Edición XUNTA DE GALICIA

CONSELLERÍA DE CULTURA E DEPORTE

DIRECCIÓN XERAL DE PATRIMONIO CULTURAL
Conselleira de Cultura e Deporte ÁNXELA BUGALLO RODRÍGUEZ
Director Xeral de Patrimonio Cultural FELIPE ARIAS VILAS

Deseño e maquetación TRESCTRES

Revisión lingüística ANTONIO PUENTES
Tradución TAGEN ATA (PORTUGUÉS/CASTELÁN)
ANTONIO PUENTES (CASTELÁN/GALEGO)
Impresión EUROGRÁFICAS
Data de impresión XUÑO DE 2006
Tiraxe 750 EXEMPLARES
ISBN 84–453–4270–3
Depósito legal C–1675–2006

RESERVADOS TODOS OS DEREITOS

XUNTA DE GALICIA
Estimado lector:

Este libro que tes nas túas mans probablemente non sexa a máis completa guía de xacementos castrexos visitables
que se pode encontrar na actualidade. Sen dúbida hai outras publicacións que ofrecen unha información máis deta-
llada para algún dos xacementos. Porén, ten unha virtude innegable: por primeira vez pódense encontrar nunha úni-
ca publicación castros a ambas as beiras da actual liña divisoria entre Galicia e Portugal. Nese senso supón un avan-
ce importante sobre outras publicacións precedentes por facer explícita de maneira conxunta a realidade cultural
que, hai hoxe máis de 2000 anos, estaba presente nos nosos territorios.

E esta foi a razón pola que os socios do proxecto CASTRENOR (Adrave, Universidade do Minho, Cámara Municipal de
Monção e Xunta de Galicia) estiveron traballando: diluír as fronteiras actuais, reflectir a unidade cultural de época
castrexa e facer desta cultura un produto identificable e accesible para o cidadán, con independencia de que o cur-
so da historia teña provocado que na actualidade os seus vestixios máis sobresaíntes, os castros, estean xestiona-
dos por administracións diferentes.

O investimento realizado nos últimos anos por ambos os países en investigación e conservación do patrimonio ar-
queolóxico en xeral, e de maneira especial na Cultura Castrexa, deu frutíferos resultados que se resumen en máis
coñecemento e maior número de xacementos en disposición de ser visitados. Porén, chegou o momento de que os
froitos dese esforzo revertan nunha sociedade que, cada vez en maior medida, demanda acceso e, especialmente,
comprensión de dito patrimonio, o que fai necesaria unha inversión crecente na difusión.

Con esta intención, os socios do proxecto presentaron unha proposta, que foi financiada no marco do programa euro-
peo INTERREG IIIA, co fin de poñer en común as súas experiencias e de facer da Cultura Castrexa un produto turístico
recoñecible e accesible a ambos os lados da fronteira. Así, xorde o proxecto CASTRENOR–Cultura Castrexa no Noroeste
Peninsular, de natureza transfronteiriza, e que foi promovido por ADRAVE–Agência de Desenvolvimento Regional do
Vale do Ave S. A., xuntamente coa Universidade do Minho, a Câmara Municipal de Monção e a Xunta de Galicia, a
través da súa Dirección Xeral de Patrimonio Cultural, contando co apoio financeiro da iniciativa comunitaria INTERREG
III–Cooperación Transfronteiriza Portugal–España, Subprograma Norte de Portugal/Galicia, Eixe 2–Revalorización, Pro-
moción e Conservación do Ambiente e dos Recursos Patrimoniais e Naturais, Medida 2.2.–Sostibilidade Cultural, Pa-
trimonio Histórico, Etnográfico e Identidade Local.
Basicamente, o proxecto pretendía acadar os seguintes obxectivos:

– Crear unha rede temática, no ámbito da Cultura Castrexa, que contribuíse ó coñecemento e divulgación das raíces
históricas dun territorio histórico común.

– Potenciar e revalorizar o patrimonio arqueolóxico a través dunha programación de carácter transfronteirizo, ga-
rantíndose deste xeito a realización dun produto con calidade e con capacidade de atracción turística.

– Organizar accións de potenciación turística e cultural como factor de atracción de visitantes.

– Contribuír á creación de espazos turísticos e culturais máis amplos (Norte de Portugal/Galicia), que posibiliten
novas fórmulas de desenvolvemento en rexións pouco favorecidas economicamente.

Múltiples accións se sucederon para a consecución destes obxectivos: reunións das Administracións, encontros cien-
tíficos, actos culturais, intervencións nalgúns castros, información na internet e, finalmente, esta guía, onde se re-
compila unha selección de xacementos singulares da Cultura Castrexa co obxectivo de que o gran público encontre
unha maneira amable de se achegar ó noso patrimonio.

Todos somos conscientes de que este é un traballo que non fixo máis ca principiar, e que aínda que o proxecto CAS-
TRENOR rematase a través del contribuíuse, xunto co esforzo doutra moita xente, a sentar as bases necesarias para
que futuras colaboracións sigan avanzando nesta liña, na de reunificar para os cidadáns unha realidade cultural que
un día foi un conxunto claro, significativo e, sobre todo, conformador do noso territorio e da nosa paisaxe.

Así pois, esta guía non é o punto final dun proxecto, só é un punto de partida para que futuros traballos afonden
con maior convicción, se cabe, na protección, investigación e promoción da Cultura Castrexa.

FELIPE ARIAS VILAS JOAQUIM LIMA FRANCISCO SANDE LEMOS JOSÉ EMILIO PEDREIRA MOREIRA
Director Xeral de Patrimonio ADRAVE S. A. Casa Sarmento Câmara Municipal de
Cultural Universidade do Minho Monção
Índice
Cultura Castrexa 9 Castro de São Caetano 52
Castro de Cossourado 54
Provincia da Coruña 13 Castro da Senhora da Assunção 55
Castro de Lovelhe 56
Castro de Elviña 14 Castro de Santo Estêvão 57
Castros de Neixón 16 Castro de Carmona 58
Castro de Baroña 18
Castro A Cidá de Borneiro 19 Distrito de Braga 59
Punta dos Prados 20
O Balneario Prerromano de Braga 60
Provincia de Lugo 21 Castro de São Lourenço 62
Citânia de Briteiros 64
Castro de Viladonga 22 Citânia de São Julião 66
Castro de Zoñán 24 Castro de Lanhoso 68
Castro de Fazouro 25 Castelo de Faria 70
Castro da Torre 26 Castro de Vieira 71
Castro de Santa María do Castro 27 Castro do Monte das Eiras 72

Provincia de Ourense 29 Distrito de Porto 73

Castro de San Cibrao de Las 30 Monte Mozinho 74

Castromao 32 Citânia de Sanfins 76
Conxunto arqueolóxico–natural de Santomé 34 Cividade de Terroso 78
Cidade de Armeá 35 Monte Padrão 80
Castro de Alvarelhos 82
Provincia de Pontevedra 37 Cividade de Bagunte 84

Castro de Santa Tegra 38 Distrito de Vila Real 87

Castro de Troña 40
Monte do Facho 42 Castro de São Vicente da Chã 88
Castrolandín 43 Castro do Lesenho 89
Castro de Punta do Muíño do Vento 44 Castro de Ribas 90
Castro de Vigo 45
Proxecto CASTRENOR 91
Distrito de Viana do Castelo 47
Publicación 91
Cividade de Âncora 48
Citânia de Santa Luzia 50 Bibliografía 95
Cultura Castrexa
Os poboados fortificados de altura, designados como castros, foron o modelo de hábitat que marcou o I milenio an-
tes de Cristo, o período que se designa como Protohistoria. Terá sido o modelo dominante, ou mesmo exclusivo, a
partir da ultima fase da Idade do Bronce Final, aínda que varíen moito nas dimensións, contextos de localización,
sistema defensivo e estrutura interna. Os castros constitúen, por outro lado, un dos segmentos máis significativos do
patrimonio arqueolóxico do Noroeste peninsular.

Enténdese como Noroeste peninsular o vasto territorio delimitado ó Sur polo río Douro, ó Leste polo Esla e ó Oeste
e Norte polo Océano Atlántico, espazo actualmente ocupado por Galicia, Asturias e Norte de Portugal, así como po-
la franxa occidental das provincias de León e Zamora (Castela–León).

Con todo, é en Galicia e no Noroeste de Portugal onde se sitúa a zona principal dos castros, distinguíndose dúas áreas
distintas: unha ó Norte da dorsal galega (correspondente ás provincias da Coruña, Lugo e parte de Pontevedra); ou-
tra que abarca un vasto territorio desde a bacía final do río Miño, incluíndo a parte occidental da provincia de Ou-
rense, o Entre Douro e Minho e Trás–os–Montes Occidental. A zona dos castros esténdese, incluso, cara ó Sur do río
Douro, ata o Vouga.

Na zona primordial da Cultura Castrexa xa foron identificados centos de castros, aínda que non exista un número pre-
ciso debido á inexistencia dun inventario exhaustivo. Por outro lado, non todos estes sitios serían coetáneos, é dicir,
non posúen cronoloxías idénticas. Ó carón de sitios cunha longa diacronía, con parámetros cronolóxicos que se es-
tenden do século X a. C. ó I d. C., hai outros que tiveron un tempo de existencia máis limitado, pois foron abando-
nados a mediados do milenio ou fundados na II Idade do Ferro.

Incluso considerando esta posibilidade a densidade de castros é impresionante, favorecida por un contexto fisiográ-
fico no que a auga é abundante. O Noroeste, en particular a súa franxa atlántica, posúe elevados valores de pluvio-
sidade. As comunidades castrexas interviñeron de forma harmoniosa no contorno, preservando os bosques de árbo-
res de folla caduca (carballo e acivro, entre outros) e baseando a súa economía na explotación agraria dos solos hú-
midos, onde cultivaban millo miúdo e liño, así como leguminosas. Nos solos máis secos producíase trigo e cebada.
Os cumes dos montes, que rodeaban os castros, eran aproveitados para pasteiros, renovados por queimas.

No seu conxunto, todos estes poboados fortificados, tanto as grandes citanias coma os pequenos castros, constitúen un
amplo depósito informativo, que documenta máis dun milenio de historia, xa que algúns dos castros foron romani-
zados e, ás veces, reocupados na Antigüidade Tardía e na Alta Idade Media. Nalgúns casos, o lugar continuou habi-
tado ata o presente, como se verificou a través das intervencións efectuadas no Alto do Morro da Sé na cidade de
Porto, ou na cidade de Vigo.

A Arqueoloxía dos castros iniciouse en 1875 co estudo da Citânia de Briteiros e desde entón mantívose como unha
das principais liñas de investigación, tanto en Galicia coma no Norte de Portugal. Con base na información recollida
ó longo de moitas décadas de estudo a maioría dos autores defende que a Cultura Castrexa comezou a organizarse
a principios do primeiro milenio, no contexto da chamada Idade do Bronce Final, desenvolvéndose ó longo dos sé-
culos VII e VI a. C. Neste período, o Noroeste peninsular mantiña contactos asiduos coa Bretaña, con Inglaterra, con
Irlanda e mesmo co Mediterráneo. Instálanse os primeiros poboados de altitude, defendidos por murallas, como se
verificou no Coto da Pena, en Caminha, e na Citânia de São Julião, en Vila Verde. Estes poboados, situados en pun-
tos xeoestratéxicos, con ampla visibilidade sobre o espazo circundante, foron edificados en lugares clave, controlan-
do os corredores de circulación de utensilios, armas e obxectos de bronce.

Nunha fase posterior, o universo do Bronce Final/I Idade do Ferro crebouse, verificándose un proceso de fragmenta-
ción territorial, con autonomía política e económica en cada comunidade. Desenvolveuse unha segunda fase da Cul-
tura Castrexa (500–200 a. C.), no ámbito da que os investigadores sinalan movementos de pobos oriúndos de Euro-
pa Central, aínda que se recoñeza a influencia mediterránea, asociada ó tráfico marítimo ó longo da costa atlántica.

Máis tarde, despois da primeira expedición militar romana ó Noroeste, en 138–136 a. C., dirixida por Decimus Iunus
Brutus, tería lugar unha significativa apertura do universo dos castros en relación ó Sur da península e ó mundo me-
diterráneo. Foi entre finais do século II a. de C. e durante o século seguinte cando a Cultura Castrexa acadou o seu
auxe, materializado nas grandes citanias que adquiriron o estatuto de lugares centrais. A reorganización do territo-
rio e do espazo interno dos castros non se limitou ós poboados maiores, tamén outros de menor dimensión se in-
tegran nunha ampla e significativa transformación.

De acordo cos autores gregos e latinos as comunidades protohistóricas estaban organizadas en populi, é dicir, en en-
tidades que congregaban os diversos castella. Cada pobo ocupaba un certo espazo, e é posible que houbese unha
capital que asumise o goberno do conxunto dos castella que formaban un populus. Moitos dos sitios incluídos nes-
ta guía foron sede de populi, pese a que, en ocasións, aínda non teña sido posible identificar de que pobo se trata.
Pero cal sería a xénese destes populi, citados nos textos clásicos e confirmados a través de inscricións ou da toponi-
mia. Unha filiación directa co grupo dos pobos celtas está hoxe cuestionada. Segundo algúns investigadores as súas
raíces encádranse no ámbito dun amplo movemento de pobos denominados indoeuropeos, oriúndos da Asia Cen-
tral. Outros autores consideran que os poboados fortificados do Noroeste se desenvolveron nun proceso endóxeno,
a partir da Idade do Bronce Final, sen influencias exteriores relevantes.

A integración dos populi do Noroeste peninsular na Hispania só se concretou en tempos de Augusto, despois das
campañas de 26–25 a. C. O modo en que se desenvolveu a conquista do Noroeste, a forma en que as comunidades
se articularon co novo poder imperial é un dos temas máis fascinantes e discutidos da Historia da península Ibérica,
e é posible que un complexo sistema de alianzas e de pactos fora decisivo.

A duración da Cultura Castrexa, no contexto da nova Pax Romana é un asunto que divide os investigadores, se ben
é certo que moitos castros se mantiveron ocupados ata mediados do século I e incluso no seguinte, mentres que
outros foron abandonados de forma definitiva despois desta data. Fora como quixer, polo que se deduce da epigra-
fía votiva e funeraria, os elementos preponderantes das novas cidades eran os antigos habitantes dos castros. Os
populi mantiveron a súa autonomía a través da rede de civitates, aínda que a nova sede se dislocase do castro ca-
ra a un lugar máis favorable.

A Arqueoloxía e Historia dos poboados fortificados protohistóricos aínda suscitan diversas interpretacións científicas.
É dicir, mantense tan vivo coma no século XIX o enigma das orixes, a vontade de descubrir as raíces das comunida-
des que habitaron os castros. Pero, ¿cales son os aspectos comúns a todos eses sitios? Os castros son indisociables
da paisaxe que os rodea, dos territorios en que foron implantados, polo que o seu estudo implica, forzosamente, un
profundo coñecemento das diferentes rexións polas que se distribúen. De feito, é significativo que varios castros se-
xan os mellores miradoiros para observarmos unha determinada rexión. Os castros poden parecer iguais se o visi-
tante se limita a observar as ruínas. Pero, en realidade, cada un deles é singular, foi vivido e moldeado ó longo de
séculos por unha comunidade. A súa relación coa paisaxe é sempre complexa e variada, expresando, pois, un pen-
samento profundo sobre o territorio de cada castro, sen dúbida sinalizado por entidades míticas.

Nese territorio, as murallas marcan a estratexia da comunidade. Delimitan o espazo habitado e deféndeno. Dende
sistemas defensivos moi simples, confinados a unha única liña de muralla, de terra ou pedra, na Idade do Bronce
Final ou na I Idade do Ferro, verificouse unha progresiva evolución cara a matrices moi complexas. Na II Idade do Fe-
rro os grandes poboados da Gallaecia meridional estaban protexidos por entre tres e cinco liñas de muralla, así co-
mo por foxos escavados na rocha. Nas murallas abríanse as portas, puntos simbólicos de transición do universo ex-
terior cara ó refuxio habitado. A estatua de guerreiro de Sanfins defendía unha desas portas.

Por outro lado, o espazo interno de cada poboado non é un simple conglomerado de construcións circulares e rec-
tangulares. Un castro congregaba un conxunto maior ou menor de familias extensas, que distribuían os seus ele-
mentos polas diversas construcións, das que unha delas sería un espazo de convivencia. Outros compartimentos des-
tinábanse a gardar os alimentos, os apeiros, ou funcionaban como cisternas. Nalgúns deses núcleos familiares aín-
da se distingue o forno de cocer o pan, ou unha pequena fonte. O patio, normalmente forrado por laxes de granito
ou lousa, era o punto central da unidade doméstica.

Hai poboados nos que estas unidades residenciais foron delimitadas por muros, así como a muralla separaba o cas-
tro dos arredores. Varias unidades podían formar un pequeno barrio, delimitado por rúas e alamedas. Nestes casos
é posible afirmar que se está ante un protourbanismo do cal se discute a súa orixe.

A maneira en que as unidades residenciais se distribúen en cada poboado, a forma en que se articulan entre si, a
súa relación co sistema defensivo son moi variables, así como a calidade dos muros, ás veces edificados de forma
moi aplicada. Os barrios que o visitante percorre non son ruínas mortas, senón os sinais dun quefacer cotián que se
desenvolveu ó longo dos séculos.

Se as murallas, que protexían o universo doméstico enriba referido, son, talvez, a marca máis expresiva da inver-
sión colectiva das comunidades castrexas, hai outros equipamentos que se destacan: recintos sagrados; casas do
consello, onde se reunían os xefes das familias para discutir os asuntos comúns ou para festas rituais; os balnearios,
onde se celebraban rituais mal coñecidos. En especial na área dos grandes poboados da Gallaecia meridional xa se
observan evidentes sinais de influencia do urbanismo romano, como sistemas de drenaxe de augas, ou unidades re-
sidenciais inspiradas no modelo da casa romana.
Provincia da Coruña
| 14 |
Castro de Elviña
Localización O Castro de Elviña sitúase ó Sur do municipio da Coruña,
e accesos no bordo da cidade, limítrofe co Campus Universitario.
Para acceder a el cómpre tomar a Avenida do Alcalde Al-
fonso Molina e seguir as indicacións que levan á Univer-
sidade. Dende o Campus de Elviña os accesos ó castro es-
tán sinalizados.
Que ver O xacemento foi dado a coñecer en 1947 por L. Montea-
gudo, quen nese mesmo ano dirixiu as primeiras escava-
cións, proseguidas por J. M. Luengo entre 1948 e 1953.
Tras anos de abandono, F. S. López, dende o Museo Ar-
queolóxico do Castelo de Santo Antón, dirixiu entre 1979
e 1985 novas intervencións, dedicadas fundamental-
mente a recuperar os restos anteriormente escavados, se
ben abriu tamén novas áreas na croa en 1985. Tras un
novo período de abandono, a piques de rematar o sécu-
lo XX o Concello da Coruña elaborou o Proxecto Artabria,
un ambicioso plan para transformar o Castro de Elviña,
xunto cunha ampla superficie ó seu redor, nun parque ar-
queolóxico de máis de 50 hectáreas, centrado no xace-
mento protohistórico. Prevense nel non só a escavación
e recuperación do poboado castrexo, senón tamén a
construción dun centro de visitantes concibido como un
edificio singular dedicado á historia e á arqueoloxía, es-
pazos para talleres e reconstrucións didácticas e experi-
mentais, así como o aproveitamento integral, para a
aprendizaxe e o lecer, do espazo rural inmediato sedi-
mentado polo tempo. A Consellería de Cultura da Xunta
de Galicia apoia o proxecto e axuda economicamente ó
seu desenvolvemento. Neste contexto, unha vez recupe-
radas en 2002 para a titularidade pública máis de 13
hectáreas, teñen lugar dende entón campañas arqueoló-
xicas anuais, a cargo do Museo Arqueolóxico do Castelo
de Santo Antón, dirixidas por X. M.ª Bello.
A corta de especies alóctonas e a roza da maleza permitiu
observar irregularidades no terreo que podían ocultar mu-
rallas, valos ou outros elementos delimitadores dos espa-
zos do antigo asentamento. Sobre aquelas abríronse en
2002 sondaxes lonxitudinais que desvelaron novas mura-
llas, comprobándose que o castro se estendía por unha su-
perficie maior que a ata entón suposta, superando hoxe as
4 hectáreas e con indicios de que fose aínda maior. Estas
dimensións, superiores ás habituais na Galicia Norte, suxi-
ren que o poboado era máis que unha aldea amurallada,
Castro de Elviña
X: 547455
Y: 4797781

e que se atopaba en proceso de for-
mación dunha estrutura protourbana
de maior complexidade.
A configuración do castro non sor-
prende: un recinto central alto, a
croa, rodeado dunha muralla moi po-
tente, de máis de 4,5 metros de gro-
sor, vese ampliado por cando menos
dúas terrazas sucesivas polo O, S e L.
Polo N, a aparición de restos de edi-
ficacións na ladeira fóra da croa fai
pensar na existencia doutros recintos
aínda non delimitados con precisión.
As sondaxes nas terrazas O e S apun-
tan a un poboamento progresivo das
ladeiras, tanto máis recente canto
máis afastado da croa. Se na Sur ato-
pamos edificacións de plantas curvas
habitadas entre os séculos II e I a. C.,
con ocupacións anteriores das que
apenas quedan indicios, na primeira
terraza existe unha edificación de án-
gulos rectos con materiais quizais do
século I d. C., e máis abaixo, a carón
da muralla exterior, un chan empedra-
do pode situarse en momentos poste-
riores, entre os séculos II e IV d. C.
As escavacións céntranse dende o
2003 no ángulo SO da croa, tanto
dentro como fóra da muralla. No in-
terior da acrópole apareceron espa-
zos ben diferenciados, separados por
muros ou muretes de contención
que delimitan edificacións, de lados
maiores rectos e menores curvos,
unha delas dividida en dúas estan-
cias e algunhas con fogar, que foron
reformadas no correr do tempo. O
estado de destrución é moi conside-
rable, habendo muros dos que tan só
queda unha fiada sobre a rocha ba-
se, e outros desaparecidos que uni-
camente se adiviñan por pegadas
deixadas na pena. Estes espazos si-
túanse ó redor dunha rúa estreita,
empedrada, que presenta, na lousa
central, un buraco de captación de
augas residuais do que parte unha
canle lousada que discorre cara ó
Norte por debaixo dos ámbitos in-
mediatos. O complexo edificado se-
párase da muralla deixando no me-
dio un paso ou camiño de rolda.
No ángulo NO da muralla ábrese unha
monumental entrada en rampla lou-
sada flanqueada por grandes torres
curvas. Á súa beira a muralla aparece
reforzada con engadidos que a dotan
dunha configuración en chanzos. No
exterior dela desenvólvese unha lon-
ga edificación que corta unha muralla
anterior aínda sen estudar.
Estes restos recentemente exhuma-
dos súmanse ós xa coñecidos das
vellas campañas, restaurados hai
décadas quizais de forma pouco
exacta, aínda que visualmente im-
presionante, entre os que cómpre
destacar a entrada Leste, con chan-
zos entre as torres grandes; a com-
| 15 |
plexa Casa da Exedra, na que se dis-
tinguen as sucesivas transformacións
dos seus espazos; o mal chamado
Templo do Ídolo Fálico, en realidade
unha combinación de muros de dife-
rentes épocas; e sobre todo o
Pozo–Alxibe, quizá a mellor e máis
orixinal construción do xacemento,
na que dúas escaleiras afrontadas
descenden cara a un pozo circular do
que xorde un manancial que lles
proporcionaba auga potable ós habi-
tantes do castro.
Condicións de visita
Os terreos do castro e o seu contorno
inmediato, de titularidade municipal,
están valados e pechados, polo que
a visita ó xacemento debe ser pre-
viamente concertada. No teléfono
010 de información municipal póde-
se obter información de como esta-
blecer a data e hora da visita, que é
guiada e gratuíta.
| 16 |
Castros de Neixón
Localización O acceso máis rápido á área arqueolóxica de Neixón, si-
e accesos tuada na parroquia de San Vicenzo de Cespón (concello de
Boiro), faise dende o Corredor Padrón–Ribeira, saíndo no
desvío de Boiro Sur para coller a estrada N–550 en direc-
ción a Padrón. Ó chegarmos á parroquia de Cespón vese
indicado á dereita un desvío cara a Quinteiro e Nine,
acompañado dun cartel do Centro Arqueolóxico de Bar-
banza. Avanzamos un treito até chegarmos a un cruce ó
pé da igrexa parroquial de Cespón. Aquí cómpre virar á
esquerda —outro cartel do Centro así nolo indica— e se-
guir por unha pista asfaltada que chega directamente ó
lugar de Nine e ó Centro Arqueolóxico de Barbanza, situa-
do no contorno inmediato do Castro Grande de Neixón.
Dende o Centro cómpre camiñar por unha pista que leva
directamente ós Castros, visibles dende o propio Centro.
Que ver A Punta de Neixón pode ser considerada coma unha das
paisaxes culturais máis interesantes da Península de Bar-
banza. Deste xeito, non só constitúe un fito xeográfico nes-
ta zona da ría de Arousa e un espazo natural de conside-
rable beleza, senón que tamén se presenta ó visitante co-
ma unha área arqueolóxica moi importante para o coñe-
cemento da Protohistoria de Galicia. Este carácter emble-
mático non pasou desapercibido para a comunidade local
e para as institucións locais e autonómicas, que deseña-
ron un programa de revalorización da zona, servindo de
eixo vertebrador da oferta cultural o Centro Arqueolóxico
de Barbanza, inaugurado no verán de 2002.
Este edificio serve de área de recepción dos visitantes e al-
berga, na súa planta principal, unha exposición permanen-
te e interactiva na que se amosa e explica sinteticamente a
riqueza arqueolóxica da Península de Barbanza, así como a
evolución das comunidades que alí viviron dende a Prehis-
toria Recente até a Romanización de Galicia. As explica-
cións dos guías do Centro e o apoio didáctico de maquetas
e reconstrucións axudan ó visitante a coñecer de primeira
man os recursos patrimoniais visitables máis importantes
da zona, así coma o seu sentido e significado históricos.
Na planta alta accédese a un segundo espazo expositivo no
que se amosan os restos materiais máis significativos das
escavacións arqueolóxicas desenvoltas dende 2003 no Cas-
tro Grande de Neixón, no marco dun campo de traballo in-
ternacional para mozos de entre 18 e 30 anos, que se leva
a cabo anualmente nos meses de verán. Aconsellámoslle ó
turista visitar en primeiro termo este edificio e facer des-
Castros de Neixón
X: 513040
Y: 4723680

pois a visita guiada ós xacementos ar-
queolóxicos, organizada polo persoal
do Centro. Existe unha ruta deseñada a
tal efecto, que parte do propio edificio
e se complementa con carteis sobre o
terreo que nos dan as claves para en-
tender este espazo arqueolóxico.
Seguindo esta pequena ruta bordea-
mos en primeiro lugar o chamado Cas-
tro Grande, un poboado fortificado
construído probablemente cara ó sécu-
lo IV a. C. A súa potente muralla, for-
mada por un parapeto de terra, illa a
punta do doado acceso dende o istmo.
As recentes escavacións neste xace-
mento, abertas ó público durante os
meses de verán —polo que o visitan-
te pode coñecer de primeira man o
traballo dos arqueólogos— permitiron
documentar unha monumental porta
de acceso ó poboado, orientada cara ó
nacente do sol, e cinguida por dous
foxos de 3 m de profundidade escava-
dos a man na rocha. No interior destes
foxos, reenchidos entre os séculos
IV–II a. C., atopáronse cacharros cerá-
micos de orixe cartaxinesa, restos me-
talúrxicos, un concheiro con abundan-
tes restos de moluscos, así coma par-
te do esqueleto dun can, posiblemen-
te asociado a un enterramento de ca-
rácter ritual. Este castro, coa chegada
dos romanos, sufriría unha notable re-
modelación urbanística, mantendo o
seu importante papel no comercio
marítimo da zona até o seu abandono
en época tardía (séculos IV–V d. C.).
Dende o Castro Grande camiñamos
pola terraza que se estende ó S até
chegarmos ó extremo da Punta de
Neixón, na que se encrava o Castro
Pequeno, un dos poboados fortifica-
dos máis antigos de Galicia, construí-
do e habitado ó longo da chamada 1ª
Idade do Ferro (séculos VIII–V a. C.).
Situada nunha posición estratéxica,
cunha ampla visibilidade sobre o con-
torno e orientada cara ó mar, esta pe-
quena península foi habitada por un
grupo de familias pertencentes ó po-
bo dos Prestamarcos, dedicados fun-
damentalmente á agricultura, a gan-
dería, o marisqueo e a metalurxia do
bronce. Dentro do espazo amurallado
podemos contemplar as ruínas, debi-
damente consolidadas, das casas cir-
culares nas que habitaba esta xente.
Orixinariamente estaban formadas
por un zócolo de pedra e paredes de
pallabarro, que servían para suxeitar
unha cuberta cónica de colmo.
O camiño de volta permite percorrer,
nun agradable paseo, a beira O da
terraza e atravesar o interior do re-
cinto do Castro Grande, no que pode-
mos contemplar restos de muros co-
rrespondentes a vivendas erguidas
durante a época romana. Dende aquí
subimos ó parapeto, cruzamos o foxo
e camiñamos de novo cara ó Centro
Arqueolóxico cruzando un vizoso pi-
ñeiral habilitado como área recreati-
| 17 |
va, zona na que se celebra a come-
zos de agosto a famosa Romaría de
Neixón, unha celebración festiva de
indubidable interese folclórico, que
nos lembra que a Punta de Neixón
segue sendo un espazo social vivo, e
non só unha ruína arqueolóxica.
Condicións de visita
O Centro Arqueolóxico de Barbanza
pode ser visitado de martes a venres
en horario de 10:00 a 14:00 e de
18:00 a 21:00 horas, e os sábados e
domingos só pola mañá. O seu nú-
mero de teléfono é 981 843 810.
Información adicional
Ayán Vila, X. M. (coord.) (2005): Os
Castros de Neixón (Boiro, A Coru-
ña). A recuperación dende a Ar-
queoloxía dun espazo social e pa-
trimonial, Serie Keltia, 30. Noia: To-
xosoutos (371 páxinas).
| 18 |
Castro de Baroña
Localización Situado no remate occidental da península do Barbanza, na fre-
e accesos guesía de Baroña, concello de Porto do Son (A Coruña), ocupa a to-
talidade dunha península homónima, tamén coñecida como Punta
do Castro, cunha extensión duns 22.622 m2. É un castro de peque-
nas dimensións, pero de grande interese turístico pola súa locali-
zación. A súa beleza paisaxística, xunto coa práctica do surf e do
nudismo, fixeron deste castro un dos máis visitados de Galicia.
Accédese a el seguindo 4,3 km a estrada que do Porto do Son sae cara
a Ribeira. Un sinal, nun lugar onde hai un bar e un aparcamento, indica
o desvío, que hai que realizar a pé, percorrendo un vello camiño, lousa-
do a treitos, duns 600 m, que morre xusto na entrada do xacemento.
Que ver Pola súa situación a rentes do mar, temos sobre el unha visión pa-
norámica xa desde media costa do camiño. Ó chegar ó istmo, ve-
mos un foxo escavado na rocha, seguido dunha primeira muralla
que, en orixe, pecharía todo o istmo a xeito de antecastro. Unha
potente muralla permite, por medio dun acceso en escadas, aca-
dar unha primeira plataforma, da que, grazas a outra escaleira,
talvez a máis monumental de toda a Cultura Castrexa, se pode ac-
ceder á segunda plataforma, totalmente chea de casas, o mesmo
que a primeira. Un carreiro de a pé, bordeando os cantís sobre o
mar, leva á terceira e máis elevada das zonas do castro, cunha al-
tura que chega ós 25 m de caída libre sobre o mar.
Citado polo Padre Sarmiento, foi parcialmente escavado por Se-
bastián González García Paz, por José María Luengo Martínez e por
Francisco Calo Lourido. Os niveis estratigráficos permitiron ver tres fases no
xacemento e o espolio recollido indica que tivo unha vida moi curta, inde-
pendentemente de que, xunto con materiais do s. I a. C. apareceran uns frag-
mentos de ánfora, probablemente de procedencia púnica, que nos poderían
achegar, por paralelos, ós séculos IV–III a. C., o que non permite deducir con
certeza unha ocupación habitacional. O que sabemos seguro é que estivo ac-
tivo durante o s. I a. C. e que a súa vida rematou polas fins do s. I d. C.
Os seus habitantes, pertencentes ó pobo dos praestamarci, que ocupaban to-
do o Barbanza, vivirían da pesca, como indican os cuncheiros, e tamén da
gandería, máis que dos traballos agrícolas, e posiblemente do comercio, a
xulgar pola gran cantidade de fragmentos de ánforas romanas vinarias. Cóm-
pre destacar que, nunha das últimas campañas, foi atopada unha arracada
de ouro, a primeira que apareceu en proceso de escavación en toda a Cultu-
ra Castrexa, estando perfectamente datada no cambio de Era.
Condicións de visita
O acceso é totalmente libre. Carece de apoio informativo, pero na vila de Por-
to do Son hai un centro de interpretación, no que se organizan visitas guiadas.
Información adicional
Calo Lourido, Francisco (1997): Castro de Baroña. (Concello de Porto do Son).
Santiago de Compostela.
Castro A Cidá de Borneiro
X: 503996
Y: 4782634
Castro de Baroña
X: 497500
Y: 4727125
 Castro A Cidá de Borneiro | 19 |

Localización O castro da Cidá sitúase ó Norte da aldea de Borneiro, nunha zo-

e accesos na actualmente dedicada a monte baixo con presenza de abun-
dantes piñeiros e carballos. O acceso máis doado faise dende a es-
trada local Baio–Ponteceso, onde 500 m despois de deixar atrás as
últimas casas da aldea de Borneiro veremos un desvío, sinalizado,
ó xacemento. Neste punto existe un amplo espazo habilitado pa-
ra aparcadoiro, debendo a partir de aquí seguir un camiño de a
pé, que despois de 200 m remata na porta de entrada ó castro.

Que ver A Cidá de Borneiro é un bo exemplo de castro de tamaño medio,

no que a presenza dun amplo espazo habitacional, posto ó descu-
berto nas escavacións arqueolóxicas desenvolvidas de xeito descon-
tinuo entre os anos 1932 e 1990, permite comprender de forma
clara, e facilmente asumible, as características arquitectónicas máis
importantes deste tipo de xacementos.

A parte central do castro constitúeo a croa, onde se atopan a tota-

lidade das construcións dedicadas a vivenda, e está delimitada en
todo o seu perímetro por un parapeto de terra, de altura variable, ciase unha disposición formando pequenos grupos de vivendas, que posible-
que aínda conserva no seu interior os restos da muralla defensiva. mente denote a presenza de diferentes grupos familiares.

Aínda que a maior parte das edificacións presentes nesta zona amo-
san planta circular, tamén existen as de planta cadrada ou rectangu-
lar con esquinas redondeadas, conservando aínda moitas delas a la-
reira, e en menor número a porta de entrada. Na distribución de par-
te destas edificacións, sobre todo nas situadas na zona central, apré-
Castro A Cidá de Borneiro
X: 503996
Y: 4782634
O acceso á croa realízase dende o denominado barrio de entremurallas, situa-
do ó Leste, entre a muralla que delimita a croa e a que separa este barrio do
exterior. Para acceder ó interior da croa había que atravesar previamente es-
ta barriada. Nela non existe ningunha construción que se considere que pui-
do ser utilizada como vivenda, interpretándose como unha zona que os habi-
tantes do castro, ademais de utilizala para abastecérense de auga mediante
o uso dunha fonte alí localizada, usarían para a realización de actividades es-
pecializadas, como por exemplo o traballo dos metais.
Condicións de visita

A visita ó xacemento é gratuíta, e pode realizarse en calquera época do ano

de forma libre. Durante os meses de verán e na semana de Pascua existe un
servizo de visitas organizado, coa participación dun guía, creado polo Conce-
llo de Cabana de Bergantiños.

Información adicional

Romero Masiá, A. (1987): «Castro de Borneiro. Campañas 1983–84». Arqueo-

loxía/Memorias, 7. Xunta de Galicia.
| 20 |
Punta dos Prados
Localización O castro de Punta dos Prados localízase ó carón do porto de Espasan-
e accesos te (Ortigueira, A Coruña). O acceso é moi sinxelo, agás unha curta su-
bida final por escaleira. Partindo de Ortigueira pola estrada que leva
a Viveiro, chegaremos a Espasante logo duns 6 km. O desvío para o
porto de Espasante atoparémolo a man esquerda, fronte da estación
de FEVE. Dende alí tense unha boa visión do castro e as súas mura-
llas, ó final da praia e do porto. Para chegar ó xacemento teremos
que tomar o devandito desvío, atravesar Espasante e chegar ó porto.
Na súa entrada hai dous edificios, e detrás deles unha pequena praia,
dende a que se accede ó castro subindo unha escaleira de madeira.
Que ver Unha vez rematada a subida dende a praia, o visitante atoparase
no extremo do que unha vez foi un dos dous foxos defensivos do
castro, hoxe recheo. Ós dous lados érguense os impoñentes restos
das dúas murallas do poboado. Detrás da muralla da esquerda
atópase o que foi o espazo de vivendas, no que polo de agora non
hai restos visibles. Á dereita, ós pés da outra muralla, discorre un
camiño de lousas que daba acceso ó castro. Este camiño prolon-
garíase alén do que até o de agora foi escavado, superando un se-
gundo foxo ben visible no terreo.
Os restos visibles dun edificio corresponden ó que se coñece co-
mo un «monumento con forno». Estas construcións, empregadas
para baños de vapor, coñécense dende hai tempo en varios cas-
tros. O de Punta dos Prados ten unha conservación mellor que
outros. O visitante poderá ver, á entrada, varios muros que son os restos de
dous pequenos cuartos. Detrás deles sitúase a estancia principal, un espa-
zo pechado e baixo, que conserva un extraordinario chan de lousas e mais
o arranque da cuberta a dúas augas. No fondo hai unha cubeta, tamén de
lousas. Nela depositaríase a auga que se transformaría en vapor coa calor.
A calor viría do lume feito no buraco que se ve sobre a cubeta, aínda hoxe
arroibado pola dita calor.
A construción do edificio termal ocorreu logo de que o castro tivese sido ocu-
pado xa por un tempo. Como o visitante poderá ver, o edificio ocupa unha
parte do que antes foi un foxo defensivo.
Condicións de visita
Os cantís que rodean o castro son perigosos, polo que se aconsella andar
amodo e ter conta dos pequenos. A Fundación Federico Maciñeira é a res-
ponsable do mantemento do castro. No seu Centro Arqueolóxico, en Orti-
gueira, o visitante poderá atopar máis información, ademais dun audiovisual
cunha recreación virtual do edificio termal.
Información adicional
Ramil González, E. (1995–1996). «O monumento con forno do castro dos Pra-
dos (Espasante). Memoria de investigación», Brigantium, 9, pp. 13–60. A Co-
ruña: Museo Arqueolóxico do Castelo de Santo Antón.
Punta dos Prados
X: 595719
Y: 4842052
Provincia de Lugo
| 22 |
Castro de Viladonga
Localización Este sitio arqueolóxico destacou sempre na paisaxe polo
e accesos seu carácter monumental, xa que ocupa todo o cumio
dun outeiro, a 560 m de altura, desde o que se abrangue
un amplo panorama sobre a comarca lucense da Terra
Chá e as serras de Monciro, Pradairo e Meira. Pertence ó
concello de Castro de Rei, e localízase a 23 km ó Nordés
da cidade de Lugo, moi preto do km 70 da estrada
N–640, de Lugo a Oviedo pola Veiga do Eo, que é o acce-
so máis doado e que conta coa sinalización adecuada.
Outra forma de chegar é desde a estrada comarcal de Lu-
go a Abadín por Castro de Ribeiras de Lea, onde tamén
existe sinal indicativo.
Que ver Iniciadas as súas escavacións por Manuel Chamoso La-
mas en 1971, e proseguidas por Felipe Arias Vilas desde
1982, este xacemento, por mor da continuidade dos tra-
ballos arqueolóxicos e, desde 1985, tamén museísticos,
converteuse nun exemplo paradigmático de castro galai-
co–romano do noroeste e de museo de sitio.
Así pois, ademais da vintena de campañas de escavación
realizadas ata agora, e aínda en curso, desde 1986 e de
xeito ininterrompido con periodicidade aproximadamen-
te anual, prestouse atención tamén ós necesarios labores
de limpeza e consolidación do castro, co fin de mantelo
en boas condicións de conservación, favorecendo así o
seu papel cultural, educativo e turístico, e potenciando ó
máximo os seus valores patrimoniais.
Viladonga constitúe un verdadeiro modelo formal de cas-
tro de interior, con varias murallas e foxos —sobre todo
polo lado de nacente— que acollen dous amplos «ante-
castros» ou áreas de expansión ben delimitadas e unha
extensa croa ou acrópole duns 10.000 m2. O conxunto do
xacemento abranguido polas murallas máis exteriores
chega case a 4 hectáreas completas. Nesta croa central é
onde se encontran a maioría das construcións escavadas
ata agora, dispostas ó redor dunhas rúas ou espazos de
paso perfectamente organizados, un en dirección
Norte–Sur, outro na Leste–Oeste, e unha rolda interior pa-
ralela á muralla principal. Ademais das construcións que
evidencian ser vivendas —soas ou formando conxuntos
agrupados ou barrios—, documéntanse áreas para servi-
ren de almacén, de obradoiro, de curral ou para outras
funcións; no interior da croa destácase unha gran cons-
trución alongada de posible uso social ou comunal.
Todas estas construcións están feitas de pedra de lousa ou
xisto, pero teñen ás veces grandes cachotes de seixo bran-
co nos seus alicerces e, xeralmente, nos ángulos e esquinas.
As de planta circular ou muros curvos cubríanse con teito de Castro de Viladonga
X: 631110
Y: 4780155

palla ou colmo, e as cuadrangulares e
de muros rectos usaban tellas de barro
de introdución romana (tegulae e im-
brices), moi abundantes entre os ma-
teriais aparecidos no castro.
Entre estes numerosos e moi varia-
dos materiais achados, que son os
que se gardan, estudan, interpretan
e se exhiben selectivamente no mu-
seo do sitio, pódense destacar, polo
seu significado histórico e cultural e
tendo en conta a duración cronolóxi-
ca dalgúns deles, algunhas mostras
singulares de ourivería como torques
e unha arracada de ouro, as numero-
sas moedas de ouro, prata e bronce
(en especial dos séculos IV e V d. C.),
as abundantes —e ás veces moi ori-
xinais, como dous pasarrendas bron-
cíneos— pezas de adorno de persoas
e cabalerías, algunhas armas e moi-
tas ferramentas de pedra, bronce e
ferro, elementos de xogo, certa va-
riedade de vidros, numerosos muí-
ños manuais —algúns planos, pero a
maioría xiratorios— e, por suposto,
abundantísimas mostras de cerámi-
ca, tanto de tradición castrexa como
pertencentes a modelos romanos e
de importación —comúns de cociña
e de mesa, terra sigillata incluso moi
tardía, etc.—.
Estes e outros achados, xunto coas
estruturas defensivas, espaciais e de
habitación do castro, evidencian un
poboamento moi prolongado, im-
portante sobre todo entre fins do s.
II e mediados do V d. C. —polo me-
nos—, e fan de Viladonga un xace-
mento singular e un sitio clave para
coñecer, estudar e comprender a de-
cisiva etapa histórica de Galicia que
é a romanización, representada aquí
nun asentamento do medio rural, de
clara configuración castrexa pero de
caracterización e cronoloxía galai-
co–romana, e vinculado tanto ó
mundo tardío das villae como recep-
tor da influencia dunha cidade próxi-
ma como Lucus Augusti.
Condicións de visita
O castro é de visita libre e gratuíta e
está permanentemente aberto en ho-
ras diúrnas durante todo o ano. O mu-
seo anexo, complemento fundamen-
tal do sitio e xestionado pola Xunta de
Galicia, abre de 10 a 20 h (de 10 a 19
h de novembro a febreiro e de 10 a 21
h en xullo e agosto), e só cerra os días
24, 25 e 31 de decembro e 1 e 6 de
xaneiro. A visita é libre e xeralmente
gratuíta por mor das exposicións tem-
porais que acompañan a mostra per-
manente do museo, concibidas ambas
de xeito ameno e didáctico, pois o
centro ten unha gran vocación cultural,
educativa e tamén turística, apoiada
por unha activa Asociación de Amigos
desde 1989 (www.aaviladonga.es, e
tamén o sitio oficial http://museocas-
troviladonga.xunta.es).
| 23 |
Información adicional
Arias Vilas, F. (1997): «El Castro de
Viladonga (Lugo): 25 años de Inves-
tigación y Patrimonio cultural», Estu-
dios Bercianos, nº 23, pp. 18–31.
Ponferrada.
Arias Vilas, F. (1997): «Comunicación,
difusión e didáctica. O caso do Mu-
seo do Castro de Viladonga (Lugo)»,
Xornadas sobre Administracións Au-
tonómicas e Museos (Santiago de
Compostela, 1996), pp. 227–253.
Santiago de Compostela.
Arias Vilas, F. e M.ª C. Durán Fuentes
(1996): Museo do Castro de Viladon-
ga (Castro de Rei, Lugo). Santiago de
Compostela.
Croa. Boletín da Asociación de Ami-
gos do Museo do Castro de Viladon-
ga (anual desde 1991, vid. índices).
| 24 |
Castro de Zoñán
En segundo lugar, no recinto identificado como «A Croa», nunha área de 500 m2,
pódese contemplar un conxunto de vivendas que se corresponden coa derradei-
ra ocupación do xacemento, que se data en época romana, entre os séculos II e
V d. C. O interesante desta parte, na que non se levou a cabo unha restauración
definitiva, é a mestura de tipos de estruturas e como algunha está construída ca-
se con retallos de muros, aínda que entre todo isto temos que destacar unha vi-
venda cun grao de conservación altísimo, posto que os muros chegan a unha al-
tura de 1,40 metros, o que permitiu que se conserven nela dúas ventás.

Condicións de visita

Dentro do recinto as visitas son libres, aínda que están apoiadas por dúas
mesas interpretativas nas que se explica con máis detalle o xacemento no
seu conxunto e unha parte da área escavada. Aquí inclúese unha reconstru-
ción virtual de como serían dúas das vivendas de Zoñán.

Información adicional
Localización O Castro de Zoñán encóntrase situado no val de Mondoñedo, cara á
e accesos metade da ladeira Oeste, a 300 metros de altitude. Sitúase enriba Vigo García, A. (2005): «Escavacións no Castro de Zoñán (Mondoñedo),
dunha pequena chaira que se introduce lixeiramente no val e así, con 2002–2003», en Minius, vol. XIII. Ourense.
esta maior altura có contorno, pódese contemplar toda a planicie.
Vigo García, A. (2006): «Castro de Zoñán (Mondoñedo–Lugo). Campaña
Para poder chegar ó Castro de Zoñán desde Mondoñedo hai que 2005. Avance de resultados», Gallaecia, nº 25, Dep. de Historia I. Santiago de
dirixirse ó Mosteiro dos Picos —que se encontra sinalizado— e Compostela: USC.
desde alí seguir recto pola estrada asfaltada pola que se sobe. A
partir deste punto, a 1 km aproximadamente, hai un camiño de
terra no lado esquerdo que nos levará ó recinto da Croa. Neste ca-
miño no primeiro cruce hai que seguir recto, no segundo á esquer-
da e de aí recto ata o Castro.

Que ver Neste xacemento arqueolóxico, que conta cunha superficie total es-
timada en algo máis de sete hectáreas, podemos contemplar, en pri- Castro de Zoñán
meiro lugar, a súa estrutura de superficie en catro zonas diferencia- X: 630087
das, a distintas alturas e que reciben catro nomes diferentes: «A Y: 4809640
Croa», «A Croa Pequena», «O Castro» e «O Castro de Abaixo». Nun
breve paseo por elas poderemos observar como a forma principal de
defensa son os grandes desniveis naturais que presenta o recinto co
seu contorno, pero tamén visualizaremos como en todos os recintos
hai estruturas pétreas que marcan os seus límites: unhas serían con-
temporáneas ó asentamento no castro e outras son posteriores, pos-
to que se asentan sobre os muros derrubados das vivendas.
 Castro de Fazouro | 25 |

Localización O Castro de Fazouro está situado ó Leste da praia de Arealonga, no

e accesos lugar de Punta do Castro, na parroquia de Fazouro (Foz, Lugo). Para
acceder ó xacemento hai que coller a estrada N–642, saíndo de Foz
en dirección a Burela. Pasando o lugar de Fazouro atopamos un des-
vío á dereita, sinalizado, que nos leva cara ó apeadeiro do tren (FEVE)
e á praia de Arealonga. Trátase dun asentamento costeiro que apro-
veita un pequeno promontorio que se mete no mar, con fortes acan-
tilados en todo o seu perímetro, agás no istmo que o une con terra.

Que ver A súa configuración é sinxela, pois posúe un só recinto defendido

por un foxo escavado no istmo, actualmente reenchido de forma
parcial. No seu sector oriental, o mellor conservado, acada os 18
m de ancho e unha profundidade que chega ata os 12 m.

A área habitada ocuparía todo o promontorio, aínda que pode

asegurarse que unha boa parte do xacemento se perdeu debido á
acción erosiva do mar. Na súa zona setentrional, e á beira do acan-
tilado, atópase a área escavada onde se puxeron ó descuberto os
restos de nove construcións realizadas con cachotería de xisto. Son
na súa maioría de planta cadrada coas esquinas redondeadas, e es-
tán dispostas ó redor de tres espazos abertos lousados, conforman-
do posibles unidades domésticas diferentes. Presentan, ademais, di-
ferentes elementos interiores, coma fogares de planta rectangular e
bancos corridos. Apegada a unha das construcións atopase unha es-
caleira, da que se conservan dez chanzos, o que suxire a existencia
de niveis superiores. En particular hai que sinalar unha estrutura, a
máis meridional, que difire das demais nos materiais empregados no seu acon-
dicionamento, xa que presenta restos dun revocado interior nas paredes e un
pavimento en perfectas condicións realizado cun morteiro de cal, area e seixos.
Tendo en conta os resultados das escavacións e o estudo dos materiais ato-
pados, pódese inferir unha ocupación do xacemento que vai dende o s. I d.
C. ata o s. IV d. C., testemuñándose diferentes reordenamentos do espazo
habitable, coa construción de novos muros medianeiros e a modificación da
planta nalgunha das construcións.
Condicións de visita

O xacemento está sinalizado dende o cruce da estrada N–642, e pódese visitar

Castro de Fazouro libremente. Accedese facilmente ó interior a través dun recheo duns 10 m de
X: 637410 longo por 4 m de ancho que atravesa o foxo. Xa dentro do recinto, e uns me-
Y: 4829458 tros antes de chegar á área escavada, instalouse recentemente un panel expli-
cativo no que se expoñen diversas consideracións xerais sobre a Cultura Cas-
trexa. Hai que sinalar que a zona escavada foi consolidada hai anos, levantán-
dose varias fiadas novas nos muros das construcións e sinalizando a recente
achega cun elemento separador consistente nunha cuarcita de cor clara.

Información adicional

Carrera Ramírez, F. (1991): «Castro de Fazouro (Foz, Lugo)», Arqueoloxía/In-

formes, nº 2, pp. 291–293. Xunta de Galicia.
| 26 |
Castro da Torre
ra lograr superficies horizontais sobre as que asentar as diversas constru-
cións, e o seu carácter de superficie lineal determinou a creación dunha rúa
principal que percorre lonxitudinalmente o poboado e que o distribúe e ar-
ticula axudado por rúas travesas perpendiculares a aquela. Estas vías son
fundamentais no tratamento das augas pluviais, conducíndoas cara ó alxibe
existente na entrada, por unha banda, e forzando a evacuación e a drenaxe
por outra, axudadas por unha serie de canaliños escavados para ese fin.

Dentro das construcións —de paredes de lousa e seixos nas fiadas inferiores
das zonas húmidas— temos que distinguir tres modelos: de planta circular,
rectangular con esquinas redondeadas e rectangular en ángulo recto. Neste
último exemplo confirmouse a existencia de dous andares, accedéndose ó
superior por un patín exterior á vivenda. Os materiais recuperados nas esca-
vacións sitúannos o uso deste castro entre os séculos I e IV d. C.

Condicións de visita
Localización O coñecido como Castro da Torre atópase no lugar de Sobredo, pa-
e accesos rroquia de Folgoso, concello de Folgoso do Courel, provincia de Lu- O único acceso dispoñible pode resultar dificultoso, por mor do pino e angos-
go. Para chegar cabo del partimos da estrada LU–651, de Quiroga to do carreiro. Non é de doada visita para xente con dificultades físicas. A ve-
a Seoane do Caurel, e no seu quilómetro 30,2 desviarémonos po- xetación adoita impedir unha correcta visualización das estruturas.
la estrada que vai ó val de Lóuzara e O Incio por Seceda. Entre os
puntos km 1,7 e 2,1 esta estrada bordea o xacemento, e atopa- Información adicional
mos un carreiro de a pé que hai que ascender durante uns 300 m,
salvando un desnivel de 40 m para chegar á entrada do castro. Álvarez Núñez, A. (1995/1996): «Castro da Torre de Sobredo, O Caurel: Infor-
me de la intervención arqueológica de 1993», Boletín do Museo Provincial
Que ver O esporón de lousa sobre o que se asenta o castro, de 150 m de de Lugo, nº 7, v. 2, pp. 9–32.
lonxitude e 50 m de ancho, orientado NO–SL, emerxe practicamen-
te exento uns 30 m sobre o nivel do terreo que o circunda, polo
que é practicamente inexpugnábel, xa que as súas paredes meri-
dional e setentrional son completamente verticais, mentres que
polos extremos, de peor defensa natural, se complementou esta
cunha serie de actuacións antrópicas. Así, polo NO, que é a zona de Castro da Torre
unión do esporón co monte, escavouse un potente foxo de 120 m X: 649000
de longo e de entre 5 e 20 m de ancho, afondando uns 16 m, men- Y: 4720220
tres que polo SL, actual acceso e zona na que a pendente é máis
suave, se deseñou unha sucesión de tres foxos dispostos en chan-
zos, tapizándose os espazos intermedios con lousas fincadas.

O urbanismo deste poboado castrexo vén definido pola adapta-

ción ó medio. Debido ó vertical e abrupto do relevo no que está
concibido, o seu perímetro está completamente aterrazado me-
diante a construción de murallas/socalco e rebaixes na rocha, pa-
 Castro de Santa María do Castro | 27 |

Localización O poboado castrexo de Sta. María localízase na zona oriental gale-

e accesos ga, ó Oeste da Serra dos Ancares, concretamente na marxe es-
querda do río Quindós, afluente do curso alto do río Navia.

Accedese ó xacemento desde a Autovía A–6 Madrid–A Coruña,

saíndo no desvío que hai cara ós Ancares e Navia de Suarna, onde
se enlaza coa comarcal L–722. Á altura da localidade de San
Martín (km 14), nada máis cruzar o río Navia, cóllese outra estra-
da en dirección a Cervantes, e unha vez pasada a localidade de
Sabadelle, aproximadamente a uns catrocentos metros debemos
tomar unha pista que vai ladeira abaixo cara á capela de Santa
María de Cervantes, onde se acha o castro.

Que ver O castro é un poboado de nova planta, cunha ocupación contem-

poránea á explotación, en época romana, das minas auríferas sobre
as que se sitúa. Presenta nivel de ocupación xeneralizado, que pui-
do datarse, a partir das análises radiocarbónicas e dos elementos
de cultura material, entre o ano 50 a. C. e o século II d. C., cunha
vida continuada e un crecemento interior que pode detectarse en
pequenas modificacións construtivas.
Nun momento moito máis tardío, e polo menos a partir do sécu-
lo XIV, o esporón comezou a ser utilizado como necrópole cristiá,
configurada por tumbas de inhumación das que se escavaron un
total de 63 enterramentos, función que desempeña o lugar ata
hoxe en día.
O asentamento presenta unha superficie maior dunha hectárea. O recinto su-
perior, de forma ovalada, está ben delimitado no seu perímetro por unha
muralla de aterrazamento realzada na súa parte Norte a xeito de parapeto,
e separado da ladeira por tres liñas de foxos, que foron construídos aprovei-
tando a forza da auga, que á súa vez é canalizada cara ás explotacións au-
ríferas próximas.
Os grupos familiares da comunidade indíxena que habitou o castro ocupaban
cadansúa cabana. A distribución do espazo dentro das cabanas tiña varios
niveis, para o que nalgúns casos se acondicionaban dúas entradas á vivenda
a diferentes alturas. A disposición de dous ou máis niveis facíase por medio
de faios de madeira apoiados en rebaixes realizados nos muros, e que segu-
ramente non cerraban completamente os distintos espazos. No piso inferior
construíase o fogar e nalgúns casos aparecen restos de bancos corridos e
asentos apegados á parede.

Respecto ós elementos internos que se conservan destacan os fogares, for-

Castro de Santa María mados por unha placa de arxila apegada a un pequeno murete que funciona
do Castro como paraventos entre a porta e o interior.
X: 660044
Y: 4747884 Condicións de visita

A visita ó xacemento é libre en calquera época do ano e pode realizarse en

combinación con rutas de sendeirismo na área dos Ancares.
Provincia de Ourense
| 30 |
Castro de San Cibrao de Las
etapa final da época castrexa do Norte de Portugal, co-
mo Sanfins ou Briteiros. Cronoloxicamente sitúase entre
o século II-I a. C. e o século II d. C., xa en contacto co
mundo romano.

Morfoloxicamente posúe dous recintos concéntricos, li-

xeiramente alongados en sentido Norte–Sur delimitados
ambos por murallas, con dous accesos claros polo Leste
e o Oeste. No recinto exterior o amurallamento é dobre
en gran parte do seu perímetro, igual ca o foxo, reforzán-
dose nos puntos de acceso con outras liñas de muralla.

O recinto central é apenas un 10% da superficie total do

poboado e bascula cara ó lado Leste, contra o val do río
Barbantiño. A muralla que rodea o recinto central ten
uns 3 m de espesor e a súa altura orixinal debeu alcan-
Localización O castro de San Cibrao de Las encóntrase situado sobre zar uns 4 m; a ela accedíase por escaleiras que se con-
e accesos os afloramentos graníticos que dominan a marxe dereita servan insertas no seu paramento interior e que a con-
do río Miño, desde Ourense ata Ribadavia. Desde a súa verten á súa vez nun paso de rolda.
posición domina visualmente toda a conca do Barbanti-
ño, as terras que chegan ata o Arenteiro polo Oeste, e os O recinto exterior esta delimitado pola muralla, que po-
rebordos montañosos que conforman os contrafortes do súe ó longo do seu perímetro interior unha rolda e ac-
lado Sur da Serra de Faro. cesos a través de escaleiras á súa parte superior. As por-
tas abertas nas murallas ó Oeste e ó Leste teñen corpos
O castro sitúase a uns 18 km da cidade de Ourense, e ten de garda, igual cás do recinto central, presentándose as
acceso tanto desde a autovía Ourense–Vigo (ou ben a na- entradas consecutivas da muralla máis exterior do sec-
cional Ourense–Vigo) como desde a nacional Ourense–San-
tiago. En ambos os casos debemos desviarnos nas saídas
cara á localidade do Carballiño e despois cara a Ourantes,
seguindo os sinais indicativos que existen nestas estra- Castro de San Cibrao de Las
das cara ó Castro. X: 579999
Y: 4690444
Que ver O xacemento, aínda que se localiza nun punto estratéxi-
co cunha ampla visión sobre o territorio, non conta po-
rén cunhas condicións naturais que o fagan dificilmente
accesible. Por este motivo tivo que delimitarse cun am-
plo conxunto de murallas e foxos que remarcan a súa si-
tuación na paisaxe e que lle confiren unha gran monu-
mentalidade. A superficie delimitada é de case dez hec-
táreas, que o converten nun dos maiores poboados cas-
trexos de Galicia, con paralelos formais coas citanias da

tor Oeste apegadas para evitar a
confrontación de ambos os accesos.
Nas últimas intervencións documen-
touse no lado Sur a existencia dunha
estrutura reforzada nesta muralla
exterior, que se desenvolvía en altu-
ra, de forma que desde ela podían
mellorar a visibilidade neste sector,
onde a accesibilidade ó castro é
máis fácil.
O poboado foi concibido desde a súa
orixe para albergar un gran número
de persoas e a superficie interior foi
dividida en parcelas similares para
cada grupo familiar. En cada unha
destas parcelas cada familia cons-
truíu a súa vivenda composta por
varias construcións, e a medida que
pasou o tempo foron evolucionan-
do, ampliándose ou dividíndose se-
gundo os casos. Todas as vivendas
dispóñense no recinto exterior, ó re-
dor de rúas radiais que comunican a
rolda inferior e a superior a modo
de eixes circulares. O grupo de cons-
trucións que configuran unha viven-
da comparte un espazo aberto ou
patio común, mentres que son inde-
pendentes de cara a outras unida-
des que se encontran anexas. Están
concibidas como lugares de residen-
cia e traballo, dedicando cada de-
pendencia a funcións distintas, rela-
cionadas coas formas de vida de fa-
milias agricultoras e gandeiras: al-
macéns de alimentos; cociña; zonas
auxiliares para o traballo, os utensi-
lios ou os animais, etc. Tanto a súa
arquitectura doméstica coma o en-
xoval son similares ós documenta-
dos noutras comunidades indíxenas
castrexas do Noroeste.
Respecto ós espazos públicos que po-
derían ter sido construídos en San Ci-
brao de Las só se documentou a exis-
tencia dunha fonte–alxibe. Sitúase
moi próxima á porta de poñente. É
unha construción realizada para apro-
veitar unha fonte natural. Componse
dun depósito con escaleiras que per-
mitía reverter a partir dunha canle
cortada na muralla e que desaugaba
no foxo hoxe en día cheo de terra. A
estrutura estivo cuberta seguramen-
te cunha bóveda construída por
aproximación de fiadas. Dada a gran
superficie do asentamento, temos
que supoñer a existencia de máis
puntos de acumulación de auga que
abastecera a poboación.
Condicións de visita
O acceso en vehículo é moi cómodo,
e pódese estacionar practicamente ó
pé do xacemento. A visita é libre e
pode realizarse en calquera época do
ano. Na actualidade estase a cons-
truír un gran Centro de Interpretación
da Cultura Castrexa, que facilitará a
comprensión deste e doutros xace-
mentos castrexos en Galicia.
| 31 |
Información adicional
Rodríguez Cao, C.; M. Xusto Rodrí-
guez e F. Fariña Busto (1993): A Cida-
de de San Cibrán de Las. Colección
Guías do Patrimonio Cultural, IV, Ou-
rense: Fundación Caixa Galicia–Grupo
Marcelo Macías, 61 pp.
Infante Roura, F.; J. M. Rey García; E.
Rodríguez Puentes; e M.ª J. Tallón
Nieto (2004): El Parque Arqueológico
de la Cultura Castreña. Bases para su
formalización, RGPA Cadernos 2.
Santiago de Compostela: Xunta de
Galicia, 91 pp.
| 32 |
Castromao
Localización O xacemento arqueolóxico de Castromao, ocupado desde
e accesos o século VII/VI a. C. ó II/III d. C. (Idade do Ferro e Época
Romana), sitúase na parroquia de Sta. María de Castro-
mao, concello de Celanova, ó SO da provincia de Ourense.
Para chegar a el situámonos á entrada da vila, vindo des-
de Ourense pola N–540, pero en lugar de tomar a circun-
valación cara a Portugal metémonos no núcleo urbano.
No primeiro cruce xiramos cara á dereita pola C–531 a
Cortegada, sentido Norte e ascendente, ata que a uns 600
metros encontramos un ancho cruce con rotonda e espa-
zo axardinado. Deixamos a estrada principal e tomamos a
variante á esquerda que leva a Quintela de Leirado. Ó pa-
sar o km 1 dobramos á dereita, por onde sinala a Aceve-
do do Río, e continuamos ascendendo ata que, apenas
pasado o km 2, tomamos unha pista asfaltada a man de-
reita. O monte inmediato, que destaca polo seu perfil
aplanado na cima e en socalcos despois, é Castromao. A
100 metros dese cruce cóllese unha pista de terra á es-
querda, déixase o coche e ascéndese ata a mesma base
Suroeste do recinto por un camiño de apenas 75 metros.
Que ver O xacemento castrexo–romano ocupa toda a parte supe-
rior do monte. Na súa cima plana, rochosa polas beiras,
a 732 metros de altitude, sitúase un fito altimétrico des-
truído hai poucos anos por un raio. Está rodeado o recin-
to, dunha extensión de case 20.000 metros cadrados,
cunha muralla dunha lonxitude de 487 metros. O seu ei-
xo máis longo, en sentido Leste–Oeste, é de 175 metros.
Distínguense tres partes ocupadas:
– A cima do monte, na que se localizaron os restos máis
antigos —e tamén os máis recentes: cimentación dunha
pequena ermida no seu extremo Leste—.
– Plataformas intermedias, limitadas por muros de con-
tención e/ou nivelación, sobre as que se asentan, pre-
dominantemente, estruturas de forma circular.
– Plataforma baixa, a máis ampla do recinto, xa que o
circunda, e protexida pola propia muralla. Aquí encón-
transe a maior parte das estruturas postas ó descuber-
to, xa que é onde se centraron os traballos de escava-
ción arqueolóxica realizados ata o momento.
Collendo o acceso ó xacemento desde onde o deixamos
anteriormente, entraremos no recinto castrexo–romano
por un carreiro que se inicia á dereita, unha vez pasado un
corte aberto ata a parte superior. Este sendeiro lévanos a
unha zona escavada nos últimos anos (ocupada desde o
S. I d. C. ata principios do S. III d. C.), na que se poden ver
unha serie de estruturas, parcialmente descubertas, de
Castromao
X: 584620
Y: 4668428

entre as que destaca un patio rectan-
gular, e unha estrutura circular com-
pleta cun piso que está 90 cm por de-
baixo do nivel de acceso. Ó pasar de-
baixo dunha gran rocha —que na súa
parte superior ten uns gravados ru-
pestres: agrupación de pequenos re-
baixes circulares—, continuaremos en
sentido Leste seguindo a propia traza
da muralla que protexe o recinto de
xeito case circular.
Unha vez pasado outro corte, en senti-
do Norte–Sur, que atravesa toda a aba
do monte mostrando unha serie de
paredes —se subimos por un lateral,
chegarase á plataforma superior desde
onde gozaremos dunha vista especta-
cular—, entramos nunha zona protexi-
da con rede de arame, pero que ten o
seu acceso aberto. Nun primeiro mo-
mento, encontrámonos cunha zona es-
cavada en cuadrículas que deixan ver
unha serie de estruturas circulares, li-
mitadas pola muralla que domina so-
bre o lugar de Sta. María de Castro-
mao. Continuamos por este carreiro
desde o que observamos gabias aber-
tas de forma moi irregular, que nos
amosan estruturas preferentemente
circulares, algunha delas con vestíbulo.
Máis adinte a zona escavada ensán-
chase, e aprécianse unha serie de pla-
taformas con chanzos, ata tres —máis
outras dúas por enriba apenas escava-
das—. Na superior destaca a presenza
dunha grande estrutura rectangular,
de 18 metros de longo por 6 de ancho,
dividida en tres partes polo interior, e
que se asenta sobre outras estruturas,
anteriores, que sobresaen por debaixo.
Baixo un muro de contención hai ou-
tras estruturas xeralmente circulares e
que ofrecen singulares variacións. Ou-
tro muro de contención dá paso á pla-
taforma inferior na que, un pouco máis
adiante, nos encontramos co «barrio»
máis interesante e estudado do xace-
mento, que nos ofrece parte de rúa
lousada ou estruturas circulares e cua-
drangulares con vestíbulos e anexos.
Na súa escavación recuperáronse, en-
tre outros, a Tábula Hospitalis do 132
d. C., un tesouriño, un simio esculpido
en pedra, etc. A partir de aquí pódese
camiñar sobre a forte e reconstruída
(nun treito de case 90 metros) mura-
lla, con escaleiriñas interiores de acce-
so, desde a que se observa outro con-
xunto de estruturas.
Ó final da zona escavada, tanto na
plataforma inferior como na inme-
diata superior nivelada por un alto
muro de contención, ofrécense unha
diversidade de estruturas de diferen-
tes formas, algunhas circulares con
vestíbulo, de entre as que destaca
unha, escavada recentemente, que
conserva fogar central.
Saíndo da zona protexida pola rede e
continuando sobre a traza da muralla
uns 60 metros, chegaremos á zona
escavada que nos encontramos ó
| 33 |
principio do percorrido por este xace-
mento arqueolóxico.
Condicións de visita
A visita ó xacemento é libre en cal-
quera época do ano. En determina-
dos períodos pódense concertar visi-
tas guiadas a través do Concello de
Celanova. Aínda que non existen pa-
neis informativos, a importancia do
conxunto permítelle observar as ca-
racterísticas principais do xacemento
a calquera visitante.
Información adicional
García Rollán, M. (1971): «Memoria
de la excavación arqueológica de
Castromao (Caeliobriga)». A.E.A. 44,
nº 123–124. Madrid, pp. 175–211.
Orero Grandal, L. (2000): «Castromao
(Celanova, Ourense)», Brigantium,
12. A Coruña, pp. 179–185.
| 34 |
Conxunto arqueolóxico–natural de Santomé
Localización O conxunto arqueolóxico–natural atópase a uns 200 m ó SL do lugar
e accesos de Santomé, concello de Ourense. Desde un punto de vista xeográ-
fico intégrase nunha unidade de vertente que conforma o rebordo
nororiental da depresión ourensá coñecida como focha ourensá,
formada polo val do Miño e os seus afluentes.
De fácil acceso, situado escasamente a 3 km da capital de provin-
cia, chégase seguindo a estrada que desde Ourense conduce á lo-
calidade próxima de Velle, antiga estrada de Monforte, e despois
de cruzar o río Loña, collendo unha desviación á dereita. Apenas
percorridos 500 m preséntanse dúas alternativas: ben proseguir en
automóbil collendo a pista da esquerda, ou ben seguir pola derei-
ta e desde o Colexio Público de Mende continuar a pé por unha ru-
ta de sendeirismo, que discorre por un fermoso camiño.
Que ver Neste conxunto pódense ver diferentes asentamentos de distintos
momentos cronolóxicos na ocupación do territorio. Por unha parte
é un castro coas características que o definen desde o punto de vis-
ta paisaxístico, e por outra un poboado galaico–romano nas súas
inmediacións, cunha etapa altoimperial da que apenas se conser-
van restos, e outra baixoimperial á que pertencen as estruturas vi-
sibles na actualidade.
En relación co castro, a última intervención realizada permite con-
templar unha armazón urbana artellada a partir dunha rúa central,
que desemboca nun espazo amplo a modo de praza. Este lugar é
resultado dun proceso de ocupación e reocupación do espazo cas-
trexo, utilizando estruturas preexistentes, que se verán obrigadas a adaptar-
se a unha nova organización.
Do poboado tardorromano escaváronse dúas unidades habitacionais, que
con lixeiras variacións reproducen o mesmo esquema funcional, organizadas
a partir dun patio central aberto, a modo de patio con reminiscencias do adro
da casa romana. Outro aspecto que hai que contemplar é o valor patrimonial
da natureza, que está asegurado por conservarse un tipo de vexetación ca-
racterística da focha ourensá cunha gran variedade de especies, algunhas
moi pouco frecuentes nestas latitudes.
Condicións de visita
A visita é libre, e nos últimos anos acometéronse traballos de musealización
e revalorización, que axudan á comprensión dos restos por medio de paneis
interpretativos. Existe unha caseta de información na que se poden solicitar
visitas guiadas e material informativo: dípticos, folletos, guías, vídeos, etc.
Información adicional
Rodríguez González, Xulio (2000): Conxunto Arqueolóxico–Natural de Santo-
mé. Guía Arqueolóxica. Ourense.
Peralta Bejarano, I.; X. Rodríguez González e Xusto Rodríguez (2004): Con-
xunto Arqueológico–Natural. Excavación, consolidación y musealización de
un sector del castro. A Coruña: Fundación Pedro Barrié de la Maza.
Conxunto arqueolóxico–natural
de Santomé
X: 596510
Y: 4689262
 Cidade de Armeá | 35 |

Localización A Cidade encóntrase no linde das abas que dominan o val da Ra-
e accesos beda, no rebordo que separa este do Val do Arnoia, na beira da
dorsal que as delimita e onde afloran os roquedos graníticos,
coa formación de bólas tan típica. Ó longo desa dorsal sitúanse
diversos puntos relacionados pola tradición coa vida da santa e
mártir Mariña.

O acceso é fácil e as posibilidades da rede viaria son moitas para

gozar dun agradable paseo e achegarse ás vilas inmediatas de
Xunqueira de Ambía, Baños de Molgas, Allariz e o propio Ouren-
se. Dende esta cidade o mellor é tomar a antiga estrada de Ma-
drid, hoxe estrada dirección Allariz, e tras pasar Taboadela, no
punto km 539,7 da vía desviarse á esquerda e seguir ata chegar
ó indicador de Armeá, seguindo entón á esquerda ata o lugar, e
despois cómpre seguir a pé uns catrocentos metros nun ameno
paseo abondoso en augas. Seguindo a estrada chegaremos ó nú-
cleo principal de Santa Mariña de Augas Santas, coa súa igrexa ro-
mánica, co sepulcro da virxe e mártir, punto dende o que, seguin-
do un camiño laxeado, algo máis longo, se alcanza tamén o For-
no da Santa e a Cidade de Armeá.
Que ver Do primitivo poboado protohistórico podemos ver as grandes bó-
las graníticas que deberon formar parte dunhas das entradas dos
recintos fortificados, dos que apenas se segue a liña xeral nas mo-
reas de pedra que delimitan o contorno de varias plataformas, de
gran desenvolvemento cara ó poñente, seguindo a conformación
do terreo, e do camiño fondo que o bordea.
A intervención arqueolóxica realizada nos anos 1949–50 permitiulle albis-
car ó Conde Valvís as trazas de dúas estruturas construídas cun patio con
columnas, á par dunha rúa laxeada e outras estruturas apegadas, así como
outras a cota inferior, que evidencian un nivel de ocupación romana impor-
tante e algúns anteriores apenas sospeitados. Destaca a presenza de dous
torsos de guerreiro galaico, hoxe conservados no Museo de Ourense. Ta-
mén se explorou o chamado «Forno da Santa», que forma actualmente a
cripta soterrada dunha igrexa románica de transición inacabada. Segundo os
seus exploradores trátase dun monumento con forno, que foi séculos despois
reformado e ampliado en relación coa utilización cristiá, ó asocialo á lenda
da mártir Santa Mariña, elemento que, xa naquela data, interpretou Conde
Valvís como lugar de baño ritual.

Condicións de visita

A visita é libre, aínda que cómpre ter presente que os predios que ocupa a Cida-
Cidade de Armeá de son de propiedade particular e hai que respectar a vexetación. Para o acceso
X: 599658 á cripta ou primitivo monumento con forno aconséllase levar unha lanterna.
Y: 4677859
Información adicional

Conde Valvís, Francisco (1950–51): «La Cibdá de Ármea», en Boletín do Mu-

seo Arqueologico Provincial de Orense, VI, pp. 25–100.

Fariña Busto, Francisco (2002): Santa Mariña de Augas Santas. Guías do Pa-
trimonio Cultural, 7. Ourense: Grupo Marcelo Macías–Fundación Caixa Galicia.
Provincia de Pontevedra
| 38 |
Castro de Santa Tegra
xambas e linteis monolíticos das entradas presentan de-
coración xeométrica gravada en forma de sogueados e
entrelazados que lembran os traballos de cestería. Nos
muros irían espetados eses curiosos bloques cilíndricos
que nunha das caras levan decoración a bisel figurando
espirais, trísceles, rosáceas, molinetes, nós de Salomón…

Pero non todas as cabanas serían vivendas no senso estri-

to. Tamén se detectan almacéns. Así, a asociación de vi-
vendas e almacéns en unidades pechadas cun patio cen-
tral convértese no elemento definitorio da organización
urbanística; xunto a eles, o terreo abrupto e irregular for-
zou que se levantasen pequenos muretes de formación
de terrazas para situar zonas de paso e delimitar espazos.

O colectivo humano que habitaba o poboado tiña unha base

Localización Na saída da vila da Guarda pola estrada de Camposancos, económica de modelo campesiño. Numerosísimos muíños
e accesos unha vía asfaltada leva ata o cumio do monte. Na súa de pedra poñen de relevo a importancia da agricultura ce-
parte máis elevada atópanse os restos dun poboado cas- realeira. Pola súa parte, os restos orgánicos recollidos falan
trexo de grandes dimensións que foron obxecto de suce- tamén do peso da pesca de baixura e do marisqueo. Ou-
sivas escavacións dende 1914 e que exemplifican bas- tras evidencias arqueolóxicas apuntan ó comercio maríti-
tante ben as características esenciais dos asentamentos mo romano: a maior parte das cerámicas recuperadas son
galaicos durante os primeiros tempos da ocupación ro- fragmentos de ánforas altoimperiais de modelos empre-
mana da Gallaecia. gados para a distribución de viños correntes, seguramente
da Bética; outros modelos indican que tamén se importa-
Que ver Dende fóra, o poboado aparece definido por unha muralla ba aceite, se cadra para a iluminación.
de cachotería de aspecto pouco sólido, que non supera os
160 cm de espesor e que, máis que protexer, delimita o es-
pazo habitacional. Ábrese en dous puntos. O máis visible é
a «Porta Norte», á que se accede por unha rampla en es-
caleira. É unha construción simple, relativamente estreita,
formada en orixe por un gran lintel sobre xambas monolí-
ticas. Pasado este punto, metémonos no asentamento.
Castro de Santa Tegra
As cabanas e os seus accesorios son o elemento clave na X: 510950
organización do poboado. A maior parte son de planta cir- Y: 4638080
cular ou oval, e unhas poucas de planta máis ou menos
rectangular, seguramente por influencia do mundo roma-
no. Todas aparecen illadas, sen paredes medianeiras. A
cachotería dos muros iría moitas veces recebada e pinta-
da en tons brancos, arrubiados e azuis. En ocasións, as

De cerámica indíxena son os reci-
pientes para a almacenaxe e o coci-
ñado, de pastas escuras e de mode-
lado manual ou con torno lento: va-
sillas sen asas, xerras, fontes de asas
interiores… Algúns están decorados
con liñas xeométricas incisas ou es-
tampadas, ou con cordóns aplicados.
Pero a carón desta cerámica apare-
cen numerosísimos restos de varie-
dades típicas do mundo romano che-
gadas pola vía do intercambio: copas
e páteras da cerámica campaniana
—de pastas finas e característico ver-
niz verde, datables nos tempos in-
mediatos ó cambio de Era—, abun-
dantes fragmentos de cuncas, copas,
pratos, páteras e fontes da cerámica
chamada terra sigillata —proceden-
tes das olarías itálicas, de pastas de-
cantadas, verniz arrubiado, ás veces
decoradas e en moitas ocasións sela-
das co selo do oleiro impreso sobre a
pasta fresca—, sen esquecer os pra-
tos, fontes, xerras e vasiños de pare-
des finas —decorados con barboti-
na— da cerámica común romana
que por veces presenta decoración
pintada de temática xeométrica.
Os vasos romanos de vidro estaban ta-
mén presentes no enxoval doméstico
indíxena. Hainos de variadas formas,
tanto lisas coma en costelas, de tons in-
coloros, ámbares, verdes e azuis. Dúas
cuncas polícromas da variedade esca-
sísima chamada vidro mosaico ou mi-
llefiori, típica dos talleres orientais na
primeira metade do século I, poden
ser consideradas, pola súa calidade, as
mellores entre as documentadas ata
agora na península Ibérica.
No campo dos elementos de adorno
e prestixio social estarían os brazale-
tes, broches e fíbulas de bronce, e,
por suposto, as xoias. Destas destaca
o remate dun torque de ouro con de-
coración xeométrica en filigrana e
granulado, unha peza verdadeira-
mente excepcional. Outros elemen-
tos de estatus serían os escasísimos
restos de armamento: algún coitelo
de ferro e bronce ou un puñal e unha
espada de empuñadura de antenas.
Por fin, as moedas romanas recupe-
radas, acuñadas na súa inmensa
maioría durante os reinados de Au-
gusto e Tiberio, falan da introdución
no medio indíxena do sistema roma-
no de cambio.
En canto á vida do poboado, todos os
datos coinciden en apuntar a súa
ocupación durante o último terzo do
século I a. C. e o abandono da súa
maior parte no final do I d. C., é dicir,
que parece levantarse ós poucos da
integración destas terras no imperio
romano e abandonarse en paralelo
ás mudanzas socioeconómicas deri-
vadas da concesión do Ius Latii ós ha-
bitantes da Gallaecia. En todo caso, é
un claro referente das transforma-
cións das comunidades galaicas na
fase castrexo–romana, entre as que
destaca a reorganización do hábitat
| 39 |
en función das novas condicións so-
cioeconómicas e a aparición de gran-
des asentamentos coma Santa Tegra.
Condicións de visita
A maior parte do ano hai que pagar
entrada para acceder ó monte. O dé-
ficit de paneis informativos no xace-
mento é clamoroso. No cumio, un
pequeno museo recolle pezas ar-
queolóxicas, certa información e
venda de publicacións.
Información adicional
Martínez Tamuxe, X. (1984): Citania
y museo arqueológico de Santa Te-
cla. A Guarda: Xunta de Galicia. (2ª
ed. de 1987).
Peña Santos, A. de la (2001): Santa
Trega. Un poblado castrexo–romano.
Ourense: Abano Ed.
| 40 |
Castro de Troña
Que ver

En esencia o Castro de Troña é un poboado fortificado ca-

racterizado polas súas propiedades defensivas e pola ar-
mazón de edificacións que permiten o desenvolvemen-
to da vida cotiá. Posúe dous recintos principais clara-
mente identificados pola muralla, ademais de polos res-
tos descubertos durante as campañas de escavación. O
primeiro presenta unhas dimensións de 160 por 70 m, e
o segundo apégase ó anterior, a un plano mais baixo,
describindo un arco de Norte a Oeste.

A elección da súa situación ten que ver coas condicións

defensivas naturais, reforzadas posteriormente coa cons-
trución de murallas e foxo. A acusada pendente das ver-
tentes Norte e Nordés dificulta enormemente o acceso;
Localización O Castro de Troña localízase no Suroeste de Galicia, na polo Leste e Sur o terreo córtase bruscamente debido á
e accesos provincia de Pontevedra. Pertence á parroquia de Sta. construción do foxo defensivo, pola cabeceira do cal
Mariña de Pías, termo municipal de Ponteareas. transcorre actualmente a estrada de acceso. As súas di-
mensións —200 m de longo, 25 de ancho e 10 de pro-
Xeograficamente o municipio configúrase como unha cu- fundidade— son mostra do extraordinario esforzo em-
beta alongada, dominada polo curso do río Tea, que cruza pregado na súa construción.
de Norte a Sur. No cuadrante Nordés destaca unha desen-
volvida formación montañosa cun perímetro serrado no O interese que espertou dende os primeiros anos do pa-
que se introducen pequenos vales. Este sistema provoca sado século motivou o desenvolvemento dunha serie de
a xénese de saíntes, correspondentes ós contrafortes do campañas de escavación e consolidación que configuran
macizo, adiantándose cara ó Tea e creando plataformas
de potente dominio visual. Nunha destas formacións, a
225 m s. n. m., é onde se sitúa o Castro de Troña. Castro de Troña
X: 542237
Accederemos a el desde a localidade de Ponteareas, par- Y: 4673876
tindo da rotonda situada na N–120, Vigo–Ourense, e to-
mando a estrada PO–254 que se dirixe a Mondariz–Balnea-
rio. A uns 5 km chegaremos á parroquia de Pías, vendo á
dereita unha sinalización que indica a subida ó xacemento
e que tamén nos leva, a poucos metros, á igrexa parro-
quial. Seguiremos en ascenso ata o primeiro cruce, conti-
nuando a subida pola esquerda. Percorreremos algo máis
de 1 km nunha traza recta, para tomar un novo desvío á
dereita, en pronunciado ascenso, que nos leva directamen-
te á explanada–aparcamento, situada na base do castro.

o seu aspecto actual. O enclave foi
descuberto ó abrir unha pista fores-
tal. A consecuencia dos achados ini-
ciáronse as primeiras escavacións
entre os anos 1927 e 1928, baixo a
dirección de Luis Pericot e López Cue-
villas. Tras décadas de abandono rei-
nícianse as escavacións no ano 1981
baixo a dirección de José M. Hidalgo
Cuñarro, ata mediados dos 90, mo-
mento en que se inician tamén tra-
ballos de consolidación.
Como froito desas campañas esta-
bleceuse unha cronoloxía, que osci-
laría entre os séculos VI/V a. C. ata o
século I d. C., para a zona superior do
castro. A zona Sur, correspondente ó
segundo recinto, achegou unha ocu-
pación continua entre os séculos II/I
a. C. e I d. C. e unha reocupación a
mediados do século III d. C.
En conxunto pódense observar máis
dunha trintena de edificacións, en-
tre vivendas e anexos, así como
parte das murallas perimétricas.
Existen ademais unha serie de ele-
mentos singulares de especial inte-
rese para a visita. No extremo Les-
te, ó acubillo da muralla–torre gran-
de, e entre as edificacións, destaca
o gravado dunha serpente sobre a
cara vertical dunha rocha. A poucos
metros veremos un profundo oco
escavado ó pé da muralla, proba-
blemente utilizado como alxibe. Na
zona Sur, destaca o bo nivel de con-
servación dalgunhas das vivendas,
que superan o metro e medio de al-
tura. No seu interior conservan aín-
da vestixios das antigas lareiras nas
que se prendía lume. Notables son
tamén as escaleiras que permiten
salvar a pendente deste sector.
Na parte máis elevada erixíronse va-
rias construcións contemporáneas: a
igrexa dedicada ó Doce Nome de Xe-
sús, dous cruceiros, fonte e lavadoi-
ro. Ó redor da ermida celébrase unha
romaría o 6 de agosto.
Condicións de visita
O acceso ó xacemento é cómodo, po-
dendo achegar un vehículo ata a súa
base. Neste punto encontraremos
unha marquesiña con información
que nos introduce na visita. Tras un
curto ascenso a pé por unha pista as-
faltada chegaremos á parte máis
elevada do castro, onde podemos
iniciar o percorrido e admirar os pri-
meiros sectores escavados. Esta zona
é tamén moi adecuada para aquelas
persoas con algunha discapacidade.
O exame dos restos compleméntase
coa instalación dunha serie de recur-
sos informativos de diversa índole:
pequenos atrís que achegan datos
sobre aspectos concretos e paneis
que abordan temáticas xerais. Así
mesmo unha serie de fitos e marcas
| 41 |
de itinerario permítennos localizar e
identificar elementos concretos, co-
ma o alxibe ou o gravado da serpe.
A presenza dun vixilante introduce
un certo grao de control sobre o pú-
blico e ofrece a posibilidade de visi-
tar o interior dunha pequena edifica-
ción habilitada para a exposición e
interpretación do xacemento.
Información adicional
Hidalgo Cuñarro, J. M. (1985): «Cas-
tro de Troña. Campaña 1983», Ar-
queoloxía/ Memorias 3. Conselle-
ría de Educación e Cultura. Xunta
de Galicia.
Hidalgo Cuñarro, J. M. (1992): «Con-
sideraciones Generales sobre el Cas-
tro de Troña y sus excavaciones ar-
queológicas», Soberosum. Revista
de Estudios, nº 1, pp. 9–28. Museo
Municipal de Ponteareas.
| 42 |
Monte do Facho
ro termo, podemos ver espallándose ladeira abaixo os restos do poboado cas-
trexo. Pero tamén podemos sentir, máis que ver, pois faltan restos estruturais,
que estamos enriba da área sacra do santuario ó deus Lar Berobreus: un encla-
ve cultural dedicado a unha divindade de orixe prerromana, pero formulado en
termos romanos, que existiu entre mediados do século III e aproximadamente
o século V. Del só conservamos as ofrendas consistentes, fundamentalmente,
nunha morea de altares votivos, que fan do santuario do Monte do Facho un
unicum no contexto non só galaico, senón de toda a Hispania romana. Hoxe no
espazo do vello santuario unicamente podemos ver unha curiosa construción
circular cuberta con cúpula que formou parte do sistema de vixilancia costeira
entre os séculos XVII e XIX.

Condicións de visita

A visita é libre ó longo de todo o ano. As espectaculares vistas confírenlle un

valor engadido en calquera data. As condicións topográficas do monte pó-
Localización O Monte do Facho, situado na parroquia de Santo André do Hío, denlles dificultar o acceso a algunhas persoas.
e accesos concello de Cangas do Morrazo, é un xacemento arqueolóxico rico
e complexo conformado pola presenza nun enclave, que tamén Información adicional
destaca pola súa singular posición xeográfica, dun poboado do
Bronce Final (ca. 900–700 a. C.), un castro da Idade do Ferro (ca. Fariña Busto, F. e Suárez Otero, J. (2002): «El santuario galaico–romano de O
600 a. C.–100 d. C.) e un santuario galaico–romano (ca. mediados Facho (O Hío)», Boletín Auriense XXXII, pp. 25–52.
do s. III a inicios do s. V d. C.).
Schattnet, T. G. e Suárez Otero, J. (2004): «Monte do Facho, Donón (O
Para achegarnos a el temos que saír de Cangas en dirección a Hío. Hío–Pontevedra), 2003», Informe sobre las excavaciones en el santuario de
Unha vez que chegamos a este núcleo, cabeceira da parroquia e Berobreo. Archivo español de Arqueología, 77. CSIC.
coñecido polo seu afamado cruceiro, tomaremos a estrada que
nos leva a Donón. Ó remate desa vía, no cabo da aldea, chega-
mos a unha pista que leva a Cabo de Home, pero que tomaremos
na dirección oposta e que nos conducirá á aba do monte. Aquí, e
seguindo a sinalización existente, temos que tomar un vello cami-
ño de carro que rodea o monte pola súa banda Norte, na que xa
podemos ver a complexa topografía do castro coa presenza, ás
veces aínda visible, das súas murallas. A subida ó monte lévanos Monte do Facho
polas sucesivas murallas que conformaban o castro, ás veces visi- X: 511578
bles, outras como costas que dificultan a subida. Y: 4680690

Que ver Será na parte alta do monte onde atoparemos a parte visitable do
xacemento, que poderemos seguir grazas ós paneis informativos alí
dispostos. Acadada a croa, ademais das excepcionais vistas da costa
galega entre o Cabo Silleiro e Aguiño, coas illas Cíes e Ons en primei-
 Castrolandín | 43 |

Localización Castrolandín sitúase a 1,3 km da vila de Cuntis, desde onde pode-

e accesos mos acceder en automóbil seguindo a sinalización instalada. No
centro da vila de Cuntis, nun cruce regulado por semáforos, un si-
nal indícanos a dirección ó castro. Desde aquí seguiremos dous
desvíos, claramente sinalizados, ata que á nosa esquerda vexa-
mos unha pequena explanada onde estacionar e un cartel de ben-
vida ó xacemento, que se sitúa ante nós.

Este poboado, habitado nos momentos finais da Idade do Fe-

rro, sitúase nun outeiro destacado sobre o val do río Gallo,
desde o que divisamos unha panorámica que xa xustificaría a
visita. Unha vez dentro do poboado comprobaremos como as
súas reducidas dimensións, o seu bo estado de conservación e
a información dispoñible en diferentes paneis o fan un xace-
mento moi fácil de entender.

Que ver Grazas a sucesivas campañas de escavación podemos contemplar
aquí varios exemplos de construcións de tradición castrexa, e ou-
tras de influencia romana. Ó entrarmos no poboado veremos un
exemplo singular destas últimas: unha vivenda rectangular de di-
mensións pouco usuais, equipada con dúas lareiras e dividida en
dúas estancias. Na parte alta do poboado poderemos ver un
exemplo típico de unidade familiar castrexa, formada por unha vi-
venda circular moi ben conservada e unha tulla, dispostos ó redor
dun patio cerrado cun pequeno muro. O poboado estaba defendi-
do por un parapeto de terra coroado por unha muralla de pedra.
Este parapeto levantábase sobre un muro de contención. No lado que dá ó
val, estas defensas eran de menor entidade, xa que a pendente do terreo fa-
cíaas innecesarias; no lado oposto ocorre todo o contrario.
Poderemos apreciar que os restos foron consolidados para garantir a súa con-
servación. Esta consolidación limitouse a reforzar as construcións, sen realizar
reconstrucións imaxinativas. Os traballos no xacemento están promovidos
por unha entidade local, a fundación Terra Termarum Castrolandín, e son
executados coa asistencia técnica do Laboratorio de Patrimonio, Paleoam-
biente e Paisaxe da USC.

Condicións de visita

O castro está aberto ó público, ofrecendo un servizo de visitas guiadas duran-

Castrolandín te as campañas de escavación, ademais de programas de visitas escolares.
X: 536820 A celebración do San Xoán no interior do castro é outro evento destacable,
Y: 4720820 recuperado desde o 2000. A festa celébrase seguindo unha tradición singu-
lar, recuperada grazas ó testemuño e o apoio dos veciños.

Información adicional

Ayán Vila, X. M. (coord.) (2002): Pasado e futuro de Castrolandín (Cuntis,

Pontevedra). Unha proposta de recuperación e revalorización, TAPA (Traba-
llos en Arqueoloxía da Paisaxe) 29. Santiago: IEGPS (CSIC–XuGa).
| 44 |
Castro de Punta do Muíño do Vento
entre os séculos VIII–VII a. C. Con posterioridade (séculos VI–V a. C.), localizá-
ronse polo menos dúas estruturas circulares, cun groso chan de arxila endu-
recida, onde se manteñen os buratos do poste que soportaba a cuberta ve-
xetal. Desta fase proveñen os abundantes restos de material ibero–púnico
que testemuñan un importante tráfico comercial co Sur peninsular.

Entre os séculos IV–III a. C. (fase media da Idade do Ferro), o asentamento

«petrifícase» cunha serie de construcións circulares que dispoñen de chan de
arxila e fogar interior. Estas construcións, unha vez consolidadas, cobren a zo-
na visitable do xacemento.

Na súa fin, o xacemento foi ocupado puntualmente como concheiro e verte-

doiro durante os séculos I e II d. C., e nunha fase máis tardía (séculos III a V
d. C.) como necrópole de inhumación.

Condicións de visita

O xacemento pode visitarse en horario de museo, gozando, entre outras, da

propia colección permanente do museo, coleccións temporais, cafetería, guía
e servizos varios. Ademais pódese acceder libremente, a través dun paseo,
Localización Situado sobre un pequeno promontorio costeiro que separa as desde as praias da Mourisca e do Cocho.
e accesos praias da Mourisca e O Cocho, na vertente meridional da ría de Vi-
go, o Castro de Punta do Muíño do Vento localízase nas actuais Información adicional
instalacións do Museo do Mar de Galicia, Alcabre, Vigo.
VV. AA. (2004): Hasta el confín del mundo. Diálogos entre Santiago y el mar.
Dende o centro da cidade (Estación Marítima), iniciamos a nosa Ed. Galaxia.
ruta pola rúa Cánovas del Castillo e Avenida de Beiramar, ata o ba-
rrio de Bouzas (rotonda das áncoras). Desde aquí, desviámonos á
esquerda polas rúas Pescadores e Paulino Freire, ata unha segun-
da rotonda na que nos desviamos á dereita pola Avenida Atlánti-
da, que nos levará, á altura do número 170, ás instalacións do
museo, onde se encontra o xacemento.

Que ver Este asentamento, descoñecido ata o ano 2000 e descuberto con
motivo das obras de construción das instalacións do Museo do
Mar, foi escavado nos anos 2001 e 2002 e os datos arqueolóxicos
permiten confirmar que estivo habitado de forma permanente Castro de Punta do Muíño
desde o século VII a. C. ata o cambio de era. Os primeiros vesti- do Vento
xios relaciónanse con zonas habitacionais de queimado e acondi- X: 519110
cionamento do substrato areoso, onde se recuperou un importan- Y: 4674932
te acubillo de seis machadas de bronce de talón e aneis, datables
 Castro de Vigo
Localización Está situado no corazón da cidade de Vigo, no parque do Monte
e accesos do Castro. Accédese ó punto visitable polo paseo de Álvarez Bláz-
quez, que se colle no final da rúa Venezuela, fronte ó edificio ad-
ministrativo do Concello. O poboado implántase nun outeiro de
fortes pendentes que domina toda a ría de Vigo e o val do río La-
gares. Visualmente domina tamén todo o espazo circundante e
resulta visible desde longa distancia.
Que ver O Castro de Vigo é un xacemento arqueolóxico coñecido de anti-
go. No ano 1929 apareceran cerámicas e outros restos castrexos
durante unha plantación arbórea, o que dera pé á súa divulgación
entre os cidadáns de Vigo. As primeiras escavacións arqueolóxi-
cas, con todo, non se realizarían ata 1952, baixo a dirección de Xo-
sé M.ª Álvarez Blázquez. Pero as escavacións máis extensas serán
as dirixidas por José M. Hidalgo Cuñarro.
Aínda que se realizaron sondaxes en practicamente todo o Monte
do Castro, os únicos restos visitables son os localizados na ladeira
oriental do monte, onde primeiro Álvarez Blázquez e logo Hidalgo
Cuñarro centraron as súas escavacións arqueolóxicas. Non se coñe-
ce o trazado das murallas do poboado, que sen dúbida existirían,
razón pola que resulta moi difícil calcular a extensión do xace-
mento, pero moi probablemente chegaría ás 10 ha. Por tamaño e
pola cantidade de produtos de importación que alcanzan ata
aproximadamente o cambio de Era, non hai dúbida de que tivo a
función de oppidum ou lugar central dun territorio (comarcal).
Castro de Vigo
X: 522725
Y: 4675740
| 45 |
Á esquerda do paseo de Álvarez Blázquez é visible un conxunto de aproxima-
damente vinte edificacións, de diferentes plantas: circulares, oblongas e rec-
tangulares, estas coas esquinas redondeadas ou angulares. Dentro deste con-
xunto chama a atención basicamente unha construción de planta circular que
presenta no seu interior unha lareira de pedra apegada ó muro. Tamén son
interesantes as obras de saneamento executadas para levantar as constru-
cións castrexas e para canalizar as augas de chuvia; entre as primeiras vense
os cortes efectuados na rocha natural para encaixar varias construcións cas-
trexas, e entre as segundas unha canle de recollida e canalización de augas
pluviais ou a escavación dunha foxa de recollida ou almacenamento de auga.
Condicións de visita
A visita é libre. Na actualidade a área escavada do castro está un pouco aban-
donada, aínda que protexida con cercas metálicas que impiden percorrer o in-
terior. A sinalización existente foi destruída por actos vandálicos, pero debe
ser reposta. Nas vitrinas do Museo Municipal Quiñones de León poden verse
algúns dos materias arqueolóxicos aparecidos durante as escavacións.
Información adicional
Hidalgo Cuñarro, J. M. (1987): «Castro de Vigo. Campaña de excavaciones de
1987», El Museo de Pontevedra, XLI, pp. 145–156.
Hidalgo Cuñarro, J. M.; J. M. Rodríguez Sobral e M. Domínguez Pérez (1997):
Castro de Vigo. Vigo: Concello de Vigo (16 pp.).
Distrito de Viana
do Castelo
| 48 |
Cividade de Âncora
dereita (Leste), en dirección ó centro do lugar de Lage.
Percorrendo a estrada que atravesa este lugar chégase a
un cruce onde xa existe a indicación da Cividade, deben-
do seguir o visitante cara á dereita. Algúns centos de
metros máis adiante aparece unha nova indicación para
a Cividade. Nesta pequena explanada é onde se debe
estacionar o vehículo. A partir deste punto haberá que
continuar a pé, xa que o acceso motorizado non é viable.

O traxecto pedestre dura entre 20 e 30 minutos por un

estreito camiño de fácil acceso, que até o final do casarío
se encontra aínda empedrado e despois continúa en te-
rra batida. Existen nas encrucilladas placas de madeira
que indican o camiño correcto. Pasados 15 minutos, o vi-
sitante chega a unha explanada, na que foi aberto un ca-
miño ancho, debendo xirar á esquerda, onde existe unha
nova indicación, de modo que sobe á cima da Cividade,
onde se encontran as ruínas do poboado.

Que ver
Localización A Serra de Santa Luzia é o último relevo occidental do Al-
e accesos to Minho, por riba da franxa litoral que se estende desde As primeiras escavacións na Cividade de Âncora foron rea-
a desembocadura do Lima á do Âncora. Nun dos últimos lizadas por Francisco Martins Sarmento, a finais do século
contrafortes ó Noroeste desta serra levántase a Cividade XIX. Na década de 1950, Christopher Hawkes, profesor da Cividade de Âncora
de Âncora, no límite entre os concellos de Viana do Cas- Universidade de Oxford, e Mário Cardoso, da Sociedade X: 511941
telo e Caminha. Situada a unha altitude de cerca de 187 Martins Sarmento, efectuarían novos traballos. Nestas Y: 4626304
metros, controla un fértil anfiteatro ó Sur, así como toda a
liña de costa e o estuario do Âncora. Este río ten unha
conca hidrográfica autónoma, con nacentes situados na
zona Noroeste da Serra da Arga, onde hai unha área xeo-
lóxica rica en xacementos de estaño e de ouro. Así, como
o Castro do Coto da Pena, a Cividade de Âncora controla-
ba o acceso ás principais concas mineiras do Alto Minho,
integrando, por outro lado, a significativa serie de gran-
des poboados que non só dominaban o litoral senón ta-
mén os ríos que conducían cara ó interior: Santa Tegra,
Coto da Pena, Santa Luzia, Roques, São Lourenço, Terro-
so, Bagunte.

Seguindo a EN 13 en sentido Viana do Castelo–Caminha,

na parroquia de Âncora, cruce da Gelfa, débese xirar á

campañas puxéronse ó descuberto
varias estruturas circulares e os tra-
mos de tres liñas de murallas, que cir-
cundan o poboado. Porén, as campa-
ñas máis significativas foron orienta-
das por Armando Coelho da Silva na
década de 1980, cando foi recollida
importante información científica, in-
cluíndo o achado dun conxunto de 11
pequenos sepulcros, con forma de cis-
ta, no exterior das construcións, pero
integrados na unidade habitacional.
A Cividade de Âncora, pola súa posi-
ción xeográfica e as súas dimensións
e pola súa organización urbana, encá-
drase no grupo dos grandes poboa-
dos castrexos protourbanos da fase
máis recente da Idade do Ferro, igual
cá Cividade do Terroso e a Citânia de
Sanfins. De feito, aínda que as súas
orixes se remonten a períodos tan re-
motos coma os séculos VII a VI a.C., a
súa maior ocupación e importancia
ocorrerá ó redor dos séculos II e I a. C.,
prolongándose na fase inicial do pe-
ríodo romano.
A área da Cividade visible hoxe, a
pesar de que está reducida, é dabon-
do representativa deste tipo de po-
boados. Na ascensión ó núcleo esca-
vado o visitante atravesa dúas riba-
das, correspondentes a dúas das tres
liñas de murallas, sinaladas por Má-
rio Cardoso. Na área escavada poden
observarse varias estruturas circula-
res e ovais, restos de empedrados de
granito e condutos para a filtración
das augas. Na área estudada por Ar-
mando Coelho da Silva destacan, co-
mo pormenores relevantes, unha
fonte e un forno para cocer pan, que
servían á familia que habitaba a uni-
dade construtiva centrada derredor
do patio lousado. É posible ver, ta-
mén, dúas estruturas, unha circular e
outra oval, esta de grandes dimen-
sións, cun banco corrido no interior,
onde, segundo Estrabón, se realizarían
as asembleas dos anciáns. Algunhas
destas estruturas conservan as solei-
ras de entrada, estando o espazo ex-
terior cuberto de lousas de granito. O
afloramento rochoso esténdese ó
longo dunha grande área, sendo vi-
sible o aproveitamento da rocha co-
mo pavimento.
No Museu Municipal de Caminha, si-
tuado no centro da sede do concello,
están expostos restos provenientes
da Cividade de Âncora, así como
máis información acerca de como
chegar e que ver. No Museu da So-
ciedade Martins Sarmento poden ob-
servarse linteis e xambas, recollidos
neste castro, con belísimas decora-
cións xeométricas idénticas ás rexis-
tradas en Briteiros e noutros lugares.
Condicións de visita
O acceso á Cividade, desde onde se
goza unha paisaxe magnífica sobre
| 49 |
o mar, atópase sinalizado, e aínda
que sen ningunha placa informativa
e sen visitas guiadas, pode o visi-
tante acceder á cima onde se en-
contran as estruturas escavadas. Pa-
ra o traxecto pedestre recoméndase
o uso de calzado cómodo e, no Ve-
rán, auga para hidratarse.
Información adicional
Coelho da Silva, Armando (1986): A
Cultura Castreja no Noroeste de Por-
tugal. Paços de Ferreira.
Brochado de Almeida, Carlos A.
(2003): Povoamento Romano do Li-
toral Minhoto entre Lima e Cávado.
| 50 |
Citânia de Santa Luzia
Que ver

A pesar de que as ruínas son coñecidas polo menos

dende o século XVII, a Citânia de Santa Luzia foi inicial-
mente escavada, en 1876, por Joaquim Possidónio da
Silva, entusiasmado polo enigma das «cidades mor-
tas», que Martins Sarmento comezara a desvelar o ano
anterior (1875).

Possidónio da Silva foi o fundador da Real Associação

dos Architectos e Archeólogos Portugueses. Con todo,
a maior parte das estruturas sería exhumada, a partir
de 1902, por Albano Belino. En 1910, Félix Alves Perei-
ra intentaría unha reconstitución dunha parte da acró-
pole. A partir da década de 1980, o Instituto Português
do Património Arquitectónico (IPPAR), como entidade
xestora deste espazo, promoveu o estudo e conserva-
ción da Citânia, proceso que comezou por intensivas
campañas de limpeza da vexetación de mimosas e ou-
tras exóticas que cubrían as ruínas descubertas nas
precedentes escavacións.

A Citânia de Sta. Luzia é, aínda hoxe, un dos lugares pa-

Localización A Serra de Sta. Luzia (altitude máxima de 549 metros) é a radigmáticos para o estudo da Idade do Ferro do Noroes-
e accesos última das sucesivas plataformas orográficas do Alto Minho, te peninsular. Aínda que teña sido, en parte, cortada po-
que se estenden desde a Serra da Peneda–Soajo até o li- la estrada municipal 13–6 e pola construción da Pousa-
toral, levantándose xunto á desembocadura do río Lima.
Nun dos relevos ó Suroeste desta serra, con amplo domi-
nio sobre o estuario do río, foi implantado o poboado for-
tificado coñecido polo nome de Citânia de Santa Luzia
(226 m), da que é admirable o seu estado de conservación
a finais do século XIX, conforme se deduce das imaxes pu-
blicadas no Arqueólogo Português. No século seguinte
veuse moi danada, perdendo parte da súa grandeza.

Partindo do centro de Viana do Castelo, debe tomarse a

estrada municipal 13–6, de acceso ó monte de Santa Lu-
zia (a Citânia encóntrase sinalizada). O curto traxecto de
4,5 km faise nuns 6 minutos. O lugar encóntrase sinaliza- Citânia de Santa Luzia
do nas vías de acceso e existe facilidade de aparcamen- X: 513506
to xunto á entrada. Y: 4617359

da de Santa Luzia, a zona da acrópo-
le e parte da área habitacional do
Norte e Leste consérvanse dentro da
área visitable. É un poboado bastan-
te significativo, tanto pola súa loca-
lización estratéxica, controlando a
desembocadura do río Lima e a zo-
na costeira ó Norte da desemboca-
dura, como polas súas dimensións e
monumentalidade das estruturas. A
Citânia posúe unha estrutura pro-
tourbana delimitada por tres ordes
de muralla que circundan o núcleo
central da acrópole, definido por un
gran recinto cerrado de forma oval.
As murallas, de considerables di-
mensións, e que destacan pola súa
solidez, son reforzadas por podero-
sas torres, con escaleiras de acceso.
A Citânia de Santa Luzia é, pois, un
dos mellores lugares para analizar
pormenores do sistema defensivo
dos castros, así como a arte de tra-
ballar o granito. Entre a acrópole e a
primeira muralla dispóñense, ó lon-
go das rúas, varios núcleos domésti-
cos da Idade do Ferro, incluíndo
construcións circulares, elípticas e
varias rectangulares. Obsérvanse,
nalgúns puntos, fornos de cocer pan,
así como pías (¿bebedoiros de gan-
do?). Destaca, ó sueste, unha unida-
de habitacional case enteiramente
edificada en paramento de estilo
helicoidal, incluíndo o muro límite.
Trátase, sen dúbida, dunha das máis
belas unidades domésticas castrexas
coñecidas, o que por si mesmo xus-
tifica a visita ó lugar. Destacan ta-
mén os vestixios dunha intensa ro-
manización, patente nos materiais
arqueolóxicos exhumados e no or-
denamento de novos cuarteiróns e
disposicións de rúas.
Admítese que o castro foi ocupado
a partir da Primeira Idade do Ferro,
e que continuaba habitado no pe-
ríodo romano.
| 51 |
Sitúase na parroquia de Areosa, con- Câmara Municipal de Viana do Caste-
cello de Viana do Castelo, e está cla- lo: www.cm–viana–castelo.pt
sificada como Monumento Nacional
desde 1926. Inventário do Património Arquitectó-
nico (DGEMN): www.monumentos.pt
Condicións de visita
Foi aberta ó público en 1994 e posúe
un centro de recepción, con material
informativo. Na entrada está dispo-
ñible unha guía impresa coa planta
das ruínas e o traxecto de visita. O
traxecto, no interior do castro, realí-
zase a través dunha pasarela metáli-
ca. Hai información dispoñible no lu-
gar. Recentemente foi renovada a
estrutura de acollida.
Información adicional
Almeida, Carlos Alberto Brochado de
(1990): «Proto–História e Romaniza-
ção da Bacia inferior do Lima», Estu-
dos Regionais Local. Viana do Castelo.
| 52 |
Castro de São Caetano
Que ver

A cima, onde se estende este poboado protohistórico, é

un pequeno altiplano de planta subcircular, no que des-
tacan afloramentos graníticos, nalgúns dos cales se con-
serva arte rupestre, aínda que de difícil observación. Máis
ou menos por todo o monte rexístranse estruturas circu-
lares, sobre todo nos cumes occidental e meridional. Nes-
te último consérvase unha cintura de muralla, lugar pro-
bable da acrópole. As restantes murallas son perceptibles
en toda a área, particularmente na vertente Noroeste e
Oeste, onde, en parte, forman un noiro, polo que poden
observarse aínda os restos dun muro en cachotería, cor-
tado nalgúns puntos debido ás rochas do lugar.

O sistema defensivo deste poboado estaba constituído

Localización Entre os últimos contrafortes setentrionais da Serra das
e accesos Antas destaca unha elevación en altiplano que divide as
concas hidrográficas dos dous principais afluentes do Mi-
ño nesta área: os ríos Gadanha, a Occidente, e Mouro, a
Oriente. Nese relevo, cunha posición privilexiada, domi-
nante e controlando os dous vales, foi situado o Castro de
São Caetano, desde onde se enxerga un longo treito do
río Miño. Este poboado sitúase na parroquia de Longos Va-
les, nunha extensa cima achaiada, na que se eleva unha
capela dedicada ó santo.
por dúas liñas de muralla. Unha delas cinguía a acrópo-
le, definindo un espazo con cerca de 900 m2. Unha se- Castro de São Caetano
gunda liña, exterior, envolvía a totalidade da cima, ro- X: 545969
deando o lugar onde hoxe está a capela e seguindo, Y: 4654317
parcialmente, unha estrada que circunda o monte. O pe-
rímetro interno desta segunda liña de muralla delimita
unha área superior a 6 hectáreas, polo que São Caetano
pode ser incluído no grupo dos grandes poboados da
Gallaecia meridional.

Seguindo a Estrada Nacional entre Monção e Melgaço, o

visitante debe xirar á dereita en dirección a Troviscoso,
Longos Vales (despois de aproximadamente 1 km), con-
tinuando pola estrada municipal que une con Merufe ata
encontrar de novo, á súa dereita, unha indicación a Sta.
Tecla, Citânia, seguindo ata chegar ó castro por estrada
asfaltada. Despois de atravesar o lugar de Paradela, ro-
déase a Capela de São Caetano e estaciónase xunto a ela
(aproximadamente a 5 km da Estrada Nacional). O cita-
do conxunto de ruínas encóntrase próximo. Subindo a pé
un pouco máis alcánzase a acrópole.

As estruturas habitacionais parecen
estar agrupadas en núcleos de dúas
ou tres construcións ligadas por un
espazo común, frecuentemente
lousado, dividido por muros. A circu-
lación entre os núcleos efectuábase,
igualmente, por percorridos lousados,
definindo agrupacións.
De acordo con Maia Marques, que rea-
lizou sondaxes en varios puntos da
área intra muros, a fundación deste
poboado podería estar datada na
Idade do Bronce Final. Con todo, os
resultados deses traballos non foron
publicados de forma exhaustiva. O
material exhumado en recentes es-
cavacións (2005) caracterízase,
esencialmente, por cerámica indíxe-
na e romana, incluíndo moitos frag-
mentos de ánfora. Con base nestes
elementos, São Caetano podería ser
un poboado cunha ocupación final tí-
pica do cambio de Era.
Coñecido desde finais do século XIX,
foi clasificado como Monumento Na-
cional en 1926. Foron varios os estu-
dos e intervencións efectuados, aín-
da que os mellor documentados son
os realizados por Adriano Vasco Ro-
drigues, nas décadas de 1960 e
1970, e por Maia Marques en 1987.
Este último puxo ó descuberto un
núcleo habitacional xunto á capela.
Actualmente, o visitante pode admi-
rar este pequeno núcleo, que lle per-
mite visualizar algunhas das caracte-
rísticas aquí expostas, así como a
abraiante paisaxe do val do río Miño,
distinguíndose algúns dos castros
que se distribúen polas concas dos
ríos Gadanha e Mouro. Pódense ob-
servar, tamén, os aliñamentos das
murallas ó longo da cima, se ben
non existe información no lugar nin
visitas guiadas.
| 53 |
Condicións de visita
O terreo onde está situado o Castro
de São Caetano é, case na súa totali-
dade, baldío, e está xestionado pola
Junta de Freguesia de Longos Vales.
Non hai, polo de agora (aínda que
están proxectadas), estruturas de
apoio a visitas.
Información adicional
MARQUES, José A. T. Maia (1988/1989):
Trabalhos arqueológicos no Castro de
S. Caetano (Longos Vales – Monção)
Revista de Ciências Históricas, 6, Por-
to, 1991, pp. 25 – 53.
| 54 |
Castro de Cossourado
práctica de diversas actividades económicas e a organización socioeconómi-
ca desta comunidade. Ocupando unha superficie total de aproximadamente
dez hectáreas, o poboado posúe dúas liñas defensivas que circundan a tota-
lidade da área habitacional, e unha terceira, a Oeste, construída para defen-
der mellor esta zona, de pendente menos acentuada.

A ocupación deste castro tería ocorrido entre os séculos V e II a. C., sen que
os datos conseguidos ata o momento teñan revelado grandes influencias da
ocupación romana nin reocupacións de épocas posteriores. Na base do mon-
te do Cossourado foi construída, máis tarde, unha das principais vías romanas,
que unía Bracara Augusta (Braga) e Lucus Augusti (Lugo).

Condicións de visita

Completados os últimos 200 m de acceso a pé ó castro, ó chegar ó cume o

visitante pode observar a restauración de dúas construcións, ademais de ver,
na zona adxacente, cara ó Suroeste, a área coas ruínas ó descuberto.
Localización O Castro de Cossourado atópase nun dos extremos dos cumes
e accesos montañosos que separan os vales dos ríos Miño e Coura (Serra da Información adicional
Salgosa). Sitúase sobre o val do río Coura, na súa marxe Norte, do-
minando unha zona aberta, resultante dun eixo de fractura tectó- Gabinete de Arqueologia e Património de Paredes de Coura.
nica que forma un corredor de circulación (Norte–Sur) de gran re- www.cm–paredes–coura.pt
levancia no cadro xeográfico de Entre Douro e Miño.
Silva, Maria de Fátima e Carlos A. G. Silva (1998): O Povoado Fortificado de
O poboado encóntrase no lugar do Forte da Cidade, na parroquia Cossourado. Retratos de um habitat da Idade do Ferro. Paredes de Coura: Câ-
de Cossourado. Ten acceso en automóbil pola autoestrada A3, con mara Municipal.
saída no nó de Vila Nova de Cerveira/Paredes de Coura, e pola EN
303. Nesta estrada xírase, no km 6, por un camiño municipal en
dirección á Igrexa Parroquial do Cossourado, subindo cara ó castro
por unha estrada que existe por detrás do cemiterio. Desde este
punto iníciase a subida ó monte, que a partir dos 300 m pasa a
ter pavimento de terra batida. Despois de case 15 minutos de ca-
miñada, a partir da estrada asfaltada, chégase ó poboado. Castro de Cossourado
X: 529829
Que ver Na superficie deste gran poboado, no espazo delimitado pola mu- Y: 4640742
ralla interna, poden, actualmente, observarse varias construcións
de tamaño e planta variaveis. Trátase de estruturas habitacionais
e de reunión comunitaria, maioritariamente circulares e de di-
mensións medias, asociadas a outras con función agro–pastoril e
artesanal, de configuración oblonga e grandes dimensións. Nestas
construcións foi recollido material moi variado, que testemuña a
 Castro da Senhora da Assunção | 55 |

Localización O Castro da Senhora da Assunção está situado no Monte da Assun-

e accesos ção (ou Ascensão), na parroquia de Barbeita, onde ocupa unha
posición central no control do val do Miño. Está rodeado cara ó Sur
polas serras de Antas e Extremo, ó Leste pola cordilleira que sepa-
ra os concellos de Monção e Melgaço, e ó Oeste polo Monte Faro.
Esta posición central permítelle non só un amplo control visual so-
bre a vasta chaira que se estende ó Norte, senón tamén sobre os
principais corredores de circulación cara ó interior montañoso. Se-
guindo a Estrada Nacional entre Monção e Melgaço, o visitante
debe xirar á dereita en dirección a Merufe (ó cabo de, aproxima-
damente, 7 km) e no cruce á esquerda en dirección á igrexa pa-
rroquial de Barbeita. Continuando na estrada cara a Merufe xírase
á dereita no lugar indicado como campo de fútbol. Proséguese
pola calzada ata o cumio do monte (a 2 km da Estrada Nacional).

Que ver Na cima do Monte da Assunção o visitante pode apreciar a paisa-

xe sobre o val do río Miño, ó Norte, e do río Mouro, ó Leste. Pode
tamén observar outros castros como os da Sra. da Graça, Sra. da
Vista e incluso São Caetano, que no seu conxunto controlaban o
curso do río Miño e dos seus principais afluentes.
No cume do monte poden observarse ruínas de construcións cir-
culares e rectangulares, que formarían a acrópole do poboado
castrexo. A acrópole está rodeada por unha ancha ribada, corres-
pondente á primeira liña de muralla, e as estruturas están orga-
nizadas en núcleos, separados por dous aliñamentos principais.
Nunha segunda plataforma, xa fóra da primeira liña de muralla,
Castro da Senhora da Assunção
X: 548944
Y: 4656438
encóntrase outro conxunto de estruturas ás cales se accede por un exten-
so empedrado de granito. O poboado estaría defendido por tres liñas de
muralla. En dous afloramentos rexístranse conxuntos de arte rupestre, de
estilo xeométrico.
Segundo os datos recollidos nas campañas arqueolóxicas, realizadas nos
anos 80 por Maia Marques, a ocupación do monte iniciouse no século V a. C.,
coa implantación do poboado. Foi abandonado durante o proceso de roma-
nización. No século XVI os nobres do Couto de Barbeita mandan edificar a in-
teresante capela dedicada á Señora da Asunción, sacralizando este lugar.
Condicións de visita

A Cámara Municipal de Monção promoveu traballos de limpeza, permitindo

a observación das estruturas localizadas na zona da acrópole. De momento,
non existe información no lugar sobre o poboado.

Información adicional

Marques, José Augusto Maia (1987): Assentamentos Castrejos do Concelho

de Monção, Separata da Revista de Ciências Históricas da Universidade Por-
tucalense. Porto.
| 56 |
Castro de Lovelhe
Localización En Lovelhe, Vila Nova de Cerveira, ó Sur da Serra da Gave, no ex-
e accesos tenso e fértil val do Miño, encóntrase o Castro de Lovelhe, poboa-
do castrexo erguido nun pequeno monte que domina unha exten-
sa área do val. O poboado fortificado está situado xunto á marxe
do río Miño, controlando unha das súas pasaxes tradicionais e
gran parte deste curso de auga.
A estación arqueolóxica de Lovelhe áchase a case 3 km do centro
da sede do concello, entre o INATEL de Cerveira e a ponte interna-
cional que atravesa o río Miño entre Cerveira e Goián. Unha vez
no centro da Vila de Cerveira, o visitante debe seguir as indica-
cións de INATEL e, inmediatamente antes deste equipamento, de-
be xirar á dereita, pois as ruínas están situadas xusto ó carón.
Que ver O Castro de Lovelhe atópase situado nun lugar extremadamente
importante, no control da navegabilidade do río Miño, despois de
ter unha ocupación prolongada dende a Protohistoria ata a Anti-
güidade Tardía. Estudado, extensamente, desde a década dos 80
do século XX, actualmente posúe un proxecto para a construción
dun centro interpretativo. Na área ata hoxe escavada, é posible
observar toda unha serie de estruturas, non só pertencentes ó poboado cas-
trexo, senón tamén relacionadas con ocupacións posteriores, como é o caso
das ruínas dunha vila romana e visigótica.
Na cima do monte, está aínda en bo estado de conservación o forte abaluar-
tado, construído na segunda metade do século XVII.
Coincidindo coa construción da ponte internacional, que une as dúas marxes
do Miño, efectuáronse traballos arqueolóxicos que revelaron a existencia dun
porto fluvial, dato este que destaca a importancia estratéxica deste lugar,
desde o cambio de Era ata os nosos días.
O lugar está, actualmente, en vías de clasificación como Imóvel de Interesse
Público, desde o 12 de outubro de 1979.
Condicións de visita
A área de ruínas encóntrase vedada, sendo posible observar estruturas a un
e outro lado da estrada, aínda que non existe ningunha información no lu-
gar nin visitas guiadas.
Información adicional
Este sitio arqueolóxico foi estudado polo Doutor Carlos A. Brochado de Almeida,
que ten varias publicacións relativas ós traballos arqueolóxicos que alí realizou
desde os anos 80, podendo consultarse o Povoamento Romano do Litoral
Minhoto entre o Cávado e o Minho, impreso en 2003.
Castro de Lovelhe
X: 521510
Y: 4644597
 Castro de Santo Estêvão | 57 |

Localización O poboado de Sto. Estêvão, na parroquia de Facha, foi situado na ci-

e accesos ma dun relevo integrado nas vertentes setentrionais da Serra da Pa-
dela. Trátase dunha pequena elevación, que domina ó Leste unha
estreita chaira por onde corre un afluente da marxe Sur do río Li-
ma. Este val lateral é un corredor natural de paso entre os vales do
Neiva e do Lima. Desde o cumio do monte contrólase tamén par-
te da zona final do val do Lima, integrándose este castro nunha re-
de de poboados que se distribúen polas dúas marxes do río.

Partindo da vila de Ponte de Lima debe seguirse a Estrada Nacio-

nal 203, en dirección a Darque. Pasados 4,9 km (cerca de 6 minu-
tos), débese xirar á esquerda, no cruce sinalizado como «Castro de
Sto. Estêvão», entrando no camiño municipal 1259. Ó cabo de 2,8
km (aproximadamente 6 minutos) chégase ó lugar do poboado,
seguindo a sinalización dispoñible a tal efecto.

Que ver Varias estruturas do período castrexo consérvanse no lugar, parti-

cularmente na ladeira Oeste, se ben a expansión da localidade
acabou por restrinxir a área dos vestixios arqueolóxicos, tamén
afectada pola capela de Santo Estêvão. A pesar de que non se dis-
tinguen estruturas defensivas, obsérvase un considerable conxun-
to de estruturas habitacionais consolidadas. Nas escavacións diri-
xidas por Carlos Alberto Ferreira de Almeida foron restauradas
parte das estruturas arqueolóxicas. A aba Leste presenta un forte
declive e unha densa vexetación, polo que a visita a este lugar se
pode volver particularmente perigosa. Con todo, manifesta un bo
aproveitamento das condicións naturais de protección do lugar. De acordo
cos resultados dos traballos arqueolóxicos, a primeira fase de ocupación des-
tes sitios remóntase á Idade do Bronce Final, e foron recollidos fragmentos
de cerámica importada, o que documenta contactos marítimos co arredado
Mediterráneo. O castro mantívose ocupado na Idade do Ferro e tería sido
abandonado a mediados do século I d. C. Constitúe así un dos lugares para-
digmáticos da Cultura Castrexa no val do Lima, aínda que o poboado con
maior dimensión na marxe Sur do río Lima é o Castro de Roques, un dos mei-
randes do Norte de Portugal, pero sen accesos.

Condicións de visita

O poboado arqueolóxico dispón de boas condicións de acceso e de sinaliza-

ción na estrada. A pesar disto non existe no lugar información gráfica relati-
va ó asentamento. As estruturas encóntranse ben consolidadas, pero son de
difícil lectura para os visitantes. Non dispón de infraestruturas de apoio, po-
rén posúe un espazo amplo para o estacionamento.

Información adicional
Castro de Santo Estêvão
X: 529642 Almeida, e Carlos Alberto F. e et al. (1981): «Escavações Arqueológicas em
Y: 4619005 Santo Estevão da Facha», Arquivo de Ponte de Lima, 3. Ponte de Lima.
| 58 |
Castro de Carmona
Localización No extremo Sur da Serra de Padela (487 m) obsérvase unha ele-
e accesos vación cunha altitude de 303 m, destacada sobre o val do Neiva.
Nese saínte foi erguido un extenso poboado que ocupa unha posi-
ción central no curso medio daquel río. Sitúase, por outro lado, no
cruce dunha ruta fluvial (o río Neiva) con outra terrestre ortogonal,
e que se dispón ó longo dunha antiga liña de fractura tectónica. Lo-
calízase no límite entre as parroquias de Carvoeiro e Balugães.
Saíndo de Viana do Castelo (ponte Eiffel), sede do Concello, debe
tomarse, a partir do lugar de Limão (Darque), a Estrada Nacional
308, que segue en dirección a Vila Verde. Despois dun percorrido de
17,7 km (16 minutos, aproximadamente) debe xirarse á esquerda
cara á parroquia de Carvoeiro, pola estrada municipal 1224. Desde
este cruce albíscase xa o Monte Carmona. 500 metros máis adian-
te vólvese á dereita en dirección ó campo de fútbol, última cons-
trución da localidade. 300 metros despois sáese da localidade, se-
guindo un curto percorrido de 1 km (3 minutos), parte en vía em-
pedrada parte en terra batida. Ó final deste percorrido o acceso é
intransitable para vehículos lixeiros, polo que é necesario aparcar o
coche —ou proseguir en caso de levar un vehículo todoterreo—. Se-
guindo a pé, o castro alcánzase en, aproximadamente, 15 minutos.
Que ver
Subsisten, na plataforma superior do monte Carmona, vestixios de tres liñas
de defensa e dunha cuarta liña, que corta a área do poboado en dúas me-
tades. A muralla máis interior delimita unha acrópole de cerca de 1 hectá-
rea. Neste espazo obsérvanse a maior parte das estruturas habitacionais, así
como vestixios dunha construción de planta ortogonal, interpretada como hi-
potético espazo ritual, posible santuario, o que lle confire algunha relevan-
cia ó castro no contexto xeoestratéxico do val do Neiva. Nesta plataforma su-
perior son facilmente identificables polo visitante diversas unidades domés-
ticas, separadas por agrupacións, das cales unha, xunto á entrada da primei-
ra muralla, experimentou recentes traballos arqueolóxicos de escavación e
consolidación, orientados por Cláudio Brochado, da Cámara Municipal de Bar-
celos. Atópase en vías de clasificación desde 1996.
Condicións de visita
O feito de que a vexetación no lugar sexa maioritariamente monte baixo fa-
cilita a identificación das estruturas habitacionais e das liñas de muralla. O
lugar encóntrase limpo e algunhas estruturas consolidadas. Non existe sina-
lización ou información gráfica no local, aínda que estea prevista.
Información adicional
Maciel, Tarcísio (2003): O Povoamento Proto–Histórico do Vale do Neiva,
Esposende.
Castro de Carmona
X: 529323
Y: 4610668
Distrito de Braga
| 60 |
O Balneario Prerromano de Braga
Localización Na periferia do Centro Histórico de Braga, na aba Noroes-
e accesos te da cuíña onde foi edificada a cidade de Bracara Augus-
ta, foi descuberto, durante o seguimento arqueolóxico
das obras da nova Estación de Ferrocarril, un balneario
castrexo. A estrutura foi estudada e musealizada, e pode
visitarse actualmente, posto que foi integrada no edificio
da nova estación.
O monumento localízase na Estación de Ferrocarril de
Braga, polo que a mellor maneira de acceder ó lugar é
seguir as placas indicativas da Estación que existen na ci-
dade. O camiño para quen vén de Guimarães ou de Por-
to é a variante que arrinca no nó de Celeirós. Para quen
abandona a autopista na saída de Braga Oeste, o acceso
faise pola mesma variante, pero a partir do nó de Maxi-
minos. O traxecto é o mesmo que conduce ó Estadio Mu-
nicipal de Fútbol, pero despois da saída do túnel o auto-
mobilista debe cortar cara á dereita de acordo coa placa
que indica Centro e a partir de aquí seguir a sinalización
que marca o traxecto ata a Estación.
Que ver
A primeira referencia a estas construcións —os balnearios
castrexos— débese a Estrabón, un xeógrafo grego que vi-
viu na transición da Era Cristiá. Segundo este autor, os po-
bos do Norte da Península Ibérica tiñan por costume to-
mar baños de sauna e de auga fría, por esta orde. Todos
os balnearios que foron xa descubertos obedecen a un
modelo tripartito: sala de sauna, quentada por un forno
contiguo; sala intermedia de transición, con bancos late-
rais; patio destinado ó baño frío. No forno eran colocadas
pedras, quentadas en lume vivo, sobre as que se vertía
auga, co fin de inducir os vapores da sauna. Entre o com-
partimento de sauna e a sala intermedia erguíase unha
pedra, tallada nun único bloque, cun pequeno pasadizo
semicircular, de dimensión reducida para evitar a fuga de
calor, pero suficiente para permitir o paso dunha persoa.
O Balneario de Braga, edificado en granito local, foi cons-
truído cunha orientación sensiblemente Leste/Oeste,
ocupando unha área de 72 m2 e cunha altura máxima
conservada de 1,20 m. Parcialmente mutilado, talvez no
momento das obras de construción da primeira Estación
(séc. XIX), o monumento conserva aínda boa parte da
súa estrutura orixinal. Obsérvanse os restos dos muros
laterais Norte da cámara, como a pedra formosa, sen de-
coración. Este elemento ten 1,74 m de ancho, 0,83 m de
altura e 0,32 m de espesor, cun recorte típico semicircu-
Balneário da Estação de
Caminhos–de–ferro
X: 547172
Y: 4599846

lar na parte inferior (0,43 m de an-
cho e 0,38 m de altura). A antecá-
mara, de planta subrectangular, ten
1,70 m de longo interior e 2 m de
ancho. Distínguense tanto o pavi-
mento orixinal, constituído por pe-
dras de dimensión media, coma
dous monólitos labrados utilizados
de bancos. Destacan tamén as solei-
ras de entrada e o respectivo lintel,
recortado no centro superior en for-
ma de U, onde se apoiaba a viga de
madeira que, á súa vez, soportaba a
cobertura do monumento. O atrio,
pavimentado con grandes laxes de
granito, ten unha planta rectangular
de 4,72 m de longo e 2,80 m de an-
cho que se presenta disposta en
chanzos, pouco pronunciada, en
dous relanzos, cunha diferenza de 15
a 20 cm. O nivel máis elevado ocupa
o cuadrante Suroeste e parece mar-
car a entrada e saída do monumen-
to; o nivel inferior indica que o patio
sería continuamente invadido por
turbinas de auga. Hai que indicar
que dúas das pedras que forman o
pavimento, unha localizada ó Norte
e outra no paso da entrada para a
antecámara, foron talladas en forma
de pía, sendo a primeira máis ampla
e profunda, con 18 cm de fondo. Es-
ta pía tería sido colocada alí co pro-
pósito de recibir as augas que ali-
mentarían o balneario, eventual-
mente a través dun canlón entre-
mentres desmantelado. A drenaxe
realizábase a través dunha pequena
abertura ó Sur, limitada por dous ele-
mentos circulares, bastamente talla-
dos. De feito, na franxa que se dirixe
para a abertura de saída, non hai pe-
dras, pero si un espeso sedimento
areoso. Nas proximidades da esqui-
na Noroeste desta estancia, a toda
altura e na cara interna da parede
Oeste, elévase un monólito de pouco
espesor, tallado en forma semicónica,
que ten a parte superior lixeiramente
ovalada e na que presenta algúns si-
nais incisos con orixe nun pequeno
orificio central, deseñando metades
de brotes con algún rigor simétrico.
Baseándose nos materiais cerámicos
exhumados, así como no aspecto ar-
caico dos seus elementos, considéra-
se que este balneario foi construído
na Idade do Ferro. Estratos relaciona-
dos co seu uso apenas subministra-
ron materiais cerámicos de produ-
ción indíxena, que se poden datar na
Idade do Ferro recente.
O descubrimento deste balneario pre-
rromano «resucita» a cuestión da ori-
xe da cidade de Braga. Mentres tanto,
ata o momento, nunca foron detecta-
das, en máis de tres décadas de tra-
ballos arqueolóxicos intensivos na ci-
dade, estruturas da Idade do Ferro.
Deste xeito non é posible afirmar que,
no lugar da futura Bracara Augusta,
tería existido previamente un castro.
Tamén é posible que fose edificado
| 61 |
polos indíxenas que colaboraron nas
primeiras obras da nova cidade. Así, o
monumento que se conserva na esta-
ción da EFC de Braga constitúe unha
interesante cuestión científica aberta,
tanto pola súa situación como pola
circunstancia de ser a máis antiga de
todas as estruturas deste tipo.
Condicións de visita
O monumento pódese visitar a cal-
quera hora do día, entre a apertura e
o peche da estación, situado no piso
inferior ó atrio, con acceso por medio
de escaleiras mecánicas. Posúe pa-
neis explicativos, con figuras e len-
das en tres linguas: portugués, inglés
e francés.
Información adicional
Lemos et al (2003) – O Balneário
Pré-Romano de Braga, Almadan, II
Série, 12, Lisboa, pp. 43–46.
| 62 |
Castro de São Lourenço
Localización No concello de Esposende, ó longo da costa esténdese
e accesos unha estreita chaira litoral, dominada por unha sucesión
de cumios de escasa altitude, os cales, non obstante,
destacan na paisaxe debido á pendente das ladeiras
orientadas ó Oeste. Case no extremo Sur desta liña de re-
levo, nun lugar con amplo dominio visual sobre a franxa
costeira e sobre o estuario do Cávado, foi erguido o ex-
tenso poboado fortificado coñecido como Castro de São
Lourenço. Pero ademais do seu interese patrimonial, o
cume deste poboado (201 m) é un excelente miradoiro
sobre a chaira litoral, sobre o estuario do Cávado e, inclu-
so, sobre o curso final daquel río. Formaba, en conxunto,
con Bagunte, Terroso, São Roques, Santa Luzia, Cividade
de Âncora, Coto da Pena e Santa Tecla, unha estrutura li-
toral linear, que controlaba, por certo, a navegación de
cabotaxe na Protohistoria.
Este arqueositio dispón de bos accesos. Saíndo de Barce-
los hai que coller a Estrada Nacional 103, en dirección a
Viana do Castelo. Despois de 11 km (10 minutos) hai que
xirar á esquerda no cruce sinalizado como «Castro de São
Lourenço», entrando na estrada Nacional 305. Pasados
2,3 km (2 minutos) debemos xirar á dereita cara a Vila
Chã, nun cruce non sinalizado. Proseguindo a través da
localidade, pasando pola igrexa parroquial, alcánzase o
castro, despois de 3,1 km (cerca de 4 minutos), no lugar
onde se erixiron dous coros exteriores para a romaría.
Que ver
O poboado conserva as súas tres liñas de muralla e pre-
senta panos defensivos parcialmente reconstruídos e
conservados. En varios núcleos diferenciados xorden es-
truturas de habitación, xeralmente organizadas en uni-
dades domésticas de tres ou máis estruturas circulares
ou alongadas, converxentes cara ó patio central, xeral-
mente laxeado, cercadas por un muro divisorio. Parte das
estruturas foi integramente consolidada. Distínguense
unidades habitacionais con estruturas subcirculares ou
rectangulares. Ó longo da ladeira orientada ó Norte espa-
réxense as estruturas domésticas, ata a cima da cuíña, on-
de se ergueu a capela de São Lourenço. En dirección ó
Oeste o poboado esténdese ata a aba ocupando unha
área moito maior da que inicialmente se supoñía. A am-
plitude das investigacións arqueolóxicas, orientadas por
Carlos Alberto Brochado de Almeida, conduciu a unha boa
definición das fases de ocupación do castro, cun período
inicial datado no Bronce Final e unha segunda fase na Ida- Castro de São Lourenço
de do Ferro, desde o século V a. C. Este poboado puido ser X: 519899
destruído por un grande incendio nalgún momento do sé- Y: 4600506
culo I a. C., que conduciría a unha reorganización do espa-

zo urbano. A subseguinte adaptación
como vicus, ó longo do século I d. C.
provocou o reordenamento das estru-
turas defensivas e domésticas. Foi, na
súa época, unha localidade importante,
con mercado, que mantiña unha vasta
área de influencia xunto co veciño
Castelo de Neiva. O lugar sería aban-
donado no século V, e só sería reocu-
pado no século X, no contexto da Re-
conquista, cando se construíu unha
muralla orientada ó Oeste, na cima
do outeiro. Xunto á primeira muralla
apareceu, en 1954, unha ara votiva
dedicada por Anicius a Dea Sancta.
O lugar foi intervido desde 1985 por
Brochado de Almeida, da Facultade
de Letras da Universidade de Porto.
A Câmara Municipal de Esposende
promoveu, a partir de 1991, o arran-
xo urbanístico do outeiro, co empe-
drado do camiño de acceso á capela
e coa restauración e reconstrución
de parte das estruturas habitacio-
| 63 |
nais castrexas. Con todo, parte das da chaira litoral, desde a capela de
ruínas fora xa irremediablemente São Lourenço.
afectada pola construción da nova
capela, nos anos 50, así como polo Información adicional
camiño de acceso ó templo. En 1995
realizáronse novos traballos de mu- Almeida, Carlos A. Brochado e Rui M.
sealización do lugar. Situado na pa- Cavalheiro da Cunha (1997): O Castro
rroquia de Vila Chã, concello de Es- de São Lourenço. Vila–Chã–Esposende.
posende, encóntrase clasificado co-
mo Imóvel de Interesse Público des- Inventário do Património Arquitectó-
de 1986. nico (DGEMN): www.monumentos.pt
Condicións de visita
O Castro de São Lourenço atópase
ben coidado e preservado, e o visi-
tante dispón de sinalización vertical
con importantes informacións relati-
vas ós diferentes sectores conserva-
dos. Existe unha ampla zona de esta-
cionamento preto da entrada no nú-
cleo das ruínas. No parque hai un pe-
queno café. Ademais das estruturas
que se conservan, o visitante poderá
gozar dunha excelente panorámica
| 64 |
Citânia de Briteiros
arqueositios que foron escavados, nas orixes da Arqueolo-
xía portuguesa, por Francisco Martins Sarmento, aínda ho-
xe é un punto de referencia científico para o estudo da Ida-
de do Ferro en xeral e para a análise do asentamento pro-
tohistórico e da romanización do val do Ave en particular.
Cunha extensión total de preto de 24 hectáreas entre mu-
ros, a área visitable está limitada a 7 hectáreas, correspon-
dente ós sectores descubertos por Martins Sarmento ou por
Mário Cardozo, en sucesivas campañas de escavación. A Ci-
tânia foi cortada en parte da súa extensión, no inicio da
aba, xunto ás dúas últimas filas de muralla, por unha estra-
da nacional, trazada nos anos 30 do século XX. Por este
motivo, os visitantes entran na área interior do poboado
cando circulan pola estrada, pois están as ruínas da zona
habitacional da vertente Leste en contacto cos seus límites.

Localización Ó Norte de Guimarães, entre os vales dos ríos Este e Ave Este castro presenta un sistema defensivo de tres ordes de
e accesos álzanse unha serie de cumes, desde o Monte do Sameiro muralla descentradas, que engade un novo aliñamento no
(566 m) a Santa Marta da Falperra (561 m). Ó Sueste des- istmo de acceso ó esporón, ó Nordés, reforzado por dous
tes cumios, nun rechán máis baixo, destaca un relevo gra- foxos cortados na pena. As ruínas visibles localízanse na
nítico en esporón (335 m) cun amplo dominio visual so- zona da acrópole e no inicio da ladeira. Consérvanse varias
bre o curso medio do Ave, na zona límite de navegabili- decenas de unidades domésticas da II Idade do Ferro e da
dade do río. Neste saínte érguese a Citânia de Briteiros, fase de romanización, enmarcadas nunha estrutura pro-
situada no exacto centro xeográfico da rexión de Entre tourbana de tendencia ortogonal. Os eixos principais defi-
Douro e Minho, na parroquia de S. Salvador de Briteiros. nen cortes, que se subdividen en núcleos habitacionais fa-
miliares. Das estruturas domésticas resaltan as casas circu-
Saíndo de Guimarães (variante urbana), débese tomar a lares con coidado aparello helicoidal e con vestíbulo, así co-
Estrada Nacional 101, en dirección a Braga. Ó chegar a
Caldas das Taipas (pasados 6 km, aproximadamente 10
minutos) débese volver cara ó Norte, pola Estrada Nacio-
nal 310, en dirección a Póvoa de Lanhoso. Ó percorrer 1,8
km (3 minutos), na parroquia de Barco débese xirar á es-
querda, pola estrada municipal 586, en dirección a S. Sal-
vador de Briteiros. Pasados 3,5 km (cerca de 4 minutos)
chégase ó centro da parroquia de S. Salvador. Aquí débe-
se pasar o regato e xirar á dereita, en dirección ó monte,
pola Estrada Nacional 309. Tras percorrer 2,1 km chéga-
se á entrada do centro de recepción da Citânia. Os coches
poden estacionar no parque de enfronte, xunto á EN309. Citânia de Briteiros
X: 557008
Que ver A Citânia de Briteiros é un dos lugares emblemáticos da Cul- Y: 4597542
tura Castrexa do Noroeste. Despois de ser un dos primeiros

mo os magníficos patios empedrados.
No cume do monte obsérvanse as dú-
as reconstrucións de Martins Sarmen-
to. Ó Suroeste da acrópole, xunto á
primeira muralla, encóntrase a «Casa
do Conselho», estrutura circular de 11
metros de diámetro, no interior da cal
se acha un banco corrido. Esta casa
probabelmente fose a sede de gober-
no da pequena cidade. Destaca, ta-
mén, o templo cristián medieval, pri-
mitiva capela de S. Romão, cunha ne-
crópole de inhumación anexa, indica-
dores dunha fugaz reocupación da Al-
ta Idade Media.
Unha das imaxes de marca da Citâ-
nia é o balneario, descuberto na dé-
cada de 1930, cando se construíu a
estrada xa amentada. Localízase no
interior da segunda muralla, no sec-
tor Sueste do poboado, e era alimen-
tado por unha extensa canalización
en pedra que, partindo dun manan-
cial situado no extremo Nordés da
acrópole, descendía á rúa principal
da Citânia, recollendo tamén augas
pluviais e alimentando unha fonte
artificial. A estrutura do balneario
consérvase case intacta, coa forxa, a
cámara de sauna, o vestiario ou an-
tecámara, e o patio exterior empe-
drado, ademais dalgúns elementos
da cobertura. Destaca a pedra for-
mosa, decorada, que se mantén in
situ entre a cámara de sauna e o
vestiario. Na Citânia había un segun-
do balneario máis impoñente có des-
cuberto en 1930. Del só se coñece a
Pedra Formosa, que posúe unha
exuberante decoración.
A Citânia comezou a ser escavada por
Martins Sarmento en 1875, tras do
que seguiron campañas de escava-
ción anuais a grande escala, que inci-
diron sobre todo na zona da acrópo-
le. Máis tarde, a Sociedade Martins
Sarmento proseguiu as escavacións
intensivas do lugar, entre as décadas
dos 30 e os 60 dó século XX, case
sempre dirixidas por Mário Cardozo.
A partir dos anos 70 realizáronse ac-
cións de restauración e consolidación
de estruturas. O subsolo da Citânia se-
ría estudado de novo en 1977/1978
por Armando Coelho Silva e Rui Cen-
teno, da Universidade do Porto e,
máis recentemente, en 2002 e 2005,
por Francisco Sande Lemos, da Uni-
versidade do Minho. Xunto con Mo-
zinho e Sanfins, Briteiros constitúe o
mellor exemplo, de valor didáctico,
para a percepción dos grandes pobo-
ados que integraban a área Suroeste
da Cultura Castrexa.
Condicións de visita
A Citânia dispón dun recente centro de
acollida, con información gráfica refe-
rente ó lugar (mapas, imaxes aéreas e
dos materiais). O centro dispón de ca-
fetaría e baños. Está a disposición dos
visitantes unha guía impresa coa plan-
ta e descrición do sitio, que está aber-
to todos os días da semana, desde as
9 ás 18 horas. O acceso realízase por
| 65 |
estrada asfaltada, e existe un aparca-
doiro xunto á entrada. A visita á Citâ-
nia de Briteiros pode ser complemen-
tada coa visita ó Museu da Cultura Cas-
treja / Solar da Ponte, en S. Salvador
de Briteiros, no que se recorda a figu-
ra e a obra de Francisco Martins Sar-
mento e onde se pode observar parte
do material recollido na Citânia e en
Sabroso, incluíndo a Pedra Formosa.
Tamén existe unha visita virtual acce-
sible na páxina en rede da Casa de
Sarmento. Para visitas guiadas débese
contactar previamente coa Sociedade
Martins Sarmento, en Guimarães.
Información adicional
Casa de Sarmento, Centro de Estu-
dos do Património: www.csarmen-
to.uminho.pt
Silva, Armando Coelho da (1986): A
Cultura Castreja no Noroeste de Por-
tugal. Paços de Ferreira.
| 66 |
Citânia de São Julião
Localización A Serra Amarela constitúe un dos relevos de maior alti-
e accesos tude do Miño (1.361 metros), separando as cuncas hidro-
gráficas dos ríos Lima e Cávado. Nun dos últimos contra-
fortes, no Suroeste da serra, érguese a Citânia de São Ju-
lião, entre as parroquias de Coucieiro e S. Vicente da Pon-
te. O poboado localízase nun relevo en esporón, graníti-
co, desde a cima do que se divisa o curso final do río Ho-
mem e a súa confluencia co Cávado. Este tipo de situa-
ción, articulando áreas de montaña (recursos silvo–pasto-
rís) e o acceso ó val (agricultura), cun amplo dominio vi-
sual e control xeoestratéxico, é un dos aspectos máis sig-
nificativos dos grandes poboados castrexos.
Para acceder á Citânia, saíndo de Vila Verde, deberase to-
mar a Estrada Nacional 308 en dirección a Caldelas e
Amares. Ó redor de 4 km máis adiante deberase xirar á
esquerda (é dicir, de fronte, xa que a estrada se curva á
dereita no cruce) en dirección a Pico de Regalados, vol-
vendo torcer á dereita uns 500 metros despois, agora en
dirección a S. Vicente da Ponte. Ó chegar a esta parroquia
xa se divisa o monte de São Julião. De Vila Verde ata Pon-
te o traxecto realízase nuns 10 minutos. Xunto á igrexa
parroquial de S. Vicente xírase á esquerda —cruce sinali-
zado como «Lugar do Crasto», entre outros topónimos—
e séguese por un camiño asfaltado durante 1 km (2 mi-
nutos), ó final do que se torce á esquerda (en dirección
á ladeira). Deberase seguir 1 km máis por un camiño de
terra batida, razoablemente transitable (cerca de 3 minu-
tos), ata alcanzar a plataforma do cumio do monte, onde
se encontra a capela de São Julião. O traxecto é parcial-
mente accesible en automóbil lixeiro.
Que ver
A Citânia de São Julião constitúe un marco paradigmáti-
co na Arqueoloxía portuguesa, xa que nela efectuáron-
se investigacións moi importantes para o estudo da
ocupación humana no Miño e na cunca do Cávado no
primeiro milenio a. C. No cume achaiado do monte, e
nos recháns da aba que se encontra ó Leste, dispóñense
variados vestixios arquitectónicos do antigo poboado.
Distínguense tres fileiras de muralla e vestixios dunha
cuarta no cuadrante Leste/Nordés, así como restos de
estruturas habitacionais dispostas na ladeira Leste e na
plataforma superior do monte. O poboado presenta unha
cronoloxía de ocupación bastante ampla, desde o Bronce
Final ata o período romano. Dos inicios do poboado (sé-
culos XI/IX a. C.) detectouse unha estrutura defensiva Citânia de São Julião
circundante —ribada de terra con pedras na base e foxo X: 550348
Y: 4615430

adxacente—, así como chans de ca-
banas do Bronce, localizadas na ci-
ma da elevación. Os aglomerados do
Bronce Final serían, non obstante,
relativamente pequenos, cunha di-
námica de crecemento da primeira
cara á segunda fase dese período.
Con todo, os vestixios máis significa-
tivos que se poden observar corres-
ponden á Idade do Ferro, sendo visi-
bles as filas de muralla de pedra e
as ruínas dun torreón, así como as
construcións castrexas circulares,
unidas por patios empedrados. Al-
gunhas estruturas presentan alzados
con aparello poligonal.
A paraxe foi investigada inicialmen-
te —se ben xa existían referencias
anteriores ó lugar— polo Padre João
Martins de Freitas na década dos
anos 30 do século XX. Porén, foi nos
anos 80 cando o lugar gañou maior
relevancia, coa clasificación como
Imóvel de Interesse Público (1982)
e as sucesivas intervencións arqueo-
lóxicas da Unidade de Arqueoloxía
da Universidade do Minho dirixidas
por Manuela Martins e despois por
Ana Bettencourt.
No derrube dunha das murallas, na
década de 1980, foi descuberta unha
estatua de guerreiro galaico, de gran
calidade artística, cun saio profusa-
mente decorado, e tamén o cinto,
aínda que sen cabeza. No escudo re-
dondo (caetra) foi gravada a seguin-
te inscrición: MALCEINO DOVILONIS
F[ilius]. O significado destas esta-
tuas é moi discutido, podendo re-
presentar antepasados míticos ou
príncipes, responsables do goberno
das capitais de pobos e dos respec-
tivos territorios.
Tendo en conta este achado, así co-
mo a dimensión do poboado e a súa
localización nun punto xeoestratéxico
dominante e central, a Citânia de
São Julião está considerada a capital
dun pobo do que se ignora o seu no-
me. O territorio deste pobo estaría de-
limitado ó Norte polos cumes da Serra
Amarela; ó Leste pola Serra do Gerês;
ó Sur polo río Cávado; e ó Oeste polos
cumes que do Maciço da Boalhosa
(721 metros) descenden cara ó Sur,
rematando no Monte do Castelo, on-
de tamén se iza un espléndido castro
con varias filas de muralla. A ocupa-
ción serodia da Citânia de São Julião
foi documentada pola recollida de
cerámica romana, prologándose de
forma residual ata o século III.
Condicións de visita
A paraxe onde está o poboado é bal-
dío, xestionado pola Junta de Fre-
guesia, polo que o acceso é libre,
aínda que non hai ningunha sinaliza-
ción ou panel explicativo. Na cima do
monte, xunto á capela ofrecida a São
Julião, existe un parque de merendas
| 67 |
e a carón do camiño, no medio da la-
deira, una fonte de auga potable. O
lugar é un extraordinario miradoiro
sobre o val do río Homem, que nas
súas marxes e abas conserva o tradi-
cional modelo paisaxístico desdobra-
do en campos de cultivo, bosques e
pastos nos cumes.
Información adicional
Bettencourt, Ana M. S. (2000): O Po-
voado de São Julião, Vila Verde, Nor-
te de Portugal, nos Finais da Idade
do Bronze e na transição para a Ida-
de do Ferro, Cadernos de Arqueolo-
gia, Monografías nº 10. Braga.
Martins, Manuela (1989/1990): O
povoamento proto–histórico e a ro-
manização do médio curso do Cáva-
do, Cadernos de Arqueologia, Mono-
grafías nº 5. Braga.
| 68 |
Castro de Lanhoso
Minho. Ó chegar á localidade de Horto, 1,4 km despois (3 minutos), haberá
que xirar cara á dereita, no cruce sinalizado como «Castelo de Lanhoso. Cas-
tro de Lanhoso». Aproximadamente despois de 1 km (3 minutos) alcánzase
o curuto do montículo onde se encontran o castelo medieval e o santuario
de Nossa Senhora do Pilar.

Que ver

O núcleo conservado, pouco numeroso, de estruturas da Idade do Ferro, é visi-

table a través dunha verea que, saíndo da estrada de acceso ó montículo, se
prolonga ata a calzada da Vía Sacra do século XVIII. As estruturas, xeralmente
ben conservadas, consisten en construcións circulares e algúns empedrados,
correspondentes a patios de unidades habitacionais. Divísanse, tamén, res-
tos dun muro que delimitaba a plataforma da vertente, onde se conservan
as ruínas. Ó final do itinerario encóntrase unha unidade doméstica construída
ex novo, incluíndo unha característica casa circular con vestíbulo. O proxecto
de valorización deste lugar foi realizado por iniciativa da Câmara Municipal,
e foi orientado por Armandino Cunha.

A cronoloxía de ocupación remóntase ó Bronce Final, estendéndose até a ro-

manización, de acordo cos resultados de varias intervencións arqueolóxicas.
En Lanhoso foron descubertos un casco de bronce (séc. II/I a. C.), intacto, en
excelente estado de conservación, e tres torques de ouro, pezas que integran
Localización Na base das vertentes setentrionais da Serra do Carvalho destaca as coleccións do Museu de D. Diego de Sousa de Braga. As ruínas protohistó-
e accesos un relevo (altitude de 383 m) cunha extraordinaria posición xeoes- ricas foron detectadas en 1938, cando se abriu a estrada que conduce ó san-
tratéxica, xa que domina contra ó Sur un amplo sector do val do
Ave. Cara ó Norte avístase o val do Cávado e os cumes da Serra
de Santa Isabel. Controlaba, tamén, o corredor terrestre de circu-
lación que ligaba o núcleo central do espazo do Bracari ás monta-
ñas interiores, de modo especial ás serras de Cabreira e de Gerês, Castro de Lanhoso
así como ó altiplano de Barroso. O Castro de Lanhoso ocupaba ese X: 559880
relevo granítico, na cima do cal foi, máis tarde, edificado o caste- Y: 4604140
lo medieval de Lanhoso, lugar simbólico da Historia de Portugal.
O castelo, á súa vez, tería sido construído encima dunha fortifica-
ción da Antigüidade Tardía. Non obstante, no cumio non se obser-
van vestixios protohistóricos. O que resta do conxunto arqueolóxi-
co castrexo encóntrase, sensiblemente, a media pendente, xunto
á estrada que conduce ó santuario e ó castelo.

Para acceder ó lugar, partindo do centro de Póvoa de Lanhoso, hai

que seguir a estrada Nacional 205 en dirección Braga/Vieira do
 | 69 |

tuario da Senhora do Pilar, sendo da- Información adicional

quela parcialmente escavadas por
Carlos Teixeira. Foi clasificado como Martins, Manuela (1990): O povoa-
Imóvel de Interesse Público en 1940. mento proto–histórico e a romaniza-
Máis que as ruínas actualmente con- ção da bacia do médio Cávado. Braga.
servadas, a visita a este lugar, exce-
lente miradoiro, permite observar a Silva, Armando Coelho Ferreira da
relación entre os castros da franxa li- (1986): A Cultura Castreja no Noroes-
toral e vestibular dos grandes ríos te de Portugal. Paços de Ferreira.
coas zonas montañosas interiores.
Teixeira, C. (1940): «Notas arqueoló-
Condicións de visita gicas sobre o castro de Lanhoso»,
Trabalhos da Sociedade Portuguesa
O conxunto protohistórico é accesible de Arqueologia e Etnologia, 9 (1–2),
en automóbil lixeiro e dispón dunha pp. 117–125. Porto.
área de estacionamento a carón da
estrada. Unha sinalización vertical
ofrece algunhas informacións acerca
do lugar e unha planta das ruínas. O
camiño de visita encóntrase sinaliza-
do e percórrese nuns 15 minutos. O
visitante poderá dispoñer de baños e
dun restaurante na cima do monte,
xunto ó santuario.
| 70 |
Castelo de Faria
lóxico é coñecido non só pola súa ocupación no período castrexo, senón ta-
mén pola dinámica de asentamento do lugar na Idade Media, por ser un Cas-
telo cabeça de terra e por suceder nel importantes acontecementos militares
nos séculos XII e XIV.

O lugar foi amplamente escavado na primeira metade do século XX, por ini-
ciativa do grupo «Alcaides de Faria». Entre 1981 e 1985 realizáronse escava-
cións dirixidas por Brochado de Almeida e Teresa Soeiro, da Universidade do
Porto. O conxunto arqueolóxico e histórico é Monumento Nacional desde 1956.

Condicións de visita

Se ben é certo que se pode acceder perfectamente con automóbil lixeiro, o

lugar non dispón de infraestruturas de apoio ó visitante. Con todo, o poboa-
do presenta unha lóxica de implantación bastante perceptible. Non é acon-
sellable andar sobre as murallas, debido ó seu estado de degradación.
Localización Ó Sur da marxe do Cávado, fronte á cidade de Barcelos, elévase o
e accesos Monte da Franqueira (296 m). Nun lugar ó Oeste de dito monte, Información adicional
a cota lixeiramente inferior pero con bo dominio visual sobre a úl-
tima parte do val do Cávado, localízase o Castro de Faria (parro- Câmara Municipal de Barcelos: www.cm–barcelos.pt
quia de Pereira, concello de Barcelos).
Almeida, Carlos Alberto Brochado de (2003): Povoamento Romano do Lito-
Partindo de Barcelos (Barcelinhos), o visitante deberá tomar a es- ral Minhoto Entre o Cávado e o Minho.
trada municipal 306 en dirección a Carvalhal e á Senhora da Fran-
queira. Tras percorrer 8 km (10 minutos despois) deberá volver á Inventário do Património Arquitectónico (DGEMN): www.monumentos.pt
dereita, ata o camiño municipal 1111, no cruce sinalizado como
«Santuário da Franqueira. Ruínas do Castelo de Faria». Despois
dun curto traxecto de 3,4 km (4 minutos) o visitante deberá xirar Castelo de Faria
á esquerda, nun acceso a un camiño de terra, sinalizado por unha X: 529430
vella placa que di «Castelo de Faria». Poucos metros máis adian- Y: 4593942
te poderá estacionar cerca da terceira muralla do poboado. A par-
tir de aquí accédese ó monumento.

Que ver No Castelo de Faria coexisten vestixios de diferente cronoloxía. Do

poboado castrexo subsisten as súas tres fileiras de murallas e va-
rios vestixios de construcións da Idade do Ferro, particularmente
entre a segunda e a terceira liña defensiva, no lado Leste. Con to-
do, os vestixios proto–históricos remóntanse ó Bronce Final. A pri-
meira muralla, que rodea a plataforma superior do outeiro, delimi-
ta o que foi un castelo medieval, coa porta de acceso, os cimentos
da torre de homenaxe cuadrangular e diversos muros de constru-
cións asociadas ó asentamento medieval do sitio. Este sitio arqueo-
 Castro de Vieira | 71 |

Localización O Castro de Vieira encóntrase no centro do grande alvéolo onde con-

e accesos verxen as innumerables liñas de auga que orixinan o río Ave, na fal-
dra da vertente Sur da Serra da Cabreira, dominando toda a parte ini-
cial da correspondente cunca hidrográfica. Implantado na cima dun
dos promontorios que recortan a vertente da serra, coa cota máxima
de 563 metros de altitude, desde onde se divisa unha paisaxe única,
ben conservada nas súas envolventes inmediata e alongada, o castro
toma posición altivo sobre a ribeira de Cantelães, uníndose á verten-
te da serra por unha chaira nivelada, de fácil acceso. A vertente Nor-
te, menos extensa pero con máis pendente, presenta máis aflora-
mentos graníticos, contrastando coa vertente Sur, máis ampla e ar-
mada en longas plataformas artificiais, cunha boa exposición solar.

O Castro de Vieira encóntrase a menos de 2 km do centro da vila de

Vieira do Minho, con acceso pola Estrada Nacional 526 que a une a
Pinheiro. No km 1,1 xírase á esquerda, cara ó Norte, por unha es-
trada de terra batida, que conduce ata a chaira da aba da verten-
te nacente na que se sitúa o sitio arqueolóxico, a partir do que se
poderá visitar o lugar.
Que ver O poboado fortificado ocupa unha área de aproximadamente 15
hectáreas, polo que se pode incluír na lista dos seis grandes poboa-
dos castrexos do val do Ave. Presenta un sistema defensivo com-
posto por tres liñas de murallas concéntricas que, na vertente Sur,
defenden amplas plataformas artificiais, por onde se distribúen
vestixios de construcións de planta circular e rectangular, recollén-
dose alí fragmentos de cerámica doméstica indíxena e material ro-
mano. En recentes traballos arqueolóxicos, recolléronse instrumentos líticos
diversos, fragmentos de pezas cerámicas de cronoloxía comprendida entre a
Idade do Ferro e a Idade Media, e o anaco dunha ara romana sen inscrición.
Por outra banda, definiuse con rigor a planta da fortificación medieval.
Desde o punto de vista histórico, o Castro de Vieira reviste un interese parti-
cular porque alí se edificou, nos séculos centrais da Idade Media, o castelo se-
de do Territorio Velariae (ou Terra de Veeira), á sombra do que se fundou o
mosteiro de São João de Vieira, célebre por ter falecido alí Santa Senhorinha,
o 22 de abril do ano 982.
Condicións de visita

O recoñecemento do valor histórico, cultural e científico do monumento, así co-

mo a percepción do seu elevado potencial de valorización, conduciron ó Muni-
cipio de Vieira do Minho a promover, xunto coa Universidade do Minho, un pro-
xecto de estudo, valorización e divulgación do Castro e Castelo de Vieira, co ob-
xectivo de garantir a súa conservación e de convertelo en accesible ó público.

Información adicional

Cunha, Arlindo Ribeiro da (1975): Trepando os Montes. O Distrito de Braga,

Castro de Vieira 2ª serie, 1 (1–4) pp. 507–508. Braga.
X: 573467
Y: 4609844 Silva, Armando Coelho Ferreira da (1986): A Cultura Castreja do Noroeste de
Portugal. Paços de Ferreira.
| 72 |
Castro do Monte das Eiras
Na metade da aba cara ó sueste identificouse un impresionante exemplar de
balneario castrexo, que podería ser o punto de maior interese para os visi-
tantes. Consérvanse o forno e a cámara de sauna, así como a antecámara. A
Pedra Formosa ten significativos motivos decorativos da Idade do Ferro. Con-
servase tamén parte da estrutura do patio. Tras ser relocalizado en 1989, nel
efectuáronse sondaxes arqueolóxicas en 1990/1991 baixo a responsabilida-
de de Francisco Queiroga e António Dinis.

Condicións de visita

En breve iniciarase un proxecto de revalorización do balneario e do castro.

Información adicional

Queiroga, Francisco (1992): War and Castros. New approaches to the north-
western Portuguese Iron Age, Dissertação de Doutoramento. Oxford.
Localización Na conca do río Ave, no seu curso intermedio, érguese unha pe-
e accesos quena cordilleira que separa dous dos seus afluentes: o Pele e o Dinis, António Pereira (1993): Ordenamento do Território do Baixo Ave no I
Pelhe. Nos contrafortes meridionais deste relevo, a unha cota de milénio a. C., Dissertação de Mestrado. Porto.
384 metros, foi situado o poboado coñecido como Monte das Ei-
ras. Esta elevación separa catro parroquias do concello de Famali- Queiroga, Francisco Reimão e António Pereira Dinis: «A estrutura de banhos
cão: Joane, Pousada de Saramagos, Telhado e Vermoim. castreja do castro das Eiras», Actas do Colóquio de Homenagem a Carlos Al-
berto Ferreira de Almeida. Santiago de Compostela.
A partir de Famalicão debe tomarse a Estrada Nacional 206. Ó
chegar a Pousada de Saramagos debe xirarse á esquerda, pouco
despois do quilómetro 30, en dirección ó lugar de Ramo. A partir
de aquí debe tomarse o camiño que sobe ó monte (a pé ou en
vehículo todoterreo), desde o que se observa o balneario, osten-
siblemente, desde o lado dereito do carril, na metade da subida. Castro do Monte das Eiras
O traxecto desde a poboación faise a pé en preto de 15 minutos. X: 546409
Y: 4587364
Que ver Na cima do monte consérvanse vestixios do poboado, cun com-
plexo sistema de murallas. No declive Sur identifícanse algunhas
estruturas habitacionais postas ó descuberto, nos anos noventa,
por Francisco Queiroga e António Dinis, concretamente patios con
pavimento de lousa e estruturas rectangulares. Outros indicios son
visibles nos camiños de acceso. A ocupación do lugar foi datada
entre o século I a. C. e o século III d. C. Abundan os vestixios de
material do período romano. O acceso a este lugar non é fácil, po-
lo que é posible acceder só a pé, nun lento percorrido.
Distrito de Porto
| 74 |
Monte Mozinho
Localización O castro de Monte Mozinho ocupa un outeiro destacado, de
e accesos suave declive, na beira do Camba, afluente do río Sousa.
Ademais, nun contexto máis amplo, a súa posición, a me-
dia distancia entre o val dese río e o do Tâmega, confírelle
un notable valor estratéxico, controlando o acceso, tanto ós
territorios do Norte da banda final da conca do Doiro como
á zona interior. De feito, vixía un corredor de circulación te-
rrestre, que se dirixe de Oeste a Leste, ó longo dunha serie
de cumios. O monte elévase a unha altitude de 408 m, e
posúe un substrato rochoso granítico. Sitúase nas parro-
quias de Galegos e Oldrões, concello de Penafiel, e está cla-
sificado como Imóvel de Interesse Público desde 1948.
Partindo de Penafiel, debe tomarse a Estrada Nacional
106, en dirección a Castelo de Paiva. Pasados 4,1 km
(cerca de 6 minutos) débese xirar á dereita, cara á Estra-
da Nacional 106–3, en dirección a Paço de Sousa. Ó per-
correr 500 m (1 minuto) hai que xirar á esquerda, polo
camiño municipal 1300, sinalizado como Castro de Mo-
zinho. Pasados 4,6 km (cerca de 4 minutos) encóntrase o
lugar de estacionamento do castro, seguindo sempre as
placas indicativas do sitio.
Que ver
O Monte Mozinho é un punto de referencia na historia da
Arqueoloxía dos castros. En 1930 Abílio Miranda organizou
datos dispersos. As primeiras escavacións débense a Elísio
Sousa (desde 1943 a 1954), continuando intervencións de
Russell Cortez, en 1947, e de Carlos Alberto F. Almeida en-
tre 1974 e 1979. A partir de 1982 ata a década dos 90 as
escavacións foron orientadas por Teresa Soeiro. Nos últi-
mos anos a orientación do estudo e musealización estivo
baixo a responsabilidade de Teresa Pires de Carvalho.
Este poboado pode ser incluído na categoría dos oppida,
tanto pola súa dimensión como pola súa cronoloxía, si-
tuada na época de Augusto, desenvolvéndose o poboa-
do durante o século I. Tres filas de muralla circundan o
castro, cunha área de implantación urbana de preto de
20 hectáreas. Na fila interior ábrense portas de acceso,
nunha das cales se conserva o suco no que funcionaría
o sistema de peche da porta. Distínguense ramplas de
acceso ás murallas.
No seu conxunto, o castro de Mozinho presenta unha es-
trutura protourbana, orientada por un grande eixe
Norte–Sur, cortado por divisións perpendiculares, pavi-
mentadas con lousas, observándose un sistema de desau-
Monte Mozinho
X: 557788
Y: 4555225

gue de augas domésticas e pluviais,
con canles, coma na Citânia de Britei-
ros. Esta distribución, a semellanza
doutros castros de grandes dimen-
sións, delimita varios sectores, en que
se agrupan as unidades domésticas
con diferentes estruturas circulares ou
rectangulares, ó redor dun patio cen-
tral. Os chans das construcións, apa-
rentemente, eran de terra batida, ar-
xilosa. De entre estas unidades sobre-
saen estruturas de tipo domus, erixi-
das no contexto da Romanización.
Un elemento notable e peculiar é o
podium dun pequeno templo xunto
á rúa principal, na área urbana exte-
rior á primeira muralla. Na platafor-
ma cumio da elevación destaca unha
vasta estrutura elíptica, formando
un recinto de utilización pública in-
definida, a semellanza da Citânia de
Santa Luzia, onde, non obstante, foi
detectada unha construción no inte-
rior, mentres que en Mozinho non se
descubriron estruturas ou cimentos.
Xa fora do espazo urbano, ó Noroes-
te, detectouse unha necrópole. O
numeroso material recollido inclúe
fragmentos de cerámica da Idade do
Ferro, cerámica común romana de
importación, vidros, unha ampla co-
lección de moedas, así como utensi-
lios agrícolas e armas, obxectos de
adorno ou xoiería en prata. O descu-
brimento de 3 aras, unha das cales
está dedicada a Xúpiter, confirma a
significativa romanización do poboa-
do. Dito material estaba distribuído
por varias entidades —Museu Munici-
pal de Penafiel, Museu de Etnografia e
História do Porto, Museu de Antropo-
logia da Universidade do Porto—, pero
xa se encontra reunido en Penafiel.
Condicións de visita
O acceso ó castro foi pavimentado
recentemente, existindo unha ampla
área de estacionamento xunto ó
centro de interpretación. A área do
castro encóntrase limpa e as estrutu-
ras consolidadas. Existe un garda re-
sidente no lugar.
Información adicional
Almeida, Carlos A. Ferreira de
(1980): «Escavações no Monte Mo-
zinho, Penafiel, 1974; Escavações no
Monte Mozinho II, 1975–1976, Pena-
fiel, 1977; O templo do Mozinho e
seu conjunto», Portugalia, Nova Sé-
rie, 1, pp. 51–56. Porto.
Carvalho, Teresa Pires de (2005): «O
Castro do Mozinho: as candidaturas
ao POC–ON e INTERREG III A», en Te-
resa Pires de Carvalho (coord.), «Cas-
tro, um lugar para habitar», Colóquio,
Cadernos do Museu, 11, pp.
107–120. Penafiel.
Carvalho, Teresa Pires de e Francisco
Queiroga (2005): «O Castro do Mo-
| 75 |
zinho: os últimos trabalhos desenvol-
vidos», en Teresa Pires de Carvalho
(coord.), «Castro, um lugar para ha-
bitar», Colóquio, Cadernos do Museu,
11, pp. 121–154. Penafiel.
Soeiro, Teresa (1984), «Monte Mo-
zinho (1984). Apontamentos sobre a
ocupação entre Sousa e Tâmega em
época romana, Penafiel», Boletim
Municipal de Cultura, 3ª Série, 1, pp.
123–299. Penafiel.
Soeiro, Teresa (1998): «Monte Mo-
zinho: 25 anos de trabalhos arqueo-
lógicos. Homenagem a Carlos Alber-
to Ferreira de Almeida». Cadernos do
Museu, 2, pp. 11–28. Museu Munici-
pal de Penafiel.
Inventário do Património Arquitectó-
nico (DGEMN): www.monumentos.pt
| 76 |
Citânia de Sanfins
Localización O relevo da zona Suroeste do Entre Douro e Minho, aínda
e accesos que cunha media de altitude relativamente baixa, está moi
fragmentado. Entre as diversas unidades xeomorfolóxicas
destacan algúns cumes que, polo seu carácter impoñente,
dominan a paisaxe circundante nunha extensión de moitos
quilómetros. É o caso do monte (570 metros) onde está si-
tuada a Citânia de Sanfins. A súa posición entre os límites
das concas hidrográficas do Douro e do Ave debe ser subli-
ñada, explicando a súa relevancia estratéxica, no marco da
paleoxeografía da Gallaecia. Ó Norte as liñas de auga dirí-
xense cara ó Ave. Ó Sur converxen cara ó río Eiriz, tributa-
rio do río Ferreira, que á súa vez desemboca no Sousa, pró-
ximo á confluencia deste último co Douro. O cumio onde foi
erguido o castro é aplanado, o que facilitou a organización
do sistema defensivo e o ordenamento protourbano.
Partindo da cidade de Paços de Ferreira debe collerse a
Estrada Nacional 319, en dirección a Santo Tirso. Despois
de 1,7 km (cerca de 5 minutos), na localidade de Trinda-
de debe xirarse á dereita cara á estrada municipal 513,
en dirección a Sanfins de Ferreira. Pasados 7,7 km (apro-
ximadamente 13 minutos), seguindo a sinalización dis-
poñible, chégase á Citânia de Sanfins.
Que ver
A Citânia de Sanfins é un dos lugares máis emblemáticos da
Cultura Castrexa do Noroeste peninsular. Ó ser unha das
grandes citanias do Entre Douro e Minho é un dos mellores
exemplos do protourbanismo da II Idade do Ferro, cunha or-
ganización funcional do espazo urbano, que se estende
por unha vasta área en altiplano. A Citânia está rodeada
por tres liñas de muralla, máis un cuarto aliñamento com-
plementario. Percíbense varias portas nas murallas refor-
zadas por foxos ó Norte e ó Sur. Xunto a unha das portas,
na segunda muralla, foi localizada unha estatua de gue-
rreiro, actualmente representada por unha réplica. A rele-
vancia deste descubrimento foi, máis tarde, confirmada
polo achado do guerreiro de S. Julião (Vila Verde), igual-
mente detectado xunto á segunda liña de muralla.
A área intra muros ocupaba polo menos 15 hectáreas. A
estrutura urbana do poboado está ordenada por un gran-
de eixo Norte/Sur, atravesado por diferentes eixos per-
pendiculares, no que constitúe un notable ensaio de orto-
gonalidade na ordenación do espazo urbano. Delimitadas
polas urbanizacións e muros limítrofes obsérvanse varias
unidades domésticas con construcións circulares, con ou
sen vestíbulo, e rectangulares, ó redor dun patio central,
en ocasións pavimentado con laxes. Polas súas caracterís-
Citânia de Sanfins
X: 551376
Y: 4574880

ticas morfolóxicas, Sanfins é un dos
mellores lugares para observar este
modelo de protourbanismo. Unha das
unidades encóntrase reconstruída, de
tal forma que lles permite ós visitan-
tes comprender mellor a importancia
da familia extensa como núcleo bási-
co da sociedade castrexa. No centro
da plataforma, dúas grandes constru-
cións son interpretadas como estrutu-
ras protohistóricas de carácter ritual.
Un dos maiores puntos de interese
da Citânia é o balneario castrexo, lo-
calizado fóra da área urbana posta a
descuberto, pero intra muros, xunto a
un pequeno manancial de onde aínda
brota auga. O balneario presenta unha
estrutura común ás restantes constru-
cións do xénero, con fornelo de sec-
ción circular, cámara de sauna, vestí-
bulo —separado da cámara pola pe-
dra formosa decorada— e patio exte-
rior cuberto de laxes, onde aínda se
conservan dous tanques, así como as
canalizacións de abastecemento e su-
midoiros. Distínguese, tamén, unha
fonte. O descubrimento deste equi-
pamento, na década de 1970, foi de-
cisivo para a interpretación subse-
guinte destes monumentos, anterior-
mente considerados como fornos cre-
matorios desde o achado de estrutu-
ra idéntica en Briteiros, na década de
1930. No punto máis elevado da Ci-
tânia, xunto ó marco xeodésico, sub-
sisten os alicerces dunha capela me-
dieval (dedicada a S. Romão), enca-
drada no espazo dunha necrópole
de inhumación.
A Citânia de Sanfins, Monumento
Nacional desde 1946, foi primeira-
mente identificada en 1895 por Mar-
tins Sarmento e Leite de Vasconce-
los. As maiores intervencións foron,
con todo, efectuadas a partir de
1944 e 1967 por Eugénio Jalhay (só
ata 1950) e Afonso do Paço. A partir
de 1968 a Facultade de Letras da
Universidade do Porto asumiu, a tra-
vés de Carlos Alberto Ferreira de Al-
meida, o estudo do poboado, prose-
guido por Armando Coelho F. Silva,
que dirixiu sucesivas campañas, con-
xuntamente con Rui Centeno, ata
1993. A partir deste ano elabórase un
proxecto de musealización, incluíndo
a restauración de estruturas arqueo-
lóxicas e a construción dunha estru-
tura de apoio ás visitas. Actualmente
é responsable do estudo da Citânia
de Sanfins Armando Coelho F. Silva,
Director do Museu Arqueológico de
Sanfins e Profesor da FLUP.
Condicións de visita
A Citânia dispón de fácil acceso a to-
do tipo de vehículos, por estrada as-
faltada. Existe unha recepción con ca-
fetería e aseos a poucos metros do
acceso á área das ruínas. Por todo o
xacemento arqueolóxico existe infor-
mación gráfica con explicación de va-
| 77 |
rios pormenores relativos ós hábitats
da Idade do Ferro, así como unha
planta global do conxunto. Está pro-
gramada a renovación do sistema de
refuxio e información gráfica. A visi-
ta ó monumento debe ser comple-
mentada cunha visita ó Museu Ar-
queológico da Citânia de Sanfins, si-
tuado na aldea, a pouco máis de 1
km, onde se poden ver os materiais
recollidos no castro.
Información adicional
Silva, Armando Coelho Ferreira da
(1986): A Cultura Castreja no Noroes-
te de Portugal. Paços de Ferreira.
Silva, Armando Coelho Ferreira da
(1999): Citânia de Sanfins. Catálogo
do Museu Arqueológico da Citânia de
Sanfins. Paços de Ferreira.
Inventário do Património Arquitectó-
nico (DGEMN): www.monumentos.pt
| 78 |
Cividade de Terroso
Que ver

A Cividade é, como Briteiros ou Santa Luzia, un lugar his-

tórico da arqueoloxía dos castros en Portugal. O sitio foi
mencionado por Martins Sarmento, nos seus «Dispersos».
Con todo, a primeira grande intervención remóntase ós
anos 1906/1907, cando Rocha Peixoto e José Fortes,
membros do chamado Grupo da Portugália, que preten-
dían profundar nos estudos do arqueólogo vimarense e
de quen se consideraban discípulos, realizaron escava-
cións alí. Neses traballos, ademais de conxuntos habita-
cionais, foron identificadas cistas funerarias, confirmadas
en posteriores escavacións. Máis recentemente, Armando
Coelho F. Silva, da Facultade de Letras de Porto, efectuou
actividades de escavación entre 1980 e 1982. Nos últi-
mos anos foi desenvolvido un proxecto de estudo e va-
lorización por iniciativa da Câmara Municipal da Póvoa
de Varzim, orientado por José Manuel Flores Gomes.

A Cividade de Terroso é un dos lugares da Idade do Ferro

mellor conservados entre o Doiro e o Miño. O poboado, do
Localización Entre as concas hidrográficas do río Cávado, ó Norte, e do que a súa primeira fase de ocupación se remonta á Ida-
e accesos Ave, ó Sur, esténdese, ó longo da costa, unha ampla chai- de do Bronce Final (s. IX a. C.), seguiu estando habita-
ra, puntuada por algúns relevos que, a pesar da súa es- do ó longo de todo o milenio. Como xa se verificou
casa altitude, posúen un espléndido dominio sobre a pai- noutros castros o primeiro hábitat instalouse na coroa
saxe envolvente. Nun deses relevos, nunha elevación so- do monte, o que supón que, polo menos a partir dos
bre a planicie atravesada polo río Esteiro, que desembo-
ca no océano a poucos quilómetros, localízase un poboa-
do protohistórico (altitude de 153 m), coñecido como Ci-
vidade de Terroso —parroquia de Terroso, concello de Pó-
voa de Varzim—.

O acceso é simple, facilitado pola proximidade da cidade.

A partir de Póvoa de Varzim debe tomarse a Estrada Na-
cional 205 en dirección a Barcelos. Pasados 3 km (apro-
ximadamente 4 minutos) chégase á parroquia de Terro- Cividade de Terroso
so, xirando á dereita no cruce sinalizado á Cividade. Des- X: 523315
pois dun curto traxecto de 1,3 km (3 minutos), seguindo Y: 4584584
a sinalización existente, alcánzase o centro de recepción
da Cividade.

séculos VI–V a. C, xa tivo que ser
edificada a primeira liña de muralla,
interior, composta por dous aliña-
mentos paralelos, feitos de grandes
pedras irregulares. A esta primeira
muralla uniuse unha segunda co
mesmo centro. Posteriormente fo-
ron engadidas máis liñas defensivas
nas diferentes ladeiras do monte,
adaptadas á morfoloxía do terreo. A
área da plataforma superior corres-
póndese co núcleo visitable, onde
se conservan numerosas unidades
domésticas con diferentes estrutu-
ras dispostas derredor de patios la-
xeados, e segundo dous eixos orto-
gonais. No seu conxunto as ruínas
observables datan da II Idade do Fe-
rro, con alteracións influenciadas
polo contacto co mundo romano.
Pero, baixo as casas máis recentes,
consérvanse indicios das fases máis
antigas do poboado. Entre as diver-
sas unidades domésticas son parti-
cularmente interesantes os núcleos
para gardar o gando e o VII. As es-
cavacións realizadas no segundo
conxunto permitiron diferenciar o
uso de cada unha das construcións,
incluíndo unha casa destinada ás co-
midas comúns da extensa familia
que habitaba esta unidade. A cons-
tatación dese urbanismo inicial colo-
ca este sitio entre a tipoloxía defini-
da para os castros do Noroeste, da
fase final da Idade do Ferro. A Civi-
dade de Terroso está clasificada co-
mo Imóvel de Interesse Público
desde 1961.
Condicións de visita
O lugar encóntrase visitable e dispón
dun recente centro de recepción con
aparcamento. Existe información
acerca do poboado e da historia da
súa investigación, incluída unha guía
do visitante, con textos en inglés. A
guía encadra a Cividade no contexto
arqueolóxico de Póvoa de Varzim e
| 79 |
posúe textos complementarios sobre Varzim (José Manuel Flores Gomes e
a fauna e flora autóctonas. Ó longo Deolinda Maria Veloso Carneiro).
do itinerario visitable encóntrase si-
nalización gráfica con informacións Câmara Municipal da Póvoa de Var-
relativas á cultura e vida cotiá da Ida- zim: www.cm–pvarzim.pt
de do Ferro. As estruturas habitacio-
nais da plataforma superior, así co- Inventário do Património Arquitectó-
mo a primeira muralla, encóntranse nico (DGEMN): www.monumentos.pt
consolidadas, nunha acción de res-
tauración a grande escala. O material IPPAR: www.ippar.pt
máis significativo, recollido nas esca-
vacións, encóntrase exposto ó públi-
co no Núcleo de Arqueoloxia do Mu-
seu Municipal de Etnografia e Histó-
ria de Póvoa do Varzim.
Información adicional
Cividade de Terroso–Guia do Visitante
(textos de José Manuel Flores Gomes
e Deolinda Maria Veloso Carneiro).
Subtus Montis Terroso, Património ar-
queológico do Concelho da Póvoa de
| 80 |
Monte Padrão
Localización O macizo designado Monte Córdova ocupa unha privilexia-
e accesos da situación xeoestratéxica, pois divide as concas hidrográ-
ficas dos ríos Ave e Leça, das que domina os seus nace-
mentos. Deste macizo resalta o Monte Padrão, destacado
sobre o val do río Sanguinhedo, afluente do Ave, e sobre
o val do río Leça. Desde o alto do Monte, que ten unha al-
titude de 413 m, domínase, visualmente, unha ampla
sección do val do Ave e numerosos e fértiles alvéolos, así
como a planicie fluvial do río. O castro erguido no Monte
Padrão controlaba non só a navegación fluvial, senón ta-
mén un corredor terrestre que ligaba Cale coa zona nu-
clear dos Bracari.
Saíndo da cidade de Santo Tirso débese tomar a estrada
Nacional 319, na dirección de Paços de Ferreira. Despois
de 7,6 km (cerca de 12 minutos), ó chegar á localidade
de Monte Córdova e xunto á igrexa parroquial, débese
xirar á dereita no cruce sinalizado como «Estação ar-
queológica». A partir de aquí débese seguir a estrada
empedrada, seguindo a sinalización até alcanzar a cape-
la da Senhora do Padrão, despois de 800 m (2 minutos).
Os medios de transporte débense estacionar xunto á ca-
pela. Encontramos o castro no cume da elevación próxi-
ma, o Monte do Padrão, efectuándose a subida en pou-
cos minutos.
Que ver
O Monte Padrão, situado na parroquia de Monte Córdo-
va, concello de Santo Tirso, é un dos grandes castros de
Entre Douro e Minho, cunha destacable continuidade,
que testemuña máis de dous mil anos de historia, polo
que o seu título de Monumento Nacional desde 1910 é
xusto. O lugar foi extensivamente intervido, entre 1950
e 1956, por Carlos Faya Santarém, incidindo as escava-
cións particularmente sobre a zona Norte da acrópole,
onde foi descuberto un notable conxunto edificado xa na
época romana. Non obstante, a ocupación do lugar re-
monta ó Bronce Final (século IX a. C.), conforme ós ves-
tixios detectados na plataforma superior en investiga-
cións realizadas por Manuela Martins, na década dos 80
do século XX. Novas intervencións foron realizadas na
década de 1990 baixo a responsabilidade de Álvaro Mo-
reira, traballos que proseguen anualmente. Tal como
noutros sitios paradigmáticos do Noroeste de Portugal,
un primeiro núcleo poboacional tería evolucionado a un
castro da Idade do Ferro, do que subsiste, ben conserva-
Monte Padrão
X: 546100
Y: 4573573

da e visible, principalmente ó Sur e ó
Leste, a primeira fila de muralla, que
defendía a plataforma superior, e ta-
mén hai vestixios de dúas liñas máis,
detectables polas ribadas artificiais.
No cume achaiado do monte obsér-
vanse estruturas do período castre-
xo, concretamente casas circulares
con ou sen vestíbulo, nunha área de
gran dinamización urbana, eviden-
ciada pola superposición de estrutu-
ras. No panorama do proceso de ro-
manización foi erguido un edificio de
tipo domus, e tamén grandes cons-
trucións rectangulares ó Norte. A ca-
sa posúe un perístilo: un amplo patio
laxeado cuadrangular, rodeado por
soportais, para o que se abren diver-
sos compartimentos rectangulares. Ó
Norte deste edificio obsérvanse am-
plos compartimentos que parecen
estar asociados ó núcleo residencial.
A ocupación medieval non foi menos
importante, no contexto da cristiani-
zación no Noroeste, e existe relación
coa presenza de S. Rosendo, figura
emblemática do período da Recon-
quista. Consérvanse, preto da entrada
Leste do conxunto, os alicerces dunha
capela altomedieval, dedicada a S. Ro-
sendo, así como un edificio posterior
baixomedieval. Deste período data a
necrópole de inhumación que rodea
os cimentos das construcións medie-
vais, con sarcófagos formados por
pedras de granito e tampas, que está
asociada ó considerable legado cerá-
mico medieval.
A Câmara Municipal desenvolveu
accións de conservación e restaura-
ción, complementadas pola escava-
ción de novos sectores. Os numero-
sos materiais recollidos neste lugar
están depositados no Museu Abade
Pedrosa, onde se poden observar os
elementos máis significativos.
| 81 |
Condicións de visita Câmara Municipal de Santo Tirso:
www.cm–stirso.pt
O poboado presenta boas condi-
cións de visita, coas ruínas coidado- Inventário do Património Arquitectó-
samente limpas e coa sinalización nico (DGEMN): www.monumentos.pt
adecuada. Encóntrase neste mo-
mento en fase de musealización,
existindo no lugar información grá-
fica a través de paneis explicativos,
en portugués e inglés. Destaca a
agradable mancha de sobreiras, es-
pecie autóctona, indicadora dunha
zona de transición climática. Está
programado un centro de recepción.
Por agora, os servizos de cafetería e
aseos existen soamente na localida-
de de Monte Córdova, a 800 m.
Información adicional
Moreira, Álvaro, (1991): «Estação Ar-
queológica de Monte Padrão», Santo
Tirso Arqueológico, 1, pp. 28–30.
Santo Tirso.
| 82 |
Castro de Alvarelhos
Partindo de Trofa débese coller a Estrada Nacional 14 en
dirección á Maia. Pasados 6 km (cerca de 8 minutos), na
parroquia de Muro débese xirar á dereita, cara á estrada
Nacional 318, en dirección a Vila do Conde. Pasados 2,3
km (cerca de 3 minutos) débese torcer de novo á dereita
cara a un camiño de terra que se dirixe ó lugar de Sobre
Sá. Alcánzase a estación arqueolóxica pasados 500 m
(cerca de 2 minutos), á dereita do camiño.

Que ver

Este gran poboado foi inicialmente investigado en 1899

por José Fortes, no marco do proxecto de estudos da Pro-
to–História do Noroeste, desenvolvido polo equipo de Por-
to ó que pertencía aquel investigador —coñecido como
grupo da Portugália, nome da revista que publicaran—,
á que seguiu unha publicación de C. A. Ferreira de Al-
meida en 1978 e de Joaquim Torres en 1979. Máis tarde
realizáronse intervencións sobre o terreo, levadas a cabo
en 1984 e 1986, no ámbito de situacións de emerxen-
cia. En 1994 o lugar foi escavado no contexto dun pro-
Localización A pesar de que a súa altitude non é moi elevada (218 xecto de investigación baixo a responsabilidade de Álva-
e accesos metros), este poboado dispuña dunha envexable situa- ro de Brito Moreira. Nos últimos anos efectuáronse cam-
ción estratéxica, similar nalgúns aspectos á Cividade de pañas de rexistro e limpeza promovidas pola Câmara
Bagunte, aínda que lixeiramente situado máis cara ó in- Municipal da Trofa.
terior, a media distancia entre os ríos Ave e Leça, que
desemboca ó Norte da cidade de Porto. Ademais, no lu-
gar onde se sitúa o castro discorre o límite entre as dúas
cuncas. Mentres que Bagunte controlaba a vía fluvial, Castro de Alvarelhos
Alvarelhos vixiaba un corredor terrestre de circulación X: 531946
que se dirixía en diagonal desde a desembocadura do Y: 4572221
río Doiro ata as cuncas hidrográficas do Ave e do Cáva-
do, cara a unha área de elevada densidade de grandes
castros. Este corredor foi aproveitado en sucesivas épo-
cas. Na época romana pasaba, inmediatamente ó Sur
do poboado, a vía oficial entre Cale e Bracara, sinalada
por miliarios. En tempos recentes foi construída, no
mesmo corredor, a EN Braga–Porto, ademais da A3
(Porto–Braga–Valença) e, máis contra o Sueste, a liña
ferroviaria do Miño.

A estrutura do poboado aínda non es-
tá ben definida. Ocupaba unha área
considerable, talvez superior a oito
hectáreas, no triángulo formado por
S. Marçal, Sobre Sá e Monte Grande,
con estruturas localizadas nas plata-
formas intermedias, onde se dispo-
ñen varias ribadas. O castro tería tres
liñas de muralla. A análise e delimita-
ción da superficie total do lugar foron
dificultados pola presión urbanística,
pola cobertura vexetal densa e polos
diversos equipamentos industriais.
A zona de visita máis significativa co-
rrespóndese cunha plataforma inter-
media, intervida en proxectos recen-
tes, onde se identificaron, ademais
de estruturas circulares castrexas,
claros indicios arquitectónicos de ro-
manización, engadidos ás constru-
cións da Idade do Ferro, e un proba-
ble edificio termal.
A localización deste poboado a carón
da importante vía romana Bracara/Ca-
le, unida á grande expansión urbana
que posiblemente se produciu no pe-
ríodo romano, indica que estamos an-
te un importante aglomerado secun-
dario, non só polas estruturas xa exhu-
madas, senón tamén por diversos
achados, coma tesouros monetarios e
un notable fondo dunha pátera —va-
so ritual en prata— cunha representa-
ción de Marte e unha inscrición con
letras gravadas en ouro.
A reorganización do espazo habitado,
na época romana, esconde o borrou os
vestixios máis nítidos da Idade do Fe-
rro, cunha extensión que está compro-
bada polo descubrimento de casas cir-
culares no lugar de Sobre Sá. Non obs-
tante, a ocupación do lugar foi moito
máis ampla, aparecendo materiais da-
tados no Bronce Final e vestixios que se
estenden ata a Idade Media. Foi rexis-
| 83 |
trado en fontes documentais do sécu- Santo Tirso. A estação arqueológica
lo X e consérvanse as ruínas dunha ca- de Alvarelhos», Santo Tirso Arqueo-
pela medieval. lógico, 2, pp. 34–47. Santo Tirso.
Condicións de visita Câmara Municipal da Trofa:
www.mun–trofa.pt
A área das ruínas, posta ó descuber-
to e observable, correspondente a Inventário do Património Arquitectó-
unha das plataformas intermedias nico (DGEMN):
do poboado onde se identificaron os www.monumentos.pt
vestixios arquitectónicos romanos, é
propiedade municipal e encóntrase
vedada. A área restante é bastante
indefinida, debido á intensa vexeta-
ción, maioritariamente eucaliptal,
que ocupa as elevacións circundan-
tes. Para unha visita á área escavada
debe contactarse coa Câmara Muni-
cipal da Trofa.
Información adicional
Moreira, Álvaro Brito (1992): «Ele-
mentos para a Carta Arqueológica de
| 84 |
Cividade de Bagunte
minutos) débese xirar á esquerda cara a Bagunte, atra-
vesando a localidade en dirección ó monte da Cividade,
pola estrada municipal 527. 2,3 km despois (5 minutos)
encóntrase sinalizada a Cividade, á esquerda da estrada.
Hai un espazo reservado para aparcar.

Que ver

No Monte da Cividade é posible visualizar un poboado

fortificado de dimensións considerables, talvez un dos
maiores do Noroeste, cunha extensa área, igual ou supe-
rior á das grandes citanias de Entre Douro e Minho. A súa
ocupación esténdese desde a Idade do Bronce á Antigüi-
dade Tardía, aínda que destaca a organización da II Ida-
de do Ferro. O castro parece que tivo, no seu momento de
máxima expansión, polo menos cinco aliñacións de mura-
llas. As primeiras referencias débense a nomes ilustres da
Arqueoloxía portuguesa: Francisco Martins Sarmento, Lei-
te de Vasconcelos, Ricardo Severo e Fonseca Cardozo.

A zona arqueolóxica foi escavada en 1947 por Russel

Cortez, quen puxo ó descuberto ruínas de casas circula-
Localización Na franxa Suroeste do Entre Douro o relevo é pouco ele- res, rectangulares, así como un conxunto doméstico do
e accesos vado, aínda que se rexistren algúns cumes con posición tipo domus, revelando a importancia científica do lugar.
dominante. Nun deses relevos foi edificada a Cividade de Estes vestixios foron, posteriormente, cubertos por un Cividade de Bagunte
Bagunte (altitude de 206 m) cun control xeoestratéxico extenso eucaliptal. X: 528555
case único entre os grandes poboados. Cara ó Oeste vixia- Y: 4580753
ba a plataforma litoral, extensa e fértil. Por outro lado do-
minaba tanto a confluencia dos ríos Ave e Este como os
tramos finais destes dous cursos de auga, ó Sur e Norte,
respectivamente. Controlaba, así, o acceso, a través do
val do Este, ó corazón do territorio dos Bracari, e a entra-
da ó val do Ave, onde está a Citânia de Briteiros.

Partindo de Vila do Conde, debe tomarse a Estrada Nacio-

nal 206, en dirección a Vila Nova de Famalicão. 5 km des-
pois (7 minutos) débese xirar á dereita, en dirección a
Junqueira, pola estrada municipal 525–4. En Junqueira al-
cánzase o cruce coa Estrada Nacional 306 (1,9 km des-
pois, cerca de 5 minutos), no cal debemos seguir de fron-
te, en dirección a Bagunte. Pasados 1,6 km (cerca de 2

Non obstante, nos últimos anos reali-
záronse intervencións de estudo e
valorización promovidos pola Cámara
Municipal de Vila do Conde, que está
desenvolvendo neste castro un ambi-
cioso e ben fundamentado proxecto,
orientado por Paulo Costa Pinto e Pe-
dro Brochado de Almeida, o que xa
permitiu remover árbores, estable-
cendo itinerarios, abrindo claros de
áreas visitables e rexistrando as es-
truturas. Desta forma, podemos ob-
servar ruínas de construcións de apa-
rello granítico, rectangulares e circu-
lares, así como extensos patios cen-
trais laxeados, un dos elementos típi-
cos das grandes citanias do Noroeste
de Portugal.
As estruturas encóntranse agrupa-
das en unidades habitacionais e es-
tas en quinteiros. Pola calidade dos
paramentos das casas e o efecto es-
tético dos laxeados son evidentes
as afinidades coa Citânia de Britei-
ros, con Santa Luzia ou coa Cividade
de Âncora.
Aínda que non foi descuberta nin-
gunha estatua dun posible príncipe,
considerando a dimensión e posición
da casa de campo debemos admitir
que foi sede dun dos varios populi
que vivían no espazo entre o Douro e
o Miño, pese a que o seu nome sexa
descoñecido. Situada na parroquia
de Bagunte, no concello de Vila do
Conde, é Monumento Nacional des-
de 1910 e posúe unha Zona Especial
de Protección desde 1960, o que
permitiu manter a súa integridade
visual e a da paisaxe circundante. Ó
Norte, na aba do monte consérvase
unha antiga vía de circulación utiliza-
da, polo menos, desde a época ro-
mana e que máis tarde foi Camiño
de Santiago.
| 85 |
Condicións de visita
A pesar de que o terreo aínda é de
propiedade privada é posible visitar os
puntos máis interesantes do poboado,
concretamente a plataforma superior,
seguindo a sinalización implantada.
Algunha información gráfica encóntra-
se esparexida polos varios puntos de
interese da Cividade, materializada en
pequenos «guerreiros galaicos» de
madeira. A visita é libre e gratuíta, a
partir do centro de recepción.
Información adicional
Pinto Costa, Paulo (2003): «O Parque
Arqueológico de Bagunte. Projecto
de dinamização Cultural da área da
Cividade de Bagunte», Actas dos En-
contros do Património, Vila do Conde.
Inventário do Património Arquitectó-
nico (Dgmen): www.monumentos.pt
Distrito de Vila Real
| 88 |
Castro de São Vicente da Chã
poboado. Todo indica que o castro, posible sede dun pobo, se tería desenvol-
vido, sobre todo, na plataforma superior da cuíña, dentro dos límites da se-
gunda muralla. Alí vense restos de construcións de aparello castrexo, así co-
mo muros de soporte do nivel de circulación do hábitat. O poboado cíngue-
se ó cume, a excepción dunha prolongación da muralla externa por unha pla-
nicie natural. Neste lugar, parcial e periodicamente cuberto polas augas da
albufeira, apenas se conserva un tenue aliñamento da muralla externa. Dis-
tínguense, aquí, vestixios de estruturas, fragmentos de cerámica e anacos de
residuos de ferro. Todo indica que o poboado tería unha área urbana exten-
sa, incluíndo un sector cunha evidente actividade metalúrxica. Os vestixios,
patentes no lugar, remóntanse á Idade do Ferro, sendo escasos os indicios
de romanización, aínda que a pouca distancia do poboado, cara ó Norte, se
conserve o trazado da vía romana XVII. O sitio foi estudado por Santos Júnior,
que puxo ó descuberto as construcións observables.

Condicións de visita

A localización deste castro encóntrase próxima a un eixo de gran circulación: a

EN entre Braga e Chaves. O acceso é gratuíto e faise en 15 minutos a pé a par-
tir da aldea de São Vicente da Chã. Determinados puntos do castro poderían
ser perigosos, tendo en conta a elevada pendente. En inverno o lugar ape-
nas é accesible por barco.
Localización Nas cabeceiras do Alto Rabagão, nun relevo en esporón, case total-
e accesos mente circundado polo curso de auga, atópase o castro de São Vicen-
te, na parroquia de Chã. A pesar de ter unha altitude pouco saínte
(898 metros) fronte ás montañas circundantes, ocupa unha posi-
ción central. Ademais, posúe unha excelente visibilidade sobre a
meseta envolvente. Actualmente, o poboado destaca pouco debi-
do á mancha da grande albufeira de Pisões.

Saíndo de Montalegre debe tomarse a estrada en dirección a Chã

e á EN 103. Pasados 4,2 km (4 minutos) chégase á poboación de
Chã, debendo tomar a dirección de Boticas e Chaves. Cerca de 400
metros máis adiante débese xirar á dereita, ata a sede da Junta
de Freguesia. A partir deste punto o traxecto debe efectuarse a
pé, ou en vehículo todo terreo, seguindo o camiño na dirección
das marxes da albufeira de Pisões.

Que ver O castro de São Vicente conserva parte das súas tres liñas defen-
sivas, ademais dunha impresionante foxo que o circunda total- Castro de São Vicente
mente. Ó Norte aínda se pode observar unha porta de acceso ó da Chã
X: 601027
Y: 4625342
 Castro do Lesenho | 89 |

Localización A Serra do Barroso descende cara ó sueste ata o val do Tâmega, a

e accesos través dunha serie de altiplanos, puntuados por relevos residuais.
O Castro do Lesenho (parroquia de Covas do Barroso) ocupa a par-
te superior dun relevo residual granítico por riba do Corgo dos La-
mais, afluente do río Beça, á súa vez un dos principais tributarios
do Tâmega. Desde o alto do Lesenho temos unha visión que abar-
ca os macizos montañosos circundantes, incluíndo a Serra de Lei-
ranco (Norte), e cara ó Sur a do Alvão.

Saíndo de Boticas debe tomarse a EN 311, en dirección a Salto. Pa-

sados 9,1 km (14 minutos) hai que xirar á esquerda en dirección a
Campos. Despois de 1,7 km (2 minutos) xírase novamente á es-
querda, entrando no camiño de terra batida que conduce ó outei-
ro. Alcánzase a cima do monte pasados 4,2 km (cerca de 12 mi-
nutos). O lugar tamén é accesible para vehículos lixeiros e atópa-
se sinalizado na EN 311.

Que ver Do impoñente poboado protohistórico que, pola súa superficie, se

insire no grupo de grandes poboados, subsisten polo menos tres
liñas de muralla concéntricas. As murallas conservan algunhas
portas de acceso en diagonal, así como alicerces de grandes to-
rres. Entre os aliñamentos divísanse plataformas intermedias,
consideradas posibles áreas habitacionais. O poboado, de cronolo-
xía pouco coñecida, presenta vestixios materiais de romanización.
Foron aquí recollidas, en 1785, catro estatuas de guerreiros galai-
cos, que foron clasificadas en 1910 como Monumento Nacional.
Moi mencionado por estes achados, o Castro do Lesenho impresiona ós visi-
tantes non só polo impoñente do cume, senón tamén polas murallas e pola
posición dominante sobre a fermosísima paisaxe envolvente. Debido á monu-
mentalidade do sistema defensivo, ó descubrimento dos guerreiros e ó amplo
control sobre o espazo circundante, foi considerado como capital dun dos po-
puli citados por Plinio, aínda que non haxa unanimidade acerca de cal sería.
O Castro do Lesenho foi obxecto dunha campaña puntual de restauración, en
1960, por Santos Júnior. Está clasificado como Imóvel de Interesse Público.
Recentemente, a Cámara Municipal de Boticas promoveu accións de limpe-
za e o levantamento topográfico do poboado.

Condicións de visita

Os terreos onde foi implantado o Castro do Lesenho están integrados nunha

Castro do Lesenho zona forestal, sendo así un baldío, polo que o acceso é gratuíto, aínda que
X: 603900 non existen, por agora, estruturas de apoio para os visitantes.
Y: 4611400
Información adicional

Silva, Armando Coelho Ferreira da (1986): A Cultura Castreja do Noroeste de

Portugal. Paços de Ferreira.
| 90 |
Castro de Ribas
ra defensiva obsérvanse dúas pedras decoradas —un labirinto e unha figura
astral—. A segunda fila, apegada á primeira, esténdese pola vertente dirixi-
da ó sueste, protexendo unha extensa plataforma. A terceira muralla sitúa-
se na vertente Suroeste e entronca na muralla central. A cuarta está forma-
da en aparello ciclópeo e envolve o poboado polo flanco Norte, uníndose no
sueste coa segunda muralla. Na zona protexida por esta cuarta muralla ató-
panse os vestixios de dúas casas rectangulares e dun eventual anexo. A cro-
noloxía de ocupación é bastante ampla, remontándose á Idade do Bronce Fi-
nal e prolongándose ata o período romano. Foi estudado por Adérito Morei-
ra e Armando Coelho da Silva, nos anos 80 (s. XX).

Condicións de visita

Non existe ningunha información no lugar arqueolóxico nin infraestruturas

de apoio. Con todo, a vexetación pedestre é escasa, permitindo facilmente a
observación das murallas e as estruturas.
Localización O Castro de Ribas sitúase na parroquia de Argeriz, no bordo orien-
e accesos tal do altiplano Carrazeda de Montenegro, no límite entre a Terra Información adicional
Fria e a Terra Quente, véndose polo Leste a cunca hidrográfica do
Tua e polo Sueste a Serra de Passos. Desde o alto deste poboado Freitas, Adérito Medeiros (1989): «A cerca de Rivas», Revista de Guimarães,
domínanse as superficies encaixadas da Terra Quente e as princi- 99, pp. 319–365.
pais montañas do Nordeste Transmontano. En conxunto con outros
castros que se dispoñen no sentido Norte–Sur, o Castro de Ribas Silva, Armando Coelho Ferreira da (1986): A Cultura Castreja do Noroeste de
sinala o límite oriental da zona dos grandes poboados, e posúe un Portugal. Paços de Ferreira.
dos máis interesantes complexos defensivos, situándose próximo
ó santuario protohistórico de Argeriz.

Saíndo de Valpaços en dirección a Carrazedo de Montenegro pola

Estrada Nacional 206, débese virar á esquerda no quilómetro 156
cara a un camiño de terra batida, nun cruce sinalizado. Este des-
vío está case a 10 km da cidade de Valpaços. Percórrense aproxi-
madamente 500 metros e vírase novamente á esquerda, por un
camiño que nos leva ó castro (cerca de 200 metros). É un acceso
practicable para todo tipo de vehículos.

Que ver O Castro de Ribas é un poboado fortificado cunha área superior a 2

hectáreas. Posúe un complexo sistema defensivo, composto por im-
poñentes murallas, agrupadas en catro fileiras, e vestixios doutras
dúas máis. A primeira, onde se abren dúas portas, alcanza a ex-
cepcional anchura de 13 metros, na zona máis elevada, na que é
visible un reforzo da muralla primitiva. No paramento da estrutu-
Castro de Ribas
X: 633404
Y: 4604930

Proxecto CASTRENOR
Promotores do Proxecto
ADRAVE – Agência de Desenvolvimento Regional do Vale do
Ave, S. A.
Universidade do Minho
Câmara Municipal de Monção
Xunta de Galicia, Consellería de Cultura e Deporte. Dirección
Xeral de Patrimonio Cultural
Coordinación xeral do Proxecto
Joaquim Lima (ADRAVE S. A.)
Paula Peixoto Dourado (ADRAVE S. A.)
Manuel Mota (Universidade do Minho)
José Emilio Pedreira Moreira (Câmara Municipal de Monção)
Felipe Arias Vilas (Xunta de Galicia)
Coordinación técnica do Proxecto
Luísa Marinho (ADRAVE S. A.)
Francisco Sande Lemos (Casa Sarmento, Universidade do Minho)
Gonçalo Cruz (Sociedade Martins Sarmento)
Odete Barra (Câmara Municipal de Monção)
Faustino Infante Roura (Xunta de Galicia)
Paz Varela Campos (Xunta de Galicia)
Comisión de acompañamiento do Proxecto
ADRAVE – Agência de Desenvolvimento Regional do Vale do
Ave, S. A. (Joaquim Lima, Luísa Marinho)
Câmara Municipal de Monção (Odete Barra)
Comissão de Coordenação e Desenvolvimento Regional do
Norte (Marília Vieira)
Instituto Português do Património Arquitectónico (Anabela Lebre)
Região de Turismo Verde Minho (Agostinho Peixoto)
Universidade do Minho (Francisco Sande Lemos)
Instituto de Estudios Galegos Padre Sarmiento (César Parce-
ro Oubiña)
Xunta de Galicia (Xulio Carballo Arceo)
Castro de Ribas
X: 633404
Y: 4604930
| 91 |
Publicación
Coordinación xeral do volume
Francisco Sande Lemos (Casa Sarmento, Universidade do Minho)
Faustino Infante Roura (Xunta de Galicia)
Nota dos coordinadores
Para a selección dos xacementos arqueolóxicos que figuran nesta
Guía, os coordinadores fixaron de maneira previa os seguintes pa-
rámetros para establecer cales deberían ser os xacementos selec-
cionados e que extensión ou importancia se debía outorgar a ca-
da un deles:
– Castros ben conservados, con estruturas debídamente consoli-
dadas e accesibles para o gran público.
– Castros que aínda que non presentasen algunha das caracterís-
ticas anteriores, se valoran como fundamentais no ámbito da
Cultura Castrexa para amosar a súa variabilidade cronolóxica
e/ou xeográfica.
A maiores, e no contexto de Galicia, primáronse os xacementos nos
que se desenvolveran campañas de intervención na última década
e media, e que o seu estado actual, agás excepcións, lle permitise
unha visita gratificante a un público non especializado.
A selección dos castros do Noroeste de Portugal obedeceu a va-
rios criterios. No entanto o principal foi recuperar, tanto como for
posíbel, puntos expresivos da estrutura dos lugares centrais do
poboado castrexo.
Así, a serie de lugares distribuídos ó longo da faixa litoral, controlan-
do o acesso ó interior (Monte Mozinho, Citânia de Sanfins, Monte Pa-
drão, Alvarelhos, Bagunte, Terroso, São Lourenço, Santa Luzia, Civida-
de de Âncora), e tamén os sitios establecidos no cruzamento das ba-
cías fluviais cos dous principais eixos terrestre Sur–Norte que relacio-
nan o Douro e o Minho por sucesivos pasos (Faria, Carmona, Santo
Estevão, Briteiros, Eiras, São Julião, Cossourado, Lovelhe).
| 92 |
Foron tamén incluídos poboados do Minho e Trás–os–Montes occi-
dental que ilustran a importancia dos ríos como rutas de poboamen-
to (castros de Monção–Minho, de Vieira–Ave, de Montalegre–Raba-
gão e de Boticas–Tâmega). Pretendeuse así demostrar a significati-
va extensión cara ó Leste da zona nuclear da Cultura Castrexa no
Norte de Portugal.
Finalmente foi seleccionado un dos varios exemplos de castros si-
tuados no límite desa zona, ou sexa no extremo oriente da cordi-
lleira que vai da Cota de Mairos até o altiplano de Alijó. O Castro
de Ribas é un entre eses varios, mais que destaca pola proximi-
dade dun santuario desde onde se avistan todas as chairas e se-
rras do Nordeste Portugués.
Autores dos textos e das fotografías
Cultura Castrexa
Texto Francisco Sande Lemos
Castro de Elviña
Texto e fotografía de José María Bello Diéguez, agás fotogra-
fía pax. 14 autoría de Caruncho
Castros de Neixón
Texto e fotografía de Xurxo Ayán Vila
Castro A Cidá de Borneiro
Texto e fotografía de Manuel Lestón Gómez
Castro de Baroña
Texto de Francisco Calo Lourido, fotografía do fondo documen-
tal do Servizo de Arqueoloxía, Xunta de Galicia
Punta dos Prados
Texto e fotografía de César Parcero Oubiña
Castro de Viladonga
Texto de Felipe Arias Vilas, fotografía aérea de Gerardo Gil,
resto de fotografía de Emilio Ramil González
Castro de Fazouro
Texto e fotografía de Víctor Barbi Alonso
Castro de Zoñán
Texto e fotografía de Abel Vigo García
Castro de Santa María de Castro
Texto e fotografía de Luis Francisco López González
Castro da Torre
Texto e fotografía de Antonio Álvarez Núñez
Castro de San Cibrao de Las
Texto de Yolanda Álvarez González, fotografía da páx. 30 de Pe-
re Riba, fotografía da páx. 31 de Luis Francisco López González
Castromao
Texto e fotografía do xacemento de Luis Orero Grandal, foto-
grafía aérea de Gerardo Gil
Conxunto arqueolóxico–natural de Santomé
Texto e fotografía de Xulio Rodríguez González
Cidade de Armeá
Texto de Francisco Fariña Busto, fotografía do arquivo do Mu-
seo Provincial de Ourense
Castro de Santa Tegra
Texto de Antonio de la Peña Santos, fotografía do fondo docu-
mental do Servizo de Arqueoloxía, Xunta de Galicia
Castro de Troña
Texto de Juan José Perles Fontao, fotografía do fondo docu-
mental do Servizo de Arqueoloxía, Xunta de Galicia
Castrolandín
Texto e fotografía de Carlos Otero Vilariño
Monte do Facho
Texto e fotografía de Xosé Suárez Otero
Castro de Vigo
Texto e fotografía de Xulio Carballo Arceo
Castro de Punta do Muíño do Vento
Texto de Ángel Acuña Piñeiro, fotografía de BIC Galicia
Castro de Vieira
Texto de Luís Fontes
Castros da Senhora da Asunção, São Caetano, Lovelhe; Âncora e
Cossourado
Texto de Odete Barra
Os restantes textos dos castros de Portugal foron escritos por:
Francisco Sande Lemos
Agradecemos a revisión realizada por Armando Coelho da Silva
(Citânia de Sanfins); José Manuel Flor Gomes (Cividade de Terro-
so); Teresa Pires de Carvalho (Monte Mozinho); Monte Padrão (Ál-
varo Moreira) e Bagunte (Paulo Costa Pinto)
Fotografía dos castros portugueses
Gonçalo Cruz e fondos documentais das cámaras municipais
 | 93 |

Elaboración cartográfica
Emilio Abad Vidal (Centro de Supercomputación de Galicia)
Alejandra Vázquez Grobas (Servizo de Arqueoloxía, Xunta de Galicia)

Agradecementos
Museu de Arqueologia da Citânia de Sanfins
(Armando Coelho da Silva)
Delegação Regional do Norte do IPPAR
(Anabela Lebre)
Gabinete de Arqueologia da Câmara Municipal de Santo Tirso
(Álvaro Moreira).
Gabinete de Arqueologia da Póvoa do Varzim
(José Manuel Flores Gomes)
Gabinete de Arqueologia de Câmara Municipal de Vila do Conde
(Paulo Costa Pinto)
Gabinete de Arqueologia da Câmara Municipal da Trofa
(Gilda)

Bibliografía
Obras xerais
Actas do Congresso de Proto–História Europeia (1999), 2 volumes,
ed. Sociedade Martins Sarmento, Guimarães.
ALMEIDA, Carlos Alberto Brochado de (2003): O Povoamento Ro-
mano do Litoral Minhoto entre o Cavado e o Minho, ed. do autor.
BETTENCOURT, Ana M. S. (2000): Estações da Idade do Bronze e Inícios
da Idade do Ferro na bacia do Cávado, Cadernos de Arqueologia,
Monografias, 11, Universidade do Minho, Braga.
CALO LOURIDO, F. (1993): A Cultura Castrexa, A Nosa Terra, Vigo.
CALO LOURIDO, F. (1994): A Plástica da cultura castrexa
galego–portuguesa, Fundación Barrié de la Maza, A Coruña.
CARBALLO ARCEO, X. (2000): Os Castros Galegos, A Nosa Terra, Vigo.
CARBALLO ARCEO, X. (2002): A Cultura castrexa na comarca de De-
za, Concello de Lalín.
CARVALHO, Teresa Pires de (coord.) (2005): Castro, um lugar para
habitar, Colóquio, Cadernos do Museu, 11, Penafiel.
DINIS, António (1993): Ordenamento do território na bacia do Ave
no 1ª milénio a. C., Dissertação de Mestrado, Universidade do Porto.
HIDALGO CUÑARRO, J. M. (coord.) (1996): A cultura castrexa gale-
ga a debate, Instituto de Estudos Tudenses, Tui, 246 pp.
GONZÁLEZ RUIBAL, Alfredo (2003): Arqueología del primer milenio
a. C. en el noroeste de la Península Ibérica, Tese Doutoral inédita,
Universidad Complutense, Madrid.
MACIEL, Tarcísio (2003): O Povoamento Proto–Histórico do Vale do
Neiva, Rio Neiva, Associação de Defesa do Ambiente, Esposende.
| 95 |
MARTINS, Manuela (1990): O Povoamento Proto–Histórico e a Ro-
manização da Bacia do Médio Curso do Cávado, Cadernos de Ar-
queologia, Série Monografias nº 5, Braga.
PARCERO OUBIÑA, C. (2002): La construcción del paisaje social en
la Edad del Hierro del noroeste ibérico, Fundación Ortegalia, Orti-
gueira, 299 pp.
PEÑA SANTOS, A. de la (2003): Galicia. Prehistoria, castrexo e pri-
meira romanización, A Nosa Terra, Vigo, 189 pp.
QUEIROGA, Francisco (1992): War and Castros: New Approaches to
the Nothwestern Portuguese Iron Age, Dissertação de Doutora-
mento, Oxford.
SILVA, Armando Coelho F. da (1986): A Cultura Castreja no Noroes-
te de Portugal, Paços de Ferreira.
Artigos
ACUÑA CASTROVIEJO, Fernando (1991): «Algunhas cuestións pre-
vias sobre a cultura castrexa», Galicia–Historia, I. Prehistoria e His-
toria Antigua, pp. 278–293, Hércules, A Coruña.
ALARCÃO, Jorge (1992): «A evolução da Cultura Castreja», Conim-
briga, 31, pp. 39–71, Coimbra.
ALMEIDA, Carlos Alberto Ferreira de (1983): «A Cultura Castreja:
evolução e problemática», Arqueologia, 8, pp. 70–74.
ALMEIDA, Carlos Alberto Ferreira de (1985): «A Arte Castreja», Ar-
queologia, 13, pp. 161–172.
CALO LOURIDO, Francisco e Xosé Carlos SIERRA RODRÍGUEZ (1983):
«As orixes do castrexo no Bronce Final», en Gerardo Pereira Menaut
(ed.), Estudos de Cultura Castrexa e de Historia Antiga de Galicia,
pp. 19–85, Universidade de Santiago de Compostela, Santiago.
| 96 |

CARDOZO, Mário (1994/1995): Obras de Mário Cardozo, Fundação
Engenheiro António de Almeida.
COBAS FERNÁNDEZ, Isabel e Pilar PRIETO MARTÍNEZ (1998): «Regu-
laridades espaciales en la cultura material, la cerámica de la Edad
del Bronce y la Edad del Hierro en Galicia», Gallaecia, 17, pp.
151–175.
REY CASTIÑEIRA, Josefa (1990–91): «Cerámica indígena de los
castros costeros de la Galicia occidental: Rías Bajas. Valoración
dentro del contexto general de la Cultura Castreña», Castrelos,
3–4, pp. 141–163.
RODRÍGUEZ LÓPEZ, Carlos; Carlos FERNÁNDEZ RODRÍGUEZ; e Pablo
RAMIL

FERNÁNDEZ–POSSE, María Dolores e Francisco Javier SÁNCHEZ–PA-
LENCIA RAMOS (1998): «Las comunidades campesinas en la cultu-
ra castreña», Trabajos de Prehistoria, 55–2, pp. 127–150.
GONZÁLEZ RUIBAL, A. (2004): «Facing two seas: Mediterranean
and Atlantic contacts in the NW of Iberia», Oxford Journal of Ar-
chaeology, 23(3), pp. 287–317.
MARTINS, Manuela (1993–94): «Continuidade e Mudança no I Mi-
lénio a. C. no Noroeste Português. Os diferentes cenários de repre-
sentação do discurso arqueológico», Cadernos de Arqueologia, Sé-
rie II, 10–11, pp. 41–46, Universidade do Minho, Braga.
MOREIRA, Álvaro (2005): O Castro do Monte Padrão. Do Bronze Fi-
nal ao fim da Idade Média, Câmara Municipal de Santo Tirso, San-
to Tirso.
PARCERO OUBIÑA, César (2000): «Tres para dos. Las formas del po-
blamiento en la Edad del Hierro del Noroeste», Trabajos de Pre-
historia, 57–1, pp. 75–95.
SILVA, Armando Coelho da (1995): «Portuguese Castros. The evo-
lution of Habitat and the Proto–Urbanization Process, Social Com-
plexity and The Development of towns in Iberia. From the Copper
Age to a the Second Century A. D.», en B. Cunliffe e S. Keay (ed.),
Proceedings of the British Academy, 86, pp. 263–289.
SILVA, Armando Coelho F. da (2003): «Expressões guerreiras da so-
ciedade castreja», Madrider Mitteilungen, 44, Instituto Arqueoló-
gico Alemão, Madrid, pp. 41–50.
SILVA, Maria de Fátima Matos (1995/97): «O Povoado fortificado
do Cossourado: Relatório da primeira campanha de escavações»,
Cadernos de Arqueologia e Património, 4/6, 1995/97, pp. 39–57.
SOEIRO, Teresa (2001): «Monte Mozinho. Sítio Arqueológico», Penafiel.
VILLA VALDÉS, Ángel (2002): «Sobre la secuencia cronoestratigrá-
fica de los castros asturianos (siglos VIII a.C.– II d.C.)», Trabajos de
Prehistoria, 59–2, 149–162.

PEÑA SANTOS, A. de la (1992): «El primer milenio a. C. en el área

gallega. Génesis y desarrollo del mundo castreño a la luz de la ar-
queología», en Martín Almagro Gorbea e Gonzalo Ruiz Zapatero
(ed.), Paleoetnología de la Península Ibérica. Actas del Coloquio
sobre Etnogénesis de la Península Ibérica, pp. 373–394, Col. Com-
plutum Extra, 2–3, Universidad Complutense, Madrid.

REGO (1993): «Aprovechamiento económico del medio natural en

los yacimientos castreños del Noroeste peninsular», Trabalhos de
Antropologia e Etnologia, XXXIII, 1–2, pp. 285–305.
portada 3/1/07 11:43 Página 1

CONSELLERÍA DE CULTURA
E DEPORTE
Dirección Xeral de Patrimonio Cultural