PRVI DEO IZ MILIĆA (nema naslova)

Veberova teza da su stvarnost i društvo u osnovi neminovno iracionalni znači, u stvari,

osporavanje mogućnosti da se društveni odnosi u celini racionalno urede ili, drugim
rečima, negiranje racionalne društvene prakse. Teorijski, međutim, ova mogućnost nije
isključena. Od toga, da li je moguće izgraditi kriterijume za rangiranje raznih vrednosti,
zavisi mogućnost konstruktivne delatnosti nauke na vrednosnom području. Čini se da je
stvaranje objektivnih kriterijuma principijelno moguće. 
Glavni argumenti: Polazna osnova treba da bude što šire uporedno proučavanje
vrednosnih sistema niza sadašnjih i prošlih kultura, kao i objektivnih posledica koje su iz
njih proizašle u društvenom životu. Samo na osnovu uporednog proučavanja
mnogobrojnih kultura i njihovih vrednosnih sistema mogu se izvesti pouzdani zaključci o
tome: 1) šta sve može postati ljudskom potrebom i težnjom i na kakve su ih sve načine
razna društva nastojala da zadovolje; 2) da li se među tim potrebama ne javljaju neke
potrebe i težnje, kao osnovne i prioritetne, bez čijeg bar minimalnog zadovoljenja postaje
nemoguć sređen društveni život i društveni napredak; 3) kakve su sve vrednosne lestvice
pojavljuju u različitim kulturama i kakve to posledice ima za istorijski razvoj pojedinih
društava u celini, i razvoj pojedinih društvenih delatnosti.
Odbacivanje kulturnog etnocentrizma ne znači da treba prihvatiti drugu krajnost- kulturni
relativizam. Kulturni relativizam smatra da je svaka kultura, sa svog stanovišta
podjednako dobra, i da je poređenje i ocenjivanje vrednosti različitih kultura besmisleno.
U sociologiju, kao iskustveno-teorijsku nauku ulazi vrednosni kriterijum normalnog i
patološkog. Potrebna je samo jedna vrednosna pretpostavka- da sociologija treba, i
krajnjoj liniji, da služi stvaranju društvenih uslova u kojima će postojati, u datim opštim
istorijskim uslovima, najpovoljnije mogućnosti za razvoj svih pozitivnih potencijalnih
sposobnosti i zadovoljenje životnih potreba konkretnih ljudi. Element idealnog sadržan u
svakom pojmu o normalnom, na primer, u pojmu normalnog vida, sluha, normalnog rada i
srca itd., koje upotrebljavaju medicinske nauke(pošto ti pojmovi nisu statističke vrednosti
utvrđenih pojava) ipak ih ne čine emotivnim, niti umanjuje objektivnost nauke koja ih
upotrebljava. Društvena nauka čiji ideal ne bi bila težnja za istim stupnjem univerzalnosti
i nepristrasnosti normativnih društvenih stavova, ne bi bila nastavljač najboljih tradicija
filozofske i naučne misli u društvu iz prošlosti. Ali to ne bi bila ni ona nauka koja bi
smatrala da njeni normativni stavovi imaju apsolutnu vrednost i da nisu podložni stalnom
kritičkom proveravanju na činjenicama, a i na njihovim boljim i potpunijim teorijskim
objašnjenjima. To ne bi bila ni nauka koja bi, gubeći iz vida postojeće razlike u
dostignutom privrednom, kulturnom i političkom razvoju u svetu, kao i različitu tradiciju
na kojoj su zasnovane kulture raznih naroda, htela da ostvari uniformnost etičko-kulturnih
vrednosti.
Treba istaći dve stvari. Prvo, da su sociologija i ostale nauke o čoveku danas još vrlo
daleko od idealne mogućnosti egzaktnog utvrđivanja optimalnih normi i oblika
organizacije društvenog života, kao i od idealne sposobnosti da pruže efikasna teorijska
rešenja za sprečavanje mnogobrojnih društvenopatoloških pojava. Drugo, da
konstruktivna delatnost sociologije na području etičko kulturnih vrednosti predstavlja
samo konkretnu manifestaciju aktivističkog i stvaralačkog karaktera, koji je bitna osobina
moderne nauke.
Nesumnjivo je da je zadatak sociologije da u zajednici sa drugim naukama o čoveku, kao i
sa filozofijom i umetnošću izgrade sistem vrednosti i normi pomoću kojih se na
najracionalniji i najčovečniji način mogu urediti društveni odnosi. Pomenuti etički
postulat-stvaranje optimalnih društvenih uslova za razvoj pozitivnih ljudskih sposobnosti i
zadovoljenje čovekovih potreba nije u suprotnosti sa tradicijom drugih nauka. Sve one
polaze od pretpostavke da u najvećoj mogućoj meri , bilo uopšte ili u konkretnim
istorijskim uslovima, koriste potencijalne pozitivne mogućnosti svojih pripadnika i
zadovoljavaju njihove potrebe . Sociologija može i treba da nastoji da izgrađuje sve
objektivniji i pouzdaniji kriterijum za naučnu ocenu ovih pretenzija, kao što su druge
nauke već uspele da stvore pouzdan i uticajan kriterijum za ocenu i normiranje ljudske
prakse u domenu njihovih istraživanja.
Zauzimanje konstruktivnog kritičkog stava prema etičko-kulturnim vrednostima jeste
jedan od najvažnijih preduslova za razvoj sociologije i plodotvornost njenog uticaja u
društvenom životu. Ukoliko bi sociologija prihvatala vrednosni sistem neke kulture kao
apsolutnu pretpostavku, i čak kao osnovni regulativ naučnog istraživanja, kao što to, na
primer, proizilazi iz Veberove zamisli, ili bi svoj teorijski kriterijum normalnog, kao
optimalno mogućeg, zamenila konformističkim prihvatanjem postojećeg društvenog
proseka, to bi sputavalo slobodu njenih istraživanja. Ona bi, naime, u najboljem slučaju
pomagala da se učini što racionalnijom jedna zamisao o mogućnosti uređenja društvenog
života, ali da bi se odrekla cilja da teorijski istražuje i otkriva bolje mogućnosti. Težnja da
se nauka stavi, kao sredstvo, u službu postojećih vrednosnih sistema, u kojima redovno
postoje iracionalni elementi i rešenja zasnovana na zabludama, značila bi nastojanje da se
sa što više racionalnosti ostvare iracionalni ciljevi. Veća efikasnost sredstava u tom
slučaju može da znači veću razornost i štetnost, kao što ilustruje primer upotrebe atomske
energije u ratne svrhe. U racionalnoj ljudskoj praksi sredstvo i cilj se ne mogu razmatrati
izolovano. Kritički i konstruktivno stvaralački stav sociologije na području etičko
kulturnih vrednosti je od najvećeg značaja za njen teorijski razvoj i racionalnost praktične
primene njenih rezultata.

IMANENTNE VREDNOSTI U NAUČNOM ISTRAŽIVANJU

U metodološkoj raspravi se o imanentnim vrednostima nauke, kao osobene društvene

delatnosti, može govoriti jedino na osnovu njene idealne zamisli, njenog pojma, kao što bi
rekao Hegel. Korisnost takvih razmatranja sastoji se u prvom redu u tome što se pomoću
njih može bolje prosuditi koliko su pojedini konkretni postupci u skladu sa osnovnim
načelima i smislom postojanja nauke. Zbog toga treba videti da li su izloženi stavovi o
odnosu sociologije prema etičko-kulturnim vrednostima u skladu sa imanentnim
vrednostima naučne delatnosti.
Nepristrasno traganje za objektivnim činjenicama i njihovim teorijskim objašnjavanjem
čija se tačnost može proveriti, jeste nesumnjivo osnovni postulat naučnog metoda. Samo
voluntaristi i oni kojima nije stalo do istinitog saznanja već do psiholoških uticajnih
sredstava ubeđivanja bez obzira na njihovu činjeničku tačnost i teorijsku ispravnost mogu
osporavati ovaj stav. Čak i oni teoretičari koji smatraju da su naučna saznanja apsolutno
uslovljena životnim položajem i interesima društvenih grupa sa kojima se poistovećuju
njihovi autori ne mogu isključiti element objektivnosti saznanja , kao osnovnu
pretpostavku njegove naučnosti. Težnja za objektivnošću, nepristrasnošću i
proverljivošću, u stvari su tri različita izraza za istu stvar koja predstavlja imanentnu
vrednost naučnog istraživanja. Vrednost objektivnog, nepristrasnog i iskustveno
proverljivog saznanja počiva na ubeđenju da je ono bilo od najveće praktične koristi jer
povećava verovatnoću uspešnog uplitanja u stvarne prilike radi njihovog prilagođavanja
određenim željama i potrebama. Antropološka proučavanja pokazuju da imanentne
vrednosti naučnog istraživanja zauzimaju različito mesto na vrednosnoj lestvici raznih
kultura, ali isto tako i da postoje različiti uslovi za razvoj nauke i njene društvene uloge u
raznim kulturama. 
Vrlo je lako dokazati neodrživost pokušaja da se pozivanjem na objektivnost i
nepristrasnost kao imanentne vrednosti naučnog istraživanja, brani teza o etičkoj
neutralnosti društvenih nauka. I to iz vrlo prostog razloga, jer je u raznim društvenim
odnosima u vrlo različitoj meri moguće na objektivan i nepristrasan način istraživati
društvene pojave i saopštavati u javnosti postignute rezultate. Pojedine vrednosti niti
nastaju niti se mogu održati izdvojeno u nekom društvenom sistemu, već su u većoj ili
manjoj meri, s više ili manje doslednosti povezane sa ostalim sadržajima njegovog
vrednosnog sistema, upravo kao što su međusobno povezane i razne društvene delatnosti i
ustanove na koje se vrednosti odnose. Ni objektivno i nepristrasno istraživanje društvenih
pojava ne može postojati nezavisno od ostalih vrednosti, od karaktera društvenih odnosa, i
posebno od načina na koji je organizovan naučni život u nekom društvu. Prema tome, ako
neko smatra objektivno naučno saznanje jednom od najvećih kulturnih vrednosti, kao što
je slučaj kod većine stvarnih naučnika, iako to mnogima koji nauku posmatraju spolja
izgleda kao profesionalna deformacija, oni nužno moraju zauzimati aktivan stav prema
nizu ostalih vrednosti i stvarnih odnosa u društvenom životu. Sve više izlazi na videlo da
dosledna primena naučnog metoda na ovom području sadrži u sebi čitav niz etičkih
stavova i pretpostavki, na primer, načelo slobodne diskusije svih društvenih problema,
težnju za uspostavljanjem što šireg i potpunijeg opštenja otvorenim iznošenjem stvarnih
motiva i argumenata za različite praktične stavove, poštovanje dokazne vrednosne
činjenice u borbi protiv predrasuda i obmana itd.
U naučnom istraživanju društvenih pojava naučnik gotovo neizbežno mora zauzimati
mnogobrojne etičke stavove. Gajger- u društvenim naukama između stručne sposobnosti i
profesionalne savesti postoji vrlo tesna povezanost.
Prihvatanje etičkog postulata da društvene nauke treba da služe stvaranju optimalnih
društvenih uslova za život i razvoj svih pojedinaca ne znači da je taj postulat imanentna
vrednost naučnog istraživanja, pošto su moguća, i postoje naučna istraživanja koja se
zasnivaju na tom etičkom postulatu. Ipak veza između tog postulata i napretka društvenih
nauka nije slučajna. Rad na stvaranju sve povoljnijih uslova za razvoj pozitivnih ljudskih
sposobnosti uključuje u sebi i stvaranje sve boljih uslova za razvoj nauke. Humanistički
imperativ mora počivati na svesti da ostvarivanje ovog humanističkog ideala zavisi i od
naučnog saznavanja objektivnih uslova i teorijskog otkrivanja objektivnih mogućnosti, da
taj ideal, kao i naučno saznanje uopšte, mora biti otvoren, pristupačan činjeničkim
argumentima i pod njihovim uticajem promenljiv. 
Problemi profesionalne etike u sociologiji još nisu dovoljno razrađeni. Ali nema sumnje
da će ciljevi kojima je neko istraživanje stavljeno u službu biti glavno merilo za ocenu
profesionalne etičnosti istraživanja. Svest da u društvenim naukama treba imati na umu
društvene posledice istraživanja, pa čak i moguće zloupotrebe pojedinih naučnih saznanja,
njihovom upotrebom društva kao celine, ili pojedinih njegovih slojeva, postepeno prodire
u sociologiju. Rouz, na primer, traži od naučnika ne samo da sam ne zloupotrebljava
nauku stavljanjem njenih otkrića u službu partikularnih interesa, već da prilikom izbora
problema istraživanja pazi da njegove rezultate ne mogu drugi zloupotrebiti. Zloupotreba
naučnih rezultata je raširena pojava. Pored svakako najgoreg vida kad je istraživanje
sredstvo za učvršćenje sistema eksploatacije i politike koja teži potčinjavanju drugih
zemalja, zloupotreba se javlja i u podređivanju nauke apologetskim ciljevima, zatim u
obliku nesamostalne 'naučne' savetodavne funkcije, kao i kad se dugotrajna naučna
istraživanja pretvaraju u izgovor za odlaganje potrebnih i mogućih praktičnih odluka.
Etički principi ulaze i u metod socioloških istraživanja kad se ova odvijaju na terenu, ili se
u njih na bilo koji način uključeni i drugi ljudi kao naposredan predmet istraživanja.
Postajući u tom slučaju društveni odnos, istraživanje kao i svaki drugi društveni odnos,
ima i svoju etičku stranu. Jedan od zadataka profesionalne etike jeste da utvrdi norme koje
regulišu ovaj odnos. Treba istaći kao osnovna načela: 1) da odnosi između naučnika i
ispitivanih ljudi moraju biti zasnovani na potpuno dobrovoljnoj osnovi; 2) da istraživanje
ne sme da nanosi ispitivanim ljudima nikakvu štetu ili patnju; 3) da se dobijeni podaci
smeju koristiti samo u naučne svrhe i uz najveću diskreciju koja garantuje da neće biti
oštećen društveni odnos pojedinca.
Slični principi profesionalne etike postoje i u medicini, i svako njihovo kršenje od strane
pojedinaca nailazi na oštru osudu u profesionalnim krugovima, pa i u široj javnosti.

ISTRAŽIVANJE I TEORIJA

U razvoju nauke, kao i u svim drugim oblicima ljudskog stvaralaštva, postoji mnogo
diskontinuiteta. Pošto se naučna misao dugo, ponekad vekovima kretala u jednom pravcu,
nova originalna teorijska dostignuća menjaju njen osnovni smer, prikazujući u novom
svetlu smisao ranijih saznanja i verovanja. Ali ovaj diskontinuitet nije apsolutan, a sem
toga on nastaje u razvoju naučnog saznanja koji je izrazito kumulativan, tj. u kome se
nova saznanja oslanjaju na ranija i nalaze s njima u nekoj smisaonoj vezi bilo da ih
proširuju, usavršavaju, ispravljaju ili odbacuju. Kontinuitet i diskontinuitet u razvoju
nauke ne mogu se potpunije sagledati ako se posmatraju samo u sklopu pojedinačnih
istraživanja, pošto se šira podloga njihovog međusobnog odnosa nalazi u
institucionalizaciji nauke. U ovom svom širem, naučnoistorijskom vidu, kontinuitet se
izražava u postojanju naučnih pravaca i škola. Diskontinuitet se u naučnom razvoju, opet,
ogleda u postojanju različitih pravaca i škola, njihovom sukobljavanju u kojem se
napuštaju jedna a usvajaju druga teorijska i metodološka stanovišta. Naučne škole
obrazuju naučne kadrove u duhu svog shvatanja nauke, prenoseći na njih ne samo
teorijske i metodološke ideje, nego i kriterijume za ocenu naučne značajnosti pojedinačnih
problema i shvatanja da li su oni naučno rešivi. 
U okviru pojedinačne škole, veza između teorije i istraživanja nije formalno-metodološki,
proceduralni problem. Radi se 1)o povezivanju mnogobrojnih pojedinačnih problema sa
određenom teorijom; 2) traži se da se veza uspostavlja pomoću metodskih postupaka koji
se u školi smatraju najpodesnijim i najispravnijim, pri čemu se cenu usavršavanje tih
postupaka, pa i razvijanje novih. 
Nastajanje i razvoj naučnih pravaca i škola, kao i njihovi međusobni sporovi, sukobi,
smenjivanje, ne mogu se potpunije objasniti ako se pored unutarnaučnih momenata ne
uzmu u obzir i društvenoistorijske okolnosti. Povezivanjem unutarnaučnog pristupa sa
istorijsko-sociološkim, može se izgraditi dovoljno široka osnova za proučavanje
kontinuiteta i diskontinuiteta u razvoju naučne misli.
Kumulativnost, kao opšte načelo razvoja naučnog saznanja, ogleda se u pojedinačnim
istraživanjima u težnji da se ona povežu sa postojećim naučnim znanjem, koje je u
teorijskoj nauci uopšteno i sistematizovano u naučnoj teoriji. Dosta rasprostranjena
različita shvatanja o načinu povezivanja pojedinačnog istraživanja sa teorijom ne mogu se
razumeti ako se ne uzme u obzir da na njih utiče dostignuti stepen razvijenosti neke
nauke. Povezivanje novog istraživanja sa naučnom teorijom nije jednostavno i ne
ostvaruje se spontano. Mnoga istraživanja nemaju uopšte teorijske ciljeve ili su oni
sasvim neodređeni. Zadatak mnogih istraživanja sastoji se u opisivanju nekih pojava u
konkretnim vremensko-prostornim uslovima, i u pojmovnim okvirima koje nameću
vannaučni a ne teorijski razlozi. Razumljivo je da kvantitativno gomilanje istraživanja,
čiji je zadatak konkretno opisne prirode, a idejna osnova zdravorazumska a ne teorijski
razvijena, ne može mnogo doprineti razvoju sociološke teorije. Ovakva, teorijski
irelevantna istraživanja u većini slučajeva uopšte i ne spadaju u sociologiju. Sa druge
strane, sasvim je neopravdano očekivati da će se sociološka teorija brže razvijati bez
istraživanja teorijskog karaktera.
Postojeći raskorak između sociološke teorije i istraživanja izražava se ponekad u stavu da
samo istraživanja čine nauku, dok se položaj teorije smatra dosta sumnjivim. 
Ovo izdvajanje društvenih istraživanja iz sociologije kao naučne celine vrlo je vidljivo i u
metodologiji. O tome svedoči već i okolnost da se u većini najpoznatijih savremenih
metodoloških priručnika ne raspravlja o osobenostima sociološkog metoda po kojima se
on razlikuje od metoda drugih srodnih nauka, naročito psihologije, a koje proizilaze iz
sadržinski i metodološki određenog iskustvenog delokruga sociologije. Isto tako
ukazivanje na podvojenost jednog vida teorije i preovlađujuće struje u istraživanjima ne
znači da ne postoje sociološka istraživanja sa značajnim teorijskim doprinosima i pokušaji
stvaranja užih i širih teorija na osnovu raspoloživih pouzdanih iskustvenih podataka. Ipak,
niko ne smatra da pojedinačno istraživanje ne treba da bude povezano sa dostignutim
stanjem u nauci i njegovom teorijom i zbog toga se odnos istraživanja prema nauci i
naučnoj teoriji javlja u svakoj metodološkoj zamisli kao jedan od ključnih problema.
Dva dosta rasprostranjena jednostrana gledišta o načinu uspostavljanja veze sa naučnom
teorijom su dosta povezana sa različitim stupnjem teorijskog razvoja pojedinih nauka.
Prvo od njih je sakupljački empirizam, a drugo gledišta gledište tumači vezu novog
istraživanja sa teorijom na hipotetičko-deduktivan način osporavajući pri tome gotovo
svaki epistemološki značaj ostalim logičko-metodološkim pristupima i postupcima.
Sakupljački empirizam se zasniva na ideji da je u nauci najvažnije prikupiti iskustvene
činjenice, što više činjenica, a da će se zatim relativo lako izvesti teorijski zaključci iz
činjeničke građe. U sakupljačkom empirizmu dolazi do izražaja shvatanje o spontanom
povezivanju pojedinačnog istraživanja sa teorijom. Ponekad se u njemu prema teoriji
pokazuje gotovo otvorena odvratnost, jer se smatra da ona može da umanji izvornost
neposrednog posmatranja. Prosečni predstavnik sakupljačkom empirizma je naučno vrlo
neobrazovan. Obično on ne poznaje solidno nijednu opštu sociološku teoriju, kao ni
teorijska shvatanja koja se odnose na neku užu oblast društvenog života. Njegovo znanje
se sastoji u poznavanju nekog istraživačkog postupka. Nekad je u našoj nauci osnovna
parola sakupljačkog empirizma bila da treba što više ići 'na teren', bez obzira da li je
pojedini istraživač dovoljno teorijski osposobljen za takav rad. U novije vreme odlazak na
teren su zamenile ankete, koje se najčešće upotrebljavaju u vrlo uprošćenim oblicima i po
pravilu bez dobro promišljene teorijske osnove. Smisao je, međutim, ostao isti, sakupljati
podatke iako teorijski okviri i metodološki postupci prikupljanja nisu temeljno
promišljeni i razrađeni. Sakupljački empirizam ima izvesno opravdanje u ranim ili tzv.
prirodno-istorijskim fazama razvoja neke nauke. U svojoj prirodno-istorijskoj fazi nauka
još nedovoljno poznaje svoje područje. Pre pokušaja da se razvijaju šira teorijska
uopštavanja, nauka treba da upozna i na opisan način sredi činjenice u svom iskustvenom
delokrugu.
Drugi izvor sakupljačkog empirizma ne treba tražiti u stepenu razvoja određene nauke,
nego u njenom društvenom položaju. Sakupljački empirizam jeste gotovo neminovna
posledica trajnijeg preovladavanja naučnog prakticizma, u kome se svi istraživački
problemi postavljaju samo u dnevnim i prostorno usko ograničenim okvirima, usled čega
se zapostavljaju šira uopštavanja i teorijska misao uopšte.
Hipotetičko-deduktivno shvatanje odnosa istraživanja teorije koje precenjuje ulogu teorije
u istraživanju je druga krajnost. Po Poperu koji je verovatno najuticajniji zastupnik ovog
shvatanja u logici i metodologiji, uloga istraživanja se svodi na proveravanje teorijskih
hipoteza, koje su na deduktivan način izvedene iz postojeće teorije. Stvarnu ulogu teorije
u Poperovoj zamisli znatno smanjuje njegovo neprihvatanje sistematskog oblika teorije,
već samo teorijskih fragmenata koje istraživač može slobodnije stvarati, postupkom
'pokušaja i pogrešaka'.
Hipotetičko-deduktivno shvatanje uloge konkretnog istraživanja ima mnoge prednosti nad
sakupljačkim empirizmom. koje proizilaze iz jasnog uočavanja aktivne uloge teorijske
misli u svakom razvijenom naučnom istraživanju. Ipak, ono jednostrano tumači
istraživačku praksu teorijski najrazvijenijih nauka. U tim naukama zaista veliki deo
hipoteza nastaje daljom logičko-teorijskom obradom postojećih teorija. Ali i u
najrazvijenijim naukama je odnos istraživanja i teorije mnogo uzajamniji. I u tim
naukama pažljivog posmatrača čekaju u iskustvu mnoga teorijska sasvim nepredvidljiva
iznenađenja, koja mogu da usmere istraživanje u novom pravcu. Možemo navesti dva
primera, Rentgenovo otkiće zračenja i otkriće penicilina.
Merton je vrlo ubedljivo pokazao veliku heurističku ulogu pažljivog i otvorenog odnosa
prema stvarnosti u toku posmatranja i u čitavom toku konkretnog istraživanja, kao i
štetnost suviše krutog uokviravanja istraživanja polaznim teorijskim hipotezama.
Hipotetičko-deduktivno gledište o odnosu istraživanja i teorije često se vrlo isključivo
zastupa u metodologiji socioloških istraživanja. U praktičnoj primeni ovog tipa
istraživanja pojavljuju se mnogobrojne slabosti. 1) Hipotetičko-deduktivno istraživanje
može dati velike rezultate ako su hipoteze koje će se proveravati izvedene iz neke opštije
teorije i međusobno čvrsto povezane. Često su, međutim, polazni stavovi ovakvih
istraživanja skup tvrdnji i očekivanja opisnog karaktera, a ne teorijski zasnovane hipoteze.
2) Dalja vrlo česta slabost ovih istraživanja jeste izrazita parcijalnost. Iz nekog šireg
teorijskog problema izdvaja se samo jedan isečak koji se može ispitivati jednim
postupkom, na primer anketom ili analizom sadržaja, i zaključci se izvode na osnovu
nedovoljne iskustvene evidencije. 3) Za ovu metodološku struju je dosta karakteristično
da poistovećuje naučno istraživanje sa pojedinačnom akcijom prikupljanja podataka i da
pokazuje naročitu sklonost prema anketnim i sličnim statističkim ispitivanjima.
Sekvencijalna analiza je vrlo elastičan metodološki postupak kojim se teorijska misao
uključuje u dugotrajni proces prikupljanja podataka i u toku istraživanja razvija početni,
okvirni plan istraživanja. Međutim, povezivanjem ispitivanja ne iscrpljuju se svi
raznovrsni logičko-metodološki postupci koji su neophodni u širim teorijskim
istraživanjima, u kojima se na osnovu sve iscrpnijeg i određenijeg opisa naizmenično
smenjuju dedukcija i indukcija, analiza i sinteza, apstrakcija i konkretizacija.
Osnovno načelo povezivanja pojedinačnog istraživanja sa teorijom jeste da odnos prema
teoriji bude što aktivniji u svim fazama istraživanja, a ne samo prilikom stvaranja
njegovog plana i u završnoj obradi podataka. Istraživanje treba da polazi od dostignutog
stanja u proučavanju svog predmeta. Ovo se može postići samo ako se poznaju osnovna
teorijska shvatanja, najvažniji metodološki pristupi i postojeći izvori iskustvenih
podataka.
Na osnovu aktivnog proučavanja svih sastavnih delova postojećeg naučnog saznanja i
istraživačkog iskustva u kojima se ogleda stanje nekog problema u nauci, kao i
neposrednim upoznavanjem predmeta istraživanja u realnim društvenim uslovima, stvara
se idealni plan istraživanja, tj. određuje se njegov sadržaj, razmišlja se o optimalnim
izvornim podacima i o najpodesnijem iskustvenom delokrugu za proučavanje pojedinog
problema, traže se naučno najadekvatniji istraživački postupci i ispituju mogućnosti što
šire upotrebe postojećih izvornih podataka. Prilikom stvaranja plana istraživanja se, dakle,
polazi od zamisli kako bi u naučno idealnom smislu trebalo da izgleda konkretno
istraživanje, kako bi se uzimajući u obzir stvarne mogućnosti došlo do optimalno mogućih
rešenja. Ponekad se ove pripremne radnje svakog naučnog istraživanja izdvajaju u
poseban tip tzv. eksplorativnih istraživanja.
Mils je izneo nekoliko vrlo dragocenih sugestija o tome kako treba uspostavljati vezu sa
teorijom u pojedinačnom istraživanju. On na prvo mesto ističe da treba birati problem koji
istraživač oseća životno važnim, o kome ima dubljeg vlastitog iskustva ili je vrlo
zainteresovan za to da ga stekne. Ovim stavom se želi naglasiti značaj istraživačevog
primarnog iskustva u stvaralačkoj naučnoj delatnosti. Istraživač treba da što neposrednije i
potpunije poznaje opšte uslove u kojima se nalazi predmet istraživanja kao i njegove
osobenosti. Ako se proučavaju društvene pojave u savremenim uslovima, trajnije
posmatranje je nezamenjivo sredstvo za proširenje i produbljivanje primarnog iskustva. U
proučavanju društvenih pojava u prošlosti neposredno primarno iskustvo se mora
zameniti sistematskim upoznavanjem opštih istorijskih prilika. Snažno i teorijski
razvijeno primarno iskustvo je jedna od bitnih pretpostavki stvaralačkog istraživanja.
Pažljivo i kritičko proučavanje različitih teorijskih stanovišta je nezamenljivo sredstvo za
otklanjanje subjektivnosti koja se u većoj ili manjoj meti uvek krije u izvornom
primarnom iskustvu naučnika. Poznato je da se pojedinačno istraživanje ne može povezati
sa teorijom bez aktivnog proučavanja teorijske literature. Ovakvo aktivno proučavanje
postojećih teorijskih shvatanja i istraživačkih iskustava omogućuje da se teorijski plan
vlastitog istraživanja tako postavi da se pomoću njegovih rezultata može proveravati što
veći broj postojećih suprotnih ili alternativnih hipoteza. Pošto je izgrađena polazna
teorijsko-hipotetička skica istraživanja, iz toga teorijskog okvira treba da slede zaključci o
idealnom istraživačkom pristupu i idealnim iskustvenim obaveštenjima. Retko se dešava
da se u nekom stvarnom istraživanju mogu primeniti naučno najadekvatniji postupci i
prikupiti idealni podaci, jer to sprečavaju mnogobrojni činioci( finansijska sredstva,
ograničeno vreme, nedostatak kadrova, nepostojanje pojedinih važnih iskustvenih
obaveštenja, društvene teškoće u prikupljanju nekih podataka i sl.). Stoga se mora
zadovoljiti istraživačkim postupkom i izvornim podacima koji samo približno odgovaraju
idealnim epistemološkim normama. 
Već u ovoj fazi pripreme za istraživanje trba stvoriti što potpuniji pregled postojećih i
upotrebljivih obaveštenja da bi se u ispitivanju prikupljali samo oni novi podaci koji su
stvarno neophodni, i da se ne bi uzalud trošilo i vreme i materijalna sredstva na
obaveštenja koja već postoje u literaturi, ali se istraživač nije potrudio da ih nađe.
Stvaranje pregleda postojećih obaveštenja je važno iz još jednog razloga. Načelo
kumulativnosti naučnog saznanja traži da se postojeći i vlastiti podaci shvate kao
jedinstvena celina. O ovome se često ne vodi računa i smatra da u tzv. istraživačkim
radovima treba iznositi i analizirati samo one podatke koje je istraživač sam prikupio.
Prilikom planiranja istraživanja treba dobro razmisliti o podesnim vremensko-prostornim
okvirima ispitivanja, u kojima se neki problem može sa manje objektivnih teškoća i bolje
ispitivati. Predmet proučavanja nije na svim tačkama društvenog prostora podjednako
izrazit i ne javlja se u svom čitavom teorijski značajnom rasponu. U zavisnosti od
objektivnih uslova nije svako vreme podesno za istraživanje u svim društvenim
sredinama. Odabiranje pogodnog vremensko-prostornog okvira za istraživanje je stoga
dosta složeno i predstavlja dobro poznavanje globalnih prilika i različitih lokalnih uslova.
Društvene pojave i procesi koji su izloženi većem uticaju godišnjeg društvenog ciklusa
treba proučavati u raznim godišnjim dobima. 
Zbog toga što počinju na vrlo neizgrađenoj i nerazvijenoj teorijskoj osnovi, mnoga
sociološka istraživanja ostaju na eksperimentalno-opisnom nivou zato što njihovi planovi
nisu dovoljno promišljeni. 
Aktivan odnos prema teoriji je podjednako potreban na početku, u čitavom toku
istraživanja i na kraju. Aktivan odnos prema teoriji u toku istraživanja pomaže istraživaču
da bolje razume ono što se zbiva u toku istraživanja i može bolje oceniti da li neki
postupci u prikupljanju podataka donose stvarno naučno upotrebljiva obaveštenja.
Aktivan odnos u završnom delu istraživanja sastoji se u nastojanju da se iskustveni nalazi
što svestranije objasne i protumače. Jednostrano je sučeljavati rezultate ispitivanja samo
sa polaznim hipotezama. U svakom širem ispitivanju se obično prikupi iskustvena građa
čija svestranija analiza omogućava da se izvode teorijski zaključci koji su širi od polaznih
hipoteza. Stvarno teorijski zasnovanog plana analize gotovo i da nema već se prikupljeni
podaci formalistički tabeliraju. Savremene mašine za mehaničku obradu statističkih
podataka omogućavaju vrlo brzo sređivanje i tabeliranje velikih masa statističkih
obaveštenja iz izvorne građe. Ako neki istraživač ili naučna ustanova raspolažu novčanim
sredstvima, dešava se da se izrada plana tabeliranja poveri nekom statističaru koji nije šire
upoznat sa teorijskim ciljevima istraživanja. Plan tabeliranja se u takvim slučajevima
obično svodi na ukrštanje svih elementarnih obeležja. Iz vrlo velikog broja tabela se ne
mogu videti neki bitniji teorijski odnosi, jer se oni mehaničkim putem ne otkrivaju, nego
je za to potreban teorijski zasnovan plan. Obično su slabosti ove poslednje analitičke i
sintetičke faze istraživanja samo posledica njegove opšte nedovoljne teorijske
zasnovanosti i slabe metodološke razrade.

ANALIZA SADRŽAJA

Analiza sadržaja se razvila kao način sređivanja kvantitativnih podataka o najrazličitijim

vrstama društvenog opštenja, koje se u nauci obično naziva društvenom komunikacijom.
Opštenje je neophodan sastavni deo svakog kolektivnog oblika delatnosti. Poznato je
kakvu je ulogu odigrao rad, kao jedan od osnovnih i najstarijih kolektivnih delatnosti u
razvijanju jezika, osnovnog i najrazvijenijeg sredstva opštenja. Analiza sadržaja je nastala
kao rezultat praktičnih i teorijskih potreba da se o pojedinim oblicima društvenog opštenja
dobijaju objektivniji i potpuniji podaci. Ova težnja da se dobije tačnija slika o masovnim
oblicima opštenja objašnjava razvoj kvantitativnih postupaka u analizi sadržaja, pomoću
kojih se želi utvrditi učestalost pojedinih njegovih elemenata i sadržaja. 
1. Pojam analize sadržaja:

Svaki potpun oblik društvenog opštenja sastoji se od 3 elementa: 1) odašiljača poruke;

2)primaoca poruke; 3)sadržaja poruke. 
Pod porukom se podrazumeva svaki simbolički sadržaj, koji ima određen smisao ili bar
njegov odašiljač to pretpostavlja, a upućen je sa nekom namerom drugim licima. Cilj
nekih poruka može da bude odašiljačeva želja da iznese neka svoja iskustva, da uskladi
svoju delatnost sa drugima, da utiče na ponašanje primaoca poruke i sl. I sadržaj poruka je
beskrajno raznolik u zavisnosti od oblika društvene delatnosti i društvenih situacija u
kojima se javlja opštenje. Odašiljači i primaoci poruka u neposrednom međuličnom
opštenju su pojedinci, ali u raznim institucionalnim oblicima društvenog opštenja to mogu
da budu i društvene grupe, organizovani društveni oblici, a primaoci poruka moga da
budu čitavi narodi, a potencijalno čak i čitavo savremeno čovečanstvo. Iako se u svakom
potpuno pojedinačnom činu opštenja mogu razlikovati odašiljač i primalac poruke,
društveno opštenje nije gotovo nikad jednosmeran proces. U zavisnosti od svog položaja i
uloge u nekom obliku društvene delatnosti, u kojoj se javlja opštenje, pojedinci dobijaju
aktivniju ili pasivniju ulogu. Razvijen proces opštenja predstavlja stoga jedno kolo u
kome se odašiljač i primalac naizmenično smenjuju. U neposrednom razgovoru je ovo
sasvim očigledno. Ali i u posrednom opštenju, naročito kada je ono sastavni deo neke
trajne društvene delatnosti, odašiljači poruka uvek prate, a ponekad nastoje da sistematski
prikupljaju podatke o odgovorima onih kojima su poruke bile upućene. Bez podataka o
tome kako su određene poruke primljene, da li su shvaćene, prihvaćene, kakav je stav
zauzet prema njima gotovo je nemoguće organizovati trajnije opštenje.
Analiza sadržaja kao sredstvo za proučavanje opštenja odnosi se, pre svega, na sadržaj
poruka. Na osnovu proučavanja sadržaja poruka, koje kroz razne kanale struje u društvu u
raznim pravcima, izvode se zaključci o shvatanjima, stavovima, vrednostima, namerama
odašiljača poruka, o njihovim odnosima sa drugim društvenim grupama, organizacijama,
društvenim zajednicama unutar nekog društva i u širem međunarodnom okviru. 
Analiza sadržaja, kao metodski pristup, ipak je uglavnom sredstvo za opisivanje sadržaja
opštenja. Pojedine veze opštenja sa društvenim životom u širem smislu mogu se
objašnjavati jedino pomoću nekih socioloških, socijalno-psiholoških ili drugih naučnih
teorija. Analiza sadržaja kao istraživački postupak ne sadrži teorijske stavove kojima bi se
objašnjavali podaci o simboličkom društvenom opštenju. Ona se uglavnom ograničava na
sređivanje i sintetičko, kvantitativno opisivanje tih podataka.
Analiza sadržaja, kao poseban istraživački postupak, nedovoljna je za celovito
upoznavanje sistema društvenog opštenja, bilo što u svojim sadašnjim oblicima nije
prilagođena za pojedine njegove vrste, ili jer se na neke njegove oblike uopšte teško može
primeniti. Analiza sadržaja se relativno lako primenjuje na organizovane oblike
društvenog opštenja u kojima se poruke javljaju u čvršće strukturisanom vidu.
Organizovani oblici društvenog opštenja stvaraju svoje kanale koje stalno odašilju poruke.
Odašiljanje poruka, iako masovno po količini i širini svoje namene, usresređeno je u
manjim broju izvornih mesta, koja su često po raznim kriterijumima specijalizovana,
deluju u poznatom vremenskom ritmu i sa prilično čvrstom strukturom. Sem toga, mnogi
od ovih kanala odašilju svoje poruke u trajnijim oblicima, na primer, u obliku štampe,
fotografije, a zahvaljujući savremenim fonografskim sredstvima i zvučne poruke sredstva
za masovno opštenje mogu se trajnije očuvati, što olakšava proučavanje sadržaja nekog
procesa simboličkog opštenja i kad je on već odavno završen. Ovo je od presudnog
značaja za analizu sadržaja koja kao istraživački postupak ne sadrži sredstva za aktivno
prikupljanje izvornih obaveštenja. Ali kako se u savremenom društvu vrlo obiman sadržaj
društvenog opštenja pojavljuje u trajnim oblicima i institucionalizovanim kanalima,
delokrug primene analize sadržaja je vrlo širok. Mnogo je teže analizom sadržaja
proučavati neprekidni tok neposrednog opštenja između pojedinaca, koje se javlja kao
sastavni element njihovih svakodnevnih odnosa i njihovog neposrednog učešća u
pojedinim organizovanim oblicima društvene delatnosti. Na ovom području analizi
sadržaja nedostaje potrebna izvorna građa, koja se može prikupiti drugim sredstvima, u
prvom redu razgovorom, ali je daleko teže stvoriti sistematsku građu u ovim rastresitim
oblicima društvenog opštenja. 
Postoji, zatim, jedno drugo područje društvenog opštenja koje je po svojim objektivnim
karakteristikama pristupačno analizi sadržaja, ali na kom ona ipak do sada nije šire
upotrebljavana, bar ne u naučne svrhe. Misli se na proučavanje toka opštenja unutar
pojedinih grana društvene organizacije, na primer, unutar državne uprave, u privredi,
prosveti i sl. Između pojedinih organizacijskih jedinica neprekidno struje razne poruke od
kojih je većina pismenog karaktera. Ovo simboličko opštenje je u formalnom pogledu
vrlo čvrsto strukturisano, još čvršće od kanala jednog masovnom opštenja, što znatno
olakšava primenu analize sadržaja.
Primena analize sadržaja se uglavnom ograničavala na ispitivanje poruka koje se odašilju
iz nekih institucionalizovanih središta, a mnogo manje se ovaj deo opštenja dopunjavao
proučavanjem reakcija na poruke. Mnogo je teže doći do podataka o tome kako razni
čitaoci reaguju na pojedine poruke. 
Termin analize sadržaja ne odgovara sasvim verno ovom istraživačkom postupku. Ne
ispituje se samo sadržaj poruka, već se gotovo uvek uzima u obzir i njihov oblik, tj. ne
samo ono što je rečeno, napisano, naslikano, nego i kako, da li na miran objektivan način,
ili je u neku poruku uneto više osećajnosti, strasti, ličnog ili grupnog angažovanja.
Zbog različitih oblika i ciljeva u koje se upotrebljava, dosta je teško na jedinstven način
definisati analizu sadržaja. Berelson daje sledeću definiciju: 'Analiza sadržaja je
istraživačka tehnika za objektivan, sistematski i kvantitativan opis očevidnog sadržaja
simboličkog opštenja'. Sa sociološkog stanovišta, ova definicija je iz više razloga
jednostrana. Definicija ne sadrži nijedan element koji bi analizi sadržaja dao karakter
sociološkog istraživačkog postupka. Ona ne ukazuje ni na kakve društvene okvire u
kojima nastaju i od kojih zavise razni oblici opštenja.
Mnogo je prihvatljivija definicija Ž.Vandersmisana koja glasi: 'Pod analizom sadržaja
podrazumevamo u sociologiji skup istraživačkih tehnika koje omogućavaju objektivan,
sistematski i kvantitativan opis (emanacija) ljudskog ponašanja (bilo da su one namenjene
ili ne simboličkom opštenju) radi zaključivanja o motivima i sociološkim osobinama
autora tih emanacija i izvođenja socioloških reakcija koje su ovi podsticaji u stanju da
izazovu'. I ovoj definiciji se mora staviti jedna terminološka zamerka koja se odnosi na
neodređen pojam 'emanacije'. Emanacija znači ono što proističe iz neke stvari, nešto što iz
nje zrači. Prednost ove definicije jeste što ukazuje da je simboličko opštenje rezultat
društvenih delatnosti i nekih objektivnih društvenih odnosa između odašiljača i primaoca
poruka, i da od toga zavise njegovi konkretni sadržaji i učinci. Analiza sadržaja se koristi
kao sredstvo za ispitivanje raznih problema koji nisu sociološke prirode. Na primer, kad
se pomoću nje ispituju osobine stila nekog književnika, ili da li je neki test razumljiv za
određene kategorije čitalaca. 
Analiza sadržaja postaje sociološki postupak tek kad se opštenje, koje je neposredni
predmet proučavanja, posmatra kao jedan od elemenata nekih društvenih delatnosti,
odnosa i stanja. 
Definicija Kripendorfa: 'Analiza sadržaja može biti na nov način definisana kao upotreba
ponovljivih i valjanih metoda za izvođenje specifičnih zaključaka iz teksta o drugim
stanjima i osobinama njegovog izvora'. Ovo shvatanje je svakako jednostrano i preusko.
U ovom shvatanju analize sadržaja apsolutizuje se osnovno interesovanje kojim se
rukovode proučavanja propagande. Ali, sličan pristup se često javlja i u sociologiji
kulture, kad se zanemaruju osobena svojstva i vrednosti proučavanja kulturnih tvorevina.
U oba slučaja se sadržaj uzima jedino kao pokazatelj o svom izvoru, a ne ispituje njegov
odnos prema vlastitom iskustvenom predmetu i kulturna vrednost.
Specifično je za analizu sadržaja da se sadržaj opštenja nastoji proučavati na što
1)objektivniji; 2)sistematičniji; 3)kvantitativan način. 
1) Bitna pretpostavka objektivnosti ovog pristupa jeste stvaranje sistema jednoznačnih
kategorija koje se upotrebljavaju za razvrstavanje sadržaja proučavanog opštenja. Ako se,
na primer, proučava sadržaj i način kako se kroz štampu prikazuje društveno
samoupravljanje i raspravlja o njegovim problemima, ova opšta tema se mora raščlaniti na
niz užih kategorija. Sve ove kategorije moraju biti dovoljno jednoznačno određene. 
2) Sistematičnost se postiže na taj način što se ne analiziraju proizvoljni isečci
proučavanog opštenja, nego ili njegov celokupan sadržaj, ili na metodičan način stvoreni
uzorci. Na primer, ako se hoće proučiti određeni deo štampe u nekom društvu (dnevni
listovi, zabavna štampa, stručna, popularno-naučna štampa i sl.), prvo se utvrde svi listovi
i druge periodične publikacije koje spadaju u taj deo štampe. Zatim se donosi odluka o
uzorku listova i drugih publikacija koji će biti proučavan. Pošto su ove odluke donete,
stvara se uzorak obima publikacije koji će biti analiziran. Odredi se postotak ukupnog
obima publikacije koji će biti analiziran, a datumi izlaska tih brojeva se utvrđuju slučajno.
U analizi čitave izvorne građe primenjuje se isti klasifikacijski okvir. Međusobno
povezana ova dva postupka omogućuju, ako je klasifikacijski okvir adekvatan, da se
dobiju sistematični izvorni podaci i da se na osnovu proučavanja izabranog uzorka izvode
šira uopštavanja.
3) Za analizu sadržaja je karakteristično da se njeni rezultati izražavaju u kvantitativnim
veličinama. Učestalost pojedinih elemenata opštenja (izraza, simbola, tema, likova)
nastoji se kvantitativno izmeriti, da bi se na taj način upotpunila saznanja kvalitativne
analize proučavanog opštenja. U navedenom primeru proučavanja kako naša štampa piše
o samoupravljanju, to znači da treba videti u kakvom kvantitativnim odnosima stoje u
pojedinim listovima napisi o samoupravljanju prema drugim sadržajima, koliko se piše o
pojedinim njegovim problemima, odnos između iznošenja pozitivnog iskustva i
nedostatka, učestalost komentarisanja postojećih zakonskih propisa i predloga za njihovu
izmenu, itd. Svi proučavani aspekti opštenja nastoje se što tačnije kvantitativno opisati, a
ne samo analizirati kvalitativno.
Analiza sadržaja u sociologiji je, dakle, istraživački postupak kojim se želi izgraditi
sistematska iskustvena evidencija o opštenju, kao jednom od aspekata društvenog života.
Analiza sadržaja se razlikuje od kompleksnog proučavanja pojedinačnih tvorevina
društvene kulture, na primer od analize pojedinačnih umetničkih dela. Metodično
povezivanje kvaliteta i kvantiteta je i u ovom istraživačkom postupku važan preduslov
naučnog napretka. 
 EKSPERIMENT

Pojam i epistemološka funkcija eksperimenta

Eksperiment se može definisati kao naučno posmatranje u precizno određenim i
kontrolisanim uslovima, s ciljem da se u ispitivanoj oblasti utvrdi ili proveri postojanje i
priroda nekog pretpostavljenog uzročnog odnosa. Karakteristično je za naučni
eksperiment da se njime proveravaju unapred postavljene hipoteze o postojanju
određenog uzročnog odnosa. Dalja bitna osobenost naučnog eksperimenta je težnja da se
pretpostavljeni uzročni odnos ispituje u što je mogućno čistijem vidu.
Eksperimentalni činilac je jedan uzročni činilac koji se izdvaja iz složenog
determinističkog spleta radi ispitivanja njegovog specifičnog dejstva na određenu pojavu.
Pojava na kojoj se ispituje njegovo dejstvo postaje eksperimentalni objekat.
Eksperimentalni objekat u društvenim naukama je skup pojedinaca, neka društvena grupa
ili organizacija. Pojava koja se očekuje kao rezultat delovanja eksperimentalnog činioca je
obično neka uža osobina te grupe pojedinaca. Ako se prilikom stvaranja eksperimentalne
situacije isključe ostali relevantni činioci, zaključuje se da su promene nastale tokom
eksperimenta posledica delovanja eksperimentalnog činioca.
Uticaj spoljnih uslova na eksperimentalnu situaciju kontroliše se stvaranjem jedne ili više
kontrolnih grupa koje su izjednačene sa eksperimentalnom u nizu relevantnih osobina,
samo što se u njih ne uvodi eksperimentalni činilac. Razlike koje se posle eksperimenta
utvrde između eksperimentalne i kontrolnih grupa posledice su tog eksperimentalnog
činioca koji je delovao samo u eksperimentalnoj grupi.
Klasični eksperiment podrazumeva da u toku eksperimenta treba proveravati dejstvo samo
jednog eksperimentalnog činioca i da eksperimentalni objekt treba da bude što je moguće
istovrsniji (homogeniji). U tzv. faktorijalnim eksperimentima proučava se istovremeno
uticaj nekoliko činilaca na eksperimentalne grupe koje nisu homogene, s obzirom na to da
neke pojave ne moraju biti posledica samo jednog uzroka. Zato faktorijalni eksperimenti
imaju značajnu naučnu vrednost.
Osnovni preduslovi za uspešno izvođenje eksperimenata su sposobnost eksperimentatora
da na pravi način stvara eksperimentalne situacije i rukuje sa ispitivanim pojavama,
razvijenost naučnog znanja o ispitivanom području i metodološko-tehnička razvijenost
nauke.
Preciznost eksperimenata zavisi od toga koliko se precizno mogu utvrditi sve njegove
komponente odnosno:
- stanje eksperimentalnog objekta pre početka eksperimenta
- razne osobine eksperimentalne situacije u kojoj se kontrolišu relevantni činioci
- spoljni uslovi u kojima se nalazi eksperimentalna situacija
- jačina delovanja eksperimentalnog činioca
- veličina promena na eksperimentalnom objektu koje su nastale u toku eksperimenta
Za izvođenje preciznijih eksperimenata potrebni su odgovarajući postupci za prikupljanje
podataka, kao i precizna merila za raznovrsne iskustvene pojave.
Stavovi prema eksperimentu u društvenim naukama
Eksperiment je već na početku XIX veka postao predmet rasprava i polemika u
društvenim naukama. Naučnici su se slagali da eksperiment nije primenljiv u proučavanju
društvenim pojava. Osnovni razlog ovog jedinstvenog stava je to što svi ovi teoretičari
smatraju da se do značajnih saznanja o društvenom životu može doći samo ako se društvo
proučava u njegovim globalnim oblicima. Na tom društvenom nivou obrazuju se
odlučujući činioci od kojih zavise svi ostali uži odnosi i oblici u društvu. Na toj globalnoj
ravni eksperiment kao sredstvo istraživanja nije izvodljiv.
Marks piše da zbog toga što se u proučavanju društva ne može primenjivati eksperiment,
analitička apstrakcija ima veliki značaj u društvenim naukama. Apstrakcija obezbeđuje
mislenim sredstvima ono što se u eksperimentu postiže operativnim putem. Pomoću nje se
iz složenog spleta veza i odnosa u stvarnosti nastoji privremeno isključiti niz elemenata,
da bi se u apstrakciji zadržali samo najosnovniji odnosi i proučavali u najčistijem vidu.
Kont takođe smatra da je eksperiment u proučavanju društva neupotrebljiv. On se javlja
samo kao tzv. prirodni eksperiment koji Kont označava kao razne poremećaje u
normalnom stanju društva koji mogu biti vrlo korisni za otkrivanje osnovnih zakona
društvene statike i dinamike. Namerna eksperimentalna uplitanja u društveni život, i kad
bi bila moguća, bila bi samo štetna, jer bi remetila njegov spontani razvoj.
Mil zastupa stav da eksperiment nije izvodljiv u proučavanju društva, zato što se nigde u
stvarnosti ne mogu naći dva društva koja bi se ili u svemu slagala, a razlikovala samo u
jednoj osobini, ili koja bi se u svemu razlikovala, a slagala samo u jednoj osobini. Usled
toga što se društvena uzročnost ne može ispitivati neposredno, svi zaključci o društvenim
zakonima moraju se izvoditi posredno.
Dirkem je takođe smatrao da eksperiment u klasičnom obliku nije primenljiv u ispitivanju
društva, ali da sociologija ima u uporednim istraživanjima odlični zamenu za njega.
Veber je zastupao ideju tzv. mislenog eksperimenta, koji nije eksperiment u pravom
smislu reči. Misleni eksperiment se sastoji u uvođenju jedne apstraktno mogućne,
protivčinjeničke pretpostavke u stvarni tok nekog razvojnog procesa, da bi se na taj način
bolje razumelo kakav su značaj u njemu imali neki događaji.
Suprotna mišljenja o mogućnosti i korisnosti eksperimenata u proučavanju društva takođe
postoje početkom XIX veka. Ona se javljaju više kao praktična zamisao i pokušaj
ostvarenja kod nekih socijalista utopista, pre svega Furijea. Oni odlučno zastupaju potrebu
eksperimentisanja, što je u skladu sa njihovim shvatanjem načina izvođenja društvenih
reformi. Oni smatraju da društveni preobražaj ne treba da bude posledica političkih i
revolucionarnih borbi, nego pozitivnog primera socijalističkih zajednica, koje će
eksperimentalno dokazati preimućstva društva uređenog na nov način.
Eksperimentalna naučna istraživanja u proučavanju društvenih pojava počinju da se
izvode sredinom XIX veka, najpre u psihologiji. Tek između dva rata eksperimentalna
istraživanja počinju se šire organizovati u socijalnoj psihologiji i u sociologiji. Dva
naučnika najviše utiču na razvoj ekpserimentalnih istraživanja: Stjuart Čapin u sociologiji
i Kurt Levin u socijalnoj psihologiji. Primer prvih socioloških eksperimenata je
istraživanje koje je od 1931 do 1933. godine izveo Stjuart Dod. On je ispitivao na koji
način određena organizacija zdravstvene službe utiče na promene shvatanja o higijeni i
zdravstvenoj zaštiti stanovništva.
Vrste eksperimentalnih istraživanja u sociologiji
Eksperimentalna istraživanja u sociologiji se mogu razvrstati u dve grupe: laboratorijski
eksperiment i eksperimenti u prirodnim uslovima.
Kvazieksperimentalna istraživanja su istraživanja u kojima nedostaje šira mogućnost
stvaranja eksperimentalnih situacija i u njih spadaju: prirodni eksperiment i Čapinovi ex
post facto eksperimenti.
Laboratorijski eksperimenti – U ovim eksperimentima ispitivanje se izvodi u veštački
stvorenim uslovima. Eksperimentator ima veliku slobodu stvaranja eksperimentalnih
situacija, ali u skladu sa naučnim potrebama i naučnom etikom. Mora postojati načelo
pune dobrovoljnosti učesnika i odgovornost naučnika da učešće u eksperimentu neće
imati nikakve štetne posledice za one s kojima se eksperimentiše. Laboratorijski
eksperimenti se obično izvode s manjim grupama, radi ispitivanja raznih unutargrupnih
odnosa i grupne delatnosti. Najčešće se ispitivanje ograničava na kraće vreme, na
nekoliko sastanaka grupe. Jedna od najvećih teškoća ovih eksperimenata jeste postizanje
da veštački stvorena situacija odgovara analognoj situaciji u stvarnom životu.
Eksperiment nailazi na prepreku u tzv. apatiji učesnika, ako postoji svest o veštačkom
karakteru situacije kod ispitanika. Zato eksperimentalni činilac nema onu uzročnu težinu
koju istovetni činilac ima u stvarnom životu. Da bi se ovo izbeglo ponekad se prikriva
postojanje eksperimenta i tek kasnije se učesnicima otkriva ideja eskperimenta. Takođe, u
laboratorijskim uslovima se ne mogu ispitivati svi problemi, a naročito se ne mogu
ispitivati u svim svojim intenzitetima. Javlja se teškoća i prilikom prenošenja rezultata
dobijenih laboratorijskim eksperimentom na realne društvene situacije. Obično se smatra
da su tako dobijeni zaključci samo pretpostavke koje treba dalje ispitati.
Eksperimenti u prirodnim uslovima – Ovi eksperimenti se izvode u realnim uslovima.
Eksperimentalna situacija se stvara prema istraživačkim potrebama i eksperimentator
može da rukuje eksperimentalnim činiocem. Ovakva ispitivanja su moguća samo ako
neka društvena ustanova da saglasnost za eksperimentisanje. Što je eksperimentator dobio
veću slobodu, ovaj tip eksperimenta se više približava laboratorijskom, a u odnosu na
njega ima veliku prednost u tome što se izvodi u normalnim uslovima. Usled toga se
smanjuje opasnost da će se ljudi u eksperimentalnoj situaciji ponašati izveštačeno.
Metodološki zadatak u ovim eksperimentima je postizanje i održavanje normalnosti
situacije, što je u mnogim slučajevima moguće samo ako se prikrije eksperiment. Mnogi
eksperimenti su pokazali da narušavanje normalnosti eksperimentalne situacije podstiče
ponašanja koja se razlikuju od onih u realnim uslovima. U ovim eksperimentima,
eksperimentator samo stvara plan eksperimenta, a sprovode ga lica koja u ispitivanoj
sredini imaju redovne funkcije. Eksperimentator samo nadzire tok eksperimenta i dužan je
da po završetku eksperimenta objasni učesnicima njegove ciljeve i rezultate.
Prirodni eksperimenti – Ovo nisu eksperimenti u pravom smislu reči, već
kvazieksperimentalna istraživanja. Oni predstavljaju proučavanje nekog društvenog
procesa u njegovom spontanom toku, na onim mestima i u onim vremenskim trenucima
kada se on pojavljuje u svojim najizrazitijim oblicima. Prirodni eksperimenti su povoljni
za proučavanje raznih društvenih pojava (npr. proučavanje posledica preseljavanja jedne
društvene grupe ili proučavanje reakcije različitih društvenih zajednica na iznenadne
katastrofalne situacije). Ipak, nema mnogo primera proučavanja metodom prirodnog
eksperimenta. Prva metodološka teškoća u prirodnim eksperimentima je organizacijske
prirode. Nikad se ne zna gde i kada će tačno početi da se razvija neki proces, pa se ne
mogu na vreme izvršiti pripreme za ispitivanje. Početna situacija, koja je postojala
neposredno pre nego što je počeo da deluje odlučujući činilac, se mora uspostavljati
retrospektivno, što je uvek nepouzdanije. Epistemološki je mnogo značajnija druga
teškoća koja podrazumeva nemogućnost operativnog stvaranja eksperimentalne situacije,
pa time i nemogućnost kontrole i izdvajanja odlučujućeg činioca.
Ex post facto eksperimenti – Čapinovi ex post facto eksperimenti su razvijena statistička
proučavanja nekih procesa pošto su se oni već desili.
Eksperiment je operativni oblik analitičkog istraživanja, specijalno izgrađen za ispitivanje
pojedinačnih uzročnih odnosa u situacijama koje se u tu svrhu namerno stavaraju.

Planiranje i izvođenje socioloških eksperimenata

Planiranje i izvođenje eksperimenta podrazumeva 4 osnovna zadatka:
- izbor problema
- stvaranje ili pronalaženje eksperimentalne situacije
- posmatranje toka eksperimenta
- analiza i tumačenje eksperimentalnih rezultata
Izbor problema – Izbor problema je u tesnoj vezi sa postojećom teorijom. Kreće se od
postavljanja eksperimentalne hipoteze koja mora biti uključena u okvir naučnih saznanja
o determinističkim odnosima koji postoje u ispitivanom području. Da bi ta saznanja bila
što preciznija, plan eksperimenta se zasniva na čitavom nizu hipoteza. Jedne se odnose na
prirodu eksperimentalnog činioca i eksperimentalnog objekta i unutrašnju strukturu
uzročnog odnosa koji postoji između njih, druge na osobine neposrednog
determinističkog sistema u kome se taj odnos nalazi, a treće na ančin prikupljanja
podataka i na opštu organizaciju eksperimenta. Tek pošto je razrađena hipotetička osnova
eksperimentalnog istraživanja, može se pristupiti uspostavljanju eksperimentalne
situacije, jer hipotetička osnova sadrži smernice za njeno stvaranje ili pronalaženje.
Stvaranje ili pronalaženje eksperimentalne situacije – Eksperimentalna situacija je uži
deo jednog šireg determinističkog sistema čiji se delovanje ne može isključiti niti
nadzirati, tako da na nju utiču i širi društveni uslovi. Kao sredstvo kontrole tih ostalih
relevantnih činilaca, u sociološkim eksperimentima se primenjuju tzv. kontrolne grupe.
Pored eksperimentalne, stvara se jedna ili više kontolnih grupa koje se s
eksperimentalnom izjednačavaju u svim svojim osobinama. Cilj stvaranja ujednačenih
eksperimenatlnih i kontrolnih grupa je da se dobije što pouzdaniji odgovor o specifičnoj
težini uzročnog dejstva izabranog eksperimentalnog činioca. U dosadašnjim sociološkim
eksperimentima preovladava ujednačavanje grupa na osnovu individualnih osobina. Ono
se obavlja na 2 načina: pomoću ujednačenih parova ili pomoću ujednačenih struktura
relevantnih obeležja. Prvi način je precizniji i sastoji se u tome što se pronalaze po dva
pojedinca sa istim svim relevantnim osobinama, a zatim se slučajno odlučuje koji će od
njih biti uključen u eksperimentalnu, a koji u kontrolnu grupu. Drugi način je grublji
metod kojim se u obe grupe stvaraju slične kolektivne strukture svake pojedinačne
relevantne osobine, a zatim se slučajno određuje koja će od ujednačenih grupa biti
eksperimentalna, a koja kontrolna.
Posmatranje toka eksperimenta – Ovo podrazumeva stvaranje plana posmatranja svega
što se u toku eksperimenta zbiva. Najpre se mora voditi računa o očuvanju normalnog
karaktera eksperimentalne situacije. Upravo zbog toga eksperimentator prilikom stvaranja
plana posmatranja mora istovremeno da što preciznije posmatra sve što se za vreme
eksperimenta dešava i da nastoji da njegovo prisustvo što manje naruši normalnost
eksperimentalne situacije. Zbog toga eksperimentator prenosi niz svojih funkcija na lica
koja slične poslove obavljaju u redovnom životu sredine u kojoj se eksperiment izvodi.
Analiza i tumačenje eksperimentalnih rezultata – Analiza eksperimentalnih rezultata je
moguća samo ako je ceo tok eksperimenta bio pažljivo posmatran i ako se on odvijao u
skladu sa zamišljenim početnim planom. Prvi zadatak analize jeste statističko
proveravanje eksperimentalne hipoteze na osnovu poređenja razlika u određenom
osobinama koje su posle eksperimenta utvrđene u eksperimentalnoj i kontrolnim
grupama. Te razlike se ocenjuju pomoću testova statističke značajnosti. U slučajevima
kada hipotetička osnova eksperimentalnih istraživanja nije u pojedinostima teorijski
razvijena, osnovni zadatak analize jeste da se dobijeni rezultati šire teorijski protumače.
Kada više nezavisnih ponavljanja eksperimenta daju približno iste rezultate, može se s
većom sigurnošću zaključiti da je stvarno otkriven neki uzročni odnos.
 Uzročna analiza neeksperimentalnih podataka

Pod neeksperimentalnim podacima se podrazumevaju naučna obaveštenja o stanjima,

međusobnim odnosima i promenama ispitavanih pojava koji nisu nastali kao rezultat
eksperimentalnog naučnog uticaja na pojave i uslove njihovog postojanja. Uzročna
analiza neeksperimentalnih podataka izvodi se obično na statistički način, ali se ne može
svesti na tehničke postupke.

Ispitivanje uzročnih odnosa kreće se u okviru složenijih determinističkih sistema s ciljem

da se i njima otkriju specifičniji aktivni činioci.Pojedini uzročni činioci se obično
pojavljuju kao sastavni deo složenijih neophodnih i dovoljnih uslova odeđenih pojava.
Samo zbog toga što su često sastavni elementi ovih uslova vrlo stabilni spletovi u trajnim
determinističkim sistemima, češće se stiče utisak o jednouzročnim odnosima nego što oni
stvarno postoje. Trebalo bi se setiti određenjaneophodnog i dovoljnog uslova:

-A je neophodan uslov pojave B, ako se B nikad ne dešava a da se prethodno ili

istovremeno nije pojavilo A.

-A je dovoljan uslov pojave B, ako se B uvek javlja kad se javi A

Otkrivanje različitih nezavisnih uzroka nekih pojava ili dovodi do

1.) zaključka da su one samo prividno istovetne, a da se iza pojavne sličnosti kriju različiti
sadržaji, ili

2.) omogućuje jasnije klasifikacijsko raščlanjavanje prvobitno na jedinstven način

shvaćene pojave.
I napokon,
-A je neophodan I dovoljan uslov pojave B, ako se B nikad ne pojavljuje a da se
prethodno ili istovremeno nije pojavilo A, I istovremeno se uvek javlja kad se pojavi A.
Spajanje prethodna dva slučaja.

Utvrđena statistička korelacija jeste samo početni opis nekog iskustvenog odnosa, čiju
prirodu treba ispitati. Stabilnost korelacije treba i mora biti svestrano proverena i
sagledana u svetlu što širih raspoloživih naučnih znanja o području stvarnosti kojem
pripadaju korelisane pojave, da bi bio naučno zasnovan zaključak da korelacija izražava
neophodne i dovoljne uslove zavisne promenljive. To je osnovno načelo uzročne analize
neeksperimentalnih podataka, jer mnoge korelacije su samo prividne.

Uzročna analiza neeksperimentalnih podataka je najtešnje povezana s opisom ispitivanih

pojava. Zbog toga je potrebno raspolagati pouzdanim obaveštenjima o svemu što se može
smtrati da je relevantno za proučavane uzročne odnose.
Novija nastojanja da se razvije uzročna analiza neeksperimentalnih podataka oslanjala su
se najčešće na izvorne podatke prikupljenje anketama, jednoktatnim ili višetalasnim
(panel) istraživanjima.Pošto je anketa aktivan oblik stvaranje izborne građe prema
zamišljenjim ciljevima i planu istraživanja, ona ima izvesnu prednost ali to ne znači da je
uzročna analiza neeksperimentalnih podataka ograničena na anketne podatke. Njena
izvodljivost ne zavisi od tehničkog postuoka kojim su podaci prikupljeni, već od nekoliko
opštih osobina izvorne građe:

1.) Dovoljna sadržinska iscrpnost, bez koje nije mogućno analitički ispitivati
pretpostavke o uticaju pojedinih iskustvenih činilaca na predmet istraživanja.
Opisni podaci o pojedinačnim činiocima zamenjuju neizvodljivo eksperimentalno
rukovanje tim činiocima. Sa obzirom da se u neeksperimentalnoj uzročnoj analizi
obično ne može pomoću slučajnog odabiranja neutralisati delovanje nepoznatih
relevantnih činilaca, poželjno je da se u opis uključe i oni činioci i obeležja za koje
se ne može pretpostaviti da su u većoj meri relevantni za predmet istraživanja, ali
ni da su potpuno neuticajni.
2.) Uzročna analiza je po svojoj prirodi dinamična pošto je utvrađivanje vremenskog
redosleda pojava logički neophodno u otkrivanju i proučavanju uzročno
posledičnih odnosa.Sa obzirom na kumulativnosta u delovanju društvenog
determinizma , i mogućnosta da posledice ostanu duže ili kraće vreme prikrivene ,
teže je pouzdano utvrditi stvarni redosled pojava. U proučavanjju drušvenog
determinizma moraju se opisivati i istovremeni odnosi, odnosi u jednom,
trenutnom preseku, ali ono što je najbitnije jeste da samo podaci o stanju
proučavanih pojava nisu dovoljni već su neophodni i o njihovom razvoju. Idealno
je kada se pomoću dugotrajnih istrašivanja može neposredno pratiti razvoj
proučavanih pojava. Takvih istraživanja ima ali je ona zahtevaju skupu
organizaciju, zbog toga se praćenje toka proučavanog procesa nastoji zameniti
njegovom rekonsrtukcijom.
3.) Neophodnost da izvorna građa bude kolicinski dovoljno obimna, da se predmet
istraživanja nalazi u izvornoj građi u dovoljnom broju pojedinačnih slučajeva, jer
je inače otežano a često i nemogućno izvođenje dovoljno pouzdanih statističkih
zaključaka. Ispitivanje uzročnih odnosa pomoću neeksperimentalnih podataka, je
vrlo postepeno. Ono obično počinje najopštijim opisom ispitivanog iskustvenog
odnosa u određenom društvenom prostoru i zatim nastoji da početni globalni opis
što više istanča, otkrivajući značajnije kvalitativno različite oblike I intenzitete u
kojima se ispitivani odnos pojavljuje u različitim posebnijim društvenim
situacijama. Istraživački postupak kojim se početni opis nekog glkobalnog odnosa
raščlanjava da bi se videlo koliko se on razlikuje I modifikuje u pojedinim svojim
sastavnim delovima, naziva se u metodologiji obično specifikacijom.
Međutim specifikacija ima svoje granice.one su određene sadražajem raspoloživih
izvornih obaveštenja i njihovim obimom. Što se u izvornoj građi nalaze podaci o više
osobina relevantnih za ispitivani problem, specifikacija može da bude svestranije.U
izvornoj građi malog obima brzo se dođe do granica preko kojih rađčlanjivanje gubi
smisao.
Kod eksperimenta u pravom smislu reči, sve zavisi od operativnog zahvata u stvarnost, a
strogo logičan redosled svih njegovih faza čak je preduslov uspeha. U uzročnoj analizi
neeksterimentalnih podataka, kojom se proučavaju pojave na čija kretanja istraživanja
uopšte ne utiče ili je taj uticaj sporedan, čak možda za istraživanje štetan ako je
nepovoljan za dobijanje naučno upotrebljivih izvornih obaveštenja, istraživanje se mora
daleko više podešavati mnogim slučajnostima od kojih zavisi mogućnost stvaranja
njegove iskustvene evidencije . pojedinačni zadaci uzročne analize neeksperimentalnih
podataka se stoga ne pojavljuju u strogo utvrđenom vremenskom redosledu, kao što se
dešava u eksperimentu.

Problemi i postupci:
1.) otkrivanje prividnih korelacija i utvrđivanja vremenskog redosleda pojava
2.) daljeg proučavanja utvrđenih i pretpostavljanih vipestrukih determinističkih
spletova
3.) uključivanja neposredno proučavanog uzročnog odnosa u njegov širi aktuelni i
istorijski (biografski) društveni sklop.

Jedan od ključnih zadataka svake uzročne analize jeste da utvrdi vremenski redosled u
kome se javljaju činiocu nakog iskustvenog odnosa, jer uzrok po definiciji mora da
prethodi posledici ili da se pojavljuje istovremeno sa njom.

Koincidencija (vremensko podudaranje) nezavisnih naporednih nizova-prividne

korelacije se pojavljuju iz različitih razloga. Najčistiji oblik prividne korelacije se javlja
kad korelacija između nwekih pojava nastaje usled podudaranja nezavisnih ali naporednih
uzročnih nizova.

Zadaci:
1.) Ispitivanje uslova u kojima je počeo određeni proces,
2.) Kako se u njegovom toku menja osobina
Teškoće
Ali u retrospektivnim proučavanjima se često kriju ozbiljne opasnosti, one su naročito
velike kada se posledice procesa proučavaju samo na onim pojedinicama ili grupama koji
su u njemu ostali do kraja.Zatim u dušim vremenskim poređenjima javlja se još jedna
teškoća. Ne povećava se samo dužina obavljanja zanimanja npr. ili metodoloski rečeno
dužina izloženosti dejstvu pretpostavljenog uzročnog faktora, nego se nezavisno menja i
biološka starost ljudo a i istorijski uslovljeno opšze životno iskustvo različitih pokoljenja.
Kada se kao obaveštenja o ranijem toku nekog procesa retrospektivno skupljaju izjave
učesnika nastaju nove teškoće. Reč je o selektivnosti pamćenja, po pravilu se usled toga
na pročlost gleda kroz prizmu sadašnjosti. Ova teškoća se smanjuje ako se tokom procesa
rekonstruiše i pomoću podataka koji su nastali u njegovim raznim fazama.

Eliminisanje prividnih korelacuja zavisi od toga da li analiza uspeva da dokaže kako

prividna korelacija nastaje usled delovanja nekog činioca, koji se u prvobitnoj korelaciji
ne javlja a od koga zavise njene promenljive. Drugi oblik prividne korelacije jeste kad obe
promenljive prvobitne korelacije nisu uopšte međusobno uzročno povezane nego su
posledice nekog zajednočkog uzroka koji se ne pojavljuje u prvobitnoj korelaciji.

Ispitivanje višestrukih determinističkih spletova- poznato je da mnoge pojave nastaju

usled delovanja determinističkih spletova i da se najčešće i u svojim najrazvijenijim
oblicima jave kad zajedno deluje nekoliko činilaca. Potrebno je stoga što tačnije utvrditi
konkretne spletove u kojima se neka pojava dečava sa najviše verovetnoće. U tom slučaju
osnovni zadatak ne sastoji se u analitičkom raščlanjivanju početnog odnosa radi
ispitivanja specifičnog uzročnog dejstva pojedinih činilaca, nego u stvaranju sintetičkih
pretpostavki o složenim spletovima okolnosti koje sa najvećom verovatnoćom izazivaju
proučavanu pojavu, i zatim njihovom proveravanju. Ovo je najpogodnije za otkrivanje
dovoljnih uslova.

Specifični uzročni element složenog determinističkog kompleksa- i ovde analiza počinje

sa od nekog utvrđenog determinističkor spleta. Njen analitički zadatak se mešeđutim
razlikuje od prethodnih u tome u tome što pretpostavlja da samo jedan deo zog spleta
uzročno utiče na proučavanu pojavu.
Uključivanje pojedinačnog uzročnog odnosa u duzi uzročni niz- od prividnih korelacija
treba razlikovati one slučajeve kad se nezavisna promenljiva početne korelacije uspeva
uključiti u duži uzročni niz. Time se otkriva uzrok nezavisne promenljive iz prvobitne
korelacije (x), ali se istovremeno ne osporava da je ona neposredni uzrok pojave y.
Otkrivanje posrednih činilaca- Objašnjenje unutrašnje strukture uzročnog odnosa je
utoliko potrebnije ako teorija pretpostavlja da između delovanja osnovnog uzroka i
nastupanja njegovih posledica može da postoji duži vremenski interval.Radi toga je
neophodni ispitivati tok uspostavljanja uzrošnog odnosa i ptkrivati njegove glavne
međučlanove, tzv. posredene činioce preko kojih prvobitni uzrok u toku vremena stvara
posledicu.
Tumačenje je izrazito dinamičan oblik uzročne analize. Ono zahteva da se u ispitivanom
nizu traže razni vremenski stupnjevi. U ovom obliku analize trebalo bi pored toga najviše
uzimati povratno dejstvo. O povratnom uticaju se može govoriti samo dok on ne
isključuje prevagu osnovnog uzorka, već ovaj samo u izvesnom pravcu jača i
modifikuje.U suprotnom nastaje nova deterministička situacija sa novim osnovnim
uzrocima.
 METOD SLUČAJA

Pojam metoda slučaja

Metod slučaja je način istraživanja tj. specifičan način prikupljanja, obrade i analize
podataka. Studija slučaja implicira gotov proizvod ovog načina istraživanja. Analiza
slučaja naglašava jednu fazu istraživačkog procesa. Karakteriše ga očuvanje celine
pojava, raznosvrsnost izvora i povezivanje u bazu podataka.

Osnovne zamerke metodu slučaja

Pošto se uglavnom tretira kao vrsta kvalitativne analize i prigovori koji mu se upućuju su
oni koji se upućuju drugim kvalitativnim analizama:
- negira mu se samostalnost (tretira se kao skup istraživačkoh tehnika ili se svodi na
neku od njih)
- nepouzdanost postupka (upotreba manje pouzdanih sredstava: posmatranje sa
učestvovanjem, pisma, intervjui)
- dugo trajanje istraživanja (i preširoka građa)
- pristrasnost
- nedostatak strogosti statističkog metoda
- nemogućnost uopštavanja

Odbrana metoda slučaja

Određeni autori smatraju da je ovaj metod važan u preliminarnim fazama istraživanja, za
otkrivanje veza među pojavama i formulisanje hipoteza koje se mogu statistički
proveravati. Treba pojačati njegove epistemološke osnove, odnosno izvršiti njegovu
standardizaciju, učiniti ga preciznim i objektivnim. Holistički karakter ovog metoda
doprinosi očuvanju celine slučaja i njegovog jedinstvenog karaktera. Takođe, ovaj metod
ima široku praktičnu primenu zbog dubinskog, intenzivnog karaktera istraživanja
pojedinaca, grupa itd. Njime se sagledavaju najbitniji osobine proučavane pojave kao
celine, u određivanju postojećeg stanja i uzročnih faktora koji na nju deluju. Metod
slučaja daje kontinuiranu sliku kroz vreme, iskustva i uticaje kojima je jedinica
istraživanja bila izložena.
Het i Gud navode 4 uslova za očuvanje celine proučavane pojave: širina, nivo podataka,
formiranje indeksa i tipologija i interakcija relevantnih podataka u vremenskoj dimenziji.
Prva dva uslova odnose se na što potpunije prikupljanje svih relevantnih podataka, dok je
treći uslov najvažniji.
Mils i Huberman kao način prevazilaženja nedostataka ovog metoda, predlažu upotrebu
termina ,,milje“ umesto ,,slučaj“. Time se ukazuje na dešavanje u specifičnoj sredini, jer
se individualni slučajevi ne mogu proučavati odvojeno od njihovog konteksta. Ipak, ovaj
predlog se ne prihvata, jer bi to onda bio metod sredine-konteksta, a ne slučaja u
kontekstu, kao i zbog zanemarivanja razvoja metoda slučaja u njegovoj kvalitativnoj
dimenziji.

Mek Klintok se zalaže za metod slučaja kao skupine, koji podrazumeva integraciju
atomističkog i holističkog pristupa i koji pojedinačne slučajeve tretira kao skupinu
heterogenih jedinica analize. Treba povezati osobine ankete (radi pojačavanja
pouzdanosti) sa kvalitativnom studijom slučaja (koja dopire do dubinskih informacija o
referentnom okviru i definiciji situacije samih učesnika). Kvalitativni opisi doprinose
lakšem objašnjenju odstupanja u kvantitativnoj analizi. Mek Klintok smatra da primena
ovako shvaćenog metoda podrazumeva unošenje analitičkog okvira u proučavanje što
znači i razvijanje određenog teorijskog stanovišta.
R. K. Jin smatra da se metod slučaja ne može mešati sa nezrelom upotrebom kvalitativnih
istraživanja. Ovaj metod ima značajnu primenu, a ono što ga izdvaja u odnosu na druge
metode u društvenim naukama su: stepen kontrole koji istraživač ima nad događajima i
stepen usmerenosti na sadašnje tj. prošle događaje. Tako metod slučaja ima prednost u
proučavanju događaja nad kojima istraživač ima malo ili uopšte nema kontrolu. Reč je
uvek o složenim društvenim pojavama, tj. o njihovom proučavanju u realnom društvenom
kontekstu. Prednost metoda slučaja je i to što radi sa raznolikom evidencijom:
dokumentima, podacima intervjua i posmatranja, tvorevinama kulture. Mada koristi
postojeće izvore evidencije, metod slučaja iskustvenu osnovu kompletira stavranjem
novih izvora i podataka.

Rešavanje problema u primeni metoda slučaja

Uslovi za prihvatanje ovog metoda kao pouzdanog:
Stvaranje plana istraživanja (povezivanje postavljenih pitanja sa zaključcima), čiji je prvi
element teorijski- od razvijenosti teorije, postavljanje ciljeva i pitanja, zavisi korišćenje
ovog metoda za preliminarne ili opisne ciljeve i za objašnjenje slučaja.
Izbor slučaja-naglasak je na razlici nivoa koji se tretira kao više inkluzivni sistem i nivoa
koji se tretira kao sastavni deo. Izbor slučaja može se javiti u vidu procesa ili odnosa, kada
bitan deo istraživanja čine pretpostavke kojima se povezuju početna pitanja i ciljevi
istraživanja sa relevantnim podacima i rezultatima, što podrazumeva smanjenje opsega
(selekciju) podataka. Cilj je važan i kad je metod slučaja u funkciji otkrića, jer je selekcija
važna i u nepoznatim situacijama.
Dve varijante metoda slučaja:
Metod pojedinačnog slučaja koristi se: -kada se utvrdi da je neki slučaj odlučujući za
proveravanje formulisane teorije; -kada se utvrđuje ekstremni ili jedinstveni karakter
proučavane pojave; -kada se istražuje pojava koja nije bila predmet proučavanja, ali u tom
kontekstu služi otkriću; -kada proučavanje ima preliminarni karakter8služi kao osnova
daljem istraživanju; -kao pilot slučaj u okviru plana primene višestrukog slučaja.
Poslednja dva se koriste u pristupu nepoznatim ili složenim pojavama.
Metod višestrukog slučaja- njegovu osnovu čini intenzivno proučavanje većeg broja
pojedinačnih slučajeva u teorijski precizno određenim uslovima. Primenjuje se kada jedna
studija obuhvata više slučajeva i sledi logiku ponavljanja.
Jin smatra da formulisanje plana treba da ostane u istom metodološkom okviru za obe
navedene varijante, samo što primena metoda višestrukog slučaja nameće potrebu za
čvršćom standardizacijom i oštrijom selekcijom ključnih dimenzija i koristi podatke sa
manje detalja.

Vrste istraživačkih planova:

Holistički (upotrebljava se kad je teorija na onom nivou opštosti da onemogućava
identifikaciju pojedinca; nedostatak-previše apstraktni plan). Ugrađeni (omogućava
prepoznavanje pojedinca i služi kao nacrt za usmeravanje istraživanja; nedostatak-
zapostavlja se vraćanje na celinu).
Utvrđivanje pouzdanosti i valjanosti metoda slučaja
Uslovi primene:
-uslov pojmovne valjanosti- utvrđivanje tačnih operacionih mera za pojmove
-unutrašnja valjanost-njome se razgraničavaju uzročne veze od prividnih korelacija i to
analizom prikupljene evidencije gde se koriste 3 analitička postupka: obrasci suočavanja
dveju suprotnosti, građenje objašnjenja, analiza vremenske serije
-spoljna valjanost-odnosi se na mogućnost uopštavanja, a ostvaruje se razvijanjem i
primenom metoda višestrukog slučaja
-pouzdanost-bitna zbog smanjenja potencijalnih izvora grešaka, a ostvaruje se razvijanjem
proceduralnih pravila za prikupljanje i analizu podataka

Načini prevazilaženja problema u obezbeđivanju pouzdanosti

1. Upotreba protokola – on sadrži opšta načela i razrađenu proceduru i tehnike
istraživanja. Delovi protokola:
-pregled projekta za studiju slučaja (ciljevi, problemi)
-terenske procedure- šta je od arhivskih dokumenata dostupno, uputstvo o kontaktu sa
sredinom, oblici saradnje za uspešno prikupljanje podataka
-osnovna istraživačka pitanja- služe kao podsetnik istraživaču koje podatke da prikuplja
-elementi koji služe kao vodič za pisanje izveštaja i dobijenim podacima
U istraživačkom planu se koriste postojeći i stvaraju novi podaci, sa stanovišta ciljeva
istraživanja. Podaci iz više različitih izvora povećavaju saznajnu vrednost rezultata. Tako
se mnoga pitanja sagledavaju sa više strana, a podaci se međusobno upoređuju i
dopunjuju i dolazi do kristalizovanja određenih pravila.

2. Formiranje baze podataka

-razdvojiti bazu podataka od iskustvene evidencije (koja se nalazi u završnoj studiji kao
njen integralni deo)
-organizovanje i svrstavanje podataka u kategorije, radi lakše kasnije pristupačnosti
(beleške istraživača, razni dokumenti, slobodni odgovori, tabelarno sređena
obaveštenja)
-delovi baze podataka citiraju se u završnom tekstu

3. Očuvanje lanca evidencije – lanac evidencije omogućava kretanje od jednog do drugog

dela studije slučaja sa jasnim ukazivanjem na metodološke procedure i na rezultirajuću
evidenciju (izvođenje svakog podatka iz početnih pitanja do zaključka studije u kojoj se
navode određeni delovi evidencije iz baze podataka)
Sekvencijalna (kontinuirana) analiza
Sekvencijalna analiza je razmišljanje o postojećim podacima i načinima sticanja novih,
kvalitetnijih. Njen tok je sledeći:
-prikupljanje postojećih izvora evidencije i terenskih izvornih podataka
-sređivanje izvora u vidu sistematskog izveštaja koji stvara uslove za svođenje
prikupljene građe na meru podataka upotrebljivih za analizu
-stvaranje kodeksa za kvalitativno kodovanje (očuvanje kvalitativne forme podataka koji
se u analizi koriste sa kvantitativnim);
Kodovi su kategorije od kojih se formira klasifikacijski sistem za razvrstavanje podataka i
njihovo grupisanje oko nekog zajedničkog značenja. Kategorije se mogu formirati na
različitim nivoima analize, a u zavisnosti od toga kodovi mogu ići od opisnih do onih koji
sadrže elemente tumačenja i objašnjenja. Proveravanje kodova obrazaca se vrši vraćanjem
na sistematski izveštaj i specifikacijom uslova njihovog važenja.
Stvaranje klasifikacijskog sistema u obliku kvalitativnih klasifikacija (kodova) može:
-prethoditi fazi prikupljanja podataka
-primeniti se u preliminarnim istraživanjima
-biti spoj prva dva- stvaranje šeme osnovnih dimenzija proučavanja, unapred, kao okvir
za kasnije induktivno razvijanje kodova unutar svakog od njih
Pri stvaranju kodeksa važno je ostaviti prostora za njegovo menjanje i razvijanje.
Uspešnost kodeksa zavisi od postojanja jasnih, operacionalnih definicija osnovnih
pojmova. Preciznost i adekvatnost se proveravaju tako što dva ili više istraživača
nezavisno kodiraju podatke, pa slaganje ukazuje na kodove koji su adekvatan izraz
pojedinih segmenata podataka, a neslaganja ukazuju na definicije koje bi trebalo
precizirati.
Mils i Huberman – Izračunavanje stepena pouzdanosti: ukupan broj slaganja deli se
zbirom broja slaganja i neslaganja među analitičarima. Kodeks je pouzdan ako je stepen
slaganja međušifrantske pouzdanosti i stepen slaganja oko 90%.
Odlaganje kodiranih podataka vrši se pomoću dve tehnike: njihovim odlaganjem u
fascikle (sveske) i fotokopiranjem (da bi se svaki segment isečen prikačio na karticu).
Nije neophodna obrada svakog podatka već samo bitnih segmenata iskustvenog
materijala, pri čemu je važno očuvati kontekst u kom se pojava javila.
Sistematski izveštaji osnova su i za stvaranje sumarnog lista (redukcija terenskih
istraživanja), formulara u koji se unose fraze/rečenice na osnovu kodiranog izveštaja, koje
izražavaju teme i aspekte u osnovnom materijalu. Priključuje se izveštaju kao brz osnovni
pregled onog o čemu se u izveštaju govori.
Sumarni formular dokumenata- obaveštenja o sadržaju slučaja, uz dodatne komentare
istraživača (na njemu se nalaze podaci o tome na koji se slučaj odnosi, evidencioni broj i
datum). Drugi postupak vezan sa načinom kodiranja je da se u sumarni list unesu ocene
istraživača, čime se udaljava od izvorne građe.
Mils i Huberman predlažu da se nakon trećine vremena provedenog na terenu izvuče
koherentna slika o onom što se o slučaju već zna i da se oceni kvalitet tog znanja, što će
usmeriti dalje istraživanje.
Srž sekvencijalne analize čine prekidi u terenskom radu sumiranje dotadašnjih nalaza,
sužavanje i produbljivanje istraživanja.
Posebni analitički postupci i njihova formalizacija
Analitička strategija govori o prioritetima u analizi- šta se i zbog čega analizira. U osnovi
su 2 opšte analitičke strategije:
-ona koja vodi opisu kao cilju proučavanog slučaja (kad je manje teorijskih i iskustvenih
saznanja, tad se primenjuje)
-opštija- vodi objašnjenju kao cilju proučavanog slučaja (čvršće teorijske pretpostavke,
precizniji ciljevi i pitanja studije, plan istraživanja)
R. K. Jin ukazuje na 3 postupka koja doprinose valjanosti: poređenje obrazaca, građenje
objašnjenja, analiza vremenskih serija.
Poređenje obrazaca – Po Jinu to je najpoželjnija strategija. Porede se predviđeni i
empirijski zasnovan obrazac. Ako se pravilnost dobijena proučavanjem poklapa sa nekim
od obrazaca, dobija se na unutrašnjoj valjanosti studije slučaja. Ovaj postupak može biti
zasnovan na bazi zavisnih i nezavisnih promenljivih. Zavisne- ako se predviđene
vrednosti za svaku posledicu iskustveno potvrde izvlači se zaključak o postojanju čvršćih
uzročnih veza, ali ako se samo jedna od zavisnih promenljivih ne potvrdi, moramo se
vratiti pretpostavci i ponovo je analizirati. Nezavisne- pita se kako se i zašto određen tip
posledice javlja u više slučajeva. Ova analiza se vrši formulisanjem suprotnih teorijskih
pretpostavki, pa se dokazivanjem jednog, obavezno isključuje drugo.
Građenje objašnjenja – Pretpostavke o uzročnim vezama se ne izvode pre istraživanja,
nego se objašnjenje gradi postepeno, ponavljanjem i preispitivanjem činjenica (teorijskih
pretpostavki koje nastaju tokom istraživanja). Primenljiv je u primeni višestrukog slučaja.
Analiza vremenskih serija – Ona daje odgovor kako se i zašto nešto dešava, prateći
specifične pokazatelje koji se provlače kroz vreme (pri čemu se ne gubi ni specifičnost
posebnih vremenskih razdoblja u proučavanju nekog slučaja). Ne ograničava se na
ne/zavisne promenljive. Daje praćenje vremenskog redosleda pojava i ispituje da li će se,
ukoliko neka pojava izostane, pretpostavljena posledica trajno uspostaviti. Mogu se
uspostavljati suprotni obrasci- koji od njih najviše odgovara iskustvenom toku
istraživanja. Problem- kad širi splet promenljivih sledi različiti obrasce događaja tokom
vremena.
Jin – hronologija, kao poseban vid analize redosleda (u okviru nje se prati više različitih
tipova promenljivih): 1- neki događaji nastaju uvek pre drugih (obrnuto je nemoguće); 2-
neke događaje uvek neki drugi prate; 3- neki događaji prate neke druge, tek nakon
precizno utvrđenog protoka vremena; 4- proučavani slučaj se može u određenom
vremenskom periodu označiti klasom pojava (razlikuju se od neke druge klase pojava,
svojstvene nekom drugom vremenu).

Matrice
Mils i Huberman formalizaciju navedenih postupaka svode na stvaranje sumarnih tabela
(matrice, mape, kontrolni popisi), za unošenje već kodiranih podataka pretežno
kvalitativnog izraza. Tabele mogu biti složene- sažimaju visok stepen evidencije, pa
omogućavaju analizu na različitim nivoima opštosti.
Svojstva matrica – U njih se mogu unositi kategorije koje na najadekvatniji način
izražavaju predmet proučavanja (pojedinci, parovi, grupe, organizacije, oblici ponašanja,
procesi). Matrica otkriva šta se i zašto na određen način događa u proučavanom slučaju.
Izbor tipa tabele zavisi od cilja istraživanja. Može se upotrebiti za opisivanje/objašnjenje
pojedinačnog ili višestrukog slučaja (kod kog se redovi označavaju kao slučajevi). Prikaz
podataka-tabele koje su jednostavne opisne kategorije. Važan je oblik matrica koji
uključuje vremensku dimenziju- praćenje sekvenci, ciklusa, hronologija događaja-čime se
identifikuju pretpostavljeni uzroci i posledice, s obzirom na vreme njihovog javljanja.
Opšti tipovi socijalnih jedinica čine matricu sa dva ulaza i ona je najjednostavnija za
analizu. Usložnjavanje se vrši do tri, najviše četiri dimenzije. Dalje usložnjavanje zahteva
stvaranje novih matrica (izdvajanjem iz osnove), da bi se uočio i prikazao neki bitan
odnos. Imaju 5,6 redova (kolona), ali ih najviše sme biti 15-20. Moraju biti elastične radi
dodavanja novih redova, menjanja rasporeda redova itd. do konačnog oblika matrice. O
unošenju podataka odlučuje istraživač, a izbor je određen načinom kodiranja.
Pravila za unošenje podataka u matrice:
-zaključci izvedeni iz matrice ne mogu biti bolji od kvalitativno unetih podataka
-zadržati vezu između unetih podataka i baze podataka
-podacima u kvantitativnoj formi dodati sadržinsko značenje
-izvršiti precizno skaliranje
-pregled matrice radi utvrđivanja njihove korektnosti
Pravila analize matrica:
-pročišćavanje i revidiranje matrice na osnovu ,,blic pregleda“, da bi se utvrdila
odstupanja iz njenog okvira
-pregled matrica za svaki slučaj
-utvrđivanje obrazaca, zajedničkih većem broju slučajeva
-tabelarno rezimiranje velikih opisnih matrica
-izvlačenje zaključaka (neslaganje zaključaka zahteva njihovo preispitivanje)
-podaci treba da budu integralni deo teksta (sukcesivan prikaz)
Način izlaganja rezultata:
a) hronološki b) problemski pristup c) kombinacija prva dva
Jin ukazuje na 6 načina izlaganja (gde su navedeni obrasci rezultat odgovarajućih
postupaka analize):
-uporedni (sledi iz analize ,,obrasca poređenja“)
-hronološki (analiza vremenskih serija)
-obrazac građenja
-linearno-analitički (standardni oblik izlaganja)
-odgađajući (rezultat se iznosi na početku, a objašnjenje se razvija tokom istraživanja)
-problemski (nije utrđen redosled izlaganja)
 BIOGRAFSKI METOD

Biografski metod je postupak koji, na osnovu ličnih dokumenata, treba da dođe do

saznanja o subjektivnom iskustvu učesnika u određenim događajima I situacijama, te da
se iz njihovog ugla gledanja razumeju I motiv njihovog delanja I ponašanja. Izrazi koji se
koriste kao sinonimi za biografski metod su: upotreba “ličnih” odnosno “ljudskih
dokumenata”, “životna priča”, “životna istorija”, “istorija slučaja”. Mišljenja sociologa u
pogledu korisnosti ovog metoda u sociološkim istraživanjima su podeljena. Ona idu od
shvatanja da ljudski dokumenti čine savršen tip sociološkog materijala, jer oni sadrže ono
što je za pojedinca bilo tačno u datom vremenu. Sasvim suprotan stav prema biografskom
metodu ima G. Easthope odbacujući ga kao nenaučan. On koristi izraz “životna istorija”
označavajući njime metod za proučavanje jedinstvenih događaja, što nije cilj nauke. Cilj
nauke je utvrđivanje pravilnosti, a kako, po njegovom mišljenju, nema istovremenog
prikupljanja većeg broja “životnih istorija”, čime bi ovaj metod ispunio taj uslov, on, kao
I metod posmatranja, ostaje nenaučan.

OSVRT NA RAZVOJ I PRIMENU BIOGRAFSKOG METODA

Početak primene biografskog metoda u sociologiji se vezuje za Čikašku školu I za delo
Thomasa I Znanieckog “Poljski seljak u Evropi I Americi”. Kulminacija u razvoju ovog
metoda poklapa se sa dominacijom ove škole u sociologiji (1914-1934) u kojoj on dobija
I jaku institucionalnu podršku. Taj period u razvoju Čikaške škole karakteriše upotreba
upravo onih metoda koji omogućavaju da se sagleda I subjektivna strana društvenih
procesa (a to su: dugotrajno terensko istraživanje, posmatranje sa učestvovanjem,
dubinski intervju, korišćenje ličnih dokumenata, zatim korišćenje podataka različitih
državnih I socijalnih ustanova). To pokazuje da je princip komplementarnosti, kao jedan
od osnovnih principa sociološkog istraživanja, bio široko sprovođen. Međutim, sudbina
biografskog metoda (ali I ostalih) kretala se od entuzijazma u tim godinama do
odbacivanja u pedesetim, da bi u šezdesetim I sedamdesetim ponovo naišao talas
interesovanja za biografski metod, I ostale metode kvalitativnog istraživanja. U tom
kontekstu, M. Kohli zapaža dve stvari: prvo, da je prihvatanje biografskog metoda
proizašlo iz siromaštva same sociologije koja je nastojala da se bavi empirijskim
istraživanjima I tamo gde nije bilo uslova za velike projekte kvantitativnog tipa I drugo,
da se iza biografskog metoda nalazi pobuna protiv “od života udaljene tekuće nauke”
usled visokog stepena njene institucionalizacije I profesionalizacije. D. Bertaux navodi da
su sociolozi, u tom periodu, u mnogim zemljama, nastojali da prikupljaju “životne priče”
izražavajući na taj način svoj otpor prema preovlađujućoj upotrebi ankete. Posebnu
aktivnost u razvoju biografskog metoda pokazali su poljski sociolozi. Širenje
interesovanja za biografski metod napravilo je I kvantitativni pomak, kako na teorijskom
tako I na iskustvenom planu. Nova istraživanja karakteriše raznovrsnost teorijskih
orijentacija u kojima se ovaj metod javlja, a od pretežne primene na mikrosociološkom
planu sve se češće primenjuje I u proučavanju makrosocioloških procesa. Isto tako, iako
je njegova primena I dalje prisutna u proučavanjima društvenih devijacija, pažnja se
usmerava I na proučavanje industrijskih grana, promena društvene svesti pojedinih
društvenih grupa u kontekstu istorijskih procesa, promena klasne strukture, pogleda na
ukupne životne tokove stanovništva jedne zemlje itd. 

PERIOD ČIKAŠKE ŠKOLE

Nekoliko studija u kojima je primenjen biografski metod. 
Delo Poljski seljak u Evropi I Americi nastalo je kao rezultat Thomas-ovog interesovanja
za etnografska I uporedna proučavanja, posebno evropskih naroda. Po dobijanju sredstava
za projekt o problemu imigracije odlučio se za proučavanje doseljenika iz istočno-
evropskih zemalja. Međutim, zbog obimnosti posla morao je da odustane od uporednog
pristupa, pa se tako odlučio za proučavanje samo jedne etničke zajednice- poljskih
doseljenika I njihovog prilagođavanja modernim uslovima života. Ta odluka se zasnivala
na činjenici što su Poljaci činili najveću etničku grupu u Čikagu sa brojnim socijalnim
problemima. Thomas navodi još dva razloga koja su uticala na njegovu odluku. Prvi je to
što je postojala određena literatura za upoznavanje životnih prilika u Poljskoj. Drugi
razlog bila je odluka Znanieckog da se pred I svetski rat pridruži započetom istraživanju.
On je dobro poznavao društvene prilike u Poljskoj I život seljaka. Thomas je naučio I
poljski jezik kako bi mogao da prati etnografsku I istorijsku literaturu, štampu-dnevnu I
periodiku, na ovom jeziku. Istraživanje je započeo metodom posmatranja I razgovora, ali
je slučajan događaj usmerio njegovu pažnju na jedan drugi ugao posmatranja ( na ulici je
naišao na pismo koje je devojka iz Poljske pisala ocu u Čikago o svakodnevnim
porodičnim problemima itd.). Ovaj događaj Baker smatra časom rođenja biografskog
metoda. Thomas I Znaniecki nastoje da naprave sintezu sociologije I psihologije u
objašnjavanju društvenih pojava, suprotstavljajući se, pri tom, kako sociologizmu tako I
psihologizmu. U središte svoje analize oni stavljaju proučavanje društvene promene
određene kao “društveno nastajanje” kroz uzajamno dejstvo objektivne sredine I
subjektivnog iskustva. Ovu osnovnu ideju izrazili su pojmom društvene vrednosti kao
“objektivnih kulturnih elemenata društvenog života”, I pojmom stava kao “subjektivnih
karakteristika članova društvene grupe”. Uključivanje ljudskog iskustva u proučavanje
društvenih procesa oni tumače činjenicom da pojedinac deluje prema spoljnoj sredini s
obzirom na značenja koje ona ima za njega. Lični dokumenti dati u vidu prikaza ljudskog
iskustva sadrže empirijske podatke o subjektivnom faktoru društvenih procesa. Kao takvi,
u formi beleški, zapisnika, pisama itd. oni su objektivni jer su pristupačni I drugim
istraživačima a moguće je I vratiti se na njih I ponovo ih analizirati. Ovaj isključiv stav o
dovoljnosti ličnih dokumenata biva jasniji ako se imaju u vidu dve činjenice. Jedna je u
potrebi naglašavanja, da bi se upozorilo na dotadašnje propuste u razvoju metoda te da bi
se I ovaj postupak uključio u odgovarajućoj meri I na adekvatan način. Druga činjenica
koja može pojasniti ovo prenaglašavanje superiornosti životnih istorija nad drugom
vrstom materijala se nalazi u shvatanju šta spada u lična dokumenta, te u vrsti I
sadržinskoj raznovrsnosti tih dokumenata. Dokumente koji čine iskustvenu osnovu ove
studije grubo možemo podeliti u dve osnovne grupe. U prvu grupu spadaju dokumenti
institucionalnog karaktera koji pretežno obuhvataju objektivno ponašanje pojedinaca
zabeleženo od strane pojedinih ustanova: 1. preko 8000 dokumenata Thomas je kupio od
arhiva poljskih novina tokom svog boravka u Poljskoj 1909-1910. Tu spadaju pisma
čitalaca sa sela, novinama I časopisima u Poljskoj, u kojima se izražava njihova potreba
da se obrate široj zajednici I da je upoznaju sa problemima svoje uže sredine I porodice. 2.
korišćeni su I podaci imigrantskih organizacija. 3. zapisnici raznih socijalnih agencija-
dobrovoljnih I zvaničnih organizacija za pružanje pomoći stranim doseljenicima. 4.
policijski I sudski izveštaji koji obuhvataju oblast prekršaja I kriminala. 5. dokumentacija
Poljske crkvene opštine u Čikagu. Drugi veliki izvor dokumenata koji bismo mogli
nazvati ličnim u najužem značenju reči, čine pisma I jedna obimna autobiografija. I-
Pisma- od 15000 pisama koja su dobili izabrali su 754 za objavljivanje. Ova pisma su
raspoređena u porodične serije I obuhvataju prepisku između članova porodice, između
supružnika I pisma koja se tiču ličnih odnosa izvan braka I porodice. Njihovim
proučavanjem autori su došli do jedne tipologije koja u svojoj osnovi ima za kriterij
njihovu ulogu u funkcionisanju jednog tipa kulture, u ovom slučaju seljačke kulture
jednog evropskog naroda. Osnovni tip pisama autori nazivaju “pozdravnim pismom”.
Ovaj osnovni tradicionalni oblik pisma ima neke obavezne elemente: počinje religijskim
pozdravom (a tako I završava), govori se o sopstvenom zdravlju koje se želi I ostalim
članovima porodice, a završava se pozdravom svim članovima porodice (odnosno, svi
pozdravljaju onog koji je odsutan). Autori razlikuju pet tipova pisama koja su u svojoj
osnovi pozdravna: 1. ceremonijalna pisma se pišu povodom prigodnih porodičnih
događaja (venčanja, krštenja, sahrana itd.). 2. informativna pisma sadrže priču o životu
odsutnog člana da bi se očuvao kontinuitet zajedništva. 3. sentimentalna pisma imaju
ulogu da porodičnu solidarnost, koja vremenom može da počne da slabi, održavaju
oživljavanjem osećanja pojedinaca. 4. literarna pisma se šalju povodom određenih
svečanosti I ceremonija, de se umesto prigodnog govora, javno pročitaju. 5. poslovna
pisma se u seljačkoj kulturi šalju samo kada odvojenost člana porodice traje dugo I uz
veliku prostornu udaljenost. II- Autobiografija-pisana na zahtev autora studije. Izabrali su
“tipičnog predstavnika kulturno pasivne mase “poljskih doseljenika, seljačkog porekla
koji postaje pripadnik radničke klase bez mogućnosti dodira ili uspostavljanja kontakta sa
pripadnicima srednje ili više klase. Wladek Wiszniewski je napisao veoma obimnu
autobiografiju za tri meseca, snažno motivisan da sopstveni život sagleda u celini. Sva
dokumentacija ( I ona koja obuhvata privatnu prepisku I institucionalne izvore) pokazuje
da problem dezorganizacije društvenog života poljskog seljaka I načina njegovog
prilagođavanja novoj sredini, nije problem koji se događa jednoj ili dvema porodicama, te
otuda to nije pojedinačni već problem društva, te I sociologije kao nauke o društvu.
Reakcije koje su usledile na delo “Poljski seljak u Evropi I Americi”. Opšte je prihvaćeno
gledište da je reč o klasičnom delu u domenu sociologije, ali je najvažnije pomenuti jedno
naučno savetovanje koje je 1939. organizovao novoformirani Savet za društveno-naučno
istraživanje, na kom je uvodni referat imao Herbert Blumer. Kao centralno pitanje
postavio je odnos između iskustvene evidencije, koju čini dokumentarni material, I njene
teorijske analize. On stavlja primedbu da Thomas I Znaniecki ne samo da svoja teorijska
razmatranja ne izvode iz materijala sadržanog u studiji, već da možda ni glavne teorijske
koncepcije nisu izvedene iz njih. Kaže da su oni samo zahvaljujući svom iskustvu I
obdarenosti mogli pružiti tako stimulativne I prodorne interpretacije. Ali, već u sledećem
stavu Blumer pokazuje nedoslednost tvrdeći da je veliki deo teorijske zamisli autora
proizišao iz samih dokumenata, dok je takođe tačno da veliki deo nije. Ulogu ljudskih
dokumenata Blumer ograničava u svim fazama istraživanja. On zaključuje da nije važno
kada I gde neko razvija teoriju već da li se ona može proveriti na datom dokumentarnom
materijalu. Njegov odgovor je negativan. To je po njemu suštinski problem svakog
društvenog istraživanja. Ljudski dokumenti su podložni razlčitim interpretacijama te oni
imaju vrednost samo u okviru teorije koja ih tumači, ali sama valjanost teorije obično se
ne može odrediti dokumentom. Blumer postavlja pitanje reprezentativnosti, adekvatnosti I
pouzdanosti pisama I autobiografije kao “induktivnog materijala” iz koga su Thomas I
Znaniecki izveli tako detaljnu analizu poljskog seljačkog društva. Dok se nalazi u domenu
kritike pisama njegove primedbe su usmerene na pojedinačno pismo, uzeto svako za sebe.
On smatra da pisma ne daju zaokruženu sliku svih životnih faza, pa istraživač koji ne zna
ništa o poljskom društvu ne bi, na osnovu čitanja pisama, došao do istih zaključaka.
Pouzdanost pisama se osporava nemogućnošću provere poštenja I iskrenosti njihovih
autora. I na kraju, nema načina da se utvrdi kako se došlo do tumačenja niti da li su ona
ispravna ili ne I u kojoj meri. Ali već u sledećem stavu, Blumer opovrgava prethodno
izneto mišljenje. Međutim, tada on ne posmatra svako pismo za sebe već ono što ona
pružaju u svojoj skupnosti. Njihovo kolektivno razmatranje prinudiće svakog da u njima
prepozna reprezentativnost, izvesnu adekvatnost I pouzdanost koji se ne mogu ignorisati.
Ipak, u zaključnom delu svog razmatranja on ostaje pri prvobitnoj oceni da pisma ne čine
“induktivni materijal” iz kog su autori izveli svoju analizu. Kada govori o autobiografiji
on ne vidi dokaz za tvrdnju Thomasa I Znanieckog da je Wladek “tipičan predstvanik
kulturno pasivne mase koja… čini u svakom civilizovanom društvu ogromnu većinu
stanovništva”. I autobiografiji se osporava saznajna vrednost kao dokumenta jer ne
zadovoljava epistemološke principe, ne samo reprezentativnosti već ni adekvatnosti I
pouzdanosti. Za institucionalne izvore kaže da su formalni I promišljeniji, manje intimni,
lični I naivni. Zbog toga manje otkrivaju od prethodnih, a njihovo značenje još više zavisi
od teorije koju autori koriste da bi ih protumačili. Čitajući Blumerovu analizu stiče se
utisak da je on po svaku cenu hteo da bude kritičan ali da je, potisnut materijalom, morao
da uvidi vrednost ove studije. Prema R. Angellu, koji je analizirao 22 istraživanja
obavljena metodom ličnih dokumenata, u tom periodu, interesovanje sociologa za
primenu ovog metoda trojako: istorijsko, teorijsko I metodološko. U prvom slučaju radi se
o interesovanju istraživača “da razume razvoj posebne osobe, grupe, institucije, ili klase
neke od njih. Primarni cilj u ovom slučaju nije da se dođe do novih uopštavanja već da se
shvati priroda posebnih društvenih jedinica ili tipova proučavanjem njihove prošlosti I
sadašnjih tendencija. Drugi vid interesovanja je teorijski I ogleda se u nastojanju
istraživača da utvrdi neke zajedničke karakteristike I obrasce ponašanja u određenoj
situaciji, što uz razumevanje razlika, omogućuje utvrđivanje određenih pravilnosti u nekoj
oblasti. Treći vid interesovanja je čisto metodološki da bi se, nezavisno od sadržaja, izveli
neki opštiji zaključci o osobinama I dometima upotrebe ličnih dokumenata. 
Među najpoznatije studije spada I studija Clifford-a Shaw-a: The Jack-Roller: Lična priča
dečaka-delinkventa. Ona obuhvata život dečaka-prestupnika, Stanley-a, dakle, pojedinac
je predmet proučavanja. Zainteresovan da što potpunije razume pojavu delinkvencije,
Shaw se opredeljuje za primenu metoda ličnih dokumenata koji, prema njegovom
mišljenju, zahvataju tri bitna aspekta života prestupnika: 1. negove stavove, 2. socio-
kulturni svet u kome živi: porodični život, susedstvo, norme I vrednosti u okviru kojih
traži rešenja I reaguje svojim ponašanjem, I 3. vremenski sled situacija I iskustava kroz
koje je prolazio u svom životu. Stvaranje ove studije prošlo je kroz više faza. Shaw je
prvo prikupio podatke o Stanley-vim prestupima, privođenjima u policijske stanice,
boravku u popravnim domovima, hapšenjima, I to sve hronološki. Tada je od samog
Stanley-a tražio da napiše svoju priču idući redom kako su se događaji odvijali.
Istovremeno Shaw je prikupio I niz objektivnih podataka koje je mogao dobiti u školi itd.
Prema preovlađujućem misljenju ova studija ostaje model metoda životne istorije. Shaw
smatra da se u sledećem sastoji sociološka funkcija ovog metoda: “Ne samo da služe kao
sredstvo za preliminarna istraživanja I orijentacije u odnosu prema specifičnim
problemima na području kriminoloških istraživanja već daju osnovu za formulisanje
hipoteza o uzročnim faktorima koji deluju u razvoju obrazaca delinkventnog ponašanja.
Valjanost ovih hipoteza može se proveriti uporednim metodom sa drugim detaljnim
istorijama slučajeva I pomoću formalnih metoda statističke analize”.
Druga studija iz ovog perioda Profesionalni lopov koju je objavio Edwin Sutherland
pokazuje jednu novu mogućnost- dokument nije životna istorija lopova, već opis
sopstvene profesije. Studija je nastala na zahtev istraživača da mu profesionalni lopov
“Chic” da odgovore na unapred formulisane teme I pitanja. Potom su četiri profesionalna
lopova I dva detektiva pročitali rukopis I dali svoje primedbe. Ali da bi se dobila što
objektivnija slika Sutherland je proširio krug ljudi sa kojima je razgovarao o temi. Reč je
o predstavnicima lokalne vlasti, policajcima, detektivima, službenicima koji su radili u
prodavnicma itd. Ova studija otkriva da je krađa određena vrsta organizovanog posla koji
se obavlja prema određenim pravilima I “kulturnim” normama I koji ima svoje mesto u
širem sistemu zanimanja.
Ovaj pristup se koristio I u proučavanju određenih društvenih grupa. Frederic Trasher u
svojoj studiji Banda obuhvatio je 1313 maloletničkih bandi u Čikagu a istraživanje je
trajalo sedam godina. On je koristio metod direktnog posmatranja, dečaci su mu pisali
svoje “životne priče”, razgovarao je sa dečacima I onima koji su ih poznavali, prikupljao
je podatke iz socijalnih agencija I iz sudskih zapisnika, koristio je novinske izveštaje,
analizirao rezultate drugih studija. Na taj način se upoznao sa sredinom u kojoj su
odrastali članovi ovih bandi.
Primena metoda ličnih dokumenata nije u tom periodu bila ograničena samo na
proučavanje pojedinaca I na proučavanje devijantnih pojava. Istraživanje Žene posle
koledža: proučavanje efektivnosti njihovog obrazovanja obuhvatalo je celokupni
dotadašnji život proučavanih žena od najranijeg detinjstva do momenta istraživanja.
Proučavanjem dobijenog materijala utvrđeno je postojanje dvadeset tri problemska
područja (odnosi roditelji-deca, seksualno prilagođavanje, finansijski problemi, itd.).
Osnovni zaključak je da se žene susreću sa nizom teškoća za koje nisu osposobljene da ih
rešavaju ali su istraživači ostali bez odgovora na pitanje zašto ih porodica, škola I fakulteti
nisu osposobili za život. Autobiografije su bile jedini izvor obaveštenja.
Još jedan primer jeste studija čiji je predmet istraživanja bio crnačka porodica u uslovima
ropstva, emancipacije na jugu I preseljavanja u industrijske gradove. Osnovnu iskustvenu
građu čine lični dokumenti, ali su oni proučavani u kontekstu statističkih podataka,
rezultata istoričara I objavljenih izveštaja koje su pisali sami Crnci, kako u periodu
robovlasničkog života tako I onog kasnije.  
Doprinosi ovih I drugih studija su pre svega to što je njihov zadatak bio da razumeju
razvoj ličnosti, klase osoba ili društvenih grupa I institucija, a ne da razvijaju posebne
analitičke teorije. Na metodskom planu, one su pokazale mogućnost da se primena
metoda ličnih dokumenata proširi od proučavanja pojedinaca na proučavanje širih
društvenih jedinica. Ove studije su pokazale uspešnost u pribavljanju onih dokumenata
koji su odgovarali ciljevima istraživanja u različitim oblastima života. To je značilo da
istraživač ima određen nacrt po kome vodi razgovor sa subjektom. Svi istraživači su bili
svesni mogućih pristrasnosti u ovoj vrsti dokumenata pa su nastojali da je kontrolišu
pomoću drugih izvora podataka, čuvajući pri tom osobenost svakog od njih (princip
komplementarnosti).

BIOGRAFSKI POKRET U POLJSKOJ

Snažna orijentacija biografskog metoda u poljskoj sociologiji koju Kohli naziva
biografskim pokretom teče paralelno sa onim što se događalo u SAD ali, već od početka,
znatno se razlikuje. Nakon saradnje sa Thomasom, Znaniecki se vratio u Poljsku I jedna
od njegovih prvih naučnih aktivnosti bila je organizovanje prikupljanja autobiografija
putem raspisivanja javnih konkursa. Prvi konkurs je raspisan 1921. u okviru Sociološkog
instituta u Poznanju gde je stiglo 149 autobiografija. Do kraja, a I posle Drugog svetskog
rata, bio je raspisan veliki broj konkursa. Neke od autobiografija koje su za objavljivanje
priredili s jedne strane Chalasinski, a s druge Znaniecki privukle su pažnju šire javnosti. U
svim autobiografijama u prvi plan se ističu “mere povezane sa određivanjem nečijeg
mesta materijalno, socijalno I kulturno u društvu koje se urbanizuje” piše Chalasinski. On
je pokazao kako se formiranje I transformacije čitavih društvenih klasa mogu opisati
analizirajući setove autobiografija. Za razliku od primene biografskog metoda u američkoj
sociologiji u poljskoj sociologiji biografija postaje ne samo dominantna već I jedina
iskustvena osnova za proučavanje društvenih promena. Drugo, one se prikupljaju u
velikom broju konkursom a pišu se prema određenim uputstvima. Dalje, one omogučuju
sagledavanje odnosa individualnog života, u kontekstu šire grupne pripadnosti (klasne,
starosne, profesionalne) I globalnih društvenih promena. Sve je to doprinelo da se održi
visok stepen zainteresovanosti za dalju upotrebu biografskog metoda u sociološkim
istraživanjima.

Oživljavanje biografskog metoda

Samo u Poljskoj je primena biografskog metoda tekla kontinuirano, dok u Evropi I SAD
oživljava tek šezdesetih I sedamdesetih godina.glavna tema biografskih proučavanja su
devijacije mada se u novijem periodu dosta koristi I za istraživnaje društvene strukture.
2 primera primene metoda životne istorije:
1. Bogdan- proučava život transeksualaca na osnovu neformalnog I nestrukturisanog
razgovora istraživača I subjekta.
2. Jakobs- bavio se devijacijama. Proučavao je grupu od 50 adolescenata koji su pokušali
samoubistvo čije je životne istorije poredio sa životnim istorijama 50 adolescenata iz
kontrolne grupe. Koristio je podatke iz psihijatrijskih intervjua, izveštaje lekara hitne
pomoći, beleške o nameravanom samoubistvu. On je napravio listu događaja važnih u
životu ovih adolescenata. Sve životne istorije su prikazane kroz 3 perioda: rano
detinjstvo, detinjstvo do početka adolescencije I početak adolescencije do pokušaja
samoubistva. Rezultati studije: ukazuju na dugotrajno prisustvo problema, problemi se
proširuju I pojačavaju, povećava se nedostatak pristupačnih načina prilagođavanja, stvara
se negativna lančana reakcija koja dovodi do osećaja da je došao kraj nade, nastaje
unutrašnji process kojim se opravdava samoubistvo.

Proučavanje društvene strukture

Zoltan Karpati- istraživanje pokretljivosti- životna istorija najviše odgovara proučavanju
odnosa pojedinac-društvo, komplamentarno sa anketom. Prvo ide anketa pa životne
istorije, jer se društvene grupe moraju homogenizovati prema kriterijumu starosti.
Goldtrop-uvodi pristup životne istorije da bi utvrdio subjektivni doživljaj pokretljivosti
ispitanika. Uvođenje ovog pristupa je odgovor na kritike anketnom postupku. Ova vrsta
proučavanja je problematična jer može postojati veća razlika u shvatanjima istraživača I
ispitanika o tome šta se podrazumeva pod pokretljivošću. On ispitanicima postavlja
ukupno 8 široko formulisanih pitanja o njihovoj profesionalnoj karijeri, promenama u
načinu života, krizama itd.
Berto- istražuje delatnost privatnih pekara u Francuskoj. Pored statističkog postupka
primenjuje I životne istorije. On želi da otkrije sociokulturne obrasce odnosa koji se
uspostavljaju u ovoj delatnosti, dinamiku kroz koju prolaze kao I aktere. Zadatak
sociološkog istraživanja je zapravo otkrivanje ovih sociokulturalnih obrazaca koji su u
osnovi nekog procesa. Ovim istraživanjem obuhvaćen je Pariz, njegova predgrađa I
unutrašnjost. Ponavljale su se priče o siromaštvu, eksploataciji tokom učenja I
šegrtovanja, o zdravstvenim problemima itd.
Norveška- raspisan je konkurs za prikupljanje autobiografija pod naslovom “Pišite o
svom životu”. Ovim istraživanjem htelo se doći do odgovora na pitanje kako se socijalni
procesi doživljavaju u individualnim ljudskim životnim pričama. Dobijeno je 636
biografija (celokupnog stanovništva). Došlo se do zaključka da je ovo plodna istraživačka
strategija koja omogućuje međukulturna I unutarkulturna poređenja. Autori ovog
istraživanja daju prednost ovom postupku u odnosu na intervju I posmatranje.
Najočiglednija prednost je što autor ima punu kontrolu nad pisanjem svoje životne priče.
Takve autobiografije daju mnogo bolje podatke nego neki drugi postupci.
Mađarska- istraživanje je ograničeno samo na žene. Konkurs je bio otvoren za sve žene
koje svoj život smatraju uspešnim I dobijeno je 500 autobiografija.

Bliže određenje biografskog metoda I njegovih osobenosti

Dosadašnje izlaganje je pokazalo više stvari:
- da je važna subjektivna dimenzija u društvenim procesima
- da se biografski metod koristio kao jedini istraživački postupak uz komplementarnu
upotrebu I drugih dopusnskih postupaka
- upotreba ličnih dokumenata

Redfild- lični ili ljudski document je onaj u kome se ljudske I lične karakteristike autora
dokumenta izražavaju tako da čitalac dokumenta prepoznaje autora I njegova viđenja
događaja na koja se dokument odnosi.
Cilj prikupljanja ličnih dokumenata, po Angellu, je u dobijanju detaljnije evidencije o
tome kako socijalne situacije izgledaju akterima I kakva značenja imaju različiti faktori
na učesnike. Po Angellu, lični dokumenti su oni koji otkrivaju učesnikovo viđenje
iskustava kroz koje je prošao. Nije apsolutno bitno da li je pojedinac, čije se gledanje na
situaciju izlaže, lično napisao dokument. Pažljiv prepis intervjua može biti lični
dokument ako se ne meša sa tumačenjem ispitivača.
Šćepanskog ne zadovoljava ova definicija, jer je previše široka. Po Šćepanskom, lični
dokumenti su samo oni pismeni iskazi koji prikazuju učešće pisca u određenoj društvenoj
situaciji I koji daju lični stav pisca o toj situaciji; opis toka događaja I kako se pisac pri
tome držao. On se ovde oslanja na definiciju samo jednog ličnog dokumenta,
autobiografije. Šćepanski autobiografiju smatra osnovnom građom u svim istraživanjima
koja se služe biografskim metodom. Drugi dokumenti su samo pomoćni materijal.
Chalasinki- prednost autobiografije je u tome što ona prikazuje procese društvenog života
pojedinca, njihovu međusobnu povezanost, I to na način koji ne dovodi do naglog
prekida što se često viđa u pismima, dnevnicima, sećanjima.
Znanjecki- prednost autobiografije je u dobijanju celovitog uvida u subjektivno iskustvo
u kontinuitetu. Njena vrednost kao životnog dokumenta zasniva se na tome što sadrži
jedan značajan broj raznovrsnih, ali međusobno zavisnih ljudskih iskustava koja čine
celinu. Ovo daje mogućnost istraživaču da ih mnogo bolje razume I analizira.
Mnogi istraživači koji se koriste ovim metodom, upotrebljavaju nazive životna priča I
životna istorija. Berto pravi razliku između ova dva pojma. Prvi pojam ima uže značenje I
zasniva se na oralnom prikazivanju života pojedinca, uz posredstvo tumača, na osnovu
koga istraživač stvara lični dokument u vidu biografije. Životna istorija je širi pojam I on
uključuje životnu priču koja se dopunjuje I iz drugih izvora. Postupak životne priče tj.
životne istorije nastao je u antropološkim istraživanjima zbog potrebe da se putem
neformalnih razgovora dođe do obaveštavanja o životu neke zajednice.
Radin- cilj nije u dobijanju autobiografskih detalja o nekom pojedincu, nego utvrđivanje
odnosa između pojedinca I društvene zajednice.
Pored ličnih dokumenata koriste se I razni institiucionalno nastali dokumenti.U ovim
dokumentima se izražavao I stav šire zajednice prema svojim članovima.

Osobenosti biografskog metoda:

1. stavljajući akcenat na subjektivni aspekt društvenih pojava, biografski metod
pretpostavlja ispitivanje društvenog odnosa koji se uspostavlja između pojedinca I
njegovog užeg ili šireg društvenog okruženja.
2. biografski metod počiva na ličnim dokumentima kao temeljnom izvoru ali I na nizu
drugih izvora podataka.

Primedba- značenje biografskog metoda se ovde proširuje u pogledu stvaranja iskustvene

osnove na kojoj počiva. Ali ovo ne znači osporavanje vrednosti onih biografskih
istraživanja koja se zasnivaju samo na prikupljanju autobiografija putem javnih konkursa.
Iako se ne može govoriti o strogoj statističkoj reprezentativnsoti uzorka, neka istraživanja
su pokazala da odziv na konkurs odgovara osnovnim sturkturama te zemlje.

Izvori podataka
U biografskom metodu koriste se dva velika izvora dokumenata: lični I institucionalni
dokumenti. U lična dokumenta spadaju:
- autobiografije/biografije
- dnevnici
- pisma
- memoari
- kratke beleške I poruke
- fotografije.
Osobina ličnih dokumenata- neposrednost njihovog stvaranja od strane subjekta I
spontanost njihovog nastajanja. Često se nastoje utvrditi motive njihovog nastajanja da bi
ocena njihove valjanosti bila pouzdanija. Neki od tih motivaa su osećaj besmrtnosti, da
druge poduči, da shvati sopstveni život, da opravda svoje postupke pred drugima. Neke
vrste dokumenata ne nastaju spontano, nego na zahtev istraživača (autobiografije,
biografije I dnevnici).

Autobiografije- obuhvataju život autora od njegovog rođenja do trenutka istraživanja.

One uključuju opis okruženja, događaja I situacija kroz koje je pojedinac prolazio I
njegova viđenja I postupke. One su najpotpuniji lični dokument, izlaganje događaja je
dato hronološki a iskazi su međusobno povezani. One koje nastaju na zahtev istraživača
zasnovane sun a dugim neformalnim razgovorima I nihovo nastojanje je praćeno
posmatranjem I razgovorima sa drugim relevantnim osobama.
Biografije- razlikuju se od autobiografija zato što nastaju kao rezultat razgovora
istraživača I subjekta na osnovu koga istraživač sam piše ovaj tip dokumenta. Ima
osobine slične autobiografiji.

Dnevnik- životni dokument koji hronološki ii neposredno beleži savremeni tok privatnih
I javnih događaja važnih za pisca. On ne nastaje kao sećanje na prošlost, već na osnovu
beleženja aktuelnih zbivanja. Ali oni nisu uvek dostupni za naučnu upotrebu. Zato se
uglavnom naručuje pisanje dnevnika za potrebe nekog istraživanja. Plummer navodi 3
tipa dnevnika koji nastaju na zahtev istraživača:
1. primenjuje se u proučavanju prilagođavanja starih na treće životno doba
2. svakodnevno vođenje budžeta vremena za određeni period (prednost je što
je kratak; on obuhvata jedan dan)
3. dnevnik-dnevnički intervju metod- primenjen je u proučavanju kontra-
kulture tako što se od ispitanika tražilo da 7 dana vode detaljne dnevnike o svojim
aktivnostima. Zatim se radio intervju sa svim ispitanicima o sadržaju u dnevnicima.

Pisma- značajan tip ličnih dokumenata. Ona se dele na privatna (između članova
primarnih grupa) I javna (upućena javnim glasilima). Pisma se ne mogu naručiti za
potrebe istraživanja. Kod proučavanja pisama važan je sadržaj, stil, učestalost jer ove
osobine ukazuju na tip odnosa između pošiljaoca I primaoca.

Memoari- njihova vrednost zavisi od toga da li su beleške pravljene povremeno ili su

pisane neposredno posle događaja ili su nastale u kasnijem vremenskom periodu na
osnovu sećanja. Ako se oni pišu kasnije, vidljiva je selektivnost pamćenja, koja će dati
drugačiju sliku prošlih događaja od one koja se stvara u samom toku događaja.

Kratke beleške- one mogu da se odnose na situacije, događaje, ljude I razmišljanja I one
nemaju ustaljen ritam nego se stvaraju u trenucima koji su za subjekta bili značajni.

Fotografije- vizuelna informacija o subjektima koji su obuhvaćeni istraživanjem.

Fotografije I kratki filmovi upotpunjuju istraživačevu zamisao o proučavanoj pojavi I
njenim akterima.

Sve vrste ličnih dokumenata međusobno se povezuju I organizuju oko autobiografije kao
centralnog dokumenta, da bi se dobila što potpunija slika predmeta istraživanja.

Primena biografskog metoda u sociologiji nailazi na mnoge teškoće.

Prvo, postoji mali broj ličnih dokumenata koji može biti dostupan za istraživanje. Takva
dokumenta ili se ne prave ili ljudi ne žele da ih daju.
Drugo, prisutna je pristrasnost u ovim dokumentima pa se stalno teži da se ona kontroliše
I svede na najmanju moguću meru (poređenjem mišljenja više subjekata, posmatranjem).
Treće, pitanje izbora subjekata istraživanja. Plummer predlaže 2 pristupa:
1. pragmatski- zavisi od slučaja, šanse da se iz neke prirodne situacije I
spontanog događaja izdvoji pojedinac koji odgovara istraživaču, koji ima šta da kaže, koji
hoće I ume da kaže. Ovaj pristup primenili su Shaw, Sutherlend I Bogdan u svojim
proučavanjima.
 2. formalni- nastojanje istraživača da unapred formuliše teorijski ili
metodološki kriterij izbora, pa se odlučuje za: poznate ličnosti, običnog/prosečnog
čoveka, marginalne ličnosti
Osnovni kriterij je kriterij temeljnog poznavanja situacija I procesa koji se proučavaju.
Ovo je slično Bertovom stanovištu.
Četvrto, reprezentativnost rezultata istraživanja. Mogućnost uopštavanja rezultata
razlikuje se s obzirom da li se radi o proučavanju određenog tipa ličnosti, relativno
homogene društvene zajednice ili heterogene društvene celine.

Sređivanje I analiza podataka

Biografska istraživanja pripadaju domenu kvalitativnog metoda. Načini stvaranja
iskustvne evidencije: otkupljivanje privatnih pisama, naručivanje autobiografija,
neformalni razgovori, konkursima dobijane autobiografije I dnevnici, arhive policije I
sudstva. Da bi se podaci učinili dostupnim I lakim za rukovanje prikupljena iskustvena
građa čuva se u vidu baze podataka. Njeno sređivanje. Ona se sređuje I označava prema
sadržinskom I vrmenskom kriteriju. Lofland sugeriše formiranje 3 tipa registra:
- glavni- sadrži svu prikupljenu iskustvenu građu u čistoj I najbogatijoj formi (bazu
podataka). On se puni sve dok traje proces prikupljanja podataka. Istraživač se
neprestano vraća u bazu podataka radi provere I uvida u celinu građe.
- analitički- formira se nekoliko analitičkih registara za šta se koriste prethodno
napravljene kopije prikupljene iskustvene građe. Analitički registri nastaju kao
rezultat prečitavanja baze podataka, uočavanjem tema I pitanja koja se u njoj
ponavljaju I onih koja se povremeno javljaju. Osnovne teme I pitanja označavaju se
na isti način kao I na kopijama. Nastoji se zadržati lanac evidencije koji omogućava
da se prati izvođenje svakog podatka iz početnih istraživačkih pitanja I zaključaka.
- dnevnički- to je dnevnik istraživača koji obuhvata njegova lična iskustva o
istraživanju.
Četvrti, pomoćni tip registra je onaj koji sadrži sređenu prepisku, finansijski izveštaj I
bibliografiju radova koji se odnose na temu istraživanja.