Lev Vygotsky 55

Το ιστορικό νόημα της κρίσης της Ψυχολογίας1

«…λίθον ον απεδοκίμασαν οι οικοδομούντες,

ούτος εγεννήθη εις κεφαλήν γωνίας.»2

Ήδη, από την ανάλυση των τριών τύπων ψυχολογικών συστημάτων [Freud,
Adler, και Kretschmer] που εξετάσαμε παραπάνω, είναι εμφανές μέχρι ποιο βαθ-
μό ωρίμασε η ανάγκη για μια γενική ψυχολογία, και εν μέρει σκιαγραφήθηκαν
τα όρια και κατά προσέγγιση το περιεχόμενο αυτής της έννοιας. Η πορεία της
έρευνάς μας θα είναι συνεχώς η ακόλουθη: θα εκκινούμε από την ανάλυση των
δεδομένων [γεγονότων], έστω δεδομένων [γεγονότων] σε ύψιστο βαθμό γενικής
τάξης και αφαιρετικού χαρακτήρα, όπως το ένα ή το άλλο ψυχολογικό σύστημα
και ο τύπος του, οι τάσεις και η τύχη των διαφόρων θεωριών, οι διάφοροι γνω-
στικοί χειρισμοί, οι επιστημονικές ταξινομήσεις και σχήματα [σχέδια] κλπ. Ωστό-
σο, δεν τα υποβάλουμε σε εξέταση από την αφηρημένη λογική, την καθαρά φι-
λοσοφική σκοπιά, αλλά ως προσδιορισμένα γεγονότα στην ιστορία της επιστή-
μης, ως συγκεκριμένα, ζωντανά ιστορικά γεγονότα εντός της τάσης τους, εντός
της αντιπαλότητάς τους, εντός του πραγματικού καθορισμού τους, φυσικά και
εντός της γνωστικής-θεωρητικής ουσίας τους, δηλαδή από την σκοπιά της αντι-
στοιχίας τους με εκείνη την πραγματικότητα, για τη διάγνωση της οποίας προο-
ρίζονται. Όχι μέσω αφηρημένων κρίσεων αλλά μέσω της ανάλυσης της επιστη-
μονικής πραγματικότητας επιδιώκουμε να φτάσουμε σε μια καθαρή αντίληψη
περί της ουσίας της ατομικής και κοινωνικής ψυχολογίας, ως δύο πτυχών μιας
επιστήμης και περί του ιστορικού τους πεπρωμένου. Κατά τρόπο παρόμοιο με
αυτόν, βάσει του οποίου ο πολιτικός συνάγει από την ανάλυση των συμβάντων
έναν κανόνα δράσης, από εδώ συνάγεται ότι για την οργάνωση της επιστημο-
νικής έρευνας [αυτόν τον ρόλο διαδραματίζει], η μεθοδολογική έρευνα χρησι-
μοποιεί την ιστορική εξέταση των συγκεκριμένων μορφών τής επιστήμης και τη
θεωρητική ανάλυση αυτών των μορφών, ώστε να φτάσει σε γενικευμένες, ελεγ-
μένες και κατάλληλες καθοδηγητικές αρχές. Αυτός είναι, κατά την άποψή μας,
56 Lev Vygotsky

ο πυρήνας εκείνης της γενικής ψυχολογίας την έννοια της οποίας θα επιχειρή-
σουμε να αποσαφηνίσουμε σ’ αυτό το κεφάλαιο.
Το πρώτο που μαθαίνουμε από αυτή την ανάλυση είναι η οριοθέτηση γενικής
ψυχολογίας και θεωρητικής ψυχολογίας του φυσιολογικού ανθρώπου. Είδαμε ότι
η τελευταία δεν είναι απαραιτήτως μια γενική ψυχολογία, ότι σε μια ολόκληρη σει-
ρά συστημάτων αυτή η ίδια μετατρέπεται σε μία εκ των ειδικών επιστημονικών πει-
θαρχιών, που προσδιορίζονται από ένα άλλο επιστημονικό πεδίο. [Είδαμε] ότι μπο-
ρούν να διαδραματίζουν και διαδραματίζουν τον ρόλο της γενικής ψυχολογίας και
η παθοψυχολογία και η περί της συμπεριφοράς των ζώων θεωρία. Ο Vvedensky3
θεωρούσε ότι η γενική ψυχολογία «θα μπορούσε πολύ ορθότερα να ονομάζεται
βασική ψυχολογία, διότι σ’ αυτόν τον τομέα εδράζεται ολόκληρη η ψυχολογία»
(Vvedensky, 1917, 5). Ο Høffding4 θεωρώντας ότι με την ψυχολογία «μπορεί να ασχο-
λείται κανείς με πολλούς τρόπους και μεθόδους», ότι «δεν υπάρχει μόνο μία, αλ-
λά πολλές ψυχολογίες», παραβλέποντας την αναγκαιότητα της ενότητας, εντούτοις
κλίνει στο να βλέπει στην υποκειμενική ψυχολογία «τη βάση, γύρω από την οποία,
όπως γύρω από ένα κέντρο, πρέπει να συσσωρεύονται τα πλούτη των υπολοίπων
πηγών της γνώσης» (Høffding, 1908, 30). Σ’ αυτή την περίπτωση πραγματικά θα άρ-
μοζε περισσότερο να γίνεται λόγος περί βασικής ή κεντρικής ψυχολογίας, παρά περί
γενικής, αν και χρειάζεται αρκετός σχολικός δογματισμός και αφελής αυτοπεποί-
θηση για να μη βλέπει κανείς πως προκύπτουν συστήματα με εντελώς διαφορετική
βάση και κέντρο και πως, σε τέτοιου είδους συστήματα, απομακρύνεται προς την
περιφέρεια αυτό που οι καθηγητές θεωρούσαν βάση σύμφωνα με την ίδια την φύ-
ση των πραγμάτων. Η υποκειμενική ψυχολογία ήταν η βασική ή η κεντρική σε μια
ολόκληρη σειρά συστημάτων και πρέπει να διευκρινίσουμε για τον εαυτό μας ποιο
είναι το νόημα αυτού του γεγονότος. Τώρα αυτή [η υποκειμενική ψυχολογία] χά-
νει τη σημασία της και πάλι θα πρέπει να ξεκαθαρίσουμε για [τον εαυτό] μας ποιο
είναι το νόημα αυτού του γεγονότος. Από τη σκοπιά της ορολογίας το σωστότερο
απ’ όλα θα ήταν σ’ αυτή την περίπτωση να μιλάμε περί θεωρητικής ψυχολογίας, σε
αντιδιαστολή με την εφαρμοσμένη, όπως το πράττει ο Münsterberg5 (1922). Ως προς
τον ενήλικα φυσιολογικό άνθρωπο θα ήταν ένας ειδικός κλάδος παραπλεύρως της
παιδικής ψυχολογίας, της ζωοψυχολογίας και της παθοψυχολογίας.
Η θεωρητική ψυχολογία, σημειώνει ο Binswanger6, δεν είναι ούτε γενική ψυ-
χολογία, ούτε μέρος αυτής, αλλά η ίδια αποτελεί το αντικείμενο ή το γνωστικό
αντικείμενο της γενικής ψυχολογίας. Η τελευταία θέτει ερωτήματα περί του πώς
είναι εν γένει εφικτή η θεωρητική ψυχολογία, περί του ποια είναι η δομή και η
καταλληλότητα των εννοιών της. Ήδη, εκ του γεγονότος ότι το ζήτημα της δη-
μιουργίας θεωριών στην ψυχολογία συνιστά ακριβώς το βασικό ζήτημα της γε-
νικής ψυχολογίας, η θεωρητική ψυχολογία δεν μπορεί να ταυτιστεί με τη γενική
ψυχολογία (Binswanger, 1922, 5).
 Το ιστορικό νόημα της κρίσης της Ψυχολογίας 57

Το δεύτερο που μπορούμε να μάθουμε με αξιοπιστία από την ανάλυσή μας

[είναι το εξής]: το ίδιο το γεγονός ότι η θεωρητική ψυχολογία και μετέπειτα [στη
συνέχεια] άλλες επιστημονικές πειθαρχίες έπαιζαν τον ρόλο της γενικής επιστή-
μης, καθορίζεται αφενός μεν, εξαιτίας της απουσίας της γενικής ψυχολογίας,
αφετέρου δε, λόγω της έντονης ανάγκης για την τελευταία και της αναγκαιότη-
τας προσωρινής αναπλήρωσης των λειτουργιών της, ώστε να καταστεί εφικτή η
επιστημονική έρευνα. Η ψυχολογία κυοφορεί μια γενική επιστημονική πειθαρ-
χία αλλά δεν την έχει γεννήσει ακόμα.
Το τρίτο που μπορούμε να συνάγουμε από την ανάλυσή μας είναι η διάκριση
δύο φάσεων στην ανάπτυξη κάθε γενικής επιστήμης, κάθε γενικής επιστημονι-
κής πειθαρχίας, όπως δείχνει η ιστορία της επιστήμης και η μεθοδολογία. Στην
πρώτη φάση της ανάπτυξης η γενική πειθαρχία διαφοροποιείται από την ειδική
ως προς ένα καθαρά ποσοτικό γνώρισμα. Αυτή η διάκριση, όπως σωστά λέει ο
Binswanger, προσιδιάζει στην πλειονότητα των επιστημών. Οπότε [κατά συνέ-
πεια] διακρίνουμε γενική και ειδική βοτανική, ζωολογία, βιολογία, φυσιολογία,
παθολογία, ψυχιατρική κλπ. Η γενική πειθαρχία καθιστά γνωστικό αντικείμενο
της μελέτης της εκείνο το κοινό [στοιχείο] που ενυπάρχει σε όλα τα αντικείμενα
της δεδομένης επιστήμης, ενώ η ειδική ότι προσιδιάζει σε ξεχωριστές ομάδες ή
ακόμα και σε μεμονωμένους εκπροσώπους από το ίδιο γένος αντικειμένων. Υπό
αυτή την έννοια απέδωσαν το όνομα της ειδικής σε εκείνη την πειθαρχία, την
οποία ονομάζουμε σήμερα ψυχολογία των ατομικών διαφορών. Υπό την ίδια
έννοια ονόμασαν αυτήν την περιοχή ατομική ψυχολογία. Το γενικό μέρος της
βοτανικής ή της ζωολογίας μελετά ό,τι είναι κοινό σε όλα τα φυτά ή τα ζώα, [το
γενικό μέρος] της ψυχολογίας, ό,τι προσιδιάζει σε όλους τους ανθρώπους. Για
[να γίνει] αυτό από την πραγματική ποικιλομορφία των δεδομένων φαινομένων
γινόταν η αφαίρεση της έννοιας του ενός ή του άλλου γενικού χαρακτηριστικού
που προσιδίαζε σε όλα ή στην πλειονότητα αυτών [των φαινομένων] και, με τη
μορφή του αφηρημένου από την πραγματική ποικιλομορφία των συγκεκριμέ-
νων χαρακτηριστικών, αυτή [η έννοια] γινόταν το γνωστικό αντικείμενο μελέ-
της της γενικής πειθαρχίας. Επομένως ως χαρακτηριστικό και ζητούμενο αυτής
της πειθαρχίας έβλεπαν την επιστημονική παρουσίαση εκείνων των γεγονότων
τα οποία είναι κοινά για τον μέγιστο αριθμό των επιμέρους φαινομένων της δε-
δομένης περιοχής (Binswanger, 1922, 3).
Αυτό αποτελεί το στάδιο διερευνήσεων και προσπάθειας εφαρμογής μιας γε-
νικής, σε όλους τους κλάδους της ψυχολογίας, αφηρημένης έννοιας η οποία συ-
νιστά το γνωστικό αντικείμενο όλων αυτών και προσδιορίζει τι πρέπει να ξεχω-
ρίσει από το χάος των επιμέρους φαινομένων, τι έχει για την ψυχολογία γνωστι-
κή αξία στο φαινόμενο. Βλέπουμε αυτό το στάδιο να εκδηλώνεται έντονα στην
ανάλυσή μας και μπορούμε να κρίνουμε τι σημασία μπορούν να έχουν αυτές οι
58 Lev Vygotsky

διερευνήσεις και η ζητούμενη έννοια του γνωστικού αντικείμενου της ψυχολογί-

ας, η ζητούμενη απάντηση στο ερώτημα τι μελετά η ψυχολογία για την επιστήμη
μας στη δεδομένη ιστορική στιγμή τής ανάπτυξή της.
Κάθε συγκεκριμένο φαινόμενο, είναι απολύτως ανεξάντλητο και άπειρο ως
προς τα ξεχωριστά του χαρακτηριστικά. Πρέπει πάντα να ψάχνουμε στο φαινόμε-
νο τι είναι εκείνο που το καθιστά επιστημονικό γεγονός. Αυτό είναι ακριβώς που
διαφοροποιεί την παρατήρηση της ηλιακής έκλειψης από τον αστρονόμο, από την
παρατήρηση του ίδιου φαινομένου απλώς από κάποιον περίεργο. Ο πρώτος δια-
κρίνει στο φαινόμενο αυτό που το καθιστά αστρονομικό γεγονός ενώ ο δεύτερος
παρατηρεί τυχαία, υποπίπτοντα στο πεδίο της προσοχής του χαρακτηριστικά.
Ποιο είναι όμως το πλέον κοινό σε όλα τα φαινόμενα που μελετά η ψυχολο-
γία, που καθιστά ψυχολογικά γεγονότα τα πιο ποικιλόμορφα φαινόμενα – από
την έκκριση σιέλων του σκύλου έως την απόλαυση μιας τραγωδίας, τι κοινό
υπάρχει μεταξύ του παραληρήματος ενός τρελού και των αυστηρότατων υπο-
λογισμών ενός μαθηματικού; Η παραδοσιακή ψυχολογία απαντά: κοινό είναι
το ότι όλα αυτά είναι ψυχολογικά φαινόμενα, μη χωρικά και προσιτά μόνο στην
αντίληψη του ίδιου του υποκειμένου που τα βιώνει. Η ρεφλεξολογία απαντά:
κοινό είναι το ότι όλα αυτά τα φαινόμενα είναι γεγονότα της συμπεριφοράς, της
συσχετικής δραστηριότητας, ανακλαστικά, πράξεις [ενέργειες] απόκρισης του
οργανισμού. Οι ψυχαναλυτές λένε: κοινό σε όλα αυτά τα δεδομένα, το πρώτιστο
που τα ενώνει, είναι το ασυνείδητο που βρίσκεται στη βάση τους. Για την γενική
ψυχολογία αυτές οι τρεις απαντήσεις αντίστοιχα σημαίνουν ότι συνιστά την επι-
στήμη 1) περί του ψυχισμού και των ιδιοτήτων του ή 2) περί της συμπεριφοράς
ή 3) περί του ασυνείδητου.
Από εδώ είναι προφανής η σημασία μιας τέτοιου είδους γενικής έννοιας για
ολόκληρη τη μελλοντική τύχη της επιστήμης. Οποιοδήποτε γεγονός, εκφρασμέ-
νο με έννοιες ενός εκάστου εξ αυτών των τριών συστημάτων, θα λάβει διαδοχι-
κά τρεις εντελώς διαφορετικές μορφές, για την ακρίβεια θα είναι τρεις διαφορε-
τικές πτυχές του ίδιου γεγονότος, ακόμα ορθότερα, θα είναι τρία διαφορετικά
γεγονότα. Και στο βαθμό που προχωρά η επιστήμη, στο βαθμό που συσσωρεύ-
ονται γεγονότα, θα έχουμε διαδοχικά τρεις διαφορετικές γενικεύσεις, τρεις δια-
φορετικούς νόμους, τρεις διαφορετικές ταξινομήσεις, τρία διαφορετικά συστή-
ματα. Τρεις ξεχωριστές επιστήμες, οι οποίες θα γίνονται μεν τόσο πιο απόμα-
κρες από το κοινό, ενοποιητικό γι’ αυτές γεγονός, πολλώ μάλλον δε, απόμακρες
και διακριτές προς άλληλες, όσο επιτυχέστερα θα αναπτύσσονται. Σύντομα με-
τά την εμφάνισή τους θα είναι ήδη υποχρεωμένες να επιλέγουν διαφορετικά γε-
γονότα και αυτή η επιλογή γεγονότων στη συνέχεια θα καθορίσει την τύχη της
επιστήμης. Ο Koffka ήταν ο πρώτος ο οποίος εξέφρασε τη σκέψη ότι αν εξελι-
χθούν κατ’ αυτόν τον τρόπο τα πράγματα η ενδοσκοπική ψυχολογία και η ψυ-
 Το ιστορικό νόημα της κρίσης της Ψυχολογίας 59

χολογία της συμπεριφοράς θα διαχωριστούν σε δύο επιστήμες. Η απόσταση με-

ταξύ των δρόμων των δύο αυτών επιστημών είναι τόση, ώστε «θα είναι απολύ-
τως αδύνατο να πούμε με βεβαιότητα αν θα οδηγηθούν πραγματικά στον ίδιο
στόχο» (Koffka, 1926, 179).
Στην ουσία και ο Pavlov7 και ο Bekhterev8 υποστηρίζουν την ίδια άποψη. Γι’
αυτούς είναι αποδεκτή η σκέψη της παράλληλης [συν]ύπαρξης δύο επιστημών,
της ψυχολογίας και της ρεφλεξολογίας, που μελετούν ένα και το αυτό [αντικεί-
μενο], αλλά από διαφορετικές πλευρές. «Δεν αρνούμαι την ψυχολογία ως διά-
γνωση του εσωτερικού κόσμου του ανθρώπου», λέει ο Pavlov σχετικά μ’ αυτό
(Pavlov 1950, 125). Για τον Bekhterev η ρεφλεξολογία δεν αντιπαρατίθεται στην
υποκειμενική ψυχολογία και καθόλου δεν εξαιρεί την τελευταία, αλλά απομο-
νώνει μια ιδιαίτερη περιοχή της έρευνας, δηλαδή δημιουργεί μια νέα παράλληλη
επιστήμη. Ο ίδιος μιλάει για στενότερη αμοιβαία σχέση της μεν επιστημονικής
πειθαρχίας με την δε ή ακόμα και για μια υποκειμενική ρεφλεξολογία, η οποία
θα προκύψει αναπόφευκτα στο μέλλον (1923). Ωστόσο, πρέπει να πούμε, ότι τό-
σο ο Pavlov όσο και ο Bekhterev, στη πράξη αρνούνται την ψυχολογία και ευελ-
πιστούν να διαλάβουν ολοσχερώς με την αντικειμενική μέθοδο ολόκληρη την
περιοχή τής περί του ανθρώπου γνώσης, δηλαδή, διαβλέπουν τη δυνατότητα
[ύπαρξης] μιας μόνον επιστήμης, αν και στα λόγια αναγνωρίζουν δύο. Κατ’ αυ-
τόν τον τρόπο η κοινή έννοια προκαθορίζει το περιεχόμενο της επιστήμης.
Ήδη σήμερα η ψυχανάλυση, ο συμπεριφορισμός και η υποκειμενική ψυχο-
λογία δεν χειρίζονται μόνο διαφορετικές έννοιες, αλλά και διαφορετικά γεγονό-
τα. Τέτοιου είδους αδιαμφισβήτητα, υπαρκτότατα, κοινά για όλους γεγονότα,
όπως το οιδιπόδειο σύμπλεγμα των ψυχαναλυτών, απλώς δεν υφίστανται για
τους υπόλοιπους ψυχολόγους, για πολλούς αυτό είναι η πιο άγρια φαντασία. Για
τον γενικά ευμενώς διακείμενο προς την ψυχανάλυση Stern, οι ψυχαναλυτικές
ερμηνείες είναι εξ ίσου κοινότοπες στη σχολή του Freud και εξ ίσου αδιαμφισβή-
τητες, όπως η μέτρηση του πυρετού στο νοσοκομείο, ως εκ τούτου και τα γεγο-
νότα, την ύπαρξη των οποίων αυτές καταφάσκουν, θυμίζουν χειρομαντεία και
αστρολογία του 16ου αιώνα. Για τον Pavlov η διαπίστωση, ότι ο σκύλος θυμήθη-
κε την τροφή με τον ήχο του κουδουνιού, επίσης δεν αποτελεί τίποτα παραπάνω
από φαντασία. Για τον θιασώτη της ενδοσκόπησης επίσης δεν υφίσταται το γε-
γονός των μυϊκών κινήσεων κατά τη νοητική πράξη, παρά την περί του αντιθέ-
του κατάφαση του συμπεριφοριστή.
Όμως η θεμελιώδης έννοια, αν μπορούμε να πούμε, η πρωταρχική αφαίρε-
ση, που βρίσκεται στη βάση μιας επιστήμης, δεν καθορίζει μόνο το περιεχόμενο,
αλλά και προκαθορίζει τον χαρακτήρα της ενότητας των επιμέρους πειθαρχιών,
και μέσω αυτής τον τρόπο εξήγησης των γεγονότων, την κύρια εξηγητική αρχή
της επιστήμης.
60 Lev Vygotsky

Βλέπουμε ότι η γενική επιστήμη, όπως και η τάση των επιμέρους πειθαρχιών
να μετατραπούν σε μια γενική επιστήμη και να διαδώσουν την επιρροή τους σε
γειτονικούς τομείς της γνώσης, προκύπτει από την ανάγκη για ενοποίηση ετε-
ρογενών τομέων της γνώσης. Όταν παρεμφερείς κλάδοι συσσωρεύουν αρκετά
μεγάλο υλικό σε συγκριτικά απόμακρες μεταξύ τους περιοχές, προκύπτει η ανά-
γκη να αναχθεί ολόκληρο το ετερογενές υλικό σε μια ενότητα, να εντοπισθεί και
να προσδιοριστεί η σχέση μεταξύ των επιμέρους περιοχών και [η σχέση] μετα-
ξύ της κάθε περιοχής και της ολότητας της επιστημονικής γνώσης. Πώς να συν-
δεθεί το υλικό της παθολογίας, της ζωολογίας, της κοινωνικής ψυχολογίας; Εί-
δαμε ότι υπόστρωμα της ενότητας αποτελεί πρωτίστως η πρωταρχική αφαίρε-
ση. Όμως η συνένωση ετερογενούς υλικού δεν πραγματοποιείται αθροιστικά,
δεν πραγματοποιείται μέσω του συνδέσμου «και», όπως λένε οι εκπρόσωποι της
μορφολογικής ψυχολογίας, ούτε και μέσω της απλής συνένωσης ή συνάθροισης
των μερών, ώστε κάθε μέρος να διατηρεί την ισορροπία και την αυτοτέλεια, ει-
σερχόμενο στη σύνθεση του νέου όλου. Η ενότητα επιτυγχάνεται με την υπαγω-
γή, με την κυριαρχία, μέσω της άρσης της κυριαρχίας των επιμέρους πειθαρχι-
ών, υπέρ της μίας γενικής επιστήμης. Εντός του νέου όλου δεν διαμορφώνεται
μια συνύπαρξη των επιμέρους πειθαρχιών, αλλά το ιεραρχικό τους σύστημα το
οποίο έχει ένα κύριο και [περισσότερα] δευτερεύοντα κέντρα, όπως το Ηλιακό
σύστημα. Επομένως, αυτή η ενότητα καθορίζει τον ρόλο, το νόημα, τη σημασία
κάθε επιμέρους περιοχής, δηλαδή, δεν καθορίζει μόνο το περιεχόμενο, αλλά και
τον τρόπο εξήγησης, την πλέον κεφαλαιώδη γενίκευση η οποία, στην ανάπτυξη
της επιστήμης, θα καταστεί με τον χρόνο εξηγητική αρχή.
Η πρόσληψη μίας εκ των εννοιών, ψυχισμός, ασυνείδητο είτε συμπεριφορά,
ως πρωταρχικής, δεν σημαίνει μόνο συλλογή γεγονότων τριών διαφορετικών
κατηγοριών αλλά και υπόδειξη τριών διαφορετικών τρόπων εξήγησης αυτών
των γεγονότων.
Βλέπουμε ότι η τάση για γενίκευση και ενοποίηση της γνώσης μετασχηματί-
ζεται και μετεξελίσσεται σε τάση προς εξήγηση της γνώσης. Η ενότητα της γενι-
κευτικής έννοιας μετασχηματίζεται, μετεξελίσσεται σε ενότητα εξηγητικής αρ-
χής, διότι εξήγηση σημαίνει προσδιορισμός της σύνδεσης μεταξύ ενός γεγονότος
ή μιας ομάδας γεγονότων και μιας άλλης ομάδας, παραπομπή σε μιαν άλλη σει-
ρά [τάξη] φαινομένων, εξήγηση –σημαίνει για την επιστήμη– αιτιώδης εξήγηση.
Όσο η ενοποίηση πραγματοποιείται εντός των πλαισίων μιας πειθαρχίας αυτή
η ερμηνεία προσδιορίζεται μέσω της αιτιώδους σύνδεσης των φαινομένων που
βρίσκονται εντός μιας περιοχής. Όμως, μόλις περάσουμε στη γενίκευση των επι-
μέρους πειθαρχιών, στην αναγωγή σε μια ενότητα γεγονότων διαφόρων περιο-
χών, σε γενικεύσεις δεύτερου βαθμού, τότε αμέσως θα πρέπει να αναζητήσουμε
και εξηγήσεις ανώτερου βαθμού, δηλαδή τις συνδέσεις όλων των περιοχών της
 Το ιστορικό νόημα της κρίσης της Ψυχολογίας 61

δεδομένης γνώσης με τα γεγονότα που βρίσκονται εκτός αυτών. Έτσι οι αναζη-

τήσεις εξηγητικής αρχής μας οδηγούν εκτός των ορίων της δεδομένης επιστήμης
και μας υποχρεώνουν να εντοπίσουμε τη θέση της δεδομένης περιοχής των φαι-
νομένων σε ένα ευρύτερο κύκλο φαινομένων.
Αυτή η δεύτερη τάση, που εδράζεται στη βάση της διάκρισης της γενικής επι-
στήμης, η τάση για ενότητα της εξηγητικής αρχής και για έξοδο εκτός των ορίων
τής δεδομένης επιστήμης προς αναζήτηση της θέσης της δεδομένης κατηγορίας
τού Είναι στο γενικό σύστημα τού Είναι, και της δεδομένης επιστήμης στο γενι-
κό σύστημα της γνώσης, εντοπίζεται ήδη στην άμιλλα των επιμέρους πειθαρχιών
για κυριαρχία. Κάθε γενικευτική έννοια ήδη εμπεριέχει την τάση προς [ορισμέ-
νη] εξηγητική αρχή και εφόσον η πάλη των πειθαρχιών συνιστά πάλη για τη γε-
νικευτική έννοια, τότε αναπόφευκτα θα πρέπει να προκύψει εδώ και η δεύτερη
τάση. Και πραγματικά, η ρεφλεξολογία δεν προωθεί μόνο την έννοια της συμπε-
ριφοράς, αλλά και την αρχή του εξαρτημένου αντανακλαστικού, δηλαδή, την
εξήγηση της συμπεριφοράς από την εξωτερική εμπειρία του ζώου. Είναι δύσκο-
λο να πούμε πια από αυτές τις δυο ιδέες είναι πιο ουσιαστική για τη δεδομένη
κατεύθυνση. Απορρίψτε την αρχή και θα έχετε τη συμπεριφορά, δηλαδή ένα σύ-
στημα εξωτερικών κινήσεων και ενεργημάτων, εξηγούμενο από τη συνείδηση,
δηλαδή, από μιαν επί μακρόν, υφιστάμενη εντός της υποκειμενικής ψυχολογί-
ας, πειθαρχία. Απορρίψτε την έννοια και διατηρήστε την αρχή και θα έχετε την
αισθησιοκρατική συνειρμική ψυχολογία. Θα μιλήσουμε παρακάτω τόσο για τη
μια όσο και για την άλλη. Εδώ είναι σημαντικό να προσδιορίσουμε ότι η γενίκευ-
ση της έννοιας και η εξηγητική αρχή, μόνο με τη μεταξύ τους συνένωση, μόνο
και οι δυο μαζί, ορίζουν την γενική επιστήμη. Είναι το ίδιο ακριβές ότι η ψυχο-
παθολογία δεν προωθεί μόνο τη γενικευμένη έννοια του ασυνείδητου, αλλά και
αποκωδικοποιεί αυτή την έννοια εξηγητικά – στην αρχή της σεξουαλικότητας.
Γενίκευση των ψυχολογικών πειθαρχιών και ενοποίησή τους στη βάση της έν-
νοιας του ασυνείδητου, σημαίνει για την ψυχανάλυση εξήγηση ολόκληρου του
εξεταζόμενου από την ψυχολογία κόσμου με βάση τη σεξουαλικότητα.
Όμως εδώ και οι δυο τάσεις –προς ενοποίηση και γενίκευση– είναι ακόμα
[αδι]αχώριστες, συχνά δυσδιάκριτες. Η δεύτερη τάση δεν είναι επαρκώς ξεκά-
θαρα εκφρασμένη και μπορεί ενίοτε να απουσιάζει πλήρως. Η ταύτισή της με
την πρώτη εξηγείται και πάλι διά της ιστορικής και όχι δια της λογικής αναγκαι-
ότητας. Αυτή την τάση που συνήθως εκδηλώνεται κατά την πάλη των επιμέρους
πειθαρχιών για κυριαρχία, τη συναντήσαμε στην ανάλυση που κάναμε. Όμως
μπορεί και να μην εκδηλωθεί, και το σημαντικότερο είναι ότι μπορεί να εκδηλω-
θεί και σε καθαρή, αμιγή, ξεχωριστή μορφή από την πρώτη τάση, σε μιαν άλλη
σειρά γεγονότων. Και στις δυο αυτές περιπτώσεις έχουμε την κάθε τάση σε κα-
θαρή μορφή.
62 Lev Vygotsky

Έτσι, στην παραδοσιακή ψυχολογία η έννοια του ψυχικού [φαινομένου]

μπορεί να συνενωθεί με πολλές, είναι αλήθεια όχι με οποιεσδήποτε, ερμηνείες:
με τη συνειρμική, με την πραξιακή (ακτουαλιστική) αντίληψη9, με τη θεωρία των
ικανοτήτων κλπ. Οπότε, η σύνδεση μεταξύ γενίκευσης και ενοποίησης είναι μεν
στενή, αλλά όχι μονοσήμαντη. Μια έννοια συμφωνεί με μια σειρά εξηγήσεων
και αντίστροφα. Παρακάτω, στα συστήματα ψυχολογίας του ασυνείδητου, αυ-
τή η βασική έννοια δεν αποκωδικοποιείται υποχρεωτικά ως σεξουαλικότητα. Ο
Adler και ο Jung θέτουν άλλες αρχές ως βάση της εξήγησης. Κατ’ αυτόν τον τρό-
πο στην πάλη των πειθαρχιών με λογικό τρόπο εκδηλώνεται αναγκαία η πρώτη
τάση της γνώσης –προς γενίκευση, ενώ, χωρίς αυτό να είναι απαραίτητο λογι-
κά, αλλά μόνο λόγω ιστορικών όρων– σε διαφορετικό βαθμό εκδηλώνεται και
η δεύτερη. Γι’ αυτό είναι ευκολότερη και βολικότερη όλων η παρατήρηση της
δεύτερης τάσης στην καθαρή της μορφή – στην πάλη των αρχών και των σχολών
εντός μιας και της αυτής πειθαρχίας.

Μπορούμε να πούμε ότι κάθε, οποιασδήποτε σημασίας ανακάλυψη σε οποιαδή-

ποτε περιοχή, που ξεπερνά τα όρια αυτής της επιμέρους σφαίρας (κλάδου), έχει
την τάση να μετατρέπεται σε επεξηγηματική αρχή όλων των ψυχολογικών φαι-
νομένων και να οδηγεί την ψυχολογία εκτός των ορίων της, σε ευρύτερες σφαί-
ρες της γνώσης. Αυτή η τάση εμφανίζεται τις τελευταίες δεκαετίες με μια τόσο
εκπληκτική νομοτέλεια και σταθερότητα, με μια τόσο ορθή ομοιομορφία στις
πιο διαφορετικές περιοχές, ώστε επιτρέπει θετικά την πρόβλεψη της αναπτυξι-
ακής πορείας της μιας ή της άλλης έννοιας – ή της ανακάλυψης της μιας ή της
άλλης ιδέας. Συνάμα, αυτή η ορθή επαναληπτικότητα στην ανάπτυξη των πιο δι-
αφορετικότερων ιδεών, δηλώνει ρητά κάτι το πασιφανές, σε βαθμό που σπάνια
τυχαίνει να εντοπίσει ο ιστορικός της επιστήμης και ο μεθοδολόγος: την ύπαρξη
μιας αντικειμενικής αναγκαιότητας που βρίσκεται στη βάση της ανάπτυξης της
επιστήμης, μιας αναγκαιότητας, που δύναται να αποκαλυφθεί εάν προσεγγίσου-
με τα γεγονότα της επιστήμης επίσης από επιστημονική άποψη. Αυτό σημαίνει
ότι είναι εφικτή η επιστημονική μεθοδολογία σε ιστορική βάση.
Η νομοτέλεια που διέπει την εναλλαγή και την ανάπτυξη των ιδεών, την εμ-
φάνιση και τον θάνατο των εννοιών, ακόμα και την εναλλαγή των ταξινομήσε-
ων κ.ο.κ. – όλα αυτά μπορούν να εξηγηθούν επιστημονικά στο έδαφος της σύν-
δεσης της δεδομένης επιστήμης με: 1) Το γενικό κοινωνικό-πολιτισμικό υπόβα-
θρο της εποχής. 2) Τους γενικούς όρους και νόμους της επιστημονικής γνώσης.
3) Εκείνες τις αντικειμενικές αξιώσεις οι οποίες εγείρονται προς την επιστημονι-
κή γνωστική διαδικασία από τη φύση των υπό μελέτη φαινομένων, κατά το δε-
δομένο στάδιο της έρευνάς τους, δηλαδή, σε τελευταία ανάλυση, με τις αξιώσεις
της αντικειμενικής πραγματικότητας που μελετά η δεδομένη επιστήμη. Άλλω-
 Το ιστορικό νόημα της κρίσης της Ψυχολογίας 63

στε, η επιστημονική γνωστική διαδικασία πρέπει να προσαρμόζεται, να εφαρ-

μόζεται στις ιδιαιτερότητες των εξεταζόμενων φαινομένων, πρέπει να δομείται
σύμφωνα με τις αξιώσεις τους. Γι’ αυτό και στην αλλαγή ορισμένου επιστημονι-
κού γεγονότος είναι πάντα εφικτή η ανακάλυψη της συμμετοχής [εκείνων των]
αντικειμενικών γεγονότων που μελετά αυτή η επιστήμη. Θα προσπαθήσουμε να
λάβουμε υπόψη στην έρευνά μας και τις τρεις αυτές οπτικές γωνίες.
Η κοινή μοίρα και οι κατευθύνσεις ανάπτυξης τέτοιου είδους εξηγητικών
ιδεών μπορούν να αποδοθούν σχηματικά. Στην αρχή βρίσκεται κάποια πραγ-
ματική ανακάλυψη, περισσότερο ή λιγότερο μεγάλης σημασίας, η οποία ανα-
συγκροτεί τη συνήθη αντίληψη όλης της σφαίρας των φαινομένων με την οποία
σχετίζεται και επιπλέον ξεπερνά τα όρια της συγκεκριμένης επιμέρους ομάδας
φαινομένων όπου παρατηρήθηκε και διατυπώθηκε.
Στη συνέχεια, έπεται το στάδιο της διάδοσης, της επιρροής των αυτών ιδε-
ών σε γειτονικές περιοχές, θα λέγαμε ένα «τέντωμα» της ιδέας σε ευρύτερο υλι-
κό από αυτό το οποίο διαλαμβάνει. Κατ’ αυτή τη διαδικασία αλλάζει και η ίδια
ιδέα (η εφαρμογή της), προκύπτει μια πιο αφηρημένη διατύπωσή της. Η σύνδε-
ση με το υλικό που τη γέννησε κατά το μάλλον ή ήττον χαλαρώνει και συνεχίζει
μόνο να τρέφει τη δύναμη της αξιοπιστίας της νέας ιδέας, διότι η ιδέα διεξάγει
αυτή την κατακτητική της πορεία ως επιστημονικά ελεγμένη αξιόπιστη ανακά-
λυψη. Αυτό είναι πολύ σημαντικό.
Στο τρίτο στάδιο ανάπτυξης η ιδέα, η οποία ήδη έχει κατακτήσει, κατά το
μάλλον ή ήττον, το σύνολο της δεδομένης πειθαρχίας στην οποία πρωτοεμφανί-
στηκε, εν μέρει έχοντας υποστεί αλλαγές από αυτό, εν μέρει έχοντας η ίδια αλ-
λάξει τη συγκρότηση και τον όγκο τής εν λόγω πειθαρχίας, έχοντας διαφορι-
σθεί από τα γεγονότα που τη γέννησαν, υφιστάμενη με τη μορφή περισσότερο
ή λιγότερο αφηρημένα διατυπωμένης αρχής, εμπίπτει στη σφαίρα της διαπάλης
των πειθαρχιών για κυριαρχία, δηλαδή, στην τροχιά της δράσης των ενοποιητι-
κών τάσεων. Αυτό συμβαίνει συνήθως διότι η ιδέα, ως εξηγητική αρχή, πρόλα-
βε να κατακτήσει ολόκληρη την πειθαρχία, δηλαδή, προσαρμόστηκε η ίδια και
εν μέρει προσάρμοσε στον εαυτό της την έννοια η οποία βρίσκεται στη βάση της
πειθαρχίας και που τώρα παρουσιάζεται μαζί της από κοινού. Αυτό το μικτό
στάδιο ύπαρξης της ιδέας, όπου και οι δυο τάσεις αλληλοβοηθούνται, είναι που
βρήκαμε στην ανάλυσή μας. Η ιδέα, συνεχίζοντας την επέκτασή της στην πλάτη
της ενοποιητικής τάσης, μεταφέρεται εύκολα στις γειτονικές πειθαρχίες, χωρίς
να διακόπτει τον μετασχηματισμό της η ίδια, διογκούμενη από όλο και νεότερο
υλικό, αλλά μετασχηματίζει και τις περιοχές εκείνες στις οποίες διεισδύει. Σ’ αυ-
τό το στάδιο, η μοίρα της ιδέας συνδέεται πλήρως με τη μοίρα της πειθαρχίας
που την εκπροσωπεί και μάχεται για κυριαρχία.
Στο τέταρτο στάδιο η ιδέα αποχωρίζεται πάλι τη βασική έννοια, μιας και το
64 Lev Vygotsky

ίδιο το γεγονός της κατάκτησης –έστω και υπό μορφή προγράμματος, το οποίο
προασπίζεται μια ξεχωριστή σχολή, όλης της σφαίρας της ψυχολογικής γνώ-
σης, όλων των πειθαρχιών– αυτό το ίδιο το γεγονός ωθεί την ιδέα σε περαιτέρω
ανάπτυξη. Η ιδέα παραμένει εξηγητική αρχή μέχρι να υπερβεί τα όρια της βα-
σικής έννοιας. Άλλωστε εξήγηση, όπως είδαμε, σημαίνει έξοδος από τα εσωτε-
ρικά όρια προς αναζήτηση της εξωτερικής αιτίας. Μόλις αυτή ταυτιστεί πλήρως
με τη βασική έννοια παύει να εξηγεί οτιδήποτε. Όμως η βασική έννοια δεν μπο-
ρεί να αναπτυχθεί περαιτέρω λογικά, ειδάλλως θα άρχιζε να αρνείται τον ίδιο
τον εαυτό της. Άλλωστε το νόημά της έγκειται στον προσδιορισμό της περιοχής
της ψυχολογικής γνώσης. Δεν μπορεί να βγει εκτός των ορίων [αυτής της γνώ-
σης] από την ίδια την ουσία της. Συνεπώς, πρέπει πάλι να πραγματοποιηθεί δι-
αχωρισμός της έννοιας από την εξήγηση. Επιπλέον, η ίδια η ενοποίηση λογικά
προϋποθέτει, όπως υποδείχτηκε παραπάνω, τη σύναψη σύνδεσης με ευρύτερη
σφαίρα της γνώσης, υπέρβαση των ορίων της. Αυτό διεξάγει η ιδέα η οποία έχει
διαχωριστεί από την έννοια. Τώρα συνδέει την ψυχολογία με εκτός αυτής κεί-
μενες ευρύτερες περιοχές, με τη βιολογία, τη φυσικοχημεία, τη μηχανική, ενώ η
βασική έννοια τη διαχωρίζει από αυτές τις περιοχές. Οι λειτουργίες αυτών των
προσωρινά, συνεργαζόμενων συμμάχων έχουν εκ νέου εναλλαχθεί. Η ιδέα τώρα
εντάσσεται ανοικτά στο ένα ή στο άλλο φιλοσοφικό σύστημα, διαδίδεται, μετα-
βαλλόμενη και μεταβάλλοντας, στις πλέον απόμακρες σφαίρες τού είναι, σε ολό-
κληρο τον κόσμο, και διαμορφώνεται υπό την ιδιότητα μιας καθολικής αρχής ή
ακόμα μιας ολόκληρης κοσμοθεωρίας.
Αυτή η ανακάλυψη, η οποία διογκούμενη μέχρι να γίνει κοσμοθεωρία, σαν
το βάτραχο που διογκούμενος έγινε σαν βόδι, αυτός ο αρχοντοχωριάτης, εισέρ-
χεται στο πιο επικίνδυνο πέμπτο στάδιο ανάπτυξης: [η ανακάλυψη αυτή] σκάει
εύκολα σαν σαπουνόφουσκα. Σε κάθε περίπτωση εισέρχεται στο στάδιο της πά-
λης και της άρνησης, που συναντά πλέον από όλες τις πλευρές. Είναι αλήθεια η
πάλη διεξαγόταν εναντίον της [εν λόγω ιδέας] και πρωτύτερα, στα προηγούμε-
να στάδια. Όμως, εκείνη ήταν μια κανονική αντίδραση στην κίνηση της ιδέας,
αντίσταση κάθε επιμέρους περιοχής στις κατακτητικές εκ μέρους της τάσεις. Η
πρωταρχική δύναμη της ανακάλυψης που τη γέννησε, την προστάτευε από την
πραγματική πάλη για επιβίωση, όπως η μητέρα προστατεύει το βρέφος της. Μό-
νο που τώρα πλέον η ιδέα, διαχωρισμένη πλήρως από τα γενεσιουργά γεγονότα,
αναπτυγμένη ως τα λογικά της όρια, προεκτεινόμενη ως τα έσχατα συμπερά-
σματα, γενικευμένη όσο είναι εφικτό, τελικά ανακαλύπτει αυτό που είναι στην
πραγματικότητα, παρουσιάζει το αληθινό της πρόσωπο. Όσο και αν είναι παρά-
ξενο, ακριβώς η προεκτεινόμενη μέχρι τη φιλοσοφική μορφή ιδέα, θα φαινόταν
θολωμένη από πολλά επιστρώματα και πολύ απομακρυσμένη από τις άμεσες ρί-
ζες και τις γενεσιουργές κοινωνικές της αιτίες, η ιδέα στην πραγματικότητα μό-
 Το ιστορικό νόημα της κρίσης της Ψυχολογίας 65

νο τώρα ανακαλύπτει τι θέλει, τι είναι, από ποιες κοινωνικές τάσεις προέκυψε,

ποια ταξικά συμφέροντα υπηρετεί. Μόνον εφόσον έχει αναβαθμισθεί σε κοσμο-
θεωρία ή εφόσον έχει συνδεθεί με την τελευταία, η επιμέρους ιδέα γίνεται πάλι
από επιστημονικό γεγονός, ένα γεγονός της κοινωνικής ζωής, δηλαδή, επιστρέ-
φει σε εκείνη την κοιτίδα από την οποία ανέκυψε. Μόνον όταν γίνει εκ νέου μέ-
ρος της κοινωνικής ζωής, αποκαλύπτει την κοινωνική της φύση την οποία συ-
νεχώς, φυσικά, εμπεριείχε, όμως ήταν συγκαλυμμένη πίσω από την μάσκα του
γνωσιακού γεγονότος, υπό την ιδιότητα του οποίου παρουσιαζόταν.
Και να, σ’ αυτό το στάδιο της πάλης εναντίον της ιδέας, η μοίρα της ορίζεται
περίπου κατά τον ακόλουθο τρόπο. Υποδεικνύουν στην ιδέα, όπως στον νέο ευ-
πατρίδη, τη μικροαστική, δηλαδή την πραγματική της καταγωγή. Την περιορί-
ζουν σ’ εκείνες τις περιοχές από τις οποίες προήλθε. Την υποχρεώνουν να δια-
βεί αντίστροφα την ανάπτυξή της. Την αναγνωρίζουν ως επιμέρους ανακάλυψη,
όμως την απορρίπτουν ως κοσμοθεωρία και πλέον προτείνονται νέοι τρόποι ανα-
στοχασμού της, ως επιμέρους ανακάλυψης, με συνδεδεμένα μ’ αυτήν γεγονότα.
Μ’ άλλα λόγια, οι άλλες κοσμοθεωρίες, οι οποίες αντιπροσωπεύουν άλλες κοινω-
νικές τάσεις και δυνάμεις, αποσπούν από την ιδέα ακόμα και την πρωταρχική πε-
ριοχή της, επιλέγουν την στάση τους απέναντι της και τότε η ιδέα ή απονεκρώνε-
ται ή συνεχίζει να υφίσταται, περισσότερο ή λιγότερο συνεκτικά ενταγμένη στη
μια ή στην άλλη κοσμοθεωρία, μεταξύ μιας σειράς άλλων κοσμοθεωριών, μοιρα-
ζόμενη τη μοίρα τους και εκτελώντας τις λειτουργίες τους, αλλά παύει να υφίστα-
ται ως ιδέα που επαναστατικοποιεί την επιστήμη. Είναι [πλέον] μια ιδέα εν απο-
στρατεία, που έλαβε από την υπηρεσία της τον βαθμό του στρατηγού.
Γιατί η ιδέα παύει να υφίσταται ως τέτοια; Διότι στην περιοχή της κοσμοθε-
ωρίας ισχύει ο νόμος, τον οποίο ανακάλυψε ο Ένγκελς, ο νόμος της συγκέντρω-
σης των ιδεών γύρω από δύο πόλους, του ιδεαλισμού και του υλισμού, οι οποίοι
αντιστοιχούν στους δυο πόλους της κοινωνικής ζωής, στις αντιμαχόμενες βασι-
κές τάξεις. Η ιδέα ως φιλοσοφικό γεγονός ανακαλύπτει ασύγκριτα ευκολότερα
την κοινωνική φύση της απ’ ότι ως γεγονός επιστημονικό. Και εδώ τελειώνει ο
ρόλος της, αυτός του κρυφού, του μεταμφιεσμένου σε επιστημονικό γεγονός ιδε-
ολογικού πράκτορα. [Αυτή η ιδέα] έχει αποκαλυφθεί και αρχίζει να μετέχει ως
μέρος της γενικής ανοικτής ταξικής πάλης των ιδεών. Αλλά ακριβώς εδώ, ως μι-
κρό μέρος σε ένα τεράστιο σύνολο, πνίγεται σαν σταγόνα βροχής στον ωκεανό
και παύει να υφίσταται αυτή καθεαυτή.

Αυτή την πορεία ακολουθεί κάθε ανακάλυψη στην ψυχολογία που έχει την τά-
ση να μετατραπεί σε εξηγητική αρχή. Η ίδια η εμφάνιση τέτοιων ιδεών εξηγείται
από την παρουσία αντικειμενικής επιστημονικής ανάγκης, ριζωμένης, σε τελευ-
ταία ανάλυση, στη φύση των εξεταζόμενων φαινομένων όπως αυτή αποκαλύ-
66 Lev Vygotsky

πτεται στο δεδομένο στάδιο της γνωστικής διαδικασίας. Μ’ άλλα λόγια, [εξηγεί-
ται] από τη φύση της επιστήμης και συνεπώς, σε τελευταία ανάλυση, από τη φύ-
ση της ψυχολογικής πραγματικότητας την οποία μελετά αυτή η επιστήμη. Όμως,
η ιστορία της επιστήμης μπορεί να εξηγήσει μόνο το γιατί, στο δεδομένο στάδιο
ανάπτυξής της, προέκυψε η ανάγκη για ιδέες, γιατί αυτό ήταν αδύνατο πριν από
εκατό χρόνια, και τίποτα παραπάνω. Ποιες συγκεκριμένα ανακαλύψεις ανα-
πτύσσονται σε κοσμοθεωρία και ποιες όχι, ποιες ιδέες προκρίνονται, ποια είναι
η πορεία που διέρχονται, ποια είναι η μοίρα τους – όλα αυτά εξαρτώνται από
παράγοντες που βρίσκονται εκτός της Ιστορίας της Επιστήμης και καθορίζουν
αυτή την ίδια την Ιστορία.
Αυτό μπορεί να συγκριθεί με τη θεωρία του G. V. Plechanov για την τέχνη.
Η φύση έδωσε στον άνθρωπο την αισθητική ανάγκη, η οποία καθιστά εφικτή
την ύπαρξη των αισθητικών ιδεών, προτιμήσεων, βιωμάτων. Αλλά ποιες ακρι-
βώς προτιμήσεις, ιδέες και συγκινήσεις θα έχει ο δεδομένος κοινωνικός άνθρω-
πος στη δεδομένη ιστορική εποχή – αυτό δεν μπορεί να προκύψει από τη φύση
του ανθρώπου, και την απάντηση σ’ αυτό τη δίνει μόνο η υλιστική αντίληψη της
ιστορίας (Plechanov, 1922). Στην ουσία αυτή η κρίση δεν συνιστά καν σύγκριση.
Κυριολεκτικά και όχι μεταφορικά ανήκει σε εκείνον τον γενικό νόμο, την ειδι-
κή εφαρμογή του οποίου επιχείρησε ο G. V. Plechanov στα ζητήματα της τέχνης.
Πραγματικά η επιστημονική γνώση είναι ένα είδος δραστηριότητας του κοινω-
νικού ανθρώπου μαζί με τις υπόλοιπες δραστηριότητες. Συνεπώς, η επιστημονι-
κή γνώση, εξεταζόμενη από τη σκοπιά της γνώσης της φύσης, και όχι ως ιδεολο-
γία, αποτελεί ορισμένο είδος εργασίας και, όπως κάθε εργασία, είναι πρωτίστως
μια διαδικασία μεταξύ ανθρώπου και φύσης στην οποία ο άνθρωπος αντιτίθεται
στη φύση ως φυσική δύναμη. Αυτή η διαδικασία πρωτίστως καθορίζεται από
τις ιδιότητες της μεταποιούμενης φύσης και από τις ιδιότητες της μεταποιητικής
φυσικής δύναμης δηλαδή, στη δεδομένη περίπτωση, από τη φύση των ψυχολο-
γικών φαινομένων και των γνωσιακών όρων του ανθρώπου (Plechanov, 1922α).
Ακριβώς, ως φυσικές, δηλαδή ως αμετάβλητες, αυτές οι ιδιότητες δεν μπορούν
να εξηγήσουν την ανάπτυξη, την κίνηση, την αλλαγή της Ιστορίας της Επιστή-
μης. Αυτό ανήκει στο χώρο των πασίγνωστων αληθειών. Παρ’ όλα αυτά, σε κά-
θε στάδιο ανάπτυξης της επιστήμης, μπορούμε να διαχωρίσουμε, να διαφορο-
ποιήσουμε, να διακρίνουμε διά της αφαίρεσης τις αξιώσεις που προβάλλει η ίδια
η φύση των εξεταζόμενων φαινομένων στη δεδομένη βαθμίδα της γνώσης τους,
βαθμίδα, καθοριζόμενη, φυσικά, όχι από την φύση των φαινομένων, αλλά από
την ιστορία του ανθρώπου. Ακριβώς διότι οι φυσικές ιδιότητες των ψυχικών
φαινομένων στη δεδομένη βαθμίδα της γνώσης συνιστούν καθαρά ιστορική κα-
τηγορία, εφόσον οι ιδιότητες αλλάζουν στη γνωστική διαδικασία και το άθροι-
σμα των γνωστών ιδιοτήτων συνιστά καθαρά ιστορικό μέγεθος, μπορούμε να τις
 Το ιστορικό νόημα της κρίσης της Ψυχολογίας 67

εξετάσουμε ως την [μοναδική] αιτία ή ως μια εκ των αιτιών της ιστορικής ανά-
πτυξης της επιστήμης.
Ως παράδειγμα στο σχήμα ανάπτυξης των γενικών ιδεών στην ψυχολογία
που μόλις περιγράψαμε, θα εξετάσουμε την πορεία τεσσάρων ιδεών, που άσκη-
σαν σημαντική επιρροή κατά τις τελευταίες δεκαετίες. Σ’ αυτή τη διαδικασία,
μας ενδιαφέρει μόνο το γεγονός το οποίο καθιστά εφικτή την εμφάνιση αυτών
των ιδεών και όχι οι ιδέες αυτών καθαυτές, δηλαδή, ένα γεγονός που έχει τις ρί-
ζες του στην Iστορία της Eπιστήμης και όχι εκτός αυτής. Δεν θα μελετήσουμε το
γιατί ακριβώς αυτές οι ιδέες, ακριβώς η ιστορία αυτών των ιδεών είναι σημα-
ντική ως σύμπτωμα, ως κατάδειξη εκείνης της κατάστασης την οποία βιώνει η
Iστορία της Eπιστήμης. Τώρα αυτό που μας ενδιαφέρει δεν είναι ιστορικό, αλλά
μεθοδολογικό ερώτημα: σε ποιο βαθμό έχουν ερευνηθεί και έχουν γίνει γνωστά
σήμερα τα ψυχολογικά γεγονότα και τι είδους αλλαγές αξιώνουν στο οικοδόμη-
μα της επιστήμης, ώστε να καταστεί εφικτή η συνέχιση της γνώσης στη βάση τού
ήδη εγνωσμένου; Η μοίρα των τεσσάρων ιδεών πρέπει να καταμαρτυρήσει την
ανάγκη της επιστήμης τη δεδομένη στιγμή, το περιεχόμενο και το μέγεθος αυτής
της ανάγκης. Η ιστορία της επιστήμης είναι σημαντική για μας, τόσο, όσο αυτή
καθορίζει τον βαθμό στον οποίο τα ψυχολογικά γεγονότα είναι εγνωσμένα.
Οι τέσσερις αυτές ιδέες είναι η ψυχανάλυση, η ρεφλεξολογία, η μορφολογική
ψυχολογία και ο περσοναλισμός.
Οι ιδέες της ψυχανάλυσης γεννήθηκαν από επιμέρους ανακαλύψεις στο πε-
δίο των νευρώσεων. Αδιαμφισβήτητα προσδιορίστηκε το γεγονός του υποσυνεί-
δητου προσδιορισμού μιας σειράς ψυχολογικών φαινομένων και το γεγονός της
κρυφής σεξουαλικότητας σε μια σειρά δραστηριοτήτων και μορφών, οι οποίες
μέχρι τότε δεν συμπεριλαμβάνονταν στο χώρο των ερωτικών. Βαθμιαία αυτή η
επιμέρους ανακάλυψη, επιβεβαιωμένη από την επιτυχία εκείνης της θεραπευτι-
κής επενέργειας η οποία ήταν θεμελιωμένη σε αυτή την αντίληψη του ζητήμα-
τος, δηλαδή, λαμβάνοντας την έγκριση της αλήθειας της πρακτικής της, μετα-
φέρθηκε σε μια σειρά γειτονικών περιοχών, στην ψυχοπαθολογία της καθημερι-
νής ζωής, στην παιδική ψυχολογία, κατέκτησε ολόκληρο τον χώρο της θεωρίας
των νευρώσεων. Στην πάλη των πειθαρχιών αυτή η ιδέα καθυπέταξε τους πλέον
απομακρυσμένους κλάδους της ψυχολογίας. Φάνηκε ότι μ’ αυτή την ιδέα στα
χέρια μπορεί να εκπονηθεί μια ψυχολογία της τέχνης, μια ψυχολογία των εθνών.
Ωστόσο, η ψυχανάλυση υπερέβη τα όρια της ψυχολογίας: η σεξουαλικότητα με-
ταμορφώθηκε σε μια μεταφυσική αρχή, δίπλα σε άλλες μεταφυσικές ιδέες. Η
ψυχανάλυση [μετατράπηκε] σε κοσμοθεωρία, ενώ η ψυχολογία σε μεταψυχο-
λογία. Η ψυχανάλυση έχει τη δική της γνωσιοθεωρία και μεταφυσική, τη δική
της κοινωνιολογία και τα δικά της μαθηματικά. Ο κομμουνισμός και το τοτέμ10,
η εκκλησία και η δημιουργία του Ντοστογιέφσκι, ο πνευματισμός και η διαφήμι-
68 Lev Vygotsky

ση, ο μύθος και οι εφευρέσεις του Λεονάρντο Ντα Βίντσι11, όλα αυτά αποτελούν
μεταμφιεσμένο και μασκαρεμένο φύλο, σεξ και τίποτα περισσότερο.
Την ίδια πορεία ακολούθησε η ιδέα του εξαρτημένου αντανακλαστικού.
Όλοι γνωρίζουν ότι προέκυψε από τη μελέτη της ψυχικής έκκρισης σιέλων του
σκύλου. Και να που [αυτή η ιδέα] διαδόθηκε [στην εξέταση] μιας σειράς άλλων
φαινομένων, κατέκτησε τη ζωοψυχολογία. Στο σύστημα του Bekhterev, το μόνο
που κάνει είναι να εφαρμόζεται σε όλες τις σφαίρες της ψυχολογίας και να τις
καθυποτάσσει. Τα πάντα –και ο ύπνος, και η σκέψη, και η εργασία, και η δημι-
ουργία– παρουσιάζονται ως αντανακλαστικά. Και στο τέλος καθυπέταξε όλες
τις ψυχολογικές πειθαρχίες: τη συλλογική ψυχολογία της τέχνης, την ψυχοτεχνι-
κή και την παιδολογία, την ψυχοπαθολογία, ακόμα και την υποκειμενική ψυχο-
λογία. Και τώρα η ρεφλεξολογία12 έχει να κάνει μόνο με τις καθολικές αρχές, με
τους παγκόσμιους νόμους, με τις θεμελιώδεις αρχές της μηχανικής. Όπως η ψυ-
χανάλυση μετεξελίχτηκε σε μεταψυχολογία μέσω της βιολογίας, κατά τον ίδιο
τρόπο η ρεφλεξολογία μέσω της βιολογίας μετεξελίσσεται σε ενεργειακή κοσμο-
θεωρία. Ο πίνακας περιεχομένων των πανεπιστημιακών παραδόσεων ρεφλεξο-
λογίας συνιστά καθολικό κατάλογο των παγκόσμιων νόμων. Και πάλι, όπως και
με την ψυχανάλυση, φαίνεται ότι τα πάντα στο κόσμο είναι αντανακλαστικά. Η
Άννα Καρένινα και η κλεπτομανία, η ταξική πάλη και το τοπίο, η γλώσσα και τα
όνειρα είναι επίσης αντανακλαστικά (Bekhterev, 1921, 1923).
Η Gestalt [μορφολογική] ψυχολογία, επίσης, εμφανίστηκε πρωταρχικά από
συγκεκριμένες ψυχολογικές έρευνες των διαδικασιών πρόσληψης της μορφής.
Εδώ πήρε το πρακτικό της βάπτισμα, πέρασε τη δοκιμασία της αλήθειας. Όμως,
εφόσον γεννήθηκε την ίδια χρονική στιγμή με την ψυχανάλυση και τη ρεφλεξο-
λογία, διήνυσε την πορεία τους με εκπληκτικά πανομοιότυπο τρόπο. Κατέλα-
βε τη ζωοψυχολογία και φάνηκε ότι η νόηση των πιθήκων συνιστά επίσης μορ-
φολογική διαδικασία. Στην ψυχολογία της τέχνης και των εθνών φάνηκε ότι η
πρωτόγονη παράσταση του κόσμου και η δημιουργία της τέχνης συνιστούν, επί-
σης, Gestalt. Στην παιδική ψυχολογία και την ψυχοπαθολογία ως μορφή προσεγ-
γίστηκαν και η ανάπτυξη του παιδιού και η ψυχική νόσος. Εν τέλει, μετεξελιγ-
μένη σε κοσμοθεωρία η Gestalt ψυχολογία ανακάλυψε τη μορφή στη φυσική και
στη χημεία, στη φυσιολογία και στη βιολογία, και το Gestalt, αποξηραμένο σε
βαθμό που να αναχθεί σε λογικό τύπο, κατέληξε να παρουσιάζεται ως βάση του
κόσμου. Δημιουργώντας τον κόσμο ο θεός είπε: γενηθήτω το Gestalt – και πα-
ντού εγένετο Gestalt (Wertheimer13, 1925· Köhler14, 1917, 1920· Koffka15, 1925).
Τέλος, ο περσοναλισμός ανέκυψε πρωταρχικά από τις έρευνες στην ψυχο-
λογία των ατομικών διαφορών16. Η εξαιρετικά σημαντική αρχή της προσωπικό-
τητας στη θεωρία των ψυχολογικών διαστάσεων, στη θεωρία των ικανοτήτων
κλπ. μεταφέρθηκε αρχικά στην ψυχολογία σε όλη την έκτασή της και εν συνε-
 Το ιστορικό νόημα της κρίσης της Ψυχολογίας 69

χεία υπερπήδησε τα όριά της. Υπό τη μορφή του κριτικού περσοναλισμού [εν λό-
γω αρχή] συμπεριέλαβε στην έννοια της προσωπικότητας όχι μόνο τον άνθρωπο
αλλά και τα ζώα και τα φυτά. Ακόμα ένα βήμα –γνωστό πλέον από την ιστο-
ρία της ψυχανάλυσης, της ρεφλεξολογίας– και τα πάντα στον κόσμο απέβησαν
προσωπικότητες. Η φιλοσοφία, η οποία άρχισε με την αντιπαράθεση της προ-
σωπικότητας και του πράγματος με την ανάκτηση της προσωπικότητας από την
εξουσία των πραγμάτων, τελείωσε με την παραδοχή των πάντων ως προσωπικο-
τήτων. [Κατέληξε να θεωρεί ότι] τα πράγματα εξέλιπαν παντελώς. Το πράγμα
συνιστά μόνο μέρος της προσωπικότητας: τι κι αν αυτό είναι το πόδι του ανθρώ-
που ή το πόδι του τραπεζιού. Όμως, δεδομένου ότι αυτό το μέρος αποτελείται
πάλι από μέρη κλπ. το πλήθος των οποίων τείνει στο άπειρο, τότε αυτό –το πόδι
του ανθρώπου ή του τραπεζιού– πάλι παρουσιάζεται ως προσωπικότητα σε σχέ-
ση με τα μέρη του και ως μέρος μόνο σε σχέση με το όλο. Το ηλιακό σύστημα και
το μυρμήγκι, ο οδηγός τραμ και ο Hindenburg16, το τραπέζι και ο πάνθηρας είναι
εξίσου [το ίδιο] προσωπικότητες (Stern, 1924).
Οι πορείες αυτές μοιάζουν σαν τέσσερις σταγόνες της ίδιας και της αυτής
βροχής, έλκουν ιδέες με ένα και τον αυτό τρόπο. Το πλάτος της έννοιας αυξάνει
και τείνει προς το άπειρο, ενώ σύμφωνα με τον γνωστό νόμο της λογικής17 το πε-
ριεχόμενό της [το βάθος της] εξ ίσου ραγδαία εκπίπτει προς το μηδέν. Κάθε μια
εκ των τεσσάρων αυτών ιδεών στη θέση της είναι εξαιρετικά περιεκτική, πλήρης
σημασίας και νοήματος, άρτια και γόνιμη. Όταν όμως προάγονται στο πεδίο
των παγκόσμιων νόμων εξισώνονται προς άλληλες, είναι απολύτως ίσες μεταξύ
τους, σαν στρογγυλά και κενά μηδενικά. Η προσωπικότητα του Stern, κατά τον
Bekhterev συνιστά σύνολο αντανακλαστικών, κατά τον Wertheimer – Gestalt, κα-
τά τον Freud – σεξουαλικότητα.
Και στο πέμπτο στάδιο ανάπτυξης αυτές οι ιδέες συναντούν την ίδια απολύ-
τως κριτική, την οποία μπορούμε να συνοψίσουμε σε έναν τύπο. Στην ψυχανά-
λυση λένε: για την ερμηνεία των υστερικών νευρώσεων η αρχή της υποσυνείδη-
της σεξουαλικότητας είναι αναντικατάστατη, όμως δεν εξηγεί τίποτα ούτε ως
προς τη δομή του κόσμου, ούτε ως προς την πορεία της Ιστορίας. Στην ρεφλεξο-
λογία λένε: μην κάνετε λογικό λάθος, το αντανακλαστικό είναι μόνον ένα επι-
μέρους κεφάλαιο της ψυχολογίας και όχι η ψυχολογία στο σύνολό της, πολλώ
μάλλον δεν είναι ο κόσμος ως ολότητα (Vagner, 1923· Βιγκότσκι, 1925α). Στην
Gestalt ψυχολογία λένε: ανακαλύψατε μια πολύ σημαντική αρχή στο πεδίο σας,
αν όμως η νόηση δεν περιέχει τίποτε άλλο εκτός από στιγμές ενότητας και αρτι-
ότητας, δηλαδή Gestalt τύπους, και αυτός ο τύπος εκδηλώνει την ουσία οποιασ-
δήποτε οργανικής, ακόμα και φυσικής διαδικασίας, τότε φυσικά θα μας αποκα-
λυπτόταν μια εικόνα του κόσμου καταπληκτικής τελειότητας και απλότητας. Ο
ηλεκτρισμός, η δύναμη της βαρύτητας και η ανθρώπινη νόηση οδηγούνται σε
70 Lev Vygotsky

έναν κοινό παρονομαστή. Δεν γίνεται να πετάς και τη νόηση και τη σχέση σε ένα
δοχείο δομών: ας μας αποδείξουν πρώτα ότι η θέση της είναι στο ίδιο δοχείο με
τις δομικές λειτουργίες. Ο νέος παράγοντας διέπει ένα ευρύτερο μεν, αλλά παρ’
όλα αυτά περιορισμένo πεδίο. Όμως δεν αντέχει την κριτική ως καθολική αρ-
χή. Ας είναι δεδομένος στη νόηση των θαρραλέων θεωρητικών ο νόμος να επι-
διώκουν τα «πάντα ή τίποτα» στα εξηγητικά τους εγχειρήματα. Οι προσεκτικοί
ερευνητές θα πρέπει να λάβουν υπόψη τους την εμμονή των γεγονότων εν είδει
σοφού αντισταθμίσματος. Άλλωστε το να επιδιώκεις την ερμηνεία των πάντων
σημαίνει να μην ερμηνεύεις τίποτα.
Δεν δείχνει άραγε αυτή η τάση κάθε νέας ιδέας στην ψυχολογία να μετατρα-
πεί σε παγκόσμιο νόμο, ότι η ψυχολογία πρέπει πραγματικά να στηριχτεί σε πα-
γκόσμιους νόμους, ότι όλες αυτές οι ιδέες αναμένουν εκείνη την ιδέα-νοικοκύρη,
που θα έρθει και θα βάλει στη θέση της και θα υποδείξει τη σημασία της καθε-
μίας ξεχωριστής, επιμέρους ιδέας; Η νομοτέλεια της πορείας που ακολουθούν
με εκπληκτική σταθερότητα οι πλέον διαφορετικές ιδέες, φυσικά καταμαρτυρεί
ότι η πορεία αυτή προκαθορίζεται από την αντικειμενική ανάγκη μιας εξηγητι-
κής αρχής, και ακριβώς επειδή μια τέτοια αρχή είναι αναγκαία και δεν υφίστα-
ται, διάφορες επιμέρους αρχές [διεκδικούν και] καταλαμβάνουν τη θέση της. Η
ψυχολογία συνειδητοποίησε ότι αποτελεί ζήτημα ζωής και θανάτου για την ίδια
η εύρεση μιας γενικής εξηγητικής αρχής και αρπάζεται από οποιαδήποτε ιδέα,
έστω και αναξιόπιστη.
Ο Spinoza στην Πραγματεία για τη διόρθωση του νου περιγράφει αυτή την
κατάσταση της γνώσης: «Όπως δηλαδή ένας ασθενής που, επειδή πάσχει από
θανατηφόρα ασθένεια και προβλέπει ένα σίγουρο θάνατο αν δεν του χορηγηθεί
μια θεραπεία, γι’ αυτό αναγκάζεται να την αναζητήσει με όλη του τη δύναμη,
αφού άλλωστε σ’ αυτή την προσπάθειά του βρίσκεται όλη η ελπίδα του» (Spi-
noza, 2002β, 26).

Σημειώσεις

1. To παρόν κείμενο αποτελεί απόσπασμα της ανολοκλήρωτης εργασίας του Lev Vygotsky
Το ιστορικό νόημα της κρίσης της Ψυχολογίας (1927). Αυτή η εργασία δημοσιεύτηκε για πρώτη
φορά στο L. S. Vygotsky. (1982) Istorischeskii smisl psychologischeskogo krizisa: Metodologischeskoe
issledovanie στο Sobranie soschinenii v 6 tomah (Vol. 1, σ. 291-436). Moscow: Pedagogika. τ. 1,
M. Педагогика. σ. 291-436. Στην αγγλική γλώσσα μεταφράστηκε στην παρακάτω έκδοση: L.
Vygotsky (1997). The historical meaning of the Crisis In Psychology: a Methodological Investigation,
in R. Rieber & J. Wollock (Eds.), The Collected Works of L. S. Vygotsky (Vol. 3, σ..233 - 344). New
York: Plenum Press. Η μετάφραση της εργασίας του Vygotsky από τη ρωσική γλώσσα έγινε από
τον Τριαντάφυλλο Μεϊμάρη.
2. Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο κα΄ στ. 42.
3. Alexandr Vvedensky (1856-1925). Ρώσος ιδεαλιστής φιλόσοφος και ψυχολόγος. Θεωρούσε
ότι η ψυχική ζωή δεν έχει κανένα αντικειμενικό γνώρισμα και ως εκ τούτου η ξένη ψυχή δεν
 ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΝΟΗΜΑ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΤΗΣ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ 71

μπορεί να γνωσθεί. Το καθήκον της ψυχολογίας περιορίζεται στην περιγραφή των ψυχικών
φαινομένων, μοναδική μέθοδος σύλληψης των οποίων είναι η ενδοσκόπηση.
4. Harald Høffding (1843-1931). Δανός φιλόσοφος και ψυχολόγος.
5. Hugo Münsterberg (1863 -1916). Γερμανός ψυχολόγος και φιλόσοφος. Ένας από του
πρωτοπόρους της εφαρμοσμένης ψυχολογίας.
6. Ludwig Binswanger (1881-1966). Ελβετός ψυχίατρος και φιλόσοφος. Κατά την πρώιμη
περίοδο της δραστηριότητάς του ήταν υποστηρικτής της ψυχανάλυσης. Στη συνέχεια, ένας
από τους κύριους εκπροσώπους της υπαρξιακής (ή ανθρωπιστικής) ψυχολογίας, σύμφωνα με
την οποία η προσωπικότητα αποτελεί ιδιαίτερη ολότητα, η οποία μπορεί να γνωσθεί μέσω της
ανάλυσης των σημαντικών βιωμάτων της.
7. Ivan Pavlov (1849-1936). Ρώσος φυσιολόγος.
8. Vladimir Bekhterev (1857-1927). Ρώσος φυσιολόγος, ψυχίατρος και ψυχολόγος,
θεμελιωτής της ρεφλεξολογίας.
9. Ακτουαλισμός: θεωρία του αυστριακού φιλοσόφου F. Brentano, σύμφωνα με την οποία
αντικείμενο της ψυχολογίας δεν είναι τα φαινόμενα της συνείδησης, αλλά τα ενεργήματα,
οι πράξεις (act). Στο ενέργημα εκδηλώνεται η αναφορικότητα του υποκειμένου προς το
αντικείμενο, το οποίο συνυπάρχει σ’ αυτό το ενέργημα και γι’ αυτό δεν αποτελεί υλικό
μέγεθος.
10. Εννοείται το έργο του Freud Τοτέμ και ταμπού.
11. Ο Freud επιχείρησε να εξηγήσει από τη σκοπιά της ψυχανάλυσης το έργο του μεγάλου
Ιταλού ζωγράφου Λεονάρντο Ντα Βίντσι (1452-1519).
12. Και α(ντα)νακλασιολογία. Αναγωγιστική κατεύθυνση στην ψυχολογία, για την οποία
η ψυχική δραστηριότητα δεν είναι παρά το άθροισμα των εξαρτημένων αντανακλαστικών.
13. Max Wertheimer (1880-1943). Γερμανός ψυχολόγος. Ένας από τους θεμελιωτές και ο
κύριος θεωρητικός της ψυχολογίας της μορφής (Gestalt psychology).
14. Wolfgang Köhler (1887-1967). Γερμανoαμερικανός ψυχολόγος. Ένας από τους
θεμελιωτές της ψυχολογίας της μορφής (Gestalt psychology).
15. Kurt Koffka (1886-1941). Γερμανός ψυχολόγος. Ένας από τους θεμελιωτές της
ψυχολογίας της μορφής (Gestalt psychology).
16. Paul von Hindenburg (1847-1934). Γερμανός στρατάρχης και πολιτικός, αρχηγός του
στρατού κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, Πρόεδρος της Δημοκρατίας (1925-34).
17. Εδώ εννοείται ο νόμος της τυπικής λογικής περί της αντιστρόφως ανάλογης σχέσης
μεταξύ «βάθους» (του συνόλου των γνωρισμάτων) και «πλάτους» (του συνόλου των
αντικειμένων αναφοράς) της κάθε έννοιας. Στη διάνοια, ως πρώτη βαθμίδα του νοείν στη
γνωστική διαδικασία, η όποια διεύρυνση του εμπειρικού πεδίου αναφοράς μιας έννοιας,
συνεπιφέρει συρρίκνωση του βάθους και του περιεχομένου της (Σ.τ.μ.).

Βιβλιογραφία (Αφορά μόνο το απόσπασμα της παρούσας δημοσίευσης.)

Bekhterev, V. M. (1921). Kollektivnaia refleksologia [Η συλλογική ρεφλεξολογία]. Peterburg.
Bekhterev, V. M. (1923). Obshie osnovy refleksologii cheloveka [Οι γενικές βάσεις της ρεφλεξολογίας
του ανθρώπου]. Moscow, Peterburg.
Binswanger, L. (1922). Einfuhrung in die Probleme der allgemeinen Psychologie. Berlin.
Høffding, H. (1908). Ocherki psychologii, osnovanoi na opyte [Δοκίμια ψυχολογίας, βασισμένης
στην εμπειρία]. Sankt-Peterburg.
Koffka, К. (1925). Die Grundlagen der psychischen Entwicklung. osterwieck am Harz.
Koffka, К. (1924) Introspection and the Method of Psychology. - The British Journal of Psychology,
τ. 15.
Köhler, W. (1920). Die physischen Gestalten in Ruhe und im stationären Zustand. Braunschweid.
72 LeV VyGotSKy

Köhler, W. (1917). Intelligenzprüfungen an Anthropoiden. Leipzig.

Münsterberg, H. (1922). Osvovy psychotechniki [Οι βάσεις της ψυχοτεχνικής]. Moscow.
Pavlov, I.P. (1950). ХХ-letnii opyt sub’ektivnogo izuchenia vyschei nervnoi deiatel’nosti (povedenia)
zhivotnich [Εικοσαετής εμπειρία υποκειμενικής μελέτης της ανώτερης νευρικής δραστηριότητας
(συμπεριφοράς) των ζώων]. Στο: I. Pavlov, Sobranie soschinenii [Άπαντα έργων] (τ. III,
Βιβλίο 1). Moscow, Leningrad.
Plechanov, G. V. (1922). Iskusstvo: Sbornik statei [Η τέχνη: Συλλογή άρθρων]. Moscow.
Plechanov, G. V. (1922α). Osnovnie voprosy marksisma [Βασικά ζητήματα του μαρξισμού].
Moscow.
Spinoza, B. (1914). Traktat ob oschishenii intellekta [Πραγματεία για τη διόρθωση του νου].
Moscow. [ελλ. μετάφραση από τα λατινικά: B. Jaquemart-Β.Γρηγοροπούλου, εκδ. ΠΟΛΙΣ,
Αθήνα 2002β].
Stern, W. (1924). Methodensammlung zur Intelligenzprüfung von Kinder und Jugendlichen. Leipzig.
Vagner B.A. (1923). Biopsychologia i smezhnye nauki [Βιοψυχολογία και συναφείς επιστήμες].
Peterburg.
Vvedensky, A. I. (1917). Psychologia bez vsiakoi metafiziki [Ψυχολογία χωρίς καμία μεταφυσική].
Peterburg.
Vygotsky, L. S. (1925α). Soznanie kak problema psychologii [Η συνείδηση ως πρόβλημα της
ψυχολογίας]. In Psychologia i marksism [Ψυχολογία και μαρξισμός]. Moscow, Leningrad.
Wertheimer, M. (1925). Drei Abhandlungen zur Gestalttheorie. erlangen.

Sergei Lobonikov, Νομαδική Ρωσία φωτ. 1909-1970