá áðü ôï óõãêåêñéìÝíï óôï ãåíéêü.
Ôñßôïí, ïé ó÷åôéêÝò ãëùóóéêÝò áíùìáëßåò ðåñéëáìâÜíïõí åßäç ëåêôé-
êÞò ðáñáäïîüôçôáò Þ áíáêüëïõèùí, ðïõ õðïíïìåýïõí ôá áóöáëÞ íïÞ-
ìáôá. ÕðÜñ÷ïõí ðïëëÜ ôÝôïéá óôï ðïßçìá “Íáõáãüò”. Óôçí ôåëåõôáßá
óôñïöÞ, ï ðïéçôÞò ëÝåé üôé äåí Þñèå êáìéÜ èåúêÞ âïÞèåéá üôáí “÷áèÞêáìå,
ï êáèÝíáò ìáò ìïíÜ÷ïò” (ç õðïãñÜììéóç äéêÞ ìïõ) áëëÜ ôï ðïßçìá Ý÷åé
äåßîåé ôï èÜíáôï ìüíï åíüò ðñïóþðïõ. Áðü ôçí Üëëç, áí ç äÞëùóç åßíáé
ãåíéêÞ, ó÷åôéêÜ ìå ôï üôé üëïé áíôéìåôùðßæïõìå ôïí èÜíáôï ìüíïé, ôüôå
èá ðåñéìÝíáìå ðáñïíôéêü ÷ñüíï áíôß ãéá ðáñåëèïíôéêü (“÷áíüìáóôå”
áíôß “÷áèÞêáìå”).
Ï üñïò “áðïñßá”, ôÝëïò, åßíáé éäéáßôåñá äçìïöéëÞò óôçí áðïäïìçôéêÞ
êñéôéêÞ. ÊõñéïëåêôéêÜ, óçìáßíåé “áäéÝîïäï” êáé ðñïóäéïñßæåé Ýíáí êüì-
âï óôï êåßìåíï ðïõ äåí ìðïñåß íá ëõèåß Þ íá äéáëåõêáíèåß, ãéáôß áõôü
ðïõ ëÝãåôáé åßíáé áíôéöáôéêü. Áíôéóôïé÷åß ßóùò ó’ áõôü ðïõ ï âñåôáíüò
êñéôéêüò Ãïõßëéáì ¸ìðóïí, óôï âéâëßï ôïõ ÅöôÜ ôýðïé áìöéóçìßáò (1930),
ðñïóäéüñéóå ùò ôïí Ýâäïìï ôýðï ëåêôéêÞò äõóêïëßáò óôç ëïãïôå÷íßá, äç-
ëáäÞ áõôüí ðïõ ðñïêýðôåé üôáí õðÜñ÷åé “ìéá áíåðßëõôç íïçìáôéêÞ äéÝíå-
îç ìÝóá óôï êåßìåíï”. Ãéá ðáñÜäåéãìá, óôçí áñ÷Þ ôçò Ýíáôçò óôñïöÞò ìá-
èáßíïõìå üôé “äåí ôïí åêëÜøáí ðïéçôÝò”, áëëÜ ç ýðáñîç ôïõ ðïéÞìáôïò
ðïõ äéáâÜæïõìå áíôéöÜóêåé ì’ áõôÞ ôç äÞëùóç. Äåí öáßíåôáé íá õðÜñ÷åé
ëýóç ó’ áõôÞ ôçí áíôßöáóç. ËÝãåôáé óõ÷íÜ üôé ôï äïêßìéï ôïõ ÑïëÜí Ìðáñô
ôïõ 1968, “Ï èÜíáôïò ôïõ óõããñáöÝá”, óçìáôïäïôåß ôç ìåôÜâáóç áðü ôïí
äïìéóìü óôïí ìåôáäïìéóìü êáé ó’ áõôü ôï äïêßìéï ï Ìðáñô ëÝåé üôé óôï
êåßìåíï “üëá ðñÝðåé íá îåìðëå÷ôïýí êáé ôßðïôá íá ìçí áðïêùäéêïðïéç-
èåß”. Ç “áðïñßá” üìùò åßíáé Ýíáò êåéìåíéêüò êüìâïò ðïõ áíôéóôÝêåôáé óôï
“îÝìðëåãìá” êáé áñêåôÜ áðü ôá óôïé÷åßá ðïõ óõæçôÞèçêáí ðáñáðÜíù ùò
áíôéöÜóåéò, ðáñÜäïîá Þ áðñïóäüêçôåò áëëáãÝò ìðïñïýí åîßóïõ íá ôáîé-
íïìçèïýí êÜôù áðü ôç ãåíéêÞ êáôçãïñßá ôçò “áðïñßáò”.
Ìïëïíüôé åßíáé åýêïëï íá äåé êáíåßò ãéáôß áõôÞ ç äéáäéêáóßá ìðïñåß
íá ïíïìáóôåß áíôéóõìâáôéêÞ áíÜãíùóç, èá Þôáí ðáñáðëáíçôéêü íá õðï-
íïÞóïõìå üôé ôï ðïßçìá Ý÷åé Ýíáí ðñïöáíÞ óõìâáôéêü ôñüðï ìå ôïí ï-
ðïßï ðñÝðåé íá äéáâáóôåß, Þ Ýíá ðñïöáíÝò íüçìá ôï ïðïßï ï êñéôéêüò
ðñÝðåé áðëþò íá áíôéóôñáôåõôåß, ùò õðüèåóç ñïõôßíáò. Ç óõæÞôçóç áõ-
ôïý ôïõ ðïéÞìáôïò èá Ý÷åé äåßîåé åðßóçò, åëðßæù, üôé ïé äïìéóôéêÝò êáé ïé
ìåôáäïìéóôéêÝò áíáãíùóôéêÝò ðñáêôéêÝò äéáöÝñïõí áñêåôÜ ìåôáîý
ôïõò: ï åíôïðéóìüò ó÷çìÜôùí êáé óõììåôñéþí óýìöùíá ìå ôïí äïìéóôé-
êü ôñüðï áðïêáëýðôåé Ýíá åíïðïéçìÝíï êåßìåíï, ðïõ åßíáé, ãéá íá ôï
ðïýìå Ýôóé, åõôõ÷éóìÝíï ìå ôïí åáõôü ôïõ, åíþ ôï íá äéáâÜæåé êáíåßò ôï
êåßìåíï “åíÜíôéá óôïí åáõôü ôïõ” ðáñÜãåé ìéá áßóèçóç Ýëëåéøçò åíüôç-
ôáò, ôçí åíôýðùóç åíüò êåéìÝíïõ ðïõ âñßóêåôáé óå åìöýëéï ðüëåìï ìå ôïí
åáõôü ôïõ.
Barthes, Roland, The Pleasure of the Text, trans. R. Miller (Hill & Wang, 1975) =
Ç áðüëáõóç ôïõ êåéìÝíïõ (ìôöñ. Öïýëá ×áôæçäÜêç - ÃéÜííçò Êñçôé-
êüò) ÁèÞíá: ÑÜððá, 2008. Áíôéðñïóùðåýåé ôçí ðáéãíéþäç ðëåõñÜ ôïý
Ìðáñô: åßíáé óýíôïìï, áéíéãìáôéêü êáé äéáóêåäáóôéêü.
Culler, Jonathan, On Deconstruction: Theory and Criticism After Structuralism
(Routledge, 25th anniversary edn, 2007) = Áðïäüìçóç: Èåùñßá êáé êñéôé-
êÞ ìåôÜ ôïí äïìéóìü (ìôöñ. Áðüóôïëïò Ëáìðñüðïõëïò), ÁèÞíá: Ìå-
ôáß÷ìéï 2006. Ç ôåëåõôáßá áããëéêÞ Ýêäïóç ðåñéëáìâÜíåé Ýíáí íÝï
Ðñüëïãï, ðïõ åðéóêïðåß ôçí éóôïñßá ôçò áðïäüìçóçò áðü ôç äåêáå-
ôßá ôïõ 1980 êáé åîÞò, êáé áðïôéìÜ ôç èÝóç ôçò óôç óýã÷ñïíç ðïëéôé-
óìéêÞ èåùñßá.
Derrida, Jacques, “The exorbitant. Question of method”, Of Grammatology, trans.
Gayatri Chkravorty Spivak (Johns Hopkins University Press, 1976), 157-164 = “Ç
õðåñâïëÞ. ÆÞôçìá ìåèüäïõ”, Ðåñß ãñáììáôïëïãßáò (ìôöñ. ÊùóôÞò
Ðáðáãéþñãçò), ÁèÞíá: Ãíþóç 1990, 272-282.
Derrida, Jacques, “Structure, sign and play in the discourse of the human sciences”,
áíáôõðùìÝíï óå óõíôïìåõìÝíç ìïñöÞ óôï K. M. Newton (ed.), Twentieth
Century Literary Theory: A Reader (Macmillan, 1988) = “Ç äïìÞ, ôï óçìåßï
êáé ôï ðáé÷íßäé ìÝóá óôï ëüãï ôùí åðéóôçìþí ôïõ áíèñþðïõ”, Ç ãñá-
öÞ êáé ç äéáöïñÜ (ìôöñ. ÊùóôÞò Ðáðáãéþñãçò), ÁèÞíá: Êáóôáíéþ-
ôçò 2003, óó. 433-454.
Derrida Jacques, “The purveyor of truth”, The Purloined Poe: Lacan, Derrida and
Psychoanalytic Reading, ed. John P. Muller William Richardson (Johns Hopkins
University Press), 173-212. Áõôü ôï Üñèñï åßíáé ç áðÜíôçóç ôïõ Íôåñ-
ñéíôÜ óôçí áíÜãíùóç ðïõ êÜíåé ï ËáêÜí óôçí éóôïñßá ôïõ Ðüå “Ôï
êëåììÝíï ãñÜììá” (õðÜñ÷åé ìéá ðëÞñçò ó÷åôéêÞ ÅéóáãùãÞ óôïí ôü-
ìï). Áõôü êáé ôá ðñïçãïýìåíá äýï ëÞììáôá åßíáé ôá áíáãíþóìáôá
ðïõ óõóôÞíù ãéá ìéá áñ÷éêÞ ðñïóÝããéóç ôïõ ÍôåññéíôÜ.
Derrida, Jacques, A Derrida Reader, ed. Peggy Kamuf (Columbia University Press,
1998). Ìéá “õðïâïçèïýìåíç” åéóáãùãÞ – ìéá áîéüëïãç åðéëïãÞ áðü
Üñèñá ôïõ ÍôåññéíôÜ, êáèÝíá ìå ôç äéêÞ ôïõ ÅéóáãùãÞ. ¸íá ðïëý
÷ñÞóéìï âéâëßï ãéá üðïéïí èÝëåé íá áó÷ïëçèåß åðéóôáìÝíùò ìå ôïí
ÍôåññéíôÜ.
Deutscher, Penelope, How to Read Derrida (Granta Books, 2005). ¸íá êáëü óç-
ìåßï ãéá íá áñ÷ßóåé êáíåßò ìå ôïí ÍôåññéíôÜ, áõôü ôï âéâëéáñÜêé áíÞ-
êåé óôç óåéñÜ “Ðþò íá äéáâÜóåôå” (“How to Read”), ðïõ åßíáé áíôé-
ðñïóùðåõôéêÞ ìéáò óýã÷ñïíçò ôÜóçò ãéá õðåñ-óýíôïìåò åéóáãùãÝò.
Jefferson, Ann - Robey, David (eds), Modern Literary Theory: A Comparative
Introduction (Batsford, 2nd edn, 1986). Âë. ôï ôÝôáñôï êåöÜëáéï, “Äïìé-
óìüò êáé ìåôáäïìéóìüò” (“Structuralism and post-structuralism”).
Lachte, John, Fifty Key Contemporary Thinkers (Routledge, 2nd edn, 2006). Ìé-
êñÜ åéóáãùãéêÜ äïêßìéá ãéá ôïõò “óçìáíôéêïýò óôï÷áóôÝò” ôçò ìåôá-
ðïëåìéêÞò ðåñéüäïõ (äåí ðåñéïñßæåôáé óôïí ìåôáäïìéóìü êáé ôçí á-
ðïäüìçóç).
Norris, Christopher, Derrida (Fontana, 1987). ¸íáò óýíôïìïò êáé ÷ñÞóéìïò ï-
äçãüò.
Norris, Christopher, Deconstruction: Theory and Practice (Routledg, 2nd edn,
1991). ¸íá êëáóéêü åéóáãùãéêü åã÷åéñßäéï.
Royle, Nicholas (ed.), Deconstructions: A User’s Guide (Palgrave, 2000). Ìéá
óåéñÜ áðü êáëÜ åóôéáóìÝíá äïêßìéá, ãñáììÝíá áðü ìéá ðïéêßëéá óç-
ìáíôéêþí ó÷ïëéáóôþí.
Sarup, Madan, An Introductory Guide to Post-structuralism and Post-modernism
(Longman, 2nd edn, 1993). Ç äåýôåñç áõôÞ Ýêäïóç åßíáé åêôåíÝóôåñç êáé
åêóõã÷ñïíéóìÝíç. Âë. ôï êåöÜëáéï “Ï ÍôåññéíôÜ êáé ç áðïäüìçóç”
(“Derrida and deconstruction”).
ÊÅÖÁËÁÉÏ 4
Ìåôáìïíôåñíéóìüò
Ôé åßíáé ï ìåôáìïíôåñíéóìüò; Ôé Þôáí ï ìïíôåñíéóìüò;
¼ðùò óõìâáßíåé ìå ôïí äïìéóìü êáé ôïí ìåôáäïìéóìü, õðÜñ÷åé ìåãÜëç

óõæÞôçóç ãýñù áðü ôï ðþò áêñéâþò äéáöÝñåé ï ìïíôåñíéóìüò áðü ôïí
ìåôáìïíôåñíéóìü. Ïé äýï Ýííïéåò åßíáé äéáöïñåôéêÞò “êïðÞò”, äéáöïñå-
ôéêÞò åðï÷Þòÿ ï “ìïíôåñíéóìüò” åßíáé ìéá ðáëáéÜ êáôçãïñßá, ïõóéþäçò
ãéá ôçí êáôáíüçóç ôïõ ðïëéôéóìïý ôïõ 20ïý áéþíá, åíþ ï üñïò “ìåôáìï-
íôåñíéóìüò” Ýãéíå ôñÝ÷ùí, üðùò åßíáé ãíùóôü, ìüëéò áðü ôç äåêáåôßá ôïõ
1980 êáé ìåôÜ. “Ìïíôåñíéóìüò” åßíáé ôï üíïìá ðïõ äüèçêå óôï êßíçìá
ðïõ êõñéÜñ÷çóå óôéò ôÝ÷íåò êáé ôïí ðïëéôéóìü ôïõ ðñþôïõ ìéóïý ôïõ 20ïý
áéþíá. Ï ìïíôåñíéóìüò Þôáí åêåßíïò ï óåéóìüò óôéò ôÝ÷íåò ðïõ ãêñÝìéóå
ìåãÜëï ìÝñïò ôùí ðñï ôïõ 20ïý áéþíá äïìþí óôçí êáëëéÝñãåéá ôçò ìïõ-
óéêÞò, ôçò æùãñáöéêÞò, ôçò ëïãïôå÷íßáò êáé ôçò áñ÷éôåêôïíéêÞò. ¸íá áðü
ôá êýñéá åðßêåíôñá áõôïý ôïõ óåéóìïý öáßíåôáé ðùò õðÞñîå ç ÂéÝííç,
óôçí ðåñßïäï 1890-1910, áëëÜ ïé óõíÝðåéåò Ýãéíáí áéóèçôÝò ìÝ÷ñé ôçí
Ãáëëßá, ôçí Ãåñìáíßá, ôçí Éôáëßá êáé ôåëéêÜ áêüìá êáé ôçí Âñåôáíßá, óå
êáëëéôå÷íéêÜ êéíÞìáôá üðùò ï êõâéóìüò, ï íôáíôáúóìüò, ï õðåññåáëé-
óìüò, êáé ï öïõôïõñéóìüò. Ïé ìåôáóåéóìéêÝò äïíÞóåéò ðáñáìÝíïõí áé-
óèçôÝò êáé óÞìåñá, êáé ðïëëÝò áðü ôéò äïìÝò ðïõ êáôåäÜöéóå äåí îáíá-
÷ôßóôçêáí ðïôÝ. Äß÷ùò ôçí êáôáíüçóç ëïéðüí ôïõ ìïíôåñíéóìïý, åßíáé
áäýíáôï íá êáôáëÜâåé êáíåßò ôïí ðïëéôéóìü ôïõ 20ïý áéþíá.
O ìïíôåñíéóìüò Üããéîå ôá ðéï èåìåëéþäç óõóôáôéêÜ üëùí ôùí ôå÷íþí,
ôá ïðïßá õðÝóôçóáí üíôùò éó÷õñÞ äïêéìáóßá êáé åíôÝëåé áðïññßöèçêáí:
óôç ìïõóéêÞ, ç ìåëùäßá êáé ç áñìïíßá ðáñáìÝñéóôçêáíÿ óôç æùãñáöéêÞ,
ç ðñïïðôéêÞ êáé ç Üìåóç åéêïíéóôéêÞ áíáðáñÜóôáóç åãêáôáëåßöèçêáí,
ðñïò üöåëïò äéáöüñùí âáèìþí áöáßñåóçòÿ óôçí áñ÷éôåêôïíéêÞ, ðáñáäï-
óéáêÝò ìïñöÝò êáé õëéêÜ (üðùò ïé åðéêëéíåßò ïñïöÝò, ïé èüëïé êáé ïé êï-
ëþíåò, ôï îýëï, ç ðÝôñá, ôï ôïýâëï) áðïññßöèçêáí ãéá ÷Üñç ôùí óêÝôùí
ãåùìåôñéêþí ìïñöþí, ðïõ óõ÷íÜ åêôåëïýíôáí ðÜíù óå íÝá õëéêÜ, üðùò

ôï ãõáëß êáé ôï ôóéìÝíôï. Óôç ëïãïôå÷íßá, ôÝëïò, õðÞñîå ìéá áðüññéøç
ôïõ ðáñáäïóéáêïý ñåáëéóìïý (÷ñïíïëïãéêÜ åîåëéóóüìåíç ðëïêÞ, óõíå-
÷üìåíç áöÞãçóç áðü ðáíôïãíþóôç áöçãçôÞ, “êëåéóôÞ êáôÜëçîç” ê.ô.ë.)
ãéá ÷Üñç ðåéñáìáôéêþí ìïñöþí äéáöüñùí åéäþí.
Ç ðåñßïäïò ôïõ õøçëïý ìïíôåñíéóìïý Þôáí ôá åßêïóé ÷ñüíéá áðü ôï
1910 Ýùò ôï 1930 êáé ïñéóìÝíïé áðü ôïõò ëïãïôå÷íéêïýò “ðÜððåò” ôïõ êé-
íÞìáôïò Þôáí ïé (áããëüöùíïé) Ô. Ó. ¸ëéïô, ÔæÝçìò Ôæüõò, ¸æñá ÐÜïõíô,
Ãïõßíôáì Ëéïýéò, Âéñôæßíéá Ãïõëö, ÃïõÜëáò ÓôÞâåíò, Ãåñôñïýäç ÓôÜéí
êáé ïé (ãáëëüöùíïé Þ ãåñìáíüöùíïé) ÌáñóÝë Ðñïõóô, ÓôåöÜí Ìáëëáñ-
ìÝ, ÁíôñÝ Æéíô, Öñáíôæ ÊÜöêá êáé ÑÜéíåñ Ìáñßá Ñßëêå. ÊÜðïéá áðü ôá
óçìáíôéêÜ ÷áñáêôçñéóôéêÜ ôïõ ëïãïôå÷íéêïý ìïíôåñíéóìïý ðïõ åéóçãÞ-
èçêáí áõôïß ïé óõããñáöåßò, ðåñéëáìâÜíïõí ôá áêüëïõèá:
1. Ìéá íÝá Ýìöáóç óôçí åíôõðùóéïãñáößá (éìðñåóéïíéóìü) êáé ôçí
õðïêåéìåíéêüôçôá, äçëáäÞ óôï ðþò âëÝðïõìå ìÜëëïí ðáñÜ óôï ôé âëÝ-
ðïõìå (Ýíá åíäéáöÝñïí ðïõ öáßíåôáé êáèáñÜ óôéò ôå÷íéêÝò ôïý åóùôåñé-
êïý ìïíïëüãïõ êáé ôçò ñïÞò ôçò óõíåßäçóçò).
2. Ìéá áðïìÜêñõíóç (óôá ìõèéóôïñÞìáôá) áðü ôçí åðéöáíåéáêÞ
áíôéêåéìåíéêüôçôá ðïõ ðñïóöÝñïõí ÷áñáêôçñéóôéêÜ üðùò: ç ðáíôïãíù-
óôéêÞ åîùôåñéêÞ áöÞãçóç, ïé óôáèåñÝò ïðôéêÝò ãùíßåò êáé ïé îåêÜèáñåò
çèéêÝò óôÜóåéò.
3. Ìéá óýã÷õóç ôùí ïñßùí ìåôáîý ëïãïôå÷íéêþí åéäþí, ìå áðïôÝëå-
óìá ôá ìõèéóôïñÞìáôá íá ôåßíïõí íá ãßíïõí ë.÷. ðéï ëõñéêÜ êáé ðïéçôé-
êÜ, êáé ôá ðïéÞìáôá ðéï áíôéêåéìåíéêÜ êáé ðåæïëïãéêÜ.
4. Ìéá íÝá ðñïôßìçóç ãéá áðïóðáóìáôéêÝò ìïñöÝò, áóõíå÷åßò áöçãÞ-
óåéò êáé (öáéíïìåíéêÜ) ôõ÷áßá êïëÜæ óêüñðéùí õëéêþí.
5. Ìéá ôÜóç ðñïò ôçí “áõôïáíáöïñéêüôçôá”, ìå áðïôÝëåóìá ôá ðïéÞ-
ìáôá, ôá èåáôñéêÜ Ýñãá êáé ôá ìõèéóôïñÞìáôá íá èßãïõí æçôÞìáôá ðïõ
áöïñïýí ôç öýóç, ôï êáèåóôþò êáé ôïí ñüëï ôïõò.
Ôï óõíïëéêü áðïôÝëåóìá áõôþí ôùí áëëáãþí Þôáí ç ðáñáãùãÞ ìéáò
ëïãïôå÷íßáò ðïõ Ýìïéáæå áöïóéùìÝíç óôïí ðåéñáìáôéóìü êáé ôçí êáéíï-
ôïìßá. ÌåôÜ ôï æåíßè ôïõ, ï ìïíôåñíéóìüò öÜíçêå íá õðï÷ùñåß óçìáíôé-
êÜ óôç äåêáåôßá ôïõ 1930, áíáìößâïëá åí ìÝñåé ëüãù ôùí åíôÜóåùí ðïõ
äçìéïõñãÞèçêáí ó’ áõôÞ ôç äåêáåôßá ôçò ðïëéôéêÞò êáé ïéêïíïìéêÞò êñß-
óçò ÿ ùóôüóï, ìéá áíáâßùóç ðáñáôçñÞèçêå óôç äåêáåôßá ôïõ 1960 (ìéá
äåêáåôßá ðïõ ðáñïõóéÜæåé åíäéáöÝñïíôá óçìåßá óýãêëéóçò ìå åêåßíç ôïõ
1920, üôáí ï ìïíôåñíéóìüò Þôáí óôï æåíßè ôïõ). Åíôïýôïéò, ï ìïíôåñíéóìüò
ðïôÝ äåí îáíáêÝñäéóå ôçí êõñéáñ÷ßá ðïõ åß÷å ðåôý÷åé óôçí ðñþôç ôïõ
ðåñßïäï.
ÁõôÜ ìáò äßíïõí Ýíá ãåíéêü äéÜãñáììá ôïõ ôé êáé ôïõ ðüôå Þôáí ï ìï-
ÌÅÔÁÌÏÍÔÅÑÍÉÓÌÏÓ 109
íôåñíéóìüò. ÅðïìÝíùò, ï ìåôáìïíôåñíéóìüò ôïí óõíå÷ßæåé Þ áíôéôßèåôáé ó’

áõôüí; Ãéá íá áðáíôÞóïõìå ó’ áõôü ôï åñþôçìá ðñÝðåé íá åðé÷åéñÞóïõ-
ìå Ýíáí ïñéóìü åñãáóßáò ãé’ áõôü ôïí äåýôåñï üñï. Ùò óçìåßï åêêßíçóçò,
ìðïñïýìå íá ðÜñïõìå ìéá åðéëïãÞ áðü ôéò ðéï åýêïëá äéáèÝóéìåò ðåñé-
ãñáöÝò ôïõ ìåôáìïíôåñíéóìïý. Ôï ëÞììá ôïõ Ôæ. Á. ÊÜíôïí, óôï Ëåîé-
êü ëïãïôå÷íéêþí üñùí êáé ëïãïôå÷íéêÞò èåùñßáò, ðåñéãñÜöåé ôïí ìåôá-
ìïíôåñíéóìü ùò ÷áñáêôçñéæüìåíï áðü “ìéá åêëåêôéêéóôéêÞ ðñïóÝããéóç,
[ìéá ðñïôßìçóç ãéá] ôçí ôõ÷áßá ãñáöÞ, [êáé ãéá] ôçí ðáñùäßá êáé ôï ðá-
óôßò”. ¸ùò åäþ äåí ñß÷íåé êáé ðïëý öùò óôç äéÜêñéóç ìåôáîý ìïíôåñíé-
óìïý êáé ìåôáìïíôåñíéóìïý, êáèþò ç ëÝîç “åêëåêôéêéóôéêüò” õðïíïåß ôç
÷ñÞóç áðïóðáóìáôéêþí ìïñöþí ðïõ, üðùò ìüëéò áíáöÝñáìå, åßíáé ÷á-
ñáêôçñéóôéêü ôïõ ìïíôåñíéóìïý (ç ¸ñçìç ÷þñá ôïõ ¸ëéïô ë.÷. åßíáé Ýíá
êïëÜæ áðü óõìðáñáôéèÝìåíåò áôåëåßò éóôïñßåò Þ áðïóðÜóìáôá éóôï-
ñéþí). Åðßóçò ïé “ôõ÷áßåò ìïñöÝò”, ìå ôçí Ýííïéá üôé åìðåñéÝ÷ïõí Ýíá
óôïé÷åßï ôõ÷áßïõ Þ åõêáéñéáêïý, Þôáí óçìáíôéêÝò óôïõò íôáíôáúóôÝò ôïõ
1917 ïé ïðïßïé, ãéá ðáñÜäåéãìá, Ýöôéá÷íáí ðïéÞìáôá áðü ðñïôÜóåéò ðïõ
Ýðáéñíáí óôçí ôý÷ç áðü ôéò åöçìåñßäåò. Ç ÷ñÞóç ôçò ðáñùäßáò êáé ôïõ
ðáóôßò, ôÝëïò, óõíäÝåôáé óáöþò ìå ôçí åãêáôÜëåéøç ôùí áîéþóåùí èåú-
êÞò áõèåíôßáò ðïõ õðïíïïýíôáé óôçí ðáíôïãíùóôéêÞ áöÞãçóç, êé áõôü
Þôáí åðßóçò Ýíá æùôéêü óôïé÷åßï óôïí ìïíôåñíéóìü. Èá ìðïñïýóå íá
éó÷õñéóôåß êáíåßò ëïéðüí üôé, Ýíáò ôñüðïò ãéá íá äéáêñßíïõìå ìåôáîý ìï-
íôåñíéóìïý êáé ìåôáìïíôåñíéóìïý, åßíáé íá äéáëýóïõìå ôïí äåóìü äéá-
äï÷Þò ìåôáîý ôïõò êáé íá îáíáïñßóïõìå áíáäñïìéêÜ êÜðïéåò ðôõ÷Ýò ôïõ
ìïíôåñíéóìïý ùò ìåôáìïíôåñíéóôéêÝò. Óýìöùíá ìå áõôÞ ôçí ïðôéêÞ, äåí
ðñüêåéôáé ãéá äýï äéáäï÷éêÜ óôÜäéá óôçí éóôïñßá ôçò ôÝ÷íçò, áëëÜ ãéá
äýï áíôéèåôéêÝò äéáèÝóåéò Þ óôÜóåéò, ðïõ äéáöÝñïõí êáôÜ ôïí ôñüðï ðïõ
óõæçôåßôáé óôçí åðüìåíç ðáñÜãñáöï.
Ç öýóç ôçò äéÜêñéóçò ìåôáîý ìïíôåñíéóìïý êáé ìåôáìïíôåñíéóìïý
óõíïøßæåôáé óôï åîáßñåôï êïéíü ëÞììá ãéá ôïõò äýï üñïõò óôï Óýíôïìï
ãëùóóÜñéï óýã÷ñïíçò ëïãïôå÷íéêÞò èåùñßáò ôïõ ÔæÝñåìõ ×þèïñí
(1992).1 Êáé ôá äýï, ëÝåé, äßíïõí ìåãÜëç ðñïôåñáéüôçôá óôçí áðïóðá-
óìáôéêüôçôá ùò ÷áñáêôçñéóôéêü ôçò ôÝ÷íçò êáé ôïõ ðïëéôéóìïý ôïõ 20ïý
áéþíá, áëëÜ ôï êÜíïõí ìå ðïëý äéáöïñåôéêÞ äéÜèåóç. Ï ìïíôåñíéóìüò ôï
åðé÷åéñåß êáôÜ ôñüðï þóôå íá êáôáãñÜöåé ìéá âáèéÜ íïóôáëãßá ãéá ìéá
ðñïãåíÝóôåñç åðï÷Þ, üôáí ç ðßóôç Þôáí áêÝñáéç êáé ç åîïõóßá áíÝðáöç.
Ï ÐÜïõíô, ë.÷., ïíïìÜæåé ôï ìåßæïí Ýñãï ôïõ, ôá ÊÜíôïò, Ýíáí “óÜêï áðü
1. Jeremy Hawthorn, A Concise Glossary of Contemporary Literary Theory, London: Edward

Arnold 1992.
êïõñÝëéá”, õðïíïþíôáò üôé áõôü åßíáé üëï êé üëï ðïõ ìðïñåß íá êÜíåé
êáíåßò óôçí ìïíôÝñíá åðï÷Þ, áëëÜ õðïíïþíôáò åîßóïõ êé Ýíá ðáñÜðïíï
ãéá ôï ãåãïíüò áõôü. Óôï ðïßçìÜ ôïõ “×éïõ ÓÝëãïõéí Ìþìðåñëõ” ìéëÜåé
ãéá ôïí Ðñþôï Ðáãêüóìéï Ðüëåìï, ðïõ Ýãéíå “Ãéá äõï ãñüóåò óðáóìÝ-
íá áãÜëìáôá, / ãéá ìåñéêÝò ÷éëéÜäåò óôñáðáôóáñéóìÝíá âéâëßá”, êáé åß-
íáé ðñïöáíÝò ðùò õðïöÝñåé óå óôß÷ïõò ôïõ ßäéïõ ðïéÞìáôïò üðùò: “ìéá
êáêüãïõóôç üìùò öôÞíéá / èá åðéâéþóåé ôùí çìåñþí ìáò” êáé “ÂëÝðïõ-
ìå ôï êáëüí / èåóðéóìÝíï óôçí áãïñÜ” 2 áðü ôçí Üíïäï ôçò åìðïñåõìá-
ôïðïßçóçò åéò âÜñïò ôùí “áéþíéùí áëçèåéþí”. Óôçí ¸ñçìç ÷þñá åðßóçò,
ï ïìéëçôÞò ôïõ ðïéÞìáôïò ëÝåé, óáí íá áðåëðßæåôáé ìå ôï ßäéï ôïõ ôï
ðïßçìá: “Ìå ôá óõíôñßììéá áõôÜ óôýëùóá ôá åñåßðéÜ ìïõ”.3 Óå ðåñé-
ðôþóåéò óáí áõôÞ, õðÜñ÷åé Ýíáò ôüíïò èñÞíïõ, áðáéóéïäïîßáò êáé ôåëéêÜ
áðåëðéóßáò ãéá ôïí êüóìï, ðïõ âñßóêåé ôçí êáôÜëëçëç áíáðáñÜóôáóÞ
ôïõ ó’ áõôÝò ôéò óðáóìÝíåò êáëëéôå÷íéêÝò ìïñöÝò (ôá êïëÜæ ôïõ Êïõñô
Óâßôåñò [Kurt Schwitters] ãéá ðáñÜäåéãìá, ðïõ óõíäõÜæïõí ðÜíù óôïí êáì-
âÜ æùãñáöéóìÝíá ìÝñç ìáæß ìå ôõ÷áßá áðïêüììáôá åöçìåñßäùí, ùñïëü-
ãéá ðñïãñÜììáôá êáé äéáöçìßóåéò). Ãéá ôïí ìåôáìïíôåñíéóôÞ, áíôéèÝôùò,
ç áðïóðáóìáôéêüôçôá åßíáé Ýíá éëéããéþäåò áðåëåõèåñùôéêü öáéíüìåíï,
ðïõ óõìðßðôåé ìå ôçí áðüäñáóÞ ìáò áðü ôïí êëåéóôïöïâéêü åíáãêáëé-
óìü ôùí ðáãéùìÝíùí ðåðïéèÞóåùí. Ìå äõï ëüãéá, ï ìïíôåñíéóôÞò èñçíåß
ôçí áðïóðáóìáôéêüôçôá, åíþ ï ìåôáìïíôåñíéóôÞò ôç ãéïñôÜæåé.
Ìéá äåýôåñç, êáé óõíáöÞò, äéáöïñÜ ìåôáîý ôùí äýï, åßíáé åðßóçò æÞ-
ôçìá ôüíïõ Þ óôÜóçò. Ìéá óçìáíôéêÞ ðëåõñÜ ôïõ ìïíôåñíéóìïý Þôáí ï
óêëçñüò áóêçôéóìüò, ðïõ Ýâñéóêå ôéò õðåñâïëéêÜ åðåîåñãáóìÝíåò êáë-
ëéôå÷íéêÝò ìïñöÝò ôïõ 19ïõ áéþíá âáèéÜ ðñïóâëçôéêÝò êáé áðùèçôéêÝò.
Áõôüò ï áóêçôéóìüò âñÞêå ìßá áðü ôéò ðéï ÷áñáêôçñéóôéêÝò êáé åíôõðù-
óéáêÝò åêäçëþóåéò ôïõ óôéò ðñïôÜóåéò ôùí ìïíôåñíéóôþí áñ÷éôåêôüíùí,
üðùò åßíáé ï áöïñéóìüò ôïõ ¢íôïëö Ëüïò (Adolf Loos) üôé “ç äéáêüóìç-
óç åßíáé Ýãêëçìá” Þ ôïõ Ìéò âáí íôåñ Ñüå (Mies van der Rohe) üôé “ôï ëé-
ãüôåñï åßíáé ðåñéóóüôåñï”, Þ ôïõ Ëå ÊïñìðõæéÝ (Le Corbusier) üôé “ôï
óðßôé åßíáé ìéá ìç÷áíÞ êáôïßêçóçò”. ÁõôÝò ïé ðñïôÜóåéò êáôÝëçîáí óôá
êôßñéá-êïõôéÜ ðïõ ãÝííçóáí ôüóï ìßóïò êáé áíôéðáñÜèåóç, êõñßùò êáôÜ
ôç äåêáåôßá ôïõ 1980, ìïëïíüôé ï õøçëüò éäåáëéóìüò ðïõ áíôéðñïóù-
ðåýïõí äéáôçñåß ôçí éêáíüôçôÜ ôïõ íá óõãêéíåß. Ï ßäéïò ñáöéíáñéóìÝíïò
áóêçôéóìüò åßíáé ïñáôüò óôç ëïãïôå÷íßá óôïí ìéíéìáëéóìü, ðïõ (ãéá ðá-
2. ¸æñá ÐÜïõíô, ×éïõ ÓÝëãïõéí Ìþìðåñëõ (ìôöñ. ×Üñçò Âëáâéáíüò – äßãëùóóç áíá-
èåùñçìÝíç Ýêäïóç), ÁèÞíá: ÐáôÜêçò 2010, ó. 45 êáé ó. 37.
3. È. Ó. ¸ëéïô, Ç Ýñçìç ÷þñá (ìôöñ. Ã. ÓåöÝñç), ÁèÞíá: ºêáñïò 1973, ó. 104.
ñÜäåéãìá) ðåñéïñßæåé ôá ðïéÞìáôá óå óôåíÝò óôÞëåò ìå äýï ëÝîåéò áíÜ

óôß÷ï, Þ óôç äñáìáôïõñãßá ôïõ ÌðÝêåô (Beckett), üðïõ Ýíá Ýñãï ìðïñåß
íá ðåñéïñéóôåß óå ÷ñüíï äåêáôñéþí ëåðôþí, ìå Ýíáí ìïíáäéêü ïìéëçôÞ,
êáèüëïõ óêçíéêü êáé ìéá ãëþóóá ðïõ åßíáé ôï Üêñïí Üùôïí ôçò ëéôüôç-
ôáò. Áíôßèåôá, ðÜëé, ï ìåôáìïíôåñíéóìüò áðïññßðôåé ôç äéÜêñéóç ìåôáîý
õøçëÞò êáé ëáúêÞò ôÝ÷íçò, ðïõ Þôáí óçìáíôéêÞ óôïí ìïíôåñíéóìü, êáé ðé-
óôåýåé óôçí õðåñâïëÞ, óôï öáíôá÷ôåñü êáé óå “êáêüãïõóôåò” áíáìåßîåéò
äéáöüñùí ðïéïôÞôùí. Ðåñéöñïíåß ôïí ìïíôåñíéóôéêü áóêçôéóìü ùò åëéôß-
óôéêï êáé áíáìåéãíýåé ÷áñùðÜ, óôï ßäéï êôßñéï ë.÷., êïììÜôéá áðü äéá-
öïñåôéêÝò áñ÷éôåêôïíéêÝò ðåñéüäïõò – Ýíá øåõäï-Ãåùñãéáíü áÝôùìá
åäþ, ìéá ðåñéðáé÷ôéêÜ ôïðïèåôçìÝíç íåïêëáóéêÞ êïëþíá åêåß. ¸íá áíôß-
óôïé÷ï ìåôáìïíôåñíéóôéêü “êôßóìá” óôç ëïãïôå÷íßá èá Þôáí ç “ÁñåéáíÞ”
ðïßçóç óõããñáöÝùí óáí ôïí Êñáéãê ÑÜéíå (Craig Raine) Þ ôïí Êñßóôïöåñ
ÑÜéíô (Christopher Reid), üðïõ ðáñÜîåíá ðïëý÷ñùìåò áíáìåßîåéò åéêüíùí,
ïðôéêÞò ãùíßáò êáé ëåîéëïãßïõ äéáãêùíßæïíôáé óå ìéá åðéöÜíåéá ðïõ
ìïéÜæåé åõôõ÷Þò ìå ôï íá ìçí åßíáé ðáñÜ åðéöÜíåéá, äß÷ùò ôá óçìáóéïëï-
ãéêÜ âÜèç ðïõ ìáò åêðáéäåýåé íá áíáæçôïýìå ç öéëïëïãéêÞ åêðáßäåõóç.
Ôßðïôá äåí èá ìðïñïýóå íá åßíáé ìáêñýôåñá áðü ôï áõóôçñü ðíåýìá
ôïõ ìïíôåñíéóôéêïý áóêçôéóìïý.
Ïñüóçìá ôïõ ìåôáìïíôåñíéóìïý: ×Üìðåñìáò,

ËõïôÜñ êáé ÌðùíôñéãéÜñ
Ìéá óçìáíôéêÞ “óôéãìÞ” óôçí éóôïñßá ôïõ ìåôáìïíôåñíéóìïý åßíáé ç ïìé-

ëßá “Íåïôåñéêüôçôá – Ýíá çìéôåëÝò ðñüãñáììá”, ðïõ äüèçêå áðü ôïí
óýã÷ñïíï ãåñìáíü èåùñçôéêü Ãéïýñãêåí ×Üìðåñìáò (Jürgen Habermas) ôï
1980. Ãéá ôïí ×Üìðåñìáò, ç íåoôåñéêüôçôá, ç ìïíôÝñíá ðåñßïäïò, îåêéíÜ
ìå ôïí Äéáöùôéóìü, áõôÞ ôçí ðåñßïäï ôùí åêáôü ðåñßðïõ ÷ñüíùí, áðü ôá
ìÝóá ôïõ 17ïõ ìÝ÷ñé ôá ìÝóá ôïõ 18ïõ áéþíá, üôáí äçìéïõñãÞèçêå ìéá íÝá
ðßóôç óôçí éêáíüôçôá ôçò ëïãéêÞò íá âåëôéþóåé ôçí áíèñþðéíç êïéíùíßá.
ÔÝôïéåò éäÝåò åêöñÜæïíôáé Þ åíóáñêþíïíôáé óôç öéëïóïößá ôïõ ÊÜíô
(Kant) óôçí Ãåñìáíßá, ôïõ Âïëôáßñïõ (Voltaire) êáé ôïõ Íôéíôåñü (Diderot)
óôçí Ãáëëßá, êáé ôïõ Ëïê (Locke) êáé ôïõ ×éïõì (Hume) óôçí Âñåôáíßá.
Óôçí Âñåôáíßá ï üñïò “Ç Åðï÷Þ ôçò ËïãéêÞò” ÷ñçóéìïðïéïýíôáí (Ýùò
ðñüóöáôá) ãéá íá ðñïóäéïñßóåé ôçí ßäéá ðåñßïäï. Ôï åðïíïìáæüìåíï
“ðñüãñáììá” ôïõ Äéáöùôéóìïý åßíáé ç åíäõíÜìùóç áõôÞò ôçò ðßóôçò, üôé
ìéá ñÞîç ìå ôçí ðáñÜäïóç, ôçí ôõöëÞ óõíÞèåéá êáé ôç äïõëéêÞ õðïôáãÞ
óå èñçóêåõôéêÜ ðñïóôÜãìáôá êáé áðáãïñåýóåéò, ìáæß ìå ôçí åöáñìïãÞ
ôçò êïéíÞò êáé ôçò ôõðéêÞò ëïãéêÞò áðü ôï áðïóôáóéïðïéçìÝíï Üôïìï,
ìðïñåß íá åðéöÝñåé ìéá ëýóç óôá êïéíùíéêÜ ðñïâëÞìáôá. ÁõôÞ ôçí áíôß-
ëçøç åííïåß ï ×Üìðåñìáò ìå ôïí üñï “íåïôåñéêüôçôá”. Ç ÃáëëéêÞ Åðá-
íÜóôáóç ìðïñåß íá èåùñçèåß ùò ç ðñþôç áðüðåéñá íá äïêéìáóôåß áõôÞ
ç èåùñßá óôçí ðñÜîç. Ãéá ôïí ×Üìðåñìáò áõôÞ ç ðßóôç óôç ëïãéêÞ êáé ôç
äõíáôüôçôá ôçò ðñïüäïõ åðéâßùóå ìÝ÷ñé ôïí 20ü áéþíá, êáé ìÜëéóôá åðé-
âßùóå áêüìá êáé ôïõ êáôáëüãïõ ôùí êáôáóôñïöþí ðïõ óõíáðáñôßæïõí
ôçí éóôïñßá áõôïý ôïõ áéþíá. Ôï ðïëéôéóôéêü êßíçìá ðïõ åßíáé ãíùóôü ùò
ìïíôåñíéóìüò óõíõðÝãñáøå áõôü ôï “ðñüãñáììá”, ìå ôçí Ýííïéá üôé
áðïôÝëåóå Ýíá èñÞíï ãéá ôç ÷áìÝíç áßóèçóç óêïðïý, ôç ÷áìÝíç óõíï÷Þ,
ôï ÷áìÝíï óýóôçìá áîéþí. Ãéá ôïí ×Üìðåñìáò, ïé ãÜëëïé ìåôáäïìéóôÝò
óôï÷áóôÝò ôçò äåêáåôßáò ôïõ 1970, üðùò ï ÍôåññéíôÜ êáé ï Öïõêþ, áíôé-
ðñïóùðåýïõí ìéá ïñéóìÝíç áðïêÞñõîç áõôïý ôïõ åßäïõò ôçò “íåïôåñé-
êüôçôáò” ôïõ Äéáöùôéóìïý. ÅðéôÝèçêáí, êáôÜ ôçí ÜðïøÞ ôïõ, óôá éäá-
íéêÜ ôçò ëïãéêÞò, ôçò êáèáñüôçôáò, ôçò áëÞèåéáò êáé ôçò ðñïüäïõ êáé,
êáèþò áðïìáêñýíèçêáí êáô’ áõôü ôïí ôñüðï áðü ôçí áíáæÞôçóç ôçò äé-
êáéïóýíçò, ï ×Üìðåñìáò ôïõò ÷áñáêôÞñéóå “íåïóõíôçñçôéêïýò”.
Ï üñïò “ìåôáìïíôåñíéóìüò” ÷ñçóéìïðïéÞèçêå ëßãï óôç äåêáåôßá ôïõ
1930 áëëÜ ç ôñÝ÷ïõóá óçìáóßá êáé ç “ìüäá” ôïõ ìðïñåß íá èåùñçèåß ü-
ôé îåêßíçóå ìå ôï Ç ìåôáìïíôÝñíá êáôÜóôáóç: Ìéá áíáöïñÜ ãéá ôç ãíþ-
óç (1979) ôïõ Æáí-ÖñáíóïõÜ ËõïôÜñ (Jean-François Lyotard).4 Ôï äïêßìéï
ôïõ ËõïôÜñ “Áðáíôþíôáò óôï åñþôçìá: Ôé åßíáé ìåôáìïíôåñíéóìüò;”
ðïõ ðñùôïäçìïóéåýèçêå ôï 1982, ðñïóôÝèçêå ôï 1984 ùò ðáñÜñôçìá óôç
ÌåôáìïíôÝñíá êáôÜóôáóç êáé ðåñéëÞöèçêå óôç óõëëïãÞ ôïõ Ìðñïýêåñ
Ìïíôåñíéóìüò/Ìåôáìïíôåñíéóìüò (1992),5 ìðáßíåé ó’ áõôÞ ôç óõæÞôçóç
ãéá ôïí Äéáöùôéóìü, óôï÷åýïíôáò êõñßùò óôïí ×Üìðåñìáò, ì’ Ýíáí ëßãï
ëïîü ôñüðï. Ï ËõïôÜñ áíïßãåé ôï êåßìåíü ôïõ ìå ìéá êßíçóç ðïõ ïõóéá-
óôéêÜ ìåôáôñÝðåé ôç óõæÞôçóç óå ìéá ðñïóðÜèåéá íá áðïäåé÷èåß üôé ïé
áíôßðáëïé åßíáé ïé ðñáãìáôéêïß óõíôçñçôéêïß (Ýíá ïéêåßï “óõìðÝñáóìá”
ôùí ðïëåìéêþí êåéìÝíùí ðïõ áöïñïýí ôïí ðïëéôéóìü). “Áðü êÜèå êá-
ôåýèõíóç”, ëÝåé, “ðéåæüìáóôå íá èÝóïõìå Ýíá ôÝëïò óôïí ðåéñáìáôéóìü”
êáé, áöïý ðáñáèÝóåé äéÜöïñá ðáñáäåßãìáôá, ãñÜöåé (ðñïöáíþò ãéá ôïí
×Üìðåñìáò):
ÄéÜâáóá Ýíáí öçìéóìÝíï óôï÷áóôÞ ðïõ õðåñáóðßæåôáé ôç íåoôåñéêü-
ôçôá åíÜíôéá óå üóïõò ïíïìÜæåé íåïóõíôçñçôéêïýò. Ðéóôåýåé üôé, êÜ-
ôù áðü ôç óçìáßá ôïõ ìåôáìïíôåñíéóìïý, ïé äåýôåñïé èá ðñïôéìïý-
4. Æáí-ÖñáíóïõÜ ËõïôÜñ, Ç ìåôáìïíôÝñíá êáôÜóôáóç: Ìéá áíáöïñÜ ãéá ôç ãíþóç

(ðñïëåãüìåíá Èåüäùñïò Ãåùñãßïõ, ìôöñ. ÊùóôÞò Ðáðáãéþñãçò), ÁèÞíá: Ãíþóç 1988.
5. Peter Brooker (ed.), Modernism/Postmodernism, London: Longman 1992.
óáí íá îåöïñôùèïýí ôç çìéôåëÝò ðñüãñáììá ôïõ ìïíôåñíéóìïý, äçëá-

äÞ ôïõ Äéáöùôéóìïý.
(Ìðñïýêåñ, ó. 141)
Ç öùíÞ ôïõ ×Üìðåñìáò åßíáé áðëþò ìéá öùíÞ óå ìéá ÷ïñùäßá ðïõ æçôÜ
íá ôåèåß Ýíá ôÝëïò óôïí “êáëëéôå÷íéêü ðåéñáìáôéóìü”, êáèþò êáé “ôÜîç
[…] åíüôçôá, áôïìéêÞ ôáõôüôçôá, áóöÜëåéá”. Ì’ Ýíá ëüãï, ôÝôïéåò öùíÝò
èÝëïõí íá “åêðïéÞóïõí ôçí êëçñïíïìéÜ ôùí ðñùôïðïñéþí”. Ãéá ôïí Ëõï-
ôÜñ, ï Äéáöùôéóìüò, ôïõ ïðïßïõ ôï ðñüãñáììá èÝëåé ï ×Üìðåñìáò íá
óõíå÷ßóåé, åßíáé áðëþò ìßá áðü ôéò åí äõíÜìåé êõñéáñ÷éêÝò, “óöáéñéêÝò”,
“ïëïêëçñùôéêÝò” åîçãÞóåéò ôùí ðñáãìÜôùí – óáí ôïí ×ñéóôéáíéóìü, ôïí
ìáñîéóìü, Þ ôïí ìýèï ôçò åðéóôçìïíéêÞò ðñïüäïõ. ÁõôÝò ïé “ìåôáöçãÞ-
óåéò” [“õðåñáöçãÞóåéò”], ðïõ ðñïôßèåíôáé íá åîçãÞóïõí êáé íá êáèçóõ-
÷Üóïõí åßíáé óôçí ðñáãìáôéêüôçôá áõôáðÜôåò, ðïõ ðñïùèïýíôáé ìå ôïí
óêïðü íá åîïìáëýíïõí ôç äéáöïñÜ, ôçí áíôßèåóç êáé ôçí ðïëëáðëüôçôá.
Åî ïõ êáé ï äéÜóçìïò ïñéóìüò ôïõ ìåôáìïíôåñíéóìïý áðü ôïí ËõïôÜñ,
üôé åßíáé áðëþò “äõóðéóôßá áðÝíáíôé óôéò ìåôáöçãÞóåéò”. Ïé “ìåãÜëåò
áöçãÞóåéò” ôçò ðñïüäïõ êáé ôçò áíèñþðéíçò ôåëåéïðïßçóçò äåí åßíáé ðéá
áîéüðéóôåò êáé ôï êáëýôåñï óôï ïðïßï ìðïñïýìå íá åëðßæïõìå åßíáé ìéá
óåéñÜ áðü “ìéêñïáöçãÞóåéò”, ïé ïðïßåò åßíáé ðñïóùñéíÝò, óõãêõñéáêÝò
êáé ó÷åôéêÝò, êáé ïé ïðïßåò ðñïóöÝñïõí ìéá âÜóç ãéá ôéò äñÜóåéò óõãêå-
êñéìÝíùí ïìÜäùí óå óõãêåêñéìÝíåò ôïðéêÝò ðåñéóôÜóåéò. Ç ìåôáíåoôå-
ñéêüôçôá ëïéðüí “áðïäïìåß ôïí âáóéêü óôü÷ï ôïõ Äéáöùôéóìïý, äçëáäÞ
ôçí éäÝá åíüò åíïðïéçôéêïý ôÝëïõò ôçò éóôïñßáò êáé åíüò åíéáßïõ õðïêåé-
ìÝíïõ”.
¸íáò Üëëïò ìåßæùí èåùñçôéêüò ôïõ ìåôáìïíôåñíéóìïý åßíáé ï óýã÷ñï-
íïò ãÜëëïò óõããñáöÝáò Æáí ÌðùíôñéãéÜñÿ ôï âéâëßï ôïõ Ïìïéþìáôá êáé
ðñïóïìïßùóç (1981)6 óçìáäåýåé ôçí åßóïäü ôïõ óôï ðåäßï ðïõ óõæçôïý-
ìå. Ï ÌðùíôñéãéÜñ óõíäÝåôáé ì’ áõôü ðïõ åßíáé åõñÝùò ãíùóôü ùò “ç á-
ðþëåéá ôïõ ðñáãìáôéêïý”, ðïõ åßíáé ç Üðïøç üôé óôç óýã÷ñïíç æùÞ ç
êáèïñéóôéêÞ åðßäñáóç ôùí åéêüíùí, áðü ôéò ôáéíßåò, ôçí ôçëåüñáóç êáé ôç
äéáöÞìéóç, Ý÷åé ïäçãÞóåé óå ìéá áðþëåéá ôçò äéÜêñéóçò ìåôáîý ðñáãìá-
ôéêïý êáé öáíôáóôéêïý, ðñáãìáôéêüôçôáò êáé áõôáðÜôçò, åðéöÜíåéáò
êáé âÜèïõò. Ôï áðïôÝëåóìá åßíáé ìéá êïõëôïýñá “õðåñðñáãìáôéêüôç-
ôáò”, óôçí ïðïßá ïé äéáêñßóåéò ìåôáîý áõôþí ôùí üñùí Ý÷ïõí äéáâñùèåß.
ÁõôÝò ïé èåùñçôéêÝò ôïõ ðñïôÜóåéò áíáðôýóóïíôáé óôï Ïìïéþìáôá êáé
ðñïóïìïßùóç. ÎåêéíÜ ìå ôï íá áíáêáëåß ìéá ðåñáóìÝíç åðï÷Þ “ðëçñü-
6. Jean Baudrilliard, Simulacres et simulation, Paris: Galilée 1981.

ôçôáò”, üôáí Ýíá óçìåßï Þôáí ç åðéöáíåéáêÞ Ýíäåéîç åíüò õðïêåßìåíïõ

âÜèïõò Þ ìéáò ðñáãìáôéêüôçôáò (“Ýíá åîùôåñéêü óçìÜäé ôçò åóùôåñéêÞò
÷Üñçò”, ãéá íá èõìçèïýìå ôá ëüãéá ôçò ÑùìáéïêáèïëéêÞò êáôÞ÷çóçò).
ÁëëÜ ôé åßíáé, ñùôÜåé, Ýíá óçìåßï üôáí äåí åßíáé Ýíäåéîç ìéáò õðïêåßìå-
íçò ðñáãìáôéêüôçôáò áëëÜ Ýíäåéîç áðëþò Üëëùí óçìåßùí; Ôüôå, üëï ôï
óýóôçìá ãßíåôáé áõôü ðïõ ïíïìÜæåé ïìïßùìá. ÁíôéêáèéóôÜ Ýôóé ôçí áíá-
ðáñÜóôáóç ìå ôçí ðñïóïìïßùóç. Ôï óçìåßï öôÜíåé ó’ áõôü ôï óôÜäéï êå-
íüôçôáò ìÝóá áðü ìéá óåéñÜ âÞìáôá ðïõ èá ðñïóðáèÞóù íá åîçãÞóù,
óõãêñßíïíôÜò ôá ìå äéáöïñåôéêÜ åßäç ðéíÜêùí.
Ðñþôïí, ëïéðüí, ôï óçìåßï áíáðáñéóôÜ ìéá âáóéêÞ ðñáãìáôéêüôçôá:
áò ðÜñïõìå ùò ðáñÜäåéãìá ãé’ áõôü ôéò áíáðáñáóôÜóåéò ôÞò âéïìç÷áíé-
êÞò ðüëçò ôïõ ÓÜëöïñíô óôï Ýñãï ôïõ âñåôáíïý êáëëéôÝ÷íç ôïõ 20ïý áéþ-
íá Ë. Ó. Ëüïõñõ (L. S. Lowry). Óôá ìÝóá ôïõ áéþíá, ç æùÞ ãéá ôïõò åñ-
ãáæüìåíïõò ó’ Ýíá ôÝôïéï ìÝñïò Þôáí óêëçñÞ êáé ïé ðßíáêåò Ý÷ïõí ìéá á-
ôìüóöáéñá ìïíïôïíßáò êáé åðáíÜëçøçò: ìáæåìÝíåò, éó÷íÝò ìïñöÝò ãåìß-
æïõí ôïõò äñüìïõò, ôá ÷ñþìáôá åßíáé ìïõíôÜ êáé ï ïñßæïíôáò ãåìÜôïò ìå
óêõèñùðÜ åñãïóôáóéáêÜ êôßñéá. Ùò óçìåßá ëïéðüí, ïé ðßíáêåò ôïõ Ëü-
ïõñõ öáßíåôáé íá áíáðáñéóôïýí ôç âáóéêÞ ðñáãìáôéêüôçôá ôïõ ìÝñïõò
ðïõ áðåéêïíßæïõí.
Ôï äåýôåñï óôÜäéï åíüò óçìåßïõ åßíáé üôé áíáðáñéóôÜ ëÜèïò Þ äéá-
óôñÝöåé ôçí ðñáãìáôéêüôçôá ðßóù áð’ áõôü. Ùò ðáñÜäåéãìá ãé’ áõôü áò
ðÜñïõìå ôéò ùñáéïðïéçìÝíåò áíáðáñáóôÜóåéò ðüëåùí óáí ôï Ëßâåñðïõë
êáé ôï ×áë, óôïõò ðßíáêåò ôïõ âéêôùñéáíïý êáëëéôÝ÷íç ¢ôêéíóïí Ãêñßì-
óù (Atkinson Grimshaw). Áõôïß ïé ðßíáêåò äåß÷íïõí ôéò ðüëåéò ôç íý÷ôá, ìå
ôá õãñÜ ðåæïäñüìéá íá áíôáíáêëïýí ôá Ýíôïíá öþôá ôùí ìáãáæéþí óôçí
ðñïêõìáßá, ôï öåããÜñé íá âãáßíåé ðßóù áð’ ôá óýííåöá êé Ýíá äÜóïò áðü
êáôÜñôéá ðëïßùí íá äéáãñÜöïíôáé óôïí ïõñáíü. Ç æùÞ ó’ áõôÜ ôá ìÝñç
åêåßíç ôçí åðï÷Þ Þôáí åðßóçò ìÜëëïí óêõèñùðÞ, áëëÜ ïé ðßíáêåò ðñï-
óöÝñïõí ìéá ñïìáíôéêÞ êáé ùñáéïðïéçìÝíç åéêüíá, åðïìÝíùò ôï óçìåßï
ìðïñåß íá èåùñçèåß üôé äåí áíáðáñéóôÜ ðéóôÜ áõôü ðïõ äåß÷íåé.
Ôï ôñßôï óôÜäéï ôïõ óçìåßïõ åßíáé üôáí ìåôáìöéÝæåé ôï ãåãïíüò üôé
äåí õðÜñ÷åé êáìßá ðñáãìáôéêüôçôá ðïõ íá áíôéóôïé÷åß áðü êÜôù. Ãéá íá
äþóù Ýíá ðáñÜäåéãìá ãé’ áõôü, èõìçèåßôå ìéá ôå÷íéêÞ ðïõ ÷ñçóéìïðïéåß-
ôáé óôï Ýñãï ôïõ õðåññåáëéóôÞ ÑåíÝ Ìáãêñßô (René Magritte), ó’ åêåßíïõò
ôïõò ðßíáêåò üðïõ åéêïíßæåôáé Ýíá êáâáëÝôï ìå Ýíáí êáìâÜ ðëÜé ó’ Ýíá
ðáñÜèõñï: ðÜíù óôïí êáìâÜ ôïõ ðßíáêá åßíáé æùãñáöéóìÝíç ç åîùôåñé-
êÞ óêçíÞ ðïõ ìðïñïýìå íá äïýìå ìÝóá áðü ôï ðáñÜèõñï. Áõôü üìùò
ðïõ äåß÷íåôáé ðÝñá áðü ôïí ðßíáêá äåí åßíáé ç ðñáãìáôéêüôçôá, ìå âÜ-
óç ôçí ïðïßá ï ðßíáêáò ìÝóá óôïí ðßíáêá ìðïñåß íá êñéèåß, áëëÜ áðëþò
Ýíá Üëëï óçìåßï, ìéá Üëëç áðåéêüíéóç ðïõ äåí Ý÷åé ìåãáëýôåñç áõèåíôßá
Þ ðñáãìáôéêüôçôá áð’ ü,ôé ï ðßíáêáò ìÝóá óôïí ðßíáêá (ðïõ åßíáé óôçí
ðñáãìáôéêüôçôá ç áíáðáñÜóôáóç ìéáò áíáðáñÜóôáóçò).
Ôï ôÝôáñôï êáé ôåëåõôáßï óôÜäéï ôïõ óçìåßïõ åßíáé üôé äåí Ý÷åé êáìßá
áðïëýôùò ó÷Ýóç ìå ôçí ðñáãìáôéêüôçôá. Ùò ðáñÜäåéãìá áõôïý ôïõ
óôáäßïõ áñêåß áðëþò íá öáíôáóôïýìå Ýíáí åíôåëþò áöçñçìÝíï ðßíáêá,
ðïõ äåí åßíáé êáèüëïõ áíáðáñáóôáôéêüò, óáí Ýíáí áðü ôïõò ìåãÜëïõò
ìïâ êáìâÜäåò ôïõ Ìáñê Ñüèêï (Mark Rothko) ãéá ðáñÜäåéãìá. ÐñÝðåé
íá õðïãñáììßóù ðùò äåí åííïþ üôé áõôïß ïé ôÝóóåñéò ðßíáêåò åßíáé ðá-
ñáäåßãìáôá ôùí ôåóóÜñùí óôáäßùí ôïõ óçìåßïõ, áðëþò üôé ìðïñåß êá-
íåßò íá óêåöôåß ôá ôÝóóåñá óôÜäéá ùò áíÜëïãá ìå ôïõò ôÝóóåñéò äéáöï-
ñåôéêïýò ôñüðïõò ìå ôïõò ïðïßïõò áõôïß ïé ðßíáêåò óçìáßíïõí Þ áíáðá-
ñéóôïýí ôá ðñÜãìáôá.
Ôá ðñþôá äýï áð’ áõôÜ ôá óôÜäéá åßíáé áñêåôÜ óáöÞ, ôá Üëëá äýï
ßóùò ëéãüôåñï. Ôï ðáñÜäåéãìá ôïõ ßäéïõ ôïõ ÌðùíôñéãéÜñ ãéá ôï ôñßôï
óôÜäéï (üôáí ôï óçìåßï õðïêñýðôåé ìéá áðïõóßá) åßíáé ç Íôßóíåûëáíô.
ÊáôÜ ìßá Ýííïéá, âÝâáéá, åßíáé Ýíá óçìåßï ôïõ äåýôåñïõ ôýðïõ, ìéá ìõ-
èïðïéçìÝíç åêäï÷Þ ôùí ÇíùìÝíùí Ðïëéôåéþí.
¼ëåò ôïõò [ôùí ÇÐÁ] ïé áîßåò áðáíôïýí åäþ êáè’ õðåñâïëÞ, õðü ìïñ-
öÞ ìéíéáôïýñáò êáé êüìéî. Ôáñé÷åõìÝíåò êáé åîçìåñùìÝíåò […] ðåñß-
ëçøç ôïõ áìåñéêáíéêïý ôñüðïõ æùÞò, ðáíçãõñéêüò ôùí áìåñéêáíéêþí
áîéþí, åîéäáíéêåõìÝíç ìåôÜèåóç ìéáò áíôéöáôéêÞò ðñáãìáôéêüôçôáò.
ÁëëÜ ç Íôßóíåûëáíô åßíáé óôçí ðñáãìáôéêüôçôá ìéá ðñïóïìïßùóç ôñßôçò
ôÜîçò (Ýíá óçìåßï ðïõ óõãêáëýðôåé ìéá áðïõóßá):
Ç Íôßóíåûëáíô õðÜñ÷åé ãéá íá óõãêáëýðôåé ôï ãåãïíüò üôé óôçí
ðñáãìáôéêüôçôá ç “ðñáãìáôéêÞ” ÷þñá, ïëüêëçñç ç “ðñáãìáôéêÞ”
ÁìåñéêÞ åßíáé ìéá Íôßóíåûëáíô – üðùò êáé ïé öõëáêÝò õðÜñ÷ïõí ãéá
íá óõãêáëýðôïõí ôï ãåãïíüò üôé ïëüêëçñïò ï êïéíùíéêüò äåóìüò, ìå
ôçí êïéíüôïðç ðáíôá÷ïý ðáñïõóßá ôïõ, åßíáé Ýíá äåóìùôÞñéï. Ç
Íôßóíåûëáíô ðáñïõóéÜæåôáé ùò öáíôáóôéêÞ ãéá íá ìáò êÜíåé íá ðé-
óôÝøïõìå üôé ôá õðüëïéðá åßíáé áëçèéíÜ.
Êïíôïëïãßò, ç Íôßóíåûëáíô Ý÷åé ôï áðïôÝëåóìá íá “óõãêáëýðôåé ôï ãå-
ãïíüò üôé ôï ðñáãìáôéêü äåí åßíáé ðéá ðñáãìáôéêü, äéáóþæïíôáò Ýôóé ôçí
áñ÷Þ ôçò ðñáãìáôéêüôçôáò”. Óôïí ìåôáìïíôåñíéóìü, ç äéÜêñéóç áíÜìåóá
óôï ôé åßíáé áëçèéíü êáé ôé åßíáé ðñïóïìïßùóç êáôáñãåßôáé: üëá åßíáé Ýíá
ìïíôÝëï Þ ìéá åéêüíá, üëá åßíáé åðéöÜíåéá ÷ùñßò âÜèïòÿ áõôü åßíáé ôï
õðåñðñáãìáôéêü üðùò ôï ïíïìÜæåé ï ÌðùíôñéãéÜñ.
Áõôü ôï åßäïò ôçò ñçôïñéêÞò åßíáé óáñùôéêü êáé áóêåß ìéá éó÷õñÞ Ýë-
îç. Èá ìðïñïýóå êáíåßò íá ôï äåé êáé ùò Ýíá åßäïò óýã÷ñïíïõ ðëáôùíé-
óìïý, êáèþò ïé ðéóôïß ôïõ öáßíåôáé íá áðïëáìâÜíïõí ôç ìõóôéêéóôéêÞ

åíüñáóç ðùò ü,ôé óõíÞèùò èåùñåßôáé óôáèåñüò êáé ðñáãìáôéêüò êüóìïò
äåí åßíáé óô’ áëÞèåéá ðáñÜ ìéá ìåìâñÜíç ïíåéñéêþí åéêüíùí. Áí áõôÞ ç
äåýôåñç ðëåõñÜ ôçò ìåôáìïíôÝñíáò êáôÜóôáóçò, ç áðþëåéá ôïõ ðñáã-
ìáôéêïý, ãßíåé äåêôÞ ùò ãåãïíüò, åßíáé äýóêïëï íá âñåé êáíåßò Ýäáöïò ãéá
ôç ëïãïôå÷íéêÞ èåùñßá, êáèþò üëåò ïé ìÝèïäïé öéëïëïãéêÞò åñìçíåßáò
– ìáñîéóôéêÞ, öåìéíéóôéêÞ, äïìéóôéêÞ, êáé ïýôù êáèåîÞò– åîáñôþíôáé áðü
ôç äéÜêñéóç ìåôáîý åðéöÜíåéáò êáé âÜèïõò, ìåôáîý áõôïý ðïõ åßíáé ïñá-
ôü óôï êåßìåíï êáé êÜðïéïõ õðüññçôïõ íïÞìáôïò. Áðü ôç óôéãìÞ ðïõ èá
äå÷ôïýìå ðùò ü,ôé âëÝðïõìå åßíáé üëï êé üëï áõôü ðïõ ðáßñíïõìå, ôüôå
ìÝíïõí ðñáãìáôéêÜ ðïëý ëßãá ðñÜãìáôá ðïõ Ýíáò ëïãïôå÷íéêüò êñéôé-
êüò Þ èåùñçôéêüò èá ìðïñïýóå íá éó÷õñéóôåß üôé êÜíåé.
Ðéï ãåíéêÜ, ãéá ôïí ìåôáìïíôåñíéóìü õðÜñ÷ïõí êÜðïéåò óôáèåñÜ ðá-
ñïýóåò åñùôÞóåéò êáé åðéöõëÜîåéò. Ó’ áõôÞ ôçí áêñáßá ìïñöÞ ðïõ ôçò äß-
íåé ï ÌðùíôñéãéÜñ, ç “áðþëåéá ôïõ ðñáãìáôéêïý” ìïéÜæåé óáí íá íïìé-
ìïðïéåß ìéá óêëçñÞ áäéáöïñßá ãéá ôïí ðüíï. Ó’ Ýíá äéÜóçìï áöïñéóìü,
ï ÌðùíôñéãéÜñ éó÷õñßóôçêå üôé ï ðüëåìïò ôïõ Êüëðïõ äåí Ýãéíå ðïôÝ,
üôé áõôü ðïõ “ðñáãìáôéêÜ” óõíÝâç Þôáí Ýíá åßäïò ôçëåïðôéêÞò åéêïíé-
êÞò ðñáãìáôéêüôçôáò. (Âë. üìùò ôç óõæÞôçóç áõôïý ôïõ èÝìáôïò óôï êå-
öÜëáéï 14). Ðáñïìïßùò, áí äå÷ôïýìå ôçí “áðþëåéá ôïõ ðñáãìáôéêïý”
êáé ôç óõã÷þíåõóç ðñáãìáôéêüôçôáò êáé ðñïóïìïßùóçò óå Ýíá åßäïò åé-
êïíéêÞò ðñáãìáôéêüôçôáò, ôüôå ôé ãßíåôáé ìå ôï Ïëïêáýôùìá; Èá ìðï-
ñïýóå êé áõôü åðßóçò íá åßíáé ìÝñïò ìéáò ðñáãìáôéêüôçôáò ðïõ Ý÷åé “÷á-
èåß” óôá äßêôõá ôçò åéêüíáò; Ìå Üëëá ëüãéá, äß÷ùò ôçí ðßóôç óå êÜðïéá
áðü ôéò Ýííïéåò ðïõ õðïóêÜðôåé ï ìåôáìïíôåñíéóìüò – éóôïñßá, ðñáãìá-
ôéêüôçôá, êáé áëÞèåéá, åðß ðáñáäåßãìáôé– åßíáé ðéèáíü íá êáôáëÞîïõìå
ìå áðïêñïõóôéêÝò ðáñÝåò.
Ç âáóéêÞ êáôçãïñßá óôï ìïíôÝëï ôùí ôåóóÜñùí óôáäßùí

ÓôÜóïõ
ôïõ ÌðùíôñéãéÜñ åßíáé ç ôñßôç, äçëáäÞ ôï óçìåßï ðïõ
êáé óêÝøïõ
óõãêáëýðôåé ìéá áðïõóßá, ðïõ óõãêáëýðôåé ôï ãåãïíüò
üôé ôï õðïèåôéêÜ “ðñáãìáôéêü” ðïõ áíáðáñéóôÜ äåí õðÜñ÷åé ðéá åêåß,
üôé ðÝñá áðü ôï ðáé÷íßäé ôùí åðéöáíåéþí äåí õðÜñ÷åé ôßðïôå Üëëï.
Äåí åßíáé åýêïëï íá ðåôý÷åé êáíåßò ìéá áêñéâÞ êáôáíüçóç áõôÞò ôçò
Ýííïéáò. Åêåßíï ðïõ ìðïñåß íá óáò âïçèÞóåé íá ôï ðåôý÷åôå åßíáé íá
ðñïóðáèÞóåôå íá óêåöôåßôå Üëëá ðáñáäåßãìáôá åêôüò áðü ôç Íôßó-
íåûëáíô. Ïé åîéäáíéêåõìÝíåò åéêüíåò ôçò áññåíùðüôçôáò Þ ôçò èçëõêüôç-
ôáò, ðïõ ðáñïõóéÜæïíôáé óôéò äéáöçìßóåéò ëüãïõ ÷Üñç, ìðïñåß íá óáò
âïçèÞóïõí: åßíáé êé áõôÝò áíôßãñáöá Þ áíáðáñáóôÜóåéò ÷ùñßò ðñùôüôõ-
ðï – êáíÝíáò ðñáãìáôéêüò Üíèñùðïò äåí åßíáé Ýôóé, ðáñüëï ðïõ ïé Üí-
èñùðïé ìðïñåß íá ðáó÷ßæïõí íá ìïéÜóïõí ó’ áõôÝò ôéò åéêüíåò. Êáô’ áõ-

ôü ôïí ôñüðï, ç åéêüíá ôåßíåé íá ãßíåôáé ðñáãìáôéêüôçôá êáé ôá äýï
ôåßíïõí íá óõã÷Ýïíôáé.
ÅðéðëÝïí, áí óõìöùíÞóïõìå üôé ôï ðñáãìáôéêü Ý÷åé óô’ áëÞèåéá ÷á-
èåß, ôüôå ÷ñåéÜæåôáé íá áðïöáóßóïõìå ðþò áíôéäñïýìå ó’ áõôü ôï ãåãï-
íüò. Áí ðñüêåéôáé íá ãéïñôÜóïõìå ôçí åëåýèåñç æþíç ðïõ ðñïêýðôåé, èá
÷ñåéáóôåß íá âåâáéùèïýìå üôé ôï “ðñáãìáôéêü” åßíáé ìéá Ýííïéá ôçí
ïðïßá ìðïñïýìå üíôùò íá îåöïñôùèïýìå. Åíäå÷ïìÝíùò, ðñüóöáôá ãå-
ãïíüôá õðïäåéêíýïõí ìéá äéáöïñåôéêÞ óôÜóç. Óôçí ôçëåïðôéêÞ êÜëõøç
ôïõ ðïëÝìïõ ôïõ Êüëðïõ åßäáìå øçöéáêÝò åéêüíåò “Ýîõðíùí” üðëùí
õøçëÞò ôå÷íïëïãßáò, êáèþò “êëåßäùíáí” ðÜíù óå éñáêéíïýò óôü÷ïõò, åíþ
ï ó÷ïëéáóìüò Ýêáíå ëüãï ãéá “÷ôõðÞìáôá ÷åéñïõñãéêÞò áêñßâåéáò” ðïõ
èá ìðïñïýóáí íá “áöáéñÝóïõí” óçìáíôéêÝò åãêáôáóôÜóåéò ôïõ å÷èñïý.
Ïé åéäÞóåéò åðßóçò ðåñéëÜìâáíáí ç÷ïãñáöÞóåéò áðü ðéëüôïõò, ðïõ ìé-
ëïýóáí ãéá áõôü ðïõ Ýêáíáí ìå ôïõò ßäéïõò “ìç ðñáãìáôéêïýò” üñïõò,
÷ñçóéìïðïéþíôáò ôçí ïñïëïãßá ôùí âéíôåïðáé÷íéäéþí ãéá ðáñÜäåéãìá.
ºóùò áõôÜ ôá ðñÜãìáôá íá åßíáé åíäåéêôéêÜ ôïõ ôé ìðïñåß íá óõìâåß
üôáí ç êáôçãïñßá ôïõ ðñáãìáôéêïý äéáâñþíåôáé. Ïìïßùò, èá ìðïñïýóá-
ìå Üñáãå íá êáôáäéêÜóïõìå ôï Ïëïêáýôùìá áí äåí åß÷áìå ôçí êáôçãï-
ñßá ôïõ ðñáãìáôéêïý, Þ íá åêóôñáôåýóïõìå åíÜíôéá (áò ðïýìå) óôéò öõ-
ëåôéêÝò äéáêñßóåéò Þ ôçí ðåñéâáëëïíôéêÞ ìüëõíóç;
Ôé êÜíïõí ïé ìåôáìïíôåñíéóôÝò êñéôéêïß
1. Áíáêáëýðôïõí ìåôáìïíôÝñíá èÝìáôá, ôÜóåéò êáé óôÜóåéò ìÝóá óå

ëïãïôå÷íéêÜ Ýñãá ôïõ 20ïý áéþíá êáé äéåñåõíïýí ôéò óõíÝðåéÝò ôïõò.
2. Óõæçôïýí ìõèïðëáóôéêÜ Ýñãá ðïõ ìðïñåß íá èåùñçèïýí üôé åêðñï-
óùðïýí ôçí “åîáöÜíéóç ôïõ ðñáãìáôéêïý”, êáé óôá ïðïßá ïé ìåôáâáë-
ëüìåíåò ìåôáìïíôÝñíåò ôáõôüôçôåò åíôïðßæïíôáé, ë.÷., óôçí áíÜìåéîç
äéáöïñåôéêþí ëïãïôå÷íéêþí åéäþí (èñßëåñ, éóôïñßåò ìõóôçñßïõ, ìõèéêÞ
óÜãêá, ñåáëéóôéêü øõ÷ïëïãéêü ìõèéóôüñçìá ê.ô.ë.)
3. ÖÝñíïõí óôï ðñïóêÞíéï áõôÜ ðïõ èá ìðïñïýóáí íá ïíïìáóôïýí
“äéáêåéìåíéêÜ óôïé÷åßá” óôç ëïãïôå÷íßá, üðùò ç ðáñùäßá, ôï ðáóôßò, ç
áíáöïñÜ. Óå üëá áõôÜ õðÜñ÷åé Ýíáò ìåãÜëïò âáèìüò óýíäåóçò áíÜìå-
óá óå êåßìåíá, áíôß ôçò óýíäåóçò ôïõ êåéìÝíïõ ìå êÜðïéá áóöáëÞ åîù-
ôåñéêÞ ðñáãìáôéêüôçôá.
4. ÅóôéÜæïõí óôçí åéñùíåßá, ìå ôçí Ýííïéá ðïõ ôçò äßíåé ï ÏõìðÝñôï
¸êï, üôé äçëáäÞ, åíþ ï ìïíôåñíéóôÞò ðñïóðáèåß íá êáôáóôñÝøåé ôï ðá-
ñåëèüí, ï ìåôáìïíôåñíéóôÞò óõíåéäçôïðïéåß üôé ôï ðáñåëèüí èá ðñÝðåé íá

åðáíåîåôáóôåß, áëëÜ “ìå åéñùíåßá”. 7
5. ÅíäéáöÝñïíôáé ãéá ôï óôïé÷åßï ôïõ “íáñêéóóéóìïý” óôéò áöçãçìá-
ôéêÝò ôå÷íéêÝò, äçëáäÞ ãéá óçìåßá üðïõ ôá ëïãïôå÷íéêÜ êåßìåíá åóôéÜ-
æïõí êáé óõæçôïýí ôïõò óôü÷ïõò êáé ôéò äéáäéêáóßåò ðáñáãùãÞò ôïõò, “á-
ðïöõóéêïðïéþíôáò” Ýôóé ôï ðåñéå÷üìåíü ôïõò.
6. Áìöéóâçôïýí ôç äéÜêñéóç ìåôáîý õøçëÞò êáé ëáúêÞò êïõëôïýñáò
êáé åóôéÜæïõí óå êåßìåíá ôá ïðïßá ëåéôïõñãïýí ùò õâñéäéêÜ ìåßãìáôá
êáé ôùí äýï.
ÌåôáìïíôÝñíá êñéôéêÞ: Ýíá ðáñÜäåéãìá
¸íá ÷ñÞóéìï ðáñÜäåéãìá ìåôáìïíôÝñíáò êñéôéêÞò, ðïõ ðáñïõóéÜæåé ìéá

óáöÞ åöáñìïãÞ éäåþí ðïõ ðñïÝñ÷ïíôáé áðü ôïí ËõïôÜñ, åßíáé ôï “Ï ÓÜ-
ìéïõåë ÌðÝêåô êáé ôï ìåôáìïíôÝñíï: ÃëùóóéêÜ ðáé÷íßäéá, ðáé÷íßäé, êáé
ôï ÐåñéìÝíïíôáò ôïí Ãêïíôü” ôïõ ÔæÝöñåû ÍÞëïí.8 Áõôü êõñßùò äåß÷íåé
ôçí ðñþôç áðü ôéò Ýîé ôÜóåéò ôçò ìåôáìïíôÝñíáò êñéôéêÞò ðïõ áíáöÝñèç-
êáí ðñïçãïõìÝíùò, áëëÜ Ý÷åé åðßóçò óôïé÷åßá êáé ôçò äåýôåñçò, ìå ôçí
Ýííïéá üôé ç áíôßëçøç ôçò ãëþóóáò ùò åíüò áõôüíïìïõ óõóôÞìáôïò óõí-
äÝåôáé óôåíÜ ìå ôçí éäÝá ôïõ ÌðùíôñéãéÜñ ãéá ôçí “åîáöÜíéóç ôïõ
ðñáãìáôéêïý”. Ï ÍÞëïí åîçãåß ðñþôá áð’ üëá ôçí éäÝá ôùí “ãëùóóéêþí
ðáé÷íéäéþí”, ðïõ ðñïÝñ÷åôáé áðü ôïí ÂéôãêåíóôÜéí (Wittgenstein). Óýì-
öùíá ì’ áõôÞ, üôáí éó÷õñéæüìáóôå üôé êÜôé åßíáé áëÞèåéá, äåí ôï ìåôñÜ-
ìå ìå âÜóç Ýíá áðüëõôï åîùôåñéêü ìÝãåèïò áëëÜ ìå åóùôåñéêïýò êáíü-
íåò êáé êñéôÞñéá, ðïõ ëåéôïõñãïýí ìüíï åíôüò ðñïêáèïñéóìÝíïõ ðëáé-
óßïõ êáé äåí Ý÷ïõí êáìéÜ “õðåñâáôéêÞ” éó÷ý åêôüò áõôïý. ¸÷ïõí ðåñéï-
ñéóìÝíç åöáñìïãÞ, áêñéâþò üðùò ïé êáíüíåò ðïõ êáèïñßæïõí ôéò êéíÞóåéò
ó’ Ýíá ðáé÷íßäé. ¸ôóé ôï “ñïõÜ ìáô” ìðïñåß íá åßíáé ìéá íéêçôÞñéá êßíç-
óç ó’ Ýíá ðáé÷íßäé óêáêéïý, áëëÜ äåí èá åß÷å áðïëýôùò êáìßá âáñýôçôá
ó’ Ýíá ðïäïóöáéñéêü ðáé÷íßäé, áò ðïýìå, Þ ó’ Ýíáí êáõãÜ ãéá ôï ðïéïò èá
ðëýíåé ôá ðéÜôá. Ðáñïìïßùò, ç “êßíçóç” óå ìéá öéëïóïöéêÞ óõæÞôçóç
ðïõ åãêáèéäñýåé ìéá ðñüôáóç ùò áëçèÞ Þ Ýãêõñç Ý÷åé éó÷ý ìüíï ìÝóá óôï
“ãëùóóéêü ðáé÷íßäé” ôçò öéëïóïößáò. Ãéá ôïí ÍÞëïí, ï Âëáíôéìßñ êáé ï
7. ÏõìðÝñôï ¸êï, Åðéìýèéï óôï üíïìá ôïõ ñüäïõ (ìôöñ. ¸öç Êáëëéöáôßäç), ÁèÞíá:
Ãíþóç 1985, óó. 60-67.
8. Jeffrey Nealon, “Samuel Beckett and the Postmodern: Language games, play, and Waiting for
Godot” Modern Drama, 31 (1988): 520-28.
Åóôñáãêüí óôï èåáôñéêü Ýñãï ôïõ ÌðÝêåô ÐåñéìÝíïíôáò ôïí Ãêïíôü,9

óõììåôÝ÷ïõí óå “ãëùóóéêÜ ðáé÷íßäéá” áõôïý ôïõ ôýðïõ, áëëÜ ÷ùñßò íá
óõíåéäçôïðïéïýí ôçí ðëÞñç óçìáóßá ôïõò. Óôçí ðñáãìáôéêüôçôá, ôÝôïéá
ãëùóóéêÜ ðáé÷íßäéá, éó÷õñßæïíôáé ïé ìåôáìïíôåñíéóôÝò, åßíáé üëï êé üëï
áõôü ðïõ Ý÷ïõìå. Äåí õðÜñ÷åé õðåñâáôéêÞ ðñáãìáôéêüôçôá ðßóù áð’
áõôÜ, åßíáé óôçí ðñáãìáôéêüôçôá áõôïåðéêõñïýìåíá êáé ìáò ðáñÝ÷ïõí
ôçí êïéíùíéêÞ ôáõôüôçôá ðïõ áíáæçôïýìå. ÁëëÜ ï Âëáíôéìßñ êáé ï Å-
óôñáãêüí ëá÷ôáñïýí êÜðïéá âáèýôåñç Þ “õðåñâáôéêÞ” ðñáãìáôéêüôçôá,
ðÜíù êáé ðÝñá áð’ áõôü. ¸ôóé, ëÝåé ï ÍÞëïí, “åßíáé ôï ðáé÷íßäé ìå ôéò ëÝ-
îåéò ôïõ Âëáíôéìßñ êáé ôïõ Åóôñáãêüí ðïõ óõãêñïôåß ôïí êïéíùíéêü ôïõò
äåóìü, êáé ü÷é êáíÝíá ðñïóõìöùíçìÝíï íüçìá ãé’ áõôÝò. Ôï íá ðåñéìÝ-
íïõí áåíÜùò ôç íïìéìïðïßçóç ôçò êïéíùíßáò ôïõò áðü ôïí Ãêïíôü åßíáé,
åî áñ÷Þò, Ü÷ñçóôï”.
Ï Âëáíôéìßñ êáé ï Åóôñáãêüí ëïéðüí Ý÷ïõí äõóêïëßåò íá áðïäå÷ôïýí
áõôÞ ôç ìåôáìïíôÝñíá áíôßëçøç, üôé ôï “ðáé÷íßäé” åßíáé áñêåôü: åðéèõ-
ìïýí ôçí áóöÜëåéá ðïõ ìðïñåß íá äþóåé ìéá “ìåãÜëç áöÞãçóç”, ôçí åã-
ãýçóç êáé ôçí áðüëõôç åðéêýñùóç. ÁõôÞ ç åðéèõìßá ãéá ðëÞñç åîáóöÜ-
ëéóç óõíäÝåôáé óôï Ýñãï ìå ôéò ÷ñéóôéáíéêÝò Ýííïéåò ôçò åîéëÝùóçò, ðïõ
“áßñïõí” (ìå ôçí Ýííïéá, ÷ïíäñéêÜ, üôé ôéò åîçãïýí êáé ôïõò äßíïõí íüçìá)
ôéò öáéíïìåíéêÜ äß÷ùò íüçìá ëåðôïìÝñåéåò êáé äïêéìáóßåò ôçò êáèçìåñé-
íÞò æùÞò. Ï Âëáíôéìßñ êáé ï Åóôñáãêüí åßíáé ëïéðüí ðáãéäåõìÝíïé óôï
“ìïíôåñíéóôéêü” óôÜäéï, êáé ùò åê ôïýôïõ êáôáôñý÷ïíôáé áðü ôç íïóôáë-
ãßá ãéá ôç ÷áìÝíç ðëçñüôçôá ôïõ ðáñåëèüíôïò. Ãéá ôïí ÍÞëïí, ôï åßäïò
ôïõ íïìéìïðïéçôéêïý ëüãïõ ðïõ áíáæçôïýí ï Âëáíôéìßñ êáé ï Åóôñáãêüí
ðáñùäåßôáé óôïí ìïíüëïãï ôïõ ËÜêõ ðñïò ôï ôÝëïò ôçò ðñþôçò ðñÜîçò.
ÁõôÞ åßíáé ìéá ðáñùäßá ôïõ “ïëïêëçñùôéêïý” “ìåôá-ëüãïõ” ôçò öéëïóï-
ößáò êáé ôçò èñçóêåßáò, ìéá ðñáêôéêÞ åðßäåéîç ôïõ “ãëùóóéêïý ðáé÷íéäéïý
ôçò áëÞèåéáò”, ðïõ åßíáé êáé ôï ìïíáäéêü ðïõ ìáò åßíáé äéáèÝóéìï. Åßíáé,
ëÝåé ï ÍÞëïí, ìéá áöÞãçóç ðïõ äéáôáñÜóóåé êáé áðïäïìåß êÜèå Ýííïéá
êáèïëéêÞò, áíéóôïñéêÞò, óõíåêôéêÞò ìåôáöÞãçóçò – üëïõò ôïõò Ãêïíôü. Áí
åß÷å åìöáíéóôåß ï Ãêïíôü, õðïíïåßôáé, ôé Üëëï èá åß÷å ðñïóöÝñåé ðáñÜ åõ-
ëáâåßò êáé ó÷ïëáóôéêÝò áóõíáñôçóßåò áõôïý ôïõ ôýðïõ;
Ï ËÜêõ ôï Ý÷åé óõëëÜâåé áõôü, åî ïõ êáé ç ïñãéþäçò êáé ÷áñïýìåíç
ðáñùäßá ôïõ, áëëÜ ïé Üëëïé áíôéóôÝêïíôáé, ãé’ áõôü êáé ï ëüãïò ôïõ á-
íôéìåôùðßæåôáé ìå âßá. Ï ìïíôåñíéóôÞò, ìå Üëëá ëüãéá, èÝëåé íá óõíå÷ßóåé
íá ðéóôåýåé óôïõò ãêñåìéóìÝíïõò èåïýò êáé óôïõò Ãêïíôü. Ï Âëáíôéìßñ
9. ÓÜìéïõåë ÌðÝêåô, ÐåñéìÝíïíôáò ôïí Ãêïíôü: Ìéá éëáñïôñáãùäßá óå äýï ðñÜîåéò

(ìôöñ. ÁëåîÜíäñá Ðáðáèáíáóïðïýëïõ), ÁèÞíá: ¾øéëïí 2007.
êáé ï Åóôñáãêüí åßíáé, óýìöùíá ìå ôïí ÍÞëïí, êáè’ üëç ôç äéÜñêåéá ôïõ
Ýñãïõ, óôï üñéï ìéáò “çñùéêÞò áðïäïìéóôéêÞò åîüäïõ”. ¼ôáí îå÷íïýí
ôïí Ãêïíôü åßíáé ÷áñïýìåíïé êáé åöåõñåôéêïß óôá ãëùóóéêÜ ôïõò ðáé÷íß-
äéá, îåöáíôþíïíôáò, èá ìðïñïýóå íá ðåé êáíåßò, ìå ôçí áíïé÷ôüôçôá êáé
ôéò áâåâáéüôçôåò ôçò “ìåôáìïíôÝñíáò êáôÜóôáóçò”. ÁëëÜ åðáíÝñ÷ïíôáé
åðáíáëçðôéêÜ óôïí Ãêïíôü êáé óôïõò õðïôéèÝìåíïõò ðåñéïñéóìïýò êáé
ôéò ðñïóôáãÝò ðïõ ôïõò èÝôåé. “Áò ìçí áðïìáêñõíèïýìå”, ðñïôåßíåé ï
Ãêïíôü êÜðïéá óôéãìÞ, óôï ïðïßï ç áðÜíôçóç åßíáé: “Äåí ìðïñïýìå...
ÐñÝðåé íá åðéóôñÝøïõìå áýñéï… Ãéá íá ðåñéìÝíïõìå ôïí Ãêïíôü”.
Ìðïñïýìå íá ðñïóäéïñßóïõìå áõôÞ ôç óôÜóç ëÝãïíôáò üôé ï Âëáíôéìßñ
êáé ï Åóôñáãêüí ðáñïõóéÜæïíôáé åíôÝëåé íá Ý÷ïõí ìéá ìïíôåñíéóôéêÞ á-
íôéìåôþðéóç áðÝíáíôé óôïí êáôáêåñìáôéóìü ôùí áëçèåéþí êáé ôùí áîéþí
ðïõ åßäáìå óôïí 20ü áéþíá. Ðïèïýí ìéá åðéóôñïöÞ óôç ÷áìÝíç ðëçñüôç-
ôá óêïðïý ôïõ ðáñåëèüíôïò, êé Ýôóé ç åìðåéñßá ôïõò áðü ôçí áðïóðá-
óìáôéêüôçôá åßíáé íïóôáëãéêÞ êáé ãåìÜôç Üã÷ïò. ÏñéóìÝíåò öïñÝò ìïéÜ-
æïõí óôá üñéá ôïõ íá êÜíïõí ìéá ìåôÜâáóç (Þ “çñùéêÞ Ýîïäï”, üðùò ôï
èÝôåé ï ÍÞëïí) ðñïò ìéá ìåôáìïíôÝñíá óôÜóç, óôçí ïðïßá ç áðïóðáóìá-
ôéêüôçôá èá ãéíüôáí ìéá åõðñüóäåêôç êáôÜóôáóç ðïõ ìðïñåß êáíåßò íá
ôçí áðïëáýóåé, üìùò Ýùò ôï ôÝëïò äåí êáôáöÝñíïõí íá ôï ðåôý÷ïõí.
Ç äé÷ïôïìßá ìïíôåñíéóìïý/ìåôáìïíôåñíéóìïý ðïõ õðïóôçëþíåé áõôÞ
ôçí áíÜãíùóç èá ìðïñïýóå íá åöáñìïóôåß óå ðïëëÜ Üëëá Ýñãá. ÓêÝöôå-
óôå ìÞðùò êÜðïéá; Ç áíáìïíÞ, ãéá ðáñÜäåéãìá, öáßíåôáé íá åßíáé ìéá
óçìáíôéêÞ äñáóôçñéüôçôá óôï èÝáôñï ôïõ 20ïý áéþíá, éäéáßôåñá óôá Ýñãá
ôïõ ×Üñïëíô Ðßíôåñ – Ï âïõâüò óåñâéôüñïò åßíáé Ýíá ðïëý ðñïöáíÝò ðá-
ñÜäåéãìá.10 Ìðïñåß íá èÝëåôå åðßóçò íá óêåöôåßôå ôçí áîßá Þ ôç ÷ñçóé-
ìüôçôá åí ãÝíåé ôùí éäåþí ôïõ ìåôáìïíôåñíéóìïý, ãéá ôçí åñìçíåßá
ïðïéïõäÞðïôå èåáôñéêïý Ýñãïõ ãíùñßæåôå. ¸íá Üëëï èåáôñéêü Ýñãï “á-
íáìïíÞò”, óôï ïðïßï ìðïñåß êáíåßò íá äïêéìÜóåé ìéá ðáñüìïéá áíÜãíù-
óç, åßíáé Ïé ôñåéò áäåëöÝò (1901) ôïõ ÔóÝ÷ùö,11 óôï ïðïßï ïé áäåëöÝò ôïý
ôßôëïõ, ç ¼ëãá, ç ÌÜóá êáé ç Éñßíá, åßíáé êïëëçìÝíåò óå ìéá æùÞ áóôéêÞò
åõðñÝðåéáò óôç âüñåéá Ñùóßá, åßêïóé ôñåéò þñåò ìáêñéÜ áðü ïðïéáäÞðï-
ôå ðüëç. Ïé áäåñöÝò ðåñéìÝíïõí ìÜôáéá – óáí ôïí Âëáíôéìßñ êáé ôïí
Åóôñáãêüí– êÜðïéá åîùôåñéêÞ äýíáìç íá ìðåé óôéò åðáñ÷éáêÝò ôïõò
æùÝò êáé íá ôéò ìåôáìïñöþóåé, êáé ôá éäáíéêÜ ðïõ ëá÷ôáñÜ ç êáèåìéÜ
ìðïñïýí íá èåùñçèïýí ùò ïé ðñïóùðéêÝò ôïõò “ìåôáöçãÞóåéò”, üðùò åß-
íáé ôï éäáíéêü ôçò êïéíùíéêÞò ðñïüäïõ, Þ ç áíôßëçøç üôé üóá õðïöÝñïõí
10. Harold Pinter, The Caretaker and The Dumbwaiter: Two plays. New York: Grove Press, 1960.
11. ¢íôïí ÔóÝ÷ùö, Ïé ôñåéò áäåëöÝò (ìôöñ. Åññßêïò ÌðåëéÝò), ÁèÞíá: ÊÝäñïò 2004.
èá óõìâÜëëïõí êáôÜ êÜðïéï ôñüðï óå ìéá êáëýôåñç áíèñþðéíç æùÞ óôï

ìÝëëïí. Ç Éñßíá, ãéá ðáñÜäåéãìá, ëÝåé ðñïò ôï ôÝëïò ôïõ Ýñãïõ üôé “Èá
Ýñèåé ìéá ìÝñá ðïõ ïé Üíèñùðïé èá êáôáëÜâïõí ãéáôß Ýãéíáí üëá áõôÜ,
ðïéïò Þôáí ï óêïðüò üëùí ôùí âáóÜíùí ìáò, êáé áõôü ðïõ åßíáé ôþñá
êñõììÝíï ãéá ìáò, èá áðïêáëõöèåß”. Ãéá ôéò áäåñöÝò, üðùò êáé ãéá ôïí
Âëáíôéìßñ êáé ôïí Åóôñáãêüí, ôï üôé ç ðñáãìáôéêüôçôá ðïõ æïýíå åßíáé
ïõóéáóôéêÜ áõôÜñêçò öáßíåôáé áðü ôá ãëùóóéêÜ ðáé÷íßäéá ðïõ ðáßæïõí
áêáôÜðáõóôá, åíþ áðü ôçí Üëëç ðëåõñÜ ç åéêüíá ôçò ðñùôåýïõóáò Ìü-
ó÷áò, Ýíá ëáìðåñü áìÜëãáìá áíÜìíçóçò êáé åðéèõìßáò, áðïôåëåß ãé’ áõ-
ôÝò Ýíá åßäïò õðåñðñáãìáôéêüôçôáò Þ ïìïéþìáôïò.
Benjamin, Andrew (ed.), The Lyotard Reader (Blackwell, 1989). Ðïëý ÷ñÞóéìç
ðçãÞ.
Brooker, Peter (ed.), Modernism/Postmodernism (Longman, 1992). ¸íáò ãåíé-
êüò ïäçãüò ãéá ôï èÝìá ðïõ áîßæåé íá äéáâáóôåß ðáñÜëëçëá ìå ôï âé-
âëßï ôïõ Íôü÷åñôõ (Docherty) êáé ôçò Âù (Waugh). ¸÷ù ôç ãíþìç üôé
áõôÞ ç åéóáãùãÞ êÜíåé ëßãï äýóêïëç ôç äéÜêñéóç ìïíôåñíéóìïý/ìåôá-
ìïíôåñíéóìïý, áëëÜ åßíáé ìéá êáëÞ óõëëïãÞ ôùí âáóéêþí Üñèñùí ôùí
×Üìðåñìáò, ËõïôÜñ, ÔæÝçìóïí, ¸êï, ×Üôóïí, ê.Ü., êáèþò êáé ðñï-
ãåíÝóôåñùí êåéìÝíùí.
Connor, Steven, Postmodernist Culture: An Introduction to Theories of the
Contemporary (Blackwell, 2nd edn, 1996). Ç öùíÞ ôïõ Êüíïñ õðÞñîå óç-
ìáíôéêÞ óå áõôü ôï ðåäßïÿ Ýèåóå æçôÞìáôá êáé äéëÞììáôá ìå äýíáìç
êáé óáöÞíåéá.
Docherty, Thomas (ed.), Postmodernism: A Reader (Columbia University Press,
1993). Ìíçìåéþäåò. Áíèïëïãßá ðïõ áíôáãùíßæåôáé åêåßíç ôçò Âù. Ðï-
ëý ÷ñÞóéìç óõëëïãÞ êåéìÝíùí, ìå õðïåíüôçôåò, ç êÜèå ìßá ìå ôç äéêÞ
ôçò ÅéóáãùãÞ, áëëÜ ðñïôéìþ ôçò Âù ãéá ôï üôé åßíáé óõíïëéêÜ ðéï óá-
öÞò êáé âïëéêÞ.
Sarup, Madan, An Introductory Guide to Post-Structuralism and Postmodernism
(Longman, 2nd edn, 1993). Ìéá ÷ñÞóéìç åíüôçôá ãéá ôïí ìåôáìïíôåñíé-
óìü, ðïõ ðåñéëáìâÜíåé ôïí ËõïôÜñ êáé ôïí ÌðùíôñéãéÜñ, êáé ó÷ïëéá-
óìüò åðéëåãìÝíùí ìåôáìïíôåñíéóôéêþí “ðïëéôéóìéêþí ðñáêôéêþí”,
üðùò ôï âßíôåï êáé ç áñ÷éôåêôïíéêÞ.
Waugh, Patricia (ed.), Postmodernism: A Reader (Arnold, 1992). Ìéá ðïëýôéìç
óõëëïãÞ êåéìÝíùí, ðïõ ðåñéëáìâÜíåé óõíáöÞ áìåñéêáíéêÜ äïêßìéá
(üðùò ôï âáóéêü “ÅíÜíôéá óôçí åñìçíåßá”, ôçò Óïýæáí Óüíôáãê), ôá
ïðïßá ðñïçãïýíôáé ôçò ãåíéêåõìÝíçò ÷ñÞóçò ôïõ üñïõ “ìåôáìïíôÝñ-

íï”, êáèþò êáé óçìáíôéêÜ êåßìåíá ôùí ËõïôÜñ, ÌðùíôñéãéÜñ êáé ×Ü-
ìðåñìáò. Åðßóçò, äïêßìéá áðü ôç ìáñîéóôéêÞ äéáìÜ÷ç ãéá ôïí ìåôá-
ìïíôåñíéóìü ìåôáîý ôïõ ¹ãêëåôïí êáé ôïõ ÔæÝçìóïí, üðïõ ï ìåôá-
ìïíôåñíéóìüò ãßíåôáé áðïäåêôüò ìå äéóôáãìü, ùò “ç ðïëéôéóìéêÞ ëï-
ãéêÞ ôïõ êáðéôáëéóìïý”. ÕðÜñ÷ïõí åðéðëÝïí äïêßìéá áðü ðñïâåâëç-
ìÝíïõò èåùñçôéêïýò ôïõ ìåôáìïíôåñíéóìïý, üðùò ç Ëßíôá ×Üôóïí
(Linda Hutcheon) êáé ï ÌðñÜéáí Ìáê×Ýçë (Brian McHale).
Woods, Tim, Beginning Postmodernism (Manchester University Press, 2nd edn,
2009).
Ìéá ðåñéåêôéêÞ ðåñéãñáöÞ ôïõ ìåôáìïíôåñíéóìïý, ðáñïõóéáóìÝíç ìå
æùçñüôçôá êáé åõêïëïäéÜâáóôç. ÁíÞêåé óôç óåéñÜ “Ãíùñéìßá”
(“Beginnings”).
ÊÅÖÁËÁÉÏ 5
Øõ÷áíáëõôéêÞ êñéôéêÞ
ÅéóáãùãÞ
Ç øõ÷áíáëõôéêÞ êñéôéêÞ åßíáé ìéá ìïñöÞ ëïãïôå÷íéêÞò êñéôéêÞò ðïõ ÷ñç-

óéìïðïéåß êÜðïéåò áðü ôéò ôå÷íéêÝò ôçò øõ÷áíÜëõóçò ãéá ôçí åñìçíåßá ôçò
ëïãïôå÷íßáò. Ç ßäéá ç øõ÷áíÜëõóç åßíáé ìéá ìïñöÞ èåñáðåßáò, ðïõ óôï-
÷åýåé óôï íá èåñáðåýóåé øõ÷éêÝò äéáôáñá÷Ýò, “äéåñåõíþíôáò ôçí áëëçëå-
ðßäñáóç óõíåéäçôþí êáé áóõíåßäçôùí óôïé÷åßùí ôïý íïõ” (üðùò ôï èÝôåé
ôï åðßôïìï ëåîéêü ôçò Ïîöüñäçò). Ç êëáóéêÞ ìÝèïäïò ãéá íá ôï êÜíåé êá-
íåßò áõôü åßíáé íá âÜëåé ôïí áóèåíÞ íá ìéëÜåé åëåýèåñá, Ýôóé þóôå ïé
áðùèçìÝíïé öüâïé êáé ïé äéáìÜ÷åò íá Ýñèïõí óôïí óõíåéäçôü íïõ êáé íá
áíôéìåôùðéóôïýí áíïé÷ôÜ, áíôß íá ìÝíïõí “èáììÝíá” óôï áóõíåßäçôï. Ç
ðñáêôéêÞ âáóßæåôáé óå óõãêåêñéìÝíåò èåùñßåò ãéá ôï ðþò ëåéôïõñãåß ï
íïõò, ôá Ýíóôéêôá êáé ç óåîïõáëéêüôçôá. ÁõôÝò ïé èåùñßåò áíáðôý÷èçêáí
áðü ôïí áõóôñéáêü Óßãêìïõíô Öñüõíô (Sigmund Freud, 1856-1939). ÓÞìå-
ñá ïé ìåëåôçôÝò óõìöùíïýí üôé ç èåñáðåõôéêÞ áîßá áõôÞò ôçò ìåèüäïõ
åßíáé ðåñéïñéóìÝíç êáé üôé ôï Ýñãï æùÞò ôïõ Öñüõíô Ý÷åé óïâáñÜ åëáô-
ôþìáôá êáé ìåèïäïëïãéêÜ ðñïâëÞìáôá. Ìïëïíôïýôï, ï Öñüõíô åîáêï-
ëïõèåß íá äéáôçñåß ìéá óçìáíôéêÞ ðïëéôéóìéêÞ éó÷ý êáé ç åðßäñáóÞ ôïõ
óôï ðþò óêåöôüìáóôå ãéá ôïí åáõôü ìáò åßíáé áíõðïëüãéóôç.
ÁíÜìåóá óôéò êõñéüôåñåò éäÝåò ôïõ Öñüõíô åßíáé áõôÝò ðïõ Ý÷ù óç-
ìåéþóåé ìå ðëÜãéá óôïé÷åßá óôéò åðüìåíåò ôñåéò ðáñáãñÜöïõò. ¼ëç ç
äïõëåéÜ ôïý Öñüõíô åîáñôÜôáé áðü ôçí Ýííïéá ôïõ áóõíåéäÞôïõ, ôï ìÝ-
ñïò åêåßíï ôïõ íïõ ðïõ, ìïëïíüôé ðÝñá áðü ôç óõíåßäçóç, Ý÷åé åíôïýôïéò
éó÷õñÞ åðßäñáóç óôéò ðñÜîåéò ìáò. Äåí Þôáí ï Öñüõíô åêåßíïò ðïõ áíá-
êÜëõøå ôï áóõíåßäçôï: ç ìïíáäéêüôçôÜ ôïõ üìùò Ýãêåéôáé óôï üôé ôïõ
áðÝäùóå Ýíáí ôüóï áðïöáóéóôéêü ñüëï óôç æùÞ ìáò. Óõíäåüìåíç ì’ áõ-
ôü åßíáé ç éäÝá ôçò áðþèçóçò, ðïõ åßíáé ôï íá “îå÷íÜìå” Þ íá áãíïïýìå
ôéò áíåðßëõôåò äéáìÜ÷åò, ôéò åðéèõìßåò ðïõ äåí ðáñáäå÷üìáóôå, Þ ôñáõ-
ìáôéêÜ ãåãïíüôá ôïõ ðáñåëèüíôïò, ìå áðïôÝëåóìá íá óðñþ÷íïíôáé Ýîù

áðü ôç óõíåéäçôÞ åðßãíùóç, óôï âáóßëåéï ôïõ áóõíåéäÞôïõ. Ìéá ðáñü-
ìïéá äéáäéêáóßá åßíáé áõôÞ ôçò åîéäáíßêåõóçò, êáôÜ ôçí ïðïßá ôï êáôá-
ðéåóìÝíï õëéêü “ðñïÜãåôáé” óå êÜôé ðéï ìåãáëåéþäåò Þ ìåôáìöéÝæåôáé
óå êÜôé “åõãåíÝò”. Ãéá ðáñÜäåéãìá, ïé óåîïõáëéêÝò ïñìÝò ìðïñïýí íá
âñïõí åîéäáíéêåõìÝíç Ýêöñáóç óôç ìïñöÞ Ýíôïíùí èñçóêåõôéêþí åìðåé-
ñéþí Þ êÜèå åßäïõò Ýíôïíùí åðéèõìéþí. Óôçí êáôïðéíüôåñç ðïñåßá ôïõ, ï
Öñüõíô ðñüôåéíå Ýíá ôñéìåñÝò, áíôß ãéá äéìåñÝò, ìïíôÝëï ôçò øõ÷Þò, ÷ù-
ñßæïíôÜò ôçí óôï åãþ, ôï õðåñåãþ êáé ôï åêåßíï. ÁõôÜ ôá ôñßá “åðßðåäá”
ðñïóùðéêüôçôáò ÷ïíäñéêÜ áíôáðïêñßíïíôáé, áíôßóôïé÷á, óôç óõíåßäçóç,
ôéò çèéêÝò áñ÷Ýò êáé ôï áóõíåßäçôï.
ÐïëëÝò áðü ôéò éäÝåò ôïõ Öñüõíô áöïñïýí ðôõ÷Ýò ôçò óåîïõáëéêüôç-
ôáò. Ç ðáéäéêÞ óåîïõáëéêüôçôá, ãéá ðáñÜäåéãìá, åßíáé ç áíôßëçøç üôé ç
óåîïõáëéêüôçôá äåí îåêéíÜ óôçí åöçâåßá, ìå ôç öõóéïëïãéêÞ ùñßìáíóç,
áëëÜ óôç âñåöéêÞ çëéêßá, êõñßùò ìÝóù ôçò ó÷Ýóçò ôïõ âñÝöïõò ìå ôç ìç-
ôÝñá. Óõíäåüìåíï ìå áõôü åßíáé ôï ïéäéðüäåéï óýìðëåãìá, ìÝóù ôïõ
ïðïßïõ, éó÷õñßæåôáé ï Öñüõíô, ôï áãüñé óõëëáìâÜíåé ôçí åðéèõìßá íá åîï-
ëïèñåýóåé ôïí ðáôÝñá êáé íá ãßíåé ï óåîïõáëéêüò óýíôñïöïò ôçò ìçôÝ-
ñáò. Óýìöùíá ìå ôïõò öñïûäéóôÝò, ðïëëÝò ìïñöÝò äéáãåíåáêÞò äéáìÜ-
÷çò Ý÷ïõí ïéäéðüäåéá ÷áñáêôçñéóôéêÜ, üðùò óõìâáßíåé ë.÷. ìå ôéò åðáã-
ãåëìáôéêÝò áíôéðáëüôçôåò, ïé ïðïßåò áíáðáñÜãïõí, ðÜíôá êáôÜ ôïõò
öñïûäéóôÝò, ôïí áíôáãùíéóìü ìåôáîý áäåñöþí ãéá ôç ãïíéêÞ åýíïéá. (¼-
ðùò õðïäçëþíåé ç ßäéá ç éäÝá ôïý ïéäéðüäåéïõ óõìðëÝãìáôïò, ç öñïûäé-
êÞ èåùñßá åßíáé óõ÷íÜ âáèéÜ áíäñïêñáôéêÞ). Ìéá Üëëç âáóéêÞ éäÝá åßíáé
áõôÞ ôçò ëßìðéíôï, ðïõ åßíáé ôï åíåñãåéáêü êßíçôñï ðïõ óõíäÝåôáé ìå ôç
óåîïõáëéêÞ åðéèõìßá. Óôçí êëáóéêÞ öñïûäéêÞ èåùñßá Ý÷åé ôñßá óôÜäéá å-
óôßáóçò, ôï óôïìáôéêü, ôï ðñùêôéêü êáé ôï öáëëéêü. Ç ëßìðéíôï óôï Üôï-
ìï åßíáé ìÝñïò ìéáò ãåíéêüôåñçò åíüñìçóçò ôçí ïðïßá áñãüôåñá ï Öñüõíô
ïíüìáóå ¸ñùôá (Eros), ðïõ ÷ïíäñéêÜ óçìáßíåé ôï Ýíóôéêôï ôçò æùÞò, ôï
áíôßèåôï ôïõ ïðïßïõ åßíáé ï ÈÜíáôïò (Thanatos), ðïõ ÷ïíäñéêÜ óçìáßíåé
ôï Ýíóôéêôï ôïõ èáíÜôïõ, ìéá áìöéëåãüìåíç Ýííïéá öõóéêÜ.
Áñêåôïß âáóéêïß üñïé áöïñïýí ü,ôé èá ìðïñïýóå íá ïíïìáóôåß øõ÷é-
êÝò äéáäéêáóßåò. Ìßá áðü áõôÝò åßíáé ç ìåôáâßâáóç, ôï öáéíüìåíï êáôÜ
ôï ïðïßï ï áíáëõüìåíïò áíáêáôåõèýíåé ðñïò ôïí øõ÷áíáëõôÞ ôá óõíáé-
óèÞìáôá ðïõ ôïõ áíáêáëåß ç øõ÷áíÜëõóç: Ýôóé, ï áíôáãùíéóìüò Þ ç
áðþèçóç ðïõ ìðïñåß íá áéóèÜíåôáé ï áíáëõüìåíïò áðÝíáíôé óå ìéá ðá-
ôñéêÞ ìïñöÞ áðü ôï ðáñåëèüí ìðïñåß íá åðáíåíåñãïðïéçèåß, áëëÜ áõôÞ
ôç öïñÜ íá êáôåõèýíåôáé ðñïò ôïí øõ÷áíáëõôÞ. ¸íáò Üëëïò ôÝôïéïò ìç-
÷áíéóìüò åßíáé ç ðñïâïëÞ, üôáí ðëåõñÝò ôïõ åáõôïý ìáò (óõíÞèùò áñíç-
ôéêÝò) äåí áíáãíùñßæïíôáé ùò ìÝñïò ìáò áëëÜ ãßíïíôáé áíôéëçðôÝò Þ áðï-
ØÕ×ÁÍÁËÕÔÉÊÇ ÊÑÉÔÉÊÇ 125
äßäïíôáé óå Ýíáí Üëëïí. Áõôüò åßíáé Ýíáò ôñüðïò ìå ôïí ïðïßï ìðïñåß
êáíåßò íá áðïðïéåßôáé ôéò åðéèõìßåò Þ ôá áíôáãùíéóôéêÜ ôïõ áéóèÞìáôá.
Êáé ôá äýï áõôÜ ìðïñïýí íá èåùñçèïýí ùò ìç÷áíéóìïß Üìõíáò, äçëáäÞ
øõ÷éêÝò äéáäéêáóßåò ãéá ôçí áðïöõãÞ ïäõíçñþí ðáñáäï÷þí. ¸íáò Üëëïò
ôÝôïéïò ìç÷áíéóìüò åßíáé ç êáëõðôéêÞ áíÜìíçóç, ðïõ åßíáé ìéá áóÞìáíôç
áíÜìíçóç ÷ùñßò óõíÝðåéåò, ôçò ïðïßáò ç ëåéôïõñãßá åßíáé íá êáëýøåé ìéá
Üëëç, ðéï óçìáíôéêÞ. ¸íá ðïëý ãíùóôü ðáñÜäåéãìá áõôþí ôùí ìç÷áíé-
óìþí åßíáé ôï ëåãüìåíï öñïûäéêü ïëßóèçìá, ôï ïðïßï ï ßäéïò ï Öñüõíô
ïíüìáæå “ðáñáðñÜîç”. Ó’ áõôÞ ôçí ðåñßðôùóç, êáôáðéåóìÝíï õëéêü áðü
ôï áóõíåßäçôï âñßóêåé äéÝîïäï ìÝóù êáèçìåñéíþí öáéíïìÝíùí, üðùò åß-
íáé ôá ãëùóóéêÜ ïëéóèÞìáôá Þ ïé áèÝëçôåò ðñÜîåéò.
¸íá ôåëåõôáßï äåßãìá âáóéêÞò öñïûäéêÞò ïñïëïãßáò åßíáé ç åñãáóßá
ôïõ ïíåßñïõ, ïé äéáäéêáóßåò âÜóåé ôùí ïðïßùí ðñáãìáôéêÜ ãåãïíüôá Þ
åðéèõìßåò ìåôáó÷çìáôßæïíôáé óå ïíåéñéêÝò åéêüíåò. ÁíÜìåóá ó’ áõôÝò ôéò
äéáäéêáóßåò åßíáé ç ìåôÜèåóç, óôçí ïðïßá Ýíá ðñüóùðï Þ ãåãïíüò áíôé-
ðñïóùðåýåôáé áðü Ýíá Üëëï ìå ôï ïðïßï óõíäÝåôáé ìå êÜðïéï ôñüðï –
åßôå ëüãù ìéáò ëÝîçò ðïõ ôïõ ìïéÜæåé ç÷çôéêÜ åßôå ìÝóù ìéáò Üëëçò, óõì-
âïëéêÞò, õðïêáôÜóôáóçò. ÕðÜñ÷åé åðßóçò êáé ç óõìðýêíùóç, ìÝóù ôçò
ïðïßáò Ýíáò áñéèìüò áðü Üôïìá, ãåãïíüôá Þ íïÞìáôá óõíäõÜæïíôáé êáé
áíôéðñïóùðåýïíôáé óôï üíåéñï áðü ìßá ìüíç åéêüíá. ¸ôóé, ÷áñáêôÞñåò,
êßíçôñá êáé ãåãïíüôá áíáðáñßóôáíôáé óôá üíåéñÜ ìáò ìå Ýíáí ðïëý “ëï-
ãïôå÷íéêü” ôñüðï, ðïõ óõìðåñéëáìâÜíåé ôç ìåôÜöñáóç, êáôÜ ôçí ïíåéñé-
êÞ åñãáóßá, áöçñçìÝíùí éäåþí Þ áéóèçìÜôùí óå óõãêåêñéìÝíåò åéêüíåò.
Ôá üíåéñá, üðùò áêñéâþò êáé ç ëïãïôå÷íßá, óðáíßùò êÜíïõí ñçôÝò äçëþ-
óåéò. Êáé ôá äýï ôåßíïõí íá åðéêïéíùíïýí ëïîÜ Þ Ýììåóá, áðïöåýãïíôáò
ôçí åõèåßá Þ áíïé÷ôÞ äÞëùóç êáé áíáðáñéóôþíôáò íïÞìáôá ìÝóá áðü óõ-
ãêåêñéìÝíåò ÷ùñï÷ñïíéêÝò Þ ÷áñáêôçñïëïãéêÝò åíóáñêþóåéò.
Ðþò ëåéôïõñãåß ç öñïûäéêÞ åñìçíåßá
ÓõíÞèùò ï êüóìïò íïìßæåé üôé öñïûäéêÞ åñìçíåßá åßíáé íá áðïäßäåé êá-

íåßò óåîïõáëéêÝò óõíäçëþóåéò óå áíôéêåßìåíá, Ýôóé þóôå ðýñãïé êáé óêÜ-
ëåò, ë.÷., íá èåùñïýíôáé öáëëéêÜ óýìâïëá. Áõôü ôï ðñÜãìá åß÷å ãßíåé
áóôåßï Þäç ôçí åðï÷Þ ðïõ æïýóå ï Öñüõíô, êáé èá ðñÝðåé íá èõìüìáóôå
üôé ï ßäéïò åßðå êÜðïôå: “ÊáìéÜ öïñÜ Ýíá ðïýñï åßíáé áðëþò Ýíá ðïý-
ñï”. (Õðüøç üôé ï Öñüõíô êÜðíéæå ðïëëÜ ðïýñá, ïðüôå åß÷å ôïõò ëüãïõò
ôïõ ðïõ Ýäùóå áõôü ôï ðáñÜäåéãìá). Óôçí ðñáãìáôéêüôçôá, ç öñïûäé-
êÞ åñìçíåßá åßíáé óõ÷íÜ éäéáßôåñá åðéíïçôéêÞ, êáé êáèüëïõ áðëïõóôåõôé-
êÞ. Ãéá ðáñÜäåéãìá, áò öáíôáóôïýìå ðþò ìðïñåß íá åñìçíåõôåß Ýíá
üíåéñï ìå Ýíáí ñùìáßï óôñáôéþôç. Ï Öñüõíô ðéóôåýåé üôé ôá üíåéñá åßíáé

ç Ýîïäïò êéíäýíïõ Þ ç áóöáëéóôéêÞ äéêëåßäá, ìÝóù ôçò ïðïßáò áðùèçìÝ-
íåò åðéèõìßåò, öüâïé Þ áíáìíÞóåéò áíáæçôïýí äéÝîïäï óôïí óõíåéäçôü ìáò
íïõ. Ôï óõãêåêñéìÝíï óõíáßóèçìá ëïãïêñßíåôáé áðü ôïí óõíåéäçôü ìáò
íïõ êé Ýôóé ðñÝðåé íá ìðåé óôï üíåéñï ìåôáìöéåóìÝíï, óáí êÜðïéïí ðïõ
äåí ôïõ åðéôñÝðåôáé ç åßóïäïò óå Ýíá êëáìð êáé ìðáßíåé ìÝóá ìåôáìöéå-
óìÝíïò óå êÜðïéïí Üëëï. Ï ñùìáßïò óôñáôéþôçò ìðïñåß íá óõíäÝåôáé ìå
ôï ðñáãìáôéêü èÝìá ôïõ ïíåßñïõ ìÝóá áðü ìéá áëõóßäá óõíäÝóåùí : ï
ðáôÝñáò óõíäÝåôáé ìå éäÝåò áõóôçñüôçôáò, åîïõóßáò êáé éó÷ýïò óôçí ïé-
êéáêÞ óöáßñá. Ï ñùìáßïò óôñáôéþôçò óõíäÝåôáé ìå ôá ßäéá ðñÜãìáôá
óôçí ðïëéôéêÞ óöáßñá. ¸ôóé, ï äåýôåñïò õðïêáèéóôÜ ôïí ðñþôï. ÅðïìÝ-
íùò, ï óôñáôéþôçò ôïõ ïíåßñïõ ìðïñåß íá åßíáé ìéá óõìâïëéêÞ áíáðáñÜ-
óôáóç ôïõ ðáôÝñá.
Ùóôüóï, ó’ Ýíá óýìâïëï ìðïñåß íá óõìðõêíþíïíôáé ðïëëÜ íïÞìáôá. Áò
õðïèÝóïõìå üôé áõôüò Þ áõôÞ ðïõ ïíåéñåýåôáé åôïéìÜæåôáé íá åðáíáóôá-
ôÞóåé åíáíôßïí ôïý ðáôÝñá ìå ôï íá îåêéíÞóåé ìéá óåîïõáëéêÞ ó÷Ýóç ôçí
ïðïßá ï ðáôÝñáò óßãïõñá äåí èá åíÝêñéíå. Ï ñùìáßïò óôñáôéþôçò ìðïñåß
åðßóçò íá áíáðáñéóôÜ áõôü ôï ðñüóùðï, ôïí ìÝëëïíôá åñáóôÞ. ºóùò ç
êëéóÝ öñÜóç “ëáôßíïò åñáóôÞò” íá äçìéïýñãçóå áõôÞ ôç óýíäåóç. ¸ôóé,
êáé ï ðáôÝñáò ðïõ ï ïíåéñåõüìåíïò öïâÜôáé êáé ï åðéèõìçôüò åñáóôÞò óõ-
ìðõêíþíïíôáé óôç ìïíáäéêÞ ïíåéñéêÞ öéãïýñá ôïõ ñùìáßïõ óôñáôéþôç.
Ï óôü÷ïò ôå÷íáóìÜôùí üðùò ç ìåôÜèåóç êáé ç óõìðýêíùóç åßíáé äéô-
ôüò. Ðñþôïí, üðùò åßðáìå, ìåôáìöéÝæïõí ôïõò êáôáðéåóìÝíïõò öüâïõò
êáé ôéò åðéèõìßåò ðïõ ðåñéÝ÷ïíôáé óôï üíåéñï, Ýôóé þóôå íá ìðïñïýí íá
ðåñÜóïõí áðü ôç ëïãïêñéóßá ðïõ óõíÞèùò ôá åìðïäßæåé íá Ýñèïõí óôçí
åðéöÜíåéá ôïõ óõíåéäçôïý íïõ. Äåýôåñïí, ìåôáìïñöþíïõí áõôü ôï õëéêü
óå êÜôé ðïõ ìðïñåß íá áíáðáñáóôáèåß óå Ýíá üíåéñï, äçëáäÞ óå åéêüíåò,
óýìâïëá êáé ìåôáöïñÝò. Ôï õëéêü ðñÝðåé íá ðÜñåé áõôÞ ôç ìïñöÞ ãéá ôï
üíåéñï, ãéáôß ôá üíåéñá äåí ëÝíå ðñÜãìáôá, ôá äåß÷íïõí. ÅéäéêÜ ì’ áõôÞ
ôçí Ýííïéá, üðùò áíÝöåñá êáé ðñïçãïõìÝíùò, ìïéÜæïõí ðïëý ìå ôç ëï-
ãïôå÷íßá. Åî ïõ êáé ôï åíäéáöÝñïí ôùí ëïãïôå÷íéêþí êñéôéêþí ãéá ôéò
öñïûäéêÝò ìåèüäïõò åñìçíåßáò.
Áõôü èá ðñÝðåé íá óáò äçìéïõñãåß ïñéóìÝíá åñùôçìáôéêÜ, ó÷åôéêÜ ìå
ôï ðþò áðïöáóßæïõìå ðüôå åßíáé ðéèáíÞ Þ åýóôï÷ç ìéá öñïûäéêÞ åñìç-
íåßá êáé ðüôå ü÷é. ÈÝëù íá ðÜñù Ýíá áêüìá ðáñÜäåéãìá, áõôÞ ôç öïñÜ
áðü Ýíá âéâëßï ôïõ Öñüõíô ðïõ ëÝãåôáé Øõ÷ïðáèïëïãßá ôçò êáèçìåñé-
íÞò æùÞò (1901).1 ÐáñÜ ôïí ôßôëï ôçò, áõôÞ åßíáé ìßá áðü ôéò ðéï áðïëáõ-
1. Óßãêìïõíô Öñüõíô, Øõ÷ïðáèïëïãßá ôçò êáèçìåñéíÞò æùÞò (ìôöñ. ËåõôÝñçò Áíá-

ãíþóôïõ), ÁèÞíá: Åðßêïõñïò 1992.
óôéêÝò êáé âáôÝò ìåëÝôåò ôïõ Öñüõíô. Ï õðüôéôëïò åîçãåß ôï ðåñéå÷üìå-

íü ôïõ: “Îå÷Üóìáôá, ãëùóóéêÜ ïëéóèÞìáôá, áäåîéüôçôåò, äåéóéäáéìïíßåò
êáé ëÜèç”. (Áäåîéüôçôåò åßíáé üôáí êÜíåéò ðñÜãìáôá ôïõ ôýðïõ íá îåôõ-
ëßãåéò Ýíá ãëõêü, íá âÜæåéò ôï ÷áñôß óôï óôüìá óïõ êáé íá ðåôÜò ôï ãëõ-
êü.) Ï õðüññçôïò éó÷õñéóìüò åßíáé ðùò üôáí êÜðïéá åðéèõìßá, öüâïò,
áíÜìíçóç Þ ðüèïò åßíáé äýóêïëï íá áíôéìåôùðéóôåß, åßíáé ðéèáíü íá
ðñïóðáèÞóïõìå íá ôï ÷åéñéóôïýìå ìå ôï íá ôï áðùèÞóïõìå, äçëáäÞ ìå
ôï íá ôï åîáöáíßóïõìå áðü ôïí óõíåéäçôü ìáò íïõ. ÁëëÜ áõôü äåí ôï êÜ-
íåé íá öýãåé: ðáñáìÝíåé æùíôáíü óôïí áóõíåßäçôï íïõ ìáò, óáí ñáäéå-
íåñãü õëéêü ðïõ èÜâåôáé óôïí ùêåáíü, êáé áíáæçôÜ óõíå÷þò ìéá äéÝîï-
äï ðñïò ôïí óõíåéäçôü íïõ, êÜôé ðïõ ôåëéêÜ êáôáöÝñíåé ðÜíôïôå. ¼ðùò
ôï äéáôýðùóå ï Öñüõíô óå ìéá äéÜóçìç öñÜóç, “õðÜñ÷åé ðÜíôïôå ìéá åðé-
óôñïöÞ ôïõ áðùèçìÝíïõ”. ÏëéóèÞìáôá ôçò ãëþóóáò Þ ôçò ðÝíáò, ôï íá
îå÷íÜò ïñéóìÝíá ïíüìáôá, êáé Üëëá ðáñüìïéá “áôõ÷Þìáôá”, äåß÷íïõí
ôçí ðñïóðÜèåéá áõôïý ôïõ áðùèçìÝíïõ õëéêïý íá åðéóôñÝøåé.
Ôï ðáñÜäåéãìá åßíáé áðü ôçí åìðåéñßá ôïõ ßäéïõ ôïõ Öñüõíô êáé áðï-
äßäåé éäéáßôåñç óçìáóßá óôï üôé êÜðïéïò îå÷íÜ ìéá ëÝîç áðü Ýíá ðáñÜ-
èåìá. Áîßæåé íá îïäÝøïõìå ëßãï ÷ñüíï ó’ áõôü, êáèþò åßíáé ôõðéêü ôçò
ðïëõðëïêüôçôáò êáé ôçò åðéíïçôéêüôçôáò ðïõ áíÝöåñá üôé åßíáé ÷áñá-
êôçñéóôéêÝò ôçò öñïûäéêÞò åñìçíåßáò. Ï Öñüõíô åîçãåß üôé, åíþ âñéóêü-
ôáí óå äéáêïðÝò ìå ôçí ïéêïãÝíåéÜ ôïõ óôçí Éôáëßá, ãíþñéóå Ýíáí íåáñü
áêáäçìáúêü, ðïõ, üðùò ï Öñüõíô, Þôáí Åâñáßïò, êáé óõæçôïýóáí ôïí
áíôéóçìéôéóìü ôçò åðï÷Þò, ðïõ Þôáí ðéèáíü íá åìðïäßóåé ôçí êáñéÝñá ôïõò.
Ï íåáñüò åîÝöñáóå éó÷õñÝò áðüøåéò ãéá ôï èÝìá, êáèþò êáé ôçí åõ÷Þ üôé
ôÝôïéá óöÜëìáôá ðéèáíüí íá äéïñèþíïíôáí áðü ìéá åðüìåíç ãåíéÜ. Áõ-
ôü ôï õðïãñÜììéóå ìå Ýíá ðáñÜèåìá áðü ôïí ëáôßíï ðïéçôÞ Âéñãßëéï,
üôáí åãêáôáëåßöèçêå áðü ôïí Áéíåßá. Ôá ëüãéá ôçò åßíáé “exoriare aliquis
÷ñçóéìïðïéþíôáò ôá ëüãéá ðïõ åßðå ç Äéäþ, âáóßëéóóá ôçò Êáñ÷çäüíáò,
nostris ex ossibus ultor” ðïõ óçìáßíåé “ìáêÜñé Ýíáò åêäéêçôÞò íá ãåííçèåß

áðü ôá êüêáëÜ ìáò”. ÁëëÜ, ðáñáèÝôïíôáò ôïí óôß÷ï óôá ëáôéíéêÜ ï íåá-
ñüò ðáñáëåßðåé êáôÜ ëÜèïò ôç ëÝîç “aliquis” (ðïõ óçìáßíåé “Ýíáò, êÜ-
ðïéïò”). Ï íåáñüò, ðïõ åß÷å äéáâÜóåé ôá âéâëßá ôïõ Öñüõíô, ôïí ðñïêá-
ëåß íá åîçãÞóåé ôç óçìáóßá áõôÞò ôçò áðëÞò ðáñÜëåéøçò. Ï Öñüõíô äÝ-
÷åôáé ôçí ðñüêëçóç êáé ñùôÜ ôïí íåáñü íá ðåé “åéëéêñéíÜ êáé ÷ùñßò íá
ëïãïêñßíåé ü,ôé ôïõ Ýñ÷åôáé óôïí íïõ, üôáí êáôåõèýíåé ôçí ðñïóï÷Þ ôïõ
óôçí îå÷áóìÝíç ëÝîç ÷ùñßò êÜðïéï óõãêåêñéìÝíï óêïðü”. Ï íåáñüò ðñï-
÷þñçóå óôïõò áêüëïõèïõò óõíåéñìïýò:
Ðñþôïí, ëÝîåéò ìå ðáñüìïéï Þ÷ï, üðùò Reliquien, Liquidation, Flüssigkeit
(ëåßøáíá, ñåõóôïðïßçóç êáé õãñü).
Äåýôåñïí, ôïí ¢ãéï ÓéìùíÜêï ôïõ ÔñÝíôïõ, ôïõ ïðïßïõ ôá ëåßøáíá åß-
÷å äåé ðñéí ìåñéêÜ ÷ñüíéá.
Ôñßôïí, Ýíá Üñèñï óå ìéá éôáëéêÞ åöçìåñßäá ìå ôïí ôßôëï “Ôé ëÝåé ï Éå-
ñüò Áõãïõóôßíïò ãéá ôéò ãõíáßêåò”.
ÔÝôáñôïí, ôïí Üãéï ÉáíïõÜñéï, ôïõ ïðïßïõ ôï áßìá êñáôéÝôáé óå ìéá
öéÜëç óå ìéá åêêëçóßá óôç ÍÜðïëç êáé óå ìéá ïñéóìÝíç ìÝñá õãñïðïéåß-
ôáé ìå èáõìáôïõñãü ôñüðï. Ãéá ôçí ðåñßðôùóç áõôÞ ï íåáñüò ðñïóèÝôåé
ôçí ðëçñïöïñßá: “ïé Üíèñùðïé áíçóõ÷ïýí ðïëý üôáí êáèõóôåñåß”. Ï
Öñüõíô ðáñáôçñåß üôé äýï áð’ áõôïýò ôïõò áãßïõò (ï ÉáíïõÜñéïò êáé ï
Áõãïõóôßíïò) Ý÷ïõí ïíüìáôá ðïõ ôïõò óõíäÝïõí óôåíÜ ìå ôï çìåñïëüãéï
êáé Ý÷åé Þäç êáôáëÜâåé ãéáôß ï íåáñüò îÝ÷áóå ôç ëÝîç “aliquis”. Ï íåáñüò
áãùíéïýóå ãéá Ýíá óõãêåêñéìÝíï ãåãïíüò, êáé áí åß÷å ðåé ôç ëÝîç
“aliquis” èá ôïõ åß÷å èõìßóåé îáíÜ ôçí áíçóõ÷ßá ôïõ: Ýôóé ôï áóõíåßäçôï
ôïí ðñïóôáôåýåé, ìå ôï íá äéáãñÜöåé ôç ëÝîç áðü ôç óõíåéäçôÞ ôïõ ìíÞ-
ìç. Ï íåáñüò îåóðÜ êáé ëÝåé ìå êÜðïéá íôñïðÞ: “ÓêÝöôçêá îáöíéêÜ ìéá
íåáñÞ êõñßá áðü ôçí ïðïßá åßíáé ðéèáíü íá áêïýóù íÝá ðïõ èá Ýöåñíáí
êáé ôïõò äõï ìáò óå äýóêïëç èÝóç”. ÄéóôÜæåé íá óõíå÷ßóåé, ïðüôå ï
Öñüõíô ñùôÜ: “¼ôé óôáìÜôçóå ç ðåñßïäüò ôçò;” Ï íåáñüò ìÝíåé êáôÜ-
ðëçêôïò êáé ï Öñüõíô åîçãåß ðþò ôï Þîåñå: “ÓêÝøïõ ôïõò áãßïõò ðïõ
óõíäÝïíôáé ìå ôï çìåñïëüãéï, ôï áßìá ðïõ áñ÷ßæåé íá ôñÝ÷åé ìéá ïñéóìÝ-
íç ìÝñá, ôçí áíçóõ÷ßá üôáí áõôü äåí óõìâáßíåé”.
ÓôÜóïõ Óôçí åêæÞôçóç êáé ôç ÷ñÞóç áõôïý ðïõ ïé ëïãïôå÷íéêïß

êáé óêÝøïõ êñéôéêïß èá ïíüìáæáí óõìâïëéóìü, åôïýôï ôï ðáñÜäåéã-
ìá åßíáé áñêåôÜ ôõðéêü ïñéóìÝíùí ðëåõñþí ôçò øõ÷á-
íáëõôéêÞò åñìçíåßáò. Ðüóï ðåéóôéêü ôï âñßóêåôå;
ÐñïóðáèÞóôå íá ðñïóäéïñßóåôå ìå áêñßâåéá ôçí áíôßäñáóÞ óáò. ÐÜ-
íù óå ôé âáóßæåôáé ç êñßóç óáò; Äõóðéóôåßôå óôï ðáñÜäåéãìá, åîáéôßáò
ôçò åêæÞôçóÞò ôïõ; (õðïèÝôù åäþ êÜðïéï âáèìü äõóðéóôßáò, ãéáôß áõôü
óõíÜíôçóá óå üðïéï áêñïáôÞñéï ÷ñçóéìïðïßçóá ôï ðáñÜäåéãìá.) Èá Ý-
ðñåðå íá õðÜñ÷åé Ýíá üñéï óôïí áñéèìü ôùí óõíåéñìéêþí âçìÜôùí ðïõ
åðéôñÝðïíôáé áíÜìåóá óôï ïëßóèçìá êáé ôçí åñìçíåßá ôïõ; Áí äåí õðÞñ-
÷å êáíÝíá üñéï, äåí èá ìðïñïýóå ç áëõóßäá ôùí óõíåéñìþí íá åðåêôáèåß
ó÷åäüí ðñïò ïðïéáäÞðïôå åñìçíåõôéêÞ êáôåýèõíóç; ¹ åßíáé ç öýóç ôùí
âçìÜôùí, êáé ü÷é ôüóï ï áñéèìüò ôïõò, ðïõ êÜíåé ôï ðáñÜäåéãìá ôåëéêÜ
ìç ðåéóôéêü; Áí íáé, ôüôå ôé áêñéâþò åßíáé áõôü ðïõ ìáò êÜíåé íá äõóðé-
óôïýìå áðÝíáíôß ôïõò;
ÐáñáôçñÞóôå üôé ôï ðáñÜäåéãìá ìïéÜæåé íá áðáéôåß áðü ôï áóõíåß-
äçôï íá áêïëïõèåß ôç ñïÞ ôçò óõíåéäçôÞò óêÝøçò: íá ðñïâëÝðåé üôé êÜèå
ëÝîç ðïõ õðïäçëþíåé õãñü èá äñá ùò õðåíèýìéóç ôçò åðáðåéëïýìåíçò å-
ãêõìïóýíçò, êáé ìåôÜ èá åîáöáíßæåé áðü ôïí óõíåéäçôü íïõ ôç ëáôéíéêÞ
ëÝîç “aliquis”, ðñïëçðôéêÜ.
Ç äéêÞ ìïõ áßóèçóç åßíáé üôé õðÜñ÷åé ìéá åëêõóôéêÞ ðïëõðëïêüôçôá

ó’ áõôü ôï ðáñÜäåéãìá, ðïëý äéáöïñåôéêÞ áðü ôéò êïéíïôïðßåò ôùí åñìç-
íåéþí ðïõ ïíïìÜæïíôáé óõíÞèùò “öñïûäéêÝò”. Åßíáé üíôùò ðïëý ðéï ðé-
èáíü, ôï Üã÷ïò ðïõ íéþèåé ï íåáñüò íá êáôáêëýæåé ðñáãìáôéêÜ ì’ áõôü
ôïí ôñüðï ôïí íïõ ôïõ, êáé ü÷é íá åßíáé êëåéäùìÝíï óå Ýíá óõãêåêñéìÝíï
ôìÞìá ôïõ. ÁëëÜ ì’ áõôü ßóùò áðëþò èÝëù íá ðù üôé åêåßíï ðïõ ìïõ áñÝ-
óåé ó’ áõôü ôï ðáñÜäåéãìá åßíáé áêñéâþò ç óõíèåôüôçôÜ ôïõ.
Ç öñïûäéêÞ åñìçíåßá, ëïéðüí, åß÷å ðÜíôïôå ìåãÜëï åíäéáöÝñïí ãéá ôïõò

ëïãïôå÷íéêïýò êñéôéêïýò. Ï âáóéêüò ëüãïò, ðÜëé, åßíáé üôé ôï áóõíåßäç-
ôï, üðùò ôï ðïßçìá, Þ ôï ìõèéóôüñçìá, Þ ôï èåáôñéêü Ýñãï, äåí ìðïñåß
íá ìéëÞóåé åõèÝùò êáé ñçôÜ áëëÜ ôï êÜíåé ìÝóù åéêüíùí, óõìâüëùí êáé
ìåôáöïñþí. Ðáñïìïßùò, ïýôå ç ëïãïôå÷íßá áó÷ïëåßôáé ìå ôï íá êÜíåé ñç-
ôÝò åõèåßåò äçëþóåéò ãéá ôç æùÞ, áëëÜ äåß÷íåé êáé åêöñÜæåé ôçí åìðåéñßá
ìÝóù åéêüíùí, óõìâüëùí, ìåôáöïñþí êáé ïýôù êáèåîÞò. Ùóôüóï, åðåéäÞ
áêñéâþò áõôÝò ïé “äçëþóåéò” äåí åßíáé ñçôÝò, åìðëÝêåôáé Ýíá áíáðüöåõ-
êôï óôïé÷åßï “êñßóçò” êáé êáôÜ óõíÝðåéá ïé øõ÷áíáëõôéêÝò åñìçíåßåò ôçò
ëïãïôå÷íßáò åßíáé óõ÷íÜ áíôéêåßìåíï áìöéóâÞôçóçò.
Ï Öñüõíô êáé ôá ôåêìÞñéá
Ç äõóðéóôßá áðÝíáíôé óôïí Öñüõíô Ý÷åé áõîçèåß ôá ôåëåõôáßá ÷ñüíéá, åí

ìÝñåé ùò áðïôÝëåóìá ôùí åí ðïëëïßò áñíçôéêþí ðåðïéèÞóåþí ôïõ ãéá ôéò
ãõíáßêåò, üðùò ç áíôßëçøç üôé ç óåîïõáëéêüôçôá ôùí ãõíáéêþí âáóßæå-
ôáé óå áéóèÞìáôá íáñêéóóéóìïý, ìáæï÷éóìïý êáé ðáèçôéêüôçôáò, êáé ç
éäÝá üôé ðÜó÷ïõí áðü ìéá åããåíÞ ìïñöÞ óõìðëÝãìáôïò êáôùôåñüôçôáò
ðïõ åßíáé ãíùóôü ùò “öèüíïò ôïõ ðÝïõò”. Ðñüóöáôåò Ýñåõíåò äåß÷íïõí
üôé áõôÝò ïé áíôéëÞøåéò áíáðôý÷èçêáí áðü ôçí ðáñáíÜãíùóç Þ áêüìá
êáé ôç äéáóôñÝâëùóç ôùí ôåêìçñßùí ðïõ ôïõ ðáñïõóßáæáí ïé áóèåíåßò
ôïõÿ ãéá ðáñÜäåéãìá áðü ôï íá èåùñåß ïñéóìÝíåò éóôïñßåò óåîïõáëéêÞò
ðáñåíü÷ëçóçò óôçí ðáéäéêÞ çëéêßá ùò öáíôáóéþóåéò êáé ü÷é ùò ðñáãìá-
ôéêüôçôá. Ç çèåëçìÝíç ðáñáíÜãíùóç ôïõ Öñüõíô ãßíåôáé öáíåñÞ óôç ìå-
ëÝôç ðåñßðôùóçò ðïõ áíáöÝñåôáé óõíÞèùò ùò “Íôüñá” áëëÜ Ý÷åé ôïí å-
ðßóçìï ôßôëï Íôüñá: Ç áíÜëõóç ìéáò õóôåñßáò (1905).2 Öåìéíßóôñéåò êñé-
ôéêïß, áëëÜ êáé Üëëïé, äéÜâáóáí áõôÞ ôç ìåëÝôç ðåñßðôùóçò ùò Ýíá ìÝóï
2. Óßãêìïõíô Öñüõíô, Íôüñá: Ç áíÜëõóç ìéáò õóôåñßáò (ìôöñ. Êáôåñßíá ËéÜðôóç),

ÁèÞíá: Åðßêïõñïò 1991.
øõ÷áíÜëõóçò ôïõ ßäéïõ ôïõ Öñüõíô. Ìéá ôÝôïéá óõëëïãÞ äïêéìßùí ðá-
ñïõóéÜóôçêå ôï 1985 ìå ôïí ôßôëï Óôçí ðåñßðôùóç ôçò Íôüñáò: Öñüõíô,
õóôåñßá êáé öåìéíéóìüò.3 Ôçí “Íôüñá” ôçí Ýóôåéëå óôïí Öñüõíô ãéá èåñá-
ðåßá ï ðáôÝñáò ôçò, ôï öèéíüðùñï ôïõ 1900, üôáí åêåßíç Þôáí 18 åôþí. Ïé
ãïíåßò ôçò åß÷áí âñåé Ýíá óçìåßùìá óôï ïðïßï áðåéëïýóå ìå áõôïêôïíßá,
ðïõ Þôáí ôï áðïêïñýöùìá ìéáò äýóêïëçò ðåñéüäïõ êáôÜ ôçí ïðïßá ôï
êïñßôóé åß÷å áðïìáêñõíèåß áðü ôïõò äéêïýò ôïõ. Ç Íôüñá óôáìÜôçóå ôç
èåñáðåßá, ðñéí êáôáëÞîåé óå êÜðïéï óõìðÝñáóìá, åî ïõ êáé ï ôßôëïò ôïõ
ãåñìáíéêïý ðñùôïôýðïõ åßíáé “Áðüóðáóìá áíÜëõóçò ìéáò ðåñßðôùóçò
õóôåñßáò”. Ï êýñéïò üãêïò ôïõ õëéêïý åßíáé ç áíÜëõóç êáé åñìçíåßá ðïõ
êÜíåé ï Öñüõíô óå äýï üíåéñá ðïõ åêåßíç ôïõ äéçãÞèçêå êáôÜ ôç äéÜñêåéá
ôçò èåñáðåßáò, êáé èá åðéêåíôñùèïýìå óôï Ýíá áðü ôá äýï.
Ç ïéêïãåíåéáêÞ êáôÜóôáóç êáôÜ ôçí åðï÷Þ ôçò áíÜëõóçò åß÷å ùò åîÞò:
ïé åõêáôÜóôáôïé ãïíåßò ôçò Íôüñáò Þôáí äõóôõ÷éóìÝíïé ìå ôïí ãÜìï ôïõò,
áëëÜ åß÷áí äçìéïõñãÞóåé ìéá óôåíÞ ó÷Ýóç ìå Ýíá Üëëï æåõãÜñé, ôïí êýñéï
êáé ôçí êõñßá Ê. ÁíÜìåóá óôïí ðáôÝñá ôçò Íôüñáò êáé ôçí êõñßá Ê. áíá-
ðôý÷èçêå ìéá óåîïõáëéêÞ ó÷Ýóç ðïõ êñÜôçóå ãéá áñêåôÜ ÷ñüíéá. Ï êýñéïò
Ê. Þôáí åíÞìåñïò ãé’ áõôü, êáé ïé ôñåéò ôïõò åß÷áí ìéá óéùðçñÞ óõìöùíßá
üôé, ùò áíôÜëëáãìá, êáôÜ êÜðïéï ôñüðï, ç Íôüñá èá Þôáí äéáèÝóéìç óôïí
êýñéï Ê. Ï êýñéïò áõôüò ôçò ñß÷ôçêå óå äýï ðåñéðôþóåéò. Ç ðñþôç Þôáí
óôï ãñáöåßï ôïõ, üôáí åêåßíç Þôáí äåêáôåóóÜñùí: åìöáíþò åñåèéóìÝíïò,
ôçí Üñðáîå îáöíéêÜ êáé Üñ÷éóå íá ôç öéëÜåé. Åêåßíç áíôÝäñáóå ìå Ýíá
âßáéï áßóèçìá áçäßáò êáé Ýôñåîå ìáêñéÜ. Ï Öñüõíô èåþñçóå áõôÞ ôçí
áíôßäñáóç íåõñùôéêÞ: êáôÜ ôç ãíþìç ôïõ “áõôÞ Þôáí óáöþò ìéá êáôÜ-
óôáóç óôçí ïðïßá Ýíá êïñßôóé äåêáôåóóÜñùí åôþí èá Ýðñåðå íá íéþóåé
óåîïõáëéêü åñåèéóìü”, êáèþò ï êýñéïò Ê., üðùò åîçãåß óå ìéá õðïóç-
ìåßùóç, Þôáí “áêüìá áñêåôÜ íÝïò êáé åõðáñïõóßáóôïò”.
Ç äåýôåñç ðåñßðôùóç ðñïÝêõøå üôáí ç Íôüñá Þôáí äåêáÝîé. Ðåñðá-
ôïýóáí ìáæß ìå ôïí êýñéï Ê. ðëÜé óå ìéá ëßìíç êé åêåßíïò “ðÞñå ôï èÜñ-
ñïò íá ôçò êÜíåé ìéá ïñéóìÝíç ðñüôáóç”. Åêåßíç ôïí ÷áóôïýêéóå êáé ôï
Ýâáëå óôá ðüäéá. Ï Öñüõíô ðñïâëçìáôßóôçêå ìå ôç “âßáéç ìïñöÞ” ôçò
ÜñíçóÞò ôçò êáé, ãéá Üëëç ìéá öïñÜ, åßäå ôçí áíôßäñáóÞ ôçò ùò íåõñùôé-
êÞ. ¼ôáí ç Íôüñá åßðå óôïí ðáôÝñá ôçò ôé åß÷å óõìâåß, åêåßíïò æÞôçóå
åîçãÞóåéò áðü ôïí ößëï ôïõ, áëëÜ ï êýñéïò Ê. áñíÞèçêå üôé åß÷å óõìâåß
ðïôÝ ôÝôïéï ðåñéóôáôéêü. Ï ðáôÝñáò ðßóôåøå ôïí ößëï ôïõ êáé ü÷é ôçí
Íôüñá. Õðü áõôÝò ôéò óõíèÞêåò, ç áíôßëçøç ôïõ Öñüõíô ãéá ôá ðñÜãìá-
3. Ch. Bernheimer - C. Kahane (eds), In Dora’s Case: Freud, hysteria, and feminism, New York:
Columbia University Press, 1985.
ôá ìïéÜæåé ïìïëïãïõìÝíùò áîéïóçìåßùôá äéåóôñáììÝíç. Ôï ðñþôï áðü

ôá äýï åðáíåñ÷üìåíá üíåéñá ôçò êïðÝëáò, óôï ïðïßï åðéêåíôñþíåôáé ìå-
ãÜëï ìÝñïò ôçò áíÜëõóçò, ðñùôïåìöáíßóôçêå üôáí ç ïéêïãÝíåéá Ýìåíå
óôï óðßôé ðëÜé óôç ëßìíç, üðïõ ï êýñéïò Ê. Ýêáíå ôçí áíÜñìïóôç ðñüôá-
óÞ ôïõ, êáé Ý÷åé ùò åîÞò:
¸íá óðßôé êáéãüôáí. Ï ðáôÝñáò ìïõ óôåêüôáí ðëÜé óôï êñåâÜôé ìïõ
êáé ìå îýðíçóå. Íôýèçêá ãñÞãïñá. Ç ìçôÝñá Þèåëå íá óôáèåß êáé íá
óþóåé ôçí êïóìçìáôïèÞêç ôçò êáé ï ðáôÝñáò åßðå: “Äåí äÝ÷ïìáé íá
êáþ, êé åãþ êáé ôá äýï ðáéäéÜ ìïõ, ãéá ÷Üñç ôçò êïóìçìáôïèÞêçò
óïõ”. ÔñÝîáìå êÜôù êáé áìÝóùò ìüëéò âãÞêá Ýîù, îýðíçóá.
Ï Öñüõíô ó÷ïëéÜæåé (ðñþôïí) üôé ç Üìåóç áöïñìÞ ôïý ïíåßñïõ åßíáé ðùò,
üôáí Ýöôáóáí óôï ìéêñü îýëéíï óðßôé ôçò ëßìíçò, ï ðáôÝñáò ôçò Íôüñáò
åßðå üôé öïâüôáí ôé èá óõíÝâáéíå óå ðåñßðôùóç öùôéÜò. Äåýôåñïí, ôï á-
ðüãåõìá ç Íôüñá åß÷å îõðíÞóåé áðü Ýíá ìåóçìåñéáíü õðíÜêï óôïí êá-
íáðÝ êáé âñÞêå ôïí êýñéï Ê. íá óôÝêåôáé áðü ðÜíù ôçò. Óôï üíåéñï, ï
ðáôÝñáò êáé ï êýñéïò Ê. Ý÷ïõí áíôáëëÜîåé èÝóåéò. Ôñßôïí, ìåñéêÜ ÷ñüíéá
ðñéí, åß÷å áêïýóåé ôç ìçôÝñá êáé ôïí ðáôÝñá ôçò íá Ý÷ïõí Ýíá óçìáíôé-
êü êáõãÜ ãéá êÜôé êïóìÞìáôá. ÔÝôáñôïí, ï Öñüõíô óçìåéþíåé üôé óôç
ãåñìáíéêÞ áñãêü ç ëÝîç “êïóìçìáôïèÞêç” óçìáßíåé ôá ãõíáéêåßá ãåííç-
ôéêÜ üñãáíá. Óýìöùíá ìå ôïí Öñüõíô ëïéðüí, ôï üíåéñï åêöñÜæåé ôçí
áðùèçìÝíç åðéèõìßá ôçò Íôüñáò íá äþóåé óôïí êýñéï Ê. áõôü ðïõ èÝëåé
(äçëáäÞ ôçí “êïóìçìáôïèÞêç” ôçò): ç öùôéÜ áíôéðñïóùðåýåé ôï êáôá-
ðéåóìÝíï ðÜèïò ôçò. Ôï üôé ç ìïñöÞ ôïõ êõñßïõ Ê. áíôáëëÜóóåôáé ìå áõ-
ôÞ ôïõ ðáôÝñá åêöñÜæåé ôï üôé ç êïðÝëá åý÷åôáé ç ðñïçãïýìåíç ïéäéðü-
äåéá áãÜðç ôçò ãéá ôïí ðáôÝñá íá ôçí ðñïóôáôåýóåé áðü ôïí ðåéñáóìü
íá åíäþóåé óôéò ðñïôÜóåéò ôïõ êõñßïõ Ê. Ï Öñüõíô âëÝðåé óôçí áðÝ÷èåéá
ôçò Íôüñáò ãéá ôç ó÷Ýóç ìåôáîý ôïõ ðáôÝñá ôçò êáé ôçò êõñßáò Ê. Ýíá
õðïëåéììáôéêü ß÷íïò áõôïý ôïõ ïéäéðüäåéïõ óõìðëÝãìáôïò, Ýíá áßóèçìá
üôé ç êõñßá Ê. åßíáé ç åðéôõ÷çìÝíç áíôßðáëüò ôçò óôïí áíôáãùíéóìü ãéá
ôçí áãÜðç ôïõ ðáôÝñá ôçò. Öáßíåôáé ðùò ç Íôüñá äåí Ý÷åé êáé ðïëëÝò
ðéèáíüôçôåò åíÜíôéá óôéò óõíäõáóìÝíåò áñóåíéêÝò äõíÜìåéò, ôïõ ðáôÝñá
ôçò, ôïõ êõñßïõ Ê. êáé ôïõ Öñüõíô, êáé üëç áõôÞ ç ìåëÝôç ðåñßðôùóçò óß-
ãïõñá äåß÷íåé ôïí Öñüõíô êáé ôçí øõ÷áíÜëõóÞ ôïõ óôçí ðéï áäýíáìç
óôéãìÞ ôïõò (ç øõ÷áíÜëõóç óå ó÷Ýóç ìå ôïí öåìéíéóìü óõæçôéÝôáé ðåñáé-
ôÝñù óôï êåöÜëáéï 6 ðïõ áöïñÜ ôïí öåìéíéóìü).
Ôé êÜíïõí ïé êñéôéêïß ôçò öñïûäéêÞò øõ÷áíÜëõóçò
1. Äßíïõí êåíôñéêÞ óçìáóßá, êáôÜ ôç ëïãïôå÷íéêÞ åñìçíåßá, óôç äéÜ-

êñéóç ìåôáîý ôïõ óõíåéäçôïý êáé ôïõ áóõíåßäçôïõ íïõ. ÓõíäÝïõí ôï
“ðñïöáíÝò” ðåñéå÷üìåíï ôïõ ëïãïôå÷íéêïý Ýñãïõ ìå ôï ðñþôï, êáé ôï
“êáëõììÝíï” ðåñéå÷üìåíï ìå ôï äåýôåñï, ðñéìïäïôþíôáò áõôü ùò ôï
“ðñáãìáôéêü” ðåñéå÷üìåíï ôïõ Ýñãïõ. Óôï÷åýïõí óôï íá îåêáèáñßóïõí
ôç äéÜêñéóç áíÜìåóá óôï Ýíá êáé ôï Üëëï.
2. ÊáôÜ óõíÝðåéá, ðñïóÝ÷ïõí éäéáßôåñá ôá áóõíåßäçôá êßíçôñá êáé
áéóèÞìáôá, åßôå áõôÜ åßíáé ôïõ óõããñáöÝá åßôå ôùí ÷áñáêôÞñùí ðïõ ðá-
ñéóôÜíïíôáé ìÝóá óôï Ýñãï.
3. Êáôáäåéêíýïõí ôçí ðáñïõóßá, ìÝóá óôï ëïãïôå÷íéêü Ýñãï, êëáóé-
êþí øõ÷áíáëõôéêþí óõìðôùìÜôùí, êáôáóôÜóåùí, Þ öÜóåùí, üðùò ôï
óôïìáôéêü, ðñùêôéêü êáé öáëëéêü óôÜäéï ôçò óõíáéóèçìáôéêÞò êáé óå-
îïõáëéêÞò áíÜðôõîçò ôùí âñåöþí.
4. ÊÜíïõí ìåãÜëçò êëßìáêáò åöáñìïãÝò ôùí øõ÷áíáëõôéêþí åííïéþí
óôçí éóôïñßá ôçò ëïãïôå÷íßáò ãåíéêüôåñá. Ãéá ðáñÜäåéãìá, ôï âéâëßï ôïý
×Üñïëíô Ìðëïõì (Harold Bloom), Ç áãùíßá ôçò åðßäñáóçò (1973),4 âëÝðåé
ôïí áãþíá ãéá ìéá äéáêñéôÞ ôáõôüôçôá, ðïõ êÜíåé êÜèå ãåíéÜ, ùò ìéá åê-
äÞëùóç ôïõ ïéäéðüäåéïõ óõìðëÝãìáôïò.
5. Åíôïðßæïõí “øõ÷éêÜ” óõìöñáæüìåíá ãéá ôï ëïãïôå÷íéêü Ýñãï, åéò
âÜñïò ôùí êïéíùíéêþí Þ ôùí éóôïñéêþí óõìöñáæïìÝíùí, âÜæïíôáò ôï
áôïìéêü øõ÷üäñáìá ðÜíù áðü ôï “êïéíùíéüäñáìá” ôçò ðÜëçò ôùí ôÜ-
îåùí. Ç ðÜëç ìåôáîý ãåíåþí Þ áäåñöþí, Þ áíÜìåóá óå óõãêñïõüìåíåò
åðéèõìßåò ôïõ ßäéïõ áôüìïõ, Ý÷åé ðïëý ìåãáëýôåñç âáñýôçôá áðü ôç äéá-
ìÜ÷ç ð.÷. áíÜìåóá óôéò êïéíùíéêÝò ôÜîåéò.
ÖñïûäéêÞ øõ÷áíáëõôéêÞ êñéôéêÞ: ðáñáäåßãìáôá
Óå ôé åßäïõò ëïãïôå÷íéêÜ ðñïâëÞìáôá ìðïñïýí íá ìáò âïçèÞóïõí ïé

öñïûäéêÝò øõ÷áíáëõôéêÝò èåùñßåò; Áò áñ÷ßóïõìå ìå ôïí ¢ìëåô ôïõ
Óáßîðçñ, Ýíá ðáñÜäåéãìá ôüóï äéÜóçìï ðïõ Ý÷åé ãßíåé êëéóÝ. Ôá óõíáöÞ
áíôéêåßìåíá óôç ëßóôá ôùí ðñáãìÜôùí ðïõ êÜíïõí ïé öñïûäéêïß êñéôéêïß
åßíáé: á) ç äéÜêñéóç áíÜìåóá óå óõíåéäçôü êáé áóõíåßäçôï, â) ç áðïêÜ-
ëõøç ôùí áóõíåßäçôùí êéíÞôñùí ôùí ÷áñáêôÞñùí, êáé ã) ôï íá âëÝðåé
êáíåßò óôï Ýñãï ôçí åíóùìÜôùóç êëáóéêþí øõ÷áíáëõôéêþí êáôáóôÜ-
4. ×Üñïëíô Ìðëïõì, Ç áãùíßá ôçò åðßäñáóçò (ìôöñ. ÄçìÞôñçò Äçìçñïýëçò), ÁèÞíá:

¢ãñá 1989.
óåùí. Óôï Ýñãï, ï ðáôÝñáò ôïý ¢ìëåô äïëïöïíåßôáé áðü ôïí ßäéï ôïõ ôïí
áäåñöü, ôïí èåßï ôïý ¢ìëåô, ðïõ óôç óõíÝ÷åéá ðáíôñåýåôáé ôç ìçôÝñá
ôïõ ¢ìëåô. Ôï öÜíôáóìá ôïõ ðáôÝñá ôïý ¢ìëåô åìöáíßæåôáé óôïí íåá-
ñü ãéï ôïõ êáé ôïõ ëÝåé íá åêäéêçèåß ôïí öüíï óêïôþíïíôáò ôïí èåßï ôïõ.
Äåí õðÜñ÷åé êáíÝíáò ðñïöáíÞò ëüãïò ãéá íá äõóêïëåýåôáé, áëëÜ ï ¢ì-
ëåô ðåñíÜåé ôï ìåãáëýôåñï ìÝñïò ôïõ Ýñãïõ êáèõóôåñþíôáò êáé âñß-
óêïíôáò äéêáéïëïãßåò. Ãéáôß; Äåí åßíáé éäéáßôåñá äýóêïëïò ó’ áõôü, áöïý
êáôÜ ôç äéÜñêåéá ôïõ Ýñãïõ óêïôþíåé êáé ðïëïýò Üëëïõò. Åðßóçò, áõôü
ðïõ áðïêáëýðôåé ôï öÜíôáóìá áðëþò åðéêõñþíåé ôéò õðïøßåò ðïõ ï ¢ì-
ëåô åß÷å Þäç áíåîÜñôçôá äéáìïñöþóåé êáé óõãêåíôñþíåé êáé Üëëá åîùôå-
ñéêÜ ôåêìÞñéá ðïõ åðéâåâáéþíïõí üôé ôï öÜíôáóìá ëÝåé ôçí áëÞèåéá.
ÅðïìÝíùò ðñïò ôé ç êáèõóôÝñçóç; Ïé êñéôéêïß óõæçôïýí åäþ êáé ðïëý
êáéñü ôï åñþôçìá, ÷ùñßò íá öôÜíïõí óå ãåíéêÜ áðïäåêôÜ óõìðåñÜóìá-
ôá. Ç øõ÷áíáëõôéêÞ êñéôéêÞ ðñïóöÝñåé ìéá êáèáñÞ êáé áðëÞ ëýóç: ï ¢ì-
ëåô äåí ìðïñåß íá åêäéêçèåß ôï Ýãêëçìá ãéáôß íéþèåé Ýíï÷ïò, åðåéäÞ èá
Þèåëå íá ôï Ý÷åé äéáðñÜîåé êáé ï ßäéïò. ¸÷åé Ýíá ïéäéðüäåéï óýìðëåãìá,
äçëáäÞ ìéá áðùèçìÝíç óåîïõáëéêÞ åðéèõìßá ãéá ôç ìçôÝñá ôïõ êáé óõ-
íáêüëïõèá ôçí åðéèõìßá íá îåöïñôùèåß ôïí ðáôÝñá ôïõ. ¸ôóé ï èåßïò ôïõ
Ýêáíå áðëþò åêåßíï ðïõ êáé ï ßäéïò ï ¢ìëåô åðéèõìïýóå êñõöÜ íá êÜ-
íåé: åî ïõ êáé ç äõóêïëßá ôïõ íá åêäéêçèåß. ÁõôÞ ç ïðôéêÞ ãéá ôï Ýñãï
óêéáãñáöÞèçêå ãéá ðñþôç öïñÜ áðü ôïí Öñüõíô óôçí Åñìçíåßá ôùí
ïíåßñùí (1900).5 ¼ðùò óõíïøßæåé ôï èÝìá ï Öñüõíô, ï ¢ìëåô åßíáé áíßêá-
íïò íá
ðÜñåé åêäßêçóç áðü ôïí Üíôñá ðïõ îåöïñôþèçêå ôïí ðáôÝñá ôïõ êáé
ðÞñå ôç èÝóç ôïõ ðáôÝñá ôïõ ðëÜé óôç ìçôÝñá ôïõ, ôïí Üíôñá ðïõ ôïõ
äåß÷íåé ðñáãìáôïðïéçìÝíåò ôéò ðáéäéêÝò ôïõ åðéèõìßåò. Åî ïõ êáé ç á-
ðÝ÷èåéá, ðïõ èá Ýðñåðå íá ôïí ïäçãÞóåé óå åêäßêçóç, áíôéêáèßóôáôáé
ìå áõôïêáôçãïñßåò, ðïõ ôïõ èõìßæïõí üôé êáé ï ßäéïò äåí åßíáé êáèü-
ëïõ êáëýôåñïò áðü ôïí áìáñôùëü ðïõ ðñÝðåé íá ôéìùñÞóåé.
Ùò ôåêìçñßùóç ãé’ áõôÞ ôçí ïðôéêÞ ôïõ Ýñãïõ, ï øõ÷áíáëõôéêüò êñé-
ôéêüò õðïãñáììßæåé ôç óêçíÞ ôçò êñåâáôïêÜìáñáò, óôçí ïðïßá ï ¢ìëåô
äåß÷íåé ìéá Ýíôïíç êáé áóõíÞèéóôç áíôßëçøç ôçò óåîïõáëéêüôçôáò ôçò ìç-
ôÝñáò ôïõ. Ï Öñüõíô óõíäÝåé ôçí êáôÜóôáóç ôïõ ¢ìëåô óôï Ýñãï ìå áõ-
ôÞí ôïõ ßäéïõ ôïõ Óáßîðçñ (“Ìðïñåß, âåâáßùò, íá åßíáé ìüíï ôï ìõáëü
ôïý ßäéïõ ôïõ ðïéçôÞ ðïõ ìáò áíôéêñßæåé ìÝóá áðü ôïí ¢ìëåô”). Ðáñá-
5. Óßãêìïõíô Öñüõíô, Ç åñìçíåßá ôùí ïíåßñùí (ìôöñ. ËåõôÝñçò Áíáãíþóôïõ), ÁèÞíá:

Åðßêïõñïò 1993.
èÝôåé ôçí Üðïøç üôé ãñÜöôçêå áìÝóùò ìåôÜ ôïí èÜíáôï ôïõ ðáôÝñá ôïý
ßäéïõ ôïõ Óáßîðçñ ôï 1601 (“óå ìéá óôéãìÞ ðïõ ôá ðáéäéêÜ ôïõ óõíáéóèÞ-
ìáôá ãéá ôïí ðáôÝñá ôïõ åß÷áí ðñüóöáôá áíáâéþóåé”) êáé ðñïóèÝôåé:
“Åßíáé åðßóçò ãíùóôü üôé ï ßäéïò ï ãéïò ôïõ Óáßîðçñ ðïõ ðÝèáíå óå íåá-
ñÞ çëéêßá åß÷å ôï üíïìá ‘¢ìíåô’, ðïõ åßíáé ôáõôüóçìï ìå ôï ‘¢ìëåô’ ”. Ìï-
ëïíôïýôï, ôï ïéäéðüäåéï óýìðëåãìá åíôïðßæåôáé óôïí ÷áñáêôÞñá ôïõ
¢ìëåô, ü÷é óôïí óõããñáöÝá Óáßîðçñ. Åäþ ëïéðüí åíôïðßæåôáé Ýíá äéÜóç-
ìï ðñüâëçìá ôçò ëïãïôå÷íßáò, óôï ïðïßï ç øõ÷áíÜëõóç ìðïñåß íá ðñï-
óöÝñåé ôç âÜóç ìéáò ëýóçò. Áõôü ôï áäñü ó÷åäßáóìá åñìçíåßáò ôïõ Ýñ-
ãïõ, ðïõ ðñüôåéíå ï Öñüõíô, áíáðôý÷èçêå áñãüôåñá áðü ôïí âñåôáíü
óõíÜäåëöü ôïõ ¸ñíåóô Ôæüïõíò, óôç ìåëÝôç ôïõ ¢ìëåô êáé Ïéäßðïäáò
(1949).6 ÕðÜñ÷åé Ýíá äéÜóçìï ëïãïôå÷íéêü ðáóôßò áõôÞò ôçò øõ÷áíáëõôé-
êÞò-áõôïâéïãñáöéêÞò ïðôéêÞò ôïõ ¢ìëåô, óôïí ÏäõóóÝá ôïõ ÔæÝçìò
Ôæüõò (1922).7
¸íá Üëëï ðáñÜäåéãìá áéíéãìáôéêïý èåáôñéêïý Ýñãïõ, óôï ïðïßï
ìðïñåß íá âïçèÞóåé Ýíáò øõ÷áíáëõôéêüò êñéôéêüò, åßíáé Ç åðéóôñïöÞ
(1965) ôïõ ×Üñïëíô Ðßíôåñ.8 Áõôü ôï ðáñÜäåéãìá áíáäåéêíýåé ôï ôñßôï
áðü ôç ëßóôá ìå ôá ðñÜãìáôá ðïõ êÜíïõí ïé øõ÷áíáëõôéêïß êñéôéêïß, êé
åäþ ç êëáóéêÞ öñïûäéêÞ êáôÜóôáóç ðïõ åíóáñêþíåôáé óôï Ýñãï åßíáé
áõôÞ ôçò ìçôñéêÞò ðñïóêüëëçóçò. Ç åðéóôñïöÞ åðéêåíôñþíåôáé óå Ýíá
íïéêïêõñéü óôçí áíáôïëéêÞ ðëåõñÜ ôïõ Ëïíäßíïõ, ðïõ áðïôåëåßôáé áðï-
êëåéóôéêÜ áðü Üíôñåò: Ýíáí áõôáñ÷éêü ðáôÝñá êáé äýï ìåãÜëïõò ãéïõò.
Ç ìçôÝñá Ý÷åé ðåèÜíåé ðñéí áðü ìåñéêÜ ÷ñüíéá, áëëÜ ç ìíÞìç ôçò ôéìÜ-
ôáé åõëáâéêÜ êáé áðü ôïí ÷Þñï êáé áðü ôïõò äýï ãéïõò. ÕðÜñ÷åé Ýíáò
ôñßôïò ãéïò ðïõ Ý÷åé ìåôáíáóôåýóåé óôçí ÁìåñéêÞ, üðïõ åßíáé êáèçãçôÞò
ðáíåðéóôçìßïõ. ÅðéóôñÝöåé ãéá ìéá åðßóêåøç óôçí ïéêïãÝíåéÜ ôïõ, öÝñ-
íïíôáò ìáæß êáé ôç ãõíáßêá ôïõ (áõôÞ åßíáé ç êõñéïëåêôéêÞ åðéóôñïöÞ ôïý
ôßôëïõ). ÊáôÜ ôç äéÜñêåéá ôçò åðßóêåøçò, ïé ãéïé êáé ï ðáôÝñáò Ý÷ïõí ôçí
éäÝá íá åãêáôáóôÞóïõí ôç ãõíáßêá ôïõ ôñßôïõ ãéïõ ùò ðüñíç óå Ýíá äéá-
ìÝñéóìá óôï Óü÷ï êáé íá æïõí ìå ôá Ýóïäá ðïõ èá ôïõò áðïöÝñåé. Ï á-
äåñöüò ôïõò óõíáéíåß ó’ áõôü, êáé ç óýæõãïò ôï áðïäÝ÷åôáé Þñåìá üôáí
ôçò ôï ëÝíå, áëëÜ ðñþôá áð’ üëá äéáðñáãìáôåýåôáé ôïõò ðéï åõíïúêïýò
ïéêïíïìéêïýò üñïõò, êáé êÜíåé óáöÝò üôé åêåßíç èá åßíáé ôï áöåíôéêü óôï
íÝï íïéêïêõñéü. Ï óýæõãüò ôçò åðéóôñÝöåé óôçí ÁìåñéêÞ êáé óôá ôñßá
6. Ernest Jones, Hamlet and Oedipus, New York: Norton 1976.

7. ÔæÝçìò Ôæüõò, ÏäõóóÝáò (ìôöñ. ÓùêñÜôçò ÊáøÜóêçò, åðéì. Çëßáò ×. Ðáðáäçìç-
ôñáêüðïõëïò), ÁèÞíá: ÊÝäñïò 1990.
8. Harold Pinter, The Homecoming, New York: Grove Press 1965.
ðáéäéÜ ôïõò (üëá áãüñéá), ÷ùñßò åêåßíç. ¼ëá áõôÜ öáßíïíôáé ôüóï ðá-
ñÜîåíá, ðïõ ôï Ýñãï óõ÷íÜ ðáßæåôáé óáí êÜðïéï åßäïò óïõñåáëéóôéêÞò
öÜñóáò.
ÁëëÜ, ãéá Üëëç ìéá öïñÜ, ï øõ÷áíáëõôéêüò êñéôéêüò åßíáé óå èÝóç íá
ðñïóöÝñåé ìéá åîÞãçóç ðïõ âãÜæåé êÜðïéï íüçìá. Óôï Üñèñï ôçò “Ç
öñïûäéêÞ åðéóôñïöÞ ôïõ Ðßíôåñ”, ç Ì. Ïõ. Ñüïõ9 ðñïôåßíåé ôçí éäÝá ðùò
ç åîÞãçóç ôïõ Ýñãïõ âñßóêåôáé óôï óýíôïìï äïêßìéï ôïõ Öñüõíô “Ç åðé-
êñáôÝóôåñç ìïñöÞ õðïâÜèìéóçò óôçí åñùôéêÞ æùÞ” (1912). Ç áðïêëåé-
óôéêÜ áñóåíéêÞ ïéêïãÝíåéá ðïõ ðáñïõóéÜæåôáé óôï Ýñãï õðïöÝñåé áðü
ìéá êëáóéêÞ êáôÜóôáóç, ãíùóôÞ ùò ìçôñéêÞ ðñïóêüëëçóç, óôçí ïðïßá õ-
ðÜñ÷åé ìéá õðåñâïëéêÞ åõëÜâåéá áðÝíáíôé óôç ìçôÝñá. ÔÝôïéïé Üíèñù-
ðïé Ýëêïíôáé ìüíï áðü ãõíáßêåò ðïõ ìïéÜæïõí óôç ìçôÝñá ôïõò, áëëÜ, å-
îáéôßáò áõôïý, ôï ôáìðïý ôçò áéìïìéîßáò êÜíåé ôçí Ýêöñáóç ôùí óåîïõá-
ëéêþí åðéèõìéþí áðÝíáíôß ôïõò äýóêïëç Þ áäýíáôç. ¸ôóé, ðñïêåéìÝíïõ
íá äþóïõí äéÝîïäï óôç óåîïõáëéêÞ åðéèõìßá ôïõò, ïé Üíèñùðïé áõôïß
Ý÷ïõí ôçí ôÜóç íá õðïâáèìßæïõí ôï áíôéêåßìåíï ôïõ ÝñùôÜ ôïõò, êáèþò,
áí äåí õðïâáèìéóôåß, èá ìïéÜæåé óôç ìçôÝñá, êáé Ýôóé, óôï ìõáëü áõôþí
ôùí áíäñþí, äåí èá åßíáé äéáèÝóéìï ùò óåîïõáëéêÞ óýíôñïöïò. ÅðïìÝ-
íùò, ïé ãõíáßêåò ôïðïèåôïýíôáé óå äýï áíôéäéáìåôñéêÜ áíôßèåôåò èÝóåéò:
åîéäáíéêåõìÝíåò ìçôñéêÝò öéãïýñåò áðü ôç ìßá êáé ðüñíåò áðü ôçí Üëëç.
Ç õðåñâïëéêÞ åõëÜâåéá ãéá ôç ìçôÝñá óõíÞèùò õðï÷ùñåß óôçí åöçâåßá,
áëëÜ áí ç ìçôÝñá Ý÷åé ðåèÜíåé ðñéí ôï ðáéäß öôÜóåé óôçí åöçâåßá, üðùò
óõìâáßíåé óôçí ïéêïãÝíåéá ôïõ Ýñãïõ, ôüôå ìéá êáôáóôñïöéêÞ åîéäáíé-
êåõìÝíç åéêüíá ôçò ìðïñåß íá óõíå÷ßæåé íá æåé, åêôïðßæïíôáò êÜèå Üëëç
ðéèáíÞ óåîïõáëéêÞ óýíôñïöï. ¸ôóé, üôáí ôá áäÝñöéá ðñïôåßíïõí ôï ó÷Ý-
äéï ôçò åêðüñíåõóçò ôçò ãõíáßêáò ôïõ ôñßôïõ, åêåßíïò ôï áðïäÝ÷åôáé ãéá-
ôß áêñéâþò Ýôóé Ý÷åé óêåöôåß Þ öáíôáóéùèåß êé áõôüò ôç ãõíáßêá ôïõ,
ðñïêåéìÝíïõ íá ìðïñåß íá Ý÷åé ìáæß ôçò ìéá óåîïõáëéêÞ ó÷Ýóç. Êáé ðÜ-
ëé, ó’ áõôïý ôïõ ôýðïõ ôçí áíÜëõóç ðñïêýðôåé üôé ç äñÜóç ôïõ Ýñãïõ
ðñáãìáôþíåé ôéò áðùèçìÝíåò åðéèõìßåò åíüò áðü ôïõò êåíôñéêïýò ÷áñá-
êôÞñåò.
ËáêÜí
Ï Æáê ËáêÜí (Jacques Lacan, 1901-1981) Þôáí Ýíáò ãÜëëïò øõ÷áíáëõôÞò

ôïõ ïðïßïõ ôï Ýñãï Üóêçóå åîáéñåôéêÞ åðßäñáóç óå ðïëëÝò ðôõ÷Ýò ôçò
ðñüóöáôçò ëïãïôå÷íéêÞò èåùñßáò. Ï ËáêÜí îåêßíçóå ôçí êáñéÝñá ôïõ ìå
9. M. W. Rowe, “Pinter’s Freudian Homecoming”, Essays in Criticism XLI (1991), 189-207.

Ýíá ðôõ÷ßï óôçí éáôñéêÞ êáé óôç óõíÝ÷åéá åéäéêåýôçêå óôçí øõ÷éáôñéêÞ
óôç äåêáåôßá ôïõ 1920. ÊáôÜ ôç äåêáåôßá ôïõ 1930 äïýëåøå ðÜíù óôçí
ðáñÜíïéá, êáé äçìïóßåõóå ôç äéáôñéâÞ ôïõ ó÷åôéêÜ ìå ìéá áóèåíÞ ôïõ,
ôçí ÅìÝ (Aimée – ÁãáðçìÝíç). Ç ðåñßöçìç èåùñßá ôïõ ãéá ôï óôÜäéï ôïõ
êáèñÝöôç (èá ôçí åîçãÞóïõìå óôç óõíÝ÷åéá) ðáñïõóéÜóôçêå ãéá ðñþôç
öïñÜ ó’ Ýíá óõíÝäñéï ôï 1936. Óôç óõíÝ÷åéá, ïé éäÝåò ôïõ åðçñåÜóôçêáí
áðü ìïñöÝò ðïõ êõñéÜñ÷çóáí äéáäï÷éêÜ óôçí ðáñéóéíÞ æùÞ ôïõ ðíåýìá-
ôïò, üðùò áõôÝò ôïõ Êëùíô Ëåâß-Óôñùò, êáé ôïõ Ñüìáí ÃéÜêïìðóïí
(Roman Jakobson, 1896-1982). Ìüëéò ôç äåêáåôßá ôïõ 1950 Üñ÷éóå ï ËáêÜí
íá ðñïêáëåß ôéò ïñèüäïîåò áíôéëÞøåéò ôïõ åñåõíçôéêïý ôïõ ðåäßïõ. Ôï
1955, óå Ýíá óõíÝäñéï óôç ÂéÝííç, Ýêáíå Ýêêëçóç ãéá ìéá åðéóôñïöÞ ôïý
öñïûäéóìïý “ðßóù óôá âáóéêÜ”. Äåí åííïïýóå üìùò ìéá íÝá ðñïóðÜèåéá
íá êáôáíïÞóïõìå ôç “óõíåéäçôÞ ðñïóùðéêüôçôá” (ôï “åãþ”) êáé íá åñ-
ìçíåýóïõìå ôç óõìðåñéöïñÜ ôçò õðü ôï öùò ìéáò êáëýôåñçò êáôáíüçóçò
ôïõ áóõíåßäçôïõ (ðïõ ðïëëïß èá Ýëåãáí üôé åßíáé ïõóéáóôéêÜ üëï ôï æÞ-
ôçìá ôçò öñïûäéêÞò èåùñßáò), áëëÜ ìÜëëïí ìéá íÝá Ýìöáóç óôï ßäéï ôï
áóõíåßäçôï, ùò ôïí “ðõñÞíá ôçò ýðáñîÞò ìáò”. Ôï 1959 áõôÝò ïé áíïñ-
èüäïîåò áíôéëÞøåéò åß÷áí ùò óõíÝðåéá íá äéáãñáöåß áðü ôç ÄéåèíÞ Øõ-
÷áíáëõôéêÞ ¸íùóç (êÜôé óáí ðáãêüóìéï óõíÝäñéï ôùí öñïûäéêþí áíá-
ëõôþí) êáé ôï 1964 óôï Ðáñßóé ßäñõóå ôç äéêÞ ôïõ öñïûäéêÞ ó÷ïëÞ êáé äç-
ìïóßåõóå Ýíá ìÝñïò áðü ôá óåìéíÜñéá ðïõ Ýäéíå åêåß ìå ôïí ôßôëï Ãñá-
ðôÜ.10 Åêåßíç ôçí åðï÷Þ Þôáí ðéá êáé ï ßäéïò Ýíáò áðü ôïõò ðñïåîÜñ÷ï-
íôåò ðáñéóéíïýò äéáíïïýìåíïõò.
Ç öÞìç ôïõ ËáêÜí ëïéðüí âáóßæåôáé óôá äçìïóéåõìÝíá “óåìéíÜñéÜ”
ôïõ, ôá ÃñáðôÜ. Ôï óåìéíÜñéï óôï ãáëëéêü óýóôçìá äåí åßíáé ìéá ïìá-
äéêÞ óõæÞôçóç áëëÜ Ýíá åßäïò åêôåíïýò äéÜëåîçò ãéá ìåôáðôõ÷éáêïýò
öïéôçôÝò. Ç Ýíôïíç áôìüóöáéñá áõôþí ôùí óõíáíôÞóåùí ãßíåôáé öáíåñÞ
áðü ôç ìáñôõñßá ìéáò öïéôÞôñéáò ðïõ óõììåôåß÷å óôá óåìéíÜñéá ôïõ Ëá-
êÜí óôç äåêáåôßá ôïõ 1950:
ÌéëÜåé ìå ìéá êõìáôéóôÞ, óõãêåêïììÝíç Þ âñïíôåñÞ öùíÞ, ðïõ ôçí
ðïéêßëëåé ìå áíáóôåíáãìïýò êáé äéóôáêôéêÝò ðáýóåéò. Óçìåéþíåé åê
ôùí ðñïôÝñùí ôé ðñüêåéôáé íá ðåé êáé ìåôÜ, ìðñïóôÜ óôï êïéíü, áõ-
ôïó÷åäéÜæåé óáí çèïðïéüò ôçò ÂáóéëéêÞò ÓáéîðçñéêÞò Åôáéñßáò […].
Ãïçôåýåé ôï êïéíü ôïõ ìå ôçí åíôõðùóéáêÞ ôïõ ãëþóóá […]. Ï ËáêÜí
äåí áíáëýåé, êÜíåé óõíåéñìéêÝò óõíäÝóåéò. Ï ËáêÜí äåí äßíåé äéÜëåîç,
ðáñÜãåé ðáëìéêÝò äïíÞóåéò. Óå êÜèå óõíÜíôçóç áõôÞò ôçò óõëëïãéêÞò
èåñáðåßáò, ïé ìáèçôÝò Ý÷ïõí ôçí åíôýðùóç üôé ï êýñéüò ôïõò ìéëÜ ó÷å-
10. Jacques Lacan, Écrits, Paris: Seuil 1966.

ôéêÜ ì’ áõôïýò êáé áíô’ áõôþí ìå Ýíá êùäéêïðïéçìÝíï ìÞíõìá ðïõ

áðåõèýíåôáé ìõóôéêÜ óôïí êáèÝíá ôïõò.11
ÐáñáôçñÞóôå åäþ ôçí Ýìöáóç óôçí åðßäåéîç, óôïí áõôïó÷åäéáóìü, óôï
îåðÝñáóìá ôçò ôõðéêÜ äïìçìÝíçò ðáñïõóßáóçò ôùí éäåþí ðïõ óõíçèßæå-
ôáé óôéò äéáëÝîåéò, êáé óôç ìåôÜäïóç ðëçñïöïñéþí ùò ìÝñïò ìéáò äéáäé-
êáóßáò ìáèçôåßáò. Ï ËáêÜí ëÝåé, óôï êåßìåíï ðïõ èá óõæçôÞóïõìå óôç
óõíÝ÷åéá, üôé ç ìüíç äéäáóêáëßá ðïõ áîßæåé ôï üíïìÜ ôçò åßíáé ç äéäá-
óêáëßá ðïõ èÝôåé ôïõò äéêïýò ôçò üñïõò. Ôá õðïãñáììßæù üëá áõôÜ ãéá
íá óáò ðñïåôïéìÜóù ãéá ôçí áñ÷éêÞ éäéïôñïðßá ôçò ãñáöÞò ôïõ ËáêÜí,
ðïõ âáóßæåôáé åîÜëëïõ, üðùò åßðáìå, óôïõò çìé-áõôïó÷Ýäéïõò óõëëïãé-
óìïýò ðïõ êáôáëÜìâáíáí áõôÝò ôéò äõï-ôñåéò þñåò ôùí åâäïìáäéáßùí
óåìéíáñßùí ôïõ.
Äåí ðñïêÜëåóå üëç ç åêôåíÞò ðáñáãùãÞ ôïõ ËáêÜí åîßóïõ ôï åíäéá-
öÝñïí ôùí ëïãïôå÷íéêþí êñéôéêþí. Ôï êõñéüôåñï åíäéáöÝñïí ðñïêÜëåóáí
ôá åîÞò êåßìåíá:
1. Ôï Üñèñï “Ç åììïíÞ ôïõ ãñÜììáôïò óôï áóõíåßäçôï” (1957).12
2. Ôï óåìéíÜñéï ãéá ôï “ÊëåììÝíï ãñÜììá” ôïõ Å. Á. Ðüå (1969).13
3. Ôï óåìéíÜñéï ãéá ôïí ¢ìëåô: “Ç åðéèõìßá êáé ç åñìçíåßá ôçò”
(1958-59).14
Ïé åîçãÞóåéò ðïõ Ýäéíå ï ßäéïò ï ËáêÜí ãéá ôéò éäÝåò ôïõ åßíáé óõ÷íÜ
ìÜëëïí óêïôåéíÝò. Èá ðñüôåéíá, äéáâÜæïíôÜò ôïí, íá áöéåñþóåôå êÜðïéï
÷ñüíï ìåëÝôçò óôï íá äéáâÜóåôå ôï ßäéï êïììÜôé áñêåôÝò öïñÝò, ðáñÜ íá
äéáâÜóåôå ìüíï ìßá öïñÜ Ýíá ìåãÜëï ìÝñïò ôïõ Ýñãïõ ôïõ. Ðáëåýïíôáò
ìå ôá êåßìåíá ôïõ ËáêÜí, âñÞêá ôá áêüëïõèá ðïëý ÷ñÞóéìá:
1. Ôï åéóáãùãéêü óçìåßùìá ôïõ Ëïôæ ãéá ôï Üñèñï ôïõ ËáêÜí “Ç åì-
ìïíÞ ôïõ ãñÜììáôïò óôï áóõíåßäçôï”, óôçí áíèïëïãßá ôïõ ðñþôïõ Óýã-
÷ñïíç êñéôéêÞ êáé èåùñßá.15
2. Ôçí ðáñïõóßáóç ôçò ëáêáíéêÞò óêÝøçò áðü ôïí Ôæùí Ëß÷ôå óôï “Ïé
óõíÝðåéåò ôïõ áóõíåßäçôïõ”, óôï âéâëßï ôïõ Ôæïýëéá Êñßóôåâá.16 Áðü å-
êåß áíôëþ êáé ôéò âéïãñáöéêÝò ðëçñïöïñßåò ðïõ Ýäùóá ðáñáðÜíù.
11. Ç ìáñôõñßá åßíáé ôçò Elisabeth Roudinesco êáé ðáñáôßèåôáé óôï John Lechte, Julia
Kristeva, London: Routledge 1990, 36-37.
12. Jacques Lacan, “L’instance de la lettre dans l’inconscient ou la raison depuis Freud”, Écrits,
Paris: Seuil 1966, 493-528.
13. Æáê ËáêÜí, Ôï óåìéíÜñéï ãéá ôï “ÊëåììÝíï ãñÜììá” (ìôöñ. ÄçìÞôñçò ÂåñãÝôçò,
ÅéñÞíç Ìáñêßäç), ÁèÞíá: ÐáôÜêçò, 2010
14. Jacques Lacan, Seminaire VI: Le désir et son interprétation, Navarin: Paris 1959.
15. David Lodge, Modern Criticism and Theory, London: Longman 1988.
16. John Lechte, “The effect of the unconscious”, Julia Kristeva, Routledge: London 1990, 32-64.
3. Ìéá ðåñßëçøç áðü ôçí Ôüñéë Ìüé óôï ÐïëéôéêÝò ôçò óåîïõáëéêüôç-
ôáò/êåéìåíéêüôçôáò.17
4. Ôçí êñéôéêÞ ðïõ êÜíåé óôïí ËáêÜí ï ÑÝõìïíô ÔÜëéò, óôï êåöÜëáéï
“Ôï óôÜäéï ôïõ êáèñÝöôç: ìéá êñéôéêÞ ìáôéÜ” ôïõ âéâëßïõ ôïõ ¼÷é ï Óùó-
óýñ: Ìéá êñéôéêÞ ôçò ìåôá-óùóóõñéáíÞò ëïãïôå÷íéêÞò èåùñßáò.18
Ôï ðéï óçìáíôéêü ëáêáíéêü êåßìåíï ãéá ôïõò öïéôçôÝò ôçò öéëïëïãßáò
åßíáé “Ç åììïíÞ ôïõ ãñÜììáôïò” ðïõ ðñùôïðáñïõóéÜóôçêå ôï 1957 óå
Ýíá “åõñý” êïéíü öïéôçôþí öéëïóïößáò, êáé ü÷é óå åéäéêåõüìåíïõò øõ÷ßá-
ôñïõò, áíôëþíôáò õëéêü áðü ôá åðáããåëìáôéêÜ óåìéíÜñéá. Óå ü,ôé áêï-
ëïõèåß, åðé÷åéñþ ìéá óýíïøç ôïõ åðé÷åéñÞìáôïò, ðñïóðáèþíôáò íá äåßîù
ãéáôß áõôÝò ïé éäÝåò ÷ñçóéìïðïéÞèçêáí ôüóï ðïëý áðü ëïãïôå÷íéêïýò
êñéôéêïýò.
Ï ËáêÜí îåêéíÜåé ôï êïììÜôé äçëþíïíôáò õðïôáãÞ óôç äéáíïçôéêÞ
êõñéáñ÷ßá ôùí ãëùóóéêþí óðïõäþí: ñùôÜ (ñçôïñéêÜ) “ðþò èá ìðïñïý-
óå Ýíáò øõ÷áíáëõôÞò ôïý óÞìåñá íá ìç óõíåéäçôïðïéÞóåé üôé ôï âáóßëåéï
ôçò áëÞèåéáò ôïõ åßíáé óôçí ðñáãìáôéêüôçôá ç ëÝîç;” Ç ãëþóóá ëïéðüí
åßíáé êåíôñéêÞ, êáé áõôü óõìâáßíåé åðåéäÞ, ìåëåôþíôáò ôï áóõíåßäçôï, ï
áíáëõôÞò ðÜíôïôå êáé ÷ñçóéìïðïéåß êáé åîåôÜæåé ôç ãëþóóá – óôçí ðñáã-
ìáôéêüôçôá, ç öñïûäéêÞ øõ÷éáôñéêÞ åßíáé ìéá åî ïëïêëÞñïõ ëåêôéêÞ åðé-
óôÞìç. Êáé ôï áóõíåßäçôï äåí åßíáé ìéá ÷áïôéêÞ ìÜæá äéÜóðáñôïõ õëé-
êïý, üðùò ðßóôåõáí ðéèáíþò óôï ðáñåëèüí, áëëÜ Ýíá ôáêôéêü äßêôõï, ôü-
óï ðïëýðëïêï üóï êáé ç äïìÞ ìéáò ãëþóóáò: “áõôü ðïõ ç øõ÷áíáëõôé-
êÞ åìðåéñßá áíáêáëýðôåé óôï áóõíåßäçôï åßíáé ïëüêëçñç ç äïìÞ ôçò
ãëþóóáò”.
¸ôóé ôï áóõíåßäçôï, óýìöùíá ìå ôï äéÜóçìï óëüãêáí ôïõ ËáêÜí, åß-
íáé äïìçìÝíï óáí ãëþóóá. ÁëëÜ ðþò åßíáé äïìçìÝíç ìéá ãëþóóá; Ïé
óýã÷ñïíåò ãëùóóéêÝò óðïõäÝò, óõíå÷ßæåé, îåêéíïýí ìå ôïí Óùóóýñ, ï ï-
ðïßïò äåß÷íåé üôé ôï íüçìá óôç ãëþóóá åßíáé æÞôçìá áíôéèÝóåùí ìåôáîý
ëÝîåùí êáé Üëëùí ëÝîåùí, ü÷é ìåôáîý ëÝîåùí êáé ðñáãìÜôùí. ÕðÜñ÷åé
Ýíá äéáñêÝò åìðüäéï ìåôáîý óçìáßíïíôïò (ëÝîçò) êáé óçìáéíïìÝíïõ
(Ýííïéáò). Åîçãåß áõôü ôïí åããåíÞ äéá÷ùñéóìü ìå Ýíá äéÜãñáììá ðïõ
äåß÷íåé äýï ðáíïìïéüôõðåò ðüñôåò ôïõáëÝôáò, ç ìßá ìå ôçí åðéãñáöÞ
“Ãõíáéêþí” êáé ç Üëëç “Áíäñþí”. Áõôü äåß÷íåé üôé ôï ßäéï óçìáßíïí ìðï-
ñåß íá Ý÷åé äéáöïñåôéêÜ óçìáéíüìåíá, Ýôóé þóôå “ìüíï ïé óõó÷åôéóìïß á-
íÜìåóá óôá óçìáßíïíôá ðáñÝ÷ïõí ôï ìÝôñï ãéá êÜèå åßäïõò äéåñåýíçóç
17. Toril Moi, Sexual/Textual Politics, Methuen: London 1985.

18. Raymond Tallis, “The mirror stage –a critical reflection”, Not Saussure: A critique of post-
Saussurean literary theory, New York: St. Martins, 21995, 131-163.
ôïõ íïÞìáôïò”. Ùò åê ôïýôïõ, “åßìáóôå áíáãêáóìÝíïé íá äå÷ôïýìå ôçí

éäÝá åíüò óõíå÷ïýò ãëéóôñÞìáôïò ôïõ óçìáéíüìåíïõ êÜôù áðü ôï óçìáß-
íïí”. ÄçëáäÞ, ïé ëÝîåéò êáé ôá íïÞìáôá Ý÷ïõí ìéá äéêÞ ôïõò æùÞ êáé óõ-
íå÷þò õðåñâáßíïõí êáé óõóêïôßæïõí ôçí õðïôéèÝìåíç áðëüôçôá êáé êá-
èáñüôçôá ôçò åîùôåñéêÞò ðñáãìáôéêüôçôáò. Áí ôá óçìáßíïíôá ó÷åôßæï-
íôáé ìüíï ìåôáîý ôïõò, ôüôå ç ãëþóóá åßíáé áðïêïììÝíç áðü ôçí åîùôå-
ñéêÞ ðñáãìáôéêüôçôá êáé ãßíåôáé Ýíá áíåîÜñôçôï ðåäßï, Ýííïéá êåíôñéêÞ
óôç ìåôáäïìéóôéêÞ óêÝøç (âë. êåöÜëáéï 3).
ÁëëÜ ôé åßäïõò ôåêìÞñéá õðÜñ÷ïõí üôé ôï áóõíåßäçôï åßíáé “ãëùóóé-
êü” óôç äïìÞ ôïõ, üðùò äéáôåßíåôáé ï ËáêÜí; Éó÷õñßæåôáé üôé ïé äýï “ìç-
÷áíéóìïß ôïõ ïíåßñïõ” ðïõ åíôüðéóå ï Öñüõíô, ç óõìðýêíùóç êáé ç ìå-
ôÜèåóç (âë. ÅéóáãùãÞ áõôïý ôïõ êåöáëáßïõ) áíôéóôïé÷ïýí óôïõò âáóé-
êïýò ðüëïõò ôçò ãëþóóáò ðïõ åíôüðéóå ï ãëùóóïëüãïò Ñüìáí ÃéÜêïìð-
óïí, äçëáäÞ óôç ìåôáöïñÜ êáé ôç ìåôùíõìßá áíôßóôïé÷á. Ç áíôéóôïé÷ßá
åßíáé ç åîÞò:
1. Óôç ìåôùíõìßá Ýíá ðñÜãìá áíôéðñïóùðåýåé Ýíá Üëëï, ìÝóù ôïõ
ìÝñïõò ðïõ åðÝ÷åé ôç èÝóç ôïõ üëïõ. ¸ôóé, êáìéÜ öïñÜ ïíïìÜæïõìå ôéò
ãõíáßêåò “ðïäüãõñï”, áðü ôïí ðïäüãõñï ôçò öïýóôáò. Óôç öñïûäéêÞ
åñìçíåßá ôùí ïíåßñùí Ýíá óôïé÷åßï ôïõ ïíåßñïõ ìðïñåß íá áíôéðñïóù-
ðåýåé êÜôé Üëëï ìÝóù ôçò ìåôÜèåóçò. Êáô’ áõôü ôïí ôñüðï Ýíá ðñüóù-
ðï ìðïñåß íá áíôéðñïóùðåýåôáé ìå âÜóç ìßá áðü ôéò éäéüôçôÝò ôïõ. Ãéá
ðáñÜäåéãìá, Ýíáò åñáóôÞò ðïõ åßíáé Éôáëüò ìðïñåß íá áíôéðñïóùðåýå-
ôáé óôï üíåéñï áðü, áò ðïýìå, Ýíá áõôïêßíçôï ¢ëöá ÑïìÝï. Ï ËáêÜí ëÝåé
üôé áõôü åßíáé ôï ßäéï ìå ôç ìåôùíõìßá, ôï ìÝñïò áíôß ôïõ üëïõ.
2. Óôç óõìðýêíùóç áñêåôÜ ðñÜãìáôá ìðïñåß íá Ý÷ïõí óõìðôõ÷èåß óå
Ýíá óýìâïëï, áêñéâþò üðùò ìéá ìåôáöïñÜ. Ë.÷. ç öñÜóç “ôï êáñÜâé üñ-
ãùíå ôá êýìáôá” óõìðõêíþíåé óå ìßá åéêüíá äýï äéáöïñåôéêÝò, ôïõ
ðëïßïõ ðïõ äéáó÷ßæåé ôç èÜëáóóá êáé ôïõ Üñïôñïõ ðïõ ïñãþíåé ôï Ýäáöïò.
Ç ÷ñÞóç áðü ôï áóõíåßäçôï áõôþí ôùí ãëùóóéêþí ìÝóùí Ýêöñáóçò
áðïôåëåß ìÝñïò ôçò ôåêìçñßùóçò ðïõ ÷ñçóéìïðïéåß ï ËáêÜí, ãéá íá óôç-
ñßîåé ôïí éó÷õñéóìü üôé ôï áóõíåßäçôï åßíáé äïìçìÝíï üðùò ç ãëþóóá.
Óõíå÷ßæåé õðïãñáììßæïíôáò ôç ãëùóóéêÞ ðëåõñÜ ôïõ Ýñãïõ ôïõ Öñüõíô:
êÜèå öïñÜ ðïõ óõæçôÜ ôï áóõíåßäçôï ðïëëáðëáóéÜæåôáé ôï ðïóïóôü ôçò
ãëùóóéêÞò áíÜëõóçò, êáèþò ôá ëïãïðáßãíéá, ïé äéáêåéìåíéêÝò áíáöïñÝò
êáé Üëëá åßäç ðáé÷íéäéþí ôçò ãëþóóáò åßíáé óõ÷íÜ ïé ìç÷áíéóìïß ìÝóù
ôùí ïðïßùí åêäçëþíåôáé ôï ðåñéå÷üìåíï ôïõ áóõíåéäÞôïõ – èõìçèåßôå
ë.÷. ôï ðáñÜäåéãìá ôïõ “aliquis” ðïõ äþóáìå ðñïçãïõìÝíùò.
Ôï ìåôáâáôéêü ìÝñïò ôïõ äïêéìßïõ ôñáâÜ ôçí ðñïóï÷Þ êáé ðÜëé áðü
ôïí óõíåéäçôü åáõôü óôï áóõíåßäçôï ùò “ðõñÞíá ôçò ýðáñîÞò ìáò”. Óôç
ÄõôéêÞ öéëïóïößá ï óõíåéäçôüò íïõò Ý÷åé ãéá ðïëý êáéñü èåùñçèåß ùò ç
ïõóßá ôçò áôïìéêüôçôáò. ÁõôÞ ç áíôßëçøç åãêïëðþíåôáé óôç äÞëùóç ôïõ

ÍôåêÜñô (Descartes) “ÓêÝöôïìáé Üñá õðÜñ÷ù”. Ï ËáêÜí áìöéóâçôåß êá-
ôÜ ôñüðï äñáìáôéêü áõôÞ ôçí åõñåßá öéëïóïöéêÞ óõíáßíåóç (èõìçèåßôå
üôé áðåõèýíåôáé åäþ óå Ýíá êïéíü öïéôçôþí öéëïóïößáò), üôáí áíôéóôñÝ-
öåé ôç ñÞóç ôïõ ÍôåêÜñô ùò åîÞò: “Åßìáé åêåß üðïõ äåí óêÝöôïìáé”, äç-
ëáäÞ óôï áóõíåßäçôï, åêåß üðïõ âñßóêåôáé ç áëçèéíÞ ìïõ áôïìéêüôçôá. Ï
ËáêÜí åðéìÝíåé ëïéðüí üôé ç öñïûäéêÞ áíáêÜëõøç ôïõ áóõíåéäÞôïõ ðñÝ-
ðåé íá áêïëïõèçèåß ìÝ÷ñé ôç ëïãéêÞ ôçò êáôÜëçîç, ðïõ åßíáé ç ñéæéêÞ “åê-
êåíôñéêüôçôá ôïõ åáõôïý ùò ðñïò ôïí ßäéï”. Êáé ñùôÜ: “Ðïéïò åßíáé ï Üë-
ëïò ìå ôïí ïðïßï åßìáé ðåñéóóüôåñï óõíäåäåìÝíïò áð’ üóï ìå ôïí åáõôü
ìïõ, áöïý óôçí êáñäéÜ ôçò óõíáßíåóÞò ìïõ ìå ôçí ôáõôüôçôÜ ìïõ åßíáé á-
êüìç áõôüò ðïõ ìå êéíåß;” ¸ôóé ï åáõôüò “áðïäïìåßôáé”, ðáñïõóéÜæåôáé
íá åßíáé áðëþò Ýíá áðïôÝëåóìá ôçò ãëþóóáò, ü÷é ìéá ïõóéáêÞ ïíôüôçôá.
Ôï áóõíåßäçôï ëïéðüí åßíáé ï “ðõñÞíáò ôçò ýðáñîÞò ìáò” áëëÜ ôï áóõ-
íåßäçôï åßíáé óáí ôç ãëþóóá êáé ç ãëþóóá õðÜñ÷åé ùò äïìÞ ðñéí ôï Üôï-
ìï ìðåé ó’ áõôÞí. Ùò åê ôïýôïõ, ç öéëåëåýèåñç áíèñùðéóôéêÞ áíôßëçøç ãéá
ôç ìïíáäéêÞ, éäéáßôåñç áôïìéêüôçôá, áðïäïìåßôáé. Ôï åðé÷åßñçìá ëïéðüí
åßíáé åîáéñåôéêÜ öéëüäïîï êáé åõñý óå ü,ôé áöïñÜ ôïõò óôü÷ïõò êáé ôá á-
ðïôåëÝóìáôÜ ôïõ. ÌÝóá óå ëßãåò óåëßäåò ï ËáêÜí åðéäéþêåé ïõóéáóôéêÜ
íá áëëÜîåé ôéò âáèýôåñåò áíôéëÞøåéò ìáò ãéá ôï ôé åßìáóôå.
ÁëëÜ ãéáôß, áõôü åéäéêÜ, ðáñïõóéÜæåé ôüóï åíäéáöÝñïí ãéá ôïõò ëï-
ãïôå÷íéêïýò êñéôéêïýò; Íïìßæù üôé ç áðÜíôçóç ó’ áõôü ôï åñþôçìá åßíáé
óõíÝðåéá ôçò áäõóþðçôçò ëïãéêÞò ôùí áðüøåùí ðïõ ðáñïõóéÜæïíôáé
óôï óõãêåêñéìÝíï äïêßìéï. Ï ËáêÜí ëÝåé üôé ôï áóõíåßäçôï åßíáé “ï ðõ-
ñÞíáò ôçò ýðáñîÞò ìáò”, áëëÜ, åöüóïí ôï áóõíåßäçôï åßíáé ãëùóóéêü, êáé
ç ãëþóóá Þäç Ýíá óýóôçìá õðáñêôü êáé ïëïêëçñùìÝíï ðñéí åìåßò åéóÝë-
èïõìå ó’ áõôü, ôüôå êáôÜ óõíÝðåéá ç áíôßëçøç åíüò ìïíáäéêïý, îå÷ùñé-
óôïý åáõôïý áðïäïìåßôáé. Áí Ýôóé Ý÷ïõí ôá ðñÜãìáôá, ç éäÝá ôïõ “÷á-
ñáêôÞñá”, ðïõ âáóßæåôáé ìå ôç óåéñÜ ôçò óôçí áíôßëçøç åíüò ìïíáäéêïý,
îå÷ùñéóôïý åáõôïý, ìÝíåé áóôÞñé÷ôç. ÅðïìÝíùò, ìéá óçìáíôéêÞ óõíÝðåéá
ôïý íá äå÷ôåß êáíåßò ôéò èÝóåéò ôïõ ËáêÜí åßíáé ç áðüññéøç ôçò óõìâá-
ôéêÞò èåþñçóçò ôçò ÷áñáêôçñïëïãßáò óôç ëïãïôå÷íßá. Áðü ôç óôéãìÞ ðïõ
ï ËáêÜí áðïäïìåß ôçí éäÝá ôïõ õðïêåéìÝíïõ ùò åíüò óôáèåñïý óõíåéäç-
óéáêïý áìáëãÜìáôïò, ãßíåôáé ðïëý äýóêïëï íá äå÷ôïýìå ôïõò ìõèéóôï-
ñçìáôéêïýò ÷áñáêôÞñåò ùò áíèñþðïõò, êáé ðñÝðåé íá ôïõò èÝóïõìå êá-
ôÜ êÜðïéï ôñüðï õðü áíáóôïëÞ, âëÝðïíôÜò ôïõò ùò óõãêÝíôñùóç óçìáé-
íüíôùí, ðïõ óõíáèñïßæïíôáé ãýñù áðü Ýíá êýñéï üíïìá. Óõíáêüëïõèá,
áðáéôåßôáé ìéá åî ïëïêëÞñïõ äéáöïñåôéêÞ óôñáôçãéêÞ áíÜãíùóçò.
ÅðéðëÝïí, ç áíôßëçøç ôçò ãëþóóáò ðïõ ðñïóöÝñåé ï ËáêÜí ôç âëÝðåé
ùò èåìåëéùäþò áðïêïììÝíç áðü ïðïéïäÞðïôå áíôéêåßìåíï áíáöïñÜò
óôïí êüóìï. Ôï íá äå÷ôåß êáíåßò áõôÞ ôç èÝóç, ïäçãåß óôçí áðüññéøç ôïõ
ëïãïôå÷íéêïý ñåáëéóìïý, êáèþò ç áíôßëçøç ðïõ õðïëáíèÜíåé óôá ñåáëé-
óôéêÜ ìõèéóôïñÞìáôá åßíáé üôé ôï êåßìåíï åîåéêïíßæåé ãéá ìáò ôïí ðñáã-
ìáôéêü êüóìï. ¸ôóé, ôï íá õéïèåôÞóåé êáíåßò ôç ëáêáíéêÞ áíôßëçøç, èá
óÞìáéíå ìéá ôáõôü÷ñïíç õøçëüôåñç éåñÜñ÷çóç ôïõ ìïíôåñíéóôéêïý Þ ôïõ
ìåôáìïíôåñíéóôéêïý êåéìÝíïõ, ðïõ åßíáé ðåéñáìáôéêü, áðïóðáóìáôéêü
êáé äéáêåéìåíéêü, êáé üðïõ, ë.÷., Ýíá ìõèéóôüñçìá ðáßæåé åìöáíþò ìå
ôïõò ìõèéóôïñçìáôéêïýò ìç÷áíéóìïýò, áíáöÝñåôáé óå Üëëá ìõèéóôïñÞ-
ìáôá, êáé ïýôù êáèåîÞò. Áêñéâþò üðùò, ãéá ôïí Óùóóýñ, ôá óçìáßíïíôá
ðïõ áðáñôßæïõí ôç ãëþóóá áíáöÝñïíôáé ìüíï ôï Ýíá óôï Üëëï êáé áëëç-
ëåðéäñïýí ôï Ýíá ìå ôï Üëëï, áëëÜ äåí óêéáãñáöïýí Ýíáí êüóìï. Ùò åê
ôïýôïõ, áðáéôåßôáé åðßóçò Ýíá åíôåëþò éäéáßôåñï óýíïëï ëïãïôå÷íéêþí
ðñïôéìÞóåùí.
Ç ðñùôïêáèåäñßá ôïõ áóõíåéäÞôïõ óôïí ËáêÜí, ïäÞãçóå ôïí ôåëåõ-
ôáßï íá óõëëïãéóôåß ôïí ìç÷áíéóìü ìÝóù ôïõ ïðïßïõ áíáäõüìáóôå óôç
óõíåßäçóç. Ðñéí áíáäõèåß ç áßóèçóç ôïõ åáõôïý, ôï ìéêñü ðáéäß æåé óå Ý-
íáí êüóìï ðïõ ï ËáêÜí ïíïìÜæåé ôï öáíôáóéáêü, óôïí ïðïßï äåí õðÜñ-
÷åé äéÜêñéóç ìåôáîý åáõôïý êáé ¢ëëïõ êáé õðÜñ÷åé Ýíá åßäïò åîéäáíéêåõ-
ìÝíçò ôáýôéóçò ìå ôç ìçôÝñá. Óôç óõíÝ÷åéá, ìåôáîý Ýîé êáé äåêáïêôþ ìç-
íþí, Ýñ÷åôáé áõôü ðïõ ïíïìÜæåé “óôÜäéï ôïõ êáèñÝöôç”, üôáí ôï ðáéäß
âëÝðåé ôçí áíôáíÜêëáóÞ ôïõ óôïí êáèñÝöôç êáé îåêéíÜ íá áíôéëáìâÜíå-
ôáé ôïí åáõôü ôïõ ùò ìéá åíéáßá ýðáñîç, ÷ùñéóôÞ áðü ôïí õðüëïéðï êü-
óìï. Ó’ áõôü ôï óôÜäéï, ôï ðáéäß ìðáßíåé óôï ãëùóóéêü óýóôçìá, ðïõ åß-
íáé ïõóéáóôéêÜ Ýíá óýóôçìá ðïõ áöïñÜ ôçí Ýëëåéøç êáé ôïí áðï÷ùñéóìü
– óçìáíôéêÝò ëáêáíéêÝò Ýííïéåò– êáèþò ç ãëþóóá ïíïìÜæåé ü,ôé äåí åßíáé
ðáñüí êáé ôï õðïêáèéóôÜ ìå Ýíá ãëùóóéêü óçìåßï. Áõôü ôï óôÜäéï
óçìáäåýåé åðßóçò ôçí áñ÷Þ ôçò êïéíùíéêïðïßçóçò, ìå ôéò áðáãïñåýóåéò
êáé ôïõò ðåñéïñéóìïýò ôçò, ðïõ óõíäÝïíôáé ìå ôç ìïñöÞ ôïõ ðáôÝñá. Ç
íÝá ôÜîç ðñáãìÜôùí óôçí ïðïßá åéóÝñ÷åôáé ôï ðáéäß ïíïìÜæåôáé áðü ôïí
ËáêÜí ôï óõìâïëéêü. ÁõôÞ ç äéÜêñéóç ìåôáîý öáíôáóéáêïý êáé óõìâï-
ëéêïý Ý÷åé ÷ñçóéìïðïéçèåß åêôåíþò óôéò ëïãïôå÷íéêÝò óðïõäÝò, ë.÷. áðü
ôéò ãáëëßäåò öåìéíßóôñéåò êñéôéêïýò (âë. êåöÜëáéï 6). Ìå ôïõò üñïõò ôïõ
ëïãïôå÷íéêïý äßðïëïõ, áíÜìåóá óôï ñåáëéóôéêü êáé ôï áíôéñåáëéóôéêü
êåßìåíï, ôï óõìâïëéêü èá Ýðñåðå íá åíôïðéóôåß ìÜëëïí óôç ñåáëéóôéêÞ
ëïãïôå÷íßá, Ýíáí êüóìï ðáôñéáñ÷éêÞò ôÜîçò êáé ëïãéêÞò. Áíôßèåôá, ôï
áíôé-ñåáëéóôéêü êåßìåíï áíôéðñïóùðåýåé ôï ðåäßï ôïõ öáíôáóéáêïý,
Ýíáí êüóìï óôïí ïðïßïí ç ãëþóóá äåß÷íåé ðÝñá áð’ ôïí åáõôü ôçò, ðÝñá
áðü ôç ëïãéêÞ êáé ôç ãñáììáôéêÞ, ðåñßðïõ ìå ôïí ôñüðï ðïõ ôï êÜíåé
óõ÷íÜ ç ðïßçóç. Ç áíôßèåóç áíÜìåóá óôï öáíôáóéáêü êáé ôï óõìâïëéêü
ìðïñåß íá èåùñçèåß áíÜëïãç ìå áõôÞí áíÜìåóá óôçí ðïßçóç êáé ôçí ðå-
æïãñáößá. Óôçí ðñáãìáôéêüôçôá, ôá äýï ðåäßá, êáé ôá äýï åßäç ãëþó-

óáò, ðñÝðåé ðÜíôïôå íá óõíõðÜñ÷ïõí, êáé ç êñéôéêÞ óôÜóç ðïõ ðñïêý-
ðôåé áðü ôçí áðïäï÷Þ ôùí ëáêáíéêþí èåùñéþí èá åìðåñéÝ÷åé ìéá ðñïôß-
ìçóç ãéá ôï åßäïò ôïõ ëïãïôå÷íéêïý êåéìÝíïõ óôï ïðïßï õðÜñ÷ïõí óôá-
èåñÝò åðéäñïìÝò ôïõ öáíôáóéáêïý óôï óõìâïëéêü, üðùò óôï åßäïò ôçò
“ìåôáìõèïðëáóßáò” Þ ôïõ “ìáãéêïý ñåáëéóìïý”, óôá ïðïßá ôï ìõèéóôü-
ñçìá õðïíïìåýåé êáé áìöéóâçôåß ôïí ßäéï ôïõ ôïí ñåáëéóìü. ¸íá ùñáßï
ðáñÜäåéãìá áõôïý ôïõ åßäïõò Ýñãïõ èá ìðïñïýóå íá åßíáé ç ðåñßðôùóç
ôïõ âñåôáíïý ìõèéóôïñéïãñÜöïõ Ìð. Ó. Ôæüíóïí (B. S. Johnson), ôïõ ï-
ðïßïõ ç äéáñêÞò êåéìåíéêÞ åöåõñåôéêüôçôá ðáßñíåé ôç ìïñöÞ ë.÷. óôéãìþí
óôéò ïðïßåò ïé ÷áñáêôÞñåò áìöéóâçôïýí ôïí óõããñáöÝá, ó÷ïëéÜæïíôáò
ôçí ÜðïøÞ ôïõ ãéá ôá êßíçôñÜ ôïõò, Þ ôïí ÷åéñéóìü ôçò ðëïêÞò óôçí ïðïßá
óõììåôÝ÷ïõí. Ì’ áõôü ôïí ôñüðï, öáéíïìåíéêÜ áöçñçìÝíåò ëáêáíéêÝò Ýí-
íïéåò, üðùò ï êáôáóêåõáóìÝíïò ÷áñáêôÞñáò êáé ç áóôÜèåéá ôïõ õðïêåé-
ìÝíïõ (ôïõ åáõôïý), Þ ôï õðïêåßìåíï ùò ãëùóóéêÞ êáôáóêåõÞ, Þ ç ãëþó-
óá ùò áõôïôåëÝò óýìðáí ëüãïõ, ìðïñïýí íá éäùèïýí óå äñÜóç ìÝóá óå
Ýíá ìõèïðëáóôéêü Ýñãï.
Ôé êÜíïõí ïé ëáêáíéêïß êñéôéêïß
1. ¼ðùò êáé ïé öñïûäéêïß êñéôéêïß, äßíïõí éäéáßôåñç ðñïóï÷Þ óå áóõ-

íåßäçôá êßíçôñá êáé óõíáéóèÞìáôá, áëëÜ, áíôß íá åñåõíïýí áõôÜ ôïõ
óõããñáöÝá Þ ôùí ÷áñáêôÞñùí, áíáæçôïýí åêåßíá ôïõ ßäéïõ ôïõ êåéìÝíïõ,
áðïêáëýðôïíôáò áíôéöáôéêÜ õðüãåéá íïÞìáôá, ôá ïðïßá êåßôïíôáé óáí
Ýíá åßäïò áóõíåéäÞôïõ êÜôù áðü ôï “óõíåéäçôü” ôïõ êåéìÝíïõ. Áõôüò
åßíáé Ýíáò Üëëïò ôñüðïò íá ðñïóäéïñßóåé êáíåßò ôç äéáäéêáóßá ôçò “áðï-
äüìçóçò”.
2, Äåß÷íïõí ôçí ðáñïõóßá, óôï ëïãïôå÷íéêü êåßìåíï, ëáêáíéêþí øõ-
÷áíáëõôéêþí óõìðôùìÜôùí Þ öÜóåùí, üðùò ôï óôÜäéï ôïõ êáèñÝöôç Þ ç
êõñéáñ÷ßá ôïõ áóõíåéäÞôïõ.
3. ×åéñßæïíôáé ôï ëïãïôå÷íéêü êåßìåíï ìå ôïõò üñïõò ìéáò óåéñÜò åõ-
ñýôåñùí ëáêáíéêþí ðñïóáíáôïëéóìþí, üðùò ë.÷. åßíáé ïé Ýííïéåò ôçò Ýë-
ëåéøçò Þ ôçò åðéèõìßáò.
4. ÂëÝðïõí ôï ëïãïôå÷íéêü êåßìåíï óáí ìéá ðñáãìÜôùóç Þ ðáñïõóßá-
óç ôùí ëáêáíéêþí èÝóåùí ãéá ôç ãëþóóá êáé ôï áóõíåßäçôï, éäéáßôåñá ôï
öåõãáëÝï ôïý óçìáßíïíôïò êáé ôçí êåíôñéêüôçôá ôïõ áóõíåéäÞôïõ. Óôçí
ðñÜîç, áõôü êáôáëÞãåé óå ìéá ðñéìïäüôçóç ôïõ áíôéñåáëéóôéêïý êåéìÝ-
íïõ, ðïõ áðïôåëåß ðñüêëçóç ãéá ôéò óõìâÜóåéò ôçò ëïãïôå÷íéêÞò áíáðá-
ñÜóôáóçò.
ËáêáíéêÞ êñéôéêÞ: Ýíá ðáñÜäåéãìá
Ãéá íá äåßîïõìå ïñéóìÝíá áðü ôá åíäéáöÝñïíôá ìéáò ëáêáíéêÞò ðñïóÝã-

ãéóçò ôçò ëïãïôå÷íßáò, ìðïñïýìå ôþñá íá ñßîïõìå ìéá óýíôïìç ìáôéÜ
óôçí ãíùóôÞ åñìçíåßá ðïõ ðñüôåéíå ï ËáêÜí ãéá ôï ðñùôïðïñéáêü
áóôõíïìéêü äéÞãçìá ôïõ ¸. Á. Ðüå “Ôï êëåììÝíï ãñÜììá”.19 Ï ËáêÜí
áíÜëõóå áõôü ôï äéÞãçìá óå ìéá óåéñÜ óåìéíáñßùí ôïõ, ùò åéóáãùãÞ ãéá
ôïõò íÝïõò åéäéêåõüìåíïõò áíáëõôÝò. Óôç äåêáåôßá ôïõ 1980 ãñÜöôçêáí
áñêåôÜ ìåôáäïìéóôéêÜ äïêßìéá ùò áðÜíôçóç ó’ áõôÜ ôá óåìéíÜñéá, êáé
áñêåôü áð’ áõôü ôï õëéêü Ý÷åé óõãêåíôñùèåß óôïí ôüìï Ï êëåììÝíïò
Ðüå.20 Åðßóçò ôo Èåùñßá óôçí ðñÜîç, ôïõ Ê. Íéïýôïí,21 ðåñéëáìâÜíåé Ýíá
äïêßìéï ðÜíù óôï èÝìá áðü ôçí øõ÷áíáëõôéêÞ êñéôéêü ÓïóÜíá ÖÝëìáí
(Shoshana Felman). Åöüóïí ðñïÝñ÷åôáé áðü ôïí ßäéï ôïí ËáêÜí, ôï óõãêå-
êñéìÝíï ðáñÜäåéãìá åßíáé Ýíá äåßãìá ôçò ôÝôáñôçò áðü ôéò ëáêáíéêÝò
êñéôéêÝò äñáóôçñéüôçôåò ðïõ ðåñéãñÜöçêáí ðéï ðÜíù, êáèþò ï ËáêÜí
âñßóêåé ó’ áõôü ôåêìÞñéá ãéá ôéò áðüøåéò ôïõ ó÷åôéêÜ ìå ôç ãëþóóá êáé
ôç äéáäéêáóßá ôçò øõ÷áíÜëõóçò.
Ç éóôïñßá ôïõ Ðüå Ý÷åé ìéá ïñéóìÝíç áñ÷åôõðéêÞ áýñá, ðïõ ðñïóöÝ-
ñåôáé éäéáßôåñá ãéá øõ÷áíáëõôéêÞ åñìçíåßá. Äåí õðÜñ÷åé åìâÜèõíóç
óôïõò ÷áñáêôÞñåò, ìïéÜæïõí ðåñéóóüôåñï ìå ðéüíéá óêáêéïý ðïõ ï óõã-
ãñáöÝáò ìåôáêéíåß óôï ðëáßóéï ìéáò ôåëåôïõñãéêÞò ìÜ÷çò, ðïõ äéåîÜãå-
ôáé ìå áðÜôåò, ìðëüöåò êáé äüëéá ôå÷íÜóìáôá. ÏíïìÜæïíôáé ç Âáóßëéó-
óá, ï ÂáóéëéÜò, ï Õðïõñãüò, ï Áñ÷çãüò ôçò áóôõíïìßáò êáé ï ÍôõðÝí, ï
íôåôÝêôéâ. Ç äñÜóç ìðïñåß íá ÷ùñéóôåß óå ôÝóóåñåéò öÜóåéò:
1. Ï Õðïõñãüò âñßóêåôáé óôá äéáìåñßóìáôá ôçò Âáóßëéóóáò êáé óõæç-
ôïýí, üôáí ï ÂáóéëéÜò ìðáßíåé áðñïóäüêçôá ìÝóá. Ï Õðïõñãüò ðáñáôç-
ñåß üôé åêåßíç áíçóõ÷åß, ìçí ôõ÷üí ï ÂáóéëéÜò äåé Ýíá ãñÜììá ðïõ âñß-
óêåôáé ðÜíù óôï ãñáöåßï ôçò, áëëÜ äåí ìðïñåß êáé íá ôï êáëýøåé, ãéáôß
Ýôóé èá ôñáâïýóå ôçí ðñïóï÷Þ ôïõ åêåß. Óå ìéá óôéãìÞ ðïõ ôï âáóéëéêü
æåõãÜñé Ý÷åé áëëïý óôñáììÝíç ôçí ðñïóï÷Þ ôïõ, ï Õðïõñãüò ðáßñíåé ôï
ãñÜììá êáé ôï áíôéêáèéóôÜ ìå Ýíá Üëëï ðáñüìïéï ðïõ âãÜæåé áðü ôçí
ôóÝðç ôïõ.
2. ¼ôáí áíáêáëýðôåé ôçí êëïðÞ, ç Âáóßëéóóá óõíåéäçôïðïéåß ôáõôü-
19. ¸íôãêáñ ¢ëëáí Ðüå, Ôï êëåììÝíï ãñÜììá (ìôöñ. ¢ñçò ÌðåñëÞò), ÁèÞíá: Ïëêüò
2010.
20. J. Muller - W. Richardson (eds), The Purloined Poe: Lacan, Derrida, and psychoanalytic
reading, Johns Hopkins University Press: Baltimore & London 1987.
21. K. Newton (ed.), Theory into Practice: A Reader in Modern Literary Criticism, Basingstoke:
Macmillan, 1992.
÷ñïíá êáé ðïéïò åßíáé ï õðåýèõíïò, êáé, óå êÜðïéá óôéãìÞ ðïõ ï Õðïõñ-
ãüò áðïõóéÜæåé, âÜæåé ôïí Áñ÷çãü ôçò áóôõíïìßáò êáé ôïõò Üíôñåò ôïõ íá
øÜîïõí ôá äéáìåñßóìáôÜ ôïõ. Ìïëïíüôé ÷ñçóéìïðïéïýí ôéò ðëÝïí åíäå-
ëå÷åßò êáé åðéóôçìïíéêÝò ìåèüäïõò êáé ìÝóá, äåí âñßóêïõí ôßðïôá.
3. ÁðåëðéóìÝíç, æçôÜ ôç âïÞèåéá ôïõ ÍôõðÝí. Åêåßíïò åðéóêÝðôåôáé
ôá äéáìåñßóìáôá ôïõ Õðïõñãïý êé åêåß áíáðôýóóåé ôïí áêüëïõèï óõëëï-
ãéóìü: Óßãïõñá ôï íá êïõâáëÜåé ðÜíù ôïõ ï Õðïõñãüò ôï ãñÜììá åßíáé
ìåãÜëï ñßóêï. Áðü ôçí Üëëç, ç ÷ñçóéìüôçôá ôïõ ãñÜììáôïò Ýãêåéôáé áêñé-
âþò óôç äõíáôüôçôá íá ôï ðáñïõóéÜóåé êáíåßò áíÜ ðÜóá óôéãìÞ, Üñá äåí
ìðïñåß íá åßíáé êñõììÝíï ïýôå êáé åêôüò óðéôéïý. ¼ìùò, áí Þôáí êñõììÝ-
íï ìÝóá óôï óðßôé, ç Ýñåõíá èá ôï åß÷å áíáêáëýøåé. ÅðïìÝíùò, ôï ãñÜì-
ìá ðñÝðåé íá åßíáé ìÝóá óôï óðßôé, áðëþò ü÷é êñõììÝíï. Êáé ðñÜãìáôé,
âëÝðåé ôï ãñÜììá ðÜíù óôo ãåßóï ôïõ ôæáêéïý, áäéÜöïñá áöçìÝíï áíÜ-
ìåóá óôçí õðüëïéðç áëëçëïãñáößá.
4. Ï ÍôõðÝí îáíáðÜåé óôïõ Õðïõñãïý, êáé, Ý÷ïíôáò êáíïíßóåé Ýíáí
áíôéðåñéóðáóìü êÜôù óôïí äñüìï, áíôéêáèéóôÜ ôï ãñÜììá ìå Ýíá øåýôé-
êï. Ôï ãñÜììá åðéóôñÝöåôáé óôçí Âáóßëéóóá, êáé ï Õðïõñãüò, ÷ùñßò íá
ãíùñßæåé üôé äåí Ý÷åé ðéá óôçí êáôï÷Þ ôïõ ôï áõèåíôéêü ãñÜììá, åðéöÝñåé
ôçí ßäéá ôïõ ôçí ôáðåßíùóç. ¸íá óçìåßùìá ìÝóá óôï øåýôéêï ãñÜììá ôïí
ðëçñïöïñåß åðéðëÝïí üôé áõôÞ åßíáé ç åêäßêçóç ôïõ ÍôõðÝí, ãéá ôï üôé ï
Õðïõñãüò ôïí åß÷å åîáðáôÞóåé ðáëáéüôåñá óå ìéá åñùôéêÞ õðüèåóç.
Ç áíÜëõóç ðïõ êÜíåé ï ËáêÜí ó’ áõôü ôï äéÞãçìá åßíáé åêôåíÞò, áëëÜ
áîéïóçìåßùôá äéáöïñåôéêÞ áðü ôç óõìâáôéêÞ öñïûäéêÞ êñéôéêÞ ôïõ Ðüå,
ðïõ åêðñïóùðåßôáé êáëýôåñá áðü ôï Ýñãï ôçò ìáèÞôñéáò ôïõ Öñüõíô,
Ìáñßáò ÂïíáðÜñôç, êáôÜ ôç äåêáåôßá ôïõ 1930 (âñßóêåôáé êé áõôü óôç
óõëëïãÞ ðïõ ðñïáíÝöåñá, Ï êëåììÝíïò Ðüå).22 Óôï êåßìåíï ôçò Âïíá-
ðÜñôç ç éóôïñßá åñìçíåýåôáé, üðùò êáé üëá ôá Ýñãá ôïõ Ðüå, ùò óýìðôù-
ìá ôçò íåõñùôéêÞò åóùôåñéêÞò æùÞò ôïõ óõããñáöÝá. ¸ôóé ç øõ÷áíáëý-
ôñéá äéáâÜæåé ðÝñá áðü ôï êåßìåíï, äéáâÜæåé ôïí óõããñáöÝá êáé, âáóé-
óìÝíç óôï ðåñéå÷üìåíï ôùí éóôïñéþí ôïõ, åíôïðßæåé ó’ áõôüí ìçôñéêÞ ðñï-
óêüëëçóç êáé íåêñïöéëßá. Ï ËáêÜí, áíôßèåôá, äåí ìéëÜ ãéá ôçí øõ÷ïëïãßá
ôïõ áôïìéêïý óõããñáöÝá, áëëÜ âëÝðåé ôï êåßìåíï óáí ìéá ìåôáöïñÜ ðïõ
ñß÷íåé öùò óå ðôõ÷Ýò ôïõ áóõíåéäÞôïõ, óôç öýóç ôçò øõ÷áíÜëõóçò êáé óå
ðôõ÷Ýò ôçò ãëþóóáò. ÁõôÜ ìðïñïýìå íá ôá óõíïøßóïõìå ùò åîÞò:
1. Ôï êëåììÝíï ãñÜììá åßíáé Ýíá óýìâïëï ôïõ áóõíåßäçôïõ åáõôïý.
Óôçí éóôïñßá äåí ìáèáßíïõìå ôßðïôá ãéá ôï ðåñéå÷üìåíï ôïõ ãñÜììáôïò:
22. Ìáñßá ÂïíáðÜñôç, “Ç ëáíèÜíïõóá íåêñïöéëßá óôï Ýñãï ôïõ ¸íôãêáñ Ðüå”
(ìôöñ. ¢ëëõ Äñáêïõëßäç), ¸íôãêáñ ¢ëëáí Ðüå (óõëëïãéêü Ýñãï), Áéãüêåñùò 2004.
áðëþò ôï âëÝðïõìå íá åðçñåÜæåé ôéò åíÝñãåéåò ôïõ êÜèå ðñïóþðïõ. Ìðï-

ñïýìå íá öáíôáóôïýìå ôé åßäïõò ãñÜììá åßíáé ðáñáêïëïõèþíôáò ôéò óõ-
íÝðåéÝò ôïõ, üðùò ìðïñïýìå êáé íá óõíáãÜãïõìå ôç ãåíéêÞ öýóç ôùí ðå-
ñéå÷ïìÝíùí ôïõ ãñÜììáôïò áðü ôçí áãùíßá ðïõ äçìéïõñãåß. ÂáóéóìÝíïò
óôéò ÝñåõíÝò ôïõ, ï Öñüõíô õðïóôÞñéîå ìå ìåãÜëç áõôïðåðïßèçóç ôïõò
éó÷õñéóìïýò ôïõ ãéá ôçí áêñéâÞ öýóç ôïõ ðåñéå÷ïìÝíïõ ôïõ áóõíåéäÞôïõ,
áëëÜ ï ËáêÜí åßíáé ðïëý ðéï óêåðôéêéóôÞò, üóïí áöïñÜ ôï ðüóï âÝâáéïé
ìðïñïýìå íá åßìáóôå ãé’ áõôÜ ôá ðñÜãìáôá. ¼ðùò áêñéâþò êáé ôï ãñÜì-
ìá, ôá êïììÜôéá ðïõ ìðïñåß íá âãÜæïõí íüçìá ãéá ôï åóùôåñéêü íïçôé-
êü ìáò óýìðáí Ý÷ïõí êëáðåß êáé ðñÝðåé íá ìÜèïõìå íá ëåéôïõñãïýìå äß-
÷ùò áõôÜ. ÄçëáäÞ íá ÷ñçóéìïðïéïýìå ôïí êþäéêá ÷ùñßò ôç ëýóç ôïõ.
2. Ç Ýñåõíá ôïõ ÍôõðÝí üóïí áöïñÜ ôï Ýãêëçìá ôïõ êëåììÝíïõ ãñÜì-
ìáôïò ìïéÜæåé ìå ôç äéáäéêáóßá ôçò øõ÷áíÜëõóçò. Ï áíáëõôÞò óôçí øõ-
÷áíÜëõóç ÷ñçóéìïðïéåß åðáíÜëçøç êáé õðïêáôÜóôáóç: êÜíïíôáò ôïí á-
óèåíÞ íá âÜëåé óå ëÝîåéò ôéò ïäõíçñÝò êáôáðéåóìÝíåò ìíÞìåò ôïõ, ôï áõ-
èåíôéêü ãåãïíüò åðáíáëáìâÜíåôáé óå ëåêôéêÞ ìïñöÞ áëëÜ ç éóôïñßá áõ-
ôÞ õðïêáèéóôÜ óôïí óõíåéäçôü íïõ ôçí êáôáðéåóìÝíç ìíÞìç ðïõ õðÜñ÷åé
óôï áóõíåßäçôï. Ìüëéò óõíåéäçôïðïéçèåß êáé ëåêôéêïðïéçèåß, ç ìíÞìç á-
íéó÷õñïðïéåßôáé êáé áðïêáèßóôáôáé ç ðíåõìáôéêÞ õãåßá. Ïìïßùò, ç Ýñåõ-
íá ôïõ ÍôõðÝí óôçí éóôïñßá åðéêåíôñþíåôáé óôçí åðáíÜëçøç êáé ôçí
õðïêáôÜóôáóç: ç êëïðÞ ôïõ ãñÜììáôïò áðü ôïí Õðïõñãü åðáíáëáìâÜ-
íåé ôçí êëïðÞ ôïõ áðü ôçí Âáóßëéóóá, êáé ç êëïðÞ åðéôõã÷Üíåôáé êáé óôéò
äýï ðåñéðôþóåéò ìÝóù ôçò õðïêáôÜóôáóçò, êáèþò Ýíá øåýôéêï ãñÜììá
÷ñçóéìïðïéåßôáé óôç èÝóç ôïõ ðñáãìáôéêïý.
3. Ôï ãñÜììá ìå ôï Üãíùóôï ðåñéå÷üìåíï åíóáñêþíåé üøåéò ôçò öý-
óçò ôçò ãëþóóáò. Óôç ãëþóóá õðÜñ÷åé Ýíá áôÝëåéùôï ðáé÷íßäé óçìáéíü-
íôùí, áëëÜ êáìßá áðëÞ óýíäåóç ìå ôï óçìáéíüìåíï ðåñéå÷üìåíï åêôüò
ãëþóóáò. Ôï óçìáéíüìåíï åßíáé ðÜíôïôå ÷áìÝíï Þ êëåììÝíï. Ìå ôïí ßäéï
ôñüðï, âëÝðïõìå ôç óçìáóßá ôïõ ãñÜììáôïò óå üëç ôç äéÜñêåéá ôçò éóôï-
ñßáò, áëëÜ ðïôÝ äåí êáôáëáâáßíïõìå ôé áêñéâþò óçìáßíåôáé ó’ áõôü (äçë.
ôï ðåñéå÷üìåíü ôïõ). Åßíáé Ýíá ðáñÜäåéãìá ôçò ßäéáò ôçò äéáäéêáóßáò
óçìáóéïäüôçóçò, ü÷é ôï óçìåßï êÜðïéïõ óõãêåêñéìÝíïõ ðñÜãìáôïò. Ðá-
ñüìïéá, üëåò ïé ëÝîåéò åßíáé êëåììÝíá ãñÜììáôá: äåí ìðïñïýìå ðïôÝ íá
ôéò áíïßîïõìå êáé íá äïýìå ôï ðåñéå÷üìåíü ôïõò êáôÜ ôñüðï áäéáìöé-
óâÞôçôï. ¸÷ïõìå ôá óçìáßíïíôá, ðïõ åßíáé ïé ëåêôéêïß öÜêåëïé ôùí åí-
íïéþí, áò ðïýìå, áëëÜ áõôïß ïé öÜêåëïé äåí ìðïñïýí íá áíïé÷ôïýí, ìå á-
ðïôÝëåóìá ôá óçìáéíüìåíá íá ðáñáìÝíïõí ãéá ðÜíôá êñõììÝíá, üðùò
êáé ôï ðåñéå÷üìåíï ôïõ êëåììÝíïõ ãñÜììáôïò óôçí éóôïñßá ôïõ Ðüå.
Áí óõãêñßíïõìå ôá öñïûäéêÜ êáé ôá ëáêáíéêÜ ðáñáäåßãìáôá ðïõ óõ-
æçôÞèçêáí ó’ áõôü ôï êåöÜëáéï, ãßíåôáé áìÝóùò öáíåñü üôé õðÜñ÷åé Ýíá
ôåñÜóôéï ÷Üóìá áíÜìåóá ó’ áõôÝò ôéò äýï ðñïóåããßóåéò, áêüìá êáé áí,
ðáñáäüîùò, åêêéíïýí êáé ïé äýï áðü ôï ßäéï áñ÷éêü óþìá ôçò öñïûäéêÞò
èåùñßáò.
ÃåíéêÜ
Ellmann, Maud (ed.), Psychoanalytic Literary Criticism (Longman, 1994). ×ñÞ-
óéìç óõëëïãÞ, äåß÷íåé ôçí åðßäñáóç ôïõ Öñüõíô êáé ôïõ ËáêÜí óôçí
êñéôéêÞ.
Felman, Shoshana (ed.), Literature and Psychoanalysis –The Question of Reading:
Otherwise (Johns Hopkins University Press, 1982). Ìéá óçìáíôéêÞ óõëëïãÞ
Üñèñùí. Ôï êåßìåíï ôçò ßäéáò ôçò ÖÝëìáí “Óôñßâïíôáò ôç âßäá ôçò åñ-
ìçíåßáò” (“Turning the screw of interpretation”) áöïñÜ ôç íïõâÝëá ôïõ
×Ýíñõ ÔæÝçìò “Ôï óôñßøéìï ôçò âßäáò”, Ýíá áðü ôá ðáëéüôåñá êåßìå-
íá ðïõ Ý÷ïõí óõæçôçèåß áðü øõ÷áíáëõôéêÞ óêïðéÜ (áðü ôïí ¸íô-
ìïõíô Ïõßëóïí, ôï 1934).
Jefferson, Ann - Robey, David (eds), Modern Literary Theory: A Comparative
Introduction (Batsford, 2nd edn, 1986). Âë. ôï êåöÜëáéï “Óýã÷ñïíç øõ-
÷áíáëõôéêÞ êñéôéêÞ” (“Modern psychoanalytic criticism”). Ìéá ÷ñÞóéìç
ãåíéêÞ ðåñéãñáöÞ ðïõ äåí ðåñéïñßæåôáé óôïí Öñüõíô.
Kurzweil, Edith (ed.), Literature and Psychoanalysis (Columbia University Press,
1983). Ìéá ðïëý ÷ñÞóéìç óõëëïãÞ ìå êáëÜ ó÷üëéá áðü ôçí åðéìåëÞ-
ôñéá. Ôï ðñþôï ìÝñïò áöïñÜ ôçí ðñþéìç øõ÷áíáëõôéêÞ èåùñßá, ôï
ôñßôï ëïãïôå÷íéêÝò åöáñìïãÝò, êáé ðåñéëáìâÜíåé Üñèñá ãéá ôïí Êçôò,
ôçí éóôïñßá öáíôáóìÜôùí ôïõ ×Ýíñõ ÔæÝçìò “Ç ÷áñïýìåíç ãùíßá”,
ôïí ÊÜöêá êáé ôïí Ëéïýéò ÊÜññïë. Ôï ôåëåõôáßï ìÝñïò áöïñÜ ôç
ãáëëéêÞ øõ÷áíáëõôéêÞ èåùñßá.
Wise, Inge – Mills, Maggie (eds), Psychoanalyc Ideas and Shakespeare (Karnac
Books, 2006). ¸íá âéâëßï ðïõ “óõíäÝåé ôï óýìðáí ôïõ âÜñäïõ ìå ôçí
øõ÷áíáëõôéêÞ óêÝøç êáé ðñáêôéêÞ”.
Writh, Elizabeth, Psychoanalyic Criticism: Theory in Practice (Polity Press,
revised edn, 1998). Óýíôïìï áëëÜ êáé ìå åõñý öÜóìá, ðåñéëáìâÜíåé
öñïûäéêÝò üóï êáé ëáêáíéêÝò ðñïóåããßóåéò, êáèþò êáé Üëëåò ðïõ äåí
óõæçôÞèçêáí åäþ, áëëÜ äåí åßíáé Ýíá åýêïëï áíÜãíùóìá.
Öñüõíô
Bernheimer, Charles - Kahane, Claire, In Dora’s Case: Freud, Hysteria, and
Feminism (Columbia University Press, 2nd edn, 1990). Ìéá êñéôéêÞ ôïõ ðþò
÷åéñßóôçêå ï Öñüõíô ôçí ðåñßðôùóç ôçò Íôüñáò, áðü äéÜöïñïõò ó÷ï-

ëéáóôÝò, ìåôáîý ôùí ïðïßùí ïé Æáê ËáêÜí (ìå óõíôïìßá êáé ïîýôçôá),
Æáêëßí Ñüïõæ, Ôüñéë Ìüé êáé ÔæÝçí ÃêÜëëïð. Áõôü ôï âéâëßï ëåéôïõñ-
ãåß ðÝñá áðü ôïí ðáñáäïóéáêü (áëëÜ ôþñá ðéá îåðåñáóìÝíï) áíôá-
ãùíéóìü áíÜìåóá óôïí öåìéíéóìü êáé ôçí øõ÷áíÜëõóç, êéíïýìåíï
ðñïò ëáêáíéêÝò êáé ìåôáäïìéóôéêÝò åðáíáíáãíþóåéò ôïõ Öñüõíô.
Freud, Sigmund, The Interpretation of Dreams (ðñùôïåêäüèçêå ôï 1900. Åßíáé
ï ôÝôáñôïò ôüìïò óôç óåéñÜ Penguin Freud) = Ç åñìçíåßá ôùí ïíåßñùí
(ìôöñ. ËåõôÝñçò Áíáãíþóôïõ), ÁèÞíá: Åðßêïõñïò 1993. Âáóéêüôáôï
Ýñãï ãéá ôç äéáìüñöùóç ôçò åõáéóèçóßáò óôïí 20ü áéþíá. Åîçãåß ôïõò
èåìåëéþäåéò ìç÷áíéóìïýò ôïõ ïíåßñïõ, ôç “óõìðýêíùóç”, ôç “ìåôÜèå-
óç”ÿ åðßóçò ôï ïéäéðüäåéï óýìðëåãìá êáé ôïí ¢ìëåô.
Freud, Sigmund, The Psychopathology of Everyday Life (ðñùôïåêäüèçêå ôï
1901. Ï ðÝìðôïò ôüìïò ôçò óåéñÜò Penguin Freud) = Øõ÷ïðáèïëïãßá
ôçò êáèçìåñéíÞò æùÞò (ìôöñ. ËåõôÝñçò Áíáãíþóôïõ), ÁèÞíá: Åðßêïõ-
ñïò 1992. ÅõêïëïäéÜâáóôï êáé åíäéáöÝñïí, ðáñÜ ôïí ôßôëï. Ôï êáëý-
ôåñï óçìåßï ãéá í’ áñ÷ßóåé êáíåßò ìå ôïí Öñüõíô åßíáé åßôå áõôü ôï âé-
âëßï åßôå ïé áíáëýóåéò óõãêåêñéìÝíùí ðåñéðôþóåùí.
Freud, Sigmund, Case Histories I: “Dora” and “Little Hans” (üãäïïò ôüìïò ôçò
óåéñÜò Penguin Freud) = Íôüñá: Ç áíÜëõóç ìéáò õóôåñßáò (ìôöñ. Êá-
ôåñßíá ËéÜðôóç), ÁèÞíá: Åðßêïõñïò 1991. ÁíáëõôéêÞ êáôáãñáöÞ ìéáò
öñïûäéêÞò åñìçíåßáò. Ôï óôïé÷åßï ôçò åöåõñåôéêüôçôáò êáé ôçò ðïëõ-
ðëïêüôçôáò ðïõ õðïãñáììßóôçêå óôç óõæÞôçóç ãéá ôïí Öñüõíô åßíáé
ðïëý öáíåñü åäþ.
Thurschwell, Pamela, Sigmund Freud (Routledge, 2000). ×ñÞóéìï âéâëßï, ìå åé-
óáãùãéêü ÷áñáêôÞñá.
Timpanaro, Sebastiano, The Freudian Slip: Psychoanalysis and Textual Criticism
(Verso Paperback, 1985). ¸÷ù óõìðåñéëÜâåé áõôü ôï ãïçôåõôéêü êáé åõ-
êïëïäéÜâáóôï âéâëßï ôïý ãíùóôïý éôáëïý ìáñîéóôÞ, åí ìÝñåé åðåéäÞ
äåß÷íåé ôïí ðáñáäïóéáêü áíôáãùíéóìü ìåôáîý ìáñîéóìïý êáé øõ÷á-
íÜëõóçò. Ï ÔéìðáíÜñï “áðïäïìåß” ðïëëÜ áðü ôá ïëéóèÞìáôá óôçí
Øõ÷ïðáèïëïãßá ôïõ Öñüõíô, õðïóôçñßæïíôáò üôé ìðïñïýí íá åîçãç-
èïýí ìå âÜóç ôçí ôõ÷áßá ç÷çôéêÞ ïìïéüôçôá. Âë., ëüãïõ ÷Üñç, ôï ðþò
óõæçôÜ ôï ðáñÜäåéãìá ôïõ “aliquis” (óôéò óó. 19-28).
Wollheim, Richard, Freud (Fontana Press, 2nd edn, 1991). ÐáñáìÝíåé ç êáëýôå-
ñç åéóáãùãÞ. ÁëëÜ äéáâÜóôå ðñþôá êáé ëßãï áðü ôïí ßäéï ôïí Öñüõíô.
ËáêÜí
Homer, Sean, Jacques Lacan (Routledge Critical Thinkers, 2005). ×ñÞóéìï âé-
âëßï óå ìéá ÷ñÞóéìç óåéñÜ.
Lacan Jacques, “Desire and the interpretation of desire in Hamlet”, reprinted in

Literature and Psychoanalysis – The Question of Reading: Otherwise, ed.
Shoshana Felman (Johns Hopkins University Press, 1982), 11-52.
Lacan, Jacques, “The insistence of the letter in the unconscious”, reprinted in
Modern Criticism and Theory, ed. David Lodge (Longman, 1988), 79-106.
Lacan, Jacques, Seminar on “The Purloined Letter”, áíáôõðùìÝíï óôï The
Purloined Poe: Lacan, Derrida, and Psychoanalytic Reading, ed. John P.
Muller - William J. Richardson (Johns Hopkins University Press, 1988), 28-54
(äßíïíôáé åêôåíÞ ó÷üëéá êáé óçìåéþóåéò) = Ôï óåìéíÜñéï ãéá ôï «Êëåì-
ìÝíï ãñÜììá» (ìôöñ. Ä. ÂåñãÝôçò, ÅéñÞíç Ìáñêßäç), ÁèÞíá: ÐáôÜ-
êçò, 2010.
Lacan, Jacques, Ecrits (Routledge, 2001). Ìéá ðïëý åõñðüäåêôç ðñïóèÞêç
óôçí åîáéñåôéêÞ óåéñÜ “ÊëáóéêÜ” (“Classics”) ôïõ åêäïôéêïý ïßêïõ
Routledge, ç ïðïßá áíáôõðþíåé âáóéêÜ êñéôéêÜ êåßìåíá ôïõ 20ïý áéþ-
íá.
Mitchell, Juliet - Rose, Jacqueline (eds), Feminine Sexuality: Jacques Lacan and
the Ecole Freudienne (Macmillan, 1982). ÌåôÜöñáóç êáé óõæÞôçóç âáóé-
êþí ëáêáíéêþí êåéìÝíùí.
Rabate, Jean-Michel (ed.), The Cambridge Companion to Lacan (Cambridge
Companions to Literature, 2003). Ðéï ðñï÷ùñçìÝíï õëéêü ãéá íá ìåëåôÞ-
óåé êáíåßò ôïí ËáêÜí.
Sarup, Madan, Jacques Lacan (Harvester, 1992). Åîçãåß ðïëý éêáíïðïéçôéêÜ
Ýíá áñêåôÜ äýêïëï õëéêü. ÎåêéíÜåé ìå ìéá ðåñéãñáöÞ ôùí öñïûäéêþí
éäåþí êáé êáôáëÞãåé ìå ìéá óõæÞôçóç ôïõ ËáêÜí óå ó÷Ýóç ìå ôïí öå-
ìéíéóìü.
ÊÅÖÁËÁÉÏ 6
ÖåìéíéóôéêÞ êñéôéêÞ
Öåìéíéóìüò êáé öåìéíéóôéêÞ êñéôéêÞ
Ôï “ãõíáéêåßï êßíçìá” ôçò äåêáåôßáò ôïõ 1960 äåí Þôáí öõóéêÜ ç áñ÷Þ ôïõ
öåìéíéóìïý. ¹ôáí ìÜëëïí ç áíáíÝùóç ìéáò ðáëéÜò ðáñÜäïóçò óêÝøçò
êáé äñÜóçò, ðïõ äéÝèåôå Þäç ôá êëáóéêÜ ôçò âéâëßá, ôá ïðïßá åß÷áí äéá-
ãíþóåé ôï ðñüâëçìá ôçò êïéíùíéêÞò áíéóüôçôáò ôùí ãõíáéêþí êáé åß÷áí
(óå ïñéóìÝíåò ôïõëÜ÷éóôïí ðåñéðôþóåéò) ðñïôåßíåé êáé ëýóåéò. ÁõôÜ ôá
âéâëßá ðåñéëáìâÜíïõí ôï Ìéá õðåñÜóðéóç ôùí äéêáéùìÜôùí ôçò ãõíáßêáò
(1792) ôçò Ìáßñç Ãïýëóôïíêñáöô,1 ðïõ óõæçôÜ Üíôñåò óõããñáöåßò, üðùò
ôïí Ìßëôïí (Milton), ôïí Ðüïõð (Pope) êáé ôïí Ñïõóóþÿ ôï Ãõíáßêá êáé
åñãáóßá (1911) ôçò ¼ëéâ ÓñÜéíåñ2 êáé ôï ¸íá äéêü óïõ äùìÜôéï (1929) ôçò
Âéñôæßíéá Ãïõëö,3 ðïõ ðáñïõóéÜæåé ìå æùíôáíü ôñüðï ôçí Üíéóç ìåôá÷åß-
ñéóç ôùí ãõíáéêþí ðïõ áíáæçôïýí åêðáßäåõóç êáé åíáëëáêôéêÝò ðñïïðôé-
êÝò áðü ôïí ãÜìï êáé ôç ìçôñüôçôá. Êáé âåâáßùò Ôï äåýôåñï öýëï (1949)
ôçò Óéìüí íôå ÌðùâïõÜñ,4 ðïõ Ý÷åé Ýíá óçìáíôéêü êïììÜôé ãéá ôçí ðá-
ñïõóßáóç ôùí ãõíáéêþí óôá ìõèéóôïñÞìáôá ôïõ Íô. ×. Ëþñåíò. Ïé áíôñé-
1. Mary Wollstonecraft, A Vindication of the Rights of Woman (edited with an introduction and
notes by Miriam Brody), Penguin: London 2004 [Revised edition]. Óôá åëëçíéêÜ âë. Mary
Wollstonecraft, «Ç õðåñÜóðéóç ôùí äéêáéùìÜôùí ôçò ãõíáßêáò: ÓõæÞôçóç ãýñù áðü
ôçí êñáôïýóá áíôßëçøç ãéá ôçí ýðáñîç éäéáßôåñùí öõëåôéêþí ÷áñáêôçñéóôéêþí»
(áðïóðÜóìáôá), Ç åîÝãåñóç áñ÷ßæåé áðü ðáëéÜ. Óåëßäåò áðü ôá ðñþôá âÞìáôá ôïõ
ãõíáéêåßïõ êéíÞìáôïò (áíèïëüãçóç, ìôöñ., ó÷üëéá ÅëÝíç Âáñßêá-Êùóôïýëá Óêëáâå-
íßôç), ÁèÞíá: ÅêäïôéêÞ ÏìÜäá Ãõíáéêþí 1981, ó. 58-89.
2. Olive Schreiner, Woman and Labour, BiblioBazaar: n.p. 2007.
3. Âéñôæßíéá Ãïõëö, ¸íá äéêü óïõ äùìÜôéï (ìôöñ. Ìßíá ÄáëáìÜãêá), ÁèÞíá: Ïäõó-
óÝáò 2005.
4. Óéìüí íôå ÌðùâïõÜñ, Ôï äåýôåñï öýëï (ìôöñ. ÔæÝíç Êùíóôáíôßíïõ), ÁèÞíá: Ìå-
ôáß÷ìéï 2009.
êÝò óõììåôï÷Ýò ó’ áõôÞ ôçí ðáñÜäïóç öåìéíéóôéêÞò ãñáöÞò ðåñéëáìâÜ-

íïõí ôï Ç õðïôáãÞ ôùí ãõíáéêþí (1869) ôïõ Ôæùí Óôéïýáñô Ìéëë5 êáé ôï
Ç êáôáãùãÞ ôçò ïéêïãÝíåéáò (1884) ôïõ ÖñÞíôñé÷ ¸íãêåëò.6
Ç óýã÷ñïíç öåìéíéóôéêÞ ëïãïôå÷íéêÞ êñéôéêÞ åßíáé áðåõèåßáò ðñïúüí
ôïõ “ãõíáéêåßïõ êéíÞìáôïò” ôïõ 1960. Áõôü ôï êßíçìá Þôáí, áðü ðïëëÝò
óçìáíôéêÝò áðüøåéò, åî áñ÷Þò ëïãïôå÷íéêü – ìå ôçí Ýííïéá üôé óõíåéäç-
ôïðïßçóå ôç óçìáóßá ôçò åéêüíáò ðïõ ðñïùèïýóå ãéá ôç ãõíáßêá ç ëïãï-
ôå÷íßá êáé èåþñçóå æùôéêü ôï íá ôçí êáôáðïëåìÞóåé áìöéóâçôþíôáò ôÞí
áõèåíôßá êáé ôç óõíï÷Þ ôçò. Ì’ áõôÞ ôçí Ýííïéá, ôï êßíçìá ôùí ãõíáéêþí
áó÷ïëïýíôáí ðÜíôïôå ìå ôá âéâëßá êáé ôç ëïãïôå÷íßá, Ýôóé þóôå ç öåìé-
íéóôéêÞ êñéôéêÞ äåí èá Ýðñåðå íá èåùñçèåß óáí Ýíá áðïðáßäé Þ ðáñáêëÜ-
äé ôïõ öåìéíéóìïý, ðïõ áðïìáêñýíåôáé áðü ôïõò áðþôåñïõò óôü÷ïõò
ôïõ êéíÞìáôïò, áëëÜ ùò Ýíáò áðü ôïõò ðéï ðñáêôéêïýò ôïõ ôñüðïõò íá
åðçñåÜæåé ôéò êáèçìåñéíÝò óõìðåñéöïñÝò.
Ôï åíäéáöÝñïí ãéá ôïí “ðñïêáèïñéóìü” êáé ôçí “êïéíùíéêïðïßçóç” õ-
ðïóôçñßæåé Ýíá óçìáíôéêü óýíïëï äéáêñßóåùí áíÜìåóá óôïõò üñïõò “öå-
ìéíéóôéêü”, “èÞëõ”, êáé “èçëõêü”. ¼ðùò åîçãåß ç Ôüñéë Ìüé, ôï ðñþôï
åßíáé ìéá “ðïëéôéêÞ èÝóç”, ôï äåýôåñï Ýíá “æÞôçìá âéïëïãßáò” êáé ôï ôñß-
ôï “Ýíá óýíïëï ðïëéôéóìéêÜ ðñïóäéïñéóìÝíùí ÷áñáêôçñéóôéêþí”. Éäéáß-
ôåñá óôç äéÜêñéóç ìåôáîý ôïõ äåýôåñïõ êáé ôïõ ôñßôïõ, åíôïðßæåôáé ðïë-
ëÞ áðü ôçí éó÷ý ôïõ öåìéíéóìïý (âë. ôï äïêßìéï ôçò Ìüé óôç ÖåìéíéóôéêÞ
áíèïëïãßá ôùí ÊÜèñéí ÌðÝëóåû êáé ÔæÝçí Ìïõñ).7 ¢ëëåò óçìáíôéêÝò é-
äÝåò åîçãïýíôáé óôá ïéêåßá óçìåßá áõôïý ôïõ êåöáëáßïõ.
Ç áíáðáñÜóôáóç ôùí ãõíáéêþí óôç ëïãïôå÷íßá ëïéðüí åß÷å ãßíåé áíôé-
ëçðôÞ ùò ìéá áðü ôéò ðéï óçìáíôéêÝò ìïñöÝò “êïéíùíéêïðïßçóçò”, êáèþò
ðñüóöåñå ôá ìïíôÝëá ñüëùí ðïõ õðïäåßêíõáí óôéò ãõíáßêåò, áëëÜ êáé
óôïõò Üíôñåò, áöåíüò ôé áðïôåëïýóå ìéá áðïäåêôÞ åêäï÷Þ ôïõ “èçëõêïý”
êáé áöåôÝñïõ ôïõò íüìéìïõò ãõíáéêåßïõò óôü÷ïõò êáé öéëïäïîßåò. Ïé öå-
ìéíéóôÝò ðáñáôÞñçóáí, ãéá ðáñÜäåéãìá, üôé óôá ìõèéóôïñÞìáôá ôïõ 19ïõ
áéþíá ðïëý ëßãåò ãõíáßêåò äïõëåýïõí ãéá ôï ìåñïêÜìáôï, åêôüò êé áí åß-
íáé áðïëýôùò áíáãêáóìÝíåò. Áíôßèåôá, ôï êýñéï åíäéáöÝñïí åðéêåíôñþ-
íåôáé óôçí åðéëïãÞ óõæýãïõ áðü ôçí çñùßäá, ãåãïíüò ðïõ èá ðñïóäéïñß-
óåé ïñéóôéêÜ ôçí êïéíùíéêÞ ôçò èÝóç êáé èá êáèïñßóåé áðïêëåéóôéêÜ ôï áí
èá åðéôý÷åé Þ ü÷é ôçí åõôõ÷ßá êáé ôçí ïëïêëÞñùóç óôç æùÞ ôçò.
5. John Stuart Mill, The Subjection of Women, (Introduction by Wendell Robert Carr), M.I.T.
Press: Cambridge Massachusetts 1970.
6. ÖñÞíôñé÷ ¸íãêåëò, Ç êáôáãùãÞ ôçò ïéêïãÝíåéáò, ôçò áôïìéêÞò éäéïêôçóßáò êáé ôïõ
êñÜôïõò (ìôöñ. Ìáñßá ÃéáôáãÜíá), ÈåìÝëéï: ÁèÞíá 1995.
7. Catherine Belsey - Jan Moore (eds), The Feminist Reader, Blackwell: Oxford 1989.
ÖÅÌÉÍÉÓÔÉÊÇ ÊÑÉÔÉÊÇ 151
¸ôóé, óôç öåìéíéóôéêÞ êñéôéêÞ ôçò äåêáåôßáò ôïõ 1970 ï êýñéïò áãþ-
íáò åðéêåíôñþèçêå óôçí Ýêèåóç áõôþí ðïõ èá ìðïñïýóáí íá ïíïìá-
óôïýí ìç÷áíéóìïß ôçò ðáôñéáñ÷ßáò, ó’ åêåßíç äçëáäÞ ôçí ðïëéôéóìéêÞ íïï-
ôñïðßá áíôñþí êáé ãõíáéêþí ðïõ åðÝôñåðå íá óõíå÷ßæåôáé ç áíéóüôçôá
ìåôáîý ôùí öýëùí. Ïé êñéôéêïß Ýóôñåøáí ôçí ðñïóï÷Þ ôïõò óå âéâëßá áí-
ôñþí óõããñáöÝùí, ðïõ åß÷áí êáôáóêåõÜóåé éäéáßôåñá åðéäñáóôéêÝò Þ ôõ-
ðéêÝò åéêüíåò ãõíáéêþí. ÁíáãêáóôéêÜ, ç êñéôéêÞ ðïõ áíÝëáâå áõôü ôï
Ýñãï Þôáí ìá÷çôéêÞ êáé ðïëåìéêÞ. ÌåôÜ, óôç äåêáåôßá ôïõ 1980, óôïí öå-
ìéíéóìü üðùò êáé óå Üëëåò êñéôéêÝò ðñïóåããßóåéò, ç äéÜèåóç Üëëáîå.
Ðñþôïí, ç öåìéíéóôéêÞ êñéôéêÞ Ýãéíå ðïëý ðåñéóóüôåñï åêëåêôéêéóôéêÞ,
ðïõ óçìáßíåé üôé Üñ÷éóå íá áíôëåß áðü ôá åõñÞìáôá êáé ôéò ðñïóåããßóåéò
Üëëùí åéäþí êñéôéêÞò – ôïí ìáñîéóìü, ôïí äïìéóìü, ôç ãëùóóïëïãßá, êáé
ïýôù êáèåîÞò. Äåýôåñïí, ìåôáôüðéóå ôïí óôü÷ï ôçò: áðü ôçí åðßèåóç óôéò
áíôñéêÝò åêäï÷Ýò ôïõ êüóìïõ, óôçí åîåñåýíçóç ôçò öýóçò ôïõ ãõíáéêåßïõ
êüóìïõ êáé ôñüðïõ áíôßëçøçò, êáèþò êáé óôçí áíÜóõñóç ôùí ÷áìÝíùí Þ
áðïóéùðçìÝíùí ôåêìçñßùí ôçò ãõíáéêåßáò åìðåéñßáò. Ôñßôïí, áíáãíùñß-
óôçêå ç áíÜãêç íá êáôáóêåõáóôåß Ýíáò íÝïò ëïãïôå÷íéêüò êáíüíáò ðïõ
íá áöïñÜ êáé ôç ãõíáéêåßá ãñáöÞ, ìå áðïôÝëåóìá íá îáíáãñáöôåß ç
éóôïñßá ôïõ ìõèéóôïñÞìáôïò êáé ôçò ðïßçóçò, êáôÜ ôÝôïéï ôñüðï þóôå ïé
ìÝ÷ñé ôüôå ðáñáìåëçìÝíåò ãõíáßêåò óõããñáöåßò íá áðïêôÞóïõí ìéá å-
íôåëþò êáéíïýñãéá óçìáóßá.
ÔÝôïéïé äéá÷ùñéóìïß óå öÜóåéò åíäéáöÝñïíôïò êáé äñáóôçñéüôçôáò
ìïéÜæïõí ÷áñáêôçñéóôéêïß ôçò öåìéíéóôéêÞò êñéôéêÞò. Ç ÇëÝéí Óùïõüëôåñ
(Elaine Showalter) ãéá ðáñÜäåéãìá, ðåñéÝãñáøå ôçí áëëáãÞ óôá ôÝëç ôçò
äåêáåôßáò ôïõ 1970 ùò ìéá ìåôáêßíçóç ôçò ðñïóï÷Þò áðü ôá “áíäñïêåß-
ìåíá” (âéâëßá ãñáììÝíá áðü Üíôñåò, “androtexts”) óôá “ãõíïêåßìåíá”
(âéâëßá ãñáììÝíá áðü ãõíáßêåò, “gynotexts”). Åöçýñå ôïí üñï “ãõíïêñé-
ôéêÞ” ãéá ôç ìåëÝôç ôùí “ãõíïêåéìÝíùí”, áëëÜ ç ãõíïêñéôéêÞ åßíáé Ýíá
åõñý êáé ðïéêßëï ðåäßï, êáé ðñÝðåé íá åßìáóôå åðéöõëáêôéêïß ìå ôéò ãå-
íéêåýóåéò. Ôá èÝìáôá ôçò ãõíïêñéôéêÞò åßíáé, üðùò ëÝåé, “ç éóôïñßá, ôá
óôõë, ôá èÝìáôá, ôá åßäç êáé ïé äïìÝò ôùí êåéìÝíùí ðïõ ãñÜöïíôáé áðü
ãõíáßêåò. Ç øõ÷ïäõíáìéêÞ ôçò ãõíáéêåßáò äçìéïõñãéêüôçôáò. Ç äéáäñï-
ìÞ ôçò áôïìéêÞò Þ óõëëïãéêÞò ãõíáéêåßáò êáñéÝñáò. Êáé ç åîÝëéîç Þ ïé íü-
ìïé ôçò ãõíáéêåßáò ëïãïôå÷íéêÞò ðáñÜäïóçò”.8
Ç Óùïõüëôåñ åíôïðßæåé åðßóçò óôçí éóôïñßá ôçò ãõíáéêåßáò ãñáöÞò
8. Elaine Showalter, “Feminist Criticism in the Wilderness”, Critical Inquiry 8.2 (1981), 179-
205: 184-185. Óôá åëëçíéêÜ âë. ÇëÝéí ÓïïõÜëôåñ, “Ðñïò ìéá öåìéíéóôéêÞ ðïéçôéêÞ”, K.
M. Newton (åð.), Ç ëïãïôå÷íéêÞ èåùñßá ôïõ åéêïóôïý áéþíá (ìôöñ. ÁèáíÜóéïò
Êáôóéêåñüò-Êþóôáò ÓðáèáñÜêçò), ÇñÜêëåéï: Ð.Å.Ê. 2013, óó. 377-384.
ìéá ãõíáéêåßá öÜóç (1840-1880), óôçí ïðïßá ïé ãõíáßêåò óõããñáöåßò ìé-

ìïýíôáí êõñßáñ÷åò áíôñéêÝò êáëëéôå÷íéêÝò íüñìåò êáé áéóèçôéêÜ ðñüôõ-
ðá. ÌåôÜ, ìéá öåìéíéóôéêÞ öÜóç (1880-1920), êáôÜ ôçí ïðïßá ïé ãõíáßêåò
óõããñáöåßò áíÝðôõîáí ñéæïóðáóôéêÝò êáé óõ÷íÜ áõôïíïìéóôéêÝò èÝóåéò.
Êáé ôÝëïò ìéá èçëõêÞ öÜóç (1920 êáé åîÞò), ç ïðïßá åðéêåíôñþèçêå óôç
ãõíáéêåßá ãñáöÞ êáé åìðåéñßá. ÕðÜñ÷ïõí ìåñéêïß ðïëý óõãêåêñéìÝíïé ëü-
ãïé ãéá ôïõò ïðïßïõò ç Óùïõüëôåñ êÜíåé áõôü ôïí ÷ùñéóìü óå öÜóåéò. Åí
ìÝñåé, åðåéäÞ ç öåìéíéóôéêÞ êñéôéêÞ èåùñïýóå üôé ÷ñåéáæüôáí ìéá ïñïëï-
ãßá ðñïêåéìÝíïõ íá êåñäßóåé ôïí óåâáóìü ùò èåùñçôéêÞ èÝóç. Êõñßùò
üìùò õðÜñ÷åé ìåãÜëç áíÜãêç, üðùò êáé óå üëïõò ôïõò êëÜäïõò, íá äç-
ìéïõñãçèåß ìéá áßóèçóç ðñïüäïõ, ðïõ íá åðéôñÝðåé óôá ðñïãåíÝóôåñá êáé
ðéï áíåðåîÝñãáóôá ðáñáäåßãìáôá (åí ðñïêåéìÝíù) öåìéíéóôéêÞò êñéôéêÞò
íá áíáãíùñéóôïýí, åíþ ðáñÜëëçëá íá êáèéóôÜ óáöÝò üôé áõôïý ôïõ åß-
äïõò ç ðñïóÝããéóç äåí èåùñåßôáé ðéá ãåíéêÜ ùò åíäåäåéãìÝíï ðñüôõðï.
ÁëëÜ ç öåìéíéóôéêÞ êñéôéêÞ áðü ôï 1970 êáé åîÞò õðÞñîå ðñáãìáôéêÜ
áîéïóçìåßùôç, ãéá ôï åýñïò ôùí èÝóåùí ðïõ åãêïëðþèçêå. Ïé óõæçôÞóåéò
êáé ïé äéáöùíßåò ðåñéóôñÝöïíôáé ãýñù áðü ôñåéò óõãêåêñéìÝíåò ðåñéï-
÷Ýò: á) ôïí ñüëï ôçò èåùñßáò, â) ôç öýóç ôçò ãëþóóáò êáé ã) ôçí áîßá Þ
ìç ôçò øõ÷áíÜëõóçò. Ïé ôñåéò åíüôçôåò ðïõ áêïëïõèïýí åóôéÜæïõí ìå ôç
óåéñÜ óôçí êÜèå ìßá áð’ áõôÝò ôéò ðåñéï÷Ýò.
Ç öåìéíéóôéêÞ êñéôéêÞ êáé ï ñüëïò ôçò èåùñßáò
¸íáò âáóéêüò äéá÷ùñéóìüò óôï åóùôåñéêü ôçò öåìéíéóôéêÞò êñéôéêÞò

ðñïÝñ÷åôáé áðü ôéò äéáöùíßåò ó÷åôéêÜ ìå ôçí ðïóüôçôá êáé ôï åßäïò ôçò
èåùñßáò ðïõ èá ðñÝðåé íá åìðåñéÝ÷åôáé ó’ áõôÞí. Åêåßíï ðïõ óõíÞèùò ï-
íïìÜæåôáé “áããëïáìåñéêÜíéêç” åêäï÷Þ ôïõ öåìéíéóìïý, Ý÷åé Ýíáí ìåãá-
ëýôåñï óêåðôéêéóìü áðÝíáíôé óôçí ðñüóöáôç êñéôéêÞ èåùñßá êáé äåß÷íåé
ìåãáëýôåñç åðéöõëáêôéêüôçôá êáôÜ ôç ÷ñÞóç ôçò, áð’ ü,ôé ïé “ãáëëßäåò”
öåìéíßóôñéåò ðïõ Ý÷ïõí õéïèåôÞóåé êáé ðñïóáñìüóåé Ýíá ìåãÜëï ìÝñïò
ôçò ìåôáäïìéóôéêÞò êáé øõ÷áíáëõôéêÞò êñéôéêÞò ùò âÜóç ôçò äïõëåéÜò
ôïõò. Ïé “Áããëïáìåñéêáíßäåò” (äåí åßíáé âÝâáéá üëåò áðïêëåéóôéêÜ Áã-
ãëßäåò Þ Áìåñéêáíßäåò) äéáôçñïýí ùò âáóéêü åíäéáöÝñïí ôïõò ôá ðáñá-
äïóéáêÜ æçôÞìáôá ôçò êñéôéêÞò, üðùò åßíáé ôï èÝìá, ôï ìïôßâï êáé ïé ÷á-
ñáêôÞñåò. Öáßíåôáé íá áðïäÝ÷ïíôáé ôéò óõìâÜóåéò ôïõ ëïãïôå÷íéêïý
ñåáëéóìïý êáé áíôéìåôùðßæïõí ôç ëïãïôå÷íßá ùò ìéá óåéñÜ áíáðáñáóôÜ-
óåùí ãõíáéêåßùí æùþí êáé åìðåéñéþí, ðïõ åßíáé äõíáôü íá ðáñáâëçèïýí
ìå ôçí ðñáãìáôéêüôçôá. Èåùñïýí ôçí åê ôïõ óýíåããõò áíÜãíùóç êáé ôçí
áíÜëõóç åðéìÝñïõò ëïãïôå÷íéêþí êåéìÝíùí ùò ôçí êýñéá äïõëåéÜ ôçò öå-
ìéíéóôéêÞò êñéôéêÞò. ÃåíéêÜ, áõôü ôï åßäïò öåìéíéóôéêÞò êñéôéêÞò Ý÷åé

ðïëëÜ êïéíÜ ìå ôéò äéáäéêáóßåò êáé ôéò ðáñáäï÷Ýò ôçò öéëåëåýèåñçò áí-
èñùðéóôéêÞò ðñïóÝããéóçò ôçò ëïãïôå÷íßáò, ìïëïíüôé ïé öåìéíßóôñéåò êáé
ïé öåìéíéóôÝò êñéôéêïß äßíïõí ìåãÜëç Ýìöáóç óôç ÷ñÞóç éóôïñéêþí äå-
äïìÝíùí êáé ìç ëïãïôå÷íéêïý õëéêïý (üðùò çìåñïëüãéá, áðïìíçìïíåý-
ìáôá, êïéíùíéêÞ êáé éáôñéêÞ éóôïñßá), ðñïêåéìÝíïõ íá êáôáíïÞóïõí Ýíá
ëïãïôå÷íéêü êåßìåíï. Ç áìåñéêáíßäá êñéôéêüò ÇëÝéí Óùïõüëôåñ èåùñåß-
ôáé óõíÞèùò ùò ç âáóéêÞ åêðñüóùðïò áõôÞò ôçò ðñïóÝããéóçò, áëëÜ åîß-
óïõ áíôéðñïóùðåõôéêü åßíáé êáé ôï Ýñãï ôùí ÓÜíôñá Ãêßëìðåñô (Sandra
Gilbert) êáé Óïýæáí ÃêïõìðÜñ (Susan Gubar), Ðáôñßóéá Óôáìðò (Patricia
Stubbs) êáé ÑÝéôóåë ÌðñÜïõíóôáúí (Rachel Brownstein).
Åíôïýôïéò, ïé ðéï ðïëëÝò áðü áõôÝò ôéò êñéôéêïýò åßíáé óôçí ðñáãìá-
ôéêüôçôá Áìåñéêáíßäåò êáé ü÷é Áããëßäåò, êáé áõôü ßóùò èá Ýðñåðå íá ìáò
êÜíåé íá áìöéóâçôÞóïõìå ôç ãåíéêåõôéêÞ êáôçãïñéïðïßçóç. Ç áããëéêÞ
öåìéíéóôéêÞ êñéôéêÞ åßíáé Üëëùóôå óõ÷íÜ ðïëý äéáöïñåôéêÞ áðü ôçí áìå-
ñéêÜíéêç: ðñïóáíáôïëßæåôáé ðåñéóóüôåñï ðñïò ôç “óïóéáëéóôéêÞ öåìéíé-
óôéêÞ” êáé óõíôÜóóåôáé ìå ôïí ðïëéôéóìéêü õëéóìü Þ ôïí ìáñîéóìü, Üñá
äåí åßíáé êáé ðïëý óùóôü íá ôçí åíôÜóóïõìå óå ìéá “ìç-èåùñçôéêÞ” êá-
ôçãïñßá. Ç ýðáñîç áõôïý ôïõ åßäïõò öåìéíéóìïý Ý÷åé óõóêïôéóôåß, ìÜë-
ëïí, áðü ôï ãåãïíüò üôé ïñéóìÝíá äçìïöéëÞ âéâëßá ðïõ óõíïøßæïõí ôç
öåìéíéóôéêÞ êñéôéêÞ (üðùò ôï ÅéóáãùãÞ óôéò öåìéíéóôéêÝò ëïãïôå÷íéêÝò
óðïõäÝò ôïõ Ê. Ê. Ñïýèâåí êáé ôï ÐïëéôéêÝò ôçò óåîïõáëéêüôçôáò/êåéìå-
íéêüôçôáò ôçò Ôüñéë Ìüé) 9 äåí ôç óõæçôïýí ùò îå÷ùñéóôÞ êáôçãïñßá.
Ðáñáäåßãìáôá áõôïý ôïõ åßäïõò äïõëåéÜò ùóôüóï åßíáé ôá åîÞò: ôï Êá-
ôáíáëþíïíôáò ìõèéóôïñÞìáôá (1987) ôçò ÔÝññõ ËïâÝëë, ôï ÂéêôùñéáíÞ
ãñáöÞ êáé åñãáæüìåíåò ãõíáßêåò (1985) ôçò Ôæïýëéá Óïõßíôåëò, êáé ôï
Ñáãäáßåò ìåôáâïëÝò: Ðïëéôéóìüò êáé öåìéíéóìüò (1986) ôçò Êüñá ÊÜ-
ðëáí, ìéáò Áìåñéêáíßäáò ðïõ äïýëåõå óôçí Âñåôáíßá ãéá ðïëëÜ ÷ñüíéá.10
Ç ÊÜðëáí Þôáí ìÝëïò ôçò “ÌáñîéóôéêÞò ÖåìéíéóôéêÞò Ëïãïôå÷íéêÞò Êïë-
ëåêôßâáò” (Marxist Feminist Literature Collective), ìéáò óçìáíôéêÞò ïìÜäáò
ôçò ïðïßáò ç ýðáñîç êáôáäåéêíýåé ôá éó÷õñÜ ðïëéôéêÜ êáé èåùñçôéêÜ åí-
äéáöÝñïíôá áõôïý ôïõ åßäïõò öåìéíéóôéêÞò êñéôéêÞò. Ìéá åîßóïõ óçìá-
íôéêÞ ïìÜäá Þôáí êáé ç “ÐïëéôéêÞ ôçò äéäáóêáëßáò ôçò ëïãïôå÷íßáò” (“Li-
terature Teaching Politics Collective”) ðïõ äéïñãÜíùóå ìéá óåéñÜ óõíåäñßùí
9. K. K. Ruthven, Feminist Literary Studies: An introduction, Cambridge: Cambridge University

Press 1985. Toril Moi, Sexual/Textual Politics, Methuen: London 1985.
10. Terry Lovell, Consuming Fiction, London: Verso 1987. Julia Swindells, Victorian Writing and
Working Women, Minnesota: University of Minnesota Press 1985. Cora Kaplan, Sea Changes:
Culture and Feminism, Verso: London 1986.
ìå ôïí ßäéï ôßôëï, åíþ ßäñõóå êé Ýíá ó÷åôéêü ðåñéïäéêü. Ìéá áîéïìíçìü-
íåõôç ìïñöÞ áõôÞò ôçò ïìÜäáò åßíáé ç ÊÜèñéí ÌðÝëóåû, ôçò ïðïßáò ôá
âéâëßá (üðùò Ôï õðïêåßìåíï ôçò ôñáãùäßáò, 1985, êáé Ôæùí Ìßëôïí: Ãëþó-
óá, öýëï, åîïõóßá, 1988)11 åßíáé ìÝñïò ôçò ßäéáò óïóéáëéóôéêÞò öåìéíéóôé-
êÞò âñåôáíéêÞò ðáñÜäïóçò. Åíþ ôá êáèïñéóôéêÜ Ýñãá ôçò åðïíïìáæüìå-
íçò “áããëïáìåñéêÜíéêçò” ðáñÜäïóçò åìöáíßóôçêáí óôá ôÝëç ôïõ ’70, ç
âñåôáíéêÞ “óïóéáëéóôéêÞ öåìéíéóôéêÞ” ðáñÜäïóç ðáñÞãáãå ôá âáóéêÜ
Ýñãá ôçò áðü ôá ìÝóá ôïõ ’80 êáé ðáñáìÝíåé åíåñãÞ ìÝ÷ñé óÞìåñá.
Áíôßèåôá ìå ôçí áìåñéêáíéêÞ ðáñÜäïóç (áí êáé ü÷é, üðùò ìüëéò éó÷õ-
ñéóôÞêáìå, êáé ôçí áããëéêÞ), ôï Ýñãï ôïõ “ãáëëéêïý” öåìéíéóìïý åßíáé
ðéï áíïé÷ôÜ èåùñçôéêü, Ý÷ïíôáò ùò áöåôçñßá ôéò éäÝåò óçìáíôéêþí ìåôá-
äïìéóôþí, êáé éäéáßôåñá ôïõ ËáêÜí, ôïõ Öïõêþ êáé ôïõ ÍôåññéíôÜ. Ãé’
áõôÝò ôéò öåìéíßóôñéåò êñéôéêïýò, ôï ëïãïôå÷íéêü êåßìåíï äåí åßíáé ðïôÝ
ðñùôßóôùò ìéá áíáðáñÜóôáóç ôçò ðñáãìáôéêüôçôáò, Þ ç áíáðáñáãùãÞ
ìéáò ðñïóùðéêÞò æùÞò ðïõ åêöñÜæåé ôá ìéêñïæçôÞìáôá ôçò ðñïóùðéêÞò
åìðåéñßáò. Óôçí ðñáãìáôéêüôçôá, ïé ãáëëßäåò êáé ãÜëëïé èåùñçôéêïß óõ-
÷íÜ Ý÷ïõí åíäéáöÝñïíôá Üëëá áðü ôç ëïãïôå÷íßá: ãñÜöïõí ãéá ôç ãëþó-
óá, ôçí áíáðáñÜóôáóç êáé ôçí øõ÷ïëïãßá, êáé óõ÷íÜ äéáôñÝ÷ïõí ìå ôñü-
ðï áíáëõôéêü óõíáöÞ öéëïóïöéêÜ æçôÞìáôá, ðñéí Ýñèïõí óôï ßäéï ôï ëï-
ãïôå÷íéêü êåßìåíï. Ïé áîéïëïãüôåñåò ìïñöÝò áõôÞò ôçò “ãáëëéêÞò” ðëåõ-
ñÜò ôïõ öåìéíéóìïý åßíáé ç Ôæïýëéá Êñßóôåâá (óôçí ðñáãìáôéêüôçôá
ÂïõëãÜñá, áí êáé óôï åîùôåñéêü èåùñåßôáé –üðùò Ý÷åé ðåé ç ßäéá ïéêôß-
ñïíôáò ôïí åáõôü ôçò– ùò Ýíá åßäïò åíóÜñêùóçò ôçò ãáëëéêÞò éíôåëéãêÝ-
íôóéáò), ç ÅëÝí Óéîïý (Hélène Cixous, ãåííçìÝíç óôçí Áëãåñßá) êáé ç Ëïõò
ÉñéãêáñÜõ (Luce Irigaray).
Åßíáé êáëýôåñï íá îåêéíÞóåé êáíåßò ôçí åîïéêåßùóÞ ôïõ ìå ôï Ýñãï êáé
ôùí ôñéþí ìÝóá áðü ìßá áð’ ôéò äéáèÝóéìåò áíèïëïãßåò. Ãéá ðáñÜäåéãìá,
ç óõíÝíôåõîç ðïõ Ýäùóå ç Êñßóôåâá ôï 1974, ìå ôßôëï “Ç ãõíáßêá äåí ï-
ñßæåôáé”, âñßóêåôáé óôï ÍÝïé ãáëëéêïß öåìéíéóìïß,12 üðùò êáé áðïóðÜ-
óìáôá áðü ôï “¸îïäïé” êáé “Ôï ãÝëéï ôçò ÌÝäïõóáò” ôçò Óéîïý, êáèþò
êáé êïììÜôéá áðü ôï âéâëßï ôçò ÉñéãêáñÜõ Ôï öýëï ðïõ äåí åßíáé Ýíá.
ÁðïóðÜóìáôá áðü ôá ßäéá áõôÜ Ýñãá ôçò Óéîïý êáé ôçò ÉñéãêáñÜõ âñß-
óêïíôáé åðßóçò óôï Öåìéíéóìïß: Ìéá áíèïëïãßá.13
11. Catherine Belsey, The Subject of Tragedy: Identity and difference in Renaissance drama,
Routledge: London 1991. Catherine Belsey, John Milton: Language, gender, power, Oxford:
Blackwell 1988.
12. Elaine Marks - Isabelle De Courtivron (eds), New French Feminisms Massachusetts:
University of Massachusetts Press 1980.
13. Maggie Humm (ed.), Feminisms: A reader, London: Harvester Wheatsheaf 1992. Óôá åëëç-
Ìéá ôåêìçñéùìÝíç óõæÞôçóç ôùí äéáöïñþí ìåôáîý ôïõ “áããëïáìåñé-

êáíéêïý” êáé ôïõ “ãáëëéêïý” öåìéíéóìïý (áí êáé åõíïåß áñêåôÜ ôçí ðëåõ-
ñÜ ôïõ äåýôåñïõ) åßíáé ôï ÐïëéôéêÝò ôçò óåîïõáëéêüôçôáò/êåéìåíéêüôç-
ôáò, ôçò Ôüñéë Ìüé. Ãéá ìéá ðéï ðñüóöáôç ðáñïõóßáóç, âë. ôï êåöÜëáéï
“Öáíôáóôéêïß êÞðïé ìå áëçèéíïýò âáôñÜ÷ïõò: ÖåìéíéóôéêÞ åõöïñßá êáé
ôï ãáëëï-áìåñéêáíéêü ÷Üóìá 1976-1988”, ôçò Áíí Ñüæáëéíô Ôæüïõíò, óôï
ÁëëÜæïíôáò õðïêåßìåíá: Ç êáôáóêåõÞ ôçò öåìéíéóôéêÞò ëïãïôå÷íéêÞò
êñéôéêÞò.14 ÁõôÝò ïé ãáëëßäåò öåìéíßóôñéåò åíäéáöÝñïíôáé éäéáßôåñá ãéá ôç
ãëþóóá êáé ôçí øõ÷ïëïãßá, èÝìáôá ðïõ óõæçôéïýíôáé óôéò äýï åðüìåíåò
åíüôçôåò.
ÖåìéíéóôéêÞ êñéôéêÞ êáé ãëþóóá
¸íá Üëëï èåìåëéáêü æÞôçìá, ãéá ôï ïðïßï äéßóôáíôáé ïé ãíþìåò, åßíáé ôï

åñþôçìá áí õðÜñ÷åé Þ ü÷é ìéá åããåíþò ãõíáéêåßá ãëþóóá. ÕðÜñ÷åé ìéá
ìáêñÜ ðáñÜäïóç óõæÞôçóçò ãé’ áõôü ôï èÝìá óôïí öåìéíéóìü. Ãéá ðáñÜ-
äåéãìá, ç Âéñôæßíéá Ãïõëö (óôá êåöÜëáéá 4 êáé 5 ôïõ åêôåíïýò ìá÷çôé-
êïý äïêéìßïõ ¸íá äéêü óïõ äùìÜôéï) õðïóôçñßæåé üôé ç ÷ñÞóç ôçò ãëþó-
óáò äéáöïñïðïéåßôáé áíÜëïãá ìå ôï öýëï, Ýôóé þóôå üôáí ìéá ãõíáßêá
åðé÷åéñåß íá ãñÜøåé ìõèéóôüñçìá áíôéëáìâÜíåôáé üôé äåí õðÜñ÷åé “êáìßá
êïéíÞ öñÜóç Ýôïéìç ãéá íá ôç ÷ñçóéìïðïéÞóåé”. Ïé ìåãÜëïé Üíôñåò ìõèé-
óôïñéïãñÜöïé Ý÷ïõí ãñÜøåé ìéá “öõóéêÞ ðñüæá, ðïõ êõëïýóå ãïñãÜ ü÷é
üìùò áðñüóå÷ôá, åêöñáóôéêÜ áëëÜ ü÷é åîåæçôçìÝíá, êáé ðïõ åß÷å Ýíá äé-
êü ôçò ÷ñþìá ÷ùñßò íá ðáýåé íá åßíáé êïéíü êôÞìá”. ÐáñáèÝôåé Ýíá ðá-
ñÜäåéãìá êáé ëÝåé: “ÁõôÞ åßíáé ìéá áíôñéêÞ öñÜóç”. Äåí åîçãåß ôéò éäéü-
ôçôÝò ôçò áëëÜ ôï ðáñÜäåéãìá ÷áñáêôçñßæåôáé áðü ðñïóåêôéêÜ éóïññï-
ðçìÝíá ñçôïñéêÜ ó÷Þìáôá. ÁëëÜ “åðñüêåéôï ãéá ìéá öñÜóç áêáôÜëëçëç
íá ÷ñçóéìïðïéçèåß áðü ìéá ãõíáßêá” êáé ïé ãõíáßêåò óõããñáöåßò ðïõ
ðñïóðÜèçóáí íá ôç ÷ñçóéìïðïéÞóïõí (Óáñëüô ÌðñïíôÝ, Ôæïñôæ ¸ëéïô)
êáêïðÜèçóáí. Ç ÔæÝçí ¿óôåí ôçí áðÝññéøå, êáé óôç èÝóç ôçò “åðéíüçóå
ìéá ôåëåßùò öõóéêÞ êáé êáëïó÷çìáôéóìÝíç öñÜóç êáôÜëëçëç ãéá äéêÞ ôçò
÷ñÞóç”, áëëÜ ç Ãïõëö äåí äßíåé ïýôå ðåñéãñáöÞ ïýôå ðáñÜäåéãìá áõôÞò
íéêÜ, äåßãìáôá ôïõ Ýñãïõ áõôþí ôùí óõããñáöÝùí õðÜñ÷ïõí óôïí óõëëïãéêü ôüìï:
ÁèçíÜ Áèáíáóßïõ (åðéì.), ÖåìéíéóôéêÞ èåùñßá êáé ðïëéôéóìéêÞ êñéôéêÞ (ìôöñ. Ðåëá-
ãßá ÌáñêÝôïõ), ÁèÞíá: ÍÞóïò 2006.
14. Ann Rosalind Jones, “Imaginary gardens with real frogs in them: Feminist euphoria and the
Franco-American divide, 1976-1988”, in Gayle Greene - Copelia Kahn (eds), Changing Subjects:
The making of feminist literary criticism, London: Routledge 1993, 64-82.
ôçò öñÜóçò.15 Ìðïñåß êáíåßò íá õðïèÝóåé ùóôüóï ðùò ôá ÷áñáêôçñéóôé-

êÜ ìéáò “ãõíáéêåßáò öñÜóçò” åßíáé üôé ïé ðåñßïäïé óõíäÝïíôáé ÷áëáñüôå-
ñá êáé äåí åßíáé ðñïóåêôéêÜ éóïññïðçìÝíåò êáé ó÷çìáôïðïéçìÝíåò üðùò
óôçí áíôñéêÞ ðñüæá.
ÃåíéêÜ, ëïéðüí, ç ãõíáßêá óõããñáöÝáò èåùñåßôáé üôé õðïöÝñåé áðü ôï
üôé ðñÝðåé íá ÷ñçóéìïðïéåß Ýíá ìÝóï (ôçí ðñüæá) ðïõ åßíáé ïõóéáóôéêÜ
áíôñéêü, ðñïóáñìïóìÝíï óå áíôñéêïýò óôü÷ïõò. ÁõôÞ ç èÝóç, üôé ç ãëþó-
óá åßíáé ì’ áõôÞ ôçí Ýííïéá “áíôñéêÞ”, áíáðôý÷èçêå áðü ôçí ÍôÝçë ÓðÝ-
íôåñ óôéò áñ÷Ýò ôïõ ’80, óôï âéâëßï ôçò Ï Üíäñáò åðïßçóå ôç ãëþóóá,16 ðïõ
åðßóçò éó÷õñßæåôáé ðùò ç ãëþóóá äåí åßíáé Ýíá ïõäÝôåñï ìÝóï áëëÜ ðå-
ñéÝ÷åé ðïëëÜ ÷áñáêôçñéóôéêÜ ðïõ áíôáíáêëïýí ôïí ñüëï ôçò ùò ïñãÜíïõ
Ýêöñáóçò ôçò ðáôñéáñ÷ßáò. (ÁõôÞ ç Üðïøç üôé ç ãëþóóá åßíáé êáôá-
óêåõáóìÝíç áðü Üíôñåò áìöéóâçôÞèçêå ìÝóá óôïí öåìéíéóìü áðü ôéò
ÓÜíôñá Ãêßëìðåñô êáé Óïýæáí ÃêïõìðÜñ, óôï Üñèñï ôïõò “Ãëùóóïëï-
ãßá ôçò óåîïõáëéêüôçôáò: Öýëï, ãëþóóá, óåîïõáëéêüôçôá”).17 Áí ç êáíï-
íéóôéêÞ ãëþóóá ìðïñåß íá èåùñçèåß ùò êáôÜ êÜðïéï ôñüðï “áñóåíéêÜ”
ðñïóáíáôïëéóìÝíç, ãåííÜôáé ôï åñþôçìá áí ìðïñåß íá õðÜñîåé ìéá ìïñ-
öÞ ãëþóóáò ðïõ íá åßíáé åëåýèåñç áð’ áõôÞ ôçí ðñïêáôÜëçøç Þ áêüìá
êáé ðñïóáíáôïëéóìÝíç ìå êÜðïéï ôñüðï ðñïò ôç ãõíáßêá. Ïé ãáëëßäåò
êáé ïé ãÜëëïé èåùñçôéêïß ëïéðüí Ý÷ïõí õðïèÝóåé ôçí ýðáñîç ìéáò “ãõíáé-
êåßáò ãñáöÞò” (écriture feminine - ï üñïò ðñïÝñ÷åôáé áðü ôï äïêßìéï ôçò
ÅëÝí Óéîïý “Ôï ãÝëéï ôçò ìÝäïõóáò”), ðïõ óõíäÝåôáé ìå ôç ãõíáéêåßá å-
ìðåéñßá êáé äéåõêïëýíåé ôï åëåýèåñï ðáé÷íßäé ôùí íïçìÜôùí ìÝóá óôï
ðëáßóéï ôùí ÷áëáñùìÝíùí ãñáììáôéêþí äïìþí. Ç õøçëÞ ðñüæá ôïõ äï-
êéìßïõ ôçò Óéîïý åðéäåéêíýåé áõôü ôï åßäïò ãñáöÞò, üðùò ôï åîçãåß:
Åßíáé áäýíáôï íá ïñßóåé êáíåßò ìéá ãõíáéêåßá ðñáêôéêÞ ãñáöÞò êáé
áõôü èá ðáñáìÝíåé áäýíáôï, ãéáôß áõôÞ ç ðñáêôéêÞ äåí ìðïñåß ðïôÝ
íá èåùñçôéêïðïéçèåß, íá ðåñéêëåéóôåß, íá êùäéêïðïéçèåß […] ðÜíôïôå
èá õðåñâáßíåé ôïí ëüãï ðïõ ñõèìßæåé ôï öáëëïêåíôñéêü [áõôü ðïõ êõ-
ñéáñ÷åßôáé áðü Üíôñåò] óýóôçìá ÿ ëáìâÜíåé êáé èá ëáìâÜíåé ÷þñá óå
ðåñéï÷Ýò Üëëåò áðü åêåßíåò ðïõ õðüêåéíôáé óôç öéëïóïöéêï-èåùñçôé-
êÞ êõñéáñ÷ßá. Èá óõëëáìâÜíåôáé áðü õðïêåßìåíá ðïõ äéáññçãíýïõí
ôïõò áõôïìáôéóìïýò, áðü ðåñéöåñåéáêÝò öéãïýñåò ðïõ êáìéÜ åîïõóßá
äåí èá ìðïñÝóåé ðïôÝ íá õðïôÜîåé.
15. Âéñôæßíéá Ãïõëö, ¸íá äéêü óïõ äùìÜôéï (ìôöñ. Ìßíá ÄáëáìÜãêá), ÁèÞíá: Ïäõó-
óÝáò 2005, óó. 116-117.
16. Dale Spender, Man Made Language, London: Routledge 1980.
17. Sandra Gilbert - Susan Gubar, “Sexual linguistics: gender, language, sexuality” in Catherine
Belsey - Jane Moore (eds), The Feminist Reader, London & New York: Blackwell 1989, 81-100.
Åäþ, ç ÷ñÞóôñéá ôçò ãõíáéêåßáò ãñáöÞò öáßíåôáé íá âñßóêåôáé óå Ýíá ðå-

äßï ðÝñá áðü ôç ëïãéêÞ (“áõôÞ ç ðñáêôéêÞ äåí ìðïñåß ðïôÝ íá èåùñçôé-
êïðïéçèåß […] êáé èá ëáìâÜíåé ÷þñá óå ðåñéï÷Ýò Üëëåò áðü åêåßíåò ðïõ
õðüêåéíôáé óôç öéëïóïöéêï-èåùñçôéêÞ êõñéáñ÷ßá”). Ç ÷ñÞóôñéá ìéáò ôÝ-
ôïéáò ãëþóóáò èåùñåßôáé åäþ ùò Ýíá åßäïò áéþíéïõ ìá÷çôÞ ôçò åëåõèå-
ñßáò óå Ýíá áíáñ÷éêü ðåäßï ìüíéìçò áíôéðáñÜèåóçò (“ðåñéöåñåéáêÝò öé-
ãïýñåò ðïõ êáìéÜ åîïõóßá äåí èá ìðïñÝóåé ðïôÝ íá õðïôÜîåé”), åëåýèå-
ñïò óêïðåõôÞò åíáíôßïí ôùí êÝíôñùí ôçò åîïõóßáò. Ãéá ôç Óéîïý (áí êáé
ü÷é ãéá Üëëåò èåùñçôéêïýò) áõôü ôï åßäïò ãñáöÞò åßíáé êáôÜ êÜðïéï ôñü-
ðï ìïíáäéêü ðñïúüí ôçò ãõíáéêåßáò öõóéïëïãßáò, ôï ïðïßï ïé ãõíáßêåò
ðñÝðåé íá ôéìïýí óôç ãñáöÞ ôïõò:
Ïé ãõíáßêåò ðñÝðåé íá ãñÜöïõí ìÝóù ôùí óùìÜôùí ôïõò, ðñÝðåé íá
åöåýñïõí ôçí áðüñèçôç ãëþóóá ðïõ èá ôïñðéëßóåé ôïõò äéá÷ùñéóìïýò,
ôéò ôÜîåéò êáé ôç ñçôïñéêÞ, ôïõò êáíüíåò êáé ôïõò êþäéêÝò, ðñÝðåé íá
êáôáäõèïýí, íá äéáó÷ßóïõí, íá âãïõí ðÝñá áðü ôïí ýóôáôï åðéöõëá-
êôéêü ëüãï, óõìðåñéëáìâÜíïíôáò êáé áõôüí ðïõ ãåëÜ êáé ìüíï ìå ôçí
éäÝá íá ðñïöÝñåé ôç ëÝîç “çóõ÷ßá”. […] ÔÝôïéá åßíáé ç äýíáìç ôùí
ãõíáéêþí ðïõ, óáñþíïíôáò ôç óýíôáîç, êüâïõí áõôÞ ôçí ðåñßöçìç
êëùóôÞ (ìéá ìéêñüôáôç êëùóôïýëá ëÝíå) ðïõ åßíáé ãéá ôïõò Üíôñåò
Ýíá õðïêáôÜóôáôï ôïõ ïìöÜëéïõ ëþñïõ.
Ç ãõíáéêåßá ãñáöÞ åßíáé ëïéðüí áðü ôç öýóç ôçò ðáñáâáôéêÞ, ðÜíù áðü
ôïõò êáíïíéóìïýò, óå êáôÜóôáóç ìÝèçò, áëëÜ åßíáé óáöÝò üôé áõôÞ ç
éäÝá, üðùò ðñïùèåßôáé áðü ôçí Óéîïý, äçìéïõñãåß ðïëëÜ ðñïâëÞìáôá.
Ôï ðåäßï ôïõ óþìáôïò, ãéá ðáñÜäåéãìá, ìïéÜæåé óáí íá åßíáé êáôÜ êÜ-
ðïéï ôñüðï áðñüóâëçôï (“áðüñèçôç”) óôïí êïéíùíéêü êáé öõëåôéêü
ðñïóäéïñéóìü (“ñçôïñéêÞ, êáíüíåò, êþäéêåò”) êáé éêáíü íá áñèñþóåé ìéá
áãíÞ ïõóßá ôçò èçëõêüôçôáò. Ìéá ôÝôïéá ïõóéïêñáôéêÞ èÝóç åßíáé äýóêï-
ëï íá óõìâéâáóôåß ìå Ýíá öåìéíéóìü ðïõ õðïãñáììßæåé üôé ç èçëõêüôçôá
åßíáé ìéá êïéíùíéêÞ êáôáóêåõÞ êáé ü÷é ìéá äåäïìÝíç ïíôüôçôá ðïõ âñß-
óêåôáé ìõóôçñéùäþò “åêåß”. Êáé, áí ç èçëõêüôçôá åßíáé êïéíùíéêÜ êáôá-
óêåõáóìÝíç, ôüôå èá ðñÝðåé ëïãéêÜ íá äéáöÝñåé áðü ôç ìéá êïõëôïýñá
óôçí Üëëç, Ýôóé þóôå ôÝôïéåò ãåíéêåýóåéò ãéá ôï ðïéüí ôçò íá ìçí ìðï-
ñïýí íá óôáèïýí. Ðïéåò, ìðïñïýìå íá ñùôÞóïõìå, åßíáé áõôÝò ïé ãõíáß-
êåò ðïõ “ðñÝðåé” íá ãñÜöïõí ìÝóá áðü ôá óþìáôÜ ôïõò; Ðïéïò ôïõò
åðéâÜëëåé áõôü ôï êáôáðéåóôéêü “ðñÝðåé” êáé – êõñßùò– ãéáôß;
Ìéá áêüìç Ýêöñáóç ôçò éäÝáò ôçò ãõíáéêåßáò ãñáöÞò âñßóêåé êáíåßò
óôá ãñáðôÜ ôçò Ôæïýëéá Êñßóôåâá. Ç Êñßóôåâá ÷ñçóéìïðïéåß ôïõò üñïõò
óõìâïëéêü êáé óçìåéùôéêü ãéá íá ðñïóäéïñßóåé äõï äéáöïñåôéêÝò ðëåõ-
ñÝò ôçò ãëþóóáò. Óôï äïêßìéü ôçò “Ôï óýóôçìá êáé ôï ïìéëïýí õðïêåß-
ìåíï” ç óõìâïëéêÞ ðëåõñÜ óõíäÝåôáé ìå ôçí åîïõóßá, ôçí ôÜîç, ôïõò ðá-
ôÝñåò, ôçí êáôáðßåóç êáé ôïí Ýëåã÷ï (“ç ïéêïãÝíåéá, ç ïìáëüôçôá, ï êá-
íïíéóôéêüò ëüãïò ôçò êëáóéêÞò øõ÷ïëïãéêÞò öñïíôßäáò, üëá áõôÜ äåí åß-
íáé ðáñÜ ÷áñáêôçñéóôéêÜ ôçò öáóéóôéêÞò éäåïëïãßáò”). ÁõôÞ ç óõìâïëé-
êÞ ðëåõñÜ ôçò ãëþóóáò äéáôçñåß ôïí ìýèï üôé ï åáõôüò åßíáé óôáèåñüò
êáé åíéáßïò (êÜôé ðïõ åêåßíç ðåñéãñÜöåé ùò “ìéá ãëþóóá ìå Ýíá ðñïá-
ðïöáóéóìÝíï õðïêåßìåíï Þ ìå Ýíá õðåñâáôéêü õðïêåßìåíï-åãþ”). Áíôß-
èåôá, ç óçìåéùôéêÞ ðëåõñÜ ôïõ ëüãïõ ÷áñáêôçñßæåôáé ü÷é áðü ëïãéêÞ êáé
ôÜîç, áëëÜ áðü “ìåôáôüðéóç, ïëßóèçóç, óõìðýêíùóç”, ðïõ õðïäåéêíýåé,
êáé ðÜëé, Ýíáí ðïëý ÷áëáñüôåñï, ðïëý ðéï ôõ÷áßï ôñüðï íá êÜíåé êáíåßò
óõíäÝóåéò, êáé ìÜëéóôá Ýíáí ôñüðï ðïõ áõîÜíåé êáôÜ ðïëý ôï åýñïò ôùí
ðéèáíïôÞôùí. ÐáñáèÝôåé áðü ôïí Ôßìáéï ôïõ ÐëÜôùíá Ýíá êïììÜôé ðïõ
êÜíåé ëüãï ãéá “Ýíá êáèåóôþò ôçò ãëþóóáò ðñïãåíÝóôåñï ôïõ Ëüãïõ
[ðïõ] ï ÐëÜôùíáò ôï ïíïìÜæåé ÷þñá” êáé ðÜëé óõíäÝåôáé ìå ôç ìçôÝñá
ðåñéóóüôåñï ðáñÜ ìå ôïí ðáôÝñá. ¼ëá áõôÜ ðáñïõóéÜæïíôáé óå Ýíá áñ-
êåôÜ ãåíéêü åðßðåäï, áëëÜ ç Êñßóôåâá âëÝðåé ôï óçìåéùôéêü ùò ôç ãëþó-
óá ôçò ðïßçóçò óå áíôßèåóç ìå ôçí ðñüæá êáé åîåôÜæåé ôç ëåéôïõñãßá ôïõ
óôï Ýñãï óõãêåêñéìÝíùí ðïéçôþí. Áí êáé óõíäÝåôáé åííïéáêÜ ìå ôï èç-
ëõêü, ïé ðïéçôÝò ðïõ ôï ÷ñçóéìðïéïýí äåí åßíáé üëåò ãõíáßêåò êáé óôçí
ðñáãìáôéêüôçôá ôá âáóéêüôåñá ðáñáäåßãìáôá ôçò Êñßóôåâá ðñïÝñ÷ï-
íôáé áðü Üíôñåò óõããñáöåßò.
Èá Ýðñåðå íá õðïãñáììéóôåß, ùóôüóï, üôé ôï óõìâïëéêü êáé ôï óç-
ìåéùôéêü äåí åßíáé äõï äéáöïñåôéêÜ åßäç ãëþóóáò áëëÜ äõï äéáöïñåôé-
êÝò ðëåõñÝò ôçò ãëþóóáò, ðïõ åßíáé ðÜíôïôå ðáñïýóåò óå ïðïéïäÞðïôå
ôõ÷áßï äåßãìá. Ôï ìïíôÝëï êáé ðÜëé åßíáé áõôü ôïõ áóõíåßäçôïõ êáé ôïõ
óõíåéäçôïý, êáé ï ëáêáíéêüò åðáíáðñïóäéïñéóìüò áõôþí ôùí üñùí. Ôï
óõìâïëéêü åßíáé ç ôáêôïðïéçìÝíç åðéöÜíåéá ôùí áõóôçñþí äéáêñßóåùí
êáé óáöþí äïìþí ìÝóù ôùí ïðïßùí ëåéôïõñãåß ç ãëþóóá: ôï óùóóõñéá-
íü “äßêôõï äéáöïñþí” ðïõ õðïãñáììßæïõí ïé äïìéóôÝò,. ÁëëÜ ðáíôá÷ïý
ðáñüí åßíáé êáé ôï ãëùóóéêü “áóõíåßäçôï”, Ýíá ðåäßï ðåñéöåñüìåíùí
óçìáéíüíôùí, ôõ÷áßùí óõíäÝóåùí, áõôïó÷åäéáóìþí, áíáêñéâåéþí, áôõ÷ç-
ìÜôùí êáé ïëéóèçìÜôùí – üëá äçëáäÞ üóá ðåñéëáìâÜíïíôáé óôç ìåôáäï-
ìéóôéêÞ áíôßëçøç ôçò ãëþóóáò. Óôçí ðñáãìáôéêüôçôá Ýíáò ôñüðïò íá
÷áñáêôçñßóåé êáíåßò ôï Ýñãï ôçò áðïäüìçóçò (ðïõ áðïêáëýðôåé áíôéöá-
ôéêÜ íïÞìáôá óôá êåßìåíá) åßíáé íá ôï äåé ùò ôï “áóõíåßäçôï” ôïõ êåé-
ìÝíïõ ðïõ áíáäýåôáé êáé äéáôáñÜóóåé ôï “óõíåéäçôü” Þ “åðéöáíåéáêü”
íüçìá. ÁõôÝò ïé äéáóðáóôéêÝò åðéäñïìÝò óôéò ëïãéêÝò, ðñþçí óôáèåñÝò,
äïìÝò, ãßíïíôáé öáíåñÝò ë.÷. óôá üíåéñá, óôçí ðïßçóç êáé óôç ìïíôåñíé-
óôéêÞ ðåéñáìáôéêÞ ãñáöÞ ðïõ äéáôáñÜóóåé ôçí åðéöÜíåéá ôçò ãëþóóáò
(üðùò ë.÷. ç ðïßçóç ôïõ å.å.êÜìéíãêò). Áð’ áõôü ôï “ôõ÷áßï” óôïé÷åßï äåí
ìðïñåß ðïôÝ íá îåöýãåé ïýôå êáé ï ðéï åðéìåëÞò êáé óõíåéäçôïðïéçìÝíïò

ðåæïãñÜöïò. Óáöþò, áöïý ç ãëþóóá åßíáé åî ïñéóìïý ìéá åöåõñåôéêÞ
êáé áõôïó÷åäéáóôéêÞ ðñáêôéêÞ, áí êïðåß áðü ôï óçìåéùôéêü ðåäßï ôçò
Êñßóôåâá, áõôïìÜôùò èá åîáöáíéóôåß.
Ôçí éäÝá ôçò âáóéêÞò áíôßèåóçò áíÜìåóá óôï óçìåéùôéêü êáé ôï óõì-
âïëéêü ç Êñßóôåâá ôçí ïöåßëåé óôïí Æáê ËáêÜí êáé óôç äéÜêñéóÞ ôïõ
áíÜìåóá óôá äýï ðåäßá, ôï öáíôáóéáêü êáé ôï óõìâïëéêü. Ôï öáíôáóéá-
êü ðåäßï åßíáé áõôü ôïõ ðáéäéïý, óôï ðñïãëùóóéêü, ðñïïéäéðüäåéï óôÜ-
äéï. Ï åáõôüò äåí äéáêñßíåôáé áêüìç áðü ü,ôé äåí åßíáé “åãþ” êáé ç áß-
óèçóç ôïõ óþìáôïò ùò ïíôüôçôáò äéáêñéôÞò áðü ôïí õðüëïéðï êüóìï äåí
Ý÷åé áêüìá åäñáéùèåß. Ôï ðáéäß æåé óå Ýíá åäåìéêü âáóßëåéï, åëåýèåñï
êáé áðü ôçí åðéèõìßá êáé áðü ôçí Ýëëåéøç. Ôï óçìåéùôéêü èåùñåßôáé ùò
åããåíþò ðïëéôéêÜ áíáôñåðôéêü êáé áðåéëåß ðÜíôïôå ôçí êëåéóôÞ óõìâï-
ëéêÞ äïìÞ ðïõ åíóùìáôþíåôáé óå óõìâÜóåéò üðùò åßíáé ïé êõâåñíÞóåéò,
ïé äïóìÝíåò ðïëéôéóìéêÝò áîßåò êáé ç ãñáììáôéêÞ ôçò óõìâáôéêÞò ãëþó-
óáò.
Ãéá êÜðïéåò öåìéíßóôñéåò áõôüò ï ïñáìáôéêüò “óçìåéùôéêüò” èçëõêüò
êüóìïò êáé ç ãëþóóá ðïõ åðéêáëïýíôáé ç Óéîïý êáé ç Êñßóôåâá åßíáé Ý-
íá æùôéêü ðåäßï äõíáôïôÞôùí, ç áîßá ôïõ ïðïßïõ åßíáé íá åðéôñÝðåé ôï íá
öáíôáóôåß êáíåßò åíáëëáêôéêÝò ôïõ êüóìïõ ðïõ Ý÷ïõìå ôþñá, êáé åéäé-
êüôåñá áõôïý ðïõ Ý÷ïõí ïé ãõíáßêåò. Ãéá Üëëïõò, ðáñáäßäåé ìïéñáßá óôá
÷Ýñéá ôùí áíôñþí ôïí êüóìï ôçò ëïãéêÞò êáé äéáôçñåß ãéá ôéò ãõíáßêåò
ìéá ðáñáäïóéáêÜ óõíáéóèçìáôéêÞ, äéáéóèçôéêÞ, õðåñ-ëïãéêÞ êáé éäéùôé-
êÞ ðåñéï÷Þ. Äåí åßíáé ëïéðüí ðáñÜîåíï ðïõ ôï æÞôçìá ôçò ãëþóóáò åßíáé
ìßá áðü ôéò ðéï äéáìöéóâçôïýìåíåò ðåñéï÷Ýò ôçò öåìéíéóôéêÞò êñéôéêÞò.
ÖåìéíéóôéêÞ êñéôéêÞ êáé øõ÷áíÜëõóç
Ç ìÝ÷ñé ôþñá éóôïñßá ôçò ó÷Ýóçò ôïõ öåìéíéóìïý ìå ôçí øõ÷áíÜëõóç åß-
íáé áðëÞ óôï ãåíéêü ôçò äéÜãñáììá áëëÜ óýíèåôç óôéò ëåðôïìÝñåéÝò ôçò.
Ç éóôïñßá áõôÞ ìðïñåß íá èåùñçèåß üôé áñ÷ßæåé, üðùò êáé ðïëëÜ Üëëá, ìå
ôï ÐïëéôéêÝò ôçò óåîïõáëéêüôçôáò ôçò ÊÝçô Ìßëëåô 18 ôï 1969, ðïõ êáôá-
äéêÜæåé ôïí Öñüõíô ùò ðñùôáñ÷éêÞ ðçãÞ ôùí ðáôñéáñ÷éêþí óõìðåñéöï-
ñþí, åíáíôßïí ôùí ïðïßùí ðñÝðåé íá ðïëåìÞóïõí ïé öåìéíßóôñéåò. Ç åðß-
äñáóç áõôÞò ôçò áíôßëçøçò óôïí öåìéíéóìü åßíáé áêüìá ðïëý éó÷õñÞ, áë-
ëÜ ôïí Öñüõíô ôïí õðåñáóðßóôçêáí óôç óõíÝ÷åéá ðïëëÝò óçìáíôéêÝò ìå-
ëÝôåò, áíÜìåóÜ ôïõò êáé ôï áîéïóçìåßùôï âéâëßï ôçò Ôæïýëéåô Ìßôóåë,
18. Kate Millet, Sexual Politics, Urbana: University of Illinois Press, 2000.
Øõ÷áíÜëõóç êáé öåìéíéóìüò, ôï 1974.19 Áõôü ôï âéâëßï õðåñáóðßæåôáé ôïí

Öñüõíô åíÜíôéá óôçí Ìßëëåô, ÷ñçóéìïðïéþíôáò ðñáêôéêÜ ôïõò üñïõò êáé
ôéò Ýííïéåò ôçò ßäéáò ôçò Ìßëëåô êáé ìÜëéóôá ôç äéÜêñéóç, ðïëý óçìáíôé-
êÞ óôïí öåìéíéóìü, áíÜìåóá óå âéïëïãéêü êáé êïéíùíéêü öýëï – ôï ðñþ-
ôï áöïñÜ ðñïöáíþò ôïí âéïëïãéêü êáèïñéóìü ôïõ öýëïõ åíþ ôï äåýôå-
ñï åßíáé ìéá êáôáóêåõÞ, äåí åßíáé êÜôé öõóéêü áëëÜ êÜôé ðïõ ìáèáßíåôáé
Þ áðïêôÜôáé. ÁõôÞ ôç äéÜêñéóç õðïíïåß ç Óéìüí íôå ÌðùâïõÜñ, óôçí ðå-
ñßöçìç ðñþôç ðñüôáóç ôïõ äåýôåñïõ ìÝñïõò ôïõ Ýñãïõ ôçò Ôï äåýôåñï
öýëï (1949), üôáí ãñÜöåé: “Ãõíáßêá äåí ãåííéÝóáé, ãßíåóáé”. Ôï Ðïëéôé-
êÝò ôçò óåîïõáëéêüôçôáò ôçò Ìßëëåô èåùñåß üôé ðñïùèåß áêñéâþò ôïí
óôü÷ï ôïõ âéâëßïõ ôçò ÌðùâïõÜñ. Ç Ìßôóåë ëïéðüí õðåñáóðßæåôáé ôïí
Öñüõíô ëÝãïíôáò ðùò ï ôåëåõôáßïò äåí ðáñïõóéÜæåé ôï ãõíáéêåßï óáí
êÜôé áðëþò “äåäïìÝíï êáé öõóéêü”. Ç ãõíáéêåßá óåîïõáëéêüôçôá (äçëá-
äÞ ìÜëëïí ç åôåñïöõëïöéëßá ãåíéêÜ) äåí åßíáé áðëþò åêåß, “öõóéêÜ”, å-
îáñ÷Þò, áëëÜ äéáìïñöþíåôáé áðü ôéò ðñþéìåò åìðåéñßåò êáé ðñïóáñìï-
ãÝò, êáé ï Öñüõíô äåß÷íåé áêñéâþò ôç äéáäéêáóßá ôïý ðþò áõôÞ ðáñÜãå-
ôáé êáé êáôáóêåõÜæåôáé, åéäéêÜ óôï Ýñãï ôïõ Ôñåéò ìåëÝôåò ãéá ôç èåù-
ñßá ôçò óåîïõáëéêüôçôáò.20 Óõíáêüëïõèá, ïé ñüëïé ôùí êïéíùíéêþí öý-
ëùí èá ðñÝðåé íá åßíáé åýðëáóôïé êáé íá åðéäÝ÷ïíôáé áëëáãÝò, ü÷é íá
èåùñïýíôáé ùò áíáðüöåõêôá êáé áðáñÜëëáêôá äåäïìÝíá.
¸ôóé, óõíå÷ßæåé ï éó÷õñéóìüò ôçò Ìßôóåë, ç Ýííïéá ôïõ öèüíïõ ôïý
ðÝïõò äåí ÷ñåéÜæåôáé íá èåùñçèåß üôé áöïñÜ áðëþò ôï áíäñéêü üñãáíï
êáèáõôü (üðïéåò êé áí Þôáí ïé ðñïèÝóåéò ôïõ Öñüõíô), áëëÜ ôï üñãáíï
ùò Ýìâëçìá êïéíùíéêÞò äýíáìçò, ìáæß ìå ôá ðëåïíåêôÞìáôá ðïõ áõôÞ
óõíåðÜãåôáé. (ÈõìÜìáé åäþ ìéá äéáöÞìéóç – ðïõ áðáãïñåýôçêå– ìå ôç
öùôïãñáößá ìéáò ãõìíÞò ãõíáßêáò êáé ôçí åðéãñáöÞ “Áõôü ðïõ ÷ñåéÜ-
æïíôáé ïé ãõíáßêåò ãéá íá åðéôý÷ïõí ó’ Ýíáí áíäñéêü êüóìï”. Êáé ðÜíù
óôï óþìá ôçò Þôáí æùãñáöéóìÝíá áíäñéêÜ ãåííçôéêÜ üñãáíá.) Óôç ìå-
ëÝôç ðïõ óõæçôïýìå óôçí åðüìåíç åíüôçôá, ç ÓÜíôñá Ãêßëìðåñô êáé ç
Óïýæáí ÃêïõìðÜñ ÷ñçóéìïðïéïýí ôçí éäÝá ôïõ “êïéíùíéêïý åõíïõ÷é-
óìïý”, ðïõ åßíáé ïõóéáóôéêÜ ôï ßäéï, êáèþò ï üñïò óçìáßíåé ôçí Ýëëåéøç
êïéíùíéêÞò äýíáìçò óôéò ãõíáßêåò, êáé ç Ýëëåéøç áõôÞ ðáñïõóéÜæåôáé,
ìÝóù ôçò ëÝîçò “åõíïõ÷éóìüò”, ùò áíäñéêü êôÞìá, áí êáé êáôÜ êáìßá Ýí-
íïéá ùò áíäñéêÞ éäéüôçôá.
Ç ÔæÝçí ÃêÜëëïð, óôï âéâëßï ôçò Öåìéíéóìüò êáé øõ÷áíÜëõóç (1982),21
19. Juliet Mitchell, Psychoanalysis and Feminism: A Radical reassessment of Freudian psycho-
analysis, New York: Basic Books 2000 [Revised edition].
20. Óßãêìïõíô Öñüõíô, Ôñåéò ìåëÝôåò ãéá ôç èåùñßá ôçò óåîïõáëéêüôçôáò (ìôöñ. Ëåõ-
ôÝñçò Áíáãíþóôïõ), ÁèÞíá: Åðßêïõñïò 1991.
óõíå÷ßæåé ôçí õðïóôÞñéîç ôçò øõ÷áíÜëõóçò, áëëÜ ìåôáôïðßæïíôáò ôï åí-

äéáöÝñïí ôçò áðü ôç öñïûäéêÞ óôç ëáêáíéêÞ åêäï÷Þ, åí ìÝñåé ëüãù ôïõ
üôé óôïí ËáêÜí äçëþíïíôáé ñçôþò üóá óôïí Öñüõíô áðëþò õðïíïïýíôáé,
êáé åí ðñïêåéìÝíù üôé ï öáëëüò äåí åßíáé ôï öõóéêü âéïëïãéêü üñãáíï,
áëëÜ ôï óýìâïëï ôçò åîïõóßáò ðïõ ôïí óõíïäåýåé. Áí êáé ïé Üíôñåò ðñï-
êýðôïõí âÝâáéá óôá ãñáðôÜ ôïõ ËáêÜí óå ðéï ðëåïíåêôéêÞ èÝóç áðü ôéò
ãõíáßêåò, åíôïýôïéò ï ËáêÜí ôïõò äåß÷íåé êáé áõôïýò ùò åîßóïõ áíßó÷õ-
ñïõò, êáèþò ç ðëçñüôçôá ôçò óçìáóßáò, ôçí ïðïßá ï öáëëüò åðßóçò åê-
ðñïóùðåß óôï Ýñãï ôïõ ËáêÜí, åßíáé åîßóïõ áðëçóßáóôç êáé ãéá ôïõò Üí-
ôñåò êáé ãéá ôéò ãõíáßêåò. Åðßóçò, ï ôñüðïò ãñáöÞò ôïõ ËáêÜí – äéÜóç-
ìïò ãéá ôç äõóêïëßá ôïõ, ðáéãíéþäçò, ãåìÜôïò ëïãïðáßãíéá êáé “ðáñá-
ëïãéêüò” (ìå ôçí Ýííïéá ôïõ ðÝñá Þ ðÜíù áðü ôç ëïãéêÞ)– ìïéÜæåé íá åí-
óáñêþíåé ôç “ãõíáéêåßá” Þ “óçìåéùôéêÞ” ðëåõñÜ ôçò ãëþóóáò, ðáñÜ ôçí
“áíäñéêÞ” Þ “óõìâïëéêÞ” ðëåõñÜ.
¸íá Üëëï óçìáíôéêü üíïìá óôçí áðïêáôÜóôáóç ôïõ Öñüõíô åßíáé ç
âñåôáíßäá êñéôéêüò Æáêëßí Ñüïõæ, ôçò ïðïßáò ôï âéâëßï Ôï óôïé÷åéü ôçò
Óýëâéá Ðëáè (1992)22 áðïôåëåß Ýíá ðáñÜäåéãìá åöáñìïóìÝíçò öåìéíéóôé-
êÞò-øõ÷áíáëõôéêÞò ðñïóÝããéóçò. Ç åðéäßùîç ôçò Ñüïõæ åßíáé íá óõíäõÜ-
óåé ôç äéïñáôéêüôçôá ôïõ öåìéíéóìïý, ôçò øõ÷áíÜëõóçò êáé ôçò ðïëéôé-
êÞò. Åßíáé ç óõíåêäüôñéá, ìáæß ìå ôçí Ôæïýëéåô Ìßôóåë, ôïõ Ãõíáéêåßá
óåîïõáëéêüôçôá: Ï Æáê ËáêÜí êáé ç öñïûäéêÞ ó÷ïëÞ (1982).23 Ôï åðé÷åß-
ñçìá õðÝñ ôïõ ËáêÜí, êáé ôïõ Öñüõíô, åßíáé êáé ðÜëé üôé äåß÷íïõí ðùò
ç óåîïõáëéêÞ ôáõôüôçôá åßíáé “ðïëéôéóìéêÞ êáôáóêåõÞ”. ÅðéðëÝïí, äß-
íïõí ìéá óåéñÜ ëåðôïìåñåéáêþí, “åê ôùí Ýóù”, éóôïñéþí, ãéá ôï ðþò ëáì-
âÜíåé ÷þñá ç êáôáóêåõÞ êáé äßíïõí ðáñáäåßãìáôá óôá ïðïßá ïé ãõíáß-
êåò áíôéóôÝêïíôáé ó’ áõôü ôïí ðñïêáèïñéóìü.
Ôï óõìðÝñáóìá üëçò áõôÞò ôçò óõæÞôçóçò åßíáé åíôÝëåé áñêåôÜ ðïëý-
ðëïêï. ÃåíéêÜ, ç õðåñÜóðéóç ôïõ Öñüõíô êáé ôïõ ËáêÜí Ý÷åé ãßíåé áðï-
äåêôÞ ðïëý ðéï åõíïúêÜ áðü ôéò ãáëëßäåò êáé ôéò âñåôáíßäåò öåìéíßóôñéåò,
ðáñÜ áðü ôéò áìåñéêáíßäåò (Üëëç ìéá åíäéáöÝñïõóá åêôñïðÞ áðü ôç óõ-
íÞèç äé÷ïôïìßá ìåôáîý áããëïáìåñéêáíéêïý êáé ãáëëéêïý öåìéíéóìïý). Ç
ÇëÝéí Óùïõüëôåñ ãéá ðáñÜäåéãìá, óôï äïêßìéü ôçò ãéá ôçí Ïöçëßá24 ìÝì-
21. Jane Gallop, Feminism and Psychoanalysis: The daughter’s seduction, Ithaca: Cornell Uni-
versity Press 1982.
22. Jacqueline Rose, The Haunting of Sylvia Plath, Cambridge, Mass.: Harvard University Press
1992.
23. Juliet Mitchell - Jacqueline Rose, Feminine sexuality: Jacques Lacan and the école freudi-
enne, New York: W.W. Norton 1985.
24. Elaine Showalter, “Representing Ophelia: Women, Madness, and the Responsibilities of
Feminist Criticism”, in Ken Newton, Theory into Practice, Basingstoke: Macmillan, 1992.
öåôáé ôçí åìöáíÞ ðåñéöñüíçóç ôïõ ËáêÜí ãéá ôçí Ïöçëßá – õðüó÷åôáé
íá ôç óõæçôÞóåé óôï óåìéíÜñéü ôïõ ãéá ôïí ¢ìëåô, áëëÜ êáôÜ êÜðïéï ôñü-
ðï ðïôÝ äåí ôá êáôáöÝñíåé. Ïìïßùò, ç ÔæÝññõ Áëßí ÖëÞãêåñ (Jerry Aline
Flieger), ìéá Áìåñéêáíßäá ôçò ïðïßáò Ýíá Üñèñï ðåñéëáìâÜíåôáé óôç óõë-
ëïãÞ ÁëëÜæïíôáò õðïêåßìåíá ðïõ áíÝöåñá ðñïçãïõìÝíùò, áêïýãåôáé å-
ðßóçò êÜðùò óêåðôéêßóôñéá üôáí ãñÜöåé:
Åß÷á ãïçôåõôåß áëëÜ êáé ðñïâëçìáôéóôåß áðü ôïí ÷áñáêôçñéóìü ôïõ
ËáêÜí ãéá ôïí öáëëü ùò ôï Óçìáßíïí ôùí Óçìáéíüíôùí, üðùò êáé áðü
ôéò äéáâüçôåò äçëþóåéò ôïõ “äåí õðÜñ÷åé óåîïõáëéêÞ ó÷Ýóç” êáé “ç
Ãõíáßêá äåí õðÜñ÷åé”. ¸ôóé Ýíéùóá áíáêïýöéóç êáé åõãíùìïóýíç,
üôáí, öåìéíßóôñéåò óáí ôçí Æáêëßí Ñüïõæ êáé ôçí ÔæÝçí ÃêÜëëïð, óôá
ôÝëç ôïõ ’70 êáé ôéò áñ÷Ýò ôïõ ’80, ìáò Ýäùóáí åõöõåßò êáé ðåéóôéêÝò
áíáãíþóåéò ôïõ ËáêÜí ùò êñéôéêïý êáé ü÷é ùò õðåñáóðéóôÞ ôïõ öáë-
ëïêñáôéóìïý.
Ç óçìáóßá áõôïý ôïõ ó÷ïëßïõ Ýãêåéôáé óôï üôé õðïãñáììßæåé ôçí åõöõÀá
ðïõ áðáéôåßôáé ðñïêåéìÝíïõ íá ðñïâåß êáíåßò óå ìéá ôÝôïéá õðåñÜóðé-
óç.
Ï ÓôÞâåí ×çè, óå Ýíá Üñèñï ôïõ óôï ÖåìéíéóôéêÞ ëïãïôå÷íéêÞ êñéôéêÞ
(åðéì. Ìáßñç ¹ãêëåôïí, 1991)25 ðáñáèÝôåé ôïí ÑïëÜí Ìðáñô, ëÝãïíôáò
üôé “ðñÝðåé íá äéáó÷ßóïõìå ôï ìíçìåßï ôçò øõ÷áíÜëõóçò – ü÷é íá ôï
ðñïóðåñÜóïõìå”. Ìðïñïýìå íá ðïýìå üôé ï öåìéíéóìüò îåêßíçóå íá êÜ-
íåé ôï äåýôåñï áëëÜ ôåëéêÜ Üëëáîå êáôåýèõíóç êáé Ýêáíå ôï ðñþôï. Ç
ôÜóç ôùí áìåñéêáíßäùí öåìéíéóôñéþí íá ìçí ðåßèïíôáé áðü ôçí áðïêá-
ôÜóôáóç ôçò øõ÷áíÜëõóçò, ìðïñåß ßóùò íá åîçãçèåß áðü ôï ãåãïíüò üôé
óôéò Ç.Ð.Á. ç øõ÷áíÜëõóç áðïôåëåß Ýíá ðïëý ðåñéóóüôåñï áðïäåêôü êïì-
ìÜôé ôçò ìåóïáóôéêÞò æùÞò, áð’ üóï óõìâáßíåé ïðïõäÞðïôå áëëïý óôçí
Åõñþðç. ¸ôóé åßíáé ðïëý ðéï äýóêïëï ãéá ôéò áìåñéêáíßäåò êñéôéêïýò íá
äïõí üôé Ý÷åé áêüìá ñéæïóðáóôéêÝò äõíáôüôçôåò ãåíéêÜ, ðüóï ìÜëëïí åé-
äéêÜ ãéá ôéò ãõíáßêåò. ÅðéðëÝïí, óôç äåêáåôßá ôïõ 1990 äüèçêå íÝá Ýì-
öáóç óôï ãåãïíüò üôé ç øõ÷áíÜëõóç ðñïóäéïñßæåôáé áðü ôï ðïëéôéóìéêü
ðåñéâÜëëïí óôï ïðïßï áóêåßôáé, êáé Ýôóé Þôáí åýëïãï íá ìç ìðïñåß êá-
íåßò åýêïëá íá éó÷õñéóôåß üôé ç øõ÷áíÜëõóç Ý÷åé ìéá êáèïëéêÞ åãêõñüôç-
ôá. Óôç äïõëåéÜ ôçò ßäéáò ôçò Ñüïõæ, üðùò êáé áëëïý, õðÜñ÷åé Ýíá éó÷õ-
ñü êáé áõîáíüìåíï åíäéáöÝñïí íá áêïõóôïýí ïé öùíÝò ôùí ìÝ÷ñé ôþñá
áðïêëåéóìÝíùí “¢ëëùí”, åéäéêÜ åêåßíùí ôùí ïðïßùí ïé ðïëéôéóìïß êáé ïé
öõëÝò äåí åß÷áí êáìéÜ èÝóç óôç äïõëåéÜ ôïõ Öñüõíô êáé ôïõ ËáêÜí.
25. Stephen Heath, “Male feminism”, in Mary Eagleton (ed.), Feminist Literary Criticism, New
York: Longman 1991, 193-225.
ÓôÜóïõ ÃåíéêÜ: óôïí öåìéíéóìü õðÜñ÷åé ìéá Ýíôïíç Ýìöáóç óôï

êáé óêÝøïõ ãåãïíüò üôé ç èçëõêüôçôá åßíáé ìéá êáôáóêåõÞ, äçëáäÞ
óå æçôÞìáôá ðñïêáèïñéóìïý êáé êïéíùíéêïðïßçóçò êáé
óôçí åðéññïÞ ðïõ áóêïýí ïé åéêüíåò êáé ïé áíáðáñáóôÜóåéò ôçò èçëõêü-
ôçôáò óôç ëïãïôå÷íßá êáé ôïí ðïëéôéóìü ãåíéêüôåñá. ¼ëåò áõôÝò ïé äéá-
ôõðþóåéò åßíáé Ýíáò ôñüðïò ãéá íá áðïöýãåé êáíåßò ôçí “ïõóéïêñáôßá”,
ðïõ åßíáé ç áíôßèåôç Üðïøç, üôé äçëáäÞ õðÜñ÷åé êÜðïéá öõóéêÞ, äåäïìÝ-
íç ïõóßá ôïõ èçëõêïý, ðïõ åßíáé êáèïëéêÞ êáé áðáñÜëëáêôç.
Ç áíôé-ïõóéïêñáôßá åßíáé åäþ êáé ìåñéêÜ ÷ñüíéá êõñßáñ÷ç Ýííïéá ôçò
êñéôéêÞò èåùñßáò, áëëÜ õðÜñ÷åé åðßóçò ç åðßãíùóç üôé ùò Ýííïéá äç-
ìéïõñãåß êáé êÜðïéá ðñïâëÞìáôá. Ãéá ðáñÜäåéãìá, ôï ãåãïíüò üôé ç á-
íôé-ïõóéïêñáôßá ìÜò äõóêïëåýåé íá êÜíïõìå ãåíéêåýóåéò ãéá ôéò ãõíáß-
êåò, äåí äõóêïëåýåé êáé ôçí ðïëéôéêïðïßçóÞ ôïõò ùò óõëëïãéêüôçôáò;
ÌÞðùò ôåßíåé íá ìåéþíåé ôçí ôáõôüôçôá ó’ Ýíá óýíïëï ðåñéóôÜóåùí, åí-
äå÷ïìÝíùò êáé ðáñÜ ôçí “åíóôéêôþäç” áßóèçóÞ ìáò üôé ç ôáõôüôçôá
ìðïñåß íá åßíáé êÜôé âáèýôåñï áð’ áõôü; Ìðïñïýìå íá äå÷ôïýìå ôï ãå-
ãïíüò üôé Ý÷ïõìå ôÝôïéåò “åíóôéêôþäåéò” áéóèÞóåéò, ùò ôåêìçñßùóç åßôå
ãéá ôç ìßá åßôå ãéá ôçí Üëëç ðëåõñÜ; Êáé, óå êÜèå ðåñßðôùóç, ôé ìðïñåß
íá áðïôåëåß ôåêìÞñéï ãéá ïðïéáäÞðïôå áð’ ôéò äýï ðëåõñÝò;
Åéäéêüôåñá: óôï ðáñÜäåéãìá ðïõ óõæçôÜìå óôç óõíÝ÷åéá (ôá Áíåìï-
äáñìÝíá ¾øç, ôçò ¸ìéëõ ÌðñïíôÝ),26 ìå ðïéïõò ôñüðïõò äéáöÝñåé ç öå-
ìéíéóôéêÞ ðñïóÝããéóç áðü Üëëåò ðñïóåããßóåéò; ÓõãêñßíåôÝ ôç ìå ôéò äýï
ìåëÝôåò ðïõ áíáöÝñïíôáé óôçí áñ÷Þ ôïõ ðáñáäåßãìáôïò, Þ ìå ôéò åñãá-
óßåò ðïõ ðåñéëáìâÜíïíôáé óôï ÌåëÝôåò ãéá ôá “ÁíåìïäáñìÝíá ¾øç”
(åðéì. Ìßñéáì ¢ëïô, 1970).27
Ôé êÜíïõí ïé öåìéíßóôñéåò êñéôéêïß
1. Áíáèåùñïýí ôïí ëïãïôå÷íéêü êáíüíá, óôï÷åýïíôáò íá áíáêáëý-

øïõí åê íÝïõ êåßìåíá ãñáììÝíá áðü ãõíáßêåò.
2. Åðáíáîéïëïãïýí ôçí åìðåéñßá ôùí ãõíáéêþí.
3. ÅîåôÜæïõí ôéò áíáðáñáóôÜóåéò ôùí ãõíáéêþí óôç ëïãïôå÷íßá áí-
äñþí êáé ãõíáéêþí.
4. Áìöéóâçôïýí áíáðáñáóôÜóåéò ôçò ãõíáßêáò ùò “¢ëëïõ”, ùò “Ýë-
ëåéøçò”, ùò ìÝñïõò ôçò “öýóçò”.
26. ¸ìéëõ ÌðñïíôÝ, ÁíåìïäáñìÝíá ýøç (ìôöñ. ¢ñçò ÌðåñëÞò), ÁèÞíá: ¢ãñá, 1995.
27. Miriam Alott, Casebook on Wuthering Heights, London: Macmillan 1970.
5. ÅîåôÜæïõí ôéò åîïõóéáóôéêÝò ó÷Ýóåéò ðïõ éó÷ýïõí óôá êåßìåíá êáé

ôç æùÞ, ìå ôïí óôü÷ï íá ôéò êáôáññßøïõí, èåùñþíôáò ôç ìåëÝôç ôùí êåé-
ìÝíùí ùò ðïëéôéêÞ ðñÜîç, êáé äåß÷íïíôáò ôçí Ýêôáóç ðïõ Ý÷åé ëÜâåé ç
ðáôñéáñ÷ßá.
6. Áíáãíùñßæïõí ôïí ñüëï ôçò ãëþóóáò óôï íá êÜíåé áõôü ðïõ åßíáé
êïéíùíéêü êáé êáôáóêåõáóìÝíï íá ìïéÜæåé äéÜöáíï êáé “öõóéêü”.
7. Åãåßñïõí ôï åñþôçìá ôïõ êáôÜ ðüóï Üíôñåò êáé ãõíáßêåò åßíáé
“êáô’ ïõóßá” äéáöïñåôéêïß åîáéôßáò ôçò âéïëïãßáò Þ åßíáé êïéíùíéêÜ êá-
ôáóêåõáóìÝíïé ùò äéáöïñåôéêïß.
8. Äéåñåõíïýí ôï åñþôçìá ôïõ áí õðÜñ÷åé ìéá ãõíáéêåßá ãëþóóá, ìéá
ãõíáéêåßá ãñáöÞ, êé áí áõôÞ åßíáé åðßóçò äéáèÝóéìç êáé óôïõò Üíôñåò.
9. Îáíá-äéáâÜæïõí ôçí øõ÷áíÜëõóç, ðñïêåéìÝíïõ íá äéåñåõíÞóïõí
ðåñáéôÝñù ôï æÞôçìá ôçò ãõíáéêåßáò êáé ôçò áíäñéêÞò ôáõôüôçôáò.
10. Áìöéóâçôïýí ôç äéáäåäïìÝíç Üðïøç ôïõ èáíÜôïõ ôïõ óõããñáöÝá,
äéåñùôþìåíåò áí õðÜñ÷ïõí ìüíï “èÝóåéò õðïêåéìÝíùí […] ðïõ êáôá-
óêåõÜæïíôáé äéÜ ôïõ ëüãïõ” Þ áí, áíôßèåôá, ç åìðåéñßá (ë.÷. ìéáò ìáýñçò
Þ ëåóâßáò óõããñáöÝá) åßíáé êåíôñéêÞ.
11. Äéáóáöçíßæïõí ôçí éäåïëïãéêÞ âÜóç ôùí õðïôéèÝìåíá “ïõäÝôå-
ñùí” Þ “êõñßáñ÷ùí” ëïãïôå÷íéêþí åñìçíåéþí.
ÖåìéíéóôéêÞ êñéôéêÞ: Ýíá ðáñÜäåéãìá
Ùò ðáñÜäåéãìá öåìéíéóôéêÞò êñéôéêÞò èá ÷ñçóéìïðïéÞóù ôçí áíÜëõóç ôïõ

ÁíåìïäáñìÝíá ýøç áðü ôéò ÓÜíôñá Ãêßëìðåñô êáé Óïýæáí ÃêïõìðÜñ, óôï
âéâëßï ôïõò Ç ôñåëÞ ãõíáßêá óôç óïößôá.28 Ôï êïììÜôé áõôü Ý÷åé áíáôõ-
ðùèåß óôï äçìïöéëÝò Óõæçôþíôáò êåßìåíá (åðéì. Ñéê ÑÜéëáíò).29 Ï ÑÜéëáíò
áíáôõðþíåé êáé äýï Üëëåò áíáëýóåéò ãéá ôï ßäéï ìõèéóôüñçìá, ìßá ôçò Ê.
Íô. ËÞâéò, ðïõ ìðïñåß íá èåùñçèåß ùò öéëåëåýèåñç áíèñùðéóôéêÞ, êáé ìßá
ôïõ Öñáíê Êåñìüïõíô, ðïõ ìðïñåß íá èåùñçèåß ùò ìåôáäïìéóôéêÞ. Óõ-
ãêñßóåéò ìðïñïýí íá ãßíïõí êáé ìå ôç ìáñîéóôéêÞ óõæÞôçóç ôïõ ßäéïõ ìõ-
èéóôïñÞìáôïò ðïõ êÜíåé ï ¹ãêëåôïí, óôï Ìéá ìáñîéóôéêÞ ìåëÝôç ãéá ôéò
ÌðñïíôÝ,30 óôï ïðïßï áíáöÝñïíôáé êáé ïé Ãêßëìðåñô êáé ÃêïõìðÜñ.
28. Sandra M. Gilbert - Susan Gubar, The Madwoman in the Attic, New Haven CT: Yale
University Press 1979.
29. Rick Rylance, Debating texts: A reader in 20th century literature, theory and method, Milton
Keynes: Open University Press 1987.
30. Terry Eagleton, Myths of Power: A Marxist study of the Brontës, London and Basingstoke:
Macmillan 1975.
Ç óôñáôçãéêÞ ôùí Ãêßëìðåñô êáé ÃêïõìðÜñ áíáöïñéêÜ ìå ôï ãíùóôü

ìõèéóôüñçìá ôçò ÌðñïíôÝ åßíáé íá ôï âëÝðïõí ùò ìéá ãõíáéêåßá åêäï÷Þ
ôïõ áíäñéêïý åßäïõò ôïõ Bildungsroman (ôïõ ìõèéóôïñÞìáôïò äéáìüñöù-
óçò), óôï ïðïßï é÷íçëáôåßôáé ç áíÜðôõîç ôïõ Þñùá ìÝ÷ñé ôçí åíçëéêßùóç,
ùò ìéá äéáäéêáóßá èñéáìâåõôéêÞò “áõôïáíáêÜëõøçò” – Ýíá êëáóéêü ðá-
ñÜäåéãìá åßíáé ôï Ðïñôñáßôï ôïõ êáëëéôÝ÷íç óå íåáñÞ çëéêßá ôïõ ÔæÝçìò
Ôæüõò.31 Ãéá ôçí çñùßäá ùóôüóï ôá ðñÜãìáôá åßíáé äéáöïñåôéêÜ, êáé Ýíá
áíôßóôïé÷ï ìõèéóôüñçìá (óáí ôá ÁíåìïäáñìÝíá ýøç) ãéá ôçí áíÜðôõîç
ìÝ÷ñé ôç ãõíáéêåßá åíçëéêßùóç êáôáãñÜöåé ìéá äéáäéêáóßá áã÷þäïõò áõ-
ôï-Üñíçóçò, êáèþò áõôü åßíáé ôï “áðþôáôï ðñïúüí ôçò ãõíáéêåßáò åê-
ðáßäåõóçò”. Ïé Ãêßëìðåñô êáé ÃêïõìðÜñ ëÝíå üôé “áõôü ðïõ ç ÊÜèñéí, Þ
ïðïéïäÞðïôå êïñßôóé, ðñÝðåé íá ìÜèåé, åßíáé üôé äåí ãíùñßæåé ôï ßäéï ôçò
ôï üíïìá êáé ùò åê ôïýôïõ äåí ìðïñåß íá ãíùñßóåé ïýôå ðïéá åßíáé ïýôå
ðïéá ðñüêåéôáé íá ãßíåé”. ÁõôÞ ôçí äéáäéêáóßá Üñíçóçò ôçí ïíïìÜæïõí
“êïéíùíéêü åõíïõ÷éóìü”. Óôçí ðñáãìáôéêüôçôá, ç ÊÜèñéí ðñÝðåé íá á-
öÞóåé ðßóù ôçò üëåò ôéò åíóôéêôþäåéò ðñïôéìÞóåéò, ðïõ óçìáôïäïôïýíôáé
áðü ôçí Ýðáõëç “ÁíåìïäáñìÝíá ¾øç”, êáé íá õéïèåôÞóåé ìéá îÝíç óõì-
ðåñéöïñÜ, ðïõ óçìáôïäïôåßôáé áðü ôïí ðýñãï “ÈñÜóêñïò”. Ôï íüçìá
ôçò ëÝîçò “åõíïõ÷éóìüò” åäþ åßíáé üôé ðñïêåéìÝíïõ íá êåñäßóåé ôçí áðï-
äï÷Þ êáé ôç èçëõêüôçôá ç ÊÜèñéí ðñÝðåé íá ÷Üóåé ôçí åîïõóßá ðïõ ïé Üí-
ôñåò Ý÷ïõí ùò äåäïìÝíç, äçëáäÞ ôçí åîïõóßá ðÜíù óôçí ßäéá ôçò ôç ìïß-
ñá. Áõôü óõìâïëßæåôáé áðü ôïí öáëëéêü óêýëï-öýëáêá, ðïõ äáãêþíåé
ôï ðüäé ôçò ÊÜèñéí êáèþò ìðáßíåé óôïí ðýñãï, Ýíáò óõìâïëéêüò åõíïõ-
÷éóìüò, üðùò ëÝíå ïé äýï ìåëåôÞôñéåò. Óôç óõíÝ÷åéá, õößóôáôáé ôï ìõçôé-
êü ôåëåôïõñãéêü ôçò öõëÜêéóçò óôïí ðýñãï, ðáñüìïéï ìå áõôü ðïõ õöß-
óôáíôáé ðáñáäïóéáêÝò çñùßäåò, üðùò ç Ðåñóåöüíç êáé ç ×éïíÜôç.
Ï ðýñãïò åßíáé ôï óðßôé ôçò “êÜëõøçò êáé ôçò äéðñïóùðßáò”. Åäþ ìá-
èáßíåé, üðùò ëÝåé ç ÌðñïíôÝ, “íá õéïèåôåß Ýíá äéðëü ÷áñáêôÞñá, ÷ùñßò íá
Ý÷åé áêñéâþò ôçí ðñüèåóç íá åîáðáôÞóåé êáíÝíáí”, äçëáäÞ, åñìçíåýïõí
ïé Ãêßëìðåñô êáé ÃêïõìðÜñ, ðñÝðåé íá ìÜèåé “íá êáôáðéÝæåé ôéò ðáñïñ-
ìÞóåéò ôçò, ðñÝðåé íá ðåñéóôÝëëåé ôçí åíÝñãåéÜ ôçò ìå ôïõò óéäåñÝíéïõò
êïñóÝäåò ôçò ‘ëïãéêÞò’ ”. ÁõôÞ ç “åêðáßäåõóç óôç äéðñïóùðßá” ðåñéëáì-
âÜíåé “Ýíáí ðñáãìáôéêü äéðëáóéáóìü Þ äéÜóðáóç ôçò ðñïóùðéêüôçôÜò
ôçò”, êáèþò ï ×Þèêëéö, “ôï åðáíáóôáôçìÝíï alter-ego ôçò”, åêäéþêåôáé
âßáéá áðü ôç æùÞ ôçò. ÌÝóá óå áõôü ôï ðíåýìá áõôï-Üñíçóçò óõìöùíåß
íá ðáíôñåõôåß ôïí ¸íôãêáñ, áí êáé ëÝåé ãéá ôïí ×Þèêëéö üôé åßíáé “ðå-
31. ÔæÝçìò Ôæüõò, Ðïñôñáßôï ôïõ êáëëéôÝ÷íç óå íåáñÜ çëéêßá (ìôöñ. ¢ñçò ÌðåñëÞò),
ÁèÞíá : Åêäüóåéò ÐáôÜêç 2001.
ñéóóüôåñï åãþ áðü ìÝíá”. Ó’ áõôÞ ôç äéáäéêáóßá ï ×Þèêëéö, üðùò ðñïç-

ãïõìÝíùò ç ÊÜèñéí, õðïâáèìßæåôáé êáé ÷Üíåé ôçí åîïõóßá ôïõ, êáé Ýôóé “ç
ÊÜèñéí ìáèáßíåé, ïñèþò, üôé áí åßíáé õðïôéìçôéêü íá åßóáé ãõíáßêá, åßíáé
ðïëý ðéï õðïôéìçôéêü íá åßóáé óáí ãõíáßêá”. ¸ôóé, éó÷õñßæïíôáé ïé Ãêßë-
ìðåñô êáé ÃêïõìðÜñ, áíôßèåôá ìå ôç óõíÞèç êñéôéêÞ ãéá ôá ÁíåìïäáñìÝ-
íá ýøç, ï ¸íôãêáñ äåí áíôéðñïóùðåýåé ìéá åéêüíá åêèÞëõíóçò ðïõ âñß-
óêåôáé óå áíôßèåóç ìå ôçí áññåíùðüôçôá ôïõ ×Þèêëéöÿ áíôßèåôá, óôçí á-
äßóôáêôç ÷ñÞóç ôçò êïéíùíéêÞò êáé óåîïõáëéêÞò ôïõ åîïõóßáò, áðïôåëåß
ìéá åíóÜñêùóç ôùí áñ÷þí ôçò ðáôñéáñ÷ßáò. Ï ãÜìïò “ôçí êëåéäþíåé áíå-
ëÝçôá óå Ýíá êïéíùíéêü óýóôçìá ðïõ ôçò áñíåßôáé ôçí áõôïíïìßá”, Ýôóé
þóôå ç åðéóôñïöÞ ôïõ ×Þèêëéö, “ç åðéóôñïöÞ ôïõ êáôáðéåóìÝíïõ”, üðùò
èá ìðïñïýóáìå íá ôçí ïíïìÜóïõìå ìå öñïûäéêïýò üñïõò, “áíôéðñïóù-
ðåýåé ôçí åðéóôñïöÞ ôùí åðéèõìéþí ôïõ áëçèéíïý ôçò åáõôïý, ÷ùñßò üìùò
ôçí áíáãÝííçóç ôçò ðñüôåñçò åîïõóßáò ôçò” – åî ïõ êáé ç áíáðüöåõêôç
êáôÜâáóç óôçí áõôïáðüññéøç (ç ÊÜèñéí äåí áíáãíùñßæåé ôïí åáõôü ôçò
óôïí êáèñÝöôç), ôçí áõôïåðéâåâëçìÝíç ëéìïêôïíßá, ôçí ôñÝëá êáé ôïí èÜ-
íáôï, “Ýíá óýìðëåãìá øõ÷ï-íåõñùôéêþí óõìðôùìÜôùí ðïõ óõíäÝåôáé
ó÷åäüí êëáóéêÜ ìå ôá ãõíáéêåßá áéóèÞìáôá ôçò áäõíáìßáò êáé ôçò ïñ-
ãÞò”. Åäþ âëÝðïõìå ëïéðüí ìéá éó÷õñÞ áíÜãíùóç ôùí äåäïìÝíùí ôïõ
ìõèéóôïñÞìáôïò, ðïõ äéáâÜæïíôáé ùò åìâëÞìáôá ôçò êáôáóêåõÞò ôçò Ýì-
öõëçò ôáõôüôçôáò.
Áíèïëïãßåò
Belsey, Catherine - Moore, Jane (eds), The Feminist Reader: Essays in Gender and
the Politics of Literary Criticism (Palgrave, 2nd edn, 1997). ÅîáéñåôéêÞ Åé-
óáãùãÞ, ëïãéêü ìÝãåèïò. ÓçìáíôéêÜ Üñèñá ãéá üëá ôá âáóéêÜ æçôÞ-
ìáôá.
Cavallaro, Dani, French Feminist Theory: An Introduction (new edn, Continuum
2006). Ç êáëýôåñç óõëëïãÞ ðïõ êõêëïöïñåß, ìå ôá âáóéêÜ Üñèñá áõ-
ôïý ôïõ ðåäßïõ.
Eagleton, Mary (ed.), Feminist Literary Theory (Longman, 1991). ÅíäéáöÝñïõ-
óá óõëëïãÞ, ìå ôá Üñèñá íá Ý÷ïõí äéåõèåôçèåß Ýôóé þóôå íá áíôéðñï-
óùðåýïõí ôéò áíôéôéèÝìåíåò áíôéëÞøåéò åðÜíù óôá âáóéêÜ æçôÞìáôá.
Ðïëý êáëÜ ó÷üëéá áðü ôçí åðéìåëÞôñéá.
Eagleton, Mary (ed.), Feminist Literary Theory: A Reader (Blackwell, 2nd edn,
1995). ÐåñéëáìâÜíåé õëéêü ãéá ôïí “ìáýñï” öåìéíéóìü êáé ôçí åðßäñá-
óç ôïý ìåôáìïíôåñíéóìïý óôïí öåìéíéóìü. Óýíôïìá áðïóðÜóìáôá

áðü Ýíá åõñý öÜóìá êñéôéêþí êåéìÝíùí.
Freedman, Estelle B. (ed.), The Essential Feminist Reader (Modern Library Clas-
sics, 2007). Ìéá ðåñéåêôéêÞ óõëëïãÞ ðïõ ðåñéëáìâÜíåé êëáóéêÜ êåßìå-
íá, ôüóï ëïãïôå÷íéêÜ üóï êáé êñéôéêÜ.
Humm, Maggie (ed.), Feminisms: A Reader (Longman, 1992). ¸íá åîáéñåôéêü,
âáôü âéâëßï, ðïõ êáëýðôåé Ýíá åõñý öÜóìá “öåìéíéóìþí”, áðü ôçí
Ãïõëö ìÝ÷ñé óÞìåñá, óõìðåñéëáìâÜíïíôáò ôïí “ìáýñï” êáé ôïí ëå-
óâéáêü öåìéíéóìü. ×ùñßæåôáé óå ìÝñç áíÜ êáôçãïñßá, ìå ÷ùñéóôÞ Åé-
óáãùãÞ ãéá ôï êáèÝíá.
Marks, Elaine - de Courtivron, Isabelle (eds), New French Feminisms (Harvester,
1981). Ôï ðñùôïðïñéáêü âéâëßï, ðïõ Ýêáíå ãíùóôü Ýíá ìåãÜëï ìÝñïò
áõôþí ôùí êåéìÝíùí óôïõò áããëüöùíïõò áíáãíþóôåò.
Moi, Toril, French Feminist Thought: A Reader (Blackwell, 1987).
Rooney, Ellen (ed.), The Cambridge Companion to Feminist Literary Theory
(Cambridge Companions to Literature, 2006). ÐåñéÝ÷åé åîáéñåôéêÜ ÷ñÞóéìá
êáé áíáíåùôéêÜ Üñèñá, ãéá ôç öåìéíéóôéêÞ áéóèçôéêÞ ôçò áíÜãíùóçò,
ôïí öåìéíéóìü êáé ôçí áíÜãíùóç ìõèéóôïñçìÜôùí, ôïí öåìéíéóìü êáé
ôçí øõ÷áíÜëõóç, ôïí öåìéíéóìü êáé ôçí ìåôáðïéêéïêñáôßá.
ÃåíéêÜ
Brownstein, Rachel, Becoming a Heroine (Penguin, 1982: rpt. Columbia Univer-
sity Press, 1994). Ìéá åõêïëïäéÜâáóôç êáé óôï÷áóôéêÞ ðåñéãñáöÞ ó÷å-
ôéêÜ ìå ôá ÷áñáêôçñéóôéêÜ ðïõ áðáéôïýíôáé ãéá ìéá çñùßäá “êëáóé-
êïý” ìõèéóôïñÞìáôïò.
Christian, Barbara, New Black Feminist Criticism, 1985-1000 (University of Illi-
nois Press, 2007). Ìéá óõëëïãÞ áðü ìéá óçìáíôéêÞ èåùñçôéêü ôïõ ðå-
äßïõ, ðïõ ôçí Ý÷ïõí åðéìåëçèåß ìåôÜ ôïí èÜíáôü ôçò ïé Gloria Bowleds,
M. Giulia Fabi êáé Arlene Keizer.
Gilbert, Sandra - Gubar, Susan, No Man’s Land: The Place of the Woman Writer in
the Twentieth Century (Yale University Press, 1988). ÐïëëÜ åíäéáöÝñïíôá
êåßìåíá. Äåßôå ôï Ýâäïìï êåöÜëáéï “Ïé ãõíáßêåò, ç ëïãïôå÷íßá êáé ï
ÌåãÜëïò Ðüëåìïò” (“Women, Literature and the Great War”) êáé óõãêñßíå-
ôÝ ôï ìå ôï ðáñÜäåéãìá ôçò ãêÝé êñéôéêÞò óôï åðüìåíï êåöÜëáéï.
Gilbert, Sandra - Gubar, Susan, The Madwoman in the Attic: The Woman Writer
and the Nineteenth Century Literary Imagination (Yale University Press, 2nd
edn, 2000). ¸íá äéÜóçìï âéâëßï, ìå êåöÜëáéá ãéá ôçí ¿óôåí, ôéò
ÌðñïíôÝ, ôçí Ôæùñôæ ¸ëéïô, ê.Ü.
Greene, Gayle - Kahn, Copelia (eds), Making a Difference: Feminist Literary
Criticism (Routledge, 1985).
Greene, Gayle - Kahn, Copelia (eds), Changing Subjects: The Making of Feminist
Literary Criticism (Routledge, 1993). Ìéá åíäéáöÝñïõóá óõëëïãÞ Üñèñùí
ðíåõìáôéêÞò áõôïâéïãñáößáò áðü óçìáíôéêÝò ìïñöÝò ôïõ ðåäßïõ.
Jacobus, Mary (ed.), Reading Woman: Essays in Feminist Criticism (Methuen,
1986). ÊåöÜëáéá ãéá ôï ìõèéóôüñçìá ÂéëëÝô, ôçí Ôæùñôæ ¸ëéïô, ôçí
Ãïõëö, ôïí ºøåí, ê.ëð.
Jacobus, Mary, Reading Woman: Essays in Feminist Criticism (Methuen, 1986).
ÊåöÜëáéá ãéá ôá ìõèéóôïñÞìáôá ÂéëëÝô êáé Ï ìýëïò óôïí Öëïò, ìå-
ëÝôåò ðåñéðôþóåùí ôïõ Öñüõíô ê.ëð.
Mills, Sara, e.a., Feminist Readings: An Introduction to Feminist Literature (Pren-
tice Hall, 1996). ÓõæçôÜ ôéò âáóéêÝò åêäï÷Ýò öåìéíéóìïý êáé ôéò åöáñ-
ìïãÝò ôïõò óå Ýíá åõñý öÜóìá ëïãïôå÷íéêþí êåéìÝíùí ôïõ êáíüíá.
ÅõêïëïäéÜâáóôï, ðñáêôéêü êáé åíçìåñùôéêü.
Minogue, Sally (ed.), Problems within Feminist Criticism (Routledge, 1993). ¸íá
åíäéáöÝñïí âéâëßï ðïõ áó÷ïëåßôáé ìå êÜðïéá æçôÞìáôá ðïõ ðñïêÜëå-
óáí ðñáãìáôéêÝò äõóêïëßåò.
Moi, Toril, Sexual/Textual Politics (Methuen, 1985). ¸íá âéâëßï ðïõ Üóêçóå
ìåãÜëç åðßäñáóç, áí êáé ç ïðôéêÞ ôïõ ãéá ôá âáóéêÜ åßäç öåìéíéóôé-
êÞò èåùñßáò êáé êñéôéêÞò Ý÷åé áìöéóâçôçèåß.
Moi, Toril, What Is a Woman? (Oxford University Press, 2001). ¸íáò ðïëý åí-
äéáöÝñùí èåìåëéáêüò áíáóôï÷áóìüò ðïëëþí ðëåõñþí ôïõ öåìéíé-
óìïý.
Ruthven, K. K. Feminist Literary Studeis: An Introduction (Combridge University
Press, 1984). Ìéá ÷ñÞóéìç åðéóêüðçóç, ìå êÜðïéá ðñïêáôÜëçøç õðÝñ
ôùí “áããëï-áìåñéêáíéêþí” åêäï÷þí ôïõ öåìéíéóìïý.
Showalter, Elaine, The New Feminist Criticism: Essays on Women, Literature, and
Theory (Pantheon, 1985).
Showalter, Elaine, A Literature of Their Own (Revised and expanded edn, Virago
1999). ÐåñéëáìâÜíåé Ýíá íÝï åéóáãùãéêü êåöÜëáéï, ó÷åôéêÜ ìå ôçí
ðñüóëçøç ôçò ðñþôçò Ýêäïóçò áõôïý ôïõ âéâëßïõ, êáé Ýíá õóôåñü-
ãñáöï êåöÜëáéï ãéá ôçí êëçñïíïìéÜ ôçò öåìéíéóôéêÞò êñéôéêÞò.
Stubbs, Patricia, Women and Fiction: Feminism and the Novel 1880-1920 (Rout-
ledge, new edn, 1981).
ÊÅÖÁËÁÉÏ 7
ËåóâéáêÞ/ãêÝé êñéôéêÞ
ËåóâéáêÞ êáé ãêÝé èåùñßá
Ç ëåóâéáêÞ êáé ãêÝé ëïãïôå÷íéêÞ èåùñßá áíáäýèçêå óôï ðñïóêÞíéï ùò

äéáêñéôü ðåäßï êáôÜ ôç äåêáåôßá ôïõ 1990 – äåí õðÜñ÷åé ôßðïôá ãé’ áõ-
ôÞí ë.÷. óôç ãíùóôÞ ÅéóáãùãÞ óôç ëïãïôå÷íéêÞ èåùñßá ôïõ ¹ãêëåôïí
(1983)1 Þ óôçí ðñþôç Ýêäïóç ôïõ ¸íáò áíáãíùóôéêüò ïäçãüò ãéá ôç óýã-
÷ñïíç ëïãïôå÷íéêÞ èåùñßá (1985) ôïõ ÑÜìáí ÓÝëíôåí.2 ¼ðùò êáé ìå ôéò
ãõíáéêåßåò óðïõäÝò ðñéí áðü åßêïóé ÷ñüíéá, ç áõîáíüìåíç óçìáóßá êáé
áðïäï÷Þ áõôïý ôïõ ðåäßïõ äéáöáßíåôáé áðü ôçí ðáñïõóßá ôïìÝùí “ëå-
óâéáêþí êáé ãêÝé óðïõäþí” óå ïñéóìÝíá êåíôñéêÜ âéâëéïðùëåßá êáé êá-
ôáëüãïõò áêáäçìáúêþí åêäüóåùí, êáèþò êáé áðü ôçí ðñïóöïñÜ ó÷åôé-
êþí ðñïðôõ÷éáêþí ìáèçìÜôùí, ãéá ôá ïðïßá ìÜëéóôá õðÜñ÷åé ôþñá êáé
ìéá áíèïëïãßá, ç Áíèïëïãßá ìåëåôþí ãéá ôéò ëåóâéáêÝò êáé ãêÝé óðïõäÝò
ðïõ åêäüèçêå ôï 1993.3 ÕðÜñ÷åé åðßóçò Ýíá ó÷åôéêü ìåôáðôõ÷éáêü äßðëù-
ìá, «ÓåîïõáëéêÞ ðáñáâáôéêüôçôá êáé ðïëéôéóìéêÞ áëëáãÞ», óôï Ðáíå-
ðéóôÞìéï ôïõ ÓÜóóåî. Ôï ðåäßï åßíáé êáôåîï÷Þí äéåðéóôçìïíéêü, êáé ìÜ-
ëéóôá õðÜñ÷åé ßóùò ìéá ðñùôïêáèåäñßá ôùí ðïëéôéóìéêþí óðïõäþí Ýíá-
íôé ôïõ ëïãïôå÷íéêïý óêÝëïõò.
ÁëëÜ ç ëåóâéáêÞ/ãêÝé êñéôéêÞ äåí åíäéáöÝñåé áðïêëåéóôéêÜ ôïõò ãêÝé
êáé ôéò ëåóâßåò, êáé ßóùò åßíáé ÷ñÞóéìï, ðñïóäéïñßæïíôáò ôç öýóç áõôïý
ôïõ ðåäßïõ, íá êÜíïõìå ìéá áñ÷éêÞ óýãêñéóç ìå ôç öåìéíéóôéêÞ êñéôéêÞ.
1. ÔÝñé ¹ãêëåôïí, ÅéóáãùãÞ óôç èåùñßá ôçò ëïãïôå÷íßáò (ìôöñ. Ìé÷Üëçò ÌáõñùíÜò,
åéóáãùãÞ-èåþñçóç ìåôÜöñáóçò ÄçìÞôñçò Ôæéüâáò), ÁèÞíá: ÏäõóóÝáò 1989.
2. Raman Selden, A Reader’s Guide to Contemporary Literary Theory, New York [etc.]:
Harvester Wheatsheaf 1989.
3. Henry Abelove - Michèle Aina Barale - David M Halperin (eds), Lesbian and Gay Studies
Reader, London: Routledge 1993.
Åßíáé ðñïöáíÝò üôé äåí åßíáé öåìéíéóôéêÞ üëç ç êñéôéêÞ ðïõ Ý÷åé ãñáöôåß
áðü ãõíáßêåòÿ üôé üëá ôá âéâëßá ãéá ãõíáßêåò óõããñáöåßò äåí åßíáé êáô’
áíÜãêç öåìéíéóôéêÜÿ üôé ç öåìéíéóôéêÞ ãñáöÞ äåí áíÞêåé áðïêëåéóôéêÜ óå
ãõíáßêåò êñéôéêïýò êáé üôé äåí áðåõèýíåôáé õðï÷ñåùôéêÜ óå Ýíá ãõíáé-
êåßï áíáãíùóôéêü êïéíü. Ïìïßùò, ôá âéâëßá ðïõ áöïñïýí ãêÝé óõããñá-
öåßò, Þ ðïõ ãñÜöïíôáé áðü ãêÝé êñéôéêïýò, äåí áíÞêïõí áíáãêáóôéêÜ óôéò
ëåóâéáêÝò êáé ãêÝé óðïõäÝò, ïýôå âÝâáéá êáé ôá âéâëßá ðïõ áíÞêïõí ó’
áõôü ôï ðåäßï áðåõèýíïíôáé áðïêëåéóôéêÜ óå Ýíá ãêÝé áíáãíùóôéêü êïé-
íü Þ áöïñïýí ìüíï ôçí ïìïöõëüöéëç óåîïõáëéêüôçôá.
Ðïéïò åßíáé ëïéðüí ï óêïðüò ôçò ëåóâéáêÞò/ãêÝé êñéôéêÞò; Ç Áíèïëï-
ãßá ðïõ áíÝöåñá ðñïçãïõìÝíùò ìáò ëÝåé üôé ïé ëåóâéáêÝò/ãêÝé óðïõäÝò
êÜíïõí ãéá ôï óåî êáé ôç óåîïõáëéêüôçôá ðåñßðïõ ü,ôé Ýêáíáí ïé ãõíáé-
êåßåò óðïõäÝò ãéá ôï öýëï, ôï ïðïßï, üðùò ðåñéãñÜöåôáé ëßãåò ãñáììÝò
ðéï ðÜíù, åßíáé ç åäñáßùóç ôçò óçìáóßáò ôïõ öýëïõ ùò èåìåëéþäïõò êá-
ôçãïñßáò éóôïñéêÞò áíÜëõóçò êáé êáôáíüçóçò. Óôç ëåóâéáêÞ/ãêÝé êñéôé-
êÞ, ôï ðñïóäéïñéóôéêü ãíþñéóìá åßíáé üôé êÜíåé ôïí óåîïõáëéêü ðñïóá-
íáôïëéóìü “ìéá èåìåëéþäç êáôçãïñßá áíÜëõóçò êáé êáôáíüçóçò”. Óáí ôç
öåìéíéóôéêÞ êñéôéêÞ, ëïéðüí, Ý÷åé êïéíùíéêïýò êáé ðïëéôéêïýò óôü÷ïõò,
êáé ðéï óõãêåêñéìÝíá Ýíá “áíôéóôáóéáêü ó÷Ýäéï” ãéá ôçí êïéíùíßá, êá-
èþò “õðïóôçñßæåé ôçí áíôßóôáóç áðÝíáíôé óôçí ïìïöïâßá êáé ôïí åôåñï-
óåîéóìü, áëëÜ êáé óôéò éäåïëïãéêÝò êáé èåóìéêÝò ðñáêôéêÝò ôùí åôåñïöõ-
ëïöéëéêþí ðñïíïìßùí”.
Ëåóâéáêüò öåìéíéóìüò
Ùóôüóï, ç ëåóâéáêÞ/ãêÝé êñéôéêÞ äåí åßíáé Ýíá ìïíáäéêü, åíéáßï óþìá Ýñ-
ãùí. ÕðÜñ÷ïõí äéáöïñÝò Ýìöáóçò áíÜìåóá óôç ëåóâéáêÞ êáé ôç ãêÝé
èåùñßá, êáé äýï ìåãÜëåò ôÜóåéò óôï åóùôåñéêü ôÞò ßäéáò ôçò ëåóâéáêÞò
èåùñßáò. Ç ðñþôç åßíáé ï ëåóâéáêüò öåìéíéóìüò, ðïõ ãßíåôáé êáëýôåñá
êáôáíïçôüò, åöüóïí ôïí äåé êáíåßò áñ÷éêÜ óôá óõìöñáæüìåíá ôùí áðáñ-
÷þí ôïõ áðü ôïí öåìéíéóìü, ãéáôß ïé ëåóâéáêÝò óðïõäÝò ðñïÝêõøáí ôç
äåêáåôßá ôïõ 1980, ùò Ýíá åßäïò ðáñáñôÞìáôïò ôçò öåìéíéóôéêÞò êñéôéêÞò,
ðñéí áðïêôÞóïõí ôçí áíåîáñôçóßá åðéóôçìïíéêïý êëÜäïõ. Óôçí ðñáãìá-
ôéêüôçôá, ìéá áíÜãíùóç ôçò áêáäçìáúêÞò êáôÜóôáóçò óôç äåêáåôßá ôïõ
1990 èá ìðïñïýóå íá åßíáé üôé ï öåìéíéóìüò åß÷å ôüóï ìåãÜëç åðéôõ÷ßá
êáé åß÷å èåóìïðïéçèåß óå ôÝôïéï âáèìü, þóôå ïé ëåóâéáêÝò óðïõäÝò äéåê-
äßêçóáí ôï ìåñßäéï ñéæïóðáóôéóìïý ðïõ åß÷å åãêáôáëåéöèåß áðü ôïí öå-
ìéíéóìü. Óýìöùíá ìå áõôÞ ôçí áíÜãíùóç, ï öåìéíéóìüò äõóêïëåõüôáí íá
åíôÜîåé óôïõò êüëðïõò ôïõ ôç äéáöïñÜ – öõëåôéêÞ, ðïëéôéóìéêÞ, Þ óåîïõá-
ËÅÓÂÉÁÊÇ/ÃÊÅÚ ÊÑÉÔÉÊÇ 171
ëéêÞ– êáé Ýôåéíå íá åêêáèïëéêåýåé ôçí åìðåéñßá ôùí ëåõêþí, ìåóïáóôþí,

åôåñïöõëüöéëùí ãõíáéêþí ôùí ðüëåùí. Áõôü ôï åßäïò êñéôéêÞò ôïõ öå-
ìéíéóìïý îåêßíçóå ìå ôï Ýñãï ôùí áöñï-áìåñéêáíßäùí êñéôéêþí, ðïõ ðá-
ñáôÞñçóáí üôé ï áêáäçìáúêüò öåìéíéóìüò åß÷å áíáðáñáãÜãåé ï ßäéïò ôéò
äïìÝò ôçò ðáôñéáñ÷éêÞò áíéóüôçôáò, áðïêëåßïíôáò ôéò öùíÝò êáé ôéò
åìðåéñßåò ôùí ìáýñùí ãõíáéêþí. Áõôü óõæçôéÝôáé ìå áîéïìíçìüíåõôï
ôñüðï óôï âéâëßï ôçò ìðåë ÷ïõêò, Äåí åßìáé ’ãù ãõíáßêá: Ìáýñåò ãõíáß-
êåò êáé öåìéíéóìüò, ðïõ ðñùôïäçìïóéåýèçêå ôï 1981.4 Ìéá ðáñüìïéá êá-
ôçãïñßá åíÜíôéá óôïí öåìéíéóìü ðñïÝñ÷åôáé êáé áðü ëåóâßåò êñéôéêïýò:
ï öåìéíéóìüò õðÝèåóå, éó÷õñßæïíôáé, üôé õðÞñ÷å ìéá ãõíáéêåßá ïõóßá êáé
ôáõôüôçôá, ôçí ïðïßá üëåò ïé ãõíáßêåò Ý÷ïõí êïéíÞ, áíåîÜñôçôá áðü äéá-
öïñÝò öõëÞò, ôÜîçò Þ óåîïõáëéêïý ðñïóáíáôïëéóìïý. Ç Ìðüíé Ôóßìåñ-
ìáí, ìåôáîý Üëëùí, óå Ýíá ãíùóôü äïêßìéï ìå ôßôëï “Áõôü ðïõ äåí õðÞñ-
îå ðïôÝ: ìéá èåþñçóç ôçò ëåóâéáêÞò öåìéíéóôéêÞò êñéôéêÞò”,5 åðéôÝèçêå
óå áõôÞ ôçí “ïõóéïêñáôßá”, õðïãñáììßæïíôáò ôïí ôñüðï ìå ôïí ïðïßï
“ôï äéáñêÝò ößëôñï ôçò åôåñïöõëïöéëßáò” åìðüäéæå ïðïéáäÞðïôå ðñáã-
ìÜôåõóç ëåóâéáêþí æçôçìÜôùí óôá ðñùôïðüñá öåìéíéóôéêÜ êåßìåíá.
¸ôóé, Ýíá êëáóéêü êåßìåíï ôçò öåìéíéóôéêÞò ëïãïôå÷íéêÞò êñéôéêÞò, ôï Ç
ôñåëÞ ãõíáßêá óôç óïößôá, ôùí Ãêßëìðåñô êáé ÃêïõìðÜñ, ðåñéëáìâÜíåé
ìüíï ìéá ðáñåìðßðôïõóá áíáöïñÜ óôçí ïìïöõëïöéëßá.
Ï “êëáóéêüò” öåìéíéóìüò ëïéðüí åß÷å ðåñéèùñéïðïéÞóåé Þ áãíïÞóåé
ôïí ëåóâéáóìü. ÁõôÞ ç êáôÜóôáóç ðñáãìÜôùí áìöéóâçôÞèçêå ìå ôïí é-
ó÷õñéóìü üôé, áíôßèåôá, ï ëåóâéáóìüò èá ìðïñïýóå íá èåùñçèåß ùò ç ðéï
ðëÞñçò ìïñöÞ öåìéíéóìïý. Áêñéâþò áõôü õðïóôçñßæåé Ýíá Üëëï äïêßìéï-
óôáèìüò óôçí áíÜðôõîç ôïõ ëåóâéáêïý öåìéíéóìïý, ôï “Ç ãõíáßêá üðùò
ðñïóäéïñßæåôáé áðü ôç ãõíáßêá”, áðü ôçí êïëåêôßâá “ÑéæïóðáóôéêÞ ëå-
óâßá” (“Radicalesbian”) óôïí óõëëïãéêü ôüìï Ñéæïóðáóôéêüò öåìéíéóìüò.6
Ç ëåóâéáêÞ öåìéíéóôéêÞ èÝóç ðïõ áíáðôýóóåôáé ó’ áõôü ôï äïêßìéï êÜíåé
ôïí ëåóâéáóìü êåíôñéêü ãéá ôïí öåìéíéóìü, åöüóïí ï ëåóâéáóìüò áðïìá-
êñýíåôáé áðü äéÜöïñåò ìïñöÝò óýãêñïõóçò ìå ôçí ðáôñéáñ÷éêÞ åêìå-
ôÜëëåõóç êáé áíôßèåôá óõíßóôáôáé óå ó÷Ýóåéò ìåôáîý ãõíáéêþí, ïé ïðïßåò,
åî ïñéóìïý, áðïôåëïýí ìéá ìïñöÞ áíôßóôáóçò áëëÜ êáé ìéá ñéæïóðáóôé-
êÞ åðáíïñãÜíùóç ôùí õöéóôÜìåíùí ìïñöþí êïéíùíéêþí ó÷Ýóåùí.
4. bell hooks, Ain’ I a Woman: Black Women and Feminism, Boston, Mass: South End Press 1981.
5. Bonnie Zimmerman, “What has never been: An overview of lesbian feminist criticism”, Femi-
nist Studies, 7. 3 (1981), 451-475.
6. Anne Koedt - Ellen Levine - Anita Rapone (eds), Radical Feminism, New York: Quadrangle
Books 1973.
Ç óýãêñïõóç ðïõ îåêßíçóå Ýôóé ìåôáîý åôåñïöõëüöéëùí öåìéíéóôñéþí

êáé ëåóâéþí, åí ìÝñåé áðïêëéìáêþèçêå ìå Ýíá Üëëï óçìáíôéêü äïêßìéï,
ôçò ¸çíôñéáí Ñéôò, ðïõ åéóÞãáãå ôçí Ýííïéá ôïõ “ëåóâéáêïý óõíå÷ïýò”
(óôï äïêßìéü ôçò “Õðï÷ñåùôéêÞ åôåñïöõëïöéëßá êáé ëåóâéáêÞ ýðáñîç”,
ðïõ ðåñéëáìâÜíåôáé óôïí ôüìï ìå êåßìåíÜ ôçò ðïõ Ý÷åé ôïí ôßôëï Áßìá,
øùìß êáé ðïßçóç: ÅðéëïãÞ ðåæþí 1979-1985).7
¼ôáí ëÝù ëåóâéáêü óõíå÷Ýò åííïþ Ýíá öÜóìá åìðåéñßáò – ìÝóá áðü
ôç æùÞ ôçò êÜèå ìéáò ãõíáßêáò áëëÜ êáé äéáìÝóïõ ôçò éóôïñßáò– ãõ-
íáéêåßáò ôáýôéóçò. ¼÷é áðëÜ ôï ãåãïíüò üôé ìéá ãõíáßêá åß÷å Þ óõíåé-
äçôÜ åðéèõìïýóå óåîïõáëéêÝò ó÷Ýóåéò ìå ìéá Üëëç ãõíáßêá.
ÁõôÞ ç áíôßëçøç ôïõ ëåóâéáêïý óõíå÷ïýò ëïéðüí ðñïóäéïñßæåé ìéá åõñåßá
ðïéêéëßá ãõíáéêåßáò óõìðåñéöïñÜò, ðïõ åêôåßíåôáé, ë.÷., áðü ôï äßêôõï
Üôõðçò áìïéâáßáò âïÞèåéáò ðïõ äçìéïõñãåßôáé áíÜìåóá óå ãõíáßêåò óõ-
ãêåêñéìÝíùí åðáããåëìÜôùí Þ ÷þñùí, ìÝóù õðïóôçñéêôéêþí ãõíáéêåßùí
öéëéþí êáé, ôÝëïò, ìÝ÷ñé ôéò óåîïõáëéêÝò ó÷Ýóåéò. Ç Ôóßìåñìáí ó÷ïëéÜæåé
üôé áõôüò ï ïñéóìüò Ý÷åé ôçí áñåôÞ íá äåß÷íåé äéáóõíäÝóåéò áíÜìåóá
óôïõò äéÜöïñïõò ôñüðïõò ìå ôïõò ïðïßïõò äÝíïíôáé ìåôáîý ôïõò ïé ãõ-
íáßêåò. Ùóôüóï, üðùò åðéóçìáßíåé ç Ðùëßíá ÐÜëìåñ óôï Óýã÷ñïíç ëå-
óâéáêÞ ãñáöÞ,8 áõôÞ ç áíôéìåôþðéóç ôïõ ëåóâéáóìïý Ý÷åé ùò ðåñßåñãç
óõíÝðåéá ôçí áðïóåîïõáëéêïðïßçóÞ ôïõ, Ýôóé þóôå ðáýåé íá åßíáé Ýíáò
óåîïõáëéêüò ðñïóáíáôïëéóìüò êáé ãßíåôáé ìéá åî ïëïêëÞñïõ ðïëéôéêÞ
ðñÜîçÿ “åîõãéáßíåôáé” äçëáäÞ êáôÜ êÜðïéï ôñüðï êáé ìåôáìïñöþíåôáé
óå êÜôé äéáöïñåôéêü. Åðßóçò, óõíáêüëïõèç áõôÞò ôçò èÝóçò åßíáé ìéá çèé-
êÞ êáôáäßêç ôçò ãõíáéêåßáò åôåñïöõëïöéëßáò ùò ðñïäïóßáò ôùí ãõíáé-
êþí êáé ôùí óõìöåñüíôùí ôïõò, ìå ôçí õðïíïïýìåíç ðåðïßèçóç üôé ïé
ãõíáßêåò ìðïñïýí íá åðéôý÷ïõí ôçí áñôéüôçôá ìüíï ìÝóù ôïõ ëåóâéá-
óìïý.
Ïé äýï éäÝåò, ôçò ãõíáßêáò ðïõ ðñïóäéïñßæåôáé áðü ôç ãõíáßêá êáé
ôïõ ëåóâéáêïý óõíå÷ïýò, áëëçëïåðéêáëýðôïíôáé óå ìåãÜëï âáèìü, áëëÜ
ùò éäÝåò Ý÷ïõí ìéá óáöÞíåéá êáé ìéá åõåëéîßá ðïõ åîáóöáëßæïõí ôç óõ-
íå÷éæüìåíç óçìáóßá ôïõò ùò ðñïóùðéêþí êáé äéáíïçôéêþí óçìåßùí áíá-
öïñÜò. ÅéóÜãïõí ôçí Ýííïéá ôçò åðéëïãÞò êáé ôçò ðñïóÞëùóçò óå æçôÞ-
ìáôá óåî êáé öýëïõ, Ýôóé þóôå ç óåîïõáëéêüôçôá äåí èåùñåßôáé áðëþò
ùò êÜôé “öõóéêü” êáé áðáñÜëëáêôï áëëÜ ùò ìéá êáôáóêåõÞ ðïõ åßíáé á-
íïé÷ôÞ óå áëëáãÝò.
7. Adrienne Rich, Bread, Blood and Poetry: Selected Prose 1979-1985, New York: Norton 1986.
8. Paulina Palmer, Contemporary Lesbian Writing Buckingham; Philadelphia: Open University
Press 1993.
Ùò áðïôÝëåóìá áõôþí ôùí êñéôéêþí, ïé ëåóâéáêÝò ðñïóåããßóåéò áðï-

÷ùñßóôçêáí áðü ôïí êõñßùò öåìéíéóìü êáôÜ ôç äåêáåôßá ôïõ ’80, áëëÜ
ìüíï óôç äåêáåôßá ôïõ ’90 ìðüñåóå ç ëåóâéáêÞ êñéôéêÞ íá áðïññßøåé ôçí
ïõóéïêñáôßá, ðïõ åß÷å êáôÜ êÜðïéï ôñüðï êëçñïíïìÞóåé áðü ôïí öåìé-
íéóìü. ¸ôóé, üôáí óôï äïêßìéü ôçò “Óôéò ëåóâßåò áñÝóåé åôïýôï êé åêåßíï:
ìåñéêÝò ðáñáôçñÞóåéò ãéá ôç ëåóâéáêÞ êñéôéêÞ ôçò äåêáåôßáò ôïõ ’90”,9 ç
Ôóßìåñìáí åðéèåùñåß ãéá Üëëç ìéá öïñÜ ôï ðåäßï ôçò ëåóâéáêÞò êñéôéêÞò,
äÝêá ÷ñüíéá ìåôÜ ôï ðñïçãïýìåíï Üñèñï ôçò, ôçò êÜíåé åíôýðùóç üôé óôï
ðñþôï åêåßíï Üñèñï õðÞñ÷å ç âåâáéüôçôá üôé ï ëåóâéáóìüò åßíáé ìéá
óôáèåñÞ êáôçãïñßá, Ýíá “õðåñâáôéêü óçìáßíïí” ðïõ âñßóêåôáé åêåß áðëþò
ùò ãåãïíüò, ìéá õðåñéóôïñéêÞ óôáèåñÜ êáé ü÷é (üðùò åßíáé ðñÜãìáôé) ìéá
êáôáóêåõÞ ôùí ôåëþí ôïõ 19ïõ áéþíá. Óôç äåêáåôßá ôïõ 1990 ãåííÞèçêå
ìéá äåýôåñç, ëéãüôåñï ïõóéïêñáôéêÞ áíôßëçøç ãéá ôïí ëåóâéáóìü, ìÝóá
óôï ðëáßóéï ôçò “êïõßñ èåùñßáò” (queer theory).
Êïõßñ èåùñßá
ÌÝ÷ñé ôþñá óõæçôÞóáìå ôç öýóç êáé ôçí áíÜðôõîç ôïõ óôï÷áóìïý ðïõ
ðñïóäéïñßóôçêå ùò ëåóâéáêüò öåìéíéóìüò. Ôï äåýôåñï åßäïò ëåóâéáêïý
óôï÷áóìïý, ðïõ ç Ðùëßíá ÐÜëìåñ ðñïóäéüñéóå ùò åëåõèåñéáêü ëåóâéá-
óìü, áðïó÷ßóôçêå áðü ôïí öåìéíéóìü êáé äçìéïýñãçóå íÝåò óõììá÷ßåò,
ðåñéóóüôåñï ìå ãêÝé Üíôñåò ðáñÜ ìå Üëëåò ãõíáßêåò. Aõôü ôï åßäïò ëå-
óâéáêÞò èåùñßáò ïñßæåé ôïí åáõôü ôïõ ùò ìÝñïò ôïõ ðåäßïõ ôçò “êïõßñ
èåùñßáò” Þ ôùí “êïõßñ óðïõäþí”, üñïé ðïõ ÷ñçóéìïðïéïýíôáé üëï êáé
ðåñéóóüôåñï áðü ãêÝé, ðáñÜ ôçí ïìïöïâéêÞ êáôáãùãÞ ôÞò ëÝîçò “êïõßñ”
ðïõ åß÷å õâñéóôéêü ðåñéå÷üìåíï. Áõôïß ïé üñïé ÷ñïíïëïãïýíôáé (ôïõëÜ-
÷éóôïí óå ü,ôé áöïñÜ ôç èåóìéêÞ ôïõò áðïäï÷Þ) áðü ôï óõíÝäñéï “êïõßñ
èåùñßáò” ôïõ 1990 óôï ÐáíåðéóôÞìéï ôçò Êáëéöüñíéá, óôç ÓÜíôá Êñïõæ.
¼ðùò åßðáìå, ç “êïõßñ èåùñßá” ì’ áõôÞ ôçí Ýííïéá äåí åðéêåíôñþíåôáé
óôéò ãõíáßêåò, üðùò ï ëåóâéáêüò öåìéíéóìüò ðïõ ðåñéãñÜøáìå ðñïçãïõ-
ìÝíùòÿ áíôßèåôá, áðïññßðôåé ôçí ôÜóç äéá÷ùñéóìïý êáé âëÝðåé ìéá ôáý-
ôéóç ðïëéôéêþí êáé êïéíùíéêþí óõìöåñüíôùí ìå ôïõò ãêÝé Üíôñåò. Ôï âá-
óéêü åñþôçìá ðïõ õðïöþóêåé, ãéá üðïéïí åðéëÝãåé áíÜìåóá óå áõôÝò ôéò
äýï êáôåõèýíóåéò, åßíáé ðïéï èåùñåß èåìåëéþäåò ãéá ôçí ðñïóùðéêÞ ôáõ-
ôüôçôá: ôï öýëï Þ ôç óåîïõáëéêüôçôá. Ç åðéëïãÞ ôïõ äåýôåñïõ ðñïöá-
9. Bonnie Zimmerman, “Lesbians Like This and That: Some Notes on Lesbian Criticism for the
Nineties”. Sally Munt (ed.), New Lesbian Criticism Brighton: Harvester Wheatsheaf 1992, 1-15.
íþò äßíåé Ýìöáóç óôïí ëåóâéáóìü, ùò ìéá ìïñöÞ óåîïõáëéêüôçôáò êáé ü÷é
ùò ìéá ìïñöÞ “äåóßìáôïò” ìåôáîý ãõíáéêþí Þ áíôßóôáóçò óôçí ðá-
ôñéáñ÷ßá. ¸÷åé ôçí ôÜóç íá åãêïëðþíåôáé “ðåéñáìáôéêÝò” ìïñöÝò óå-
îïõáëéêüôçôáò óôï åóùôåñéêü ôïõ ëåóâéáóìïý, óáäïìáæï÷éóôéêÜ êáé Üë-
ëá (üðùò butch-femme) ðáé÷íßäéá ñüëùí. Ùóôüóï, ïñéóìÝíïé éó÷õñßæïíôáé
üôé ìßá áðü ôéò óõíÝðåéåò ôïý íá áðïäå÷ôåß êáíåßò ôïí óõãêåíôñùôéêü
üñï “êïõßñ èåùñßá” åßíáé ç äéáéþíéóç ôåëéêÜ ôçò õðáãùãÞò ôùí ãõíáé-
êåßùí óõìöåñüíôùí óôá áíôñéêÜ.
Ðþò áêñéâþò ëïéðüí äéáöÝñåé ç êïõßñ èåùñßá áðü ôïí ëåóâéáêü öå-
ìéíéóìü, ìå èåùñçôéêïýò üñïõò; Ç áðÜíôçóç åßíáé üôé, üðùò êáé ðïëëÝò
Üëëåò ôñÝ÷ïõóåò êñéôéêÝò ðñïóåããßóåéò, ïé ëåóâéáêÝò/ãêÝé óðïõäÝò ìÝóá
óôï ðëáßóéï ôçò “êïõßñ èåùñßáò” áíôëïýí éäéáßôåñá áðü ôç ìåôáäïìéóôé-
êÞ äïõëåéÜ ôçò äåêáåôßáò ôïõ ’80. ¸íáò áðü ôïõò êýñéïõò óôü÷ïõò ôïõ
ìåôáäïìéóìïý Þôáí íá “áðïäïìÞóïõí” éåñáñ÷éêÜ äßðïëá (üðùò áõôü
ìåôáîý ïìéëßáò êáé ãñáöÞò ãéá ðáñÜäåéãìá), äåß÷íïíôáò, ðñþôá áð’ üëá,
üôé ç äéÜêñéóç áíÜìåóá óôá æåõãÜñéá ôùí áíôéèÝôùí äåí åßíáé áðüëõôç,
êáèþò êÜèå üñïò ôïõ æåõãáñéïý ìðïñåß íá êáôáíïçèåß êáé íá ðñïóäéï-
ñéóôåß ìüíï ìå ôïõò üñïõò ôïõ Üëëïõ, êáé, äåýôåñïí, üôé åßíáé äõíáôü íá
áíôéóôñÝøåé êáíåßò ôçí éåñÜñ÷çóç óôï åóùôåñéêü áõôþí ôùí æåõãþí êáé
íá “ðñéìïäïôÞóåé” ôïí êáôþôåñï Ýíáíôé ôïõ èåùñïýìåíïõ ùò áíþôåñïõ
üñïõ (âë. êåöÜëáéï 3). ¸ôóé, óôéò ëåóâéáêÝò/ãêÝé óðïõäÝò ôï æåõãÜñé å-
ôåñïöõëüöéëïò/ïìïöõëüöéëïò áðïäïìåßôáé ìå áõôüí áêñéâþò ôïí ôñüðï.
Ç áíôßèåóç óôï åóùôåñéêü ôïõ æåýãïõò èåùñåßôáé, ðñþôïí, åããåíþò á-
óôáèÞò: üðùò ôï èÝôåé ç ÍôáúÜíá Öáò, óôçí ÅéóáãùãÞ ôïý ÌÝóá/¸îù:
ËåóâéáêÝò èåùñßåò, ãêÝé èåùñßåò,10 ìåãÜëï ìÝñïò ôçò Ýñåõíáò ðïõ ãßíå-
ôáé ôþñá ó’ áõôü ôï ðåäßï óôï÷åýåé “íá áìöéóâçôÞóåé ôç óôáèåñüôçôá
êáé ôï ‘áîåñßæùôï’ ôçò éåñáñ÷ßáò åôåñïöõëüöéëïò/ïìïöõëüöéëïò”. Óå Ýíá
äïêßìéï ðïõ ìðïñïýìå íá ôï èåùñÞóïõìå ùò ðñáêôéêü ðáñÜäåéãìá ôïõ
ðþò áõôÞ ç äé÷ïôïìßá ìðïñåß íá áðïäïìçèåß, ï Ñßôóáñíô ÌÜãéåñ (Richard
Meyer) ãñÜöåé, óôïí ßäéï ôüìï, ó÷åôéêÜ ìå ôïí êéíçìáôïãñáöéêü áóôÝñá
Ñïê ×Üôóïí, ðïõ õðÞñîå êÜðïôå ç åðéôïìÞ ôïõ åëêõóôéêïý åôåñïöõëü-
öéëïõ Üíôñá. Óôçí ðñáãìáôéêüôçôá ï ×Üôóïí Þôáí ãêÝé, áëëÜ åíþ áõôü
ìðïñåß áñ÷éêÜ íá óïêÜñåé êÜðïéïõò, åêåßíï ðïõ áðïäõíáìþíåé ôéò êáôç-
ãïñéïðïéÞóåéò åßíáé êõñßùò ç áßóèçóç üôé áêñéâþò åêåßíåò ïé éäéüôçôåò
10. Diana Fuss (ed.), Inside/Out: Lesbian theories, gay theories, New York: Routledge 1991. Óôá
åëëçíéêÜ âë. ôï êåßìåíü ôçò “ËåóâéáêÝò êáé ãêÝé èåùñßåò: Ôï ðñüâëçìá ôçò ðïëéôéêÞò
ôçò ôáõôüôçôáò”, óôï ÁèçíÜ Áèáíáóßïõ (åðéì.), ÖåìéíéóôéêÞ èåùñßá êáé ðïëéôéóìéêÞ
êñéôéêÞ (ìôöñ. Ðåëáãßá ÌáñêÝôïõ), ÁèÞíá: ÍÞóïò 2006, óó. 543-569.
ðïõ Ýêáíáí ôçí åéêüíá ôïõ åëêõóôéêÞ óôéò ãõíáßêåò óõíäÝïíôáí ìå ôçí ï-
ìïöõëïöéëßá ôïõ, êáèþò “ï ×Üôóïí õðïó÷üôáí óôéò åôåñïöõëüöéëåò
ãõíáßêåò Ýíáí ÷þñï áóöÜëåéáò – èá óõíáéíïýóå óå ìéá íïéêïêõñåìÝíç
æùÞ ÷ùñßò íá åðéìÝíåé óôçí áíäñéêÞ êõñéáñ÷ßá”.
Ðáñïìïßùò, ïé åôåñïöõëüöéëïé Üíäñåò èåáôÝò áíáêïõößæïíôáí “ðïõ
åýñéóêáí Ýíá ðñüôõðï ôï ïðïßï äåí áðáéôïýóå ôçí åîáíôëçôéêÞ äïõëåéÜ
ôïý åßíáé êáíåßò ‘ìÜôóï’, ãéá íá áíáìåôñçèïýí ìáæß ôïõ óå áññåíùðüôç-
ôá”. Ôï íá áðïäïìÞóåé êáíåßò ôçí éåñáñ÷ßá åôåñïöõëüöéëïò/ïìïöõëüöé-
ëïò êáô’ áõôü ôïí ôñüðï Ý÷åé ñéæïóðáóôéêÝò óõíÝðåéåò, êáèþò üëåò åôïý-
ôåò ïé äéáêñßóåéò êáôáóêåõÜæïíôáé ìå ôïí ßäéï ôñüðï, ïðüôå ôï íá áìöé-
óâçôÞóåé êáíåßò ôç óõãêåêñéìÝíç óõíåðÜãåôáé ôçí áìöéóâÞôçóç êáé ôùí
õðïëïßðùí.
Ç áíôéïõóéïêñáôßá óå ó÷Ýóç ìå ôç óåîïõáëéêÞ ôáõôüôçôá ðñïùèåßôáé
ðåñáéôÝñù áðü Üëëïõò êñéôéêïýò. Ç Ôæïýíôéè ÌðÜôëåñ (Judith Butler), Ý-
íá áðü ôá ðéï ãíùóôÜ ðñüóùðá ðïõ óõììåôÝ÷ïõí óôïí ôüìï ÌÝóá/¸îù
ðïõ áíÝöåñá Þäç, óçìåéþíåé óôï äéêü ôçò Üñèñï üôé ïé “êáôçãïñßåò ôáõ-
ôüôçôáò”, üðùò “ãêÝé” êáé “åôåñïöõëüöéëïò”, “ôåßíïõí íá ãßíïíôáé åñãá-
ëåßá ôùí ñõèìéóôéêþí óõóôçìÜôùí, åßôå ùò êáíïíéóôéêÝò êáôçãïñßåò êá-
ôáðéåóôéêþí äïìþí, åßôå ùò óçìåßá óõóðåßñùóçò ãéá ôçí áðåëåõèåñùôé-
êÞ áìöéóâÞôçóç áõôÞò ôçò êáôáðßåóçò”. ¸ôóé, èá ìðïñïýóå íá éó÷õñé-
óôåß êáíåßò, óõíå÷ßæåé, üôé ç Ýííïéá ôçò ïìïöõëïöéëßáò åßíáé ç ßäéá ìÝñïò
ôïý ïìïöïâéêïý (áíôé-ãêÝé) ëüãïõÿ êáé ðñÜãìáôé, ï üñïò “ïìïöõëüöé-
ëïò” åßíáé éáôñéêüò êáé íïìéêüò, ðñùôï÷ñçóéìïðïéÞèçêå óôçí Ãåñìáíßá
ôï 1869, êáé ðñïçãåßôáé ôïõ üñïõ åôåñïöõëüöéëïò êáôÜ Ýíôåêá ÷ñüíéá. Ì’
áõôÞ ôçí Ýííïéá, ç åôåñïöõëïöéëßá ãåííéÝôáé ìüíï ùò óõíÝðåéá êáé áðï-
êñõóôÜëëùóç ôçò Ýííïéáò ôçò ïìïöõëïöéëßáò. ¸ôóé, ï ëåóâéáóìüò, áò
ðïýìå, äåí åßíáé ìéá óôáèåñÞ ïõóéáêÞ ôáõôüôçôá, ìå óõíÝðåéá, óýìöù-
íá ìå ôá ëüãéá ôçò ÌðÜôëåñ, “ç ôáõôüôçôá íá ìðïñåß íá ãßíåé Ýíáò ÷þ-
ñïò áíôéðáñÜèåóçò êáé áíáèåþñçóçò”.
Ðñïùèþíôáò áõôÞ ôçí éäÝá Ýíá âÞìá ðáñáêÜôù, éó÷õñßæåôáé üôé üëåò
ïé ôáõôüôçôåò, ðåñéëáìâáíïìÝíïõ êáé ôïõ öýëïõ åßíáé “Ýíá åßäïò ðñï-
óùðïðïßçóçò êáé åêôßìçóçò êáôÜ ðñïóÝããéóç […] Ýíá åßäïò ìßìçóçò äß-
÷ùò ðñùôüôõðï”. Áõôü áíïßãåé ôïí äñüìï ãéá ìéá “ìåôáìïíôÝñíá” áíôß-
ëçøç ôçò ôáõôüôçôáò, ùò óõíå÷ïýò åíáëëáãÞò ìÝóá óå Ýíá öÜóìá äéáöï-
ñåôéêþí ñüëùí êáé èÝóåùí, ðïõ áíôëåß áðü ìéá áðåñéüñéóôç âÜóç äåäï-
ìÝíùí äõíáôïôÞôùí. Áêüìá, áõôü ðïõ áìöéóâçôåßôáé åäþ åßíáé ç äéÜêñé-
óç áíÜìåóá óôïí öõóéêÜ äåäïìÝíï, ðñüôõðï “åáõôü” ôçò åôåñïöõëïöé-
ëßáò, êáé ôïí áðïññéðôüìåíï “¢ëëï” ôçò ïìïöõëïöéëßáò. Ï “¢ëëïò”, ìå
âÜóç áõôÝò ôéò áíôéëÞøåéò, åßíáé åîßóïõ êÜôé ìÝóá ìáò êáé ðÝñá áðü ìáò,
êáé ï “åáõôüò” êáé ï “¢ëëïò” ðÜíôïôå åìðëÝêïíôáé ï Ýíáò ìÝóá óôïí Üë-
ëïí, ìå ôçí Ýííïéá üôé ðëÝêïíôáé Þ äéðëþíïíôáé ï Ýíáò ìÝóá óôïí Üëëïí.
¼ðùò äåß÷íåé ç âáóéêÞ øõ÷ïëïãßá, áõôü ðïõ ðñïóäéïñßæåôáé ùò ï åîùôå-
ñéêüò “¢ëëïò” åßíáé óõíÞèùò ìÝñïò ôïõ åáõôïý ðïõ áðïññßðôåôáé êáé
ðñïâÜëëåôáé Ýôóé ðñïò ôá Ýîù.
Ìéá Üëëç êñéôéêüò ðïõ õðåñáóðßæåôáé ôç ñåõóôüôçôá ôçò ôáõôüôçôáò,
óõìðåñéëáìâáíïìÝíçò êáé ôçò óåîïõáëéêÞò ôáõôüôçôáò, åßíáé ç ¹â ÓÝ-
íôãêïõéê, óôç ìåëÝôç ôçò Åðéóôçìïëïãßá ôçò íôïõëÜðáò,11 ðïõ Üóêçóå
ìåãÜëç åðßäñáóç. Ç ÓÝíôãêïõéê åîåôÜæåé ðþò ôï íá “âãåé êáíåßò áð’ ôç
íôïõëÜðá” (íá äçëþóåé äçëáäÞ áíïé÷ôÜ ôïí ãêÝé/ëåóâéáêü óåîïõáëéêü
ôïõ/ôçò ðñïóáíáôïëéóìü) äåí åßíáé ìéá ìïíáäéêÞ êáé áðüëõôç ðñÜîç. Ç
ïìïöõëïöéëßá ìðïñåß íá äçëùèåß áíïé÷ôÜ óôçí ïéêïãÝíåéá êáé ôïõò öß-
ëïõò, ëéãüôåñï ßóùò óôïí åñãïäüôç êáé ôïõò óõíáäÝëöïõò êáé ßóùò êá-
èüëïõ (áò ðïýìå) óå ôñÜðåæåò êáé áóöáëéóôéêÝò åôáéñåßåò. ¸ôóé, ôï íá
åßóáé åíôüò Þ åêôüò áõôÞò ôçò ðåñßöçìçò íôïõëÜðáò äåí åßíáé ìéá áðëÞ äé-
÷ïôïìßá Þ Ýíá æÞôçìá ìå ôï ïðïßï îåìðåñäåýåéò ìéá êáé êáëÞ. Óôçí ßäéá
æùÞ óõíõðÜñ÷ïõí äéÜöïñïé âáèìïß óõãêÜëõøçò êáé åéëéêñßíåéáò. Êáé âÝ-
âáéá ï óåîïõáëéêüò ðñïóáíáôïëéóìüò äåí áñêåß áðü ìüíïò ôïõ ãéá íá
êáôáóôÞóåé Ýíá Üôïìï ðáñßá, êáé ìÜëéóôá ùò åê ôïýôïõ áèþï áðü êÜèå
õðüíïéá ðáôñéáñ÷éêÞò óõìðåñéöïñÜò Þ äéÜèåóçò åêìåôÜëëåõóçò ôùí Üë-
ëùí. ¸íáò ïìïöõëüöéëïò Þ ìéá ïìïöõëüöéëç ìðïñåß íá åßíáé ë.÷. ìéá ÷á-
ñÜ ôáêôïðïéçìÝíïò Þ ôáêôïðïéçìÝíç óå ìéá áêáäçìáúêÞ èÝóç, ïðüôå, óôá
ìÜôéá áò ðïýìå åíüò âéïìç÷áíéêïý åñãÜôç ðïõ æåé óå ìéá ìéêñÞ ðüëç, ï-
ìïöõëüöéëïõ Þ ìç, öáßíïíôáé óáí ðñïíïìéïý÷ïé ôïõ óõóôÞìáôïò. Ç Üðï-
øç ôçò ÓÝíôãêïõéê ëïéðüí åßíáé ðùò ç ôáõôüôçôá ôïõ õðïêåéìÝíïõ åßíáé
õðï÷ñåùôéêÜ Ýíá óýíèåôï ìåßãìá, åðéëåãìÝíùí óõììá÷éþí, êïéíùíéêÞò
èÝóçò êáé åðáããåëìáôéêþí ñüëùí, êáé ü÷é ìéá óôáèåñÞ åóùôåñéêÞ ïõóßá.
Ïé óõíÝðåéåò åíüò ôÝôïéïõ åðé÷åéñÞìáôïò åßíáé óçìáíôéêÝò, êáé ãéá ôçí
ðïëéôéêÞ êáé ãéá ôç ëïãïôå÷íéêÞ êñéôéêÞ. Áò äïýìå ðñþôá áð’ üëá ôéò ðï-
ëéôéêÝò óõíÝðåéåò. Áíôëþíôáò áðü ìéá ìåôáäïìéóôéêÞ áíÜãíùóç ôïõ
Óùóóýñ, äåß÷íïõìå üôé ôÝôïéåò öáéíïìåíéêÜ óôïé÷åéþäåéò êáôçãïñßåò, ü-
ðùò åôåñïöõëüöéëïò êáé ïìïöõëüöéëïò, äåí ðñïóäéïñßæïõí êáèüëïõ
óôáèåñÝò ïõóßåò – åßíáé áðëþò ìÝñïò ìéáò äïìÞò äéáöïñþí ÷ùñßò óôáèå-
ñïýò üñïõò, üðùò ôá óçìáßíïíôá ôïõ Óùóóýñ (âë. êåöÜëáéï 2). Êáôá-
óêåõÜæïõìå, áíôßèåôá, ìéá áíôéïõóéïêñáôéêÞ, ìåôáìïíôÝñíá Ýííïéá ôçò
ôáõôüôçôáò, ùò ìéáò óåéñÜò áðü ìÜóêåò, ñüëïõò êáé äõíáôüôçôåò, Ýíá åß-
äïò áìáëãÜìáôïò áðïôåëïýìåíïõ áðü ðñïóùñéíÜ, óõãêõñéáêÜ êáé áõ-
11. Eve Kosofsky Sedgwick, Epistemology of the Closet, Berkeley: University of California Press
1990.
ôïó÷Ýäéá óôïé÷åßá. Ç ðïëéôéêÞ óõíÝðåéá åßíáé üôé, üôáí éó÷õñéæüìáóôå üôé

ç éäéüôçôá ôïõ ãêÝé Þ ôïõ ìáýñïõ åßíáé áðëþò Ýíá ìåôáâáëëüìåíï óçìáß-
íïí êáé ü÷é ìéá óôáèåñÞ ïíôüôçôá, ôüôå ãßíåôáé äýóêïëï íá öáíôáóôåß êá-
íåßò ðþò èá ìðïñïýóå íá óôÞóåé ìéá ðïëéôéêÞ åêóôñáôåßá óôï üíïìá áõ-
ôþí ôùí éäéïôÞôùí. Ãéáôß åð’ ïíüìáôé ôçò áíôéïõóéïêñáôßáò, áðïìáêñýíá-
ìå áõôÝò ôéò âáóéêÝò Ýííïéåò ðÜíù óôéò ïðïßåò âáóßæïíôáé üëåò ïé ìïñöÝò
ôÞò ðïëéôéêÞò ôÞò ôáõôüôçôáò. (¼ôáí ëÝìå ðïëéôéêÞ ôÞò ôáõôüôçôáò åí-
íïïýìå åêåßíç óôçí ïðïßá ãßíïíôáé åêóôñáôåßåò áðü êáé ãéá ïìÜäåò ðïõ
Ý÷ïõí êáôáóôåß ìç ðñïíïìéïý÷åò, åîáéôßáò êÜðïéáò ðëåõñÜò ôÞò ôáõôüôç-
ôÜò ôïõò, üðùò ôï öýëï, ç öõëÞ Þ ï óåîïõáëéêüò ôïõò ðñïóáíáôïëéóìüò.
Ôï áíôßèåôï ôçò ðïëéôéêÞò ôÞò ôáõôüôçôáò èá Þôáí ç ôáîéêÞ ðïëéôéêÞ,
üðïõ ç åêóôñáôåßá ãßíåôáé åê ìÝñïõò áíèñþðùí ìç ðñïíïìéïý÷ùí áðü
êÜðïéá Üðïøç – åðåéäÞ åßíáé êáêïðëçñùìÝíïé åñãÜôåò ïñõ÷åßïõ ë.÷.)
Ïé ëïãïôå÷íéêÝò-êñéôéêÝò óõíÝðåéåò ôçò áíôéïõóéïêñáôßáò åßíáé äéôôÝò.
Ðñþôïí, õðÜñ÷åé ç ðñïöáíÞò äõóêïëßá íá áðïöáóßóåé êáíåßò ôé åßíáé Ýíá
ëåóâéáêü/ãêÝé êåßìåíï. Óôç ëßóôá ìå ôéò äõíáôüôçôåò ðïõ áêïëïõèïýí, ü-
ðïõ “ëåóâßá”, ìðïñåß êáíåßò íá âÜëåé “ëåóâßá Þ ãêÝé”. Ïé äõíáôüôçôåò
åßíáé (óå ìéá åëáöñÜ åðåîåñãáóìÝíç åêäï÷Þ ôçò äéáôýðùóçò ôçò Ôóßìåñ-
ìáí) üôé Ýíá ëåóâéáêü/ãêÝé êåßìåíï åßíáé:
á) ãñáììÝíï áðü ëåóâßá (áí Ýôóé åßíáé üìùò, ôüôå ðþò áðïöáóßæïõ-
ìå ðïéá åßíáé ëåóâßá, åéäéêÜ áí óõíôá÷èïýìå ìå ôçí áíôéïõóéïêñáôéêÞ
ãñáììÞ ðïõ ìüëéò óêéáãñÜöçóá;)
â) ãñáììÝíï ãéá ëåóâßåò (ìðïñåß íá åßíáé ãñáììÝíï áðü ìéá åôåñïöõ-
ëüöéëç ãõíáßêá Þ Üíôñá, êáé èá ðÝöôáìå ðÜëé óôï ßäéï ðñüâëçìá, íá
áðïöáóßóïõìå ôé åßíáé ëåóâßá/ãêÝé ìå ìç ïõóéïêñáôéêïýò üñïõò).
ã) Ýíá êåßìåíï ðïõ åêöñÜæåé Ýíá ëåóâéáêü “üñáìá” (êÜôé ôï ïðïßï
äåí Ý÷åé áêüìá ðåñéãñáöåß éêáíïðïéçôéêÜ).
Ïé êáôçãïñßåò (á) êáé (â) åäþ ìïéÜæïõí áíåðáñêåßò ùò Ý÷ïõí, êáèþò
ôï íá ãñÜöåé êáíåßò áðëþò ãéá âéâëßá áðü Þ ãéá ãêÝé ðñïöáíþò äåí åß-
íáé áñêåôü, åöüóïí ç éäéüôçôá ôïõ ãêÝé äåí ðñïóäéïñßæåôáé ùò ìéá åããå-
íÞò, ïõóéùäþò áíÜëëá÷ôç êáôçãïñßá, áëëÜ ùò ìÝñïò åíüò óõìðëÝãìáôïò
Üëëùí ðáñáãüíôùí. Ìéá ëýóç ìðïñåß íá åßíáé ôï íá õéïèåôÞóåé êáíåßò
ìéá ðñïóÝããéóç ðïõ íá åßíáé éóôïñéêÜ ðñïóäéïñéóìÝíç. ¸ôóé, ç ïìïöõ-
ëïöéëßá ó’ Ýíá ìõèéóôüñçìá Þ ó’ Ýíáí óõããñáöÝá ôçò äåêáåôßáò ôïõ 1920
äåí åßíáé ßäéá ìå áõôÞí ôùí äåêáåôéþí ôïõ 1980 êáé ôïõ 1990, êáé áðïôå-
ëåß áíôéêåßìåíï ãéá êñéôéêÞ åñãáóßá ôï ðþò áêñéâþò éó÷ýåé áõôü. Óôçí
êáôçãïñßá (ã) ïé êñéôéêïß èá ðñÝðåé íá Ý÷ïõí åðßãíùóç ôùí åõñýôåñùí
ìåôáöïñéêþí åðåêôÜóåùí ôçò ïìïöõëïöéëßáò, ãéá ðáñÜäåéãìá ôç óýíäå-
óç ôïõ ëåóâéáóìïý ìå ãåíéêüôåñåò êáôáóôÜóåéò, óôéò ïðïßåò êáíåßò âñß-
óêåôáé óå Ýíá áíÜìåóá: “ÃåíéêÜ ïé ëåóâéáêÝò êñéôéêÝò áíáãíþóåéò ðñï-
ôåßíïõí ôï èüëùìá ôùí ïñßùí ìåôáîý åáõôïý êáé Üëëïõ, õðïêåéìÝíïõ êáé
áíôéêåéìÝíïõ, åñáóôÞ êáé åñùìÝíïõ, ùò ôç ëåóâéáêÞ óôéãìÞ óå ïðïéïäÞ-
ðïôå êåßìåíï”.12 ¸ôóé ï ëåóâéáóìüò óõíäÝåôáé èåùñçôéêÜ ìå Ýííïéåò
ïñéáêÞò óõíåßäçóçò, üôáí ïé õöéóôÜìåíåò êáôçãïñßåò âñßóêïíôáé óå äéá-
äéêáóßá áðïäüìçóçò.
Ùóôüóï, áõôÞ ç (ã) êáôçãïñßá åðßóçò Ý÷åé ðñïöáíåßò êéíäýíïõò, êáé
ðéï óõãêåêñéìÝíá üôé ç ïìïöõëïöéëßá ðéèáíüôáôá èá ëÜâåé Ýíá õðåñâï-
ëéêü, åìâëçìáôéêü âÜñïò, êáèþò ðáñïõóéÜæåôáé ñïìáíôéêÜ êáé ãßíåôáé
ôï óýìâïëï êÜèå åßäïõò áíôßóôáóçò êáé áíáôáñá÷Þò. Ç Ôóßìåñìáí (ü.ð.)
ðáñáèÝôåé ðáñáäåßãìáôá áðü ðñüóöáôá êñéôéêÜ êåßìåíá áõôÞò ôçò ñï-
ìáíôéêÞò/åîéäáíéêåõôéêÞò ôÜóçò. Ï ëåóâéáóìüò åßíáé ìéá äýíáìç “åíÜ-
íôéá óôïõò äýóêáìðôïõò ïñéóìïýò êáé ôéò äéðïëéêÝò áíôéèÝóåéò”, ðïõ åê-
öñÜæåôáé ìå üñïõò “êåíþí”, “äéáóôçìÜôùí”, “áíáóôÜôùóçò”, ôïõ “ðåé-
ñáìáôéêïý”, ôçò “ñéæéêÞò áíáóôÜôùóçò”, ôçò “åîÝôáóçò”, êáé ïýôù êáèå-
îÞò. Áõôü ôï “áðåñßóêåðôï ñïìáíôéêü ðñÜãìá” åßíáé åêåßíï ðïõ ìðï-
ñïýìå íá ïíïìÜóïõìå õðåñïõóéïêñáôßá, êáèþò åðé÷åéñåß íá êÜíåé Ýíá åß-
äïò áíôßóôáóçò íá áíôéðñïóùðåýåé êÜèå áíôßóôáóç, êáé ùò åê ôïýôïõ èÝ-
ôåé Ýíá ðïëéôéêü êáé êïéíùíéêü âÜñïò óôïí óåîïõáëéêü ðñïóáíáôïëéóìü,
ðïõ åßíáé óßãïõñá ðáñÜëïãï.
Ìéá ôåëåõôáßá, êáé ðéï óõãêåêñéìÝíá ëïãïôå÷íéêÞ-êñéôéêÞ óõíÝðåéá
ôçò áíôéïõóéïêñáôßáò åßíáé ç ôÜóç íá áðáîéþíåôáé ï ëïãïôå÷íéêüò ñåá-
ëéóìüò, êáèþò ôåßíåé íá óôçñßæåôáé ðÜíù óå Ýííïéåò êáèïñéóìÝíùí ôáõ-
ôïôÞôùí êáé óôáèåñþí ïðôéêþí ãùíéþí. Ãéá ðáñÜäåéãìá: ìéá ãñáììéêÞ
÷ñïíéêÞ óåéñÜ óôçí ïðïßá ôá ãåãïíüôá îåôõëßãïíôáé ÷ñïíïëïãéêÜ, êáé ÷á-
ñáêôÞñåò ðïõ ðáñïõóéÜæïíôáé ùò óôáèåñÝò ïõóßåò ìå ìéá ðñïóùðéêüôç-
ôá ðïõ áíáðôýóóåôáé ìå Ýíáí ôáêôéêü êáé ðñïóèåôéêü ôñüðï. ¸ôóé, ç ëå-
óâéáêÞ/ãêÝé êñéôéêÞ ôçò óýã÷ñïíçò öÜóçò ôçò êïõßñ èåùñßáò ôåßíåé íá äåß-
÷íåé åýíïéá (üðùò êÜíïõí êáé ôá ðåñéóóüôåñá Üëëá åßäç ôçò ôñÝ÷ïõóáò
êñéôéêÞò èåùñßáò) óå êåßìåíá êáé åßäç ôá ïðïßá õðïíïìåýïõí áõôü ôï åß-
äïò ôïõ ïéêåßïõ ëïãïôå÷íéêïý ñåáëéóìïý, üðùò ôá èñßëåñ, ôá êüìéêò êáé
ç ðáñùäßá, ç óåîïõáëéêÞ öáíôáóßá. ¸íá ìõèéóôüñçìá üðùò ôï Äåí
õðÜñ÷ïõí ìüíï ðïñôïêáëéÝò (1985), ôçò ÔæÜíåô Ãïõßíôåñóïí,13 åíäéáöÝñåé
ôéò ëåóâßåò êáé ôïõò ãêÝé êñéôéêïýò ü÷é ìüíï åîáéôßáò ôïõ ëåóâéáêïý ôïõ
ðåñéå÷ïìÝíïõ, áëëÜ åðßóçò åîáéôßáò ôùí ðïëëþí áíôéñåáëéóôéêþí ôïõ
óôïé÷åßùí. Óôçí ÅéóáãùãÞ ôçò íÝáò Ýêäïóçò ôïõ âéâëßïõ, ôï 1991, ç óõã-
ãñáöÝáò ëÝåé üôé ôï âéâëßï åßíáé “Ýíá ðåéñáìáôéêü ìõèéóôüñçìá: ôá åí-
12. Zimmerman, “Lesbians like this and that”, ü.ð.

13. Jeanette Winterson, Oranges Are Not the Only Fruit, London: Vintage 1991.
äéáöÝñïíôÜ ôïõ åßíáé áíôéãñáììéêÜ”, êáé óôçí åñþôçóç ðïõ ç ßäéá èÝôåé:
“Åßíáé áõôïâéïãñáöéêü ìõèéóôüñçìá ïé ÐïñôïêáëéÝò;”, áðáíôÜåé: “¼÷é,
êáèüëïõ, êáé íáé, âÝâáéá”. Éó÷õñßæåôáé (ðéèáíüí ìå êÜðïéá õðåñâïëÞ)
üôé ôï âéâëßï “äéáöÝñåé áðü êÜèå Üëëï ìõèéóôüñçìá”, óå äïìÞ, ýöïò êáé
ðåñéå÷üìåíï, êáé çèåëçìÝíá ôñáâÜåé ôçí ðñïóï÷Þ óôïí ôñüðï áöÞãçóçò,
êáèþò ÷ñçóéìïðïéåß “ìéá ðåñßðëïêç áöçãçìáôéêÞ äïìÞ […] Ýíá åõñýôá-
ôï ëåîéëüãéï êáé ðáñáðëáíçôéêÜ áðëÞ óýíôáîç”. Ôï èÝìá åíüò êïñéôóéïý
ðïõ áíáêáëýðôåé ôç óåîïõáëéêÞ ôïõ ôáõôüôçôá õðïóêÜðôåôáé áðü êù-
ìéêÜ óôïé÷åßá êáé ëåðôïìÝñåéåò, êáé ç áöçãçìáôéêÞ ñïÞ äéáêüðôåôáé áðü
ìõèéêÜ êáé öáíôáóôéêÜ êïììÜôéá. ¼ðùò ãñÜöåé ãé’ áõôÜ ôá êïììÜôéá ç
Ðùëßíá ÐÜëìåñ (ü.ð.), “ôï ðáé÷íßäé ôùí áöçãÞóåùí ðïõ äçìéïõñãåß öÝñ-
íåé óôï ðñïóêÞíéï ôïí ñüëï ðïõ ðáßæåé ç öáíôáóßá óôçí êáôáóêåõÞ ôçò
åöçâéêÞò øõ÷Þò, êáé äßíåé ìéá ðéï óýíèåôç êáé ðïëýìïñöç áíáðáñÜóôá-
óç áð’ üóï óõíçèßæåôáé óôï ìõèéóôüñçìá áðïêÜëõøçò ôçò óåîïõáëéêÞò
ôáõôüôçôáò”. ÊáôÜ Ýíáí âáóéêü ôñüðï ëïéðüí, áõôü ôï ìõèéóôüñçìá êáé
ç êñéôéêÞ ôïõ áíôéìåôþðéóç åßíáé ôõðéêÝò ôùí áíôéñåáëéóôéêþí ôÜóåùí
ôçò ëåóâéáêÞò/ãêÝé êñéôéêÞò.
Ôé êÜíïõí ïé ëåóâßåò/ãêÝé êñéôéêïß
1. Ðñïóäéïñßæïõí êáé åäñáéþíïõí Ýíáí êáíüíá “êëáóéêþí” ëåóâéþí/

ãêÝé óõããñáöÝùí, ôùí ïðïßùí ôï Ýñãï óõíèÝôåé ìéá äéáêñéôÞ ðáñÜäïóç.
Áõôïß åßíáé êáôÜ êýñéï ëüãï óõããñáöåßò ôïõ 20ïý áéþíá, üðùò ïé Âéñôæß-
íéá Ãïõëö, Âßôá ÓÜêâéë-ÃïõÝóô (Vita Sackwille-West), Íôüñïèõ Ñßôóáñíô-
óïí (Dorothy Richardson), Ñüæáìïíô ËÞìáí (Rosamond Lehman) êáé ÑÜíô-
êëéö ×ùë (Radclyffe Hall) – ðåñéïñéæüìáóôå åäþ óå ëåóâßåò âñåôáíßäåò
óõããñáöåßò.
2. Åíôïðßæïõí ëåóâéáêÜ/ãêÝé åðåéóüäéá óå ãíùóôÜ Ýñãá êáé ôá óõæç-
ôïýí ùò ôÝôïéá (ãéá ðáñÜäåéãìá ôç ó÷Ýóç ìåôáîý ÔæÝçí êáé ¸ëåí óôï
ÔæÝçí ¸õñ), áíôß íá äéáâÜæïõí áõôïýò ôïõò ïìïöõëïöéëéêïýò óõíäõá-
óìïýò áðü ìéá åõñýôåñç ïðôéêÞ, üðùò ãéá ðáñÜäåéãìá üôé óõìâïëßæïõí
äýï ðëåõñÝò ôïõ ßäéïõ ÷áñáêôÞñá (Ôóßìåñìáí, ü.ð.).
3. Ðñïôåßíïõí ìéá äéåóôáëìÝíç, ìåôáöïñéêÞ Ýííïéá ôïõ “ëåóâéá-
êüò/ãêÝé”, ìå áðïôÝëåóìá íá õðïäçëþíåé ìéá óôéãìÞ êáôÜ ôçí ïðïßá äéá-
ó÷ßæåôáé Ýíá üñéï Þ óõã÷Ýïíôáé äéáöïñåôéêÝò êáôçãïñßåò. ¼ëåò áõôÝò ïé
“ïñéáêÝò” óôéãìÝò êáèñåöôßæïõí ôç óôéãìÞ ôçò áõôïáíáãíþñéóçò ùò ëå-
óâßáò Þ ãêÝé, ðïõ åßíáé õðï÷ñåùôéêÜ ìéá ðñÜîç óõíåéäçôÞò áíôßóôáóçò óå
åäñáéùìÝíåò íüñìåò êáé üñéá.
4. ÅêèÝôïõí ôçí “ïìïöïâßá” ôçò êõñßáñ÷çò ëïãïôå÷íßáò êáé êñéôéêÞò,
üðùò ãßíåôáé ïñáôÞ üôáí áãíïïýíôáé Þ áìáõñþíïíôáé ïé ïìïöõëïöéëéêÝò

ðëåõñÝò ôïõ Ýñãïõ óçìáíôéêþí óõããñáöÝùí ôïõ êáíüíá - üðùò óõìâáß-
íåé ãéá ðáñÜäåéãìá üôáí åîáéñïýíôáé åìöáíþò ïìïöõëïöéëéêÜ åñùôéêÜ
ðïéÞìáôá áðü áíèïëïãßåò Þ áíáëýóåéò ôçò ðïßçóçò ôïõ Ã. ×. ¿íôåí (W.H.
Auden), (Ìáñê Ëßëëõ, âë. ðáñáêÜôù).
5. ÖÝñíïõí óôï ðñïóêÞíéï ïìïöõëïöéëéêÝò ðëåõñÝò ôçò êõñßáñ÷çò
ëïãïôå÷íßáò ðïõ åß÷áí áðïóéùðçèåß óôï ðáñåëèüí, üðùò ãéá ðáñÜäåéã-
ìá ç Ýíôïíç ïìïåñùôéêÞ ôñõöåñüôçôá ðïõ âëÝðïõìå óå Ýíá ìåãÜëï ìÝ-
ñïò ôçò ðïßçóçò ãéá ôïí Ðñþôï Ðáãêüóìéï Ðüëåìï.
6. ÖÝñíïõí óôï ðñïóêÞíéï ðáñáìåëçìÝíá ëïãïôå÷íéêÜ åßäç ðïõ åðç-
ñÝáóáí óçìáíôéêÜ ôá éäáíéêÜ ôçò áññåíùðüôçôáò Þ ôçò èçëõêüôçôáò, ü-
ðùò ïé ðåñéðåôåéþäåéò éóôïñßåò ôïõ 19ïõ áéþíá ðïõ åêôõëßóóïíôáé óå óêç-
íéêü “âñåôáíéêÞò Áõôïêñáôïñßáò” – ãéá ðáñÜäåéãìá áõôÝò ôïõ ÑÜíôõáñ
Êßðëéíãê (Rudyard Kipling) êáé ôïõ ÑÜéíôåñ ×Üãêáñíô (Rider Haggard), ôéò
ïðïßåò óõæçôÜ ï Ôæüæåö Ìðñßóôïïõ óôï Áãüñéá ôçò Áõôïêñáôïñßáò
(1991).14
ÓôÜóïõ ÃåíéêÜ: ôï ðáñÜäåéãìá óôï ôÝëïò åôïýôçò ôçò åíüôçôáò

êáé óêÝøïõ áöïñÜ ôç äåýôåñç, ôÝôáñôç êáé ðÝìðôç áðü ôéò äñáóôç-
ñéüôçôåò ðïõ áíÝöåñá ðñïçãïõìÝíùò. Âáóßæåôáé óôçí
ðåðïßèçóç üôé õðÜñ÷åé ìéá Ýíôïíç äéáöïñÜ, üóïí áöïñÜ ôá óåîïõáëéêÜ
óõíáéóèÞìáôá, áíÜìåóá óôçí ðïßçóç ôïõ Ðñþôïõ êáé ôïõ Äåýôåñïõ Ðá-
ãêïóìßïõ ÐïëÝìïõ. ÊáôÜ ðüóï áéóèÜíåóôå üôé áõôü åßíáé äéêáéïëïãçìÝ-
íï; Óõìöùíåßôå üôé ç ðñþôç åßíáé óõ÷íÜ ïìïåñùôéêÞ, åíþ ç äåýôåñç óðÜ-
íéá; Óõãêñßíåôå äýï óõíáöåßò áíèïëïãßåò, Ý÷ïíôáò õðüøç áõôÞ ôçí åñþ-
ôçóç, üðùò ôéò: Áíèïëïãßá ðïßçóçò ôïõ Á´ Ðáãêïóìßïõ ÐïëÝìïõ êáé Öï-
âåñÞ âñï÷Þ.15
Ðéï óõãêåêñéìÝíá: ïé ðïéçôÝò ôïõ Ðñþôïõ Ðáãêïóìßïõ ÐïëÝìïõ óõ-
÷íÜ ÷ñçóéìïðïéïýí ôï ìïôßâï ôïõ ìðÜíéïõ ìå ìéá åñùôéêÞ öüñôéóç. Ï
Ëßëëõ ðáñáèÝôåé áðü ôï “Ôï ìðÜíéï ôùí óôñáôéùôþí” ôïõ Ñ. Íô. ÃêñÞí-
ãïõåû (R. D. Greenway) (“ÄõíáôÝ êáé ôñé÷ùôÝ ìïõ ëï÷ßá / ðïõ ôåíôþíåóáé
ãõìíüò ðñïò ôïõò ïõñáíïýò”…). ¸íá ðéï äéÜóçìï ðïßçìá ìå ôïí ßäéï
ôßôëï, ôïõ Ö. Ô. Ðñéíò (F. T. Prince), ëÝãåôáé óõ÷íÜ üôé åßíáé ôï ðéï ãíù-
óôü ðïßçìá ôïõ Â´ Ðáãêïóìßïõ ÐïëÝìïõ.
14. Joseph Bristow, Empire Boys, Routlege: London 1991.

15. George Walter (ed.), The Penguin Book of First World War Poetry, London: Penguin 2006.
Brian Gardner (ed.), The Terrible Rain: The War Poetrs 1939-1945, London: Methuen 1966.
ÔÏ ÌÐÁÍÉÏ ÔÙÍ ÓÔÑÁÔÉÙÔÙÍ

Ç èÜëáóóá ôï áðüãåõìá áðëþíåôáé óôçí áììïõäéÜ
êáé êÜôù áðü ôïí ïõñáíü ôïõ çëéïâáóéëÝìáôïò
ðáñáôçñþ ôçí åëåõèåñßá åíüò ëü÷ïõ óôñáôéùôþí: ôóßôóéäïé
ãéá ôï èáëáóóéíü ìðÜíéï, öùíÜæïõí êáé ôñÝ÷ïõí óôï èåñìü áÝñá.
Ç óÜñêá ôïõò, óêëçñáãùãçìÝíç áðü ôïí ðüëåìï, îáíáíéþíåé.
¼ëá åßíáé ðÜèïò ôþñá. Ôï óþìá ðïõ Þôáíå ÷ïíôñü, âñùìéÜñéêï,

Üðëçóôï, óé÷áìåñü óôçí ðñÜîç êáé óôçí áíÜðáõóç,
üëïò ï ðõñåôüò, ç áêáèáñóßá êé ï éäñþôáò, üëç ç êôçíþäçò äýíáìç
êáé ç êôçíþäçò åîÜíôëçóç, ìå ôïí ðüíï êáé ôïí ìü÷èï ãßíïíôáé óôï ôÝëïò
åýèñáõóôá êáé äéÜöáíá. «ÊáçìÝíï îåãäáñìÝíï æþï»,
ðïõ îÝñåé ôéò åðéèõìßåò êáé ôéò áíÜãêåò ôïõ, êáé ôç óÜñêá
ðïõ óçêþíåôáé êáé ðÝöôåé,
óôÝêåé óôïí áðáëü áÝñá êáé ÷áßñåôáé ìåôÜ ôï ìü÷èï
ôç ãëõêýôçôá ôçò ãýìíéáò ôïõ: áöÞíïíôáò ôá êýìáôá
ôçò èÜëáóóáò íá áãêáëéÜæïõí
ìå ôéò áöñéóôÝò ãëùóóßôóåò ôïõò ôá ðüäéá ôïõ, îå÷íÜåé
ôçí áðÝ÷èåéÜ ôïõ ãéá ôïí ðüëåìï.
ÄéáâÜæïíôáò ìåò óôéò óêéÝò ôçò ù÷ñÞò óÜñêáò ôïõ, âëÝðù

ôçí éäÝá åíüò óêßôóïõ ôïõ Ìé÷áÞë ¢ããåëïõ,
ðïõ äåß÷íåé óôñáôéþôåò íá êïëõìðïýí, êáé îáöíéêÜ íá óôáìáôïýí
ôï ìðÜíéï ôïõò ãéá í’ áðïöýãïõí
êÜðïéá åîüñìçóç ôïõ å÷èñïý – Ýíá åðåéóüäéï
áð’ ôïõò ðïëÝìïõò ôçò Ðßæáò ìå ôç Öëùñåíôßá. ÈõìÜìáé
ðþò Ýäåé÷íå ï æùãñÜöïò
ôá ñùìáëÝá ìÝëç ôïõò êáèþò îåðñïâÜëëïõí áð’ ôï íåñü
êáé ôá êåöÜëéá ðïõ êïéôïýí ðÜíù áð’ ôïí þìï, ãåìÜôá üñåîç ãéá ôç óöáãÞ,
îå÷íþíôáò ôá äéêÜ ôïõò êïñìéÜ ðïõ åßíáé ãõìíÜ,
Ýôïéìïé íá æùóôïýí ôçí åîÜñôõóÞ ôïõò êáé íá ðÜñïõí ôá üðëá
ôïõò ðïõ êåßôïíôáí åêåß.
………………………………………………………………………………
Ôþñá ïé óôñáôéþôåò óôåãíþíïõí êáé íôýíïíôáé,
îáíáâÜæïõí ôï ðïõêÜìéóï ôïõò, îå÷íïýí ôï öüâï
êáé ôç íôñïðÞ ôçò ãýìíéáò.
Êé åãþ, êáèþò áíáðíÝù ôïí áÝñá ôïõ óïýñïõðïõ,
íéþèù íá ìå óõíåðáßñíåé ìéá ðáñÜîåíç åõ÷áñßóôçóç,
ìéá åõãíùìïóýíç, ëåò êáé ôï ßäéï ôï êáêü íá Þôáí üìïñöï.
(ìôöñ. Íôßíïò ×ñéóôéáíüðïõëïò, ÅíôåõêôÞñéï,

Èåóóáëïíßêç: Äéáãþíéïò 1988, óó. 43-44.)
Óôá ðïéÞìáôá ôïõ Á´ Ðáãêïóìßïõ ÐïëÝìïõ ôá ðôþìáôá áíôéìåôùðßæï-

íôáé óõ÷íÜ ìå ïìïåñùôéêÞ äéÜèåóç. ¸íá äéÜóçìï ðïßçìá ðïõ áöïñÜ
ðôþìáôá åßíáé ôï “Ìç ìå ëçóìüíåé” ôïõ Êçè ÍôÜãêëáò. Äåßîôå êáé óõ-
æçôÞóôå ìåñéêÝò áðü ôéò äéáöïñÝò áíÜìåóá ó’ áõôü êáé óôá êåßìåíá ôçò
åðï÷Þò 1914-1918, ìå ôïí ôñüðï ðïõ ôï êÜíåé ï Ëßëëõ óôï ðáñÜäåéãìá
ðïõ áêïëïõèåß.
ËåóâéáêÞ/ãêÝé êñéôéêÞ: Ýíá ðáñÜäåéãìá
Ùò ðáñÜäåéãìá áõôïý ôïõ åßäïõò ôçò êñéôéêÞò ìðïñïýìå íá ðÜñïõìå ôï

êåöÜëáéï “Ç åñùôéêÞ ðïßçóç óôïí Á´ Ðáãêüóìéï Ðüëåìï”, óôï âéâëßï
ôïõ Ìáñê Ëßëëõ ÃêÝé áíäñéêÞ ëïãïôå÷íßá óôïí åéêïóôü áéþíá.16 Ðñüêåé-
ôáé ãéá ìéá óáöÞ åðéóêüðçóç ìéáò óåéñÜò ðïéçìÜôùí ôïõ Á´ Ðáãêïóìßïõ
ÐïëÝìïõ áð’ áõôÞ ôç óêïðéÜ, ðïõ áíôëåß áðü ðïéÞìáôá ðïõ áíèïëïãÞ-
èçêáí áðü ôïí ÌÜñôéí ÔÝéëïñ, óôï ÐáëéêÜñéá: ÅñùôéêÞ ðïßçóç óôá ÷á-
ñáêþìáôá, êáé áðü áðüøåéò ðïõ ðáñïõóéÜæïíôáé óôçí ÅéóáãùãÞ áõôÞò
ôçò áíèïëïãßáò. Ôï äïêßìéï îåêéíÜ ìå ôï íá ó÷ïëéÜæåé ôá Ýíôïíá óõíáé-
óèÞìáôá ìåôáîý áíäñþí ðïõ åßíáé ðñïöáíÞ óå óõíèÞêåò ðïëÝìïõ êáé
ôïí ãåíéêü äéóôáãìü íá ðáñáäå÷ôïýìå ôçí ðáñïõóßá ïìïåñùôéêþí áðï-
÷ñþóåùí, Þ êÜôé ðåñéóóüôåñï, óå ôÝôïéåò ó÷Ýóåéò. Ç äõóêïëßá ôïý íá ðá-
ñáäå÷ôåß êáíåßò ôçí ýðáñîÞ ôïõò ðñïêýðôåé áðü ôï ãåãïíüò üôé Ýíáò
óôñáôüò óå ðåñßïäï ðïëÝìïõ åêöñÜæåé ôéò ðéï óôåñåïôõðéêÜ áññåíùðÝò
ðëåõñÝò ìéáò ÷þñáò (“Ýíá óõëëïãéêü óýìâïëï ôïõ åëåã÷üìåíïõ áíäñé-
óìïý êáé éó÷ýïò ôÞò ßäéáò ôçò êïéíùíßáò”, ÔÝéëïñ, ó. 65). Åî ïõ êáé “ç
áíôßóôáóç, ìåôáîý åôåñïöõëüöéëùí, áðÝíáíôé óôçí éäÝá üôé Üíôñåò ðïõ
èá Üîéæáí ôïí âáèýôåñï èáõìáóìü ôïõò åßíáé äõíáôüí íá áðïëáìâÜíïõí
óáñêéêÜ Üëëïõò Üíäñåò (ó. 65, ç õðïãñÜììéóç ôïõ ðñùôïôýðïõ). Ôáõôü-
÷ñïíá, ïé áíáöïñÝò óôïí äéêü ôïõò óôñáôü äßíïõí Ýìöáóç óôç óõ÷íÜ ðï-
ëý íåáñÞ çëéêßá åêåßíùí ðïõ åìðëÝêïíôáé – êé åäþ ðáñáèÝôåé ôïí óïâéíé-
óôéêü ôßôëï ôçò [ëáúêßóôéêçò] âñåôáíéêÞò åöçìåñßäáò Sun– “Ôá áãüñéá
ìáò ìðáßíïõí ìÝóá”.
Ìáæß ìå ôçí Ýíôáóç ôçò åðáöÞò ðïõ Ýöåñíáí ïé óõíèÞêåò ôïõ ðïëÝ-
ìïõ, ç ðïëåìéêÞ ðïßçóç ôçò åðï÷Þò ëåéôïõñãïýóå ùò Ýíá åßäïò åëåýèåñçò
ðåñéï÷Þò, ãéá ôçí Ýêöñáóç óõíáéóèçìÜôùí ìåôáîý áíäñþí ì’ Ýíáí áóõ-
íÞèéóôá åõèý êáé áíïé÷ôü ôñüðï (áõôü åß÷å ðéá áëëÜîåé óôïí Â´ Ðáãêü-
óìéï Ðüëåìï). ¸ôóé, ç Ýêöñáóç áãÜðçò ãéá Ýíáí óýíôñïöï óôá üðëá
(êáßôïé óõíÞèùò íåêñü) Þôáí óõ÷íÞ óôçí ðïßçóç ôïõ Á´ Ðáãêïóìßïõ Ðï-
16. Mark Lilly, Gay men’s Literature in the Twentieth Century, Washington Square, N.Y.: New
York University Press, 1993.
ëÝìïõ, áí êáé åßíáé äýóêïëï íá ãíùñßæåé êáíåßò ìå áêñßâåéá ôé åííïåßôáé

ùò “áãÜðç” ó’ áõôÜ ôá ðïéÞìáôá (Þ ðïéï áêñéâþò åßäïò áãÜðçò åííïåß-
ôáé). Ðéèáíüôáôá, ôá ðïéÞìáôá óõ÷íÜ ëåéôïõñãïýí óå ðïëëÜ äéáöïñåôé-
êÜ åðßðåäá, äßíïíôáò óôïí åôåñïöõëüöéëï áíáãíþóôç ôç äõíáôüôçôá íá
äéáâÜóåé áõôÞ ôçí “áãÜðç” áðëþò ùò èëßøç ãéá ôçí áðþëåéá åíüò ößëïõ.
Áõôü åðÝôñåðå óôá ðïéÞìáôá ôçò åðï÷Þò íá ôõðþíïíôáé êáé íá êõêëï-
öïñïýí ÷ùñßò íá ðñïêáëïýí óêÜíäáëï. Ðéèáíüôáôá ôá ðïéÞìáôá ëåé-
ôïõñãïýí ðïëõåðßðåäá êáé ãéá ôïõò ßäéïõò ôïõò óõããñáöåßò, äåäïìÝíïõ
üôé áóöáëþò äåí åßíáé üëïé áõôïß ïé ðïéçôÝò óõíåéäçôïðïéçìÝíïé ïìïöõ-
ëüöéëïé. ¸ôóé, “ïé óõìâÜóåéò ôçò Ýêöñáóçò êÜíïõí ïñéóìÝíåò öïñÝò ôçí
áäåñöéêÞ óôïñãÞ, ôç óùìáôéêÞ ôñõöåñüôçôá êáé ôç óåîïõáëéêÞ åðéèõìßá
íá ç÷ïýí ôï ßäéï” (ó. 66). Áí öáíôáóôïýìå üôé êÜôé óáí ôï “ëåóâéáêü óõ-
íå÷Ýò” ôçò Ñßôò Ý÷åé Ýíá áíäñéêü éóïäýíáìï, åéäéêÜ óôéò öñéêéáóôéêÝò
óõíèÞêåò ôïõ ðïëÝìïõ, ôüôå èá ìðïñïýóáìå íá ðïýìå üôé üëá áõôÜ äåí
åßíáé óáöþò äéáêñéôÝò êáé îå÷ùñéóôÝò êáôáóôÜóåéò. Ï Ëßëëõ êÜíåé áõôÞ
ôçí ðáñáôÞñçóç, áëëÜ ìå äéáöïñåôéêïýò üñïõò, üôáí õðïóôçñßæåé üôé
ôñåéò óõ÷íÜ ÷ñçóéìïðïéïýìåíïé üñïé Ý÷ïõí åëáöñÜ äéáöïñåôéêÝò óç-
ìáóßåò, ìå áðïôÝëåóìá êÜðïéá ãåíéêåõìÝíá áéóèÞìáôá óôïñãÞò êáé óù-
ìáôéêÞò ôñõöåñüôçôáò íá ìðïñïýí íá ðåñéãñáöïýí ùò ïìïåñùôéêÜ, åíþ
óõãêåêñéìÝíá áéóèÞìáôá óåîïõáëéêÞò åðéèõìßáò íá ìðïñïýí íá ïíïìá-
óôïýí “ïìïöõëïöéëéêÜ” Þ “ãêÝé”. ÖõóéêÜ, áõôü èá áíïßîåé ôï ðåäßï ðÝ-
ñá áð’ áõôïýò ðïõ Þôáí “óßãïõñá (üðùò ï Óáóïýí – Siegfried Sassoon) Þ
ó÷åäüí óßãïõñá (üðùò ï ¼ïõåí – Wilfred Owen) ãêÝé” (ó. 66).
Ï Ëßëëõ õðïãñáììßæåé üôé Ýíá óõ÷íü ìïôßâï ó’ áõôÜ ôá ðïéÞìáôá åß-
íáé ôï íá âëÝðåé êáíåßò “ôçí áãÜðç ìåôáîý áôüìùí ôïõ ßäéïõ öýëïõ áíþ-
ôåñç ôçò áãÜðçò ðïõ Ý÷åé ï Üíäñáò ãéá ôç ãõíáßêá”. ÐñáãìáôéêÜ, Ýíá
ôÝôïéï ðïßçìá Ý÷åé ùò ôßôëï “Ðñïóðåñíþíôáò ôçí áãÜðç ôùí ãõíáéêþí”
êáé Ý÷åé ãñáöåß áðü ôïí óôñáôéùôéêü éåñÝá ÓôÜíôåñô ÊÝííåíôõ (Studdert
Kennedy) ìå ôï ðñïóùðåßï åíüò áðëïý óôñáôéþôç:
Íáé, êÜèéóá óôï êáëïêáéñéíü óïýñïõðï,
Ì’ Ýíá üìïñöï êïñßôóé ÷Ýñé-÷Ýñé,
ÁëëÜ êáé ôüôå áêüìç óêåöôüìïõí ôéò ôñýðåò áð’ ôïõò üëìïõò,
Åêåß üðïõ óôÝêïíôáí ô’ áãüñéá ôïõ ôÜãìáôïò.
Ãýñéóá óôá ÷åßëéá ôçò íá ðÜñù ôá öéëéÜ ôçò,
Êáé âñÞêá åêåßíá ôá öéëéÜ ôçò êñýá,
Êñýá óáí ðÝôñá êáé îÝèùñá óáí îáíáåéðùìÝíç éóôïñßá,
Ðïý Ý÷åé ìðáãéáôÝøåé êáé ðáëéþóåé.
Êáé ôï ðïßçìá ôåëåéþíåé (áíáöåñüìåíï óôéò ãõíáßêåò):
ÁëëÜ îÝñù ìéá áãÜðç äõíáôüôåñç áðü ôç äéêÞ ôïõò
êé áõôÞ åßíáé ç áãÜðç ôùí áíôñþí.
Åßíáé åíäéáöÝñïí üôé áõôÜ ôá ðïéÞìáôá åßíáé, óõ÷íÜ, áóõíÞèéóôá áðåñß-

öñáóôá óå áñêåôÜ åðßðåäá, ãéá ðáñÜäåéãìá üóïí áöïñÜ ôç óùìáôéêÞ
ó÷Ýóç áíäñþí êáé ãõíáéêþí êáé ôçí áäõíáìßá ïðïéáóäÞðïôå ðáñçãïñéÜò
áðü ôç èñçóêåßá – èá ðåñéìÝíáìå ôï ðïßçìá íá ôåëåéþíåé (êõñßùò ßóùò
åðåéäÞ åßíáé ãñáììÝíï áðü éåñÝá) ìå ôïí óôß÷ï “êé áõôÞ åßíáé ç áãÜðç
ôïõ Èåïý”, áëëÜ ôÝôïéåò áíáöïñÝò åßíáé óðÜíéåò. ÁõôÞ ç ôÜóç ðñïò “ðï-
ëõ-ðáñáâßáóç” áñêåôþí ïñßùí äßíåé ôáõôü÷ñïíá êÜðïéá âáñýôçôá óôçí
ðåðïßèçóç ôùí ëåóâéáêþí/ãêÝé óðïõäþí, üôé ôï íá óðÜåé êáíåßò ôéò óå-
îïõáëéêÝò óõìâÜóåéò åßíáé ðÜíôïôå äõíçôéêÜ Ýíá óýìâïëï ãéá ôï óðÜóé-
ìï üëùí ãåíéêÜ ôùí óõìâÜóåùí.
Åíôïýôïéò, äåí ìðïñåß íá èåùñçèåß üôé ôá ðïéÞìáôá õìíïýí áðëþò ôéò
êïéíùíéêÜ óôéãìáôéóìÝíåò ìïñöÝò Ýñùôá, åöüóïí ôï óåîïõáëéêü áíôéêåß-
ìåíï ãéá ôï ïðïßï åêöñÜæåôáé èáõìáóìüò óôá ðïéÞìáôá åßíáé óõíÞèùò
íåêñü (åÜí ïíïìÜæåôáé Þ ðñüêåéôáé ãéá Ýíá óõãêåêñéìÝíï Üôïìï). ¼ðïõ
åêöñÜæåôáé Ýíáò ãåíéêüò èáõìáóìüò ãéá ôï áñóåíéêü óþìá, ôï åí ëüãù
óþìá åßíáé óõíÞèùò åêåßíï åíüò ðôþìáôïò (óõ÷íÜ ìÜëéóôá åíüò å÷èñéêïý
ðôþìáôïò, êáôÜ ôç äéêÞ ìïõ åíôýðùóç), óå âáèìü ìÜëéóôá ôÝôïéï, ðïõ ï
Ëßëëõ åíôïðßæåé Ýíá óôïé÷åßï íåêñïöéëßáò ó’ áõôÞ ôçí ðïßçóç. ÏñéóìÝíåò
öïñÝò ôï áíïé÷ôü åñþôçìá ôçò óåîïõáëéêÞò åðéèõìßáò óõíäõÜæåôáé ìå
íåêñïöéëéêÜ óôïé÷åßá, üðùò óôï “Ï óýíôñïöüò ìïõ (iii)” ôïõ ×Ýñìðåñô
Ñçíô (Herbert Read):17
¸íáò ìïõ Üíôñáò

Êåßôáé óôï óýñìáÿ
Êáé èá óáðßóåé
Êáé ðñþôá ôá ÷åßëç
Ôá óêïõëÞêéá èá öÜíå.
Äåí èá ôïõ ôü ’äéíá ôÝôïéï ôï äéêü ìïõ öéëß
Ìá ìå æåóôÜ êáé ðáèéÜñéêá ÷åßëç
Óáí ðëáúíüò ôïõ åäþ óýíôñïöïò.
¸ôóé, ðñïêåéìÝíïõ íá åêöñÜóåé áõôÜ ôá ïìïöõëïöéëéêÜ áéóèÞìáôá, ï

ðïéçôÞò åîáóöáëßæåé ðñþôá áð’ üëá üôé õðÜñ÷åé Ýíá öñÜãìá óôçí åêðëÞ-
ñùóÞ ôïõò – äåí õðÜñ÷åé äõíáôüôçôá ãéá ðñáãìáôéêÞ óùìáôéêÞ Ýêöñá-
óç áõôþí ôùí áéóèçìÜôùí åðåéäÞ ï áðïäÝêôçò åßíáé íåêñüò. Ç åîáßñåóç
åßíáé üôé õðÜñ÷ïõí ðïëëÜ ðïéÞìáôá óôá ïðïßá ï Üíôñáò ãéá ôïí ïðïßï
ãßíåôáé ëüãïò åßíáé ðëçãùìÝíïò – ðïëëÜ áð’ áõôÜ ôá ðïéÞìáôá åßíáé áé-
17. Mark Lilly (ed.), Gay Men’s Literature in the Twentieth Century, Washington Square, N.Y. :
New York University Press, 1993, 78-9.
ìáôçñÜ êáé ï Ëßëëõ êÜíåé ìéá óýíäåóç ìå ôá ïìïåñùôéêÜ ðïéÞìáôá, ãéá

ôñáýìáôá êáé íïóïêïìåßá óôïí Áìåñéêáíéêü Åìöýëéï Ðüëåìï, ôïõ áìå-
ñéêáíïý ðïéçôÞ Ïõüëô Ïõßôìáí. Ôï ôñáýìá åßíáé åñùôéêÜ öïñôéóìÝíï
óôçí ðïßçóç ôïõ Á´ Ðáãêïóìßïõ ÐïëÝìïõ åðåéäÞ åðéôñÝðåé ôçí ôñõöåñÞ
óùìáôéêÞ åðáöÞ ìåôáîý áíäñþí, êáé ï ðüëåìïò ãßíåôáé Ýôóé ìéá áóöá-
ëÞò ðåñéï÷Þ, óôçí ïðïßá áéóèÞìáôá ðïõ óõíÞèùò êáôáðéÝæïíôáé ìðïñïýí
íá åêöñáóôïýí áíïé÷ôÜ, åíþ ôçí ßäéá óôéãìÞ ç Ýíôáóç ôùí ðåñéóôÜóåùí
óçìáßíåé üôé ôá áéóèÞìáôá ðïõ ðñïêáëïýíôáé êáé åêöñÜæïíôáé åßíáé äéá-
öïñåôéêÜ áð’ áõôÜ ðïõ áéóèÜíåôáé êáíåßò óå ðéï óõíçèéóìÝíåò ðåñéóôÜ-
óåéò. Ï Ëßëëõ ÷ñçóéìïðïéåß ôï ðáñÜëëçëï ðáñÜäåéãìá ôïõ ðïäïóöáéñé-
êïý ãçðÝäïõ, üðïõ ïé Üíôñåò öéëéïýíôáé êáé áãêáëéÜæïíôáé äçìüóéá ìå
ðÜèïò, óõìðåñéöïñÜ ãéá ôçí ïðïßá óôçí Âñåôáíßá èá ìðïñïýóáí áêüìç
êáé óÞìåñá íá óõëëçöèïýí, åÜí óõíÝâáéíå óôç ìÝóç ôïõ äñüìïõ.
Ùò åê ôïýôïõ, ôá ðïéÞìáôá ðñÝðåé íá ôïðïèåôçèïýí óôá óõìöñáæü-
ìåíÜ ôïõò, ðñïêåéìÝíïõ íá ãßíïõí óùóôÜ êáôáíïçôÜ. Óôï êÜôù-êÜôù, ï
ßäéïò ï óôñáôüò åêìåôáëëåýôçêå áõôÜ ôá áéóèÞìáôá óôçí áñ÷Þ ôïõ ðï-
ëÝìïõ, ìå ôç óýóôáóç ôáãìÜôùí “ößëùí”, óôá ïðïßá ãñÜöôçêáí ìåãÜëïé
áñéèìïß áíäñþí áðü ôçí ßäéá ðåñéï÷Þ êáé õðçñÝôçóáí ìáæß óå ìïíÜäåò.
Ç ðñüèåóç Þôáí íá áíôëÞóïõí áðü äßêôõá åìðéóôïóýíçò êáé ðßóôçò, ðïõ
åß÷áí åäñáéùèåß åðÜíù óå ó÷ïëéêÝò öéëßåò, óå áéóèÞìáôá ôáîéêÞò áëëç-
ëåããýçò êáé óå ôïðéêÝò ôáõôüôçôåò êáé óõììá÷ßåò. (Ôï ðåßñáìá åãêáôá-
ëåßöèçêå âéáóôéêÜ üôáí ïëüêëçñåò ãåéôïíéÝò âõèßóôçêáí óå ìáæéêü ðÝí-
èïò, åîáéôßáò ìéáò åðßèåóçò Þ åíüò âïìâáñäéóìïý.) Ùò åê ôïýôïõ, èá
ìðïñïýóå íá åéðùèåß, üðùò ðñïôåßíåé ï Ëßëëõ, üôé áõôü ôï åßäïò ðïßçóçò
åß÷å åðßóçìç Ýãêñéóç, åöüóïí Þôáí êáëü ãéá ôï çèéêü ôùí óôñáôéùôþí.
Óßãïõñá ç ðïßçóç ôùí ìá÷çôþí åß÷å åýêïëç ôç äçìïóßåõóç, óå åöçìåñß-
äåò, ëïãïôå÷íéêÜ áëëÜ êáé ó÷ïëéêÜ ðåñéïäéêÜ. Ôï óõíå÷Ýò ôùí áéóèçìÜ-
ôùí ëïéðüí ðïõ åêöñáæüôáí ó’ áõôÞ ôçí ðïßçóç, áëëÜ êáé ïé ðïéêßëïé
âáèìïß áõôïãíùóßáò êáé áõôáðÜôçò ìå ôïõò ïðïßïõò öáßíåôáé üôé åê-
öñáæüôáí, ôåßíåé åíôÝëåé íá áðïäïìåß ôçí Ýííïéá ôçò ïìïöõëïöéëßáò ùò
åíüò äéáêñéôïý ¢ëëïõ (¢ëëïõ, ãéá ìéá åôåñïöõëïöéëéêÞ ïðôéêÞ öõóéêÜ),
ìå ôç äéêÞ ôïõ óôáèåñÞ êáé ÷ùñéóôÞ ôáõôüôçôá.
Abelove, Herny - Barale, Michele Aina - Halperin, David (eds), Lesbian and Gay
Studies Reader (Routledge, 1993). Ìéá ôåñÜóôéá, ðåñéåêôéêÞ óõëëïãÞ. Ôï
äåýôåñï êåöÜëáéï ôïõ ðñþôïõ ìÝñïõò åßíáé Ýíá áðüóðáóìá áðü ôç
ãíùóôÞ Åðéóôçìïëïãßá ôçò íôïõëÜðáò. Ôá êõñßùò ëïãïôå÷íéêÜ êåöÜ-
ëáéá åßíáé óôï ìÝñïò VII, “ÁíÜìåóá óôéò óåëßäåò”, óõìðåñéëáìâÜíï-

íôáò êåßìåíá ôïõ Íôüëëéìïñ, ãéá ôïí ÏõÜéëíô êáé ôïí Æéíô. Ôï ìÝñïò
×ÉÉ ôïõ ðïëýôéìïõ “ÐñïôÜóåéò ãéá ðåñáéôÝñù ìåëÝôç” ðåñéÝ÷åé ôçí
êáëýôåñç âéâëéïãñáößá ðïõ õðÜñ÷åé ãé’ áõôü ôï ðåäßï ìÝ÷ñé êáé ôïí
Áýãïõóôï ôïõ 1992.
Bristow, Joseph (ed.), Sexual Sameness: Textual Difference in Lesbian and Gay
Writing (Routledge, 1992). ÐåñéÝ÷åé êåöÜëáéá ãéá ôç ëïãïôå÷íéêÞ áíá-
ðáñÜóôáóç ôïõ ïìïöõëïöéëéêïý Ýñùôá óå óçìáíôéêïýò óõããñáöåßò,
üðùò ïé Å. Ì. Öüñóôåñ, Ïõüëô Ïõßôìáí êáé Óýëâéá ÔÜïõíóåíô Ïõüñ-
íåñ.
Butler, Judith, Undoing Gender (Routledge, 2004). Áõôü ôï âéâëßï áðïôåëåß
ìéá áíáèåþñçóç ôùí ðñïçãïýìåíùí áðüøåþí ôçò ãéá ôçí åðéôåëåóôé-
êüôçôá ôïõ öýëïõ üðùò ôéò åß÷å åêèÝóåé óôï Áíáôáñá÷Þ öýëïõ.
Dollimore, Jonathan, Sexual Dissidence: Augustine to Wilde, Freud to Foucault
(Clarendon, 1991). Ôï ôñßôï ìÝñïò (êåöÜëáéá ôñßá ìÝ÷ñé ðÝíôå) óõæçôÜ
ôï èÝìá ôçò ïõóéïêñáôßáò ðïõ Ý÷ïõìå èßîåé óôçí ðåñéãñáöÞ ðïõ ðñï-
çãÞèçêå.
Fuss, Diana (ed.), Inside/Out: Lesbian Theories, Gay Theories (Routledge, 1992).
Âñßóêù ôçí ÅéóáãùãÞ êáé ôï ðñþôï êåöÜëáéï ôïõ ðñþôïõ ìÝñïõò
(ãñáììÝíï áðü ôçí Ôæïýíôéè ÌðÜôëåñ) ðïëý ÷ñÞóéìá, áëëÜ êáôÜ ôá
ëïéðÜ õðÜñ÷ïõí ðïëý ëßãá åäþ ó÷åôéêÜ ìå ôç ëïãïôå÷íßá êáèáõôÞ. Ôï
êåöÜëáéï äÝêá, ãéá ôï ëåóâéáêü ìõèéóôüñçìá Ôï ðçãÜäé ôçò ìïíáîéÜò
ôçò ÑÜíôêëéö ×ùë, óôçí ðñáãìáôéêüôçôá áöïñÜ ôá äéáöïñåôéêÜ åîþ-
öõëëá ìå ôá ïðïßá Ý÷åé êõêëïöïñÞóåé ôï âéâëßï.
Hall, Donald E., Queer Theories (Palgrave, “Transitions” series, 2003).
Lilly, Mark (ed.), Lesbian and Gay Writing (Macmillan, 1990). Ôá êåöÜëáéá
ðÝíôå, Ýîé êáé äÝêá áöïñïýí ôç ëåóâéáêÞ êáé ãêÝé ðïßçóç êáé åßíáé
ðïëý åõðñüóäåêôá óå Ýíá ðåäßï ðïõ êáôÜ ôá ëïéðÜ êõñéáñ÷åßôáé
(üðùò êáé ç ðåñéóóüôåñç óýã÷ñïíç èåùñßá) áðü ôç ìåëÝôç ôçò ðåæï-
ãñáößáò.
Lilly, Mark, Gay Men’s Literature in the Twentieth Century (New York University
Press, 1993). ¸íá âáôü âéâëßï ðïõ äåí ðñïûðïèÝôåé ìåãÜëç èåùñçôéêÞ
ãíþóç. Ôï ðñþôï êåöÜëáéï åßíáé ìéá ãåíéêÞ åðéóêüðçóç ôùí êõñßáñ-
÷ùí ôÜóåùí óôç ãêÝé êñéôéêÞ (“Ç ïìïöïâéêÞ áêáäçìßá” - “The Homo-
phobic Academy”) êáé ôá õðüëïéðá áöïñïýí óçìáíôéêïýò óõããñáöåßò,
üðùò ïé ÌðÜéñïí, ÏõÜéëíô, Öüñóôåñ, ïé ðïéçôÝò ôïõ Ðñþôïõ Ðáãêï-
óìßïõ ÐïëÝìïõ, ï Ôåíåóóß Ïõßëéáìò, ï ÔæÝçìò Ìðüëíôïõéí, ï Ôæï ¼ñ-
ôïí êáé ï Êñßóôïöåñ ºóåñãïõíô.
Morland, Iain - Willox, Annabelle (eds), Queer Theory (Palgrave, “Readers in
Cultural Criticism” series, 2004).
Munt, Sally (ed.), New Lesbian Criticism: Literary and Cultural Readings (Harve-
ster, 1992). ÐåñéÝ÷åé ÷ñÞóéìá ãåíéêÜ èåùñçôéêÜ Üñèñá, êåßìåíá ãéá óç-
ìáíôéêÝò öõóéïãíùìßåò, üðùò ç ìáýñç ëåóâßá ðïéÞôñéá êáé èåùñçôé-
êüò ¿íôñõ Ëïñíô (Audre Lorde), êáé õëéêü ãéá ôç ëáúêÞ ëåóâéáêÞ êïõë-
ôïýñá, ôç ëåóâéáêÞ ïõôïðéêÞ ìõèïðëáóßá êáé ôç ëåóâéáêÞ ðïñíïãñá-
ößá.
Palmer, Paulina, Contemporary Lesbian Writing: Dreams, Desire, Difference
(Open University Press, 1993). ÎåêéíÜåé ìå Ýíá êåöÜëáéï ðïõ ðåñéãñÜ-
öåé üëï ôï öÜóìá ôùí èåùñçôéêþí óôÜóåùí êáé óõíå÷ßæåé ìå êåöÜëáéá
ãéá ìéá ðïéêéëßá ó÷åôéêþí åéäþí, áíÜìåóá óôá ïðïßá êáé ôá ðïëéôéêÜ
ìõèéóôïñÞìáôá, ôá èñßëåñ, ôá êùìéêÜ ìõèéóôïñÞìáôá êáé ôá ìõèéóôï-
ñÞìáôá “öáíôáóßáò”.
Salih, Sara, Judith Butler (Routledge Critical Thinkers, 2002)
Sedgwick, Eve Kosofsky, Between Men: English Men and Male Homosexual
Desire (Columbia University Press, 1985). Áõôü ôï âéâëßï êáé ôï åðüìåíï,
Ý÷ïõí ðáßîåé óçìáíôéêü ñüëï óôç èåìåëßùóç ôùí èåùñçôéêþí âÜóåùí
ãéá ôç óýã÷ñïíç ëåóâéáêÞ/ãêÝé êñéôéêÞ.
Sedgwick, Eve Kosofsky, Epistemology of the Closet (University of California
Press, 1992).
Sinfield, Alan, Cultural Politics – Queer Reading (Routledge, 2nd edn, 2005).
Æùçñü êáé ðñïêëçôéêü êåßìåíï – ðñùôïðïñéáêü Ýñãï üôáí åß÷å ðñù-
ôïåêäïèåß.
Taylor, Martin, Lads: Love Poetry of the Trenches (Duckworth & Co, new edn
1998). Áíèïëïãßá ðïßçóçò, ìå ìéá ÅéóáãùãÞ ðïõ “åðáíáôïðïèåôåß”
áõôü ôï óþìá êåéìÝíùí. Óõãêñßíåôå ôçí åðéëïãÞ ôùí êåéìÝíùí êáé ôïí
ó÷ïëéáóìü ôïõò, ìå Üëëåò, ðéï óõìâáôéêÝò áíèïëïãßåò, üðùò ôï The
Penguin Book of First World War Poetry, ed. Jon Silkin.
Woods, Greg, A History of Gay Literature (Yale University Press, 1999). Ìéá êá-
ôáãñáöÞ ôçò áíäñéêÞò ïìïöõëïöéëéêÞò ëïãïôå÷íßáò, áðü ôçí áñ÷áéü-
ôçôá ìÝ÷ñé óÞìåñá.
Zimmerman, Bonnie, “What has never been: an overview of lesbian feminist criti-
cism” repreinted in Gayle Greene - Copelia Kahn (eds), Making a Difference:
Feminist Literary Criticism (Methuen, 1985). Ìéá óçìáíôéêÞ åðéóêüðçóç
ôçò ëåóâéáêÞò êñéôéêÞò ìÝ÷ñé ôç óôéãìÞ ôçò äçìïóßåõóÞò ôçò, êáé ìéá
êáëÞ áöåôçñßá ãéá ôïõò áñ÷Üñéïõò ó’ áõôü ôï ðåäßï.
Zimmerman, Bonnie, “Lesbians like this and that: some notes on lesbian criticism
for the nineties”, óôï âéâëßï ôçò Sally Munt (âë. ðéï ðÜíù). ¢ëëç ìéá å-
ðéóêüðçóç ôïõ ðåäßïõ, ãñáììÝíç äÝêá ÷ñüíéá áñãüôåñá, ðïõ áó÷ï-
ëåßôáé ìå ôá æçôÞìáôá êáé ôéò åðéëïãÝò ôçò äåêáåôßáò ôïõ ’90.
ÊÅÖÁËÁÉÏ 8
ÌáñîéóôéêÞ êñéôéêÞ
Ïé áðáñ÷Ýò êáé ôá âáóéêÜ ôïõ ìáñîéóìïý
Ï Êáñë Ìáñî (Karl Marx, 1818-1883), Ýíáò ãåñìáíüò öéëüóïöïò, êáé ï ÖñÞ-
íôñé÷ ¸íãêåëò (Friedrich Engels, 1820-1895), Ýíáò ãåñìáíüò êïéíùíéïëüãïò
(üðùò èá ôïí ëÝãáìå óÞìåñá), õðÞñîáí ïé áðü êïéíïý éäñõôÝò áõôÞò ôçò
ó÷ïëÞò óêÝøçò. Ï Ìáñî Þôáí ãéïò åíüò äéêçãüñïõ áëëÜ ðÝñáóå ôï ìåãá-
ëýôåñï ìÝñïò ôçò æùÞò ôïõ óå ìåãÜëç öôþ÷åéá, ùò ðïëéôéêüò åîüñéóôïò
áðü ôçí Ãåñìáíßá üðïõ æïýóå óôçí Âñåôáíßá (äéþ÷ôçêå ìåôÜ ôï 1848, ôï
“Ýôïò ôùí åðáíáóôÜóåùí”). Ï ¸íãêåëò åß÷å áöÞóåé ôçí Ãåñìáíßá ôï 1842
ãéá íá äïõëÝøåé óôçí åôáéñßá õöáóìÜôùí ôïý ðáôÝñá ôïõ óôï ÌÜíôóå-
óôåñ. Ïé äõï ôïõò ãíùñßóôçêáí üôáí ï Ìáñî äéÜâáóå Ýíá Üñèñï ôïý
¸íãêåëò ó’ Ýíá ðåñéïäéêü, óôï ïðïßï Ýãñáöáí êáé ïé äõï ôïõò. Ïé ßäéïé
ïíüìáæáí ôéò ïéêïíïìéêÝò ôïõò èåùñßåò “êïììïõíéóìü” (êáé ü÷é “ìáñîé-
óìü”) ðñïóäéïñßæïíôáò Ýôóé ôçí ðßóôç ôïõò óôçí êñáôéêÞ – êáé ü÷é éäéù-
ôéêÞ– éäéïêôçóßá ôçò âéïìç÷áíßáò, ôùí ìåôáöïñþí ê.ô.ë. Ï Ìáñî êáé ï
¸íãêåëò áíáêïßíùóáí ôçí Ýëåõóç ôïõ êïììïõíéóìïý óôï – ãñáììÝíï á-
ðü êïéíïý– Êïììïõíéóôéêü ìáíéöÝóôï, ôï 1848.1
Ï óôü÷ïò ôïõ ìáñîéóìïý åßíáé íá öÝñåé ìéá áôáîéêÞ êïéíùíßá, âáóé-
óìÝíç óôçí êïéíÞ éäéïêôçóßá ôùí ìÝóùí ðáñáãùãÞò, äéáíïìÞò êáé óõíáë-
ëáãÞò. Ï ìáñîéóìüò åßíáé ìéá õëéóôéêÞ öéëïóïößá: äçëáäÞ, ðñïóðáèåß íá
åîçãÞóåé ôá ðñÜãìáôá ÷ùñßò íá õðïèÝôåé ôçí ýðáñîç åíüò êüóìïõ Þ äõ-
íÜìåùí ðÝñá áðü ôïí öõóéêü êüóìï ðïõ ìáò ðåñéôñéãõñßæåé êáé ôçí êïé-
íùíßá ìÝóá óôçí ïðïßá æïýìå. ØÜ÷íåé ãéá óõãêåêñéìÝíåò, åðéóôçìïíéêÝò,
ëïãéêÝò åîçãÞóåéò ôïõ êüóìïõ ôùí ïñáôþí äåäïìÝíùí. (Ôï áíôßèåôü ôïõ
åßíáé ç éäåáëéóôéêÞ öéëïóïößá, ç ïðïßá ðéóôåýåé óôçí ýðáñîç åíüò ðíåõ-
1. Êáñë Ìáñî - ÖñÞíôñé÷ ¸íãêåëò, ÌáíéöÝóôï ôïõ êïììïõíéóôéêïý êüììáôïò (ìôöñ.

Êþóôáò ÊïõôóïõñÝëçò, Ðñüëïãïò Ìáñê ÌáæÜïõåñ), ÁèÞíá: ÍåöÝëç 2002.
ìáôéêïý “åðÝêåéíá êüóìïõ” êáé èá ðñüóöåñå, ãéá ðáñÜäåéãìá, ìéá èñç-

óêåõôéêÞ áéôéïëïãßá ãéá ôç æùÞ êáé ôç óõìðåñéöïñÜ). ÁëëÜ åíþ Üëëåò
öéëïóïößåò áðëþò åðéæçôïýí íá êáôáíïÞóïõí ôïí êüóìï, ï ìáñîéóìüò
(üðùò ôï Ýèåóå óå ìéá äéÜóçìç ñÞóç ï Ìáñî) åðéæçôÜ íá ôïí áëëÜîåé. Ï
ìáñîéóìüò âëÝðåé ôçí ðñüïäï ùò ðñïåñ÷üìåíç ìÝóá áðü ôçí ðÜëç ôùí
äéáöïñåôéêþí êïéíùíéêþí ôÜîåùí. ÁõôÞ ç ïðôéêÞ ôçò éóôïñßáò ùò ðÜëçò
ôùí ôÜîåùí (áíôß ë.÷. ãéá ìéá äéáäï÷Þ äõíáóôåéþí, Þ ùò óôáäéáêÞ ðñüï-
äïò ðñïò ôçí åðßôåõîç åèíéêÞò ôáõôüôçôáò êáé êõñéáñ÷ßáò) âëÝðåé ôçí
éóôïñßá ùò “êéíïýìåíç” áðü ôïí áíôáãùíéóìü ãéá ïéêïíïìéêÜ, êïéíùíéêÜ
êáé ðïëéôéêÜ ðñïíüìéá. Ç åêìåôÜëëåõóç ìéáò êïéíùíéêÞò ôÜîçò áðü ìéá
Üëëç åßíáé ïñáôÞ êõñßùò óôïí óýã÷ñïíï âéïìç÷áíéêü êáðéôáëéóìü, éäßùò
óôçí áíåîÝëåãêôç ìïñöÞ ðïõ ðÞñå áõôüò ôïí 19ï áéþíá. Ôï áðïôÝëåóìá
áõôÞò ôçò åêìåôÜëëåõóçò åßíáé ç áëëïôñßùóç, ç êáôÜóôáóç ðïõ ðñïêý-
ðôåé üôáí ï åñãÜôçò “áðïåéäéêåýåôáé” êáé õðï÷ñåþíåôáé íá åêôåëåß
áðïóðáóìáôéêÝò, åðáíáëáìâáíüìåíåò äñáóôçñéüôçôåò óå ìéá óåéñÜ, ôçò
ïðïßáò ôç öýóç Þ ôïí óêïðü áäõíáôåß íá óõëëÜâåé. Áíôßèåôá, óôï ðáëéü-
ôåñï “ðñïâéïìç÷áíéêü” Þ “ïéêïôå÷íéêü” óýóôçìá, óðßôé êáé ÷þñïò åñãá-
óßáò Þôáí Ýíá, êáé ï åñãÜôçò ïëïêëÞñùíå ôï óýíïëï ôçò äéáäéêáóßáò ðá-
ñáãùãÞò óå üëç ôçò ôçí ðïéêéëßá, åíþ Þôáí êáé óå Üìåóç åðáöÞ ìå ôïõò
ðéèáíïýò áãïñáóôÝò. Áõôïß ïé áëëïôñéùìÝíïé ðéá åñãÜôåò Ý÷ïõí õðïóôåß
ôç äéáäéêáóßá ôçò ðñáãìïðïßçóçò, ðïõ åßíáé Ýíáò üñïò ðïõ ÷ñçóéìï-
ðïéåßôáé óôï ìåßæïí Ýñãï ôïõ Ìáñî, Ôï êåöÜëáéï,2 ÷ùñßò üìùò íá áíá-
ðôýóóåôáé åêåß. ÁöïñÜ ôïí ôñüðï ìå ôïí ïðïßï, üôáí ôá æçôÞìáôá êÝñ-
äïõò êáé æçìßáò ãßíïíôáé ðñùôáñ÷éêÜ, ïé åñãÜôåò áðïãõìíþíïíôáé áðü
ôçí ðëÞñç áíèñþðéíç õðüóôáóÞ ôïõò êáé èåùñïýíôáé ùò “÷Ýñéá” Þ “åñ-
ãáôéêÞ äýíáìç”, Ýôóé þóôå ë.÷. ïé óõíÝðåéåò ôïõ êëåéóßìáôïò åíüò åñãï-
óôáóßïõ íá õðïëïãßæïíôáé ìå áðïêëåéóôéêÜ ïéêïíïìéêïýò üñïõò. Ïé
Üíèñùðïé, ìå Üëëá ëüãéá, ãßíïíôáé ðñÜãìáôá.
ÕðÜñ÷ïõí äéÜöïñåò åðéññïÝò óôçí ðñþéìç ìáñîéóôéêÞ óêÝøç, åêôüò
áðü ôéò ðïëéôéêÝò åìðåéñßåò ôùí éäñõôþí ôçòÿ áíÜìåóÜ ôïõò êáé ôï Ýñãï
ôïõ ãåñìáíïý öéëïóüöïõ ôïõ 18ïõ áéþíá ×Ýãêåë (Hegel, êõñßùò ç éäÝá ôïõ
ôçò äéáëåêôéêÞò, óýìöùíá ìå ôçí ïðïßá ç áíôßèåóç äõíÜìåùí Þ éäåþí
åðéöÝñåé íÝåò êáôáóôÜóåéò Þ éäÝåò). Ï ìáñîéóìüò åðßóçò Ý÷ôéóå ðÜíù óôç
óïóéáëéóôéêÞ óêÝøç, ðïõ ðáñÜ÷èçêå óôçí Ãáëëßá ôçí åðï÷Þ ôçò ÃáëëéêÞò
ÅðáíÜóôáóçò êáé áíôÝóôñåøå êÜðïéåò áðü ôçò éäÝåò ôçò ðñþéìçò ïéêï-
íïìéêÞò èåùñßáò, êõñßùò ôçí Üðïøç üôé ç åðéäßùîç ôïõ áôïìéêïý óõìöÝ-
2. Êáñë Ìáñî, Ôï êåöÜëáéï: ÊñéôéêÞ ôçò ðïëéôéêÞò ïéêïíïìßáò (ìôöñ. Ðáíáãéþôçò

ÌáõñïìÜôçò), ô. 1-3, ÁèÞíá: Óýã÷ñïíç Åðï÷Þ, 1986-1996.
ÌÁÑÎÉÓÔÉÊÇ ÊÑÉÔÉÊÇ 191
ñïíôïò èá Ýöåñíå ïéêïíïìéêÜ êáé êïéíùíéêÜ ùöÝëç óå üëç ôçí êïéíùíßá

(ôçí ðßóôç äçëáäÞ ðïõ Þôáí êáé ðáñáìÝíåé ç èåìåëéþäçò ëïãéêÞ ôïõ
êáðéôáëéóìïý).
Ôï áðëïýóôåñï ìáñîéóôéêü ìïíôÝëï ôçò êïéíùíßáò ôç âëÝðåé ùò áðï-
ôåëïýìåíç áðü ìéá âÜóç (ôá õëéêÜ ìÝóá ðáñáãùãÞò, äéáíïìÞò êáé óõ-
íáëëáãÞò) êé Ýíá åðïéêïäüìçìá, ðïõ åßíáé ï “ðïëéôéóìéêüò” êüóìïò ôùí
éäåþí, ôçò ôÝ÷íçò, ôçò èñçóêåßáò, ôùí íüìùí, ê.ï.ê. Ç âáóéêÞ ìáñîéóôéêÞ
èÝóç åßíáé üôé ôá äåýôåñá äåí åßíáé “áèþá” áëëÜ “åðéêáèïñéóìÝíá” (Þ
äéáìïñöùìÝíá) áðü ôç öýóç ôçò ïéêïíïìéêÞò âÜóçò. ÁõôÞ ç áíôßëçøç
ãéá ôïí ðïëéôéóìü, ãíùóôÞ ùò ïéêïíïìéêüò íôåôåñìéíéóìüò, åßíáé âáóéêü
êïììÜôé ôçò ðáñáäïóéáêÞò ìáñîéóôéêÞò óêÝøçò.
ÌáñîéóôéêÞ ëïãïôå÷íéêÞ êñéôéêÞ: ãåíéêÜ
Óôçí ðñáãìáôéêüôçôá, ùóôüóï, ï Ìáñî êáé ï ¸íãêåëò, äåí ðñïþèçóáí

ïé ßäéïé êáìéÜ óõíåêôéêÞ èåùñßá ãéá ôç ëïãïôå÷íßá. Ïé áðüøåéò ôïõò
ìïéÜæïõí ÷áëáñÝò êáé êáèüëïõ äïãìáôéêÝò: ç êáëÞ ôÝ÷íç ðÜíôá Ý÷åé Ýíá
âáèìü åëåõèåñßáò áðü ôéò êõñéáñ÷ïýóåò ïéêïíïìéêÝò óõíèÞêåò, áêüìá êé
áí áõôÜ ôá ïéêïíïìéêÜ ãåãïíüôá åßíáé åêåßíá ðïõ åíôÝëåé ôçí åðéêáèïñß-
æïõí. ¸ôóé, ï ¸íãêåëò, ãñÜöïíôáò óôçí áããëßäá ìõèéóôïñéïãñÜöï ÌÜñ-
ãêáñåô ×Üñêíåò (Margaret Harkness) ôïí Áðñßëéï ôïõ 1888, ôçò ëÝåé üôé
“ðüññù áðÝ÷ù áðü ôï íá óáò ìåìöèþ åðåéäÞ äåí Ý÷åôå ãñÜøåé Ýíá îåêÜ-
èáñá êïéíùíéêü ìõèéóôüñçìá. […] ¼óï ðåñéóóüôåñï ðáñáìÝíïõí êñõì-
ìÝíåò ïé áðüøåéò ôïý óõããñáöÝá, ôüóï êáëýôåñï ôï Ýñãï ôÝ÷íçò”. Ùò
êáëëéåñãçìÝíïé êáé ãåñìáíïß õøçëÞò ðáéäåßáò, ï Ìáñî êáé ï ¸íãêåëò åß-
÷áí áõôü ôï äÝïò ãéá ôç “ìåãÜëç” ôÝ÷íç êáé ëïãïôå÷íßá, ðïõ Þôáí ôõðéêÞ
ôçò ôÜîçò ôïõò, êáé åßíáé ðñïöáíÞò, óå äçëþóåéò óáí êé áõôÞí, ç åðéèõìßá
íá õðïãñáììßóïõí ôç äéáöïñÜ ìåôáîý ôÝ÷íçò êáé ðñïðáãÜíäáò.
Ìïëïíôïýôï, ç ìáñîéóôéêÞ ëïãïôå÷íéêÞ êñéôéêÞ éó÷õñßæåôáé üôé ç êïé-
íùíéêÞ ôÜîç åíüò óõããñáöÝá êáé ç êõñéáñ÷ïýóá “éäåïëïãßá” (áðüøåéò,
áîßåò, óéùðçñÝò ðáñáäï÷Ýò, çìé-óõíåéäçôïðïéçìÝíåò ðïëéôéêÝò óõìðÜ-
èåéåò ê.ëð.) ðáßæïõí óçìáíôéêü ñüëï óå ïôéäÞðïôå ãñÜöåôáé áðü Ýíá ìÝ-
ëïò áõôÞò ôçò ôÜîçò. ¸ôóé, áíôß íá âëÝðåé ôïõò óõããñáöåßò ðñùôáñ÷éêÜ
ùò áõôüíïìá “åìðíåõóìÝíá” Üôïìá, ôùí ïðïßùí ç “éäéïöõÀá” êáé äç-
ìéïõñãéêÞ öáíôáóßá ôïýò åðéôñÝðåé íá ðáñáãÜãïõí ðñùôüôõðá êáé äéá-
÷ñïíéêÜ Ýñãá ôÝ÷íçò, ï ìáñîéóôÞò ôïýò âëÝðåé ùò äéáñêþò äéáìïñöïýìå-
íïõò áðü ôá êïéíùíéêÜ ôïõò óõìöñáæüìåíá, ìå ôñüðïõò ðïõ ïé ßäéïé êá-
ôÜ êáíüíá äåí èá ðáñáäÝ÷ïíôáí. Áõôü áëçèåýåé ü÷é ìüíï ãéá ôï ðåñéå-
÷üìåíï ôçò äïõëåéÜò ôïõò, áëëÜ åðßóçò êáé ãéá ôéò ìïñöéêÝò ðëåõñÝò ôçò
ãñáöÞò ôïõò, ðïõ ìðïñåß åê ðñþôçò íá ìïéÜæïõí óáí íá ìçí Ý÷ïõí ðéèá-
íÝò ðïëéôéêÝò áðï÷ñþóåéò. Ãéá ðáñÜäåéãìá, ï ãíùóôüò âñåôáíüò ìáñîé-
óôÞò êñéôéêüò ÔÝñõ ¹ãêëåôïí (Terry Eagleton) éó÷õñßæåôáé üôé óôç ãëþóóá
“ïé êïéíü÷ñçóôïé ïñéóìïß êáé ïé êáíïíéêüôçôåò ôçò ãñáììáôéêÞò, ôáõôü-
÷ñïíá áíôáíáêëïýí áëëÜ êáé óõìâÜëëïõí óôï íá äéáìïñöùèåß Ýíá êáëÜ
ñõèìéóìÝíï ðïëéôéêü êáèåóôþò” (William Shakespeare, 1986). Ïìïßùò, ç
ÊÜèñéí ÌðÝëóåû, ìéá Üëëç ãíùóôÞ âñåôáíßäá êñéôéêüò, éó÷õñßæåôáé üôé ç
ìïñöÞ ôïõ “ñåáëéóôéêïý” ìõèéóôïñÞìáôïò ðåñéëáìâÜíåé ìéá õðïíïïýìå-
íç åðéêýñùóç ôçò õðáñêôÞò êïéíùíéêÞò äïìÞò, ãéáôß ï ñåáëéóìüò, áðü ôç
öýóç ôïõ, áöÞíåé áíÝðáöïõò ôïõò ðáñáäïóéáêïýò ôñüðïõò ôïý íá âëÝ-
ðåé êáíåßò ôá ðñÜãìáôá, êáé ùò åê ôïýôïõ ãåíéêÜ áðïèáññýíåé ôçí êñé-
ôéêÞ åîÝôáóç ôçò ðñáãìáôéêüôçôáò. Ùò “ìïñöÞ” åäþ åííïïýíôáé üëá ôá
óõìâáôéêÜ ÷áñáêôçñéóôéêÜ ôïõ ìõèéóôïñÞìáôïò – ãñáììéêÞ åîÝëéîç ôïõ
÷ñüíïõ, ôõðéêÞ áñ÷Þ êáé ôÝëïò, øõ÷ïëïãéêÞ åìâÜèõíóç ôùí ÷áñáêôÞñùí,
óýíèåôç ðëïêÞ, êáé óôáèåñÝò ïðôéêÝò ãùíßåò. Ðáñïìïßùò, ïé “áðïóðá-
óìáôéêÝò” ðáñÜëïãåò ìïñöÝò èåÜôñïõ êáé ìõèïðëáóßáò, ðïõ ÷ñçóéìï-
ðïéÞèçêáí áðü óõããñáöåßò ôïõ 20ïý áéþíá, óáí ôïí ÌðÝêåô êáé ôïí ÊÜö-
êá (Kafka), èåùñåßôáé üôé áíôáðïêñßíïíôáé óôéò áíôéöÜóåéò êáé ôéò äéáé-
ñÝóåéò ðïõ åíõðÜñ÷ïõí óôçí ýóôåñç êáðéôáëéóôéêÞ êïéíùíßá.
Ùóôüóï, åßíáé ìÜëëïí áëÞèåéá áí ðïýìå (üðùò ï Êåí Íéïýôïí óôï
Èåùñßá óôçí ðñÜîç) üôé ç ðáñáäïóéáêÞ ìáñîéóôéêÞ êñéôéêÞ Ý÷åé ôçí ôÜ-
óç íá ÷åéñßæåôáé ôçí éóôïñßá áñêåôÜ ãåíéêåõôéêÜ. ÌéëÜ ãéá äéáìÜ÷åò ìå-
ôáîý êïéíùíéêþí ôÜîåùí êáé óõãêñïýóåéò ìåãÜëùí éóôïñéêþí äõíÜìåùí,
áëëÜ, áíôßèåôá ðñïò ôçí êïéíÞ ðåðïßèçóç, óðáíßùò óõæçôÜ ôéò ëåðôïìÝ-
ñåéåò ìéáò ïñéóìÝíçò êïéíùíéêÞò êáôÜóôáóçò Þ ôç óõíäÝåé óôåíÜ ìå ôçí
åñìçíåßá åíüò ïñéóìÝíïõ ëïãïôå÷íéêïý êåéìÝíïõ. ¼ðùò õðïíïåß ï Íéïý-
ôïí, áõôü êáôáäåéêíýåé ìßá áðü ôçò êýñéåò äéáöïñÝò ìåôáîý ôçò ìáñîé-
óôéêÞò êñéôéêÞò ôùí äåêáåôéþí ôïõ 1960 êáé ôïõ 1970 êáé ôçò êñéôéêÞò ôïõ
ðïëéôéóìéêïý õëéóìïý êáé ôïõ íÝïõ éóôïñéêéóìïý (âë. êåöÜëáéï 9), ðïõ
åìöáíßóôçêå ôç äåêáåôßá ôïõ 1980. Ç äåýôåñç ðïëý óõ÷íÜ åîåôÜæåé ëå-
ðôïìåñåéáêüôáôá óõãêåêñéìÝíá éóôïñéêÜ íôïêïõìÝíôá, åðé÷åéñþíôáò, ìå
Ýíá ó÷åäüí áñ÷áéïëïãéêü ðíåýìá, íá áíáóõóôÞóåé ôç “íïïôñïðßá” ìéá
ïñéóìÝíçò óôéãìÞò óôçí éóôïñßá.
“ËåíéíéóôéêÞ” ìáñîéóôéêÞ êñéôéêÞ
Ìéá ðïëý óêëçñüôåñç ãñáììÞ ãéá ôç ëïãïôå÷íßá, áðü åêåßíç ðïõ èá åíÝ-
êñéíáí ïé Ìáñî êáé ¸íãêåëò, áêïëïõèÞèçêå áðü ôïõò åðßóçìá ÷ñéóìÝ-
íïõò ìáñîéóôÝò, ôïõëÜ÷éóôïí ìÝ÷ñé ôç äåêáåôßá ôïõ 1960. Óôç äåêáåôßá
ôïõ ’20, êáôÜ ôá ðñþôá ÷ñüíéá ìåôÜ ôçí åðáíÜóôáóç óôçí Ñùóßá, ç åðß-
óçìç óïâéåôéêÞ óôÜóç áðÝíáíôé óôç ëïãïôå÷íßá êáé ôéò ôÝ÷íåò Þôáí ðïëý
öùôéóìÝíç êáé “ðåéñáìáôéêÞ”, êáé åíèÜññõíå ôéò ðñùôïðïñéáêÝò ìïñöÝò
ôÝ÷íçò. Ç äåêáåôßá ôïõ 1930 Ýöåñå ôï áíôéäñáóôéêü ðíåýìá óå ïëüêëçñç
ôç óïâéåôéêÞ êïéíùíßá, êáé ôï êñÜôïò Üñ÷éóå íá áóêåß Üìåóï Ýëåã÷ï óôç
ëïãïôå÷íßá êáé ôéò ôÝ÷íåò, üðùò êáé óå êÜèå ôé Üëëï. Óôï ðñþôï ÓõíÝ-
äñéï Óïâéåôéêþí ÓõããñáöÝùí ôï 1934, ïé öéëåëåýèåñåò áðüøåéò åîïâåëß-
óôçêáí êáé åðéâëÞèçêå ìéá íÝá ïñèïäïîßá, âáóéóìÝíç ðåñéóóüôåñï óôá
êåßìåíá ôïõ ËÝíéí ðáñÜ ó’ åêåßíá ôïõ Ìáñî Þ ôïõ ¸íãêåëò. Ï ËÝíéí åß÷å
éó÷õñéóôåß ôï 1905 üôé ç ëïãïôå÷íßá ðñÝðåé íá ãßíåé Ýíá üñãáíï ôïõ êüì-
ìáôïò. “Ç ëïãïôå÷íßá”, åßðå, “ðñÝðåé íá ãßíåé Ëïãïôå÷íßá ôïõ Êüììáôïò
[…]. Ç ëïãïôå÷íßá ïöåßëåé íá ãßíåé ìÝñïò ôùí ïñãáíùìÝíùí, ìåèïäéêþí
êáé åíéáßùí ðñïóðáèåéþí ôïõ óïóéáëäçìïêñáôéêïý êüììáôïò”. Ï ðåéñá-
ìáôéóìüò ðñáêôéêÜ áðáãïñåýèçêå: óõããñáöåßò óáí ôïí Ðñïõóô êáé ôïí
Ôæüõò óôéãìáôßóôçêáí ùò ðáñáäåßãìáôá “áóôéêÞò ðáñáêìÞò” (ï Ïäõó-
óÝáò ôïõ Ôæüõò áðïêçñý÷èçêå óôï óõíÝäñéï ôïõ 1934 ùò “Ýíáò óùñüò êï-
ðñéÜ ãåìÜôïò óêïõëÞêéá”) êáé åðéâëÞèçêå ï Üìåóïò ñåáëéóìüò (ãíùóôüò
ùò “Óïóéáëéóôéêüò Ñåáëéóìüò”). Óýìöùíá ìå ôá ëüãéá ôïõ Ôæïñôæ ÓôÜé-
íåñ (George Steiner), áõôÝò ïé óõíèÞêåò Ýêáíáí ôç ëïãïôå÷íßá áäýíáôç,
ðÝñá áðü ôï åðßðåäï ôïý, áò ðïýìå, Ç êáëýâá ôïõ ìðáñìðá-ÈùìÜ.3 Ï
ÓôÜéíåñ ðñïóäéïñßæåé ôá äýï êýñéá ñåýìáôá ôçò ìáñîéóôéêÞò êñéôéêÞò,
ôçí “åíãêåëóéáíÞ”, ðïõ õðïãñáììßæåé ôçí õðï÷ñåùôéêÞ åëåõèåñßá ôçò ôÝ-
÷íçò áðü Üìåóåò ðïëéôéêÝò óêïðéìüôçôåò, êáé ôç “ëåíéíéóôéêÞ”, ðïõ åðé-
ìÝíåé óôçí áíÜãêç ç ôÝ÷íç íá åßíáé ñçôÜ áöïóéùìÝíç óôïí ðïëéôéêü áãþ-
íá ôçò ÁñéóôåñÜò (ç üëç óõæÞôçóç ôùí áðüøåùí ôïõ ¸íãêåëò êáé ôïõ ËÝ-
íéí åäþ áíôëåß áðü ôï êåöÜëáéï “Ìáñîéóìüò êáé ëïãïôå÷íéêÞ êñéôéêÞ”,
ôïõ âéâëßïõ ôïõ ÓôÜéíåñ, Ãëþóóá êáé óéùðÞ).4
Ïé óõìðáèïýíôåò ôïõ êïììïõíéóìïý óôï åîùôåñéêü ðñïóðÜèçóáí íá
áêïëïõèÞóïõí ôç “ãñáììÞ ôçò Ìüó÷áò” óôá æçôÞìáôá üðïõ õðÞñ÷å ìéá
åðßóçìç ðïëéôéêÞ ôïõ Êüììáôïò, åî ïõ êáé ç äéåèíÞò åðéññïÞ ôùí “ëåíé-
íéóôéêþí” áðüøåùí ðïõ áðïêñõóôáëëþèçêáí óôï ÓõíÝäñéï ôïõ 1934.
¸ôóé, óôçí ôÜóç ôçò äåêáåôßáò ôïõ 1930 ðïõ ïíïìÜóôçêå åíôÝëåé “÷õ-
äáßïò ìáñîéóìüò”, áíáãíùñéæüôáí ç ýðáñîç ìéáò Üìåóçò ó÷Ýóçò áéôßáò-
áéôéáôïý ìåôáîý ïéêïíïìßáò êáé ëïãïôå÷íßáò, êáé üëïé ïé óõããñáöåßò
èåùñÞèçêáí áíáðüäñáóôá ðáãéäåõìÝíïé óôá äéáíïçôéêÜ üñéá ðïõ ðñïó-
3. ×Üñéåô Ìðßôóåñ-Óôüïõ, Ç êáëýâá ôïõ ìðÜñìðá-ÈùìÜ (ìôöñ. ÃéÜííçò Ã. Èùìü-

ðïõëïò), ÁèÞíá: Ìßíùáò 2008.
4. George Steiner, Language and Silence: Essays 1958-1966, London: Faber 1967.
äéüñéæå ç êïéíùíéêÞ ôïõò ôÜîç. ¸íá óõ÷íÜ ðáñáôéèÝìåíï ðáñÜäåéãìá

áõôïý ôïõ áõóôçñïý åßäïõò ìáñîéóôéêÞò ëïãïôå÷íéêÞò êñéôéêÞò åßíáé ôï
Øåõäáßóèçóç êáé ðñáãìáôéêüôçôá, ôïõ Êñßóôïöåñ Êþíôãïõåë, ðïõ ãñÜ-
öôçêå óôç äåêáåôßá ôïõ 1930 êáé äçìïóéåýèçêå ôï 1946.5 Ç ãñáöÞ ôïõ Êþ-
íôãïõåë åßíáé ôáõôü÷ñïíá ðïëý ãåíéêÞ, ìå ôçí Ýííïéá üôé õðÜñ÷ïõí ðïëý
ëßãåò ëåðôïìåñåßò áíáöïñÝò óôá ßäéá ôá êåßìåíá ðïõ óõæçôïýíôáé, êáé
ðïëý óõãêåêñéìÝíç, ìå ôçí Ýííïéá üôé êÜèå ðôõ÷Þ åíüò óõããñáöÝá óõí-
äÝåôáé ìå êÜðïéá ðëåõñÜ ôçò êïéíùíéêÞò ôïõ ôÜîçò. ¸ôóé, áíáöïñéêÜ ìå
ôïõò Âéêôùñéáíïýò ðïéçôÝò äéáâÜæïõìå üôé “ôï ëåîéëüãéï ôïõ [ÌðñÜïõ-
íéíãê] Ý÷åé Ýíáí ïìé÷ëþäç âåñìðáëéóìü ðïõ áíôáíáêëÜ ôçí äéáíïçôéêÞ
ôïõ áíåíôéìüôçôá óôïí ÷åéñéóìü ôùí ðñáãìáôéêþí ðñïâëçìÜôùí ôçò åðï-
÷Þò ôïõ”. Ó’ áõôÞ ôç èåþñçóç, Ýíá óõãêåêñéìÝíï åßäïò ëåîéëïãßïõ åßíáé ôï
Üìåóï áðïôÝëåóìá ôçò õðåêöõãÞò åíüò óõããñáöÝá ôçò ìåóáßáò ôÜîçò á-
ðÝíáíôé óôá åõáßóèçôá êïéíùíéêÜ æçôÞìáôá. ¼ëïé ïé ðïéçôÝò Ý÷ïõí ôïí
äéêü ôïõò éäéáßôåñï ôñüðï íá îåöåýãïõí áðü ôç óýã÷ñïíÞ ôïõò ðñáãìá-
ôéêüôçôá: ï ÔÝíõóïí ãëéóôñÜ óå Ýíáí ñïìáíôéêü ïíåéñéêü êüóìï, ï
ÌðñÜïõíéíãê ãñÜöåé óõíå÷þò ãéá èÝìáôá ôïõ éôáëéêïý ìåóáßùíá:
Ãéá ôïí ÔÝíõóïí ï ñïìáíôéêüò êüóìïò ðïõ åöçýñå ï Êçôò, ãéá ôïí
ÌðñÜïõíéíãê ç éôáëéêÞ Üíïéîçÿ êáé ïé äõï åðáíáóôáôïýí ðñïò ôá ðß-
óù, ðñïóðáèþíôáò íá áðïäñÜóïõí áðü ôéò áíôéöÜóåéò ôçò ôÜîçò ãéá
ôçí ïðïßá ìéëïýí.
Ôï áðïôÝëåóìá áõôÞò ôçò ðñïóÝããéóçò åßíáé íá ðñïóöÝñåé óõíèçìáôéêÝò
öñÜóåéò åðß ôçò ëïãïôå÷íßáò, ãéá ÷ñÞóç óôçí ðïëéôéêÞ åðé÷åéñçìáôïëïãßá.
“ÅíãêåëóéáíÞ” ìáñîéóôéêÞ êñéôéêÞ
Áðü ôç äåêáåôßá ôïõ 1930, ùóôüóï, Üíèéóå ìéá ðëïýóéá ðïéêéëßá áõôïý
ðïõ ï ÓôÜéíåñ ïíïìÜæåé “åíãêåëóéáíÞ” ìáñîéóôéêÞ êñéôéêÞ, åßôå óôçí å-
îïñßá åßôå óå êáôáðéåóìÝíç Þ õðüãåéá ìïñöÞ. Ç ïìÜäá ðïõ ôþñá ðéá
ïíïìÜæåôáé “ñþóïé öïñìáëéóôÝò” åß÷å áíèßóåé óôç äåêáåôßá ôïõ 1920, ìÝ-
÷ñé ðïõ äéáóðÜóôçêáí áðü ôï Êüììá, êáé èá ðñÝðåé íá áíáöåñèïýí åäþ,
Ýóôù êé áí ôï ðíåýìá ôçò äïõëåéÜò ôïõò äåí åßíáé áõóôçñÜ ìáñîéóôéêü.
5. Cristopher Caudwell, Illusion and Reality: A Study of the Sources of Poetry, London: Lawrence
& Wishart, 1946. Âë. áðüóðáóìá óôá åëëçíéêÜ, Êñßóôïöåñ Êþíôãïõåë, “¢ããëïé
ðïéçôÝò: ç ðáñáêìÞ ôïõ êáðéôáëéóìïý”, K.M. Newton (åð.), Ç ëïãïôå÷íéêÞ èåùñßá ôïõ
åéêïóôïý áéþíá (ìôöñ. ÁèáíÜóéïò Êáôóéêåñüò-Êþóôáò ÓðáèáñÜêçò), ÇñÜêëåéï:
Ð.Å.Ê. 2013, óó. 278-283.
Ôá ðéï ðñïâåâëçìÝíá ìÝëç ôçò ïìÜäáò Þôáí ï Âßêôïñ Óêëüöóêõ (Viktor

Shklovsky), ï Ìðüñéò ÔïìáóÝöóêõ (Boris Tomashevsky) êáé ï Ìðüñéò ¢é-
÷åíìðáïõì (Boris Eichenbaum). ¸íá äåßãìá ôïõ Ýñãïõ ôïõò ìðïñåß êáíåßò
íá äåé óôç óõëëïãÞ Èåùñßá ëïãïôå÷íßáò: Êåßìåíá ôùí ñþóùí öïñìáëé-
óôþí (åðéëïãÞ-ðáñïõóßáóç ÔóâåôÜí Ôïíôüñïö, Ðñüëïãïò ÑïìÜí ÃéÜêï-
ìðóïí, ìôöñ. Ç. Ð. Íéêïëïýäçò, åêä. ÏäõóóÝáò, ÁèÞíá 1995). ÁíÜìåóá
óôéò éäÝåò ôïõò Þôáí ç Ýìöáóç óôçí åê ôïõ óýíåããõò ìïñöéêÞ áíÜëõóç ôçò
ëïãïôå÷íßáò (åî ïõ êáé ôï üíïìá), ç ðåðïßèçóç üôé ç ãëþóóá ôçò ëïãïôå-
÷íßáò Ý÷åé ôéò äéêÝò ôçò ÷áñáêôçñéóôéêÝò äéáäéêáóßåò êáé óõíÝðåéåò êáé
äåí åßíáé áðëþò ìéá åêäï÷Þ ôçò êáèçìåñéíÞò ãëþóóáò, êáé ç éäÝá ôïõ
Óêëüöóêõ ðåñß “áíïéêåßùóçò” (ôçí áíáðôýóóåé óôï äïêßìéï “Ç ôÝ÷íç ùò
ôå÷íéêÞ”, ðïõ âñßóêåôáé óôç óõëëïãÞ ðïõ ðñïáíÝöåñá). Ï Óêëüöóêõ
éó÷õñßæåôáé üôé Ýíá áðü ôá êýñéá áðïôåëÝóìáôá ôçò ëïãïôå÷íéêÞò ãëþó-
óáò åßíáé üôé êÜíåé ôïí ïéêåßï êüóìï íá ìïéÜæåé íÝïò ó’ åìÜò, óáí íá ôïí
âëÝðáìå ãéá ðñþôç öïñÜ, êáé ùò åê ôïýôïõ ìáò åðéôñÝðåé íá ôïí åðáíå-
êôéìÞóïõìå. Ìéá Üëëç âáóéêÞ éäÝá ôùí öïñìáëéóôþí åßíáé ç äéÜêñéóç
ôïõ ÔïìáóÝöóêõ (óôï âéâëßï ôïõ Èåùñßá ôçò ëïãïôå÷íßáò, áðüóðáóìá
ôïõ ïðïßïõ äçìïóéåýåôáé óôç óõëëïãÞ ðïõ áíáöÝñèçêå ðñïçãïõìÝíùò)
áíÜìåóá óå ìýèï (óôá ñùóéêÜ “öÜìðïõëá”) êáé ðëïêÞ (óôá ñùóéêÜ
“óïõæÝô”). Ôï ðñþôï áðü áõôÜ åßíáé ç ðñáãìáôéêÞ óåéñÜ ôþí (ðéèáíþò
öáíôáóôéêþí) ãåãïíüôùí üðùò Ý÷ïõí óõìâåß, åíþ ôï äåýôåñï åßíáé ç
êáëëéôå÷íéêÞ ðáñïõóßáóç áõôþí ôùí ãåãïíüôùí, ðïõ ìðïñåß íá ðåñéëáì-
âÜíåé áíáêáôáôÜîåéò, áíôéèÝóåéò, åðáíáëÞøåéò, ê.ï.ê., ðñïêåéìÝíïõ íá
ìåãéóôïðïéÞóåé ôï áðïôÝëåóìÜ ôïõò óå Ýíá ëïãïôå÷íéêü Ýñãï. ¼ðùò êáé
ìå ôçí Ýííïéá ôçò áíïéêåßùóçò, õðÜñ÷åé åäþ ìéá ðñïóåêôéêÞ äéÜêñéóç ìå-
ôáîý ôçò ßäéáò ôçò ðñáãìáôéêüôçôáò êáé ôçò ëåêôéêÞò ôçò áíáðáñÜóôá-
óçò óå Ýíá ëïãïôå÷íéêü Ýñãï, Ýôóé þóôå áðïìáêñõíüìáóôå áðü ïðïéáäÞ-
ðïôå áíôßëçøç üôé ç ëïãïôå÷íßá áðëþò êáèñåöôßæåé ôçí ðñáãìáôéêüôçôá
ìå Ýíáí Üìåóï êáôáãñáöéêü ôñüðï. Áñãüôåñá, óôéò áñ÷Ýò ôïõ ’50 êáé ôç
äåêáåôßá ôïõ ’60, áõôÝò ïé öïñìáëéóôéêÝò éäÝåò ôñÜâçîáí éäéáßôåñá ôï åí-
äéáöÝñïí ôùí ðñþôùí äïìéóôþí, åí ìÝñåé åîáéôßáò ôçò ÝìöáóÞò ôïõò óôç
äéÜêñéóç ìåôáîý ãëþóóáò êáé ðñáãìáôéêüôçôáò áëëÜ êáé óôç ëïãïôå÷íßá
ùò óýíïëï óõóôçìáôéêþí äéáäéêáóéþí êáé äïìþí.
ÊÜðïéïé áðü åêåßíïõò ðïõ óõíäÝèçêáí ìå ôïí Öïñìáëéóìü, üðùò ï
Ìé÷áÞë Ìðá÷ôßí, ðáñÝìåéíáí óôçí Ñùóßá, åíþ Üëëïé ðÞãáí óôçí åîïñßá
êáé óõíÝ÷éóáí ôç äïõëåéÜ ôïõò óôï åîùôåñéêü, óðÝñíïíôáò Ýôóé ôïõò óðü-
ñïõò íÝùí ìïñöþí ìáñîéóôéêÞò êñéôéêÞò ðïõ ðñïÝêõøáí óôç äåêáåôßá
ôïõ 1960. ¸íáò ôÝôïéïò åîüñéóôïò Þôáí ï ãëùóóïëüãïò ÑïìÜí ÃéÜêïìð-
óïí (1896-1982), ðïõ óõíÝ÷éóå ôç äïõëåéÜ ôïõ óôçí ÐñÜãá, éäñýïíôáò ôïí
Ãëùóóïëïãéêü Êýêëï ôçò ÐñÜãáò, ôá ìÝëç ôïõ ïðïßïõ ðåñéëÜìâáíáí ôïí
ÑåíÝ ÂÝëëåê. Ï ÂÝëëåê, óáí ôïí ÃéÜêïìðóïí, ðÞãå óôçí ÁìåñéêÞ ó÷åäüí
áìÝóùò ìåôÜ ôçí Ýíáñîç ôïõ ðïëÝìïõ êáé åðçñÝáóå ôçí êßíçóç ðïõ åßíáé
ãíùóôÞ ùò “íÝá êñéôéêÞ”, ç ïðïßá èåìåëéþèçêå ðÜíù óå ìéá óåéñÜ áðü
éäÝåò ôùí ñþóùí öïñìáëéóôþí, éäßùò åêåßíåò ðïõ áöïñïýóáí ôçí áíÜãêç
ãéá åê ôïõ óýíåããõò ãëùóóéêÞ áíÜëõóç ôùí ëïãïôå÷íéêþí êåéìÝíùí êáé
ôçí éäéáßôåñç áíáãíþñéóç ôçò ëïãïôå÷íéêÞò ãëþóóáò, ùò ìÝóïõ ìå ôá äé-
êÜ ôïõ ÷áñáêôçñéóôéêÜ, ðïõ äéáêñßíåôáé áðü ôçí êáèçìåñéíÞ ãëþóóá.
Ïé êáôáðéåóìÝíïé/åêäéùãìÝíïé ñþóïé öïñìáëéóôÝò Üóêçóáí åðßóçò
êÜðïéá åðßäñáóç óôçí Ãåñìáíßá, óôç ó÷ïëÞ ìáñîéóôéêÞò áéóèçôéêÞò ôçò
Öñáíêöïýñôçò (ãíùóôÞ ùò Ó÷ïëÞ ôçò Öñáíêöïýñôçò). Ç Ó÷ïëÞ éäñýèç-
êå ôï 1923, ùò éíóôéôïýôï ðïëéôéêÞò Ýñåõíáò õðáãüìåíï óôï ÐáíåðéóôÞ-
ìéï ôçò Öñáíêöïýñôçò. Ïé ãíùóôüôåñåò ìïñöÝò åäþ åßíáé ï ÂÜëôåñ
ÌðÝíãéáìéí (Walter Benjamin), ðïõ áõôïêôüíçóå åíþ ðñïóðáèïýóå íá îå-
öýãåé áðü ôïõò Íáæß ôï 1940, ï ×Ýñìðåñô Ìáñêïýæå (Herbert Marcuse),
ìÝãéóôç åðéññïÞ óôç ñéæïóðáóôéêÞ óêÝøç ôïõ ’60, êáé ï Ôåïíôüñ Áíôüñ-
íï (Theodor Adorno). Åðßóçò áíáãêáóìÝíïò íá îåöýãåé áðü ôçí Ãåñìáíßá
Þôáí ï ÌðÝñôïëíô Ìðñå÷ô (Bertolt Brecht), Ýíáò áêüìá áíôßðáëïò ôùí á-
ðëïõóôåýóåùí ôïõ äüãìáôïò ôïõ Óïóéáëéóôéêïý Ñåáëéóìïý. Ç áíôßëçøÞ
ôïõ ãéá ôï “öáéíüìåíï ôçò áðïóôáóéïðïßçóçò” óôï èÝáôñï ðåñéëáìâÜíåé
ôå÷íÜóìáôá ðïõ ôñáâïýí ôçí ðñïóï÷Þ ôïõ êïéíïý óôï ãåãïíüò ðùò ü,ôé
âëÝðïõí óôç óêçíÞ åßíáé ìéá êáôáóêåõáóìÝíç ëïãïôå÷íéêÞ åéêüíá, ü÷é
ìéá öõóéêÞ ðñáãìáôéêüôçôá. Ãéá ðáñÜäåéãìá, ìéá öéãïýñá “óêçíïèÝôç”
ìðïñåß íá êÜèåôáé óôï ðëÜé ôçò óêçíÞò êáè’ üëç ôç äéÜñêåéá ôïõ Ýñãïõ,
ðáñáêïëïõèþíôáò ôï êåßìåíï ôïõ Ýñãïõ áðü ôï âéâëßï (üðùò óõìâáßíåé
óôï Ýñãï ôïý ÌðñÝ÷ô Ãáëéëáßïò). Ìéá ôÝôïéá ôå÷íéêÞ óõíäÝåôáé óôåíÜ ìå
ôçí éäÝá ôçò áíïéêåßùóçò ôùí öïñìáëéóôþí, êáèþò, êáé ðÜëé, õðïãñáì-
ìßæåé Ýíá üñéï Þ ìéá “áëëáãÞ” áíÜìåóá óôç ëïãïôå÷íßá êáé ôç æùÞ.
Ôï ðáñüí: ç åðßäñáóç ôïõ ÁëôïõóÝñ
ÌåãÜëï ìÝñïò ôçò ðñüóöáôçò ìáñîéóôéêÞò óêÝøçò ãéá ôç ëïãïôå÷íßá Ý÷åé

åðçñåáóôåß áðü ôï Ýñãï ôïõ ãÜëëïõ ìáñîéóôÞ èåùñçôéêïý Ëïõß Áëôïõ-
óÝñ (Louis Althusser, 1918-1990), êáé ç óõìâïëÞ ôïõ èá ãßíåé óáöÞò áí ðå-
ñéãñÜøïõìå êÜðïéïõò áðü ôïõò âáóéêüôåñïõò üñïõò êáé ôéò Ýííïéåò ðïõ
åéóÞãáãå. Ìéá ôÝôïéá Ýííïéá åßíáé áõôÞ ôïõ õðåñêáèïñéóìïý, ìéá ëÝîç
äáíåéóìÝíç áðü ôïí Öñüõíô, ðïõ óçìáßíåé Ýíá áðïôÝëåóìá ðïõ ðñïêý-
ðôåé áðü ìéá ðïéêéëßá ëüãùí, äçëáäÞ áðü äéÜöïñåò áéôßåò ðïõ åíåñãïýí
ìáæß, áíôß áðü Ýíáí êáé ìüíï (åí ðñïêåéìÝíù, ïéêïíïìéêü) ðáñÜãïíôá.
ÁõôÞ ç Ýííïéá, óõíäåüìåíùí êáé áëëçëåðéäñþíôùí áéôßùí, åðéäéþêåé íá
õðïíïìåýóåé áðëïõóôåõôéêÝò áíôéëÞøåéò ãéá ìéá áíôáðüêñéóç ôïõ ôýðïõ

Ýíá-ðñïò-Ýíá ìåôáîý âÜóçò êáé åðïéêïäïìÞìáôïò. ¸íáò óõíáöÞò üñïò
åßíáé ç Ýííïéá ôçò ó÷åôéêÞò áõôïíïìßáò, ðïõ åéóÜãåé ôçí Üðïøç üôé ðáñÜ
ôéò ó÷Ýóåéò ìåôáîý êïõëôïýñáò êáé ïéêïíïìßáò, ç ôÝ÷íç Ý÷åé Ýíáí âáèìü
áíåîáñôçóßáò áðü ôéò ïéêïíïìéêÝò äõíÜìåéò. ÁõôÞ ç Ýííïéá áíôéðáñáôß-
èåôáé óôéò áðëïõóôåõôéêÝò áíôéëÞøåéò, ðïõ èÝëïõí ôï åðïéêïäüìçìá íá
ðñïóäéïñßæåôáé åî ïëïêëÞñïõ áðü ôç öýóç ôçò ïéêïíïìéêÞò âÜóçò.
Ç éäåïëïãßá åßíáé âáóéêüò üñïò ãéá ôïí ÁëôïõóÝñ, üðùò êáé ãéá üëïõò
ôïõò ìáñîéóôÝò. Åßíáé ìéá åõñåßá Ýííïéá, ðïõ ëáìâÜíåé äéáöïñåôéêïýò ï-
ñéóìïýò åíôüò ôïõ ìáñîéóìïý. Ï ïñéóìüò ôïõ ÁëôïõóÝñ, üðùò ôïí ðáñá-
èÝôåé ï Ãêüëíôóôáúí, åßíáé ï áêüëïõèïò:
Ç éäåïëïãßá åßíáé Ýíá óýóôçìá (ìå ôç äéêÞ ôïõ ëïãéêÞ êáé éó÷ý) áðü
áíáðáñáóôÜóåéò (åéêüíåò, ìýèïé, éäÝåò Þ Ýííïéåò áíÜëïãá ìå ôçí ðå-
ñßðôùóç), ðñïéêéóìÝíï ìå ìéá ýðáñîç êáé Ýíáí éóôïñéêü ñüëï óôçí
êáñäéÜ ìéáò äåäïìÝíçò êïéíùíßáò.6
Ìðïñïýìå íá ðåñéïñßóïõìå áõôü ôïí ïñéóìü óå “óýóôçìá áíáðáñáóôÜ-
óåùí óôçí êáñäéÜ ìéáò äåäïìÝíçò êïéíùíßáò”, ãéá íá äþóïõìå Ýíá óõíï-
ðôéêü ïñéóìü, ðïõ êÜíåé ôïí ðïëéôéóìü (ðåñéëáìâáíïìÝíçò êáé ôçò ëïãï-
ôå÷íßáò) Ýíá óçìáíôéêü ü÷çìá ãéá ôéò áîßåò ðïõ õðïóôçëþíïõí ôï êáèå-
óôþò óå ïðïéáäÞðïôå êïéíùíßá. ÁõôÝò ïé áîßåò êáé ðáñáäï÷Ýò åßíáé óõ-
íÞèùò óéùðçñÝò, óõ÷íÜ ìç áíáãíùñéóìÝíåò, áëëÜ äéáðïôßæïõí üëá ôá Ýñ-
ãá ôÝ÷íçò êáé üëç ôçí êïõëôïýñá ìéáò äåäïìÝíçò åðï÷Þò. ÅðïìÝíùò, êáé
áõôüò ï ïñéóìüò áðïìáêñýíåôáé áðü ôï êÜðùò ÷ïíäñïåéäÝò ìïíôÝëï âÜ-
óç/åðïéêïäüìçìá, óôï ïðïßï ôï ðñþôï êáèïñßæåé ôç öýóç ôïõ äåýôåñïõ.
Ôþñá, ëÝåé ï Ãêüëíôóôáúí, “ç ïéêïíïìéêÞ õðïäïìÞ åîáêïëïõèåß íá åðç-
ñåÜæåé ôéò éäåïëïãéêÝò ðñáêôéêÝò, áëëÜ ìüíï ‘óå ôåëåõôáßá áíÜëõóç’ ”.
Ç áðïêÝíôñùóç åßíáé Ýíáò âáóéêüò üñïò óôïí ÁëôïõóÝñ, ðïõ õðïäåé-
êíýåé äïìÝò ðïõ äåí Ý÷ïõí ïõóßá, åóôßá Þ êÝíôñï. Êáé ðÜëé, áõôüò åßíáé
åí ìÝñåé Ýíáò ôñüðïò ãéá íá áðïöýãåé ôçí Üðïøç üôé ç ïéêïíïìéêÞ âÜóç
åßíáé ç ïõóßá ôçò êïéíùíßáò êáé ôï åðïéêïäüìçìá áðëþò ìéá äåõôåñåýïõ-
óá áíôáíÜêëáóç. Ç Ýííïéá ôçò áðïêÝíôñùóçò õðïíïåß üôé äåí õðÜñ÷åé
óõíïëéêÞ åíüôçôá: ç ôÝ÷íç Ý÷åé ìéá ó÷åôéêÞ áõôïíïìßá êáé êáèïñßæåôáé
áðü ôï åðßðåäï ôçò ïéêïíïìßáò ìüíï “óå ôåëåõôáßá áíÜëõóç”. ÁõôÝò ïé
“åíãêåëóéáíÝò” èÝóåéò äåí áêõñþíïõí ôç ìáñîéóôéêÞ ôÜóç íá öõëáêéóôåß
ç ôÝ÷íç ìÝóá óôçí ïéêïíïìßá, áëëÜ ôçí áöÞíïõí êáôÜ êÜðïéï ôñüðï ìå
áíáóôïëÞ êáé ôçò åðéôñÝðïõí Ýíá ìåãÜëï âáèìü êáèçìåñéíÞò åëåõèåñßáò.
6. Philip Goldstein, The Politics of Literary Theory: An introduction to Marxist criticism,

Tallahassee: Florida State University Press, 1990, ó. 23.
Ï ÁëôïõóÝñ êÜíåé ìéá ÷ñÞóéìç äéÜêñéóç ìåôáîý åêåßíùí ðïõ èá ìðï-

ñïýóáìå íá ïíïìÜóïõìå êñáôéêÞ åîïõóßá êáé êñáôéêü Ýëåã÷ï. Ç êñáôé-
êÞ åîïõóßá äéáôçñåßôáé áðü ü,ôé ï ÁëôïõóÝñ ïíïìÜæåé êáôáðéåóôéêÝò äï-
ìÝò, ðïõ åßíáé èåóìïß óáí ôá äéêáóôÞñéá, ôéò öõëáêÝò, ôçí áóôõíïìßá êáé
ôïí óôñáôü, ðïõ ëåéôïõñãïýí, óå ôåëéêÞ áíÜëõóç, ìå åîùôåñéêÞ éó÷ý.
ÁëëÜ ç åîïõóßá ôïõ êñÜôïõò äéáôçñåßôáé åðßóçò êáé ìå ðéï õðüãåéïõò
ôñüðïõò, ìïéÜæïíôáò íá åîáóöáëßæåé ôçí åóùôåñéêÞ óõíáßíåóç ôùí ðïëé-
ôþí, ÷ñçóéìïðïéþíôáò áõôÜ ðïõ ï ÁëôïõóÝñ ïíïìÜæåé éäåïëïãéêÝò äïìÝò
Þ éäåïëïãéêïýò ìç÷áíéóìïýò ôïõ êñÜôïõò. ÁõôÜ åßíáé ïìÜäåò üðùò ôá
ðïëéôéêÜ êüììáôá, ôá ó÷ïëåßá, ôá ìÝóá ìáæéêÞò åíçìÝñùóçò, ïé åêêëç-
óßåò, ç ïéêïãÝíåéá êáé ç ôÝ÷íç (óõìðåñéëáìâáíïìÝíçò êáé ôçò ëïãïôå-
÷íßáò), ðïõ ðñïùèïýí ìéá éäåïëïãßá – Ýíá óýíïëï éäåþí êáé óõìðåñéöï-
ñþí– ç ïðïßá óõììåñßæåôáé ôïõò óôü÷ïõò ôïõ êñÜôïõò êáé ôïõ ðïëéôéêïý
êáèåóôþôïò. ¸ôóé ï êáèÝíáò ìáò áéóèÜíåôáé üôé åðéëÝãåé åëåýèåñá áõ-
ôü ðïõ óôçí ðñáãìáôéêüôçôá ôïõ åðéâÜëëåôáé.
ÁõôÞ ç áëôïõóåñéáíÞ äéÜêñéóç óõíäÝåôáé óôåíÜ ìå ôçí Ýííïéá ôçò ç-
ãåìïíßáò, ðïõ ðñïÝâáëå éäéáßôåñá ï éôáëüò ìáñîéóôÞò Áíôüíéï ÃêñÜìóé
(Antonio Gramsci, 1891-1937). Ï ÃêñÜìóé áíôéðáñáèÝôåé ôçí êõñéáñ÷ßá,
ðïõ åßíáé ï Üìåóïò ðïëéôéêüò Ýëåã÷ïò êáé ðïõ ÷ñçóéìïðïéåß ôç âßá üôáí
÷ñåéÜæåôáé, ðñïò ôçí çãåìïíßá, ðïõ åßíáé (üðùò ôçí ïñßæåé ï ÑÝõìïíô
Ãïõßëéáìò – Raymond Williams) “ç üëç âéùìÝíç êïéíùíéêÞ äéáäéêáóßá,
üðùò ïñãáíþíåôáé ðñáêôéêÜ áðü óõãêåêñéìÝíá êáé êõñßáñ÷á íïÞìáôá,
áîßåò êáé ðåðïéèÞóåéò ôïõ åßäïõò ðïõ ìðïñïýí íá óõíïøéóôïýí óå ìéá
‘áíôßëçøç ôïõ êüóìïõ’ Þ ‘ôáîéêÞ íïïôñïðßá’.” 7 Ï Ãïõßëéáìò óõíäÝåé ôçí
çãåìïíßá ìå ôçí êïõëôïýñá ãåíéêÜ êáé ìå ôçí éäåïëïãßá ðéï óõãêåêñéìÝ-
íá. Ç çãåìïíßá åßíáé óáí ìéá åóùôåñéêåõìÝíç ìïñöÞ êïéíùíéêïý åëÝã÷ïõ,
ðïõ êÜíåé ïñéóìÝíåò áðüøåéò íá ìïéÜæïõí “öõóéêÝò” Þ áüñáôåò, Ýôóé
þóôå äýóêïëá áíáãíùñßæïíôáé óáí áðüøåéò, áëëÜ ìÜëëïí óáí “ôï ðþò
Ý÷ïõí ôá ðñÜãìáôá”.
Ôï “êüëðï” ÷Üñç óôï ïðïßï áéóèáíüìáóôå üôé åðéëÝãïõìå, åíþ óôçí
ðñáãìáôéêüôçôá äåí Ý÷ïõìå êáìßá åðéëïãÞ, ïíïìÜæåôáé áðü ôïí Áëôïõ-
óÝñ Ýãêëçóç. Ï êáðéôáëéóìüò, ëÝåé ï ÁëôïõóÝñ, áíèåß áêñéâþò ÷Üñç ó’
áõôü ôï êüëðï: ìáò êÜíåé íá íéþèïõìå åëåýèåñïé (“Ìðïñåßò íá äéáëÝîåéò
üðïéï ÷ñþìá ó’ áñÝóåé…”), åíþ óôçí ðñáãìáôéêüôçôá ìáò åðéâÜëëåé
äéÜöïñá ðñÜãìáôá (“…áñêåß íá åßíáé ìáýñï”). ¸ôóé, ç äçìïêñáôßá ìÜò
7. Raymond Williams, Marxism and Literature¸ Oxford: Oxford University Press 1977. Âë.
áðüóðáóìá óôá åëëçíéêÜ: ÑÝõìïíô Ãïõßëëéáìò, “ÊõñéÜñ÷ï, õðïëåéììáôéêü êáé áíá-
äõüìåíï”, K.M. Newton (åð.), Ç ëïãïôå÷íéêÞ èåùñßá ôïõ åéêïóôïý áéþíá (ìôöñ.
ÁèáíÜóéïò Êáôóéêåñüò-Êþóôáò ÓðáèáñÜêçò), ÇñÜêëåéï: Ð.Å.Ê. 2013, óó. 410-417.
êÜíåé íá áéóèáíüìáóôå üôé åðéëÝãïõìå ôï åßäïò ôçò êõâÝñíçóçò ðïõ Ý-

÷ïõìå, áëëÜ óôçí ðñáãìáôéêüôçôá ïé äéáöïñÝò áíÜìåóá óôá ðïëéôéêÜ
êüììáôá, áðü ôç óôéãìÞ ðïõ èá áíáëÜâïõí ôçí åîïõóßá, åßíáé ðïëý ìé-
êñüôåñåò áðü ôï ÷Üóìá ðïõ ÷ùñßæåé ôç ñçôïñéêÞ ôïõò. ¸ãêëçóç åßíáé ï
üñïò ôïõ ÁëôïõóÝñ ãéá ôïí ôñüðï ìå ôïí ïðïßï ôï Üôïìï åíèáññýíåôáé
íá âëÝðåé ôïí åáõôü ôïõ ùò ìéá åëåýèåñç ïíôüôçôá, áíåîÜñôçôç áðü ôéò
êïéíùíéêÝò äõíÜìåéò. ÁíáöÝñåôáé óôç ëåéôïõñãßá ôùí êïéíùíéêþí äïìþí
ðïõ äåí óõíôçñïýíôáé ìå ôç öõóéêÞ âßá, êáé ðïõ äéáéùíßæïõí ìéá êïéíù-
íéêÞ êáôÜóôáóç ðïõ óõãêåíôñþíåé ôïí ðëïýôï êáé ôçí åîïõóßá óôá ÷Ýñéá
ôùí ëßãùí.
Ï ãåíéêüò óôü÷ïò áõôþí ôùí áëôïõóåñéáíþí éäåþí åßíáé íá åðéôñÝ-
øïõí ìéá ðïëý ðéï ëåðôÞ áíôßëçøç ãéá ôï ðþò ëåéôïõñãåß ç êïéíùíßá, á-
ðü åêåßíç ðïõ ðñïóöÝñåé ï ðáñáäïóéáêüò ìáñîéóìüò. Óôç èÝóç ôçò âßáò
ðïõ áóêåßôáé âÜíáõóá áðü ìßá ìïíáäéêÞ ðçãÞ, óáí áðü ìï÷ëü, õðÜñ÷åé
ìéá óõãêáôÜèåóç, ðïõ åîáóöáëßæåôáé ìå ðïëëïýò äéáöïñåôéêïýò êáé ðï-
ëýðëïêïõò ôñüðïõò, êáé ãßíåôáé öáíåñü üôé ç éäåïëïãéêÞ åîïõóßá åßíáé
ôåëéêÜ ðïëý ìåãáëýôåñçò óðïõäáéüôçôáò áðü ôçí õëéêÞ. Êáô’ áõôü ôïí
ôñüðï, ãßíåôáé óáöÝò üôé ç ëïãïôå÷íßá Ý÷åé áðü ìüíç ôçò åîÝ÷ïõóá óçìá-
óßá êáé äåí åßíáé ìéá áâïÞèçôç êáé ðáèçôéêÞ áíôáíÜêëáóç ôçò ïéêïíï-
ìéêÞò âÜóçò üðïõ äéåîÜãïíôáé ïé ïõóéáóôéêÝò õðïèÝóåéò ôçò êïéíùíßáò.
Ùò åê ôïýôïõ, ç Ýëîç ðïõ áóêåß ï ÁëôïõóÝñ óôïõò óýã÷ñïíïõò ìáñîéóôÝò
êñéôéêïýò åßíáé üôé ðñïóöÝñåé ôñüðïõò ãéá íá îåðåñáóôåß ôï ÷ïíäñïåéäÝò
ìïíôÝëï âÜóç/åðïéêïäüìçìá ÷ùñßò íá åãêáôáëåéöèåß åíôåëþò ç ìáñîé-
óôéêÞ ðñïïðôéêÞ. Ïé áðüøåéò ôïõ ÁëôïõóÝñ áíôéðñïóùðåýïõí áõôü ðïõ
èá ìðïñïýóáìå íá ïíïìÜóïõìå áíáèåùñçôéêü ìáñîéóìü, ðïõ óçìáßíåé
üôé áíáèåùñïýí êáé áíáäéáìïñöþíïõí ôéò âáóéêÝò Ýííïéåò, äßíïíôÜò ôïõò
ìéá ìïñöÞ ðïõ äéáêñßíåôáé áðü ìåãáëýôåñç åõåëéîßá êáé ðñïóï÷Þ óôéò
ëåðôÝò äéáêñßóåéò. Áõôü äåí óçìáßíåé âÝâáéá üôé ï ÁëôïõóÝñ Þôáí ãåíé-
êÜ Ýíáò åõÝëéêôïò óôï÷áóôÞò: áíôßèåôá, Þôáí éäéáßôåñá äïãìáôéêüò, åíþ
äÝ÷ôçêå ìåãÜëç åðßèåóç áðü ôçí áñéóôåñÜ, åðåéäÞ ðñïùèïýóå ôç “èåù-
ñßá” ùò Ýíá ÷ùñéóôü ðåäßï ðÜíù áðü ôçí åìðåéñßá, ôçí ðñáêôéêÞ Þ ôç
äñÜóç (âë. éäéáßôåñá ôï Ç öôþ÷åéá ôçò èåùñßáò, áðü ôïí âñåôáíü ìáñîé-
óôÞ éóôïñéêü Å. Ð. Ôüìóïí).8 Ùóôüóï, ðñüóöåñå üñïõò êáé ôýðïõò óå ìéá
ðåñßïäï ðïõ Þôáí áðáñáßôçôá, äçëáäÞ êáôÜ ôçí áðåëåõèåñùôéêÞ äå-
êáåôßá ôïõ 1960, êáé ôá ïðïßá ÷áëÜñùóáí ôç ìïíïëéèéêÞ óõãêñüôçóç ôçò
ìáñîéóôéêÞò óêÝøçò, êÜíïíôÜò ôçí áðïäåêôÞ óôïõò ñéæïóðÜóôåò åêåßíçò
ôçò ðåñéüäïõ. ×ùñßò áõôÝò ôéò “÷áëáñùôéêÝò” êéíÞóåéò, ï ìáñîéóìüò èá
8. E. P. Thompson, The Poverty of Theory and Other Essays, New York: Monthly Review Press,
1978.
åß÷å ðéèáíþò áðïññéöèåß ùò Üëëç ìßá áðü ôéò ìïñöÝò Üêáìðôçò ðáñá-
äïóéáêÞò óêÝøçò, ðïõ ç “áíôéêïõëôïýñá” ôçò åðï÷Þò Ýíéùèå ôçí áíÜãêç
íá áðïññßøåé.
Áðü ôç äåêáåôßá ôïõ 1970 êáé åîÞò, ï ãíùóôüôåñïò âñåôáíüò ìáñîé-
óôÞò êñéôéêüò åßíáé ï ÔÝñõ ¹ãêëåôïí, ôïõ ïðïßïõ ôï Ýñãï áðïôõðþíåé
Ýíá åõñý öÜóìá åðéññïþí, óõìðåñéëáìâáíïìÝíçò êÜðïéá åðï÷Þ êáé å-
êåßíçò ôïõ ÁëôïõóÝñ. Ç ìáñîéóôéêÞ êñéôéêÞ öáßíåôáé íá óõãêñïýåôáé óôéò
âáóéêÝò ôçò ðáñáäï÷Ýò ìå ôïí ìåôáäïìéóìü êáé ôïí ìåôáìïíôåñíéóìü,
êáé ôá ðéï óçìáíôéêÜ ìáñîéóôéêÜ ãñáðôÜ ôïõ ’80 êáé ôïõ ’90 ðåñéÝ÷ïõí
äéÜöïñåò ðïëýðëïêåò áëëçëåðéäñÜóåéò ìå áõôÝò ôéò ôÜóåéò. Ç ìáñîéóôé-
êÞ êñéôéêÞ áíôéôßèåôáé åðßóçò ðáñáäïóéáêÜ óôéò øõ÷áíáëõôéêÝò åîçãÞ-
óåéò ôçò óõìðåñéöïñÜò, ìå ôçí áéôéïëïãßá üôé ç øõ÷áíÜëõóç åóöáëìÝíá
áðïìïíþíåé ôá Üôïìá áðü ôéò êïéíùíéêÝò äïìÝò óôéò ïðïßåò áíÞêïõí.
Ðáñüëá áõôÜ, ï áìåñéêáíüò ìáñîéóôÞò êñéôéêüò ÖñÝíôñéê ÔæÝçìóïí, óôï
Ôï ðïëéôéêü áóõíåßäçôï: Ç áöÞãçóç ùò êïéíùíéêÜ óõìâïëéêÞ ðñÜîç, 9
åðé÷åßñçóå íá óõìöéëéþóåé áõôÜ ôá äýï. ÏõóéáóôéêÜ, ï ÔæÝçìóïí ðñï-
óöÝñåé ðïëéôéêÝò ðñïåêôÜóåéò óå âáóéêïýò øõ÷áíáëõôéêïýò üñïõò, üðùò
ôï “õðïóõíåßäçôï” êáé ç “êáôáðßåóç”. Ç ëïãïôå÷íßá, êáôÜ ôç äéêÞ ôïõ
Üðïøç, ðñïóðáèåß óõ÷íÜ íá êáôáðéÝóåé ôçí éóôïñéêÞ áëÞèåéá, áëëÜ ç á-
íÜëõóç ìðïñåß íá áðïêáëýøåé ôçí õðïêåßìåíç éäåïëïãßá ôçò (äçëáäÞ ôï
õðïóõíåßäçôü ôçò). ¸íá âáóéêü óçìåßï åêêßíçóçò ãéá ôïí ¹ãêëåôïí, ôïí
ÔæÝçìóïí, êáé üëç áõôÞ ôçí ðåñéï÷Þ óõæÞôçóçò, èá Þôáí íá äéáâÜóåé êá-
íåßò ôï Üñèñï ôïõ ÔæÝçìóïí “Ç ðïëéôéêÞ ôçò èåùñßáò: ÉäåïëïãéêÝò èÝóåéò
óôç äéáìÜ÷ç ãéá ôïí ìåôáìïíôåñíéóìü” êáé ôï “Êáðéôáëéóìüò, ìïíôåñíé-
óìüò êáé ìåôáìïíôåñíéóìüò” ôïõ ¹ãêëåôïí. Êáé ôá äýï âñßóêïíôáé óôï
Óýã÷ñïíç êñéôéêÞ êáé èåùñßá: Ìéá áíèïëïãßá, ôïõ ÍôÝéâéíô Ëïôæ.10
ÃåíéêÜ: ç âáóéêÞ èÝóç ôïõ ìáñîéóìïý – üôé ç öýóç ôçò

ÓôÜóïõ
ëïãïôå÷íßáò åðçñåÜæåôáé áðü ôéò êïéíùíéêÝò êáé ðïëéôé-
êáé óêÝøïõ
êÝò óõíèÞêåò ìÝóá óôéò ïðïßåò ðáñÜãåôáé– ìðïñåß êÜë-
ëéóôá íá ãßíåé áìÝóùò áðïäåêôÞ ùò áõôáðüäåéêôç.
Ç äõóêïëßá êáé ïé äéáöùíßåò âñßóêïíôáé åî ïëïêëÞñïõ óôï íá áðïöá-
óßóåé êáíåßò ðüóï óôåíÞ åßíáé áõôÞ ç åðéññïÞ. Èá õéïèåôÞóåé êáíåßò ìéá
“íôåôåñìéíéóôéêÞ” èÝóç, êáé èá éó÷õñéóôåß üôé ç ëïãïôå÷íßá åßíáé ôï ðá-
èçôéêü ðñïúüí ôùí êïéíùíéêï-ïéêïíïìéêþí äõíÜìåùí, Þ èá ðÜñåé ìéá ðéï
9. Fredric Jameson, The Political Unconscious: Narrative as a socially symbolic act, Ithaca, N.Y.:
Cornell University Press, 1981.
10. David Lodge (ed.), Modern Criticism and Theory: A reader, London: Longman 1988.
“öéëåëåýèåñç” ãñáììÞ êáé èá äåé ôçí êïéíùíéêï-ïéêïíïìéêÞ åðéññïÞ ùò

ðïëý ðéï áðüìáêñç êáé õðïäüñéá;
Ç êýñéá äõóêïëßá èá åßíáé íá äåßîåé êáíåßò ôç ëåéôïõñãßá áõôþí ôùí
ïéêïíïìéêþí äõíÜìåùí (áíåîÜñôçôá áðü ôï áí õéïèåôåß ôï “éó÷õñü” Þ ôï
“áóèåíÝò” ìïíôÝëï) óå Ýíá óõãêåêñéìÝíï ëïãïôå÷íéêü Ýñãï. Ìå ôé áêñé-
âþò ìïéÜæïõí ïé Üìåóá Þ Ýììåóá åðéäñþóåò êïéíùíéêï-ïéêïíïìéêÝò äõ-
íÜìåéò ìÝóá óå Ýíá ëïãïôå÷íéêü Ýñãï;
Åéäéêüôåñá: áõôÜ åßíáé äýóêïëá åñùôÞìáôá ãéá íá ôá èÝóåé êáíåßò Ý-
ôóé áöçñçìÝíá êáé èá âñåßôå ÷ñÞóéìï íá ôá óêåöôåßôå óôï ðëáßóéï åíüò
óõãêåêñéìÝíïõ ðáñáäåßãìáôïò. Óêåöôåßôå ëïéðüí: óôï ðáñÜäåéãìá ðïõ
áêïëïõèåß, õéïèåôåßôáé ìéá “íôåôåñìéíéóôéêÞ” Þ ìéá “öéëåëåýèåñç” ãñáì-
ìÞ; Êáé ðþò äçëþíåôáé áõôü; Ï êñéôéêüò åíôïðßæåé ôçí êïéíùíéêï-ïéêï-
íïìéêÞ åðéññïÞ óôï ðåñéå÷üìåíï ôçò ðëïêÞò, óôïõò ÷áñáêôÞñåò Þ óôçí
ßäéá ôç ëïãïôå÷íéêÞ ìïñöÞ; Êáé áí íáé, ðþò áêñéâþò;
Ôé êÜíïõí ïé ìáñîéóôÝò êñéôéêïß
1. Äéá÷ùñßæïõí ìåôáîý ôïõ “öáíåñïý” (Ýêäçëïõ Þ åðéöáíåéáêïý) êáé

ôïõ “êáëõììÝíïõ” (õðïäüñéïõ Þ êñõììÝíïõ) ðåñéå÷ïìÝíïõ åíüò ëïãïôå-
÷íéêïý Ýñãïõ (ðåñßðïõ üðùò êÜíïõí êáé ïé øõ÷áíáëõôéêïß êñéôéêïß) êáé
óôç óõíÝ÷åéá óõíäÝïõí ôï êáëõììÝíï èÝìá ôïõ ëïãïôå÷íéêïý Ýñãïõ ìå
âáóéêÜ ìáñîéóôéêÜ èÝìáôá, üðùò ç ðÜëç ôùí ôÜîåùí Þ ç ðñüïäïò ôçò
êïéíùíßáò ìÝóá áðü äéÜöïñá éóôïñéêÜ óôÜäéá, üðùò ç ìåôÜâáóç áðü ôç
öåïõäáñ÷ßá óôïí âéïìç÷áíéêü êáðéôáëéóìü. ¸ôóé ìðïñåß íá éó÷õñéóôåß
êáíåßò üôé ïé äéáìÜ÷åò óôïí ÂáóéëéÜ Ëçñ ôïõ Óáßîðçñ óôçí ðñáãìáôéêü-
ôçôá áöïñïýí ôç óýãêñïõóç ôáîéêþí óõìöåñüíôùí áíÜìåóá óôçí áíåñ-
÷üìåíç ôÜîç (ôïõò áóôïýò) êáé ôç öèßíïõóá ôÜîç (ôïõò öåïõäÜñ÷åò).
2. Ìéá Üëëç ìÝèïäïò ðïõ ÷ñçóéìïðïéïýí ïé ìáñîéóôÝò êñéôéêïß åßíáé
íá óõíäÝïõí ôá óõìöñáæüìåíá åíüò Ýñãïõ ìå ôçí êïéíùíéêÞ ôÜîç ôïõ
óõããñáöÝá. Óå ôÝôïéåò ðåñéðôþóåéò õðÜñ÷åé ç ðáñáäï÷Þ (êáé ðÜëé, ðá-
ñüìïéá ìå áõôÞ ðïõ óõíáíôïýìå óôïõò øõ÷áíáëõôÝò êñéôéêïýò) üôé ï
óõããñáöÝáò äåí Ý÷åé åðßãíùóç ôïõ ôé ðñáãìáôéêÜ ëÝåé Þ áðïêáëýðôåé ó’
Ýíá êåßìåíï.
3. Ìéá ôñßôç ìáñîéóôéêÞ ìÝèïäïò åßíáé íá åîçãÞóåé êáíåßò ôç öýóç
åíüò ïëüêëçñïõ ëïãïôå÷íéêïý åßäïõò ìå ôïõò êïéíùíéêïýò üñïõò ôçò ðå-
ñéüäïõ ðïõ ôï “ðáñÞãáãå”. Ãéá ðáñÜäåéãìá, ôï Ç Üíïäïò ôïõ ìõèéóôï-
ñÞìáôïò ôïõ ºáí Âáô 11 óõíäÝåé ôçí áíÜðôõîç ôïõ ìõèéóôïñÞìáôïò óôïí
11. Ian Watt, The Rise of the Novel, Berkeley: University of California Press 1957.
18ï áéþíá ìå ôçí åðÝêôáóç ôùí ìåóáßùí ôÜîåùí êáôÜ ôçí ßäéá ðåñßïäï.
Ôï ìõèéóôüñçìá “ìéëÜ ãéá” ôçí êïéíùíéêÞ ôïõ ôÜîç, üðùò áêñéâþò, ãéá
ðáñÜäåéãìá, ç ôñáãùäßá “ìéëÜ ãéá” ôç ìïíáñ÷ßá êáé ôçí áñéóôïêñáôßá
êáé ç ìðáëÜíôá “ìéëÜ ãéá” ôçí áãñïôéêÞ êáé çìéáóôéêÞ åñãáôéêÞ ôÜîç.
4. Ìéá ôÝôáñôç ìáñîéóôéêÞ ðñáêôéêÞ åßíáé íá óõíäÝåé êáíåßò ôï ëïãï-
ôå÷íéêü Ýñãï ìå ôéò êïéíùíéêÝò ðáñáäï÷Ýò ôçò åðï÷Þò êáôÜ ôçí ïðïßá áõ-
ôü “êáôáíáëþíåôáé”, ìéá óôñáôçãéêÞ ðïõ ÷ñçóéìïðïéåßôáé éäéáßôåñá óôçí
ýóôåñç åêäï÷Þ ôçò ìáñîéóôéêÞò êñéôéêÞò ðïõ åßíáé ãíùóôÞ ùò ðïëéôéóìé-
êüò õëéóìüò (âë. ó÷åôéêÜ óôï êåöÜëáéï 9).
5. Ìéá ðÝìðôç ìáñîéóôéêÞ ðñáêôéêÞ åßíáé ç “ðïëéôéêïðïßçóç ôçò ëï-
ãïôå÷íéêÞò ìïñöÞò”, äçëáäÞ ï éó÷õñéóìüò üôé ïé ëïãïôå÷íéêÝò ìïñöÝò
ðñïóäéïñßæïíôáé ïé ßäéåò áðü ôéò ðïëéôéêÝò óõãêõñßåò. Ãéá ðáñÜäåéãìá,
óýìöùíá ìå ôçí Üðïøç ïñéóìÝíùí êñéôéêþí, ï ëïãïôå÷íéêüò ñåáëéóìüò
öÝñíåé ìáæß ôïõ ìéá óéùðçñÞ åðéêýñùóç ôùí óõíôçñçôéêþí êïéíùíéêþí
äïìþíÿ ãéá Üëëïõò, ïé ìïñöéêÝò êáé ìåôñéêÝò ðïëõðëïêüôçôåò ôïõ óïíÝ-
ôïõ êáé ôïõ éáìâéêïý ðåíôÜìåôñïõ åßíáé ôï áíôßóôïé÷ï ôçò êïéíùíéêÞò
óôáèåñüôçôáò, ôçò åõðñÝðåéáò êáé ôçò ôÜîçò.
ÌáñîéóôéêÞ êñéôéêÞ: Ýíá ðáñÜäåéãìá
Ùò ðáñÜäåéãìá ìáñîéóôéêÞò êñéôéêÞò èá ðÜñù ôï ðÝìðôï êåöÜëáéï áðü

ôï âéâëßï ôïõ ¸ëëéïô Êñßãêåñ, Ìéá ìáñîéóôéêÞ ìåëÝôç ôùí êùìùäéþí ôïõ
Óáßîðçñ,12 ðïõ áöïñÜ ôç ÄùäÝêáôç íý÷ôá. ¼ðùò ôá ðáñïõóßáóá åäþ, ôï
ðáñÜäåéãìá äåß÷íåé êõñßùò ôçí ðñþôç áðü ôéò ðÝíôå åêäï÷Ýò ôçò ìáñîé-
óôéêÞò êñéôéêÞò ðïõ áíÝöåñá. Ôï èåáôñéêü áõôü Ýñãï åðéêåíôñþíåôáé
óôïí Ýñùôá áíÜìåóá óôïí äïýêá Ïñóßíï êáé ôç ëáßäç Ïëßâéá. Ï ÝñùôÜò
ôïõ åêäçëþíåôáé õðåñâïëéêÜ êáé åðßìïíá, áëëÜ åêåßíç óôçí áñ÷Þ ôïí á-
ðïññßðôåé, êáèþò Ý÷åé áöéåñùèåß óå ìéá ðåñßïäï ðáñáôåôáìÝíïõ ðÝíèïõò
ãéá ôïí íåêñü ðáôÝñá ôçò. Óôç óõíÝ÷åéá, åêåßíç åñùôåýåôáé ôçí Âéüëá,
ìéá íåáñÞ åõãåíéêÞò êáôáãùãÞò ðïõ Ý÷åé ðñïóùñéíÜ ìåôáìöéåóôåß óå Üí-
ôñá êáé, ìå ôï üíïìá ÔóåæÜñéï, åíåñãåß ùò õðçñÝôçò êáé áðåóôáëìÝíïò
ôïõ Ïñóßíï. Ôçí Ïëßâéá ôçí Ý÷åé åðßóçò åñùôåõôåß ï ïéêïíüìïò ôçò, ï áõ-
óôçñüò êáé ó÷ïëáóôéêüò Ìáëâüëéï, ôïí ïðïßï ï èåßïò ôçò, Óåñ Ôüíõ
ÌðÝëôò, êïñïúäåýåé êáé ðåßèåé üôé ôá áéóèÞìáôÜ ôïõ ãéá ôçí Ïëßâéá åßíáé
áìïéâáßá.
12. Elliott Krieger, A Marxist Study of Shakespeare’s Comedies, New York: Barnes & Noble
Books 1979.
Ç ìåëÝôç îåêéíÜåé ðáñáèÝôïíôáò ôçí êõñßáñ÷ç êñéôéêÞ Üðïøç ãéá ôï

Ýñãï, ðïõ åßíáé üôé ðáñïõóéÜæåé ðïéêßëåò õðåñâïëÝò ôñõöçëüôçôáò (üðùò
ç ðåñßðôùóç ôïõ Ïñóßíï ðïõ ðëÝåé ìÝóá óå öáíôáóßåò ñïìáíôéêïý Ýñù-
ôá êáé ç áõôï-åãêáôÜëåéøç ôïõ Ôüìðõ ÌðÝëôò óôéò öõóéêÝò ôïõ ïñÝîåéò)
êáé ôá áíôéðáñáèÝôåé óôïí õðåñâïëéêü ðïõñéôáíéóìü êáé ôçí áíôßóôáóç
óôçí åõ÷áñßóôçóç, üðùò ôá âëÝðïõìå óôïí Ìáëâüëéï. ¸ôóé ôï Ýñãï èåù-
ñåßôáé üôé óõóôÞíåé ìéá éóïññïðßá êáé ìéá åõðñÝðåéá, ðïõ áðïöåýãïõí
áõôÝò ôéò áêñüôçôåò êáé åðéôñÝðïõí ôçí ïñèÞ áíèñþðéíç ïëïêëÞñùóç. Ï
Êñßãêåñ ðáñáôçñåß üôé áõôÞ ç Üðïøç áãíïåß ðáíôåëþò ôï æÞôçìá ôùí
êïéíùíéêþí ôÜîåùí óôï Ýñãï: üôáí ç “ôÜîç” áðïêáèßóôáôáé óôï ôÝëïò, ïé
áñéóôïêñÜôåò äåí õößóôáíôáé éäéáßôåñá Üó÷çìåò óõíÝðåéåò, åíþ ç ìïßñá
ôïõ Ìáëâüëéï åßíáé ðïëý ðéï ïäõíçñÞÿ åíôïýôïéò, ç éäéïôÝëåéá ôïõ Ìáë-
âüëéï äéáöÝñåé áðü ôéò ïëïöÜíåñá íáñêéóóéóôéêÝò áó÷ïëßåò ôïõ Ïñóßíï
êáé ôçò Ïëßâéá, êáèþò êáé áðü ôï åãùéóôéêü îåöÜíôùìá ôïõ Óåñ Ôüìðõ,
ìüíï åðåéäÞ ç åõðñÝðåéá áðáãïñåýåé óå êÜðïéïí ôçò óåéñÜò ôïõ “íá
ìðïõêþíåôáé”. ¸ôóé “ìüíï ìéá ðñïíïìéïý÷á êïéíùíéêÞ ôÜîç Ý÷åé ðñü-
óâáóç óôçí çèéêÞ ôçò áðüëáõóçò”. Óôçí ðñáãìáôéêüôçôá, åî ïñéóìïý,
“ôá ìÝëç ôçò êõñßáñ÷çò ôÜîçò âñßóêïõí ôçí ôáõôüôçôÜ ôïõò ìÝóù ôçò õ-
ðåñâïëéêÞò ôïõò åãêáôÜëåéøçò óôéò ïñÝîåéò ôïõò”.
ÊáèÝíá áðü ôá ìÝëç ôçò áñéóôïêñáôéêÞò ôÜîçò, óõíå÷ßæåé, Ý÷åé Ýíáí é-
äéùôéêü “äåýôåñï êüóìï”. Ãéá ôïí Óåñ Ôüìðõ åßíáé ï áäÝóìåõôïò êü-
óìïò ðïõ ôïõ åîáóöáëßæåé ôï ðïôü, êáèþò “ôïõò áíáãêÜæåé üëïõò íá ôïí
öñïíôßóïõí, åíþ ÷ñçóéìïðïéåß ôçí áíáãêáóôéêÞ áíéêáíüôçôá ôçò ìÝèçò
êáé ôçí åêïýóéá ëçóìïíéÜ ôïý ÷ñüíïõ, ðñïêåéìÝíïõ íá ðñïóôáôåõôåß áðü
ôçí ðéèáíüôçôá íá åíäéáöåñèåß ï ßäéïò ìå ôç óåéñÜ ôïõ ãéá ôïõò Üëëïõò”.
Ïìïßùò, ç Ïëßâéá ðñïóôáôåýåôáé áðü ôéò áíÜãêåò ôùí Üëëùí ìå ôï íá õ-
ðï÷ùñåß óôïí éäéùôéêü êüóìï ôïõ ðÝíèïõò, åíþ ï Ïñóßíï óå Ýíáí ïëïêëç-
ñùôéêÜ õðïêåéìåíéêü êüóìï åñùôéêÞò åììïíÞò, üðïõ ôá ðÜíôá ãßíïíôáé
“Ýíá ðñïóÜñôçìá êáé Ýíá óõíïäåõôéêü ôçò øõ÷ïëïãéêÞò êáôÜóôáóçò ôïõ
äïýêá”. Ó’ áõôïýò ôïõò “éäéùôéêïðïéçìÝíïõò” “äåýôåñïõò êüóìïõò” ï
êáèÝíáò ãßíåôáé ü÷é ìÝñïò ôçò êïéíüôçôáò áëëÜ “ìïíáäéêüò âáóéëéÜò”. Ç
Âéüëá åðßóçò åðé÷åéñåß íá õðï÷ùñÞóåé óå Ýíáí áð’ áõôïýò ôïõò äåýôå-
ñïõò êüóìïõò, áëëÜ ìïëïíüôé åßíáé ðñÜãìáôé áñéóôïêñáôéêÞò êáôáãù-
ãÞò, ç ìåôáìößåóç ðïõ õéïèåôåß ôçò åðéôñÝðåé íá åðéëÝîåé ìéá ðñïóùñéíÞ
ìç-áñéóôïêñáôéêÞ èÝóç (“Èá õðçñåôÞóù áõôüí ôïí äïýêá”) êáé Ýôóé ãß-
íåôáé “Ýíá áíôéêåßìåíï ìÝóá óôïõò äåýôåñïõò êüóìïõò ôïõ Ïñóßíï, ôçò
Ïëßâéá êáé ôïõ Óåñ Ôüìðõ”, êÜðïéïò ðïõ ïé Üëëïé èåùñïýí üôé åßíáé äéá-
èÝóéìïò ãéá íá ôïí ÷ñçóéìïðïéÞóïõí Þ íá ôïí ÷åéñéóôïýí.
ÌÝóá óôïí êüóìï ôùí õðçñåôþí ôïõ Ýñãïõ õðÜñ÷åé ìåãÜëç Ýìöáóç
óôç “öéëïäïîßá”: ï íÝïò õðçñÝôçò ÔóåæÜñéï/Âéüëá åêôïðßæåé ôçí Âáëå-
íôßíá êáé ôïí Êïýñéï áðü ôçí ðñïíïìéáêÞ ôïõò èÝóç êïíôÜ óôïí äïýêá
Ïñóßíï, êáé óôï óðßôé ôÞò Ïëßâéá õðÜñ÷åé Ýíáò óõíå÷Þò áãþíáò ãéá ôçí
ðñþôç èÝóç áíÜìåóá óôçí Ìáñßá (ìéá Üëëç õðçñÝôñéá) êáé ôïí Ìáëâü-
ëéï. Êáé ïé äýï óôçí ðñáãìáôéêüôçôá óôï÷åýïõí íá ðáíôñåõôïýí êÜ-
ðïéïí ôçò ïéêïãåíåßáò, êÜôé ðïõ ç Ìáñßá åíôÝëåé ðåôõ÷áßíåé ðáßñíïíôáò
ôïí Óåñ Ôüìðõ ùò áíôáìïéâÞ ãéá ôçí áðïöáóéóôéêÞ ôáðåßíùóç ðïõ êá-
ôÜöåñå óôïí Ìáëâüëéï. Ï Êñßãêåñ ôç âëÝðåé ëïéðüí ùò Ýíá óçìáíôéêü
óôïé÷åßï ôïõ Ýñãïõ:
Äýóêïëá èá ìðïñïýóå íá ðåé êáíåßò üôé ç Ìáñßá åßíáé ìéá ðñùôï-
áóôÞ, êáèþò ç öéëïäïîßá ôçò õðïóôçñßæåé êáé åðéâåâáéþíåé, áíôß íá
áìöéóâçôåß, ôç äéáéþíéóç ôùí áñéóôïêñáôéêþí ðñïíïìßùí. Åíôïýôïéò,
ìå ôéò éêáíüôçôÝò ôçò íá äéá÷ùñßæåé ôïí åáõôü áðü ôï åðÜããåëìá, íá
åêöñÜæåé ôïí åáõôü ôçò ÷ùñéóôÜ áðü ôï åðéâåâëçìÝíï êáèÞêïí ôçò
êáé íá êåñäßæåé ìå ôéò ðñÜîåéò ôçò ôçí êïéíùíéêÞ ôçò Üíïäï, ìüíï ç
Ìáñßá óôç ÄùäÝêáôç íý÷ôá õðïäçëþíåé ôçí áóôéêÞ êáé ðïõñéôáíéêÞ
Ýìöáóç óôçí áíåîáñôçóßá, ôïí áíôáãùíéóìü êáé ôç óýíäåóç ôçò èÝóçò
ìå ôçí áîßá.
Áíôßèåôá, ï Ìáëâüëéï åßíáé ðïëý ëéãüôåñï áíôéðñïóùðåõôéêüò ãéá ï-
ðïéïõäÞðïôå åßäïõò áëëáãÞ óôçí êïéíùíéêÞ ôÜîç, êáèþò ôñÝöåé õðåñâï-
ëéêü äÝïò ãéá üëá ôá óôïëßäéá ôçò áñéóôïêñáôßáò êáé áðïäßäåé ôéò ðåñé-
óôÜóåéò ðïõ, üðùò èåùñåß, ôïõ åðÝôñåøáí íá áíÝëèåé óôçí áñéóôïêñáôßá,
óôç “ìïßñá” êáé “óôï áóôÝñé ôïõ”. ¸ôóé, ç ìïßñá óôï Ýñãï åßíáé ìéá äý-
íáìç, óáí ôç “öýóç”, ðïõ ðñïóöÝñåé óõ÷íÜ Üëëïèé Þ åêëïãßêåõóç ãéá ôá
êëçñïíïìçìÝíá áñéóôïêñáôéêÜ ðñïíüìéá. Ãéá ôïí ìáñîéóôÞ êñéôéêü ëïé-
ðüí ôï Ýñãï äåß÷íåé ôï ÷Üóìá ðïõ õðÜñ÷åé áíÜìåóá óå êõñßïõò êáé õðç-
ñÝôåò êáé åêäçëþíåé êÜôé áðü ôç íïïôñïðßá ðïõ åßíáé ÷áñáêôçñéóôéêÞ ôçò
êÜèå ôÜîçò. Ôï ìáñîéóôéêü ÷áñáêôçñéóôéêü ôçò ìåëÝôçò åßíáé ï ôñüðïò ìå
ôïí ïðïßï åéóÜãåé ôçí Ýííïéá ôçò êïéíùíéêÞò ôÜîçò óå åñìçíåßåò ôïõ Ýñ-
ãïõ: áõôÞ åßíáé ç éäéáßôåñç “óõìâïëÞ” ôçò óôï åõñý óþìá ôçò êñéôéêÞò
ãéá ôï Ýñãï, óôï ðëáßóéï ôçò ïðïßáò áõôü ôï èÝìá äåí åß÷å ôåèåß ðïôÝ.
ÂÝâáéá óôç ìåëÝôç ëÝãïíôáé ðïëý ëßãá ãéá ôç óõãêåêñéìÝíç éóôïñéêÞ
óôéãìÞ êáôÜ ôçí ïðïßá ãñÜöåôáé ôï Ýñãï: áíôß ãé’ áõôü, ðëÝêåôáé ìéá ëå-
ðôáßóèçôç êáé ðñùôüôõðç áíÜãíùóç ãýñù áðü ôéò ãåíéêÝò Ýííïéåò ôçò
óýãêñïõóçò ôùí êïéíùíéêþí ôÜîåùí, ôùí ôáîéêþí ðñïíïìßùí êáé ôùí öé-
ëïäïîéþí ãéá êïéíùíéêÞ Üíïäï.
Dowling, William, C., Jameson, Althusser, Marx: An Introduction to The Political

Unconscious (Methuen, 1994). Ìéá åéóáãùãÞ óôá óõìöñáæüìåíá ôçò ìå-
ëÝôçò ôïõ Ôæáßçìóïí, Ôï ðïëéôéêü áóõíåßäçôï (The Political Uncon-
scious). Åîáéñåôéêü êáé óýíôïìï, åßíáé ðñáãìáôéêÜ ç êáëýôåñç áöåôç-
ñßá ãéá ôç ìåëÝôç ôùí óýã÷ñïíùí æçôçìÜôùí ôçò ìáñîéóôéêÞò óêÝøçò
êáé ôùí ìåôáìïñöùôéêþí åðáöþí ôçò ìå ôïí ÍôåññéíôÜ, ôïí ËáêÜí
êáé ôïí ìåôáìïíôåñíéóìü.
Eagleton, Terry, Marxism and Literary Theory (Routledge, 1976) = Ï ìáñîéóìüò
êáé ç ëïãïôå÷íéêÞ êñéôéêÞ (ìôöñ. Ãñçãüñçò ÁæáñéÜäçò, åðéì. Êýñéë-
ëïò ÓáññÞò), ÁèÞíá: ¾øéëïí 1981. Ìéá óýíôïìç áëëÜ åíäåëå÷Þò åéóá-
ãùãÞ ó’ áõôü ôï ðåäßï.
Eagleton, Terry, The Ideology of the Aesthetics (Blackwell, 1990) = Ç éäåïëïãßá
ôïõ áéóèçôéêïý (óõëëïãéêÞ ìôöñ., åðéìÝëåéá ÐÝðç Ñçãïðïýëïõ), ÁèÞ-
íá: Ðïëýôñïðïí, 2006. Áíôéðñïóùðåýåé ôá ðéï ðñüóöáôá åíäéáöÝñï-
íôá ôïõ ¹ãêëåôïí.
Goldstein, Philip, The Politics of Literary Theory: An Introduction to Marxist
Criticism (Florida State University Press, 1990). ×ñÞóéìï ãéá óõãêåêñéìÝ-
íá èÝìáôá, üðùò ç Ó÷ïëÞ ôçò Öñáíêöïýñôçò, ï ìåôáäïìéóôéêüò ìáñ-
îéóìüò, ï ÔÝñõ ¹ãêëåôïí, ï ÁëôïõóÝñ, ï ÍôåññéíôÜ êáé ï Öïõêþ.
Howard, Jean, E. - Shershow, Scott Cutler, Marxist Shakespeares (Routledge,
2000). ¸íá ðïëý ÷ñÞóéìï âéâëßï ôçò óåéñÜò “Óáéîðçñéêïß ôüíïé” ðïõ
äéåõèýíåé ï ÔÝñåíò ×ùêò, óõíå÷ßæïíôáò ôçí áðïóôïëÞ ôçò óåéñÜò “ÍÝïé
ôüíïé”, ðïõ Þôáí íá öÝñåé ôç ëïãïôå÷íéêÞ èåùñßá óôï ëïãïôå÷íéêü êåß-
ìåíï.
Jameson, Fredric, The Political Unconscious: Narrative as a Socially Symbolic Act
(Cornell University Press, 1981). Ôï âáóéêü êåßìåíï ôïõ Ôæáßçìóïí, áë-
ëÜ áíáìößâïëá äéáâÜæåôáé äýóêïëá. Èá âïçèïýóå íá äéáâÜóåé êáíåßò
ðñþôá ôï âéâëßï ôïý Dowling ðïõ áíáöÝñåôáé ðéï ðÜíù.
Krieger, Elliott, A Marxist Study of Shakespeare’s Comedies (Macmillan, 1979).
“ÅöáñìïóìÝíç” ìáñîéóôéêÞ êñéôéêÞ.
Mulhern, Francis (ed.), Contemporary Marxist Literary Criticism (Longman,
1992). Ìéá óôï÷áóôéêÞ êáé åõñåßá ÅéóáãùãÞ, ìáæß ìå ïñéóìÝíá âáóé-
êÜ êåßìåíá.
Prawer, S. S., Karl Marx and World Literature (Oxford University Press, 1978).
Ìéá ëåðôïìåñåéáêÞ ðáñïõóßáóç êáé óõæÞôçóç ãéá ôï “ôé åßðå ï Ìáñî
ãéá ôç ëïãïôå÷íßá óå äéÜöïñåò ðåñéüäïõò ôçò æùÞò ôïõ”.
“Ruis”, Marx for Beginners (Writers & Readers Cooperative / Unwin Paperbacks,
1976/1986). Äßíåé ìéá ðåñßëçøç ôùí éäåþí ôïõ Ìáñî óå ìïñöÞ êüìéê.
Ìéá êáëÞ áöåôçñßá, áí äåí Ý÷åôå êáìßá ðñïçãïýìåíç åîïéêåßùóç ìå

ôéò éäÝåò ôïõ Ìáñî.
Williams, Raymond, Marxism and Literature (Oxford University Press, 1977).
×ñÞóéìï ãéá ôéò âáóéêÝò ìáñîéóôéêÝò Ýííïéåò êáé ôéò ðñïóáñìïãÝò ðïõ
Ý÷åé êÜíåé ï Ãïõßëéáìò ó’ áõôÝò.

Barry (Part1)

Загружено:

Сведения о документе

Оригинальное название

Авторское право

Доступные форматы

Поделиться этим документом

Поделиться или встроить документ

Параметры публикации

Этот документ был вам полезен?

Это неприемлемый материал?

Авторское право:

Доступные форматы

Barry (Part1)

Загружено:

Авторское право:

Доступные форматы

SYMFRAZOMENATELpdf:SYMFRAZOMENATEL 30/10/2014 1:13 1

Äéåýèõíóç óåéñÜò: ÔÜêçò ÊáãéáëÞò

by Manchester University Press

Ç ìåôÜöñáóç Ýãéíå áðü ôçí ôñßôç Ýêäïóç

ÌáêÝôá åîùöýëëïõ: ÃéÜííçò Ëåêêüò

Óôï åîþöõëëï: «Ôï óýííåöï», Ýñãï ôïõ Bob Staake,

ÔõðïãñáöéêÝò äéïñèþóåéò: Ìáíüëçò ÊáñáãéÜííçò

© 2013 ãéá ôçí åëëçíéêÞ ãëþóóá

ÌåôÜöñáóç: Áíáóôáóßá ÍÜôóéíá

Ðñüëïãïò ôçò ìåôáöñÜóôñéáò 13

ÊåöÜëáéï 1. Ç èåùñßá ðñéí ôç “èåùñßá”:

8 ÃÍÙÑÉÌÉÁ ÌÅ ÔÇÍ ÈÅÙÑÉÁ

Ôé êÜíïõí ïé äïìéóôÝò êñéôéêïß 74

ÊåöÜëáéï 3. Ìåôáäïìéóìüò êáé áðïäüìçóç

ÊåöÜëáéï 5. Øõ÷áíáëõôéêÞ êñéôéêÞ

ÊåöÜëáéï 6. ÖåìéíéóôéêÞ êñéôéêÞ

ÖåìéíéóôéêÞ êñéôéêÞ êáé ãëþóóá 155

ÊåöÜëáéï 7. ËåóâéáêÞ/ãêÝé êñéôéêÞ

ÊåöÜëáéï 8. ÌáñîéóôéêÞ êñéôéêÞ

ÊåöÜëáéï 9. ÍÝïò éóôïñéêéóìüò êáé ðïëéôéóìéêüò õëéóìüò

Ôé êÜíïõí ïé êñéôéêïß ôïõ ðïëéôéóìéêïý õëéóìïý 222

ÊåöÜëáéï 10. ÌåôáðïéêéáêÞ êñéôéêÞ

ÊåöÜëáéï 11. Õöïëïãßá

ÊåöÜëáéï 12. Áöçãçìáôïëïãßá

ÊåöÜëáéï 13. ÏéêïêñéôéêÞ

“Ãõñíþíôáò ôï ìÝóá Ýîù” 295

ÊåöÜëáéï 14. Ëïãïôå÷íéêÞ èåùñßá:

Ôï ÓõíÝäñéï õöïëïãßáò ôïõ Ðáíåðéóôçìßïõ ôçò ÉíôéÜíá, 1958 309

ÊåöÜëáéï 15. Ç èåùñßá ìåôÜ ôç “èåùñßá”

Èñýëïé ôçò èåùñßáò 337

Áðü ’äù êáé ðÝñá; ÐåñáéôÝñù ìåëÝôç

ÐÑÏËÏÃÏÓ ÔÇÓ ÌÅÔÁÖÑÁÓÔÑÉÁÓ

Ç ìåôÜöñáóç ôïõ âéâëßïõ áõôïý óôï÷åýåé óôï íá ðñïóöÝñåé Ýíá åéóá-

êÞ ðïõ åðéôñÝðåé óôïí öïéôçôÞ Þ ôç öïéôÞôñéá íá ôéò áíôéìåôùðßæåé êñé-

ÐÑÏËÏÃÏÓ ÔÇÓ ÌÅÔÁÖÑÁÓÔÑÉÁÓ 15

óïí áöïñÜ ôç ÷ñÞóç ðáñáèåìÜôùí, áîéïðïßçóá, üóï ìïõ Þôáí äõíáôüí,

Êáëýôåñá íá ìçí êïéôÜò êÜôù,

óïõðåñìÜñêåô êáé ôïí ðáéäüôïðï. Ôï âéâëßï åßíáé áöéåñùìÝíï óôç ìç-

ÐÑÏËÏÃÏÓ ÓÔÇ ÄÅÕÔÅÑÇ ÅÊÄÏÓÇ

Á ðü ôüôå ðïõ ðñùôïãñÜöôçêå áõôü ôï âéâëßï (óôéò áñ÷Ýò ôçò äåêáåôßáò

ÐÑÏËÏÃÏÓ ÓÔÇÍ ÔÑÉÔÇ ÅÊÄÏÓÇ

Ç ôñßôç Ýêäïóç ôïõ Ãíùñéìßá ìå ôç èåùñßá åßíáé, óáí ôç äåýôåñç, ìéá å-

Ó÷åôéêÜ ì’ áõôü ôï âéâëßï

ÊáôÜ ôç äåêáåôßá ôïõ 1980, ç ëïãïôå÷íéêÞ èåùñßá, êáé ôï åíäéáöÝñïí ãé’

ðñïóöÝñù ìéá ðïéêéëßá óôïí ñõèìü, ìå ôï íá åðéëÝãù åñùôÞóåéò Þ ðáñá-

Ï üñïò “öéëåëåýèåñïò áíèñùðéóìüò” Ýãéíå ôñÝ÷ùí óôç äåêáåôßá ôïõ

áíáöÝñïíôáé óå üëç ôç äåõôåñåýïõóá âéâëéïãñáößá. Êáé, âÝâáéá, ôï ðéï

óõãêåêñéìÝíá áðïôåëÝóìáôá áðü ôçí áíÜãíùóÞ óáò, Ýôóé þóôå ï ÷ñüíïò

Áí Ýñ÷åóôå óôç ëïãïôå÷íéêÞ èåùñßá Ý÷ïíôáò Þäç ðÜñåé ìáèÞìáôá óå

Ðñéí ðñï÷ùñÞóïõìå ó’ áõôü ðïõ ðéèáíüôáôá èá åßíáé

äßíù êÜðïéá áðü ôá áðïôåëÝóìáôá. Ìçí ôï åêëÜâåôå ùò ðñüôõðï áëëÜ

Ï äéêüò ìïõ áðïëïãéóìüò

Åöüóïí èÝìá ôïõ âéâëßïõ åßíáé ç ëïãïôå÷íéêÞ èåùñßá, èá åðéêåíôñùèþ

Ç éóôïñßá ôùí Áããëéêþí Óðïõäþí

Åßíáé äýóêïëï íá êáôáíïÞóåé êáíåßò ôïí öéëåëåýèåñï áíèñùðéóìü (äç-

ÓôÜóïõ Ïé åñùôÞóåéò ðïëëáðëþí åðéëïãþí ðïõ áêïëïõèïýí, õ-

ÐñïêåéìÝíïõ íá åîçãÞóïõìå ôçí Üíïäï ôùí Áããëéêþí Óðïõäþí, ÷ñåéÜæå-

Ç ÈÅÙÑÉÁ ÐÑÉÍ ÔÇ “ÈÅÙÑÉÁ”: ÖÉËÅËÅÕÈÅÑÏÓ ÁÍÈÑÙÐÉÓÌÏÓ 35

ãëéêüôçôáò” (ç áñéóôïêñáôßá áíÞêåé óå ìéá äéåèíÞ åëßô åíþ ïé öôù÷ïß åß-

Ôï ðñüãñáììá óðïõäþí ôïõ Ðáíåðéóôçìßïõ ôïõ Ëïíäßíïõ äéäáóêüôáí

Ç ÈÅÙÑÉÁ ÐÑÉÍ ÔÇ “ÈÅÙÑÉÁ”: ÖÉËÅËÅÕÈÅÑÏÓ ÁÍÈÑÙÐÉÓÌÏÓ 37

ðñüóöáôá, ìüëéò óôá 1911, åß÷å êáé ìéêñüôåñï âÜñïò ðáñáäïóéáêþí

Ñ. ËÞâéò, ðéèáíþò ôï ðñüóùðï ìå ôç ìåãáëýôåñç âáñýôçôá óôç âñåôáíé-