Bat›l›laflan

‹STANBUL’UN
ERMEN‹ M‹MARLARI

ARMENIAN ARCHITECTS
OF ISTANBUL
in the Era of Westernization
Yay›ma Haz›rlayan / Ed›ted by
HASAN KURUYAZICI
©Uluslararas› Hrant Dink Vakf› Yay›nlar›
Halaskargazi Cad. Sebat Apt.
No 74/1 Osmanbey, fiiflli
34371 ‹stanbul
0212 240 33 65
0212 240 33 94

BATILILAfiAN ‹STANBUL’UN
ERMEN‹ M‹MARLARI

ARMENIAN ARCHITECTS OF ISTANBUL

IN THE ERA OF WESTERNIZATION

Bu kitap Aral›k 2010’da ‹stanbul’da aç›lan

“BATILILAfiAN ‹STANBUL’UN ERMEN‹ M‹MARLARI”
adl› sergi kapsam›nda haz›rlanm›flt›r.

This book is prepared within the scope of the exhibition

“ARMENIAN ARCHITECTS OF ISTANBUL IN THE ERA OF WESTERNIZATION”
opened in December 2010, Istanbul.

Yay›ma Haz›rlayan
Editor
HASAN KURUYAZICI

Koordinatör
Coordinator
ZEYNEP TAfiKIN

Çeviri
Translation
NAZIM H‹KMET RICHARD D‹KBAfi

Kitap Tasar›m›
Book Design
ERKAL YAV‹

Grafik Uygulama
Graphics Application
LORA BAYTAR

Kapak Foto¤raflar›
Cover Photographs
Ön Kapak / Front Cover
S‹BEL GÜNAK
Arka Kapak / Back Cover
GÖKHAN TAN

Renk Ay›r›m› ve Bask›

Color Separation and Printing
MAS MATBAACILIK A.fi
Hamidiye Mahallesi
So¤uksu Caddesi No:3
Ka¤›thane - ‹stanbul
0212 294 10 00

1. Bask›, ‹stanbul, Aral›k 2010

1st Edition, Istanbul, December 2010

ISBN 978-605-89900-5-0
Sponsorlar
Sponsors
 ‹Ç‹NDEK‹LER
CONTENTS
6 SELAM OLSUN...
WE SALUTE...
Rakel Dink Hrant Dink Vakf› / Hrant Dink Foundation

8 SUNUfi: KÜLTÜR TAR‹H‹M‹Z‹N UNUTULMUfi KAHRAMANLARI

PREFACE: THE FORGOTTEN HEROES OF OUR CULTURAL HISTORY
Levent Çal›ko¤lu ‹stanbul Modern, fief Küratör / ‹stanbul Modern, chief curator

10 ÖNSÖZ: BATILILAfiAN ‹STANBUL’UN ERMEN‹ M‹MARLARI

FOREWORD: THE ARMENIAN ARCHITECTS OF ISTANBUL IN THE ERA OF MODERNIZATION
Hasan Kuruyaz›c› Yük. Mim., Bahçeflehir Üniversitesi / Dipl. Arch., Bahçeflehir University

12 "ÖTEK‹" M‹MARLARI KEfiFETMEK

DISCOVERING “OTHER” ARCHITECTS
Edhem Eldem Prof. Dr., Bo¤aziçi Üniversitesi / Prof. Dr., Bo¤aziçi University

18 ‘BATILILAfiMA’ SÜREC‹NDE OSMANLI M‹MARININ K‹ML‹⁄‹

THE IDENTITY OF THE OTTOMAN ARCHITECT IN THE ERA OF ‘WESTERNIZATION’
Alyson Wharton Doktora Ö¤rencisi, Londra Üniversitesi / PhD Student, University of London

34 19. YÜZYIL OSMANLI M‹MARLI⁄INDA ETK‹N B‹R ‹S‹M: BALYANLAR

AN INFLUENTIAL NAME IN 19TH CENTURY OTTOMAN ARCHITECTURE: THE BALIANS
Afife Batur Prof. Dr., ‹stanbul Teknik Üniversitesi / Prof. Dr., Istanbul Technical University

58 BAfiKA B‹R DARÜLFÜNUN VE KALFALI⁄IN SONU YAHUT SARK‹S BEY’‹N RÜYASI

SARKIS BEY’S DREAM: AN ALTERNATIVE HOUSE OF SCIENCES AND
THE FALL OF THE TRADITIONAL BUILDER
Ahmet Ersoy Dr., Bo¤aziçi Üniversitesi / Dr., Bo¤aziçi University

80 19. YÜZYIL ‹STANBUL ERMEN‹ D‹N‹ M‹MAR‹S‹NDE YEN‹ T‹POLOJ‹:

KUBBEL‹ K‹L‹SELER VE ÇAN KULELER‹
NEW TYPOLOGY IN 19TH CENTURY ISTANBUL ARMENIAN RELIGIOUS ARCHITECTURE:
DOMED CHURCHES AND BELL TOWERS
Elmon Hançer Dr., Sanat Tarihçisi / Dr., Art Historian

90 TANZ‹MAT DÖNEM‹NDE CAM‹ M‹MARLI⁄I

MOSQUE BUILDING IN THE TANZIMAT PERIOD
Alyson Wharton Doktora Ö¤rencisi, Londra Üniversitesi / PhD Student, University of London

106 ÇA⁄DAfi B‹R ERMEN‹ M‹MARIN BATILILAfiAN ‹STANBUL’U

ORTAÇA⁄’A BA⁄LAYAN YAPISI
A STRUCTURE BY A CONTEMPORARY ARMENIAN ARCHITECT
THAT CONNECTS WESTERNIZING ISTANBUL TO THE MIDDLE AGES
Lora Baytar Sanat Tarihçisi / Art Historian

116 BALYAN A‹LES‹ M‹MARLARI KONUSUNDA B‹R KAYNAKÇA DENEMES‹

TOWARDS A BIBLIOGRAPHY ON THE BALIAN FAMILY OF ARCHITECTS
Elmon Hançer Dr., Sanat Tarihcisi / Dr., Art Historian

124 KATALOG
CATALOGUE

158 FOTO⁄RAFÇILAR
PHOTOGRAPHERS

160 D‹Z‹N
INDEX
80 Bat›l›laflan ‹STANBUL’UN ERMEN‹ M‹MARLARI
19. YÜZYIL ‹STANBUL ERMEN‹ D‹NÎ
M‹MAR‹S‹NDE YEN‹ T‹POLOJ‹:
KUBBEL‹ K‹L‹SELER VE ÇAN KULELER‹
ELMON HANÇER
M.S. 301 y›l›nda Kral III. Drtad’›n emri ve himayesi ile Aziz Krikor
Lusavoriç’in (Ayd›nlat›c› Gregorios) önderli¤inde H›ristiyanl›k, Ermeni
toplumunun resmî dini haline gelmifltir (Kalusdyan, 1982, 22, 135;
Grousset, 2005,118 vd.). Kilikya Ermeni Krall›¤› s›ras›nda Ermeni
saray›n›n Katolik mezhebine olan e¤ilimi, krall›¤›n çökmesinden (1375)
ve Sis Katolikoslu¤u’nun 1441’de Eçmiadzin’e naklinden sonra
ortadan kalkm›flt›r (Ormanyan, 1949, 103-104). ‹stanbul’da 6.
yüzy›ldan itibaren yaflama izni alan Ermeniler hiçbir zaman resmen bir
cemaat olarak tan›nmad›¤› gibi, tarihi yar›madadaki kiliseleri konusunda
da kesin bir bilgi yoktur. Son Bizans döneminde (1261-1453), yeri ve
tarihi ayd›nlat›lm›fl tek Ermeni ibadethanesi Ceneviz Galatas›’ndaki
(Eyice, 1969, 11) Surp Sarkis Kilisesi (14. yüzy›l›n ilk yar›s›) ve 1431’de
bu mabedin yerinde yap›larak, günümüze dek varl›¤›n› koruyan Surp
Krikor Lusavoriç Kilisesi’dir (Hançer, 1996, 87, 97; Hançer, 2004, 507,
509-510). 17. yüzy›lda Latin misyonerlerin faaliyetleri Ermeni Milleti
üzerinde etkili olmufl, Kadim Ermeni Kilisesi’nden (Apostolik/
Gregoryan) ayr›larak Katolik mezhebine geçen Ermeniler, Frans›z ve
Avusturya konsolosluklar›n›n bask›lar› sonucunda II. Mahmud’un 6
Ocak 1830 tarihli ferman›yla “millet” olarak tan›nm›fllard›r
(Tcholakian, 1998, 21; Beydilli, 1995, s. 33, 111, 280). 19. yüzy›l
bafllar›nda Amerikal› misyonerlerin faaliyetleri ve ‹ngiliz
Konsoloslu¤u’nun ›srarlar› sonucu Kas›m 1850’de Abdülmecid’den
elde edilen fermanla bir Ermeni Protestan cemaati kurulmufltur
(Bozkurt, 1989, 9 vd.; Ortayl›, 1985, 998-999; Ormanyan, 1949,
110-111; Hançer, 1996, 79-85). Halen ‹stanbul’da otuz alt› Ermeni
Apostolik (Gregoryan), on iki Ermeni Katolik ve iki Ermeni Protestan
kilisesi bulunmaktad›r.
Fatih Sultan Mehmed, 1461’de ilk ‹stanbul Ermeni Patrikli¤i’ni
kurarak Bursa piskoposu Hovagim’i patrik olarak atam›fl, böylece
Ermeniler ilk kez cemaat statüsü kazanm›fllard›r. 1461’de ilk Patriklik
Kilisesi olan Samatya’daki Surp Kevork, 1641’den bugüne kadar
Patriklik kilisesi olan Kumkap› Surp Asdvadzadzin (Meryem Ana) ve
Balat H›refldagabed kiliselerinin yerlerinde evvelce Bizans kiliseleri
bulunmakta idi (Özgümüfl, 1997-1998, 21-32; Hançer, 1993, 2-4;
Torkomyan, 1913, 211-212; Kömürciyan, 1988, 72-77; Pamukciyan,
2002, 144, 151; Alboyac›yan, 1962, 22; Ormanyan, 1949, 110-111;
Ebersolt, 1999, 174). ‹stanbul’daki Bizans dönemi Galata Kilisesi’nin
ve Osmanl› döneminde 15. yüzy›l›n ortalar›ndan itibaren Fatih Sultan
Mehmed eliyle Ermenilere verilen di¤er kiliselerin mimari karakterini
tam olarak ayd›nlatacak -17. yüzy›lda Evliya Çelebi ve baz› seyyahlar›n
verdi¤i küçük bilgiler d›fl›nda- yeterli veri bulunmamaktad›r (Hançer,
2004, 507, 509-510). 19. yüzy›lda, Tanzimat dönemine gelinceye
kadar, H›ristiyanlar›n dini yap›lar› ile ilgili infla faaliyetlerinde uyulmas›
zorunlu kurallar kaç›n›lmaz olarak mimaride tek düzelik yaratm›flt›r.
Kiliselerinde Bizans esinli bazilikal plan tipini uygulayan Ermeniler, iç
mekânlar› kendi dinsel litürjilerine uygun olarak tasarlam›fl, bezemeye
kendi be¤enilerini yans›tm›fllard›r.
Esasen, Tanzimat Ferman›’n›n ilan›ndan önce II. Mahmud
döneminde (1808-1839), idari, askeri, sosyal ve ekonomik alanlarda
bafllayan ve kurumsallaflmaya varan yenileflme hareketleri, günlük
yaflama da yans›m›fl, Müslüman olmayan toplumlar›n eflitlik ve
özgürlü¤ü yolundaki önemli ad›mlar bu dönemde at›lm›flt›r.
H›ristiyanlar›n yeni kilise infla etmelerine iliflkin yasak kald›r›lm›flt›r. Bu
döneme kadar onar›mlar için gerekli olan padiflah ferman› ise, yeniden
infla edilecek kiliseler için zorunlu k›l›nm›flt›r. De¤iflen koflullar›n
yaratt›¤› yeni ortamda, baz› sadrazamlar›n kilise inflas›na ba¤›flla
destek sa¤lad›¤›na iliflkin örnekler dahi görülür (Karaca, 1996, 35-36;
Bozkurt, 1989, 41, 56). Yeni koflullar H›ristiyan toplumlara, Tanzimat
dönemine gelinceye kadar, harap durumdaki -k›smen ahflap- birçok
yap›n›n kâgir olarak yenilenmesine olanak sa¤lam›flt›r. Bu nedenle
‹stanbul’daki çok say›da kilisenin son yenileme tarihleri bu döneme
iflaret eder. II. Mahmud’un padiflahl›¤›n›n son y›llar›nda, ‹stanbul
Patri¤i olan Stepanos A¤avni Zakaryan dönemide (1831-1839)
Befliktafl kilisesi de dahil ‹stanbul’da on alt› Ermeni Apostolik kilisesi
onar›lm›fl veya yeniden yapt›r›lm›flt›r (Asadur, 1901, 200).
Abdülmecid döneminde (1839-1861) önce, “tebaan›n eflitli¤i”
ilkesine dayanan Tanzimat Ferman› (3 Kas›m 1839), ard›ndan tüm
Osmanl› tebaas›n›n temel hak ve özgürlüklerinin perçinlendi¤i,
herkese dinî inanç, ibadet ve e¤itim özgürlü¤ü getiren, özellikle
Müslüman olmayan Osmanl› tebaas›na baz› imtiyazlar›n da ek olarak
tan›naca¤›n› duyuran Islahat Ferman› (18 fiubat 1856) ilan edilmifltir.
Böylece Osmanl› topraklar›nda gayrimüslim cemaatlerin gündelik
yaflam›ndaki pek çok önemli safhaya da aç›kl›k getirilmifl ve
H›ristiyanlara bu alanlarda önemli yenilikler tan›nm›flt›r (Ortayl›, 2004,
92; Kaya, 2005, 65, 87). Evvelce bu tebaaya ait ibadethanelerin,
mezarl›klar›n, okul ve hastanelerin onar›m› ya da yeniden tesisi
konusunda uzun bürokratik ifllemler vard›. Yenilerinin yap›m›na izin
verilmemekte, sadece uygun bulundu¤u taktirde bu binalar›n
-geniflletilmemek koflulu ile- onar›m›na müsaade edilmekte idi. Islahat
Ferman› ile bu gibi yerlerin tamiri serbest b›rak›lm›fl, ancak yeniden
inflas› konusunda gayrimüslimlerin dinî liderleri vas›tas›yla Bâb-› Ali’ye
baflvurmalar› ve bu durumun onaylanmas› sonras›nda yeni binan›n
yap›m›na bafllanmas› hükmü getirilmifltir (Kaya, 2005, 90-91; Bozkurt,
1989, 56; Karaca, 1996, 36).
H›ristiyanlara getirilen ayin serbestli¤i dolay›s›yla kiliselerde çan
çal›nmaya bafllanm›flt›r (Kaya, 2005, 101). Bu döneme gelinceye kadar
çan çalman›n yasak oldu¤u ça¤larda, tahta tokmak çalma âdeti,
1856’da kiliselerde çan çalmak serbest olduktan sonra da devam
etmifltir. Do¤udaki kiliselerde halen ayinlerin çan ve tahta tokmak
sesiyle birlikte haber verilmesi ilginç bir durumdur (Ortayl›, 2004, 116).
Bu ›slahat hareketleri sonucunda 19. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan
itibaren, yüzy›llard›r yasak olan kubbeli kiliseler ve çan kulesi inflas›
serbest b›rak›lm›flt›r. Bu fermanlar›n getirdi¤i koflullar, mimaride bir
çeflitlenmeye olanak vermifl, farkl› plan tiplerinin uyguland›¤›, özellikle
kubbeli, büyük boyutlu ve yo¤un bezemeli yap›lar› ortaya ç›kartm›flt›r
(Karaca, 1996, 38).
Kubbeli Ermeni Kiliseleri
Garabed Amira Balyan (1800-1866) Tanzimat döneminin
arifesinde, Befliktafl s›rtlar›ndaki eski ahflap kilisenin yerinde, 1836-
1838 y›llar›nda yap›m giderlerini de üstlenerek bugünkü mabedi infla
etmifltir. “Küd D›po Surp Asdvadzadzin” (Azize Tanr› Anas› Meryem’in
Sandukas›n›n Bulunuflu) ad›yla kutsanan bu kilise (Pamukciyan, 2002,
177; Torkomyan, 1932, 658), merkezi kubbeli, haç planl› bir strüktüre
sahip, ‹stanbul’daki ilk Ermeni Apostolik kilisesidir. Bu plan tasar›m› ile
Ermeni mimarisine gönderme yapan mimar naosta, dört yüksek
kemerle oluflturdu¤u merkezi mekân› kasnaks›z, pandantifli, bas›k ve
küçük bir kubbe ile taçland›rm›flt›r. Ancak, bu kubbeyi muhafazakar
bir tutumla d›flar›dan görülmeyecek biçimde, bat›-do¤u ekseninde çift
meyilli bir çat› alt›na gizlemifl, kuzey-güney ekseninde uzanan haç›n

NEW TYPOLOGY IN 19TH CENTURY ISTANBUL
ARMENIAN RELIGIOUS ARCHITECTURE:
DOMED CHURCHES AND BELL TOWERS
ELMON HANÇER
Christianity became the official religion of the Armenian people by
the order and under the patronage of King Drtad III and the leadership of
Saint Krikor Lusarovich (Gregorios the Illuminator) in 301 AD (Kalusdyan,
1982, 22, 135; Grousset, 2005, 118 et seq.). The tendency of the
Armenian court during the Armenian Kingdom of Cilicia towards the
Catholic doctrine disappeared following the demise of the kingdom
(1375) and the transfer of the Catholicate of Sis to Echmiadzin in 1441
(Ormanyan, 1949, 103-104). The Armenians received permission to live in
Istanbul from the 6th century on, however, they were never officially
recognized as a community, and there is no definitive information regarding
the presence of any Armenian churches on the historical peninsula.
The only Armenian temple in the late Byzantine period (1261-1453) the
place and history of which have been shed light upon is the Surp Sarkis
Church (first half of the 14th century) in Genoese Galata (Eyice, 1969, 11)
and the Surp Krikor Lusavorich Church that was built in place of it in
1431 and has existed to this day (Hançer, 1996, 87, 97; Hançer,
2004, 507, 509-510). The missionary activities of Latin missionaries in
the 17th century were influential over the Armenian nation, and
Armenians that departed from the Ancient Armenian Church (Apostolic
/ Gregorian) and joined the Catholic denomination were recognized, as
a result of pressure from the French and Austrian embassies, as a
“millet” with the ferman (edict) of Mahmud II dated 6 January
1830 (Tcholakian, 1998, 21; Beydilli, 1995, pp. 33, 111, 280). In the early
19th century, as a result of the activities of American missionaries and the
persistence of the British Embassy, an Armenian Protestant community
was formed with a ferman of Abdülmecid in November 1850
(Bozkurt, 1989, 9 et seq.; Ortayl›, 1985, 998-999, Ormanyan, 1949,
110-111; Hançer, 1996, 79-85). There are at present thirty six Armenian
Apostolic, twelve Armenian Catholic and two Armenian Protestant
Churches in Istanbul.
Sultan Mehmed (Mehmed II) the Conquerer founded the first
Istanbul Armenian Patriarchate in 1461 and appointed Hovagim, the
Archbishop of Bursa, as patriarch, thus the Armenians gained communi-
ty status for the first time. The locations of the Surp Kevork Church in
Samatya, the first Church of the Patriarchate in 1461, the Kumkap› Surp
Asdvadzadzin Church, a Patriarchate church since 1641, and the Balat
Hreshdagabed Church were previously sites of Byzantine churches
(Özgümüfl; 1997-98, 21-32; Hançer, 1993, 2-4; Torkomyan, 1913, 211-
212; Kömürciyan, 1988, 72-77; Pamukciyan 2002; 144,151; Alboyac›yan,
1962, 22;. Ormanyan, 1949, 110-111; Ebersolt, 1999, 174). Sufficient
data do not exist – apart from fragments of information supplied by
Evliya Çelebi and other travellers in the 17th century - to comprehensively
illuminate the architectural character of the Byzantine Period Galata
Church in Istanbul and other Ottoman period churches that were given
to the Armenians by Sultan Mehmed II from the mid-15th century on. Up until
the Tanzimat period, in the 19th century, the mandatory rules for construction
activities regarding Christian religious buildings led to an inevitable
monotony in architecture. Armenians implemented the Byzantine-inspired
basilical plan type in their churches and designed the interior space in
accordance with their religious liturgy, reflecting their own taste in decoration.
The movements of renewal that essentially began before the
declaration of the Tanzimat Edict, during the reign of Mahmud II (1808-
ARMENIAN ARCHITECTS OF ISTANBUL in the Era of Westernization
81
Galata Surp Krikor Lusavoriç Kilisesi L
Galata Surp Kr›kor Lusavor›ch Church
1839) in administrative, military, social and economic fields and achieved
institutionalization, also found their reflection in everyday life, and
significant steps regarding the equality and freedom of non-Muslim
communities were taken during this period. The prohibition on
Christians to build new churches was lifted. The imperial ferman required
up to this period for repairs was made obligatory only for the building of
new churches. In the new environment created by changing conditions,
there are even examples of some grand viziers supporting church
construction projects with donations (Karaca, 1996, 35-36; Bozkurt,
1989, 41, 56). These new conditions enabled the renovation in brick or
stone of many – partially wooden – buildings that were in dilapidated
condition until the Tanzimat period. Thus renovations of a lot of churches
in Istanbul are dated to this period. In the final years of Mahmud II’s
reign, during the time of Stepannos Aghavni Zakarian, Patriarch of Istanbul
(1831-1839), sixteen Armenian Apostolic churches in Istanbul including
the Befliktafl Church were either renovated or rebuilt (Asadur, 1901, 200).
During the reign of Abdülmecid (1839-1861) first the Tanzimat
Edict (3 November 1839) based on the principle of the “equality of the
subjects” was declared and this was followed by the declaration of the
Islahat Edict (18 February 1856), with which the basic rights and
freedoms of all Ottoman subjects was consolidated, bringing freedom of
religious belief, worship and education to all; and in particular,
announced the granting of privileges to non-Muslim Ottoman subjects.
This meant that the status of many important fields in the everyday life
of non-Muslim communities was clarified and many new innovations
were introduced for Christians in these fields (Ortayl›, 2004, 92; Kaya,
2005, 65, 87). Previously, lengthy bureaucratic procedures had to be
fulfilled for the repair or re-construction of temples, cemeteries, schools
and hospitals that belonged to these subjects. The construction of new
institutions was not permitted and only the repair – on the condition that
the buildings would not be extended – of these buildings was permitted
if deemed appropriate. The prohibition on the repair of such buildings
was lifted with the Islahat Edict, but a regulation was passed making an
application pending approval by the Sublime Porte through their
religious leaders obligatory for reconstruction (Kaya, 2005, 90-91;
Bozkurt, 1989, 56; Karaca, 1996, 36).
With the freedom of worship granted to Christians, churches
began once again to ring their bells (Kaya, 2005, 101). The convention
of striking a wooden plank with a wooden hammer from the times
when the ringing of bells was prohibited continued after the ringing of
bells in churches was permitted in 1856. The announcement of mass
with the striking of a wooden plank with a wooden hammer is an
82 Bat›l›laflan ‹STANBUL’UN ERMEN‹ M‹MARLARI
Samatya Surp Kevork Kilisesi L Samatya Surp Kevork Church
kollar›n› ise k›rma çat›larla örtmüfltür. Kiremit kapl› k›rma ve çift
meyilli çat›larla yap›n›n d›fl örtüsünü çözümlemifl olan Garabed Balyan
yap›n›n plan›n› yal›n bir biçimde d›flar› aksettirmifltir (Hançer, 2008,
278, 282-283).
Kuzguncuk Surp Krikor Lusavoriç Kilisesi önce 1835’te -infla
giderleri de dahil olmak üzere- Ohannes Amira Serveryan (1786-
1858)1 taraf›ndan ahflap olarak infla edilmifl, 1860’ta ans›z›n y›k›l›nca
Hovhannes’in hassa mimar› olan o¤lu Harutyun (Artin) Serveryan,
maddi giderlerini de karfl›layarak 1861’de yap›y› yeniden bina etmifltir
(Pamukciyan, 2003, 140; Asadur, 1901, 200; Anonim, 1900, 170;
Berberyan, 1871, 260; Kömürciyan, 1988, 265). Özgün mimarisini
koruyan yap›n›n beden duvarlar›ndan çok az taflma yapan kuzey ve
güney kanatlar›yla Befliktafl Kilisesi’ni hat›rlatan naos, köfle duvarlar›
üzerinde, cephelere aç›lan dört pandantif ve büyük kemerlere oturan,
kasnaks›z bir kubbe ile örtülüdür. Bat›daki girifl ve do¤udaki apsis
bölümünden yüksek tutulmufl olan merkezi mekân, Befliktafl’takinden
farkl›, daha yüksek, d›flardan alg›lanabilen, sa¤›r bir Osmanl›
kubbesini an›msatan kubbe strüktürü ile ‹stanbul Ermeni kiliselerinde
tek örnektir (Hançer, 2008, 327).
‹lk inflas› 1814’e tarihlenen ve Tanzimat döneminden hemen
sonra 1858’de bugünkü mimarisiyle son olarak infla edilmifl olan
Kad›köy Surp Takavor Kilisesi (Seropyan-Damadyan, 1994, 193-194),
al›fl›lagelmifl bazilikal formdan farkl› tasarlanm›fl, d›flar› aksetmeyen
haçvari bir plana sahiptir. Kuzey-güney beden duvarlar› yap›n›n
kütlesinde içbükey bir hareketle naosa yans›r. Naosta ise dört serbest
ayakla çözümlenen merkezi mekân her yöne aç›lan, oval pencereli,
çokgen alçak bir kasnak üstüne oturan küçük çapl› bas›k bir kubbe ile
vurgulan›r. Saçak hatt› dalgal› kubbe kiremit kapl›d›r. Bu yap›, Osmanl›
Dönemi son kubbeli Ermeni Apostolik kilisesidir.
Ermeni Katolik ve Protestanlar da yüzy›l ortalar›ndan itibaren
kendi kiliselerini infla etmeye bafllam›fllard›r. Ermeni Katolik Kiliseleri
içinde kubbeli tek yap›, Garabed ve Andon Tülbentciyan’›n infla etti¤i,
1863’te ibadete aç›lm›fl olan Taksim Hovhan Vosgeperan Kilisesi’dir
(Tcholakian, 1998, 218-220). E¤imli bir arsa üzerinde yükselen yap›n›n
sekizgen, merkezi planl› genifl iç mekân›, bat›-do¤u yönünde dört fil
payeyle tafl›nan, iki kademeli pencere aç›kl›klar› bulunan yüksek
kasnakl›, bas›k sekizgen bir kubbeyle örtülmüfltür. Kilise, plastik
süslemeler aç›s›ndan Yunan-Roma ve Rönesans etkilidir. Merkezî plan›
ve kubbe strüktürü ise Ermeni mimarisinin farkl› bir çeflitlemesi olarak
görülebilir. Yap›, ‹stanbul’da bu ölçüde genifl merkezî planl› tek Ermeni
kilisesidir (Hançer, 1996, 80; 2004, 526-528).
Çan kulelerinin yap›m›n› serbest b›rakan Tanzimat dönemi
akabinde, Ermeni kiliselerine eklenen çan kuleleri farkl› tasar›mlar
gösterir. Kumkap› Patriklik Katedrali Surp Asdvadzadzin Kilisesi’nin
ana girifli önünde çat› yüksekli¤ini aflan 1882 tarihli, kitabeli ve saatli
çan kulesi, bu yap›lar toplulu¤unun merkezî kilisesini vurgular. Bir haç
motifi oluflturan, baldaken formlu bu çan kulesi son derece an›tsal bir
izlenim b›rak›r. Bat› girifli önündeki, baldaken formlu çan kulesi
örnekleri aras›nda, Üsküdar Surp Haç Kilisesi’nin (Hançer, 2003, 145)
gotik izlenimi veren 1882 tarihli çan kulesi ve son inflas› 1931’e
tarihlenen Feriköy Surp Vartanants Kilisesi’nin Ermeni mimarisine özgü
konik bir külahla taçlanm›fl çan kulesi yer al›r (Anonim, 1995, 463;
Tu¤lac›, 1991, 127, 188). Kad›köy Surp Takavor’un bat› girifli
üstündeki gotik formlu çan kulesi ile ahflap ba¤dadi tekni¤iyle infla
edilmifl en küçük ölçekli Ermeni kilisesi olan Kandilli Yergodasan
Arakelots’un (1846) çat›s› üstünde yükselen baldaken çan kulesi
dikkate de¤er örneklerdir (Hançer, 2008, 335). Yine baldaken
formunda, ancak bu kez apsis önünde yükselen Kuzguncuk
Kilisesi’nin çan kulesi iki katl› ve küçük kubbelidir (Hançer, 2008, 330).
Samatya Surp Kevork Kilisesi’nin ana girifl cephesini devam
ettiren ve çat› seviyesini aflan yüksek çan kulesi, sa¤da ve solda cepheyi
s›n›rlayan baldaken formlu köfle kuleleriyle üçlü bir kompozisyon
oluflturur. Samatya Alt›mermer Surp Hagop, Yenikap› Surp Tateos-
Parto¤omeos Kiliseleri’nin bat› cepheleri de Surp Kevork’a benzer bir
tasar›m gösterirler (Tu¤lac›,1991, 134,187).
Özellikle 19. yüzy›l sonlar›na do¤ru ‹stanbul’da baz› Rum
Ortodoks kiliseleri çifte çan kuleli olarak infla edilmifltir. ‹stanbul Ermeni
kiliseleri içinde sadece Üsküdar’daki Surp Garabed Kilisesi çifte çan
kuleli bir tasar›m olarak karfl›m›za ç›kar. Zeminle birlikte befl katl›,
Rönesans üslubundaki bu çan kuleleri kilisenin bat› cephesine abidevi
bir görünüm kazand›rm›flt›r (Hançer, 2003, 142). Zengin bir çeflitlilik
gösteren çan kuleleri içinde, Beyo¤lu Üç Horan Kilisesi’nin heybetli
mimarisine tezat oluflturan, çat›s›na kondurulmufl gösteriflsiz, madeni
çan› belki de en mütevazi örnektir (Hançer, 2004, 514).
Beyo¤lu-Tarlabafl› Aynal›çeflme’deki Avedaranagan Amenasurp
Yerortutyun ve Gedikpafla Ermeni Protestan Kiliseleri’nin günümüzdeki
yap›lar› 20. yüzy›l›n ilk çeyre¤ine tarihlenir. E¤imli bir zeminde infla
edilmifl olan her iki yap› da, yüksek ve heybetli mimarileri, bat›
cephelerinde girifl aks›n› vurgulayan yüksek çan kuleleri, saçakta dört
yönde görülen köfle kulecikleri ile an›tsal bir etki b›rak›rlar. Gedikpafla
Kilisesi’nin çan kulesi Ermeni mimarisine referans verir. Aynal›çeflme’deki
kilisenin çan kulesi ise gotik formludur (Hançer, 2004, 529).
 ARMENIAN ARCHITECTS OF ISTANBUL in the Era of Westernization
83

interesting tradition that continues to this day in Eastern churches

(Ortayl›, 2004, 116). As a result of these movements of reform, from the
second half of the 19th century on, the construction of domed
churches and bell towers was permitted. Conditions brought on by these
fermans enabled diversification in architecture, and buildings of various
plan types, and especially large, domed and profusely decorated
buildings began to appear (Karaca, 1996, 38).

Domed Armenian Churches

On the eve of the declaration of the Tanzimat edict, in the years
1836-1838, Garabed Amira Balian (1800-1866) built the temple that
stands today on the hills of Befliktafl on the site of the old wooden
church, undertaking construction costs himself. Sanctified with the name
“Kud Dpo Surp Asdvadzadzin” (The Discovery of Holy Mother of God
Mary’s Chest) (Pamukciyan, 2002, 177; Torkomyan, 1932, 658) has a
central dome and a cross-shaped plan, and is the first Armenian
Apostolic Church in Istanbul. Thus designing the plan, the architect
references to Armenian architecture, and he crowns the central space in
the naos which he forms with four high arches a low, small, drumless
pendentive dome. However, adopting a conservative approach, he hid
this dome below a double-slanted roof along the west-east axis so that
it was not seen from the exterior, and covered the arms of the cross
extending along the north-south axis with trussed roofs. Having resolved
the design of the outer cover of the building with trussed and
double-slanted roofs covered with tiles, Garabed Balian plainly reflected
the plan of the building on the exterior (Hançer, 2008, 278, 282-283).
The Kuzguncuk Surp Krikor Lusavorich Church was first built in
1835 by Ohannes Amira Serverian (1786-1858)1 – who undertook
construction costs – as a wooden church, but following its sudden
collapse in 1860, Harutyun (Artin) Serverian, the son of Hovhannes and
imperial architect, rebuilt the structure in 1861, also personally meeting
all material costs (Pamukciyan, 2003, 140; Asadur, 1901, 200;
Anonymous, 1900, 170; Berberyan, 1871, 260; Kömürciyan, 1988, 265).
The building retains its unique architecture; its northern and southern wings
that slightly protrude beyond its main exterior walls are reminiscent of Kumkap› Surp Asdvadzadzin Kilisesi L
the Befliktafl Church, the naos (inner chamber) is covered with a Kumkap› Surp Asdvadzadz›n Church
frameless pendentive dome that sits on four large arches opening up on
to the façades along the corner walls. With its central space higher than of its ornamentation, the church displays Greek-Roman and Renaissance
the entrance in the west and apsis in the east, and a dome structure influences. With its central-plan and dome structure, it can be perceived
reminiscent of a blind Ottoman dome, it is the only example of its kind as a variation on Armenian architecture. The building is the only
among Istanbul Armenian churches (Hançer, 2008, 327). Armenian church in Istanbul with such an expansive central-plan
The Kad›köy Surp Takavor Church, its first construction dated at (Hançer, 1996, 80; 2004, 526-528).
1814 and built in its present form in 1858 immediately after the Following the Tanzimat period, during which the prohibition on
Tanzimat period (Seropyan- Damadyan, 1994, 193-194), is designed the building of bell-towers was lifted, bell-towers added to Armenian
differently from the customary basilical form; it has a cross-shaped plan churches display a variety of designs. The bell-tower of the Surp
that is not reflected on the exterior structure. The north-south main Asdvadzadzin Church, the Patriarchate Cathedral in Kumkap›, is dated
exterior walls are reflected on the naos with a concave movement. The 1882, bears an inscription and also has a clock; it rises higher than the
central space resolved with four free-standing pillars in the naos is cathedral’s roof and emphasizes the central church of this group of
emphasized with an oval-windowed small-diameter low dome placed on buildings. The cross-shaped, baldaquin-formed high bell-tower leaves a
a polygonal low tambour that is open in all directions. The eaves line strikingly monumental impression. Other examples of high,
waved dome is covered with tiles. The building is the last domed baldaquin-formed bell towers located in front of the westerly entrances
Armenian Apostolic church of the Ottoman period. of churches include the 1882 bell-tower of the Üsküdar Surp Haç
Armenian Catholics and Protestants also began to build their own Church that leaves a gothic impression (Hançer, 2003, 145) and the
churches from the mid-century on. The only domed structure amongst bell-tower of the Feriköy Surp Vartanants Church that was completed in
Armenian Catholic churches is the Taksim Hovhan Vosgeperan Church, 1931 and is crowned with a cone-shaped roof unique to Armenian
built by Garabed and Andon Tulbendjian and opened in 1863 (Tcholakian, architecture (Anonymous, 1995, 463; Tu¤lac›, 1991, 127, 188). The
1998, 218-220). The octagonal, central-plan of the, expansive inner gothic-style bell-tower above the westerly entrance of the Kad›köy Surp
chamber of the structure that rises on an inclined plot is covered with a Takavor Church and the baldaquin bell-tower rising above the roof of the
high framed, low, octagonal dome that rests on four elephant columns Kandilli Yergodasan Arakelots Church (1846), the smallest scale
along the west-east axis and has two-staged window apertures. In terms Armenian church built using the baghdadi wooden construction technique,
84 Bat›l›laflan ‹STANBUL’UN ERMEN‹ M‹MARLARI
Balat Surp Hrefldagabed Kilisesi L
Balat Surp Hreshdagabed Church
Kuzguncuk Surp Krikor Lusavoriç Kilisesi L
Kuzguncuk Surp Kr›kor Lusavor›ch Church
Befliktafl Surp Asdvadzadzin Kilisesi L
Befliktafl Surp Asdvadzadz›n Church
Sonuç
Fatih Sultan Mehmed ‹stanbul’un fethinden birkaç y›l sonra
‹stanbul Ermeni Cemaatini kurmufltur. Kesin kaynaklara istinaden
Ermenilere dinsel ihtiyaçlar› için kullan›lmaz durumdaki birkaç Bizans
kilisesinin verildi¤i anlafl›lmaktad›r. Fetihten çok önce 14. yüzy›l
bafllar›na tarihlenen bir Ermeni kilisesinin Ceneviz Galatas›’ndaki
varl›¤› bilinmektedir. Fakat mimari yap›s› konusunda hiçbir kay›t
bulunmamaktad›r. 17. yüzy›ldan bafllayarak ‹stanbul’a gelen
araflt›rmac› ve seyyahlar ‹stanbul’daki Ermeni kiliselerine dair bilgiler
verirler. Ancak, bunlar›n mimari yap›lar› konusu netlik kazanmam›flt›r.
18. yüzy›l›n birinci yar›s›nda Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Bat›l›laflman›n
ilk belirtileri görülmeye bafllam›flt›r. Ermeni toplumunda önce a¤›r a¤›r
bafllayan geliflmeler, 19. yüzy›l›n ilk yar›s›nda sosyal ve kültürel
ba¤lamda artarak devam etmifltir.
III. Selim’le bafllayan yenileflme hareketleri, gerçekte II. Mahmud
döneminde kendini göstermifltir. Bu süreçte Tanzimat ve Islahat
hareketleri ivme kazanm›fl, mevcut kiliselerin onar›m› ve yeniden infla
olanaklar› sa¤lanarak önemli ad›mlar at›lm›flt›r. 19. yüzy›l›n ikinci
yar›s›nda Tanzimat ve Islahat fermanlar›n›n sonucunda Müslüman
olmayan di¤er toplumlar gibi Ermeni halk› da vatandafll›k hakk›
kazanarak, sosyal ve kültürel anlamda at›l›m yaflam›fl, refah seviyesini
yükseltmifltir. ‹nfla faaliyetlerine getirilen kolayl›klar, yap›n›n boyutu,
kubbesi ve çan kulesi ba¤lam›nda engelleyici yasaklar› da ortadan
kald›rm›flt›r. Bütün bu de¤iflimlerin yans›malar› bu dönemin
Ermeni kiliselerinde kendini gösterir. Say›ca az da olsa, merkezi
mekânl›-kubbeli yap›lar infla edilir. Çan kuleleri gösteriflli mimari

Kad›köy Surp Takavor Kilisesi L Kad›köy Surp Takavor Church
are other significant examples (Hançer, 2008, 335). The bell-tower of the
Kuzguncuk Church is again in the baldaquin form, but here it is located in
front of the apsis, it has two floors and a small dome (Hançer, 2008, 330).
The high bell-tower of the Samatya Surp Kevork Church extends
the main entrance façade and rises above roof level, and forms a triple
composition with the baldaquin corner towers that border the façade to
the right and to the left. The western façades of the Samatya Alt›mermer
Surp Hagop and the Yenikap› Surp Tateos-Partoghomeos churches
resemble Surp Kevork in their design (Tu¤lac›, 1991, 134, 187).
Particularly towards the end of the 19th century, a number of
Greek Orthodox churches in Istanbul were built with double bell-towers.
Among Istanbul’s Armenian churches, only the Surp Garabed Church
in Üsküdar has double bell-towers. These Renaissance style bell-
towers are five-storey structures including the ground floor and lend a
monumental appearance to the western façade (Hançer, 2003, 142).
Among bell-towers that display a great diversity, the unassuming metal
bell placed on the roof of the Beyo¤lu Üç Horan Church that stands in
contrast with the building’s own monumental architecture, is perhaps
the most modest example (Hançer, 2004, 514).
The buildings of the Avedaranagan Amenasurp Yerortutyun
Church in Beyo¤lu-Tarlabafl› Aynal›çeflme and the Gedikpafla Armenian
Protestant Church that stand today are dated to the first quarter of the
20th century. Both works are built on inclined terrain, and their high and
formidable architecture, the high bell-towers emphasizing the entrance
axis on their western façades and the smaller towers visible in four
directions on the eaves lend a monumental effect to these buildings. The
bell-tower of the Gedikpafla Church references Armenian architecture,
ARMENIAN ARCHITECTS OF ISTANBUL in the Era of Westernization
85
whereas the bell-tower of the church in Aynalݍeflme is in the gothic style
(Hançer, 2004, 529).
Conclusion
Within a few years of the conquest of Istanbul, Sultan Mehmed
II founded the Istanbul Armenian community. Sources categorically
reveal that a number of Byzantine churches in derelict conditions were
given to the Armenians for their religious requirements. The existence of
an Armenian church in Genoese Galata dated to the early 14th century,
long before the conquest, is known; however there are no records on its
architectural structure. Scholars and travellers that came to Istanbul from
the 17th century on provide information regarding Armenian churches in
Istanbul. However, there is no clear information regarding their architectural
structure. The first signs of Westernization began to emerge in the
Ottoman Empire in the first half of the 18th century. Related
developments that were at first slow in the Armenian community continued
in the social and cultural context in the first half of the 19th century.
Movements of renewal that began with Selim III revealed them-
selves more substantially during the reign of Mahmud II. The Tanzimat
and Islahat movements gained momentum, and important steps were
taken with the repair of existing churches and construction of new
churches. In the second half of the 19th century, as a result of the
Tanzimat and Islahat edicts, as with other non-Muslim communities, the
Armenian people also gained the right to citizenship, showed social and
cultural progress and their welfare level improved. New and convenient
regulations introduced in the field of construction activities meant that
prohibitive laws regarding the scale of buildings, domes and bell-towers
86 Bat›l›laflan ‹STANBUL’UN ERMEN‹ M‹MARLARI

Kandilli Surp Yergodasan Kilisesi L

Kand›ll› Surp Yergodasan Church

strüktürleri ile yeni yap›larda yer almaya bafllar, eski yap›lara çan
kuleleri eklenir. Belli bir standarda uyma zorunlulu¤u kald›r›ld›¤›ndan
yap›lar›n boyutlar› da çeflitlilik gösterir. Bu dönemde Ermeni
kiliselerinin say›s›nda art›fl olur. Tabii bu ba¤lamda Kadim Ermeni
Kilisesi’nden ayr›lan Ermeni Katolik ve Protestanlar› da dikkate almak
gerekir. Roma’ya ba¤lanan Katolik kiliselerinde daha ziyade ‹talyan
mimarisinin etkileri hâkimdir. Protestan kiliseleri ise gotik mimarinin
Ermeni uyarlamalar› olarak infla edilmifllerdir. Özellikle iç mekânlara
seçmeci bir anlay›flla uyarlanan, Bat› sanat›n›n tarihsel biçimleriyle
görsel bir zenginlik kazanan, y›¤ma yap›m sistemi ile çözümlenmifl,
kademeli yükselen-an›tsal d›fl mimarileriyle dikkati çekmeye
bafllam›fllard›r.
Özetle, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda yenileflme hareketlerinin
yafland›¤› bu süreçte, ‹stanbul Ermeni kilise mimarisinde daha özgür
bir tutumla farkl› denemelere yer verildi. Bu kiliseler; sadece görsel
anlamda de¤il, sosyal ve toplumsal de¤iflimleri ve geliflimleri,
bir kültürel süreklili¤i, Ermeni yap› ustalar›n›n geleneksel Ermeni
mimarisinin köklerinden beslenen yetkin mimarl›k birikimini
aksettirmektedir. Daha da önemlisi Osmanl› kimli¤i alt›nda yaflayan
toplumlar›n birbirlerini alg›lama ve anlama konusundaki baflar›lar›n›n
canl› tan›klar› olan bu an›tlar, geçmiflin kadirflinasl›¤›n› günümüze
tafl›yan eflsiz hat›ralard›r.

Üsküdar Surp Haç Kilisesi L Üsküdar Surp Haç Church

Kad›köy Surp Takavor Kilisesi M Kad›köy Surp Takavor Church

 ARMENIAN ARCHITECTS OF ISTANBUL in the Era of Westernization
87

Kuzguncuk Surp Krikor Lusaoriç Kilisesi L

Kuzguncuk Surp Kr›kor Lusavor›ch Church
M

Gedikpafla Ermeni Protestan Kilisesi

Gedikpafla Armen›an Protestant Church

were lifted. The reflections of all these changes are visible in Armenian
churches of the period. Although few in number, central-planned,
domed structures were built. Bell-towers with imposing appearances
began to feature in new structures, and new bell-towers were also
added to older buildings. The abolishment of the restriction over
standards meant that the dimensions of the buildings showed diversity
as well. The number of Armenian churches increased during this period.
The Armenian Catholic and Protestant churches that separated from the
Ancient Armenian church must of course also be taken into account. In
Catholic Churches attached to Rome, the influence of Italian architecture
is predominant. The Protestant churches, on the other hand, were
constructed as Armenian adaptations of gothic architecture. They drew
attention especially with their monumental exterior architecture that rose
in levels, their plan was solved with a stack structure and gained visual
richness with the historic forms of Western art that was applied to the
interiors with a selective approach.
In summary, during this time of modernization movements in the
Ottoman Empire, a variety of experiments were carried out with a freer
attitude in Istanbul Armenian church architecture. These churches
reflected, and not only in the visual sense, social changes and developments,
a cultural continuity and the architectural competence of Armenian
master-builders that found its source in the roots of traditional Armenian
architecture. Even more significantly, they stand as living witnesses to the
success of communities living together under the Ottoman identity in
perceiving and understanding each other, conveying the appreciation of
the past to the present day.
88 Bat›l›laflan ‹STANBUL’UN ERMEN‹ M‹MARLARI

NOTLAR

1 Hovhannes Serveryan, Krikor Amira Balyan’›n yan›nda yetiflmifl ve onun damad› olmufl,
Garabed Balyan’la birlikte Mimar-› Hümayun’lu¤a getirilmifltir. Kuzguncuk Kilisesi’nin
1861’deki inflas›nda, Serveryan ile özel bir anlaflmas› olan Léon Parvillée’nin de katk›s›
oldu¤u söylenmektedir (Girardelli, 2007, 62).

KAYNAKLAR

Alboyac›yan, Arflak (1962), “Gazmavorum Arevmdahayutyan”, fio¤agat, 11. y›l, say› 2,

‹stanbul.
Anonim, 1900, “‹stanbul Ermeni Kiliseleri”, Intartsag Oratsuyts, ‹stanbul.
Anonim 1995, “Vartanantz (Surp) Kilisesi, Dünden Bugüne ‹stanbul Ansiklopedisi, c. 8,
s. 463, ‹stanbul.
Asadur, Hrant (1901), “Gosdantnubolso Hayer› yev ‹rents Badriarkner›”, Intartsag
Oratsuyts, ‹stanbul.
Berberyan, Avedis (1871), Badmutyun Hayots, ‹stanbul.
Beydilli, Kemal (1995), II. Mahmud Devrinde Katolik Ermeni Cemaati ve Kilisesi’nin
Tan›nmas› (1830), Harvard.
Bozkurt, Gülnihal (1989), Gayrimüslim Osmanl› Vatandafllar›n›n Hukuki Durumu (1839-
1914), Türk Tarih Kurumu, Ankara.
Ebersolt, Jean (1999), Bizans ‹stanbulu ve Do¤u Seyyahlar›, 2. bask›, ‹stanbul.
Evliya (2004), Evliya Çelebi Seyahatnamesi: ‹stanbul, S. Ali Kahraman, Yücel Da¤l› (haz.),
c. I, kitap I-II, ‹stanbul.
Eyice, Semavi (1969), Galata ve Kulesi, Türkiye Turing Yay›n›, ‹stanbul.
Galland, Antoine (1987), ‹stanbul’a Ait Günlük Hât›ralar (1672-1673), S›rr› Örik (çev.), 2.
bask›, c. I, Türk Tarih Kurumu, Ankara.
Girardelli, Miyuki Aoki 2007, “Bo¤aziçi’nde Bir Babil Kulesi: Léon Parvillée ve Charles
Guillaume Hornig’in Gözlerinden Dolmabahçe Saray›’ndaki Çokkültürlü Çal›flma
Ortam›”, 150. Y›l›nda Dolmabahçe Saray› Uluslararas› Sempozyumu 23-26 Kas›m 2006-
Bildiriler, c. I, ‹stanbul.
Grosvenor, Edward (1895), Constantinople, Boston.
Grousset, René (2005), Bafllang›c›ndan 1071’e Ermenilerin Tarihi, Aras Yay›nevi, ‹stanbul.
Güleseryan, Papken (1904), Patrik Hovhannes Golod, Viyana.
Hançer, Elmon (1993), “‹stanbuli Barisbnerun Meç Kdnvo¤ Ut Hay Yege¤etsiner-Surp
Kevork Ermeni Kilisesi”, Nor San, say› 11, ‹stanbul; t›pk› bas›m Haraç, (10 Mart 1952),
Paris.
Hançer, ‹lmon (1996), “Galata ve Pera’daki Ermeni Kiliseleri”, yay›nlanmam›fl yüksek
lisans tezi, ‹.Ü., ‹stanbul.
Hançer, Elmon (2003), “Üsküdar Ermeni Cemaati Tarihinde Bir Gezinti”, Üsküdar
Sempozyumu, Bildiriler 23-25 May›s 2003, c. 1, Üsküdar Belediyesi, ‹stanbul.
Hançer, Elmon (2004), “Galata ve Pera’daki Ermeni Kiliseleri ve Mezarl›klar›”, Geçmiflten
Günümüze Beyo¤lu, c. II, s. 507-538, Taç Vakf› - Beyo¤lu Belediyesi, ‹stanbul.
Hançer, Elmon (2008), “Bo¤aziçi Ermeni Cemaati ve Kiliseleri”, Geçmiflten Günümüze
Bo¤aziçi, c. I, s. 267-367, Taç Vakf› - ‹stanbul Büyükflehir Belediyesi Kültür ve Sosyal ‹fller
Daire Baflkanl›¤›, ‹stanbul.
Hovhannesyan, Sarkis Sarraf (1996), Payitaht ‹stanbul’un Tarihçesi, Tarih Vakf› Yurt
Yay›nlar›, ‹stanbul.
Kalusdyan, finorhk (1982), Hayazki Surper, ‹stanbul.
Karaca, Zafer (1996), ‹stanbul’da Osmanl› Dönemi Rum Kiliseleri, Yap› Kredi Yay›nlar›, 2.
bask›, ‹stanbul.
Kaya, Önder (2005), Tanzimat’tan Lozan’a Az›nl›klar, Yeditepe Yay›nevi, 2. bask›, ‹stan-
bul.
Kömürciyan, Eremya Çelebi (1988), ‹stanbul Tarihi-XVII. As›rda ‹stanbul, K. Pamukciyan
(haz.), Eren Yay›nevi, ‹stanbul.
Ortayl›, ‹lber (1985), “Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Millet”, Tanzimattan Cumhuriyete
Türkiye Ansiklopedisi, c. 4, ‹letiflim yay›nlar›, ‹stanbul.
Ortayl›, ‹lber (2004), ‹mparatorlu¤un En Uzun Yüzy›l›, ‹letiflim Yay›nlar›, 17. bask›,
‹stanbul.
Özgümüfl, Feridun (1997-1998), “Peribleptos Manast›r› (Sulu Manast›r)”, Sanat Tarihi
Araflt›rmalar› Dergisi, say› 14, ‹stanbul.
Pamukciyan, Kevork 1966, “Galata Surp Krikor Lusavoriç Tarihi Üzerinde Bir ‹nceleme”
(Ermenice), fio¤agat, 15. y›l, özel say› 1, ‹stanbul.
Pamukciyan, Kevork (2002), “Kumkap› Patrikhane Kilisesi Ne Zamandan Beri Ermenilerin
Elindedir?”, “Sulumanast›r Surp Kevork Kilisesi Ne Zamandan Beri Ermenilerin
Elindedir?”, Ermeni Kaynaklar›ndan Tarihe Katk›lar- ‹stanbul Yaz›lar›, c. I, Aras Yay›nc›l›k,
‹stanbul .
Seropyan, Va¤arflak, Krikor Damadyan (1994), “Takavor (Surp) Kilisesi”, “Yerrortutyun
(Surp) Kilisesi”, Dünden Bugüne ‹stanbul Ansiklopedisi, cilt 7, ‹stanbul.
Tcholakian, Hovhannes (1998), L’église Armenienne Catholique en Turquie, ‹stanbul.
Torkomyan, Vahram (1913, 1932, 1938), Isdambola Badmutyun Eremya Çelebii
Kömürciyan, 3 cilt, Viyana.
Tu¤lac›, Pars (1991), ‹stanbul Ermeni Kiliseleri, ‹stanbul.

Bu makalede kullan›lan foto¤raflar aksi belirtilmemiflse Elmon Hançer taraf›ndan çekilmifltir.

 ARMENIAN ARCHITECTS OF ISTANBUL in the Era of Westernization
89

NOTES

1 Hovhannes Serverian trained as an apprentice with Krikor Amira Balian and became
his son-in-law, and was made imperial architect along with Garabed Balian. It is also
said that Léon Parvillée, who had a special contract with Serverian, contributed to the
construction of the Kuzguncuk Church in 1861 (Girardelli, 2007, 62).

BIBLIOGRAPHY

Alboyac›yan, Arflak (1962), “Gazmavorum Arevmdahayutyan”, fio¤agat, year 11, issue

2, Istanbul.
Anonymous, 1900, “‹stanbul Ermeni Kiliseleri”, Intartsag Oratsuyts, Istanbul.
Anonim 1995, “Vartanantz (Surp) Church, Dünden Bugüne ‹stanbul Ansiklopedisi, vol.
8, p. 463, Istanbul.
Asadur, Hrant (1901), “Gosdantnubolso Hayer› yev ‹rents Badriarkner›”, Intartsag
Oratsuyts, Istanbul.
Berberyan, Avedis (1871), Badmutyun Hayots, Istanbul.
Beydilli, Kemal (1995), II. Mahmud Devrinde Katolik Ermeni Cemaati ve Kilisesi’nin
Tan›nmas› (1830), Harvard.
Bozkurt, Gülnihal (1989), Gayrimüslim Osmanl› Vatandafllar›n›n Hukuki Durumu (1839-
1914), Türk Tarih Kurumu, Ankara.
Ebersolt, Jean (1999), Bizans ‹stanbulu ve Do¤u Seyyahlar›, 2. edition, Istanbul.
Evliye (2004), Evliya Çelebi Seyahatnamesi: ‹stanbul, S. Ali Kahraman, Yücel Da¤l› (ed.),
vol. I, book I-II, Istanbul.
Eyice, Semavi (1969), Galata ve Kulesi, Türkiye Turing Yay›n›, Istanbul.
Galland, Antoine 1987, ‹stanbul’a Ait Günlük Hat›ralar (1672-1673), Nahid S›rr› Örik
(trs.), Türk Tarih Kurumu, Ankara.
Girardelli, Miyuki Aoki 2007, “Bo¤aziçi’nde Bir Babil Kulesi: Léon Parvillée ve Charles
Guillaume Hornig’in Gözlerinden Dolmabahçe Saray›’ndaki Çokkültürlü Çal›flma Ortam›,
150. Y›l›nda Dolmabahçe Saray› Uluslararas› Sempozyumu 23-26 Kas›m 2006-
Bildiriler/The 150th Anniversary of the Dolmabahçe Palace International Symposium 23-
26 November 2006-Papers, vol.I, Istanbul.
Grosvenor, Edward (1895), Constantinople, Boston.
Grousset, René (2005), Bafllang›c›ndan 1071’e Ermenilerin Tarihi, Aras Yay›nevi, Istanbul.
Güleseryan, Papken (1904), Patrik Hovhannes Golod, Vienna.
Hançer, Elmon (1993), “‹stanbuli Barisbnerun Meç Kdnvo¤ Ut Hay Yege¤etsiner-Surp Kevork
Ermeni Kilisesi”, Nor San, issue 11, Istanbul; facsimile edition Haraç, (10 March 1952), Paris.
Hançer, Elmon (2003), “Üsküdar Ermeni Cemaati Tarihinde Bir Gezinti/A Trip Through
the History of the Üsküdar Armenian Community”, Üsküdar Sempozyumu, Bildiriler
23-25 May›s 2003/Üsküdar Symposium, Papers 23-25 May 2003, vol.1, Üsküdar
Municipality, Istanbul.
Hançer, Elmon (2004), “Galata ve Pera’daki Ermeni Kiliseleri ve Mezarl›klar›/Armenian
Churches and Cemeteries in Galata and Pera”, Geçmiflten Günümüze Beyo¤lu/Beyo¤lu
from the Past to the Present, vol.II, pp. 507-538, Taç Vakf› - Beyo¤lu Municipality, Istanbul.
Hançer, Elmon (2008), “Bo¤aziçi Ermeni Cemaati ve Kiliseleri/The Bosphorus Armenian
Community and its Churches”, Geçmiflten Günümüze Bo¤aziçi/Bosphorus from Past to
Present, vol. I, pp. 267-367, Taç Vakf› - ‹stanbul Büyükflehir Belediyesi Kültür ve Sosyal
‹fller Daire Baflkanl›¤›, Istanbul.
Hançer, ‹lmon (1996), “Galata ve Pera’daki Ermeni Kiliseleri/Armenian Churches in
Galata and Pera”, unpublished PhD thesis, Istanbul University, Istanbul.
Hovhannesyan, Sarkis Sarraf (1996), Payitaht ‹stanbul’un Tarihçesi/The History of the
Capital Istanbul (translated by E. Hançer), Tarih Vakf› Yurt Yay›nlar›, ‹stanbul.
Kalusdyan, finorhk (1982), Hayazki Surper, ‹stanbul.
Karaca, Zafer (1996), ‹stanbul’da Osmanl› Dönemi Rum Kiliseleri/Ottoman Period Greek
Churches in Istanbul, Yap› Kredi Yay›nlar›, 2. edition, Istanbul.
Kaya, Önder (2005), Tanzimat’tan Lozan’a Az›nl›klar, Yeditepe Yay›nevi, 2. edition, Istanbul.
Kömürciyan, Eremya Çelebi (1988), ‹stanbul Tarihi-XVII. As›rda ‹stanbul, Pamukciyan
(ed.), Eren Yay›nevi, Istanbul.
Ortayl›, ‹lber (1985), “Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Millet/Millet in the Ottoman Empire”,
Tanzimattan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, vol.4, ‹letiflim Yay›nlar›, Istanbul.
Ortayl›, ‹lber (2004), ‹mparatorlu¤un En Uzun Yüzy›l›/The Longest Century of the Empire,
‹letiflim Yay›nlar›, 17. edition, Istanbul.
Özgümüfl, Feridun (1997-1998), “Peribleptos Manast›r› (Sulu Manast›r)”, Sanat Tarihi
Araflt›rmalar› Dergisi, vol. 14, Istanbul.
Pamukciyan, Kevork 1966, “Galata Surp Krikor Lusavoriç Tarihi Üzerinde Bir ‹nceleme”
(in Armenian), fio¤agat, 15. year, special issue 1, Istanbul.
Pamukciyan, Kevork (2002), “Kumkap› Patrikhane Kilisesi Ne Zamandan Beri Ermenilerin
Elindedir?”, “Sulumanast›r Surp Kevork Kilisesi Ne Zamandan Beri Ermenilerin Elindedir?”,
Ermeni Kaynaklar›ndan Tarihe Katk›lar- ‹stanbul Yaz›lar›, vol. I, Aras Yay›nc›l›k, Istanbul .
Seropyan, Va¤arflak, Krikor Damadyan 1994, “Takavor (Surp) Kilisesi”, “Yerrortutyun
(Surp) Kilisesi”, Dünden Bugüne ‹stanbul Ansiklopedisi, vol. 7, Istanbul.
Tcholakian, Hovhannes (1998), L’église Armenienne Catholique en Turquie, Istanbul.
Torkomyan, Vahram (1913, 1932, 1938), Isdambola Badmutyun Eremya Çelebii
Kömürciyan, 3 volume, Vienna.
Tu¤lac›, Pars (1991), ‹stanbul Ermeni Kiliseleri/Istanbul Armenian Churches, Istanbul.

Unless otherwise noted the photographs included in this article are taken by Elmon Hançer.
90 Bat›l›laflan ‹STANBUL’UN ERMEN‹ M‹MARLARI
TANZ‹MAT DÖNEM‹NDE CAM‹ M‹MARLI⁄I1
ALYSON WHARTON
Girifl
Balyanlar, 19. yüzy›lda Osmanl› sultanlar›na birkaç kuflak boyunca
kalfa-i hümayun olarak hizmet veren Ermeni kökenli bir ailedir.
Statü ve ünleri 19. yüzy›lda, önce Krikor Amira (1764-1831), sonra
Garabed Amira (1800-1866), daha sonra Nigo¤os Bey (1826-1858),
Agop Bey (1838-1875) ve son olarak Sarkis Bey (1835-1899)
dönemlerinde doru¤a ulaflm›flt›r. Aile en çok Bo¤az k›y›lar› boyunca
Abdülmecid (hd 1839-1861) için infla ettikleri Dolmabahçe ve
Abdülaziz (hd 1861-1876) için infla ettikleri Beylerbeyi ve Ç›ra¤an gibi
görkemli saraylarla bilinir. Bunlar ayn› zamanda akademik ilginin en
çok yöneldi¤i binalard›r.2 Ancak bunun yan› s›ra Balyanlar 19. yüzy›l›n
ortas›nda sultanlar için oldukça çok say›da cami de infla etmifllerdir.
Bunlar H›rka-i fierif, Küçük Mecidiye, Ortaköy (Büyük Mecidiye),
Dolmabahçe, Teflvikiye, Sâdâbad, Pertevniyal Valide ve Aziziye
camileridir3 ve ailenin Osmanl› mimarl›k tarihinde oynad›¤› role yeni bir
aç›dan yaklaflmam›z› sa¤larlar.4
Gayrimüslim kalfalar›n, özellikle de 19. yüzy›l›n büyük bölümü
boyunca mimarl›k ortam›na hâkim olan Balyanlar’›n mimarisi,
Tanzimat döneminin sonlar›ndan bu yana, neredeyse hep Osmanl›
Küçük Mecidiye Camisi Kubbesi L
Domed Cube (Küçük) Mec›d›ye Mosque
mimarisinin ‘yok edilifli’ olarak nitelendirilmifl, de¤er verilmemifltir. Bu
görüfle o dönemde yaz›lm›fl tarih kitaplar›nda da,5 1873 Viyana Sergisi
için haz›rlanm›fl bir mimarl›k incelemesi olan Usul-u Mimar-i Osmaniye’de
de rastlamak mümkündür.6 O zamandan beri Balyanlar’›n yap›tlar›na,
Avrupa’daki prototiplerinden, arkalar›ndaki fikirsel yap› dikkate
al›nmadan kopya edilmifl olduklar› ima edilerek ‘alafranga’ s›fat› lay›k
görülmüfl,7 bu kopyac›l›k imparatorlu¤un yarat›c› gücünün8 ve ayn›
zamanda zanaatkârl›k ve baflar›l› inflaat tekniklerinin kayb›n›n bir
yans›mas› olarak de¤erlendirilmifltir.9
Bu bölümde ortaya koyaca¤›m›z, Balyanlar’›n yerel üretim
yöntemlerin devaml›l›¤›na nas›l katk›da bulunduklar›n› ve modern bir
Osmanl› üslubunun yarat›lmas›n› nas›l üstlendiklerini gösteren kan›tlar,
Balyanlar’›n tarihini çarp›c› de¤iflikliklerle yeniden yazmam›za ve onlar›
Osmanl› mimarl›k tarihinin etkin ve de¤erli birer ifltirakç›s› olarak
görmeye bafllamam›za olanak sa¤l›yor. Bu kan›tlar, Balyanlar’›n
Osmanl› mimarl›¤›n›, yerel mevcut sistemlerini ve mimari geleneklerini
Avrupa modalar›na, mallar›na, teknolojisine ve bu teknolojiyi
uygulayanlar›n eline geçmesine karfl› birçok aç›dan nas›l savunduklar›n›
da gösterecektir.10
Hassa Mimarlar› Oca¤›’nda Bürokratik Reform ve Gerileme
Konstantinopolis’in fethinden bu yana Osmanl› ‹mparatorlu¤u
dahilinde mimari projelerden sorumlu olan Hassa Mimarlar› Oca¤›
1831’de la¤vedilmiflti.11 Oca¤›n görevleri ve mali yap›lar› yeni bir
kuruma aktar›lm›flt›: Ebniye-i Hassa Müdiriyeti. Ancak bu kuruma
e¤itimli mimarlar atanmam›flt›, mali sorunlar› vard› ve k›sa sürede
kendisine verilen görevi yerine getirememeye bafllad›.12 Bu yüzden
onun yerine önce Ebniye-i Hassa Muavinli¤i (asl›nda ayn› kurumun
yeniden isimlendirilmifl hali), daha sonra da bu muavinli¤in içinde bir
di¤er birim, Ebniye Meclisi oluflturuldu. Bu birimin oluflturulmas›,
saray›n inflaat ifllerinin art›k tek bir merkezden, daha do¤rusu Balyan
ailesinin denetimi alt›nda yeni bir merkezden yönetilmesinin
koflullar›n› sa¤lad›.
Ebniye Meclisi üyeleri Müslüman yetkililerden baflka, hem Rum
hem de Ermeni cemaatlerinden çok say›da gayrimüslim kalfan›n bir
araya gelmesinden olufluyordu.13 Bu tür resmi kurumlara bu tarihe
kadar sadece Müslümanlar›n atand›¤› göz önünde tutulursa, bu
durum kalfalar›n bu dönemde inflaat sektöründeki gücünün
tan›nd›¤›n› göstermektedir.
Meclis, imparatorluk içerisinde mimari projeleri, özellikle de
mimari projelerin harcamalar›yla ilgili keflifleri denetlemek ve
anlaflmazl›klarda hakemlik etmek üzere kurulmufltu. Meclisin
kuruldu¤u dönemde yeni bir usul de yürürlü¤e kondu: münakasa
(aç›k eksiltme). Bu sistem mimari projelerin sözleflmelerinin en düflük
fiyat› veren ba¤›ms›z mimarlar ve kalfalarla yap›lmas›n› sa¤l›yordu.
Ebniye Meclisi bu usulden de sorumluydu.
Bunun sonucu olarak 1840’lar›n sonuna gelindi¤inde projeler
Ebniye Meclisi taraf›ndan düzenleniyor, daha sonra münakasa usulüyle
müteahhite veriliyordu. Ancak, cami inflaat› örneklerine bakt›¤›m›zda
bürokratik kurumlar›n müdahalesiyle ilgili baflka bir gerçeklikle
karfl›lafl›yoruz.
Cami ‹nflaat› ‹le ‹lgili Kurumlar
1840’lar›n sonunda Ebniye Meclisi’nin cami inflaat› projelerinde
gerçekten de etkin rol oynad›¤›n› görüyoruz. Ebniye Meclisi’nin
kuruldu¤u 1848 y›l›na yak›n bir tarihte inflaat›na bafllanan H›rka-i fierif,
Ortaköy ve Mecidiye gibi camilerin inflaat maliyet tahminlerini içeren,
Ebniye Meclisi üyeleri veya sadece Ebniye Meclisi baflkan› Seyyid
Abdülhalim Efendi taraf›ndan mühürlenmifl keflif defterleri elimizde