s.

ffiffieru$$H{ffiru&K

ffi&YKJ
ffi"x.$ffihdffi&ffiffit&ffiffi&K ffiT&ffi#ffiffiffi
Sendabelarrak modu egokianerabili ahal izateko,zelan batu eta
gordejakiteaezinbestekoadugu. Zentzuhorretan,zailada irizpideoro-
korrakezartzea,landarebakoitzakbere berezitasunak baititu:espezie
bakoitzakbere fenologia(bizitzazikloa)propioadaukaeta gainerain-
teresatzenzaigun landareatalarenaraberagarai bateanedo bestean
batu beharkodugu. Edonolaere, herri-medikuntzaerreferente hartuta,
ondorengogomendioakegin ditzakegu.

Lamdaresre
fu$ükeÉm
Lehenengoeta behin, salbuespen gutxi batzukizan ezik (mantza-
tea...),erabilikoditugunsendabelar
nilla,harkaitzetako gehienakbaserri
inguruanugari haztendira. Ortu eta bide bazterretan arrunt-arruntak
diren landareezari gara,zementoakhartu gabekotxokoetanbehinik
behin.Hori bai, kontuanhartubehardugu guregorputzeanaplikatuko
ditugulalandarehoriek eta, beraz,kutsatutakoinguruaksaihestube-
harkoditugu.Lehenago,baserriinguruakpertsoneneraginezaskieral-
datuakbazeudenere,ez zegoenkutsadurahandirik.Caur egun,ordea,
kotxeekbotatakokeak, herbizidaeta plagizidenerabilerakedota hon-
dakinenisurpenkontrolatugabeek eragindakokutsaduraedonontopa

H e r r i - m e d i k u n t z ae t a i a k i t u r i ae t n o b o t a n i k o af 14 9
genezake.Kontuzibili behargara horrekineta ondo hautatubelarrak
b a t u k od i t u g u nl e k u a . ;
Horretazaparte,gehienetan,landareaberdeanhartzeagomenda-
tzendute informatzaileek. Halaere,betiezin dezakegu
nahidugunlan-
dare atala topatu eta horregatik,batzuetanbatu eta gorde egiten da,
urteanzeharerabiliahal izateko.Ondoren,urtaroenaraberaeskuragarri
daudensendabelartradizionalgarrantzitsuenetako batzukageridira. :

-Udaberria.Sendabelar gehienak,batezere herbazeoak edo lorea

erabilgarridutenak,udaberrianbatzendira. Honakoakdira horietako
batzuk:
Berbena(Verbenaofficinalis),landareosoa; intxaurrondoa(lu-
glans regia), fruitu berdea; belarmina (Centauriumerythraea),
lorea; ezkia (Tiliaplatyphylos), lorea; pasmo-belarra(Anagallis
arvensis),orriak; intsusa (Sambucusnigra), lorea; pikondoa
(Ficuscaica), latexa;malba (Malva sylvestris),orriak.

-Sanfuan goiza.Sarreranesandakoaren arabera,SanJuaneguneko

goizakgarrantzihandiaizan du gure herri-medikuntzan, momentuhor-
tan batutakobelarrekindarosasungarri eta babesgarri bereziabaitzeu-
katen.Hauek dira Corbeia inguruetanegun horretangehienbatutako
belarrak,etxekoateaneskegi,edo erabileramediko ezberdinetarako
hartudituztenak:
Lizarra (Fraxinus excelsior), garia, intsusa, iratzea (Pteildium
aquilinum), arrosa,elorri zuria, haritza(Quercusrobur L.), artoa,
berakatza,intxaurrondoa,sanjuan-lorea(Tanacetum partenium),
(
azeri-buztana Equi setum telm ateid, m i Iorri a (Ach i IIea m i IIefo-
lium), lirio-lorea(Lilium candidum), anis-belarra(Foeniculum
vulgare).

-Uda. Udaberrianizandakoeguraldiaren
arabera(hotzaeta hezea
izan bada),udan ere, landareaskobatzekoaukeraizangodugu. Horie-
taz gain,badaudebakarrikudan batu daitezkeenzenbaitlandare:
Mantzanilla (Chamaemelum nobile), lorea; egur-belarra
(Lythrumsalicaria),lorea; anis-belarra(Foeniculumvulgare),
fruitua; harkaitzetakotea (lasoniaglutinosa),lorea.

15 0 I ( , ( ) I t U E I A L D E S
K LON D A B I L ATRR A I ) I Z I ( ) N A L A I (
 -Negua.Neguarekinlandaregehienak
desagertuedo loaldiansar-
tzen dira. Hala ere,bizi ziklo hori jarraitzenez duenik
ere badago,eta
otsaila-martxo bitarteanernatzendira. Horietakobatzuenorriakerabíl-
garridira herri-mediku ntzan:
Suge-belarra(Arum italicum), orria;ario_belarra(Helleborus
vi_
ridis), orria; ebaki-belarrak(LJmbilicusrupest's eta
sedum te_
lephium),orriak.

-Urte osoan zehar-Azkenik,landare

batzukurteosoan zehardaude
eskuragarri. Kasuhauetanuda-udaberrianbatzeada egokiena,baina
n e g u a ne r e a u r k i t u k od i t u g u .
fodo-belarra(Chelidoniummajus), ratexa;esne-bera (Eup-
rra,
horbia peplus), latexa;zain-belarra(plantago lanceolata
eta
Plantagomajor), orria;asuna (LJrticadioica), landare
osoa; be-
larri-belarra(sempervivumtectorum);eukaliptoa(Eucalyptus
globulus),orri eta adarrak;zihia Uuncus sp.);sasia(Rubus
ul_
mifolius), orria;karraski la (Rhamnusalaternus)
, adarrak;intsusa
(Sambucusnigra), azala;huntza (Hederahelix),orriak;
horma_
belarra (Parietaria judaica), landareosoa.

urte osoan zehareskuragarriez daudenlandareenkasuan,kome_

nigarriada dagokiensasoianbatu,eta gordetaedukitzea.
Antzina,lan_
dare bat gordetzeko,egun eguzkitsuan(euririk gabekoa)
batu eta
ganbaraneskegita sikatzenuztenzuten.Cerizpetanlehortzea omenzen
egokiena.Ondoren,ganbaranbertanuztenzuten urtean
zeharerabili
ahal izateko.caur egun, nahi badugu,kristalezkopoteetan
gordedi_
tzakegu'Hona hemenganbaraedokamaragehienetan
ikuszitezkeen
sendabelarrak:

-Eukaliptoa (Eucalyptusglobul
us) -Azeri-bu Ztana (Equi setum telm ateia)
-Karraskila ( Rhamn us al aternu
s) -Biri-belarra (Coronopusdidymus)
-Ereinotza (Laurusnobilis) -Mantzan illa Ghamaemelum
nobite)
-Befarmin a (Centaurimerythraea) -f
ntsusa (Sambucusnigra)
-Berbena (Verbenaofficinalis) -Egur-belarra (Lythrumsalicaria)

l l . r r i - r r e r l i l ( , . r z ¿e r . r .l
1 . r l . i I L r rei l,rrr r b , t , r r i k r a I 51
 Sendabelarrakganbaran lehortuta:
Eukaliptua,hiperikoa,azeri-buztana
eta beherantzako
belarra.

3.?"FREST&KITA
HTAAFL*KAZI*MÜffiIJAK
Herri-medikuntzan erremedioakprestatueta aplikatzekohamaika
m o d u e z b e r d i ne g o n i z a n d i r a . E r a b i l in a h i d u g u n l a n d a r e - a t a l a r e n
ezaugarrienaraberaedotagorputzeanosatunahi dugun gaitzarenara-
bera, bata edo besteaaukeratukodugu. Horrela,sendabelarbat pres-
tatzend ugunean,landarearenprintzipioak eszipienteerabiIgarribatean
isolatzeaedo kontzentratzeaizan ohi da gure helburua.Cehienetan,
beroarenbitartezburutzendugu prestaketa. Esatebaterako,mantzanilla
hartzeko,loreekininfusioaegingodugu,urak landareakdituenpropie-
tateakhar ditzan.Zenbaitkasutan,landareainolakoaldaketarikgabe
(freskotan),hartu dezakegu;asunekin plegaziñoakegiterakoan,adibi-
dez, asunakhartu eta azalaigurtzibaino ez dugu egin behar.
Aplikazioaridagokionez,osatu nahi dugun aparatuarenezauga-
rriekerremedioaren apli kazioabaldintzatukodute.Sabelekoarazoak,
gehienbatahoz hartutakoinfusioenbitartezosatukoditugunbitartean,

152 ' C O R B E I A L D E KSO TRADIZIONALAK

ENDABELA
arnasbi deetarakoerremedioak anitzagoakizan dait ezke;arnastutako
lurrunak,azaleanjarritakoenplastuakedo ahotik hartutakoinfusioak.
Ondoren, prestakuntzaeta aplikazio garrantzitsuenen
azalpen la-
burradator:

Fr*sf #bf-ü tx;n rrpn.ra

Lsx"* s;nfu
lnfusioa:Ura irakinarazi,sua itzalieta bertarabotatzenda landarea.
Ur beroalandareadagoenkatilubaterabotazereegindezakegu.Edonola
ere,minutubatzukestalitaetaberatzenutzi beharda. Erabilinahidugun
landareatala"biguna"denean(loreedo orriak)infusioaegingodugu.
Dekokzioa:Infusioanezbezala,ura irakinarazi,belarrabotaeta mi-
nutu batzuezegostenutzi behardugu. Landarearen atalgogorrak(sus-
lrai, azal edo zezpalak)erabiltzerakoandekokzioaegingo genuke.
Dekokzioaurarekinegin ohi da, baina bestesustantziabatzukerabil
genitzake,esaterako,esneaedo ardoa.
Freskoan:Landareainolakoaldaketarikgabehartzerakoan, freskoan
h a r t z e nd u g u l ad i o g u .
Ukendua:Cure herri-medikuntzan ohikoakdirenprestakuntza mo-
duetanlanduenada. Sustantzia koipetsubatenbaitan,erabilinahi di-
tugunlandareenprintzipioakdisolbatzean datza.Caur egun,koipehori
oliba olioa izan ohi da, baina iraganeantxerri gantzazen erabiliena.
Landareak oliotanberotzenjarri etasu txikianbi orduz-edoedukibehar
dira egosten.Ondoren,olioa iragazieta argizariabotatzenda, ukendua
gorpuztudadin,pomadarenohiko testurazurrunahartuz.
Berotu/sukaldatu: Landarea
bigunduetaerabiliahal izateko,beraba-
karrikberotudezakegutxapa gainean.Eszipientekoipetsuakere erabil
ditzakeguberotuedo sukaldatzeko (olibaoliotanedo txerrikoipetan),
baina ukenduanezbezala, zuzeneanaplikatzenda, argizariarik gehitu
gabe.Osagaiaskoerabiltzenditugunean (belarrak,
irina,koipea,ardoa...),
etaprestaketa iraupenluzekoadenean,berotubaino,sukaldatzen dugula
diogu.Prestakuntza modu honenbitartezeginohi diraenplastuak.
Mazeratu'.Luzaroansubstantzia li kido bateanberatzenutziz Iortzen
dugu mazerazioa.Cau batezedo hilabetebatzukutziz egin dezakegu.
Eraberean,substantziaezberdinak erabildaitezke:ura,esnea,alkohola...

Herri-medikuntze
a t a i a k i t u r i ae t n o b o t a n i k o aI 153
 Xehatu/Txikitu:Zenbaitlandareenplastumoduanhartunahi ditugu, :
bainasukaldatugabe.Kasuhorietan,morteroanxehatu,txiki-txikiegin, I
eta prestatugenezakeenplastua.
Zukua: Landarearenatalaurtsuabada(crassulaceae familiakoenorri
mamitsuakedo limoia)errazada bertatikzukua ateratzea. Horrelaez
bada gertatzen,landaregehienenorriekinesaterako, lehenengo,mor-
teroanjo egin beharkodugu eta gero,trapubatekiniragazi,zukuaatera "
ahal izateko.

,&pE*k*eiE* f{}s'*t=*38{
Orokorreanbi aplikaziomodu daude;barneaplikazioaeta kanpo-
koa. Barnekoan,erremedioagorputzbarrurazuzeneansartzendugu eta
kanpokoanlarruazalarenbitartezaplikatzendugu.

BARNEAPLIKAZIOA
-Ahotik edan edo jan: lzaeralikidoa daukatenerremedioasko
edanegitendira. Bestebatzukbesterikgabejan egitendira. Esa-
terako,erreumarakoona omen da berakatzajatea.
-Lurrunakedo kea arnastu:Landareaegosieta lurrunakarnastu.
-Labatiba:lpurdikozulotik landarearen infusioaedo dekokzioa
sartu.Enemaere deitzenzaio.
-Belarrietakotantak.

KANPOKOAPLIKAZIOA
-lgurtzi: Landarezatiahartu(sustraia,
orria...)eta azal gainean
igurtziegitendugu.
-Zuzeneanjarri: Landareatala, normaleanorria, azal gainean
besterikgabe jartzendugunean.
-Hesgailuajarri (bendajea).
-Enplastua:Kasu honetan zuzeneanjartzen da azal gainean,
baina jarri beharrekoakmasa izaeradaukanez,trapu edo tela
baten barruanjartzenda.
-Carbitu: Landarearen gorputz-atala
infusioedo dekokzioarekin
garbitu.

154 ' C O R B E I A L D ES
KEON D A B E LTAR
RA D I Z I O N A L A K
 l"-"3.ffi:ffiffiHHfi:H,eP{;
lkusibezala,ugariakdira prestakuntza eta aplikaziomoduak.Hala
ere,errezeteidagokienatal honetanprestakuntza konplexuenak baka-
rrik hartukoditugu kontuan;ukendueta enplastuak.
Landareezberdinaknahastuzegitenzituztenerremediomotahauek,
eta askotankuranderaeta enplasteren eskubaino ez zegoenhoriekegi-
tekojakituria.Caur egun,apenasgeratzenda horretaradedikatzendenik
gureartean,etagehienetan horienseme-alabak diraerremediohauekbi-
zirik mantentzen dituztenak. Azken kuranderoen ondorengoen jarduera
ez da publikoaeta gogoandituztenerremediozerrendanabarmenmu-
rritzagoada. Batzuekoraindik ukenduakegin eta auzokoenarteanba-
natzendituzte,bainaez dute antzinakokuranderoen funtzioabetetzen.
Salbuespen aipagarriaErroseBilbaodimatarrarena da. Ziur aski,in-
guru hauetan,berejardueralehenagoko jakituriatradizionalean oinarri-
tzenduen azkenkuranderada. Dimako Bargondi a auzoanjaioa,amaeta
amamaziren kontu hauetanjakitunaketa haiengandikjasotakoezagu-
tzak,orain bizi den Portugaleteko etxeanpraktikatuizanditu oraintsuarte.
Andrahorrekherri-medikuntzaren esparruan suposatzen duenazja-
betu gaitezen,ezagutzendituen landareeta erremediokopuruarierre-
paratzea baino ez dago: lan honetarako egin genizkion bi
elkarrizketetan,guztira,45 sendabelareta79 erremedio ezberdin eza-
gutu eta erabiltzenzituelajaso genuen.Elkarrizketa gehiagoegin izan
bagenizkio,sendabelareta erremediogehiagoere jasokogenituzke.
H o r r e zg a i n , h e r r i - m e d i k u n t z a r emnu i n a o s a t z e nd u t e np r i n t z i p i o s, i -
nesmeneta praktikagarrantzitsuenak menperatzen ditu, berepertsona-
r e n b a i t a n g u r e h e r r i - m e d i k u n t z asku p o s a t z e nd u e n a o s o t a s u n e a n
irudikatuz.Nire ustez,askotanidealizatudugun antzinako"kurandera-
s o r g i n "i r u d i a r e na z k e no r d e z k a r i a
d a C o r b e i ai n g u r u a n .

{"i$.ia:+*sÉr;rü,i
Aurretikazaldu bezala,substantzia koipetsubatenbitartezlanda-
reakdauzkanprintzipioakerauzteandatzaukendua.Normalean,oliba
oliotanlandareaksu txikianegosieta,nahasketairagazi ondoren,argi-
z a r i ag e h i t z e nz a i o u k e n d u a kl o d i t a s u n h
aa rd e z a n .

H e r r i - m e c J i k L r n te
z¿t a' li a l < i t u r i ae t n o l t o t a n i l < o a
I 155

jt
 i
w
F.,

Etxeanegindako ukendua,erreduraeta azalekogaitzakosatzekoona.

F
i ;ffitr

Oinarri horretatikabiatuta,konbinazioposibleaskodaude,batez
ere, oliotara gehitzenditugun osagaietan.Cure kasuan,intsusaedo
sakuaizan da oinarri bezalagehienerabilitakolandarea.Etxebakoi-
tzeko tradizioarenarabera,intsusarekin baterabestelandareeta osagai
batzukbota izan dituzte.Inolakolandarerikbota ez duenikere badago
(eztia,txerrikoipeaetaargiziriaerabiliz, esaterako). Formulahoriekguz-
tiak zehatz-mehatz azaltzealuzeegialitzatekeenez, jasodirenetatiklan-
duenetako bat aurkeztuko dugu, Caldakaoko Elexalde auzoan
jasotakoa,hain zuzenere.Ondoren,besteaklaburbilduta aurkeztutako
ditugu, ukendu bakoitzarenizena, jaforria,osagaiak,erabileraeta zita
bat zerrendatuz.
Amaitzeko,ukenduakizendatzekomodu ezberdinakegondira: Biz-
kaia aldean errebotika eta tirakol/tirikoloiizan dira nagusiak;Araba al-
dean, berriz,cerato.

15 6 T C O R B E I A L D E KSO
ENDABELA
TRADIZIONALAK
 'lÑ
Ukun'du,w I
lzena:Tirakola fatorria: MertxeArrien,Caldakao.

k Osagaiak:Lurrezkolapikoa,argizaria(150gr),oliba olioa (litrobat),berbena

(eskukada
bat),saukua(adarraren bigarrenazala,eskukadabat),iodo-belarra
(eskukadabat).
Erabilera:Zauri infektatuak,erredurak,zaldanak,gangrena.
j CaldakaokoElexaldeauzoanbizi den Mertxekerakutsitako ukenduada hau.
:1 Be r eam akas pald e d a : a u z o a na n d rab a tek,j oski l ea,j ostekomaki -
i ra k u ts i a
-m'
j:i J
narekinatzamarraharrapatu,gangrenatueta behatzaebakibeharrazegoela
esan zioten. Orduen ama akordeu zan aite soldadisken egoala
kendu'tsien[zioten]hanka ta honegazosatuzala. Normalean,saukuaeta ber-
bena bakarrikerabiltzenditu, baina inoz ein dot iodo-bedarragaz. Norma-
Iean ez dot botaten, ze hau iziten da garbituteko, ta iodo-bedarrak eitendeu
osatu be bai.
L e henengo et a be h i n ,k o me n id a l a n d a re a kp re steduki tzea:
- lnt s us ar enada r b a tz u k h a rtu e ta l e h e n e n g oazal marroi al abanareki n
kendu ostean,berdeaden bigarren azalaaterabehar diogu. Azal biak

T ondo osatutaeduki ditzan, hobeto gutxieneziazko adarrabada.Azal

ber dees k uk a d ab a te k i nn a h i k o ad a .
-Berbenabesteeskukadabat batu.Ahal bada,erdi lorandagoeneanhartu,
-ru hau da, lor at z e nh a s id e n e a n .
-lodo-belarraedozeinmomentutanbatu daiteke.Besteeskukadabat.
Landareakprestatzenditugun bitartean,olio litro bat eta argizarialapikoan
*G berotzenhasi gaitezke.Lapikoalurrezkoaizateakomeni da. Olioa berotu
eta argizariaguztíz urtzen deneanbertarabotako ditugu landareak.Olioa
ez da irakitenegon behar;apur bet zertutendaneanbotaten dotsetbedarra,
astiro,astiro,ta botaten deu bitse. Ukendu tradizionalbatzuetanbelarrak
IF o l i oa ir ak it enego n d ab o ta b e h a rd i re l aj a s o d u g u, bai na egoki agoada su
l
txikian luzaroanegostea,ez minutu batzuetanfrijitzea.Gaur egun, liburu
l.b
askotanagertzendiren errezetenarabera,ukenduaondo egiteko,bi orduz
itr e gonbehardir a be l a rra ko l i o ta ns u tx i k i a n .C e ro ,komenida, prozesuareki n
I jarraitubaino lehen,gau batezoliotan beratzenuztea.Eraberean,komeni
i da argiziriaprozesuaren amaieranbotatzea,hau da, landareakoliotanegosi
-C
eta iragaziondoren.

Herri-medikuntze
a t a i a k i t u r i ae t n o b o t a n i k o a| 157
 ilF Elexaldekotirakolarenkasuan,belarrakoliotarasartuondoren,bero-bero-
berotanmobidu ta kizkor-kizkorpareute,paseuta irizi. Hori, landareakolio-
tan sartu,eta 45 minuturenbueltangertatzenda. Olio berotanegostearen
F helbur uabik oit z ad a ; l a n d a re edk a k a rtz a teunra l urruntzea (bestel ukendua
a
" berdea"(pri ntzi pi oakti -
u s te l d u k ol i tz a te k ee) ta l a n d a re aren
denbor ar ek in
boak) oliotara pasatzea.Belarrakkizkor jartzendirenean,ur guztia galdu
F dut e et a olioak k o l o re b e rd e i l u n a h a rtz e nd uenean,l andareensustantzi a
bar ner at udu.
A z k e n i k ,u k e n d u ab e r o d a g o e l a r i kg, u z t i ai r a g a z i e
, t a a r g i z a r i ah a s i e r a n
F bot a dugunez ,k ri s ta l e z k ob o te e ta rab o ta k od ugu.Momentuhonetanzai l a
da jak it eauk en d u a kn a h i d u g u nte s tu rah a rtu koduen al aez, beroarenera-
ginezor aindiku rts ub a i ta g o .Be h i nb o te e ta nh otzi tuondoren,urtsuegiedo
F lodiegidagoel ak o n tu rag a i te z k eH . o ri e k i d i te ko,orai ndi kberodagoenean,
k oilar ar ek int an ta b a t h a rtu e ta m a h a i g a i n e r abota genezake:ari n baten
hot z it uet a am a i e ra nh a rtu k od u e n te s tu rai k u si kodugu. U rtsuegibal ego,
ar giz ar igehiag ob a i n o e z d i o g u b o ta b e h a r,eta l odi egi bal ego,ol i o ge-
?
hiago.
B e h i n u k e n d u ab o t e e t a nd a u k a g u l a k, o m e n i d a e t i k e t ab a t e a nd a t a e t a
IF os agaiakjar t z e a e , ra b i l tz e ra k o rd u a n ,n o i z k o aden eta zer daramanj aki n
dezagun. H o r r e l a ,p r e s te d u k i k o d u g u , a z a l e k oa r a z o a s k o ( e r r e d u r a k ,
z a u r i i n f e k t a t u a ku, m e e n i p u r d i g o r r i t u a k . . .o) s a t z e k oe t x e a ne g i n d a k o
"F ukendua.

-F Ul<'en'd''t'l,w 2
lz ena:Cer at o fa to rri a :J o s éL u i sL ó pezde l pi ña,Zi goi ti a.
rupestris).
Osagaiak:Oiba olioa, argizaria,saukua,ebaki-belarra(Umbilicus
trF E r abiler a:E r r e d u ra k .
"-¿Paralasyenad,ras?
eon
h;erbas'
aeeitelcera
F -7:"íffiii:;":"::#*"
Qoes hio no só, pero Ia hernana hace.Este año me pa;z[pareceJye no hace.Unas
1a
,% r"dondí" ye salenen ?asparedeslqrnsieoso no s6 e6no Ie llanébanoJ...1nos6 si hace
F con ataonaotra más...corteza dn
._J "u?*o".

OE N I ) A I ] E L A T
1 5 B T C , O R B E I A L I ) E I (S RI { A I ) I Z I O N A IA I (
 p Ulc,e¿ntdtttw 3
lzena: Errebotika fatorria:Felicitasl)rrazaetaKarmelePérez,Zeberio.
.F Osagaiak:Argizaria,oliba olioa, erresina,seboa.
Erabilera:Erredurak.
"Feticitas,Ercebotika. Hori de sanoona,e! Meokesatendotstst sanoonadala.
It Cacmete,Ta ayizirie, orioa, ercesinepinoana
tagro seboC) Danakantidadebardinean,
baso bet bada,ba basobet
Feli¿itas,fra;n¡¿, da hor¡katxarro batenqeozerytztiek ta <bañomaría-n>crto eitenda,
|p ta ioeltaneitendozttz ta ortttte darnnear/u""t# du, kolao, traptt3arb; betelazkolao ta
itxiten da hotzitoten. Hori da ponada oso onaC) Atx¡neko ercez-etea fu ei-:es,-ítert
de,t
I onaerreantzako, sanoona.(..) tu\ed¡kekosaht ezinzernn ercedore
ture Dar
bat osaro
osato zan none5tz'
hot

F ta qero ned¡kek errebotikea eskaht oan[ztnnf".

,-)

I IF
Ulc,ernd¡'1,wa
t lzena:Tirikoloi J a t o r r i a : E r r o s eB i l b a o , D i m a .

Vrk Osagaiak: Seboa, argizaria,oliba olioa, hezur hunea, pasmo-belarra,intsusa,

bestebelar batzuk.

I "w [rabilera: Gangrena.

E r r o s eB i l b a o r e n k a s u a b e r e z i a d e l a e s a n d u g u . H o n a h e m e n e r a b i l t z e n d i -
t u e n o s a g a i e i b u r u z g a l d e t z e a ne m a t e n d u e n e r a n t z u n a :
" -T;rikolo;e zeqaz eitenda?
'w -T¡r;ko[o;e e¡ln da.....seboa¡ayjziriet <cera v¡yen>; orioai<eañadade! hrnsor,honea¡
horrik nahastean.
-Bedarran bat?
-6ai, oin bai botatendotse4tz, bedarrak be ba,'.
=F <r
-h¡ntzok?
-Zera be bai, pasno-bedarca be ba;.Ta.5ro, akordetanjatana, eifendotset nik.
-Zer qeao? "3*

w -Beñ,tk¡ten dodaz e;nde.

-T¡r¡kolo¡ak d¡(erente daoz e¡nde?
-Bai, batzok eitendire, seokoenerromea
*w laneko
azala kendo,azpikoa arraska<t-arraskao
ein, ta hak barcen deko huea. Hak beíud"ko, ha astilletttta kendo, ta orioagz
?qo"¡-
einta aylzirie bota,tagnera 2503r ,de cera,on l¡tro de aceitel> nsk-,be''t"
síokp"
Sosi

l l e r r r ri l t , c l i l ( u n t ze¿t . tj a l < i t L r rri :. trn o l t o t . r n i k oI¿ 1 5 9

 F Sendabelar zerrendaluzea ezagutzen du eta uneanunekoerabakiakhartzen
d it u. B er ebait anb i z i ri kd i ra uh e rrime d i k u n tz aetengabe , erai kuntzaproze-
'-F s uandauz k alakotra d i z i o ae ta e rre me d i otra d i zi onal ak. l zan ere,ez du erre-
z et ar ikjar r ait z e n ,i n tu i z i o ae ta i n s p i ra z i o a no i narri tuzgi datzendi tu bere
hit z ak .

-G
l Uketndru,w5
'k lz ena:B allejobo ti k a f a to rri a :An to ni o S a g a rna" K ariño" etaA nunci aci ón
S a g a rn aD, i m a .
Os agaiakO : liba o l i o a (litro bat),iodo-belarra,ebaki-belarra(Umbilicusru-
, giz ari a(10 0 g r),tx e rrib e h a z u n ap, i n u erretxi na.
p es t r is )ar
E r alr if er a:
Z aur i a k .
'Ano¿iación:
Etebotika da, hori n¡k ¡kis¡ naoeneiten ama eokinnaen dercamecerebral
e^orda ta hotek ilyuO, eskarak, ortetanlakozan, ta da ona harentzat. fzena deko
? 6ot;keak) hanekoqÉon batena.Ta osattt ein otsen.
Kaciño:H¡l zanq;zon''a, Batlejo6otikea.Hor¡da eridentzat-eta...baiaespeziala!
ba¡e[ba¡na]
.-J
-F A. HorrekguZ u"ko daroaz, po,
"i^pto,
horcik bedarcak...nik ez dot ned;d,tten,e!
ório b;rqía, horrik bedarak Qri¡l¡ru" ropestris, Chel¡don¡orn najo), ta qero<ceca
.-J / , . -\ ¡^^' J .-J
viyen>t por ol¡oko Gl¡o l;tro bail l))jramo <cera viyen>.
lenplo
"F k. Erlean abaiaz...arqizirie.
A. Ta qecoberazt,nTtxarriena,<hielde cerdor.
k. O¡íeleaneok¡ten deoriena.
-G A. Eta qero resina, hori dana irikin.
K. Ta'íor¡ da bot¡ke bat espeziala,e! Hotek er;dek osatokod¡t,:z! hnbetek bot¡k¿kaz
eta €armazien;bilite-ta, ez? Ta horixe botikenp;xket horek emonta danak osato.Asko
z,nn] "Balle¡o",motea,ta hak jak;'tnneiten,
osetandar¡e.6izon batek izenaeoki'oen[ed,tk;
*F
ta ez otsen inori esatenzelan eitenzan. Ctore€an¡l;ko ba{,riaeeakotsi, ta haíd;x¡khao nire
alabeahasizen berao eiten.Hori esaneinbeada[behar da]. Ik¡s; ienteakeindeiela".
J

k
Uk'etWdtttW 6
l z ena:_ fa to rri a :M a rg a riB e l amendi a,
D i ma.
*F
: er be n ai,n ts u s aa, rg i z a ri ao, l i o a .
O s agaiakB
Z aur ia k ,e s k u a kfi n tz e k o .
E r abiler a:

16 0 I C O R B E I A L D E K
SOE N D A I ] E LTARRA I ) I Z I O N A I (
ffi "-Beste bat eitendotenada, hori, e, eskek $ndo... ba, bernatarako.Ontxe eeakotsi-

p
!,1#!;ii:,y,:;:'#;:i""r":";,""!Ti"u:$i::"lJ
6oenoe!> Beraribe bai inoz emondiset holantarrotxt-t batzok.
-hlan ein beharda?
-Actk;n bea[behar]da, ;€;nikazela batenorioa, ,de oliva, ona,
zenbeteta hobeaoaho6ea.
F Ta orden l¡tro bat orio bota ta harfu holaneskoekaz, esatebaterako holan,lao eskokada
berbenea,beste\ao eskokada saokoe.Baie seoktn einbeada palrn.Ha qanekolatza kend,t
(...) Ctero orioa,litro batentzako, holanlolaboi txinboantabletea,holafio tanañoa,arqizi-
riana.Ta bota ta bitse 6otate, d"u tíb¡t"e botateneokin hantxeta qero,¿rtetan/n*,
ffi
torro-hrr<t-toro, ha¡k azalak kendo,i$n; honaryo pasadorbaten.óloa bero-bero,(ri-
noden... Tagro hameni€ini trape ta hanel¡k irizi. Tagro honik tarroetara bota".
litct
rF
Ulc,etwful,w 7
F Ize na:E r r ebot ik a fa to rri a :C o n s u e l oE s ti b al l ez,Zeberi o.
OsagalakO
: liba o l i o a , a rg i z a ri ah, u n tz o rri a .
[rabiler a:E r r edu ra ke,b a k i a ke ta u rra tu a ku, me e ni purdi ak.
w "-Ecrebotikakbe bainik eindodaz,erceantzako-ta.
-Zelane¡ten
da?
-Errebot¡keak orioa eta zera, arlizeriet <ceraviyen, esatenjakena,
e... eta bedarcakaz.
<-)
lF -Zer 6edarbadak¡2,,t?
-Hori askori eindotsiet nik, hori ospitalerab eroandot nik- Bai, ta red;ktpL
beeroan dostie
-Eta zer bedarrakaz e¡tend¡re?
w - Horrik bedatak, h;edraqaz.
<r
-?*r qeao?
,-)
-Cteaoezebez
=M -Ta zelaneitendozo?
-Ah!! Hori nik ez dotset esateninori!"

ffi
Ul<.gn"fu,1,w8

*w lzena:_ fa to rri a ;C o n s u e l oEs ti bal

l ez,Zeberi o.
Os agaiakT: x inboj a b o i a ,berakatza.
Erabiler a:
A l m or r a n a k .

l l c r r i n r c r l i l ( r n l . /c. l1. r j , r l . i l t r r ci ,lrn o l r r ¡ l , r n i l i o

I , r1 6 1
G "-Almotantzako?
-Ana d¡€rsntea|eitena,nn[zrpnJ hori, becalatzan trentzea ha ondo s¡k¡tote egn' ta
h.a€¡n-Qneaan taSro kola-
haceris(E emon,txapatxtsbetengnean-edo, srn. Ta3ero
ta orioagz' O':
doretik pasao.Tagro <¡aboncin6or, ctretansarttt blkoa, ::.?3*,*u-
ta3ero haxe |otike P:".^ *
ten zan beti ta. Blhorin, oriora bota ta haregz nahasht,
kitana-batekesanotsenLzionl"'
da¡ baltz-baltz-baltza, baia ona, e! 6eno! O-oreamari

U
Uk'e¿rudrtt'W9
'"p fatorria: Mari Carmen López de
lpiña' Zigoitia'
Izena: -

Osagaiak: Eztia, erromeroa.

Erabilera: Erredurak.
"- ; Para las qrqnadoras?
-3f habfa, ill;el,romeror1....no s6, más cosashacía Ia nadeede....
"f?hubfu. v
-¿C6no lo haera?
ry -P*" b ,rpzclabaat e! Qx5t,la nielcone! ro¡crolsacaba un iry,'bntorlelo ponraenÚntaffo"'

-w Ul<'e¿wdn'w70
Zigoitia'
fatorria:%lmiraRuizde Larrinaga,
lzenaz _
: liba o l i o a ,txerri koipea,intxaurrak.
w Os agaiakO
Erabilera:Erredurak.
"-Hacían,sros remediospara las yenadoras
# -; uon qt, :
no s6 c6no Io hacían'Hacían
Íco, uJ,r", conn(Eees....eonIa nrBz de dentro maehacao,-1o
como(n tsoento. lo s6 porry mi hermano se qeoú la manoint"*, enel calderínde Ia leche'
con n(nc23'con mantecade
neti6 ahí.I h hncan * n!o, b hacían*u" [o"u" con aeeite,
ro,
' ona cosa allrlle utaban el brazo"'
eerdo tanbiónIe hacían, t4eontodo esohacíancomo0t1...

T u|"endn'w 77
lzena: Krema fatorria:TeresaPetralanda'Orozko'
*G Osagaiak:Zain-belarra(Plantagolanceolata),oliba olioa, argizaria'

Erabifera:Kolpeak,intsektuenziztadak'

162f CORBEIALDES
KEON D A B E LTARRA D I Z I O N A L A K
 p 'krema
be eitenda zanbedarraytz (..) Or¡o apor bet, zanbedarrak...tritoreote, eta qero
eitendotsie ayjzirie neskleote.Hori kremeaejin etagro ba3olpeak eta harto oil*n,
imintendozo.
"-F (...)
-l
a kremeabe ona da, edeak osik¿ in ezkero, hantxe
!ordi".

$
Uk'e¿Wdrt'l,W72

'G lzena:Cerato fa to rri a :J o s éA n to n i oA b eci aeta

E l a d i aO t x o a ,Z u i a .
Osagaiak:Eztia,argízaria,intsusaren
bigarrenazala,elorrizuriarenbigarren
ü a z ala,oliba olioa.
Erabilera:Zauriak,erredurak,azaIekoaraz.oentzako
orokorrean.
"-¿-l;enereeoerdode rened;oscaseros?
-tIoseAntonio:Habíaceratoparalas yenadrtras¿eon se haeía?¿eonmiel,ceral
tt k aú nés?
i
lElu¿ru,Ia syondocorteza de!sabwo,lb segnda de!esp;no.

t, "w -Í:
1le1oñl 1""ru, ¿verdad?
!
-E'trínl ,n u'lo,4rutá pa bdo, pa las heridas.
* -ü: Sobretodo, iára lasyemadoras".
,3
-IF
Ulc,erwfu,tw7 3
:w lzena: Pomada fatorria: LeónSalazar,Zeberio.
: liba o l i o a ,argizaria, i ntxaur-azaIa, i ntxaurrondoorriak.
Os agaiakO
Erabiler a:E r r edura k .
lW "Pomadeaeitenzan, orioa.. zera...<eáscara
de n(Ez t4 hoiade noqalr...erreantzako. Santo
rened¡o!fnfxatsrren azala berde darsenean
tu orritn á"u, fulr¡o apoebet ta natxakatt
eitenzan (.) Errear¡ emonezkero! Enon holanta se akabo.kostra bat eitenoan[z,,nn]
W baltza.Tagro kosfrajaosiorden,3orcigti+ bea[ba;naJgrbi".

-w

I l c r r i - n r c r l i l (nul / , r c t , r i , r l i i t Lir, r t ' t r r orlo l . r ni l < o . Ir 16 3

 f;mptastuak
Enplastuen kasua,ukenduenabainosinpleaSoa da; zartaginedo la-
pikoanhainbat osagai nahastu, "sukaldatu"eta trapubatenbildutanahi
dugun gorputz-atalean apli katu.Enplastuak,orokorrean,arnasbideetako
eta azaletakogaitzak osatzekohartu izan dira: batetik,katarroeta pul-
moniekeragindakomukositatea ateraarazteko(bular,bekokiedo saman
jarriz enplastua),eta bestetik,azalekozauri infektatuaketa zaldarrak
ondu eta garbitzeko.

Berbenaenplastuaegitekoprozedura:berbenaorriakoliotanberotu,arraulza-zuringoa
bcltaeta zapi baten batu.

ENDABELT
16 4 . C O R B E I A L D E KSO AR A D I Z I O N A L A K
 Herri-medikuntzan jasotakoenplastuezberdinakbosttaldetanmul-
tzokatuditugu,osagainagusieneta aplikazioarenarabera:berbenaen-
plastuak, arto-irina eta zahia enplastuak,farmazietan erositako
enplastuak,kipula enplastuaketa antzerakoak,
eta azkenik,besteen-
plastui nteresgarri
batzuk.

p tsorl¡e¿nw eznPl,a¿ú,,t
w
Osagaiak: Berbena-belarra(eskukada bat), arrautza-zuringoa(arrautza
bat), berakatza,oliba olioa.
F
Er abiler a:B at eze re s i n u s i ti s ab, a i n a b a i ta e re a zal ekozauri i nfektatuak,
zaldarrak...
ru Pr es t ak unt z a:
Cu re a n g e h i e ne ra b i l i ta k oe n p l a stuada hau. P restakuntza
erraza dauka: oliba olioa zartagineanberotu eta berakatz atal bat bota.
'k Be r ak at z aeginda d a g o e n e a n ,b e rb e n ao rri tx i k i tuak bota eta sua j ai tsi .
Orr iak bigundu d i re n e a n ,1 -2 m i n u tu ra ,o n d o irabi atutakoarrautzazu-
ringoa bota. Batzuekzuringoa " a punto de nieve" egon behar dela diote.
O n d o r e n , t o r t i l a b a t b e z a l a s u k a l d a t ub e h a r d u g u , b a i n a o r a i n d i k
arrautzaguztiz egin gabe dagoeneanatera;oraindik likatsu dagoenean
a ter a behar da. A ma i tz e k o ,o i h a l z a ti g a rb i b a ten sartueta nahi dugun
e rar aaplik at u.B a te ze re , s i n u s i ti s e ra ko me n d a ona.
IF
-l
"-Sartanean orio apcn 6et ipini, sartaneanorioa. a ordoen bota lerakatxo bet
hara,erd;b;tote,USr: berakatzaatara. Ta horcik otiok txikerht,.tx;k;-txik.;,
^F ta aarTanean
Ta sartanean pasartlqalapan
Pasa0' barik, <Poco
DOftK'
qa|.áPan <pocoa Poco>.
poco>.Ta
, a qefo
qeroa?raoTzen
arraotzenKlafea
klareaDOTtda
batido
<-) .<J
a puto nieve,ta haTeqazasko einbarik, qeroestendil,t tapo beten...lehenqo kan-
)t
-t
fzontzilo zaharndol*p*k, halaryoxeEete,
halanqoxetntn, baht. a
ba¡? bato. u zelan^¡,
nináeloz,tn...
detoz,tn...
"nlun
b -n\;ne kolpe6atena?
-Horrek inftnziñorako d¡re qeao.-qar!;futeko. Ta ord,nn dekoz,t bahtte,han-
ketan edo bada-. horiinini S7!Znj,lrt eifenda plastikotxttbet-edoininit tagro
ha plasfike lotrs, ha orioak d"sfterd;do ez daitezan ein.Ta eokinqo'zo[ianqo
dozoJ horrtnqo eqonerarte.Ta hak, iadekozo mala,<si tienesnl ,rYlr, e¡funTett
atara.Hor¡7erol, hori enplastohori baltz;ht eifen dettGatza iadekozo,,poes
te sacaesemal>.
Hor¡xe!(Rufina
Etxebarria,
Dima)

Herri-medikuntze
a t a l a k i t u r i ae t n o b o t a n i k o aI 165
 ffi A rÍt- írr í'w etw Zrs,lvú an'pl'a.,ftura,l<t
Osagaiak:Arto-irina edo zahia.

ñ Erabilera:Arnas b ideetakogaixotasunak: katarroak,pu Imon iak, eztarriko

minak.
Prestakuntza:Lehenagoasko hartzen zuten erremedio hau katarroeta-
ru rako. Arto-irina edo zahia zartagineanberotu eta poltsa edo galtzerdi
b a t en baino ez d u g u s a rtu b e h a r.On d o re n , b ul arreanedo samareni n-
BUr uanjar r i beha r d u g u . H o rre k e ma te nd u e n b eroakkatarroaosatzeko
p b a l i oo m e n d u .

"Ezhtle ha,nd¡edaoenean ta katato apor bet bere,eitenzan artoorone,oronJo-

rrie, tostao falaorciñean...
Ba beroht, apor bet fostao talaorciñeanta qero tlupu
6aten bato ta hamen inini. 6eroa beti da ona ta horrek"be 6eroa
manteni ta'oanI mantentzen z rnn]. Hamen
t xepapa rrean, th e pa setako".
'? Jt
(José Mari0labarria,
0rozko)

"hhi 6eroa bai,zahie sartan bateninini...fa zahie baino,artoortsnehobeaoa da,

--F (...)
katarroantzat. Zorro baten sarto, telazko zorro baten, qoreanak beren-
bereqieokite'oan[izatenztnnJ, zorco 6aten sarttt, ta artorrlne hobeaoa ond¡no
6añz e, kafarcoantzat eta.hh¡ebe bai ta artoa6e bai,artoonsne.
"w jarri ta lepoanbe ba,.kafarcoantzat, zerttt ite'oan...6akBti.
Ta ioletean

J
(Filo Lapatza,
Zeanuri)

-w
Ta,'r m,at4í,e/tatw ar üyí,ta,l<,t e/npl,a*t ura.tr</
*p Osagaiak:Mostaza edo linaza haziak.
Er abiler a:A ur r ek o e n p l a s tu a re na n tz e ra .
Prestakuntza:Au rreko enplastuarenparekoak di ra farmazietanerosten
,? zituztenmostazaeta linaza enplastuak.Farmazianbertan mostazaedota
l i naz ahaz iek ine g i n d a k oi ri n a e ro s ie ta a rto -i ri nabezal azartagi neanbe-
rotzen zen. Ondoren, oheratzerakoorduan, zapi baten batu eta bularral-
*t dean bero-berojartzen zuten gaua pasatzeko.

1 6 6 a ( ; O R l l f ' l A l l ) E K ( ) S E \ l ) A R l ' t¡ \ R T R A t ) l l l ( ) N ¡ \ 1 , ' \ 1 . ,

 ,,r...-i:llir-

q[' -rp
,J',t

"óndiño hori neok be,(armazien,nik hemen40 orte daroadaz ta orden, ond¡no

Á, neok6e ezeto dof nostazea (noneeinde, kataplasna eiteko.Hori ein beharzan,
K.
N ,*
por ejenplo,hori zan bolerceaniminteko,ezta? Zok \azeozkene katarcoak edo,
Iepolnininteko. E¡ten zan lerotct ta,lero inini beharzend,¿n...
imintenzan trapen
artean imintenzan, beroa konserbaTEien.6ero inini ta eok¡n denboratxta".
(lnmaKortazar,
Dima.)

Kí+ u,l,a.,e/r"plñ"tuú'b efra/antTpra*D e/n+lñ"ttw

m,adA,w*tí,I>oa'b
Kipula asko erabili izan dute azaleko arazoakosatzeko.Tratamenduma-
duratiboa behar zuten gaitzentzako (zald arrak, zauri zolduak) oso pre-
zi a t ua z en. K ipul a e n p l a s tu ap re s ta tz e k omo d u si npl eenazartagi nean
erre, trapu baten batu eta azal gaineanjartzea zen. lnfekzioaedo zalda-
rra, heldu eta garbitzen zuen enplastuak.

"kinpolleabe izitenzan dibiesosedo horrek, ;$n;.Epeldote-epeldote,orioaz epel-

dote ta harek 6.;yndttedo errementao,eztak¡t zer ite'otsien[yiten z¡otenJzal-
da rrad' .( MariGok<'u
ria,Zean
uri)

oinarrizko enplastuhonetatikabiatuta,osagaiezberdinak(ardoa, eztia,

l i ri oar ens us t r aia k i,ri n a , o l i o a , tx e rri k o i p e a ...)g ehi tu i zan zai zki oerre-
zeta konplexuagoakosatzeko,baina beti ere, oinarrizkoaplikazioaman-
te nduz ; hau da , h e l b u ru m a d u ra ti b o a , a zal eko gai tzen aurka.
Prestakuntzaanlzerakoada denetan sofrito bat sukaldatzendugunean
bezala, osagaiakzartagineanerre, masa bat osatu arte. Ondoren, zapi
e d o gas abat ek ina z a l e a nj a rri k o g e n u k e .H o n a hemen hi ru adi bi de:

. Osagaiak: Lirioaren berakatzak,kipula, txerri koipea.

" -Ótra cosa se poníaa las personas...para [os d;b¡esos.Con los bolbosde
f
Ia azocenat4 elebolla,con aeeite,Io poníana q,E se haqa...con aceifeo manteca
de eerdo,f,nl,an"n"
no ae osabaaceite.La ^alfuca dlcerdo, la qrasade pollo...

Herri-medikuntze
a t a i a k i t u r i ae t n o b o t a n i k o a| 167
 w es lo q,n se otilizaba.I Io poníana pochar,4se q,ndaba fodo comoIa cebolla
poln" ahora para comer,l esote lo poilanc{lierte, se ponía conon trapo,
f
pory entoncesno ha6ía.1uiá".Poesc¡ntrozo de sábanavie¡aarn cortaban,l
F fu Id ponrancon esoto enc'ma'
enciñ. rI e'o
esoP@s
pws clafot
claro,eI
el calof
ealorL--
n"n "--'-' -"- -'J'anoJ
^tuduluba el qr
sacaba..."
(Araceli
Castañares
Legutio)
IF
. OsagaiakK
: i p u l a ,g a r i - i r i n aa, r d o a .

w "Enplasfoakife'oazan[eqiten zitoen] qoreamamakholanzoldote...Zoldo, zeozer

sarto, holanata-edo.7eta sartct q"ro zoldo,ezta? Ta ba,ezinorratza3az
"7u
-w atara, ta ite'oan[eqitenzoenJ enplaTt,:e. k;npollea,txiki-fxik; e;n sartanean
orioaqaze...k;npol(ú, ta qero iotate'otson ardaoa.Ta lelanqo orone,()r()neerre
har,"oroneta k;nptlleuír" ondo, ta qero hara 6ota urlluu. Ta qero ipinten
zan aportxo 6af masea,traptt
' beten qllnu, inini ta hantxe.Ta qnrTercementatt
'*) '*J
w ife'oanhakzoldotakoak".
(Bit ur i
A ñibar
Zr ean
o, u ri )

F . O s agaiak :Lir io a re nb e ra k a tz a kk, i p u l a ,a rd o a,ol i ba ol i oa, P ari etarijau-

daica, zahia, arrosapetaloak.

.W '-Ta
qoreamamakenplaste ife'en[eqiten z,nn]. Inor eforten jakonean,honan
handíor;k edo bolercakesneakazfua7to, enplastek ite'otsiezafteqitenzizkienJ.
Enplastek ite'otsiezan,eqoste'rnnparietariaardarnqaz,ardao t7ntoaqaz... /a-
w rros-orrie 6e nahasttt?eihor./¿tos-otiek 6etiq#d"tu
"okite',,zeledttk¡tzen
zitenJ, ehtn otiko larrosea.Ta azozena,zeraIYna,l;l;oanafal 6at edo b¡,G-
l¡oareil lerakatzaren afal 6af edo 6;, txatalak dekoz \erakatzak nodrsen. Haxe
*W
aplasfao-aplastao,eqosiparietariaqaz,eta zer bofate'otsentz¡onl?Orioa, ki-
kerea apropositonuÉifu'*ry onfuafat, orioa iofateko. Ta qerosikitote'tnnha,
eqosi-eqosieindes¡kitctte'en, zah;egz. Tagro i€inihaxe#plast,n.
!h, /rfn'ounharek?
F
' -Hak eifendeo, hand¡te 6ada, baht-lattt-bafu ta qero eifendeo erremenfao(...)
Honanandrak ettki eiten deor-izenean
eaneaqoqorfutlqholanbuletak txarto, holan
*ff esatenotsyt:njtnionJ, enplasteku" o"ul,Hnlakazan".
(Errose
Bilbao,
Dima)

168 I ( , ( ) t i t i E l A L I ) E t)( S
( I : N I ) ¡ \ t i H, \ l t f t t , \ t ) l l t ( ) N , \ t / \ t (
E tsette/ qnPl'a,ttw ínfre'r %?a'r r Ú Ua't 7^'^*'
Amaitzeko, hiru enplastuinteresgarri,aurrekoenarteansailkatuezinizan

&' d i tugunak ,baina a i p a me n b e re z i am e re z i d u te nak.

-Gang.re'nat o*a.trykna"
Err os eB ilbaokbat e nb a i n o g e h i a g oo s a tui z a n d itu S angrenak.B ereesa-
netan, ospitaletan esperantzarikematen ez zieten pertsonakosatzeko
g a i iz an da. Lehen e n g ob, e l a r e z b e rd i n e k i ne g o si takourareki ngarbi tzen
zuen gangrenatutako zauria. Ez zuen errezeta zehatzik jarraitzen, ffio-
me nt uan auk er at u ta k ob e l a rre k i n o s a tz e n b a itzuen erremedi oa. E i n
n eu ntsen, akordetanj atazan bedar guztiekaz.'. bedartxu-bedartxu, be-

x d a r t x u- bedar t x u.O n d o re n , b e ra k e g i n d a k o u k endua ematen zi en gai -

xo ei egun bat en u k e n d u a e ta b e s tee g u n b a te n berbenaenpl astuaj arri
zezaten.
Bai ukendua, zeinenplastuakegitekoerabili daitezkeenlandareenartean
C
honakoak aipatzen ditu: Anagallisarvensis,Verbena officinalis, Carpo-
brotus edulis, Rubus ulmifolius, Chelidonium maius, Sambucus nigra,
*F Plantago sp., Sedum telephium, Umbilicus rupestris.
Hona hem en ber e a z a l p e n a re nz a ti b a t:

i
"trltnqieneqonzan qixonbat, ktrtzetafik 6;eldoeor;en[6¡dal¡ zoten] ,1ah;lfeko,ez
*
G

ailqlor;ki.rn zan d¡abefikoata ehu ta ez dak;t

"uku¿n "nn6n¡niloko lixona,
t n bernak ttsteldttte.C) loan nintzenb 6ái,snert-
u eoLi'oazen[zifcnnJ
"ndou?-t
zen[nitun] bedarrak, egs;gndon, kaz,nla hand¡beteor bedarcakaz.TaSr-
IG jaostenjakozan, ene!l)steldttte. Ta btnno,esan
b;fan ta, berneaqarb;tín,
"lt¡nk
nofsienqrro holanqo botike bat(t¡r¡koliü aq;nd,tkonaen C) Ta besteari esa-
,ot"",rln1u, UnÉi hao ponadeaimini n bYst"Stsn betenenplasftnberbena-
IF Dimal
Bilbao,
ku".C)9t u holantxikkoreojakon'ilErrose
i

,?
- H í,t' w beÁ"q'4' l<-In'tet
: Her r i- m edik unt z a nb a d a g o o s a k e tafo rm u l a b a t magi areki nl otu dai te-
*G keena: askok esatendute hiru belar ezberdin hartuta(edozein), eta aza-
lean igurtzita,intsekturenbaten ziztadakeragindakomina kentzendela.

H e r r i - m e c l i k u n t zeat a i a k i t u r i ae t n o b o t a n i k o aI 169
,'ffi Ba t enbat ek ,hir u b e l a rre nfo rmu l ae n p l a s tu a ke g i tekoere erabi l ii zan du;
hiru belar hartu,egosi eta enplastuaalmorranakosatzekoipurdian jarriz.
-k
"-Haoxeda kentzeako be, almorranakkentzeako,ta osetanzirean h¡rc bedar.
H;ro bedar, be;e[ba¡na]
edozeinbedar,edozeinklase.Uretara bofa ta irikitan hasi
ordrnn kendu, d;not amatao,amataos,n. T a qeroharek ba, enplasttn noberak
,s be, sartzeandaen, aqtnntaoahaldoz,tn^odfr, aittsfen¿6s¡¿2o?Enplaste ein
ta harexeqazqarb;fu|
-hnbet¿equ*an?
l.*tF
-Eryniklrcko. kendo arte.Hemeko anak eite'oen[zen].Edoze;nbedar,e! H¡nt
kll"n'. (Nieves
Azkarategi,
Dima)

-Sa,wjua,w-l¡e-la¿"rekí,wegf,vñÁkn-e,wpla,fim¿
SanJuan egunean batutako belarrak,etxeko ateanjarri eta hurrengo ur-
tera arte bertan eduki izan dira. Batzuek belarrak gorde eta urtean zehar
,w e rrem edio bez ala , b a i e d a te k o ,z e i n e n p l a s tumoduan j artzeko erabi l i
izan dituzte. Zenbaitetan, belar zehatzak batzen bazituzten ere, ba-
tzuentzatgoiz horretanbatutakoedozein belarrakbalio zuen.Aplikazioa
ru nahiko difusoa zen; edozein minetarakojar zitekeen enplastuaeta ura,
orokorrean,baten bat gaixotzen zenean edaten zuten.

"rF "Haode sanjoan-bedarra(Aeh¡llean;llehl¡,n). Sandtnn qoixean,inontzaqazor-

toziL batrlbea[behar] d¡re.Neok 6e batododaz, batzealneozen,ta b"in bedar
-rc \atzok be,edozein.Hamarbatzeanbadoz,sz,hamar,ta qeroenplaste ein.óin ez
dolo batzean.(..) N¡k ez dak;t enplasttrik eitenbaiel sud;ouzana lez, batzean
tn."(Ben
tun qend itaAmondara
in,Zean
uri)
"7o¡
.-J .-J

"$.4.tu&ru
ffi}&ffiffiffiru
ffiffi&ffi$ffi
tuffi
ffiffi
ru L&ffi&_iffi$ftffiru&
Ondorengotaulaklandareetaerabileraguztienzerrendaketa dakar.
Katalogokofitxetanerabileranagusiakagertzendira,bainahemen,lan-
dare bakoitzarenerabileraguztiakaurkitukodituzue.Parentesi
arteko
zenbakiakespeziebakoitzakerabilerahorretanjasotakozita koputua
adieraztendu.

170 ' C O R B E I A L D E KSO

ENDABELA
TRADIZIONALAK